ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="pa">
  <siteinfo>
    <sitename>ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ</sitename>
    <dbname>pawiki</dbname>
    <base>https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%96_%E0%A8%B8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BE</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.3</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">ਮੀਡੀਆ</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">ਖ਼ਾਸ</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">ਵਰਤੋਂਕਾਰ</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">ਤਸਵੀਰ</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">ਤਸਵੀਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">ਫਰਮਾ</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">ਫਰਮਾ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">ਮਦਦ</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">ਮਦਦ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">ਸ਼੍ਰੇਣੀ</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">ਫਾਟਕ</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">ਫਾਟਕ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">ਮੌਡਿਊਲ</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">ਮੌਡਿਊਲ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="1728" case="first-letter">Event</namespace>
      <namespace key="1729" case="first-letter">Event talk</namespace>
      <namespace key="2600" case="first-letter">Topic</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4988</id>
    <revision>
      <id>810326</id>
      <parentid>809895</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T11:50:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2409:40D1:1023:127A:8000:0:0:0</ip>
      </contributor>
      <origin>810326</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="160903" sha1="7hy1tgtbmkrrh4pt8gcvt6l5cevyrtj" xml:space="preserve">{{Infobox Country
| established_date3      = 4 ਅਗਸਤ 1982–10 ਜੂਨ 1984
| established_event4     = [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]]
| established_date4      = 1 ਜੂਨ 1984–10 ਜੂਨ 1984
| established_event5     = ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁਡਰੋਜ਼
| established_date5      = ਜੂਨ–ਸਤੰਬਰ 1984
| established_date2      = 28 ਅਗਸਤ 1977
| established_event3     = ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ
| established_event2     = [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ]]
| image_flag             = Flag-of-Khalistan.svg
| image_coat             = Emblem of Khalistan.svg
| symbol_width           = 60px
| symbol_type            = ਮੋਹਰ
| motto                  = &quot;[[ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ#ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ|ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ]]&quot;
| national_anthem        = &quot;[[ਦੇਗ ਤੇਗ਼ ਫ਼ਤਿਹ]]&quot;&lt;br&gt;[[File:Deg Teg Fateh.ogg]]
| image_map              = {{Switcher |[[File:Punjab in India (claimed and disputed hatched).svg | frameless]] | ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ | [[File:Proposed Map of Khalistan (1982).jpg | frameless]] | ਆਲ ਪਾਰਟੀ ਸਿੱਖ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ (1982) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Khalistan map.jpg | frameless]] | ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Map of Khalistan.png | frameless]] | ਸਿੱਖ ਫ਼ਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਵਿਤ}}
| admin_center           = 
| admin_center_type      = 
| largest_city           = 
| official_languages     = 
| national_languages     = 
| ethnic_groups          = 
| conventional_long_name = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ
| common_name            = 
| established_date1      = 9 ਮਾਰਚ 1946
| demonym                = 
| org_type               = 
| government_type        = 
| sovereignty_type       = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ
| established_event1     = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ]] ਦੁਆਰਾ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵ
| established_event6     = ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ
| established_date6      = 24 ਜੁਲਾਈ 1985
| established_event7     = ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ
| established_date7      = 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986
| established_event8     = [[ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ#ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ 1|ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ I]]
| established_date8      = 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986
| established_event9     = [[ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ#ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ 2|ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ II]]
| established_date9      = 9–18 ਮਈ 1988
| established_event10    = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ|ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ]]
| established_date10     = 1984–1995
| established_event11    = 
| established_date11     = 
| established_event12    = 
| established_date12     = 
| currency               = 
}}

'''ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ''' (ਭਾਵ: &quot;[[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖ਼ਾਲਸੇ]] ਦੀ ਸਰਜ਼ਮੀਨ&quot;)&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Sanjha |first=A. B. P. |date=2024-12-16 |title='ਖਾਲਿਸਤਾਨ' ਤਾਂ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਪਿੱਛੇ ਕਿਉਂ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ 'ਸਤਾਨ' ? |url=https://punjabi.abplive.com/general-knowledge/why-countries-names-end-with-stan-know-what-it-means-and-why-this-word-used-829379 |access-date=2025-06-02 |website=punjabi.abplive.com |language=pa}}&lt;/ref&gt; [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸਿੱਖ]] [[ਵੱਖਵਾਦ|ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਨਾਮ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਵੱਖ–ਵੱਖ ਸੰਗਠਨ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਖ਼ੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਅਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲਾ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ੇਤਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨੇ 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਪਣੀ [[ਇਕਪਾਸੜਵਾਦ|ਇੱਕਪਾਸੜ]] [[ਆਜ਼ਾਦੀ]] ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ‌।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=ਬਿਊਰੋ |first=ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤ |date=2016-04-28 |title=29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਦੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ 30 ਸਾਲ ਬਾਅਦ [ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੇਖ] |url=https://punjabi-news.in/declaration-of-khalistan/ |access-date=2025-06-02 |website=Sikh Siyasat News |language=en}}&lt;/ref&gt; 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਆਪਣੇ ਸਿਖ਼ਰ ਤੇ ਸੀ ਪਰ 1995 ਤੱਕ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2023-02-26 |title=ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਿੰਨੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਦੋਂ -ਕਦੋਂ, ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਠਦੀ ਰਹੀ ਹੈ |url=https://www.bbc.com/punjabi/articles/cxe3dy5kp87o |access-date=2025-06-02 |website=BBC News ਪੰਜਾਬੀ |language=pa}}&lt;/ref&gt; 

ਸੰਨ 1699 ਵਿੱਚ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ]] ਦੁਆਰਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ &quot;ਰਾਜ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਨਹਿ ਧਰਮ ਚਲੈਂ ਹੈਂ, ਧਰਮ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਲੈਂ ਮਲੈਂ ਹੈ&quot; ਨਾਲ ਆਈ ਧਾਰਮਿਕ–ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰੱਬੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=kumar |first=joginder |date=2024-04-13 |title=ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਾਜਨਾ ਦਿਵਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/features/historical-significance-of-khalsa-sajna-day |access-date=2025-06-02 |website=Punjabi Tribune |language=pa}}&lt;/ref&gt; ਸੰਨ 1709 ਵਿੱਚ [[ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਅਤੇ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗ਼ਲ]] ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਕੇਂਦਰ [[ਸਰਹਿੰਦ]] ਫ਼ਤਿਹ ਕਰਕੇ [[ਪਹਿਲਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ|ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ]] ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਚਲਾਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ [[ਹੁਕਮਨਾਮਾ|ਹੁਕਮਨਾਮੇ]] ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਪਰ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਇਹ ਰਾਜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਨਾ ਟਿਕ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਸੰਨ 1715 ਵਿੱਚ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਇਸ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bbc.com/punjabi/india-61450685|title=ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਤਾਕਤਵਰ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲਿਆ ਸੀ|work=BBC News ਪੰਜਾਬੀ|access-date=2025-06-02|language=pa}}&lt;/ref&gt; ਭਾਵੇਂ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਰਾਜ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੀ ਰਿਹਾ ਪਰ ਇਹ ਰਾਜ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਗਿਆ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਾਜ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] (1748–1799) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਉੱਭਰਿਆ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ|ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ]] (1799–1849) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2022-07-10 |title=ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਮਹਾਨ ਸਿਰਜਣਹਾਰਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ |url=https://www.rozanaspokesman.in/opinion/special-article/100722/maharaja-ranjit-singh-the-great-creator-of-the-khalsa-raaj.html |access-date=2025-06-02 |website=Rozana Spokesman}}&lt;/ref&gt; ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਸਾਲ ਤੱਕ ਇਸ ਖ਼ਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਮਗਰੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੱਦੀ ਲਈ ਖਿੱਚੋਤਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ]] ਨੇ ਉਠਾਇਆ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਅਤੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ]] ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਜੰਗਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਅਨੁਭਵ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਵੇਗਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=mediology |date=2023-01-19 |title=ਮੁੱਦਕੀ ਦੀ ਜੰਗ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/features/the-story-of-mudkis-war/ |access-date=2025-06-02 |website=Punjabi Tribune |language=pa}}&lt;/ref&gt; 

1947 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਵਾਰਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਘਾਟ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਵਿਵਹਾਰਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਉੱਭਰਿਆ। 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਚੱਲੀ ਹਿੰਸਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਹਿੰਸਕ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਸੈਂਕੜੇ ਪੁਲਸ ਕਰਮੀ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਜਵਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਗਈ, ਪਰ ਇਹ ਲਹਿਰ ਕਈ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2018-06-05 |title=ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ: ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇ ਬਾਅਦ 'ਚ ਕੀ-ਕੀ ਹੋਇਆ |url=https://www.bbc.com/punjabi/articles/c989j9l1d49o |access-date=2025-06-02 |website=BBC News ਪੰਜਾਬੀ |language=pa}}&lt;/ref&gt;

ਪਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਤਬਕੇ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦ ਮੁਲਕ‌ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2023-01-26 |title='ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਰੈਫਰੈਂਡਮ' ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਉੱਤੇ ਕਿੱਥੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ? |url=https://www.sbs.com.au/language/punjabi/pa/podcast-episode/what-is-the-khalistan-referendum-and-what-is-the-australian-governments-stand-on-the-issue/avhbhjjn4 |access-date=2025-06-02 |website=SBS Language |language=pa}}&lt;/ref&gt;, ਜਿਸਨੂੰ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਵੱਖਵਾਦ ਅਤੇ [[ਅੱਤਵਾਦ]] ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-04-30 |title=‘ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਰਹੀ ਕੈਨੇਡਾ ਸਰਕਾਰ’ |url=https://jagbani.punjabkesari.in/punjab/news/canada-is-becoming-a-medium-of-propaganda-of-khalistan-supporters-1478289 |access-date=2025-06-02 |website=jagbani}}&lt;/ref&gt; ਪਰ ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪ ਉੱਤੇ ਕਾਇਮ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ &quot;ਰਾਜ ਕਰੇਗਾ ਖ਼ਾਲਸਾ...&quot; ਗੂੰਜਦਾ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

==1950 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ==
[[ਤਸਵੀਰ:Map of India 1823.jpg|thumb|1823 'ਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ]]ਸਿੱਖ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ|ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ|ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ 1767 ਤੋਂ 1799 ਤੱਕ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾ ਲਿਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1799‐1849 ਤੱਕ ਇਹ ਖਿੱਤਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ।

1849 'ਚ [[ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ|ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ‐ਸਿੱਖ ਜੰਗ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ)|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਵੇਂ ਜਿੱਤੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ &quot;ਪਾੜੋ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋਂ&quot; ਨੀਤੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ‐ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਭਰੀਆਂ। ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੀ ਅਪਾਰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਬਣੀ ਕਿ ਇਸ ਪਤਨ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੈਫ਼ਰੈਂਸ 1929 'ਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਐਲਾਨਨਾਮਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਸੈਸ਼ਨ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਤਿੰਨ ਲੋਕ ਸਨ [[ਭੀਮਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ|ਅੰਬੇਡਕਰ]], [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੰਨਾਹ|ਜਿੰਨਾਹ]] ਅਤੇ [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]], ਜਿਵੇਂ ਹੀ 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ੱਦੀ ਘਰ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ। ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਮਤੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਦੇਸ਼ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖਿੱਤੇ ਨੂੰ ਹੜੱਪਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪਾਰਟੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਇਸ ਮਤੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਇਕ ਧਰਮ ਅਧਾਰਿਤ ਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ|ਪਟਿਆਲਾ]], ਜਿੰਦ, ਕਪੂਰਥਲਾ ਆਦਿ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1946 ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਤਾ ਫ਼ਿਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਸੀ।
===ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ,1947===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1909.jpg|thumb|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ, 1909]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਲੁਧਿਆਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] (ਜਿੱਥੋਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਅਬਾਦੀ ਦਾ ਸਿੱਖ 41.6% ਸੀ) ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਸਿੱਖ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਇਸਦੇ ਬਜਾਇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੀ।

ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ 1947 ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਅਬਾਦੀ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਹਿਜਰਤ ਕਰ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ 19.8% ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ ਸੀ, ਇੱਕਦਮ ਘਟ ਕੇ 0.1% ਰਹਿ ਗਈ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਿ ਸਿੱਖ ਅਜੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ‐ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘਟਗਿਣਤੀ ਹੀ ਰਹੇ।
===ਗਾਂਧੀ‐ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ===
[[ਤਸਵੀਰ:Lord Mountbatten meets Nehru, Jinnah and other Leaders to plan Partition of India.jpg|thumb|ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਗੋਲਮੇਜ਼ ਮੀਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ]]ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਦਕਿ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ ਬਲਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨਿਆਂ ਵਿੱਚ [[ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ]] ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ 'ਤੇ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ|ਸੋਵਿਅਤ ਸੰਘ]] ਇਕ ਮਹਾਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰ ਰਿਹਾ ਜਿਸਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ|ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੱਕ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਨਹਿਰੂ ਸਮੇਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਲੀਡਰ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਨਾ ਬਣ ਜਾਏ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਦੇਸ਼ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਦੇ ਧੁਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਗਰ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਵੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਉਹ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਦਬਦਬਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਸਕਣ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਹਾਰੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾ ਸਕਣ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਫ਼ਰ ਸਟੇਟ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜ਼ਰਿਏ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਬਾਅ 'ਚ ਨਾਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ। 

ਇਸਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਚ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ ਦਾ ਡਰਾਫ਼ਟ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਇੱਕ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਬਾਕਿ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਦੂਜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। 

ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ [[ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਆਈ. ਸੀ. ਐਸ|ਸਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ]] ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਕੋਲ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਸੋਚ ਨਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸਿੱਖ ਬੇਵਤਨੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ, ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਲਟਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਉਲਝ ਗਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– 
{{Quote|text=ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਆਪਣੇ ਬੋਰੀਆ‐ਬਿਸਤਰਾ ਸਮੇਟਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ 'ਚੋਂ ਦਫ਼ਾ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਰਹਿ ਗੱਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ}}ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਿੰਨਾਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡਾ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣੇ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੀ ਥਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣ, ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦੱਤਾ ਕਿ – 
{{Quote|text=ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਰਾਵੀ ਤੋਂ ਘੱਗਰ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਿੱਤਾ ਜੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਸ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ}}
ਜੇਕਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ [[ਅੰਬਾਲਾ]] ਤੱਕ ਜਾਕੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ, ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ – 
{{Quote|text=ਜੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਣਗੇ?}}
ਇਸਦਾ ਜੁਆਬ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਨਾਂਹ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਇਹ ਮੰਨ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ। ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ [[ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਵੀ ਕਈ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਘੱਟੋਂ‐ਘੱਟ ਪਟਿਆਲਾ, ਕਪੂਰਥਲਾ 'ਤੇ ਜਿੰਦ ਵਰਗੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਲਈ ਤਿਆਰ ਵੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਪਿਸ ਹਟਣਾ ਪਿਆ। ਜਿੰਨਾਹ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਮੰਨਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੁਖਾਲਫ਼ਤ ਕਰਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ 1947 ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਣਾ ਪਿਆ, 1947 ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਦੰਗੇ ਭੜਕੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸਨ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ 1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾ ਕਰ ਦੇਣ ਜਾਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਰਾਹ ਨਾ ਫੜ ਲੈਣ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ 40‐50% ਸਿੱਖ ਸਨ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਬਨਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਸਿਖਾਂ ਲਈ ਵੀ ਧਰਮ‐ਅਧਾਰਿਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਨਾਲੋਂ [[ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ|ਧਰਮ‐ਨਿਰਪੱਖ]] ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਸਹਿਜ ਸੀ।

1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਂਧੀ, ਨਹਿਰੂ 'ਤੇ [[ਵੱਲਭਭਾਈ ਪਟੇਲ|ਪਟੇਲ]] [[ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ‐ਸਥਾਨ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵੀ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ ਜਾਂ ਵਿਧਾਨ ਨ,ਹੀਂ ਬਣਾਇਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਗੱਲ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1930 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ [[ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ|ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਦੁਹਰਾਈ ਸੀ,ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬੇਦੀ ਮਧੁਸੁਧਨ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਇਹ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਗਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ 'ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਗਏ ਤਾਂ? ਇਸਦੇ ਜੁਆਬ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਕਾਂਗਰਸ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਵਾਦਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਉਠਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ}}ਜੁਲਾਈ 1946 'ਚ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਜਲੂਸ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਕਰਦਿਆਂ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਸਿੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਲੂਕ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਪੱਤੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ}}1929 ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1947 ਤੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਵਾਅਦੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਿਆ ਬਕਾਇਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਰਿਆਸਤਾਂ 'ਤੇ ਖਿੱਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਰੱਖਿਆ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲਿਆਂ, ਸੰਚਾਰ, ਆਵਾਜਾਈ 'ਤੇ ਡਾਕ ਸੇਵਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਹੋਵੇਗੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾ 1946 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਧਾਨ 'ਤੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਪੈਰ ਪਿੱਛੇ ਖਿੱਚਣੇ ਪੈਣ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਹੈ}} ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਬਿਆਨ 'ਤੇ ਅੜੇ ਰਹੇ।
===ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ===
ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਸੂਬੇ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਮਰੇਡ ਕਦੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਅਮਲੀ – ਜਾਮਾ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ।  
===ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India districts 22 pa.png|thumb|ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]]

ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 3 ਕਰੋੜ ਸਿੱਖ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ 75% ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਇੱਕੋ‐ਇੱਕ ਸੂਬਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਗਭਗ 60% ਲੋਗ [[ਸਿੱਖੀ|ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਰਜੋਤ ਸਿੰਘ ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਖਿੱਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਵੈ‐ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਲਗਾਵ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਇੱਕ ਹਾਲੀਆ ਘਟਨਾ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਿਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ]] ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੋਹਾਂ ਖਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਸੰਤਾਂ 'ਤੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਿਵੇਂ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਬਿਹਾਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]] 'ਤੇ [[ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ|ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ]] ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਥਿਤ ਹਨ।

ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ 1930 ਅਤੇ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੈ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। 

ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਇਸ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਨੂੰ ਮਾਰਚ 1946 ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ|ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਂਝ ਦਾ ਐਲਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਦੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਇੱਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ 1970 ਅਤੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਕਦੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਿਆ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਫ਼ੌਜੀਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।
==1950 ਤੋਂ 1970 ਤੱਕ==
[[ਤਸਵੀਰ:Ranjit Singh at Harmandir Sahib - August Schoefft - Vienna 1850 - Princess Bamba Collection - Lahore Fort.jpg|thumb|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] ਦਾ ਪਾਠ ਸਰਵਣ  ਕਰਦੇ ਹੋਏ।]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕਦਮ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋਈ, ਸ਼ਾਇਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਪਛਤਾਵਾ ਵੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਹ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਪੂਰੇ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਈ ਸਾਖ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।
===ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ===
[[ਤਸਵੀਰ:Master Tara Singh.png|thumb|ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]1947 ਤੋਂ ਠੀਕ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ ਨਹਿਰੂ ਕੋਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਾਅਦੇ ਯਾਦ ਦਿਲਾਉਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ}} ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤੇ ਦੀ ਮੰਗ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰੰਗ ਹੀ ਵਾਪਿਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 1950 ਤੱਕ ਸੰਵਿਧਾਨ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਕਈ ਵਾਰ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀਆਂ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਜੁਆਬ ਹਰ ਵਾਰ ਨਾਂਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਉਮੀਦ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਟੁੱਟ ਗਈ ਜਦੋਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਆਰਟੀਕਲ 25 (2)(B) ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੜਕ ਗਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇੰਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਸਿੱਖ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਨਾ ਰਹੇ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੇ ਇਸ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਮੇਰਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ}} ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਹੀ ਇੱਕਮਾਤਰ ਅਜਿਹੀ ਕੌਮ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਖਰੜੇ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕੀਤੇ।
===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India (1956-1966).png|thumb|1966 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ]]

1950ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਅੱਡ‐ਅੱਡ ਭਾਸ਼ਾ‐ਆਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਸੰਬਰ 1953 ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਅਜੋਕੇ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਅਤੇ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] (ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ) ਨਾਲੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਹਿੰਦੂ-ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਵੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਸਕੂਲਾਂ ਆਦਿ 'ਚ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੀ‐ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹੀ ਪੜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ ਆਦਿ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆਂ ਸਿੱਖ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜੇਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਪਰ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਕੂਲਾਂ 'ਚ ਪੜਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਇੱਕ ਸਰਕੂਲਰ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਧਰਾਤਲ 'ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਤਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਲ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਢ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਆੜ ਹੇਠ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੂਬਾ ਸਿਰਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਦੀ ਵੀ ਮੰਗ ਕਰਨਗੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਸਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਹਰਗਿਜ਼ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਖਤ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਏ ਸਨ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਰਾਜਪਾਲ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ੁਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕੌਮ ਵਜੋਂ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ, ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਸੀ.ਐਮ. ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹਦਾਇਤਾਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ ਕਿ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ &quot;ਅਪਰਾਧਿਕ ਕਬੀਲੇ&quot; ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਖ਼ਤ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ... ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਣ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਸਕਣ ਕਿ 'ਸ਼ਾਸਕ ਕੌਣ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਜਾ ਕੌਣ।}} ਹਾਲਾਕਿ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਬੂਤ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ–{{Quote|text=ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬਾ ਨਾ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਿਤਕਰਾਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਗਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰ–ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਅਜਿਹੇ 'ਚ ਇੱਕ ਅਲੱਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਹੀ ਹੈ}}ਪਰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਅੜਿਆ ਰਿਹਾ, ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦਾ ਖੂਬ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਖਾਸਕਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹਿੰਦੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਹਿੰਦੀ ਲਿਖਵਾਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ‐ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਤਲਖੀ ਆ ਗਈ, 1955 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ&quot; ਨਾਅਰਾ ਬੈਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਜਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 10 ਦਿਨਾਂ ਅੰਦਰ &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ&quot; ਨਾਅਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰੇਗਾ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਾਹਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ, 10 ਮਈ ਨੂੰ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ,ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦਸ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ&quot; ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ,  ਅਗਲੇ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 1,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ;  ਲਗਭਗ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ, 12,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ,  ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ 21,000 ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ,  ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਾਰਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਹੌਲ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਾਬੰਦੀ ਹਟਾਉਣੀ ਪਈ।
===1955 ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਹਮਲਾ===
ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਾਰੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ 'ਚ ਆ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਰੋਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਗੰਗਾਨਗਰ ਤੋਂ ਆਇਆ ਤਦ ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ  ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਰਕਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਅਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ, ਵਲੰਟੀਅਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਰਸੋਈਏ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਮੰਦਰ ਦਾ ਲੰਗਰ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਸਰਾਏ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਦਫਤਰਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ 'ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਲਈ ਲਾਠੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਅਤੇ ਗੋਲੇ ਛੱਡੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਅਤੇ ਸਰੋਵਰ ਜਾਂ ਤਲਾਬ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ।  ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਸਾਈਟ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫਲੈਗ-ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ 'ਚ 200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ 'ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ।

ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਦੇ ਉਲਟ, ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ, 12 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ, ਸੱਚਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖੁਦ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ। ਉਸਨੇ ਅਕਾਲੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ; ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 8 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 
===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਗਠਨ===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1951-66.svg|thumb|ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ]]1950 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ 1966 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ 1962 ਦੀ ਚੀਨ‐ਭਾਰਤ ਜੰਗ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ,ਜਿਸ ਵਿਚ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ 50,000 ਰੁਪਏ ਸਮੇਤ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ 20 ਮਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ ਦਾ ਫ਼ੰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਭਾਰ ਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਸੋਨਾ ਵੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਕਾਲੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਹੁਣ ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ 1965 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਅਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​​​ਸਮਰਥਨ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਕੇਂਦਰ ਨੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸਿੱਖ ਮੰਗ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਚੀਨ ਨਾਲ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਜੰਗਾਂ 'ਤੇ ਬਦਲੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੀ।

1965 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ 21 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 22 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਜੰਗਬੰਦੀ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ। 1964 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਵੀਂ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਈ ਜੋ ਕਿ ਖੇਤਰੀ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੰਗ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ,  ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਡਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਰਕਾਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ।  ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ 6 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ, ਗੁਲਜ਼ਾਰੀਲਾਲ ਨੰਦਾ, ਨੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ– &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਗਠਨ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।&quot;  ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ 23 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਲੰਮੀ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੂੰ [[ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ|ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ]], ਜਨਰਲ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ਪੁਰੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ।  ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ, ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਸਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅੰਤਮ 22 ਮੈਂਬਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ, ਕਾਂਗਰਸ, ਜਨਸੰਘ, ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ, ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਮੰਗ ਪੱਤਰ ਲੈਣ ਦੀ ਮਿਆਦ ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ 26 ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ 25 ਦਸੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 10 ਜਨਵਰੀ 1966 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਰਨੀ ਮੈਂਬਰ ਰਾਵੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਮੇਟੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਸੂਬੇ ਲਈ ਕੇਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। 27 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਮੰਗ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 2200 ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 903 ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਇਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੀ ਕਮੇਟੀ ਤੋਂ ਸਤਰ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ।

ਸੰਸਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ 15 ਮਾਰਚ 1966 ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ; ਕਾਂਗਰਸ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 6 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਸੂਬਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।  ਰਿਪੋਰਟ ਨੂੰ 18 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਮੰਗ ਮੰਨ ਲਈ ਗਈ ਸੀ, 17 ਅਪ੍ਰੈਲ  ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ 1966, 18 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦਾ ਸੂਬਾ ਬਣ ਗਿਆ।
===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjabi in india.png|thumb|ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ (ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਨੁਸਾਰ)]]
1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਐਕਟ ਤਹਿਰ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਜਿਸ਼ ਤਹਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖੇ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਤੇ ਸੰਚਾਈ ਪਰਿਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੇੰਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੀ ਕਿ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤਹਿਸੀਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਕਸਬੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ।

ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਈ ਅਣਸੁਲਝੇ ਮੁੱਦੇ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਅਲਾਟਮੈਂਟ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੋ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਯੋਜਨ, ਅਲਾਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਜੋ ਅਣਸੁਲਝੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਕਣਕ ਦੀ ਖਰੀਦ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਸਰੋਤਾਂ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੱਕੀ 'ਤੇ &quot;ਸਿਆਸੀ ਬ੍ਰੇਕ&quot; ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਤਣਾਅ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਵਧੇਰੇ ਰਾਜ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਕਸਦ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1982 ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ; 1983 ਤੱਕ 40,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਕਾਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਮੁੱਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਬਿੰਦੂ ਬਣੇ ਰਹੇ।

===ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ===
[[ਤਸਵੀਰ:Takhat-Sri-Kesgarh-Sahib-Anandpur-Sahib.jpg|thumb|[[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ]]&lt;nowiki/&gt; (ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ)]]ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿ [[ਰਾਵੀ]] ਤੇ [[ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ|ਬਿਆਸ]] ਦਾ ਪਾਣੀ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਕੋਲ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੇਵਲ 23% ਪਾਣੀ ਹੀ ਬਚਿਆ ਜਦਕਿ ਬਾਕਿ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਤੀ ਰੋਸ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ। 

1972 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਾਖ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦੋਵੇਂ ਮੰਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ।

ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਉੱਪਰ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, 1982 ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੰਗ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਜ਼ੋਰ ਫੜਿਆ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਮੋਰਚਾ 1982 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1984 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਪਰ ਇਸ ਮੋਰਚਾ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ।

===ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ===
ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ, ਸੁਤੰਤਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਧਾਰਨਾ 1971 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, 1980 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀ ਗਈ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਗਠਨ [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ]] ਨੇ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ 1954 ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਗਏ। ਪਰਮਾਰ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਲਿੱਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ 20 ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਤੱਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਪਰਮਾਰ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਬਰਮਿੰਘਮ ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਯਤਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। 1969 ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਚੋਣਾਂ ਹਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ ਵੀ ਲੰਡਨ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ।

1970 ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਰ ਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਐਲਾਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਯਤਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ।
===ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ===
1971 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨੇਤਾ ਚੌਧਰੀ ਜ਼ਹੂਰ ਇਲਾਹੀ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਵਜੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤੀ। ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ  ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਵਰੇਜ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ। ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸ਼ਬਦ ਵਧੇਰੇ ਮਾਣਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। 

30 ਅਕਤੂਬਰ 1971 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਸੱਦੇ ਉੱਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਖਬਾਰ &quot;[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼|ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]]&quot; ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀਆਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਉੱਪਰ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ===
12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਜਰਨਲ ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ।

ਮਈ 1980 ਵਿੱਚ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਲਈ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਐਲਾਨ ਸੰਧੂ ਨੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਅਤੇ ਕਰੰਸੀ ਜਾਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕੀਤਾ। ਲੰਡਨ ਤੋਂ &quot;ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਹਾਊਸ&quot; ਨਾਮਕ ਇਮਾਰਤ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ &quot;ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਗਣਰਾਜ&quot; ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ [[ਪਾਸਪੋਰਟ]]', 'ਡਾਕ ਟਿਕਟਾਂ' ਤੇ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਡਾਲਰ' ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ, ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੌਹਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਵੀ ਖੋਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ|ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆਂ]] ਦੇ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਆੜੂਆਂ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ [[ਇਕੂਆਡੋਰ|ਇਕੂਆਡੋਰਿਅਨ]] ਬੈਂਕ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਅਤੇ [[ਜਰਮਨੀ]] ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਸਿੱਖ ਆਗੂ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। 

ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵੱਧ‐ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਧੰਨ ਦਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਪਰ ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਜੂਨ 1984 ਦੇ [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] ਤੱਕ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੀ ਰਹੀ।
===RAW ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ===
RAW ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਜੀ.ਬੀ.ਐੱਸ. ਸਿੱਧੂ ਦੇ ਖੁਲਾਸੇ ਅਨੁਸਾਰ RAW ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ RAW ਵੱਲੋਂ 1976 ਵਿੱਚ [[ਓਟਾਵਾ|ਓਟਾਵਾ, ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਸਿੱਧੂ ਉੱਥੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ। ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ, &quot;ਦਿੱਲੀ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਈ ਦਾ ਪਹਾੜ ਬਣਾ ਰਹੀ ਸੀ, RAW ਨੇ ਨਾ‐ਮੌਜੂਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ [[ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ]] ਅਤੇ [[ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ (ਖੇਤਰ)|ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਸੰਨ 1981 ਤੱਕ ਕੁੱਲ 7 ਪੋਸਟਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਅਤੇ RAW ਵੱਲੋਂ ਤਾਇਨਾਤ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਸਨ।&quot; ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ (ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ) ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨਾ ਮਾਤਰ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਅਸਲ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ।

ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖੇ ਗਏ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਅਨੁਸਾਰ, &quot;[[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਨਾ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਖੁਦ ਵਾਰ‐ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ, &quot;ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵੱਧ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ... ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਊਆ ਖੜਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹਾਨਾ ਜਾਂ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਚਾਹਿਦਾ ਸੀ।&quot;

[[ਖ਼ੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ|ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਭਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ– {{Quote|text=ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ, ਜੇ ਬਹੁਤੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਲਈ ਡੂੰਘੇ ਅਪਰਾਧ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਹੈ।}}

==1970 ਤੋਂ 1983 ਤੱਕ==
{{Main article|ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ}}

=== ਦਿੱਲੀ ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡਾਂ (1982) ===
ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਮਝੌਤੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਜਤਾਈ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਸੰਬੰਧੀ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਨਵੰਬਰ 1982 ਵਿੱਚ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ [[ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ]] ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ 9ਵੀਆਂ ਸਾਲਾਨਾ [[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]] ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪਾਵੇਗਾ‌ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਵਰਕਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣਗੇ। 

ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਕਵਰੇਜ ਮਿਲੇਗੀ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਮੋਰਚਿਆਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।‌ ਖੇਡਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤਾ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ [[ਭਜਨ ਲਾਲ]] ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ-ਪੰਜਾਬ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ ਸੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਮੋਰਚੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। 

ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ &lt;abbr&gt;ਸੇਵਾਮੁਕਤ&lt;/abbr&gt; ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ [[ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ]] ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਫ਼ੌਜੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣੇ।

==1984==
===ਵੱਧਦੀਆਂ ਖਾੜਕੂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ===
1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ [[ਖਾੜਕੂ|ਖਾੜਕੂਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। 1984 ਵਿੱਚ, ਸਿਰਫ਼ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ 775 ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 298 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 525 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਤਲਾਂ ਅਤੇ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਲੋਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੇਸ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਟਰੱਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਪਿੰਗ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] ਨੂੰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਅਕਤੂਬਰ 1983 ਵਿੱਚ ਛੇ ਹਿੰਦੂ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ [[ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸ਼ਨ|ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ]] ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ।
===ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਮੁੱਦਾ===
ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਫਰਵਰੀ 1984 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ|ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ]] ਦੇ ਅਨੁਛੇਦ 25, ਧਾਰਾ (2)(ਬੀ) ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਦੋਲਨ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਧਾਰਾ ਅਸਪਸ਼ਟ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ, &quot;ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਜਾਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।&quot; ਹਾਲਾਕਿ ਇਸੇ ਅਨੁਛੇਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ [[ਕਿਰਪਾਨ|ਕ੍ਰਿਪਾਨ]] ਪਹਿਨਣ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਧਾਰਾ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ।ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਹ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇਸ ਅਸਪਸ਼ਟ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਅਮਲੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਂਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਜੋੜਾ ਜੋ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਕਰੇਗਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਿਆਹ [[ਹਿੰਦੂ ਵਿਆਹ ਐਕਟ 1955]] ਦੇ ਤਹਿਤ ਰਜਿਸਟਰ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ । ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨਾਲ ਬਦਲਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ।
===ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ===
{{Main article|ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ}}
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ [[ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ|ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ]] ਨੂੰ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ|ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ]] ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਕੋਡ ਨੇਮ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਜੁਲਾਈ 1983, ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ]] ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਬਾਬਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੀ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਗ਼ਾਵਤ ਲਈ ਅਸਲਾਖਾਨਾ ਅਤੇ ਹੈਡਕੁਆਰਟਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਕੇ ਨੀਲੇ ਤਾਰੇ ਤੱਕ 165 ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋਈ, ਨਾਲ ਹੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 39 ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 410 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 1,180 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਸਨ।
ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਬੇਸਿੱਟਾ ਰਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ]], ਕੇਂਦਰੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਅਤੇ ਸੀਮਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਾਬਤਾ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਨਾਲੋਂ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਬਿਜਲੀ ਸਪਲਾਈ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ [[ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 3 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਬਰਾੜ ਨੇ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਸਿੱਖਾਂ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਇਹ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।}} ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ੌਜੀ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਅਫਸਰ, ਜੂਨੀਅਰ ਕਮਿਸ਼ਨਡ ਅਫਸਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰੈਂਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਫੌਜ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣ। ਭਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਨਾਲ ਲੈਸ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ  ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਮਝਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟੈਂਕ-ਰੋਕੂ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨ-ਗਨ ਫਾਇਰ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਚੀਨੀ ਰਾਕੇਟ-ਪ੍ਰੋਪੇਲਡ ਗ੍ਰਨੇਡ ਲਾਂਚਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ-ਵਿੰਨ੍ਹਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸੀ। ਭਾਰੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅੰਤ 6 ਜੂਨ ਤੱਕ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਫ਼ੌਜ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ 83 ਫ਼ੌਜੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 249 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ, ਹਾਲਾਂਕਿ [[ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ]] ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਕਿ 700 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਕਾਰਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁੱਲ 493 ਖਾੜਕੂ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਨਾਲ ਹੀ 1,592 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਹੋਈ। ਪਰ ਸੁਤੰਤਰ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ 5,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ 200 ਖਾੜਕੂ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ।

ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਵਿਲੀਅਮ ਹੇਗ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਬਰਾੜ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ: 
{{Quote|text=ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਰਾਜ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਨੇੜੇ ਸੀ, ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਮਰਥਨ ਐਲਾਨਦਾ ਹੋਇਆ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ।}}

ਮਿਤਰੋਖਿਨ ਆਰਕਾਈਵ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 1982 ਵਿੱਚ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ|ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ]] ਨੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ &quot;ਏਜੰਟ ਐੱਸ&quot; ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜੋ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਏਜੰਟ ਐੱਸ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਜੋ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]] ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। 1983 ਵਿੱਚ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ [[ਮਾਸਕੋ]] ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਨਾ ਲਿਆ ਕਿ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਗੁਪਤ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਿਤਰੋਖਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 1984 ਤੱਕ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਵਿੱਚ ਵਿਫਲ ਰਹੀ।
===ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ===
{{Main article|ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ}}
[[ਤਸਵੀਰ:Indira Gandhi official portrait.png|thumb|ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]]
31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਨਿੱਜੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ [[ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ [[ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ (ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਾਤਲ)|ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਹੱਤਿਆ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[1984 ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗੇ|ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ]] ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਲੋਚਕਾਂ ਅਨੁਸਾਰ  [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਮਿਸ਼ਨ, [[ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ]] ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇਤਾਵਾਂ (ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ, ਐਚ.ਕੇ.ਐਲ. ਭਗਤ ਅਤੇ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ) ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ।ਹੋਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਗਰਿਕ-ਅਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਕਤਲੇਆਮ ਤੇ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਰਿਪੋਰਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 16 ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, 13 ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ 198 ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।

==1985 ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ==
===ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ, 1985===
ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਰਹੇ ਕੱਟੜਪੰਥ‌ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਭਿਆਨਕ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਭਾਂਪਦਿਆਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਕੀਤੀ,‌ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਨਿਖੇਦੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ।

1985 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤੇ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਮਝੌਤਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ, ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਸਮਝੌਤਾਯੋਗ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਨਾਲ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਬਣੀ।

ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿੱਚ ਲਏ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਨਿਖੇਦੀ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁਕ ਗਈ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ।

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਖਾੜਕੂ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਵਿਕਸਤ ਕਰਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ‌ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਗੈਰ–ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ, ਹਥਿਆਰ, ਪੈਸਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੋਸ਼ ਹਾਲਾਤੀ ਸਬੂਤਾਂ ਤੇ ਹੀ ਅਧਾਰਤ ਸਨ।
===ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182===
{{Main article|ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182}}
[[ਤਸਵੀਰ:Irish Naval Service recovering bodies from the Air India Flight 182 disaster.jpg|thumb|ਆਇਰਿਸ਼ ਨੇਵਲ ਸਰਵਿਸ, ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਵਿੱਚੋਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਬਰਾਮਦ ਕਰਦੀ ਹੋਈ]]
ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਮਾਂਟਰੀਅਲ–ਲੰਡਨ–ਦਿੱਲੀ–ਬੰਬਈ ਰੂਟ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਇੱਕ ਉਡਾਣ ਸੀ। 23 ਜੂਨ 1985 ਨੂੰ ਇਸ ਰੂਟ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਬੋਇੰਗ 747 ਨੂੰ [[ਆਇਰਲੈਂਡ ਗਣਰਾਜ|ਆਇਰਲੈਂਡ]] ਦੇ ਤੱਟ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਕੁੱਲ 329 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 268 ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਨਾਗਰਿਕ, 27 ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ 24 ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਫਲਾਈਟ ਚਾਲਕ ਦਲ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸੇ ਦਿਨ ਇੱਕ ਹੋਰ ਧਮਾਕਾ [[ਜਪਾਨ|ਜਾਪਾਨ]] ਦੇ [[ਟੋਕੀਓ]] ਦੇ ਨਾਰੀਤਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਵੀ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਦਾ ਮਕਸਦ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 301‌ ਨੂੰ ਉਡਾਉਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਧਮਾਕਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਮਾਨ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 331 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੇ ਪੰਜ ਦੇਸ਼ਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ: ਕੈਨੇਡਾ, ਬਰਤਾਨੀਆ, ਭਾਰਤ, ਜਾਪਾਨ ਅਤੇ ਆਇਰਲੈਂਡ।

ਇਸ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ੱਕੀ [[ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ|ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਸਤੰਬਰ 2007 ਵਿੱਚ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਇਨਕੁਆਰੀ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜਾਂਚ ਨਿਊਜ਼ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ''ਤਹਿਲਕਾ'' ਵਿੱਚ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਅਣਜਾਣ ਵਿਅਕਤੀ [[ਲਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ]] ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਮਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਜਾਂਚਾਂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਅਸਲ ਵਿੱਚ [[ਤਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ]] ਸੀ।

ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਲਈ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਚਲਾਏ ਗਏ। ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰਿਆਤ‌ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਇਕਲੌਤਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਅਤੇ ਨਾਰੀਤਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਫਟਣ ਵਾਲੇ ਬੰਬਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ।

===1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ===
{{Main|ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦ੍ਰੋਹ}}
1986 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ਤੇ ਸੀ ਤਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ‌ ਬੁਲਾਇਆ 26 ਜਨਵਰੀ 1986 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਆਪਣਾ ਜਥੇਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ‌ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਕਈ ਬਾਗ਼ੀ ਖਾੜਕੂ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ।

ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਖਾੜਕੂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਈ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ 1987 ਵਿੱਚ [[ਲਾਲੜੂ]] ਨੇੜੇ 32 ਹਿੰਦੂ ਬੱਸ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ 1991 ਵਿੱਚ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਵਿੱਚ 80 ਰੇਲ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

1989 ਦੀਆਂ ਸੰਸਦੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਵੱਖਵਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ 13 ਸੰਸਦੀ ਸੀਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 10 ਸੀਟਾਂ ਤੇ ਜੇਤੂ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਖਾਕੀ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ‌ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੇਵਲ 24% ਰਹੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇਹ ਚੋਣ ਜਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਪਣੀ ਖਾੜਕੂ ਵਿਰੋਧੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ, [[ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ (ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ)|ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਇਸ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1993 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
===1990 ਦਾ ਦਹਾਕਾ===
ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂ਼ਾਆਤ ਵਿੱਚ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)]] ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮੂਹ ਅਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।

ਅਗਸਤ 1991 ਵਿੱਚ, [[ਰੋਮਾਨੀਆ]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸਫ਼ੀਰ [[ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੇਰੋ]] ‌ਤੇ [[ਬੁਖ਼ਾਰੈਸਟ|ਬੁਖ਼ਾਰੈਸਟ]] ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਿਬੇਰੋ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਨੇ 1991 ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰੋਮਾਨੀਆਈ ਸਫ਼ੀਰ ਲਿਵੀਯੂ ਰਾਡੂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ, ਇਹ ਰਿਬੇਰੋ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਰੋਮਾਨੀਆਈ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਡੂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਅਕਤੂਬਰ 1991 ਵਿੱਚ‌ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਅਗਵਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਸੀ,‌ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਜਾਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 20 ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਮਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਿਦਵਾਨ ਇਆਨ ਟੈਲਬੋਟ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ, ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਸਮੇਤ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਧਿਰਾਂ ਕਤਲ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਵਰਗੇ ਅਪਰਾਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ।

24 ਜਨਵਰੀ 1993 ਤੋਂ 4 ਅਗਸਤ 1993 ਤੱਕ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਗ਼ੈਰ–ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ ਅਨਰਿਪ੍ਰੈਜ਼ੈਂਟੇਡ ਨੇਸ਼ਨਜ਼ ਐਂਡ ਪੀਪਲਜ਼ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਰਿਹਾ ਪਰ 22 ਜਨਵਰੀ 1995 ਨੂੰ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ਤੇ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

31 ਅਗਸਤ 1995 ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਜਿਸਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੇ ਲਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕੀ ਦੱਸਿਆ। [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ]] ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਦੁਆਰਾ 2006 ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਸ ਰਿਲੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ।

ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਜੋ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ, ਉਹ ਸਮਰਥਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਘੱਟਦੇ ਸਮਰਥਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਸਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਾਗ਼ੀ ਲੜਾਕਿਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲਗਾਤਾਰ ਜਿਤਾਂ ਕਾਰਨ ਖਾੜਕੂਵਾਦ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ।
===2000 ਦਾ ਦਹਾਕਾ===
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ‌ (ਕੇਪੀਐਸ ਗਿੱਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ) ਵਿਰੁੱਧ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ‌ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਗੁਨਾਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਪਛਾਣ ਜਾਂ ਪੋਸਟਮਾਰਟਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ, 1984 ਤੋਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਬਲਾਂ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਵਿਆਪਕ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ– ਮਨਮਾਨੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ, ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ, ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ, ਸ਼ੱਕੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਫ਼ਾਂਸੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਮੰਗੇ ਗਏ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ੁਲਾਸਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੌਰਾਨ ਪੁਲਿਸ ਉੱਪਰ ਲਾਪਤਾ, ਤਸ਼ੱਦਦ, ਬਲਾਤਕਾਰ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਦੇ ਕਈ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਲਈ ਦਸੰਬਰ 2002 ਤੱਕ 75-100 ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ।
===2010 ਦਾ ਦਹਾਕਾ===
2010 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ [[ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਤਰਨਤਾਰਨ]] ਧਮਾਕਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ 4 ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਖ਼ੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਡੇਰਾ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਵਰਗੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਦਸੰਬਰ ਤੱਕ, ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਫੋਰਸ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵੀ ਹਮਲੇ ਬਾਰੇ ਖੁਫ਼ੀਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਨਪੁਟ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਖਾੜਕੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹੈਂਡਲਰਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਨਵੰਬਰ 2015 ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵੱਲੋਂ [[ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ 13 ਮਤੇ ਅਪਣਾਏ। 12ਵੇਂ ਮਤੇ ਨੇ 1986 ਦੇ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਏ ਗਏ ਮਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ]] ਨੇ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਯਾਨੰਦ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮਾਨ ਏਸੀਪੀ ਸਤੀਸ਼ ਮਲਹੋਤਰਾ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਡੀਐਮਸੀਐਚ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗੇਟ ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਫੋਰਸ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਾਰੇ ਲਗਾਏ। ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 15–20 ਮਿੰਟ ਤੱਕ ਚੱਲੇ ਟਕਰਾਅ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਾਨ ਨੂੰ ਏਡੀਸੀਪੀ ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਨੂ ਨਾਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਫਿਊਜੀ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਕੈਨੇਡਾ (IRB) ਰਿਪੋਰਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂਸਟਾਰ ਦੀ 31ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 25 ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।‌‌ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ [[ਪਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ|ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ]] ਦੇ ਇੱਕ ਸਮਾਗਮ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਦੋ ਮੈਂਬਰਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਸੰਧਾ ਅਤੇ ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਚੰਨਾ ਵਜੋਂ ਹੋਈ ਹੈ, ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਬਾਦਲ ਵਿਰੋਧੀ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ।

ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਿੱਖ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪੋ–ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ, ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲਾਬਿੰਗ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਾਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ, ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਲਈ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਪਲਬਧ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਜੁਟਾਉਣ ਲਈ ਇੰਟਰਨੈਟ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਵਰਗੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਚਾਰ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
===2020 ਦਾ ਦਹਾਕਾ===
2021 ਵਿੱਚ ਵੱਖਵਾਦੀ ਸਮੂਹ, ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ (SFJ) ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ–ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। [[ਆਸਟਰੇਲੀਆ|ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ]], [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ]], [[ਇਟਲੀ]], [[ਇੰਗਲੈਂਡ]] ਅਤੇ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ]] ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕਈ ਜਨਮਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੋਟਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲੱਖਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੋਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ।

ਜਨਵਰੀ 2023 ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ [[ਮੈਲਬਰਨ|ਮੈਲਬੌਰਨ]] ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੌਰਾਨ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਝੜਪਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੋ ਲੋਕ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਦੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਪੁਲਿਸ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਕਿ: &quot;ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ, ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਝੰਡਿਆਂ ਦੇ ਡੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪੀੜਤਾਂ ਦਾ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਪੈਰਾਮੈਡਿਕਸ ਦੁਆਰਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ&quot; ਅਤੇ &quot;ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ 34 ਸਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ 39 ਸਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਦੰਗਾਕਾਰੀ ਵਿਵਹਾਰ ਲਈ ਜੁਰਮਾਨੇ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।&quot; ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬੈਰੀ ਓ'ਫੈਰਲ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ।

ਫਰਵਰੀ 2022 ਵਿੱਚ ਦੀਪਕ ਪੁੰਜ, ਜੋ ਕਿ [[ਬਰੈਂਪਟਨ]] ਦੇ ਇੱਕ ਰੇਡੀਓ ਹੋਸਟ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਮੁਖ ਆਲੋਚਕ ਸਨ, 'ਤੇ ਤਿੰਨ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ [[ਦੀਪ ਸਿੱਧੂ]] ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਬੋਲਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਦ ਗਲੋਬ ਐਂਡ ਮੇਲ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ, ਪੁੰਜ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ, &quot;ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਬੰਦੂਕ ਤਾਣੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਨੇ ਬੀਅਰ ਦੀ ਬੋਤਲ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ।&quot; ਬਰੈਂਪਟਨ ਦੇ ਮੇਅਰ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਬ੍ਰਾਊਨ ਨੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ &quot;ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਹਿੰਸਾ ਜਾਂ ਧਮਕੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।&quot; ਪੀਲ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਜਾਂਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।

ਅਗਸਤ 2022 ਵਿੱਚ‌ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ]], ਦੀਪ ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ [[ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ]] (ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜਥੇਬੰਦੀ ਜੋ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਉਸਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਸ਼ੇ ਤਿਆਗਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਅਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਚਾਰ ਟੂਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ, ਨਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਜਨਤਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ।‌ 18 ਮਾਰਚ 2023 ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 'ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਨ 'ਤੇ ਕਤਲ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼, ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਫੈਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਫ਼ਰਾਰ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਨੂੰ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ 2023 ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ।

ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਕਈ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦੇ ਹੋਏ ਪਰ ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕਈ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਭੀੜ ਨੇ [[ਸਾਨ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸਕੋ|ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ]] ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਭੀੜ ਨੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਖੰਭੇ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਖਿੜਕੀਆਂ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਮੂਲੀ ਸੱਟਾਂ ਲਗਾਈਆਂ। NIA ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। 21 ਮਾਰਚ 2023 ਨੂੰ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਕੌਂਸਲੇਟ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ।

18 ਜੂਨ 2023 ਨੂੰ [[ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿੱਜਰ]] ਨੂੰ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ]] ਦੇ [[ਸਰ੍ਹੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ|ਸਰੀ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਪਾਰਕਿੰਗ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਿੱਝਰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਉਸ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਤਲਾਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸਦੀ ਹਵਾਲਗੀ ਦੀ ਅਸਫਲ ਮੰਗ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।

2 ਜੁਲਾਈ 2023 ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਫਾਇਰ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਦੁਆਰਾ ਅੱਗ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਬੁਝਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸਟਾਫ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸੱਟ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ। ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਮੈਥਿਊ ਮਿਲਰ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਟਵਿੱਟਰ 'ਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਵੀਡੀਓ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਹਮਲਾ ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿੱਝਰ ਦੀ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਸੀ।

ਨਿੱਝਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਗਲੋਬ ਐਂਡ ਮੇਲ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁਝ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਨਿੱਝਰ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨਿੱਝਰ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਇੰਟਰਵਿਊਆਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ੁਲਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ 1995 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਤਾਰਾ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਬੰਧ ਸਨ।

1 ਸਤੰਬਰ 2024 ਨੂੰ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ [[ਟੋਰਾਂਟੋ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੈਲੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਰੈਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਫਲੋਟਾਂ 'ਤੇ [[ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ]]‌ (ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਹਮਲਾਵਰ) ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਾਹਗੀਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ, ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ। SFJ ਦੇ ਜਨਰਲ ਕੌਂਸਲ ਨੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ, &quot;ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦਿਲਾਵਰ ਦੀ ਔਲਾਦ ਹਾਂ‌ 1995 ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ, ਹਥਿਆਰ ਦੀ ਚੋਣ ਬੰਬ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਵੋਟ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਹੈ।&quot; ਰੈਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਹਾਜ਼ਰੀਨ ਨੇ &quot;ਕਿੱਲ ਇੰਡੀਆ&quot; ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਵੀ ਲਗਾਏ।

ਨਵੰਬਰ 2024 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬਰੈਂਪਟਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਸਭਾ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਝੜਪ ਹੋਈ। [[ਜਸਟਿਨ ਟਰੂਡੋ]], ਪੀਅਰੇ ਪੋਇਲੀਵਰ, [[ਜਗਮੀਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਰੈਂਪਟਨ ਦੇ ਮੇਅਰ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਬ੍ਰਾਊਨ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਬਰੈਂਪਟਨ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਸਿਟੀ ਕੌਂਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।‌ ਪੀਲ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਇੱਕ ਆਫ ਡਿਊਟੀ ਸਾਰਜੈਂਟ ਹਰਿੰਦਰ ਸੋਹੀ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਡਿਊਟੀ ਤੋਂ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸੋਹੀ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਫੜੇ ਹੋਏ ਫਿਲਮਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਝੜਪ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ,  ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੈਨਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮੰਦਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਾਸੂਸੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਕੈਨੇਡਾ ਲਈ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਰੈਫਰੈਂਡਮ ਕੋਆਰਡੀਨੇਟਰ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗੋਸਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, &quot;ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਬਨਾਮ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਉਹ (ਕੌਂਸਲਰ ਅਧਿਕਾਰੀ) ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।&quot;
===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦਾ ਚੋਣ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ===
{{Main article|2022 ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ|2024 ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ}}
[[2022 ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ|2022 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ]] ਵਿੱਚ‌ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)]], ਦੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਪਾਰਟੀ ਹੈ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀਆਂ 117 ਸੀਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 81 ਸੀਟਾਂ 'ਤੇ ਚੋਣ ਲੜੀ ਅਤੇ 386,176 ਵੋਟਾਂ ਜਾਂ ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 2.48% ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਨੂੰ 2017 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ 49,260 ਵੋਟਾਂ (ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 0.3%) ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਮੁਖੀ [[ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ]] ਨੇ ਜੂਨ 2022 ਵਿੱਚ ਹੋਈ [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]] ਲੋਕ ਸਭਾ ਉਪ ਚੋਣ ਜਿੱਤੀ, ਹਲਕੇ ਵਿੱਚ 253,154 ਵੋਟਾਂ ਜਾਂ ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 35.61% ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਨ 2024 ਦੀ ਸੰਗਰੂਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣ ਹਾਰ ਗਏ ਸਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ 187,246 ਵੋਟਾਂ ਜਾਂ ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 18.55% ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।

[[2024 ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ|2024 ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਚੋਣਾਂ]] ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤੇਰਾਂ ਸੰਸਦੀ ਹਲਕਿਆਂ 'ਤੇ ਚੋਣ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਦੋ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ [[ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ|ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ]], ਨੇ ਆਪੋ–ਆਪਣੇ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣੇ ਗਏ।  ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਨੇ 13 ਵਿੱਚੋਂ 12 ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਮੀਦਵਾਰ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ, ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ 500,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੋਟਾਂ ਮਿਲੀਆਂ।
==ਖਾੜਕੂਵਾਦ==
===ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਦੇ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹਿਣ ਦੇ ਕਾਰਨ===
ਖਾੜਕੂਵਾਦ‌ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ:

• ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਮੁੱਖੀ ਕੇਪੀਐਸ ਗਿੱਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖਾੜਕੂਆਂ ਤੇ ਭਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈ। ਕਈ ਖਾੜਕੂ ਆਗੂ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।‌

• ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ।

• ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਲਈ &quot;ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ&quot; ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਧਾਰਨਾ ਦੀ ਘਾਟ। ਕੁਮਾਰ (1997) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਨਾਮ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਇੱਛਾਵਾਦੀ ਸੋਚ ਸੀ, ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ (ਖਾੜਕੂਆਂ) ਦੀ ਘ੍ਰਿਣਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਬਦਲਵਾਂ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕੇ।

• ਲਹਿਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਖਾੜਕੂਆਂ ਕੋਲ ਵਿਚਾਰਾਤਮਰਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ।

• ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰਾਂ ਦੇ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ।

• ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਘਾਟਾ।

• ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਫੁੱਟ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ।

• ਵੱਖਵਾਦੀ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਖ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਧਾਈ ਗਈ ਚੌਕਸੀ।

ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਪੀਸ ਐਂਡ ਕਨਫਲਿਕਟ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਲਈ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਸਿਮਰਤ ਢਿੱਲੋਂ (2007) ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ, &quot;ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਲੜਾਈ ਕਾਰਨ ਲਹਿਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਰਥਨ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ।&quot;

==ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ==
* [[ਖਾੜਕੂ]]
* [[ਖ਼ਾਲਸਾ]]
* [[ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ]]
* [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ]]
* [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦ੍ਰੋਹ]]

==ਹਵਾਲੇ==
{{Reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
*{{Commons category-inline|Khalistan movement|ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ}}।

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (1947–ਵਰਤਮਾਨ)]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ]]</text>
      <sha1>7hy1tgtbmkrrh4pt8gcvt6l5cevyrtj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪਠਾਨਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12084</id>
    <revision>
      <id>810319</id>
      <parentid>630629</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T09:52:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <origin>810319</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3158" sha1="rvi1rod1aejutcpw3e0fvdhvpq1ydiv" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name = '''ਪਠਾਨਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ'''
| native_name = 
| native_name_lang = 
| other_name = ਪਠਾਨਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ
| settlement_type = ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ
| image_skyline = 
| image_alt = 
| image_caption = 
| image_map = Pathankot in Punjab (India).svg
| map_alt = ਸੂਬੇ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ
| map_caption = ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ
| pushpin_map = 
| pushpin_label_position = 
| pushpin_map_alt = 
| pushpin_map_caption = 
| latd = 32.266814
| latm = 
| lats = 
| latNS = N
| longd = 75.643444
| longm = 
| longs = 
| longEW = E
| coordinates_display = inline,title
| subdivision_type = ਦੇਸ਼ 
| subdivision_name = {{ਝੰਡਾ | ਭਾਰਤ}} 
| subdivision_type1 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਇਲਾਕੇ|ਰਾਜ]] 
| subdivision_name1 = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] 
| subdivision_type2 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2 = [[ਪਠਾਨਕੋਟ]]
| established_title = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date = 
| named_for = [[Pathania]] [[Rajput]]
| parts_type = 
| parts = 
| seat_type = Headquarters
| seat = [[ਪਠਾਨਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| leader_name1 = ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
| leader_title1 = [[ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ]]
| leader_name2 = ਆਰ.ਕੇ. ਬਖ਼ਸ਼ੀ (ਪੀ.ਪੀ.ਐਸ.)
| leader_title2 = [[ਸੀਨੀਅਰ ਪੁਲਸ]]
| leader_name3 = [[ਵਿਨੋਦ ਖੰਨਾ]]
| leader_title3 = [[ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ]]
| government_type = 
| governing_body = 
| unit_pref = Metric
| area_footnotes =&lt;ref&gt;{{cite web |title=District profile |url=http://pathankot.gov.in/html/districtProfile.htm}}&lt;/ref&gt;
| area_rank =
| area_total_km2 = 929
| elevation_footnotes = 
| elevation_m = 
| population_total = 626154
| population_as_of = 2011
| population_rank = 
| population_density_km2 = auto
| population_demonym = 
| population_footnotes =&lt;ref&gt;{{cite web |title=Administrative divisions |url=http://pathankot.gov.in/html/Divisions.htm}}&lt;/ref&gt;
| demographics_type1 = Languages
| demographics1_title1 = 
| demographics1_info1 = 
| demographics1_title2 = Regional
| demographics1_info2 = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]], ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜੀ
| demographics1_title3 = 
| demographics1_info3 = 
| timezone1 = [[Indian Standard Time|IST]]
| utc_offset1 = +5:30
| postal_code_type = Pin Code
| postal_code = 
| registration_plate = PB-35 / PB-68
| blank1_name_sec1 = ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ
| blank1_info_sec1 = ਪਠਾਨਕੋਟ
| website = http://pathankot.gov.in/
| footnotes = 
}}
'''ਪਠਾਨਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ''' [[ਪੰਜਾਬ]] ਦਾ ਇੱਕ [[ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਹੈ।

{{ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ)}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਠਾਨਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>rvi1rod1aejutcpw3e0fvdhvpq1ydiv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੈਂਗਲੀਅਨ ਸਿਸਟ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13036</id>
    <revision>
      <id>810248</id>
      <parentid>662214</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:28:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810248</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4768" sha1="n14bxc5puspqjcj9dybbza03x0rh4ju" xml:space="preserve">{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}
[[ਤਸਵੀਰ:Ganglion-cyst.jpg|thumb|ਗੈਂਗਲੀਅਨ ਸਿਸਟ (ਗੱਠ)]]
[[File:Ganglion Cyst, Hand.jpg|thumb|ਕਈ ਪੁਟੀ ਕਕਸ਼ੋਂ ਵਾਲੀ ਹੱਥ ਦੀ ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚਮਕੀਲੀ ਰਾਧ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੀਵਾਰਾਂ ਪੋਲਾ ਤੰਤੁਮਏ ਊਤਕਾਂ ਵਲੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਹਿ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।]]

'''ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Ganglion cyst''') ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੋਜ (ਗੰਢ) ਹੈ ਜੋ ਹੱਥ ਜਾਂ ਪੈਰ ਦੇ [[ਜੋੜ (ਸਰੀਰੀ ਬਣਤਰ)|ਜੋੜਾਂ]] ਅਤੇ ਕੰਡਰਾਂ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ ਦਾ ਸਰੂਪ ਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਲਾਈ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਭਾਗ ਜਾਂ ਉਂਗਲ ਉੱਤੇ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਈਬਲ ਬੰਪ ਨਾਮ ਪੁਰਾਣੇ ਜਮਾਣ ਦੇ ਇੱਕ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਉਪਚਾਰ ਵਲੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੁਟੀ ਉੱਤੇ ਬਾਈਬਲ ਜਾਂ ਕੋਈ ਦੂਜੀ ਭਾਰੀ ਚੀਜ ਵਾਰ - ਵਾਰ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪੁਟੀ ਫੂਟਨੇ ਉੱਤੇ ਇਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ।

==ਕਾਰਨ==

ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ ਅਗਿਆਤਹੇਤੁਕ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਜੋੜ ਜਾਂ ਮੋਟੀ ਨਸ ਆਵਰਣ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਵ ਨੂੰ ਲਕਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੋੜੋਂ ਦੇ ਕੋਲ ਪੁਟੀਆਂ, ਜੋੜੋਂ ਵਲੋਂ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਚੇਕ ਵਾਲਵ ਬੰਨ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਜੋੜੋਂ ਵਲੋਂ ਦਰਵ ਬਾਹਰ ਤਾਂ ਜਾਣ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਉਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦਿੰਦਾ। ਪੁਟੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਦਰਵ ਭਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਸਨੇਹਕ ਦਰਵ ਵਲੋਂ ਗਾੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੁਟੀਆਂ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਲਾਈ ਦੇ ਜੋੜੋਂ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਖਾਸ ਤੌਰ ਵਲੋਂ ਮਣਿਬੰਧ ਜੋੜ ਦੇ ਕੋਲ, ਨਾੜੀਗੰਥਿ ਪੁਟੀ ਦੇ ਕੁਲ ਮਾਮਲੀਆਂ ਵਿੱਚ 80 % ਮਾਮਲੇ ਇਸ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹੈ।

==ਉਪਚਾਰ==

ਜੇਕਰ ਜੋੜ ਦੇ ਕੈਪਸੂਲ ਵਿੱਚੋਂ ਰੋਧੀ ਵਾਲਵ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸ਼ਲਿਅ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਰੋਗ ਦੁਬਾਰਾ ਹੋਣ ਦੀ ਦਰ 5 ਵਲੋਂ 10 % ਤੱਕ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ ਦੀ ਖੁੱਲੀ ਸ਼ਲਿਅਕਰਿਆ ਦੇ ਬਜਾਏ ਕਲਾਈ ਦੀ ਆਰਥਰੋਸਕੋਪੀ ਹੁਣ ਇਸ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ ਦੇ ਇਲਾਜ ਦੇ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਭਾਰੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਗੱਠ ਉੱਤੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਗੱਠ ਫਟਕਰ ਉਸ ਦਾ ਦਰਵ ਆਸਪਾਸ ਦੇ ਊਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰੀ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਬਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਗਰੀਬ ਘਰਾਂ ਤੱਕ ਵਿੱਚ ਬਾਈਬਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸਲਈ ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜਿਲਿਅਨ ਲੰਪ, ਬਾਈਬਲ ਬੰਪ ਜਾਂ ਗਿਡੀਅਨ ਰੋਗ ਦਾ ਉਪਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣ ਲਗਾ।

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿਹਤ ਵਿਗਿਆਨ]]</text>
      <sha1>n14bxc5puspqjcj9dybbza03x0rh4ju</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810249</id>
      <parentid>810248</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:29:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ]] ਨੂੰ [[ਗੈਂਗਲੀਅਨ ਸਿਸਟ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਮ</comment>
      <origin>810248</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4768" sha1="n14bxc5puspqjcj9dybbza03x0rh4ju" xml:space="preserve">{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}
[[ਤਸਵੀਰ:Ganglion-cyst.jpg|thumb|ਗੈਂਗਲੀਅਨ ਸਿਸਟ (ਗੱਠ)]]
[[File:Ganglion Cyst, Hand.jpg|thumb|ਕਈ ਪੁਟੀ ਕਕਸ਼ੋਂ ਵਾਲੀ ਹੱਥ ਦੀ ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚਮਕੀਲੀ ਰਾਧ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੀਵਾਰਾਂ ਪੋਲਾ ਤੰਤੁਮਏ ਊਤਕਾਂ ਵਲੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਹਿ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।]]

'''ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Ganglion cyst''') ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੋਜ (ਗੰਢ) ਹੈ ਜੋ ਹੱਥ ਜਾਂ ਪੈਰ ਦੇ [[ਜੋੜ (ਸਰੀਰੀ ਬਣਤਰ)|ਜੋੜਾਂ]] ਅਤੇ ਕੰਡਰਾਂ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ ਦਾ ਸਰੂਪ ਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਲਾਈ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਭਾਗ ਜਾਂ ਉਂਗਲ ਉੱਤੇ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਈਬਲ ਬੰਪ ਨਾਮ ਪੁਰਾਣੇ ਜਮਾਣ ਦੇ ਇੱਕ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਉਪਚਾਰ ਵਲੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੁਟੀ ਉੱਤੇ ਬਾਈਬਲ ਜਾਂ ਕੋਈ ਦੂਜੀ ਭਾਰੀ ਚੀਜ ਵਾਰ - ਵਾਰ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪੁਟੀ ਫੂਟਨੇ ਉੱਤੇ ਇਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ।

==ਕਾਰਨ==

ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ ਅਗਿਆਤਹੇਤੁਕ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਜੋੜ ਜਾਂ ਮੋਟੀ ਨਸ ਆਵਰਣ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਵ ਨੂੰ ਲਕਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੋੜੋਂ ਦੇ ਕੋਲ ਪੁਟੀਆਂ, ਜੋੜੋਂ ਵਲੋਂ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਚੇਕ ਵਾਲਵ ਬੰਨ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਜੋੜੋਂ ਵਲੋਂ ਦਰਵ ਬਾਹਰ ਤਾਂ ਜਾਣ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਉਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦਿੰਦਾ। ਪੁਟੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਦਰਵ ਭਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਸਨੇਹਕ ਦਰਵ ਵਲੋਂ ਗਾੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੁਟੀਆਂ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਲਾਈ ਦੇ ਜੋੜੋਂ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਖਾਸ ਤੌਰ ਵਲੋਂ ਮਣਿਬੰਧ ਜੋੜ ਦੇ ਕੋਲ, ਨਾੜੀਗੰਥਿ ਪੁਟੀ ਦੇ ਕੁਲ ਮਾਮਲੀਆਂ ਵਿੱਚ 80 % ਮਾਮਲੇ ਇਸ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹੈ।

==ਉਪਚਾਰ==

ਜੇਕਰ ਜੋੜ ਦੇ ਕੈਪਸੂਲ ਵਿੱਚੋਂ ਰੋਧੀ ਵਾਲਵ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸ਼ਲਿਅ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਰੋਗ ਦੁਬਾਰਾ ਹੋਣ ਦੀ ਦਰ 5 ਵਲੋਂ 10 % ਤੱਕ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ ਦੀ ਖੁੱਲੀ ਸ਼ਲਿਅਕਰਿਆ ਦੇ ਬਜਾਏ ਕਲਾਈ ਦੀ ਆਰਥਰੋਸਕੋਪੀ ਹੁਣ ਇਸ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ ਦੇ ਇਲਾਜ ਦੇ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਭਾਰੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਗੱਠ ਉੱਤੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਗੱਠ ਫਟਕਰ ਉਸ ਦਾ ਦਰਵ ਆਸਪਾਸ ਦੇ ਊਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰੀ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਬਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਗਰੀਬ ਘਰਾਂ ਤੱਕ ਵਿੱਚ ਬਾਈਬਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸਲਈ ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜਿਲਿਅਨ ਲੰਪ, ਬਾਈਬਲ ਬੰਪ ਜਾਂ ਗਿਡੀਅਨ ਰੋਗ ਦਾ ਉਪਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣ ਲਗਾ।

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿਹਤ ਵਿਗਿਆਨ]]</text>
      <sha1>n14bxc5puspqjcj9dybbza03x0rh4ju</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਨ ਖਰਲ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14157</id>
    <revision>
      <id>810324</id>
      <parentid>809219</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T10:59:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mulkh Singh</username>
        <id>9921</id>
      </contributor>
      <origin>810324</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4829" sha1="keirwssrrtf4dd6j859u6zb2cxr0usn" xml:space="preserve">'''ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਨ ਖਰਲ''' (1785-1857) ([[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] ਵਿੱਚ: احمد خاں کھرل) ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮੀਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਨੀਲੀ ਬਾਰ]] [[ਪੰਜਾਬ]] ਨਾਲ਼ ਸੀ। ਨੀਲੀ ਬਾਰ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਤੇ [[ਸਾਹੀਵਾਲ]] ਦੇ ਵਿਚਲੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। 1857 ਦੀ ਜੰਗ 'ਚ ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ ਲੜਿਆ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ 80 ਸਾਲ ਸੀ। 21 ਸਤੰਬਰ 1857 [[ਗੋਗੀਰਾ|ਗੋਗੇਰਾ]] ਦੇ ਨੇੜੇ ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਨ ਲੜਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;Dr ST Mirza 'Resistance Themes in Punjabi Literature' Lahore, 1991, pp 100-105&lt;/ref&gt;

==ਪਿੱਠਭੂਮੀ ==
ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ [[ਸਾਂਦਲ ਬਾਰ]] ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ [[ਖਰਲ]] ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ।

ਮੁਹੰਮਦ ਆਸਫ ਖਾਨ ਅਨੁਸਾਰ: ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਢਣ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਸਾਹੀਵਾਲ ਅੱਪੜੀਆਂ ਤਾਂ ਮੁਰਦਾਨਾ, ਧਾਰਾਨਾ, ਤਰਿਹਾਨਾ, ਕਾਠੀਆਵਾੜ, ਸਿੱਪਰਾ, ਵਹਿਣੀਵਾਲ, ਜੋਇਆ, ਮਸੱਲੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਅਣਖ ਨੂੰ ਜਗਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੈਰ-ਮੁਲਕੀ ਧਾੜਵੀਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇਕਮੁੱਠ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ ਖਰਲ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਉਸ ਦੀ ਵੰਗਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸੁੱਤੀ ਹੋਈ ਅਣਖ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਹਲੂਣਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਵੇਖਦਿਆਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਰੋਹ ਦੀ ਜਵਾਲਾ ਭੜਕ ਪਈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਗਲਤ ਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਮੁਖਾਲਫਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਹ ਯੋਧਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਡੱਟ ਕੇ ਟਾਕਰਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ 21 ਸਤੰਬਰ 1857 ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;[http://punjabitribuneonline.com/2012/05/%E0%A8%85%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%AE%E0%A8%A6-%E0%A8%96%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%96%E0%A8%B0%E0%A8%B2/ ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਖਰਲ]&lt;/ref&gt;

ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬਰਤਾਨੀਆ ਲਈ ਨਵਾਂ ਖ਼ਤਰਾ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਉੱਠ ਰਿਹਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Khan |first=Sarang |date=2021-09-19 |title=Karl Marx on the 1857 War of Independence |url=https://punjabiwaseb.com/2021/09/18/karl-marx-on-the-1857-war-of-independence/ |access-date=2024-12-30 |website=Punjabi Waseb |language=en}}&lt;/ref&gt; ਪਿਛਲੇ ਅੱਠ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚਕਾਰ ਰਾਬਤਾ ਠੱਪ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। “ਪਿੰਡੀ ਤੋਂ ਖਬਰ ਆਈ ਹੈ ਕਿ ਤਿੰਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਜੁਗਤ ਲੜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਰ ਜੌਹਨ ਲਾਰੈਂਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੂਹੀਏ ਨੂੰ ਇਕੱਠ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸੂਹੀਏ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਰੈਂਸ ਨੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਾਹੇ ਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਭੇਜਿਆ” (16 ਸਤੰਬਰ 1857, ਨਿਊ ਯਾਰਕ ਡੇਲੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ)। ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਰਾਏ ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਨ ਖਰਲ ਦੀ ਜਦੋਜਹਿਦ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ।

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==
*http://www.apnaorg.com/articles/shafqat-5/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120505022818/http://www.apnaorg.com/articles/shafqat-5/ |date=2012-05-05 }}
==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਅਧਾਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮੀਏ]]</text>
      <sha1>keirwssrrtf4dd6j859u6zb2cxr0usn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਚਰਖ਼ਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16501</id>
    <revision>
      <id>810298</id>
      <parentid>805187</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T02:10:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Charan Gill</username>
        <id>4603</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>810298</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42167" sha1="rgvufql0nuzwpuab7yb4sjs19tm0rtb" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Punjabi spinning wheel 01.jpg|thumb|ਚਰਖਾ]]
[[ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ|ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ]] ਵਿੱਚ '''ਚਰਖਾ''' ਬਹੁ-ਭਾਵੀ ਅਰਥ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਲੰਘੀ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਘਰਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚਰਖੇ ਦੀ ਘੂਕਰ ਆਪਣਾ ਸੰਗੀਤ ਬਿਖੇਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਨੋਰੰਜਨ, ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪਰੋਏ ਹੋਏ ਸਨ ਉਦੋਂ ਚਰਖਾ ਆਰਥਿਕ, ਭਾਵਨਾਤਮਿਕ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਦਾ ਸਾਥੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਸਾਧਨ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਕਿਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਰੋਮਾਂਚ ਮਾਣਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਗਿਆਨ ਦੀ ਥਾਂ ਘਰੇਲੂ ਆਹਰ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਅਤੇ ਸਚਿਆਰਤਾ ਉੱਤਮ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਜਰੂਰਤਾਂ ਕੁੱਲੀ, ਗੁੱਲੀ ਅਤੇ ਜੁੱਲੀ ਨਾਲ ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਚਰਖਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਘਰੇਲੂ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਲੱਗਭਗ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪੋਤੜਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕੱਫਣ ਤੱਕ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦਾ ਧਾਗਾ ਚਰਖੇ ਦੇ ਤਕਲ਼ੇ ਦੀ ਨੋਕ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਧਾਗਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੱਕ ਵੀ ਚਰਖਾ ਦਰੀਆਂ, ਖੇਸ, ਸੂਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਸਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਧਾਗਾ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਉਪਰ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਮੁੱਢ ਰਹੇ, ਇਸ ਚਰਖੇ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਛਾਪ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖਾਸ ਕਰ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਰੂਪ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਦੀ ਤਰਜ਼ਮਾਨੀ ਵਿੱਚ ਚਰਖੇ ਦੀ ਚਰਚਾ ਜਾਂ ਜਿਕਰ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਤਬਕੇ ਵਿੱਚ ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਕਹੀ, ਖੁਰਪਾ ਤੇ ਦਾਤੀ ਚਲਾਉਣ ਸਮੇਤ ਹਲ਼ ਤੇ ਗੱਡੇ ਨੂੰ ਜੁੜੇ ਬਲਦਾਂ ਨੂੰ ਹੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਜਰੂਰੀ ਸੀ ਉਦੋਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਮੱਝਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਕੱਢਣ, ਮੱਕੀ ਦੀ ਰੋਟੀ ਪਕਾਉਣ ਵਾਂਗ ਚਰਖਾ ਕੱਤ ਲੈਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਯੋਗਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਚਰਖੇ ਦੀ ਤੰਦ ਭਾਵੇਂ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸੀ ਪਰ ਇਸਨੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ, ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੇਂਡੂ ਔਰਤ ਸਮਾਜ ਸਮੇਤ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਪੀਢਾ ਬੰਨ੍ਹ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਅੱਜ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਪਰ ਸਾਡੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਰੂਰ ਸਜੀਵ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਅੱਜ ਕੱਤਿਆ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਸਾਡੇ ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਘੂਕਦਾ ਹੈ। 

===ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਚਰਖੇ ਉੱਪਰ ਸਾਹਿਤ ===
ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਾਲ ਵਰੇਸ ਤੋਂ ਹੀ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਚਰਖੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਚਰਖਾ ਜਿੱਥੇ ਔਰਤ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਆਮ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਅਨੇਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਰਨਣ ਅਤੇ ਚਿਤਰਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਮੁੱਚੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਲਈ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਅਤੇ ਜੁਗਤੀ ਦਾ ਚਿੰਨ ਅਤੇ ਤਸ਼ਬੀਹ ਵੀ ਬਣਿਆ। ਚਰਖੇ ਦੇ ਤੱਕਲੇ ਨਾਲ ਤੰਦ ਜੋੜਦਿਆਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਬੋਲ ਛੋਹ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮਾਹੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ, ਤਾਂਘ, ਉਡੀਕ ਅਤੇ ਮੰਗ ਲਈ ਚਰਖੇ ਜਾਂ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਨੇਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਮਿਲਦੇ ਹਨ:

&lt;poem&gt;ਚਰਖੇ ਦੀ ਘੂਕਰ ਦੇ ਓਹਲੇ , 
ਪਿਆਰ ਤੇਰੇ ਦਾ ਤੂੰਬਾ ਬੋਲੇ । 
ਮੈਂ ਨਿੰਮਾ ਨਿੰਮਾ ਗੀਤ ਛੇੜਕੇ, 
ਤੰਦ ਖਿੱਚਦੀ ਹੁਲਾਰੇ ਖਾਵਾਂ, 
ਮਾਹੀਆ ਵੇ ਤੇਰੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ,
ਚੁੱਕ ਚਰਖਾ ਗਲੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਡਾਹਵਾਂ।
ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲਾ, 
ਬਣ ਗਈ ਤੇਰੀ ਯਾਦ ਵਸੀਲਾ,  
ਲੋਕਾਂ ਭਾਣੇ ਸੂਤ ਕੱਤਦੀ, 
ਤੰਦ ਤੇਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਪਾਵਾਂ ।  
ਵੇ ਮਾਹੀਆ ਤੇਰੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ,  
ਚੁੱਕ ਚਰਖਾ ਗਲੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਡਾਹਵਾਂ ।&lt;/poem&gt;

ਲਗਾਤਾਰ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਚਰਖਾ ਕੱਤਦੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਇਹ ਕਲਾ ਅਚੇਤ ਮਨ ਵਿੱਚ ਲਹਿ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਮਨ ਨਾਲ ਆਤਮ-ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਖੂਬ ਸਮਾਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਅਕਸਰ ਯਾਦਾਂ, ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਂ ਮਾਹੀ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਮੁਟਿਆਰ ਚਰਖਾ ਕੱਤਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਦੀ ਘੂਕਰ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਿੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਦੂਰ ਹੋਏ ਮਾਹੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਬੋਲ ਉੱਠਦਾ:-
&lt;poem&gt;ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਠਦੀ ਏ ਹੂਕ,
 ਮਾਹੀਆ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਂਵਦਾ ।
 ਸੁਣ ਚਰਖੇ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਮਿੱਠੀ ਘੂਕ,
 ਮਾਹੀਆ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਂਵਦਾ ।&lt;/poem&gt;
ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਸਿੱਖ ਲੈਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਕੱਤਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਅਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੰਤ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵੀ ਸਿਰਜਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਪਰਿਪੱਕਤਾ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਚਰਖੇ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਦੀ ਘੂਕਰ ਵੰਝਲੀ ਦੀ ਸੁਰ ਵਾਂਗ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤ ਵਿਚ ਵਸ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਮਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ :-
&lt;poem&gt;ਜੋਗੀ ਉੱਤਰ ਪਹਾੜੋਂ ਆਇਆ,
 ਚਰਖੇ ਦੀ ਘੂਕ ਸੁਣ ਕੇ ।&lt;/poem&gt;
ਚਰਖਾ ਘਰਾਂ, ਵਿਹੜਿਆਂ, ਛੋਪਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਤ ਕੱਤਣੀਆਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਦਾ ਧੁਰਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਤ੍ਰਿੰਞਣਾਂ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ :-
 ਚਰਖਾ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਨੀਂ ਮਾਏ,
 ਜੀਹਨੇ ਤਾਂ ਬੀੜਿਆ ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ ਉਹਤੋਂ ਜਾਵਾਂ ਬਲਿਹਾਰ ਨੀ ਮਾਏ।
ਲੜਕੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਤਹਿ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਦਿਨ ਨੇੜੇ ਆ ਜਾਣ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪੈਣ ਜਾ ਰਹੇ ਵਿਛੋੜੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੀ ਘਰ ਦੀ ਧੀ ਬਾਬਲ ਨੂੰ ਵਾਸਤਾ ਪਾਉਂਦੀ ਅਤੇ ਬਾਬਲ ਉਸ ਨੂੰ ਧਰਵਾਸ ਵੀ ਚਰਖੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਦਿੰਦਾ:
 ਤੇਰੇ ਮਹਿਲਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਵੇ, ਬਾਬਲ ਚਰਖਾ ਕੌਣ ਕੱਤੇ?
 ਮੇਰੀਆਂ ਕੱਤਣ ਪੋਤਰੀਆਂ, ਧੀਏ ਘਰ ਜਾ ਆਪਣੇ ।
ਪੇਕੇ ਘਰ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਸੋਹਣੇ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰੇ ਚਰਖੇ ਨੂੰ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੁਟਿਆਰ ਨੂੰ ਪੇਕਿਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵੀ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ :-
 ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਮੈਨੂੰ ਚਰਖਾ ਦਿੱਤਾ, ਵਿੱਚ ਚਰਖੇ ਦੇ ਮੇਖਾਂ ।
 ਮਾਂ ਰਾਣੀ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਪਈ ਆਵੇ, ਜਦ ਚਰਖੇ ਵੱਲ ਵੇਖਾਂ ।
 ----------------
 ਚਰਚਾ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲਾ,
 ਮੁੰਨੇ ਮੇਰੇ ਭਾਈ, ਗੁੱਡੀਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਸਕੀਆਂ ਭੈਣਾਂ, ਮਾਲ੍ਹ ਵੱਡੀ ਭਰਜਾਈ।
 ਸੋਹਣੇ ਚਰਖੇ ਤੋਂ, ਨੀ ਮੈਂ ਜਿੰਦੜੀ ਘੋਲ ਘੁਮਾਈ।
ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਚਰਖੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸਾਉਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਨਵੀਂ ਵਿਆਹੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਦੀ ਯਾਦ ਬਹੁਤ ਸਤਾਉਂਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿ ਉੱਠਦੀ:
 ਛੱਲੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ,
 ਵੀਰਾ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਚੱਲ ਵੇ,
 ਮੇਰੀਆਂ ਕੱਤਣ ਸਹੇਲੀਆਂ ‘ਕੱਲੀਆਂ
ਚਰਖੇ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਉੱਚਾ ਰੁਤਬਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸਦੀ ਘੂਕਦੀ ਚਾਲ, ਸੁੰਦਰ ਬਣਾਵਟ ਅਤੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰੀਗਰ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸਰਾਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ:
 ਨੀ ਮੈਂ ਕੱਤਾਂ ਪ੍ਰੀਤਾਂ ਨਾਲ ਚਰਖਾ ਚੰਨਣ ਦਾ
 &lt;nowiki&gt;-----------------&lt;/nowiki&gt;

* ਕਾਰੀਗਰ ਨੂੰ ਦਿਓ ਵਧਾਈ, ਚਰਖਾ ਜੀਹਨੇ ਬਣਾਇਆ। ਰੰਗਲੇ ਮੁੰਨੇ, ਰੰਗਲੀਆਂ ਗੁੱਡੀਆਂ, ਗੋਲ ਮਝੇਰੂ ਪਾਇਆ। ਮੇਖਾਂ ਲਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਨਹਿਰੀ, ਹੀਰਿਆਂ ਜੜਤ ਜੜਾਇਆ। ਬੀੜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖਹੇ ਦਮਕੜਾ, ਤਕਲਾ ਫਿਰੇ ਸਵਾਇਆ। ਕੱਤ ਲੈ ਕੁੜੀਏ ਨੀ, ਤੇਰੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਲਾਗੀ ਆਇਆ।

ਵਿਆਹ ਕੇ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਗਈਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿੰਦਗੀ, ਕੰਤ, ਚਰਖੇ, ਘੂਕਰ ਅਤੇ ਤੰਦ ਬਾਰੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਲੈ ਲੈਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਚਰਖੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ, ਬਾਬਲ, ਭਾਈਆਂ, ਭਰਜਾਈਆਂ ਅਤੇ ਸਹੇਲੀਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦੀ ਚੀਸ ਵੀ ਚਰਖਾ ਹੀ ਵੰਡਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਘਰੋਂ ਕੰਮ ਤੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਦੇਸ ਗਏ ਮਾਹੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਜਾਂ ਤਾਂਘ ਦੇ ਵੀ ਰੰਗ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਸੀ:

ਜਿੱਥੇ ਤੇਰਾ ਹਲ਼ ਵਗਦਾ, ਉੱਥੇ ਲੈ ਚੱਲ ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ,

ਮੈਂ ਵੀ ਕੱਤੂੰ ਚਾਰ ਪੂਣੀਆਂ, ਚਿੱਤ ਲੱਗਿਆ ਰਹੂਗਾ ਤੇਰਾ।

&lt;nowiki&gt;-----------------&lt;/nowiki&gt;

ਲੰਮੇ ਲੰਮੇ ਤੰਦ ਵੇ ਮੈਂ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਪਾਉਨੀ ਆਂ,

ਤੱਕ ਤੱਕ ਰਾਹਾਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮੈਂ ਲੰਘਾਉਨੀ ਆਂ ।

&lt;nowiki&gt;-----------------&lt;/nowiki&gt;

ਮਾਹੀ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਾਂ, ਚਰਖੇ ਦੇ ਹਰ ਹਰ ਗੇੜੇ ।

ਕਦੇ ਆ ਤੱਤੜੀ ਦੇ ਵੇਹੜੇ ।

ਗੱਭਰੂ ਵੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਚਰਖੇ ਦੀ ਗੂੰਜ ਦੀ ਸਿਫਤ ਇੰਝ ਕਰਦੇ ਸਨ:-

ਕੂਕੇ ਚਰਖਾ ਬਿਸ਼ਨੀਏ ਤੇਰਾ, ਲੋਕਾਂ ਭਾਣੇ ਮੋਰ ਬੋਲਦਾ ।

ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਘਰੇਲੂ ਜਰੂਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਦਾ ਜਰੀਆ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ ਚਰਖਾ :-

ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਮੈਨੂੰ ਚਰਖਾ ਦਿੱਤਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲੈ ਦੇ ਤੂੰ,

ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਕੱਤਿਆ ਕਰੂੰ ਤੇਰਾ ਰੂੰ ।

ਚਰਖਾ ਔਰਤ ਦੇ ਹਰ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣ ਕੇ ਵਿਚਰਦਾ ਸੀ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣਾ ਬੋਝ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਲਵਲੇ ਜਾਂ ਨਹੋਰੇ ਵੀ ਬਰਾਸਤਾ ਚਰਖੇ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਸਨ :-

ਗਮਾਂ ਦਾ ਚਰਖਾ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪੂਣੀਆਂ,

ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਕੱਤੀ ਜਾਵਾਂ ਹੋਈ ਜਾਣ ਦੂਣੀਆਂ ।

&lt;nowiki&gt;-----------------&lt;/nowiki&gt;

ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੱਤਣ ਸਹੇਲੀਆਂ,

ਗੁੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਗੁੱਡੀਆਂ ਜੋੜ ਕੇ । 

ਹੁਣ ਕਿਉ ਮਾਏ ਰੋਂਨੀ ਆਂ, ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੋਹਰੇ ਤੋਰ ਕੇ ..।

ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਥਾਂ ਤੇ ਚਰਖੇ ਨੂੰ ਰੂਹਾਨੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ:-

ਰਾਤੀਂ ਕੱਤੇਂ ਰਾਤੀਂ ਅਟੇਰੇਂ, ਗੋਸ਼ੇ ਲਾਇਓ ਤਾਣਾ।

ਇੱਕ ਜੁ ਤੰਦ ਅਵੱਲਾ ਪੈ ਗਿਆ, ਸਾਹਿਬ ਮੂਲ ਨਾ ਭਾਣਾ।

ਬੁੱਲੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਚਰਖੇ ਰਾਹੀਂ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਅਤੇ ਮੌਤ ਯਾਦ ਕਰਵਾਈ ਹੈ :-

ਤੂੰ ਸਦਾ ਨਾ ਪੇਕੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਨਾ ਪਾਸ ਅੰਮੜੀ ਦੇ ਬਹਿਣਾ ਹੈ, 

ਤਾਂ ਅੰਤ ਵਿਛੋੜਾ ਸਹਿਣਾ ਹੈ, ਵੱਸ ਪਏਂਗੀ ਸੱਸ ਨਨਾਣ ਕੁੜੇ, 

ਕੱਤ ਲੈ ਨੀਂ, ਕੁਝ ਕਤਾ ਲੈ ਨੀਂ, ਹੁਣ ਤਾਣੀ ਤੰਦ ਉਣਾ ਲੈ ਨੀਂ, 

ਤੂੰ ਤਦ ਹੋਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕੁੜੇ।

ਚਰਖੇ ਦੀ ਤਸ਼ਬੀਹ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਸਿਖ਼ਰ ਦੇਖਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਚਨਾ ‘ਕੇਸਰੀ ਚਰਖਾ’ ਵੀ ਪੜ੍ਹਨ ਯੋਗ ਹੈ। ਚਰਖੇ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹਰ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਦੀ ਥਾਂ ਰੂਹਾਨੀ ਕੋਣ ਤੋਂ ਪਰਖਿਆ ਹੈ :-

ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਜਾਇਕੇ ਮੈਂ ਅਕਲ ਗਵਾਈ,

ਕੁੜੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਪੱਛੀਆਂ ਮੈਂ ਤੰਦ ਨਾ ਪਾਈ।

ਹੱਥ ਲਏ ਪੰਜ ਗੀਟੜੇ ਮੈਂ ਖੇਡਣ ਲੱਗੀ,

ਕੱਤਣ ਤੁੰਮਣ ਛੱਡ ਕੇ ਮੈਂ ਖੇਡੇ ਠੱਗੀ ।

ਕੁੜੀਆਂ ਵੰਨੀ ਵੇਖਕੇ ਮੈਂ ਚਾਉ ਨਾ ਆਇਆ,

ਤਕਲਾ ਮੇਰਾ ਸਾਰ ਦਾ ਤਿਹੁਰਾ ਵਲ ਪਾਇਆ।

&lt;nowiki&gt;-----------------&lt;/nowiki&gt;

ਐਸਾ ਸੁੰਦਰ ਚਰਖੜਾ ਕਿਉਂ ਤੋੜ ਵੰਝਾਈਏ,

ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੁਚੱਜੀਆਂ ਨਹਿਂ ਆਪ ਗਵਾਈਏ।

ਵੇਲਾ ਨਹੀਂ ਗੁਆਈਐ ਨਹਿਂ ਪਛੋਤਾਈਐ,

ਮੋਟਾ ਸੋਟਾ ਧੂਹ ਕੇ ਕੱਤ ਪੱਛੀ ਪਾਈਐ ।

ਸਿੱਧਾ ਕਰ ਕੇ ਤੱਕਲਾ ਭਰ ਲਾਹੀਏ ਛੱਲੀ,

ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੁਚੱਜੀਆਂ ਨਹਿਂ ਫਿਰੋ ਇਕੱਲੀ।

ਮੁਹੰਮਦ ਫਾਜ਼ਿਲ ਨੇ ਵੀ ‘ਸੂਹਾ ਚਰਖਾ’ ਵਿੱਚ ਕੱਤਣ ਅਤੇ ਸੂਤ ਜੋੜਨ ਨੂੰ ਦੁਨਿਆਵੀ ਦਾਜ ਦਾ ਬਿੰਬ ਬਣਾ ਕੇ ਰੂਹਾਨੀ ਕਮਾਈ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਹੈ :-

ਉੱਠ ਚਰਖਾ ਕੱਤ ਸਵੇਰੇ ਤੂੰ, ਕਰ ਦਾਜ ਤਿਆਰ ਅਗੇਰੇ ਤੂੰ, 

ਕਰ ਮਿੱਠੀ ਨੀਂਦ ਪਰੇਰੇ ਤੂੰ, ਕੱਤ ਤਾਣੀ ਜੋੜ ਬਣਾ ਕੁੜੇ।

ਕੱਤ ਚਰਖਾ ਛੋਪੇ ਘੱਤ ਕੁੜੇ, ਨਹੀਂ ਆਣਾ ਜੋਬਨ ਵੱਤ ਕੁੜੇ।

ਇਸ ਤਰਾਂ ਚਰਖਾ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਗੀਤਾਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਾਰਤਕ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਦਿਲਚਸਪ ਵਿਸ਼ਾ ਰਹਿ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।

== ਸ਼ਬਦ ਉਤਪਤੀ ==
ਚਰਖਾ ਸ਼ਬਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਚਰਖ਼’ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਪਹੀਆ ਜਾਂ ਚੱਕਰ’ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਛੋਟੀ ਧੁਰੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੀ ਪੁਲ਼ੀ ਤੋਂ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਕੱਸ ਕੇ ਬਰੀਕ ਧਾਗੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਨੋਕਦਾਰ ਤੀਲੀ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਚਰਖੇ ਦੀ ਕਾਢ ਦੀ ਮਾਂ ਬਣੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚਰਖਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਫੱਟੀ ਦੇ ਦੋਨਾਂ ਸਿਰਿਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਛੋਟੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕੁੱਝ ਵੱਡੀ ਫੱਟੀ ਸੱਲ੍ਹ ਮਾਰ ਕੇ ਸਮਕੋਨ ਅਨੁਸਾਰ ਠੋਕ ਕੇ ਢਾਂਚਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਾਢ੍ਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੱਡੀ ਫੱਟੀ ਉੱਪਰ ਅਗਲੇ ਪਾਸੇ ਦੋ ਖੜ੍ਹਵੇਂ ਪਾਵੇ ਜੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੰਨੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡਾ ਚੱਕਰ ਪੁਲ਼ੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਫਿੱਟ ਕਰਕੇ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚੱਕਰ ਤਵਾ ਨੁਮਾ ਦੋ ਫੱਟਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਕੁ ਇੰਚ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਸਿਰੇ ਤੇ ਵਿਓਂਤ ਕੇ ਲਾਏ ਪੱਛਾਂ ਵਿੱਚ ਧਾਗਾ ਸੂਤਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਕਸਣ ਜਾਂ ਬਾਇੜ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਉੱਪਰ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਘੁਮਾਉਣ ਵਾਲੀ, ਸੂਤ ਦੇ ਹੀ ਜਾਨਦਾਰ ਧਾਗੇ ਦੀ ਮਾਹਲ ਚੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵੱਡੇ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਚੱਲਕੇ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅਹਿਮ ਨਿਯਮ ਹੈ। ਫੱਟਾਂ ਦੀ ਨਿਸਚਿਤ ਦੂਰੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘੁੰਮਣ ਦੀ ਧੁਰੀ ਵਜੋਂ ਵੇਲਣਕਾਰ ਮਝੇਰੂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਵਧਵੀਂ ਰੱਖੀ ਲੋਹੇ ਲੱਠ ਦੀ ਬਣੀ ਗੁੱਝ ਵਿੱਚ ਘੁਮਾਉਣ ਲਈ ਸੁਖਾਲ਼ੀ ਪਕੜ ਵਾਲੀ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਹੱਥੀ ਪਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਪਾਵੇ ਨੁਮਾ ਤਿੰਨ ਮੁੰਨੀਆਂ ਸਿੱਧੀ ਫੱਟੀ ਉੱਪਰ ਜੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਮੁੰਨੀ ਥੋੜਾ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਸਿਰੇ ਵਿੱਚ ਮਾਹਲ ਦੇ ਤੱਕਲ਼ੇ ਨਾਲ ਸੇਧ ਵਿੱਚ ਚੱਲਣ ਵਾਸਤੇ ਖੜ੍ਹਵੇਂ ਰੁਖ ਲੋੜੀਂਦੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਸੁਰਾਖ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਸਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋਨਾਂ ਮੁੰਨੀਆਂ ਵਿੱਚਲੇ ਸੁਰਾਖਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਕੱਸ ਕੇ ਲੰਘਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਮੜੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਪੌਦੇ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁੰਦ ਕੇ ਬਣਾਈਆਂ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਿਨ੍ਹਦਾ ਹੋਇਆ ਤੱਕਲ਼ਾ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੱਕਲ਼ਾ ਲੋਹੇ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧੀ ਬਰੀਕ ਛੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਕੁੱਝ ਮੋਟੀ, ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਲੀ ਅਤੇ ਨੋਕਦਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਸਟੀਕ ਸਿੱਧਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤੱਕਲਾ ਰਾਸ ਕਰਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਵਿੰਗਾ ਹੋਣ ਜਾਂ ਵਲ਼ ਪੈ ਜਾਣ ਤੇ ਤੰਦ ਟੁੱਟਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਏਸੇ ਗੁਣ ਕਰਕੇ ਕਵੀ ਫਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਸੁਖਾਲ਼ੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾ ਲੈਣ ਦਾ ਬੜਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ:-

ਸਿੱਧਾ ਰਾਸਤਾ ਬੰਦਿਆ ਛੱਡ ਕੇ ਤੇ,

ਰਾਸ ਤ੍ਰੱਕਲੇ ਨੂੰ ਪਾਇਆ ਈ ਵਲ਼ ਯਾਰਾ।

ਵਲੀ ਵਲ਼ ਕਢਾ ਕੇ ਵੱਲ ਹੋ ਗਏ,

ਤੂੰ ਕੀ ਵਲ਼ ਅੰਦਰ ਪਾਇਆ ਵਲ਼ ਯਾਰਾ।

ਤੈਨੂੰ ਵਲ਼ ਕੱਢਣੇ ਦਾ ਵੱਲ ਕੋਈ ਨਾ,

ਜਾਹ ਓਸ ਦੇ ਵੱਲ ਜਿਹਨੂੰ ਵੱਲ ਯਾਰਾ।

ਫਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਸਭੇ ਵਲ਼ ਵੱਲ ਹੋਸਣ,

ਜੇ ਸੱਚਾ ਰੱਬ ਹੋਸੀ ਤੇਰੇ ਵੱਲ ਯਾਰਾ।

ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡੀ ਮੁੰਨੀ ਵਿਚਲੇ ਸੁਰਾਖ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੁੱਝ ਸੂਤ ਦਾ ਧਾਗਾ ਲਪੇਟ ਕੇ ਬੀੜ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਉਪਰ ਮਾਲ੍ਹ ਬਿਨਾਂ ਤਿਲ੍ਹਕੇ ਟਿਕ ਕੇ ਚੱਲ ਸਕੇ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਖਿਸਕਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਮੁੱਢ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਧਾਗਾ ਲਪੇਟ ਕੇ ਦੋ ਬੀੜੀਆਂ ਵੀ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਰਖੇ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਪਾਸੇ ਜਿੱਧਰ ਬੈਠ ਕੇ ਕੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੀੜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਤੱਕਲੇ ਵਿੱਚ ਸੁਰਾਖ ਵਾਲਾ ਪੱਥਰ, ਮਣਕਾ ਜਾਂ ਛੱਲਾ ਜੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਮਕੜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤੰਦ ਨੂੰ ਗਲੋਟੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟਣ ਲਈ ਰੋਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਚਰਖੇ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਹਿੱਸੇ-ਪੁਰਜਿਆਂ ਨੂੰ ਜੜਨ ਵਾਸਤੇ ਬਣਾਏ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਆਕਾਰ ਨਿਸਚਿਤ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਆਮ ਕਰਕੇ ਇਹ ਲੱਗਭੱਗ ਤਿੰਨ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਲੰਬਾ, ਡੇਢ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਚੌੜਾ ਅਤੇ ਦੋ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਵੀ ਮੁੱਖ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨਾਲ ਢੁਕਵੇਂ, ਵੱਡੇ ਜਾਂ ਛੋਟੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੰਨ ਸੁਵੰਨੇ ਰੰਗਾਂ, ਮੇਖਾਂ, ਕੋਕਿਆਂ, ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਅਤੇ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਤਰਾਸ਼ਿਆ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਸ਼ੌਕ ਅਤੇ ਕੀਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕਲਾਤਮਿਕ ਮੀਨਾਕਾਰੀ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਚਰਖੇ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਅਤੇ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਧਾਗਾ ਜਾਂ ਸੂਤ ਕੱਤਣ ਲਈ ਵੀ ਲਗਨ ਅਤੇ ਹੁਨਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਤਕਨੀਕੀ ਕੰਮ ਸਿੱਖਣ ਵਾਂਗ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਸਭ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਖਾਸ ਲਗਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਸਾਂਝੇ ਪਿੜ ਜਾਂ ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਜੀ ਹੋਈ ਰੂੰ ਨੂੰ ਸਰਕੜੇ ਦੇ ਕਾਨੇ ਜਾਂ ਮੋਰ ਦੇ ਖੰਭ ਦੇ ਟੋਟੇ ਤੇ ਵੇਲ ਕੇ ਪੂਣੀਆਂ ਵੱਟੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਫਿਰ ਚਰਖੇ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਪਾਸੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਉਂਗਲ ਨਾਲ ਹੱਥੀ ਨੂੰ ਘੁਮਾ ਕੇ, ਤੱਕਲੇ ਦੀ ਚਾਲ ਬਣਾ ਕੇ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਪੂਣੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਨੂੰ ਉਂਗਲਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗੂਠੇ ਦੀ ਦਾਬ ਦੇ ਕੇ ਘੁੰਮਦੇ ਤੱਕਲੇ ਦੀ ਨੋਕ ਨਾਲ ਛੁਹਾ ਕੇ ਲੰਬੀ ਤੰਦ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਇੱਕ ਪੂਣੀ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮੋਟਾਈ ਅਨੁਸਾਰ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਤੰਦ ਪਾ ਕੇ ਗਲੋਟਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਅਟੇਰਨ, ਸੂਤਣ ਜਾਂ ਰੰਗਣ ਦੇ ਕਾਰਜ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਕਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਧਾਗੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸੂਤ, ਖੱਦਰ, ਖੇਸ, ਦੋਲੇ ਜਾਂ ਦਰੀਆਂ ਆਦਿ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕੱਪੜੇ ਸਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣਾ ਮੁੱਖ ਆਹਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕੱਤਣ ਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਰਾਤ ਕੱਤਣੀ ਰਾਹੀਂ ਵਧੇਰੇ ਸਮਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਕੰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਵਰਜਿਸ਼ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਛੋਪ ਪਾ ਕੇ ਜਾਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਲਗਾ ਕੇ ਆਪਸੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਕੱਤਣ ਵਾਲੀ ਦਾ ਵੱਧ ਸਨਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

ਚਰਖੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹਜਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਧਾਗੇ ਤੋਂ, ਧਾਗੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਚਰਖੇ ਤੋਂ ਅਤੇ ਚਰਖੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਨੋਕਦਾਰ ਕੀਲੀ ਭਾਵ ਡੰਡੀ ਤੋਂ ਬੱਝਿਆ। ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਰੂੰ, ਬਨਸਪਤੀ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਵਾਲ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਸ ਕੇ ਵਟ ਦੇ ਕੇ ਬਰੀਕ ਧਾਗੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਲੱਕੜ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਸਤੂ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਨੋਕ ਵਾਲੀ ਬਰੀਕ ਤੀਲੀ ਨੁਮਾ ਡੰਡੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਘੁਮਾ ਕੇ ਰੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਵਟ ਦੇ ਕੇ ਰੱਸੀ ਦੀ ਤਰਜ ਤੇ ਧਾਗਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਚਿੰਨ ਮਿਸਰ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਉੱਪਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੋਮਨ ਲੇਖਕਾਂ ਮਾਰਕਸ ਕੇਟੋ (Marcus Porcius Cato) ਮੌਡਰੇਟਸ ਕੌਲੁਮਿਲਾ (Lucius Junius Moderatus Columella) ਅਤੇ ਵਸਤੂਕਾਰ ਵਿਟਰੁਵਿਸ (Vitruvius) ਨੇ ਹੱਥ-ਡੰਡੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵਟ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਕੀਲੀ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਗਤੀ ਵਧਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਚਰਖੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਜਿਆਦਾਤਰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਚਾਰ ਖਿੱਤਿਆਂ ਇਰਾਨ, ਚੀਨ, ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਯੂਰਪ ਵੱਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹੜੇ ਖਿੱਤੇ ਵੱਲ ਚਰਖੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਤਹਾਸਕਾਰ ਇੱਕ ਮੱਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਚਰਖੇ ਦੀ ਖੋਜ਼, ਕਾਢ ਜਾਂ ਆਰੰਭਤਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਠੋਸ ਸਬੂਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ ਵੇਨੀ ਸਮਿੱਥ (C Wayne Smith) ਅਤੇ ਜੇ ਟੌਮ ਕੌਥਰਨ (J. Tom Cothren) ਸਮੇਤ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ 500 ਤੋਂ 1000 ਈਸਵੀ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਭਾਰਤ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਧਾ ਦੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਲੇਖਕ ਅਰਨੌਲਡ ਪੇਸੀ (Arnold Pacey) ਚਰਖੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸਲਾਮੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਚਰਖੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਬਸਰਾ ਦੇ ਅਰਬੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅਲ ਹਾਰੀਰੀ (Al-Hariri) ਦੀ 1237 ਵੇਲੇ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਦੀ ਬਗਦਾਦ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦਵਾਨ ਜੇ ਐਮ ਕਿਨੌਇਰ (J.M Kenoyer ) ਸਮੇਤ ਕਈ ਹੋਰ ਪੁਰਾਤਤਵ ਖੋਜ਼ਕਾਰ ਮਿੱਟੀ ਉੱਪਰ ਕੱਸ ਕੇ ਬਣਾਏ ਧਾਗੇ ਦੇ ਮਿਲੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਚਰਖੇ ਦਾ ਕਾਢ ਸਥਾਨ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਕੰਨੜ ਕਵੀ ਰੇਮਾਵੇ (Remmavve) ਵਲੋਂ ਵੀ ਬਾਹਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਚਰਖੇ ਦੇ ਪੁਰਜਿਆਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖੋਜ਼ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚਰਖੇ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਗਿਆਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਹ ਤੇਹਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਉਪਰੋਕਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਗਲੇਰਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੰਦਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਖਾਦੀ ਉਦਯੋਗ ਪੂਰੇ ਜੋਰਾਂ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

ਵੱਖ ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ, ਸਮਿਆਂ ਅਤੇ ਜਰੂਰਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਚਰਖੇ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਵੀ ਕਈ ਰੂਪ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਖੜ੍ਹਵੇ ਰੁਖ਼ ਅਤੇ ਲੇਟਵੇਂ ਰੁਖ਼ ਚੱਕੇ ਵਾਲਾ ਹੱਥ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਚਰਖਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਡੇਰੇ ਚੱਕਰ ਵਾਲਾ, ਟੋਕੇ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਂਗ ਉੱਚੇ ਢਾਂਚੇ ਤੇ ਜੜਿਆ, ਬੈਠਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਚਰਖਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਦੋਨੋਂ ਹੱਥ ਖਾਲੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦੋਹਰਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਚਾਲ ਨਾਲ ਚਰਖੇ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਰੂਪ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਜਿਹਨਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਧਾਗਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲੰਬੇ ਪਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤਹਿ ਕੀਤੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਅਗਲਾ ਪੜਾਅ ਵਾਟਰ ਫ਼ਰੇਮ ਸੀ ਜੋ ਪਣ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀ ਸੀ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ਲਿਊਇਸ ਪੌਲ (Lewis Paul) ਅਤੇ ਜੋਹਨ ਵਾਟ (John Wyatt) ਨੇ ਬੁਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਗਿਆਨੀ ਰਿਚਰਡ ਆਰਕ ਰਾਈਟ (Richard Arkwright) ਅਤੇ ਜੇਮਸ ਹਾਰਗ੍ਰੀਵਜ (James Hargreaves) ਨੇ ਵੀ ਵਾਟਰ ਫ਼ਰੇਮ, ਸਪਿੱਨਿੰਗ ਜੈੱਨੀ ਅਤੇ ਸਪਿੱਨਿੰਗ ਮਿਊਲ ਤੇ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਤਾਈ-ਬੁਣਾਈ ਦੀ ਗਤੀ ਵਧਾ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਹੀ ਬੁਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਯੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵਪਾਰਕ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਪੰਧ ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਚਰਖੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਤਕਨੀਕੀ ਲੜੀ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਦਿਆਂ ਅਗਲੀ ਪੁਲਾਂਘ ਐਡਮੰਡ ਕਾਰਟਰਾਈਟ ( Edmund Cartwright ) ਰਾਹੀਂ ਪਾਵਰ ਲੂਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੁੱਟੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚਰਖਾ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ, ਸੋਧ, ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕਤਾ ਨੂੰ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਵਿਹਲਾ ਹੁੰਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਡਮੁੱਲੇ ਕਾਰਜ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਨਾਂ ਵਸੀਅਤ ਕਰ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਖੁਦ ਘਰਾਂ ਦੇ ਖੂੰਜਿਆਂ, ਪੜਛੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁੰਮਨਾਮ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਹੀ ਘਰ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭ-ਸਜ਼ਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਦੇ ਪਿਤਾਮਾ ਇਸ ਚਰਖੇ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਸਟੇਜਾਂ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਚਿੰਨ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਗੀਤਾਂ, ਬੋਲੀਆਂ, ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਸਨਮਾਨ ਸਹਿਤ ਅਕਸਰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।    
==ਇਤਿਹਾਸ==
[[File:Man using a spinning wheel in Pakistan.jpg|thumb|ਹੈਂਡ ਲੂਮ ਅਜੇ ਵੀ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਧਾਗੇ ਅਤੇ ਕਪੜੇ ਬੁਣਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ]]ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਸਾਫ਼ ਚਿੱਤਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ [[ਬਗਦਾਦ]](1234),&lt;ref&gt;Image of a spinning wheel in: [[Al-Hariri of Basra|Al-Hariri]], ''Al-Maqamat'' (les Séances). Painted by [[Yahya ibn Mahmud al-Wasiti]], [[Baghdad]], 1237 See: Spinning, History &amp; Gallery [http://lhresources.wordpress.com/workroom-textile-skills/history-and-gallery-spinning-2/al-hariri-al-maqamat-les-seances-copie-et-peint-par-yahya-b-mahmud-al-wasiti-bagdad-1237/] (retrieved March 4, 2013)&lt;/ref&gt; [[ਚੀਨ]](1270) ਅਤੇ [[ਯੂਰਪ]](1280) ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚੀਨ ਅਤੇ [[ਇਸਲਾਮ|ਇਸਲਾਮੀ ਦੁਨੀਆਂ]] ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਇਰਫ਼ਾਨ ਹਬੀਬ]] ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ [[ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼਼ਾ ਇਰਾਨ ਵਿੱਚੋਂ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ।&lt;ref name=&quot;MIT&quot; /&gt;

ਚਰਖ਼ੇ ਨਾਲ ਸੂਤ ਕੱਤ ਕੇ ਦਰੀਆਂ ਤੇ ਖੇਸ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਚਰਖ਼ਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਜ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਧੀ ਜਦੋਂ ਉਦਾਸ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਚਰਖ਼ਾ ਦੇਖ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਤੇ ਫਿਰ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਮਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰਦੀ।

== ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ==
&lt;poem&gt;
ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਮੈਨੂੰ ਚਰਖਾ ਦਿਤਾ,
ਵਿੱਚ ਲਵਾਈਆਂ ਮੇਖਾਂ।
ਮਾਂ ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਾਂ,
ਜਦ ਚਰਖੇ ਵਾਲ ਵੇਖਾਂ।
&lt;/poem&gt;
==ਹਵਾਲੇ==
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਸਾਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ]]</text>
      <sha1>rgvufql0nuzwpuab7yb4sjs19tm0rtb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810299</id>
      <parentid>810298</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T02:19:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Charan Gill</username>
        <id>4603</id>
      </contributor>
      <origin>810299</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41897" sha1="ijnzbc8g7ftukanb5wdu51n30y2pybg" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Punjabi spinning wheel 01.jpg|thumb|ਚਰਖਾ]]


== ਸ਼ਬਦ ਉਤਪਤੀ ==
ਚਰਖਾ ਸ਼ਬਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਚਰਖ਼’ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਪਹੀਆ ਜਾਂ ਚੱਕਰ’ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਛੋਟੀ ਧੁਰੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੀ ਪੁਲ਼ੀ ਤੋਂ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਕੱਸ ਕੇ ਬਰੀਕ ਧਾਗੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਨੋਕਦਾਰ ਤੀਲੀ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਚਰਖੇ ਦੀ ਕਾਢ ਦੀ ਮਾਂ ਬਣੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚਰਖਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਫੱਟੀ ਦੇ ਦੋਨਾਂ ਸਿਰਿਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਛੋਟੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕੁੱਝ ਵੱਡੀ ਫੱਟੀ ਸੱਲ੍ਹ ਮਾਰ ਕੇ ਸਮਕੋਨ ਅਨੁਸਾਰ ਠੋਕ ਕੇ ਢਾਂਚਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਾਢ੍ਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੱਡੀ ਫੱਟੀ ਉੱਪਰ ਅਗਲੇ ਪਾਸੇ ਦੋ ਖੜ੍ਹਵੇਂ ਪਾਵੇ ਜੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੰਨੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡਾ ਚੱਕਰ ਪੁਲ਼ੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਫਿੱਟ ਕਰਕੇ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚੱਕਰ ਤਵਾ ਨੁਮਾ ਦੋ ਫੱਟਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਕੁ ਇੰਚ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਸਿਰੇ ਤੇ ਵਿਓਂਤ ਕੇ ਲਾਏ ਪੱਛਾਂ ਵਿੱਚ ਧਾਗਾ ਸੂਤਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਕਸਣ ਜਾਂ ਬਾਇੜ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਉੱਪਰ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਘੁਮਾਉਣ ਵਾਲੀ, ਸੂਤ ਦੇ ਹੀ ਜਾਨਦਾਰ ਧਾਗੇ ਦੀ ਮਾਹਲ ਚੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵੱਡੇ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਚੱਲਕੇ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅਹਿਮ ਨਿਯਮ ਹੈ। ਫੱਟਾਂ ਦੀ ਨਿਸਚਿਤ ਦੂਰੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘੁੰਮਣ ਦੀ ਧੁਰੀ ਵਜੋਂ ਵੇਲਣਕਾਰ ਮਝੇਰੂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਵਧਵੀਂ ਰੱਖੀ ਲੋਹੇ ਲੱਠ ਦੀ ਬਣੀ ਗੁੱਝ ਵਿੱਚ ਘੁਮਾਉਣ ਲਈ ਸੁਖਾਲ਼ੀ ਪਕੜ ਵਾਲੀ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਹੱਥੀ ਪਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਪਾਵੇ ਨੁਮਾ ਤਿੰਨ ਮੁੰਨੀਆਂ ਸਿੱਧੀ ਫੱਟੀ ਉੱਪਰ ਜੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਮੁੰਨੀ ਥੋੜਾ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਸਿਰੇ ਵਿੱਚ ਮਾਹਲ ਦੇ ਤੱਕਲ਼ੇ ਨਾਲ ਸੇਧ ਵਿੱਚ ਚੱਲਣ ਵਾਸਤੇ ਖੜ੍ਹਵੇਂ ਰੁਖ ਲੋੜੀਂਦੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਸੁਰਾਖ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਸਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋਨਾਂ ਮੁੰਨੀਆਂ ਵਿੱਚਲੇ ਸੁਰਾਖਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਕੱਸ ਕੇ ਲੰਘਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਮੜੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਪੌਦੇ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁੰਦ ਕੇ ਬਣਾਈਆਂ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਿਨ੍ਹਦਾ ਹੋਇਆ ਤੱਕਲ਼ਾ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੱਕਲ਼ਾ ਲੋਹੇ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧੀ ਬਰੀਕ ਛੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਕੁੱਝ ਮੋਟੀ, ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਲੀ ਅਤੇ ਨੋਕਦਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਸਟੀਕ ਸਿੱਧਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤੱਕਲਾ ਰਾਸ ਕਰਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਵਿੰਗਾ ਹੋਣ ਜਾਂ ਵਲ਼ ਪੈ ਜਾਣ ਤੇ ਤੰਦ ਟੁੱਟਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਏਸੇ ਗੁਣ ਕਰਕੇ ਕਵੀ ਫਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਸੁਖਾਲ਼ੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾ ਲੈਣ ਦਾ ਬੜਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ:-

ਸਿੱਧਾ ਰਾਸਤਾ ਬੰਦਿਆ ਛੱਡ ਕੇ ਤੇ,

ਰਾਸ ਤ੍ਰੱਕਲੇ ਨੂੰ ਪਾਇਆ ਈ ਵਲ਼ ਯਾਰਾ।

ਵਲੀ ਵਲ਼ ਕਢਾ ਕੇ ਵੱਲ ਹੋ ਗਏ,

ਤੂੰ ਕੀ ਵਲ਼ ਅੰਦਰ ਪਾਇਆ ਵਲ਼ ਯਾਰਾ।

ਤੈਨੂੰ ਵਲ਼ ਕੱਢਣੇ ਦਾ ਵੱਲ ਕੋਈ ਨਾ,

ਜਾਹ ਓਸ ਦੇ ਵੱਲ ਜਿਹਨੂੰ ਵੱਲ ਯਾਰਾ।

ਫਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਸਭੇ ਵਲ਼ ਵੱਲ ਹੋਸਣ,

ਜੇ ਸੱਚਾ ਰੱਬ ਹੋਸੀ ਤੇਰੇ ਵੱਲ ਯਾਰਾ।

ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡੀ ਮੁੰਨੀ ਵਿਚਲੇ ਸੁਰਾਖ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੁੱਝ ਸੂਤ ਦਾ ਧਾਗਾ ਲਪੇਟ ਕੇ ਬੀੜ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਉਪਰ ਮਾਲ੍ਹ ਬਿਨਾਂ ਤਿਲ੍ਹਕੇ ਟਿਕ ਕੇ ਚੱਲ ਸਕੇ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਖਿਸਕਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਮੁੱਢ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਧਾਗਾ ਲਪੇਟ ਕੇ ਦੋ ਬੀੜੀਆਂ ਵੀ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਰਖੇ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਪਾਸੇ ਜਿੱਧਰ ਬੈਠ ਕੇ ਕੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੀੜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਤੱਕਲੇ ਵਿੱਚ ਸੁਰਾਖ ਵਾਲਾ ਪੱਥਰ, ਮਣਕਾ ਜਾਂ ਛੱਲਾ ਜੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਮਕੜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤੰਦ ਨੂੰ ਗਲੋਟੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟਣ ਲਈ ਰੋਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਚਰਖੇ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਹਿੱਸੇ-ਪੁਰਜਿਆਂ ਨੂੰ ਜੜਨ ਵਾਸਤੇ ਬਣਾਏ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਆਕਾਰ ਨਿਸਚਿਤ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਆਮ ਕਰਕੇ ਇਹ ਲੱਗਭੱਗ ਤਿੰਨ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਲੰਬਾ, ਡੇਢ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਚੌੜਾ ਅਤੇ ਦੋ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਵੀ ਮੁੱਖ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨਾਲ ਢੁਕਵੇਂ, ਵੱਡੇ ਜਾਂ ਛੋਟੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੰਨ ਸੁਵੰਨੇ ਰੰਗਾਂ, ਮੇਖਾਂ, ਕੋਕਿਆਂ, ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਅਤੇ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਤਰਾਸ਼ਿਆ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਸ਼ੌਕ ਅਤੇ ਕੀਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕਲਾਤਮਿਕ ਮੀਨਾਕਾਰੀ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਚਰਖੇ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਅਤੇ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਧਾਗਾ ਜਾਂ ਸੂਤ ਕੱਤਣ ਲਈ ਵੀ ਲਗਨ ਅਤੇ ਹੁਨਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਤਕਨੀਕੀ ਕੰਮ ਸਿੱਖਣ ਵਾਂਗ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਸਭ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਖਾਸ ਲਗਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਸਾਂਝੇ ਪਿੜ ਜਾਂ ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਜੀ ਹੋਈ ਰੂੰ ਨੂੰ ਸਰਕੜੇ ਦੇ ਕਾਨੇ ਜਾਂ ਮੋਰ ਦੇ ਖੰਭ ਦੇ ਟੋਟੇ ਤੇ ਵੇਲ ਕੇ ਪੂਣੀਆਂ ਵੱਟੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਫਿਰ ਚਰਖੇ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਪਾਸੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਉਂਗਲ ਨਾਲ ਹੱਥੀ ਨੂੰ ਘੁਮਾ ਕੇ, ਤੱਕਲੇ ਦੀ ਚਾਲ ਬਣਾ ਕੇ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਪੂਣੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਨੂੰ ਉਂਗਲਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗੂਠੇ ਦੀ ਦਾਬ ਦੇ ਕੇ ਘੁੰਮਦੇ ਤੱਕਲੇ ਦੀ ਨੋਕ ਨਾਲ ਛੁਹਾ ਕੇ ਲੰਬੀ ਤੰਦ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਇੱਕ ਪੂਣੀ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮੋਟਾਈ ਅਨੁਸਾਰ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਤੰਦ ਪਾ ਕੇ ਗਲੋਟਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਅਟੇਰਨ, ਸੂਤਣ ਜਾਂ ਰੰਗਣ ਦੇ ਕਾਰਜ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਕਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਧਾਗੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸੂਤ, ਖੱਦਰ, ਖੇਸ, ਦੋਲੇ ਜਾਂ ਦਰੀਆਂ ਆਦਿ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕੱਪੜੇ ਸਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣਾ ਮੁੱਖ ਆਹਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕੱਤਣ ਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਰਾਤ ਕੱਤਣੀ ਰਾਹੀਂ ਵਧੇਰੇ ਸਮਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਕੰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਵਰਜਿਸ਼ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਛੋਪ ਪਾ ਕੇ ਜਾਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਲਗਾ ਕੇ ਆਪਸੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਕੱਤਣ ਵਾਲੀ ਦਾ ਵੱਧ ਸਨਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

ਚਰਖੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹਜਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਧਾਗੇ ਤੋਂ, ਧਾਗੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਚਰਖੇ ਤੋਂ ਅਤੇ ਚਰਖੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਨੋਕਦਾਰ ਕੀਲੀ ਭਾਵ ਡੰਡੀ ਤੋਂ ਬੱਝਿਆ। ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਰੂੰ, ਬਨਸਪਤੀ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਵਾਲ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਸ ਕੇ ਵਟ ਦੇ ਕੇ ਬਰੀਕ ਧਾਗੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਲੱਕੜ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਸਤੂ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਨੋਕ ਵਾਲੀ ਬਰੀਕ ਤੀਲੀ ਨੁਮਾ ਡੰਡੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਘੁਮਾ ਕੇ ਰੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਵਟ ਦੇ ਕੇ ਰੱਸੀ ਦੀ ਤਰਜ ਤੇ ਧਾਗਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਚਿੰਨ ਮਿਸਰ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਉੱਪਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੋਮਨ ਲੇਖਕਾਂ ਮਾਰਕਸ ਕੇਟੋ (Marcus Porcius Cato) ਮੌਡਰੇਟਸ ਕੌਲੁਮਿਲਾ (Lucius Junius Moderatus Columella) ਅਤੇ ਵਸਤੂਕਾਰ ਵਿਟਰੁਵਿਸ (Vitruvius) ਨੇ ਹੱਥ-ਡੰਡੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵਟ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਕੀਲੀ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਗਤੀ ਵਧਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਚਰਖੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਜਿਆਦਾਤਰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਚਾਰ ਖਿੱਤਿਆਂ ਇਰਾਨ, ਚੀਨ, ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਯੂਰਪ ਵੱਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹੜੇ ਖਿੱਤੇ ਵੱਲ ਚਰਖੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਤਹਾਸਕਾਰ ਇੱਕ ਮੱਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਚਰਖੇ ਦੀ ਖੋਜ਼, ਕਾਢ ਜਾਂ ਆਰੰਭਤਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਠੋਸ ਸਬੂਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ ਵੇਨੀ ਸਮਿੱਥ (C Wayne Smith) ਅਤੇ ਜੇ ਟੌਮ ਕੌਥਰਨ (J. Tom Cothren) ਸਮੇਤ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ 500 ਤੋਂ 1000 ਈਸਵੀ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਭਾਰਤ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਧਾ ਦੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਲੇਖਕ ਅਰਨੌਲਡ ਪੇਸੀ (Arnold Pacey) ਚਰਖੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸਲਾਮੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਚਰਖੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਬਸਰਾ ਦੇ ਅਰਬੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅਲ ਹਾਰੀਰੀ (Al-Hariri) ਦੀ 1237 ਵੇਲੇ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਦੀ ਬਗਦਾਦ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦਵਾਨ ਜੇ ਐਮ ਕਿਨੌਇਰ (J.M Kenoyer ) ਸਮੇਤ ਕਈ ਹੋਰ ਪੁਰਾਤਤਵ ਖੋਜ਼ਕਾਰ ਮਿੱਟੀ ਉੱਪਰ ਕੱਸ ਕੇ ਬਣਾਏ ਧਾਗੇ ਦੇ ਮਿਲੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਚਰਖੇ ਦਾ ਕਾਢ ਸਥਾਨ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਕੰਨੜ ਕਵੀ ਰੇਮਾਵੇ (Remmavve) ਵਲੋਂ ਵੀ ਬਾਹਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਚਰਖੇ ਦੇ ਪੁਰਜਿਆਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖੋਜ਼ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚਰਖੇ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਗਿਆਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਹ ਤੇਹਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਉਪਰੋਕਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਗਲੇਰਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੰਦਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਖਾਦੀ ਉਦਯੋਗ ਪੂਰੇ ਜੋਰਾਂ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

ਵੱਖ ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ, ਸਮਿਆਂ ਅਤੇ ਜਰੂਰਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਚਰਖੇ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਵੀ ਕਈ ਰੂਪ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਖੜ੍ਹਵੇ ਰੁਖ਼ ਅਤੇ ਲੇਟਵੇਂ ਰੁਖ਼ ਚੱਕੇ ਵਾਲਾ ਹੱਥ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਚਰਖਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਡੇਰੇ ਚੱਕਰ ਵਾਲਾ, ਟੋਕੇ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਂਗ ਉੱਚੇ ਢਾਂਚੇ ਤੇ ਜੜਿਆ, ਬੈਠਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਚਰਖਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਦੋਨੋਂ ਹੱਥ ਖਾਲੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦੋਹਰਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਚਾਲ ਨਾਲ ਚਰਖੇ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਰੂਪ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਜਿਹਨਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਧਾਗਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲੰਬੇ ਪਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤਹਿ ਕੀਤੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਅਗਲਾ ਪੜਾਅ ਵਾਟਰ ਫ਼ਰੇਮ ਸੀ ਜੋ ਪਣ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀ ਸੀ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ਲਿਊਇਸ ਪੌਲ (Lewis Paul) ਅਤੇ ਜੋਹਨ ਵਾਟ (John Wyatt) ਨੇ ਬੁਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਗਿਆਨੀ ਰਿਚਰਡ ਆਰਕ ਰਾਈਟ (Richard Arkwright) ਅਤੇ ਜੇਮਸ ਹਾਰਗ੍ਰੀਵਜ (James Hargreaves) ਨੇ ਵੀ ਵਾਟਰ ਫ਼ਰੇਮ, ਸਪਿੱਨਿੰਗ ਜੈੱਨੀ ਅਤੇ ਸਪਿੱਨਿੰਗ ਮਿਊਲ ਤੇ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਤਾਈ-ਬੁਣਾਈ ਦੀ ਗਤੀ ਵਧਾ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਹੀ ਬੁਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਯੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵਪਾਰਕ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਪੰਧ ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਚਰਖੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਤਕਨੀਕੀ ਲੜੀ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਦਿਆਂ ਅਗਲੀ ਪੁਲਾਂਘ ਐਡਮੰਡ ਕਾਰਟਰਾਈਟ ( Edmund Cartwright ) ਰਾਹੀਂ ਪਾਵਰ ਲੂਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੁੱਟੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚਰਖਾ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ, ਸੋਧ, ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕਤਾ ਨੂੰ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਵਿਹਲਾ ਹੁੰਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਡਮੁੱਲੇ ਕਾਰਜ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਨਾਂ ਵਸੀਅਤ ਕਰ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਖੁਦ ਘਰਾਂ ਦੇ ਖੂੰਜਿਆਂ, ਪੜਛੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁੰਮਨਾਮ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਹੀ ਘਰ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭ-ਸਜ਼ਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਦੇ ਪਿਤਾਮਾ ਇਸ ਚਰਖੇ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਸਟੇਜਾਂ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਚਿੰਨ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਗੀਤਾਂ, ਬੋਲੀਆਂ, ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਸਨਮਾਨ ਸਹਿਤ ਅਕਸਰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।    
==ਇਤਿਹਾਸ==
[[File:Man using a spinning wheel in Pakistan.jpg|thumb|ਹੈਂਡ ਲੂਮ ਅਜੇ ਵੀ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਧਾਗੇ ਅਤੇ ਕਪੜੇ ਬੁਣਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ]]ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਸਾਫ਼ ਚਿੱਤਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ [[ਬਗਦਾਦ]](1234),&lt;ref&gt;Image of a spinning wheel in: [[Al-Hariri of Basra|Al-Hariri]], ''Al-Maqamat'' (les Séances). Painted by [[Yahya ibn Mahmud al-Wasiti]], [[Baghdad]], 1237 See: Spinning, History &amp; Gallery [http://lhresources.wordpress.com/workroom-textile-skills/history-and-gallery-spinning-2/al-hariri-al-maqamat-les-seances-copie-et-peint-par-yahya-b-mahmud-al-wasiti-bagdad-1237/] (retrieved March 4, 2013)&lt;/ref&gt; [[ਚੀਨ]](1270) ਅਤੇ [[ਯੂਰਪ]](1280) ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚੀਨ ਅਤੇ [[ਇਸਲਾਮ|ਇਸਲਾਮੀ ਦੁਨੀਆਂ]] ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਇਰਫ਼ਾਨ ਹਬੀਬ]] ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ [[ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼਼ਾ ਇਰਾਨ ਵਿੱਚੋਂ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ।&lt;ref name=&quot;MIT&quot; /&gt;

ਚਰਖ਼ੇ ਨਾਲ ਸੂਤ ਕੱਤ ਕੇ ਦਰੀਆਂ ਤੇ ਖੇਸ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਚਰਖ਼ਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਜ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਧੀ ਜਦੋਂ ਉਦਾਸ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਚਰਖ਼ਾ ਦੇਖ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਤੇ ਫਿਰ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਮਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰਦੀ।

== ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ==
[[ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ|ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ]] ਵਿੱਚ '''ਚਰਖਾ''' ਬਹੁ-ਭਾਵੀ ਅਰਥ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਲੰਘੀ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਘਰਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚਰਖੇ ਦੀ ਘੂਕਰ ਆਪਣਾ ਸੰਗੀਤ ਬਿਖੇਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਨੋਰੰਜਨ, ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪਰੋਏ ਹੋਏ ਸਨ ਉਦੋਂ ਚਰਖਾ ਆਰਥਿਕ, ਭਾਵਨਾਤਮਿਕ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਦਾ ਸਾਥੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਸਾਧਨ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਕਿਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਰੋਮਾਂਚ ਮਾਣਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਗਿਆਨ ਦੀ ਥਾਂ ਘਰੇਲੂ ਆਹਰ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਅਤੇ ਸਚਿਆਰਤਾ ਉੱਤਮ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਜਰੂਰਤਾਂ ਕੁੱਲੀ, ਗੁੱਲੀ ਅਤੇ ਜੁੱਲੀ ਨਾਲ ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਚਰਖਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਘਰੇਲੂ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਲੱਗਭਗ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪੋਤੜਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕੱਫਣ ਤੱਕ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦਾ ਧਾਗਾ ਚਰਖੇ ਦੇ ਤਕਲ਼ੇ ਦੀ ਨੋਕ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਧਾਗਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੱਕ ਵੀ ਚਰਖਾ ਦਰੀਆਂ, ਖੇਸ, ਸੂਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਸਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਧਾਗਾ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਉਪਰ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਮੁੱਢ ਰਹੇ, ਇਸ ਚਰਖੇ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਛਾਪ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖਾਸ ਕਰ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਰੂਪ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਦੀ ਤਰਜ਼ਮਾਨੀ ਵਿੱਚ ਚਰਖੇ ਦੀ ਚਰਚਾ ਜਾਂ ਜਿਕਰ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਤਬਕੇ ਵਿੱਚ ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਕਹੀ, ਖੁਰਪਾ ਤੇ ਦਾਤੀ ਚਲਾਉਣ ਸਮੇਤ ਹਲ਼ ਤੇ ਗੱਡੇ ਨੂੰ ਜੁੜੇ ਬਲਦਾਂ ਨੂੰ ਹੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਜਰੂਰੀ ਸੀ ਉਦੋਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਮੱਝਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਕੱਢਣ, ਮੱਕੀ ਦੀ ਰੋਟੀ ਪਕਾਉਣ ਵਾਂਗ ਚਰਖਾ ਕੱਤ ਲੈਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਯੋਗਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਚਰਖੇ ਦੀ ਤੰਦ ਭਾਵੇਂ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸੀ ਪਰ ਇਸਨੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ, ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੇਂਡੂ ਔਰਤ ਸਮਾਜ ਸਮੇਤ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਪੀਢਾ ਬੰਨ੍ਹ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਅੱਜ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਪਰ ਸਾਡੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਰੂਰ ਸਜੀਵ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਅੱਜ ਕੱਤਿਆ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਸਾਡੇ ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਘੂਕਦਾ ਹੈ। 

===ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਚਰਖੇ ਉੱਪਰ ਸਾਹਿਤ ===
ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਾਲ ਵਰੇਸ ਤੋਂ ਹੀ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਚਰਖੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਚਰਖਾ ਜਿੱਥੇ ਔਰਤ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਆਮ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਅਨੇਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਰਨਣ ਅਤੇ ਚਿਤਰਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਮੁੱਚੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਲਈ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਅਤੇ ਜੁਗਤੀ ਦਾ ਚਿੰਨ ਅਤੇ ਤਸ਼ਬੀਹ ਵੀ ਬਣਿਆ। ਚਰਖੇ ਦੇ ਤੱਕਲੇ ਨਾਲ ਤੰਦ ਜੋੜਦਿਆਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਬੋਲ ਛੋਹ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮਾਹੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ, ਤਾਂਘ, ਉਡੀਕ ਅਤੇ ਮੰਗ ਲਈ ਚਰਖੇ ਜਾਂ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਨੇਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਮਿਲਦੇ ਹਨ:

&lt;poem&gt;ਚਰਖੇ ਦੀ ਘੂਕਰ ਦੇ ਓਹਲੇ , 
ਪਿਆਰ ਤੇਰੇ ਦਾ ਤੂੰਬਾ ਬੋਲੇ । 
ਮੈਂ ਨਿੰਮਾ ਨਿੰਮਾ ਗੀਤ ਛੇੜਕੇ, 
ਤੰਦ ਖਿੱਚਦੀ ਹੁਲਾਰੇ ਖਾਵਾਂ, 
ਮਾਹੀਆ ਵੇ ਤੇਰੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ,
ਚੁੱਕ ਚਰਖਾ ਗਲੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਡਾਹਵਾਂ।
ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲਾ, 
ਬਣ ਗਈ ਤੇਰੀ ਯਾਦ ਵਸੀਲਾ,  
ਲੋਕਾਂ ਭਾਣੇ ਸੂਤ ਕੱਤਦੀ, 
ਤੰਦ ਤੇਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਪਾਵਾਂ ।  
ਵੇ ਮਾਹੀਆ ਤੇਰੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ,  
ਚੁੱਕ ਚਰਖਾ ਗਲੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਡਾਹਵਾਂ ।&lt;/poem&gt;

ਲਗਾਤਾਰ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਚਰਖਾ ਕੱਤਦੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਇਹ ਕਲਾ ਅਚੇਤ ਮਨ ਵਿੱਚ ਲਹਿ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਮਨ ਨਾਲ ਆਤਮ-ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਖੂਬ ਸਮਾਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਅਕਸਰ ਯਾਦਾਂ, ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਂ ਮਾਹੀ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਮੁਟਿਆਰ ਚਰਖਾ ਕੱਤਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਦੀ ਘੂਕਰ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਿੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਦੂਰ ਹੋਏ ਮਾਹੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਬੋਲ ਉੱਠਦਾ:-
&lt;poem&gt;ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਠਦੀ ਏ ਹੂਕ,
 ਮਾਹੀਆ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਂਵਦਾ ।
 ਸੁਣ ਚਰਖੇ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਮਿੱਠੀ ਘੂਕ,
 ਮਾਹੀਆ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਂਵਦਾ ।&lt;/poem&gt;
ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਸਿੱਖ ਲੈਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਕੱਤਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਅਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੰਤ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵੀ ਸਿਰਜਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਪਰਿਪੱਕਤਾ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਚਰਖੇ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਦੀ ਘੂਕਰ ਵੰਝਲੀ ਦੀ ਸੁਰ ਵਾਂਗ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤ ਵਿਚ ਵਸ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਮਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ :-
&lt;poem&gt;ਜੋਗੀ ਉੱਤਰ ਪਹਾੜੋਂ ਆਇਆ,
 ਚਰਖੇ ਦੀ ਘੂਕ ਸੁਣ ਕੇ ।&lt;/poem&gt;
ਚਰਖਾ ਘਰਾਂ, ਵਿਹੜਿਆਂ, ਛੋਪਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਤ ਕੱਤਣੀਆਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਦਾ ਧੁਰਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਤ੍ਰਿੰਞਣਾਂ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ :-
&lt;poem&gt;ਚਰਖਾ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਨੀਂ ਮਾਏ,
 ਜੀਹਨੇ ਤਾਂ ਬੀੜਿਆ ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ ਉਹਤੋਂ ਜਾਵਾਂ ਬਲਿਹਾਰ ਨੀ ਮਾਏ।&lt;/poem&gt;
ਲੜਕੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਤਹਿ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਦਿਨ ਨੇੜੇ ਆ ਜਾਣ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪੈਣ ਜਾ ਰਹੇ ਵਿਛੋੜੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੀ ਘਰ ਦੀ ਧੀ ਬਾਬਲ ਨੂੰ ਵਾਸਤਾ ਪਾਉਂਦੀ ਅਤੇ ਬਾਬਲ ਉਸ ਨੂੰ ਧਰਵਾਸ ਵੀ ਚਰਖੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਦਿੰਦਾ:
&lt;poem&gt;ਤੇਰੇ ਮਹਿਲਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਵੇ, ਬਾਬਲ ਚਰਖਾ ਕੌਣ ਕੱਤੇ?
 ਮੇਰੀਆਂ ਕੱਤਣ ਪੋਤਰੀਆਂ, ਧੀਏ ਘਰ ਜਾ ਆਪਣੇ ।&lt;/poem&gt;
ਪੇਕੇ ਘਰ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਸੋਹਣੇ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰੇ ਚਰਖੇ ਨੂੰ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੁਟਿਆਰ ਨੂੰ ਪੇਕਿਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵੀ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ :-
&lt;poem&gt;ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਮੈਨੂੰ ਚਰਖਾ ਦਿੱਤਾ, ਵਿੱਚ ਚਰਖੇ ਦੇ ਮੇਖਾਂ ।
 ਮਾਂ ਰਾਣੀ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਪਈ ਆਵੇ, ਜਦ ਚਰਖੇ ਵੱਲ ਵੇਖਾਂ ।
 ----------------
 ਚਰਚਾ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲਾ,
 ਮੁੰਨੇ ਮੇਰੇ ਭਾਈ, ਗੁੱਡੀਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਸਕੀਆਂ ਭੈਣਾਂ, ਮਾਲ੍ਹ ਵੱਡੀ ਭਰਜਾਈ।
 ਸੋਹਣੇ ਚਰਖੇ ਤੋਂ, ਨੀ ਮੈਂ ਜਿੰਦੜੀ ਘੋਲ ਘੁਮਾਈ।&lt;/poem&gt;
ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਚਰਖੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸਾਉਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਨਵੀਂ ਵਿਆਹੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਦੀ ਯਾਦ ਬਹੁਤ ਸਤਾਉਂਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿ ਉੱਠਦੀ:
&lt;poem&gt;ਛੱਲੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ,
 ਵੀਰਾ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਚੱਲ ਵੇ,
 ਮੇਰੀਆਂ ਕੱਤਣ ਸਹੇਲੀਆਂ ‘ਕੱਲੀਆਂ&lt;/poem&gt;
ਚਰਖੇ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਉੱਚਾ ਰੁਤਬਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸਦੀ ਘੂਕਦੀ ਚਾਲ, ਸੁੰਦਰ ਬਣਾਵਟ ਅਤੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰੀਗਰ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸਰਾਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ:
 ਨੀ ਮੈਂ ਕੱਤਾਂ ਪ੍ਰੀਤਾਂ ਨਾਲ ਚਰਖਾ ਚੰਨਣ ਦਾ


* ਕਾਰੀਗਰ ਨੂੰ ਦਿਓ ਵਧਾਈ, ਚਰਖਾ ਜੀਹਨੇ ਬਣਾਇਆ। ਰੰਗਲੇ ਮੁੰਨੇ, ਰੰਗਲੀਆਂ ਗੁੱਡੀਆਂ, ਗੋਲ ਮਝੇਰੂ ਪਾਇਆ। ਮੇਖਾਂ ਲਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਨਹਿਰੀ, ਹੀਰਿਆਂ ਜੜਤ ਜੜਾਇਆ। ਬੀੜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖਹੇ ਦਮਕੜਾ, ਤਕਲਾ ਫਿਰੇ ਸਵਾਇਆ। ਕੱਤ ਲੈ ਕੁੜੀਏ ਨੀ, ਤੇਰੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਲਾਗੀ ਆਇਆ।

ਵਿਆਹ ਕੇ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਗਈਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿੰਦਗੀ, ਕੰਤ, ਚਰਖੇ, ਘੂਕਰ ਅਤੇ ਤੰਦ ਬਾਰੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਲੈ ਲੈਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਚਰਖੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ, ਬਾਬਲ, ਭਾਈਆਂ, ਭਰਜਾਈਆਂ ਅਤੇ ਸਹੇਲੀਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦੀ ਚੀਸ ਵੀ ਚਰਖਾ ਹੀ ਵੰਡਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਘਰੋਂ ਕੰਮ ਤੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਦੇਸ ਗਏ ਮਾਹੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਜਾਂ ਤਾਂਘ ਦੇ ਵੀ ਰੰਗ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਸੀ:
&lt;poem&gt;
ਜਿੱਥੇ ਤੇਰਾ ਹਲ਼ ਵਗਦਾ, ਉੱਥੇ ਲੈ ਚੱਲ ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ,

ਮੈਂ ਵੀ ਕੱਤੂੰ ਚਾਰ ਪੂਣੀਆਂ, ਚਿੱਤ ਲੱਗਿਆ ਰਹੂਗਾ ਤੇਰਾ।


ਲੰਮੇ ਲੰਮੇ ਤੰਦ ਵੇ ਮੈਂ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਪਾਉਨੀ ਆਂ,

ਤੱਕ ਤੱਕ ਰਾਹਾਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮੈਂ ਲੰਘਾਉਨੀ ਆਂ ।


ਮਾਹੀ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਾਂ, ਚਰਖੇ ਦੇ ਹਰ ਹਰ ਗੇੜੇ ।

ਕਦੇ ਆ ਤੱਤੜੀ ਦੇ ਵੇਹੜੇ ।

ਗੱਭਰੂ ਵੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਚਰਖੇ ਦੀ ਗੂੰਜ ਦੀ ਸਿਫਤ ਇੰਝ ਕਰਦੇ ਸਨ:-

ਕੂਕੇ ਚਰਖਾ ਬਿਸ਼ਨੀਏ ਤੇਰਾ, ਲੋਕਾਂ ਭਾਣੇ ਮੋਰ ਬੋਲਦਾ ।

ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਘਰੇਲੂ ਜਰੂਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਦਾ ਜਰੀਆ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ ਚਰਖਾ :-

ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਮੈਨੂੰ ਚਰਖਾ ਦਿੱਤਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲੈ ਦੇ ਤੂੰ,

ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਕੱਤਿਆ ਕਰੂੰ ਤੇਰਾ ਰੂੰ ।&lt;/poem&gt;

ਚਰਖਾ ਔਰਤ ਦੇ ਹਰ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣ ਕੇ ਵਿਚਰਦਾ ਸੀ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣਾ ਬੋਝ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਲਵਲੇ ਜਾਂ ਨਹੋਰੇ ਵੀ ਬਰਾਸਤਾ ਚਰਖੇ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਸਨ :-
&lt;poem&gt;
ਗਮਾਂ ਦਾ ਚਰਖਾ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪੂਣੀਆਂ,

ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਕੱਤੀ ਜਾਵਾਂ ਹੋਈ ਜਾਣ ਦੂਣੀਆਂ ।


ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੱਤਣ ਸਹੇਲੀਆਂ,

ਗੁੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਗੁੱਡੀਆਂ ਜੋੜ ਕੇ । 

ਹੁਣ ਕਿਉ ਮਾਏ ਰੋਂਨੀ ਆਂ, ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੋਹਰੇ ਤੋਰ ਕੇ ..।&lt;/poem&gt;

ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਥਾਂ ਤੇ ਚਰਖੇ ਨੂੰ ਰੂਹਾਨੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ:-

&lt;poem&gt;ਰਾਤੀਂ ਕੱਤੇਂ ਰਾਤੀਂ ਅਟੇਰੇਂ, ਗੋਸ਼ੇ ਲਾਇਓ ਤਾਣਾ।

ਇੱਕ ਜੁ ਤੰਦ ਅਵੱਲਾ ਪੈ ਗਿਆ, ਸਾਹਿਬ ਮੂਲ ਨਾ ਭਾਣਾ।

ਬੁੱਲੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਚਰਖੇ ਰਾਹੀਂ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਅਤੇ ਮੌਤ ਯਾਦ ਕਰਵਾਈ ਹੈ :-

ਤੂੰ ਸਦਾ ਨਾ ਪੇਕੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਨਾ ਪਾਸ ਅੰਮੜੀ ਦੇ ਬਹਿਣਾ ਹੈ, 

ਤਾਂ ਅੰਤ ਵਿਛੋੜਾ ਸਹਿਣਾ ਹੈ, ਵੱਸ ਪਏਂਗੀ ਸੱਸ ਨਨਾਣ ਕੁੜੇ, 

ਕੱਤ ਲੈ ਨੀਂ, ਕੁਝ ਕਤਾ ਲੈ ਨੀਂ, ਹੁਣ ਤਾਣੀ ਤੰਦ ਉਣਾ ਲੈ ਨੀਂ, 

ਤੂੰ ਤਦ ਹੋਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕੁੜੇ।&lt;/poem&gt;

ਚਰਖੇ ਦੀ ਤਸ਼ਬੀਹ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਸਿਖ਼ਰ ਦੇਖਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਚਨਾ ‘ਕੇਸਰੀ ਚਰਖਾ’ ਵੀ ਪੜ੍ਹਨ ਯੋਗ ਹੈ। ਚਰਖੇ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹਰ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਦੀ ਥਾਂ ਰੂਹਾਨੀ ਕੋਣ ਤੋਂ ਪਰਖਿਆ ਹੈ :-

&lt;poem&gt;ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਜਾਇਕੇ ਮੈਂ ਅਕਲ ਗਵਾਈ,

ਕੁੜੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਪੱਛੀਆਂ ਮੈਂ ਤੰਦ ਨਾ ਪਾਈ।

ਹੱਥ ਲਏ ਪੰਜ ਗੀਟੜੇ ਮੈਂ ਖੇਡਣ ਲੱਗੀ,

ਕੱਤਣ ਤੁੰਮਣ ਛੱਡ ਕੇ ਮੈਂ ਖੇਡੇ ਠੱਗੀ ।

ਕੁੜੀਆਂ ਵੰਨੀ ਵੇਖਕੇ ਮੈਂ ਚਾਉ ਨਾ ਆਇਆ,

ਤਕਲਾ ਮੇਰਾ ਸਾਰ ਦਾ ਤਿਹੁਰਾ ਵਲ ਪਾਇਆ।


ਐਸਾ ਸੁੰਦਰ ਚਰਖੜਾ ਕਿਉਂ ਤੋੜ ਵੰਝਾਈਏ,

ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੁਚੱਜੀਆਂ ਨਹਿਂ ਆਪ ਗਵਾਈਏ।

ਵੇਲਾ ਨਹੀਂ ਗੁਆਈਐ ਨਹਿਂ ਪਛੋਤਾਈਐ,

ਮੋਟਾ ਸੋਟਾ ਧੂਹ ਕੇ ਕੱਤ ਪੱਛੀ ਪਾਈਐ ।

ਸਿੱਧਾ ਕਰ ਕੇ ਤੱਕਲਾ ਭਰ ਲਾਹੀਏ ਛੱਲੀ,

ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੁਚੱਜੀਆਂ ਨਹਿਂ ਫਿਰੋ ਇਕੱਲੀ।&lt;/poem&gt;

ਮੁਹੰਮਦ ਫਾਜ਼ਿਲ ਨੇ ਵੀ ‘ਸੂਹਾ ਚਰਖਾ’ ਵਿੱਚ ਕੱਤਣ ਅਤੇ ਸੂਤ ਜੋੜਨ ਨੂੰ ਦੁਨਿਆਵੀ ਦਾਜ ਦਾ ਬਿੰਬ ਬਣਾ ਕੇ ਰੂਹਾਨੀ ਕਮਾਈ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਹੈ :-

&lt;poem&gt;ਉੱਠ ਚਰਖਾ ਕੱਤ ਸਵੇਰੇ ਤੂੰ, ਕਰ ਦਾਜ ਤਿਆਰ ਅਗੇਰੇ ਤੂੰ, 

ਕਰ ਮਿੱਠੀ ਨੀਂਦ ਪਰੇਰੇ ਤੂੰ, ਕੱਤ ਤਾਣੀ ਜੋੜ ਬਣਾ ਕੁੜੇ।

ਕੱਤ ਚਰਖਾ ਛੋਪੇ ਘੱਤ ਕੁੜੇ, ਨਹੀਂ ਆਣਾ ਜੋਬਨ ਵੱਤ ਕੁੜੇ।&lt;/poem&gt;

ਇਸ ਤਰਾਂ ਚਰਖਾ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਗੀਤਾਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਾਰਤਕ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਦਿਲਚਸਪ ਵਿਸ਼ਾ ਰਹਿ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਸਾਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ]]</text>
      <sha1>ijnzbc8g7ftukanb5wdu51n30y2pybg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810300</id>
      <parentid>810299</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T02:26:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Charan Gill</username>
        <id>4603</id>
      </contributor>
      <origin>810300</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43378" sha1="7ehglz4yjlidjw6zelfuetrwz6vgymf" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Punjabi spinning wheel 01.jpg|thumb|ਚਰਖਾ]]
		
'''ਚਰਖਾ''' ਹੱਥ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਲੱਕੜ ਦੀ ਬਣੀ ਇੱਕ ਦੇਸੀ ਮਸ਼ੀਨ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਕਪਾਹ ਦੀ ਰੂੰ ਤੋਂ ਸੂਤ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Definition of charkha {{!}} Dictionary.com|url=https://www.dictionary.com/browse/charkha|website=www.dictionary.com|language=en|access-date=2020-05-29}}&lt;/ref&gt;ਲੱਕੜ ਦੇ ਇੱਕ ਪਹੀਏ ਨਾਲ਼ ਇਕ ਹੱਥੀ ਲੱਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਹੀਏ ਅਤੇ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਬੈਲਟ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਬੈਲਟ ਨੂੰ ਮਾਹਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ [[ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ]] ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਉਦਯੋਗ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦ ਸੀ। ਇਸਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਕਪਾਹ-ਕਤਾਈ ਮਸ਼ੀਨਰੀ|ਮਸ਼ੀਨਰੀ]] ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਕਤਾਈ ਜੈਨੀ]] ਅਤੇ [[ਕਤਾਈ ਫਰੇਮ]] ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ, ਜਿਸਨੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੌਰਾਨ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ।

== ਸ਼ਬਦ ਉਤਪਤੀ ==
ਚਰਖਾ ਸ਼ਬਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਚਰਖ਼’ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਪਹੀਆ ਜਾਂ ਚੱਕਰ’ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਛੋਟੀ ਧੁਰੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੀ ਪੁਲ਼ੀ ਤੋਂ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਕੱਸ ਕੇ ਬਰੀਕ ਧਾਗੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਨੋਕਦਾਰ ਤੀਲੀ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਕਾਢ ਦੀ ਮਾਂ ਬਣੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚਰਖਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਫੱਟੀ ਦੇ ਦੋਨਾਂ ਸਿਰਿਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਛੋਟੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕੁੱਝ ਵੱਡੀ ਫੱਟੀ ਸੱਲ੍ਹ ਮਾਰ ਕੇ ਸਮਕੋਨ ਅਨੁਸਾਰ ਠੋਕ ਕੇ ਢਾਂਚਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਾਢ੍ਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੱਡੀ ਫੱਟੀ ਉੱਪਰ ਅਗਲੇ ਪਾਸੇ ਦੋ ਖੜ੍ਹਵੇਂ ਪਾਵੇ ਜੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੰਨੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡਾ ਚੱਕਰ ਪੁਲ਼ੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਫਿੱਟ ਕਰਕੇ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚੱਕਰ ਤਵਾ ਨੁਮਾ ਦੋ ਫੱਟਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਕੁ ਇੰਚ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਸਿਰੇ ਤੇ ਵਿਓਂਤ ਕੇ ਲਾਏ ਪੱਛਾਂ ਵਿੱਚ ਧਾਗਾ ਸੂਤਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਕਸਣ ਜਾਂ ਬਾਇੜ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਉੱਪਰ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਘੁਮਾਉਣ ਵਾਲੀ, ਸੂਤ ਦੇ ਹੀ ਜਾਨਦਾਰ ਧਾਗੇ ਦੀ ਮਾਹਲ ਚੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵੱਡੇ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਚੱਲਕੇ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅਹਿਮ ਨਿਯਮ ਹੈ। ਫੱਟਾਂ ਦੀ ਨਿਸਚਿਤ ਦੂਰੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘੁੰਮਣ ਦੀ ਧੁਰੀ ਵਜੋਂ ਵੇਲਣਕਾਰ ਮਝੇਰੂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਵਧਵੀਂ ਰੱਖੀ ਲੋਹੇ ਲੱਠ ਦੀ ਬਣੀ ਗੁੱਝ ਵਿੱਚ ਘੁਮਾਉਣ ਲਈ ਸੁਖਾਲ਼ੀ ਪਕੜ ਵਾਲੀ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਹੱਥੀ ਪਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਪਾਵੇ ਨੁਮਾ ਤਿੰਨ ਮੁੰਨੀਆਂ ਸਿੱਧੀ ਫੱਟੀ ਉੱਪਰ ਜੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਮੁੰਨੀ ਥੋੜਾ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਸਿਰੇ ਵਿੱਚ ਮਾਹਲ ਦੇ ਤੱਕਲ਼ੇ ਨਾਲ ਸੇਧ ਵਿੱਚ ਚੱਲਣ ਵਾਸਤੇ ਖੜ੍ਹਵੇਂ ਰੁਖ ਲੋੜੀਂਦੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਸੁਰਾਖ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਸਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋਨਾਂ ਮੁੰਨੀਆਂ ਵਿੱਚਲੇ ਸੁਰਾਖਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਕੱਸ ਕੇ ਲੰਘਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਮੜੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਪੌਦੇ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁੰਦ ਕੇ ਬਣਾਈਆਂ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਿਨ੍ਹਦਾ ਹੋਇਆ ਤੱਕਲ਼ਾ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੱਕਲ਼ਾ ਲੋਹੇ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧੀ ਬਰੀਕ ਛੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਕੁੱਝ ਮੋਟੀ, ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਲੀ ਅਤੇ ਨੋਕਦਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਸਟੀਕ ਸਿੱਧਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤੱਕਲਾ ਰਾਸ ਕਰਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਵਿੰਗਾ ਹੋਣ ਜਾਂ ਵਲ਼ ਪੈ ਜਾਣ ਤੇ ਤੰਦ ਟੁੱਟਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਏਸੇ ਗੁਣ ਕਰਕੇ ਕਵੀ ਫਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਸੁਖਾਲ਼ੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾ ਲੈਣ ਦਾ ਬੜਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ:-

&lt;poem&gt;ਸਿੱਧਾ ਰਾਸਤਾ ਬੰਦਿਆ ਛੱਡ ਕੇ ਤੇ,

ਰਾਸ ਤ੍ਰੱਕਲੇ ਨੂੰ ਪਾਇਆ ਈ ਵਲ਼ ਯਾਰਾ।

ਵਲੀ ਵਲ਼ ਕਢਾ ਕੇ ਵੱਲ ਹੋ ਗਏ,

ਤੂੰ ਕੀ ਵਲ਼ ਅੰਦਰ ਪਾਇਆ ਵਲ਼ ਯਾਰਾ।

ਤੈਨੂੰ ਵਲ਼ ਕੱਢਣੇ ਦਾ ਵੱਲ ਕੋਈ ਨਾ,

ਜਾਹ ਓਸ ਦੇ ਵੱਲ ਜਿਹਨੂੰ ਵੱਲ ਯਾਰਾ।

ਫਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਸਭੇ ਵਲ਼ ਵੱਲ ਹੋਸਣ,

ਜੇ ਸੱਚਾ ਰੱਬ ਹੋਸੀ ਤੇਰੇ ਵੱਲ ਯਾਰਾ।&lt;/poem&gt;

ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡੀ ਮੁੰਨੀ ਵਿਚਲੇ ਸੁਰਾਖ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੁੱਝ ਸੂਤ ਦਾ ਧਾਗਾ ਲਪੇਟ ਕੇ ਬੀੜ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਉਪਰ ਮਾਲ੍ਹ ਬਿਨਾਂ ਤਿਲ੍ਹਕੇ ਟਿਕ ਕੇ ਚੱਲ ਸਕੇ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਖਿਸਕਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਮੁੱਢ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਧਾਗਾ ਲਪੇਟ ਕੇ ਦੋ ਬੀੜੀਆਂ ਵੀ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਪਾਸੇ ਜਿੱਧਰ ਬੈਠ ਕੇ ਕੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੀੜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਤੱਕਲੇ ਵਿੱਚ ਸੁਰਾਖ ਵਾਲਾ ਪੱਥਰ, ਮਣਕਾ ਜਾਂ ਛੱਲਾ ਜੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਮਕੜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤੰਦ ਨੂੰ ਗਲੋਟੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟਣ ਲਈ ਰੋਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਹਿੱਸੇ-ਪੁਰਜਿਆਂ ਨੂੰ ਜੜਨ ਵਾਸਤੇ ਬਣਾਏ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਆਕਾਰ ਨਿਸਚਿਤ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਆਮ ਕਰਕੇ ਇਹ ਲੱਗਭੱਗ ਤਿੰਨ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਲੰਬਾ, ਡੇਢ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਚੌੜਾ ਅਤੇ ਦੋ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਵੀ ਮੁੱਖ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨਾਲ ਢੁਕਵੇਂ, ਵੱਡੇ ਜਾਂ ਛੋਟੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੰਨ ਸੁਵੰਨੇ ਰੰਗਾਂ, ਮੇਖਾਂ, ਕੋਕਿਆਂ, ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਅਤੇ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਤਰਾਸ਼ਿਆ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਸ਼ੌਕ ਅਤੇ ਕੀਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕਲਾਤਮਿਕ ਮੀਨਾਕਾਰੀ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਅਤੇ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਧਾਗਾ ਜਾਂ ਸੂਤ ਕੱਤਣ ਲਈ ਵੀ ਲਗਨ ਅਤੇ ਹੁਨਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਤਕਨੀਕੀ ਕੰਮ ਸਿੱਖਣ ਵਾਂਗ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਸਭ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਖਾਸ ਲਗਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਸਾਂਝੇ ਪਿੜ ਜਾਂ ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਜੀ ਹੋਈ ਰੂੰ ਨੂੰ ਸਰਕੜੇ ਦੇ ਕਾਨੇ ਜਾਂ ਮੋਰ ਦੇ ਖੰਭ ਦੇ ਟੋਟੇ ਤੇ ਵੇਲ ਕੇ ਪੂਣੀਆਂ ਵੱਟੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਫਿਰ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਪਾਸੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਉਂਗਲ ਨਾਲ ਹੱਥੀ ਨੂੰ ਘੁਮਾ ਕੇ, ਤੱਕਲੇ ਦੀ ਚਾਲ ਬਣਾ ਕੇ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਪੂਣੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਨੂੰ ਉਂਗਲਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗੂਠੇ ਦੀ ਦਾਬ ਦੇ ਕੇ ਘੁੰਮਦੇ ਤੱਕਲੇ ਦੀ ਨੋਕ ਨਾਲ ਛੁਹਾ ਕੇ ਲੰਬੀ ਤੰਦ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਇੱਕ ਪੂਣੀ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮੋਟਾਈ ਅਨੁਸਾਰ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਤੰਦ ਪਾ ਕੇ ਗਲੋਟਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਅਟੇਰਨ, ਸੂਤਣ ਜਾਂ ਰੰਗਣ ਦੇ ਕਾਰਜ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਕਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਧਾਗੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸੂਤ, ਖੱਦਰ, ਖੇਸ, ਦੋਲੇ ਜਾਂ ਦਰੀਆਂ ਆਦਿ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕੱਪੜੇ ਸਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣਾ ਮੁੱਖ ਆਹਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕੱਤਣ ਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਰਾਤ ਕੱਤਣੀ ਰਾਹੀਂ ਵਧੇਰੇ ਸਮਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਕੰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਵਰਜਿਸ਼ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਛੋਪ ਪਾ ਕੇ ਜਾਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਲਗਾ ਕੇ ਆਪਸੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਕੱਤਣ ਵਾਲੀ ਦਾ ਵੱਧ ਸਨਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹਜਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਧਾਗੇ ਤੋਂ, ਧਾਗੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਚਰਖ਼ੇ ਤੋਂ ਅਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਨੋਕਦਾਰ ਕੀਲੀ ਭਾਵ ਡੰਡੀ ਤੋਂ ਬੱਝਿਆ। ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਰੂੰ, ਬਨਸਪਤੀ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਵਾਲ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਸ ਕੇ ਵਟ ਦੇ ਕੇ ਬਰੀਕ ਧਾਗੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਲੱਕੜ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਸਤੂ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਨੋਕ ਵਾਲੀ ਬਰੀਕ ਤੀਲੀ ਨੁਮਾ ਡੰਡੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਘੁਮਾ ਕੇ ਰੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਵਟ ਦੇ ਕੇ ਰੱਸੀ ਦੀ ਤਰਜ ਤੇ ਧਾਗਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਚਿੰਨ ਮਿਸਰ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਉੱਪਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੋਮਨ ਲੇਖਕਾਂ ਮਾਰਕਸ ਕੇਟੋ (Marcus Porcius Cato) ਮੌਡਰੇਟਸ ਕੌਲੁਮਿਲਾ (Lucius Junius Moderatus Columella) ਅਤੇ ਵਸਤੂਕਾਰ ਵਿਟਰੁਵਿਸ (Vitruvius) ਨੇ ਹੱਥ-ਡੰਡੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵਟ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਕੀਲੀ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਗਤੀ ਵਧਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਜਿਆਦਾਤਰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਚਾਰ ਖਿੱਤਿਆਂ ਇਰਾਨ, ਚੀਨ, ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਯੂਰਪ ਵੱਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹੜੇ ਖਿੱਤੇ ਵੱਲ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਤਹਾਸਕਾਰ ਇੱਕ ਮੱਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਖੋਜ਼, ਕਾਢ ਜਾਂ ਆਰੰਭਤਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਠੋਸ ਸਬੂਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ ਵੇਨੀ ਸਮਿੱਥ (C Wayne Smith) ਅਤੇ ਜੇ ਟੌਮ ਕੌਥਰਨ (J. Tom Cothren) ਸਮੇਤ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ 500 ਤੋਂ 1000 ਈਸਵੀ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਭਾਰਤ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਧਾ ਦੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਲੇਖਕ ਅਰਨੌਲਡ ਪੇਸੀ (Arnold Pacey) ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸਲਾਮੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਬਸਰਾ ਦੇ ਅਰਬੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅਲ ਹਾਰੀਰੀ (Al-Hariri) ਦੀ 1237 ਵੇਲੇ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਦੀ ਬਗਦਾਦ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦਵਾਨ ਜੇ ਐਮ ਕਿਨੌਇਰ (J.M Kenoyer ) ਸਮੇਤ ਕਈ ਹੋਰ ਪੁਰਾਤਤਵ ਖੋਜ਼ਕਾਰ ਮਿੱਟੀ ਉੱਪਰ ਕੱਸ ਕੇ ਬਣਾਏ ਧਾਗੇ ਦੇ ਮਿਲੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਕਾਢ ਸਥਾਨ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਕੰਨੜ ਕਵੀ ਰੇਮਾਵੇ (Remmavve) ਵਲੋਂ ਵੀ ਬਾਹਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਪੁਰਜਿਆਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖੋਜ਼ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਗਿਆਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਹ ਤੇਹਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਉਪਰੋਕਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਗਲੇਰਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੰਦਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਖਾਦੀ ਉਦਯੋਗ ਪੂਰੇ ਜੋਰਾਂ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

ਵੱਖ ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ, ਸਮਿਆਂ ਅਤੇ ਜਰੂਰਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਵੀ ਕਈ ਰੂਪ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਖੜ੍ਹਵੇ ਰੁਖ਼ ਅਤੇ ਲੇਟਵੇਂ ਰੁਖ਼ ਚੱਕੇ ਵਾਲਾ ਹੱਥ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਚਰਖਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਡੇਰੇ ਚੱਕਰ ਵਾਲਾ, ਟੋਕੇ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਂਗ ਉੱਚੇ ਢਾਂਚੇ ਤੇ ਜੜਿਆ, ਬੈਠਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਚਰਖਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਦੋਨੋਂ ਹੱਥ ਖਾਲੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦੋਹਰਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਚਾਲ ਨਾਲ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਰੂਪ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਜਿਹਨਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਧਾਗਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲੰਬੇ ਪਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤਹਿ ਕੀਤੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਅਗਲਾ ਪੜਾਅ ਵਾਟਰ ਫ਼ਰੇਮ ਸੀ ਜੋ ਪਣ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀ ਸੀ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ਲਿਊਇਸ ਪੌਲ (Lewis Paul) ਅਤੇ ਜੋਹਨ ਵਾਟ (John Wyatt) ਨੇ ਬੁਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਗਿਆਨੀ ਰਿਚਰਡ ਆਰਕ ਰਾਈਟ (Richard Arkwright) ਅਤੇ ਜੇਮਸ ਹਾਰਗ੍ਰੀਵਜ (James Hargreaves) ਨੇ ਵੀ ਵਾਟਰ ਫ਼ਰੇਮ, ਸਪਿੱਨਿੰਗ ਜੈੱਨੀ ਅਤੇ ਸਪਿੱਨਿੰਗ ਮਿਊਲ ਤੇ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਤਾਈ-ਬੁਣਾਈ ਦੀ ਗਤੀ ਵਧਾ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਹੀ ਬੁਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਯੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵਪਾਰਕ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਪੰਧ ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਚਰਖ਼ੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਤਕਨੀਕੀ ਲੜੀ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਦਿਆਂ ਅਗਲੀ ਪੁਲਾਂਘ ਐਡਮੰਡ ਕਾਰਟਰਾਈਟ ( Edmund Cartwright ) ਰਾਹੀਂ ਪਾਵਰ ਲੂਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੁੱਟੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚਰਖਾ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ, ਸੋਧ, ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕਤਾ ਨੂੰ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਵਿਹਲਾ ਹੁੰਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਡਮੁੱਲੇ ਕਾਰਜ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਨਾਂ ਵਸੀਅਤ ਕਰ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਖੁਦ ਘਰਾਂ ਦੇ ਖੂੰਜਿਆਂ, ਪੜਛੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁੰਮਨਾਮ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਹੀ ਘਰ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭ-ਸਜ਼ਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਦੇ ਪਿਤਾਮਾ ਇਸ ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਸਟੇਜਾਂ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਚਿੰਨ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਗੀਤਾਂ, ਬੋਲੀਆਂ, ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਸਨਮਾਨ ਸਹਿਤ ਅਕਸਰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।    
==ਇਤਿਹਾਸ==
[[File:Man using a spinning wheel in Pakistan.jpg|thumb|ਹੈਂਡ ਲੂਮ ਅਜੇ ਵੀ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਧਾਗੇ ਅਤੇ ਕਪੜੇ ਬੁਣਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ]]ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਸਾਫ਼ ਚਿੱਤਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ [[ਬਗਦਾਦ]](1234),&lt;ref&gt;Image of a spinning wheel in: [[Al-Hariri of Basra|Al-Hariri]], ''Al-Maqamat'' (les Séances). Painted by [[Yahya ibn Mahmud al-Wasiti]], [[Baghdad]], 1237 See: Spinning, History &amp; Gallery [http://lhresources.wordpress.com/workroom-textile-skills/history-and-gallery-spinning-2/al-hariri-al-maqamat-les-seances-copie-et-peint-par-yahya-b-mahmud-al-wasiti-bagdad-1237/] (retrieved March 4, 2013)&lt;/ref&gt; [[ਚੀਨ]](1270) ਅਤੇ [[ਯੂਰਪ]](1280) ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚੀਨ ਅਤੇ [[ਇਸਲਾਮ|ਇਸਲਾਮੀ ਦੁਨੀਆਂ]] ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਇਰਫ਼ਾਨ ਹਬੀਬ]] ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ [[ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼਼ਾ ਇਰਾਨ ਵਿੱਚੋਂ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ।&lt;ref name=&quot;MIT&quot; /&gt;

ਚਰਖ਼ੇ ਨਾਲ ਸੂਤ ਕੱਤ ਕੇ ਦਰੀਆਂ ਤੇ ਖੇਸ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਚਰਖ਼ਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਜ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਧੀ ਜਦੋਂ ਉਦਾਸ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਚਰਖ਼ਾ ਦੇਖ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਤੇ ਫਿਰ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਮਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰਦੀ।

== ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ==
[[ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ|ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ]] ਵਿੱਚ '''ਚਰਖਾ''' ਬਹੁ-ਭਾਵੀ ਅਰਥ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਲੰਘੀ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਘਰਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਘੂਕਰ ਆਪਣਾ ਸੰਗੀਤ ਬਿਖੇਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਨੋਰੰਜਨ, ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪਰੋਏ ਹੋਏ ਸਨ ਉਦੋਂ ਚਰਖਾ ਆਰਥਿਕ, ਭਾਵਨਾਤਮਿਕ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਦਾ ਸਾਥੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਸਾਧਨ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਕਿਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਰੋਮਾਂਚ ਮਾਣਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਗਿਆਨ ਦੀ ਥਾਂ ਘਰੇਲੂ ਆਹਰ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਅਤੇ ਸਚਿਆਰਤਾ ਉੱਤਮ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਜਰੂਰਤਾਂ ਕੁੱਲੀ, ਗੁੱਲੀ ਅਤੇ ਜੁੱਲੀ ਨਾਲ ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਚਰਖਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਘਰੇਲੂ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਲੱਗਭਗ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪੋਤੜਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕੱਫਣ ਤੱਕ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦਾ ਧਾਗਾ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਤਕਲ਼ੇ ਦੀ ਨੋਕ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਧਾਗਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੱਕ ਵੀ ਚਰਖਾ ਦਰੀਆਂ, ਖੇਸ, ਸੂਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਸਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਧਾਗਾ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਉਪਰ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਮੁੱਢ ਰਹੇ, ਇਸ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਛਾਪ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖਾਸ ਕਰ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਰੂਪ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਦੀ ਤਰਜ਼ਮਾਨੀ ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਚਰਚਾ ਜਾਂ ਜਿਕਰ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਤਬਕੇ ਵਿੱਚ ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਕਹੀ, ਖੁਰਪਾ ਤੇ ਦਾਤੀ ਚਲਾਉਣ ਸਮੇਤ ਹਲ਼ ਤੇ ਗੱਡੇ ਨੂੰ ਜੁੜੇ ਬਲਦਾਂ ਨੂੰ ਹੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਜਰੂਰੀ ਸੀ ਉਦੋਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਮੱਝਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਕੱਢਣ, ਮੱਕੀ ਦੀ ਰੋਟੀ ਪਕਾਉਣ ਵਾਂਗ ਚਰਖਾ ਕੱਤ ਲੈਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਯੋਗਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਤੰਦ ਭਾਵੇਂ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸੀ ਪਰ ਇਸਨੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ, ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੇਂਡੂ ਔਰਤ ਸਮਾਜ ਸਮੇਤ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਪੀਢਾ ਬੰਨ੍ਹ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਅੱਜ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਪਰ ਸਾਡੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਰੂਰ ਸਜੀਵ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਅੱਜ ਕੱਤਿਆ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਸਾਡੇ ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਘੂਕਦਾ ਹੈ। 

===ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਉੱਪਰ ਸਾਹਿਤ ===
ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਾਲ ਵਰੇਸ ਤੋਂ ਹੀ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਚਰਖ਼ੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਚਰਖਾ ਜਿੱਥੇ ਔਰਤ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਆਮ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਅਨੇਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਰਨਣ ਅਤੇ ਚਿਤਰਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਮੁੱਚੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਲਈ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਅਤੇ ਜੁਗਤੀ ਦਾ ਚਿੰਨ ਅਤੇ ਤਸ਼ਬੀਹ ਵੀ ਬਣਿਆ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਤੱਕਲੇ ਨਾਲ ਤੰਦ ਜੋੜਦਿਆਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਬੋਲ ਛੋਹ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮਾਹੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ, ਤਾਂਘ, ਉਡੀਕ ਅਤੇ ਮੰਗ ਲਈ ਚਰਖ਼ੇ ਜਾਂ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਨੇਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਮਿਲਦੇ ਹਨ:

&lt;poem&gt;ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਘੂਕਰ ਦੇ ਓਹਲੇ , 
ਪਿਆਰ ਤੇਰੇ ਦਾ ਤੂੰਬਾ ਬੋਲੇ । 
ਮੈਂ ਨਿੰਮਾ ਨਿੰਮਾ ਗੀਤ ਛੇੜਕੇ, 
ਤੰਦ ਖਿੱਚਦੀ ਹੁਲਾਰੇ ਖਾਵਾਂ, 
ਮਾਹੀਆ ਵੇ ਤੇਰੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ,
ਚੁੱਕ ਚਰਖਾ ਗਲੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਡਾਹਵਾਂ।
ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲਾ, 
ਬਣ ਗਈ ਤੇਰੀ ਯਾਦ ਵਸੀਲਾ,  
ਲੋਕਾਂ ਭਾਣੇ ਸੂਤ ਕੱਤਦੀ, 
ਤੰਦ ਤੇਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਪਾਵਾਂ ।  
ਵੇ ਮਾਹੀਆ ਤੇਰੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ,  
ਚੁੱਕ ਚਰਖਾ ਗਲੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਡਾਹਵਾਂ ।&lt;/poem&gt;

ਲਗਾਤਾਰ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਚਰਖਾ ਕੱਤਦੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਇਹ ਕਲਾ ਅਚੇਤ ਮਨ ਵਿੱਚ ਲਹਿ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਮਨ ਨਾਲ ਆਤਮ-ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਖੂਬ ਸਮਾਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਅਕਸਰ ਯਾਦਾਂ, ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਂ ਮਾਹੀ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਮੁਟਿਆਰ ਚਰਖਾ ਕੱਤਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਦੀ ਘੂਕਰ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਿੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਦੂਰ ਹੋਏ ਮਾਹੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਬੋਲ ਉੱਠਦਾ:-
&lt;poem&gt;ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਠਦੀ ਏ ਹੂਕ,
 ਮਾਹੀਆ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਂਵਦਾ ।
 ਸੁਣ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਮਿੱਠੀ ਘੂਕ,
 ਮਾਹੀਆ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਂਵਦਾ ।&lt;/poem&gt;
ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਸਿੱਖ ਲੈਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਕੱਤਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਅਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੰਤ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵੀ ਸਿਰਜਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਪਰਿਪੱਕਤਾ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਦੀ ਘੂਕਰ ਵੰਝਲੀ ਦੀ ਸੁਰ ਵਾਂਗ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤ ਵਿਚ ਵਸ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਮਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ :-
&lt;poem&gt;ਜੋਗੀ ਉੱਤਰ ਪਹਾੜੋਂ ਆਇਆ,
 ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਘੂਕ ਸੁਣ ਕੇ ।&lt;/poem&gt;
ਚਰਖਾ ਘਰਾਂ, ਵਿਹੜਿਆਂ, ਛੋਪਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਤ ਕੱਤਣੀਆਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਦਾ ਧੁਰਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਤ੍ਰਿੰਞਣਾਂ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ :-
&lt;poem&gt;ਚਰਖਾ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਨੀਂ ਮਾਏ,
 ਜੀਹਨੇ ਤਾਂ ਬੀੜਿਆ ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ ਉਹਤੋਂ ਜਾਵਾਂ ਬਲਿਹਾਰ ਨੀ ਮਾਏ।&lt;/poem&gt;
ਲੜਕੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਤਹਿ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਦਿਨ ਨੇੜੇ ਆ ਜਾਣ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪੈਣ ਜਾ ਰਹੇ ਵਿਛੋੜੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੀ ਘਰ ਦੀ ਧੀ ਬਾਬਲ ਨੂੰ ਵਾਸਤਾ ਪਾਉਂਦੀ ਅਤੇ ਬਾਬਲ ਉਸ ਨੂੰ ਧਰਵਾਸ ਵੀ ਚਰਖ਼ੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਦਿੰਦਾ:
&lt;poem&gt;ਤੇਰੇ ਮਹਿਲਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਵੇ, ਬਾਬਲ ਚਰਖਾ ਕੌਣ ਕੱਤੇ?
 ਮੇਰੀਆਂ ਕੱਤਣ ਪੋਤਰੀਆਂ, ਧੀਏ ਘਰ ਜਾ ਆਪਣੇ ।&lt;/poem&gt;
ਪੇਕੇ ਘਰ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਸੋਹਣੇ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰੇ ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੁਟਿਆਰ ਨੂੰ ਪੇਕਿਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵੀ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ :-
&lt;poem&gt;ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਮੈਨੂੰ ਚਰਖਾ ਦਿੱਤਾ, ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਮੇਖਾਂ ।
 ਮਾਂ ਰਾਣੀ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਪਈ ਆਵੇ, ਜਦ ਚਰਖ਼ੇ ਵੱਲ ਵੇਖਾਂ ।
 ----------------
 ਚਰਚਾ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲਾ,
 ਮੁੰਨੇ ਮੇਰੇ ਭਾਈ, ਗੁੱਡੀਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਸਕੀਆਂ ਭੈਣਾਂ, ਮਾਲ੍ਹ ਵੱਡੀ ਭਰਜਾਈ।
 ਸੋਹਣੇ ਚਰਖ਼ੇ ਤੋਂ, ਨੀ ਮੈਂ ਜਿੰਦੜੀ ਘੋਲ ਘੁਮਾਈ।&lt;/poem&gt;
ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸਾਉਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਨਵੀਂ ਵਿਆਹੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਦੀ ਯਾਦ ਬਹੁਤ ਸਤਾਉਂਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿ ਉੱਠਦੀ:
&lt;poem&gt;ਛੱਲੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ,
 ਵੀਰਾ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਚੱਲ ਵੇ,
 ਮੇਰੀਆਂ ਕੱਤਣ ਸਹੇਲੀਆਂ ‘ਕੱਲੀਆਂ&lt;/poem&gt;
ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਉੱਚਾ ਰੁਤਬਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸਦੀ ਘੂਕਦੀ ਚਾਲ, ਸੁੰਦਰ ਬਣਾਵਟ ਅਤੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰੀਗਰ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸਰਾਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ:
 ਨੀ ਮੈਂ ਕੱਤਾਂ ਪ੍ਰੀਤਾਂ ਨਾਲ ਚਰਖਾ ਚੰਨਣ ਦਾ


* ਕਾਰੀਗਰ ਨੂੰ ਦਿਓ ਵਧਾਈ, ਚਰਖਾ ਜੀਹਨੇ ਬਣਾਇਆ। ਰੰਗਲੇ ਮੁੰਨੇ, ਰੰਗਲੀਆਂ ਗੁੱਡੀਆਂ, ਗੋਲ ਮਝੇਰੂ ਪਾਇਆ। ਮੇਖਾਂ ਲਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਨਹਿਰੀ, ਹੀਰਿਆਂ ਜੜਤ ਜੜਾਇਆ। ਬੀੜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖਹੇ ਦਮਕੜਾ, ਤਕਲਾ ਫਿਰੇ ਸਵਾਇਆ। ਕੱਤ ਲੈ ਕੁੜੀਏ ਨੀ, ਤੇਰੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਲਾਗੀ ਆਇਆ।

ਵਿਆਹ ਕੇ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਗਈਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿੰਦਗੀ, ਕੰਤ, ਚਰਖ਼ੇ, ਘੂਕਰ ਅਤੇ ਤੰਦ ਬਾਰੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਲੈ ਲੈਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ, ਬਾਬਲ, ਭਾਈਆਂ, ਭਰਜਾਈਆਂ ਅਤੇ ਸਹੇਲੀਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦੀ ਚੀਸ ਵੀ ਚਰਖਾ ਹੀ ਵੰਡਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਘਰੋਂ ਕੰਮ ਤੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਦੇਸ ਗਏ ਮਾਹੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਜਾਂ ਤਾਂਘ ਦੇ ਵੀ ਰੰਗ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਸੀ:
&lt;poem&gt;
ਜਿੱਥੇ ਤੇਰਾ ਹਲ਼ ਵਗਦਾ, ਉੱਥੇ ਲੈ ਚੱਲ ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ,

ਮੈਂ ਵੀ ਕੱਤੂੰ ਚਾਰ ਪੂਣੀਆਂ, ਚਿੱਤ ਲੱਗਿਆ ਰਹੂਗਾ ਤੇਰਾ।


ਲੰਮੇ ਲੰਮੇ ਤੰਦ ਵੇ ਮੈਂ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਪਾਉਨੀ ਆਂ,

ਤੱਕ ਤੱਕ ਰਾਹਾਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮੈਂ ਲੰਘਾਉਨੀ ਆਂ ।


ਮਾਹੀ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਾਂ, ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਹਰ ਹਰ ਗੇੜੇ ।

ਕਦੇ ਆ ਤੱਤੜੀ ਦੇ ਵੇਹੜੇ ।

ਗੱਭਰੂ ਵੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਗੂੰਜ ਦੀ ਸਿਫਤ ਇੰਝ ਕਰਦੇ ਸਨ:-

ਕੂਕੇ ਚਰਖਾ ਬਿਸ਼ਨੀਏ ਤੇਰਾ, ਲੋਕਾਂ ਭਾਣੇ ਮੋਰ ਬੋਲਦਾ ।

ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਘਰੇਲੂ ਜਰੂਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਦਾ ਜਰੀਆ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ ਚਰਖਾ :-

ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਮੈਨੂੰ ਚਰਖਾ ਦਿੱਤਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲੈ ਦੇ ਤੂੰ,

ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਕੱਤਿਆ ਕਰੂੰ ਤੇਰਾ ਰੂੰ ।&lt;/poem&gt;

ਚਰਖਾ ਔਰਤ ਦੇ ਹਰ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣ ਕੇ ਵਿਚਰਦਾ ਸੀ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣਾ ਬੋਝ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਲਵਲੇ ਜਾਂ ਨਹੋਰੇ ਵੀ ਬਰਾਸਤਾ ਚਰਖ਼ੇ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਸਨ :-
&lt;poem&gt;
ਗਮਾਂ ਦਾ ਚਰਖਾ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪੂਣੀਆਂ,

ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਕੱਤੀ ਜਾਵਾਂ ਹੋਈ ਜਾਣ ਦੂਣੀਆਂ ।


ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੱਤਣ ਸਹੇਲੀਆਂ,

ਗੁੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਗੁੱਡੀਆਂ ਜੋੜ ਕੇ । 

ਹੁਣ ਕਿਉ ਮਾਏ ਰੋਂਨੀ ਆਂ, ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੋਹਰੇ ਤੋਰ ਕੇ ..।&lt;/poem&gt;

ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਥਾਂ ਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਰੂਹਾਨੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ:-

&lt;poem&gt;ਰਾਤੀਂ ਕੱਤੇਂ ਰਾਤੀਂ ਅਟੇਰੇਂ, ਗੋਸ਼ੇ ਲਾਇਓ ਤਾਣਾ।

ਇੱਕ ਜੁ ਤੰਦ ਅਵੱਲਾ ਪੈ ਗਿਆ, ਸਾਹਿਬ ਮੂਲ ਨਾ ਭਾਣਾ।

ਬੁੱਲੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਚਰਖ਼ੇ ਰਾਹੀਂ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਅਤੇ ਮੌਤ ਯਾਦ ਕਰਵਾਈ ਹੈ :-

ਤੂੰ ਸਦਾ ਨਾ ਪੇਕੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਨਾ ਪਾਸ ਅੰਮੜੀ ਦੇ ਬਹਿਣਾ ਹੈ, 

ਤਾਂ ਅੰਤ ਵਿਛੋੜਾ ਸਹਿਣਾ ਹੈ, ਵੱਸ ਪਏਂਗੀ ਸੱਸ ਨਨਾਣ ਕੁੜੇ, 

ਕੱਤ ਲੈ ਨੀਂ, ਕੁਝ ਕਤਾ ਲੈ ਨੀਂ, ਹੁਣ ਤਾਣੀ ਤੰਦ ਉਣਾ ਲੈ ਨੀਂ, 

ਤੂੰ ਤਦ ਹੋਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕੁੜੇ।&lt;/poem&gt;

ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਤਸ਼ਬੀਹ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਸਿਖ਼ਰ ਦੇਖਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਚਨਾ ‘ਕੇਸਰੀ ਚਰਖਾ’ ਵੀ ਪੜ੍ਹਨ ਯੋਗ ਹੈ। ਚਰਖ਼ੇ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹਰ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਦੀ ਥਾਂ ਰੂਹਾਨੀ ਕੋਣ ਤੋਂ ਪਰਖਿਆ ਹੈ :-

&lt;poem&gt;ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਜਾਇਕੇ ਮੈਂ ਅਕਲ ਗਵਾਈ,

ਕੁੜੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਪੱਛੀਆਂ ਮੈਂ ਤੰਦ ਨਾ ਪਾਈ।

ਹੱਥ ਲਏ ਪੰਜ ਗੀਟੜੇ ਮੈਂ ਖੇਡਣ ਲੱਗੀ,

ਕੱਤਣ ਤੁੰਮਣ ਛੱਡ ਕੇ ਮੈਂ ਖੇਡੇ ਠੱਗੀ ।

ਕੁੜੀਆਂ ਵੰਨੀ ਵੇਖਕੇ ਮੈਂ ਚਾਉ ਨਾ ਆਇਆ,

ਤਕਲਾ ਮੇਰਾ ਸਾਰ ਦਾ ਤਿਹੁਰਾ ਵਲ ਪਾਇਆ।


ਐਸਾ ਸੁੰਦਰ ਚਰਖੜਾ ਕਿਉਂ ਤੋੜ ਵੰਝਾਈਏ,

ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੁਚੱਜੀਆਂ ਨਹਿਂ ਆਪ ਗਵਾਈਏ।

ਵੇਲਾ ਨਹੀਂ ਗੁਆਈਐ ਨਹਿਂ ਪਛੋਤਾਈਐ,

ਮੋਟਾ ਸੋਟਾ ਧੂਹ ਕੇ ਕੱਤ ਪੱਛੀ ਪਾਈਐ ।

ਸਿੱਧਾ ਕਰ ਕੇ ਤੱਕਲਾ ਭਰ ਲਾਹੀਏ ਛੱਲੀ,

ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੁਚੱਜੀਆਂ ਨਹਿਂ ਫਿਰੋ ਇਕੱਲੀ।&lt;/poem&gt;

ਮੁਹੰਮਦ ਫਾਜ਼ਿਲ ਨੇ ਵੀ ‘ਸੂਹਾ ਚਰਖਾ’ ਵਿੱਚ ਕੱਤਣ ਅਤੇ ਸੂਤ ਜੋੜਨ ਨੂੰ ਦੁਨਿਆਵੀ ਦਾਜ ਦਾ ਬਿੰਬ ਬਣਾ ਕੇ ਰੂਹਾਨੀ ਕਮਾਈ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਹੈ :-

&lt;poem&gt;ਉੱਠ ਚਰਖਾ ਕੱਤ ਸਵੇਰੇ ਤੂੰ, ਕਰ ਦਾਜ ਤਿਆਰ ਅਗੇਰੇ ਤੂੰ, 

ਕਰ ਮਿੱਠੀ ਨੀਂਦ ਪਰੇਰੇ ਤੂੰ, ਕੱਤ ਤਾਣੀ ਜੋੜ ਬਣਾ ਕੁੜੇ।

ਕੱਤ ਚਰਖਾ ਛੋਪੇ ਘੱਤ ਕੁੜੇ, ਨਹੀਂ ਆਣਾ ਜੋਬਨ ਵੱਤ ਕੁੜੇ।&lt;/poem&gt;

ਇਸ ਤਰਾਂ ਚਰਖਾ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਗੀਤਾਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਾਰਤਕ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਦਿਲਚਸਪ ਵਿਸ਼ਾ ਰਹਿ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਸਾਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ]]</text>
      <sha1>7ehglz4yjlidjw6zelfuetrwz6vgymf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810301</id>
      <parentid>810300</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T02:31:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Charan Gill</username>
        <id>4603</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>810301</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43372" sha1="daininb6rxeul13lr5qg2v2mvfnkqc2" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Punjabi spinning wheel 01.jpg|thumb|ਚਰਖਾ]]
		
'''ਚਰਖਾ''' ਹੱਥ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਲੱਕੜ ਦੀ ਬਣੀ ਇੱਕ ਦੇਸੀ ਮਸ਼ੀਨ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਕਪਾਹ ਦੀ ਰੂੰ ਤੋਂ ਸੂਤ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Definition of charkha {{!}} Dictionary.com|url=https://www.dictionary.com/browse/charkha|website=www.dictionary.com|language=en|access-date=2020-05-29}}&lt;/ref&gt;ਲੱਕੜ ਦੇ ਇੱਕ ਪਹੀਏ ਨਾਲ਼ ਇਕ ਹੱਥੀ ਲੱਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਹੀਏ ਅਤੇ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਬੈਲਟ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਬੈਲਟ ਨੂੰ ਮਾਹਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ [[ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ]] ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਉਦਯੋਗ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦ ਸੀ। ਇਸਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਕਪਾਹ-ਕਤਾਈ ਮਸ਼ੀਨਰੀ|ਮਸ਼ੀਨਰੀ]] ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਕਤਾਈ ਜੈਨੀ]] ਅਤੇ [[ਕਤਾਈ ਫਰੇਮ]] ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ, ਜਿਸਨੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੌਰਾਨ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ।

== ਸ਼ਬਦ ਉਤਪਤੀ ==
ਚਰਖਾ ਸ਼ਬਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਚਰਖ਼’ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਪਹੀਆ ਜਾਂ ਚੱਕਰ’ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਛੋਟੀ ਧੁਰੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੀ ਪੁਲ਼ੀ ਤੋਂ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਕੱਸ ਕੇ ਬਰੀਕ ਧਾਗੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਨੋਕਦਾਰ ਤੀਲੀ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਕਾਢ ਦੀ ਮਾਂ ਬਣੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚਰਖਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਫੱਟੀ ਦੇ ਦੋਨਾਂ ਸਿਰਿਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਛੋਟੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕੁੱਝ ਵੱਡੀ ਫੱਟੀ ਸੱਲ੍ਹ ਮਾਰ ਕੇ ਸਮਕੋਨ ਅਨੁਸਾਰ ਠੋਕ ਕੇ ਢਾਂਚਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਾਢ੍ਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੱਡੀ ਫੱਟੀ ਉੱਪਰ ਅਗਲੇ ਪਾਸੇ ਦੋ ਖੜ੍ਹਵੇਂ ਪਾਵੇ ਜੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੰਨੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡਾ ਚੱਕਰ ਪੁਲ਼ੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਫਿੱਟ ਕਰਕੇ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚੱਕਰ ਤਵਾ ਨੁਮਾ ਦੋ ਫੱਟਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਕੁ ਇੰਚ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਸਿਰੇ ਤੇ ਵਿਓਂਤ ਕੇ ਲਾਏ ਪੱਛਾਂ ਵਿੱਚ ਧਾਗਾ ਸੂਤਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਕਸਣ ਜਾਂ ਬਾਇੜ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਉੱਪਰ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਘੁਮਾਉਣ ਵਾਲੀ, ਸੂਤ ਦੇ ਹੀ ਜਾਨਦਾਰ ਧਾਗੇ ਦੀ ਮਾਹਲ ਚੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵੱਡੇ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਚੱਲਕੇ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅਹਿਮ ਨਿਯਮ ਹੈ। ਫੱਟਾਂ ਦੀ ਨਿਸਚਿਤ ਦੂਰੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘੁੰਮਣ ਦੀ ਧੁਰੀ ਵਜੋਂ ਵੇਲਣਕਾਰ ਮਝੇਰੂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਵਧਵੀਂ ਰੱਖੀ ਲੋਹੇ ਲੱਠ ਦੀ ਬਣੀ ਗੁੱਝ ਵਿੱਚ ਘੁਮਾਉਣ ਲਈ ਸੁਖਾਲ਼ੀ ਪਕੜ ਵਾਲੀ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਹੱਥੀ ਪਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਪਾਵੇ ਨੁਮਾ ਤਿੰਨ ਮੁੰਨੀਆਂ ਸਿੱਧੀ ਫੱਟੀ ਉੱਪਰ ਜੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਮੁੰਨੀ ਥੋੜਾ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਸਿਰੇ ਵਿੱਚ ਮਾਹਲ ਦੇ ਤੱਕਲ਼ੇ ਨਾਲ ਸੇਧ ਵਿੱਚ ਚੱਲਣ ਵਾਸਤੇ ਖੜ੍ਹਵੇਂ ਰੁਖ ਲੋੜੀਂਦੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਸੁਰਾਖ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਸਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋਨਾਂ ਮੁੰਨੀਆਂ ਵਿੱਚਲੇ ਸੁਰਾਖਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਕੱਸ ਕੇ ਲੰਘਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਮੜੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਪੌਦੇ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁੰਦ ਕੇ ਬਣਾਈਆਂ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਿਨ੍ਹਦਾ ਹੋਇਆ ਤੱਕਲ਼ਾ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੱਕਲ਼ਾ ਲੋਹੇ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧੀ ਬਰੀਕ ਛੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਕੁੱਝ ਮੋਟੀ, ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਲੀ ਅਤੇ ਨੋਕਦਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਸਟੀਕ ਸਿੱਧਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤੱਕਲਾ ਰਾਸ ਕਰਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਵਿੰਗਾ ਹੋਣ ਜਾਂ ਵਲ਼ ਪੈ ਜਾਣ ਤੇ ਤੰਦ ਟੁੱਟਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਏਸੇ ਗੁਣ ਕਰਕੇ ਕਵੀ ਫਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਸੁਖਾਲ਼ੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾ ਲੈਣ ਦਾ ਬੜਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ:-

&lt;poem&gt;ਸਿੱਧਾ ਰਾਸਤਾ ਬੰਦਿਆ ਛੱਡ ਕੇ ਤੇ,
ਰਾਸ ਤ੍ਰੱਕਲੇ ਨੂੰ ਪਾਇਆ ਈ ਵਲ਼ ਯਾਰਾ।
ਵਲੀ ਵਲ਼ ਕਢਾ ਕੇ ਵੱਲ ਹੋ ਗਏ,
ਤੂੰ ਕੀ ਵਲ਼ ਅੰਦਰ ਪਾਇਆ ਵਲ਼ ਯਾਰਾ।
ਤੈਨੂੰ ਵਲ਼ ਕੱਢਣੇ ਦਾ ਵੱਲ ਕੋਈ ਨਾ,
ਜਾਹ ਓਸ ਦੇ ਵੱਲ ਜਿਹਨੂੰ ਵੱਲ ਯਾਰਾ।
ਫਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਸਭੇ ਵਲ਼ ਵੱਲ ਹੋਸਣ,
ਜੇ ਸੱਚਾ ਰੱਬ ਹੋਸੀ ਤੇਰੇ ਵੱਲ ਯਾਰਾ।&lt;/poem&gt;

ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡੀ ਮੁੰਨੀ ਵਿਚਲੇ ਸੁਰਾਖ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੁੱਝ ਸੂਤ ਦਾ ਧਾਗਾ ਲਪੇਟ ਕੇ ਬੀੜ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਉਪਰ ਮਾਲ੍ਹ ਬਿਨਾਂ ਤਿਲ੍ਹਕੇ ਟਿਕ ਕੇ ਚੱਲ ਸਕੇ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਖਿਸਕਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਮੁੱਢ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਧਾਗਾ ਲਪੇਟ ਕੇ ਦੋ ਬੀੜੀਆਂ ਵੀ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਪਾਸੇ ਜਿੱਧਰ ਬੈਠ ਕੇ ਕੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੀੜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਤੱਕਲੇ ਵਿੱਚ ਸੁਰਾਖ ਵਾਲਾ ਪੱਥਰ, ਮਣਕਾ ਜਾਂ ਛੱਲਾ ਜੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਮਕੜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤੰਦ ਨੂੰ ਗਲੋਟੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟਣ ਲਈ ਰੋਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਹਿੱਸੇ-ਪੁਰਜਿਆਂ ਨੂੰ ਜੜਨ ਵਾਸਤੇ ਬਣਾਏ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਆਕਾਰ ਨਿਸਚਿਤ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਆਮ ਕਰਕੇ ਇਹ ਲੱਗਭੱਗ ਤਿੰਨ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਲੰਬਾ, ਡੇਢ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਚੌੜਾ ਅਤੇ ਦੋ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਵੀ ਮੁੱਖ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨਾਲ ਢੁਕਵੇਂ, ਵੱਡੇ ਜਾਂ ਛੋਟੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੰਨ ਸੁਵੰਨੇ ਰੰਗਾਂ, ਮੇਖਾਂ, ਕੋਕਿਆਂ, ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਅਤੇ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਤਰਾਸ਼ਿਆ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਸ਼ੌਕ ਅਤੇ ਕੀਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕਲਾਤਮਿਕ ਮੀਨਾਕਾਰੀ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਅਤੇ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਧਾਗਾ ਜਾਂ ਸੂਤ ਕੱਤਣ ਲਈ ਵੀ ਲਗਨ ਅਤੇ ਹੁਨਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਤਕਨੀਕੀ ਕੰਮ ਸਿੱਖਣ ਵਾਂਗ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਸਭ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਖਾਸ ਲਗਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਸਾਂਝੇ ਪਿੜ ਜਾਂ ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਜੀ ਹੋਈ ਰੂੰ ਨੂੰ ਸਰਕੜੇ ਦੇ ਕਾਨੇ ਜਾਂ ਮੋਰ ਦੇ ਖੰਭ ਦੇ ਟੋਟੇ ਤੇ ਵੇਲ ਕੇ ਪੂਣੀਆਂ ਵੱਟੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਫਿਰ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਪਾਸੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਉਂਗਲ ਨਾਲ ਹੱਥੀ ਨੂੰ ਘੁਮਾ ਕੇ, ਤੱਕਲੇ ਦੀ ਚਾਲ ਬਣਾ ਕੇ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਪੂਣੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਨੂੰ ਉਂਗਲਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗੂਠੇ ਦੀ ਦਾਬ ਦੇ ਕੇ ਘੁੰਮਦੇ ਤੱਕਲੇ ਦੀ ਨੋਕ ਨਾਲ ਛੁਹਾ ਕੇ ਲੰਬੀ ਤੰਦ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਇੱਕ ਪੂਣੀ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮੋਟਾਈ ਅਨੁਸਾਰ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਤੰਦ ਪਾ ਕੇ ਗਲੋਟਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਅਟੇਰਨ, ਸੂਤਣ ਜਾਂ ਰੰਗਣ ਦੇ ਕਾਰਜ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਕਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਧਾਗੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸੂਤ, ਖੱਦਰ, ਖੇਸ, ਦੋਲੇ ਜਾਂ ਦਰੀਆਂ ਆਦਿ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕੱਪੜੇ ਸਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣਾ ਮੁੱਖ ਆਹਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕੱਤਣ ਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਰਾਤ ਕੱਤਣੀ ਰਾਹੀਂ ਵਧੇਰੇ ਸਮਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਕੰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਵਰਜਿਸ਼ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਛੋਪ ਪਾ ਕੇ ਜਾਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਲਗਾ ਕੇ ਆਪਸੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਕੱਤਣ ਵਾਲੀ ਦਾ ਵੱਧ ਸਨਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

==ਇਤਿਹਾਸ==
ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹਜਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਧਾਗੇ ਤੋਂ, ਧਾਗੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਚਰਖ਼ੇ ਤੋਂ ਅਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਨੋਕਦਾਰ ਕੀਲੀ ਭਾਵ ਡੰਡੀ ਤੋਂ ਬੱਝਿਆ। ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਰੂੰ, ਬਨਸਪਤੀ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਵਾਲ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਸ ਕੇ ਵਟ ਦੇ ਕੇ ਬਰੀਕ ਧਾਗੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਲੱਕੜ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਸਤੂ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਨੋਕ ਵਾਲੀ ਬਰੀਕ ਤੀਲੀ ਨੁਮਾ ਡੰਡੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਘੁਮਾ ਕੇ ਰੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਵਟ ਦੇ ਕੇ ਰੱਸੀ ਦੀ ਤਰਜ ਤੇ ਧਾਗਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਚਿੰਨ ਮਿਸਰ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਉੱਪਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੋਮਨ ਲੇਖਕਾਂ ਮਾਰਕਸ ਕੇਟੋ (Marcus Porcius Cato) ਮੌਡਰੇਟਸ ਕੌਲੁਮਿਲਾ (Lucius Junius Moderatus Columella) ਅਤੇ ਵਸਤੂਕਾਰ ਵਿਟਰੁਵਿਸ (Vitruvius) ਨੇ ਹੱਥ-ਡੰਡੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵਟ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਕੀਲੀ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਗਤੀ ਵਧਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਜਿਆਦਾਤਰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਚਾਰ ਖਿੱਤਿਆਂ ਇਰਾਨ, ਚੀਨ, ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਯੂਰਪ ਵੱਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹੜੇ ਖਿੱਤੇ ਵੱਲ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਤਹਾਸਕਾਰ ਇੱਕ ਮੱਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਖੋਜ਼, ਕਾਢ ਜਾਂ ਆਰੰਭਤਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਠੋਸ ਸਬੂਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ ਵੇਨੀ ਸਮਿੱਥ (C Wayne Smith) ਅਤੇ ਜੇ ਟੌਮ ਕੌਥਰਨ (J. Tom Cothren) ਸਮੇਤ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ 500 ਤੋਂ 1000 ਈਸਵੀ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਭਾਰਤ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਧਾ ਦੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਲੇਖਕ ਅਰਨੌਲਡ ਪੇਸੀ (Arnold Pacey) ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸਲਾਮੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਬਸਰਾ ਦੇ ਅਰਬੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅਲ ਹਾਰੀਰੀ (Al-Hariri) ਦੀ 1237 ਵੇਲੇ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਦੀ ਬਗਦਾਦ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦਵਾਨ ਜੇ ਐਮ ਕਿਨੌਇਰ (J.M Kenoyer ) ਸਮੇਤ ਕਈ ਹੋਰ ਪੁਰਾਤਤਵ ਖੋਜ਼ਕਾਰ ਮਿੱਟੀ ਉੱਪਰ ਕੱਸ ਕੇ ਬਣਾਏ ਧਾਗੇ ਦੇ ਮਿਲੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਕਾਢ ਸਥਾਨ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਕੰਨੜ ਕਵੀ ਰੇਮਾਵੇ (Remmavve) ਵਲੋਂ ਵੀ ਬਾਹਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਪੁਰਜਿਆਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖੋਜ਼ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਗਿਆਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਹ ਤੇਹਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਉਪਰੋਕਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਗਲੇਰਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੰਦਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਖਾਦੀ ਉਦਯੋਗ ਪੂਰੇ ਜੋਰਾਂ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

ਵੱਖ ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ, ਸਮਿਆਂ ਅਤੇ ਜਰੂਰਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਵੀ ਕਈ ਰੂਪ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਖੜ੍ਹਵੇ ਰੁਖ਼ ਅਤੇ ਲੇਟਵੇਂ ਰੁਖ਼ ਚੱਕੇ ਵਾਲਾ ਹੱਥ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਚਰਖਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਡੇਰੇ ਚੱਕਰ ਵਾਲਾ, ਟੋਕੇ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਂਗ ਉੱਚੇ ਢਾਂਚੇ ਤੇ ਜੜਿਆ, ਬੈਠਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਚਰਖਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਦੋਨੋਂ ਹੱਥ ਖਾਲੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦੋਹਰਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਚਾਲ ਨਾਲ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਰੂਪ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਜਿਹਨਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਧਾਗਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲੰਬੇ ਪਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤਹਿ ਕੀਤੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਅਗਲਾ ਪੜਾਅ ਵਾਟਰ ਫ਼ਰੇਮ ਸੀ ਜੋ ਪਣ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀ ਸੀ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ਲਿਊਇਸ ਪੌਲ (Lewis Paul) ਅਤੇ ਜੋਹਨ ਵਾਟ (John Wyatt) ਨੇ ਬੁਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਗਿਆਨੀ ਰਿਚਰਡ ਆਰਕ ਰਾਈਟ (Richard Arkwright) ਅਤੇ ਜੇਮਸ ਹਾਰਗ੍ਰੀਵਜ (James Hargreaves) ਨੇ ਵੀ ਵਾਟਰ ਫ਼ਰੇਮ, ਸਪਿੱਨਿੰਗ ਜੈੱਨੀ ਅਤੇ ਸਪਿੱਨਿੰਗ ਮਿਊਲ ਤੇ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਤਾਈ-ਬੁਣਾਈ ਦੀ ਗਤੀ ਵਧਾ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਹੀ ਬੁਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਯੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵਪਾਰਕ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਪੰਧ ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਚਰਖ਼ੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਤਕਨੀਕੀ ਲੜੀ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਦਿਆਂ ਅਗਲੀ ਪੁਲਾਂਘ ਐਡਮੰਡ ਕਾਰਟਰਾਈਟ ( Edmund Cartwright ) ਰਾਹੀਂ ਪਾਵਰ ਲੂਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੁੱਟੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚਰਖਾ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ, ਸੋਧ, ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕਤਾ ਨੂੰ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਵਿਹਲਾ ਹੁੰਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਡਮੁੱਲੇ ਕਾਰਜ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਨਾਂ ਵਸੀਅਤ ਕਰ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਖੁਦ ਘਰਾਂ ਦੇ ਖੂੰਜਿਆਂ, ਪੜਛੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁੰਮਨਾਮ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਹੀ ਘਰ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭ-ਸਜ਼ਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਦੇ ਪਿਤਾਮਾ ਇਸ ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਸਟੇਜਾਂ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਚਿੰਨ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਗੀਤਾਂ, ਬੋਲੀਆਂ, ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਸਨਮਾਨ ਸਹਿਤ ਅਕਸਰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।    

[[File:Man using a spinning wheel in Pakistan.jpg|thumb|ਹੈਂਡ ਲੂਮ ਅਜੇ ਵੀ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਧਾਗੇ ਅਤੇ ਕਪੜੇ ਬੁਣਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ]]ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਸਾਫ਼ ਚਿੱਤਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ [[ਬਗਦਾਦ]](1234),&lt;ref&gt;Image of a spinning wheel in: [[Al-Hariri of Basra|Al-Hariri]], ''Al-Maqamat'' (les Séances). Painted by [[Yahya ibn Mahmud al-Wasiti]], [[Baghdad]], 1237 See: Spinning, History &amp; Gallery [http://lhresources.wordpress.com/workroom-textile-skills/history-and-gallery-spinning-2/al-hariri-al-maqamat-les-seances-copie-et-peint-par-yahya-b-mahmud-al-wasiti-bagdad-1237/] (retrieved March 4, 2013)&lt;/ref&gt; [[ਚੀਨ]](1270) ਅਤੇ [[ਯੂਰਪ]](1280) ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚੀਨ ਅਤੇ [[ਇਸਲਾਮ|ਇਸਲਾਮੀ ਦੁਨੀਆਂ]] ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਇਰਫ਼ਾਨ ਹਬੀਬ]] ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ [[ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼਼ਾ ਇਰਾਨ ਵਿੱਚੋਂ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ।&lt;ref name=&quot;MIT&quot; /&gt;

ਚਰਖ਼ੇ ਨਾਲ ਸੂਤ ਕੱਤ ਕੇ ਦਰੀਆਂ ਤੇ ਖੇਸ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਚਰਖ਼ਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਜ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਧੀ ਜਦੋਂ ਉਦਾਸ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਚਰਖ਼ਾ ਦੇਖ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਤੇ ਫਿਰ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਮਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰਦੀ।

== ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ==
[[ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ|ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ]] ਵਿੱਚ '''ਚਰਖਾ''' ਬਹੁ-ਭਾਵੀ ਅਰਥ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਲੰਘੀ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਘਰਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਘੂਕਰ ਆਪਣਾ ਸੰਗੀਤ ਬਿਖੇਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਨੋਰੰਜਨ, ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪਰੋਏ ਹੋਏ ਸਨ ਉਦੋਂ ਚਰਖਾ ਆਰਥਿਕ, ਭਾਵਨਾਤਮਿਕ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਦਾ ਸਾਥੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਸਾਧਨ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਕਿਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਰੋਮਾਂਚ ਮਾਣਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਗਿਆਨ ਦੀ ਥਾਂ ਘਰੇਲੂ ਆਹਰ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਅਤੇ ਸਚਿਆਰਤਾ ਉੱਤਮ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਜਰੂਰਤਾਂ ਕੁੱਲੀ, ਗੁੱਲੀ ਅਤੇ ਜੁੱਲੀ ਨਾਲ ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਚਰਖਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਘਰੇਲੂ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਲੱਗਭਗ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪੋਤੜਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕੱਫਣ ਤੱਕ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦਾ ਧਾਗਾ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਤਕਲ਼ੇ ਦੀ ਨੋਕ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਧਾਗਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੱਕ ਵੀ ਚਰਖਾ ਦਰੀਆਂ, ਖੇਸ, ਸੂਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਸਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਧਾਗਾ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਉਪਰ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਮੁੱਢ ਰਹੇ, ਇਸ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਛਾਪ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖਾਸ ਕਰ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਰੂਪ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਦੀ ਤਰਜ਼ਮਾਨੀ ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਚਰਚਾ ਜਾਂ ਜਿਕਰ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਤਬਕੇ ਵਿੱਚ ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਕਹੀ, ਖੁਰਪਾ ਤੇ ਦਾਤੀ ਚਲਾਉਣ ਸਮੇਤ ਹਲ਼ ਤੇ ਗੱਡੇ ਨੂੰ ਜੁੜੇ ਬਲਦਾਂ ਨੂੰ ਹੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਜਰੂਰੀ ਸੀ ਉਦੋਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਮੱਝਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਕੱਢਣ, ਮੱਕੀ ਦੀ ਰੋਟੀ ਪਕਾਉਣ ਵਾਂਗ ਚਰਖਾ ਕੱਤ ਲੈਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਯੋਗਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਤੰਦ ਭਾਵੇਂ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸੀ ਪਰ ਇਸਨੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ, ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੇਂਡੂ ਔਰਤ ਸਮਾਜ ਸਮੇਤ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਪੀਢਾ ਬੰਨ੍ਹ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਅੱਜ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਪਰ ਸਾਡੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਰੂਰ ਸਜੀਵ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਅੱਜ ਕੱਤਿਆ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਸਾਡੇ ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਘੂਕਦਾ ਹੈ। 

===ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਉੱਪਰ ਸਾਹਿਤ ===
ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਾਲ ਵਰੇਸ ਤੋਂ ਹੀ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਚਰਖ਼ੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਚਰਖਾ ਜਿੱਥੇ ਔਰਤ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਆਮ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਅਨੇਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਰਨਣ ਅਤੇ ਚਿਤਰਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਮੁੱਚੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਲਈ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਅਤੇ ਜੁਗਤੀ ਦਾ ਚਿੰਨ ਅਤੇ ਤਸ਼ਬੀਹ ਵੀ ਬਣਿਆ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਤੱਕਲੇ ਨਾਲ ਤੰਦ ਜੋੜਦਿਆਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਬੋਲ ਛੋਹ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮਾਹੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ, ਤਾਂਘ, ਉਡੀਕ ਅਤੇ ਮੰਗ ਲਈ ਚਰਖ਼ੇ ਜਾਂ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਨੇਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਮਿਲਦੇ ਹਨ:

&lt;poem&gt;ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਘੂਕਰ ਦੇ ਓਹਲੇ , 
ਪਿਆਰ ਤੇਰੇ ਦਾ ਤੂੰਬਾ ਬੋਲੇ । 
ਮੈਂ ਨਿੰਮਾ ਨਿੰਮਾ ਗੀਤ ਛੇੜਕੇ, 
ਤੰਦ ਖਿੱਚਦੀ ਹੁਲਾਰੇ ਖਾਵਾਂ, 
ਮਾਹੀਆ ਵੇ ਤੇਰੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ,
ਚੁੱਕ ਚਰਖਾ ਗਲੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਡਾਹਵਾਂ।
ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲਾ, 
ਬਣ ਗਈ ਤੇਰੀ ਯਾਦ ਵਸੀਲਾ,  
ਲੋਕਾਂ ਭਾਣੇ ਸੂਤ ਕੱਤਦੀ, 
ਤੰਦ ਤੇਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਪਾਵਾਂ ।  
ਵੇ ਮਾਹੀਆ ਤੇਰੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ,  
ਚੁੱਕ ਚਰਖਾ ਗਲੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਡਾਹਵਾਂ ।&lt;/poem&gt;

ਲਗਾਤਾਰ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਚਰਖਾ ਕੱਤਦੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਇਹ ਕਲਾ ਅਚੇਤ ਮਨ ਵਿੱਚ ਲਹਿ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਮਨ ਨਾਲ ਆਤਮ-ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਖੂਬ ਸਮਾਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਅਕਸਰ ਯਾਦਾਂ, ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਂ ਮਾਹੀ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਮੁਟਿਆਰ ਚਰਖਾ ਕੱਤਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਦੀ ਘੂਕਰ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਿੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਦੂਰ ਹੋਏ ਮਾਹੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਬੋਲ ਉੱਠਦਾ:-
&lt;poem&gt;ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਠਦੀ ਏ ਹੂਕ,
 ਮਾਹੀਆ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਂਵਦਾ ।
 ਸੁਣ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਮਿੱਠੀ ਘੂਕ,
 ਮਾਹੀਆ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਂਵਦਾ ।&lt;/poem&gt;
ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਸਿੱਖ ਲੈਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਕੱਤਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਅਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੰਤ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵੀ ਸਿਰਜਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਪਰਿਪੱਕਤਾ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਦੀ ਘੂਕਰ ਵੰਝਲੀ ਦੀ ਸੁਰ ਵਾਂਗ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤ ਵਿਚ ਵਸ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਮਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ :-
&lt;poem&gt;ਜੋਗੀ ਉੱਤਰ ਪਹਾੜੋਂ ਆਇਆ,
 ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਘੂਕ ਸੁਣ ਕੇ ।&lt;/poem&gt;
ਚਰਖਾ ਘਰਾਂ, ਵਿਹੜਿਆਂ, ਛੋਪਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਤ ਕੱਤਣੀਆਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਦਾ ਧੁਰਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਤ੍ਰਿੰਞਣਾਂ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ :-
&lt;poem&gt;ਚਰਖਾ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਨੀਂ ਮਾਏ,
 ਜੀਹਨੇ ਤਾਂ ਬੀੜਿਆ ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ ਉਹਤੋਂ ਜਾਵਾਂ ਬਲਿਹਾਰ ਨੀ ਮਾਏ।&lt;/poem&gt;
ਲੜਕੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਤਹਿ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਦਿਨ ਨੇੜੇ ਆ ਜਾਣ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪੈਣ ਜਾ ਰਹੇ ਵਿਛੋੜੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੀ ਘਰ ਦੀ ਧੀ ਬਾਬਲ ਨੂੰ ਵਾਸਤਾ ਪਾਉਂਦੀ ਅਤੇ ਬਾਬਲ ਉਸ ਨੂੰ ਧਰਵਾਸ ਵੀ ਚਰਖ਼ੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਦਿੰਦਾ:
&lt;poem&gt;ਤੇਰੇ ਮਹਿਲਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਵੇ, ਬਾਬਲ ਚਰਖਾ ਕੌਣ ਕੱਤੇ?
 ਮੇਰੀਆਂ ਕੱਤਣ ਪੋਤਰੀਆਂ, ਧੀਏ ਘਰ ਜਾ ਆਪਣੇ ।&lt;/poem&gt;
ਪੇਕੇ ਘਰ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਸੋਹਣੇ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰੇ ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੁਟਿਆਰ ਨੂੰ ਪੇਕਿਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵੀ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ :-
&lt;poem&gt;ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਮੈਨੂੰ ਚਰਖਾ ਦਿੱਤਾ, ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਮੇਖਾਂ ।
 ਮਾਂ ਰਾਣੀ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਪਈ ਆਵੇ, ਜਦ ਚਰਖ਼ੇ ਵੱਲ ਵੇਖਾਂ ।
 ----------------
 ਚਰਚਾ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲਾ,
 ਮੁੰਨੇ ਮੇਰੇ ਭਾਈ, ਗੁੱਡੀਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਸਕੀਆਂ ਭੈਣਾਂ, ਮਾਲ੍ਹ ਵੱਡੀ ਭਰਜਾਈ।
 ਸੋਹਣੇ ਚਰਖ਼ੇ ਤੋਂ, ਨੀ ਮੈਂ ਜਿੰਦੜੀ ਘੋਲ ਘੁਮਾਈ।&lt;/poem&gt;
ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸਾਉਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਨਵੀਂ ਵਿਆਹੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਦੀ ਯਾਦ ਬਹੁਤ ਸਤਾਉਂਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿ ਉੱਠਦੀ:
&lt;poem&gt;ਛੱਲੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ,
 ਵੀਰਾ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਚੱਲ ਵੇ,
 ਮੇਰੀਆਂ ਕੱਤਣ ਸਹੇਲੀਆਂ ‘ਕੱਲੀਆਂ&lt;/poem&gt;
ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਉੱਚਾ ਰੁਤਬਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸਦੀ ਘੂਕਦੀ ਚਾਲ, ਸੁੰਦਰ ਬਣਾਵਟ ਅਤੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰੀਗਰ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸਰਾਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ:
 ਨੀ ਮੈਂ ਕੱਤਾਂ ਪ੍ਰੀਤਾਂ ਨਾਲ ਚਰਖਾ ਚੰਨਣ ਦਾ


* ਕਾਰੀਗਰ ਨੂੰ ਦਿਓ ਵਧਾਈ, ਚਰਖਾ ਜੀਹਨੇ ਬਣਾਇਆ। ਰੰਗਲੇ ਮੁੰਨੇ, ਰੰਗਲੀਆਂ ਗੁੱਡੀਆਂ, ਗੋਲ ਮਝੇਰੂ ਪਾਇਆ। ਮੇਖਾਂ ਲਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਨਹਿਰੀ, ਹੀਰਿਆਂ ਜੜਤ ਜੜਾਇਆ। ਬੀੜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖਹੇ ਦਮਕੜਾ, ਤਕਲਾ ਫਿਰੇ ਸਵਾਇਆ। ਕੱਤ ਲੈ ਕੁੜੀਏ ਨੀ, ਤੇਰੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਲਾਗੀ ਆਇਆ।

ਵਿਆਹ ਕੇ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਗਈਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿੰਦਗੀ, ਕੰਤ, ਚਰਖ਼ੇ, ਘੂਕਰ ਅਤੇ ਤੰਦ ਬਾਰੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਲੈ ਲੈਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ, ਬਾਬਲ, ਭਾਈਆਂ, ਭਰਜਾਈਆਂ ਅਤੇ ਸਹੇਲੀਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦੀ ਚੀਸ ਵੀ ਚਰਖਾ ਹੀ ਵੰਡਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਘਰੋਂ ਕੰਮ ਤੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਦੇਸ ਗਏ ਮਾਹੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਜਾਂ ਤਾਂਘ ਦੇ ਵੀ ਰੰਗ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਸੀ:
&lt;poem&gt;
ਜਿੱਥੇ ਤੇਰਾ ਹਲ਼ ਵਗਦਾ, ਉੱਥੇ ਲੈ ਚੱਲ ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ,

ਮੈਂ ਵੀ ਕੱਤੂੰ ਚਾਰ ਪੂਣੀਆਂ, ਚਿੱਤ ਲੱਗਿਆ ਰਹੂਗਾ ਤੇਰਾ।


ਲੰਮੇ ਲੰਮੇ ਤੰਦ ਵੇ ਮੈਂ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਪਾਉਨੀ ਆਂ,

ਤੱਕ ਤੱਕ ਰਾਹਾਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮੈਂ ਲੰਘਾਉਨੀ ਆਂ ।


ਮਾਹੀ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਾਂ, ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਹਰ ਹਰ ਗੇੜੇ ।

ਕਦੇ ਆ ਤੱਤੜੀ ਦੇ ਵੇਹੜੇ ।

ਗੱਭਰੂ ਵੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਗੂੰਜ ਦੀ ਸਿਫਤ ਇੰਝ ਕਰਦੇ ਸਨ:-

ਕੂਕੇ ਚਰਖਾ ਬਿਸ਼ਨੀਏ ਤੇਰਾ, ਲੋਕਾਂ ਭਾਣੇ ਮੋਰ ਬੋਲਦਾ ।

ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਘਰੇਲੂ ਜਰੂਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਦਾ ਜਰੀਆ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ ਚਰਖਾ :-

ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਮੈਨੂੰ ਚਰਖਾ ਦਿੱਤਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲੈ ਦੇ ਤੂੰ,

ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਕੱਤਿਆ ਕਰੂੰ ਤੇਰਾ ਰੂੰ ।&lt;/poem&gt;

ਚਰਖਾ ਔਰਤ ਦੇ ਹਰ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣ ਕੇ ਵਿਚਰਦਾ ਸੀ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣਾ ਬੋਝ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਲਵਲੇ ਜਾਂ ਨਹੋਰੇ ਵੀ ਬਰਾਸਤਾ ਚਰਖ਼ੇ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਸਨ :-
&lt;poem&gt;
ਗਮਾਂ ਦਾ ਚਰਖਾ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪੂਣੀਆਂ,

ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਕੱਤੀ ਜਾਵਾਂ ਹੋਈ ਜਾਣ ਦੂਣੀਆਂ ।


ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੱਤਣ ਸਹੇਲੀਆਂ,

ਗੁੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਗੁੱਡੀਆਂ ਜੋੜ ਕੇ । 

ਹੁਣ ਕਿਉ ਮਾਏ ਰੋਂਨੀ ਆਂ, ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੋਹਰੇ ਤੋਰ ਕੇ ..।&lt;/poem&gt;

ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਥਾਂ ਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਰੂਹਾਨੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ:-

&lt;poem&gt;ਰਾਤੀਂ ਕੱਤੇਂ ਰਾਤੀਂ ਅਟੇਰੇਂ, ਗੋਸ਼ੇ ਲਾਇਓ ਤਾਣਾ।

ਇੱਕ ਜੁ ਤੰਦ ਅਵੱਲਾ ਪੈ ਗਿਆ, ਸਾਹਿਬ ਮੂਲ ਨਾ ਭਾਣਾ।

ਬੁੱਲੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਚਰਖ਼ੇ ਰਾਹੀਂ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਅਤੇ ਮੌਤ ਯਾਦ ਕਰਵਾਈ ਹੈ :-

ਤੂੰ ਸਦਾ ਨਾ ਪੇਕੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਨਾ ਪਾਸ ਅੰਮੜੀ ਦੇ ਬਹਿਣਾ ਹੈ, 

ਤਾਂ ਅੰਤ ਵਿਛੋੜਾ ਸਹਿਣਾ ਹੈ, ਵੱਸ ਪਏਂਗੀ ਸੱਸ ਨਨਾਣ ਕੁੜੇ, 

ਕੱਤ ਲੈ ਨੀਂ, ਕੁਝ ਕਤਾ ਲੈ ਨੀਂ, ਹੁਣ ਤਾਣੀ ਤੰਦ ਉਣਾ ਲੈ ਨੀਂ, 

ਤੂੰ ਤਦ ਹੋਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕੁੜੇ।&lt;/poem&gt;

ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਤਸ਼ਬੀਹ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਸਿਖ਼ਰ ਦੇਖਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਚਨਾ ‘ਕੇਸਰੀ ਚਰਖਾ’ ਵੀ ਪੜ੍ਹਨ ਯੋਗ ਹੈ। ਚਰਖ਼ੇ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹਰ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਦੀ ਥਾਂ ਰੂਹਾਨੀ ਕੋਣ ਤੋਂ ਪਰਖਿਆ ਹੈ :-

&lt;poem&gt;ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਜਾਇਕੇ ਮੈਂ ਅਕਲ ਗਵਾਈ,

ਕੁੜੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਪੱਛੀਆਂ ਮੈਂ ਤੰਦ ਨਾ ਪਾਈ।

ਹੱਥ ਲਏ ਪੰਜ ਗੀਟੜੇ ਮੈਂ ਖੇਡਣ ਲੱਗੀ,

ਕੱਤਣ ਤੁੰਮਣ ਛੱਡ ਕੇ ਮੈਂ ਖੇਡੇ ਠੱਗੀ ।

ਕੁੜੀਆਂ ਵੰਨੀ ਵੇਖਕੇ ਮੈਂ ਚਾਉ ਨਾ ਆਇਆ,

ਤਕਲਾ ਮੇਰਾ ਸਾਰ ਦਾ ਤਿਹੁਰਾ ਵਲ ਪਾਇਆ।


ਐਸਾ ਸੁੰਦਰ ਚਰਖੜਾ ਕਿਉਂ ਤੋੜ ਵੰਝਾਈਏ,

ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੁਚੱਜੀਆਂ ਨਹਿਂ ਆਪ ਗਵਾਈਏ।

ਵੇਲਾ ਨਹੀਂ ਗੁਆਈਐ ਨਹਿਂ ਪਛੋਤਾਈਐ,

ਮੋਟਾ ਸੋਟਾ ਧੂਹ ਕੇ ਕੱਤ ਪੱਛੀ ਪਾਈਐ ।

ਸਿੱਧਾ ਕਰ ਕੇ ਤੱਕਲਾ ਭਰ ਲਾਹੀਏ ਛੱਲੀ,

ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੁਚੱਜੀਆਂ ਨਹਿਂ ਫਿਰੋ ਇਕੱਲੀ।&lt;/poem&gt;

ਮੁਹੰਮਦ ਫਾਜ਼ਿਲ ਨੇ ਵੀ ‘ਸੂਹਾ ਚਰਖਾ’ ਵਿੱਚ ਕੱਤਣ ਅਤੇ ਸੂਤ ਜੋੜਨ ਨੂੰ ਦੁਨਿਆਵੀ ਦਾਜ ਦਾ ਬਿੰਬ ਬਣਾ ਕੇ ਰੂਹਾਨੀ ਕਮਾਈ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਹੈ :-

&lt;poem&gt;ਉੱਠ ਚਰਖਾ ਕੱਤ ਸਵੇਰੇ ਤੂੰ, ਕਰ ਦਾਜ ਤਿਆਰ ਅਗੇਰੇ ਤੂੰ, 

ਕਰ ਮਿੱਠੀ ਨੀਂਦ ਪਰੇਰੇ ਤੂੰ, ਕੱਤ ਤਾਣੀ ਜੋੜ ਬਣਾ ਕੁੜੇ।

ਕੱਤ ਚਰਖਾ ਛੋਪੇ ਘੱਤ ਕੁੜੇ, ਨਹੀਂ ਆਣਾ ਜੋਬਨ ਵੱਤ ਕੁੜੇ।&lt;/poem&gt;

ਇਸ ਤਰਾਂ ਚਰਖਾ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਗੀਤਾਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਾਰਤਕ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਦਿਲਚਸਪ ਵਿਸ਼ਾ ਰਹਿ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਸਾਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ]]</text>
      <sha1>daininb6rxeul13lr5qg2v2mvfnkqc2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810302</id>
      <parentid>810301</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T02:35:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Charan Gill</username>
        <id>4603</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>810302</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43384" sha1="786spsteksobuk8ohcitzjo1zswncd9" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Punjabi spinning wheel 01.jpg|thumb|ਚਰਖਾ]]
		
'''ਚਰਖਾ''' ਹੱਥ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਲੱਕੜ ਦੀ ਬਣੀ ਇੱਕ ਦੇਸੀ ਮਸ਼ੀਨ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਕਪਾਹ ਦੀ ਰੂੰ ਤੋਂ ਸੂਤ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Definition of charkha {{!}} Dictionary.com|url=https://www.dictionary.com/browse/charkha|website=www.dictionary.com|language=en|access-date=2020-05-29}}&lt;/ref&gt;ਲੱਕੜ ਦੇ ਇੱਕ ਪਹੀਏ ਨਾਲ਼ ਇਕ ਹੱਥੀ ਲੱਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਹੀਏ ਅਤੇ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਬੈਲਟ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਬੈਲਟ ਨੂੰ ਮਾਹਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ [[ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ]] ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਉਦਯੋਗ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦ ਸੀ। ਇਸਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਕਪਾਹ-ਕਤਾਈ ਮਸ਼ੀਨਰੀ|ਮਸ਼ੀਨਰੀ]] ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਕਤਾਈ ਜੈਨੀ]] ਅਤੇ [[ਕਤਾਈ ਫਰੇਮ]] ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ, ਜਿਸਨੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੌਰਾਨ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ।

==ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ==
ਚਰਖਾ ਸ਼ਬਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਚਰਖ਼’ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਪਹੀਆ ਜਾਂ ਚੱਕਰ’ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਛੋਟੀ ਧੁਰੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੀ ਪੁਲ਼ੀ ਤੋਂ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਕੱਸ ਕੇ ਬਰੀਕ ਧਾਗੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਨੋਕਦਾਰ ਤੀਲੀ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਕਾਢ ਦੀ ਮਾਂ ਬਣੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚਰਖਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਫੱਟੀ ਦੇ ਦੋਨਾਂ ਸਿਰਿਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਛੋਟੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕੁੱਝ ਵੱਡੀ ਫੱਟੀ ਸੱਲ੍ਹ ਮਾਰ ਕੇ ਸਮਕੋਨ ਅਨੁਸਾਰ ਠੋਕ ਕੇ ਢਾਂਚਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਾਢ੍ਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੱਡੀ ਫੱਟੀ ਉੱਪਰ ਅਗਲੇ ਪਾਸੇ ਦੋ ਖੜ੍ਹਵੇਂ ਪਾਵੇ ਜੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੰਨੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡਾ ਚੱਕਰ ਪੁਲ਼ੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਫਿੱਟ ਕਰਕੇ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚੱਕਰ ਤਵਾ ਨੁਮਾ ਦੋ ਫੱਟਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਕੁ ਇੰਚ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਸਿਰੇ ਤੇ ਵਿਓਂਤ ਕੇ ਲਾਏ ਪੱਛਾਂ ਵਿੱਚ ਧਾਗਾ ਸੂਤਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਕਸਣ ਜਾਂ ਬਾਇੜ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਉੱਪਰ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਘੁਮਾਉਣ ਵਾਲੀ, ਸੂਤ ਦੇ ਹੀ ਜਾਨਦਾਰ ਧਾਗੇ ਦੀ ਮਾਹਲ ਚੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵੱਡੇ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਚੱਲਕੇ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅਹਿਮ ਨਿਯਮ ਹੈ। ਫੱਟਾਂ ਦੀ ਨਿਸਚਿਤ ਦੂਰੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘੁੰਮਣ ਦੀ ਧੁਰੀ ਵਜੋਂ ਵੇਲਣਕਾਰ ਮਝੇਰੂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਵਧਵੀਂ ਰੱਖੀ ਲੋਹੇ ਲੱਠ ਦੀ ਬਣੀ ਗੁੱਝ ਵਿੱਚ ਘੁਮਾਉਣ ਲਈ ਸੁਖਾਲ਼ੀ ਪਕੜ ਵਾਲੀ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਹੱਥੀ ਪਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਪਾਵੇ ਨੁਮਾ ਤਿੰਨ ਮੁੰਨੀਆਂ ਸਿੱਧੀ ਫੱਟੀ ਉੱਪਰ ਜੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਮੁੰਨੀ ਥੋੜਾ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਸਿਰੇ ਵਿੱਚ ਮਾਹਲ ਦੇ ਤੱਕਲ਼ੇ ਨਾਲ ਸੇਧ ਵਿੱਚ ਚੱਲਣ ਵਾਸਤੇ ਖੜ੍ਹਵੇਂ ਰੁਖ ਲੋੜੀਂਦੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਸੁਰਾਖ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਸਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋਨਾਂ ਮੁੰਨੀਆਂ ਵਿੱਚਲੇ ਸੁਰਾਖਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਕੱਸ ਕੇ ਲੰਘਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਮੜੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਪੌਦੇ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁੰਦ ਕੇ ਬਣਾਈਆਂ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਿਨ੍ਹਦਾ ਹੋਇਆ ਤੱਕਲ਼ਾ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੱਕਲ਼ਾ ਲੋਹੇ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧੀ ਬਰੀਕ ਛੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਕੁੱਝ ਮੋਟੀ, ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਲੀ ਅਤੇ ਨੋਕਦਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਸਟੀਕ ਸਿੱਧਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤੱਕਲਾ ਰਾਸ ਕਰਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਵਿੰਗਾ ਹੋਣ ਜਾਂ ਵਲ਼ ਪੈ ਜਾਣ ਤੇ ਤੰਦ ਟੁੱਟਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਏਸੇ ਗੁਣ ਕਰਕੇ ਕਵੀ ਫਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਸੁਖਾਲ਼ੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾ ਲੈਣ ਦਾ ਬੜਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ:-

&lt;poem&gt;ਸਿੱਧਾ ਰਾਸਤਾ ਬੰਦਿਆ ਛੱਡ ਕੇ ਤੇ,
ਰਾਸ ਤ੍ਰੱਕਲੇ ਨੂੰ ਪਾਇਆ ਈ ਵਲ਼ ਯਾਰਾ।
ਵਲੀ ਵਲ਼ ਕਢਾ ਕੇ ਵੱਲ ਹੋ ਗਏ,
ਤੂੰ ਕੀ ਵਲ਼ ਅੰਦਰ ਪਾਇਆ ਵਲ਼ ਯਾਰਾ।
ਤੈਨੂੰ ਵਲ਼ ਕੱਢਣੇ ਦਾ ਵੱਲ ਕੋਈ ਨਾ,
ਜਾਹ ਓਸ ਦੇ ਵੱਲ ਜਿਹਨੂੰ ਵੱਲ ਯਾਰਾ।
ਫਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਸਭੇ ਵਲ਼ ਵੱਲ ਹੋਸਣ,
ਜੇ ਸੱਚਾ ਰੱਬ ਹੋਸੀ ਤੇਰੇ ਵੱਲ ਯਾਰਾ।&lt;/poem&gt;

ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡੀ ਮੁੰਨੀ ਵਿਚਲੇ ਸੁਰਾਖ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੁੱਝ ਸੂਤ ਦਾ ਧਾਗਾ ਲਪੇਟ ਕੇ ਬੀੜ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਉਪਰ ਮਾਲ੍ਹ ਬਿਨਾਂ ਤਿਲ੍ਹਕੇ ਟਿਕ ਕੇ ਚੱਲ ਸਕੇ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਖਿਸਕਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਮੁੱਢ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਧਾਗਾ ਲਪੇਟ ਕੇ ਦੋ ਬੀੜੀਆਂ ਵੀ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਪਾਸੇ ਜਿੱਧਰ ਬੈਠ ਕੇ ਕੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੀੜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਤੱਕਲੇ ਵਿੱਚ ਸੁਰਾਖ ਵਾਲਾ ਪੱਥਰ, ਮਣਕਾ ਜਾਂ ਛੱਲਾ ਜੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਮਕੜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤੰਦ ਨੂੰ ਗਲੋਟੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟਣ ਲਈ ਰੋਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਹਿੱਸੇ-ਪੁਰਜਿਆਂ ਨੂੰ ਜੜਨ ਵਾਸਤੇ ਬਣਾਏ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਆਕਾਰ ਨਿਸਚਿਤ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਆਮ ਕਰਕੇ ਇਹ ਲੱਗਭੱਗ ਤਿੰਨ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਲੰਬਾ, ਡੇਢ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਚੌੜਾ ਅਤੇ ਦੋ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਵੀ ਮੁੱਖ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨਾਲ ਢੁਕਵੇਂ, ਵੱਡੇ ਜਾਂ ਛੋਟੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੰਨ ਸੁਵੰਨੇ ਰੰਗਾਂ, ਮੇਖਾਂ, ਕੋਕਿਆਂ, ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਅਤੇ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਤਰਾਸ਼ਿਆ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਸ਼ੌਕ ਅਤੇ ਕੀਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕਲਾਤਮਿਕ ਮੀਨਾਕਾਰੀ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਅਤੇ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਧਾਗਾ ਜਾਂ ਸੂਤ ਕੱਤਣ ਲਈ ਵੀ ਲਗਨ ਅਤੇ ਹੁਨਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਤਕਨੀਕੀ ਕੰਮ ਸਿੱਖਣ ਵਾਂਗ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਸਭ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਖਾਸ ਲਗਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਸਾਂਝੇ ਪਿੜ ਜਾਂ ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਜੀ ਹੋਈ ਰੂੰ ਨੂੰ ਸਰਕੜੇ ਦੇ ਕਾਨੇ ਜਾਂ ਮੋਰ ਦੇ ਖੰਭ ਦੇ ਟੋਟੇ ਤੇ ਵੇਲ ਕੇ ਪੂਣੀਆਂ ਵੱਟੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਫਿਰ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਪਾਸੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਉਂਗਲ ਨਾਲ ਹੱਥੀ ਨੂੰ ਘੁਮਾ ਕੇ, ਤੱਕਲੇ ਦੀ ਚਾਲ ਬਣਾ ਕੇ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਪੂਣੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਨੂੰ ਉਂਗਲਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗੂਠੇ ਦੀ ਦਾਬ ਦੇ ਕੇ ਘੁੰਮਦੇ ਤੱਕਲੇ ਦੀ ਨੋਕ ਨਾਲ ਛੁਹਾ ਕੇ ਲੰਬੀ ਤੰਦ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਇੱਕ ਪੂਣੀ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮੋਟਾਈ ਅਨੁਸਾਰ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਤੰਦ ਪਾ ਕੇ ਗਲੋਟਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਅਟੇਰਨ, ਸੂਤਣ ਜਾਂ ਰੰਗਣ ਦੇ ਕਾਰਜ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਕਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਧਾਗੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸੂਤ, ਖੱਦਰ, ਖੇਸ, ਦੋਲੇ ਜਾਂ ਦਰੀਆਂ ਆਦਿ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕੱਪੜੇ ਸਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣਾ ਮੁੱਖ ਆਹਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕੱਤਣ ਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਰਾਤ ਕੱਤਣੀ ਰਾਹੀਂ ਵਧੇਰੇ ਸਮਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਕੰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਵਰਜਿਸ਼ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਛੋਪ ਪਾ ਕੇ ਜਾਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਲਗਾ ਕੇ ਆਪਸੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਕੱਤਣ ਵਾਲੀ ਦਾ ਵੱਧ ਸਨਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

==ਇਤਿਹਾਸ==
ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹਜਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਧਾਗੇ ਤੋਂ, ਧਾਗੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਚਰਖ਼ੇ ਤੋਂ ਅਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਨੋਕਦਾਰ ਕੀਲੀ ਭਾਵ ਡੰਡੀ ਤੋਂ ਬੱਝਿਆ। ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਰੂੰ, ਬਨਸਪਤੀ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਵਾਲ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਸ ਕੇ ਵਟ ਦੇ ਕੇ ਬਰੀਕ ਧਾਗੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਲੱਕੜ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਸਤੂ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਨੋਕ ਵਾਲੀ ਬਰੀਕ ਤੀਲੀ ਨੁਮਾ ਡੰਡੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਘੁਮਾ ਕੇ ਰੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਵਟ ਦੇ ਕੇ ਰੱਸੀ ਦੀ ਤਰਜ ਤੇ ਧਾਗਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਚਿੰਨ ਮਿਸਰ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਉੱਪਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੋਮਨ ਲੇਖਕਾਂ ਮਾਰਕਸ ਕੇਟੋ (Marcus Porcius Cato) ਮੌਡਰੇਟਸ ਕੌਲੁਮਿਲਾ (Lucius Junius Moderatus Columella) ਅਤੇ ਵਸਤੂਕਾਰ ਵਿਟਰੁਵਿਸ (Vitruvius) ਨੇ ਹੱਥ-ਡੰਡੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵਟ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਕੀਲੀ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਗਤੀ ਵਧਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਜਿਆਦਾਤਰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਚਾਰ ਖਿੱਤਿਆਂ ਇਰਾਨ, ਚੀਨ, ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਯੂਰਪ ਵੱਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹੜੇ ਖਿੱਤੇ ਵੱਲ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਤਹਾਸਕਾਰ ਇੱਕ ਮੱਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਖੋਜ਼, ਕਾਢ ਜਾਂ ਆਰੰਭਤਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਠੋਸ ਸਬੂਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ ਵੇਨੀ ਸਮਿੱਥ (C Wayne Smith) ਅਤੇ ਜੇ ਟੌਮ ਕੌਥਰਨ (J. Tom Cothren) ਸਮੇਤ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ 500 ਤੋਂ 1000 ਈਸਵੀ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਭਾਰਤ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਧਾ ਦੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਲੇਖਕ ਅਰਨੌਲਡ ਪੇਸੀ (Arnold Pacey) ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸਲਾਮੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਬਸਰਾ ਦੇ ਅਰਬੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅਲ ਹਾਰੀਰੀ (Al-Hariri) ਦੀ 1237 ਵੇਲੇ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਦੀ ਬਗਦਾਦ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦਵਾਨ ਜੇ ਐਮ ਕਿਨੌਇਰ (J.M Kenoyer ) ਸਮੇਤ ਕਈ ਹੋਰ ਪੁਰਾਤਤਵ ਖੋਜ਼ਕਾਰ ਮਿੱਟੀ ਉੱਪਰ ਕੱਸ ਕੇ ਬਣਾਏ ਧਾਗੇ ਦੇ ਮਿਲੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਕਾਢ ਸਥਾਨ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਕੰਨੜ ਕਵੀ ਰੇਮਾਵੇ (Remmavve) ਵਲੋਂ ਵੀ ਬਾਹਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਪੁਰਜਿਆਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖੋਜ਼ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਗਿਆਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਹ ਤੇਹਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਉਪਰੋਕਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਗਲੇਰਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੰਦਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਖਾਦੀ ਉਦਯੋਗ ਪੂਰੇ ਜੋਰਾਂ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

ਵੱਖ ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ, ਸਮਿਆਂ ਅਤੇ ਜਰੂਰਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਵੀ ਕਈ ਰੂਪ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਖੜ੍ਹਵੇ ਰੁਖ਼ ਅਤੇ ਲੇਟਵੇਂ ਰੁਖ਼ ਚੱਕੇ ਵਾਲਾ ਹੱਥ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਚਰਖਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਡੇਰੇ ਚੱਕਰ ਵਾਲਾ, ਟੋਕੇ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਂਗ ਉੱਚੇ ਢਾਂਚੇ ਤੇ ਜੜਿਆ, ਬੈਠਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਚਰਖਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਦੋਨੋਂ ਹੱਥ ਖਾਲੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦੋਹਰਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਚਾਲ ਨਾਲ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਰੂਪ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਜਿਹਨਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਧਾਗਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲੰਬੇ ਪਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤਹਿ ਕੀਤੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਅਗਲਾ ਪੜਾਅ ਵਾਟਰ ਫ਼ਰੇਮ ਸੀ ਜੋ ਪਣ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀ ਸੀ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ਲਿਊਇਸ ਪੌਲ (Lewis Paul) ਅਤੇ ਜੋਹਨ ਵਾਟ (John Wyatt) ਨੇ ਬੁਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਗਿਆਨੀ ਰਿਚਰਡ ਆਰਕ ਰਾਈਟ (Richard Arkwright) ਅਤੇ ਜੇਮਸ ਹਾਰਗ੍ਰੀਵਜ (James Hargreaves) ਨੇ ਵੀ ਵਾਟਰ ਫ਼ਰੇਮ, ਸਪਿੱਨਿੰਗ ਜੈੱਨੀ ਅਤੇ ਸਪਿੱਨਿੰਗ ਮਿਊਲ ਤੇ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਤਾਈ-ਬੁਣਾਈ ਦੀ ਗਤੀ ਵਧਾ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਹੀ ਬੁਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਯੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵਪਾਰਕ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਪੰਧ ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਚਰਖ਼ੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਤਕਨੀਕੀ ਲੜੀ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਦਿਆਂ ਅਗਲੀ ਪੁਲਾਂਘ ਐਡਮੰਡ ਕਾਰਟਰਾਈਟ ( Edmund Cartwright ) ਰਾਹੀਂ ਪਾਵਰ ਲੂਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੁੱਟੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚਰਖਾ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ, ਸੋਧ, ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕਤਾ ਨੂੰ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਵਿਹਲਾ ਹੁੰਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਡਮੁੱਲੇ ਕਾਰਜ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਨਾਂ ਵਸੀਅਤ ਕਰ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਖੁਦ ਘਰਾਂ ਦੇ ਖੂੰਜਿਆਂ, ਪੜਛੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁੰਮਨਾਮ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਹੀ ਘਰ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭ-ਸਜ਼ਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਦੇ ਪਿਤਾਮਾ ਇਸ ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਸਟੇਜਾਂ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਚਿੰਨ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਗੀਤਾਂ, ਬੋਲੀਆਂ, ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਸਨਮਾਨ ਸਹਿਤ ਅਕਸਰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।    

[[File:Man using a spinning wheel in Pakistan.jpg|thumb|ਹੈਂਡ ਲੂਮ ਅਜੇ ਵੀ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਧਾਗੇ ਅਤੇ ਕਪੜੇ ਬੁਣਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ]]ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਸਾਫ਼ ਚਿੱਤਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ [[ਬਗਦਾਦ]](1234),&lt;ref&gt;Image of a spinning wheel in: [[Al-Hariri of Basra|Al-Hariri]], ''Al-Maqamat'' (les Séances). Painted by [[Yahya ibn Mahmud al-Wasiti]], [[Baghdad]], 1237 See: Spinning, History &amp; Gallery [http://lhresources.wordpress.com/workroom-textile-skills/history-and-gallery-spinning-2/al-hariri-al-maqamat-les-seances-copie-et-peint-par-yahya-b-mahmud-al-wasiti-bagdad-1237/] (retrieved March 4, 2013)&lt;/ref&gt; [[ਚੀਨ]](1270) ਅਤੇ [[ਯੂਰਪ]](1280) ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚੀਨ ਅਤੇ [[ਇਸਲਾਮ|ਇਸਲਾਮੀ ਦੁਨੀਆਂ]] ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਇਰਫ਼ਾਨ ਹਬੀਬ]] ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ [[ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼਼ਾ ਇਰਾਨ ਵਿੱਚੋਂ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ।&lt;ref name=&quot;MIT&quot; /&gt;

ਚਰਖ਼ੇ ਨਾਲ ਸੂਤ ਕੱਤ ਕੇ ਦਰੀਆਂ ਤੇ ਖੇਸ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਚਰਖ਼ਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਜ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਧੀ ਜਦੋਂ ਉਦਾਸ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਚਰਖ਼ਾ ਦੇਖ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਤੇ ਫਿਰ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਮਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰਦੀ।

== ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ==
[[ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ|ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ]] ਵਿੱਚ '''ਚਰਖਾ''' ਬਹੁ-ਭਾਵੀ ਅਰਥ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਲੰਘੀ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਘਰਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਘੂਕਰ ਆਪਣਾ ਸੰਗੀਤ ਬਿਖੇਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਨੋਰੰਜਨ, ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪਰੋਏ ਹੋਏ ਸਨ ਉਦੋਂ ਚਰਖਾ ਆਰਥਿਕ, ਭਾਵਨਾਤਮਿਕ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਦਾ ਸਾਥੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਸਾਧਨ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਕਿਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਰੋਮਾਂਚ ਮਾਣਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਗਿਆਨ ਦੀ ਥਾਂ ਘਰੇਲੂ ਆਹਰ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਅਤੇ ਸਚਿਆਰਤਾ ਉੱਤਮ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਜਰੂਰਤਾਂ ਕੁੱਲੀ, ਗੁੱਲੀ ਅਤੇ ਜੁੱਲੀ ਨਾਲ ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਚਰਖਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਘਰੇਲੂ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਲੱਗਭਗ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪੋਤੜਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕੱਫਣ ਤੱਕ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦਾ ਧਾਗਾ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਤਕਲ਼ੇ ਦੀ ਨੋਕ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਧਾਗਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੱਕ ਵੀ ਚਰਖਾ ਦਰੀਆਂ, ਖੇਸ, ਸੂਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਸਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਧਾਗਾ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਉਪਰ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਮੁੱਢ ਰਹੇ, ਇਸ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਛਾਪ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖਾਸ ਕਰ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਰੂਪ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਦੀ ਤਰਜ਼ਮਾਨੀ ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਚਰਚਾ ਜਾਂ ਜਿਕਰ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਤਬਕੇ ਵਿੱਚ ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਕਹੀ, ਖੁਰਪਾ ਤੇ ਦਾਤੀ ਚਲਾਉਣ ਸਮੇਤ ਹਲ਼ ਤੇ ਗੱਡੇ ਨੂੰ ਜੁੜੇ ਬਲਦਾਂ ਨੂੰ ਹੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਜਰੂਰੀ ਸੀ ਉਦੋਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਮੱਝਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਕੱਢਣ, ਮੱਕੀ ਦੀ ਰੋਟੀ ਪਕਾਉਣ ਵਾਂਗ ਚਰਖਾ ਕੱਤ ਲੈਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਯੋਗਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਤੰਦ ਭਾਵੇਂ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸੀ ਪਰ ਇਸਨੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ, ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੇਂਡੂ ਔਰਤ ਸਮਾਜ ਸਮੇਤ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਪੀਢਾ ਬੰਨ੍ਹ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਅੱਜ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਪਰ ਸਾਡੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਰੂਰ ਸਜੀਵ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਅੱਜ ਕੱਤਿਆ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਸਾਡੇ ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਘੂਕਦਾ ਹੈ। 

===ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਉੱਪਰ ਸਾਹਿਤ ===
ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਾਲ ਵਰੇਸ ਤੋਂ ਹੀ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਚਰਖ਼ੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਚਰਖਾ ਜਿੱਥੇ ਔਰਤ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਆਮ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਅਨੇਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਰਨਣ ਅਤੇ ਚਿਤਰਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਮੁੱਚੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਲਈ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਅਤੇ ਜੁਗਤੀ ਦਾ ਚਿੰਨ ਅਤੇ ਤਸ਼ਬੀਹ ਵੀ ਬਣਿਆ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਤੱਕਲੇ ਨਾਲ ਤੰਦ ਜੋੜਦਿਆਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਬੋਲ ਛੋਹ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮਾਹੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ, ਤਾਂਘ, ਉਡੀਕ ਅਤੇ ਮੰਗ ਲਈ ਚਰਖ਼ੇ ਜਾਂ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਨੇਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਮਿਲਦੇ ਹਨ:

&lt;poem&gt;ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਘੂਕਰ ਦੇ ਓਹਲੇ , 
ਪਿਆਰ ਤੇਰੇ ਦਾ ਤੂੰਬਾ ਬੋਲੇ । 
ਮੈਂ ਨਿੰਮਾ ਨਿੰਮਾ ਗੀਤ ਛੇੜਕੇ, 
ਤੰਦ ਖਿੱਚਦੀ ਹੁਲਾਰੇ ਖਾਵਾਂ, 
ਮਾਹੀਆ ਵੇ ਤੇਰੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ,
ਚੁੱਕ ਚਰਖਾ ਗਲੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਡਾਹਵਾਂ।
ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲਾ, 
ਬਣ ਗਈ ਤੇਰੀ ਯਾਦ ਵਸੀਲਾ,  
ਲੋਕਾਂ ਭਾਣੇ ਸੂਤ ਕੱਤਦੀ, 
ਤੰਦ ਤੇਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਪਾਵਾਂ ।  
ਵੇ ਮਾਹੀਆ ਤੇਰੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ,  
ਚੁੱਕ ਚਰਖਾ ਗਲੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਡਾਹਵਾਂ ।&lt;/poem&gt;

ਲਗਾਤਾਰ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਚਰਖਾ ਕੱਤਦੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਇਹ ਕਲਾ ਅਚੇਤ ਮਨ ਵਿੱਚ ਲਹਿ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਮਨ ਨਾਲ ਆਤਮ-ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਖੂਬ ਸਮਾਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਅਕਸਰ ਯਾਦਾਂ, ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਂ ਮਾਹੀ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਮੁਟਿਆਰ ਚਰਖਾ ਕੱਤਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਦੀ ਘੂਕਰ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਿੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਦੂਰ ਹੋਏ ਮਾਹੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਬੋਲ ਉੱਠਦਾ:-
&lt;poem&gt;ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਠਦੀ ਏ ਹੂਕ,
 ਮਾਹੀਆ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਂਵਦਾ ।
 ਸੁਣ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਮਿੱਠੀ ਘੂਕ,
 ਮਾਹੀਆ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਂਵਦਾ ।&lt;/poem&gt;
ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਸਿੱਖ ਲੈਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਕੱਤਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਅਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੰਤ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵੀ ਸਿਰਜਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਪਰਿਪੱਕਤਾ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਦੀ ਘੂਕਰ ਵੰਝਲੀ ਦੀ ਸੁਰ ਵਾਂਗ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤ ਵਿਚ ਵਸ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਮਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ :-
&lt;poem&gt;ਜੋਗੀ ਉੱਤਰ ਪਹਾੜੋਂ ਆਇਆ,
 ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਘੂਕ ਸੁਣ ਕੇ ।&lt;/poem&gt;
ਚਰਖਾ ਘਰਾਂ, ਵਿਹੜਿਆਂ, ਛੋਪਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਤ ਕੱਤਣੀਆਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਦਾ ਧੁਰਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਤ੍ਰਿੰਞਣਾਂ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ :-
&lt;poem&gt;ਚਰਖਾ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਨੀਂ ਮਾਏ,
 ਜੀਹਨੇ ਤਾਂ ਬੀੜਿਆ ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ ਉਹਤੋਂ ਜਾਵਾਂ ਬਲਿਹਾਰ ਨੀ ਮਾਏ।&lt;/poem&gt;
ਲੜਕੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਤਹਿ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਦਿਨ ਨੇੜੇ ਆ ਜਾਣ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪੈਣ ਜਾ ਰਹੇ ਵਿਛੋੜੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੀ ਘਰ ਦੀ ਧੀ ਬਾਬਲ ਨੂੰ ਵਾਸਤਾ ਪਾਉਂਦੀ ਅਤੇ ਬਾਬਲ ਉਸ ਨੂੰ ਧਰਵਾਸ ਵੀ ਚਰਖ਼ੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਦਿੰਦਾ:
&lt;poem&gt;ਤੇਰੇ ਮਹਿਲਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਵੇ, ਬਾਬਲ ਚਰਖਾ ਕੌਣ ਕੱਤੇ?
 ਮੇਰੀਆਂ ਕੱਤਣ ਪੋਤਰੀਆਂ, ਧੀਏ ਘਰ ਜਾ ਆਪਣੇ ।&lt;/poem&gt;
ਪੇਕੇ ਘਰ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਸੋਹਣੇ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰੇ ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੁਟਿਆਰ ਨੂੰ ਪੇਕਿਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵੀ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ :-
&lt;poem&gt;ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਮੈਨੂੰ ਚਰਖਾ ਦਿੱਤਾ, ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਮੇਖਾਂ ।
 ਮਾਂ ਰਾਣੀ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਪਈ ਆਵੇ, ਜਦ ਚਰਖ਼ੇ ਵੱਲ ਵੇਖਾਂ ।
 ----------------
 ਚਰਚਾ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲਾ,
 ਮੁੰਨੇ ਮੇਰੇ ਭਾਈ, ਗੁੱਡੀਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਸਕੀਆਂ ਭੈਣਾਂ, ਮਾਲ੍ਹ ਵੱਡੀ ਭਰਜਾਈ।
 ਸੋਹਣੇ ਚਰਖ਼ੇ ਤੋਂ, ਨੀ ਮੈਂ ਜਿੰਦੜੀ ਘੋਲ ਘੁਮਾਈ।&lt;/poem&gt;
ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸਾਉਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਨਵੀਂ ਵਿਆਹੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਦੀ ਯਾਦ ਬਹੁਤ ਸਤਾਉਂਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿ ਉੱਠਦੀ:
&lt;poem&gt;ਛੱਲੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ,
 ਵੀਰਾ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਚੱਲ ਵੇ,
 ਮੇਰੀਆਂ ਕੱਤਣ ਸਹੇਲੀਆਂ ‘ਕੱਲੀਆਂ&lt;/poem&gt;
ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਉੱਚਾ ਰੁਤਬਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸਦੀ ਘੂਕਦੀ ਚਾਲ, ਸੁੰਦਰ ਬਣਾਵਟ ਅਤੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰੀਗਰ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸਰਾਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ:
 ਨੀ ਮੈਂ ਕੱਤਾਂ ਪ੍ਰੀਤਾਂ ਨਾਲ ਚਰਖਾ ਚੰਨਣ ਦਾ


* ਕਾਰੀਗਰ ਨੂੰ ਦਿਓ ਵਧਾਈ, ਚਰਖਾ ਜੀਹਨੇ ਬਣਾਇਆ। ਰੰਗਲੇ ਮੁੰਨੇ, ਰੰਗਲੀਆਂ ਗੁੱਡੀਆਂ, ਗੋਲ ਮਝੇਰੂ ਪਾਇਆ। ਮੇਖਾਂ ਲਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਨਹਿਰੀ, ਹੀਰਿਆਂ ਜੜਤ ਜੜਾਇਆ। ਬੀੜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖਹੇ ਦਮਕੜਾ, ਤਕਲਾ ਫਿਰੇ ਸਵਾਇਆ। ਕੱਤ ਲੈ ਕੁੜੀਏ ਨੀ, ਤੇਰੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਲਾਗੀ ਆਇਆ।

ਵਿਆਹ ਕੇ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਗਈਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿੰਦਗੀ, ਕੰਤ, ਚਰਖ਼ੇ, ਘੂਕਰ ਅਤੇ ਤੰਦ ਬਾਰੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਲੈ ਲੈਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ, ਬਾਬਲ, ਭਾਈਆਂ, ਭਰਜਾਈਆਂ ਅਤੇ ਸਹੇਲੀਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦੀ ਚੀਸ ਵੀ ਚਰਖਾ ਹੀ ਵੰਡਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਘਰੋਂ ਕੰਮ ਤੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਦੇਸ ਗਏ ਮਾਹੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਜਾਂ ਤਾਂਘ ਦੇ ਵੀ ਰੰਗ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਸੀ:
&lt;poem&gt;
ਜਿੱਥੇ ਤੇਰਾ ਹਲ਼ ਵਗਦਾ, ਉੱਥੇ ਲੈ ਚੱਲ ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ,

ਮੈਂ ਵੀ ਕੱਤੂੰ ਚਾਰ ਪੂਣੀਆਂ, ਚਿੱਤ ਲੱਗਿਆ ਰਹੂਗਾ ਤੇਰਾ।


ਲੰਮੇ ਲੰਮੇ ਤੰਦ ਵੇ ਮੈਂ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਪਾਉਨੀ ਆਂ,

ਤੱਕ ਤੱਕ ਰਾਹਾਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮੈਂ ਲੰਘਾਉਨੀ ਆਂ ।


ਮਾਹੀ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਾਂ, ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਹਰ ਹਰ ਗੇੜੇ ।

ਕਦੇ ਆ ਤੱਤੜੀ ਦੇ ਵੇਹੜੇ ।

ਗੱਭਰੂ ਵੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਗੂੰਜ ਦੀ ਸਿਫਤ ਇੰਝ ਕਰਦੇ ਸਨ:-

ਕੂਕੇ ਚਰਖਾ ਬਿਸ਼ਨੀਏ ਤੇਰਾ, ਲੋਕਾਂ ਭਾਣੇ ਮੋਰ ਬੋਲਦਾ ।

ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਘਰੇਲੂ ਜਰੂਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਦਾ ਜਰੀਆ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ ਚਰਖਾ :-

ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਮੈਨੂੰ ਚਰਖਾ ਦਿੱਤਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲੈ ਦੇ ਤੂੰ,

ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਕੱਤਿਆ ਕਰੂੰ ਤੇਰਾ ਰੂੰ ।&lt;/poem&gt;

ਚਰਖਾ ਔਰਤ ਦੇ ਹਰ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣ ਕੇ ਵਿਚਰਦਾ ਸੀ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣਾ ਬੋਝ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਲਵਲੇ ਜਾਂ ਨਹੋਰੇ ਵੀ ਬਰਾਸਤਾ ਚਰਖ਼ੇ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਸਨ :-
&lt;poem&gt;
ਗਮਾਂ ਦਾ ਚਰਖਾ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪੂਣੀਆਂ,

ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਕੱਤੀ ਜਾਵਾਂ ਹੋਈ ਜਾਣ ਦੂਣੀਆਂ ।


ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੱਤਣ ਸਹੇਲੀਆਂ,

ਗੁੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਗੁੱਡੀਆਂ ਜੋੜ ਕੇ । 

ਹੁਣ ਕਿਉ ਮਾਏ ਰੋਂਨੀ ਆਂ, ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੋਹਰੇ ਤੋਰ ਕੇ ..।&lt;/poem&gt;

ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਥਾਂ ਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਰੂਹਾਨੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ:-

&lt;poem&gt;ਰਾਤੀਂ ਕੱਤੇਂ ਰਾਤੀਂ ਅਟੇਰੇਂ, ਗੋਸ਼ੇ ਲਾਇਓ ਤਾਣਾ।

ਇੱਕ ਜੁ ਤੰਦ ਅਵੱਲਾ ਪੈ ਗਿਆ, ਸਾਹਿਬ ਮੂਲ ਨਾ ਭਾਣਾ।

ਬੁੱਲੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਚਰਖ਼ੇ ਰਾਹੀਂ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਅਤੇ ਮੌਤ ਯਾਦ ਕਰਵਾਈ ਹੈ :-

ਤੂੰ ਸਦਾ ਨਾ ਪੇਕੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਨਾ ਪਾਸ ਅੰਮੜੀ ਦੇ ਬਹਿਣਾ ਹੈ, 

ਤਾਂ ਅੰਤ ਵਿਛੋੜਾ ਸਹਿਣਾ ਹੈ, ਵੱਸ ਪਏਂਗੀ ਸੱਸ ਨਨਾਣ ਕੁੜੇ, 

ਕੱਤ ਲੈ ਨੀਂ, ਕੁਝ ਕਤਾ ਲੈ ਨੀਂ, ਹੁਣ ਤਾਣੀ ਤੰਦ ਉਣਾ ਲੈ ਨੀਂ, 

ਤੂੰ ਤਦ ਹੋਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕੁੜੇ।&lt;/poem&gt;

ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਤਸ਼ਬੀਹ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਸਿਖ਼ਰ ਦੇਖਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਚਨਾ ‘ਕੇਸਰੀ ਚਰਖਾ’ ਵੀ ਪੜ੍ਹਨ ਯੋਗ ਹੈ। ਚਰਖ਼ੇ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹਰ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਦੀ ਥਾਂ ਰੂਹਾਨੀ ਕੋਣ ਤੋਂ ਪਰਖਿਆ ਹੈ :-

&lt;poem&gt;ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਜਾਇਕੇ ਮੈਂ ਅਕਲ ਗਵਾਈ,

ਕੁੜੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਪੱਛੀਆਂ ਮੈਂ ਤੰਦ ਨਾ ਪਾਈ।

ਹੱਥ ਲਏ ਪੰਜ ਗੀਟੜੇ ਮੈਂ ਖੇਡਣ ਲੱਗੀ,

ਕੱਤਣ ਤੁੰਮਣ ਛੱਡ ਕੇ ਮੈਂ ਖੇਡੇ ਠੱਗੀ ।

ਕੁੜੀਆਂ ਵੰਨੀ ਵੇਖਕੇ ਮੈਂ ਚਾਉ ਨਾ ਆਇਆ,

ਤਕਲਾ ਮੇਰਾ ਸਾਰ ਦਾ ਤਿਹੁਰਾ ਵਲ ਪਾਇਆ।


ਐਸਾ ਸੁੰਦਰ ਚਰਖੜਾ ਕਿਉਂ ਤੋੜ ਵੰਝਾਈਏ,

ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੁਚੱਜੀਆਂ ਨਹਿਂ ਆਪ ਗਵਾਈਏ।

ਵੇਲਾ ਨਹੀਂ ਗੁਆਈਐ ਨਹਿਂ ਪਛੋਤਾਈਐ,

ਮੋਟਾ ਸੋਟਾ ਧੂਹ ਕੇ ਕੱਤ ਪੱਛੀ ਪਾਈਐ ।

ਸਿੱਧਾ ਕਰ ਕੇ ਤੱਕਲਾ ਭਰ ਲਾਹੀਏ ਛੱਲੀ,

ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੁਚੱਜੀਆਂ ਨਹਿਂ ਫਿਰੋ ਇਕੱਲੀ।&lt;/poem&gt;

ਮੁਹੰਮਦ ਫਾਜ਼ਿਲ ਨੇ ਵੀ ‘ਸੂਹਾ ਚਰਖਾ’ ਵਿੱਚ ਕੱਤਣ ਅਤੇ ਸੂਤ ਜੋੜਨ ਨੂੰ ਦੁਨਿਆਵੀ ਦਾਜ ਦਾ ਬਿੰਬ ਬਣਾ ਕੇ ਰੂਹਾਨੀ ਕਮਾਈ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਹੈ :-

&lt;poem&gt;ਉੱਠ ਚਰਖਾ ਕੱਤ ਸਵੇਰੇ ਤੂੰ, ਕਰ ਦਾਜ ਤਿਆਰ ਅਗੇਰੇ ਤੂੰ, 

ਕਰ ਮਿੱਠੀ ਨੀਂਦ ਪਰੇਰੇ ਤੂੰ, ਕੱਤ ਤਾਣੀ ਜੋੜ ਬਣਾ ਕੁੜੇ।

ਕੱਤ ਚਰਖਾ ਛੋਪੇ ਘੱਤ ਕੁੜੇ, ਨਹੀਂ ਆਣਾ ਜੋਬਨ ਵੱਤ ਕੁੜੇ।&lt;/poem&gt;

ਇਸ ਤਰਾਂ ਚਰਖਾ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਗੀਤਾਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਾਰਤਕ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਦਿਲਚਸਪ ਵਿਸ਼ਾ ਰਹਿ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਸਾਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ]]</text>
      <sha1>786spsteksobuk8ohcitzjo1zswncd9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810304</id>
      <parentid>810302</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T03:25:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harry sidhuz</username>
        <id>38365</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>ਹਵਾਲੇ ਵਿਚ ਗਲਤੀ............................।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।</comment>
      <origin>810304</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43366" sha1="q60h8z692fmh7a6cyd5dva8ey4wm3jp" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Punjabi spinning wheel 01.jpg|thumb|ਚਰਖਾ]]
		
'''ਚਰਖਾ''' ਹੱਥ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਲੱਕੜ ਦੀ ਬਣੀ ਇੱਕ ਦੇਸੀ ਮਸ਼ੀਨ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਕਪਾਹ ਦੀ ਰੂੰ ਤੋਂ ਸੂਤ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Definition of charkha {{!}} Dictionary.com|url=https://www.dictionary.com/browse/charkha|website=www.dictionary.com|language=en|access-date=2020-05-29}}&lt;/ref&gt;ਲੱਕੜ ਦੇ ਇੱਕ ਪਹੀਏ ਨਾਲ਼ ਇਕ ਹੱਥੀ ਲੱਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਹੀਏ ਅਤੇ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਬੈਲਟ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਬੈਲਟ ਨੂੰ ਮਾਹਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ [[ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ]] ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਉਦਯੋਗ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦ ਸੀ। ਇਸਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਕਪਾਹ-ਕਤਾਈ ਮਸ਼ੀਨਰੀ|ਮਸ਼ੀਨਰੀ]] ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਕਤਾਈ ਜੈਨੀ]] ਅਤੇ [[ਕਤਾਈ ਫਰੇਮ]] ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ, ਜਿਸਨੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੌਰਾਨ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ।

==ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ==
ਚਰਖਾ ਸ਼ਬਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਚਰਖ਼’ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਪਹੀਆ ਜਾਂ ਚੱਕਰ’ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਛੋਟੀ ਧੁਰੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੀ ਪੁਲ਼ੀ ਤੋਂ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਕੱਸ ਕੇ ਬਰੀਕ ਧਾਗੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਨੋਕਦਾਰ ਤੀਲੀ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਕਾਢ ਦੀ ਮਾਂ ਬਣੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚਰਖਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਫੱਟੀ ਦੇ ਦੋਨਾਂ ਸਿਰਿਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਛੋਟੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕੁੱਝ ਵੱਡੀ ਫੱਟੀ ਸੱਲ੍ਹ ਮਾਰ ਕੇ ਸਮਕੋਨ ਅਨੁਸਾਰ ਠੋਕ ਕੇ ਢਾਂਚਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਾਢ੍ਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੱਡੀ ਫੱਟੀ ਉੱਪਰ ਅਗਲੇ ਪਾਸੇ ਦੋ ਖੜ੍ਹਵੇਂ ਪਾਵੇ ਜੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੰਨੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡਾ ਚੱਕਰ ਪੁਲ਼ੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਫਿੱਟ ਕਰਕੇ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚੱਕਰ ਤਵਾ ਨੁਮਾ ਦੋ ਫੱਟਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਕੁ ਇੰਚ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਸਿਰੇ ਤੇ ਵਿਓਂਤ ਕੇ ਲਾਏ ਪੱਛਾਂ ਵਿੱਚ ਧਾਗਾ ਸੂਤਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਕਸਣ ਜਾਂ ਬਾਇੜ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਉੱਪਰ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਘੁਮਾਉਣ ਵਾਲੀ, ਸੂਤ ਦੇ ਹੀ ਜਾਨਦਾਰ ਧਾਗੇ ਦੀ ਮਾਹਲ ਚੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵੱਡੇ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਚੱਲਕੇ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅਹਿਮ ਨਿਯਮ ਹੈ। ਫੱਟਾਂ ਦੀ ਨਿਸਚਿਤ ਦੂਰੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘੁੰਮਣ ਦੀ ਧੁਰੀ ਵਜੋਂ ਵੇਲਣਕਾਰ ਮਝੇਰੂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਵਧਵੀਂ ਰੱਖੀ ਲੋਹੇ ਲੱਠ ਦੀ ਬਣੀ ਗੁੱਝ ਵਿੱਚ ਘੁਮਾਉਣ ਲਈ ਸੁਖਾਲ਼ੀ ਪਕੜ ਵਾਲੀ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਹੱਥੀ ਪਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਪਾਵੇ ਨੁਮਾ ਤਿੰਨ ਮੁੰਨੀਆਂ ਸਿੱਧੀ ਫੱਟੀ ਉੱਪਰ ਜੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਮੁੰਨੀ ਥੋੜਾ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਸਿਰੇ ਵਿੱਚ ਮਾਹਲ ਦੇ ਤੱਕਲ਼ੇ ਨਾਲ ਸੇਧ ਵਿੱਚ ਚੱਲਣ ਵਾਸਤੇ ਖੜ੍ਹਵੇਂ ਰੁਖ ਲੋੜੀਂਦੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਸੁਰਾਖ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਸਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋਨਾਂ ਮੁੰਨੀਆਂ ਵਿੱਚਲੇ ਸੁਰਾਖਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਕੱਸ ਕੇ ਲੰਘਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਮੜੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਪੌਦੇ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁੰਦ ਕੇ ਬਣਾਈਆਂ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਿਨ੍ਹਦਾ ਹੋਇਆ ਤੱਕਲ਼ਾ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੱਕਲ਼ਾ ਲੋਹੇ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧੀ ਬਰੀਕ ਛੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਕੁੱਝ ਮੋਟੀ, ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਲੀ ਅਤੇ ਨੋਕਦਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਸਟੀਕ ਸਿੱਧਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤੱਕਲਾ ਰਾਸ ਕਰਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਵਿੰਗਾ ਹੋਣ ਜਾਂ ਵਲ਼ ਪੈ ਜਾਣ ਤੇ ਤੰਦ ਟੁੱਟਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਏਸੇ ਗੁਣ ਕਰਕੇ ਕਵੀ ਫਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਸੁਖਾਲ਼ੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾ ਲੈਣ ਦਾ ਬੜਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ:-

&lt;poem&gt;ਸਿੱਧਾ ਰਾਸਤਾ ਬੰਦਿਆ ਛੱਡ ਕੇ ਤੇ,
ਰਾਸ ਤ੍ਰੱਕਲੇ ਨੂੰ ਪਾਇਆ ਈ ਵਲ਼ ਯਾਰਾ।
ਵਲੀ ਵਲ਼ ਕਢਾ ਕੇ ਵੱਲ ਹੋ ਗਏ,
ਤੂੰ ਕੀ ਵਲ਼ ਅੰਦਰ ਪਾਇਆ ਵਲ਼ ਯਾਰਾ।
ਤੈਨੂੰ ਵਲ਼ ਕੱਢਣੇ ਦਾ ਵੱਲ ਕੋਈ ਨਾ,
ਜਾਹ ਓਸ ਦੇ ਵੱਲ ਜਿਹਨੂੰ ਵੱਲ ਯਾਰਾ।
ਫਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਸਭੇ ਵਲ਼ ਵੱਲ ਹੋਸਣ,
ਜੇ ਸੱਚਾ ਰੱਬ ਹੋਸੀ ਤੇਰੇ ਵੱਲ ਯਾਰਾ।&lt;/poem&gt;

ਤੱਕਲੇ ਦੇ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡੀ ਮੁੰਨੀ ਵਿਚਲੇ ਸੁਰਾਖ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੁੱਝ ਸੂਤ ਦਾ ਧਾਗਾ ਲਪੇਟ ਕੇ ਬੀੜ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਉਪਰ ਮਾਲ੍ਹ ਬਿਨਾਂ ਤਿਲ੍ਹਕੇ ਟਿਕ ਕੇ ਚੱਲ ਸਕੇ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਤੱਕਲੇ ਨੂੰ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਖਿਸਕਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਚਰਮਖ਼ਾਂ ਮੁੱਢ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਧਾਗਾ ਲਪੇਟ ਕੇ ਦੋ ਬੀੜੀਆਂ ਵੀ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਪਾਸੇ ਜਿੱਧਰ ਬੈਠ ਕੇ ਕੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੀੜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਤੱਕਲੇ ਵਿੱਚ ਸੁਰਾਖ ਵਾਲਾ ਪੱਥਰ, ਮਣਕਾ ਜਾਂ ਛੱਲਾ ਜੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਮਕੜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤੰਦ ਨੂੰ ਗਲੋਟੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟਣ ਲਈ ਰੋਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਹਿੱਸੇ-ਪੁਰਜਿਆਂ ਨੂੰ ਜੜਨ ਵਾਸਤੇ ਬਣਾਏ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਆਕਾਰ ਨਿਸਚਿਤ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਆਮ ਕਰਕੇ ਇਹ ਲੱਗਭੱਗ ਤਿੰਨ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਲੰਬਾ, ਡੇਢ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਚੌੜਾ ਅਤੇ ਦੋ ਫੁੱਟ ਦੇ ਕਰੀਬ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਵੀ ਮੁੱਖ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨਾਲ ਢੁਕਵੇਂ, ਵੱਡੇ ਜਾਂ ਛੋਟੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੰਨ ਸੁਵੰਨੇ ਰੰਗਾਂ, ਮੇਖਾਂ, ਕੋਕਿਆਂ, ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਅਤੇ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਤਰਾਸ਼ਿਆ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਸ਼ੌਕ ਅਤੇ ਕੀਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕਲਾਤਮਿਕ ਮੀਨਾਕਾਰੀ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਅਤੇ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਧਾਗਾ ਜਾਂ ਸੂਤ ਕੱਤਣ ਲਈ ਵੀ ਲਗਨ ਅਤੇ ਹੁਨਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਤਕਨੀਕੀ ਕੰਮ ਸਿੱਖਣ ਵਾਂਗ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਸਭ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਖਾਸ ਲਗਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਸਾਂਝੇ ਪਿੜ ਜਾਂ ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਜੀ ਹੋਈ ਰੂੰ ਨੂੰ ਸਰਕੜੇ ਦੇ ਕਾਨੇ ਜਾਂ ਮੋਰ ਦੇ ਖੰਭ ਦੇ ਟੋਟੇ ਤੇ ਵੇਲ ਕੇ ਪੂਣੀਆਂ ਵੱਟੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਫਿਰ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਪਾਸੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਉਂਗਲ ਨਾਲ ਹੱਥੀ ਨੂੰ ਘੁਮਾ ਕੇ, ਤੱਕਲੇ ਦੀ ਚਾਲ ਬਣਾ ਕੇ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਪੂਣੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਨੂੰ ਉਂਗਲਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗੂਠੇ ਦੀ ਦਾਬ ਦੇ ਕੇ ਘੁੰਮਦੇ ਤੱਕਲੇ ਦੀ ਨੋਕ ਨਾਲ ਛੁਹਾ ਕੇ ਲੰਬੀ ਤੰਦ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਇੱਕ ਪੂਣੀ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮੋਟਾਈ ਅਨੁਸਾਰ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਤੰਦ ਪਾ ਕੇ ਗਲੋਟਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਅਟੇਰਨ, ਸੂਤਣ ਜਾਂ ਰੰਗਣ ਦੇ ਕਾਰਜ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਕਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਧਾਗੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸੂਤ, ਖੱਦਰ, ਖੇਸ, ਦੋਲੇ ਜਾਂ ਦਰੀਆਂ ਆਦਿ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕੱਪੜੇ ਸਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣਾ ਮੁੱਖ ਆਹਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕੱਤਣ ਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਰਾਤ ਕੱਤਣੀ ਰਾਹੀਂ ਵਧੇਰੇ ਸਮਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਕੰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਵਰਜਿਸ਼ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਛੋਪ ਪਾ ਕੇ ਜਾਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਲਗਾ ਕੇ ਆਪਸੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਕੱਤਣ ਵਾਲੀ ਦਾ ਵੱਧ ਸਨਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

==ਇਤਿਹਾਸ==
ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹਜਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਧਾਗੇ ਤੋਂ, ਧਾਗੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਚਰਖ਼ੇ ਤੋਂ ਅਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਨੋਕਦਾਰ ਕੀਲੀ ਭਾਵ ਡੰਡੀ ਤੋਂ ਬੱਝਿਆ। ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਰੂੰ, ਬਨਸਪਤੀ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਵਾਲ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਸ ਕੇ ਵਟ ਦੇ ਕੇ ਬਰੀਕ ਧਾਗੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਲੱਕੜ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਸਤੂ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਨੋਕ ਵਾਲੀ ਬਰੀਕ ਤੀਲੀ ਨੁਮਾ ਡੰਡੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਘੁਮਾ ਕੇ ਰੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਵਟ ਦੇ ਕੇ ਰੱਸੀ ਦੀ ਤਰਜ ਤੇ ਧਾਗਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਚਿੰਨ ਮਿਸਰ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਉੱਪਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੋਮਨ ਲੇਖਕਾਂ ਮਾਰਕਸ ਕੇਟੋ (Marcus Porcius Cato) ਮੌਡਰੇਟਸ ਕੌਲੁਮਿਲਾ (Lucius Junius Moderatus Columella) ਅਤੇ ਵਸਤੂਕਾਰ ਵਿਟਰੁਵਿਸ (Vitruvius) ਨੇ ਹੱਥ-ਡੰਡੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵਟ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਕੀਲੀ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਗਤੀ ਵਧਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਜਿਆਦਾਤਰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਚਾਰ ਖਿੱਤਿਆਂ ਇਰਾਨ, ਚੀਨ, ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਯੂਰਪ ਵੱਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹੜੇ ਖਿੱਤੇ ਵੱਲ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਤਹਾਸਕਾਰ ਇੱਕ ਮੱਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਖੋਜ਼, ਕਾਢ ਜਾਂ ਆਰੰਭਤਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਠੋਸ ਸਬੂਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ ਵੇਨੀ ਸਮਿੱਥ (C Wayne Smith) ਅਤੇ ਜੇ ਟੌਮ ਕੌਥਰਨ (J. Tom Cothren) ਸਮੇਤ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ 500 ਤੋਂ 1000 ਈਸਵੀ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਭਾਰਤ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਧਾ ਦੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਲੇਖਕ ਅਰਨੌਲਡ ਪੇਸੀ (Arnold Pacey) ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸਲਾਮੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਬਸਰਾ ਦੇ ਅਰਬੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅਲ ਹਾਰੀਰੀ (Al-Hariri) ਦੀ 1237 ਵੇਲੇ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਦੀ ਬਗਦਾਦ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦਵਾਨ ਜੇ ਐਮ ਕਿਨੌਇਰ (J.M Kenoyer ) ਸਮੇਤ ਕਈ ਹੋਰ ਪੁਰਾਤਤਵ ਖੋਜ਼ਕਾਰ ਮਿੱਟੀ ਉੱਪਰ ਕੱਸ ਕੇ ਬਣਾਏ ਧਾਗੇ ਦੇ ਮਿਲੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਕਾਢ ਸਥਾਨ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਕੰਨੜ ਕਵੀ ਰੇਮਾਵੇ (Remmavve) ਵਲੋਂ ਵੀ ਬਾਹਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਪੁਰਜਿਆਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖੋਜ਼ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਗਿਆਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਹ ਤੇਹਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਉਪਰੋਕਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਗਲੇਰਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੰਦਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਖਾਦੀ ਉਦਯੋਗ ਪੂਰੇ ਜੋਰਾਂ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

ਵੱਖ ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ, ਸਮਿਆਂ ਅਤੇ ਜਰੂਰਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਵੀ ਕਈ ਰੂਪ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਖੜ੍ਹਵੇ ਰੁਖ਼ ਅਤੇ ਲੇਟਵੇਂ ਰੁਖ਼ ਚੱਕੇ ਵਾਲਾ ਹੱਥ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਚਰਖਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਡੇਰੇ ਚੱਕਰ ਵਾਲਾ, ਟੋਕੇ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਂਗ ਉੱਚੇ ਢਾਂਚੇ ਤੇ ਜੜਿਆ, ਬੈਠਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਚਰਖਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਦੋਨੋਂ ਹੱਥ ਖਾਲੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦੋਹਰਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਚਾਲ ਨਾਲ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਰੂਪ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਜਿਹਨਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਧਾਗਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲੰਬੇ ਪਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤਹਿ ਕੀਤੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਅਗਲਾ ਪੜਾਅ ਵਾਟਰ ਫ਼ਰੇਮ ਸੀ ਜੋ ਪਣ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀ ਸੀ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ਲਿਊਇਸ ਪੌਲ (Lewis Paul) ਅਤੇ ਜੋਹਨ ਵਾਟ (John Wyatt) ਨੇ ਬੁਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਗਿਆਨੀ ਰਿਚਰਡ ਆਰਕ ਰਾਈਟ (Richard Arkwright) ਅਤੇ ਜੇਮਸ ਹਾਰਗ੍ਰੀਵਜ (James Hargreaves) ਨੇ ਵੀ ਵਾਟਰ ਫ਼ਰੇਮ, ਸਪਿੱਨਿੰਗ ਜੈੱਨੀ ਅਤੇ ਸਪਿੱਨਿੰਗ ਮਿਊਲ ਤੇ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਤਾਈ-ਬੁਣਾਈ ਦੀ ਗਤੀ ਵਧਾ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਹੀ ਬੁਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਯੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵਪਾਰਕ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਪੰਧ ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਚਰਖ਼ੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਤਕਨੀਕੀ ਲੜੀ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਦਿਆਂ ਅਗਲੀ ਪੁਲਾਂਘ ਐਡਮੰਡ ਕਾਰਟਰਾਈਟ ( Edmund Cartwright ) ਰਾਹੀਂ ਪਾਵਰ ਲੂਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੁੱਟੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚਰਖਾ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ, ਸੋਧ, ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕਤਾ ਨੂੰ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਵਿਹਲਾ ਹੁੰਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਡਮੁੱਲੇ ਕਾਰਜ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਨਾਂ ਵਸੀਅਤ ਕਰ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਖੁਦ ਘਰਾਂ ਦੇ ਖੂੰਜਿਆਂ, ਪੜਛੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁੰਮਨਾਮ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਹੀ ਘਰ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭ-ਸਜ਼ਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਦੇ ਪਿਤਾਮਾ ਇਸ ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਸਟੇਜਾਂ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਚਿੰਨ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਗੀਤਾਂ, ਬੋਲੀਆਂ, ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਸਨਮਾਨ ਸਹਿਤ ਅਕਸਰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।    

[[File:Man using a spinning wheel in Pakistan.jpg|thumb|ਹੈਂਡ ਲੂਮ ਅਜੇ ਵੀ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਧਾਗੇ ਅਤੇ ਕਪੜੇ ਬੁਣਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ]]ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਸਾਫ਼ ਚਿੱਤਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ [[ਬਗਦਾਦ]](1234),&lt;ref&gt;Image of a spinning wheel in: [[Al-Hariri of Basra|Al-Hariri]], ''Al-Maqamat'' (les Séances). Painted by [[Yahya ibn Mahmud al-Wasiti]], [[Baghdad]], 1237 See: Spinning, History &amp; Gallery [http://lhresources.wordpress.com/workroom-textile-skills/history-and-gallery-spinning-2/al-hariri-al-maqamat-les-seances-copie-et-peint-par-yahya-b-mahmud-al-wasiti-bagdad-1237/] (retrieved March 4, 2013)&lt;/ref&gt; [[ਚੀਨ]](1270) ਅਤੇ [[ਯੂਰਪ]](1280) ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚੀਨ ਅਤੇ [[ਇਸਲਾਮ|ਇਸਲਾਮੀ ਦੁਨੀਆਂ]] ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਇਰਫ਼ਾਨ ਹਬੀਬ]] ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ [[ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼਼ਾ ਇਰਾਨ ਵਿੱਚੋਂ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ।

ਚਰਖ਼ੇ ਨਾਲ ਸੂਤ ਕੱਤ ਕੇ ਦਰੀਆਂ ਤੇ ਖੇਸ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਚਰਖ਼ਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਜ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਧੀ ਜਦੋਂ ਉਦਾਸ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਚਰਖ਼ਾ ਦੇਖ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਤੇ ਫਿਰ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਮਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰਦੀ।

== ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ==
[[ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ|ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ]] ਵਿੱਚ '''ਚਰਖਾ''' ਬਹੁ-ਭਾਵੀ ਅਰਥ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਲੰਘੀ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਘਰਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਘੂਕਰ ਆਪਣਾ ਸੰਗੀਤ ਬਿਖੇਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਨੋਰੰਜਨ, ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪਰੋਏ ਹੋਏ ਸਨ ਉਦੋਂ ਚਰਖਾ ਆਰਥਿਕ, ਭਾਵਨਾਤਮਿਕ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਦਾ ਸਾਥੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਸਾਧਨ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਕਿਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਰੋਮਾਂਚ ਮਾਣਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਗਿਆਨ ਦੀ ਥਾਂ ਘਰੇਲੂ ਆਹਰ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਅਤੇ ਸਚਿਆਰਤਾ ਉੱਤਮ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਜਰੂਰਤਾਂ ਕੁੱਲੀ, ਗੁੱਲੀ ਅਤੇ ਜੁੱਲੀ ਨਾਲ ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਚਰਖਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਘਰੇਲੂ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਲੱਗਭਗ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪੋਤੜਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕੱਫਣ ਤੱਕ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦਾ ਧਾਗਾ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਤਕਲ਼ੇ ਦੀ ਨੋਕ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਧਾਗਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੱਕ ਵੀ ਚਰਖਾ ਦਰੀਆਂ, ਖੇਸ, ਸੂਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਸਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਧਾਗਾ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਉਪਰ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਮੁੱਢ ਰਹੇ, ਇਸ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਛਾਪ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖਾਸ ਕਰ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਰੂਪ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਦੀ ਤਰਜ਼ਮਾਨੀ ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਚਰਚਾ ਜਾਂ ਜਿਕਰ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਤਬਕੇ ਵਿੱਚ ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਕਹੀ, ਖੁਰਪਾ ਤੇ ਦਾਤੀ ਚਲਾਉਣ ਸਮੇਤ ਹਲ਼ ਤੇ ਗੱਡੇ ਨੂੰ ਜੁੜੇ ਬਲਦਾਂ ਨੂੰ ਹੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਜਰੂਰੀ ਸੀ ਉਦੋਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਮੱਝਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਕੱਢਣ, ਮੱਕੀ ਦੀ ਰੋਟੀ ਪਕਾਉਣ ਵਾਂਗ ਚਰਖਾ ਕੱਤ ਲੈਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਯੋਗਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਤੰਦ ਭਾਵੇਂ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸੀ ਪਰ ਇਸਨੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ, ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੇਂਡੂ ਔਰਤ ਸਮਾਜ ਸਮੇਤ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਪੀਢਾ ਬੰਨ੍ਹ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਅੱਜ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਪਰ ਸਾਡੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਰੂਰ ਸਜੀਵ ਹੈ। ਚਰਖਾ ਅੱਜ ਕੱਤਿਆ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਸਾਡੇ ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਘੂਕਦਾ ਹੈ। 

===ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਉੱਪਰ ਸਾਹਿਤ ===
ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਾਲ ਵਰੇਸ ਤੋਂ ਹੀ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਚਰਖ਼ੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਚਰਖਾ ਜਿੱਥੇ ਔਰਤ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਆਮ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਅਨੇਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਰਨਣ ਅਤੇ ਚਿਤਰਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਮੁੱਚੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਲਈ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਅਤੇ ਜੁਗਤੀ ਦਾ ਚਿੰਨ ਅਤੇ ਤਸ਼ਬੀਹ ਵੀ ਬਣਿਆ। ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਤੱਕਲੇ ਨਾਲ ਤੰਦ ਜੋੜਦਿਆਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਬੋਲ ਛੋਹ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮਾਹੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ, ਤਾਂਘ, ਉਡੀਕ ਅਤੇ ਮੰਗ ਲਈ ਚਰਖ਼ੇ ਜਾਂ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਨੇਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਮਿਲਦੇ ਹਨ:

&lt;poem&gt;ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਘੂਕਰ ਦੇ ਓਹਲੇ , 
ਪਿਆਰ ਤੇਰੇ ਦਾ ਤੂੰਬਾ ਬੋਲੇ । 
ਮੈਂ ਨਿੰਮਾ ਨਿੰਮਾ ਗੀਤ ਛੇੜਕੇ, 
ਤੰਦ ਖਿੱਚਦੀ ਹੁਲਾਰੇ ਖਾਵਾਂ, 
ਮਾਹੀਆ ਵੇ ਤੇਰੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ,
ਚੁੱਕ ਚਰਖਾ ਗਲੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਡਾਹਵਾਂ।
ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲਾ, 
ਬਣ ਗਈ ਤੇਰੀ ਯਾਦ ਵਸੀਲਾ,  
ਲੋਕਾਂ ਭਾਣੇ ਸੂਤ ਕੱਤਦੀ, 
ਤੰਦ ਤੇਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਪਾਵਾਂ ।  
ਵੇ ਮਾਹੀਆ ਤੇਰੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ,  
ਚੁੱਕ ਚਰਖਾ ਗਲੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਡਾਹਵਾਂ ।&lt;/poem&gt;

ਲਗਾਤਾਰ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਚਰਖਾ ਕੱਤਦੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਇਹ ਕਲਾ ਅਚੇਤ ਮਨ ਵਿੱਚ ਲਹਿ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਮਨ ਨਾਲ ਆਤਮ-ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਖੂਬ ਸਮਾਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਅਕਸਰ ਯਾਦਾਂ, ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਂ ਮਾਹੀ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਮੁਟਿਆਰ ਚਰਖਾ ਕੱਤਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਦੀ ਘੂਕਰ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਿੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਦੂਰ ਹੋਏ ਮਾਹੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਬੋਲ ਉੱਠਦਾ:-
&lt;poem&gt;ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਠਦੀ ਏ ਹੂਕ,
 ਮਾਹੀਆ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਂਵਦਾ ।
 ਸੁਣ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਮਿੱਠੀ ਘੂਕ,
 ਮਾਹੀਆ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਂਵਦਾ ।&lt;/poem&gt;
ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਸਿੱਖ ਲੈਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਕੱਤਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਅਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੰਤ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵੀ ਸਿਰਜਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਪਰਿਪੱਕਤਾ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਦੀ ਘੂਕਰ ਵੰਝਲੀ ਦੀ ਸੁਰ ਵਾਂਗ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤ ਵਿਚ ਵਸ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਮਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ :-
&lt;poem&gt;ਜੋਗੀ ਉੱਤਰ ਪਹਾੜੋਂ ਆਇਆ,
 ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਘੂਕ ਸੁਣ ਕੇ ।&lt;/poem&gt;
ਚਰਖਾ ਘਰਾਂ, ਵਿਹੜਿਆਂ, ਛੋਪਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਤ ਕੱਤਣੀਆਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਦਾ ਧੁਰਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਤ੍ਰਿੰਞਣਾਂ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ :-
&lt;poem&gt;ਚਰਖਾ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਨੀਂ ਮਾਏ,
 ਜੀਹਨੇ ਤਾਂ ਬੀੜਿਆ ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ ਉਹਤੋਂ ਜਾਵਾਂ ਬਲਿਹਾਰ ਨੀ ਮਾਏ।&lt;/poem&gt;
ਲੜਕੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਤਹਿ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਦਿਨ ਨੇੜੇ ਆ ਜਾਣ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪੈਣ ਜਾ ਰਹੇ ਵਿਛੋੜੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੀ ਘਰ ਦੀ ਧੀ ਬਾਬਲ ਨੂੰ ਵਾਸਤਾ ਪਾਉਂਦੀ ਅਤੇ ਬਾਬਲ ਉਸ ਨੂੰ ਧਰਵਾਸ ਵੀ ਚਰਖ਼ੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਦਿੰਦਾ:
&lt;poem&gt;ਤੇਰੇ ਮਹਿਲਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਵੇ, ਬਾਬਲ ਚਰਖਾ ਕੌਣ ਕੱਤੇ?
 ਮੇਰੀਆਂ ਕੱਤਣ ਪੋਤਰੀਆਂ, ਧੀਏ ਘਰ ਜਾ ਆਪਣੇ ।&lt;/poem&gt;
ਪੇਕੇ ਘਰ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਸੋਹਣੇ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰੇ ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੁਟਿਆਰ ਨੂੰ ਪੇਕਿਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵੀ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ :-
&lt;poem&gt;ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਮੈਨੂੰ ਚਰਖਾ ਦਿੱਤਾ, ਵਿੱਚ ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਮੇਖਾਂ ।
 ਮਾਂ ਰਾਣੀ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਪਈ ਆਵੇ, ਜਦ ਚਰਖ਼ੇ ਵੱਲ ਵੇਖਾਂ ।
 ----------------
 ਚਰਚਾ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲਾ,
 ਮੁੰਨੇ ਮੇਰੇ ਭਾਈ, ਗੁੱਡੀਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਸਕੀਆਂ ਭੈਣਾਂ, ਮਾਲ੍ਹ ਵੱਡੀ ਭਰਜਾਈ।
 ਸੋਹਣੇ ਚਰਖ਼ੇ ਤੋਂ, ਨੀ ਮੈਂ ਜਿੰਦੜੀ ਘੋਲ ਘੁਮਾਈ।&lt;/poem&gt;
ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸਾਉਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਨਵੀਂ ਵਿਆਹੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਦੀ ਯਾਦ ਬਹੁਤ ਸਤਾਉਂਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿ ਉੱਠਦੀ:
&lt;poem&gt;ਛੱਲੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ,
 ਵੀਰਾ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਚੱਲ ਵੇ,
 ਮੇਰੀਆਂ ਕੱਤਣ ਸਹੇਲੀਆਂ ‘ਕੱਲੀਆਂ&lt;/poem&gt;
ਚਰਖ਼ੇ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਉੱਚਾ ਰੁਤਬਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸਦੀ ਘੂਕਦੀ ਚਾਲ, ਸੁੰਦਰ ਬਣਾਵਟ ਅਤੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰੀਗਰ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸਰਾਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ:
 ਨੀ ਮੈਂ ਕੱਤਾਂ ਪ੍ਰੀਤਾਂ ਨਾਲ ਚਰਖਾ ਚੰਨਣ ਦਾ


* ਕਾਰੀਗਰ ਨੂੰ ਦਿਓ ਵਧਾਈ, ਚਰਖਾ ਜੀਹਨੇ ਬਣਾਇਆ। ਰੰਗਲੇ ਮੁੰਨੇ, ਰੰਗਲੀਆਂ ਗੁੱਡੀਆਂ, ਗੋਲ ਮਝੇਰੂ ਪਾਇਆ। ਮੇਖਾਂ ਲਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਨਹਿਰੀ, ਹੀਰਿਆਂ ਜੜਤ ਜੜਾਇਆ। ਬੀੜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖਹੇ ਦਮਕੜਾ, ਤਕਲਾ ਫਿਰੇ ਸਵਾਇਆ। ਕੱਤ ਲੈ ਕੁੜੀਏ ਨੀ, ਤੇਰੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਲਾਗੀ ਆਇਆ।

ਵਿਆਹ ਕੇ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਗਈਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿੰਦਗੀ, ਕੰਤ, ਚਰਖ਼ੇ, ਘੂਕਰ ਅਤੇ ਤੰਦ ਬਾਰੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਲੈ ਲੈਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ, ਬਾਬਲ, ਭਾਈਆਂ, ਭਰਜਾਈਆਂ ਅਤੇ ਸਹੇਲੀਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦੀ ਚੀਸ ਵੀ ਚਰਖਾ ਹੀ ਵੰਡਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਘਰੋਂ ਕੰਮ ਤੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਦੇਸ ਗਏ ਮਾਹੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਜਾਂ ਤਾਂਘ ਦੇ ਵੀ ਰੰਗ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਸੀ:
&lt;poem&gt;
ਜਿੱਥੇ ਤੇਰਾ ਹਲ਼ ਵਗਦਾ, ਉੱਥੇ ਲੈ ਚੱਲ ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ,

ਮੈਂ ਵੀ ਕੱਤੂੰ ਚਾਰ ਪੂਣੀਆਂ, ਚਿੱਤ ਲੱਗਿਆ ਰਹੂਗਾ ਤੇਰਾ।


ਲੰਮੇ ਲੰਮੇ ਤੰਦ ਵੇ ਮੈਂ ਤੱਕਲੇ ਤੇ ਪਾਉਨੀ ਆਂ,

ਤੱਕ ਤੱਕ ਰਾਹਾਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮੈਂ ਲੰਘਾਉਨੀ ਆਂ ।


ਮਾਹੀ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਾਂ, ਚਰਖ਼ੇ ਦੇ ਹਰ ਹਰ ਗੇੜੇ ।

ਕਦੇ ਆ ਤੱਤੜੀ ਦੇ ਵੇਹੜੇ ।

ਗੱਭਰੂ ਵੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਗੂੰਜ ਦੀ ਸਿਫਤ ਇੰਝ ਕਰਦੇ ਸਨ:-

ਕੂਕੇ ਚਰਖਾ ਬਿਸ਼ਨੀਏ ਤੇਰਾ, ਲੋਕਾਂ ਭਾਣੇ ਮੋਰ ਬੋਲਦਾ ।

ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਘਰੇਲੂ ਜਰੂਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਦਾ ਜਰੀਆ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ ਚਰਖਾ :-

ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਮੈਨੂੰ ਚਰਖਾ ਦਿੱਤਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲੈ ਦੇ ਤੂੰ,

ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਕੱਤਿਆ ਕਰੂੰ ਤੇਰਾ ਰੂੰ ।&lt;/poem&gt;

ਚਰਖਾ ਔਰਤ ਦੇ ਹਰ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣ ਕੇ ਵਿਚਰਦਾ ਸੀ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਚਰਖਾ ਕੱਤਣਾ ਬੋਝ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਲਵਲੇ ਜਾਂ ਨਹੋਰੇ ਵੀ ਬਰਾਸਤਾ ਚਰਖ਼ੇ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਸਨ :-
&lt;poem&gt;
ਗਮਾਂ ਦਾ ਚਰਖਾ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪੂਣੀਆਂ,

ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਕੱਤੀ ਜਾਵਾਂ ਹੋਈ ਜਾਣ ਦੂਣੀਆਂ ।


ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੱਤਣ ਸਹੇਲੀਆਂ,

ਗੁੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਗੁੱਡੀਆਂ ਜੋੜ ਕੇ । 

ਹੁਣ ਕਿਉ ਮਾਏ ਰੋਂਨੀ ਆਂ, ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੋਹਰੇ ਤੋਰ ਕੇ ..।&lt;/poem&gt;

ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਥਾਂ ਤੇ ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ ਰੂਹਾਨੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ:-

&lt;poem&gt;ਰਾਤੀਂ ਕੱਤੇਂ ਰਾਤੀਂ ਅਟੇਰੇਂ, ਗੋਸ਼ੇ ਲਾਇਓ ਤਾਣਾ।

ਇੱਕ ਜੁ ਤੰਦ ਅਵੱਲਾ ਪੈ ਗਿਆ, ਸਾਹਿਬ ਮੂਲ ਨਾ ਭਾਣਾ।

ਬੁੱਲੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਚਰਖ਼ੇ ਰਾਹੀਂ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਅਤੇ ਮੌਤ ਯਾਦ ਕਰਵਾਈ ਹੈ :-

ਤੂੰ ਸਦਾ ਨਾ ਪੇਕੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਨਾ ਪਾਸ ਅੰਮੜੀ ਦੇ ਬਹਿਣਾ ਹੈ, 

ਤਾਂ ਅੰਤ ਵਿਛੋੜਾ ਸਹਿਣਾ ਹੈ, ਵੱਸ ਪਏਂਗੀ ਸੱਸ ਨਨਾਣ ਕੁੜੇ, 

ਕੱਤ ਲੈ ਨੀਂ, ਕੁਝ ਕਤਾ ਲੈ ਨੀਂ, ਹੁਣ ਤਾਣੀ ਤੰਦ ਉਣਾ ਲੈ ਨੀਂ, 

ਤੂੰ ਤਦ ਹੋਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕੁੜੇ।&lt;/poem&gt;

ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਤਸ਼ਬੀਹ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਸਿਖ਼ਰ ਦੇਖਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਚਨਾ ‘ਕੇਸਰੀ ਚਰਖਾ’ ਵੀ ਪੜ੍ਹਨ ਯੋਗ ਹੈ। ਚਰਖ਼ੇ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹਰ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਦੀ ਥਾਂ ਰੂਹਾਨੀ ਕੋਣ ਤੋਂ ਪਰਖਿਆ ਹੈ :-

&lt;poem&gt;ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਜਾਇਕੇ ਮੈਂ ਅਕਲ ਗਵਾਈ,

ਕੁੜੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਪੱਛੀਆਂ ਮੈਂ ਤੰਦ ਨਾ ਪਾਈ।

ਹੱਥ ਲਏ ਪੰਜ ਗੀਟੜੇ ਮੈਂ ਖੇਡਣ ਲੱਗੀ,

ਕੱਤਣ ਤੁੰਮਣ ਛੱਡ ਕੇ ਮੈਂ ਖੇਡੇ ਠੱਗੀ ।

ਕੁੜੀਆਂ ਵੰਨੀ ਵੇਖਕੇ ਮੈਂ ਚਾਉ ਨਾ ਆਇਆ,

ਤਕਲਾ ਮੇਰਾ ਸਾਰ ਦਾ ਤਿਹੁਰਾ ਵਲ ਪਾਇਆ।


ਐਸਾ ਸੁੰਦਰ ਚਰਖੜਾ ਕਿਉਂ ਤੋੜ ਵੰਝਾਈਏ,

ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੁਚੱਜੀਆਂ ਨਹਿਂ ਆਪ ਗਵਾਈਏ।

ਵੇਲਾ ਨਹੀਂ ਗੁਆਈਐ ਨਹਿਂ ਪਛੋਤਾਈਐ,

ਮੋਟਾ ਸੋਟਾ ਧੂਹ ਕੇ ਕੱਤ ਪੱਛੀ ਪਾਈਐ ।

ਸਿੱਧਾ ਕਰ ਕੇ ਤੱਕਲਾ ਭਰ ਲਾਹੀਏ ਛੱਲੀ,

ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੁਚੱਜੀਆਂ ਨਹਿਂ ਫਿਰੋ ਇਕੱਲੀ।&lt;/poem&gt;

ਮੁਹੰਮਦ ਫਾਜ਼ਿਲ ਨੇ ਵੀ ‘ਸੂਹਾ ਚਰਖਾ’ ਵਿੱਚ ਕੱਤਣ ਅਤੇ ਸੂਤ ਜੋੜਨ ਨੂੰ ਦੁਨਿਆਵੀ ਦਾਜ ਦਾ ਬਿੰਬ ਬਣਾ ਕੇ ਰੂਹਾਨੀ ਕਮਾਈ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਹੈ :-

&lt;poem&gt;ਉੱਠ ਚਰਖਾ ਕੱਤ ਸਵੇਰੇ ਤੂੰ, ਕਰ ਦਾਜ ਤਿਆਰ ਅਗੇਰੇ ਤੂੰ, 

ਕਰ ਮਿੱਠੀ ਨੀਂਦ ਪਰੇਰੇ ਤੂੰ, ਕੱਤ ਤਾਣੀ ਜੋੜ ਬਣਾ ਕੁੜੇ।

ਕੱਤ ਚਰਖਾ ਛੋਪੇ ਘੱਤ ਕੁੜੇ, ਨਹੀਂ ਆਣਾ ਜੋਬਨ ਵੱਤ ਕੁੜੇ।&lt;/poem&gt;

ਇਸ ਤਰਾਂ ਚਰਖਾ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਗੀਤਾਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਾਰਤਕ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਦਿਲਚਸਪ ਵਿਸ਼ਾ ਰਹਿ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਸਾਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ]]</text>
      <sha1>q60h8z692fmh7a6cyd5dva8ey4wm3jp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੱਧਕਾਲ ਦਾ ਸਰਗੁਣ ਭਗਤੀ-ਕਾਵਿ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18394</id>
    <revision>
      <id>810263</id>
      <parentid>290838</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:40:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810263</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11949" sha1="hn2ut9juhqhrcbzll8413qk5qj4thrx" xml:space="preserve">{{ਅੰਦਾਜ਼}}
{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}{{Unbalanced section}}

=== ਧਾਰਮਿਕ-ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ===
ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਵੀਰ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਮੱਧ ਕਾਲ ਦਾ ਅਧਿਕਾਂਸ਼ ਸਾਹਿਤ ਜਨ ਮਾਨਸ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਆਸਥਾ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ਕਿਉਕਿ ਇੱਕ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾ ਅਤੇ ਮਤ-ਮਤਾਦਰਾ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਉਸ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾ ਲੋਕਿਕ ਜਾ ਪ੍ਰਲੋਕਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੁਖ ਆਨੰਦ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਹਾ ਸਕਦੀ ਸੀ।ਇਸ ਲਈ ਮੱਧ ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੁਚੇ ਭਗਤੀ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਉਸ ਯੁਗ ਦੇ ਲੋਕਾ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਚੇਤਨਾ,ਧਾਰਮਿਕ ਰੂਚਿਆ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀ ਮੰੁਹ ਬੇਲਦੀ ਤਸਵੀਰ ਕਿਹਾ ਹਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਮੱਧ ਕਾਲੀਨ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਅਤੇ ਜਨਸਾਧਾਰਣ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਅਜਿਹੇ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀ ਉਪਜ ਸੀ।ਜਿਹੜੀ ਉਸ ਦੇ ਸਮੁਹਿਕ ਅਵਚੇਤਨ ਮਨ ਅਤੇ ਨਸਲੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਆ ਸ਼ੀਲ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।
	ਧਰਮ ਦਾ ਵਿਉਂਤੀਪਤੀਮੂਲਕ ਜ਼ਾਂ ਸੰਕੁਚਿਤ ਅਰਥ ਭਾਵੇਂ ਕਝ ਵੀ ਹੋਵੇ ਪਰ ਵਿਆਪਕ ਲੋਕ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅਰਥਾ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਅਣਦੇਖੀ ਅਲੋਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਦਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜ਼ਾ ਫਿਰ ਅਲੋਕਿਕ ਤੇ ਦਿਬ ਗੁਣਾ ਵਾਲੇ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਾ,ਪੀਰ-ਪੈਗਬਰ ਅਤੇ ਅਵਤਾਰਾ ਪ੍ਰਤੀ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਆਸਥਾ ਨੂੰ ਹੀ ਧਰਮ ਕਿਹਾ ਜਾਦਾ ਹੈ।ਮੱਧ ਕਾਲੀਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਵਡੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਟ ਦੇ ਨਿਰਗੁਣ ਜਾ ਸਰ ਗੁਣ ਰੂਪ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਨ ਸਾਧਾਰਣ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਨਾ ਤਾ ਕੋਈ ਆਪਸੀ ਟਕੱਰਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਖੂਣ ਖਰਾਬਾ ਜਿਵੇ ਉਸ ਸਮੇ ਸਿਧਾ-ਨਾਥਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੁ ਸਹਿਬਾਨਾ ਨਿਰਗੁਨ ਅਤੇ ਨਿਰਾਕਾਰ ਬ੍ਰਹਮ ਭਗਤੀ ਦਾ ਅਧਾਰ ਸੀ ਉਸੇ ਤਰਾ ਸਰਗੁਨ ਬ੍ਰਹਿਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ਣੂ ਮਹੇਸ਼ ਅਤੇ ਰਾਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜਿਹੇ ਅਵਤਾਰੀ ਰੂਪ ਵੀ ਪੂਜਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ।
ਸਰਗੁਨਵਾਦੀ-ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ
ਧਾਰਮਿਕ ਖੇਤੱਰ ਵਿੱਚ ਨਿਰਗੁਨਵਾਦੀ ਸਕੰਲਪ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੋ ਪਹਿਲਾ ਸਰਗੁਨਵਾਦੀ ਜ਼ਾ ਅਵਤਾਰਵਾਦੀ ਅਵਧਾਰਣਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੰੁਦਾ ਹੈ।ਸਰਗੁਨ ਬ੍ਰਹਿਮ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਵਤਾਰ ਜ਼ਾ ਹੋਰ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਾ ਆਪਣੇ ਭਗਤਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ਤੋ ਪ੍ਰਸਨ ਹੋ ਕੇ ਉਨਾਂ ਦੀ ਮਨੋਕਾਮਨਾ ਤਤਕਾਲ ਪੂਰੀ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਸੀ।ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੂਰਾਣੀਕ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਲਈ ਸਰਗੁਨ ਬ੍ਰਹਿਮ ਦੇ ਅਵਤਾਰੀ ਰੂਪਾ ਜ਼ਾ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆ ਦੀ ਆਪਣੀ ਭਗਤੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮਨੋਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦੀ ਤਤਕਾਲ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਚਿੱਤਰਾ ਜ਼ਾ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਦੇ ਸਾਕਾਰ ਰੂਪ ਦੇ ਸਾਖਿਆਤ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਆਦਰਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉੱਚ ਗੂਣਾ ਦਾ ਅਵਤਾਰਾ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ,ਚਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀ-ਆਰੋਪਣ ਕਰ ਕੇ ਉਨਾਂ ਦੀ ਯਥਾਰਥ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਘਾਟ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਾਈ ਹੀ ਮੱਧ ਕਾਲੀਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜਨਸਾਧਾਰਨ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਰੂਚੀ ਤੇ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਸਰਗੁਨਵਾਦੀ ਅਵਧਾਰਣਾ ਵੱਲ ਕ੍ਰਿਆ ਸ਼ੀਲ ਹੋਣਾ ਪਿਆ।

=== (ੳ) ਅਵਤਾਰ ਪੂਜਾ ===
ਸਿੱਖ ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬਾਨਾ ਦੇ ਅਧੁਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮ ਵਾਦੀ
ਫਲਸਫੇ ਕਾਰਨ ਭਾਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਅਤੇ ਅਵਤਾਰਵਾਦੀ ਸੰਲਕਪ ਦਾ ਇਤਨਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ ਜਿਤਨਾ ਅਕਾਲਪੂਰੱਖ ਦੇ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਦਾ ਹੋਇਆ,ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮਾਹਭਾਰਤ ਕਾਲ ਦੇ ਗੀਤਾ ਦਰਸ਼ਨ ਕਾਰਨ ਲੋਕ ਮਾਨਸ ਵਿੱਚ ਰਾਮ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜਿਹੇ ਅਵਤਾਰਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਰੂਰ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਹੀ।ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਜੀਵਨ ਚਰਿਤ ਤੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਪ੍ਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪੂਜਾ ਭਾਵ ਸਮਕਾਲੀ ਇਤਹਾਸਿਕ,ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰਸਥਿਤਿਆ ਦੇ ਅਨੁਕੁਲ ਸੀ।ਗੀਤਾ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਅਰਜੁਨ ਨੂੰ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਸੀ “ਜਦ ਕਦੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਧੱਰਮ ਅਤੇ ਸਾਧੂ ਸੰਤਾ ਦਾ ਨਾਸ਼,ਰਾਕਸ਼ਾ ਦੇ ਅਤਿਆ-ਚਾਰ ਅਤੇ ਅਧਰਮ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਧੱਰਮ ਅਤੇ ਸਾਧੂ ਸੰਤਾ ਦੀ ਰਖਿੱਆ ਲਈ ਮੈ 
ਅਵਤਾਰ ਧਾਰਣ ਕਰ ਕੇ ਅਧਰਮ ਅਤੇ ਦੈਤਾਂ ਰਾਕਸ਼ਾ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।&quot;
 
=== (ਅ)ਰਾਮ ਭਗਤੀ ===
			ਅੱਜੁਧਿਆ ਦੇ ਰਾਜਾ ਦਸ਼ਰਥ ਦਾ ਸੱਭ ਤੋ ਵੱਡਾ ਪੁਤਰ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਵੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਮਰਿਆਦਾ ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇ ਉਧਾਤ ਗੂਣਾਂ ਕਰ ਕੇ ਪਹਿਲਾ ‘ਮਰਿਆਦਾ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ’ ਫਿਰ ਵਿਸ਼ਣੂ ਦੇ ਅਵਤਾਰ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਰਗੁਨ ਬ੍ਰਹਿਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੂਜਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।ਵੈਸ਼ਣਵ ਸੰਪਰਧਾ ਵਾਲੇ ਸਾਧ ਭੱਗਤ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਣੂ ਦੇ ਅਵਤਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਰਗੁਨ ਬ੍ਰਹਿਮ ਹੀ ਮੰਨਦੇ ਸਨ।ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਪਰਦਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਹੀ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸਮੁਚੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਲਕੇ ਮੱਧ ਕਾਲੀਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਾਮ ਭਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੋਇਆ।
=== (ੲ) ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਗਤੀ ===
ਸਮਕਾਲੀਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਸਥਿਤੀਆ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਕ੍ਰਿਆ 
ਸਰੂਪ ਪੰਜਾਬੀਆ ਦਾ ਧਨੁੱਖ ਧਾਰੀ ਰਾਮ ਜਿਹੇ ਇਸ਼ਟ ਦਾ ਨਿਰਵਾਚਣ ਅਤੇ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼੍ਰਧਾ ਰੱਖਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਸੀ	ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਸ਼ੀਲ,ਸੰਜਮ,ਨੈਤਿਕਤਾ,ਸ਼ਾਲਿਨਤਾ ਅਤੇ ਮਰਿਆਦਾ ਦਾ ਕਠੋਰਤਾ ਨਾਲ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਕਰ ਕੇ ਰਾਮ ਦੇ ਜੀਵਨ ਚਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਧੁਰਤਾ ਅਤੇ ਰਸਾਤਮਕਤਾ ਨਹੀਂ ਝਲਕਦੀ ਸੀ ਇੱਛਾ ਭੱਗਤ ਸਮਾਜ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਭੱਗਤੀ ਤੋ ਪ੍ਰਾਪਤ ਰਸਾਤਮਕਤਾ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਨੂੰ ‘ਬ੍ਰਹਿਮਾ ਨੰਦ’ ਕਿਹਾ ਜਾਦਾ ਹੈ।ਜਿਸ ਦੀ ਅਨੁਭੁਤੀ ਲੀਲਾ ਧਾਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਭਗੱਤੀ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਸੰਭਵ ਸੀ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮੱਧ ਕਾਲੀਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਧਿਕਾਸ਼ ਜਨਤਾ ਭਗਤੀਪਰਕ ਰਸਾਤਮਕਤਾ ਅਤੇ ਮਧੁੱਰਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਾਰਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਗਤੀ ਵੱਧ ਰੂਚਿਤ ਹੋਈ।
=== (ਸ) ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ===
ਨਿਸੰਦੇਹ ਸਰਗੁਨ ਭੱਗਤੀ,ਅਵਤਾਰਵਾਦੀ ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀ 
ਪੂਜਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆ ਦੀ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖੱਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਕੇਵਲ ਫੋਕਟ ਕਰਮ ਬਣ ਕੇ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਦੀਆਂ ਹਨ।ਜਿਹੜਿਆ ਕਿ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਤਰਕ ਹੀਨ ਅੱਧਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਿਆ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸੰਪਰਦਾਇਕ-ਦਵੈਖ ਨੂੂੰ।ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸਰਗੁਨ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਪ੍ਰਤੀ ਕ੍ਰਿਆ ਇਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਇਸ ਦਾ ਪਰੀਨਾਮ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਨਿਰਗੁਨ ਵਾਦੀ ਸੰਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਚਾਰਿਤ ਨਿਰਾਕਾਰ ਉਪਾਸਨਾ ਵੱਲ ਲੋਕਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ।ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਮੰਦਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕਠੀ ਹੋਈ ਧੰਨ ਦੋਲਤ ਨੂੰ ਲੁਟਣ ਲਈ ਤੁਰਕ ਅਤੇ ਪਠਾਣਾ ਦੇ ਹਮਲਿਆ ਨੇ ਜਨਤਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰ ਦਿਤਾ ਕਿ ਮੂਰਤਿਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੇ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਵਾਰਾ ਤੋ ਆਪਣੀ ਰਖਿੱਆ ਆਪ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਭੱਗਤਾ ਦੀ ਰਖਿੱਆ ਕਿਵੇਂ ਕਰਨਗੇਂ?</text>
      <sha1>hn2ut9juhqhrcbzll8413qk5qj4thrx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕਬੀਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18628</id>
    <revision>
      <id>810290</id>
      <parentid>809811</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T19:31:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>106.219.122.60</ip>
      </contributor>
      <origin>810290</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12758" sha1="7fyfupe7tjoedankaz6sbu4jzrkmc70" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name = '''ਕਬੀਰ'''
| image = Kabir004.jpg
| image_size = 200px
| alt = ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ
| caption = '''1825 ਦੇ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ'''
| religion =
| known = [[ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ]], [[ਸਿੱਖ ਮਤ]], [[ਸੰਤ ਮਤ]], [[ਕਬੀਰ ਪੰਥ]]
| occupation = ਤਤਵਦ੍ਰਸ਼ੀ ਸੰਤ,ਕਵਿ ਅਤੇ ਜੁਲਾਹੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 
| issue =
}}
'''ਕਬੀਰ''' ([[ਹਿੰਦੀ]]: कबीर‎) (1398-1518)&lt;ref name=&quot;GarciaHenderson2002&quot;&gt;{{cite book|author1=Carol Henderson Garcia|author2=Carol E. Henderson|title=Culture and Customs of India|url=http://books.google.com/books?id=CaRVePXX6vEC&amp;pg=PA70 |year=2002|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-30513-9|pages=70–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Tinker1990&quot;&gt;{{cite book|author=Hugh Tinker|title=South Asia: A Short History|url=http://books.google.com/books?id=n5uU2UteUpEC&amp;pg=PA76|year=1990|publisher=University of Hawaii Press|isbn=978-0-8248-1287-4|pages=76–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Narrative Section of a Successful Application&quot;&gt;{{cite web|title=Narrative Section of a Successful Application|url=http://www.neh.gov/files/grants/claflin_university_classical_and_contemporary_literature_from_south_asia.pdf|publisher=Claflin University|access-date=2013-03-30|archive-date=2012-10-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20121010095549/http://www.neh.gov/files/grants/claflin_university_classical_and_contemporary_literature_from_south_asia.pdf|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਭਾਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਤਤਬਦ੍ਰਸ਼ੀ ਸੰਤ ਅਤੇ ਕਵੀ ਸਨ। ਆਪਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਕਬੀਰ ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਅੱਜ [[ਕਬੀਰ ਪੰਥ]] ਅੱਗੇ ਲਿਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਥ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਪੰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ (1901 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਮੁਤਾਬਕ) 843,171 ਅਨੁਆਯੀ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਾਨੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਤ ਮਤ ਪੰਥ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਸੰਤ ਰਾਮਪਾਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਇਸ ਸਤ ਕਬੀਰ ਪੰਥ ਦੇ ਸੰਚਾਲਕ ਹਨ ਕਬੀਰ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਆਈ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। [[ਬੀਜਕ]], [[ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ]], [[ਸਾਖੀ ਕਬੀਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ]] ਅਤੇ [[ਅਨੁਰਾਗ ਸਾਗਰ]] ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੂਲ ਗ੍ਰੰਥ ਬੀਜਕ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸ੍ਰੀ ਜਗਦੀਸ਼ ਲਾਲ ਵਲੋਂ 'ਕਬੀਰ:ਜੀਵਨ ਤੇ ਬਾਣੀ'ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

==ਜੀਵਨ==
ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾ ਜੇਠ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸ਼ੁਕਲ ਪੂਰਨਮਾਸੀ ਵਿਕਰਮੀ ਸੰਮਤ 1455 (ਸੰਮਤ 1455) ਦੇ ਸੋਮਵਾਰ (ਬ੍ਰਹਮਾ ਮੁਹੂਰਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਜੋ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਡੇਢ ਘੰਟਾ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਹੈ) ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ [[ਵਾਰਾਣਸੀ|ਬਨਾਰਸ]] (ਵਾਰਾਣਸੀ) ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੰਵਲ ਦੇ ਫੁੱਲ ਵਿੱਚ ਲਹਿਰ ਤਾਰਾ ਤਲਾਅ ਦੇ ਵਿਚ ਇਕ ਨਿਹਸਤਾਂ ਦੰਪਤੀ ਪਿਤਾ ਨੀਰੂ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨੀਮਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਕਬੀਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਤਿਹਾਸ ਤੱਥਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨੀਰੂ ਨਿੰਮਾ ਭ੍ਰਮਣ ਸਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਭ੍ਰਮਣ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਰਮ ਦੇ ਕਾਜੀਆਂ ਨੇ ਸਾਜਿਸ਼ ਰਚ ਕੇ ਨੀਰੂ ਅਤੇ ਨਿੰਮਾ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਵਰਤਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਲਈ ਜੁਲਾਹੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਜੁਲਾਹਾ ਜਾਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮੂੰਹ ਬੋਲਾ ਪੁੱਤਰ ’ਕਮਾਲ’ ਤੇ ਮੂੰਹ ਬੋਲੀ ਪੁੱਤਰੀ ’ਕਮਾਲੀ’ ਸੀ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਕਬੀਰ ਪੰਥੀਆਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ 600 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ 120 ਸਾਲ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ। ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਭੁਲੇਖਾ ਹੈ ਕਿ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ  ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਲੋਕ ਦਿਖਾਵਾ ਗੁਰੂ ਸਨ।ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ ।

==ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ==
ਕਬੀਰ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਰੇ ਇਨਸਾਨ ਇੱਕ ਹਨ,ਅਤੇ ਅੱਲਾ ਤੇ ਰਾਮ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ:

;;ਕਬੀਰ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਿਮ ਦੋ ਨਹੀਂ ਭਾਈ, ਦੋ ਕਹੇ ਸੋ ਦੋਜ਼ਖ਼ (ਨਰਕ) ਜਾਹਿ। ॥

ਕਬੀਰ ਪਰਮੇਸ਼੍ਵਰ ਜੀ ਨੇ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਖੁੱਲ ਕੇ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਬਾਹਰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਸੱਚੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਾਦ ਰੂਪ ਮਤਲਬ ਸੱਚੇ ਨਾਂ (ਮੰਤ੍ਰ) ਲੇ ਕੇ ਦਿਲੋਂ ਜਪਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੱਤੀ।

==ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ==
ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੁਝ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:
 [[ਬੀਜਕ]], [[ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ]], [[ਸਾਖੀ ਕਬੀਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ]] ਅਤੇ [[ਅਨੁਰਾਗ ਸਾਗਰ]] ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ।

;;ਕਬੀਰ,ਵੇਦ ਮੇਰਾ ਭੇਦ ਹੈ ਮੈਂ ਨਾ ਮਿਲੁੰ ਵੇਦਨ ਕੇ ਮਾਹਿ ।ਜੋਨ ਵੇਦ ਸੇ ਮੈਂ ਮਿਲੂੰ ਵੋ ਵੇਦ ਜਾਣਤੇ ਨਾਹੀਂ।।


==ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ==
ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਮੋਖਿਕ ਅਤੇ ਲਿਖਿਤ ਦੋਹਾਂ ਰੂਪਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਿਵੇ:- ਬੀਜਕ, ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ,ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ, ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਰਜ ਹਨ। ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਭ ਤੋ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਰਚਨਾ ਸਮਝੀ ਜਾਦੀ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ਦਾ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ:- ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਕਬੀਰ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਸਮਾਨਤਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ:- ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਰੋਤ ਹੈ। 
==ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਬਾਣੀ==
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖਿਤ ਹੈ-
#[[ਸਿਰੀ ਰਾਗ]]-2 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗਉੜੀ]]-74 ਸ਼ਬਦ(1 ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਸਹਿਤ) ਬਾਵਨ ਅਖਰੀ-45, ਥਿਤੀ-16, ਵਾਰ ਸਤ-8=/43

#[[ਰਾਗ ਆਸਾ]] -37 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗੂਜਰੀ]] -2 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸੋਰਠਿ]] - 11 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਧਨਾਸਰੀ]]-5 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਤਿਲੰਗ]]-1 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸੂਹੀ]]- 5 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਬਿਲਾਵਲ]] -12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗੋਡ]] -11 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਰਾਮਕਲੀ]]-12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਮਾਰੂ]] -12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਕੇਦਾਰਾ]] -6 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਭੈਰਉ]] - 19 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਬਸੰਤ]] - 8 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸਾਰੰਗ]] - 3 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਪ੍ਰਭਾਤੀ]] - 5 ਸ਼ਬਦ 
ਇਸ ਤਰਾ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਕੁੱਲ 225 ਸ਼ਬਦ, 1 ਬਾਵਨ ਅੱਖਰੀ,1 ਥਿਤੀ,1 ਸਤਵਾਰਾ ਤੇ 243 ਸਲੋਕ ਸੰਕਲਿਤ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ 17 ਰਾਗਾ ਵਿੱਚ ਵਿਉਤਬੱਧ ਹੈ। ਆਪ ਦੀ 8 ਪਦਾਂ ਦੀ ਵਾਰ ਤੇ ਤਿੰਨ [[ਅਸ਼ਟਪਦੀਆ]] ਹਨ।
ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 238 ਸਲੋਕ ਵੀ ਹਨ।&lt;ref&gt;[[ਡਾ. ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਕੌਰ ਜੱਗੀ]], ਸੰਤ ਕਬੀਰ: ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ, ਗਰੇਸਿਅਸ ਬੁੱਕ, ਪਟਿਆਲਾ, ਪੰਨਾ 6&lt;/ref&gt; ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਦੋਹੇ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.answerinhindi.com/kabir-ke-dohe/|title=ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਦੋਹੇ|last=|first=|date=|website=|publisher=|access-date=|archive-date=2019-04-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20190420173126/https://www.answerinhindi.com/kabir-ke-dohe/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿਦ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾ ਵਿੱਚ ਮੋਜੂਦ ਹਨ।

==ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ==
ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ [[ਅਵਧੀ]], [[ਭੋਜਪੁਰੀ]], [[ਬ੍ਰਿਜ]], [[ਮਾਰਵਾੜੀ]], [[ਪੰਜਾਬੀ]], [[ਅਰਬੀ]], [[ਫਾਰਸੀ]], ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਮਿਲ ਜਾਂ ਪਰਿਭਾਸਿਕ ਵੀ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਨ ਕਰਦਿਆਂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਰਬੀ- ਫਾਰਸੀ ਰੰਗ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। 
;;'''ਬੇਦ ਕਤੇਬ ਇਫਤਰਾ ਭਾਈ ਦਿਲ ਕਾ ਫਿਕਰ ਨਾ ਜਾਇ ਟੁਕੁ ਦਮੁ ਕਰਾਰੀ ਜਉ ਕਰਹੁ ਜਾਹਿਰ ਹਜੂਰਿ ਖਦਾਇ'''

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਸਿੱਖ ਭਗਤ}}
{{ਸਿੱਖੀ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਭਗਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ]]</text>
      <sha1>7fyfupe7tjoedankaz6sbu4jzrkmc70</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810291</id>
      <parentid>810290</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T19:31:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>106.219.122.60</ip>
      </contributor>
      <origin>810291</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12768" sha1="focff3g35t7s9cawrsixrb3569xxf0i" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name = '''ਕਬੀਰ'''
| image = Kabir004.jpg
| image_size = 200px
| alt = ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ
| caption = '''1825 ਦੇ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ'''
| religion =
| known = [[ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ]], [[ਸਿੱਖ ਮਤ]], [[ਸੰਤ ਮਤ]], [[ਕਬੀਰ ਪੰਥ]]
| occupation = ਤਤਵਦ੍ਰਸ਼ੀ ਸੰਤ,ਕਵਿ ਅਤੇ ਜੁਲਾਹੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 
| issue =
}}
'''ਕਬੀਰ''' ([[ਹਿੰਦੀ]]: कबीर‎) (1398-1518)&lt;ref name=&quot;GarciaHenderson2002&quot;&gt;{{cite book|author1=Carol Henderson Garcia|author2=Carol E. Henderson|title=Culture and Customs of India|url=http://books.google.com/books?id=CaRVePXX6vEC&amp;pg=PA70 |year=2002|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-30513-9|pages=70–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Tinker1990&quot;&gt;{{cite book|author=Hugh Tinker|title=South Asia: A Short History|url=http://books.google.com/books?id=n5uU2UteUpEC&amp;pg=PA76|year=1990|publisher=University of Hawaii Press|isbn=978-0-8248-1287-4|pages=76–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Narrative Section of a Successful Application&quot;&gt;{{cite web|title=Narrative Section of a Successful Application|url=http://www.neh.gov/files/grants/claflin_university_classical_and_contemporary_literature_from_south_asia.pdf|publisher=Claflin University|access-date=2013-03-30|archive-date=2012-10-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20121010095549/http://www.neh.gov/files/grants/claflin_university_classical_and_contemporary_literature_from_south_asia.pdf|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਭਾਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਤਤਬਦ੍ਰਸ਼ੀ ਸੰਤ ਅਤੇ ਕਵੀ ਸਨ। ਆਪਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਕਬੀਰ ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਅੱਜ [[ਕਬੀਰ ਪੰਥ]] ਅੱਗੇ ਲਿਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਥ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਪੰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ (1901 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਮੁਤਾਬਕ) 843,171 ਅਨੁਆਯੀ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਾਨੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਤ ਮਤ ਪੰਥ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਸੰਤ ਰਾਮਪਾਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਇਸ ਸਤ ਕਬੀਰ ਪੰਥ ਦੇ ਸੰਚਾਲਕ ਹਨ ਕਬੀਰ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਆਈ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। [[ਬੀਜਕ]], [[ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ]], [[ਸਾਖੀ ਕਬੀਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ]] ਅਤੇ [[ਅਨੁਰਾਗ ਸਾਗਰ]] ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੂਲ ਗ੍ਰੰਥ ਬੀਜਕ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸ੍ਰੀ ਜਗਦੀਸ਼ ਲਾਲ ਵਲੋਂ 'ਕਬੀਰ:ਜੀਵਨ ਤੇ ਬਾਣੀ'ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

==ਜੀਵਨ==
ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾ ਜੇਠ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸ਼ੁਕਲ ਪੂਰਨਮਾਸੀ ਵਿਕਰਮੀ ਸੰਮਤ 1455 (ਸੰਮਤ 1455) ਦੇ ਸੋਮਵਾਰ (ਬ੍ਰਹਮਾ ਮੁਹੂਰਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਜੋ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਡੇਢ ਘੰਟਾ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਹੈ) ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ [[ਵਾਰਾਣਸੀ|ਬਨਾਰਸ]] (ਵਾਰਾਣਸੀ) ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੰਵਲ ਦੇ ਫੁੱਲ ਵਿੱਚ ਲਹਿਰ ਤਾਰਾ ਤਲਾਅ ਦੇ ਵਿਚ ਇਕ ਨਿਹਸਤਾਂ ਦੰਪਤੀ ਪਿਤਾ ਨੀਰੂ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨੀਮਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਕਬੀਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਤਿਹਾਸ ਤੱਥਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨੀਰੂ ਨਿੰਮਾ ਭ੍ਰਮਣ ਸਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਭ੍ਰਮਣ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਰਮ ਦੇ ਕਾਜੀਆਂ ਨੇ ਸਾਜਿਸ਼ ਰਚ ਕੇ ਨੀਰੂ ਅਤੇ ਨਿੰਮਾ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਵਰਤਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਲਈ ਜੁਲਾਹੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਜੁਲਾਹਾ ਜਾਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮੂੰਹ ਬੋਲਾ ਪੁੱਤਰ ’ਕਮਾਲ’ ਤੇ ਮੂੰਹ ਬੋਲੀ ਪੁੱਤਰੀ ’ਕਮਾਲੀ’ ਸੀ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਕਬੀਰ ਪੰਥੀਆਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ 600 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ 120 ਸਾਲ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ। ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਭੁਲੇਖਾ ਹੈ ਕਿ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ  ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਲੋਕ ਦਿਖਾਵਾ ਗੁਰੂ ਸਨ।ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ ।

==ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ==
ਕਬੀਰ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਰੇ ਇਨਸਾਨ ਇੱਕ ਹਨ,ਅਤੇ ਅੱਲਾ ਤੇ ਰਾਮ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ:

;;ਕਬੀਰ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਿਮ ਦੋ ਨਹੀਂ ਭਾਈ, ਦੋ ਕਹੇ ਸੋ ਦੋਜ਼ਖ਼ (ਨਰਕ) ਜਾਹਿ। ॥

ਕਬੀਰ ਪਰਮੇਸ਼੍ਵਰ ਜੀ ਨੇ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਖੁੱਲ ਕੇ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਬਾਹਰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਸੱਚੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਾਦ ਰੂਪ ਮਤਲਬ ਸੱਚੇ ਨਾਂ (ਮੰਤ੍ਰ) ਲੇ ਕੇ ਦਿਲੋਂ ਜਪਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੱਤੀ।

==ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ==
ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੁਝ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:
 [[ਬੀਜਕ]], [[ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ]], [[ਸਾਖੀ ਕਬੀਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ]] ਅਤੇ [[ਅਨੁਰਾਗ ਸਾਗਰ]] ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ।

;;ਕਬੀਰ,ਵੇਦ ਮੇਰਾ ਭੇਦ ਹੈ ਮੈਂ ਨਾ ਮਿਲੁੰ ਵੇਦਨ ਕੇ ਮਾਹਿ ।ਜੋਨ ਵੇਦ ਸੇ ਮੈਂ ਮਿਲੂੰ ਵੋ ਵੇਦ ਜਾਣਤੇ ਨਾਹੀਂ।।


==ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ==
ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਮੋਖਿਕ ਅਤੇ ਲਿਖਿਤ ਦੋਹਾਂ ਰੂਪਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਿਵੇ:- ਬੀਜਕ, ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ,ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ, ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਰਜ ਹਨ। ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਭ ਤੋ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਰਚਨਾ ਸਮਝੀ ਜਾਦੀ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ਦਾ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ:- ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਕਬੀਰ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਸਮਾਨਤਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ:- ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਰੋਤ ਹੈ। 
==ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਬਾਣੀ==
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖਿਤ ਹੈ-
#[[ਸਿਰੀ ਰਾਗ]]-2 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗਉੜੀ]]-74 ਸ਼ਬਦ(1 ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਸਹਿਤ) ਬਾਵਨ ਅਖਰੀ-45, ਥਿਤੀ-16, ਵਾਰ ਸਤ-8=/43

#[[ਰਾਗ ਆਸਾ]] -37 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗੂਜਰੀ]] -2 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸੋਰਠਿ]] - 11 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਧਨਾਸਰੀ]]-5 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਤਿਲੰਗ]]-1 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸੂਹੀ]]- 5 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਬਿਲਾਵਲ]] -12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗੋਡ]] -11 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਰਾਮਕਲੀ]]-12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਮਾਰੂ]] -12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਕੇਦਾਰਾ]] -6 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਭੈਰਉ]] - 19 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਬਸੰਤ]] - 8 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸਾਰੰਗ]] - 3 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਪ੍ਰਭਾਤੀ]] - 5 ਸ਼ਬਦ 
ਇਸ ਤਰਾ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਕੁੱਲ 225 ਸ਼ਬਦ, 1 ਬਾਵਨ ਅੱਖਰੀ,1 ਥਿਤੀ,1 ਸਤਵਾਰਾ ਤੇ 243 ਸਲੋਕ ਸੰਕਲਿਤ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ 17 ਰਾਗਾ ਵਿੱਚ ਵਿਉਤਬੱਧ ਹੈ। ਆਪ ਦੀ 8 ਪਦਾਂ ਦੀ ਵਾਰ ਤੇ ਤਿੰਨ [[ਅਸ਼ਟਪਦੀਆ]] ਹਨ।
ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 238 ਸਲੋਕ ਵੀ ਹਨ।&lt;ref&gt;[[ਡਾ. ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਕੌਰ ਜੱਗੀ]], ਸੰਤ ਕਬੀਰ: ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ, ਗਰੇਸਿਅਸ ਬੁੱਕ, ਪਟਿਆਲਾ, ਪੰਨਾ 6&lt;/ref&gt; ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਦੋਹੇ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.answerinhindi.com/kabir-ke-dohe/|title=ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਦੋਹੇ|last=|first=|date=|website=|publisher=|access-date=|archive-date=2019-04-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20190420173126/https://www.answerinhindi.com/kabir-ke-dohe/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿਦ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾ ਵਿੱਚ ਮੋਜੂਦ ਹਨ।

==ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ==
ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ [[ਅਵਧੀ]], [[ਭੋਜਪੁਰੀ]], [[ਬ੍ਰਿਜ]], [[ਮਾਰਵਾੜੀ]], [[ਪੰਜਾਬੀ]], [[ਅਰਬੀ]], [[ਫਾਰਸੀ]], ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਮਿਲ ਜਾਂ ਪਰਿਭਾਸਿਕ ਵੀ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਨ ਕਰਦਿਆਂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਰਬੀ- ਫਾਰਸੀ ਰੰਗ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। 
;;'''ਬੇਦ ਕਤੇਬ ਇਫਤਰਾ ਭਾਈ ਦਿਲ ਕਾ ਫਿਕਰ ਨਾ ਜਾਇ ਟੁਕੁ ਦਮੁ ਕਰਾਰੀ ਜਉ ਕਰਹੁ ਜਾਹਿਰ ਹਜੂਰਿ ਖਦਾਇ'''

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਸਿੱਖ ਭਗਤ}}
{{ਸਿੱਖੀ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਭਗਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ]]</text>
      <sha1>focff3g35t7s9cawrsixrb3569xxf0i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810292</id>
      <parentid>810291</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T19:32:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>106.219.122.60</ip>
      </contributor>
      <origin>810292</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12715" sha1="lr1ececw13sxyrqhdvysg1sthjd4fqi" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name = '''ਕਬੀਰ'''
| image = Kabir004.jpg
| image_size = 200px
| alt = ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ
| caption = '''1825 ਦੇ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ'''
| religion =
| known = [[ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ]], [[ਸਿੱਖ ਮਤ]], [[ਸੰਤ ਮਤ]], [[ਕਬੀਰ ਪੰਥ]]
| occupation = ਤਤਵਦ੍ਰਸ਼ੀ ਸੰਤ,ਕਵਿ ਅਤੇ ਜੁਲਾਹੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 
| issue =
}}
'''ਕਬੀਰ''' ([[ਹਿੰਦੀ]]: कबीर‎) (1398-1518)&lt;ref name=&quot;GarciaHenderson2002&quot;&gt;{{cite book|author1=Carol Henderson Garcia|author2=Carol E. Henderson|title=Culture and Customs of India|url=http://books.google.com/books?id=CaRVePXX6vEC&amp;pg=PA70 |year=2002|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-30513-9|pages=70–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Tinker1990&quot;&gt;{{cite book|author=Hugh Tinker|title=South Asia: A Short History|url=http://books.google.com/books?id=n5uU2UteUpEC&amp;pg=PA76|year=1990|publisher=University of Hawaii Press|isbn=978-0-8248-1287-4|pages=76–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Narrative Section of a Successful Application&quot;&gt;{{cite web|title=Narrative Section of a Successful Application|url=http://www.neh.gov/files/grants/claflin_university_classical_and_contemporary_literature_from_south_asia.pdf|publisher=Claflin University|access-date=2013-03-30|archive-date=2012-10-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20121010095549/http://www.neh.gov/files/grants/claflin_university_classical_and_contemporary_literature_from_south_asia.pdf|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਭਾਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਤਤਬਦ੍ਰਸ਼ੀ ਸੰਤ ਅਤੇ ਕਵੀ ਸਨ। ਆਪਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਕਬੀਰ ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਅੱਜ [[ਕਬੀਰ ਪੰਥ]] ਅੱਗੇ ਲਿਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਥ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਪੰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ (1901 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਮੁਤਾਬਕ) 843,171 ਅਨੁਆਯੀ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਾਨੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਤ ਮਤ ਪੰਥ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਸੰਤ ਰਾਮਪਾਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਇਸ ਸਤ ਕਬੀਰ ਪੰਥ ਦੇ ਸੰਚਾਲਕ ਹਨ ਕਬੀਰ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਆਈ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। [[ਬੀਜਕ]], [[ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ]], [[ਸਾਖੀ ਕਬੀਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ]] ਅਤੇ [[ਅਨੁਰਾਗ ਸਾਗਰ]] ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੂਲ ਗ੍ਰੰਥ ਬੀਜਕ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸ੍ਰੀ ਜਗਦੀਸ਼ ਲਾਲ ਵਲੋਂ 'ਕਬੀਰ:ਜੀਵਨ ਤੇ ਬਾਣੀ'ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

==ਜੀਵਨ==
ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾ ਜੇਠ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸ਼ੁਕਲ ਪੂਰਨਮਾਸੀ ਵਿਕਰਮੀ ਸੰਮਤ 1455 (ਸੰਮਤ 1455) ਦੇ ਸੋਮਵਾਰ (ਬ੍ਰਹਮਾ ਮੁਹੂਰਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਜੋ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਡੇਢ ਘੰਟਾ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਹੈ) ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ [[ਵਾਰਾਣਸੀ|ਬਨਾਰਸ]] (ਵਾਰਾਣਸੀ) ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੰਵਲ ਦੇ ਫੁੱਲ ਵਿੱਚ ਲਹਿਰ ਤਾਰਾ ਤਲਾਅ ਦੇ ਵਿਚ ਇਕ ਨਿਹਸਤਾਂ ਦੰਪਤੀ ਪਿਤਾ ਨੀਰੂ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨੀਮਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਕਬੀਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਤਿਹਾਸ ਤੱਥਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨੀਰੂ ਨਿੰਮਾ ਭ੍ਰਮਣ ਸਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਭ੍ਰਮਣ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਰਮ ਦੇ ਕਾਜੀਆਂ ਨੇ ਸਾਜਿਸ਼ ਰਚ ਕੇ ਨੀਰੂ ਅਤੇ ਨਿੰਮਾ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਵਰਤਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਲਈ ਜੁਲਾਹੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਜੁਲਾਹਾ ਜਾਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮੂੰਹ ਬੋਲਾ ਪੁੱਤਰ ’ਕਮਾਲ’ ਤੇ ਮੂੰਹ ਬੋਲੀ ਪੁੱਤਰੀ ’ਕਮਾਲੀ’ ਸੀ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਕਬੀਰ ਪੰਥੀਆਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ 600 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ 120 ਸਾਲ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ। ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਭੁਲੇਖਾ ਹੈ ਕਿ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ  ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਲੋਕ ਦਿਖਾਵਾ ਗੁਰੂ ਸਨ।ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ ।

==ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ==
ਕਬੀਰ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਰੇ ਇਨਸਾਨ ਇੱਕ ਹਨ,ਅਤੇ ਅੱਲਾ ਤੇ ਰਾਮ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ:

;;ਕਬੀਰ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਿਮ ਦੋ ਨਹੀਂ ਭਾਈ, ਦੋ ਕਹੇ ਸੋ ਦੋਜ਼ਖ਼ (ਨਰਕ) ਜਾਹਿ। ॥

ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਖੁੱਲ ਕੇ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਬਾਹਰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਸੱਚੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਾਦ ਰੂਪ ਮਤਲਬ ਸੱਚੇ ਨਾਂ (ਮੰਤ੍ਰ) ਲੇ ਕੇ ਦਿਲੋਂ ਜਪਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੱਤੀ।

==ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ==
ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੁਝ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:
 [[ਬੀਜਕ]], [[ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ]], [[ਸਾਖੀ ਕਬੀਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ]] ਅਤੇ [[ਅਨੁਰਾਗ ਸਾਗਰ]] ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ।

;;ਕਬੀਰ,ਵੇਦ ਮੇਰਾ ਭੇਦ ਹੈ ਮੈਂ ਨਾ ਮਿਲੁੰ ਵੇਦਨ ਕੇ ਮਾਹਿ ।ਜੋਨ ਵੇਦ ਸੇ ਮੈਂ ਮਿਲੂੰ ਵੋ ਵੇਦ ਜਾਣਤੇ ਨਾਹੀਂ।।


==ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ==
ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਮੋਖਿਕ ਅਤੇ ਲਿਖਿਤ ਦੋਹਾਂ ਰੂਪਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਿਵੇ:- ਬੀਜਕ, ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ,ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ, ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਰਜ ਹਨ। ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਭ ਤੋ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਰਚਨਾ ਸਮਝੀ ਜਾਦੀ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ਦਾ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ:- ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਕਬੀਰ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਸਮਾਨਤਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ:- ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਰੋਤ ਹੈ। 
==ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਬਾਣੀ==
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖਿਤ ਹੈ-
#[[ਸਿਰੀ ਰਾਗ]]-2 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗਉੜੀ]]-74 ਸ਼ਬਦ(1 ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਸਹਿਤ) ਬਾਵਨ ਅਖਰੀ-45, ਥਿਤੀ-16, ਵਾਰ ਸਤ-8=/43

#[[ਰਾਗ ਆਸਾ]] -37 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗੂਜਰੀ]] -2 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸੋਰਠਿ]] - 11 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਧਨਾਸਰੀ]]-5 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਤਿਲੰਗ]]-1 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸੂਹੀ]]- 5 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਬਿਲਾਵਲ]] -12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗੋਡ]] -11 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਰਾਮਕਲੀ]]-12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਮਾਰੂ]] -12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਕੇਦਾਰਾ]] -6 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਭੈਰਉ]] - 19 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਬਸੰਤ]] - 8 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸਾਰੰਗ]] - 3 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਪ੍ਰਭਾਤੀ]] - 5 ਸ਼ਬਦ 
ਇਸ ਤਰਾ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਕੁੱਲ 225 ਸ਼ਬਦ, 1 ਬਾਵਨ ਅੱਖਰੀ,1 ਥਿਤੀ,1 ਸਤਵਾਰਾ ਤੇ 243 ਸਲੋਕ ਸੰਕਲਿਤ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ 17 ਰਾਗਾ ਵਿੱਚ ਵਿਉਤਬੱਧ ਹੈ। ਆਪ ਦੀ 8 ਪਦਾਂ ਦੀ ਵਾਰ ਤੇ ਤਿੰਨ [[ਅਸ਼ਟਪਦੀਆ]] ਹਨ।
ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 238 ਸਲੋਕ ਵੀ ਹਨ।&lt;ref&gt;[[ਡਾ. ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਕੌਰ ਜੱਗੀ]], ਸੰਤ ਕਬੀਰ: ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ, ਗਰੇਸਿਅਸ ਬੁੱਕ, ਪਟਿਆਲਾ, ਪੰਨਾ 6&lt;/ref&gt; ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਦੋਹੇ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.answerinhindi.com/kabir-ke-dohe/|title=ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਦੋਹੇ|last=|first=|date=|website=|publisher=|access-date=|archive-date=2019-04-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20190420173126/https://www.answerinhindi.com/kabir-ke-dohe/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿਦ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾ ਵਿੱਚ ਮੋਜੂਦ ਹਨ।

==ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ==
ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ [[ਅਵਧੀ]], [[ਭੋਜਪੁਰੀ]], [[ਬ੍ਰਿਜ]], [[ਮਾਰਵਾੜੀ]], [[ਪੰਜਾਬੀ]], [[ਅਰਬੀ]], [[ਫਾਰਸੀ]], ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਮਿਲ ਜਾਂ ਪਰਿਭਾਸਿਕ ਵੀ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਨ ਕਰਦਿਆਂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਰਬੀ- ਫਾਰਸੀ ਰੰਗ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। 
;;'''ਬੇਦ ਕਤੇਬ ਇਫਤਰਾ ਭਾਈ ਦਿਲ ਕਾ ਫਿਕਰ ਨਾ ਜਾਇ ਟੁਕੁ ਦਮੁ ਕਰਾਰੀ ਜਉ ਕਰਹੁ ਜਾਹਿਰ ਹਜੂਰਿ ਖਦਾਇ'''

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਸਿੱਖ ਭਗਤ}}
{{ਸਿੱਖੀ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਭਗਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ]]</text>
      <sha1>lr1ececw13sxyrqhdvysg1sthjd4fqi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810293</id>
      <parentid>810292</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T19:33:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>106.219.122.60</ip>
      </contributor>
      <origin>810293</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12724" sha1="sv7xcrg582n6e8suxdwy1faieocu9sa" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name = '''ਕਬੀਰ'''
| image = Kabir004.jpg
| image_size = 200px
| alt = ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ
| caption = '''1825 ਦੇ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ'''
| religion =
| known = [[ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ]], [[ਸਿੱਖ ਮਤ]], [[ਸੰਤ ਮਤ]], [[ਕਬੀਰ ਪੰਥ]]
| occupation = ਤਤਵਦ੍ਰਸ਼ੀ ਸੰਤ,ਕਵਿ ਅਤੇ ਜੁਲਾਹੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 
| issue =
}}
'''ਕਬੀਰ''' ([[ਹਿੰਦੀ]]: कबीर‎) (1398-1518)&lt;ref name=&quot;GarciaHenderson2002&quot;&gt;{{cite book|author1=Carol Henderson Garcia|author2=Carol E. Henderson|title=Culture and Customs of India|url=http://books.google.com/books?id=CaRVePXX6vEC&amp;pg=PA70 |year=2002|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-30513-9|pages=70–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Tinker1990&quot;&gt;{{cite book|author=Hugh Tinker|title=South Asia: A Short History|url=http://books.google.com/books?id=n5uU2UteUpEC&amp;pg=PA76|year=1990|publisher=University of Hawaii Press|isbn=978-0-8248-1287-4|pages=76–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Narrative Section of a Successful Application&quot;&gt;{{cite web|title=Narrative Section of a Successful Application|url=http://www.neh.gov/files/grants/claflin_university_classical_and_contemporary_literature_from_south_asia.pdf|publisher=Claflin University|access-date=2013-03-30|archive-date=2012-10-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20121010095549/http://www.neh.gov/files/grants/claflin_university_classical_and_contemporary_literature_from_south_asia.pdf|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਭਾਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਤਤਬਦ੍ਰਸ਼ੀ ਸੰਤ ਅਤੇ ਕਵੀ ਸਨ। ਆਪਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਕਬੀਰ ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਅੱਜ [[ਕਬੀਰ ਪੰਥ]] ਅੱਗੇ ਲਿਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਥ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਪੰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ (1901 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਮੁਤਾਬਕ) 843,171 ਅਨੁਆਯੀ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਾਨੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਤ ਮਤ ਪੰਥ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਸੰਤ ਰਾਮਪਾਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਇਸ ਸਤ ਕਬੀਰ ਪੰਥ ਦੇ ਸੰਚਾਲਕ ਹਨ ਕਬੀਰ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਆਈ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। [[ਬੀਜਕ]], [[ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ]], [[ਸਾਖੀ ਕਬੀਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ]] ਅਤੇ [[ਅਨੁਰਾਗ ਸਾਗਰ]] ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੂਲ ਗ੍ਰੰਥ ਬੀਜਕ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸ੍ਰੀ ਜਗਦੀਸ਼ ਲਾਲ ਵਲੋਂ 'ਕਬੀਰ:ਜੀਵਨ ਤੇ ਬਾਣੀ'ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

==ਜੀਵਨ==
ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾ ਜੇਠ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸ਼ੁਕਲ ਪੂਰਨਮਾਸੀ ਵਿਕਰਮੀ ਸੰਮਤ 1455 (ਸੰਮਤ 1455) ਦੇ ਸੋਮਵਾਰ (ਬ੍ਰਹਮਾ ਮੁਹੂਰਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਜੋ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਡੇਢ ਘੰਟਾ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਹੈ) ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ [[ਵਾਰਾਣਸੀ|ਬਨਾਰਸ]] (ਵਾਰਾਣਸੀ) ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੰਵਲ ਦੇ ਫੁੱਲ ਵਿੱਚ ਲਹਿਰ ਤਾਰਾ ਤਲਾਅ ਦੇ ਵਿਚ ਇਕ ਨਿਹਸਤਾਂ ਦੰਪਤੀ ਪਿਤਾ ਨੀਰੂ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨੀਮਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਕਬੀਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਤਿਹਾਸ ਤੱਥਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨੀਰੂ ਨਿੰਮਾ ਭ੍ਰਮਣ ਸਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਭ੍ਰਮਣ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਰਮ ਦੇ ਕਾਜੀਆਂ ਨੇ ਸਾਜਿਸ਼ ਰਚ ਕੇ ਨੀਰੂ ਅਤੇ ਨਿੰਮਾ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਵਰਤਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਲਈ ਜੁਲਾਹੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਜੁਲਾਹਾ ਜਾਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮੂੰਹ ਬੋਲਾ ਪੁੱਤਰ ’ਕਮਾਲ’ ਤੇ ਮੂੰਹ ਬੋਲੀ ਪੁੱਤਰੀ ’ਕਮਾਲੀ’ ਸੀ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਕਬੀਰ ਪੰਥੀਆਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ 600 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ 120 ਸਾਲ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ। ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਭੁਲੇਖਾ ਹੈ ਕਿ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ  ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਲੋਕ ਦਿਖਾਵਾ ਗੁਰੂ ਸਨ।ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ ।

==ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ==
ਕਬੀਰ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਰੇ ਇਨਸਾਨ ਇੱਕ ਹਨ,ਅਤੇ ਅੱਲਾ ਤੇ ਰਾਮ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ:

;;ਕਬੀਰ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਿਮ ਦੋ ਨਹੀਂ ਭਾਈ, ਦੋ ਕਹੇ ਸੋ ਦੋਜ਼ਖ਼ (ਨਰਕ) ਜਾਹਿ। ॥

ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਖੁੱਲ ਕੇ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਬਾਹਰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਸੱਚੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਾਦ ਰੂਪ ਮਤਲਬ ਸੱਚੇ ਨਾਂ (ਮੰਤ੍ਰ) ਲੇ ਕੇ ਦਿਲੋਂ ਜਪਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੱਤੀ।

==ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ==
ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੁਝ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:
 [[ਬੀਜਕ]], [[ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ]], [[ਸਾਖੀ ਕਬੀਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ]] ਅਤੇ [[ਅਨੁਰਾਗ ਸਾਗਰ]] ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ।

;;ਕਬੀਰ,ਵੇਦ ਮੇਰਾ ਭੇਦ ਹੈ ਮੈਂ ਨਾ ਮਿਲੁੰ ਵੇਦਨ ਕੇ ਮਾਹਿ ।ਜੋਨ ਵੇਦ ਸੇ ਮੈਂ ਮਿਲੂੰ ਵੋ ਵੇਦ ਜਾਣਤੇ ਨਾਹੀਂ।।


==ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ==
ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਮੋਖਿਕ ਅਤੇ ਲਿਖਿਤ ਦੋਹਾਂ ਰੂਪਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਿਵੇ:- ਬੀਜਕ, ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ,ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ, ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਰਜ ਹਨ। ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਭ ਤੋ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਰਚਨਾ ਸਮਝੀ ਜਾਦੀ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ਦਾ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ:- ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਕਬੀਰ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਸਮਾਨਤਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ:- ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਰੋਤ ਹੈ। 
==ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਬਾਣੀ==
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖਿਤ ਹੈ-
#[[ਸਿਰੀ ਰਾਗ]]-2 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗਉੜੀ]]-74 ਸ਼ਬਦ(1 ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਸਹਿਤ) ਬਾਵਨ ਅਖਰੀ-45, ਥਿਤੀ-16, ਵਾਰ ਸਤ-8=/43

#[[ਰਾਗ ਆਸਾ]] -37 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗੂਜਰੀ]] -2 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸੋਰਠਿ]] - 11 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਧਨਾਸਰੀ]]-5 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਤਿਲੰਗ]]-1 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸੂਹੀ]]- 5 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਬਿਲਾਵਲ]] -12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗੋਡ]] -11 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਰਾਮਕਲੀ]]-12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਮਾਰੂ]] -12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਕੇਦਾਰਾ]] -6 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਭੈਰਉ]] - 19 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਬਸੰਤ]] - 8 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸਾਰੰਗ]] - 3 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਪ੍ਰਭਾਤੀ]] - 5 ਸ਼ਬਦ 
ਇਸ ਤਰਾ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਕੁੱਲ 225 ਸ਼ਬਦ, 1 ਬਾਵਨ ਅੱਖਰੀ,1 ਥਿਤੀ,1 ਸਤਵਾਰਾ ਤੇ 243 ਸਲੋਕ ਸੰਕਲਿਤ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ 17 ਰਾਗਾ ਵਿੱਚ ਵਿਉਤਬੱਧ ਹੈ। ਆਪ ਦੀ 8 ਪਦਾਂ ਦੀ ਵਾਰ ਤੇ ਤਿੰਨ [[ਅਸ਼ਟਪਦੀਆ]] ਹਨ।
ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 238 ਸਲੋਕ ਵੀ ਹਨ।&lt;ref&gt;[[ਡਾ. ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਕੌਰ ਜੱਗੀ]], ਸੰਤ ਕਬੀਰ: ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ, ਗਰੇਸਿਅਸ ਬੁੱਕ, ਪਟਿਆਲਾ, ਪੰਨਾ 6&lt;/ref&gt; ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਦੋਹੇ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.answerinhindi.com/kabir-ke-dohe/|title=ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਦੋਹੇ|last=|first=|date=|website=|publisher=|access-date=|archive-date=2019-04-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20190420173126/https://www.answerinhindi.com/kabir-ke-dohe/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿਦ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾ ਵਿੱਚ ਮੋਜੂਦ ਹਨ।

==ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ==
ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ [[ਅਵਧੀ]], [[ਭੋਜਪੁਰੀ]], [[ਬ੍ਰਿਜ]], [[ਮਾਰਵਾੜੀ]], [[ਪੰਜਾਬੀ]], [[ਅਰਬੀ]], [[ਫਾਰਸੀ]], ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਮਿਲ ਜਾਂ ਪਰਿਭਾਸਿਕ ਵੀ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਨ ਕਰਦਿਆਂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਰਬੀ- ਫਾਰਸੀ ਰੰਗ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। 
;;'''ਬੇਦ ਕਤੇਬ ਇਫਤਰਾ ਭਾਈ ਦਿਲ ਕਾ ਫਿਕਰ ਨਾ ਜਾਇ ਟੁਕੁ ਦਮੁ ਕਰਾਰੀ ਜਉ ਕਰਹੁ ਜਾਹਿਰ ਹਜੂਰਿ ਖਦਾਇ'''

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਸਿੱਖ ਭਗਤ}}
{{ਸਿੱਖੀ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਭਗਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ]]</text>
      <sha1>sv7xcrg582n6e8suxdwy1faieocu9sa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810294</id>
      <parentid>810293</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T19:34:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>106.219.122.60</ip>
      </contributor>
      <origin>810294</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12741" sha1="nx9o6csvc0cwk2512kn212favw4dk0l" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name = '''ਕਬੀਰ'''
| image = Kabir004.jpg
| image_size = 200px
| alt = ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ
| caption = '''1825 ਦੇ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ'''
| religion =
| known = [[ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ]], [[ਸਿੱਖ ਮਤ]], [[ਸੰਤ ਮਤ]], [[ਕਬੀਰ ਪੰਥ]]
| occupation = ਤਤਵਦ੍ਰਸ਼ੀ ਸੰਤ,ਕਵਿ ਅਤੇ ਜੁਲਾਹੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 
| issue =
}}
'''ਕਬੀਰ''' ([[ਹਿੰਦੀ]]: कबीर‎) (1398-1518)&lt;ref name=&quot;GarciaHenderson2002&quot;&gt;{{cite book|author1=Carol Henderson Garcia|author2=Carol E. Henderson|title=Culture and Customs of India|url=http://books.google.com/books?id=CaRVePXX6vEC&amp;pg=PA70 |year=2002|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-30513-9|pages=70–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Tinker1990&quot;&gt;{{cite book|author=Hugh Tinker|title=South Asia: A Short History|url=http://books.google.com/books?id=n5uU2UteUpEC&amp;pg=PA76|year=1990|publisher=University of Hawaii Press|isbn=978-0-8248-1287-4|pages=76–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Narrative Section of a Successful Application&quot;&gt;{{cite web|title=Narrative Section of a Successful Application|url=http://www.neh.gov/files/grants/claflin_university_classical_and_contemporary_literature_from_south_asia.pdf|publisher=Claflin University|access-date=2013-03-30|archive-date=2012-10-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20121010095549/http://www.neh.gov/files/grants/claflin_university_classical_and_contemporary_literature_from_south_asia.pdf|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਭਾਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਤਤਬਦ੍ਰਸ਼ੀ ਸੰਤ ਅਤੇ ਕਵੀ ਸਨ। ਆਪਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਕਬੀਰ ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਅੱਜ [[ਕਬੀਰ ਪੰਥ]] ਅੱਗੇ ਲਿਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਥ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਪੰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ (1901 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਮੁਤਾਬਕ) 843,171 ਅਨੁਆਯੀ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਾਨੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਤ ਮਤ ਪੰਥ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਸੰਤ ਰਾਮਪਾਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਇਸ ਸਤ ਕਬੀਰ ਪੰਥ ਦੇ ਸੰਚਾਲਕ ਹਨ ਕਬੀਰ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਆਈ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। [[ਬੀਜਕ]], [[ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ]], [[ਸਾਖੀ ਕਬੀਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ]] ਅਤੇ [[ਅਨੁਰਾਗ ਸਾਗਰ]] ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੂਲ ਗ੍ਰੰਥ ਬੀਜਕ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸ੍ਰੀ ਜਗਦੀਸ਼ ਲਾਲ ਵਲੋਂ 'ਕਬੀਰ:ਜੀਵਨ ਤੇ ਬਾਣੀ'ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

==ਜੀਵਨ==
ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾ ਜੇਠ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸ਼ੁਕਲ ਪੂਰਨਮਾਸੀ ਵਿਕਰਮੀ ਸੰਮਤ 1455 (ਸੰਮਤ 1455) ਦੇ ਸੋਮਵਾਰ (ਬ੍ਰਹਮਾ ਮੁਹੂਰਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਜੋ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਡੇਢ ਘੰਟਾ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਹੈ) ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ [[ਵਾਰਾਣਸੀ|ਬਨਾਰਸ]] (ਵਾਰਾਣਸੀ) ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੰਵਲ ਦੇ ਫੁੱਲ ਵਿੱਚ ਲਹਿਰ ਤਾਰਾ ਤਲਾਅ ਦੇ ਵਿਚ ਇਕ ਨਿਹਸਤਾਂ ਦੰਪਤੀ ਪਿਤਾ ਨੀਰੂ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨੀਮਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਕਬੀਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਤਿਹਾਸ ਤੱਥਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨੀਰੂ ਨਿੰਮਾ ਭ੍ਰਮਣ ਸਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਭ੍ਰਮਣ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਰਮ ਦੇ ਕਾਜੀਆਂ ਨੇ ਸਾਜਿਸ਼ ਰਚ ਕੇ ਨੀਰੂ ਅਤੇ ਨਿੰਮਾ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਵਰਤਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਲਈ ਜੁਲਾਹੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਜੁਲਾਹਾ ਜਾਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮੂੰਹ ਬੋਲਾ ਪੁੱਤਰ ’ਕਮਾਲ’ ਤੇ ਮੂੰਹ ਬੋਲੀ ਪੁੱਤਰੀ ’ਕਮਾਲੀ’ ਸੀ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਕਬੀਰ ਪੰਥੀਆਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ 600 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ 120 ਸਾਲ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ। ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਭੁਲੇਖਾ ਹੈ ਕਿ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ  ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਲੋਕ ਦਿਖਾਵਾ ਗੁਰੂ ਸਨ।ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ ।

==ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ==
ਕਬੀਰ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਰੇ ਇਨਸਾਨ ਇੱਕ ਹਨ,ਅਤੇ ਅੱਲਾ ਤੇ ਰਾਮ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ:

;;ਕਬੀਰ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਿਮ ਦੋ ਨਹੀਂ ਭਾਈ, ਦੋ ਕਹੇ ਸੋ ਦੋਜ਼ਖ਼ (ਨਰਕ) ਜਾਹਿ। ॥

ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਖੁੱਲ ਕੇ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਬਾਹਰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਸੱਚੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਾਦ ਰੂਪ ਮਤਲਬ ਸੱਚੇ ਨਾਂ (ਮੰਤ੍ਰ) ਲੇ ਕੇ ਦਿਲੋਂ ਜਪਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੱਤੀ।

==ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ==
ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੁਝ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:
 [[ਬੀਜਕ]], [[ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ]], [[ਸਾਖੀ ਕਬੀਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ]] ਅਤੇ [[ਅਨੁਰਾਗ ਸਾਗਰ]] ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ।

;;ਕਬੀਰ,ਵੇਦ ਮੇਰਾ ਭੇਦ ਹੈ ਮੈਂ ਨਾ ਮਿਲੁੰ ਵੇਦਨ ਕੇ ਮਾਹਿ ।ਜੋਨ ਵੇਦ ਸੇ ਮੈਂ ਮਿਲੂੰ ਵੋ ਵੇਦ ਜਾਣਤੇ ਨਾਹੀਂ।।


==ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ==
ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਮੋਖਿਕ ਅਤੇ ਲਿਖਿਤ ਦੋਹਾਂ ਰੂਪਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਿਵੇ:- ਬੀਜਕ, ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ,ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ, ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਰਜ ਹਨ। ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਭ ਤੋ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਰਚਨਾ ਸਮਝੀ ਜਾਦੀ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ਦਾ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ:- ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਕਬੀਰ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਸਮਾਨਤਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ:- ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਰੋਤ ਹੈ। 
==ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਬਾਣੀ==
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖਿਤ ਹੈ-
#[[ਸਿਰੀ ਰਾਗ]]-2 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗਉੜੀ]]-74 ਸ਼ਬਦ(1 ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਸਹਿਤ) ਬਾਵਨ ਅਖਰੀ-45, ਥਿਤੀ-16, ਵਾਰ ਸਤ-8=/43

#[[ਰਾਗ ਆਸਾ]] -37 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗੂਜਰੀ]] -2 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸੋਰਠਿ]] - 11 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਧਨਾਸਰੀ]]-5 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਤਿਲੰਗ]]-1 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸੂਹੀ]]- 5 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਬਿਲਾਵਲ]] -12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗੋਡ]] -11 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਰਾਮਕਲੀ]]-12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਮਾਰੂ]] -12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਕੇਦਾਰਾ]] -6 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਭੈਰਉ]] - 19 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਬਸੰਤ]] - 8 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸਾਰੰਗ]] - 3 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਪ੍ਰਭਾਤੀ]] - 5 ਸ਼ਬਦ 
ਇਸ ਤਰਾ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਕੁੱਲ 225 ਸ਼ਬਦ, 1 ਬਾਵਨ ਅੱਖਰੀ,1 ਥਿਤੀ,1 ਸਤਵਾਰਾ ਤੇ 243 ਸਲੋਕ ਸੰਕਲਿਤ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ 17 ਰਾਗਾ ਵਿੱਚ ਵਿਉਤਬੱਧ ਹੈ। ਆਪ ਦੀ 8 ਪਦਾਂ ਦੀ ਵਾਰ ਤੇ ਤਿੰਨ [[ਅਸ਼ਟਪਦੀਆ]] ਹਨ।
ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 238 ਸਲੋਕ ਵੀ ਹਨ।&lt;ref&gt;[[ਡਾ. ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਕੌਰ ਜੱਗੀ]], ਸੰਤ ਕਬੀਰ: ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ, ਗਰੇਸਿਅਸ ਬੁੱਕ, ਪਟਿਆਲਾ, ਪੰਨਾ 6&lt;/ref&gt; ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਦੋਹੇ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.answerinhindi.com/kabir-ke-dohe/|title=ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਦੋਹੇ|last=|first=|date=|website=|publisher=|access-date=|archive-date=2019-04-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20190420173126/https://www.answerinhindi.com/kabir-ke-dohe/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿਦ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾ ਵਿੱਚ ਮੋਜੂਦ ਹਨ।

==ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ==
ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ [[ਅਵਧੀ]], [[ਭੋਜਪੁਰੀ]], [[ਬ੍ਰਿਜ]], [[ਮਾਰਵਾੜੀ]], [[ਪੰਜਾਬੀ]], [[ਅਰਬੀ]], [[ਫਾਰਸੀ]], ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਮਿਲ ਜਾਂ ਪਰਿਭਾਸਿਕ ਵੀ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਨ ਕਰਦਿਆਂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਰਬੀ- ਫਾਰਸੀ ਰੰਗ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। 
;;'''ਬੇਦ ਕਤੇਬ ਇਫਤਰਾ ਭਾਈ ਦਿਲ ਕਾ ਫਿਕਰ ਨਾ ਜਾਇ ਟੁਕੁ ਦਮੁ ਕਰਾਰੀ ਜਉ ਕਰਹੁ ਜਾਹਿਰ ਹਜੂਰਿ ਖਦਾਇ'''

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਸਿੱਖ ਭਗਤ}}
{{ਸਿੱਖੀ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਭਗਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ]]</text>
      <sha1>nx9o6csvc0cwk2512kn212favw4dk0l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810295</id>
      <parentid>810294</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T19:37:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>106.219.122.60</ip>
      </contributor>
      <origin>810295</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12417" sha1="aafo7sop9097cca2uxysqm9b1lksrxs" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name = '''ਕਬੀਰ'''
| image = Kabir004.jpg
| image_size = 200px
| alt = ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ
| caption = '''1825 ਦੇ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ'''
| religion =
| known = [[ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ]], [[ਸਿੱਖ ਮਤ]], [[ਸੰਤ ਮਤ]], [[ਕਬੀਰ ਪੰਥ]]
| occupation = ਤਤਵਦ੍ਰਸ਼ੀ ਸੰਤ,ਕਵਿ ਅਤੇ ਜੁਲਾਹੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 
| issue =
}}
'''ਕਬੀਰ''' ([[ਹਿੰਦੀ]]: कबीर‎) (1398-1518)&lt;ref name=&quot;GarciaHenderson2002&quot;&gt;{{cite book|author1=Carol Henderson Garcia|author2=Carol E. Henderson|title=Culture and Customs of India|url=http://books.google.com/books?id=CaRVePXX6vEC&amp;pg=PA70 |year=2002|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-30513-9|pages=70–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Tinker1990&quot;&gt;{{cite book|author=Hugh Tinker|title=South Asia: A Short History|url=http://books.google.com/books?id=n5uU2UteUpEC&amp;pg=PA76|year=1990|publisher=University of Hawaii Press|isbn=978-0-8248-1287-4|pages=76–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Narrative Section of a Successful Application&quot;&gt;{{cite web|title=Narrative Section of a Successful Application|url=http://www.neh.gov/files/grants/claflin_university_classical_and_contemporary_literature_from_south_asia.pdf|publisher=Claflin University|access-date=2013-03-30|archive-date=2012-10-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20121010095549/http://www.neh.gov/files/grants/claflin_university_classical_and_contemporary_literature_from_south_asia.pdf|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਭਾਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਤਤਬਦ੍ਰਸ਼ੀ ਸੰਤ ਅਤੇ ਕਵੀ ਸਨ। ਆਪਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਕਬੀਰ ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਅੱਜ [[ਕਬੀਰ ਪੰਥ]] ਅੱਗੇ ਲਿਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਥ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਪੰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ (1901 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਮੁਤਾਬਕ) 843,171 ਅਨੁਆਯੀ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਾਨੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਆਈ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। [[ਬੀਜਕ]], [[ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ]], [[ਸਾਖੀ ਕਬੀਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ]] ਅਤੇ [[ਅਨੁਰਾਗ ਸਾਗਰ]] ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੂਲ ਗ੍ਰੰਥ ਬੀਜਕ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸ੍ਰੀ ਜਗਦੀਸ਼ ਲਾਲ ਵਲੋਂ 'ਕਬੀਰ:ਜੀਵਨ ਤੇ ਬਾਣੀ'ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

==ਜੀਵਨ==
ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾ ਜੇਠ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸ਼ੁਕਲ ਪੂਰਨਮਾਸੀ ਵਿਕਰਮੀ ਸੰਮਤ 1455 (ਸੰਮਤ 1455) ਦੇ ਸੋਮਵਾਰ (ਬ੍ਰਹਮਾ ਮੁਹੂਰਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਜੋ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਡੇਢ ਘੰਟਾ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਹੈ) ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ [[ਵਾਰਾਣਸੀ|ਬਨਾਰਸ]] (ਵਾਰਾਣਸੀ) ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੰਵਲ ਦੇ ਫੁੱਲ ਵਿੱਚ ਲਹਿਰ ਤਾਰਾ ਤਲਾਅ ਦੇ ਵਿਚ ਇਕ ਨਿਹਸਤਾਂ ਦੰਪਤੀ ਪਿਤਾ ਨੀਰੂ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨੀਮਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਕਬੀਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਤਿਹਾਸ ਤੱਥਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨੀਰੂ ਨਿੰਮਾ ਭ੍ਰਮਣ ਸਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਭ੍ਰਮਣ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਰਮ ਦੇ ਕਾਜੀਆਂ ਨੇ ਸਾਜਿਸ਼ ਰਚ ਕੇ ਨੀਰੂ ਅਤੇ ਨਿੰਮਾ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਵਰਤਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਲਈ ਜੁਲਾਹੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਜੁਲਾਹਾ ਜਾਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮੂੰਹ ਬੋਲਾ ਪੁੱਤਰ ’ਕਮਾਲ’ ਤੇ ਮੂੰਹ ਬੋਲੀ ਪੁੱਤਰੀ ’ਕਮਾਲੀ’ ਸੀ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਕਬੀਰ ਪੰਥੀਆਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ 600 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ 120 ਸਾਲ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ। ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਭੁਲੇਖਾ ਹੈ ਕਿ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ  ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਲੋਕ ਦਿਖਾਵਾ ਗੁਰੂ ਸਨ।ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ ।

==ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ==
ਕਬੀਰ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਰੇ ਇਨਸਾਨ ਇੱਕ ਹਨ,ਅਤੇ ਅੱਲਾ ਤੇ ਰਾਮ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ:

;;ਕਬੀਰ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਿਮ ਦੋ ਨਹੀਂ ਭਾਈ, ਦੋ ਕਹੇ ਸੋ ਦੋਜ਼ਖ਼ (ਨਰਕ) ਜਾਹਿ। ॥

ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਖੁੱਲ ਕੇ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਬਾਹਰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਸੱਚੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਾਦ ਰੂਪ ਮਤਲਬ ਸੱਚੇ ਨਾਂ (ਮੰਤ੍ਰ) ਲੇ ਕੇ ਦਿਲੋਂ ਜਪਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੱਤੀ।

==ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ==
ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੁਝ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:
 [[ਬੀਜਕ]], [[ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ]], [[ਸਾਖੀ ਕਬੀਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ]] ,[[ਕਬੀਰ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ]] ਅਤੇ [[ਅਨੁਰਾਗ ਸਾਗਰ]] ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ।

;;ਕਬੀਰ,ਵੇਦ ਮੇਰਾ ਭੇਦ ਹੈ ਮੈਂ ਨਾ ਮਿਲੁੰ ਵੇਦਨ ਕੇ ਮਾਹਿ ।ਜੋਨ ਵੇਦ ਸੇ ਮੈਂ ਮਿਲੂੰ ਵੋ ਵੇਦ ਜਾਣਤੇ ਨਾਹੀਂ।।


==ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ==
ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਮੋਖਿਕ ਅਤੇ ਲਿਖਿਤ ਦੋਹਾਂ ਰੂਪਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਿਵੇ:- ਬੀਜਕ, ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ,ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ, ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਰਜ ਹਨ। ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਭ ਤੋ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਰਚਨਾ ਸਮਝੀ ਜਾਦੀ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਸਾਗਰ ਦਾ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ:- ਕਬੀਰ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਕਬੀਰ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਸਮਾਨਤਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ:- ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਰੋਤ ਹੈ। 
==ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਬਾਣੀ==
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖਿਤ ਹੈ-
#[[ਸਿਰੀ ਰਾਗ]]-2 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗਉੜੀ]]-74 ਸ਼ਬਦ(1 ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਸਹਿਤ) ਬਾਵਨ ਅਖਰੀ-45, ਥਿਤੀ-16, ਵਾਰ ਸਤ-8=/43

#[[ਰਾਗ ਆਸਾ]] -37 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗੂਜਰੀ]] -2 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸੋਰਠਿ]] - 11 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਧਨਾਸਰੀ]]-5 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਤਿਲੰਗ]]-1 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸੂਹੀ]]- 5 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਬਿਲਾਵਲ]] -12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਗੋਡ]] -11 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਰਾਮਕਲੀ]]-12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਮਾਰੂ]] -12 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਕੇਦਾਰਾ]] -6 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਭੈਰਉ]] - 19 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਬਸੰਤ]] - 8 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਸਾਰੰਗ]] - 3 ਸ਼ਬਦ 
#[[ਰਾਗ ਪ੍ਰਭਾਤੀ]] - 5 ਸ਼ਬਦ 
ਇਸ ਤਰਾ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਕੁੱਲ 225 ਸ਼ਬਦ, 1 ਬਾਵਨ ਅੱਖਰੀ,1 ਥਿਤੀ,1 ਸਤਵਾਰਾ ਤੇ 243 ਸਲੋਕ ਸੰਕਲਿਤ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ 17 ਰਾਗਾ ਵਿੱਚ ਵਿਉਤਬੱਧ ਹੈ। ਆਪ ਦੀ 8 ਪਦਾਂ ਦੀ ਵਾਰ ਤੇ ਤਿੰਨ [[ਅਸ਼ਟਪਦੀਆ]] ਹਨ।
ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 238 ਸਲੋਕ ਵੀ ਹਨ।&lt;ref&gt;[[ਡਾ. ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਕੌਰ ਜੱਗੀ]], ਸੰਤ ਕਬੀਰ: ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ, ਗਰੇਸਿਅਸ ਬੁੱਕ, ਪਟਿਆਲਾ, ਪੰਨਾ 6&lt;/ref&gt; ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਦੋਹੇ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.answerinhindi.com/kabir-ke-dohe/|title=ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਦੋਹੇ|last=|first=|date=|website=|publisher=|access-date=|archive-date=2019-04-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20190420173126/https://www.answerinhindi.com/kabir-ke-dohe/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿਦ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾ ਵਿੱਚ ਮੋਜੂਦ ਹਨ।

==ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ==
ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ [[ਅਵਧੀ]], [[ਭੋਜਪੁਰੀ]], [[ਬ੍ਰਿਜ]], [[ਮਾਰਵਾੜੀ]], [[ਪੰਜਾਬੀ]], [[ਅਰਬੀ]], [[ਫਾਰਸੀ]], ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਮਿਲ ਜਾਂ ਪਰਿਭਾਸਿਕ ਵੀ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਨ ਕਰਦਿਆਂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਰਬੀ- ਫਾਰਸੀ ਰੰਗ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। 
;;'''ਬੇਦ ਕਤੇਬ ਇਫਤਰਾ ਭਾਈ ਦਿਲ ਕਾ ਫਿਕਰ ਨਾ ਜਾਇ ਟੁਕੁ ਦਮੁ ਕਰਾਰੀ ਜਉ ਕਰਹੁ ਜਾਹਿਰ ਹਜੂਰਿ ਖਦਾਇ'''

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਸਿੱਖ ਭਗਤ}}
{{ਸਿੱਖੀ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਭਗਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ]]</text>
      <sha1>aafo7sop9097cca2uxysqm9b1lksrxs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਿਸਾਖੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21123</id>
    <revision>
      <id>810313</id>
      <parentid>803773</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T06:43:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tamanpreet Kaur</username>
        <id>26648</id>
      </contributor>
      <origin>810313</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24728" sha1="pxi6ztm1sx4cipwabkir6mveyr167tr" xml:space="preserve">{{infobox holiday
| holiday_name  = ਵਿਸਾਖੀ
| image         = Handsworth Vaisakhi.jpg
| caption       = [[ਬਰਮਿੰਘਮ]], [[ਇੰਗਲੈਂਡ]] ਵਿੱਚ ਨਗਰ ਕੀਰਤਨ।
| nickname      = ਬਸਾਖੀ, ਬੈਸਾਖੀ, ਵਸਾਖੀ
| observedby    = [[ਸਿੱਖ]]
| observances   = ਧਾਰਮਿਕ ਇਕੱਠ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ
| celebrations  = ਮੇਲੇ, ਜਲੂਸ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਸਜਾਵਟ
| significance  = ਸੂਰਜੀ ਨਵਾਂ ਸਾਲ,&lt;ref name=&quot;Gupta2006p998&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;bbcv2&quot;&gt;{{cite web|title=Vaisakhi and the Khalsa|url=http://www.bbc.co.uk/religion/religions/sikhism/holydays/vaisakhi.shtml|website=bbc.com|publisher=BBC Religions (2009)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ColeSambhi1995p63&quot;&gt;{{cite book|author1=William Owen Cole|author2=Piara Singh Sambhi|title=The Sikhs: Their Religious Beliefs and Practices|url=https://books.google.com/books?id=zIC_MgJ5RMUC&amp;pg=PA63|year=1995|publisher=Sussex Academic Press|isbn=978-1-898723-13-4|page=63}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਪ੍ਰੈਲ 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Dead link|date=November 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, '''Quote:''' &quot;The Sikh new year, Vaisakhi, occurs at Sangrand in April, usually on the thirteenth day.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Nepal&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=cg8iAQAAMAAJ&amp;q=Nepalese+New+Year+baisakhi&amp;pg=PA13|title=International Commerce|date=1970|publisher=Bureau of International Maths olympiad Commerce.|language=en}}&lt;/ref&gt; ਵਾਢੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ, ਡੋਗਰਾ/ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਕੈਲੰਡਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ, [[ਖਾਲਸਾ]] ਦਾ ਜਨਮ
| frequency     = 
| duration      = 2 days
| scheduling    = 
| alt           = 
| weekday       = 
| date          = 13 ਅਪਰੈਲ&lt;ref name=&quot;Baisakhi Festival&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.allindianfestivals.in/baisakhi-festival/|title=Baisakhi Festival|date=16 February 2022|access-date=17 February 2022|archive-date=16 ਫ਼ਰਵਰੀ 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220216213254/https://www.allindianfestivals.in/baisakhi-festival/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
| ends          = 2 ਵੈਸਾਖ (14 ਅਪਰੈਲ)
| begins        = 1 ਵੈਸਾਖ (13 ਅਪਰੈਲ)
| litcolor      = 
| official_name = ਵਿਸਾਖੀ
| relatedto     = ਦੱਖਣੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਸੂਰਜੀ ਨਵਾਂ ਸਾਲ
| type          = ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਵਾਢੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ&lt;ref name=&quot;Baisakhi Festival&quot;/&gt;
| month         = ਵੈਸਾਖ (ਅਪਰੈਲ)
}}
'''ਵਿਸਾਖੀ''' ਜਾਂ '''ਬੈਸਾਖੀ'''&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://www.webindia123.com/HIMACHAL/festivals/basoa.htm | title=Basoa of Himachal Pradesh, Festival of Himachal Pradesh, Fairs of Himachal Pradesh }}&lt;/ref&gt; [[ਵੈਸਾਖ]] ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਰ ਸਾਲ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book|author=Harjinder Singh|title=Vaisakhi|url=https://books.google.com/books?id=bCReCAAAQBAJ&amp;pg=PA2|publisher=Akaal Publishers|page=2}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Gupta2006p998&quot;&gt;{{cite book|author1=K.R. Gupta|author2=Amita Gupta|title=Concise Encyclopaedia of India|url=https://books.google.com/books?id=9dNOT9iYxcMC&amp;pg=PA998 |year=2006|publisher=Atlantic Publishers|isbn=978-81-269-0639-0|page=998}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.dailyexcelsior.com/baisakhi-mela-at-udhampur-3|title=Baisakhi Mela at Udhampur|date=14 April 2022|work=Daily Excelsior}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਸੰਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹਾੜੀ ਦੀ ਵਾਢੀ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Brown |first=Alan |url=https://archive.org/details/festivalsinworld0000unse/page/120/mode/2up?view=theater |title=Festivals in World Religions |year=1992 |publisher=Longman |isbn=9780582361966 |pages=120 |quote=In some north Indian states, including the Jammu Kashmir, Himachal Pradesh, Punjab and Haryana, the solar New Year, which occurs at the spring equinox, is celebrated as a festival known as Vaisakhi.}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਵੀ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;Singh1998&quot;&gt;{{cite book|author=Harbans Singh|title=The Encyclopaedia of Sikhism: S-Z|url=https://books.google.com/books?id=XhXYAAAAMAAJ&amp;q=nanakshahi+and+khalsa+calendars|date=1 January 1998|publisher=Publications Bureau|isbn=978-81-7380-530-1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Rinehart|first1=Robin|url=https://books.google.com/books?id=hMPYnfS_R90C&amp;q=Vaisakhi+hindu&amp;pg=PA139|title=Contemporary Hinduism: Ritual, Culture, and Practice|last2=Rinehart|first2=Robert|date=2004|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-905-8|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Kelly|first1=Aidan A.|url=https://books.google.com/books?id=wBcbAAAAYAAJ&amp;q=Baisakhi+hindu|title=Religious Holidays and Calendars: An Encyclopaedic Handbook|last2=Dresser|first2=Peter D.|last3=Ross|first3=Linda M.|date=1993|publisher=Omnigraphics, Incorporated|isbn=978-1-55888-348-2|language=en}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਵਾਢੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਵਜੋਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸਾਖੀ ਭਾਰਤੀ ਸੂਰਜੀ ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਵੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Bowker |first=John |url=https://archive.org/details/isbn_9780192800947/page/72/mode/2up?view=theater |title=The Concise Oxford Dictionary of World Religions |year=2000 |publisher=Oxford University Press |pages=73 |isbn=978-0-19-280094-7 |quote=The first day of the Hindu solar month Vaisakha (Apr-May), it is New Year's Day by the solar calendar of South and East India and a spring harvest festival in North and East India, celebrated with melas, dances, and folksongs.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://www.dailyexcelsior.com/basoa-baisakhi-the-new-year-festival-of-dogras/ | title=Basoa (Baisakhi)- The New Year Festival | date=14 April 2023 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://www.dailyexcelsior.com/dogri-a-language-of-historical-significance/ | title=Dogri - A language of historical significance | date=27 November 2021 }}&lt;/ref&gt; 

ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਵਾਢੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਵਜੋਂ ਇਸਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ,&lt;ref name=&quot;bbcv2&quot;/&gt; ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖ [[ਕੀਰਤਨ]] ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਥਾਨਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਭਾਈਚਾਰਕ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਨਗਰ ਕੀਰਤਨ ਦੇ ਜਲੂਸ ਕੱਢਦੇ ਹਨ, [[ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ]] ਦਾ ਝੰਡਾ ਚੁੱਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;Gupta2006p998&quot;/&gt;&lt;ref name=bakshi208/&gt;&lt;ref name=&quot;LeeNadeau2011p1012&quot;&gt;{{cite book|author1=Jonathan H. X. Lee|author2=Kathleen M. Nadeau|title=Encyclopedia of Asian American Folklore and Folklife |url=https://books.google.com/books?id=9BrfLWdeISoC&amp;pg=PA1012 |year=2011|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-313-35066-5|pages=1012–1013}}&lt;/ref&gt; ਵਿਸਾਖੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਤੇ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ]] ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੀ ਹੈ ਜੋ [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ]] ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀਆਂ।&lt;ref name=bakshi208/&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|author1=William Owen Cole|author2=Piara Singh Sambhi|title=The Sikhs: Their Religious Beliefs and Practices|url=https://books.google.com/books?id=zIC_MgJ5RMUC |year=1995|publisher=Sussex Academic Press|isbn=978-1-898723-13-4|pages=135–136}}&lt;/ref&gt; ਵਿਸਾਖੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਤਿਉਹਾਰ ਵਜੋਂ 9 ਅਪ੍ਰੈਲ 1699 ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ, [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਦੁਆਰਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖ਼ਾਲਸੇ]] ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Seiple 2013 96&quot;&gt;{{cite book | last=Seiple | first=Chris | title=The Routledge handbook of religion and security | publisher=Routledge | location=New York | year=2013 | isbn=978-0-415-66744-9 | page=96}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SinghFenech2014p236&quot;&gt;{{cite book|author1=Pashaura Singh|author2=Louis E. Fenech|title=The Oxford Handbook of Sikh Studies|url=https://books.google.com/books?id=8I0NAwAAQBAJ&amp;pg=PA236|year=2014|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-969930-8|pages=236–237}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Harkirat S. Hansra 2007 28–29&quot;&gt;{{cite book|author=Harkirat S. Hansra|title=Liberty at Stake, Sikhs: the Most Visible|url=https://books.google.com/books?id=RDlMUfGiEO8C&amp;pg=PA28 |year=2007|publisher=iUniverse|isbn=978-0-595-43222-6 |pages=28–29}}&lt;/ref&gt; ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 ਨੂੰ (ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਨਾਲ) [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦਾ [[ਮਹਾਰਾਜਾ]] ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref name=eosranjit&gt;[http://www.learnpunjabi.org/eos/ The Encyclopaedia of Sikhism] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140508213214/http://www.learnpunjabi.org/eos/ |date=8 May 2014 }}, section ''Sāhib Siṅgh Bedī, Bābā (1756–1834)''.&lt;/ref&gt;

ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਦਿਨ ਹੀ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਫੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰ ਰੇਜੀਨਾਲਡ ਡਾਇਰ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਭੀੜ 'ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ [[ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਹੱਤਿਆਕਾਂਡ|ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ]] ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਤਲੇਆਮ [[ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ]] ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਲਈ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ।&lt;ref name=&quot;bakshi208&quot;&gt;S. R. Bakshi, Sita Ram Sharma, S. Gajnani (1998) Parkash Singh Badal: Chief Minister of Punjab. APH Publishing [https://books.google.com/books?id=cyebnJdCFlEC&amp;pg=PA208 pages 208–209]&lt;/ref&gt;

ਇਹ ਛੁੱਟੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰੀ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਲਈ, ਤਿਉਹਾਰ ਗੰਗਾ, ਜੇਹਲਮ ਅਤੇ ਕਾਵੇਰੀ ਵਰਗੀਆਂ ਪਵਿੱਤਰ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ, ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ, ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ, ਹੋਰ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਅਤੇ ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਦਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮੌਕਾ ਹੈ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਘੜੇ ਅਤੇ ਮੌਸਮੀ ਫਲ। ਹਿੰਦੂ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ 'ਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਮੇਲੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੰਦਰ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਜਲੂਸ ਕੱਢੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਛੁੱਟੀ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਦੁਰਗਾ, ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਸੂਰਿਆ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਵਰਗੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਸਚਿਤ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=BBC - Religions - Hinduism: Vaisakhi |url=https://www.bbc.co.uk/religion/religions/hinduism/holydays/vaisakhi.shtml |access-date=2024-03-27 |website=www.bbc.co.uk |language=en-GB}}&lt;/ref&gt; ਹਾਲਾਂਕਿ ਵਿਸਾਖੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਲਈ ਅਨਾਜ ਦੀ ਵਾਢੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੈ,&lt;ref&gt;{{Cite news |date=2018-04-13 |title=What is Vaisakhi, or Baisakhi and how is it celebrated? |url=https://www.bbc.com/newsround/43737417 |access-date=2024-03-27 |work=BBC Newsround |language=en-GB |quote=Vaisakhi has been a harvest festival in Punjab - an area of northern India - for a long time, even before it became so important to Sikhs.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Vaisakhi |url=https://operations.du.edu/sites/default/files/2020-03/2017-Vaisakhi-Fact-Sheet.pdf |publisher=University of Denver |quote=Vaisakhi predates Sikhism and began as a grain harvest festival in the Punjab region of India.}}&lt;/ref&gt; ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਾਂਝ ਪਾ ਲਈ ਸੀ।{{refn|&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Śarmā|first=Gautama|url=https://books.google.com/books?id=A-PWAAAAMAAJ&amp;q=baisakhi+procession+deity+himachal|title=Folklore of Himachal Pradesh|date=1984|publisher=National Book Trust, India|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Oxtoby |first=Willard |title=A Concise Introduction to World Religions |year=2007 |url=https://archive.org/details/conciseintroduct00oxto/page/338/mode/2up?view=theater |publisher=Oxford University Press |pages=338–339 |isbn=978-0-19-542207-8 |quote=Baisakhi, which is celebrated as New Year's day in India, follows a solar calendar and usually falls on 13 April. It began as a grain harvest festival for Hindus, but has acquired historical association for Sikhs.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Cush |first=Denise |url=https://archive.org/details/encyclopediaofhinduismdenisecush_269_f/page/915/mode/2up?view=theater |title=Encyclopedia of Hinduism |date=21 August 2012 |publisher=Taylor and Francis |isbn=9781135189792 |pages=916}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Lochtefeld |first=James |title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism, Vol. 1: A-M |year=2002 |publisher=Rosen Publishing |isbn=9780823931798 |pages=81 |quote=Baisakhi is celebrated mainly in the north, particularly in the state of Punjab and its surrounding regions. In the days when pilgrims still traveled through the Himalayas on foot, this festival marked the beginning of the Himalayan pilgrimage season; during the eighteenth and nineteenth centuries, Baisakhi was the occasion for a great trading festival in the town of Haridwar, the gateway to the Himalayan shrines. Although this fair has long been eclipsed, Baisakhi is still the climactic bathing (snana) day for the Haridwar Kumbha Mela and Ardha Kumbha Mela, each of which is a bathing festival that occurs about every twelve years when Jupiter is in the sign of Aquarius (for the Kumbha Mela) or Leo (for the Ardha Kumbha Mela).}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Cole |first=W. Owen |url=https://books.google.com/books?id=KVhwDwAAQBAJ&amp;pg=PT55 |title=Understanding Sikhism |date=2004-08-26 |publisher=Dunedin Academic Press Ltd |isbn=978-1-906716-91-2 |pages=55 |language=en |quote=Sikhs were also instructed to assemble wherever the Guru happened to be at the Hindu spring festival of Vaisakhi (or Baisakhi), and in the autumn, at Diwali.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Rinehart |first=Robin |url=https://books.google.com/books?id=hMPYnfS_R90C&amp;pg=PA139 |title=Contemporary Hinduism: Ritual, Culture, and Practice |date=2004 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-57607-905-8 |pages=139 |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Roy2005p479&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=IKqOUfqt4cIC&amp;pg=PA479|title=Traditional Festivals: A Multicultural Encyclopedia|author=Christian Roy|publisher=ABC-CLIO|year=2005|isbn=978-1-57607-089-5|pages=479–480}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Knott |first=Kim |url=https://books.google.com/books?id=kXheCwAAQBAJ&amp;pg=PT80 |title=Hinduism: A Very Short Introduction |date=2016-02-25 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-106271-1 |pages=80 |language=en}}&lt;/ref&gt;}}

ਵੈਸਾਖ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਮੇਲੇ ਨੂੰ '''ਵਿਸਾਖੀ''' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਥੋੜੀ-ਥੋੜੀ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਖੇਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਜੰਗਲੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਰਾਖੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਵਿਸਾਖੀ ਨੂੰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਪੱਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਫ਼ਸਲਾਂ ਪੱਕ ਜਾਣ 'ਤੇ ਲੋਕ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾਉਂਦੇ ਸਨ। [[ਫ਼ਸਲ|ਫ਼ਸਲਾਂ]] ਦੀ ਵਾਢੀ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਕਣਕ ਦੀ ਵਾਢੀ ਵਿਸਾਖੀ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਲੋਕ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਨੱਚਦੇ ਸਨ। ਭੰਗੜਾ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਥਾਂ-ਥਾਂ ਮੇਲੇ ਲੱਗਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਸਾਖੀ ਨੂੰ ਇਕ ਮੌਸਮੀ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹੀ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ]] ਨੇ ਸਾਲ 1699 ਵਿਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤ]] ਪਾਨ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਤੋਂ ਆਪ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਧਾਰਮਿਕ ਇਕੱਠ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ|ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ]] (ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ) ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਧਾਰਮਿਕ ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਧਾਰਮਿਕ ਮੇਲੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਦੀਵਾਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਸੰਗਤ ਸਰੋਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੀ ਹਨ। ਵਿਸਾਖੀ ਅਤੇ ਦੀਵਾਲੀ ਨੂੰ ਹੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਤੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ ਸਰਬਤ ਖਾਲਸੇ ਦੀਆਂ ਬੈਠਕਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਸਾਲ 1801 ਵਿਚ ਇਕ ਵੱਡੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ 13 [[ਅਪਰੈਲ|ਅਪ੍ਰੈਲ]], 1919 ਨੂੰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ [[ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ]] ਵਿਚ ਜਨਰਲ ਡਾਇਰ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਤੇ ਨਿਹੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੁੰਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਾਕੇ ਨੇ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨੂੰ ਹਲੂਣ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਹੱਤਿਆਂ ਕਾਂਡ ਨੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪਰਚੰਡ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਹੱਤਿਆਂ ਕਾਂਡ ਦਾ ਬਦਲਾ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਸੁਨਾਮ ਨੇ ਜਨਰਲ ਡਾਇਰ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਲਿਆ ਸੀ।

ਅੱਜ ਦੇ ਰਾਜਸੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਭਾਗ ਲਈ ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ਸਿਆਸੀ ਰੰਗ ਵਿਚ [[ਰੰਗ]] ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੇਲਿਆਂ ਤੇ ਇਕੱਠ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਰਾਜ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਮਨ ਪ੍ਰਚਾਵੇ ਲਈ ਜਿਆਦਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸਾ ਕੋਸ਼|last=ਕਹਿਲ|first=ਹਰਕੇਸ਼ ਸਿੰਘ|publisher=Unistar books pvt.ltd|year=2013|isbn=978-93-82246-99-2|location=[[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]]}}&lt;/ref&gt;

== ਦਿਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੰਮ==
* ਇਸ ਦਿਨ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਨਾਚ [[ਭੰਗੜਾ (ਨਾਚ)|ਭੰਗੜਾ]] ਅਤੇ [[ਗਿੱਧਾ]] ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
* ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲੇ ਇੱਕਠੇ ਹੋਕੇ ਲੋਕ ਨਵੀਂ ਫਸਲ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ।
* ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਅਰਦਾਸ ਲਈ ਇੱਕਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮੁੱਖ ਸਮਾਰੋਹ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਪੰਥ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ।
* ਸਵੇਰੇ 4 ਵਜੇ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਨੂੰ ਸਮਾਰੋਹਪੂਰਵਕ ਕਕਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
* ਜਿਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਥਾਂ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਜਲ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਵਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਤਖ਼ਤ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪੰਜ ਪਿਆਰੇ &quot;ਪੰਚਬਾਣੀ&quot; ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ।
* ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਅਰਦਾਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਕੜਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦਾ ਭੋਗ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
* ਪ੍ਰਸਾਦ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਭ ਲੋਕ 'ਗੁਰੂ ਦੇ ਲੰਗਰ' ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
* ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਇਸ ਦਿਨ ਕਾਰ-ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
* ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪੰਜ ਪਿਆਰੇ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਕੀਰਤਨ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

==ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ==
* [[ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਹੱਤਿਆਕਾਂਡ]]

==ਹਵਾਲੇ==
{{Reflist}}

{{ਮੇਲੇ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰ}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* {{Commons category-inline|Vaisakhi|ਵਿਸਾਖੀ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਤਿਉਹਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਤਿਉਹਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਤਿਉਹਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਿਉਹਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਿਕੀਪਰਿਯੋਜਨਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸਾ ਕੋਸ਼]]</text>
      <sha1>pxi6ztm1sx4cipwabkir6mveyr167tr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਨੌਸ਼ਾਦ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25263</id>
    <revision>
      <id>810285</id>
      <parentid>392670</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T18:48:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;Music style&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1258599800|Naushad]]&quot;</comment>
      <origin>810285</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17544" sha1="tg49sq2yi9pmz2xcblas431vbb5otxo" xml:space="preserve">{{Infobox musical artist
| name = ਨੌਸ਼ਾਦ ਅਲੀ
| image = Naushadsaab1.jpg
| caption = ਨੌਸ਼ਾਦ 2005 ਵਿੱਚ
| image_size = 
| background = non_performing_personnel
| birth_name = ਨੌਸ਼ੇ ਮੀਆਂ
| alias = 
| birth_date = {{birth date|1919|12|25}}
| death_date = {{Death date and age|2006|05|05|1919|10|05}}
| instrument = [[ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ]], [[ਸਿਤਾਰ]]
| genre = ਫ਼ਿਲਮੀ
| occupation = ਸੰਗੀਤਕਾਰ, ਫ਼ਿਲਮ ਪ੍ਰੋਡਿਊਸਰ, ਲੇਖਕ
| years_active = 1940–2005
| label = 
| associated_acts = 
| website = 
| current_members = 
| past_members = 
| notable_instruments = 
}}

'''ਨੌਸ਼ਾਦ''' (ਜਾਂ '''ਨੌਸ਼ਾਦ ਅਲੀ'''; 25 ਦਸੰਬਰ 1919 &amp;ndash; 5 ਮਈ 2005) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ। ਉਹ ਬੌਲੀਵੁੱਡ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਇੱਕ ਅਜ਼ਾਦ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਫ਼ਿਲਮ 1940 ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਪ੍ਰੇਮ ਨਗਰੀ ਸੀ ਅਤੇ 1944 ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਫ਼ਿਲਮ ਰਤਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸੰਗੀਤਕ ਕਾਮਯਾਬੀ ਸੀ। 1982 ਵਿੱਚ ਨੌਸ਼ਾਦ ਨੂੰ ਦਾਦਾਸਾਹਿਬ ਫਾਲਕੇ ਇਨਾਮ ਅਤੇ 1992 ਵਿੱਚ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਆ ਗਿਆ।
==ਮੁੱਢਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ==
ਨੌਸ਼ਾਦ ਅਲੀ ਦਾ ਜਨਮ ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ 25 ਦਸੰਬਰ 1919 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਵਾਹਿਦ ਅਲੀ ਸੀ ਜੋ ਪੇਸ਼ੇ ਵਜੋਂ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਮੁਨਸ਼ੀ ਸੀ। ਨੌਸ਼ਾਦ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰਤੀ ਵੱਡੀ ਖਿੱਚ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨਜ਼ਦੀਕ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਨੌਕਰੀ ਕਰ ਲਈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਸਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ ਹੋ ਸਕੇ।&lt;ref&gt;[http://punjabitribuneonline.com/2015/05/%E0%A8%AE%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%A8-%E0%A8%B8%E0%A9%B0%E0%A8%97%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%B0-%E0%A8%B8%E0%A9%80-%E0%A8%A8%E0%A9%8C%E0%A8%B6%E0%A8%BE%E0%A8%A6/ ਮਹਾਨ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ ਨੌਸ਼ਾਦ, 2 ਮਈ 2015 ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ- ਲੇਖਕ: ਡਾ.ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]&lt;/ref&gt; ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ, ਨੌਸ਼ਾਦ, ਲਖਨਊ ਤੋਂ 25 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਬਾਰਾਬੰਕੀ ਵਿੱਚ ਦੇਵਾ ਸ਼ਰੀਫ ਦਾ ਸਾਲਾਨਾ ਮੇਲਾ ਦੇਖਣ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਥੇ ਉਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮਹਾਨ ਕੱਵਾਲ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਅੱਗੇ ਆਪਣੀ ਸੰਗੀਤ ਕਲਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਉਸਤਾਦ ਗੁਰਬਤ ਅਲੀ, ਉਸਤਾਦ ਯੂਸਫ਼ ਅਲੀ, ਉਸਤਾਦ ਬੱਬਨ ਖ਼ਾਂ ਸਾਹਿਬ, ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। 
==ਐਵਾਰਡ==
*ਫ਼ਿਲਮ ‘ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ’ ਲਈ [[ਫਿਲਮਫੇਅਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸੰਗੀਤਕਾਰ]] (1954)
*ਫ਼ਿਲਮ ‘ਗੰਗਾ ਯਮੁਨਾ’ ਲਈ ‘ਬੰਗਾਲ ਫ਼ਿਲਮ ਜਰਨਲਿਸਟ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ’ ਐਵਾਰਡ (1964)
*[[ਦਾਦਾ ਸਾਹਿਬ ਫਾਲਕੇ ਇਨਾਮ]] (1981) 
*ਅਮੀਰ ਖੁਸਰੋ ਐਵਾਰਡ (1987) 
*[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਐਵਾਰਡ (1992)

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ]]

== ਸੰਗੀਤ ਸ਼ੈਲੀ ==

ਨੌਸ਼ਾਦ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਰਾਗਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਤ ਕਰਕੇ ਫਿਲਮ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰੁਝਾਨ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ। [[ਰਾਗ ਭੈਰਵੀ|ਭੈਰਵੀ (ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ)]] ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਸੰਦੀਦਾ [[ਰਾਗ]] ਸੀ ਨੌਸ਼ਾਦ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਗੀਤਾਂ ਲਈ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕੁਸ਼ਲ ਅਨੁਕੂਲਣ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Tangibleemotions&quot;&gt;{{Cite web |last=Mausiqar e Azam |title=Naushad Interview |url=https://www.youtube.com/watch?v=eb8g7w9nTQc |access-date=24 September 2021 |via=YouTube(videostreaming)}}&lt;/ref&gt; ਸਾਰੇ ਸਮਕਾਲੀ ਗਾਇਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨੌਸ਼ਾਦ ਅਲੀ ਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ ਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੀਤ ਗਵਾਏ ਸਨ। ਨੌਸ਼ਾਦ ਅਲੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੀਤ ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ ਨੇ ਗਾਏ ਹੋਏ ਹਨ।''[[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ]]'' ਵਰਗੀਆਂ ਕੁਝ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਸੰਗੀਤ ਕਲਾਸੀਕਲ [[ਰਾਗ]] ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਇਸ ਫਿਲਮ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਇਕ [[ਉਸਤਾਦ ਅਮੀਰ ਖ਼ਾਨ (ਗਾਇਕ)|ਆਮਿਰ ਖਾਨ]] ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ। ਨੌਸ਼ਾਦ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪੱਛਮੀ ਯੰਤਰਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੇ  ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਲੇਰਨੇਟ, ਮੈਂਡੋਲਿਨ ਅਤੇ ਅਕੌਰਡੀਅਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਸੰਗੀਤਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਸਕਦੇ  ਸੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਆਰਕੈਸਟਰਾ ਲਈ ਰਚਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;&gt;{{Cite web |title=Naushad Ali {{!}} Indian composer and music director |url=https://www.britannica.com/biography/Naushad-Ali |archive-url=https://web.archive.org/web/20150919070120/https://www.britannica.com/biography/Naushad-Ali |archive-date=19 September 2015 |access-date=13 September 2019 |website=Encyclopædia Britannica}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;upperstall&quot;&gt;{{Cite web |last=Karan Bali |date=5 May 2015 |title=Profile and filmography of Naushad |url=https://upperstall.com/profile/naushad/ |access-date=12 September 2019 |website=upperstall.com website}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Dawn&quot;&gt;{{Cite web |last=M. A. Siddiqqi |date=27 March 2018 |title=Naushad: The musical journey of a musical man |url=https://herald.dawn.com/news/1154071 |access-date=13 September 2019 |website=Herald (Dawn newspaper)}}&lt;/ref&gt;

1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ, ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਾਂਤ ਪਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਬਗੀਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਟੂਡੀਓ ਵਿੱਚ ਸਾਊਂਡ-ਪਰੂਫ ਰਿਕਾਰਡਿੰਡ ਰੂਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।ਬਗੀਚਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਕੋਈ ਗੂੰਜ ਅਤੇ ਗੜਬੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ ਕਿਓਂਕੀ ਸਟੂਡੀਓ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਟੀਨ ਦੀਆਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜਦੀ ਸੀ।

'ਉੜਣ ਖਟੋਲਾ' ਅਤੇ 'ਅਮਰ' ਵਰਗੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਲਾਕਾਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ 90 ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀ, ਫਿਰ ਇਸ ਨੂੰ 70' ਤੇ, ਫਿਰ 50 'ਤੇ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ। ਪੂਰੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸ ਨੂੰ ਸੀਨ ਲਈ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੀ।

ਉਹ ਪਲੇਅਬੈਕ ਗਾਇਕੀ ਵਿੱਚ ਸਾਊਂਡ ਮਿਕਸਿੰਗ ਅਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਟਰੈਕਾਂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ  ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ। ਉਹ ਬੰਸਰੀ ਅਤੇ ਕਲੇਰਨੇਟ, ਸਿਤਾਰ ਅਤੇ ਮੈਂਡੋਲਿਨ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਅਕੌਰਡੀਅਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਰਾਹੀਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਮੂਡ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਪਿਛੋਕਡੜ ਸੰਗੀਤ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ। ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ  ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ [[ਰਾਗ|ਰਾਗਾਂ]] ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ''[[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ]]'' (1952) ਅਤੇ ''[[ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ (1960 ਫ਼ਿਲਮ)|ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ]]'' (1960) ਵਿੱਚ [[ਬੜੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ|ਬੜੇ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ]] ਵਰਗੇ ਉੱਘੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ। ''[[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ]]'' (1952) ਨੇ ਨੌਸ਼ਾਦ ਦੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਮਝ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1954 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਫਿਲਮਫੇਅਰ ਸਰਬੋਤਮ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤਿਆ।&lt;ref name=&quot;upperstall&quot;&gt;{{Cite web |last=Karan Bali |date=5 May 2015 |title=Profile and filmography of Naushad |url=https://upperstall.com/profile/naushad/ |access-date=12 September 2019 |website=upperstall.com website}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;&gt;{{Cite web |title=Naushad Ali {{!}} Indian composer and music director |url=https://www.britannica.com/biography/Naushad-Ali |archive-url=https://web.archive.org/web/20150919070120/https://www.britannica.com/biography/Naushad-Ali |archive-date=19 September 2015 |access-date=13 September 2019 |website=Encyclopædia Britannica}}&lt;/ref&gt;

ਨੌਸ਼ਾਦ ਨੇ &quot;ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ&quot; ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰੀ-ਰਿਲੀਜ਼ ਮੀਟਿੰਗ 'ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀਃ &quot;ਜਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਫਿਲਮ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਰਾਗਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ,' ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰ ਦਰਦ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਹ ਭੱਜ ਜਾਣਗੇ। 'ਮੈਂ ਅਡਿਗ ਸੀ। ਮੈਂ ਜਨਤਕ ਸੁਆਦ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਜੋ ਪਸੰਦ ਹੈ ਉਹੀ ਕਿਉਂ ਖੁਆਇਆ ਜਾਵੇ? ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰ ਗਿਆ।&quot;

ਆਨ (1952) ਲਈ ਉਹ 100-ਟੁਕੜੇ ਆਰਕੈਸਟਰਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ। ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਸੰਕੇਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਫਿਲਮ 'ਆਨ' ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਪੁਸਤਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

[[ਉੜਨ ਖਟੋਲਾ]] (1955) ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਆਰਕੈਸਟਰਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਇੱਕ ਪੂਰਾ ਗੀਤ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਯੰਤਰਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਗੂੰਜਣ ਦੀ ਕੋਰਲ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

[[ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ (1960 ਫ਼ਿਲਮ)|ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ]] (1960) ਦੇ ਗੀਤ 'ਐ ਮੁਹੱਬਤ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ' ਲਈ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ 100 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ।

ਗੰਗਾ ਜਮੁਨਾ (1961) ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ੁੱਧ ਭੋਜਪੁਰੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਬੋਲ ਵਰਤੇ।&lt;ref name=&quot;Dawn&quot;&gt;{{Cite web |last=M. A. Siddiqqi |date=27 March 2018 |title=Naushad: The musical journey of a musical man |url=https://herald.dawn.com/news/1154071 |access-date=13 September 2019 |website=Herald (Dawn newspaper)}}&lt;/ref&gt;

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਹਿਬੂਬ (1963) ਦੇ ਟਾਈਟਲ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਛੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਸੰਨ 2004 ਵਿੱਚ, ਕਲਾਸਿਕ [[ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ (1960 ਫ਼ਿਲਮ)|ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ]] (1960) ਦਾ ਇੱਕ ਰੰਗੀਨ ਸੰਸਕਰਣ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਲਈ ਨੌਸ਼ਾਦ ਨੇ ਆਰਕੈਸਟ੍ਰਲ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ (ਅੱਜ ਦੇ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਡੌਲਬੀ ਡਿਜੀਟਲ ਵਿੱਚ), ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਸਲ ਸਾਉਂਡਟ੍ਰੈਕ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਇਕੱਲੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਿਸਤਾਰ ਵਿੱਚ ਦੱਸਣ ਲਈ, ਪਲੇਅਬੈਕ ਵੋਕਲ (ਹਾਲਾਂਕਿ ਚਾਰ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਕੋਰਸ ਨਹੀਂ) ਮੌਜੂਦਾ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ ਗਏ ਆਰਕੈਸਟਰਾ ਟਰੈਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਏ ਗਏ ਹਨ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ ਸੰਗੀਤ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਮੋਡ਼ ਲੈ ਲਿਆ, ਨੌਸ਼ਾਦ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਉਹ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਜੋ ਰਾਕ-ਐਂਡ-ਰੋਲ ਅਤੇ ਡਿਸਕੋ-ਇਨਫਲੈਕਟਡ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਣ ਲੱਗੇ। ਨੌਸ਼ਾਦ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਕਲਾਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਮੰਗ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਰਵਾਇਤੀ ਅੰਕ ਢੁਕਵੇਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਨੌਸ਼ਾਦ ਬਾਰੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੀਹ ਅਤੇ ਚਾਲੀਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿਨੇਮਾ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਲਈ ਮਿਆਰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਗੂੰਜਦੇ ਸਨ। ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਮਿੰਟਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਲਘੂ ਫ਼ਿਲਮ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਜੋ ਕਿ ਕੋਈ ਆਸਾਨ ਕਾਰਨਾਮਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਇਸ ਪਹਿਲੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸਨ।</text>
      <sha1>tg49sq2yi9pmz2xcblas431vbb5otxo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫ਼ਰੂਗ਼ ਫ਼ਰੁਖ਼ਜ਼ਾਦ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>26637</id>
    <revision>
      <id>810317</id>
      <parentid>616023</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T09:34:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Satdeep Gill</username>
        <id>1613</id>
      </contributor>
      <origin>810317</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9221" sha1="225q9kmb61mxa61uextpyzucmhx73pf" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਫ਼ਰੂਗ਼ ਫ਼ਰੁਖ਼ਜ਼ਾਦ&lt;br&gt;فروغ فرخزاد
| image              = فروغ فرخزاد.jpg
| image_size         = 200px
| caption            = ਫ਼ਾਰੂਕ ਫ਼ਰੂਖ਼ਜ਼ਾਦ
| birth_date         = 5 ਜਨਵਰੀ 1935
| birth_place        = [[ਤਹਿਰਾਨ]], [[ਪਹਿਲਵੀ ਵੰਸ਼|ਇਰਾਨ]]
| death_date         = {{death date and age|1967|2|13|1935|01|05|df=y}}
| burial_place       = [[ਜ਼ਹੀਰ ਉੱਦੌਲਾਹ]] ਕਬਰਿਸਤਾਨ, [[ਦਰਬੰਦ, ਤਹਿਰਾਨ|ਦਰਬੰਦ]], [[ਸ਼ਮੀਰਾਨ]], [[ਤਹਿਰਾਨ]]
| death_place        = ਤਹਿਰਾਨ, ਇਰਾਨ
| nationality        = [[ਇਰਾਨ]]ੀ
| field              = [[ਕਵਿਤਾ]], ਫ਼ਿਲਮ
| education          = 
| occupation         = [[ਕਾਵਿ-ਸਿਰਜਣਾ]]
| spouse             = [[ਪਰਵੇਜ਼ ਸ਼ਾਪੂਰ]] (ਤਲਾਕਸ਼ੁਦਾ)
| parents            = 
| children           = 
}}
[[ਤਸਵੀਰ:Foroogh.gif|thumb]]
[[Image:Zahir-Foroogh.jpg|thumb|280px|ਫ਼ਰੂਗ਼ ਦੀ ਅਰਾਮਗਾਹ, [[ਦਰਬੰਦ, ਤਹਿਰਾਨ|ਦਰਬੰਦ]], [[ਸ਼ਮੀਰਾਨ]], [[ਤਹਿਰਾਨ]]]]

'''ਫ਼ਰੂਗ਼ ਫ਼ਰੁਖ਼ਜ਼ਾਦ''' ({{lang-fa|فروغ فرخزاد}} ''Forūgh Farrokhzād''; 28 ਦਸੰਬਰ 1934 — 13 ਫਰਵਰੀ 1967)&lt;ref&gt;[http://www.imdb.com/name/nm1265720/bio IMDb bio]&lt;/ref&gt; [[ਇਰਾਨ]]ੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਔਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ [[ਆਧੁਨਿਕ ਫਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ|ਆਧੁਨਿਕ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ]] ਵਿੱਚ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦਾ ਚੜ੍ਹਦਾ ਸੂਰਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਰਾਨ ਦੀਆਂ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਇਸਤਰੀ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਵਿੱਚ ਰਹੀ ਇਹ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦੀ ਸ਼ਾਇਰਾ ਬੁੱਤ-ਸ਼ਿਕਨ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।&lt;ref name=daniel&gt;*{{cite book |last=Daniel |first=Elton L. |title=Culture and Customs of Iran |url=https://archive.org/details/culturecustomsof0000dani |authorlink= |coauthors= Mahdi, Ali Akbar |year=2006 |publisher=Greenwood Press |location= |isbn=978-0-313-32053-8 |pages=[https://archive.org/details/culturecustomsof0000dani/page/81 81]–82 }}&lt;/ref&gt; 32 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਕਾਰ ਹਾਦਸੇ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

==ਜੀਵਨੀ==
ਫ਼ਰੂਗ਼ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਦਸੰਬਰ 1934 ਨੂੰ ਤਹਿਰਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਮੁਹੰਮਦ ਬਾਕ਼ਰ ਫ਼ਰੁਖ਼ਜ਼ਾਦ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਕਰਨਲ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਤੂਰਾਨ ਵਜ਼ੀਰੀ ਤਬਾਰ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੱਤ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ (ਅਮੀਰ, ਮਸੂਦ, ਮਿਹਰਦਾਦ, ਫਰੀਦੂਨ ਫ਼ਰੁਖ਼ਜ਼ਾਦ, ਪੂਰਨ ਫ਼ਰੁਖ਼ਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ਗਲੋਰੀਆ) ਵਿੱਚੋਂ ਤੀਜੇ ਨੰਬਰ ’ਤੇ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਨੌਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਪੇਂਟਿੰਗ ਅਤੇ ਸੀਣ-ਪਰੋਣ ਸਿਖਾਉਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਦਸਤਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ 15 ਸਾਲ ਵੱਡੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਿਤਾਰਵਾਦਕ [[ਪਰਵੇਜ਼ ਸ਼ਾਪੂਰ]] ਨਾਲ਼ ਨਿਕਾਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।&lt;ref name=&quot;daniel&quot;/&gt; ਉਸਨੇ ਪੇਂਟਿੰਗ ਅਤੇ ਸੀਣ-ਪਰੋਣ ਸਿਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰਖਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ [[ਅਹਵਾਜ਼]] ਚਲੀ ਗਈ। ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਕਾਮਯਾਰ ਰੱਖਿਆ। ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ, 1954 ਵਿੱਚ, ਫ਼ਰੂਗ਼ ਅਤੇ ਪਰਵੇਜ਼ ਦਾ ਤਲਾਕ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੇਟੇ ਦਾ ਹੱਕ ਪਰਵੇਜ਼ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਉਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣ ਲਈ ਤਹਿਰਾਨ ਪਰਤ ਗਈ ਅਤੇ 1955 ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਅਸੀਰ (ਬੰਦੀਵਾਨ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ।

ਉਸ ਨੇ ਔਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਤੜਪ ਨੂੰ, ਇਰਾਨੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਔਰਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਵਲਵਲੇ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ ਨਾਲ ਗੜੁਚ ਕਾਵਿ-ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੀਆਂ ਬੇਬਾਕ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਤਕੜੇ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਸੁਰ ਦਾ ਬੜਾ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ। 1958 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਨੌਂ ਮਹੀਨੇ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ। ਇਰਾਨ ਪਰਤ ਕੇ ਰੁਜਗਾਰ ਦੀ ਭਾਲ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਫ਼ਿਲਮ-ਨਿਰਮਾਤਾ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਇਬਰਾਹੀਮ ਗੁਲਸਤਾਨ ਨਾਲ ਹੋਈ, ਜਿਸਨੇ ਉਸਦੀ ਆਪਣਾ ਆਪ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਹੋਰ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਤਬਰੀਜ਼]] ਜਾ ਕੇ ਕੋਹੜ ਪੀੜਤ ਇਰਾਨੀਆਂ ਬਾਰੇ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਦੋ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ''ਦੀਵਾਰ'' ਅਤੇ ''ਬਾਗ਼ੀ'' ਛਪਵਾਈਆਂ। 1962 ਦੀ ''ਹਾਊਸ ਇਜ ਬਲੈਕ'' ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ਨੇ ਕਈ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਇਨਾਮ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ। ਬਾਰਾਂ ਦਿਨ ਦੀ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ, ਉਹਦਾ ਇੱਕ ਕੋਹੜੀ ਜੋੜੇ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹੁਸੈਨ ਮੰਨਸੂਰੀ ਨਾਲ ਮੋਹ ਪੈ ਗਿਆ। 
==ਕਾਵਿ-ਨਮੂਨਾ ==
&lt;poem&gt;
  (﻿ਅੰਦੋਹ ਪ੍ਰਸਤ)

ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਖ਼ਿਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ...ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਖ਼ਿਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ
ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਖ਼ਿਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਤੇ ਮਲਾਲ ਅੰਗੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ
ਮੇਰੀਆਂ ਆਰਜ਼ੂਆਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਇੱਕ ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਜ਼ਰਦ ਹੋ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ
ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਸੂਰਜ ਸਰਦ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ
ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਦਾ ਆਸਮਾਨ ਪੁਰਦਰਦ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ
ਅਚਾਨਕ ਕਿਸੇ ਗ਼ਮ ਦਾ ਤੂਫ਼ਾਨ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚੁੰਗਲ ਚ ਲੈ ਲੈਂਦਾ
ਮੇਰੇ ਅਸ਼ਕ, ਬਾਰਿਸ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ,
ਮੇਰੇ ਦਾਮਨ ਨੂੰ ਰੰਗੀਨ ਕਰ ਦਿੰਦੇ

ਆਹ! ਕਿਆ ਹੀ ਖ਼ੂਬ ਹੁੰਦਾ ਅਗਰ ਮੈਂ ਖ਼ਿਜ਼ਾਂ ਹੁੰਦੀ
ਵਹਿਸ਼ੀ ਤੇ ਪੁਰਸ਼ੋਰ ਤੇ ਰੰਗ ਆਮੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ
ਕੋਈ ਸ਼ਾਇਰ ਮੇਰੇ ਨੈਣਾਂ ਚ ਪੜ੍ਹਦਾ...ਇਕ ਆਸਮਾਨੀ ਨਜ਼ਮ
ਮੇਰੇ ਪਹਿਲੂ ਚ ਕਿਸੇ ਆਸ਼ਿਕ ਦਾ ਦਿਲ ਜਲਦਾ ਹੁੰਦਾ
ਕਿਸੇ ਅਦਿੱਖ ਗ਼ਮ ਦੇ ਆਤਸ਼ੀ ਸ਼ੱਰਾਰਾਂ ਚ 
ਮੇਰਾ ਨਗ਼ਮਾ
ਥੱਕੀ ਹਾਰੀ ਹਵਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਖ਼ਸਤਾ ਹਾਲ ਦਿਲਾਂ ਤੇ ਇੱਤਰ-ਏ-ਗ਼ਮ ਛਿੜਕਦਾ

ਮੇਰੇ ਰੂਬਰੂ:
ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਸਿਆਲ ਦਾ ਤਲਖ਼ ਚਿਹਰਾ
ਮੇਰੇ ਮਗਰ:
ਕਿਸੇ ਅਚਾਨਕ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਹੁਨਾਲ ਦਾ ਗਾਹ
ਮੇਰਾ ਸੀਨਾ:
ਅੰਦੋਹ ਦਰਦ ਤੇ ਬਦਗੁਮਾਨੀ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਗਾਹ

ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਖ਼ਿਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ...ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਖ਼ਿਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ
&lt;/poem&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1935]]</text>
      <sha1>225q9kmb61mxa61uextpyzucmhx73pf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810318</id>
      <parentid>810317</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T09:35:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Satdeep Gill</username>
        <id>1613</id>
      </contributor>
      <origin>810318</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9182" sha1="hdrovwcnq1i835y54x1lfxsksh5dipn" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਫ਼ਰੂਗ਼ ਫ਼ਰੁਖ਼ਜ਼ਾਦ&lt;br&gt;فروغ فرخزاد
| image              = فروغ فرخزاد.jpg
| image_size         = 200px
| caption            = ਫ਼ਾਰੂਕ ਫ਼ਰੂਖ਼ਜ਼ਾਦ
| birth_date         = 5 ਜਨਵਰੀ 1935
| birth_place        = [[ਤਹਿਰਾਨ]], [[ਪਹਿਲਵੀ ਵੰਸ਼|ਇਰਾਨ]]
| death_date         = {{death date and age|1967|2|13|1935|01|05|df=y}}
| burial_place       = [[ਜ਼ਹੀਰ ਉੱਦੌਲਾਹ]] ਕਬਰਿਸਤਾਨ, [[ਦਰਬੰਦ, ਤਹਿਰਾਨ|ਦਰਬੰਦ]], [[ਸ਼ਮੀਰਾਨ]], [[ਤਹਿਰਾਨ]]
| death_place        = ਤਹਿਰਾਨ, ਇਰਾਨ
| nationality        = [[ਇਰਾਨ]]ੀ
| field              = [[ਕਵਿਤਾ]], ਫ਼ਿਲਮ
| education          = 
| occupation         = [[ਕਾਵਿ-ਸਿਰਜਣਾ]]
| spouse             = [[ਪਰਵੇਜ਼ ਸ਼ਾਪੂਰ]] (ਤਲਾਕਸ਼ੁਦਾ)
| parents            = 
| children           = 
}}
[[ਤਸਵੀਰ:Foroogh.gif|thumb]]
[[Image:Zahir-Foroogh.jpg|thumb|280px|ਫ਼ਰੂਗ਼ ਦੀ ਅਰਾਮਗਾਹ, [[ਦਰਬੰਦ, ਤਹਿਰਾਨ|ਦਰਬੰਦ]], [[ਸ਼ਮੀਰਾਨ]], [[ਤਹਿਰਾਨ]]]]

'''ਫ਼ਰੂਗ਼ ਫ਼ਰੁਖ਼ਜ਼ਾਦ''' ({{lang-fa|فروغ فرخزاد}} ''Forūgh Farrokhzād''; 28 ਦਸੰਬਰ 1934 — 13 ਫਰਵਰੀ 1967)&lt;ref&gt;[http://www.imdb.com/name/nm1265720/bio IMDb bio]&lt;/ref&gt; [[ਇਰਾਨ]]ੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਔਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ [[ਆਧੁਨਿਕ ਫਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ|ਆਧੁਨਿਕ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ]] ਵਿੱਚ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦਾ ਚੜ੍ਹਦਾ ਸੂਰਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਰਾਨ ਦੀਆਂ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਇਸਤਰੀ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਵਿੱਚ ਰਹੀ ਇਹ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦੀ ਸ਼ਾਇਰਾ ਬੁੱਤ-ਸ਼ਿਕਨ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।&lt;ref name=daniel&gt;*{{cite book |last=Daniel |first=Elton L. |title=Culture and Customs of Iran |url=https://archive.org/details/culturecustomsof0000dani |authorlink= |coauthors= Mahdi, Ali Akbar |year=2006 |publisher=Greenwood Press |location= |isbn=978-0-313-32053-8 |pages=[https://archive.org/details/culturecustomsof0000dani/page/81 81]–82 }}&lt;/ref&gt; 32 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਕਾਰ ਹਾਦਸੇ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

==ਜੀਵਨੀ==
ਫ਼ਰੂਗ਼ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਦਸੰਬਰ 1934 ਨੂੰ ਤਹਿਰਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਮੁਹੰਮਦ ਬਾਕ਼ਰ ਫ਼ਰੁਖ਼ਜ਼ਾਦ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਕਰਨਲ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਤੂਰਾਨ ਵਜ਼ੀਰੀ ਤਬਾਰ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੱਤ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ (ਅਮੀਰ, ਮਸੂਦ, ਮਿਹਰਦਾਦ, ਫਰੀਦੂਨ ਫ਼ਰੁਖ਼ਜ਼ਾਦ, ਪੂਰਨ ਫ਼ਰੁਖ਼ਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ਗਲੋਰੀਆ) ਵਿੱਚੋਂ ਤੀਜੇ ਨੰਬਰ ’ਤੇ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਨੌਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਪੇਂਟਿੰਗ ਅਤੇ ਸੀਣ-ਪਰੋਣ ਸਿਖਾਉਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਦਸਤਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 1952 ਵਿੱਚ, 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ 10 ਸਾਲ ਵੱਡੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਿਤਾਰਵਾਦਕ [[ਪਰਵੇਜ਼ ਸ਼ਾਪੂਰ]] ਨਾਲ਼ ਨਿਕਾਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।&lt;ref name=&quot;daniel&quot;/&gt; ਉਸਨੇ ਪੇਂਟਿੰਗ ਅਤੇ ਸੀਣ-ਪਰੋਣ ਸਿਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰਖਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ [[ਅਹਵਾਜ਼]] ਚਲੀ ਗਈ। ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਕਾਮਯਾਰ ਰੱਖਿਆ। 1955 ਵਿੱਚ ਫ਼ਰੂਗ਼ ਅਤੇ ਪਰਵੇਜ਼ ਦਾ ਤਲਾਕ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੇਟੇ ਦਾ ਹੱਕ ਪਰਵੇਜ਼ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਉਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣ ਲਈ ਤਹਿਰਾਨ ਪਰਤ ਗਈ ਅਤੇ 1955 ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਅਸੀਰ (ਬੰਦੀਵਾਨ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ।

ਉਸ ਨੇ ਔਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਤੜਪ ਨੂੰ, ਇਰਾਨੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਔਰਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਵਲਵਲੇ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ ਨਾਲ ਗੜੁਚ ਕਾਵਿ-ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੀਆਂ ਬੇਬਾਕ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਤਕੜੇ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਸੁਰ ਦਾ ਬੜਾ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ। 1958 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਨੌਂ ਮਹੀਨੇ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ। ਇਰਾਨ ਪਰਤ ਕੇ ਰੁਜਗਾਰ ਦੀ ਭਾਲ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਫ਼ਿਲਮ-ਨਿਰਮਾਤਾ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਇਬਰਾਹੀਮ ਗੁਲਸਤਾਨ ਨਾਲ ਹੋਈ, ਜਿਸਨੇ ਉਸਦੀ ਆਪਣਾ ਆਪ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਹੋਰ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਤਬਰੀਜ਼]] ਜਾ ਕੇ ਕੋਹੜ ਪੀੜਤ ਇਰਾਨੀਆਂ ਬਾਰੇ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਦੋ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ''ਦੀਵਾਰ'' ਅਤੇ ''ਬਾਗ਼ੀ'' ਛਪਵਾਈਆਂ। 1962 ਦੀ ''ਹਾਊਸ ਇਜ ਬਲੈਕ'' ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ਨੇ ਕਈ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਇਨਾਮ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ। ਬਾਰਾਂ ਦਿਨ ਦੀ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ, ਉਹਦਾ ਇੱਕ ਕੋਹੜੀ ਜੋੜੇ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹੁਸੈਨ ਮੰਨਸੂਰੀ ਨਾਲ ਮੋਹ ਪੈ ਗਿਆ। 
==ਕਾਵਿ-ਨਮੂਨਾ ==
&lt;poem&gt;
  (﻿ਅੰਦੋਹ ਪ੍ਰਸਤ)

ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਖ਼ਿਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ...ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਖ਼ਿਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ
ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਖ਼ਿਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਤੇ ਮਲਾਲ ਅੰਗੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ
ਮੇਰੀਆਂ ਆਰਜ਼ੂਆਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਇੱਕ ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਜ਼ਰਦ ਹੋ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ
ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਸੂਰਜ ਸਰਦ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ
ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਦਾ ਆਸਮਾਨ ਪੁਰਦਰਦ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ
ਅਚਾਨਕ ਕਿਸੇ ਗ਼ਮ ਦਾ ਤੂਫ਼ਾਨ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚੁੰਗਲ ਚ ਲੈ ਲੈਂਦਾ
ਮੇਰੇ ਅਸ਼ਕ, ਬਾਰਿਸ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ,
ਮੇਰੇ ਦਾਮਨ ਨੂੰ ਰੰਗੀਨ ਕਰ ਦਿੰਦੇ

ਆਹ! ਕਿਆ ਹੀ ਖ਼ੂਬ ਹੁੰਦਾ ਅਗਰ ਮੈਂ ਖ਼ਿਜ਼ਾਂ ਹੁੰਦੀ
ਵਹਿਸ਼ੀ ਤੇ ਪੁਰਸ਼ੋਰ ਤੇ ਰੰਗ ਆਮੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ
ਕੋਈ ਸ਼ਾਇਰ ਮੇਰੇ ਨੈਣਾਂ ਚ ਪੜ੍ਹਦਾ...ਇਕ ਆਸਮਾਨੀ ਨਜ਼ਮ
ਮੇਰੇ ਪਹਿਲੂ ਚ ਕਿਸੇ ਆਸ਼ਿਕ ਦਾ ਦਿਲ ਜਲਦਾ ਹੁੰਦਾ
ਕਿਸੇ ਅਦਿੱਖ ਗ਼ਮ ਦੇ ਆਤਸ਼ੀ ਸ਼ੱਰਾਰਾਂ ਚ 
ਮੇਰਾ ਨਗ਼ਮਾ
ਥੱਕੀ ਹਾਰੀ ਹਵਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਖ਼ਸਤਾ ਹਾਲ ਦਿਲਾਂ ਤੇ ਇੱਤਰ-ਏ-ਗ਼ਮ ਛਿੜਕਦਾ

ਮੇਰੇ ਰੂਬਰੂ:
ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਸਿਆਲ ਦਾ ਤਲਖ਼ ਚਿਹਰਾ
ਮੇਰੇ ਮਗਰ:
ਕਿਸੇ ਅਚਾਨਕ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਹੁਨਾਲ ਦਾ ਗਾਹ
ਮੇਰਾ ਸੀਨਾ:
ਅੰਦੋਹ ਦਰਦ ਤੇ ਬਦਗੁਮਾਨੀ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਗਾਹ

ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਖ਼ਿਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ...ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਖ਼ਿਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ
&lt;/poem&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1935]]</text>
      <sha1>hdrovwcnq1i835y54x1lfxsksh5dipn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28054</id>
    <revision>
      <id>810286</id>
      <parentid>641157</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T19:13:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;Types of compositions&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1294579815|Hindustani classical music]]&quot;</comment>
      <origin>810286</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18962" sha1="s7y0v048rh71knh3tpvjounotdsj004" xml:space="preserve">'''ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ''' [[ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ]] ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਯਾਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਯਾਮ ਹੈ - ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ।
11ਵੀਂ ਅਤੇ 12ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਆਯਾਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਦਿਸ਼ਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਲਲਿਤ ਕਿਸ਼ੋਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਯੂਨਾਨੀ ਪਾਇਥਾਗਾਰਸ ਦੇ ਗਰਾਮ ਅਤੇ ਅਰਬੀ ਫਾਰਸੀ ਗਰਾਮ ਦੇ ਸਮਾਨ ਆਧੁਨਿਕ ਬਿਲਾਵਲ ਠਾਟ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਮੰਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਕਾਫ਼ੀ ਠਾਟ ਸ਼ੁੱਧ ਮੇਲ ਸੀ। ਪਰ ਸ਼ੁੱਧ ਮੇਲ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਅਰਬੀ - ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪਿਆ। ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਾਇਕਾਂ ਅਤੇ ਨਾਇਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਿਆ।

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗੀਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ]]

== ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ==


ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵੋਕਲ ਰੂਪ ਜਾਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਧਰੁਪਦ, ਖਿਆਲ ਅਤੇ ਤਰਾਨਾ ਹਨ। ਹਲਕੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਧਮਾਰ, ਤ੍ਰਿਵਤ, ਚੈਤੀ, [[ਕਜਰੀ]], [[ਟੱਪਾ: ਇੱਕ ਗਾਇਨ ਸ਼ੈਲੀ|ਟੱਪਾ]], ਟਪ-ਖਿਆਲ, [[ਠੁਮਰੀ]], ਦਾਦਰਾ, [[ਗ਼ਜ਼ਲ]] ਅਤੇ ਭਜਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ।  {{ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ|date=June 2020}}&lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template&quot; style=&quot;margin-left:0.1em; white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B;''&lt;nowiki&gt;&lt;span title=&quot;The text near this tag may need clarification or removal of jargon. (June 2020)&quot;&gt;clarification needed&lt;/span&gt;&lt;/nowiki&gt;''&amp;#x5D;&lt;/sup&gt;

=== ਧਰੁਪਦ ===
ਧਰੁਪਦ ਵੋਕਲ ਸੰਗੀਤ  ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਸ਼ੈਲੀ ਹੈ, ਜੋ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਗਾਇਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਧਰੁਪਦ ਨੂੰ [[ਤੰਬੂਰਾ]] ਅਤੇ ਪਖਾਵਜ ਸਾਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਓਹ ਗੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਗੀਤ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ [[ਬ੍ਰਜ ਭਾਸ਼ਾ|ਬ੍ਰਜਭਾਸ਼ਾ]] ਵਿੱਚ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮੱਧਕਾਲੀ ਰੂਪ ਹੈ। [[ਰੁਦਰ ਵੀਨਾ]], ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਤਾਰ ਯੰਤਰ, ਧ੍ਰੁਪਦ ਵਿੱਚ ਯੰਤਰ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਧਰੁਪਦ ਸੰਗੀਤ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਭਗਤੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਅਤੇ ਸਮੱਗਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਉਸਤਤ ਵਿੱਚ ਪਾਠ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਧਰੁਪਦ ਰਚਨਾਵਾਂ ਇੱਕ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਬਿਨਾ ਚਕ੍ਰ ਵਾਲੇ ਆਲਾਪ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਮੰਤਰ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈਃ&lt;blockquote&gt;&quot;ਓਮ ਅਨੰਤ ਤਮ ਤਰਨ ਤਾਰਿਣੀ ਤਵਮ ਹਰੀ ਓਮ ਨਾਰਾਇਣ, ਅਨੰਤ ਹਰੀ ਓਮ ਨਾਰਾਇਨ&quot;।&lt;/blockquote&gt;ਅਲਾਪ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਧੇਰੇ ਤਾਲਬੱਧ ਜੋੜ ਅਤੇ ਝਾਲਾ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਖਾਵਾਜ ਦੇ ਨਾਲ ਬੰਦਿਸ਼ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮਹਾਨ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ [[ਤਾਨਸੇਨ]] ਨੇ ਧ੍ਰੁਪਦ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ। ਧਮਾਰ ਨਾਮਕ ਸ਼ੈਲੀ ਧਰੁਪਦ ਦਾ ਇੱਕ ਹਲਕਾ ਰੂਪ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ [[ਹੋਲੀ]] ਦੇ ਬਸੰਤ ਤਿਉਹਾਰ ਦੌਰਾਨ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਦੋ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਧਰੁਪਦ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੇ ਕੁਝ ਘੱਟ ਕਠੋਰ ਖਿਆਲ, ਗਾਉਣ ਦੀ ਇੱਕ ਵਧੇਰੇ ਸੁਤੰਤਰ-ਰੂਪ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਰਾਹ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਇਲਟੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮੁੱਖ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਨੂੰ ਗੁਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਧ੍ਰੁਪਦ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੁਝ ਸਮਰਥਕਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਡਾਗਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਧ੍ਰੁਪਦ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗਾਇਕ ਡਾਗਰ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਨੀਅਰ ਡਾਗਰ ਭਰਾ, ਨਾਸਿਰ ਮੋਇਨੂਦੀਨ ਅਤੇ [[ਉਸਤਾਦ ਨਾਸਿਰ ਅਮੀਨੁਦੀਨ ਡਾਗਰ|ਨਾਸਿਰ ਅਮੀਨੁਦੀਨ ਡਾਗਰ]], ਜੂਨੀਅਰ ਡਾਗਰ ਭਰਾ [[Nasir Zahiruddin Dagar|ਨਾਸਿਰ ਜ਼ਹੀਰੂਦੀਨ]] ਅਤੇ ਨਸੀਰ ਫ਼ੈਯਾਜ਼ੂਦੀਨ ਡਾਗਰ ਅਤੇ ਵਸੀਫ਼ੂਦੀਨ, [[Fariduddin Dagar|ਫਰੀਦੁਦੀਨ]] ਅਤੇ ਸਈਦਉਦੀਨ ਡਾਗਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨੁਮਾਇੰਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁੰਡੇਚਾ ਭਰਾ ਅਤੇ ਉਦੈ ਭਾਵਲਕਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਡਾਗਰਾਂ ਤੋਂ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਡਾਗਰ ਵੰਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗਾਇਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੀ [[ਦਰਭੰਗਾ ਘਰਾਨਾ|ਦਰਭੰਗਾ ਪਰੰਪਰਾ]] ਦਾ ਮਲਿਕ ਪਰਿਵਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ-ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਰਾਮ ਚਤੁਰ ਮਲਿਕ, [[ਪੰਡਿਤ ਸੀਯਾਰਾਮ ਤਿਵਾਰੀ (ਸੰਗੀਤਕਾਰ)|ਸੀਯਾਰਾਮ ਤਿਵਾਡ਼ੀ]] ਅਤੇ ਵਿਦੁਰ ਮਲਿਕ ਸਨ। ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਕੁਮਾਰ ਮਲਿਕ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਂਤ ਮਲਿਕ ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਧਰੁਪਦ ਗਾਇਕ ਹਨ। ਬਿਹਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ 500 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਧਰੁਪਦ ਘਰਾਨਾ ਹੈ ਡੁਮਰਾਂਵ ਘਰਾਨਾ, [[Pt. Tilak Chand Dubey|ਪੰਡਿਤ.]] [[Pt. Tilak Chand Dubey|ਤਿਲਕ ਚੰਦ ਦੂਬੇ]], [[Pt. Ghanarang Baba|ਪੰਡਿਤ.]] [[Pt. Ghanarang Baba|ਘਨਾਰੰਗ ਬਾਬਾ]] ਇਸ ਵੱਕਾਰੀ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸਨ। ਡੁਮਰਾਂਵ ਘਰਾਨਾ [[Dist-Buxar|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ-ਬਕਸਰ]] ਧਰੁਪਦ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ ਜੋ ਲਗਭਗ 500 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਘਰਾਨਾ ਡੁਮਰਾਂਵ ਰਾਜ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਹੋਇਆ। ਧਰੁਪਦ ਸ਼ੈਲੀ (ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਵਣੀ) ਗੌਹਰ, ਖੰਡਰ ਅਤੇ ਨੌਹਰਵਾਨੀ ਹੈ। ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਦੀਆਂ ਜੀਵੰਤ ਕਥਾਵਾਂ ਪੰਡਿਤ ਹਨ। [[Pt. Ramjee Mishra|ਪੰਡਿਤ.]] ਰਾਮਜੀ ਮਿਸ਼ਰਾ।

[[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗਲ]] ਸਮਰਾਟ [[ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ|ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ]] ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਧਰੁਪਦ ਗਾਇਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਰਗ ਬੇਤੀਆ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਬੇਤੀਆ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੇਤੀਆ ਘਰਾਣੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਮਿਲਿਆ।&lt;ref name=&quot;The Times of India&quot;&gt;{{Cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/1239694564.cms|title=Many Bihari artists ignored by SPIC MACAY|date=13 October 2001|work=[[The Times of India]]|access-date=16 March 2009}}&lt;/ref&gt;

=== ਖਿਆਲ ===
ਖਿਆਲ ਵੋਕਲ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰੂਪ ਹੈ। ਖਿਆਲ, ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ]] ਵਿੱਚ &quot;ਵਿਚਾਰ&quot; ਜਾਂ &quot;ਕਲਪਨਾ&quot; ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਫ਼ਾਰਸੀ/ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇੱਕ ਧੁਨ ਲਈ ਦੋ ਤੋਂ ਅੱਠ-ਸਤਰਾਂ ਦਾ ਗੀਤ ਹੈ। ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ [[ਧਰੁਪਦ|ਧ੍ਰੁਪਦ]] ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿੰਗਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਜਾਵਟਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕਿਸਮ ਹੈ। ਖਿਆਲ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ''ਸਰਗਮ'' ਅਤੇ ''ਤਾਨ'' ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਧ੍ਰੁਪਦ-ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਆਲਾਪ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਇਆ ਹੈ।

ਖਿਆਲ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਗਾਇਕ ਲਈ, ਸੈੱਟ [[ਰਾਗ]] ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਦੁਆਰਾ, ਖਿਆਲ ਦੀ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣਾ ਹੈ। ਖਿਆਲ ਗਾਇਕ ਮੌਕੇ ਤੇ ਸੁਧਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖਿਆਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਰਾਗ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੱਭਦਾ ਹੈ।

ਖਿਆਲ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ੈਲੀ ਧ੍ਰੁਪਦ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੰਗੀਤਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ। ਕਈਆਂ ਦਾ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ [[ਅਮੀਰ ਖ਼ੁਸਰੋ|ਅਮੀਰ ਖੁਸਰੋ]] ਨੇ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ੈਲੀ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਇਸ ਰੂਪ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ [[ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ]] ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਸੀ-ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਦਾਰੰਗ, ਅਦਾਰੰਗ ਅਤੇ [[Manrang|ਮਨਰਂਗ]] ਸਨ।

=== ਤਰਾਨਾ ===
ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੋਕਲ ਰੂਪ, ਤਰਾਨਾ ਮੱਧਮ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਰਫਤਾਰ ਗੀਤ ਹਨ ਜੋ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਮੂਡ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ [[ਤਬਲਾ]], ਪਖਾਵਜ ਜਾਂ ਕਥਕ ਨਾਚ ਦੀ ਲੈਅ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਬੋਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸਤਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਗਾਇਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਲਾਈਨਾਂ ਨੂੰ ਮੌਕੇ ਤੇ ਤੇਜ਼ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਇੱਕ ਅਧਾਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦਾ ਹੈ। ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਤਿਲਾਨਾ ਤਰਾਨਾ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਪਹਿਲਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਨਾਚ ਨਾਲ ਜੁਡ਼ਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

=== ਟੱਪਾ ===
ਟੱਪਾ ਭਾਰਤੀ ਅਰਧ-ਕਲਾਸੀਕਲ ਵੋਕਲ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਤੇਜ਼, ਸੂਖਮ, ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਨਿਰਮਾਣ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਇਸ ਦੀ ਰੋਲਿੰਗ ਗਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਊਠ ਸਵਾਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੀਆਂ ਗੁਲਾਮ ਨਬੀ ਸ਼ੋਰੀ ਜਾਂ ਸ਼ੋਰੀ ਮੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਇੱਕ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਅਵਧ ਦੇ ਨਵਾਬ ਆਸਫ-ਉਦ-ਦੌਲਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਗਾਇਕ ਸਨ। &quot;ਨਿਧੁਬਾਬੁਰ ਟੱਪਾ&quot; ਜਾਂ ਨਿਧੂ ਬਾਬੂ ਦੁਆਰਾ ਗਾਏ ਟੱਪਾ 18ਵੀਂ ਅਤੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਨ।

=== ਠੁਮਰੀ ===
ਠੁਮਰੀ ਇੱਕ ਅਰਧ-ਕਲਾਸੀਕਲ ਵੋਕਲ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ [[ਨਵਾਬ]] [[ਵਾਜਿਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ]], (r. 1847-1856) ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਗੀਤ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ, ਵਧੇਰੇ ਪੇਂਡੂ ਹਿੰਦੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਬ੍ਰਜ ਭਾਸ਼ਾ|ਬ੍ਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ]], [[ਅਉਧੀ ਬੋਲੀ|ਅਵਧੀ]] ਅਤੇ [[ਭੋਜਪੁਰੀ ਬੋਲੀ|ਭੋਜਪੁਰੀ]] ਵਿੱਚ ਹਨ। ਕਵਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਥੀਮ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਰਾਗ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਣ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਸੁਹਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਠੁਮਰੀ ਅਤੇ [[ਕਥਕ|ਕੱਥਕ]] ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਮੇਲ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਠੁਮਰੀ ਦੇ ਇਕੱਲੇ ਰੂਪ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।
[[File:Ustad_Abdul_Karim_Khan-_Jamuna_Ke_Teer_-_Thumri_in_Raag_Bhairvi.wav|thumb|[[ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ]] ਰਾਗ [[ਭੈਰਵੀ]] ਵਿੱਚ [[ਠੁਮਰੀ]] ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ]]
ਇਸ ਵਿਧਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਾਲੀਆ ਕਲਾਕਾਰ [[ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ]], ਭਰਾ [[ਬਰਕਤ ਅਲੀ ਖਾਨ]] ਅਤੇ [[ਬੜੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ|ਬੜੇ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ]], [[ਬੇਗਮ ਅਖ਼ਤਰ]], [[ਨਿਰਮਲਾ ਦੇਵੀ]], [[ਗਿਰਜਾ ਦੇਵੀ|ਗਿਰਿਜਾ ਦੇਵੀ]], [[ਪ੍ਰਭਾ ਅਤਰੇ|ਪ੍ਰਭਾ ਅਤ੍ਰੇ]], [[ਸਿਧੇਸ਼ਵਰੀ ਦੇਵੀ|ਸਿੱਧੇਸ਼ਵਰੀ ਦੇਵੀ]], [[ਸ਼ੋਭਾ ਗੂਰਤੂ|ਸ਼ੋਭਾ ਗੁਰਤੂ]] ਅਤੇ ਛੰਨੂਲਾਲ ਮਿਸ਼ਰਾ ਹਨ।

=== ਗ਼ਜ਼ਲ ===
ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗਲ]] ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਕਾਵਿਕ ਰੂਪ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤਕ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਵਿੱਚ [[ਮੀਰ ਤਕੀ ਮੀਰ]], [[ਗ਼ਾਲਿਬ|ਗਾਲਿਬ]], [[ਦਾਗ਼ ਦਿਹਲਵੀ|ਦਾਗ਼]], [[ਮੁਹੰਮਦ ਇਬਰਾਹਿਮ ਜ਼ੌਕ|ਜ਼ੌਕ]] ਅਤੇ [[ਮਿਰਜ਼ਾ ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਸੌਦਾ]] ਵਰਗੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਕਵੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਗ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ੈਲੀ ਇਸ ਦੇ ਰੋਮਾਂਸ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੰਗਾਂ ਬਾਰੇ ਇਸ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੰਗਠਿਤ ਵੋਕਲ ਸੰਗੀਤ [[ਕੇਂਦਰੀ ਏਸ਼ੀਆ|ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ]], [[ਮੱਧ ਪੂਰਬ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ।</text>
      <sha1>s7y0v048rh71knh3tpvjounotdsj004</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਗੈਂਗਲੀਅਨ ਸਿਸਟ</title>
    <ns>1</ns>
    <id>33762</id>
    <revision>
      <id>810251</id>
      <parentid>162340</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:29:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ]] ਨੂੰ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਗੈਂਗਲੀਅਨ ਸਿਸਟ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਮ</comment>
      <origin>162340</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="mawijv26ieo8194pfbm9olgeisbu5g0" xml:space="preserve">{{ਚਰਚਾ ਸਿਰਲੇਖ}}</text>
      <sha1>mawijv26ieo8194pfbm9olgeisbu5g0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੈਮੂਅਲ ਜੌਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37451</id>
    <revision>
      <id>810308</id>
      <parentid>799683</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T04:55:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harry sidhuz</username>
        <id>38365</id>
      </contributor>
      <origin>810308</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8245" sha1="bivfp0itsk95udo491mbo2blumz77n6" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name = ਸੈਮੂਅਲ ਜੌਨ
| image = SamuelJohn.jpg
| imagesize = 
| caption =ਸੈਮੂਅਲ ਜੌਨ
| birth_date = {{birth date and age|1965|04|18|df=yes}}
| birth_place = ਪਿੰਡ [[ਢਿਲਵਾਂ]], [[ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ
| birth_name =
| othername =
| yearsactive = 1990–ਅੱਜ
| spouse = ਜਸਵਿੰਦਰ 
| children = ਬਾਣੀ (ਧੀ)
| height =
| occupation = ਐਕਟਰ, ਲੋਕ ਥੀਏਟਰ 
| awards = 
|signature=
|signature_alt=
}}
'''ਸੈਮੂਅਲ ਜੌਨ''' ਇੱਕ [[ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ|ਭਾਰਤੀ]]-[[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਅਦਾਕਾਰ ਅਤੇ ਥੀਏਟਰ ਕਾਰਕੁਨ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਵਾਰਡ-ਜੇਤੂ ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ਿਲਮ, [[ਅੰਨ੍ਹੇ ਘੋੜੇ ਦਾ ਦਾਨ]] ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।&lt;ref&gt;{{cite news | url = http://www.hindustantimes.com/Punjab/Chandigarh/Stars-extraordinaire/Article1-980019.aspx | title = Stars Extraordinaire | author = Usmeet Kaur | publisher = [[Hindustan Times]] | date = 2012-12-24 | access-date = 2014-03-29 | archive-date = 2013-12-13 | archive-url = https://archive.today/20131213132330/http://www.hindustantimes.com/Punjab/Chandigarh/Stars-extraordinaire/Article1-980019.aspx | dead-url = yes }}&lt;/ref&gt;
==ਜੀਵਨ==
ਸੈਮੂਅਲ ਜੌਨ ਭਾਰਤੀ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ [[ਕੋਟਕਪੂਰਾ]] ਤੋਂ ਪੰਜ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਪਿੰਡ [[ਢਿਲਵਾਂ]] ਦਾ ਜੰਮਪਲ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਾਲਜ, [[ਕੋਟਕਪੂਰਾ]] ਤੋਂ ਗਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ]] ਤੋਂ ਥੀਏਟਰ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਪੋਸਟ ਗਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ [[ਇਪਟਾ]] ਦੀਆਂ ਲੀਹਾਂ ਤੇ ਲੋਕ ਰੰਗਮੰਚ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref&gt;[http://punjabitribuneonline.com/2014/02/%E0%A8%B0%E0%A9%B0%E0%A8%97%E0%A8%95%E0%A8%B0%E0%A8%AE%E0%A9%80-%E0%A8%B8%E0%A9%88%E0%A8%AE%E0%A9%82%E0%A8%85%E0%A8%B2-%E0%A8%9C%E0%A9%8C%E0%A8%B9%E0%A8%A8-%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%AA/ ਰੰਗਕਰਮੀ ਸੈਮੂਅਲ ਜੌਹਨ ਅਤੇ ਪੀਪਲਜ਼ ਥੀਏਟਰ ਦੇ ਵੱਧਦੇ ਕਦਮ]&lt;/ref&gt;
==ਪੀਪਲਜ਼ ਥੀਏਟਰ ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ==

== ਥੀਏਟਰ ==
ਸੈਮੂਅਲ ਜੌਨ ਨੇ ਬਲਰਾਮ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਾਲਮੀਕੀ ਦੀ ਆਤਮਕਥਾ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਸਿੰਗਲ ਐਕਟਰ ਨਾਟਕ ਜੂਠ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਮੀਡੀਆ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੰਚਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੇ ਕਈ ਸ਼ੋਅ ਹੋਏ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.tribuneindia.com/2006/20060613/ldh2.htm|title=Theatre Workshop for Children|date=2006-06-12|work=[[The Tribune (Chandigarh)|The Tribune]]}}&lt;/ref&gt; ਸੈਮੂਅਲ ਨੇ ਮੀਡੀਆ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਲਈ ਵੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਬਲਰਾਮ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ ਦੇ ਮੈਕਬੈਥ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪਾਂਤਰ। ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਟਕ ਜੋ ਉਸਨੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਹਨ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਮਾਤ ਲੋਕ, ਤੈ ਕੀ ਦਰਦ ਨਾ ਆਇਆ, ਘਸੀਆ ਹੋਇਆ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਬਾਗਾਂ ਦਾ ਰਾਖਾ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.tribuneindia.com/2004/20040630/cth2.htm|title=Exposing rural Punjabis to Shakespeare magic|author=Aditi Tandon|date=2004-06-30|work=[[The Tribune (Chandigarh)|The Tribune]]}}&lt;/ref&gt; ਸੈਮੂਅਲ ਜੌਨ ਪੀਪਲਜ਼ ਥੀਏਟਰ ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਹਨ। ਇਹ ਗਰੁੱਪ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਲੀ ਦੇ ਕੋਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੰਚਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

==ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ==
*ਜੂਠ
*ਮਾਤਲੋਕ
*ਘਸਿਆ ਹੋਇਆ ਆਦਮੀ 
*ਤੈ ਕੀ ਦਰਦ ਨਾ ਆਇਆ
*ਮੈਕਬੇਥ
*ਛਿਪਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 
*ਬਾਗਾਂ ਦਾ ਰਾਖਾ
*ਕਿਰਤੀ
*ਬਾਲ ਭਗਵਾਨ
*ਪੁੜਾਂ ਵਿਚਾਲੇ
*ਜਦੋਂ ਬੋਹਲ ਰੋਂਦੇ ਨੇ
*ਮੋਦਣ ਅਮਲੀ
*ਆਜੋ ਦੇਯੀਏ ਹੋਕਾ
*ਵੇਹੜੇ ਆਲ਼ਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਾ
*ਮਾਤਾ ਧਰਤ ਮਹੱਤ
*ਗਧਾ ਤੇ ਸ਼ੇਰ 

==ਓਪੇਰੇ==
* ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ
* ਕਾਮਰੇਡ ਬਅੰਤ ਅਲੀ ਸ਼ੇਰ
* ਲਾਲ ਫਰੇਰਾ(ਮਈ ਦਿਵਸ)

==ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਟਕ== 
* ਕਾਂ ਤੇ ਚਿੜੀ
* ਸ਼ੇਰ ਤੇ ਖਰਗੋਸ਼
* ਆਜੜੀ ਤੇ ਬਘਿਆੜ 
* ਰੋਬੋਟ ਤੇ ਤਿਤਲੀ
* ਸ਼ੇਰ ਤੇ ਚੂਹਾ
* ਇੱਕ ਬਾਂਦਰ ਦੋ ਬਿੱਲੀਆਂ
* ਰਾਜਾ ਵਾਣਵੱਟ 
* ਜੱਬਲ ਰਾਜਾ
* ਕਹਾਣੀ ਗੋਪੀ ਦੀ
* ਨਾ ਸ਼ੁਕਰਾ ਇਨਸਾਨ

==ਫ਼ਿਲਮਾਂ==
*ਅੰਨ੍ਹੇ ਘੋੜੇ ਦਾ ਦਾਨ
*ਆਤੂ ਖੋਜੀ
*ਤੱਖੀ
*ਪੁਲਿਸ ਇਨ ਪੌਲੀਵੂਡ

==ਬਾਹਰਲੇ ਲਿੰਕ==
* {{IMDb name|6148025}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=DDrxDt6rnv4 ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਦਿਹਾੜੀਦਾਰ ਰੰਗਕਰਮੀ ਸੈਮੂਅਲ ਜੌਹਨ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ]
* [https://www.youtube.com/watch?v=staWi9BD4Xo ਸੈਮੂਅਲ ਜੌਹਨ: ਇੱਕ ਮੁਲਾਕਾਤ]
* [https://www.youtube.com/watch?v=B9iuV_glN2Y ਜੂਠ]
* [http://www.sunday-guardian.com/investigation/samuel-brings-theatre-back-to-punjab-villages Samuel John Brings Theatre Back to Punjab] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304023926/http://www.sunday-guardian.com/investigation/samuel-brings-theatre-back-to-punjab-villages |date=2016-03-04 }}
* [http://punjabitribuneonline.com/2017/05/%E0%A8%B8%E0%A9%88%E0%A8%AE%E0%A9%82%E0%A8%85%E0%A8%B2-%E0%A8%9C%E0%A9%8C%E0%A8%B9%E0%A8%A8-%E0%A8%B5%E0%A9%B1%E0%A8%B2%E0%A9%8B%E0%A8%82-%E0%A8%95%E0%A9%88%E0%A8%B2%E0%A8%97%E0%A8%B0%E0%A9%80/ ਸੈਮੂਅਲ ਜੌਹਨ ਵੱਲੋਂ ਕੈਲਗਰੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ]
*[https://www.youtube.com/watch?v=G1BzUSlrCxc ਕੈਲਗਰੀ ਵਿੱਚ ਸੈਮੂਅਲ ਜੌਹਨ ਵਲੋਂ ਨਾਟਕ ਜੂਠ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ]
*[https://www.youtube.com/watch?v=iS03N41jHn0  Sahitik Milnee: Meera Gill with Samuel John and Rupy]
*[https://www.youtube.com/watch?v=staWi9BD4Xo  Samuel John on theatre for social change]
*[https://www.youtube.com/watch?v=DDrxDt6rnv4  ਰੰਗਕਰਮੀ ਸੈਮੂਅਲ ਜੌਹਨ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ- An Interview with the Punjabi ]

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਅਦਾਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰੰਗਕਰਮੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨਾਟਕਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1965]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>bivfp0itsk95udo491mbo2blumz77n6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜਵੰਧਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>42371</id>
    <revision>
      <id>810259</id>
      <parentid>713575</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:36:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810259</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2416" sha1="gdsiwvce6gqzrvmaa349iaf3apdo7ti" xml:space="preserve">{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}{{Infobox settlement
| name = ਜਵੰਧਾ
| native_name = 
| native_name_lang = 
| other_name = 
| nickname = 
| settlement_type = ਪਿੰਡ
| image_skyline = 
| image_alt = 
| image_caption = 
| pushpin_map =।ndia Punjab
| pushpin_label_position = 
| pushpin_map_alt = 
| pushpin_map_caption = ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ 
| latd = 
| latm = 
| lats = 
| latNS = N
| longd = 
| longm = 
| longs = 
| longEW = E
| coordinates_display = 
| subdivision_type =ਦੇਸ਼
| subdivision_name = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1 =ਰਾਜ
| subdivision_name1 = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2 = [[ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਫ਼ਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ]]
| established_title = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date = 
| founder = 
| named_for = 
| parts_type = [[ਬਲਾਕ]]
| parts = [[ਬੱਸੀ ਪਠਾਣਾਂ]]
| government_type = 
| governing_body = 
| unit_pref = Metric
| area_footnotes = 
| area_rank = 
| area_total_km2 = 
| elevation_footnotes = 
| elevation_m = 
| population_total = 
| population_as_of = 
| population_rank = 
| population_density_km2 = auto
| population_demonym = 
| population_footnotes = 
| demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ
| demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| timezone1 = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ]]
| utc_offset1 = +5:30
| postal_code_type =[[ਪੋਸਟਲ ਇੰਡੈਕਸ ਨੰਬਰ|ਪਿੰਨ]]
| postal_code = 
| registration_plate = 
| blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
| blank1_info_sec1 = [[ਬੱਸੀ ਪਠਾਣਾਂ]]
| website = 
| footnotes = 
}}

'''ਜਵੰਧਾ''' ਭਾਰਤੀ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ [[ਬੱਸੀ ਪਠਾਣਾਂ]] ਬਲਾਕ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ।

{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]</text>
      <sha1>gdsiwvce6gqzrvmaa349iaf3apdo7ti</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪ੍ਰਾਈਡ ਪਾਰਕ ਸਟੇਡੀਅਮ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45033</id>
    <revision>
      <id>810246</id>
      <parentid>473699</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:23:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810246</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2367" sha1="8a61pz1ufevr49bxvwzuiao2lvljhkp" xml:space="preserve">{{Infobox stadium
| stadium_name = ਪ੍ਰਾਈਡ ਪਾਰਕ
| nickname = ਇਪ੍ਰੋ ਸਟੇਡੀਅਮ&lt;ref name=&quot;iPro&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.dailymail.co.uk/sport/football/article-2506858/Derby-Pride-Park-The-iPro-Stadium.html?ico=sport^headlines|title=Derby re-name Pride Park 'The iPro Stadium' with club set to net £7m|last=Moxley|first=Neil|date=13 November 2013|work=[[Daily Mail]]|publisher=[[DMG Media]]|accessdate=13 November 2013}}&lt;/ref&gt;
| image = [[Image:pridepark.jpg|300px]]
| fullname = ਪ੍ਰਾਈਡ ਪਾਰਕ ਸਟੇਡੀਅਮ
| location = [[ਡਰਬੀ]],&lt;br&gt;[[ਇੰਗਲੈਂਡ]]
| coordinates = {{coord|52|54|54|N|1|26|50|W|type:landmark_region:GB|display=it}}
| opened = 18 ਜੁਲਾਈ 1997&lt;ref name=&quot;PPS2&quot;&gt;{{cite book |last= Mortimer|first= Gerald |title= Derby County: The Complete Record|publisher=Breedon Books|year= 2006|page=56|isbn= 1-85983-517-1}}&lt;/ref&gt;
| owner = [[ਡਰਬੀ ਕਾਨਟੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਲੱਬ]]
| operator = [[ਡਰਬੀ ਕਾਨਟੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਲੱਬ]]
| surface = ਘਾਹ
| construction_cost = £ 2,80,00,000
| architect = 
| former_names = 
| tenants = [[ਡਰਬੀ ਕਾਨਟੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਲੱਬ]]
| seating_capacity = 33,597&lt;ref name=&quot;int.soccerway.com&quot;&gt;http://int.soccerway.com/teams/england/derby-county-fc/699/&lt;/ref&gt;
|}}

'''ਇਵੁੱਡ ਪਾਰਕ''', ਇਸ ਨੂੰ [[ਬਲੈਕਬਰਨ]], [[ਇੰਗਲੈਂਡ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਫੁੱਟਬਾਲ ਸਟੇਡੀਅਮ ਹੈ। ਇਹ [[ਬਲੈਕਬਰਨ ਰੋਵਾਰਸ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਲੱਬ]] ਦਾ ਘਰੇਲੂ ਮੈਦਾਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 31,367 ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬੈਠਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;int.soccerway.com&quot;/&gt;
==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{commons category|Pride Park Stadium|ਪ੍ਰਾਈਡ ਪਾਰਕ ਸਟੇਡੀਅਮ}}
* [http://www.prideparkstadium.com/ ਪ੍ਰਾਈਡ ਪਾਰਕ ਸਟੇਡੀਅਮ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ]
* [http://www.footballgroundguide.com/derby_county/ ਫੁੱਟਬਾਲ ਮੈਦਾਨ ਗਾਈਡ ਆਰਟੀਕਲ]
{{ਅਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਫੁੱਟਬਾਲ ਮੈਦਾਨ]]</text>
      <sha1>8a61pz1ufevr49bxvwzuiao2lvljhkp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜੇਰੋਮ ਜੀਨੇ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>67492</id>
    <revision>
      <id>810267</id>
      <parentid>577946</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:44:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810267</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3178" sha1="03i1dols6baq37l5flq01a0jkq2so1i" xml:space="preserve">{{Infobox sportsperson
| name = ਜੇਰੋਮ ਜੀਨੇ
| birth_name = 
| image = Escrime championnat d'Europe Jérôme Jeannet 1.jpg
| caption = ਜੇਰੋਮ ਜੀਨੇ
| fullname = 
| nickname = 
| nationality = 
| residence = 
| birth_date = {{birth date and age|1977|1|26|df=yes}}
| birth_place = [[Fort-de-France]], [[Martinique]]
| death_date = 
| death_place = 
| height = 
| weight = 
| website = 
| country = 
| sport = [[ਫੈਨਸਿੰਗ]]
| event = 
| collegeteam = 
| club = 
| team = 
| turnedpro = 
| coach = 
| retired = 
| coaching = 
| worlds = 
| regionals = 
| nationals = 
| olympics = 
| paralympics = 
| highestranking = 
| pb = 
| medaltemplates = {{MedalSport|Mens' [[Fencing (sport)|fencing]]}}
{{MedalCountry | {{FRA}} }}
{{MedalCompetition|[[Olympic Games]]}}&lt;ref name=&quot;databaseolympics&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.databaseolympics.com/players/playerpage.htm?ilkid=JEANNJER01 |title=Olympics Statistics: Jérôme Jeannet |accessdate=2012-06-04 |work=databaseolympics.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;sports-reference&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.sports-reference.com/olympics/athletes/je/jerome-jeannet-1.html |title=Jérôme Jeannet Olympic Results |accessdate=2012-06-04 |work=sports-reference.com |archive-date=2009-06-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090610033736/http://www.sports-reference.com/olympics/athletes/je/jerome-jeannet-1.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
{{MedalGold| [[2004 Summer Olympics|2004 Athens]] | [[Fencing at the 2004 Summer Olympics – Men's team épée|Team épée]]}}
{{MedalGold| [[2008 Summer Olympics|2008 Beijing]] | [[Fencing at the 2008 Summer Olympics – Men's team épée|Team épée]]}}
{{MedalCompetition|[[FIE World Championships in Fencing|World Championships]]}}
{{MedalBronze|[[2001 World Fencing Championships|2001 Nîmes]]|Team épée}}
{{MedalGold|[[2005 World Fencing Championships|2005 Leipzig]]|Team épée}}
{{MedalGold|[[2007 World Fencing Championships|2007 Saint Petersburg]]|Team épée}}
{{MedalBronze|[[2007 World Fencing Championships|2007 Saint Petersburg]]|Épée}}
{{MedalBronze|[[2009 World Fencing Championships|2009 Antalya]]|Épée}}
{{MedalGold|[[2009 World Fencing Championships|2009 Antalya]]|Team épée}}
{{MedalGold|[[2010 World Fencing Championships|2010 Paris]]|[[Men's team épée at the 2010 World Fencing Championships|Team Épée]]}}
| show-medals = yes
}}
'''ਜੇਰੋਮ ਜੀਨੇ''' [[ਫਰਾਂਸ]] ਦਾ ਇੱਕ [[ਫੈਨਸਿੰਗ]] ਖਿਡਾਰੀ ਹੈ। ਉਹ [[ਏਪੇ]] ਈਵੈਂਟ ਖੇਡਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ 2004 ਅਤੇ 2008 ਦੀਆਂ ਉਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸੋਨ ਤਗਮਾ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;http://www.fie.ch/Competitions/FencerDetail.aspx?param=94E990C641E8951A561113DF2D9C16C5&lt;/ref&gt;

ਉਸ ਦਾ ਭਰਾ [[ਫੈਬਰਿਕ ਜੀਨੇ]] ਵੀ ਫੈਨਸਿੰਗ ਦਾ ਖਿਡਾਰੀ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫੈਨਸਿੰਗ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਫੈਨਸਿੰਗ ਖਿਡਾਰੀ]]</text>
      <sha1>03i1dols6baq37l5flq01a0jkq2so1i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Main Page/Banner</title>
    <ns>10</ns>
    <id>74180</id>
    <revision>
      <id>810325</id>
      <parentid>791164</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T11:09:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Updated language count</comment>
      <origin>810325</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2681" sha1="j62inyt54i3jss4j933zvnzm9m0qo2k" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;templatestyles src=&quot;ਫਰਮਾ:Main Page/styles.css&quot;/&gt;&lt;/noinclude&gt;
&lt;div id = &quot;topBanner&quot;&gt;
&lt;div id=&quot;socialsContainer&quot;&gt;
&lt;div id = &quot;socialsMobile&quot;&gt;{{ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Kuldeepburjbhalaike/socialmedia}}&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;div id = &quot;socialsDesktop&quot;&gt;{{ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Kuldeepburjbhalaike/socialmedia}}&lt;/div&gt;
&lt;div id=&quot;topHeader&quot; class=&quot;containers&quot;&gt;
[[ਤਸਵੀਰ:Wikipedia-logo-v2.svg|100px|alt=|link=]]
&lt;p id =&quot;heading&quot;&gt;[[ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ]]&lt;/p&gt;
&lt;p id = &quot;statement&quot;&gt;ਇੱਕ &lt;span id = &quot;azad&quot;&gt;ਆਜ਼ਾਦ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼&lt;/span&gt; ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।&lt;/p&gt;
&lt;div class = &quot;line&quot;&gt;&lt;/div&gt;
&lt;div id = &quot;time&quot;&gt;
&lt;p&gt;ਇਸ ਸਮੇਂ ਕੁੱਲ [[ਖ਼ਾਸ:ਅੰਕੜੇ|ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ]] [[ਖ਼ਾਸ:ਨਵੇਂ_ਸਫ਼ੇ|'''{{NUMBEROFARTICLES}}''']] ਹੈ ਅਤੇ ਕੁੱਲ '''{{NUMBEROFACTIVEUSERS}}''' ਸਰਗਰਮ ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਹਨ।&lt;/p&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;div id=&quot;topHeader2&quot; class=&quot;containers&quot;&gt;
&lt;p&gt;ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ [[:m:List_of_Wikipedias|342 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]] ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦਾ ਸਫ਼ਰ {{Start date and age|2002|6|3|df=y|p=y}} ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ।&lt;/p&gt;     
&lt;div class = &quot;line&quot;&gt;&lt;/div&gt;  
&lt;div id=&quot;links&quot;&gt;
{{hlist | [[ਮਦਦ:ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ|ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ]] | [[ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ:ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ|ਆਮ ਸਵਾਲ]] |[[ਮਦਦ:ਸੰਪਾਦਨ|ਸੰਪਾਦਨ]] }}
{{hlist | [[ਮਦਦ:ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛੋ|ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛੋ]] | [[ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ:ਆਮ ਅਸਵੀਕਾਰਤਾ|ਆਮ ਬੇਦਾਅਵਾ]] |[[ਖ਼ਾਸ:ਤਾਜ਼ਾ_ਤਬਦੀਲੀਆਂ|ਤਾਜ਼ਾ ਤਬਦੀਲੀਆਂ]] }}
&lt;/div&gt;

&lt;div id=&quot;desktopLinks&quot;&gt;
{{hlist | [[ਮਦਦ:ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ|ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ]] | [[ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ:ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ|ਆਮ ਸਵਾਲ]] |[[ਮਦਦ:ਸੰਪਾਦਨ|ਸੰਪਾਦਨ]] | [[ਮਦਦ:ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛੋ|ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛੋ]] | [[ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ:ਆਮ ਅਸਵੀਕਾਰਤਾ|ਆਮ ਬੇਦਾਅਵਾ]] | [[ਖ਼ਾਸ:ਤਾਜ਼ਾ_ਤਬਦੀਲੀਆਂ|ਤਾਜ਼ਾ ਤਬਦੀਲੀਆਂ]]}}
&lt;/div&gt;

&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>j62inyt54i3jss4j933zvnzm9m0qo2k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>74522</id>
    <revision>
      <id>810297</id>
      <parentid>806351</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T01:50:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Charan Gill</username>
        <id>4603</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>810297</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="110820" sha1="m9yf59cy24hro50bhepqrns7s5zihlk" xml:space="preserve">{{Infobox website
| name = ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ
| logo = [[File:Wikipedia-logo-v5-pa.svg|150px|frameless|An incomplete sphere made of large, white jigsaw puzzle pieces. Each puzzle piece contains one glyph from a different writing system, with each glyph written in black.]]
| logo_caption = [[ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦਾ ਲੋਗੋ]], ਇੱਕ ਗਲੋਬ ਵੱਖ ਵੱਖ ਲਿਖਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਗਲਾਈਫਜ਼ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ
| screenshot = Wikipedia Portal Screenshot (2022).svg{{!}}border
| screenshot_alt = ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਪੋਰਟਲ ਲੇਖ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕ੍ਰਮਬੱਧ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
| caption = ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦਾ ਡੈਸਕਟਾਪ ਹੋਮਪੇਜ
| collapsible = yes
| type = [[ਔਨਲਾਈਨ ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ]]
| language_count = {{NUMBEROF|languages|Wikipedia}}
| country_of_origin = ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ
| owner = {{Unbulleted list|[[ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ]]|}}
| authors = {{Unbulleted list|[[ਜਿੰਮੀ ਵੇਲਜ਼]]|[[ਲੈਰੀ ਸੈਂਗਰ]]&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot; /&gt;}}
| url = {{URL|https://www.wikipedia.org/|wikipedia.org}}
| commercial = ਨਹੀਂ
| registration = ਵਿਕਲਪਿਕ&lt;ref group=note&gt;ਕੁਝ ਖਾਸ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕਰਨਾ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ 'ਤੇ ਪੰਨੇ ਬਣਾਉਣਾ, ਅਤੇ ਫਾਈਲਾਂ ਅੱਪਲੋਡ ਕਰਨਾ।&lt;/ref&gt;
| num_users = [[ਵਿਕੀਪੀਡੀਆਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ#ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ|&gt;{{formatnum:{{#expr:{{NUMBEROF|ACTIVEUSERS|totalactive.wikipedia}}}}}}]] ਸਰਗਰਮ ਸੰਪਾਦਕ&lt;ref group=note&gt;[[Special:ActiveUsers|ਸਰਗਰਮ]] ਤੋਂ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਦਿੱਤੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇੱਕ ਸੰਪਾਦਨ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ।&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[ਵਿਕੀਪੀਡੀਆਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ#ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ|&gt;{{formatnum:{{#expr:{{NUMBEROF|USERS|totalactive.wikipedia}}}}}}]] ਰਜਿਸਟਰਡ ਵਰਤੋਂਕਾਰ
| launch_date = {{Start date and age|df=yes|p=yes|br=yes|2001|1|15}}
| current_status = ਸਰਗਰਮ
| content_license = {{Nowrap|[[Creative Commons license|CC Attribution / Share-Alike]] 3.0}}&lt;br /&gt;Most text is also dual-licensed under [[GNU Free Documentation License|GFDL]]; media licensing varies
| programming_language = ਲੈਂਪ ਪਲੇਟਫਾਰਮ&lt;ref name=&quot;roadchap&quot;&gt;{{cite web |url=https://rogchap.com/2011/09/06/top-40-website-programming-languages/ |title= Top 40 Website Programming Languages |website= rogchap.com |author= Chapman, Roger |date= September 6, 2011 |access-date= September 6, 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130922015103/https://rogchap.com/2011/09/06/top-40-website-programming-languages/ |archive-date= September 22, 2013}}&lt;/ref&gt;
| oclc = 52075003
}}

'''ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]: '''Wikipedia''') ਇੱਕ ਬਹੁਭਾਸ਼ਾਈ ਆਨਲਾਈਨ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਖੁੱਲੇ ਸਹਿਯੋਗ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;McNeil2011&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thespec.com/news-story/2205263-wikipedia-makes-a-house-call-to-mac/|title=Wikipedia Makes A House Call To Mac|last=Mark McNeil|date=October 4, 2011|work=[[The Hamilton Spectator]]}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਵਾਲੰਟੀਅਰ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕੀ-ਅਧਾਰਿਤ ਸੋਧ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਰਾਹੀਂ ਸਾਂਭਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Poe2006&quot;&gt;{{Cite magazine|last=Poe|first=Marshall|author-link=Marshall Poe|date=September 2006|title=The Hive|url=https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2006/09/the-hive/305118/|magazine=[[The Atlantic|The Atlantic Monthly]]}}&lt;/ref&gt; ਇਹ [[ਵਰਲਡ ਵਾਈਡ ਵੈੱਬ]] 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ, ਆਮ ਹਵਾਲਿਆਂ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.comscore.com/Insights/Press-Releases/2012/9/comScore-Media-Metrix-Ranks-Top-50-US-Web-Properties-for-August-201?cs_edgescape_cc=US|title=comScore MMX Ranks Top 50 US Web Properties for August 2012|date=September 12, 2012|website=comScore|archive-url=https://web.archive.org/web/20190831234506/https://www.comscore.com/Insights/Press-Releases/2012/9/comScore-Media-Metrix-Ranks-Top-50-US-Web-Properties-for-August-201?cs_edgescape_cc=US|archive-date=August 31, 2019|access-date=February 6, 2013}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਮਾਰਚ 2020 ਤੱਕ ਐਲੈਕਸਾ ਦੁਆਰਾ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ 20 ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵੈਬਸਾਈਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁਫਤ ਸਮੱਗਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵਪਾਰਕ [[ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ|ਵਿਗਿਆਪਨ]] ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾ [[ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ]] ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/the-intersect/wp/2015/12/02/wikipedia-has-a-ton-of-money-so-why-is-it-begging-you-to-donate-yours/|title=Wikipedia has a ton of money. So why is it begging you to donate yours?|last=Dewey|first=Caitlin|date=December 2, 2015|access-date=April 10, 2019|agency=The Washington Post}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/10104946|title=Wikimedia pornography row deepens as Wales cedes rights—BBC News|date=May 10, 2010|work=BBC|access-date=June 28, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.ecommercetimes.com/story/76351.html|title=The Mysterious Workings of Wikis: Who Owns What?|last=Vogel, Peter S.|date=October 10, 2012|work=Ecommerce Times|access-date=June 28, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20200222001728/https://www.ecommercetimes.com/story/76351.html|archive-date=February 22, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://arstechnica.com/tech-policy/2014/01/wikimedia-foundation-employee-ousted-over-paid-editing/|title=Wikimedia Foundation employee ousted over paid editing|last=Mullin, Joe|date=January 10, 2014|work=Ars Technica|access-date=June 28, 2016}}&lt;/ref&gt; ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨਵੇਂ ਲੇਖ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣੇ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੇ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧ ਸਕਦਾ ਹੈ। 

ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੂੰ 15 ਜਨਵਰੀ 2001 ਨੂੰ [[ਜਿੰਮੀ ਵੇਲਸ|ਜਿੰਮੀ ਵੇਲਜ਼]] ਅਤੇ [[ਲੈਰੀ ਸੈਂਗਰ|ਲੈਰੀ ਸੇਂਗਰ]] ਦੁਆਰਾ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/lifestyle/magazine/wikipedia-was-born-in-2001-and-the-world-got-a-bit-truthier/2017/01/04/1d082742-bb0f-11e6-ac85-094a21c44abc_story.html|title=Wikipedia was born in 2001. And the world got a bit truthier.|last=Shin|first=Annys|date=January 5, 2017|work=The Washington Post|access-date=March 22, 2019}}&lt;/ref&gt; ਸੇਂਗਰ ਨੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ &quot;ਵਿਕੀ&quot; (&quot;ਤੇਜ਼&quot; ਸ਼ਬਦ ਲਈ ਹਵਾਈ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਬਦ)&lt;ref&gt;{{cite news|title=Wiki|date=1986|work=Hawaiian Dictionary|publisher=University of Hawaii Press|edition=Revised and enlarged}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ &quot;ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ&quot; (ਅਰਥ &quot;ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼&quot;) ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਸਿਰਫ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਸੀ, ਫਿਰ ਤੁਰੰਤ ਦੂਜੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 6 ਮਿਲੀਅਨ ਲੇਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ 300 ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਹੈ। ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਉੱਪਰ ਹਰ ਮਹੀਨੇ 1.5 ਬਿਲੀਅਨ ਵਿਲੱਖਣ ਪਾਠਕ (ਵਿਜ਼ਟਰ) ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਉੱਪਰ 51 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੇਖ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;small screen&quot;&gt;{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2014/02/10/technology/wikipedia-vs-the-small-screen.html?_r=0|title=Wikipedia vs. the Small Screen|last=Cohen|first=Noam|date=February 9, 2014|work=The New York Times}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;small screen2&quot;&gt;{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2014/02/10/technology/wikipedia-vs-the-small-screen.html?_r=0|title=Wikipedia vs. the Small Screen|last=Cohen|first=Noam|date=February 9, 2014|work=The New York Times}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;CBS&quot;&gt;{{cite news|url=https://www.cbsnews.com/news/wikipedia-jimmy-wales-morley-safer-60-minutes/|title=Wikipedia cofounder Jimmy Wales on 60 Minutes|work=[[CBS News]]|accessdate=April 6, 2015}}&lt;/ref&gt; 

2005 ਵਿਚ, &quot;[[ਨੇਚਰ (ਰਸਾਲਾ)|ਕੁਦਰਤ]]&quot; ਨੇ [[ਇਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਬ੍ਰਿਟੈਨਿਕਾ|&quot;ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਬ੍ਰਿਟੈਨਿਕਾ]]&quot; ਅਤੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ 42 ਹਾਰਡ ਵਿਗਿਆਨ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਇਕ ਪੀਅਰ ਸਮੀਖਿਆ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪਾਇਆ ਕਿ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦਾ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਦਾ ਪੱਧਰ ਬ੍ਰਿਟੈਨਿਕਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਇਆ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਸਾਰੇ ਲੇਖਾਂ ਦੇ ਬੇਤਰਤੀਬੇ ਨਮੂਨੇ ਦੇ ਸਮਾਨ ਅਧਿਐਨ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਜਾਂ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਇਕ ਅਧਿਐਨ ਇੰਨਾ ਵਧੀਆ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।&lt;ref name=&quot;Reagle, pp. 165–166&quot;&gt;Reagle, pp. 165–166.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Orlowski2005&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.theregister.co.uk/2005/12/16/wikipedia_britannica_science_comparison/|title=Wikipedia science 31% more cronky than Britannica's Excellent for Klingon science, though|last=Orlowski|first=Andrew|date=December 16, 2005|work=[[The Register]]|access-date=February 25, 2019}}&lt;/ref&gt; ਅਗਲੇ ਸਾਲ, [[ਟਾਈਮ (ਪਤ੍ਰਿਕਾ)|ਟਾਈਮ]] ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੀ ਨੀਤੀ ਨੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਬਣਾਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਜਿੰਮੀ ਵੇਲਜ਼ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=May 8, 2006|title=The 2006 Time 100|url=http://content.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,1975813_1975844_1976488,00.html|journal=Time|access-date=November 11, 2017}}&lt;/ref&gt;  

ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਗਤ ਪੱਖਪਾਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਕਰਨ, &quot;ਸੱਚਾਈ, ਅੱਧੇ ਸੱਚ ਅਤੇ ਕੁਝ ਝੂਠ&quot; ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਹੇਰਾਫੇਰੀ ਅਤੇ ਸਪਿਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋਣ ਲਈ ਅਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;EdwinBlack2&quot;&gt;[[Edwin Black|Black, Edwin]] (April 19, 2010) [http://historynewsnetwork.org/article/125437 Wikipedia—The Dumbing Down of World Knowledge] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160909210831/http://historynewsnetwork.org/article/125437|date=September 9, 2016}}, [[History News Network]] Retrieved October 21, 2014&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Petrilli2&quot;&gt;J. Petrilli, Michael (Spring 2008/Vol. 8, No. 2) [http://educationnext.org/wikipedia-or-wickedpedia/ Wikipedia or Wickedpedia?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161121024654/http://educationnext.org/wikipedia-or-wickedpedia/|date=November 21, 2016}}, [[Education Next]] Retrieved October 22, 2014&lt;/ref&gt; ਲਿੰਗਕ ਪੱਖਪਾਤ ਲਈ ਵੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਇਸ ਦੀ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਾਲੀ ਸਾਈਟ ਤੇ, ਜਿਥੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸੰਪਾਦਕ ਮਰਦ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਔਰਤ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਕਵਰੇਜ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਐਡੀਟ-ਏ-ਥੌਨਸ ਰੱਖੇ ਗਏ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;tnw&quot;&gt;{{Cite web|url=https://thenextweb.com/tech/2019/03/19/physicist-has-written-over-500-biographies-female-scientists-wikipedia/|title=This physicist has written over 500 biographies of women scientists on Wikipedia|last=Curtis|first=Cara|year=2019|website=thenextweb.com|publisher=[[The Next Web]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;indy500&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.independent.co.uk/voices/science-women-wikipedia-biography-sexism-academia-physics-a-level-a8773631.html|title=This is why I've written 500 biographies of female scientists on Wikipedia|last=Wade|first=Jessica|authorlink=Jess Wade|year=2019|website=independent.co.uk|publisher=[[The Independent]]}}&lt;/ref&gt; [[ਫ਼ੇਸਬੁੱਕ|ਫੇਸਬੁੱਕ]] ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ 2017 ਤੱਕ ਇਹ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸਬੰਧਤ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਲੇਖਾਂ ਦੇ ਲਿੰਕਾਂ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦੇ ਕੇ ਜਾਅਲੀ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੇਗੀ। [[ਯੂਟਿਊਬ|ਯੂ ਟਿਊਬ]] ਨੇ ਸਾਲ 2018 ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;auto&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/outlook/conspiracy-videos-fake-news-enter-wikipedia-the-good-cop-of-the-internet/2018/04/06/ad1f018a-3835-11e8-8fd2-49fe3c675a89_story.html|title=Conspiracy videos? Fake news? Enter Wikipedia, the 'good cop' of the Internet|last=Cohen|first=Noam|date=April 7, 2018|work=The Washington Post|archive-url=https://web.archive.org/web/20180614045810/https://www.washingtonpost.com/outlook/conspiracy-videos-fake-news-enter-wikipedia-the-good-cop-of-the-internet/2018/04/06/ad1f018a-3835-11e8-8fd2-49fe3c675a89_story.html|archive-date=June 14, 2018}}&lt;/ref&gt; 

== ਇਤਿਹਾਸ ==
{{Multiple image |total_width = 250
| footer = ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਬਾਨੀ  [[ਜਿੰਮੀ ਵੇਲਸ|ਜਿੰਮੀ ਵੇਲਜ਼]] (ਖੱਬੇ) ਅਤੇ [[ਲੈਰੀ ਸੈਂਗਰ]] (ਸੱਜੇ)
| image1 = Jimmy Wales - August 2019 (cropped).jpg
| image2 = L Sanger (cropped).jpg
}}

=== ਨੁਪੀਡੀਆ ===
[[ਤਸਵੀਰ:Nupedia_logo_and_wordmark.png|alt=Logo reading &quot;Nupedia.com the free encyclopedia&quot; in blue with large initial &quot;N&quot;|thumb| ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਤੋਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਜਿਸਨੂੰ ਨੁਪੀਡੀਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ]]
ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਈ ਹੋਰ ਸਹਿਯੋਗੀ ਆਨਲਾਈਨ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ਾਂ ਦੀ  ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਇੰਨਾ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.niemanlab.org/2011/10/the-contribution-conundrum-why-did-wikipedia-succeed-while-other-encyclopedias-failed/|title=The contribution conundrum: Why did Wikipedia succeed while other encyclopedias failed?|website=Nieman Lab|accessdate=June 5, 2016}}&lt;/ref&gt; ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੁਪੀਡੀਆ ਲਈ ਇੱਕ ਪੂਰਕ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਵਜੋਂ ਅਰੰਭ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਇੱਕ ਮੁਫਤ ਆਨਲਾਈਨ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਲੇਖ ਮਾਹਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰਸਮੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਤਹਿਤ ਸਮੀਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;KockJungSyn20162&quot;&gt;Kock, N., Jung, Y., &amp; Syn, T. (2016). [http://cits.tamiu.edu/kock/pubs/journals/2016JournalIJeC_WikipediaEcollaboration/Kock_etal_2016_IJeC_WikipediaEcollaboration.pdf Wikipedia and e-Collaboration Research: Opportunities and Challenges.] (PDF) {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160927001627/http://cits.tamiu.edu/kock/pubs/journals/2016JournalIJeC_WikipediaEcollaboration/Kock_etal_2016_IJeC_WikipediaEcollaboration.pdf|date=September 27, 2016}} ''International Journal of e-Collaboration'' (IJeC), 12(2), 1–8.&lt;/ref&gt; ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 9 ਮਾਰਚ 2000 ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੈੱਬ ਪੋਰਟਲ ਕੰਪਨੀ ਬੋਮਿਸ ਦੀ ਮਾਲਕੀਅਤ ਹੇਠ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਬੋਮਿਸ ਦੇ ਸੀ.ਈ.ਓ. [[ਜਿੰਮੀ ਵੇਲਸ|ਜਿੰਮੀ ਵੇਲਜ਼]] ਅਤੇ [[ਲੈਰੀ ਸੈਂਗਰ|ਲੈਰੀ ਸੇਂਗਰ]] ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਨੁਪੀਡੀਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਪਾਦਕ ਸਨ। ਨੁਪੀਡੀਆ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਖੁਦ ਦੇ ਨੁਪੀਡੀਆ ਓਪਨ ਕੰਟੈਂਟ ਲਾਇਸੈਂਸ ਅਧੀਨ ਲਾਇਸੈਂਸ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ, ਰਿਪਾਰਟਡ ਸਟਾਲਮੈਨ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਨੁਪੀਡੀਆ ਨੇ GNU ਫਰੀ ਡਾਕੂਮੈਂਟੇਸ਼ਨ ਲਾਇਸੈਂਸ' ਤੇ ਸਵਿਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਵੇਲਜ਼ ਨੂੰ ਇਕ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੰਪਾਦਨ ਯੋਗ ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਟੀਚੇ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਸੇਂਜਰ ਨੂੰ ਇਸ ਟੀਚੇ' ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਵਿਕੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;WM foundation of WP 12&quot;&gt;{{cite web|url=https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikipedia-l/2001-October/000671.html|title=Wikipedia-l: LinkBacks?|accessdate=February 20, 2007}}&lt;/ref&gt; 10 ਜਨਵਰੀ, 2001 ਨੂੰ, ਸੇਂਗਰ ਨੇ ਨੁਪੀਡੀਆ ਲਈ ਇੱਕ &quot;ਵਿਕਰੇਤਾ&quot; ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਵਜੋਂ ਵਿਕੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਨੁਪੀਡੀਆ ਮੇਲਿੰਗ ਲਿਸਟ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;nupedia feeder from WP 12&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.nupedia.com/pipermail/nupedia-l/2001-January/000676.html|title=Let's Make a Wiki|last=Sanger|first=Larry|date=January 10, 2001|accessdate=December 26, 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20030414014355/http://www.nupedia.com/pipermail/nupedia-l/2001-January/000676.html|archivedate=April 14, 2003|publisher=Internet Archive}}&lt;/ref&gt; 

=== ਅਰੰਭ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਿਕਾਸ ===
ਡੋਮੇਨ ''wikipedia.com'' ਅਤੇ ''wikipedia.org'' (''wikipedia.com'' and ''wikipedia.org'') ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 12 ਜਨਵਰੀ, 2001&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.networksolutions.com/whois/results.jsp?domain=wikipedia.com|title=WHOIS domain registration information results for wikipedia.com from Network Solutions|date=September 27, 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070927193149/http://www.networksolutions.com/whois/results.jsp?domain=wikipedia.com|archive-date=September 27, 2007|access-date=August 31, 2018}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ 13 ਜਨਵਰੀ 2001&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.networksolutions.com/whois/results.jsp?domain=wikipedia.org|title=WHOIS domain registration information results for wikipedia.org from Network Solutions|date=September 27, 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070927194913/http://www.networksolutions.com/whois/results.jsp?domain=wikipedia.org|archive-date=September 27, 2007|access-date=August 31, 2018}}&lt;/ref&gt; ਤੇ ਰਜਿਸਟਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 15 ਜਨਵਰੀ 2001 ਨੂੰ www.wikipedia.com 'ਤੇ ਇਕੋ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਸੈਂਗਰ ਦੁਆਰਾ ਨੁਪੀਡੀਆ ਮੇਲਿੰਗ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;KockJungSyn2016&quot;&gt;Kock, N., Jung, Y., &amp; Syn, T. (2016). [http://cits.tamiu.edu/kock/pubs/journals/2016JournalIJeC_WikipediaEcollaboration/Kock_etal_2016_IJeC_WikipediaEcollaboration.pdf Wikipedia and e-Collaboration Research: Opportunities and Challenges.] (PDF) {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160927001627/http://cits.tamiu.edu/kock/pubs/journals/2016JournalIJeC_WikipediaEcollaboration/Kock_etal_2016_IJeC_WikipediaEcollaboration.pdf|date=September 27, 2016}} ''International Journal of e-Collaboration'' (IJeC), 12(2), 1–8.&lt;/ref&gt; ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ &quot;ਨਿਰਪੱਖ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ&quot; ਦੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਕੁਝ ਹੀ ਨਿਯਮ ਸਨ ਅਤੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੁਪੀਡੀਆ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ, ਬੋਮਿਸ ਨੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੂੰ ਮੁਨਾਫੇ ਲਈ ਇੱਕ ਕਾਰੋਬਾਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Seth-Finkelstein&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/technology/2008/sep/25/wikipedia.internet|title=Read me first: Wikipedia isn't about human potential, whatever Wales says|last=Finkelstein, Seth|date=September 25, 2008|work=[[The Guardian]]|location=London}}&lt;/ref&gt; 
[[ਤਸਵੀਰ:English_Wikipedia_main_page_20011217.jpg|thumb| 17 ਦਸੰਬਰ, 2001 ਦਾ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਪੰਨਾ ]]
ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਯੋਗਦਾਨ ਨੁਪੀਡੀਆ ਤੋੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ, ਸਲੈਸ਼ਡੌਟ ਪੋਸਟਿੰਗਸ ਅਤੇ ਵੈਬ ਸਰਚ ਇੰਜਨ ਇੰਡੈਕਸਿੰਗ ਦੇ ਨਾਲ, 2004 ਦੇ ਅੰਤ ਤਕ ਕੁਲ 161 ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣ ਵੀ ਪਾਏ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;WP early language stats 1&quot;&gt;{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Multilingual_statistics|title=Multilingual statistics|date=March 30, 2005|website=Wikipedia|access-date=December 26, 2008}}&lt;/ref&gt; 2003 ਵਿਚ ਨੁਪੀਡੀਆ ਅਤੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਮੌਜੂਦ ਰਿਹਾ, ਫਿਰ ਇਸ ਦੇ ਸਰਵਰਾਂ ਨੂੰ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਟੈਕਸਟ ਨੂੰ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇੰਗਲਿਸ਼ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੇ 9 ਸਤੰਬਰ, 2007 ਨੂੰ ਦੋ ਮਿਲੀਅਨ ਲੇਖਾਂ ਦਾ ਅੰਕੜਾ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ 1408 ਯੋਂਗਲ ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਨੂੰ ਪਛਾੜ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਹ ਰਿਕਾਰਡ ਤਕਰੀਬਨ 600 ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। 

[[ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ|ਵਪਾਰਕ ਵਿਗਿਆਪਨ]] ਅਤੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿਚ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੀ ਘਾਟ ਦੇ ਡਰ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ,&lt;ref name=&quot;EL fears and start 1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://osdir.com/ml/science.linguistics.wikipedia.international/2003-03/msg00008.html|title=[long] Enciclopedia Libre: msg#00008|website=Osdir|archive-url=https://web.archive.org/web/20081006065927/http://osdir.com/ml/science.linguistics.wikipedia.international/2003-03/msg00008.html|archive-date=October 6, 2008|access-date=December 26, 2008}}&lt;/ref&gt; ਸਪੈਨਿਸ਼ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਉਪਭੋਗਤਾ ਫਰਵਰੀ 2002 ਵਿਚ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਤੋਂ ਐਨਕਲੋਪੀਡੀਆ ਲਿਬਰੇ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਲਾਂ ਨੇ ਵੇਲਜ਼ ਨੂੰ ਇਹ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ, ਅਤੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਡੋਮੇਨ ਨੂੰ ''wikipedia.com'' ਤੋਂ ''wikipedia.org'' ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ|ਬ੍ਰਾਇਨ ਵਿਬਰ]] ਨੇ 15 ਅਗਸਤ 2002 ਨੂੰ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾਏ।&lt;ref&gt;https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikipedia-l/2002-August/003982.html&lt;/ref&gt; 

ਹਾਲਾਂਕਿ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਅਗਸਤ 2009 ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਮਿਲੀਅਨ ਲੇਖਾਂ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਨਵੇਂ ਲੇਖਾਂ ਅਤੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸੰਸਕਰਣ ਦਾ ਵਾਧਾ 2007 ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਸਿਖਰ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;guardian WP user peak 1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/technology/2009/aug/12/wikipedia-deletionist-inclusionist|title=Wikipedia approaches its limits|last=Bobbie Johnson|date=August 12, 2009|work=The Guardian|access-date=March 31, 2010|location=London}}&lt;/ref&gt; 2006 ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਵਿਚ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਲਗਭਗ 1,800 ਲੇਖ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ; 2013 ਤਕ ਇਹ ਔਸਤ ਲਗਭਗ 800 ਸੀ। ਪਾਲੋ ਆਲਟੋ ਰਿਸਰਚ ਸੈਂਟਰ ਦੀ ਇਕ ਟੀਮ ਨੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਇਸ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਬੇਮਿਸਾਲਤਾ ਅਤੇ ਤਬਦੀਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ।&lt;ref name=&quot;wikisym slowing growth 1&quot;&gt;{{Cite conference|year=2009|title=The Singularity is Not Near: Slowing Growth of Wikipedia|url=http://www.wikisym.org/ws2009/procfiles/p108-suh.pdf|conference=The International Symposium on Wikis|location=Orlando, Florida|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511110022/http://www.wikisym.org/ws2009/procfiles/p108-suh.pdf|archive-date=May 11, 2011}}&lt;/ref&gt; ਦੂਸਰੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਵਾਧਾ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫਲੈਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ &quot;[[wiktionary:low-hanging fruit|ਨੀਵੇਂ ਲਟਕਦੇ ਫਲ]]&quot; ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ - ਸਿਰਲੇਖ ਜੋ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ' ਤੇ ਇਕ ਲੇਖ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ, ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;bostonreview the end of WP 1&quot;&gt;{{Cite magazine|last=Evgeny Morozov|date=November–December 2009|title=Edit This Page; Is it the end of Wikipedia|url=https://bostonreview.net/books-ideas/edit-page-wikipedia-evgeny-morozov|magazine=Boston Review|archive-url=https://web.archive.org/web/20191211050926/http://bostonreview.net/books-ideas/edit-page-wikipedia-evgeny-morozov|archive-date=December 11, 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2009/03/29/weekinreview/29cohen.html|title=Wikipedia—Exploring Fact City|last=Cohen|first=Noam|date=March 28, 2009|work=The New York Times|access-date=April 19, 2011}}&lt;/ref&gt; 
[[File:Wikipedia_Edit_2014.webm|right|thumb|ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵੀਡੀਓ ਜੋ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਸਮੱਗਰੀ ਦੁਆਰਾ 2014 ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ।]]
ਨਵੰਬਰ 2009 ਵਿੱਚ, [[ਮਾਦਰੀਦ|ਮੈਡਰਿਡ]] ਵਿੱਚ ਰੇ ਜੁਆਨ ਕਾਰਲੋਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਖੋਜਕਰਤਾ ਨੇ ਪਾਇਆ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿੱਚ 2009 ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ 49,000 ਸੰਪਾਦਕ ਗੁਆ ਲਏ ਸਨ; ਇਸ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ, ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਵਿਚ 2008 ਵਿਚ ਸਿਰਫ 4,900 ਸੰਪਾਦਕ ਗੁੰਮ ਹੋਏ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;guardian editors leaving 1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/technology/2009/nov/26/wikipedia-losing-disgruntled-editors|title=Wikipedia falling victim to a war of words|last=Jenny Kleeman|date=November 26, 2009|work=The Guardian|access-date=March 31, 2010|location=London}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Wikipedia: A quantitative analysis|url=http://libresoft.es/publications/thesis-jfelipe|format=PDF|archive-url=https://web.archive.org/web/20120403172516/http://libresoft.es/publications/thesis-jfelipe|archive-date=April 3, 2012}}&lt;/ref&gt; ''ਦਾ ਵਾਲ ਸਟਰੀਟ ਜਰਨਲ'' ਨੇ ਇਸ ਰੁਝਾਨ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਮਗਰੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੰਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਾਂ ਤੇ ਲਾਗੂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਐਰੇ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref name=&quot;WSJ WP losing editors 1&quot;&gt;Volunteers Log Off as Wikipedia Ages, The Wall Street Journal, November 27, 2009.&lt;/ref&gt; ਵੇਲਜ਼ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਅਵਿਆਂ ਨੂੰ 2009 ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦਤ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਗਿਰਾਵਟ ਨੂੰ ਨਕਾਰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਕਾਰਜਪ੍ਰਣਾਲੀ ਉੱਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜੇ ਕੀਤੇ।&lt;ref name=&quot;telegraph Wales WP not losing editors 1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/wikipedia/6660646/Wikipedias-Jimmy-Wales-denies-site-is-losing-thousands-of-volunteer-editors.html|title=Wikipedia's Jimmy Wales denies site is 'losing' thousands of volunteer editors|last=Barnett|first=Emma|date=November 26, 2009|work=The Daily Telegraph|access-date=March 31, 2010|location=London}}&lt;/ref&gt; ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, 2011 ਵਿੱਚ, ਵੇਲਜ਼ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਗਿਰਾਵਟ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ, ਜੂਨ 2010 ਵਿੱਚ &quot;36,000 ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਵੱਧ ਲੇਖਕ&quot; ਅਤੇ ਜੂਨ 2011 ਵਿੱਚ 35,800 ਲੇਖਕ ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ ਹੋਈ। ਉਸੇ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, ਵੇਲਜ਼ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ &quot;ਸਥਿਰ ਅਤੇ ਟਿਕਾਊ&quot; ਹੈ।&lt;ref name=&quot;wiki-women&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/news/wikipedia-seeks-women-to-balance-its-geeky-editors-2333605.html|title=Wikipedia seeks women to balance its 'geeky' editors|last=Kevin Rawlinson|date=August 8, 2011|work=The Independent|access-date=April 5, 2012}}&lt;/ref&gt; ਐਮ.ਆਈ.ਟੀ. ਦੀ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਰਿਵਿਊ ਵਿਚ &quot;ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ&quot; ਸਿਰਲੇਖ ਦੇ 2013 ਦੇ ਲੇਖ ਨੇ ਇਸ ਦਾਅਵੇ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਏ ਹਨ। ਲੇਖ ਨੇ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਕਿ 2007 ਤੋਂ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਲੰਟੀਅਰ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਤਿਹਾਈ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਉਥੇ ਮੌਜੂਦ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Simonite-2013&quot;&gt;{{Cite journal|last=Simonite|first=Tom|date=October 22, 2013|title=The Decline of Wikipedia|url=http://www.technologyreview.com/featuredstory/520446/the-decline-of-wikipedia/|journal=[[MIT Technology Review]]|access-date=November 30, 2013|archive-date=ਜੂਨ 19, 2015|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20150619205842/http://www.technologyreview.com/featuredstory/520446/the-decline-of-wikipedia/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਜੁਲਾਈ 2012 ਵਿਚ, ''ਐਟਲਾਂਟਿਕ'' ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਘਟ ਰਹੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.theatlantic.com/technology/archive/2012/07/3-charts-that-show-how-wikipedia-is-running-out-of-admins/259829|title=3 Charts That Show How Wikipedia Is Running Out of Admins|date=July 16, 2012|work=The Atlantic}}&lt;/ref&gt; ਜੁਲਾਈ 2012 ਵਿਚ, ਐਟਲਾਂਟਿਕ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਘਟ ਰਹੀ ਹੈ। 25 ਨਵੰਬਰ, 2013 ਨੂੰ, ਨਿਊਯਾਰਕ ਦੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ ਅੰਕ ਵਿਚ, ਕੈਥਰੀਨ ਵਾਰਡ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, &quot;ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਛੇਵੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਵੈਬਸਾਈਟ, ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ&quot;।&lt;ref&gt;Ward, Katherine. ''New York'' Magazine, issue of November 25, 2013, p. 18.&lt;/ref&gt; 

=== ਮੀਲਪੱਥਰ ===
[[ਤਸਵੀਰ:Tourism_Ranking-page-001.jpg|thumb| ਨਕਸ਼ਾ ਇਹ ਦਰਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜਨਵਰੀ 2019 ਤੱਕ ਹਰ ਯੂਰਪੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਲੇਖ ਸਨ। ਇੱਕ ਵਰਗ 1000 ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। 1000 ਤੋਂ ਘੱਟ ਲੇਖਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਇੱਕ ਵਰਗ ਨਾਲ ਦਰਸਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਰੰਗ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ]]
ਕੌਮਸਕੋਰ ਨੈਟਵਰਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਨਵਰੀ 2007 ਵਿੱਚ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਯੂਐਸ ਵਿੱਚ [[ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵੈਬਸਾਈਟਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਵੈਬਸਾਈਟਾਂ]] ਦੀ ਚੋਟੀ-ਦਸ [[ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵੈਬਸਾਈਟਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ]] ਦਾਖਲ ਕੀਤਾ। 42.9 ਮਿਲੀਅਨ ਵਿਲੱਖਣ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ 9 ਵੇਂ ਨੰਬਰ 'ਤੇ ਸੀ, ''[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼|ਨਿਊ ਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]]'' (# 10) ਅਤੇ [[ਐਪਲ]] (# 11) ਨੂੰ ਪਛਾੜਦਿਆਂ 9 ਵੇਂ ਸਥਾਨ' ਤੇ ਸੀ। ਜਨਵਰੀ 2006 ਵਿਚ ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਾਧਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਰੈਂਕ 33 ਵੇਂ ਨੰਬਰ 'ਤੇ ਸੀ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 18.3 ਮਿਲੀਅਨ ਵਿਲੱਖਣ ਦਰਸ਼ਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ।&lt;ref&gt;{{Cite magazine|date=February 17, 2007|title=Wikipedia Breaks Into US Top 10 Sites|url=http://www.pcworld.com/article/129135/wikipedia_breaks_into_us_top_10_sites.html|magazine=PCWorld|access-date=ਮਾਰਚ 31, 2020|archive-date=ਦਸੰਬਰ 26, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226132807/https://www.pcworld.com/article/129135/wikipedia_breaks_into_us_top_10_sites.html%20|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਅਲੈਕਸਾ ਇੰਟਰਨੈਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਵੈਬਸਾਈਟਾਂ ਵਿੱਚ 9 ਵਾਂ ਦਰਜਾ ਹੈ। 2014 ਵਿੱਚ, ਇਸ ਨੂੰ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਅੱਠ ਬਿਲੀਅਨ ਪੇਜ ਵਿਯੂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://stats.wikimedia.org/wikimedia/squids/SquidReportPageViewsPerCountryOverview.htm|title=Wikimedia Traffic Analysis Report—Wikipedia Page Views Per Country|publisher=Wikimedia Foundation|access-date=March 8, 2015|archive-date=ਦਸੰਬਰ 26, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226132802/https://stats.wikimedia.org/wikimedia/squids/SquidReportPageViewsPerCountryOverview.htm%20|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&quot;ਰੇਟਿੰਗ ਫਰਮ ਕੌਮਸਕੋਰਰ&quot; ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ - 9 ਫਰਵਰੀ, 2014 ਨੂੰ, ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਕਿ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ 18 ਅਰਬ ਪੇਜ ਵਿਊ ਅਤੇ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਲਗਭਗ 500 ਮਿਲੀਅਨ ਵਿਲੱਖਣ ਦਰਸ਼ਕ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;small screen&quot;/&gt; 
[[ਤਸਵੀਰ:History_Wikipedia_English_SOPA_2012_Blackout2.jpg|right|thumb| 18 ਜਨਵਰੀ, 2012 ਨੂੰ ਸੋਪਾ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ‘ਤੇ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ। ]]
18 ਜਨਵਰੀ, 2012 ਨੂੰ, ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੇ ਸਯੁੰਕਤ [[ਅਮਰੀਕਨ ਕਾਂਗਰਸ|ਰਾਜ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ - ਸਟਾਪ ਆਨ ਲਾਈਨ ਪਾਈਰੇਸੀ ਐਕਟ (ਸੋਪਾ) ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫੈਕਟ ਆਈਪੀ ਐਕਟ (ਪੀ.ਆਈਪੀਏ) - ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੀਤੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪੇਜਾਂ ਨੂੰ ਬਲੈਕ ਆਉਟ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;LA Times Jan 19&quot;&gt;{{Cite news|url=http://latimesblogs.latimes.com/technology/2012/01/wikipedia-sopa-blackout-congressional-representatives.html|title=Wikipedia: SOPA protest led eight million to look up reps in Congress|last=Netburn|first=Deborah|date=January 19, 2012|work=Los Angeles Times|access-date=March 6, 2012}}&lt;/ref&gt; 162 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਲੈਕਆਉਟ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਪੰਨੇ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ, ਜੋ ਅਸਲ ਪੰਨੇ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;BBC WP blackout protest 1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/technology-16590585|title=Wikipedia joins blackout protest at US anti-piracy moves|date=January 18, 2012|work=BBC News|access-date=January 19, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://wikimediafoundation.org/wiki/SOPA/Blackoutpage|title=SOPA/Blackoutpage|publisher=Wikimedia Foundation|archive-url=https://web.archive.org/web/20180622185443/https://wikimediafoundation.org/wiki/SOPA/Blackoutpage|archive-date=June 22, 2018|access-date=January 19, 2012}}&lt;/ref&gt; 

ਲਵਲੈਂਡ ਅਤੇ ਰੀਗਲ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ, ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਇਕ ਲੰਮੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ &quot;ਸਖਤ ਇਕੱਠੇ&quot; ਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਤਰ ਕਰਦਾ ਹੈ.ਸ।&lt;ref name=&quot;sagepub WP and encyclopedic production 1&quot;&gt;{{Cite journal|last=Jeff Loveland and Joseph Reagle|date=January 15, 2013|title=Wikipedia and encyclopedic production. New Media &amp; Society. Sage Journals|journal=New Media &amp; Society|volume=15|issue=8|page=1294|doi=10.1177/1461444812470428}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;theatlantic WP actually a reversion 1&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.theatlantic.com/technology/archive/2013/01/what-if-the-great-wikipedia-revolution-was-actually-a-reversion/272697|title=What If the Great Wikipedia 'Revolution' Was Actually a Reversion? • The Atlantic|last=Rebecca J. Rosen|date=January 30, 2013|access-date=February 9, 2013}}&lt;/ref&gt; 

20 ਜਨਵਰੀ, 2014 ਨੂੰ, ''[[ਦਿ ਇਕਨੋਮਿਕਸ ਟਾਈਮਜ਼|ਦਾ ਇਕੋਨਾਮਿਕ ਟਾਈਮਜ਼]]'' ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੁਬੋਧ ਵਰਮਾ ਨੇ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਨਾ ਸਿਰਫ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਵਾਧਾ ਰੁਕੀ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਇਸ ਦੇ ਪੇਜ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਤਕਰੀਬਨ ਦਸ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਗਵਾਚ ਗਿਆ ਸੀ। ਦਸੰਬਰ 2012 ਅਤੇ ਦਸੰਬਰ 2013 ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਤਕਰੀਬਨ ਦੋ ਅਰਬ ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ। ਇਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੰਸਕਰਣ ਸਲਾਈਡ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ: ਇੰਗਲਿਸ਼ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਪੇਜ-ਵਿਯੂਜ਼ ਵਿਚ ਬਾਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ, ਜਰਮਨ ਸੰਸਕਰਣ ਵਿਚ 17 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ ਅਤੇ ਜਾਪਾਨੀ ਸੰਸਕਰਣ ਵਿਚ 9 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ।&quot;&lt;ref name=&quot;economictimes.indiatimes.com&quot;&gt;{{Cite news|url=http://economictimes.indiatimes.com/articleshow/29094246.cms|title=Google eating into Wikipedia page views?|last=Varma|first=Subodh|date=January 20, 2014|work=The Economic Times|access-date=February 10, 2014|publisher=[[Times Internet Limited]]}}&lt;/ref&gt; ਵਰਮਾ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, &quot;ਹਾਲਾਂਕਿ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਮੈਨੇਜਰ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਗਲਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਮਾਹਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੂਗਲ ਦਾ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਗਿਆਨ ਗ੍ਰਾਫ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਉਪਯੋਗਕਰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।&quot; ਜਦੋਂ ਇਸ ਮਾਮਲੇ 'ਤੇ ਨਿਊ ਯਾਰਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਤੇ ਹਾਰਵਰਡ ਦੇ ਬਰਕਮੈਨ ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਇੰਟਰਨੈਟ ਐਂਡ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੇ ਸਾਥੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਕਲੇ ਸ਼ਾਰਕੀ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਪੇਜ ਝਲਕ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਹਿੱਸਾ ਗਿਆਨ ਗ੍ਰਾਫਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੀ, ਨੇ ਕਿਹਾ, &quot;ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਖੋਜ ਪੇਜ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਤੁਹਾਨੂੰ [ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ] ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।&quot; 

ਦਸੰਬਰ 2016 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵੈਬਸਾਈਟਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਵੇਂ ਸਥਾਨ ਤੇ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Alexa&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.alexa.com/topsites|title=Alexa Top 500 Global Sites|website=[[Alexa Internet]]|access-date=December 28, 2016|archive-date=ਮਾਰਚ 2, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150302173920/http://www.alexa.com/topsites|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; 

ਜਨਵਰੀ 2013 ਵਿੱਚ, 274301 ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇੱਕ [[ਨਿੱਕਾ ਗ੍ਰਹਿ|ਗ੍ਰਹਿ]], ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ; ਅਕਤੂਬਰ 2014 ਵਿਚ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੂੰ ''ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਸਮਾਰਕ'' ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ; ਅਤੇ, ਜੁਲਾਈ 2015 ਵਿਚ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, 500,000 ਵਿਚ 7,473 ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਜੋਂ ਉਪਲਬਧ ਹੋਇਆ। 2019 ਵਿੱਚ, ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਦੀ ਇੱਕ ਸਪੀਸੀਜ਼ ਦਾ ਨਾਮ ''ਵਿਓਲਾ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ'' ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Watson2&quot;&gt;{{Cite journal|last=Watson|first=J.M.|year=2019|title=Lest we forget. A new identity and status for a ''Viola'' of section Andinium W. Becker; named for an old and treasured friend and companion. Plus another ...|url=http://www.srgc.org.uk/logs/logdir/2019Sep261569525649IRG117.pdf|journal=International Rock Gardener|issue=117|pages=47–|archive-url=https://web.archive.org/web/20191001153437/http://www.srgc.org.uk/logs/logdir/2019Sep261569525649IRG117.pdf|archive-date=October 1, 2019|access-date=October 6, 2019}}&lt;/ref&gt;  

ਅਪ੍ਰੈਲ 2019 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਇਜ਼ਰਾਈਲੀ ਚੰਦਰਮਾ ਲੈਂਡਰ, ਬੇਰੇਸ਼ੀਟ, [[ਚੰਦਰਮਾ]] ਦੀ ਸਤਹ 'ਤੇ ਕਰੈਸ਼ ਹੋਇਆ, ਪਤਲੇ ਨਿਕਲ ਪਲੇਟਾਂ ਤੇ ਉੱਕਰੀ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ; ਮਾਹਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਲੇਟਾਂ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ ਤੇ ਕਰੈਸ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;WRD-201908052&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.wired.com/story/a-crashed-israeli-lunar-lander-spilled-tardigrades-on-the-moon/|title=A Crashed Israeli Lunar Lander Spilled Tardigrades On The Moon|last=Oberhaus|first=Daniel|date=August 5, 2019|work=[[wired (magazine)|Wired]]|access-date=August 6, 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;VOX-201908062&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.vox.com/science-and-health/2019/8/6/20756844/tardigrade-moon-beresheet-arch-mission|title=Tardigrades, the toughest animals on Earth, have crash-landed on the moon—The tardigrade conquest of the solar system has begun.|last=Resnick|first=Brian|date=August 6, 2019|work=[[Vox (website)|Vox]]|access-date=August 6, 2019}}&lt;/ref&gt; 

ਜੂਨ 2019 ਵਿੱਚ, ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਾਰੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਤੋਂ 16 ਜੀਬੀ ਦੇ ਆਰਟੀਕਲ ਟੈਕਸਟ ਨੂੰ ਸਿੰਥੈਟਿਕ ਡੀਐਨਏ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;CNET-201906292&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.cnet.com/news/startup-packs-all-16gb-wikipedia-onto-dna-strands-demonstrate-new-storage-tech/|title=Startup packs all 16GB of Wikipedia onto DNA strands to demonstrate new storage tech—Biological molecules will last a lot longer than the latest computer storage technology, Catalog believes.|last=Shankland|first=Stephen|date=June 29, 2019|work=[[CNET]]|access-date=August 7, 2019}}&lt;/ref&gt;

== ਖੁੱਲਾਪਣ ==
[[ਤਸਵੀਰ:History_Comparison_Example_(Vector).png|thumb| ਲੇਖ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ]]
ਰਵਾਇਤੀ ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਦੇ ਉਲਟ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਆਪਣੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਕ੍ਰਾਸਟ੍ਰੀਨੇਸ਼ਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ&lt;ref group=&quot;note&quot;&gt;The procrastination principle dictates that you should wait for problems to arise before solving them.&lt;/ref&gt; ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;zittrain&quot;&gt;{{Cite book|url=https://archive.org/details/futureofinternet00zitt|title=The Future of the Internet and How to Stop It—Chapter 6: The Lessons of Wikipedia|last=Zittrain|first=Jonathan|publisher=Yale University Press|year=2008|isbn=978-0-300-12487-3|author-link=Jonathan Zittrain|access-date=December 26, 2008}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ - ਕੋਈ ਵੀ ਲੇਖ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਲੇਖ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਠਕ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਖਾਤਾ ਨਹੀਂ । ਸਾਰੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਤੁਰੰਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਲੇਖ ਵਿਚ ਗ਼ਲਤੀਆਂ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪੱਖਪਾਤ, ਅਤੇ ਗੈਰ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਜਾਂ ਅਸਪਸ਼ਟ ਟੈਕਸਟ ਵਰਗੀਆਂ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। 

=== ਪਾਬੰਦੀਆਂ ===
ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੰਸਕਰਣ ਸਮੇਤ ਕੁਝ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਪਾਦਨ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ, ਇੰਗਲਿਸ਼ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਤੇ, ਸਿਰਫ ਰਜਿਸਟਰਡ ਉਪਭੋਗਤਾ ਹੀ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਲੇਖ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ 'ਤੇ, ਹੋਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ, ਕੁਝ ਖਾਸ ਤੌਰ' ਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ, ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਅਤੇ/ਜਾਂ ਤੋੜ-ਫੋੜ ਵਾਲੇ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਕਸਰ ਤੋੜ-ਮਰੋੜਿਆ ਲੇਖ ਅਰਧ-ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜਾਂ ਵਧਿਆ ਹੋਇਆ ਪੱਕਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਮਤਲਬ ਕਿ ਸਿਰਫ ਆਟੋਕਨਫਰਮਡ ਜਾਂ ਐਕਸਟੈਂਡਡ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੇ ਸੰਪਾਦਕ ਇਸ ਨੂੰ ਸੋਧਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ। ਇੱਕ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਲੇਖ ਨੂੰ ਲਾਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਸਿਰਫ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਹੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕਰ ਸਕਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2006/06/17/technology/17wiki.html|title=Growing Wikipedia Refines Its 'Anyone Can Edit' Policy|last=Hafner|first=Katie|date=June 17, 2006|work=The New York Times|access-date=December 5, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[wikipedia:Protection_policy|English Wikipedia's protection policy]]&lt;/ref&gt; 

ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਸਾਰੇ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਾਂ ਦਾਖਲ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਕੁਝ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਲਈ ਕੁਝ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਸਮੀਖਿਆ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ, [[ਜਰਮਨ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ]] ਲੇਖਾਂ ਦੇ &quot;ਸਥਿਰ ਸੰਸਕਰਣਾਂ&quot; ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਕੁਝ ਸਮੀਖਿਆਵਾਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਲੰਬੀ ਅਜ਼ਮਾਇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੇ ਦਸੰਬਰ 2012 ਵਿੱਚ &quot;ਬਕਾਇਆ ਬਦਲਾਅ&quot; ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;BInsider pending changes intro 1&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.businessinsider.com/pending-changes-safeguard-on-wikipedia-2012-12|title=Wikipedia Has Figured Out A New Way To Stop Vandals In Their Tracks|last=William Henderson|date=December 10, 2012|work=Business Insider}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਕੁਝ ਵਿਵਾਦਗ੍ਰਸਤ ਜਾਂ ਤੋੜ-ਫੋੜ ਵਾਲੇ ਲੇਖਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਅਤੇ ਅਣ-ਰਜਿਸਟਰਡ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਪਾਦਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਾਪਤ ਉਪਭੋਗਤਾ ਦੁਆਰਾ ਸਮੀਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/10312095|title=Wikipedia unlocks divisive pages for editing|last=Frewin|first=Jonathan|date=June 15, 2010|work=BBC News|access-date=August 21, 2014}}&lt;/ref&gt; 
[[ਤਸਵੀਰ:Wikipedia_editing_interface.png|left|thumb| ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਇੰਟਰਫੇਸ/ਸੋਧ ਦਿੱਖ  ]]

=== ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ===
ਹਾਲਾਂਕਿ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮੀਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਇਹ ਸੌਫਟਵੇਅਰ ਜੋ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕੁਝ ਖਾਸ ਟੂਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਦੂਜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਲੇਖ ਦਾ &quot;ਅਤੀਤ&quot; ਪੰਨਾ ਹਰੇਕ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ।&lt;ref group=&quot;note&quot;&gt;Revisions with libelous content, criminal threats, or copyright infringements [[ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ:Suppression|may be removed completely]].&lt;/ref&gt; ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੇਖਾਂ 'ਤੇ, ਕੋਈ ਵੀ ਲੇਖ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਪੰਨੇ' ਤੇ ਕਿਸੇ ਲਿੰਕ ਤੇ ਕਲਿਕ ਕਰਕੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਆ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਨਵੀਨਤਮ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਲੇਖਾਂ ਦੀ [[ਵਿਕੀ|&quot;ਵਾਚਲਿਸਟ&quot;]] ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। &quot;ਨਵੇਂ ਪੇਜਾਂ ਦੀ ਗਸ਼ਤ&quot; ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਤਹਿਤ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਲਈ ਚੈੱਕ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;[[Wikipedia:New pages patrol]]&lt;/ref&gt; 

2003 ਵਿੱਚ, ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੀਐਚ.ਡੀ. ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਐਂਡਰੀਆ ਸੀਫਫੋਲੀ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ [[ਵਿਕੀ|ਵਿੱਕੀ]] ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦੀਆਂ ਘੱਟ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਸਹਿਕਾਰੀ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਉਤਪ੍ਰੇਰਕ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਪੰਨੇ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਤਕ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਵਰਗੇ &quot;ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਤਬਾਹੀ&quot; ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ &quot;ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਨਿਰਮਾਣ&quot; ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;FMonday collaborative effort 1&quot;&gt;Andrea Ciffolilli, [http://firstmonday.org/article/view/1108/1028 &quot;Phantom authority, self-selective recruitment, and retention of members in virtual communities: The case of Wikipedia&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161206104747/http://firstmonday.org/article/view/1108/1028|date=December 6, 2016}}, ''[[ਪਹਿਲਾ ਸੋਮਵਾਰ (ਰਸਾਲਾ)|First Monday]]'' December 2003.&lt;/ref&gt; 

=== ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਤੋੜ-ਮਰੋੜ/ (ਵੈਂਡਲਿਜ਼ਮ/ਭੰਨ-ਤੋੜ) ===
ਕੋਈ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਜਾਂ ਸੰਪਾਦਨ ਜੋ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਇਕਸਾਰਤਾ ਨੂੰ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਭੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਤੋੜ-ਮਰੋੜ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਿਸਮ ਦੀ ਭੰਨਤੋੜ ਵਿਚ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਅਤੇ ਹਾਸੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਗਾੜ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਪਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਸਪੈਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;upenn link spamming 1&quot;&gt;{{Cite conference|last=West|first=Andrew G.|last2=Chang|first2=Jian|last3=Venkatasubramanian|first3=Krishna|last4=Sokolsky|first4=Oleg|last5=Lee|first5=Insup|date=2011|title=Link Spamming Wikipedia for Profit|url=http://repository.upenn.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1508&amp;context=cis_papers|conference=8th Annual Collaboration, Electronic Messaging, Anti-Abuse, and Spam Conference|pages=152–161|doi=10.1145/2030376.2030394}}&lt;/ref&gt; ਕਈ ਵਾਰ ਸੰਪਾਦਕ ਸਮਗਰੀ ਨੂੰ ਹਟਾ ਕੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦਿੱਤੇ ਪੰਨੇ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਤੋੜ-ਫੋੜ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਘੱਟ ਆਮ ਕਿਸਮ ਦੀ ਤੋੜ-ਫੋੜ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੇਖ ਵਿਚ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ, ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਾ ਵਧੇਰੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵੈਂਡਲ ਅਸੰਬੰਧਿਤ ਫਾਰਮੈਟਿੰਗ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪੇਜ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੇਜ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਜਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਕਰਨ, ਲੇਖ ਦੇ ਅੰਡਰਲਾਈੰਗ ਕੋਡ ਨੂੰ ਹੇਰਾਫੇਰੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਜਾਂ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਘਨਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਤ ਸਕਦੇ ਹੋ। 
[[ਤਸਵੀਰ:John_Seigenthaler_Sr._speaking.jpg|alt=White-haired elderly gentleman in suit and tie speaks at a podium.|thumb| ਅਮਰੀਕੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਜਾਨ ਸੀਗੇਂਥਲਰ (1927–2014), ਸੀਗੇਨਥਲਰ ਕਾਂਡ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ]]
ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣਾ ਆਸਾਨ ਹੈ; ਭੰਨਤੋੜ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਅਤੇ ਠੀਕ ਕਰਨ ਦਾ ਮੱਧਮਾਨ ਸਮਾਂ ਕੁਝ ਮਿੰਟ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੁਝ ਭੰਨਤੋੜ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। 

ਸੀਗੇਨਥਲਰ ਜੀਵਨੀ ਦੀ ਘਟਨਾ ਵਿਚ, ਇਕ ਅਗਿਆਤ ਸੰਪਾਦਕ ਨੇ ਮਈ 2005 ਵਿਚ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਜਾਨ ਸੀਗੇਨਥਲਰ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਬਾਰੇ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਸਿਗੇਨਥਲਰ ਨੂੰ ਜੌਨ ਐੱਫ. ਕੈਨੇਡੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਇਕ ਸ਼ੱਕੀ ਵਿਅਕਤੀ ਵਜੋਂ ਝੂਠੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਲੇਖ ਚਾਰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤਕ ਅਣਸੁਖਾਵਾਂ ਰਿਹਾ।&lt;ref name=&quot;book The World is Flat 1&quot;&gt;{{Cite book|title=The World is Flat|url=https://archive.org/details/worldisflatbrief0000frie_r7b0|last=Friedman|first=Thomas L.|publisher=[[Farrar, Straus &amp; Giroux]]|year=2007|isbn=978-0-374-29278-2|page=[https://archive.org/details/worldisflatbrief0000frie_r7b0/page/124 124]}}&lt;/ref&gt; ਸੀਏਜੰਥਲਰ, ਯੂਐਸਏ ਟੂਡੇ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੰਪਾਦਕ ਅਤੇ ਵੈਂਡਰਬਿਲਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਫ੍ਰੀਡਮ ਫੋਰਮ ਫਸਟ ਐਡਮੈਂਟਸ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਬਾਨੀ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਸਹਿ-ਸੰਸਥਾਪਕ ਜਿੰਮੀ ਵੇਲਜ਼ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੀ ਉਸ ਕੋਲ ਇਹ ਜਾਣਨ ਦਾ ਕੋਈ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਨੇ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਵੇਲਜ਼ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਆਖਰਕਾਰ ਲੱਭ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੀਗੇਨਥਲਰ ਨੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੂੰ &quot;ਇੱਕ ਗਲਤੀ ਅਤੇ ਗੈਰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰਾਨਾ ਖੋਜ ਸੰਦ&quot; ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿਚ ਨੀਤੀਗਤ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆਈਆਂ, ਜਿਉਂਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨੀ ਸੰਬੰਧੀ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਕਰਨ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸਕਰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.businessweek.com/stories/2005-12-13/wikipedia-a-work-in-progress|title=Wikipedia: &quot;A Work in Progress&quot;|last=Helm|first=Burt|date=December 13, 2005|work=[[BusinessWeek]]|access-date=July 26, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120708062333/http://www.businessweek.com/stories/2005-12-13/wikipedia-a-work-in-progress|archive-date=July 8, 2012}}&lt;/ref&gt; 

=== ਸੋਧ ਵਿਵਾਦ (ਐਡਿਟ ਵਾਰਿੰਗ)  ===
ਵਿਕੀਪੀਡੀਅਨਾਂ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਸਮਗਰੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਵਿਵਾਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਲੇਖ ਵਿਚ ਵਾਰ ਵਾਰ ਉਲਟ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ &quot;ਐਡਿਟ ਵਾਰਿੰਗ&quot; ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;NBC WP editorial warzone 12&quot;&gt;{{Cite news|url=http://sys03-public.nbcnews.com/technology/wikipedia-editorial-warzone-says-study-838793|title=Wikipedia is editorial warzone, says study|last=Coldewey|first=Devin|date=June 21, 2012|work=[[NBC News]]|archive-url=https://archive.today/20140822010030/http://sys03-public.nbcnews.com/technology/wikipedia-editorial-warzone-says-study-838793|archive-date=August 22, 2014|department=Technology}}&lt;/ref&gt; ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਇਕ ਸਰੋਤ ਖਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਗਿਆਨ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Kalyanasundaram|first=Arun|last2=Wei|first2=Wei|last3=Carley|first3=Kathleen M.|last4=Herbsleb|first4=James D.|date=December 2015|title=An agent-based model of edit wars in Wikipedia: How and when is consensus reached|journal=2015 Winter Simulation Conference (WSC)|location=Huntington Beach, CA, USA|publisher=IEEE|pages=276–287|doi=10.1109/WSC.2015.7408171|isbn=9781467397438}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗੀ,&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Suh|first=Bongwon|last2=Convertino|first2=Gregorio|last3=Chi|first3=Ed H.|last4=Pirolli|first4=Peter|date=2009|title=The singularity is not near: slowing growth of Wikipedia|url=http://portal.acm.org/citation.cfm?doid=1641309.1641322|journal=Proceedings of the 5th International Symposium on Wikis and Open Collaboration—WikiSym '09|location=Orlando, Florida|publisher=ACM Press|page=1|doi=10.1145/1641309.1641322|isbn=9781605587301}}&lt;/ref&gt; ਵਿਵਾਦ ਅਧਾਰਤ&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://hbr.org/2016/06/why-do-so-few-women-edit-wikipedia|title=Why Do So Few Women Edit Wikipedia?|last=Torres|first=Nicole|date=June 2, 2016|work=Harvard Business Review|access-date=August 20, 2019|issn=0017-8012}}&lt;/ref&gt; ਰਵਾਇਤੀ ਮਰਦਾਨਾ ਲਿੰਗ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸੰਪਾਦਨ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਵੀ ਅਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ,&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Bear|first=Julia B.|last2=Collier|first2=Benjamin|date=March 2016|title=Where are the Women in Wikipedia? Understanding the Different Psychological Experiences of Men and Women in Wikipedia|journal=Sex Roles|volume=74|issue=5–6|pages=254–265|doi=10.1007/s11199-015-0573-y|issn=0360-0025}}&lt;/ref&gt; ਜੋ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਉੱਤੇ ਲਿੰਗ ਪੱਖਪਾਤ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। 

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵਾਲੇ ਸਮੂਹ ਆਪਣੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਯੁੱਧਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਵੈਸਟ ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਇਜ਼ਰਾਈਲੀ ਬਸਤੀਆਂ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਕਈ ਕਬਜ਼ੇ ਵਾਲੇ ਪੱਖੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ &quot;ਜ਼ਯੋਨਿਸਟ ਸੰਪਾਦਨ&quot; ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਚਲਾਈਆਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/world/2010/aug/18/wikipedia-editing-zionist-groups|title=Wikipedia editing courses launched by Zionist groups|last=Kiss|first=Rachel Shabi Jemima|date=August 18, 2010|work=The Guardian|access-date=August 20, 2019|issn=0261-3077}}&lt;/ref&gt; ਸਾਲ 2010 ਵਿੱਚ, ਯੇਸ਼ਾ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਅਤੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਕੈਬਨਿਟ ਮੰਤਰੀ ਨਫਤਾਲੀ ਬੇਨੇਟ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੀਚੇ ਨੂੰ &quot;ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੂੰ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਬਣਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ&quot; ਦੱਸਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.haaretz.com/1.5101511|title=The Right's Latest Weapon: 'Zionist Editing' on Wikipedia|date=August 18, 2010|work=Haaretz|access-date=August 20, 2019}}&lt;/ref&gt; 

== &lt;span id=&quot;Rules_and_laws_governing_content&quot;&gt;ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ&lt;/span&gt; ==
{{external media|width=220px|float=right|headerimage=[[File:Jimbo at Fosdem cropped.jpg|210px]]|video1=[https://www.cbsnews.com/news/wikipedia-jimmy-wales-morley-safer-60-minutes/ Wikimania], ''[[60 Minutes]]'', [[CBS]], 20 minutes, April 5, 2015, co-founder Jimmy Wales at [[Fosdem]]|accessdate=April 5, 2015}} ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿਚਲੀ ਸਮੱਗਰੀ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ [[ਕਾਪੀਰਾਈਟ]] ਕਾਨੂੰਨ) ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ ਅਤੇ ਯੂਐਸ ਰਾਜ [[ਵਰਜਿਨੀਆ|ਵਰਜੀਨੀਆ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ]], ਜਿੱਥੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਰਵਰ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਕਾਨੂੰਨੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਪਰੇ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਸਿਧਾਂਤ &quot;ਪੰਜ ਥੰਮ੍ਹ&quot; ਅਤੇ ਕਈ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਢੁਕਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਹ ਨਿਯਮ ਵਿਕੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਸੰਪਾਦਕ ਵੈਬਸਾਈਟ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਦੇ ਅਤੇ ਸੋਧਦੇ ਹਨ। ਸੰਪਾਦਕ ਗੈਰ-ਅਨੁਕੂਲ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਜਾਂ ਸੋਧ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਗੈਰ-ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਦੇ ਨਿਯਮ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਸਨ। ਉਹ ਇਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਬਦਲ ਗਏ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;pcworld who's behind WP&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.pcworld.idg.com.au/index.php/id;1866322157;fp;2;fpid;2|title=Who's behind Wikipedia?|date=February 6, 2008|website=PC World|archive-url=https://web.archive.org/web/20080209110303/http://www.pcworld.idg.com.au/index.php/id%3B1866322157%3Bfp%3B2%3Bfpid%3B2|archive-date=February 9, 2008|access-date=February 7, 2008}}&lt;/ref&gt;  

=== ਸਮਗਰੀ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ ===
ਇੰਗਲਿਸ਼ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਦਾਖਲਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ ਦਾ ਦਾਖਲਾ ਜਾਂ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼-ਸ਼ੈਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;WP content policy 1&quot;&gt;{{Srlink|Wikipedia:What Wikipedia is not|What Wikipedia is not}}. Retrieved April 1, 2010. &quot;Wikipedia is not a dictionary, usage, or jargon guide.&quot;&lt;/ref&gt; ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ &quot;ਨੋਟਬੰਦੀ&quot; ਦੇ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ਾ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਮੀਡੀਆ ਜਾਂ ਮੁੱਖ ਅਕਾਦਮਿਕ ਜਰਨਲ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜੋ ਲੇਖ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;WP notability guide 1&quot;&gt;{{srlink|Wikipedia:Notability|Notability}}. Retrieved February 13, 2008. &quot;A topic is presumed to be notable if it has received significant coverage in reliable secondary sources that are independent of the subject.&quot;&lt;/ref&gt; ਅੱਗੇ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਸਿਰਫ ਉਹ ਗਿਆਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਸਥਾਪਤ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਅਸਲ ਖੋਜ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਇੱਕ ਦਾਅਵਾ ਜਿਸਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਲਈ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਰੋਤ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਵਿਚੋਂ, ਅਕਸਰ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ &quot;ਤਸਦੀਕਤਾ, ਸੱਚਾਈ ਨਹੀਂ&quot; ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ, ਨਾ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼, ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਿਰਕਾਰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ। ਇਹ ਕਈ ਵਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਵੈਧ, ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ।&lt;ref name=&quot;WP Verifiability policy 1&quot;&gt;{{srlink|Wikipedia:Verifiability|Verifiability}}. February 13, 2008. &quot;Material challenged or likely to be challenged, and all quotations, must be attributed to a reliable, published source.&quot;&lt;/ref&gt; ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੂੰ ਪੱਖ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।&lt;ref name=&quot;IHT WP valid info wrong removable 1&quot;&gt;{{cite news|title=For inclusive mission, Wikipedia is told that written word goes only so far|last=Cohen|first=Noam|date=August 9, 2011|newspaper=[[International Herald Tribune]]|page=18}}{{paywall}}&lt;/ref&gt; ਸਾਰੇ ਰਾਏ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਜੇ ਬਾਹਰੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਣ ਯੋਗ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੇਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਵਰੇਜ ਦੇ ਢੁਕਵੇਂ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਅਨੰਦ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈਦ। ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਰਪੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ (ਐਨ.ਪੀ.ਓ.ਵੀ.) ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 

== ਸ਼ਾਸਨ ==
ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ [[ਰਾਜਹੀਣਤਾ|ਅਰਾਜਕਤਾ ਸਮੇਂ ਦੇ]] ਨਾਲ [[ਲੋਕਰਾਜ|ਜਮਹੂਰੀ]] ਅਤੇ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਦੇ ਤੱਤ ਨੂੰ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://features.slashdot.org/story/05/04/18/164213/the-early-history-of-nupedia-and-wikipedia-a-memoir|title=The Early History of Nupedia and Wikipedia: A Memoir|last=Sanger|first=Larry|date=April 18, 2005|website=Slashdot|publisher=Dice}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Kostakis|first=Vasilis|date=March 2010|title=Identifying and understanding the problems of Wikipedia's peer governance: The case of inclusionists versus deletionists|url=http://firstmonday.org/ojs/index.php/fm/article/view/2613/2479|journal=First Monday|volume=15|issue=3}}&lt;/ref&gt; ਲੇਖ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸੰਪਾਦਕ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਨਾ ਹੀ ਲੇਖ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਮੁਤਾਬਿਕ। 

=== ਪ੍ਰਬੰਧਕ ===
ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸੰਪਾਦਕ ਸਵੈਸੇਵੀ ਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੱਧਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਲਈ ਦੌੜ ਸਕਦੇ ਹਨ: ਇਹ &quot;ਪ੍ਰਬੰਧਕ&quot; ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,  ਅਧਿਕਾਰਤ ਉਪਭੋਗਤਾ ਜੋ ਪੰਨੇ ਹਟਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ-ਫੋੜ ਜਾਂ ਸੰਪਾਦਕੀ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਸਕਦੇ ਹਨ। (ਲੇਖਾਂ 'ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਉਪਾਅ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ), ਅਤੇ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ। ਨਾਮ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੂੰ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ; ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰਨ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਹਨ ਜਿਸਦਾ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਮ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਘਨਕਾਰੀ ਸੰਪਾਦਨ (ਜਿਵੇਂ ਤੋੜ-ਫੋੜ) ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Administrators#Administrator_conduct|title=Wikipedia:Administrators|date=October 3, 2018|access-date=July 12, 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:RfA_Review/Reflect|title=Wikipedia:RfA_Review/Reflect|date=January 22, 2017|access-date=September 24, 2009}}&lt;/ref&gt; 

ਪਿਛਲੇ ਸਾਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਸੰਪਾਦਕ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਭਾਵਿਤ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਧੇਰੇ ਸਖਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.theatlantic.com/technology/archive/2012/07/3-charts-that-show-how-wikipedia-is-running-out-of-admins/259829|title=3 Charts That Show How Wikipedia Is Running Out of Admins|last=Meyer|first=Robinson|date=July 16, 2012|website=[[The Atlantic]]|access-date=September 2, 2012}}&lt;/ref&gt; 

ਅਫ਼ਸਰਸ਼ਾਹ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਹੀ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। 

=== ਵਿਵਾਦ ਹੱਲ ===
ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਅਰਧ-ਰਸਮੀ ਝਗੜੇ ਦੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਸੰਪਾਦਕ ਉਚਿਤ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਫੋਰਮਾਂ&lt;ref group=&quot;note&quot;&gt;See for example the [[ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ:Biographies of living persons/Noticeboard|Biographies of Living Persons Noticeboard]] or [[ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ:Neutral point of view/Noticeboard|Neutral Point of View Noticeboard]], created to address content falling under their respective areas.&lt;/ref&gt; ਤੇ ਮੁੱਦੇ ਉਠਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਤੀਜੀ ਰਾਏ ਬੇਨਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਜਾਂ ਹੋਰ ਆਮ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਕੇ, &quot;ਟਿੱਪਣੀ ਦੀ ਬੇਨਤੀ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। 

== ਕਮਿਊਨਿਟੀ ==
[[File:Wikimania_-_the_Wikimentary.webm|thumb|ਵਿਕੀਮੀਨੀਆ 2005 ਦਾ ਵੀਡੀਓ - ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਦੇ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸਾਲਾਨਾ ਕਾਨਫਰੰਸ, ਜੋ ਕਿ 4-8 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਫ੍ਰੈਂਕਫਰਟ ਐਮ ਮੇਨ, ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ।]]
ਹਰ ਲੇਖ ਅਤੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਹਰੇਕ ਉਪਭੋਗਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਬੰਧਿਤ &quot;ਗੱਲਬਾਤ&quot; ਪੰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਲਈ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ, ਤਾਲਮੇਲ ਅਤੇ ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸੰਚਾਰ ਚੈਨਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Fernanda B. Viégas|author-link=Fernanda B. Viégas|last2=Martin M. Wattenberg|author-link2=Martin M. Wattenberg|last3=Jesse Kriss|last4=Frank van Ham|date=January 3, 2007|title=Talk Before You Type: Coordination in Wikipedia|url=http://www.research.ibm.com/visual/papers/wikipedia_coordination_final.pdf|publisher=Visual Communication Lab, [[IBM Research]]|access-date=June 27, 2008|archive-date=ਜੁਲਾਈ 6, 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080706062054/http://www.research.ibm.com/visual/papers/wikipedia_coordination_final.pdf|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; 
[[File:Editing_Hoxne_Hoard_at_the_British_Museum.ogv|right|thumb|ਵਿਕੀਪੀਡਿਅਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਦੇ ਕਿਊਰੇਟਰ ਜੂਨ, 2010 ਦੇ ਲੇਖ ਹੌਕਸਨੇ ਹੋਰਡ 'ਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ।]]
ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਕਮਊਨਿਟੀ ਨੂੰ ਪੰਥ ਵਰਗਾ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ,&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/technology/2005/dec/15/wikipedia.web20|title=Log on and join in, but beware the web cults|last=Arthur|first=Charles|date=December 15, 2005|work=[[The Guardian]]|access-date=December 26, 2008|location=London}}&lt;/ref&gt; ਹਾਲਾਂਕਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਭਾਵ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.cnn.com/2003/TECH/internet/08/03/wikipedia/index.html|title=Wikipedia: The know-it-all Web site|last=Lu Stout|first=Kristie|date=August 4, 2003|access-date=December 26, 2008|publisher=CNN}}&lt;/ref&gt; ਇਕਜੁੱਟਤਾ ਲਈ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਤਰਜੀਹ, ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਵਿਚ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪਵੇ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੱਤਰਾਂ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਵੇ, ਨੂੰ &quot; ਵਿਰੋਧੀ-ਵਿਰੋਧੀ &quot; ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.kuro5hin.org/story/2004/12/30/142458/25|title=Why Wikipedia Must Jettison Its Anti-Elitism|last=Larry Sanger|authorlink=Larry Sanger|date=December 31, 2004|website=[[Kuro5hin.org|Kuro5hin]], Op–Ed|quote=There is a certain mindset associated with unmoderated Usenet groups [...] that infects the collectively-managed Wikipedia project: if you react strongly to trolling, that reflects poorly on you, not (necessarily) on the troll. If you [...] demand that something be done about constant disruption by trollish behavior, the other listmembers will cry &quot;censorship&quot;, attack you, and even come to the defense of the troll. [...] The root problem: anti-elitism, or lack of respect for expertise. There is a deeper problem [...] which explains both of the above-elaborated problems. Namely, as a community, Wikipedia lacks the habit or tradition of respect for expertise. As a community, far from being elitist, it is anti-elitist (which, in this context, means that expertise is not accorded any special respect, and snubs and disrespect of expertise is tolerated). This is one of my failures: a policy that I attempted to institute in Wikipedia's first year, but for which I did not muster adequate support, was the policy of respecting and deferring politely to experts. (Those who were there will, I hope, remember that I tried very hard.)}}&lt;/ref&gt; 

ਵਿਕੀਪੀਡੀਅਨ ਕਈ ਵਾਰ ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਲਈ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਵਰਚੁਅਲ ਬਾਰਨਸਟਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦੇ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਬਣਾਏ ਟੋਕਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸਹਾਇਤਾ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਅਤੇ ਭਾਵ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਧਾਰਣ ਸੰਪਾਦਨ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਮੁੱਲਵਾਨ ਕੰਮ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Articulations of wikiwork: uncovering valued work in Wikipedia through barnstars|last=Kriplean|first=Travis Kriplean|last2=Beschastnikh|first2=Ivan|last3=McDonald|first3=David W.|publisher=Proceedings of the ACM|year=2008|isbn=978-1-60558-007-4|page=47|chapter=Articulations of wikiwork|doi=10.1145/1460563.1460573|name-list-format=vanc}} {{Subscription required|s}}&lt;/ref&gt; 

ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਆਪਣੇ ਸੰਪਾਦਕ ਅਤੇ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਧਦਾ ਗਿਆ, &quot;ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਕੌਣ ਲਿਖਦਾ ਹੈ?&quot; ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ 'ਤੇ ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਂਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬਣ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Kittur|first=Aniket|year=2007|title=Power of the Few vs. Wisdom of the Crowd: Wikipedia and the Rise of the Bourgeoisie|publisher=Viktoria Institute|citeseerx=10.1.1.212.8218}}&lt;/ref&gt; ਜਿੰਮੀ ਵੇਲਜ਼ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਸਿਰਫ &quot;ਇੱਕ ਕਮਊਨਿਟੀ... ਕੁਝ ਸੌ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮਰਪਿਤ ਸਮੂਹ &quot;ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ&quot; ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ &quot;ਹੈ।&lt;ref name=&quot;blodget&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.businessinsider.com/2009/1/who-the-hell-writes-wikipedia-anyway|title=Who The Hell Writes Wikipedia, Anyway?|last=Blodget|first=Henry|date=January 3, 2009|work=Business Insider}}&lt;/ref&gt; 2008 ਵਿੱਚ, ''ਸਲੇਟ'' ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ: &quot;ਪਾਲੋ ਆਲਟੋ ਵਿੱਚ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਉਪਭੋਗਤਾ ਸਾਈਟ ਦੇ ਅੱਧੇ ਸੰਪਾਦਨ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ।&quot;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.slate.com/id/2184487|title=The Wisdom of the Chaperones|last=Wilson|first=Chris|date=February 22, 2008|work=[[Slate (magazine)|Slate]]|access-date=August 13, 2014}}&lt;/ref&gt; ਯੋਗਦਾਨ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਦੇ ਇਸ ਢੰਗ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ [[ਐਰਨ ਸਵਾਰਟਜ਼|ਅਰੋਨ ਸਵਰਟਜ਼]] ਦੁਆਰਾ ਵਿਵਾਦਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਗਏ ਕਈ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਸਨ (ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੁਆਰਾ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਘੱਟ ਸੋਧ ਗਿਣਤੀਆਂ ਵਾਲੇ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.aaronsw.com/weblog/whowriteswikipedia|title=Raw Thought: Who Writes Wikipedia?|last=Swartz|first=Aaron|date=September 4, 2006|archive-url=https://web.archive.org/web/20140803134036/http://www.aaronsw.com/weblog/whowriteswikipedia|archive-date=August 3, 2014|access-date=February 23, 2008}}&lt;/ref&gt; 

ਇੰਗਲਿਸ਼ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿਚ 6,052,719 ਲੇਖ, 38,723,401 ਰਜਿਸਟਰਡ ਸੰਪਾਦਕ ਅਤੇ 133,318 ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਸੰਪਾਦਕ ਹਨ। ਇੱਕ ਸੰਪਾਦਕ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਿਛਲੇ 30 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਾਂ ਵਧੇਰੇ ਸੰਪਾਦਨ ਕੀਤੇ ਹਨ। 

ਸੰਪਾਦਕ ਜੋ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਰਸਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੱਲਬਾਤ ਪੇਜ ਦੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕਰਨੇ, ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਹਨ, ਵਿਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਯੋਗਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਛੂਟ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਣਨ ਵਿਚ ਗੈਰ-ਮਾਮੂਲੀ ਲਾਗਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ: ਯੋਗਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਕਨੀਕੀ ਕੋਡ ਸਿੱਖਣ, ਕਈ ਵਾਰ ਵਿਵਾਦਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਕ &quot;ਮਸ਼ਹੂਰੀ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਕਲਚਰ&quot; ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਸੰਪਾਦਕ ਲੌਗਇਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਤੇ ਕਿਸੇ ਅਰਥ ਵਿਚ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਸਮਝਦੇ ਹਨ,&lt;ref name=&quot;labor squeeze on WP 1&quot;&gt;{{Cite journal|last=Goldman, Eric|title=Wikipedia's Labor Squeeze and its Consequences|publisher=Journal on Telecommunications and High Technology Law|volume=8}}&lt;/ref&gt; ਕਿਉਂਕਿ &quot;ਭਾਗੀਦਾਰ ਵਿੱਕੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ, ਕੰਮ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਵੈ ਰੁਚੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ&quot;,&lt;ref name=&quot;legal edu and WP 1&quot;&gt;{{Cite journal|last=Noveck, Beth Simone|title=Wikipedia and the Future of Legal Education|publisher=Journal of Legal Education|volume=57}}&lt;/ref&gt; ਪਰ ਅਣਜਾਣ ਰਹਿਤ ਰਜਿਸਟਰਡ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ [[ਆਈਪੀ ਪਤਾ|IP ਪਤਿਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਤ ਸੰਪਾਦਕ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਤਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। 

== ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣ ==
ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ 332 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣ ਹਨ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਸੰਸਕਰਣ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ)। ਅਪ੍ਰੈਲ 2020 ਤਕ, ਲੇਖ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਛੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ, ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ, ਸੇਬੂਆਨੋ, ਸਵੀਡਿਸ਼, ਜਰਮਨ, ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ ਡੱਚ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;WP list of WPs by article 1&quot;&gt;{{cite web|url=http://meta.wikimedia.org/wiki/List_of_Wikipedias#All_Wikipedias_ordered_by_number_of_articles|title=Wikipedia:List of Wikipedias|publisher=English Wikipedia|accessdate={{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTDAY}}, {{CURRENTYEAR}}}}&lt;/ref&gt; ਦੂਸਰੇ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਲੇਖਣੀ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬੋਟ ਲਸਜਬੋਟ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਦਵੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ 2013 ਤਕ ਸਵੀਡਿਸ਼ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਅੱਧੇ ਲੇਖ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਸੇਬੂਆਨੋ ਅਤੇ ਵਾਰੇ ਫਿਲਪੀਨਜ਼ ਦੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਹਨ।

ਚੋਟੀ ਦੇ ਛੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਗਿਆਰਾਂ ਹੋਰ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਦਸ ਲੱਖ ਲੇਖ ਹਨ (ਰੂਸੀ, ਇਤਾਲਵੀ, ਸਪੈਨਿਸ਼, ਪੋਲਿਸ਼, ਵਾਰੇ-ਵਾਰੇ, ਵੀਅਤਨਾਮੀ, ਜਾਪਾਨੀ, ਚੀਨੀ, ਅਰਬੀ, ਪੁਰਤਗਾਲੀ, ਅਤੇ ਯੂਕ੍ਰੇਨੀ), ਪੰਜ ਹੋਰਾਂ ਉੱਤੇ 500,000 ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਲੇਖ ਹਨ ( ਫਾਰਸੀ, ਕੈਟਲਾਨ, ਸਰਬੀਅਨ, ਬੋਕਮੈਲ ਅਤੇ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆਈ), 42 ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 100,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ, ਅਤੇ 84 ਹੋਰਾਂ ਦੀ 10,000 ਦੇ ਉੱਪਰ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;WP list of WPs 1&quot;&gt;[[metawiki:List of Wikipedias|List of Wikipedias]]&lt;/ref&gt; ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ, ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਜਿਸ ਵਿਚ 6 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੇਖ ਹਨ।ਜਨਵਰੀ 2019 ਤੱਕ, ਅਲੇਕਸ਼ਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਸਬਡੋਮੇਨ (en.wikipedia.org; ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ) ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਤਕਰੀਬਨ 57% ਸੰਚਤ ਟ੍ਰੈਫਿਕ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਵੰਡ (ਰਸ਼ੀਅਨ: 9%; ਚੀਨੀ: 6%); ਜਪਾਨੀ: 6%; ਸਪੈਨਿਸ਼: 5%)।
[[ਤਸਵੀਰ:TurkishWikipedia_block_pageviews_february-may2017.png|right|thumb| ਤੁਰਕੀ ਵਿਚ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਬਲਾਕ ਨੂੰ 2017 ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਤੁਰਕੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਪੇਜਵਿਯੂ ਲਈ ਇਕ ਗ੍ਰਾਫ ਲਗਭਗ 80% ਦੀ ਵੱਡੀ ਗਿਰਾਵਟ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।  ]]
ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ [[ਵਰਲਡ ਵਾਈਡ ਵੈੱਬ|ਵੈੱਬ]] 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣ ਲਈ ਯੋਗਦਾਨ ਵੱਖ ਵੱਖ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੰਸਕਰਣ]] ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ)। ਇਹ ਅੰਤਰ ਸਪੈਲਿੰਗ ਅੰਤਰਾਂ&lt;ref name=&quot;WP spelling MOS 1&quot;&gt;{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Manual_of_Style/Spelling|title=Spelling|date=September 26, 2018|website=Manual of Style|publisher=Wikipedia|access-date=May 19, 2007}}&lt;/ref&gt; ਜਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੁਝ ਵਿਵਾਦ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;WP countering bias 1&quot;&gt;{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:WikiProject_Countering_systemic_bias|title=Countering systemic bias|date=July 15, 2018|access-date=May 19, 2007}}&lt;/ref&gt; 

ਹਾਲਾਂਕਿ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣ ਗਲੋਬਲ ਨੀਤੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ &quot;ਨਿਰਪੱਖ ਨਜ਼ਰੀਏ&quot; ਤੇ ਆਯੋਜਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਕੁਝ ਬਿੰਦੂਆਂ 'ਤੇ ਪਾਸਾ ਵੱਟਦੇ ਹਨ, ਖਾਸ ਤੌਰ' ਤੇ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਕਿ ਕੀ ਬਿਨਾਂ ਤਸਦੀਕ ਲਾਇਸੰਸਸ਼ੁਦਾ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸਹੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਅਧੀਨ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;WP meta fair use 1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://meta.wikimedia.org/wiki/Fair_use|title=Fair use|publisher=Meta-Wiki|access-date=July 14, 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;WP meta WP images 1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://meta.wikimedia.org/wiki/Images_on_Wikipedia|title=Images on Wikipedia|access-date=July 14, 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;IBM visual WP 1&quot;&gt;{{Cite journal|last=Fernanda B. Viégas|date=January 3, 2007|title=The Visual Side of Wikipedia|url=http://www.research.ibm.com/visual/papers/viegas_hicss_visual_wikipedia.pdf|publisher=Visual Communication Lab, IBM Research|access-date=October 30, 2007|archive-date=ਮਾਰਚ 3, 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090303204722/http://www.research.ibm.com/visual/papers/viegas_hicss_visual_wikipedia.pdf|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; 

ਜਿੰਮੀ ਵੇਲਜ਼ ਨੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਨੂੰ &quot;ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਰਵਉਤਮ ਸੰਭਾਵਤ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁਫਤ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਵੰਡਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।&quot;&lt;ref name=&quot;WP Wales free multi-lingual encyclopedia&quot;&gt;[[Jimmy Wales]], [[mailarchive:wikipedia-l/2005-March/020469.html|&quot;Wikipedia is an encyclopedia&quot;]], March 8, 2005, &amp;#x3C;Wikipedia-l@wikimedia.org&amp;#x3E;&lt;/ref&gt; ਹਾਲਾਂਕਿ ਹਰੇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸੰਸਕਰਣ ਘੱਟ ਜਾਂ ਘੱਟ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਲਈ ਕੁਝ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਮੈਟਾ-ਵਿਕੀ ਦੁਆਰਾ ਤਾਲਮੇਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੀ ਵਿੱਕੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ (ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ) ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;WP metawiki maintenance 1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://meta.wikimedia.org|title=Meta-Wiki|publisher=Wikimedia Foundation|access-date=March 24, 2009}}&lt;/ref&gt; ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ, ਮੈਟਾ-ਵਿਕੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਉੱਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਅੰਕੜੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ,&lt;ref name=&quot;WP meta stats 1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://meta.wikimedia.org/wiki/Statistics|title=Meta-Wiki Statistics|publisher=Wikimedia Foundation|access-date=March 24, 2008}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;WP meta articles on all sites 1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://meta.wikimedia.org/wiki/List_of_articles_every_Wikipedia_should_have|title=List of articles every Wikipedia should have|publisher=Wikimedia Foundation|access-date=March 24, 2008}}&lt;/ref&gt; ਸੂਚੀ ਵਿਸ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁੱਢਲੀ ਸਮਗਰੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ: ਜੀਵਨੀ, ਇਤਿਹਾਸ, ਭੂਗੋਲ, ਸਮਾਜ, ਸਭਿਆਚਾਰ, ਵਿਗਿਆਨ, ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਅਤੇ ਗਣਿਤ। ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੇਖਾਂ ਲਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸੰਸਕਰਣ ਵਿਚ ਹਮਰੁਤਬਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਬਾਰੇ ਲੇਖ ਸਿਰਫ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਦੂਜੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਣ। 
[[ਤਸਵੀਰ:User_-_demography.svg|left|thumb| ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਲਈ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਸ਼ੇਅਰਾਂ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ]]
ਅਨੁਵਾਦਿਤ ਲੇਖ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਦੇ ਲੇਖਾਂ ਦੇ ਸਿਰਫ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸੰਸਕਰਣ ਲੇਖਾਂ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਵੈਚਾਲਤ ਅਨੁਵਾਦ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ।&lt;ref name=&quot;WP auto-translations rules 1&quot;&gt;{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Translation|title=Wikipedia: Translation|date=September 27, 2018|website=English Wikipedia|access-date=February 3, 2007}}&lt;/ref&gt; ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਲੇਖ &quot;ਇੰਟਰਵਿਕੀ ਲਿੰਕ&quot; ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਦੂਜੇ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਦੇ ਹਮਰੁਤਬਾ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। 

''ਪਲੌਸ ਵਨ'' ਦੁਆਰਾ 2012 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਵੀ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤਾ ਕਿ [[ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ]] ਤੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੰਪਾਦਨਾਂ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ]] ਲਈ 51% ਅਤੇ ਸਧਾਰਣ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਲਈ 25% ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Yasseri|first=Taha|last2=Sumi|first2=Robert|last3=Kertész|first3=János|author-link3=János Kertész|date=January 17, 2012|title=Circadian Patterns of Wikipedia Editorial Activity: A Demographic Analysis|journal=[[PLoS ONE]]|volume=7|issue=1|pages=e30091|arxiv=1109.1746|bibcode=2012PLoSO...730091Y|doi=10.1371/journal.pone.0030091|pmc=3260192|pmid=22272279}}&lt;/ref&gt; ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ ਗਲੋਬਲ ਸਾਊਥ ਵਿੱਚ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 2015 ਤੱਕ ਵਧਾ ਕੇ 37% ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;WP global south demographic increase plan 1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://upload.wikimedia.org/wikipedia/foundation/3/37/2011-12_Wikimedia_Foundation_Plan_FINAL_FOR_WEBSITE_.pdf|title=Wikimedia Foundation 2011–12 Annual Plan|publisher=Wikimedia Foundation|page=8|access-date=June 5, 2016}}&lt;/ref&gt; 

=== ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਨੂੰ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ  ===
1 ਮਾਰਚ, 2014 ਨੂੰ, ਦਿ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ, &quot;ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦਾ ਭਵਿੱਖ&quot; ਸਿਰਲੇਖ ਦੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਵਿੱਚ, ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਰੁਝਾਨ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ “[ਟੀ] ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣ ਲਈ ਉਹ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਿਹਾਈ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਹੈ। ਸੱਤ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ।&quot;&lt;ref name=&quot;economist13&quot;&gt;{{cite news|url=https://www.economist.com/news/international/21597959-popular-online-encyclopedia-must-work-out-what-next-wikipeaks|title=The future of Wikipedia: WikiPeaks?|date=March 1, 2014|work=The Economist|accessdate=March 11, 2014}}&lt;/ref&gt; ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਦੀ ਅਟ੍ਰੈਸ ਦਰ ਨੂੰ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੁਆਰਾ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (ਗੈਰ-ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ) ਵਿਚ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾ ਔਸਤਨ ਪੰਜ ਜਾਂ ਵਧੇਰੇ ਸੰਪਾਦਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 2008 ਤੋਂ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਲਈ ਤਕਰੀਬਨ 2,000 ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਜਾਂ ਹੇਠਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇੰਗਲਿਸ਼ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਤੁਲਨਾ ਕਰਕੇ, 2007 ਵਿਚ ਤਕਰੀਬਨ 50,000 ਦੀ ਚੋਟੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 2014 ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤਕ ਇਹ ਘਟ ਕੇ 30,000 ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ। 

ਕੀ ਸੱਤ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਵਿਚ ਗੁੰਮ ਹੋਏ ਤਕਰੀਬਨ 20,000 ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਦੀ ਹਵਾਲਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਰੇਟ 'ਤੇ ਅਟ੍ਰੇਸੀ ਜਾਰੀ ਰਹਿਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, 2021 ਤਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ' ਤੇ ਸਿਰਫ 10,000 ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਸੰਪਾਦਕ ਹੋਣਗੇ।&lt;ref name=&quot;economist1&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.economist.com/news/international/21597959-popular-online-encyclopedia-must-work-out-what-next-wikipeaks|title=The future of Wikipedia: WikiPeaks?|date=March 1, 2014|work=The Economist|access-date=March 11, 2014}}&lt;/ref&gt; ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ''ਦਿ ਇਕੋਨਮਿਸਟ'' ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਰੁਝਾਨ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (ਗੈਰ-ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ) ਵਿੱਚ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਨੀਕਰਣ ਅਤੇ ਟਿਕਾਊ ਅਧਾਰ ਤੇ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਤਕਰੀਬਨ ਤੇ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਟਿੱਪਣੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (ਗੈਰ-ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ) ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਸੰਪਾਦਨ ਨੀਤੀ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਮਾਪਦੰਡ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੰਪਾਦਕ ਦੀ ਰੇਟ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਭਵ ਵਿਕਲਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਗੇ।&lt;ref&gt;Andrew Lih. ''Wikipedia''. Alternative edit policies at Wikipedia in other languages.&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
&lt;references /&gt;
'''Note'''
&lt;references group=&quot;note&quot;/&gt;

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:Articles with hAudio microformats]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:All articles containing potentially dated statements]]</text>
      <sha1>m9yf59cy24hro50bhepqrns7s5zihlk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਦ੍ਰਿਸ਼ ਭਾਸ਼ਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>88057</id>
    <revision>
      <id>810322</id>
      <parentid>357185</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T10:49:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harry sidhuz</username>
        <id>38365</id>
      </contributor>
      <comment>interwikilink</comment>
      <origin>810322</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="550" sha1="gog0ybrg7smkxugy3y4v9id9vkfgodm" xml:space="preserve">[[Image:Water,Rabbit,Deer.jpg|thumb|[[ਐਜ਼ਟੈਕ]] [[ਸੂਰਜ ਦੇ ਪੱਥਰ]] ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਤੀ ਉੱਪਰ ਪਾਣੀ, ਖਰਗੋਸ਼ ਅਤੇ ਹਿਰਨ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ]]
'''ਦ੍ਰਿਸ਼ ਭਾਸ਼ਾ''' ਦ੍ਰਿਸ਼ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ [[ਸੰਚਾਰ]] ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਸ਼ਾ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਚਾਰ]]</text>
      <sha1>gog0ybrg7smkxugy3y4v9id9vkfgodm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੈਕਮੋਹਨ ਰੇਖਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>89085</id>
    <revision>
      <id>810271</id>
      <parentid>482226</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:52:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810271</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3182" sha1="jh0h8j2gom6c4mxvfgf6nxnntpn83n4" xml:space="preserve">{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}}[[ਤਸਵੀਰ:China_India_eastern_border_88.jpg|right|thumb|ਮੈਕਮੋਹਨ ਰੇਖਾ ਪੂਰਬੀ-ਹਿਮਾਲਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਚੀਨ-ਅਧਿਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ-ਅਧਿਕ੍ਰਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਸਰਹੱਦ ੧੯੬੨ ਦੀ ਭਾਰਤ-ਚੀਨ ਜੰਗ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਕਾਰਨ ਸੀ। ਇਹ ਖੇਤਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਚਾਈ ਉੱਤੇ ਹੈ, ਜੋ ਨਕਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਰੰਗ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।]]
'''ਮੈਕਮੋਹਨ ਰੇਖਾ''' [[ਬਰਤਾਨੀਆ]] ਅਤੇ [[ਤਿੱਬਤ]] ਵਿਚਲੇ 1914 ਦੇ ਸ਼ਿਮਲਾ ਸਮਝੌਤੇ ਦੌਰਾਨ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਸਰਹੱਦੀ ਰੇਖਾ ਹੈ। ਅਜੋਕੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਚੀਨ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਦੀ ਹੈ। ਚੀਨੀ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਜਾਇਜ਼ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।

== ਪਿਛੋਕੜ ==
ਮੈਕਮੋਹਨ ਰੇਖਾ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਤਿੱਬਤ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਨ 1914 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਤਿੱਬਤ ਵਿਚਲੇ ਸ਼ਿਮਲਾ ਸਮੱਝੌਤੇ  ਦੇ ਤਹਿਤ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈ ਸੀ। 1914 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਇਸ ਸਰਹੱਦ ਦੀ ਹੋਂਦ ਕਈ ਹੋਰ ਵਿਵਾਦਾਂ ਕਰਕੇ ਠੰਢੇ ਬਸਤੇ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ 1935 ਵਿੱਚ ਓਲਫ ਕੈਰੋ ਨਾਮੀ ਇੱਕ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਉਦੋਂ ਦੀ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸਨੂੰ ਆਧਿਕਾਰਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। 1937 ਵਿੱਚ ਸਰਵੇ ਆਫ ਇੰਡਿਆ ਦੇ ਇੱਕ ਨਕਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਮੈਕਮੋਨ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਆਧਿਕਾਰਿਕ ਭਾਰਤੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਖਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[[ਤਸਵੀਰ:Henry_McMahon_cropped.JPG|thumb|ਹੈਨਰੀ ਮੈਕਮੋਹਨ|center]]
[[ਤਸਵੀਰ:British_Indian_Empire_1909_Imperial_Gazetteer_of_India.jpg|thumb|''ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਗੈਜ਼ਟ ਆਫ਼ ਇੰਡਿਆ'' ,  ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੈੱਸ, ੧੯੦੯ ਦਾ ਇੱਕ ਨਕਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਪੂਰਬੀ ਭਾਗ ਦੀ ਬਾਹਰਲਈ ਰੇਖਾ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਚੀਨ-ਭਾਰਤ ਸਰਹੱਦ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤਿੱਬਤ]]</text>
      <sha1>jh0h8j2gom6c4mxvfgf6nxnntpn83n4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਖੰਡ ਮਿਸ਼ਰੀ ਦੀਆ ਡਲੀਆ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>92835</id>
    <revision>
      <id>810274</id>
      <parentid>530361</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:54:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810274</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24196" sha1="8sove0o3ld2r73xbshc0ada7efkgwrm" xml:space="preserve">{{Tone|date=ਜੂਨ 2025}}{{Unbalanced section}}{{infobox book
| name = ਖੰਡ ਮਿਸ਼ਰੀ ਦੀਆਂ ਡਾਲੀਆਂ
| image = 
| author = [[ਸੁਖਦੇਵ ਮਾਦਪੁਰੀ]]
| country = [[ਪੰਜਾਬ]], [[ਭਾਰਤ]]
| language = [[ਪੰਜਾਬੀ]]
| subject = ਲੋਕਧਾਰਾ
| publisher = ਲਾਹੌਰ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ 2 ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਮਾਰਕੀਟ ਲੁਧਿਆਣਾ
| published = 2003
| media_type = ਪ੍ਰਿੰਟ 
| Pages = 304
| price = 150
}}
'''ਖੰਡ ਮਿਸ਼ਰੀ ਦੀਆਂ ਡਲੀਆਂ''' ਪੁਸਤਕ ਸੁਖਦੇਵ ਮਾਦਪੁਰੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 2003 ‘ਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਲਾਹੌਰ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ 2 ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਮਾਰਕੀਟ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਵੱਲੋਂ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੁਖਦੇਵ ਮਾਦਪੁਰੀ ਨੇ ਲੋਕਗੀਤ, ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆ, ਲੋਕ ਬੁਝਾਰਤਾਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਜੀਵਨੀ, ਨਾਟਕ, ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ, ਸੰਪਾਦਨਾ, ਅਨੁਵਾਦ ਬਾਰੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨੂੰ ਐਵਾਰਡ ਵੀ ਮਿਲੇ ਹਨ। 
ਇਸ ਪੁਸਤਕ ‘ਚ ਗਿੱਧੇ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਲੰਮੀਆ ਬੋਲੀਆ ਹਨ ਤੇ ਦੂਜੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ- ਲੜੀ ਬੋਲੀਆ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਲੜੀ ਬੋਲੀਆ ਨੂੰ ਟੱਪੇ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜਨ- ਜੀਵਨ ਦਾ ਦਰਪਣ ਹਨ। ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨੱਚਦੀ ਗਾਉਂਦੀ ਅਤੇ ਜੂਝਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਸੁੱਤੇ ਸਿੱਧ ਹੀ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੋਇਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਪੱਖ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਬੋਲੀਆ ਨਾ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹੋਣ। ਇੱਕ- ਲੜੀ ਤਾਂ ਆਖਣਾਂ ਵਾਂਗ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਚੜੀਆ ਹੋਈਆ ਹਨ। ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਪਰਮਾਣ ਵਜੋਂ ਨਿੱਤ ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਵਰਤਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਬੋਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲ ਓਤ-ਪੋਤ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਅਰਮਾਨਾਂ, ਖੁਸ਼ੀਆਂ, ਗਮੀਆਂ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਜਬਿਆ ਦੀਆਂ ਕੂਲਾਂ ਵਹਿ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਖੰਡ ਮਿਸ਼ਰੀ ਦੀਆਂ ਡਲੀਆਂ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ 2000(ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ) ਬੋਲੀਆ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਾਂ, ਗੱਭਰੂ- ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੱਧਰਾਂ, ਰੀਜਾਂ, ਉਲਾਭੇ, ਵਿਛੋੜੇ ਦੇ ਪਲ, ਸੁਪਨੇ, ਵਲਵਲੇ, ਸਭ ਪਰੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਕਾਲੀਨ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ, ਪਰਿਵਾਰਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਰ ਪੱਖ ਰੂਪਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਿਆਹ, ਸਹੁਰੇ, ਰਿਸ਼ਤੇ, ਮੇਲੇ, ਤਿਉਹਾਰ, ਸਾਉਣ, ਮਹੀਨਾ, ਵਿਸਾਖੀ, ਰਹਿਣੀ ਬਹਿਣੀ, ਘਰ ਵਿੱਚ ਵਰਤਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਹੋਰ ਕਿੱਤਿਆ ਆਦਿ ਸਭ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਸਾਹਿਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਲੰਮੀਆ ਤੇ ਇੱਕ- ਲੜੀਆ ਬੋਲੀਆ ਵਿੱਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਭਰਪੂਰ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸੁਖਦੇਵ ਮਾਦਪੁਰੀ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਤੋਂ ਬੋਲੀਆ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ੁਭ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਮ ਧਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
 &lt;poem&gt; 
 ਨਾਮ ਅੱਲ੍ਹਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ
 ਸਭ ਨੂੰ ਇਹੋ ਮੁਹਾਏ
 ਗਿੱਧੇ ‘ਚ ਉਸ ਕੰਮ ਕੀ ਵੀਰਨੋ
 ਜਿਹੜਾ ਅੱਲ੍ਹਾ ਦਾ ਨਾਉਂ ਭੁਲਾਏ।
 ਦੋਹਾਂ ਜਾਹਨਾਂ ਦਾ ਅੱਲਾ ਹੀ ਵਾਲੀ
 ਉਹਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰੀ ਨਾ ਜਾਏ
 ਅੱਲ੍ਹਾ ਦਾ ਨਾਉਂ ਲੈ ਲਏ
 ਜਿਹੜਾ ਗਿੱਧਾ ਵਿੱਚ ਆਏ।&lt;/poem&gt;

ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ੁੱਭ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਉਸ ਪ੍ਰਮਾਤਮਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਦੋਹਾਂ ਜਾਹਨਾਂ ਦੇ ਉਸ ਮਾਲਿਕ ਦੇ ਘਰ ਘਰ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਬੋਲੀਆ ਨੂੰ ਮਾਦਪੁਰੀ ਨੇ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬ ਚਾਹੇ ਇਕੋ ਹੈ, ਪਰ ਉਹਦੇ ਵੱਖਰੇ- ਵੱਖਰੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ, ਅੱਲ੍ਹਾ, ਦੇਵੀ, ਮਾਤਾ, ਹਰੀ, ਪੀਰ ਆਦਿ ਵੱਖ- ਵੱਖ ਬੋਲੀਆ ‘ਚ ਰੱਬ ਦੀ ਉਸਤਤ ‘ਚ ਪਾਈਆ ਜਾਂਦੀਆ ਬੋਲੀਆ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲੀਆ ਨੂੰ ਪਾਉਣ ਸਮੇਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫ਼ਰਕ ਉਪਜਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਫ਼ਰਕ ਇਲਾਕਿਆ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਿੱਧਾ ਗਿੱਧਾ ਕਰੇ ਮੇਲਣੇ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀਆ ਹਨ। ਪੰਜਾਬਣਾਂ ਆਪਣੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰ ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਗਿੱਧੇ ਵਾਸਤੇ ਮੌਕੇ ਸਿਰਜ ਲੈਂਦੀਆ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਰੁੱਤਾਂ, ਮੇਲਿਆਂ, ਤਿੱਥਾਂ- ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਤ੍ਰਿੰਝਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਣੀਆ ਕੱਤ ਹਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਉਣ ਮਹੀਨੇ ਤੀਆਂ ਦੇ ਅਵਸਰ ਤੇ, ਮੰਗਣੀ ਜਾਂ ਵਿਆਹ ਦੇ ਅਵਸਰ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਇੱਕਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ੌਕ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਚ ਵਾਸਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਸਟੇਜ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਘਰ ਦਾ ਵਿਹੜਾ, ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਛੱਤ, ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਕਮਰਾ, ਖੇਤਾਂ(ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਤੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨੀਂ) ਜਾਂ ਮੈਦਾਨ ਆਦਿ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਗਿੱਧੇ ਵਾਸਤੇ ਢੁੱਕਵੀਆਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆ ਹਨ। ਧਰਮ, ਫਿਰਕਾਂ, ਜਾਤ- ਪਾਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਵਲਗਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੇਖੋ:-
&lt;poem&gt;
 ਫਾਤਾਂ ਨਿਕਲੀ ਲੀੜੇ ਪਾ ਕੇ, ਹਾਰ ਹੁਕਮੀ ਨੇ ਮਾਰੀ।
 ਨਿੰਮ ਦੇ ਕੋਲ ਬਸੰਤੀ ਆਉਂਦੀ, ਬੋਤੀ ਵਾਂਗ ਸ਼ਿੰਗਾਰੀ,
 ਹੀਰ ਕੁੜੀ ਦਾ ਪਿੰਡ ਮੁਸ਼ਕੇ, ਨੂਰੀ ਸ਼ੁਕੀਨਣ ਭਾਰੀ,
 ਕਿਸ਼ਨੋ ਬਿਸ਼ਨੋ ਦੋਵੇਂ ਭੈਣਾਂ, ਕਿਸ਼ਨੋ ਹਾਲੇ ਕੁਆਰੀ,
 ਬਿਸ਼ਨੋ ਚੰਦ ਵਰਗੀ ਦੋਵੇਂ, ਉਹਦੀ ਗਿੱਧਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰੀ।&lt;/poem&gt;

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕ- ਨਾਚ ਗਿੱਧਾ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਪਹਿਰਾਵੇ, ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰ- ਸਿਧਾਂਤ, ਨਾਚਾਰ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਖਾਸ ਸਮੇਂ ਸਥਾਨ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ। ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਰਾਗ ਅਤੇ ਤਾਲ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੈ। ਸਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਮੁਥਾਜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪ੍ਰਤੂੰ ਪਰਪੰਰਾ ਇੱਕ ਗਿੱਧਾ ਨਾਚ ਵਿੱਚ ਢੋਲਕੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਮੂੰਹ ਦੁਆਰਾ ਬੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਵੱਧ ਖੋਲ ਕੇ ਫੂ- ਫੂ ਕਰਕੇ, ਬੱਲੇ- ਬੱਲੇ ਕਰਕੇ, ਅੱਡੀਆ ਭੋਇੰ ਤੇ ਮਾਰ ਕੇ ਜਾਂ ਚੀਕ- ਕਿਲਕਾਰੀ ਮਾਰ ਕੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਤਾੜੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਪਰ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਢੋਲਕੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
&lt;poem&gt;
 ਬਾਰੀ ਬਾਰਸੀ ਖੱਟ ਕੇ ਲਿਆਇਆ 
 ਖੱਟ ਕੇ ਲਿਆਂਦਾ ਫੀਤਾ
 ਤੇਰੇ ਘਰ ਕੀ ਵਸਣਾ
 ਤੂੰ ਮਿਡਲ ਪਾਸ ਵੀ ਨਾ ਕੀਤਾ।&lt;/poem&gt;

ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਹੁਰੇ ਤੇ ਪੇਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬੜੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲਾ ਪਿਆਰ, ਸਤਿਕਾਰ, ਗਿਲੇ- ਸ਼ਿਕਵੇ, ਮਿਹਣੇ- ਗਾਲ੍ਹਾਂ, ਰੁੱਸਣਾ ਮਨਾਉਣਾ, ਰੀਝਾਂ, ਸੱਧਰਾਂ ਸਭ ਖੁੱਲ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 
&lt;poem&gt;
 
 ਸੱਸ ਮੇਰੀ ਨੇ ਬੜਾ ਸਤਾਇਆ, ਨਿੱਤ ਪੁਆ ਕੇ ਪਾਵੇ
 ਉਠਦੀ ਬਹਿੰਦੀ ਰਹੇ ਸਿਖਾਉਂਦੀ, ਜਦ ਮਾਹੀਂ ਘਰ ਆਵੇ
 ਮਾਹੀ ਮੇਰਾ ਲਾਈ ਲਗ ਨਾ, ਮੈਂਨੂੰ ਕਾਹਦੀ ਲੋੜ
 ਮੇਰਾ ਮਾਹੀ ਗੜਵਾ, ਮੈਂ ਗੜਵੇਂ ਦੀ ਡੋਰ।&lt;/poem&gt;

ਪਹਿਲਾ- ਪਹਿਲ ਬਹੁਤੇ ਗਰੀਬ ਮਾਪੇ ਮੁੱਲ ਉਤਰਵਾ ਕੇ ਭਾਵ ਮੁੰਡੇ ਵਾਲਿਆ ਤੋਂ ਪੈਸੇ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਕੁੜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਘਰ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਪੁੰਨ ਦਾ ਵਿਆਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅਕਸਰ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਵਿਆਹ ਬੇ-ਮੇਲ ਵੀ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੇ, ਕਦੇ ਸੁਭਾਅ ਪੱਖੋਂ ਅਤੇ ਕਦੇ ਸਰੀਰ ਪੱਖੋਂ, ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਪੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਕਈ ਬੋਲੀਆ ਹਨ। ਮਸਲਨ-
&lt;poem&gt;	 	 
 
 ਕਾਲਾ ਭੂੰਡ ਨਾ ਸਹੇੜੀ ਮੇਰੇ ਬਾਬਲਾ 
 ਘਰ ਦਾ ਮਾਲ ਡਰੂ।

 ਜਾਂ
 
 ਮੁੰਡਾ ਰੋਹੀ ਦੀ ਕਿੱਕਰ ਤੋਂ ਕਾਲਾ 
				 
 ਬਾਪੂ ਦੇ ਪਸੰਦ ਆ ਗਿਆ।&lt;/poem&gt;

ਧੀ ਦੇ ਸਹੁਰਿਆ ਵਿਚਲੇ ਗੁੱਸੇ- ਗਿੱਲੇ ਵੀ ਖੁੱਲ ਕੇ ਲੋਕ ਬੋਲੀਆ ‘ਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।
&lt;poem&gt;
 
 ਅੱਗੋਂ ਸੱਸ ਬਘਿਆੜੀ ਟੱਕਰੀ 
 ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਰੱਖੀ ਲਾਡਲੀ

 ਜਾਂ
				 
 ਸੱਸ ਮੇਰੀ ਚੰਦਰੀ ਜਹੀ 
 ਵੀਰ ਆਇਆ ਤੇ ਬੂਹਾ ਨਾ ਖੋਲ੍ਹੇ।&lt;/poem&gt;

ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕਮਾਈ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼, ਵਿਉਪਾਰ ਖਾਤਰ ਬਾਹਰ ਚੱਲੇ ਗਏ ਜਾਂ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਏ ਗੱਭਰੂਆਂ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਕੁਮਲਾਈ ਮਟਿਆਰ ਦੇ ਮਨੋਭਾਵਾਂ, ਤੜਪ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬੋਲੀਆ ਨੂੰ ਵੀ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ-
&lt;poem&gt;
 
 ਮਾਹੀ ਮੇਰਾ ਲਾਮ ਨੂੰ ਗਿਆ 
 ਮੇਰੇ ਬੱਜਣ ਕਲੇਜੇ ਛੁਰੀਆ

 ਜਾਂ
				 
 ਕਿਤੇ ਸੁਖ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਘਲਾਵੇ 
 ਮੁਦੱਤਾਂ ਗੁਜ਼ਰ ਗੀਆਂ। &lt;/poem&gt;

ਸਾਉਣ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪੰਜਾਬਣਾ ਨੂੰ ਬੇਸਬਰੀ ਨਾਲ ਉਡੀਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਭ ਵਿਆਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਪੇਕੇ ਪਿੰਡ ਆਉਂਦੀਆ ਹਨ। ਕੁੜੀਆ ਇੱਕ ਥਾਂ ਇੱਕਠੀਆਂ ਹੋ ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਂਦੀਆ, ਪੀਘਾਂ ਝੂਟਦੀਆ ਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਦਿਲੀ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬੋਲੀਆ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੈ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਬੋਲੀਆ ਨੂਮ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
				 
&lt;poem&gt;
 
 ‘ਧੰਨ ਭਾਗ ਮੇਰੇ’ ਆਖੇ ਪਿੱਪਲ 
 ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਪੀਘਾਂ ਪਾਈਆਂ 
 ਸਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀਆ ਨੇ 
 ਪੀਂਘਾ ਅਸਮਾਨ ਚੜਾਈਆ।&lt;/poem&gt;

ਲੰਮੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਦਾ ਅਤਿ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਲੰਮੀਆ ਬੋਲੀਆ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵੰਨਗੀ ਦੀ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚੋਂ ਬੋਲੀ-

&lt;poem&gt;
 
 ਮਹਿੰਦੀ ਮਹਿੰਦੀ ਸਭ ਜਗ ਕਹਿੰਦਾ 
 ਮੈਂ ਵੀ ਆਖ ਦਿਆਂ ਮਹਿੰਦੀ 
 ਬਾਗਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਸਤੀ ਵਿਕਦੀ 
 ਵਿੱਚ ਹੱਟੀਆਂ ਦੇ ਮਹਿੰਗੀ 
 ਹੇਠਾਂ ਕੂੰਡੀ ਉੱਤੇ ਸੋਟਾ 
 ਚੋਟ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਮਹਿੰਦੀ 
 ਘੋਟ ਘਾਟ ਕੇ ਹੱਥਾਂ ਤੇ ਲਾਈ 
 ਫੋਲਕ ਬਣ-ਬਣ ਲਹਿੰਦੀ। 
 ਮਹਿੰਦੀ ਸ਼ਗਨਾਂ ਦੀ 
 ਧੋਤਿਆਂ ਕਦੀ ਨਾ ਲਹਿੰਦੀ।&lt;/poem&gt;

ਤ੍ਰਿੰਜਣ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਿਆਲ ਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਗਲੀ- ਗੁਆਂਢ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਇੱਕਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਕੱਤਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਰੀ-ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਚਰਖੇ ਦੀ ਘੂਕਰ ਦੇ ਨਾਲ- ਨਾਲ ਹੇਕਾਂ ਵਾਲੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਤ੍ਰਿੰਜਣ ਕੱਤਦੀਆਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਪਜਦੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੰਕਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ – ਮਾਹੀਂ ਦਾ ਵਿਛੋੜਾ, ਸੱਸ ਨਣਦ ਅਤੇ ਜਠਾਣੀ ਦੇ ਰੜਕਵੇਂ ਮਿਹਣੇ, ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ, ਵੀਰ ਦਾ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦੇ ਮਹਿਰਮ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵਧੇਰੇ ਕਰਦੀਆ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤ੍ਰਿੰਜਣ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀ ਔਰਤ ਦੇ ਮਨੋਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆ ਦਾ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
				 
&lt;poem&gt;
 
 ਉਥੇ ਲੈ ਚੱਲ ਚਰਖਾ ਮੇਰਾ 
 ਜਿੱਥੇ ਤੇਰਾ ਹੱਲ ਚਲਦਾ।

 ਜਾਂ
				 
 ਵੇ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਆ ਨਣਦ ਦੀਆ ਵੀਰਾ 
 ਜੁੱਤੀ ਉੱਤੋਂ ਜੱਗ ਵਾਰਿਆ।&lt;/poem&gt;

ਸਮਾਜਿਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾ, ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ ਪੀਰਾਂ- ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਲੋਕ- ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੀਤ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਹੀਰ- ਰਾਂਝਾ, ਸੋਹਣੀ ਮਹੀਂਵਾਲ, ਮਿਰਜ਼ਾ- ਸਾਹਿਬਾਂ, ਸੱਸੀ-ਪੁਨੂੰ ਦੀ ਮੁੱਹਬਤ ਨੂੰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਨੇ ਲੋਕ- ਕਾਵਿ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਜਿਵੇਂ- ਬੋਲੀਆਂ, ਲੋਕ- ਗੀਤਾਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸੁਖਦੇਵ ਮਾਦਪੁਰੀ ਦੀ ਚਰਚਾ ਅਧੀਨ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰੀਤ- ਕਥਾਵਾਂ, ਪਾਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬੋਲੀਆ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਰੂੜ ਤੁਕ ਵਾਲੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੁਕਾਂਤ ਮਿਲਾਉਣ ਲਈ ਰੂੜ ਤੁਕਾਂ ਅਤੇ ਰੂੜ ਤੁਕਾਂਤ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-
&lt;poem&gt; 
 ਗੇੜਾ ਦੇ ਨੀ ਮੇਲਣੇ 	 
 ਗਾਜਰ ਵਰਗੀ ਤੂੰ&lt;/poem&gt;

ਰੂੜ੍ਹ ਤੁਕਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਹੋਰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਵੰਨਗੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆ ਹਨ ਜਿਵੇਂ- ਸਥਿਰ ਰੂੜ੍ਹ ਤੁਕ ਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਤੁਕ ਵਾਲੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਤੁਕ ਨੂੰ ਤੋੜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ। ਇਸ ਅੰਦਰ ਇੱਕੋ ਤੁਕਾਂਤ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਰੂੜ ਤੁਕ ਵਿੱਚੋਂ ਬਦਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ- 		
			 
&lt;poem&gt;
 
 ਆਉਂਦੀ ਕੁੜੀਏ ਜਾਂਦੀ ਕੁੜੀਏ, ਚੱਕ ਲਿਆ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਗਾਨੀ, 
 ਮਾਪੇ ਤੈਨੂੰ ਘੱਟ ਰੋਣਗੇ, ਬਹੁਤੇ ਰੋਣਗੇ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਜਾਨੀ।&lt;/poem&gt;

ਪੰਜਾਬੀ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨੱਚਦੇ, ਟੱਪਦੇ ਬੋਲੀਆ ਪਾਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਵੱਖੋਂ- ਵੱਖ ਮੇਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬੋਲੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਛਪਾਰ ਦਾ ਮੇਲਾ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮਾੜੀ ’ਤੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਮਾੜੀ ’ਤੇ ਲੱਗੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਬੀਕਾਨੇਰ ਤੋਂ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਕਿਸੇ ਮਾੜੀ ਤੋਂ ਲਿਆ ਕੇ ਲਾਈਆਂ। ਛਪਾਰ ਦੇ ਮੇਲੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੂਠੀਆਂ ਤਰਬਾਂ ਛੇੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਯਾਂਦਾ ਆ ਝੁਰਮਟ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਲੇ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬੋਲੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ- 
&lt;poem&gt; 
 ਆਰੀ ਆਰੀ ਆਰੀ	 
 ਮੇਲਾ ਛਪਾਰ ਲੱਗਦਾ 
 ਜਿਹੜਾ ਲੱਗਦਾ ਜਰਗ ਤੋਂ ਭਾਰੀ 
 ਕੱਠ ਮੁਸ਼ਟੰਡਿਆਂ ਦੇ 
 ਉੱਥੇ ਬੋਤਲਾਂ ਮੰਗਾ ਲੀਆ ਚਾਲੀ 
 ਤਿੰਨ ਸੇਰ ਸੋਨਾ ਲੁਟਿਆ।&lt;/poem&gt;

ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਅੰਤਿਕਾ ਵਿੱਚ ਮਾਦਪੁਰੀ ਨੇ ਬੋਲੀਆ ਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਾਤ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਤੇ ਨਸਲੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਬੋਲੀਆ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ-
ਆਰਥਿਕ ਪੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬੋਲੀ- 
&lt;poem&gt;
 					 
 ਰੇਸ਼ਮੀ ਦੁੱਪਟੇ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਧਾਰੀਆਂ 
 ਪਹਿਨਣਨੇ ਨਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਕਬੀਲਦਾਰੀਆਂ। &lt;/poem&gt;
 ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਾਲਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬੋਲੀ-   &lt;poem&gt;
					 
 ਜਦੋਂ ਗੱਜਿਆ ਰਾਣੀ ਤੇ ਨਹਿਰੂ 
 ਫਰੰਗੀਆਂ ਦਾ ਰਾਜ ਡੋਲਿਆ।&lt;/poem&gt;

ਉਪਰੋਕਤ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ '''ਖੰਡ ਮਿਸ਼ਰੀ ਦੀਆਂ ਡਲੀਆਂ''' ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬੋਲੀਆ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਕੁ ਵਿਸ਼ਿਆ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਛੋਹਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਬੋਲੀਆਂ ਬਦਲ ਰਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਪਾਉਂਦੀਆ ਹਨ। ਇਹ ਸੈਂਕੜੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿੱਚ ਲਕੋਈ ਬੈਠੀਆਂ ਹਨ। ਬੋਲੀਆ ਪੰਜਾਬੀ ਆਤਮਾ ਦਾ ਲੋਕ ਵੇਦ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਸਮੂਹਿਕ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਸਾਂਝੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਸੌਖ ਅਨੁਸਾਰ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਤਰਤੀਬ ਵਿਸ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}	
ਸੁਖਦੇਵ ਮਾਦਪੁਰੀ, ਖੰਡ ਮਿਸ਼ਰੀ ਦੀਆਂ ਡਲੀਆਂ, ਲਾਹੌਰ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ 2 ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਮਾਰਕੀਟ, ਲੁਧਿਆਣਾ</text>
      <sha1>8sove0o3ld2r73xbshc0ada7efkgwrm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼ੰਨੋ ਖੁਰਾਨਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>93689</id>
    <revision>
      <id>810283</id>
      <parentid>586061</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T18:31:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;Early life and training&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1294042021|Shanno Khurana]]&quot;</comment>
      <origin>810283</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9191" sha1="07qdjqthvhlzw67a8kibbfqg6rlhi25" xml:space="preserve">{{ਜਾਣਕਾਰੀਡੱਬਾ ਸੰਗੀਤ ਕਲਾਕਾਰ
|background=solo_singer
|name=ਸ਼ੰਨੋ ਖੁਰਾਨਾ
|birth_date=1927 (ਉਮਰ &amp;nbsp;89&amp;#x2013;90)
|birth_place=ਜੋਧਪੁਰ,ਰਾਜਸਥਾਨ&amp;nbsp;
|genre=[[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਲਾਸੀਕਲ]]
|occupation= ਗਾਇਕ, ਸੰਗੀਤਕਾਰ 
|years_active=(1940s –present)}}
ਸ਼ੰਨੋ ਖੁੂਰਾਨਾ (ਜਨਮ 1927) ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਰਾਮਪੁਰ-ਸਹਸਵੰਤ ਘਰਾਣੇ ਤੋਂ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਗਾਇਕ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਹੈ। ਘਰਾਣਾ ਦੇ ਤੌਹੀਨ ਦਾ ਇੱਕ ਚੇਲਾ, ਉਸਤਾਦ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ (1964), ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੁਰਲੱਭ ਰੋਮਾਂਚਕ ਅਤੇ ਰਾਗ ਕਰਨ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਦੀ ਗਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਿਆਲ, ਤਰਾਣਾ, ਠੁਮਰੀ, ਦਾਦਰ, ਤਪਾ, ਚਾਈਤੀ ਅਤੇ ਭਜਨ ਹਨ। ਜੋਧਪੁਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮੀ ਅਤੇ ਪਲੀ, ਸ਼ੰਨੋ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ 1945 ਵਿੱਚ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਤੇ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਚਲੀ ਗਈ, ਜਿਥੇ ਉਸਨੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਫੈਸਟੀਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਗਾਉਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਉਸਨੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਐੱਮ ਫਿਲ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਕੌਰਗਰਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਪੀਐਚਡੀ, ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਖੋਜਕਰਤਾ ਹੈ।

ਉਸ ਨੂੰ 1991 ਵਿੱਚ ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 2006 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤੀਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਨਾਗਰਿਕ ਸਨਮਾਨ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;Padma Awards&quot;&gt;{{cite web|url=http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/LST-PDAWD-2013.pdf|title=Padma Awards|date=2015|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|accessdate=July 21, 2015|archive-date=ਨਵੰਬਰ 15, 2014|archive-url=https://www.webcitation.org/6U68ulwpb?url=http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/LST-PDAWD-2013.pdf|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; 2002 ਵਿਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਕੈਡਮੀ ਫਾਰ ਸੰਗੀਤ, ਡਾਂਸ ਐਂਡ ਡਰਾਮਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜੋ ਕਿ ਪਰਫਾਰਮਿੰਗ ਆਰਟਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਨਮਾਨ ਸੀ।

== ਮੁਢਲੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ==
ਖੁਰਾਨਾ ਦਾ ਜਨਮ ਅਤੇ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਜੋਧਪੁਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.gharanafestival.com/sk.html|title=Shanno Khurama|publisher=gharanfestival|accessdate=29 May 2013|archive-date=19 ਸਤੰਬਰ 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120919054244/http://www.gharanafestival.com/sk.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਗੈਰ-ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ, ਇੰਜੀਨੀਅਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਸਨ। ਪਰ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧ ਗਈ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਗਾਇਕ ਪੰਡਤ ਰਘੂਨਾਥ ਰਾਓ ਮੂਸਲੇਗਾਂਕਰ, ਜੋ ਗਵਾਲੀਅਰ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਰਾਜਾ ਭਈਆ ਪੂੰਛਵਾਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਚੇਲਾ ਅਤੇ ਭਤੀਜਾ ਸੀ, ਤੋਂ ਸਿਖਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਰੇਡੀਓ ਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ' ਚ ਮੁਸਾਲਗਾਉਂਕਰ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮਿਲ ਗਈ।&lt;ref name=&quot;hin07&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.hindu.com/thehindu/fr/2007/07/20/stories/2007072050150200.htm|title=It's raining ragas|date=20 July 2007|author=Manjari Sinha|newspaper=The Hindu|access-date=19 ਮਈ 2017|archive-date=6 ਨਵੰਬਰ 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121106020550/http://www.hindu.com/thehindu/fr/2007/07/20/stories/2007072050150200.htm|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1927]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]]

== ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਤਾਲੀਮ  ==

ਖੁਰਾਣਾ ਦਾ ਜਨਮ ਅਤੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ [[ਜੋਧਪੁਰ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Shanno Khurama |url=http://www.gharanafestival.com/sk.html |url-status=usurped |archive-url=https://web.archive.org/web/20120919054244/http://www.gharanafestival.com/sk.html |archive-date=19 September 2012 |access-date=29 May 2013 |publisher=gharanfestival}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;tap&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.hindu.com/mp/2006/01/16/stories/2006011600620100.htm|title=Tapping tappas|date=16 January 2006|work=[[The Hindu]]|access-date=29 May 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131009030622/http://www.hindu.com/mp/2006/01/16/stories/2006011600620100.htm|archive-date=9 October 2013}}&lt;/ref&gt; ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਗੈਰ-ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ, ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਪਰ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧਦੀ ਗਈ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਗਾਇਕ ਪੰਡਿਤ ਰਘੁਨਾਥ ਰਾਓ ਮੁਸਲਗਾਓਂਕਰ, ਜੋ ਕਿ [[ਗਵਾਲੀਅਰ ਘਰਾਣਾ|ਗਵਾਲੀਅਰ ਘਰਾਣੇ]] ਦੇ ਰਾਜਾ ਭਈਆ ਪੁੰਛਵਾਲੇ ਦੇ ਇੱਕ ਚੇਲੇ ਅਤੇ ਭਤੀਜੇ ਤੋਂ ਸਿੱਖਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੂਡ਼੍ਹੀਵਾਦੀ ਪਰਿਵਾਰ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇੰਦਾ , ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰੇਡੀਓ 'ਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਦੇ ਵੇਖਿਆ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੱ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਮੁਸਾਲਗਾਓਕਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref name=&quot;hin07&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.hindu.com/thehindu/fr/2007/07/20/stories/2007072050150200.htm|title=It's raining ragas|last=Manjari Sinha|date=20 July 2007|work=[[The Hindu]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20121106020550/http://www.hindu.com/thehindu/fr/2007/07/20/stories/2007072050150200.htm|archive-date=6 November 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;hin05&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.hindu.com/2005/08/20/stories/2005082002350200.htm|title=An evening of classical music|date=20 August 2005|work=[[The Hindu]]|access-date=29 May 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20060904143744/http://www.hindu.com/2005/08/20/stories/2005082002350200.htm|archive-date=4 September 2006}}&lt;/ref&gt;</text>
      <sha1>07qdjqthvhlzw67a8kibbfqg6rlhi25</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਤਵੀਆਂ (ਡਿਸਕ ਹੈਰੋਂ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>95710</id>
    <revision>
      <id>810268</id>
      <parentid>661926</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:45:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810268</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10104" sha1="283g2l2vctma81lqqrgk7k2o62fl9ya" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Cultivated_field_north_of_Illington_Road_-_geograph.org.uk_-_1758939.jpg|thumb|ਆਧੁਨਿਕ ਸਿਮਬਾ ਡਿਸਕ ਹੈਰੋਂ।&lt;br&gt;
]]
[[ਤਸਵੀਰ:Scheibenegge.jpg|thumb|ਇੱਕ ਈਵਰ ਡਿਸਕ ਹੈਰੋ।&lt;br&gt;
]]
[[ਤਸਵੀਰ:Asymmetric_disk_harrows.jpg|right|thumb|ਇੱਕ ਆਫ਼ਸੈਟ ਡਿਸਕ ਹੈਰੋ।&lt;br&gt;
]]
[[ਤਸਵੀਰ:Disc_harrow_by_Case_IH.JPG|thumb|ਕੇਸ ਆਈ.ਐਚ. ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਚਿਸਲ ਹਲ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਡਿਸਕ ਹੈਰੋ।&lt;br&gt;
]]
'''ਇੱਕ ਡਿਸਕ ਹੈਰੋ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]: '''Disc harrow;''' [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ:]] '''ਤਵੀਆਂ''') ਡਿਸਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕਤਾਰ ਵਾਲਾ [[ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ|ਖੇਤੀ ਸੰਦ]] ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਸ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਵਾਹੁਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਫਸਲਾਂ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਹਨ। ਅਣਚਾਹੇ ਨਦੀਨਾਂ ਜਾਂ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਲਈ ਵੀ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 

== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਆਧੁਨਿਕ ਟਰੈਕਟਰ ਦੀ ਖੋਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਡਿਸਕ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋ ਭਾਗ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਘੋੜੇ ਖਿੱਚਿਆ ਅਤੇ ਕੋਈ ਹਾਈਡ੍ਰੌਲਿਕ ਪਾਵਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਬਾਹਾਂ ਅਕਸਰ ਬਦਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਕਿ ਡਿਸਕਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਫਸੈੱਟ ਪੋਜੀਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਚੋਰੀ ਕੀਤੇ ਬਗੈਰ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਡਿਸਕ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਕਰਨਾ; ਵੀ, ਉਹ ਨੂੰ ਕੱਢਣਾ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਸੀ 20 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੇ ਹਾਈ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿਸਕ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ &quot;ਡਸਟ ਬਾਊਲ&quot; ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

== ਅੱਜ ==
ਆਧੁਨਿਕ ਡਿਸਕ ਬੰਨ੍ਹ ਟਰੈਕਟਰ-ਚਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵ੍ਹੀਲਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿੰਨ-ਪੁਆਇੰਟ ਲਿਫਟ ਜਾਂ ਹਾਈਡ੍ਰੌਲਿਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਭਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਵੱਡੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਸਾਈਡ ਸੈਕਸ਼ਨ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਚਾਈ ਨਾਲ ਉਭਰੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਉਹ ਸੜਕ ਆਵਾਜਾਈ ਆਸਾਨ ਬਣਾਉਣ ਜਾਂ ਬਿਹਤਰ ਸਟੋਰੇਜ ਕੌਂਫਿਗਰੇਸ਼ਨਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ।

== ਉਪਯੋਗ ==
ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਭਾਰੀ ਡਿਊਟੀ ਡਿਸਕ ਹਰ ਡਿਸਪਲੇ ਪ੍ਰਤੀ 265 ਤੋਂ 1000 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਬਰਾਮਦ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੁਆਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ, ਸਮੱਗਰੀ / ਰਹਿਤ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਉਪਰਲੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲਾਈਟਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਡਿਸਕ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਡਿਸਕ ਹੈਰੋ ਦੁਆਰਾ ਛੱਡੀਆਂ ਗਈਆਂ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਲੰਕਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਛੱਡਣਾ। ਉੱਛਲਦੇ ਹੋਏ ਡਿਸਕ ਬਲੇਡ ਪਿਛਲੇ ਫਸਲਾਂ ਤੋਂ ਬਚੇ ਹੋਏ ਸਟੋਵ ਨੂੰ ਵੱਢਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੱਕੀ ਦੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਡਿਸਕ ਨੇ ਬਰਾਮਦ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਧਾਤ ਨੂੰ ਚੋਟੀ ਦੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੁਰਗੀਆਂ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਰਫਤਾਰ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਿੱਟੀ ਨਤੀਜੇ ਦੀ ਸਤਹ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦ' ਤੇ ਖਾਦ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਰਤੋਂ ਵਾਲੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਪੌਦੇ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ; ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਲਈ ਉਪਲੱਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਸੌਖ ਲਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਲਾਈ ਦੇ ਬਾਅਦ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਡਿਸਕ ਬੰਨ੍ਹ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੱਕ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਹਿਰ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਡਿਸਕ ਹੈਰੋ ਅਪਨਾਉਣ ਨਾਲ ਖੁੱਡ ਨੂੰ ਵੀ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੋੜਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਇੱਕ ਡਿਸਕ ਹੈਰੋ ਜੋ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਚੂਨਾ (ਜਾਂ ਡੋਲੋਮਿਟਿਕ ਜਾਂ ਕੈਲਸੀਟਿਕ ਚੂਨਾ) ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਜਿਪਸਮ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਡਿਸਕ ਕਸਾਈ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ 50/50 ਮਿਸ਼ਰਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਸਦੀ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਪਰੋਕਤ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਐਸਿਡ ਸੰਤ੍ਰਿਪਸ਼ਨ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ, ਸਿਹਤਮੰਦ ਰੂਟ ਵਿਕਾਸ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਚੂਨਾ ਨਹੀਂ ਹਿੱਲਦਾ, ਅਤੇ ਇਹ ਨਿਰਵਿਘਨ ਜ਼ੀਰੋ-ਸਮੇਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਇੱਕ ਚੁਣੌਤੀ ਚੁਣੌਤੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਕਿ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਆਫਸੈੱਟ ਡਿਸਕ ਹੈਰੋਂ ==
26&quot;, 28&quot;, 30&quot;, 32&quot;, 36&quot;, ਅਤੇ 40&quot; ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਿਆਸ ਡਿਸਕ ਬਲੇਡ ਨਾਲ ਭਾਰੀ ਡਿਊਟੀ ਡਿਸਕ ਅਤੇ 10&quot;, 14&quot;, ਅਤੇ 18&quot; ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਾਲੀ ਡਿਸਕ ਸਪੇਸਿੰਗ ਦੇ ਨਾਲ ਮੁੱਖ ਡਰਿਲਜ਼ ਟੂਲਜ਼ ਹਨ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਵਹਾਅ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪਰੋਫਾਈਲ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਰਿਪਰ / ਉਪਸਾਈਲਰ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਕੁੰਡਲੀ ਵਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਲਾਉਣਾ ਕਾਰਵਾਈ, 8&quot;, 9&quot; ਦੀ ਤੰਗ ਡਿਸਕ ਸਪੇਸ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੈਕੰਡਰੀ ਡਿਸਕ ਹੈਰੋ ਅਤੇ 20&quot;, 22&quot;, 24&quot; ਤੋਂ 26&quot; ਤੱਕ ਦੇ ਡਿਸਕ ਸਾਈਜ਼ ਵਾਲੇ 10&quot; ਵਰਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਹੋਰ ਸਮਾਨ ਸੈਕੰਡਰੀ ਡਰਿਲ ਜ਼ਰੀਏ ਦਾ ਆਕਾਰ ਜਾਂ ਰੋਟਰੀ ਹਰਰੋ ਵੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੈਕੰਡਰੀ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਸਮੱਰਥਾ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ, ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕਿਸਮ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਨਮੀ ਦੀ ਸਮਗਰੀ ਸਮੇਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਲਾਈਟਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਡਿਸਕ ਬੰਨ੍ਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਧੱਬੇ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ, ਪਾਣੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅੰਦਰ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਮਿੱਟੀ ਆਵਾਜਾਈ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਬਾਇਓਟੋ ਦੀ ਗਤੀ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ; ਅੰਤਮ ਨਤੀਜਾ ਬੀਜ ਬੀਜ ਹੈ ਜੋ ਲਾਉਣਾ ਲਈ ਢੁਕਵਾਂ ਹੈ।

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==
* ਡ੍ਰੈਗ ਹੈਰੋਂ 
* ਕਲਟੀਵੇਟਰ 
* ਪਾਵਰ ਹੈਰੋ

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
{{Commons category inline|Disk harrows}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖੇਤੀਬਾੜੀ]]</text>
      <sha1>283g2l2vctma81lqqrgk7k2o62fl9ya</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਨਾ ਬੁੱਚਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102343</id>
    <revision>
      <id>810261</id>
      <parentid>761043</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:38:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810261</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4437" sha1="tf2md8g8vix2uqwzxxnznaztsuna43r" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਸਨਾ ਬੁਚਾ
| caption            = 42 ਸਾਲ
| birth_place        = [[ਮੁਲਤਾਨ]], [[ਪੰਜਾਬ]], ਪਾਕਿਸਤਾਨ
| alma mater         = ਕਿੰਗਜ਼ ਕਾਲਜ ਲੰਡਨ
| alma_mater         = ਕਿੰਗਜ਼ ਕਾਲਜ ਲੰਡਨ
| occupation         = ਪੱਤਰਕਾਰ&lt;br&gt;ਐਂਕਰ&lt;br&gt;ਟਾਕ ਸ਼ੋਅ ਹੋਸਟ&lt;br&gt;ਅਦਾਕਾਰ
}}

'''ਸਨਾ ਬੁੱਚਾ''' ([[ਉਰਦੂ]]: ثناء بچہ
) ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੱਤਰਕਾਰ, ਜੰਗੀ ਪੱਤਰਕਾਰ, ਖਬਰ ਐਂਕਰ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰਾ ਹੈ। ਸਨਾ ਬੁੱਚਾ ਨੇ ਉਤਪਾਦਨ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬੁਲੇਟਨ ਲਈ ਜੀ.ਓ ਨਿਊਜ਼ ਉੱਤੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਬਣ ਗਈ। ਇਸ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬੁਲੇਟਿਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸਨੇ ਕਈ ਟਾਕ ਸ਼ੋਅ ਵੀ ਕੀਤੇ। ਉਸਨੇ ਵਰਤਮਾਨ ਮਾਮਲਿਆਂ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ੋਅ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pakistanmediaupdates.com/former-news-anchor-sana-bucha-signs-movie-1303.html|title=Sana Bucha Biography|website=http://pakistanmediaupdates.com/}}External link in &lt;code style=&quot;color:inherit; border:inherit; padding:inherit;&quot;&gt;&amp;#x7C;website=&lt;/code&gt; ([//en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors%23param_has_ext_link help])
&lt;/ref&gt;
== ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ ==
ਸਨਾ ਬੁੱਚਾ ਦਾ ਜਨਮ ਕਰਾਚੀ, ਸਿੰਧ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ. ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਏਅਰਲਾਈਨਸ ਲਈ ਕੈਪਟਨ ਸਨ. ਬੂਕਾ ਦੀਆਂ ਦੋ ਭੈਣਾਂ ਹਨ, ਨਿਮਰ ਬੁੱਚਾ ਅਤੇ ਬਿਸਮਾ ਬੁੱਚਾ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.awamiweb.com/news-anchor-sana-bucha-drama-actress-nimra-bucha-are-sisters-53409.html|title=News Anchor Sana Bucha &amp; Drama Actress Nimra Bucha Are Sisters|date=6 September 2012|publisher=awamiweb.com|accessdate=7 November 2012|archive-date=15 ਨਵੰਬਰ 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121115112543/http://www.awamiweb.com/news-anchor-sana-bucha-drama-actress-nimra-bucha-are-sisters-53409.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ ਕਾਨਵੈਂਟ ਆਫ਼ ਯੀਸ ਅਤੇ ਮੈਰੀ ਵਿਖੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਦਿ ਲਾਇਸੇਅਮ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਏ ਲੈਵਲਜ਼ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲਿਆ. ਉਸਨੇ ਕਿੰਗਸ ਕਾਲਜ ਲੰਡਨ ਤੋਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਬੀ.ਏ. ਪਾਸ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;Sana Buch Tv Anchor&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.proudpak.pk/sana-bucha-tv-anchor/|title=Sana Bucha TV Anchor|website=Proudpak.pk|accessdate=7 November 2012|archive-date=7 ਅਗਸਤ 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170807022237/http://www.proudpak.pk/sana-bucha-tv-anchor/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;

== ਫਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==
*ਯਲਘਾਰ ਵਿੱਚ ਸਾਦੀਆ
* ''ਕੂਏਟਾ: ਏ ਸਿਟੀ ਆਫ ਫਰਗੁਟਨ ਡ੍ਰੀਮ''

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==
* [https://twitter.com/sanabucha Sana Bucha] on Twitter.
* [http://allaboutpakistani.com/2012/09/03/pakistani-anchor-sana-bucha-complete-wedding-highlights-photo-shoot/#more-10576/ Pakistani Anchor Sana Bucha Complete Wedding Highlights (Photo Shoot)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121124140037/http://allaboutpakistani.com/2012/09/03/pakistani-anchor-sana-bucha-complete-wedding-highlights-photo-shoot/#more-10576/ |date=2012-11-24 }}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:CS1 errors: external links|Category:CS1 errors: external links]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1980]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]</text>
      <sha1>tf2md8g8vix2uqwzxxnznaztsuna43r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਏਰਿਕ ਐਕਸਲ ਕਾਰਲਫੈਲਡਟ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>105699</id>
    <revision>
      <id>810247</id>
      <parentid>581870</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:23:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810247</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9581" sha1="pfixqr8d9ivlxjh1v3wgs7gr7reuiqb" xml:space="preserve">{{Infobox writer &lt;!-- for more information see [[:Template:Infobox writer/doc]] --&gt;
| name             = ਏਰਿਕ ਐਕਸਲ ਕਾਰਲਫੈਲਡਟ
| image            = Erik Axel Karlfeldt 1931.jpg
| image_size       = 200px
| awards           = {{Awd|[[ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ]]|1931}}
| birth_date       = {{Birth date|1864|7|20|df=y}}
| birth_place      = [[ਕਾਰਲਬੋ]], [[ਦਾਲਰਾਨਾ]], [[ਸਵੀਡਨ]]
| death_date       = {{death date and age|1931|4|8|1864|7|20|df=y}}
| death_place      = [[ਸਟਾਕਹੋਮ]], ਸਵੀਡਨ
| occupation       = ਕਵੀ
| notable_works    = ਆਵਾਰਗੀ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਗੀਤ (1895)&lt;br&gt; ਫ੍ਰਿਡੋਲਿਨ ਦਾ ਗੀਤ (1898)&lt;br&gt;ਫਲੋਰਾ ਅਤੇ ਪੋਮੋਨਾ (1906)&lt;br&gt;ਫਲੋਰਾ ਅਤੇ ਬੇਲੋਨਾ (1918
| nationality      = [[ਸਵੀਡਨ|ਸਵੀਡਿਸ਼]]
}}
'''ਏਰਿਕ ਐਕਸਲ ਕਾਰਲਫੈਲਡਟ''' (20 ਜੁਲਾਈ 1864 – 8 ਅਪ੍ਰੈਲ 1931) ਇੱਕ [[ਸਵੀਡਨ|ਸਵੀਡਨੀ]] [[ਕਵੀ]] ਸੀ ਜਿਸ ਖੇਤਰਵਾਦ ਦੇ ਵੇਸ ਵਿੱਚ ਅਤਿਅੰਤ ਪ੍ਰਤੀਕਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਬਹੁਤ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ 1931 ਵਿੱਚ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਵੀਡਿਸ਼ ਅਕੈਡਮੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਨਾਥਨ ਸਦਰਬਲੌਮ ਦੁਆਰਾ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। &lt;ref&gt;[https://www.nobelprize.org/nomination/archive/show.php?id=4171 Nomination Database]&lt;/ref&gt; ਇਹ ਅਫਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 1919 ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;[http://www.karlfeldt.org/Karlfeldt/Nobelpriset.html Karlfeldtsamfundet] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110726213309/http://www.karlfeldt.org/Karlfeldt/Nobelpriset.html|date=2011-07-26}} (Swedish). Retrieved 2010-02-17.&lt;/ref&gt; ਕਾਰਲਫੈਲਡਟ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਗੂੜ੍ਹੇ ਸਥਾਨਕ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਗਹਿਰੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਝਲਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨੀ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਾਡੀ ਸਰਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਲਈ ਉਸਦਾ ਹੇਰਵਾ ਸਾਫ਼ ਝਲਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੇਰਵਾ ਸਵੀਡਨ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਬੇਰੋਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਇਆ ਸੀ।

ਦੌਲਾਰਨਾ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਕਾਰਲਬੋ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਾਰਲਫੈਲਡਟ ਨਾਂ ਉਸਨੇ 1889 ਵਿੱਚ ਅਪਣਾਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਫਾਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਲਿਆ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਏਰਿਕ ਐਕਸਲ ਏਰਿਕਸਨ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਨਵਾਂ ਨਾਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲੋਂ ਦੂਰੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਰੱਖਿਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਅਪਰਾਧਕ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਏ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਬਦਨਾਮੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਮਾਪੇ ਏਰਿਕ ਜੈਨਸਨ ਅਤੇ ਅੰਨਾ ਸਟੀਨਾ ਜਨਸਡੋਟਰ ਸਨ, ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਪੁਰਾਣੇ ਖੁਦਾਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ। ਕਾਰਲਫੈਲਡਟ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਅਤੇ ਵੈਸਟਰਸ ਵਿਖੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ 1885 ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਉਪਸਾਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 1898 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। 1893 ਅਤੇ 1896 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਉਸਨੇ ਡੀਜੋਰਸੋਲਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਵਿਆਕਰਨ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਮੋਲਕੋਮ ਵਿਖੇ ਬਾਲਗ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਇਆ। ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਸਟਾਕਹੋਮ ਵਿੱਚ ਸਵੀਡਨ ਦੀ ਰਾਇਲ ਲਾਇਬਰੇਰੀ, ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।   

1903 ਵਿੱਚ ਕਾਰਲਫੈਲਡਟ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਕੈਡਮੀ ਦਾ ਲਾਇਬਰੇਰੀਅਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਵੀ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲ ਗਈ, ਅਤੇ 1904 ਵਿੱਚ ਸਵੀਡਿਸ਼ ਅਕੈਡਮੀ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। 1905 ਵਿੱਚ ਉਹ ਨੋਬਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਅਕੈਡਮੀ ਦਾ ਅਤੇ 1907 ਵਿੱਚ ਨੋਬਲ ਕਮੇਟੀ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਿਆ। 1912 ਵਿੱਚ ਉਹ ਅਕੈਡਮੀ ਦਾ ਪੱਕਾ ਸਕੱਤਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਅਹੁਦੇ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ (ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਨੋਬਲ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਰਿਹਾ)।  

ਕਾਰਲਫੈਲਡਟ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਲਈ 1917 ਵਿਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਉਸਦੀ [[ਅਲਮਾ ਮਾਤਰ]], ਉਪਸਾਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਆਨਰੇਰੀ ਡਾਕਟਰੇਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ।  

==ਲਿਖਤਾਂ==
ਕਾਰਲਫੈਲਡਟ ਦੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਛਪਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, Vildmarks-och kärleksvisor [ਆਵਾਰਗੀ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਗੀਤ] 1895 ਦੀ ਪਤਝੜ ਵਿੱਚ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫ੍ਰਿਡੋਲਿਨਜ਼ ਵਿਸੋਰ [ਫ੍ਰਿਡੋਲਿਨ ਦਾ ਗੀਤ] (1898), ਫ੍ਰ੍ਰਿਡੀਲੀਨਜ਼ ਲਸਟ ਗਾਰਡ [ਫ੍ਰਿਡੋਲਿਨ ਦਾ ਅਨੰਦ ਬਾਗ਼] (1901), ਫਲੋਰਾ ਓਚ ਪੋਮੋਨਾ [ ਫਲੋਰਾ ਅਤੇ ਪੋਮੋਨਾ] (1906)], ਫਲੋਰਾ ਓਚ ਬੇਲੋਨਾ [ਫਲੋਰਾ ਅਤੇ ਬੇਲੋਨਾ] (1918), ਅਤੇ ਹੋਸਟਹੋਰਨ [ਪਤਝੜ ਦਾ ਹੌਰਨ] (1927) ਛਪੇ। ਚਾਰਲਸ ਵਹਾਰਟਨ ਸਟਾਰਕ ਨੇ ਐਰਕੇਡਿਆ ਬੋਰੇਲੀਆਸ ਸਿਰਲੇਖ ਦੇ ਅਧੀਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਉਸਦੀਆਂ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ, 1938 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈਆਂ ਸੀ।

ਕਾਰਲਫੈਲਡਟ ਨੇ ਸਵੀਡੀ ਕਵੀ ਲੁਸੀਡੋਰ (1909) ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀਨਾਮਾ ਲਿਖ਼ਿਆ। 1931 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

== ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ==

* Modern Swedish Poetry Part 1 (1929) – (ਆਧੁਨਿਕ ਸਵੀਡਿਸ਼ ਕਵਿਤਾ ਭਾਗ 1 (1929) - ਅਨੁਵਾਦਕ ਸੀ। ਡੀ. ਲੋੱਕੋਕ) 
* Arcadia Borealis (1938) – (ਆਰਕੇਡਿਆ ਬੋਰੀਲੀਸ - ਅਨੁਵਾਦਕ ਚਾਰਲਸ ਵਹਾਰਟਨ ਸਟਾਰਕ)
* The North! To the North! (2001) – (ਉੱਤਰ! ਉੱਤਰ ਨੂੰ! (2001) - (ਅਨੁਵਾਦਕ ਜੂਡਿਥ ਮੋਫੇਂਟ, ਕਾਰਲਫੈਡਟ ਸਮੇਤ ਪੰਜ ਕਵੀ)

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* [http://www.nobel.se/literature/laureates/1931/karlfeldt-bio.html Biography at the Nobel e-Museum] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20011227201556/http://www.nobel.se/literature/laureates/1931/karlfeldt-bio.html |date=2001-12-27 }}
* [http://www.nobel-winners.com/Literature/erik_axel_karlfeldt.html Short biography at nobel-winners.com]
* [http://runeberg.org/authors/karlfelt.html Karlfeldt's collected works] and [http://runeberg.org/eakdikt/ a facsimile of a 1956 edition], both at Project Runeberg
* Petri Liukkonen. {{Books and Writers|id=karlfeld|name=Erik Axel Karlfeldt}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1931]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨੋਬਲ ਜੇਤੂ ਸਾਹਿਤਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1864]]</text>
      <sha1>pfixqr8d9ivlxjh1v3wgs7gr7reuiqb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੌਡਿਊਲ:Lang/data/iana languages</title>
    <ns>828</ns>
    <id>110063</id>
    <revision>
      <id>810316</id>
      <parentid>774104</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T09:25:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Satdeep Gill</username>
        <id>1613</id>
      </contributor>
      <origin>810316</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="222265" sha1="jodqt7q1mlmlx8km9vaw9og9yf68a8p" xml:space="preserve">-- File-Date: 2023-05-11
local active = {
	[&quot;aa&quot;] = {&quot;Afar&quot;},
	[&quot;ab&quot;] = {&quot;Abkhazian&quot;},
	[&quot;ae&quot;] = {&quot;Avestan&quot;},
	[&quot;af&quot;] = {&quot;Afrikaans&quot;},
	[&quot;ak&quot;] = {&quot;Akan&quot;},
	[&quot;am&quot;] = {&quot;Amharic&quot;},
	[&quot;an&quot;] = {&quot;Aragonese&quot;},
	[&quot;ar&quot;] = {&quot;Arabic&quot;},
	[&quot;as&quot;] = {&quot;Assamese&quot;},
	[&quot;av&quot;] = {&quot;Avaric&quot;},
	[&quot;ay&quot;] = {&quot;Aymara&quot;},
	[&quot;az&quot;] = {&quot;Azerbaijani&quot;},
	[&quot;ba&quot;] = {&quot;Bashkir&quot;},
	[&quot;be&quot;] = {&quot;Belarusian&quot;},
	[&quot;bg&quot;] = {&quot;Bulgarian&quot;},
	[&quot;bh&quot;] = {&quot;Bihari languages&quot;},
	[&quot;bi&quot;] = {&quot;Bislama&quot;},
	[&quot;bm&quot;] = {&quot;Bambara&quot;},
	[&quot;bn&quot;] = {&quot;Bengali&quot;, &quot;Bangla&quot;},
	[&quot;bo&quot;] = {&quot;Tibetan&quot;},
	[&quot;br&quot;] = {&quot;Breton&quot;},
	[&quot;bs&quot;] = {&quot;Bosnian&quot;},
	[&quot;ca&quot;] = {&quot;Catalan&quot;, &quot;Valencian&quot;},
	[&quot;ce&quot;] = {&quot;Chechen&quot;},
	[&quot;ch&quot;] = {&quot;Chamorro&quot;},
	[&quot;co&quot;] = {&quot;Corsican&quot;},
	[&quot;cr&quot;] = {&quot;Cree&quot;},
	[&quot;cs&quot;] = {&quot;Czech&quot;},
	[&quot;cu&quot;] = {&quot;Church Slavic&quot;, &quot;Church Slavonic&quot;, &quot;Old Bulgarian&quot;, &quot;Old Church Slavonic&quot;, &quot;Old Slavonic&quot;},
	[&quot;cv&quot;] = {&quot;Chuvash&quot;},
	[&quot;cy&quot;] = {&quot;Welsh&quot;},
	[&quot;da&quot;] = {&quot;Danish&quot;},
	[&quot;de&quot;] = {&quot;German&quot;},
	[&quot;dv&quot;] = {&quot;Dhivehi&quot;, &quot;Divehi&quot;, &quot;Maldivian&quot;},
	[&quot;dz&quot;] = {&quot;Dzongkha&quot;},
	[&quot;ee&quot;] = {&quot;Ewe&quot;},
	[&quot;el&quot;] = {&quot;Modern Greek (1453-)&quot;},
	[&quot;en&quot;] = {&quot;English&quot;},
	[&quot;eo&quot;] = {&quot;Esperanto&quot;},
	[&quot;es&quot;] = {&quot;Spanish&quot;, &quot;Castilian&quot;},
	[&quot;et&quot;] = {&quot;Estonian&quot;},
	[&quot;eu&quot;] = {&quot;Basque&quot;},
	[&quot;fa&quot;] = {&quot;ਫ਼ਾਰਸੀ&quot;},
	[&quot;ff&quot;] = {&quot;Fulah&quot;},
	[&quot;fi&quot;] = {&quot;Finnish&quot;},
	[&quot;fj&quot;] = {&quot;Fijian&quot;},
	[&quot;fo&quot;] = {&quot;Faroese&quot;},
	[&quot;fr&quot;] = {&quot;ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ&quot;},
	[&quot;fy&quot;] = {&quot;Western Frisian&quot;},
	[&quot;ga&quot;] = {&quot;Irish&quot;},
	[&quot;gd&quot;] = {&quot;Scottish Gaelic&quot;, &quot;Gaelic&quot;},
	[&quot;gl&quot;] = {&quot;Galician&quot;},
	[&quot;gn&quot;] = {&quot;Guarani&quot;},
	[&quot;gu&quot;] = {&quot;Gujarati&quot;},
	[&quot;gv&quot;] = {&quot;Manx&quot;},
	[&quot;ha&quot;] = {&quot;Hausa&quot;},
	[&quot;he&quot;] = {&quot;Hebrew&quot;},
	[&quot;hi&quot;] = {&quot;Hindi&quot;},
	[&quot;ho&quot;] = {&quot;Hiri Motu&quot;},
	[&quot;hr&quot;] = {&quot;Croatian&quot;},
	[&quot;ht&quot;] = {&quot;Haitian&quot;, &quot;Haitian Creole&quot;},
	[&quot;hu&quot;] = {&quot;Hungarian&quot;},
	[&quot;hy&quot;] = {&quot;Armenian&quot;},
	[&quot;hz&quot;] = {&quot;Herero&quot;},
	[&quot;ia&quot;] = {&quot;Interlingua (International Auxiliary Language Association)&quot;},
	[&quot;id&quot;] = {&quot;Indonesian&quot;},
	[&quot;ie&quot;] = {&quot;Interlingue&quot;, &quot;Occidental&quot;},
	[&quot;ig&quot;] = {&quot;Igbo&quot;},
	[&quot;ii&quot;] = {&quot;Sichuan Yi&quot;, &quot;Nuosu&quot;},
	[&quot;ik&quot;] = {&quot;Inupiaq&quot;},
	[&quot;io&quot;] = {&quot;Ido&quot;},
	[&quot;is&quot;] = {&quot;Icelandic&quot;},
	[&quot;it&quot;] = {&quot;Italian&quot;},
	[&quot;iu&quot;] = {&quot;Inuktitut&quot;},
	[&quot;ja&quot;] = {&quot;Japanese&quot;},
	[&quot;jv&quot;] = {&quot;Javanese&quot;},
	[&quot;ka&quot;] = {&quot;Georgian&quot;},
	[&quot;kg&quot;] = {&quot;Kongo&quot;},
	[&quot;ki&quot;] = {&quot;Kikuyu&quot;, &quot;Gikuyu&quot;},
	[&quot;kj&quot;] = {&quot;Kuanyama&quot;, &quot;Kwanyama&quot;},
	[&quot;kk&quot;] = {&quot;Kazakh&quot;},
	[&quot;kl&quot;] = {&quot;Kalaallisut&quot;, &quot;Greenlandic&quot;},
	[&quot;km&quot;] = {&quot;Khmer&quot;, &quot;Central Khmer&quot;},
	[&quot;kn&quot;] = {&quot;Kannada&quot;},
	[&quot;ko&quot;] = {&quot;Korean&quot;},
	[&quot;kr&quot;] = {&quot;Kanuri&quot;},
	[&quot;ks&quot;] = {&quot;Kashmiri&quot;},
	[&quot;ku&quot;] = {&quot;Kurdish&quot;},
	[&quot;kv&quot;] = {&quot;Komi&quot;},
	[&quot;kw&quot;] = {&quot;Cornish&quot;},
	[&quot;ky&quot;] = {&quot;Kirghiz&quot;, &quot;Kyrgyz&quot;},
	[&quot;la&quot;] = {&quot;Latin&quot;},
	[&quot;lb&quot;] = {&quot;Luxembourgish&quot;, &quot;Letzeburgesch&quot;},
	[&quot;lg&quot;] = {&quot;Ganda&quot;, &quot;Luganda&quot;},
	[&quot;li&quot;] = {&quot;Limburgan&quot;, &quot;Limburger&quot;, &quot;Limburgish&quot;},
	[&quot;ln&quot;] = {&quot;Lingala&quot;},
	[&quot;lo&quot;] = {&quot;Lao&quot;},
	[&quot;lt&quot;] = {&quot;Lithuanian&quot;},
	[&quot;lu&quot;] = {&quot;Luba-Katanga&quot;},
	[&quot;lv&quot;] = {&quot;Latvian&quot;},
	[&quot;mg&quot;] = {&quot;Malagasy&quot;},
	[&quot;mh&quot;] = {&quot;Marshallese&quot;},
	[&quot;mi&quot;] = {&quot;Maori&quot;},
	[&quot;mk&quot;] = {&quot;Macedonian&quot;},
	[&quot;ml&quot;] = {&quot;Malayalam&quot;},
	[&quot;mn&quot;] = {&quot;Mongolian&quot;},
	[&quot;mr&quot;] = {&quot;Marathi&quot;},
	[&quot;ms&quot;] = {&quot;Malay (macrolanguage)&quot;},
	[&quot;mt&quot;] = {&quot;Maltese&quot;},
	[&quot;my&quot;] = {&quot;Burmese&quot;},
	[&quot;na&quot;] = {&quot;Nauru&quot;},
	[&quot;nb&quot;] = {&quot;Norwegian Bokmål&quot;},
	[&quot;nd&quot;] = {&quot;North Ndebele&quot;},
	[&quot;ne&quot;] = {&quot;Nepali (macrolanguage)&quot;},
	[&quot;ng&quot;] = {&quot;Ndonga&quot;},
	[&quot;nl&quot;] = {&quot;Dutch&quot;, &quot;Flemish&quot;},
	[&quot;nn&quot;] = {&quot;Norwegian Nynorsk&quot;},
	[&quot;no&quot;] = {&quot;Norwegian&quot;},
	[&quot;nr&quot;] = {&quot;South Ndebele&quot;},
	[&quot;nv&quot;] = {&quot;Navajo&quot;, &quot;Navaho&quot;},
	[&quot;ny&quot;] = {&quot;Nyanja&quot;, &quot;Chewa&quot;, &quot;Chichewa&quot;},
	[&quot;oc&quot;] = {&quot;Occitan (post 1500)&quot;},
	[&quot;oj&quot;] = {&quot;Ojibwa&quot;},
	[&quot;om&quot;] = {&quot;Oromo&quot;},
	[&quot;or&quot;] = {&quot;Oriya (macrolanguage)&quot;, &quot;Odia (macrolanguage)&quot;},
	[&quot;os&quot;] = {&quot;Ossetian&quot;, &quot;Ossetic&quot;},
	[&quot;pa&quot;] = {&quot;Panjabi&quot;, &quot;Punjabi&quot;},
	[&quot;pi&quot;] = {&quot;Pali&quot;},
	[&quot;pl&quot;] = {&quot;Polish&quot;},
	[&quot;ps&quot;] = {&quot;Pushto&quot;, &quot;Pashto&quot;},
	[&quot;pt&quot;] = {&quot;Portuguese&quot;},
	[&quot;qu&quot;] = {&quot;Quechua&quot;},
	[&quot;rm&quot;] = {&quot;Romansh&quot;},
	[&quot;rn&quot;] = {&quot;Rundi&quot;},
	[&quot;ro&quot;] = {&quot;Romanian&quot;, &quot;Moldavian&quot;, &quot;Moldovan&quot;},
	[&quot;ru&quot;] = {&quot;ਰੂਸੀ&quot;},
	[&quot;rw&quot;] = {&quot;Kinyarwanda&quot;},
	[&quot;sa&quot;] = {&quot;Sanskrit&quot;},
	[&quot;sc&quot;] = {&quot;Sardinian&quot;},
	[&quot;sd&quot;] = {&quot;Sindhi&quot;},
	[&quot;se&quot;] = {&quot;Northern Sami&quot;},
	[&quot;sg&quot;] = {&quot;Sango&quot;},
	[&quot;sh&quot;] = {&quot;Serbo-Croatian&quot;},
	[&quot;si&quot;] = {&quot;Sinhala&quot;, &quot;Sinhalese&quot;},
	[&quot;sk&quot;] = {&quot;Slovak&quot;},
	[&quot;sl&quot;] = {&quot;Slovenian&quot;},
	[&quot;sm&quot;] = {&quot;Samoan&quot;},
	[&quot;sn&quot;] = {&quot;Shona&quot;},
	[&quot;so&quot;] = {&quot;Somali&quot;},
	[&quot;sq&quot;] = {&quot;Albanian&quot;},
	[&quot;sr&quot;] = {&quot;Serbian&quot;},
	[&quot;ss&quot;] = {&quot;Swati&quot;},
	[&quot;st&quot;] = {&quot;Southern Sotho&quot;},
	[&quot;su&quot;] = {&quot;Sundanese&quot;},
	[&quot;sv&quot;] = {&quot;Swedish&quot;},
	[&quot;sw&quot;] = {&quot;Swahili (macrolanguage)&quot;},
	[&quot;ta&quot;] = {&quot;Tamil&quot;},
	[&quot;te&quot;] = {&quot;Telugu&quot;},
	[&quot;tg&quot;] = {&quot;Tajik&quot;},
	[&quot;th&quot;] = {&quot;Thai&quot;},
	[&quot;ti&quot;] = {&quot;Tigrinya&quot;},
	[&quot;tk&quot;] = {&quot;Turkmen&quot;},
	[&quot;tl&quot;] = {&quot;Tagalog&quot;},
	[&quot;tn&quot;] = {&quot;Tswana&quot;},
	[&quot;to&quot;] = {&quot;Tonga (Tonga Islands)&quot;},
	[&quot;tr&quot;] = {&quot;Turkish&quot;},
	[&quot;ts&quot;] = {&quot;Tsonga&quot;},
	[&quot;tt&quot;] = {&quot;Tatar&quot;},
	[&quot;tw&quot;] = {&quot;Twi&quot;},
	[&quot;ty&quot;] = {&quot;Tahitian&quot;},
	[&quot;ug&quot;] = {&quot;Uighur&quot;, &quot;Uyghur&quot;},
	[&quot;uk&quot;] = {&quot;Ukrainian&quot;},
	[&quot;ur&quot;] = {&quot;Urdu&quot;},
	[&quot;uz&quot;] = {&quot;Uzbek&quot;},
	[&quot;ve&quot;] = {&quot;Venda&quot;},
	[&quot;vi&quot;] = {&quot;Vietnamese&quot;},
	[&quot;vo&quot;] = {&quot;Volapük&quot;},
	[&quot;wa&quot;] = {&quot;Walloon&quot;},
	[&quot;wo&quot;] = {&quot;Wolof&quot;},
	[&quot;xh&quot;] = {&quot;Xhosa&quot;},
	[&quot;yi&quot;] = {&quot;Yiddish&quot;},
	[&quot;yo&quot;] = {&quot;Yoruba&quot;},
	[&quot;za&quot;] = {&quot;Zhuang&quot;, &quot;Chuang&quot;},
	[&quot;zh&quot;] = {&quot;Chinese&quot;},
	[&quot;zu&quot;] = {&quot;Zulu&quot;},
	[&quot;aaa&quot;] = {&quot;Ghotuo&quot;},
	[&quot;aab&quot;] = {&quot;Alumu-Tesu&quot;},
	[&quot;aac&quot;] = {&quot;Ari&quot;},
	[&quot;aad&quot;] = {&quot;Amal&quot;},
	[&quot;aae&quot;] = {&quot;Arbëreshë Albanian&quot;},
	[&quot;aaf&quot;] = {&quot;Aranadan&quot;},
	[&quot;aag&quot;] = {&quot;Ambrak&quot;},
	[&quot;aah&quot;] = {&quot;Abu' Arapesh&quot;},
	[&quot;aai&quot;] = {&quot;Arifama-Miniafia&quot;},
	[&quot;aak&quot;] = {&quot;Ankave&quot;},
	[&quot;aal&quot;] = {&quot;Afade&quot;},
	[&quot;aan&quot;] = {&quot;Anambé&quot;},
	[&quot;aao&quot;] = {&quot;Algerian Saharan Arabic&quot;},
	[&quot;aap&quot;] = {&quot;Pará Arára&quot;},
	[&quot;aaq&quot;] = {&quot;Eastern Abnaki&quot;},
	[&quot;aas&quot;] = {&quot;Aasáx&quot;},
	[&quot;aat&quot;] = {&quot;Arvanitika Albanian&quot;},
	[&quot;aau&quot;] = {&quot;Abau&quot;},
	[&quot;aav&quot;] = {&quot;Austro-Asiatic languages&quot;},
	[&quot;aaw&quot;] = {&quot;Solong&quot;},
	[&quot;aax&quot;] = {&quot;Mandobo Atas&quot;},
	[&quot;aaz&quot;] = {&quot;Amarasi&quot;},
	[&quot;aba&quot;] = {&quot;Abé&quot;},
	[&quot;abb&quot;] = {&quot;Bankon&quot;},
	[&quot;abc&quot;] = {&quot;Ambala Ayta&quot;},
	[&quot;abd&quot;] = {&quot;Manide&quot;},
	[&quot;abe&quot;] = {&quot;Western Abnaki&quot;},
	[&quot;abf&quot;] = {&quot;Abai Sungai&quot;},
	[&quot;abg&quot;] = {&quot;Abaga&quot;},
	[&quot;abh&quot;] = {&quot;Tajiki Arabic&quot;},
	[&quot;abi&quot;] = {&quot;Abidji&quot;},
	[&quot;abj&quot;] = {&quot;Aka-Bea&quot;},
	[&quot;abl&quot;] = {&quot;Lampung Nyo&quot;},
	[&quot;abm&quot;] = {&quot;Abanyom&quot;},
	[&quot;abn&quot;] = {&quot;Abua&quot;},
	[&quot;abo&quot;] = {&quot;Abon&quot;},
	[&quot;abp&quot;] = {&quot;Abellen Ayta&quot;},
	[&quot;abq&quot;] = {&quot;Abaza&quot;},
	[&quot;abr&quot;] = {&quot;Abron&quot;},
	[&quot;abs&quot;] = {&quot;Ambonese Malay&quot;},
	[&quot;abt&quot;] = {&quot;Ambulas&quot;},
	[&quot;abu&quot;] = {&quot;Abure&quot;},
	[&quot;abv&quot;] = {&quot;Baharna Arabic&quot;},
	[&quot;abw&quot;] = {&quot;Pal&quot;},
	[&quot;abx&quot;] = {&quot;Inabaknon&quot;},
	[&quot;aby&quot;] = {&quot;Aneme Wake&quot;},
	[&quot;abz&quot;] = {&quot;Abui&quot;},
	[&quot;aca&quot;] = {&quot;Achagua&quot;},
	[&quot;acb&quot;] = {&quot;Áncá&quot;},
	[&quot;acd&quot;] = {&quot;Gikyode&quot;},
	[&quot;ace&quot;] = {&quot;Achinese&quot;},
	[&quot;acf&quot;] = {&quot;Saint Lucian Creole French&quot;},
	[&quot;ach&quot;] = {&quot;Acoli&quot;},
	[&quot;aci&quot;] = {&quot;Aka-Cari&quot;},
	[&quot;ack&quot;] = {&quot;Aka-Kora&quot;},
	[&quot;acl&quot;] = {&quot;Akar-Bale&quot;},
	[&quot;acm&quot;] = {&quot;Mesopotamian Arabic&quot;},
	[&quot;acn&quot;] = {&quot;Achang&quot;},
	[&quot;acp&quot;] = {&quot;Eastern Acipa&quot;},
	[&quot;acq&quot;] = {&quot;Ta'izzi-Adeni Arabic&quot;},
	[&quot;acr&quot;] = {&quot;Achi&quot;},
	[&quot;acs&quot;] = {&quot;Acroá&quot;},
	[&quot;act&quot;] = {&quot;Achterhoeks&quot;},
	[&quot;acu&quot;] = {&quot;Achuar-Shiwiar&quot;},
	[&quot;acv&quot;] = {&quot;Achumawi&quot;},
	[&quot;acw&quot;] = {&quot;Hijazi Arabic&quot;},
	[&quot;acx&quot;] = {&quot;Omani Arabic&quot;},
	[&quot;acy&quot;] = {&quot;Cypriot Arabic&quot;},
	[&quot;acz&quot;] = {&quot;Acheron&quot;},
	[&quot;ada&quot;] = {&quot;Adangme&quot;},
	[&quot;adb&quot;] = {&quot;Atauran&quot;},
	[&quot;add&quot;] = {&quot;Lidzonka&quot;, &quot;Dzodinka&quot;},
	[&quot;ade&quot;] = {&quot;Adele&quot;},
	[&quot;adf&quot;] = {&quot;Dhofari Arabic&quot;},
	[&quot;adg&quot;] = {&quot;Andegerebinha&quot;},
	[&quot;adh&quot;] = {&quot;Adhola&quot;},
	[&quot;adi&quot;] = {&quot;Adi&quot;},
	[&quot;adj&quot;] = {&quot;Adioukrou&quot;},
	[&quot;adl&quot;] = {&quot;Galo&quot;},
	[&quot;adn&quot;] = {&quot;Adang&quot;},
	[&quot;ado&quot;] = {&quot;Abu&quot;},
	[&quot;adq&quot;] = {&quot;Adangbe&quot;},
	[&quot;adr&quot;] = {&quot;Adonara&quot;},
	[&quot;ads&quot;] = {&quot;Adamorobe Sign Language&quot;},
	[&quot;adt&quot;] = {&quot;Adnyamathanha&quot;},
	[&quot;adu&quot;] = {&quot;Aduge&quot;},
	[&quot;adw&quot;] = {&quot;Amundava&quot;},
	[&quot;adx&quot;] = {&quot;Amdo Tibetan&quot;},
	[&quot;ady&quot;] = {&quot;Adyghe&quot;, &quot;Adygei&quot;},
	[&quot;adz&quot;] = {&quot;Adzera&quot;},
	[&quot;aea&quot;] = {&quot;Areba&quot;},
	[&quot;aeb&quot;] = {&quot;Tunisian Arabic&quot;},
	[&quot;aec&quot;] = {&quot;Saidi Arabic&quot;},
	[&quot;aed&quot;] = {&quot;Argentine Sign Language&quot;},
	[&quot;aee&quot;] = {&quot;Northeast Pashai&quot;, &quot;Northeast Pashayi&quot;},
	[&quot;aek&quot;] = {&quot;Haeke&quot;},
	[&quot;ael&quot;] = {&quot;Ambele&quot;},
	[&quot;aem&quot;] = {&quot;Arem&quot;},
	[&quot;aen&quot;] = {&quot;Armenian Sign Language&quot;},
	[&quot;aeq&quot;] = {&quot;Aer&quot;},
	[&quot;aer&quot;] = {&quot;Eastern Arrernte&quot;},
	[&quot;aes&quot;] = {&quot;Alsea&quot;},
	[&quot;aeu&quot;] = {&quot;Akeu&quot;},
	[&quot;aew&quot;] = {&quot;Ambakich&quot;},
	[&quot;aey&quot;] = {&quot;Amele&quot;},
	[&quot;aez&quot;] = {&quot;Aeka&quot;},
	[&quot;afa&quot;] = {&quot;Afro-Asiatic languages&quot;},
	[&quot;afb&quot;] = {&quot;Gulf Arabic&quot;},
	[&quot;afd&quot;] = {&quot;Andai&quot;},
	[&quot;afe&quot;] = {&quot;Putukwam&quot;},
	[&quot;afg&quot;] = {&quot;Afghan Sign Language&quot;},
	[&quot;afh&quot;] = {&quot;Afrihili&quot;},
	[&quot;afi&quot;] = {&quot;Akrukay&quot;, &quot;Chini&quot;},
	[&quot;afk&quot;] = {&quot;Nanubae&quot;},
	[&quot;afn&quot;] = {&quot;Defaka&quot;},
	[&quot;afo&quot;] = {&quot;Eloyi&quot;},
	[&quot;afp&quot;] = {&quot;Tapei&quot;},
	[&quot;afs&quot;] = {&quot;Afro-Seminole Creole&quot;},
	[&quot;aft&quot;] = {&quot;Afitti&quot;},
	[&quot;afu&quot;] = {&quot;Awutu&quot;},
	[&quot;afz&quot;] = {&quot;Obokuitai&quot;},
	[&quot;aga&quot;] = {&quot;Aguano&quot;},
	[&quot;agb&quot;] = {&quot;Legbo&quot;},
	[&quot;agc&quot;] = {&quot;Agatu&quot;},
	[&quot;agd&quot;] = {&quot;Agarabi&quot;},
	[&quot;age&quot;] = {&quot;Angal&quot;},
	[&quot;agf&quot;] = {&quot;Arguni&quot;},
	[&quot;agg&quot;] = {&quot;Angor&quot;},
	[&quot;agh&quot;] = {&quot;Ngelima&quot;},
	[&quot;agi&quot;] = {&quot;Agariya&quot;},
	[&quot;agj&quot;] = {&quot;Argobba&quot;},
	[&quot;agk&quot;] = {&quot;Isarog Agta&quot;},
	[&quot;agl&quot;] = {&quot;Fembe&quot;},
	[&quot;agm&quot;] = {&quot;Angaataha&quot;},
	[&quot;agn&quot;] = {&quot;Agutaynen&quot;},
	[&quot;ago&quot;] = {&quot;Tainae&quot;},
	[&quot;agq&quot;] = {&quot;Aghem&quot;},
	[&quot;agr&quot;] = {&quot;Aguaruna&quot;},
	[&quot;ags&quot;] = {&quot;Esimbi&quot;},
	[&quot;agt&quot;] = {&quot;Central Cagayan Agta&quot;},
	[&quot;agu&quot;] = {&quot;Aguacateco&quot;},
	[&quot;agv&quot;] = {&quot;Remontado Dumagat&quot;},
	[&quot;agw&quot;] = {&quot;Kahua&quot;},
	[&quot;agx&quot;] = {&quot;Aghul&quot;},
	[&quot;agy&quot;] = {&quot;Southern Alta&quot;},
	[&quot;agz&quot;] = {&quot;Mt. Iriga Agta&quot;},
	[&quot;aha&quot;] = {&quot;Ahanta&quot;},
	[&quot;ahb&quot;] = {&quot;Axamb&quot;},
	[&quot;ahg&quot;] = {&quot;Qimant&quot;},
	[&quot;ahh&quot;] = {&quot;Aghu&quot;},
	[&quot;ahi&quot;] = {&quot;Tiagbamrin Aizi&quot;},
	[&quot;ahk&quot;] = {&quot;Akha&quot;},
	[&quot;ahl&quot;] = {&quot;Igo&quot;},
	[&quot;ahm&quot;] = {&quot;Mobumrin Aizi&quot;},
	[&quot;ahn&quot;] = {&quot;Àhàn&quot;},
	[&quot;aho&quot;] = {&quot;Ahom&quot;},
	[&quot;ahp&quot;] = {&quot;Aproumu Aizi&quot;},
	[&quot;ahr&quot;] = {&quot;Ahirani&quot;},
	[&quot;ahs&quot;] = {&quot;Ashe&quot;},
	[&quot;aht&quot;] = {&quot;Ahtena&quot;},
	[&quot;aia&quot;] = {&quot;Arosi&quot;},
	[&quot;aib&quot;] = {&quot;Ainu (China)&quot;},
	[&quot;aic&quot;] = {&quot;Ainbai&quot;},
	[&quot;aid&quot;] = {&quot;Alngith&quot;},
	[&quot;aie&quot;] = {&quot;Amara&quot;},
	[&quot;aif&quot;] = {&quot;Agi&quot;},
	[&quot;aig&quot;] = {&quot;Antigua and Barbuda Creole English&quot;},
	[&quot;aih&quot;] = {&quot;Ai-Cham&quot;},
	[&quot;aii&quot;] = {&quot;Assyrian Neo-Aramaic&quot;},
	[&quot;aij&quot;] = {&quot;Lishanid Noshan&quot;},
	[&quot;aik&quot;] = {&quot;Ake&quot;},
	[&quot;ail&quot;] = {&quot;Aimele&quot;},
	[&quot;aim&quot;] = {&quot;Aimol&quot;},
	[&quot;ain&quot;] = {&quot;Ainu (Japan)&quot;},
	[&quot;aio&quot;] = {&quot;Aiton&quot;},
	[&quot;aip&quot;] = {&quot;Burumakok&quot;},
	[&quot;aiq&quot;] = {&quot;Aimaq&quot;},
	[&quot;air&quot;] = {&quot;Airoran&quot;},
	[&quot;ait&quot;] = {&quot;Arikem&quot;},
	[&quot;aiw&quot;] = {&quot;Aari&quot;},
	[&quot;aix&quot;] = {&quot;Aighon&quot;},
	[&quot;aiy&quot;] = {&quot;Ali&quot;},
	[&quot;aja&quot;] = {&quot;Aja (South Sudan)&quot;},
	[&quot;ajg&quot;] = {&quot;Aja (Benin)&quot;},
	[&quot;aji&quot;] = {&quot;Ajië&quot;},
	[&quot;ajn&quot;] = {&quot;Andajin&quot;},
	[&quot;ajs&quot;] = {&quot;Algerian Jewish Sign Language&quot;},
	[&quot;aju&quot;] = {&quot;Judeo-Moroccan Arabic&quot;},
	[&quot;ajw&quot;] = {&quot;Ajawa&quot;},
	[&quot;ajz&quot;] = {&quot;Amri Karbi&quot;},
	[&quot;akb&quot;] = {&quot;Batak Angkola&quot;},
	[&quot;akc&quot;] = {&quot;Mpur&quot;},
	[&quot;akd&quot;] = {&quot;Ukpet-Ehom&quot;},
	[&quot;ake&quot;] = {&quot;Akawaio&quot;},
	[&quot;akf&quot;] = {&quot;Akpa&quot;},
	[&quot;akg&quot;] = {&quot;Anakalangu&quot;},
	[&quot;akh&quot;] = {&quot;Angal Heneng&quot;},
	[&quot;aki&quot;] = {&quot;Aiome&quot;},
	[&quot;akj&quot;] = {&quot;Aka-Jeru&quot;},
	[&quot;akk&quot;] = {&quot;Akkadian&quot;},
	[&quot;akl&quot;] = {&quot;Aklanon&quot;},
	[&quot;akm&quot;] = {&quot;Aka-Bo&quot;},
	[&quot;ako&quot;] = {&quot;Akurio&quot;},
	[&quot;akp&quot;] = {&quot;Siwu&quot;},
	[&quot;akq&quot;] = {&quot;Ak&quot;},
	[&quot;akr&quot;] = {&quot;Araki&quot;},
	[&quot;aks&quot;] = {&quot;Akaselem&quot;},
	[&quot;akt&quot;] = {&quot;Akolet&quot;},
	[&quot;aku&quot;] = {&quot;Akum&quot;},
	[&quot;akv&quot;] = {&quot;Akhvakh&quot;},
	[&quot;akw&quot;] = {&quot;Akwa&quot;},
	[&quot;akx&quot;] = {&quot;Aka-Kede&quot;},
	[&quot;aky&quot;] = {&quot;Aka-Kol&quot;},
	[&quot;akz&quot;] = {&quot;Alabama&quot;},
	[&quot;ala&quot;] = {&quot;Alago&quot;},
	[&quot;alc&quot;] = {&quot;Qawasqar&quot;},
	[&quot;ald&quot;] = {&quot;Alladian&quot;},
	[&quot;ale&quot;] = {&quot;Aleut&quot;},
	[&quot;alf&quot;] = {&quot;Alege&quot;},
	[&quot;alg&quot;] = {&quot;Algonquian languages&quot;},
	[&quot;alh&quot;] = {&quot;Alawa&quot;},
	[&quot;ali&quot;] = {&quot;Amaimon&quot;},
	[&quot;alj&quot;] = {&quot;Alangan&quot;},
	[&quot;alk&quot;] = {&quot;Alak&quot;},
	[&quot;all&quot;] = {&quot;Allar&quot;},
	[&quot;alm&quot;] = {&quot;Amblong&quot;},
	[&quot;aln&quot;] = {&quot;Gheg Albanian&quot;},
	[&quot;alo&quot;] = {&quot;Larike-Wakasihu&quot;},
	[&quot;alp&quot;] = {&quot;Alune&quot;},
	[&quot;alq&quot;] = {&quot;Algonquin&quot;},
	[&quot;alr&quot;] = {&quot;Alutor&quot;},
	[&quot;als&quot;] = {&quot;Tosk Albanian&quot;},
	[&quot;alt&quot;] = {&quot;Southern Altai&quot;},
	[&quot;alu&quot;] = {&quot;'Are'are&quot;},
	[&quot;alv&quot;] = {&quot;Atlantic-Congo languages&quot;},
	[&quot;alw&quot;] = {&quot;Alaba-K’abeena&quot;, &quot;Wanbasana&quot;},
	[&quot;alx&quot;] = {&quot;Amol&quot;},
	[&quot;aly&quot;] = {&quot;Alyawarr&quot;},
	[&quot;alz&quot;] = {&quot;Alur&quot;},
	[&quot;ama&quot;] = {&quot;Amanayé&quot;},
	[&quot;amb&quot;] = {&quot;Ambo&quot;},
	[&quot;amc&quot;] = {&quot;Amahuaca&quot;},
	[&quot;ame&quot;] = {&quot;Yanesha'&quot;},
	[&quot;amf&quot;] = {&quot;Hamer-Banna&quot;},
	[&quot;amg&quot;] = {&quot;Amurdak&quot;},
	[&quot;ami&quot;] = {&quot;Amis&quot;},
	[&quot;amj&quot;] = {&quot;Amdang&quot;},
	[&quot;amk&quot;] = {&quot;Ambai&quot;},
	[&quot;aml&quot;] = {&quot;War-Jaintia&quot;},
	[&quot;amm&quot;] = {&quot;Ama (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;amn&quot;] = {&quot;Amanab&quot;},
	[&quot;amo&quot;] = {&quot;Amo&quot;},
	[&quot;amp&quot;] = {&quot;Alamblak&quot;},
	[&quot;amq&quot;] = {&quot;Amahai&quot;},
	[&quot;amr&quot;] = {&quot;Amarakaeri&quot;},
	[&quot;ams&quot;] = {&quot;Southern Amami-Oshima&quot;},
	[&quot;amt&quot;] = {&quot;Amto&quot;},
	[&quot;amu&quot;] = {&quot;Guerrero Amuzgo&quot;},
	[&quot;amv&quot;] = {&quot;Ambelau&quot;},
	[&quot;amw&quot;] = {&quot;Western Neo-Aramaic&quot;},
	[&quot;amx&quot;] = {&quot;Anmatyerre&quot;},
	[&quot;amy&quot;] = {&quot;Ami&quot;},
	[&quot;amz&quot;] = {&quot;Atampaya&quot;},
	[&quot;ana&quot;] = {&quot;Andaqui&quot;},
	[&quot;anb&quot;] = {&quot;Andoa&quot;},
	[&quot;anc&quot;] = {&quot;Ngas&quot;},
	[&quot;and&quot;] = {&quot;Ansus&quot;},
	[&quot;ane&quot;] = {&quot;Xârâcùù&quot;},
	[&quot;anf&quot;] = {&quot;Animere&quot;},
	[&quot;ang&quot;] = {&quot;Old English (ca. 450-1100)&quot;},
	[&quot;anh&quot;] = {&quot;Nend&quot;},
	[&quot;ani&quot;] = {&quot;Andi&quot;},
	[&quot;anj&quot;] = {&quot;Anor&quot;},
	[&quot;ank&quot;] = {&quot;Goemai&quot;},
	[&quot;anl&quot;] = {&quot;Anu-Hkongso Chin&quot;},
	[&quot;anm&quot;] = {&quot;Anal&quot;},
	[&quot;ann&quot;] = {&quot;Obolo&quot;},
	[&quot;ano&quot;] = {&quot;Andoque&quot;},
	[&quot;anp&quot;] = {&quot;Angika&quot;},
	[&quot;anq&quot;] = {&quot;Jarawa (India)&quot;},
	[&quot;anr&quot;] = {&quot;Andh&quot;},
	[&quot;ans&quot;] = {&quot;Anserma&quot;},
	[&quot;ant&quot;] = {&quot;Antakarinya&quot;, &quot;Antikarinya&quot;},
	[&quot;anu&quot;] = {&quot;Anuak&quot;},
	[&quot;anv&quot;] = {&quot;Denya&quot;},
	[&quot;anw&quot;] = {&quot;Anaang&quot;},
	[&quot;anx&quot;] = {&quot;Andra-Hus&quot;},
	[&quot;any&quot;] = {&quot;Anyin&quot;},
	[&quot;anz&quot;] = {&quot;Anem&quot;},
	[&quot;aoa&quot;] = {&quot;Angolar&quot;},
	[&quot;aob&quot;] = {&quot;Abom&quot;},
	[&quot;aoc&quot;] = {&quot;Pemon&quot;},
	[&quot;aod&quot;] = {&quot;Andarum&quot;},
	[&quot;aoe&quot;] = {&quot;Angal Enen&quot;},
	[&quot;aof&quot;] = {&quot;Bragat&quot;},
	[&quot;aog&quot;] = {&quot;Angoram&quot;},
	[&quot;aoi&quot;] = {&quot;Anindilyakwa&quot;},
	[&quot;aoj&quot;] = {&quot;Mufian&quot;},
	[&quot;aok&quot;] = {&quot;Arhö&quot;},
	[&quot;aol&quot;] = {&quot;Alor&quot;},
	[&quot;aom&quot;] = {&quot;Ömie&quot;},
	[&quot;aon&quot;] = {&quot;Bumbita Arapesh&quot;},
	[&quot;aor&quot;] = {&quot;Aore&quot;},
	[&quot;aos&quot;] = {&quot;Taikat&quot;},
	[&quot;aot&quot;] = {&quot;Atong (India)&quot;, &quot;A'tong&quot;},
	[&quot;aou&quot;] = {&quot;A'ou&quot;},
	[&quot;aox&quot;] = {&quot;Atorada&quot;},
	[&quot;aoz&quot;] = {&quot;Uab Meto&quot;},
	[&quot;apa&quot;] = {&quot;Apache languages&quot;},
	[&quot;apb&quot;] = {&quot;Sa'a&quot;},
	[&quot;apc&quot;] = {&quot;Levantine Arabic&quot;},
	[&quot;apd&quot;] = {&quot;Sudanese Arabic&quot;},
	[&quot;ape&quot;] = {&quot;Bukiyip&quot;},
	[&quot;apf&quot;] = {&quot;Pahanan Agta&quot;},
	[&quot;apg&quot;] = {&quot;Ampanang&quot;},
	[&quot;aph&quot;] = {&quot;Athpariya&quot;},
	[&quot;api&quot;] = {&quot;Apiaká&quot;},
	[&quot;apj&quot;] = {&quot;Jicarilla Apache&quot;},
	[&quot;apk&quot;] = {&quot;Kiowa Apache&quot;},
	[&quot;apl&quot;] = {&quot;Lipan Apache&quot;},
	[&quot;apm&quot;] = {&quot;Mescalero-Chiricahua Apache&quot;},
	[&quot;apn&quot;] = {&quot;Apinayé&quot;},
	[&quot;apo&quot;] = {&quot;Ambul&quot;},
	[&quot;app&quot;] = {&quot;Apma&quot;},
	[&quot;apq&quot;] = {&quot;A-Pucikwar&quot;},
	[&quot;apr&quot;] = {&quot;Arop-Lokep&quot;},
	[&quot;aps&quot;] = {&quot;Arop-Sissano&quot;},
	[&quot;apt&quot;] = {&quot;Apatani&quot;},
	[&quot;apu&quot;] = {&quot;Apurinã&quot;},
	[&quot;apv&quot;] = {&quot;Alapmunte&quot;},
	[&quot;apw&quot;] = {&quot;Western Apache&quot;},
	[&quot;apx&quot;] = {&quot;Aputai&quot;},
	[&quot;apy&quot;] = {&quot;Apalaí&quot;},
	[&quot;apz&quot;] = {&quot;Safeyoka&quot;},
	[&quot;aqa&quot;] = {&quot;Alacalufan languages&quot;},
	[&quot;aqc&quot;] = {&quot;Archi&quot;},
	[&quot;aqd&quot;] = {&quot;Ampari Dogon&quot;},
	[&quot;aqg&quot;] = {&quot;Arigidi&quot;},
	[&quot;aqk&quot;] = {&quot;Aninka&quot;},
	[&quot;aql&quot;] = {&quot;Algic languages&quot;},
	[&quot;aqm&quot;] = {&quot;Atohwaim&quot;},
	[&quot;aqn&quot;] = {&quot;Northern Alta&quot;},
	[&quot;aqp&quot;] = {&quot;Atakapa&quot;},
	[&quot;aqr&quot;] = {&quot;Arhâ&quot;},
	[&quot;aqt&quot;] = {&quot;Angaité&quot;},
	[&quot;aqz&quot;] = {&quot;Akuntsu&quot;},
	[&quot;arb&quot;] = {&quot;Standard Arabic&quot;},
	[&quot;arc&quot;] = {&quot;Official Aramaic (700-300 BCE)&quot;, &quot;Imperial Aramaic (700-300 BCE)&quot;},
	[&quot;ard&quot;] = {&quot;Arabana&quot;},
	[&quot;are&quot;] = {&quot;Western Arrarnta&quot;},
	[&quot;arh&quot;] = {&quot;Arhuaco&quot;},
	[&quot;ari&quot;] = {&quot;Arikara&quot;},
	[&quot;arj&quot;] = {&quot;Arapaso&quot;},
	[&quot;ark&quot;] = {&quot;Arikapú&quot;},
	[&quot;arl&quot;] = {&quot;Arabela&quot;},
	[&quot;arn&quot;] = {&quot;Mapudungun&quot;, &quot;Mapuche&quot;},
	[&quot;aro&quot;] = {&quot;Araona&quot;},
	[&quot;arp&quot;] = {&quot;Arapaho&quot;},
	[&quot;arq&quot;] = {&quot;Algerian Arabic&quot;},
	[&quot;arr&quot;] = {&quot;Karo (Brazil)&quot;},
	[&quot;ars&quot;] = {&quot;Najdi Arabic&quot;},
	[&quot;art&quot;] = {&quot;Artificial languages&quot;},
	[&quot;aru&quot;] = {&quot;Aruá (Amazonas State)&quot;, &quot;Arawá&quot;},
	[&quot;arv&quot;] = {&quot;Arbore&quot;},
	[&quot;arw&quot;] = {&quot;Arawak&quot;},
	[&quot;arx&quot;] = {&quot;Aruá (Rodonia State)&quot;},
	[&quot;ary&quot;] = {&quot;Moroccan Arabic&quot;},
	[&quot;arz&quot;] = {&quot;Egyptian Arabic&quot;},
	[&quot;asa&quot;] = {&quot;Asu (Tanzania)&quot;},
	[&quot;asb&quot;] = {&quot;Assiniboine&quot;},
	[&quot;asc&quot;] = {&quot;Casuarina Coast Asmat&quot;},
	[&quot;ase&quot;] = {&quot;American Sign Language&quot;},
	[&quot;asf&quot;] = {&quot;Auslan&quot;, &quot;Australian Sign Language&quot;},
	[&quot;asg&quot;] = {&quot;Cishingini&quot;},
	[&quot;ash&quot;] = {&quot;Abishira&quot;},
	[&quot;asi&quot;] = {&quot;Buruwai&quot;},
	[&quot;asj&quot;] = {&quot;Sari&quot;},
	[&quot;ask&quot;] = {&quot;Ashkun&quot;},
	[&quot;asl&quot;] = {&quot;Asilulu&quot;},
	[&quot;asn&quot;] = {&quot;Xingú Asuriní&quot;},
	[&quot;aso&quot;] = {&quot;Dano&quot;},
	[&quot;asp&quot;] = {&quot;Algerian Sign Language&quot;},
	[&quot;asq&quot;] = {&quot;Austrian Sign Language&quot;},
	[&quot;asr&quot;] = {&quot;Asuri&quot;},
	[&quot;ass&quot;] = {&quot;Ipulo&quot;},
	[&quot;ast&quot;] = {&quot;Asturian&quot;, &quot;Asturleonese&quot;, &quot;Bable&quot;, &quot;Leonese&quot;},
	[&quot;asu&quot;] = {&quot;Tocantins Asurini&quot;},
	[&quot;asv&quot;] = {&quot;Asoa&quot;},
	[&quot;asw&quot;] = {&quot;Australian Aborigines Sign Language&quot;},
	[&quot;asx&quot;] = {&quot;Muratayak&quot;},
	[&quot;asy&quot;] = {&quot;Yaosakor Asmat&quot;},
	[&quot;asz&quot;] = {&quot;As&quot;},
	[&quot;ata&quot;] = {&quot;Pele-Ata&quot;},
	[&quot;atb&quot;] = {&quot;Zaiwa&quot;},
	[&quot;atc&quot;] = {&quot;Atsahuaca&quot;},
	[&quot;atd&quot;] = {&quot;Ata Manobo&quot;},
	[&quot;ate&quot;] = {&quot;Atemble&quot;},
	[&quot;atg&quot;] = {&quot;Ivbie North-Okpela-Arhe&quot;},
	[&quot;ath&quot;] = {&quot;Athapascan languages&quot;},
	[&quot;ati&quot;] = {&quot;Attié&quot;},
	[&quot;atj&quot;] = {&quot;Atikamekw&quot;},
	[&quot;atk&quot;] = {&quot;Ati&quot;},
	[&quot;atl&quot;] = {&quot;Mt. Iraya Agta&quot;},
	[&quot;atm&quot;] = {&quot;Ata&quot;},
	[&quot;atn&quot;] = {&quot;Ashtiani&quot;},
	[&quot;ato&quot;] = {&quot;Atong (Cameroon)&quot;},
	[&quot;atp&quot;] = {&quot;Pudtol Atta&quot;},
	[&quot;atq&quot;] = {&quot;Aralle-Tabulahan&quot;},
	[&quot;atr&quot;] = {&quot;Waimiri-Atroari&quot;},
	[&quot;ats&quot;] = {&quot;Gros Ventre&quot;},
	[&quot;att&quot;] = {&quot;Pamplona Atta&quot;},
	[&quot;atu&quot;] = {&quot;Reel&quot;},
	[&quot;atv&quot;] = {&quot;Northern Altai&quot;},
	[&quot;atw&quot;] = {&quot;Atsugewi&quot;},
	[&quot;atx&quot;] = {&quot;Arutani&quot;},
	[&quot;aty&quot;] = {&quot;Aneityum&quot;},
	[&quot;atz&quot;] = {&quot;Arta&quot;},
	[&quot;aua&quot;] = {&quot;Asumboa&quot;},
	[&quot;aub&quot;] = {&quot;Alugu&quot;},
	[&quot;auc&quot;] = {&quot;Waorani&quot;},
	[&quot;aud&quot;] = {&quot;Anuta&quot;},
	[&quot;auf&quot;] = {&quot;Arauan languages&quot;},
	[&quot;aug&quot;] = {&quot;Aguna&quot;},
	[&quot;auh&quot;] = {&quot;Aushi&quot;},
	[&quot;aui&quot;] = {&quot;Anuki&quot;},
	[&quot;auj&quot;] = {&quot;Awjilah&quot;},
	[&quot;auk&quot;] = {&quot;Heyo&quot;},
	[&quot;aul&quot;] = {&quot;Aulua&quot;},
	[&quot;aum&quot;] = {&quot;Asu (Nigeria)&quot;},
	[&quot;aun&quot;] = {&quot;Molmo One&quot;},
	[&quot;auo&quot;] = {&quot;Auyokawa&quot;},
	[&quot;aup&quot;] = {&quot;Makayam&quot;},
	[&quot;auq&quot;] = {&quot;Anus&quot;, &quot;Korur&quot;},
	[&quot;aur&quot;] = {&quot;Aruek&quot;},
	[&quot;aus&quot;] = {&quot;Australian languages&quot;},
	[&quot;aut&quot;] = {&quot;Austral&quot;},
	[&quot;auu&quot;] = {&quot;Auye&quot;},
	[&quot;auw&quot;] = {&quot;Awyi&quot;},
	[&quot;aux&quot;] = {&quot;Aurá&quot;},
	[&quot;auy&quot;] = {&quot;Awiyaana&quot;},
	[&quot;auz&quot;] = {&quot;Uzbeki Arabic&quot;},
	[&quot;avb&quot;] = {&quot;Avau&quot;},
	[&quot;avd&quot;] = {&quot;Alviri-Vidari&quot;},
	[&quot;avi&quot;] = {&quot;Avikam&quot;},
	[&quot;avk&quot;] = {&quot;Kotava&quot;},
	[&quot;avl&quot;] = {&quot;Eastern Egyptian Bedawi Arabic&quot;},
	[&quot;avm&quot;] = {&quot;Angkamuthi&quot;},
	[&quot;avn&quot;] = {&quot;Avatime&quot;},
	[&quot;avo&quot;] = {&quot;Agavotaguerra&quot;},
	[&quot;avs&quot;] = {&quot;Aushiri&quot;},
	[&quot;avt&quot;] = {&quot;Au&quot;},
	[&quot;avu&quot;] = {&quot;Avokaya&quot;},
	[&quot;avv&quot;] = {&quot;Avá-Canoeiro&quot;},
	[&quot;awa&quot;] = {&quot;Awadhi&quot;},
	[&quot;awb&quot;] = {&quot;Awa (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;awc&quot;] = {&quot;Cicipu&quot;},
	[&quot;awd&quot;] = {&quot;Arawakan languages&quot;},
	[&quot;awe&quot;] = {&quot;Awetí&quot;},
	[&quot;awg&quot;] = {&quot;Anguthimri&quot;},
	[&quot;awh&quot;] = {&quot;Awbono&quot;},
	[&quot;awi&quot;] = {&quot;Aekyom&quot;},
	[&quot;awk&quot;] = {&quot;Awabakal&quot;},
	[&quot;awm&quot;] = {&quot;Arawum&quot;},
	[&quot;awn&quot;] = {&quot;Awngi&quot;},
	[&quot;awo&quot;] = {&quot;Awak&quot;},
	[&quot;awr&quot;] = {&quot;Awera&quot;},
	[&quot;aws&quot;] = {&quot;South Awyu&quot;},
	[&quot;awt&quot;] = {&quot;Araweté&quot;},
	[&quot;awu&quot;] = {&quot;Central Awyu&quot;},
	[&quot;awv&quot;] = {&quot;Jair Awyu&quot;},
	[&quot;aww&quot;] = {&quot;Awun&quot;},
	[&quot;awx&quot;] = {&quot;Awara&quot;},
	[&quot;awy&quot;] = {&quot;Edera Awyu&quot;},
	[&quot;axb&quot;] = {&quot;Abipon&quot;},
	[&quot;axe&quot;] = {&quot;Ayerrerenge&quot;},
	[&quot;axg&quot;] = {&quot;Mato Grosso Arára&quot;},
	[&quot;axk&quot;] = {&quot;Yaka (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;axl&quot;] = {&quot;Lower Southern Aranda&quot;},
	[&quot;axm&quot;] = {&quot;Middle Armenian&quot;},
	[&quot;axx&quot;] = {&quot;Xârâgurè&quot;},
	[&quot;aya&quot;] = {&quot;Awar&quot;},
	[&quot;ayb&quot;] = {&quot;Ayizo Gbe&quot;},
	[&quot;ayc&quot;] = {&quot;Southern Aymara&quot;},
	[&quot;ayd&quot;] = {&quot;Ayabadhu&quot;},
	[&quot;aye&quot;] = {&quot;Ayere&quot;},
	[&quot;ayg&quot;] = {&quot;Ginyanga&quot;},
	[&quot;ayh&quot;] = {&quot;Hadrami Arabic&quot;},
	[&quot;ayi&quot;] = {&quot;Leyigha&quot;},
	[&quot;ayk&quot;] = {&quot;Akuku&quot;},
	[&quot;ayl&quot;] = {&quot;Libyan Arabic&quot;},
	[&quot;ayn&quot;] = {&quot;Sanaani Arabic&quot;},
	[&quot;ayo&quot;] = {&quot;Ayoreo&quot;},
	[&quot;ayp&quot;] = {&quot;North Mesopotamian Arabic&quot;},
	[&quot;ayq&quot;] = {&quot;Ayi (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;ayr&quot;] = {&quot;Central Aymara&quot;},
	[&quot;ays&quot;] = {&quot;Sorsogon Ayta&quot;},
	[&quot;ayt&quot;] = {&quot;Magbukun Ayta&quot;},
	[&quot;ayu&quot;] = {&quot;Ayu&quot;},
	[&quot;ayz&quot;] = {&quot;Mai Brat&quot;},
	[&quot;aza&quot;] = {&quot;Azha&quot;},
	[&quot;azb&quot;] = {&quot;South Azerbaijani&quot;},
	[&quot;azc&quot;] = {&quot;Uto-Aztecan languages&quot;},
	[&quot;azd&quot;] = {&quot;Eastern Durango Nahuatl&quot;},
	[&quot;azg&quot;] = {&quot;San Pedro Amuzgos Amuzgo&quot;},
	[&quot;azj&quot;] = {&quot;North Azerbaijani&quot;},
	[&quot;azm&quot;] = {&quot;Ipalapa Amuzgo&quot;},
	[&quot;azn&quot;] = {&quot;Western Durango Nahuatl&quot;},
	[&quot;azo&quot;] = {&quot;Awing&quot;},
	[&quot;azt&quot;] = {&quot;Faire Atta&quot;},
	[&quot;azz&quot;] = {&quot;Highland Puebla Nahuatl&quot;},
	[&quot;baa&quot;] = {&quot;Babatana&quot;},
	[&quot;bab&quot;] = {&quot;Bainouk-Gunyuño&quot;},
	[&quot;bac&quot;] = {&quot;Badui&quot;},
	[&quot;bad&quot;] = {&quot;Banda languages&quot;},
	[&quot;bae&quot;] = {&quot;Baré&quot;},
	[&quot;baf&quot;] = {&quot;Nubaca&quot;},
	[&quot;bag&quot;] = {&quot;Tuki&quot;},
	[&quot;bah&quot;] = {&quot;Bahamas Creole English&quot;},
	[&quot;bai&quot;] = {&quot;Bamileke languages&quot;},
	[&quot;baj&quot;] = {&quot;Barakai&quot;},
	[&quot;bal&quot;] = {&quot;Baluchi&quot;},
	[&quot;ban&quot;] = {&quot;Balinese&quot;},
	[&quot;bao&quot;] = {&quot;Waimaha&quot;},
	[&quot;bap&quot;] = {&quot;Bantawa&quot;},
	[&quot;bar&quot;] = {&quot;Bavarian&quot;},
	[&quot;bas&quot;] = {&quot;Basa (Cameroon)&quot;},
	[&quot;bat&quot;] = {&quot;Baltic languages&quot;},
	[&quot;bau&quot;] = {&quot;Bada (Nigeria)&quot;},
	[&quot;bav&quot;] = {&quot;Vengo&quot;},
	[&quot;baw&quot;] = {&quot;Bambili-Bambui&quot;},
	[&quot;bax&quot;] = {&quot;Bamun&quot;},
	[&quot;bay&quot;] = {&quot;Batuley&quot;},
	[&quot;bba&quot;] = {&quot;Baatonum&quot;},
	[&quot;bbb&quot;] = {&quot;Barai&quot;},
	[&quot;bbc&quot;] = {&quot;Batak Toba&quot;},
	[&quot;bbd&quot;] = {&quot;Bau&quot;},
	[&quot;bbe&quot;] = {&quot;Bangba&quot;},
	[&quot;bbf&quot;] = {&quot;Baibai&quot;},
	[&quot;bbg&quot;] = {&quot;Barama&quot;},
	[&quot;bbh&quot;] = {&quot;Bugan&quot;},
	[&quot;bbi&quot;] = {&quot;Barombi&quot;},
	[&quot;bbj&quot;] = {&quot;Ghomálá'&quot;},
	[&quot;bbk&quot;] = {&quot;Babanki&quot;},
	[&quot;bbl&quot;] = {&quot;Bats&quot;},
	[&quot;bbm&quot;] = {&quot;Babango&quot;},
	[&quot;bbn&quot;] = {&quot;Uneapa&quot;},
	[&quot;bbo&quot;] = {&quot;Northern Bobo Madaré&quot;, &quot;Konabéré&quot;},
	[&quot;bbp&quot;] = {&quot;West Central Banda&quot;},
	[&quot;bbq&quot;] = {&quot;Bamali&quot;},
	[&quot;bbr&quot;] = {&quot;Girawa&quot;},
	[&quot;bbs&quot;] = {&quot;Bakpinka&quot;},
	[&quot;bbt&quot;] = {&quot;Mburku&quot;},
	[&quot;bbu&quot;] = {&quot;Kulung (Nigeria)&quot;},
	[&quot;bbv&quot;] = {&quot;Karnai&quot;},
	[&quot;bbw&quot;] = {&quot;Baba&quot;},
	[&quot;bbx&quot;] = {&quot;Bubia&quot;},
	[&quot;bby&quot;] = {&quot;Befang&quot;},
	[&quot;bca&quot;] = {&quot;Central Bai&quot;},
	[&quot;bcb&quot;] = {&quot;Bainouk-Samik&quot;},
	[&quot;bcc&quot;] = {&quot;Southern Balochi&quot;},
	[&quot;bcd&quot;] = {&quot;North Babar&quot;},
	[&quot;bce&quot;] = {&quot;Bamenyam&quot;},
	[&quot;bcf&quot;] = {&quot;Bamu&quot;},
	[&quot;bcg&quot;] = {&quot;Baga Pokur&quot;},
	[&quot;bch&quot;] = {&quot;Bariai&quot;},
	[&quot;bci&quot;] = {&quot;Baoulé&quot;},
	[&quot;bcj&quot;] = {&quot;Bardi&quot;},
	[&quot;bck&quot;] = {&quot;Bunuba&quot;},
	[&quot;bcl&quot;] = {&quot;Central Bikol&quot;},
	[&quot;bcm&quot;] = {&quot;Bannoni&quot;},
	[&quot;bcn&quot;] = {&quot;Bali (Nigeria)&quot;},
	[&quot;bco&quot;] = {&quot;Kaluli&quot;},
	[&quot;bcp&quot;] = {&quot;Bali (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;bcq&quot;] = {&quot;Bench&quot;},
	[&quot;bcr&quot;] = {&quot;Babine&quot;},
	[&quot;bcs&quot;] = {&quot;Kohumono&quot;},
	[&quot;bct&quot;] = {&quot;Bendi&quot;},
	[&quot;bcu&quot;] = {&quot;Awad Bing&quot;},
	[&quot;bcv&quot;] = {&quot;Shoo-Minda-Nye&quot;},
	[&quot;bcw&quot;] = {&quot;Bana&quot;},
	[&quot;bcy&quot;] = {&quot;Bacama&quot;},
	[&quot;bcz&quot;] = {&quot;Bainouk-Gunyaamolo&quot;},
	[&quot;bda&quot;] = {&quot;Bayot&quot;},
	[&quot;bdb&quot;] = {&quot;Basap&quot;},
	[&quot;bdc&quot;] = {&quot;Emberá-Baudó&quot;},
	[&quot;bdd&quot;] = {&quot;Bunama&quot;},
	[&quot;bde&quot;] = {&quot;Bade&quot;},
	[&quot;bdf&quot;] = {&quot;Biage&quot;},
	[&quot;bdg&quot;] = {&quot;Bonggi&quot;},
	[&quot;bdh&quot;] = {&quot;Baka (South Sudan)&quot;},
	[&quot;bdi&quot;] = {&quot;Burun&quot;},
	[&quot;bdj&quot;] = {&quot;Bai (South Sudan)&quot;, &quot;Bai&quot;},
	[&quot;bdk&quot;] = {&quot;Budukh&quot;},
	[&quot;bdl&quot;] = {&quot;Indonesian Bajau&quot;},
	[&quot;bdm&quot;] = {&quot;Buduma&quot;},
	[&quot;bdn&quot;] = {&quot;Baldemu&quot;},
	[&quot;bdo&quot;] = {&quot;Morom&quot;},
	[&quot;bdp&quot;] = {&quot;Bende&quot;},
	[&quot;bdq&quot;] = {&quot;Bahnar&quot;},
	[&quot;bdr&quot;] = {&quot;West Coast Bajau&quot;},
	[&quot;bds&quot;] = {&quot;Burunge&quot;},
	[&quot;bdt&quot;] = {&quot;Bokoto&quot;},
	[&quot;bdu&quot;] = {&quot;Oroko&quot;},
	[&quot;bdv&quot;] = {&quot;Bodo Parja&quot;},
	[&quot;bdw&quot;] = {&quot;Baham&quot;},
	[&quot;bdx&quot;] = {&quot;Budong-Budong&quot;},
	[&quot;bdy&quot;] = {&quot;Bandjalang&quot;},
	[&quot;bdz&quot;] = {&quot;Badeshi&quot;},
	[&quot;bea&quot;] = {&quot;Beaver&quot;},
	[&quot;beb&quot;] = {&quot;Bebele&quot;},
	[&quot;bec&quot;] = {&quot;Iceve-Maci&quot;},
	[&quot;bed&quot;] = {&quot;Bedoanas&quot;},
	[&quot;bee&quot;] = {&quot;Byangsi&quot;},
	[&quot;bef&quot;] = {&quot;Benabena&quot;},
	[&quot;beg&quot;] = {&quot;Belait&quot;},
	[&quot;beh&quot;] = {&quot;Biali&quot;},
	[&quot;bei&quot;] = {&quot;Bekati'&quot;},
	[&quot;bej&quot;] = {&quot;Beja&quot;, &quot;Bedawiyet&quot;},
	[&quot;bek&quot;] = {&quot;Bebeli&quot;},
	[&quot;bem&quot;] = {&quot;Bemba (Zambia)&quot;},
	[&quot;beo&quot;] = {&quot;Beami&quot;},
	[&quot;bep&quot;] = {&quot;Besoa&quot;},
	[&quot;beq&quot;] = {&quot;Beembe&quot;},
	[&quot;ber&quot;] = {&quot;Berber languages&quot;},
	[&quot;bes&quot;] = {&quot;Besme&quot;},
	[&quot;bet&quot;] = {&quot;Guiberoua Béte&quot;},
	[&quot;beu&quot;] = {&quot;Blagar&quot;},
	[&quot;bev&quot;] = {&quot;Daloa Bété&quot;},
	[&quot;bew&quot;] = {&quot;Betawi&quot;},
	[&quot;bex&quot;] = {&quot;Jur Modo&quot;},
	[&quot;bey&quot;] = {&quot;Beli (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;bez&quot;] = {&quot;Bena (Tanzania)&quot;},
	[&quot;bfa&quot;] = {&quot;Bari&quot;},
	[&quot;bfb&quot;] = {&quot;Pauri Bareli&quot;},
	[&quot;bfc&quot;] = {&quot;Panyi Bai&quot;, &quot;Northern Bai&quot;},
	[&quot;bfd&quot;] = {&quot;Bafut&quot;},
	[&quot;bfe&quot;] = {&quot;Betaf&quot;, &quot;Tena&quot;},
	[&quot;bff&quot;] = {&quot;Bofi&quot;},
	[&quot;bfg&quot;] = {&quot;Busang Kayan&quot;},
	[&quot;bfh&quot;] = {&quot;Blafe&quot;},
	[&quot;bfi&quot;] = {&quot;British Sign Language&quot;},
	[&quot;bfj&quot;] = {&quot;Bafanji&quot;},
	[&quot;bfk&quot;] = {&quot;Ban Khor Sign Language&quot;},
	[&quot;bfl&quot;] = {&quot;Banda-Ndélé&quot;},
	[&quot;bfm&quot;] = {&quot;Mmen&quot;},
	[&quot;bfn&quot;] = {&quot;Bunak&quot;},
	[&quot;bfo&quot;] = {&quot;Malba Birifor&quot;},
	[&quot;bfp&quot;] = {&quot;Beba&quot;},
	[&quot;bfq&quot;] = {&quot;Badaga&quot;},
	[&quot;bfr&quot;] = {&quot;Bazigar&quot;},
	[&quot;bfs&quot;] = {&quot;Southern Bai&quot;},
	[&quot;bft&quot;] = {&quot;Balti&quot;},
	[&quot;bfu&quot;] = {&quot;Gahri&quot;},
	[&quot;bfw&quot;] = {&quot;Bondo&quot;},
	[&quot;bfx&quot;] = {&quot;Bantayanon&quot;},
	[&quot;bfy&quot;] = {&quot;Bagheli&quot;},
	[&quot;bfz&quot;] = {&quot;Mahasu Pahari&quot;},
	[&quot;bga&quot;] = {&quot;Gwamhi-Wuri&quot;},
	[&quot;bgb&quot;] = {&quot;Bobongko&quot;},
	[&quot;bgc&quot;] = {&quot;Haryanvi&quot;},
	[&quot;bgd&quot;] = {&quot;Rathwi Bareli&quot;},
	[&quot;bge&quot;] = {&quot;Bauria&quot;},
	[&quot;bgf&quot;] = {&quot;Bangandu&quot;},
	[&quot;bgg&quot;] = {&quot;Bugun&quot;},
	[&quot;bgi&quot;] = {&quot;Giangan&quot;},
	[&quot;bgj&quot;] = {&quot;Bangolan&quot;},
	[&quot;bgk&quot;] = {&quot;Bit&quot;, &quot;Buxinhua&quot;},
	[&quot;bgl&quot;] = {&quot;Bo (Laos)&quot;},
	[&quot;bgn&quot;] = {&quot;Western Balochi&quot;},
	[&quot;bgo&quot;] = {&quot;Baga Koga&quot;},
	[&quot;bgp&quot;] = {&quot;Eastern Balochi&quot;},
	[&quot;bgq&quot;] = {&quot;Bagri&quot;},
	[&quot;bgr&quot;] = {&quot;Bawm Chin&quot;},
	[&quot;bgs&quot;] = {&quot;Tagabawa&quot;},
	[&quot;bgt&quot;] = {&quot;Bughotu&quot;},
	[&quot;bgu&quot;] = {&quot;Mbongno&quot;},
	[&quot;bgv&quot;] = {&quot;Warkay-Bipim&quot;},
	[&quot;bgw&quot;] = {&quot;Bhatri&quot;},
	[&quot;bgx&quot;] = {&quot;Balkan Gagauz Turkish&quot;},
	[&quot;bgy&quot;] = {&quot;Benggoi&quot;},
	[&quot;bgz&quot;] = {&quot;Banggai&quot;},
	[&quot;bha&quot;] = {&quot;Bharia&quot;},
	[&quot;bhb&quot;] = {&quot;Bhili&quot;},
	[&quot;bhc&quot;] = {&quot;Biga&quot;},
	[&quot;bhd&quot;] = {&quot;Bhadrawahi&quot;},
	[&quot;bhe&quot;] = {&quot;Bhaya&quot;},
	[&quot;bhf&quot;] = {&quot;Odiai&quot;},
	[&quot;bhg&quot;] = {&quot;Binandere&quot;},
	[&quot;bhh&quot;] = {&quot;Bukharic&quot;},
	[&quot;bhi&quot;] = {&quot;Bhilali&quot;},
	[&quot;bhj&quot;] = {&quot;Bahing&quot;},
	[&quot;bhl&quot;] = {&quot;Bimin&quot;},
	[&quot;bhm&quot;] = {&quot;Bathari&quot;},
	[&quot;bhn&quot;] = {&quot;Bohtan Neo-Aramaic&quot;},
	[&quot;bho&quot;] = {&quot;Bhojpuri&quot;},
	[&quot;bhp&quot;] = {&quot;Bima&quot;},
	[&quot;bhq&quot;] = {&quot;Tukang Besi South&quot;},
	[&quot;bhr&quot;] = {&quot;Bara Malagasy&quot;},
	[&quot;bhs&quot;] = {&quot;Buwal&quot;},
	[&quot;bht&quot;] = {&quot;Bhattiyali&quot;},
	[&quot;bhu&quot;] = {&quot;Bhunjia&quot;},
	[&quot;bhv&quot;] = {&quot;Bahau&quot;},
	[&quot;bhw&quot;] = {&quot;Biak&quot;},
	[&quot;bhx&quot;] = {&quot;Bhalay&quot;},
	[&quot;bhy&quot;] = {&quot;Bhele&quot;},
	[&quot;bhz&quot;] = {&quot;Bada (Indonesia)&quot;},
	[&quot;bia&quot;] = {&quot;Badimaya&quot;},
	[&quot;bib&quot;] = {&quot;Bissa&quot;, &quot;Bisa&quot;},
	[&quot;bid&quot;] = {&quot;Bidiyo&quot;},
	[&quot;bie&quot;] = {&quot;Bepour&quot;},
	[&quot;bif&quot;] = {&quot;Biafada&quot;},
	[&quot;big&quot;] = {&quot;Biangai&quot;},
	[&quot;bik&quot;] = {&quot;Bikol&quot;},
	[&quot;bil&quot;] = {&quot;Bile&quot;},
	[&quot;bim&quot;] = {&quot;Bimoba&quot;},
	[&quot;bin&quot;] = {&quot;Bini&quot;, &quot;Edo&quot;},
	[&quot;bio&quot;] = {&quot;Nai&quot;},
	[&quot;bip&quot;] = {&quot;Bila&quot;},
	[&quot;biq&quot;] = {&quot;Bipi&quot;},
	[&quot;bir&quot;] = {&quot;Bisorio&quot;},
	[&quot;bit&quot;] = {&quot;Berinomo&quot;},
	[&quot;biu&quot;] = {&quot;Biete&quot;},
	[&quot;biv&quot;] = {&quot;Southern Birifor&quot;},
	[&quot;biw&quot;] = {&quot;Kol (Cameroon)&quot;},
	[&quot;bix&quot;] = {&quot;Bijori&quot;},
	[&quot;biy&quot;] = {&quot;Birhor&quot;},
	[&quot;biz&quot;] = {&quot;Baloi&quot;},
	[&quot;bja&quot;] = {&quot;Budza&quot;},
	[&quot;bjb&quot;] = {&quot;Banggarla&quot;},
	[&quot;bjc&quot;] = {&quot;Bariji&quot;},
	[&quot;bje&quot;] = {&quot;Biao-Jiao Mien&quot;},
	[&quot;bjf&quot;] = {&quot;Barzani Jewish Neo-Aramaic&quot;},
	[&quot;bjg&quot;] = {&quot;Bidyogo&quot;},
	[&quot;bjh&quot;] = {&quot;Bahinemo&quot;},
	[&quot;bji&quot;] = {&quot;Burji&quot;},
	[&quot;bjj&quot;] = {&quot;Kanauji&quot;},
	[&quot;bjk&quot;] = {&quot;Barok&quot;},
	[&quot;bjl&quot;] = {&quot;Bulu (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;bjm&quot;] = {&quot;Bajelani&quot;},
	[&quot;bjn&quot;] = {&quot;Banjar&quot;},
	[&quot;bjo&quot;] = {&quot;Mid-Southern Banda&quot;},
	[&quot;bjp&quot;] = {&quot;Fanamaket&quot;},
	[&quot;bjr&quot;] = {&quot;Binumarien&quot;},
	[&quot;bjs&quot;] = {&quot;Bajan&quot;},
	[&quot;bjt&quot;] = {&quot;Balanta-Ganja&quot;},
	[&quot;bju&quot;] = {&quot;Busuu&quot;},
	[&quot;bjv&quot;] = {&quot;Bedjond&quot;},
	[&quot;bjw&quot;] = {&quot;Bakwé&quot;},
	[&quot;bjx&quot;] = {&quot;Banao Itneg&quot;},
	[&quot;bjy&quot;] = {&quot;Bayali&quot;},
	[&quot;bjz&quot;] = {&quot;Baruga&quot;},
	[&quot;bka&quot;] = {&quot;Kyak&quot;},
	[&quot;bkc&quot;] = {&quot;Baka (Cameroon)&quot;},
	[&quot;bkd&quot;] = {&quot;Binukid&quot;, &quot;Talaandig&quot;},
	[&quot;bkf&quot;] = {&quot;Beeke&quot;},
	[&quot;bkg&quot;] = {&quot;Buraka&quot;},
	[&quot;bkh&quot;] = {&quot;Bakoko&quot;},
	[&quot;bki&quot;] = {&quot;Baki&quot;},
	[&quot;bkj&quot;] = {&quot;Pande&quot;},
	[&quot;bkk&quot;] = {&quot;Brokskat&quot;},
	[&quot;bkl&quot;] = {&quot;Berik&quot;},
	[&quot;bkm&quot;] = {&quot;Kom (Cameroon)&quot;},
	[&quot;bkn&quot;] = {&quot;Bukitan&quot;},
	[&quot;bko&quot;] = {&quot;Kwa'&quot;},
	[&quot;bkp&quot;] = {&quot;Boko (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;bkq&quot;] = {&quot;Bakairí&quot;},
	[&quot;bkr&quot;] = {&quot;Bakumpai&quot;},
	[&quot;bks&quot;] = {&quot;Northern Sorsoganon&quot;},
	[&quot;bkt&quot;] = {&quot;Boloki&quot;},
	[&quot;bku&quot;] = {&quot;Buhid&quot;},
	[&quot;bkv&quot;] = {&quot;Bekwarra&quot;},
	[&quot;bkw&quot;] = {&quot;Bekwel&quot;},
	[&quot;bkx&quot;] = {&quot;Baikeno&quot;},
	[&quot;bky&quot;] = {&quot;Bokyi&quot;},
	[&quot;bkz&quot;] = {&quot;Bungku&quot;},
	[&quot;bla&quot;] = {&quot;Siksika&quot;},
	[&quot;blb&quot;] = {&quot;Bilua&quot;},
	[&quot;blc&quot;] = {&quot;Bella Coola&quot;},
	[&quot;bld&quot;] = {&quot;Bolango&quot;},
	[&quot;ble&quot;] = {&quot;Balanta-Kentohe&quot;},
	[&quot;blf&quot;] = {&quot;Buol&quot;},
	[&quot;blh&quot;] = {&quot;Kuwaa&quot;},
	[&quot;bli&quot;] = {&quot;Bolia&quot;},
	[&quot;blj&quot;] = {&quot;Bolongan&quot;},
	[&quot;blk&quot;] = {&quot;Pa'o Karen&quot;, &quot;Pa'O&quot;},
	[&quot;bll&quot;] = {&quot;Biloxi&quot;},
	[&quot;blm&quot;] = {&quot;Beli (South Sudan)&quot;},
	[&quot;bln&quot;] = {&quot;Southern Catanduanes Bikol&quot;},
	[&quot;blo&quot;] = {&quot;Anii&quot;},
	[&quot;blp&quot;] = {&quot;Blablanga&quot;},
	[&quot;blq&quot;] = {&quot;Baluan-Pam&quot;},
	[&quot;blr&quot;] = {&quot;Blang&quot;},
	[&quot;bls&quot;] = {&quot;Balaesang&quot;},
	[&quot;blt&quot;] = {&quot;Tai Dam&quot;},
	[&quot;blv&quot;] = {&quot;Kibala&quot;, &quot;Bolo&quot;},
	[&quot;blw&quot;] = {&quot;Balangao&quot;},
	[&quot;blx&quot;] = {&quot;Mag-Indi Ayta&quot;},
	[&quot;bly&quot;] = {&quot;Notre&quot;},
	[&quot;blz&quot;] = {&quot;Balantak&quot;},
	[&quot;bma&quot;] = {&quot;Lame&quot;},
	[&quot;bmb&quot;] = {&quot;Bembe&quot;},
	[&quot;bmc&quot;] = {&quot;Biem&quot;},
	[&quot;bmd&quot;] = {&quot;Baga Manduri&quot;},
	[&quot;bme&quot;] = {&quot;Limassa&quot;},
	[&quot;bmf&quot;] = {&quot;Bom-Kim&quot;},
	[&quot;bmg&quot;] = {&quot;Bamwe&quot;},
	[&quot;bmh&quot;] = {&quot;Kein&quot;},
	[&quot;bmi&quot;] = {&quot;Bagirmi&quot;},
	[&quot;bmj&quot;] = {&quot;Bote-Majhi&quot;},
	[&quot;bmk&quot;] = {&quot;Ghayavi&quot;},
	[&quot;bml&quot;] = {&quot;Bomboli&quot;},
	[&quot;bmm&quot;] = {&quot;Northern Betsimisaraka Malagasy&quot;},
	[&quot;bmn&quot;] = {&quot;Bina (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;bmo&quot;] = {&quot;Bambalang&quot;},
	[&quot;bmp&quot;] = {&quot;Bulgebi&quot;},
	[&quot;bmq&quot;] = {&quot;Bomu&quot;},
	[&quot;bmr&quot;] = {&quot;Muinane&quot;},
	[&quot;bms&quot;] = {&quot;Bilma Kanuri&quot;},
	[&quot;bmt&quot;] = {&quot;Biao Mon&quot;},
	[&quot;bmu&quot;] = {&quot;Somba-Siawari&quot;},
	[&quot;bmv&quot;] = {&quot;Bum&quot;},
	[&quot;bmw&quot;] = {&quot;Bomwali&quot;},
	[&quot;bmx&quot;] = {&quot;Baimak&quot;},
	[&quot;bmz&quot;] = {&quot;Baramu&quot;},
	[&quot;bna&quot;] = {&quot;Bonerate&quot;},
	[&quot;bnb&quot;] = {&quot;Bookan&quot;},
	[&quot;bnc&quot;] = {&quot;Bontok&quot;},
	[&quot;bnd&quot;] = {&quot;Banda (Indonesia)&quot;},
	[&quot;bne&quot;] = {&quot;Bintauna&quot;},
	[&quot;bnf&quot;] = {&quot;Masiwang&quot;},
	[&quot;bng&quot;] = {&quot;Benga&quot;},
	[&quot;bni&quot;] = {&quot;Bangi&quot;},
	[&quot;bnj&quot;] = {&quot;Eastern Tawbuid&quot;},
	[&quot;bnk&quot;] = {&quot;Bierebo&quot;},
	[&quot;bnl&quot;] = {&quot;Boon&quot;},
	[&quot;bnm&quot;] = {&quot;Batanga&quot;},
	[&quot;bnn&quot;] = {&quot;Bunun&quot;},
	[&quot;bno&quot;] = {&quot;Bantoanon&quot;},
	[&quot;bnp&quot;] = {&quot;Bola&quot;},
	[&quot;bnq&quot;] = {&quot;Bantik&quot;},
	[&quot;bnr&quot;] = {&quot;Butmas-Tur&quot;},
	[&quot;bns&quot;] = {&quot;Bundeli&quot;},
	[&quot;bnt&quot;] = {&quot;Bantu languages&quot;},
	[&quot;bnu&quot;] = {&quot;Bentong&quot;},
	[&quot;bnv&quot;] = {&quot;Bonerif&quot;, &quot;Beneraf&quot;, &quot;Edwas&quot;},
	[&quot;bnw&quot;] = {&quot;Bisis&quot;},
	[&quot;bnx&quot;] = {&quot;Bangubangu&quot;},
	[&quot;bny&quot;] = {&quot;Bintulu&quot;},
	[&quot;bnz&quot;] = {&quot;Beezen&quot;},
	[&quot;boa&quot;] = {&quot;Bora&quot;},
	[&quot;bob&quot;] = {&quot;Aweer&quot;},
	[&quot;boe&quot;] = {&quot;Mundabli&quot;},
	[&quot;bof&quot;] = {&quot;Bolon&quot;},
	[&quot;bog&quot;] = {&quot;Bamako Sign Language&quot;},
	[&quot;boh&quot;] = {&quot;Boma&quot;},
	[&quot;boi&quot;] = {&quot;Barbareño&quot;},
	[&quot;boj&quot;] = {&quot;Anjam&quot;},
	[&quot;bok&quot;] = {&quot;Bonjo&quot;},
	[&quot;bol&quot;] = {&quot;Bole&quot;},
	[&quot;bom&quot;] = {&quot;Berom&quot;},
	[&quot;bon&quot;] = {&quot;Bine&quot;},
	[&quot;boo&quot;] = {&quot;Tiemacèwè Bozo&quot;},
	[&quot;bop&quot;] = {&quot;Bonkiman&quot;},
	[&quot;boq&quot;] = {&quot;Bogaya&quot;},
	[&quot;bor&quot;] = {&quot;Borôro&quot;},
	[&quot;bot&quot;] = {&quot;Bongo&quot;},
	[&quot;bou&quot;] = {&quot;Bondei&quot;},
	[&quot;bov&quot;] = {&quot;Tuwuli&quot;},
	[&quot;bow&quot;] = {&quot;Rema&quot;},
	[&quot;box&quot;] = {&quot;Buamu&quot;},
	[&quot;boy&quot;] = {&quot;Bodo (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;boz&quot;] = {&quot;Tiéyaxo Bozo&quot;},
	[&quot;bpa&quot;] = {&quot;Daakaka&quot;},
	[&quot;bpc&quot;] = {&quot;Mbuk&quot;},
	[&quot;bpd&quot;] = {&quot;Banda-Banda&quot;},
	[&quot;bpe&quot;] = {&quot;Bauni&quot;},
	[&quot;bpg&quot;] = {&quot;Bonggo&quot;},
	[&quot;bph&quot;] = {&quot;Botlikh&quot;},
	[&quot;bpi&quot;] = {&quot;Bagupi&quot;},
	[&quot;bpj&quot;] = {&quot;Binji&quot;},
	[&quot;bpk&quot;] = {&quot;Orowe&quot;, &quot;'Ôrôê&quot;},
	[&quot;bpl&quot;] = {&quot;Broome Pearling Lugger Pidgin&quot;},
	[&quot;bpm&quot;] = {&quot;Biyom&quot;},
	[&quot;bpn&quot;] = {&quot;Dzao Min&quot;},
	[&quot;bpo&quot;] = {&quot;Anasi&quot;},
	[&quot;bpp&quot;] = {&quot;Kaure&quot;},
	[&quot;bpq&quot;] = {&quot;Banda Malay&quot;},
	[&quot;bpr&quot;] = {&quot;Koronadal Blaan&quot;},
	[&quot;bps&quot;] = {&quot;Sarangani Blaan&quot;},
	[&quot;bpt&quot;] = {&quot;Barrow Point&quot;},
	[&quot;bpu&quot;] = {&quot;Bongu&quot;},
	[&quot;bpv&quot;] = {&quot;Bian Marind&quot;},
	[&quot;bpw&quot;] = {&quot;Bo (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;bpx&quot;] = {&quot;Palya Bareli&quot;},
	[&quot;bpy&quot;] = {&quot;Bishnupriya&quot;},
	[&quot;bpz&quot;] = {&quot;Bilba&quot;},
	[&quot;bqa&quot;] = {&quot;Tchumbuli&quot;},
	[&quot;bqb&quot;] = {&quot;Bagusa&quot;},
	[&quot;bqc&quot;] = {&quot;Boko (Benin)&quot;, &quot;Boo&quot;},
	[&quot;bqd&quot;] = {&quot;Bung&quot;},
	[&quot;bqf&quot;] = {&quot;Baga Kaloum&quot;},
	[&quot;bqg&quot;] = {&quot;Bago-Kusuntu&quot;},
	[&quot;bqh&quot;] = {&quot;Baima&quot;},
	[&quot;bqi&quot;] = {&quot;Bakhtiari&quot;},
	[&quot;bqj&quot;] = {&quot;Bandial&quot;},
	[&quot;bqk&quot;] = {&quot;Banda-Mbrès&quot;},
	[&quot;bql&quot;] = {&quot;Bilakura&quot;},
	[&quot;bqm&quot;] = {&quot;Wumboko&quot;},
	[&quot;bqn&quot;] = {&quot;Bulgarian Sign Language&quot;},
	[&quot;bqo&quot;] = {&quot;Balo&quot;},
	[&quot;bqp&quot;] = {&quot;Busa&quot;},
	[&quot;bqq&quot;] = {&quot;Biritai&quot;},
	[&quot;bqr&quot;] = {&quot;Burusu&quot;},
	[&quot;bqs&quot;] = {&quot;Bosngun&quot;},
	[&quot;bqt&quot;] = {&quot;Bamukumbit&quot;},
	[&quot;bqu&quot;] = {&quot;Boguru&quot;},
	[&quot;bqv&quot;] = {&quot;Koro Wachi&quot;, &quot;Begbere-Ejar&quot;},
	[&quot;bqw&quot;] = {&quot;Buru (Nigeria)&quot;},
	[&quot;bqx&quot;] = {&quot;Baangi&quot;},
	[&quot;bqy&quot;] = {&quot;Bengkala Sign Language&quot;},
	[&quot;bqz&quot;] = {&quot;Bakaka&quot;},
	[&quot;bra&quot;] = {&quot;Braj&quot;},
	[&quot;brb&quot;] = {&quot;Brao&quot;, &quot;Lave&quot;},
	[&quot;brc&quot;] = {&quot;Berbice Creole Dutch&quot;},
	[&quot;brd&quot;] = {&quot;Baraamu&quot;},
	[&quot;brf&quot;] = {&quot;Bira&quot;},
	[&quot;brg&quot;] = {&quot;Baure&quot;},
	[&quot;brh&quot;] = {&quot;Brahui&quot;},
	[&quot;bri&quot;] = {&quot;Mokpwe&quot;},
	[&quot;brj&quot;] = {&quot;Bieria&quot;},
	[&quot;brk&quot;] = {&quot;Birked&quot;},
	[&quot;brl&quot;] = {&quot;Birwa&quot;},
	[&quot;brm&quot;] = {&quot;Barambu&quot;},
	[&quot;brn&quot;] = {&quot;Boruca&quot;},
	[&quot;bro&quot;] = {&quot;Brokkat&quot;},
	[&quot;brp&quot;] = {&quot;Barapasi&quot;},
	[&quot;brq&quot;] = {&quot;Breri&quot;},
	[&quot;brr&quot;] = {&quot;Birao&quot;},
	[&quot;brs&quot;] = {&quot;Baras&quot;},
	[&quot;brt&quot;] = {&quot;Bitare&quot;},
	[&quot;bru&quot;] = {&quot;Eastern Bru&quot;},
	[&quot;brv&quot;] = {&quot;Western Bru&quot;},
	[&quot;brw&quot;] = {&quot;Bellari&quot;},
	[&quot;brx&quot;] = {&quot;Bodo (India)&quot;},
	[&quot;bry&quot;] = {&quot;Burui&quot;},
	[&quot;brz&quot;] = {&quot;Bilbil&quot;},
	[&quot;bsa&quot;] = {&quot;Abinomn&quot;},
	[&quot;bsb&quot;] = {&quot;Brunei Bisaya&quot;},
	[&quot;bsc&quot;] = {&quot;Bassari&quot;, &quot;Oniyan&quot;},
	[&quot;bse&quot;] = {&quot;Wushi&quot;},
	[&quot;bsf&quot;] = {&quot;Bauchi&quot;},
	[&quot;bsg&quot;] = {&quot;Bashkardi&quot;},
	[&quot;bsh&quot;] = {&quot;Kati&quot;},
	[&quot;bsi&quot;] = {&quot;Bassossi&quot;},
	[&quot;bsj&quot;] = {&quot;Bangwinji&quot;},
	[&quot;bsk&quot;] = {&quot;Burushaski&quot;},
	[&quot;bsl&quot;] = {&quot;Basa-Gumna&quot;},
	[&quot;bsm&quot;] = {&quot;Busami&quot;},
	[&quot;bsn&quot;] = {&quot;Barasana-Eduria&quot;},
	[&quot;bso&quot;] = {&quot;Buso&quot;},
	[&quot;bsp&quot;] = {&quot;Baga Sitemu&quot;},
	[&quot;bsq&quot;] = {&quot;Bassa&quot;},
	[&quot;bsr&quot;] = {&quot;Bassa-Kontagora&quot;},
	[&quot;bss&quot;] = {&quot;Akoose&quot;},
	[&quot;bst&quot;] = {&quot;Basketo&quot;},
	[&quot;bsu&quot;] = {&quot;Bahonsuai&quot;},
	[&quot;bsv&quot;] = {&quot;Baga Sobané&quot;},
	[&quot;bsw&quot;] = {&quot;Baiso&quot;},
	[&quot;bsx&quot;] = {&quot;Yangkam&quot;},
	[&quot;bsy&quot;] = {&quot;Sabah Bisaya&quot;},
	[&quot;bta&quot;] = {&quot;Bata&quot;},
	[&quot;btc&quot;] = {&quot;Bati (Cameroon)&quot;},
	[&quot;btd&quot;] = {&quot;Batak Dairi&quot;},
	[&quot;bte&quot;] = {&quot;Gamo-Ningi&quot;},
	[&quot;btf&quot;] = {&quot;Birgit&quot;},
	[&quot;btg&quot;] = {&quot;Gagnoa Bété&quot;},
	[&quot;bth&quot;] = {&quot;Biatah Bidayuh&quot;},
	[&quot;bti&quot;] = {&quot;Burate&quot;},
	[&quot;btj&quot;] = {&quot;Bacanese Malay&quot;},
	[&quot;btk&quot;] = {&quot;Batak languages&quot;},
	[&quot;btm&quot;] = {&quot;Batak Mandailing&quot;},
	[&quot;btn&quot;] = {&quot;Ratagnon&quot;},
	[&quot;bto&quot;] = {&quot;Rinconada Bikol&quot;},
	[&quot;btp&quot;] = {&quot;Budibud&quot;},
	[&quot;btq&quot;] = {&quot;Batek&quot;},
	[&quot;btr&quot;] = {&quot;Baetora&quot;},
	[&quot;bts&quot;] = {&quot;Batak Simalungun&quot;},
	[&quot;btt&quot;] = {&quot;Bete-Bendi&quot;},
	[&quot;btu&quot;] = {&quot;Batu&quot;},
	[&quot;btv&quot;] = {&quot;Bateri&quot;},
	[&quot;btw&quot;] = {&quot;Butuanon&quot;},
	[&quot;btx&quot;] = {&quot;Batak Karo&quot;},
	[&quot;bty&quot;] = {&quot;Bobot&quot;},
	[&quot;btz&quot;] = {&quot;Batak Alas-Kluet&quot;},
	[&quot;bua&quot;] = {&quot;Buriat&quot;},
	[&quot;bub&quot;] = {&quot;Bua&quot;},
	[&quot;buc&quot;] = {&quot;Bushi&quot;},
	[&quot;bud&quot;] = {&quot;Ntcham&quot;},
	[&quot;bue&quot;] = {&quot;Beothuk&quot;},
	[&quot;buf&quot;] = {&quot;Bushoong&quot;},
	[&quot;bug&quot;] = {&quot;Buginese&quot;},
	[&quot;buh&quot;] = {&quot;Younuo Bunu&quot;},
	[&quot;bui&quot;] = {&quot;Bongili&quot;},
	[&quot;buj&quot;] = {&quot;Basa-Gurmana&quot;},
	[&quot;buk&quot;] = {&quot;Bugawac&quot;},
	[&quot;bum&quot;] = {&quot;Bulu (Cameroon)&quot;},
	[&quot;bun&quot;] = {&quot;Sherbro&quot;},
	[&quot;buo&quot;] = {&quot;Terei&quot;},
	[&quot;bup&quot;] = {&quot;Busoa&quot;},
	[&quot;buq&quot;] = {&quot;Brem&quot;},
	[&quot;bus&quot;] = {&quot;Bokobaru&quot;},
	[&quot;but&quot;] = {&quot;Bungain&quot;},
	[&quot;buu&quot;] = {&quot;Budu&quot;},
	[&quot;buv&quot;] = {&quot;Bun&quot;},
	[&quot;buw&quot;] = {&quot;Bubi&quot;},
	[&quot;bux&quot;] = {&quot;Boghom&quot;},
	[&quot;buy&quot;] = {&quot;Bullom So&quot;},
	[&quot;buz&quot;] = {&quot;Bukwen&quot;},
	[&quot;bva&quot;] = {&quot;Barein&quot;},
	[&quot;bvb&quot;] = {&quot;Bube&quot;},
	[&quot;bvc&quot;] = {&quot;Baelelea&quot;},
	[&quot;bvd&quot;] = {&quot;Baeggu&quot;},
	[&quot;bve&quot;] = {&quot;Berau Malay&quot;},
	[&quot;bvf&quot;] = {&quot;Boor&quot;},
	[&quot;bvg&quot;] = {&quot;Bonkeng&quot;},
	[&quot;bvh&quot;] = {&quot;Bure&quot;},
	[&quot;bvi&quot;] = {&quot;Belanda Viri&quot;},
	[&quot;bvj&quot;] = {&quot;Baan&quot;},
	[&quot;bvk&quot;] = {&quot;Bukat&quot;},
	[&quot;bvl&quot;] = {&quot;Bolivian Sign Language&quot;},
	[&quot;bvm&quot;] = {&quot;Bamunka&quot;},
	[&quot;bvn&quot;] = {&quot;Buna&quot;},
	[&quot;bvo&quot;] = {&quot;Bolgo&quot;},
	[&quot;bvp&quot;] = {&quot;Bumang&quot;},
	[&quot;bvq&quot;] = {&quot;Birri&quot;},
	[&quot;bvr&quot;] = {&quot;Burarra&quot;},
	[&quot;bvt&quot;] = {&quot;Bati (Indonesia)&quot;},
	[&quot;bvu&quot;] = {&quot;Bukit Malay&quot;},
	[&quot;bvv&quot;] = {&quot;Baniva&quot;},
	[&quot;bvw&quot;] = {&quot;Boga&quot;},
	[&quot;bvx&quot;] = {&quot;Dibole&quot;},
	[&quot;bvy&quot;] = {&quot;Baybayanon&quot;},
	[&quot;bvz&quot;] = {&quot;Bauzi&quot;},
	[&quot;bwa&quot;] = {&quot;Bwatoo&quot;},
	[&quot;bwb&quot;] = {&quot;Namosi-Naitasiri-Serua&quot;},
	[&quot;bwc&quot;] = {&quot;Bwile&quot;},
	[&quot;bwd&quot;] = {&quot;Bwaidoka&quot;},
	[&quot;bwe&quot;] = {&quot;Bwe Karen&quot;},
	[&quot;bwf&quot;] = {&quot;Boselewa&quot;},
	[&quot;bwg&quot;] = {&quot;Barwe&quot;},
	[&quot;bwh&quot;] = {&quot;Bishuo&quot;},
	[&quot;bwi&quot;] = {&quot;Baniwa&quot;},
	[&quot;bwj&quot;] = {&quot;Láá Láá Bwamu&quot;},
	[&quot;bwk&quot;] = {&quot;Bauwaki&quot;},
	[&quot;bwl&quot;] = {&quot;Bwela&quot;},
	[&quot;bwm&quot;] = {&quot;Biwat&quot;},
	[&quot;bwn&quot;] = {&quot;Wunai Bunu&quot;},
	[&quot;bwo&quot;] = {&quot;Boro (Ethiopia)&quot;, &quot;Borna (Ethiopia)&quot;},
	[&quot;bwp&quot;] = {&quot;Mandobo Bawah&quot;},
	[&quot;bwq&quot;] = {&quot;Southern Bobo Madaré&quot;},
	[&quot;bwr&quot;] = {&quot;Bura-Pabir&quot;},
	[&quot;bws&quot;] = {&quot;Bomboma&quot;},
	[&quot;bwt&quot;] = {&quot;Bafaw-Balong&quot;},
	[&quot;bwu&quot;] = {&quot;Buli (Ghana)&quot;},
	[&quot;bww&quot;] = {&quot;Bwa&quot;},
	[&quot;bwx&quot;] = {&quot;Bu-Nao Bunu&quot;},
	[&quot;bwy&quot;] = {&quot;Cwi Bwamu&quot;},
	[&quot;bwz&quot;] = {&quot;Bwisi&quot;},
	[&quot;bxa&quot;] = {&quot;Tairaha&quot;},
	[&quot;bxb&quot;] = {&quot;Belanda Bor&quot;},
	[&quot;bxc&quot;] = {&quot;Molengue&quot;},
	[&quot;bxd&quot;] = {&quot;Pela&quot;},
	[&quot;bxe&quot;] = {&quot;Birale&quot;},
	[&quot;bxf&quot;] = {&quot;Bilur&quot;, &quot;Minigir&quot;},
	[&quot;bxg&quot;] = {&quot;Bangala&quot;},
	[&quot;bxh&quot;] = {&quot;Buhutu&quot;},
	[&quot;bxi&quot;] = {&quot;Pirlatapa&quot;},
	[&quot;bxj&quot;] = {&quot;Bayungu&quot;},
	[&quot;bxk&quot;] = {&quot;Bukusu&quot;, &quot;Lubukusu&quot;},
	[&quot;bxl&quot;] = {&quot;Jalkunan&quot;},
	[&quot;bxm&quot;] = {&quot;Mongolia Buriat&quot;},
	[&quot;bxn&quot;] = {&quot;Burduna&quot;},
	[&quot;bxo&quot;] = {&quot;Barikanchi&quot;},
	[&quot;bxp&quot;] = {&quot;Bebil&quot;},
	[&quot;bxq&quot;] = {&quot;Beele&quot;},
	[&quot;bxr&quot;] = {&quot;Russia Buriat&quot;},
	[&quot;bxs&quot;] = {&quot;Busam&quot;},
	[&quot;bxu&quot;] = {&quot;China Buriat&quot;},
	[&quot;bxv&quot;] = {&quot;Berakou&quot;},
	[&quot;bxw&quot;] = {&quot;Bankagooma&quot;},
	[&quot;bxz&quot;] = {&quot;Binahari&quot;},
	[&quot;bya&quot;] = {&quot;Batak&quot;},
	[&quot;byb&quot;] = {&quot;Bikya&quot;},
	[&quot;byc&quot;] = {&quot;Ubaghara&quot;},
	[&quot;byd&quot;] = {&quot;Benyadu'&quot;},
	[&quot;bye&quot;] = {&quot;Pouye&quot;},
	[&quot;byf&quot;] = {&quot;Bete&quot;},
	[&quot;byg&quot;] = {&quot;Baygo&quot;},
	[&quot;byh&quot;] = {&quot;Bhujel&quot;},
	[&quot;byi&quot;] = {&quot;Buyu&quot;},
	[&quot;byj&quot;] = {&quot;Bina (Nigeria)&quot;},
	[&quot;byk&quot;] = {&quot;Biao&quot;},
	[&quot;byl&quot;] = {&quot;Bayono&quot;},
	[&quot;bym&quot;] = {&quot;Bidjara&quot;},
	[&quot;byn&quot;] = {&quot;Bilin&quot;, &quot;Blin&quot;},
	[&quot;byo&quot;] = {&quot;Biyo&quot;},
	[&quot;byp&quot;] = {&quot;Bumaji&quot;},
	[&quot;byq&quot;] = {&quot;Basay&quot;},
	[&quot;byr&quot;] = {&quot;Baruya&quot;, &quot;Yipma&quot;},
	[&quot;bys&quot;] = {&quot;Burak&quot;},
	[&quot;byt&quot;] = {&quot;Berti&quot;},
	[&quot;byv&quot;] = {&quot;Medumba&quot;},
	[&quot;byw&quot;] = {&quot;Belhariya&quot;},
	[&quot;byx&quot;] = {&quot;Qaqet&quot;},
	[&quot;byz&quot;] = {&quot;Banaro&quot;},
	[&quot;bza&quot;] = {&quot;Bandi&quot;},
	[&quot;bzb&quot;] = {&quot;Andio&quot;},
	[&quot;bzc&quot;] = {&quot;Southern Betsimisaraka Malagasy&quot;},
	[&quot;bzd&quot;] = {&quot;Bribri&quot;},
	[&quot;bze&quot;] = {&quot;Jenaama Bozo&quot;},
	[&quot;bzf&quot;] = {&quot;Boikin&quot;},
	[&quot;bzg&quot;] = {&quot;Babuza&quot;},
	[&quot;bzh&quot;] = {&quot;Mapos Buang&quot;},
	[&quot;bzi&quot;] = {&quot;Bisu&quot;},
	[&quot;bzj&quot;] = {&quot;Belize Kriol English&quot;},
	[&quot;bzk&quot;] = {&quot;Nicaragua Creole English&quot;},
	[&quot;bzl&quot;] = {&quot;Boano (Sulawesi)&quot;},
	[&quot;bzm&quot;] = {&quot;Bolondo&quot;},
	[&quot;bzn&quot;] = {&quot;Boano (Maluku)&quot;},
	[&quot;bzo&quot;] = {&quot;Bozaba&quot;},
	[&quot;bzp&quot;] = {&quot;Kemberano&quot;},
	[&quot;bzq&quot;] = {&quot;Buli (Indonesia)&quot;},
	[&quot;bzr&quot;] = {&quot;Biri&quot;},
	[&quot;bzs&quot;] = {&quot;Brazilian Sign Language&quot;},
	[&quot;bzt&quot;] = {&quot;Brithenig&quot;},
	[&quot;bzu&quot;] = {&quot;Burmeso&quot;},
	[&quot;bzv&quot;] = {&quot;Naami&quot;},
	[&quot;bzw&quot;] = {&quot;Basa (Nigeria)&quot;},
	[&quot;bzx&quot;] = {&quot;Kɛlɛngaxo Bozo&quot;},
	[&quot;bzy&quot;] = {&quot;Obanliku&quot;},
	[&quot;bzz&quot;] = {&quot;Evant&quot;},
	[&quot;caa&quot;] = {&quot;Chortí&quot;},
	[&quot;cab&quot;] = {&quot;Garifuna&quot;},
	[&quot;cac&quot;] = {&quot;Chuj&quot;},
	[&quot;cad&quot;] = {&quot;Caddo&quot;},
	[&quot;cae&quot;] = {&quot;Lehar&quot;, &quot;Laalaa&quot;},
	[&quot;caf&quot;] = {&quot;Southern Carrier&quot;},
	[&quot;cag&quot;] = {&quot;Nivaclé&quot;},
	[&quot;cah&quot;] = {&quot;Cahuarano&quot;},
	[&quot;cai&quot;] = {&quot;Central American Indian languages&quot;},
	[&quot;caj&quot;] = {&quot;Chané&quot;},
	[&quot;cak&quot;] = {&quot;Kaqchikel&quot;, &quot;Cakchiquel&quot;},
	[&quot;cal&quot;] = {&quot;Carolinian&quot;},
	[&quot;cam&quot;] = {&quot;Cemuhî&quot;},
	[&quot;can&quot;] = {&quot;Chambri&quot;},
	[&quot;cao&quot;] = {&quot;Chácobo&quot;},
	[&quot;cap&quot;] = {&quot;Chipaya&quot;},
	[&quot;caq&quot;] = {&quot;Car Nicobarese&quot;},
	[&quot;car&quot;] = {&quot;Galibi Carib&quot;},
	[&quot;cas&quot;] = {&quot;Tsimané&quot;},
	[&quot;cau&quot;] = {&quot;Caucasian languages&quot;},
	[&quot;cav&quot;] = {&quot;Cavineña&quot;},
	[&quot;caw&quot;] = {&quot;Callawalla&quot;},
	[&quot;cax&quot;] = {&quot;Chiquitano&quot;},
	[&quot;cay&quot;] = {&quot;Cayuga&quot;},
	[&quot;caz&quot;] = {&quot;Canichana&quot;},
	[&quot;cba&quot;] = {&quot;Chibchan languages&quot;},
	[&quot;cbb&quot;] = {&quot;Cabiyarí&quot;},
	[&quot;cbc&quot;] = {&quot;Carapana&quot;},
	[&quot;cbd&quot;] = {&quot;Carijona&quot;},
	[&quot;cbg&quot;] = {&quot;Chimila&quot;},
	[&quot;cbi&quot;] = {&quot;Chachi&quot;},
	[&quot;cbj&quot;] = {&quot;Ede Cabe&quot;},
	[&quot;cbk&quot;] = {&quot;Chavacano&quot;},
	[&quot;cbl&quot;] = {&quot;Bualkhaw Chin&quot;},
	[&quot;cbn&quot;] = {&quot;Nyahkur&quot;},
	[&quot;cbo&quot;] = {&quot;Izora&quot;},
	[&quot;cbq&quot;] = {&quot;Tsucuba&quot;, &quot;Cuba&quot;},
	[&quot;cbr&quot;] = {&quot;Cashibo-Cacataibo&quot;},
	[&quot;cbs&quot;] = {&quot;Cashinahua&quot;},
	[&quot;cbt&quot;] = {&quot;Chayahuita&quot;},
	[&quot;cbu&quot;] = {&quot;Candoshi-Shapra&quot;},
	[&quot;cbv&quot;] = {&quot;Cacua&quot;},
	[&quot;cbw&quot;] = {&quot;Kinabalian&quot;},
	[&quot;cby&quot;] = {&quot;Carabayo&quot;},
	[&quot;ccc&quot;] = {&quot;Chamicuro&quot;},
	[&quot;ccd&quot;] = {&quot;Cafundo Creole&quot;},
	[&quot;cce&quot;] = {&quot;Chopi&quot;},
	[&quot;ccg&quot;] = {&quot;Samba Daka&quot;},
	[&quot;cch&quot;] = {&quot;Atsam&quot;},
	[&quot;ccj&quot;] = {&quot;Kasanga&quot;},
	[&quot;ccl&quot;] = {&quot;Cutchi-Swahili&quot;},
	[&quot;ccm&quot;] = {&quot;Malaccan Creole Malay&quot;},
	[&quot;ccn&quot;] = {&quot;North Caucasian languages&quot;},
	[&quot;cco&quot;] = {&quot;Comaltepec Chinantec&quot;},
	[&quot;ccp&quot;] = {&quot;Chakma&quot;},
	[&quot;ccr&quot;] = {&quot;Cacaopera&quot;},
	[&quot;ccs&quot;] = {&quot;South Caucasian languages&quot;},
	[&quot;cda&quot;] = {&quot;Choni&quot;},
	[&quot;cdc&quot;] = {&quot;Chadic languages&quot;},
	[&quot;cdd&quot;] = {&quot;Caddoan languages&quot;},
	[&quot;cde&quot;] = {&quot;Chenchu&quot;},
	[&quot;cdf&quot;] = {&quot;Chiru&quot;},
	[&quot;cdh&quot;] = {&quot;Chambeali&quot;},
	[&quot;cdi&quot;] = {&quot;Chodri&quot;},
	[&quot;cdj&quot;] = {&quot;Churahi&quot;},
	[&quot;cdm&quot;] = {&quot;Chepang&quot;},
	[&quot;cdn&quot;] = {&quot;Chaudangsi&quot;},
	[&quot;cdo&quot;] = {&quot;Min Dong Chinese&quot;},
	[&quot;cdr&quot;] = {&quot;Cinda-Regi-Tiyal&quot;},
	[&quot;cds&quot;] = {&quot;Chadian Sign Language&quot;},
	[&quot;cdy&quot;] = {&quot;Chadong&quot;},
	[&quot;cdz&quot;] = {&quot;Koda&quot;},
	[&quot;cea&quot;] = {&quot;Lower Chehalis&quot;},
	[&quot;ceb&quot;] = {&quot;Cebuano&quot;},
	[&quot;ceg&quot;] = {&quot;Chamacoco&quot;},
	[&quot;cek&quot;] = {&quot;Eastern Khumi Chin&quot;},
	[&quot;cel&quot;] = {&quot;Celtic languages&quot;},
	[&quot;cen&quot;] = {&quot;Cen&quot;},
	[&quot;cet&quot;] = {&quot;Centúúm&quot;},
	[&quot;cey&quot;] = {&quot;Ekai Chin&quot;},
	[&quot;cfa&quot;] = {&quot;Dijim-Bwilim&quot;},
	[&quot;cfd&quot;] = {&quot;Cara&quot;},
	[&quot;cfg&quot;] = {&quot;Como Karim&quot;},
	[&quot;cfm&quot;] = {&quot;Falam Chin&quot;},
	[&quot;cga&quot;] = {&quot;Changriwa&quot;},
	[&quot;cgc&quot;] = {&quot;Kagayanen&quot;},
	[&quot;cgg&quot;] = {&quot;Chiga&quot;},
	[&quot;cgk&quot;] = {&quot;Chocangacakha&quot;},
	[&quot;chb&quot;] = {&quot;Chibcha&quot;},
	[&quot;chc&quot;] = {&quot;Catawba&quot;},
	[&quot;chd&quot;] = {&quot;Highland Oaxaca Chontal&quot;},
	[&quot;chf&quot;] = {&quot;Tabasco Chontal&quot;},
	[&quot;chg&quot;] = {&quot;Chagatai&quot;},
	[&quot;chh&quot;] = {&quot;Chinook&quot;},
	[&quot;chj&quot;] = {&quot;Ojitlán Chinantec&quot;},
	[&quot;chk&quot;] = {&quot;Chuukese&quot;},
	[&quot;chl&quot;] = {&quot;Cahuilla&quot;},
	[&quot;chm&quot;] = {&quot;Mari (Russia)&quot;},
	[&quot;chn&quot;] = {&quot;Chinook jargon&quot;},
	[&quot;cho&quot;] = {&quot;Choctaw&quot;},
	[&quot;chp&quot;] = {&quot;Chipewyan&quot;, &quot;Dene Suline&quot;},
	[&quot;chq&quot;] = {&quot;Quiotepec Chinantec&quot;},
	[&quot;chr&quot;] = {&quot;Cherokee&quot;},
	[&quot;cht&quot;] = {&quot;Cholón&quot;},
	[&quot;chw&quot;] = {&quot;Chuwabu&quot;},
	[&quot;chx&quot;] = {&quot;Chantyal&quot;},
	[&quot;chy&quot;] = {&quot;Cheyenne&quot;},
	[&quot;chz&quot;] = {&quot;Ozumacín Chinantec&quot;},
	[&quot;cia&quot;] = {&quot;Cia-Cia&quot;},
	[&quot;cib&quot;] = {&quot;Ci Gbe&quot;},
	[&quot;cic&quot;] = {&quot;Chickasaw&quot;},
	[&quot;cid&quot;] = {&quot;Chimariko&quot;},
	[&quot;cie&quot;] = {&quot;Cineni&quot;},
	[&quot;cih&quot;] = {&quot;Chinali&quot;},
	[&quot;cik&quot;] = {&quot;Chitkuli Kinnauri&quot;},
	[&quot;cim&quot;] = {&quot;Cimbrian&quot;},
	[&quot;cin&quot;] = {&quot;Cinta Larga&quot;},
	[&quot;cip&quot;] = {&quot;Chiapanec&quot;},
	[&quot;cir&quot;] = {&quot;Tiri&quot;, &quot;Haméa&quot;, &quot;Méa&quot;},
	[&quot;ciw&quot;] = {&quot;Chippewa&quot;},
	[&quot;ciy&quot;] = {&quot;Chaima&quot;},
	[&quot;cja&quot;] = {&quot;Western Cham&quot;},
	[&quot;cje&quot;] = {&quot;Chru&quot;},
	[&quot;cjh&quot;] = {&quot;Upper Chehalis&quot;},
	[&quot;cji&quot;] = {&quot;Chamalal&quot;},
	[&quot;cjk&quot;] = {&quot;Chokwe&quot;},
	[&quot;cjm&quot;] = {&quot;Eastern Cham&quot;},
	[&quot;cjn&quot;] = {&quot;Chenapian&quot;},
	[&quot;cjo&quot;] = {&quot;Ashéninka Pajonal&quot;},
	[&quot;cjp&quot;] = {&quot;Cabécar&quot;},
	[&quot;cjs&quot;] = {&quot;Shor&quot;},
	[&quot;cjv&quot;] = {&quot;Chuave&quot;},
	[&quot;cjy&quot;] = {&quot;Jinyu Chinese&quot;},
	[&quot;ckb&quot;] = {&quot;Central Kurdish&quot;},
	[&quot;ckh&quot;] = {&quot;Chak&quot;},
	[&quot;ckl&quot;] = {&quot;Cibak&quot;},
	[&quot;ckm&quot;] = {&quot;Chakavian&quot;},
	[&quot;ckn&quot;] = {&quot;Kaang Chin&quot;},
	[&quot;cko&quot;] = {&quot;Anufo&quot;},
	[&quot;ckq&quot;] = {&quot;Kajakse&quot;},
	[&quot;ckr&quot;] = {&quot;Kairak&quot;},
	[&quot;cks&quot;] = {&quot;Tayo&quot;},
	[&quot;ckt&quot;] = {&quot;Chukot&quot;},
	[&quot;cku&quot;] = {&quot;Koasati&quot;},
	[&quot;ckv&quot;] = {&quot;Kavalan&quot;},
	[&quot;ckx&quot;] = {&quot;Caka&quot;},
	[&quot;cky&quot;] = {&quot;Cakfem-Mushere&quot;},
	[&quot;ckz&quot;] = {&quot;Cakchiquel-Quiché Mixed Language&quot;},
	[&quot;cla&quot;] = {&quot;Ron&quot;},
	[&quot;clc&quot;] = {&quot;Chilcotin&quot;},
	[&quot;cld&quot;] = {&quot;Chaldean Neo-Aramaic&quot;},
	[&quot;cle&quot;] = {&quot;Lealao Chinantec&quot;},
	[&quot;clh&quot;] = {&quot;Chilisso&quot;},
	[&quot;cli&quot;] = {&quot;Chakali&quot;},
	[&quot;clj&quot;] = {&quot;Laitu Chin&quot;},
	[&quot;clk&quot;] = {&quot;Idu-Mishmi&quot;},
	[&quot;cll&quot;] = {&quot;Chala&quot;},
	[&quot;clm&quot;] = {&quot;Clallam&quot;},
	[&quot;clo&quot;] = {&quot;Lowland Oaxaca Chontal&quot;},
	[&quot;clt&quot;] = {&quot;Lautu Chin&quot;},
	[&quot;clu&quot;] = {&quot;Caluyanun&quot;},
	[&quot;clw&quot;] = {&quot;Chulym&quot;},
	[&quot;cly&quot;] = {&quot;Eastern Highland Chatino&quot;},
	[&quot;cma&quot;] = {&quot;Maa&quot;},
	[&quot;cmc&quot;] = {&quot;Chamic languages&quot;},
	[&quot;cme&quot;] = {&quot;Cerma&quot;},
	[&quot;cmg&quot;] = {&quot;Classical Mongolian&quot;},
	[&quot;cmi&quot;] = {&quot;Emberá-Chamí&quot;},
	[&quot;cml&quot;] = {&quot;Campalagian&quot;},
	[&quot;cmm&quot;] = {&quot;Michigamea&quot;},
	[&quot;cmn&quot;] = {&quot;Mandarin Chinese&quot;},
	[&quot;cmo&quot;] = {&quot;Central Mnong&quot;},
	[&quot;cmr&quot;] = {&quot;Mro-Khimi Chin&quot;},
	[&quot;cms&quot;] = {&quot;Messapic&quot;},
	[&quot;cmt&quot;] = {&quot;Camtho&quot;},
	[&quot;cna&quot;] = {&quot;Changthang&quot;},
	[&quot;cnb&quot;] = {&quot;Chinbon Chin&quot;},
	[&quot;cnc&quot;] = {&quot;Côông&quot;},
	[&quot;cng&quot;] = {&quot;Northern Qiang&quot;},
	[&quot;cnh&quot;] = {&quot;Hakha Chin&quot;, &quot;Haka Chin&quot;},
	[&quot;cni&quot;] = {&quot;Asháninka&quot;},
	[&quot;cnk&quot;] = {&quot;Khumi Chin&quot;},
	[&quot;cnl&quot;] = {&quot;Lalana Chinantec&quot;},
	[&quot;cno&quot;] = {&quot;Con&quot;},
	[&quot;cnp&quot;] = {&quot;Northern Ping Chinese&quot;, &quot;Northern Pinghua&quot;},
	[&quot;cnq&quot;] = {&quot;Chung&quot;},
	[&quot;cnr&quot;] = {&quot;Montenegrin&quot;},
	[&quot;cns&quot;] = {&quot;Central Asmat&quot;},
	[&quot;cnt&quot;] = {&quot;Tepetotutla Chinantec&quot;},
	[&quot;cnu&quot;] = {&quot;Chenoua&quot;},
	[&quot;cnw&quot;] = {&quot;Ngawn Chin&quot;},
	[&quot;cnx&quot;] = {&quot;Middle Cornish&quot;},
	[&quot;coa&quot;] = {&quot;Cocos Islands Malay&quot;},
	[&quot;cob&quot;] = {&quot;Chicomuceltec&quot;},
	[&quot;coc&quot;] = {&quot;Cocopa&quot;},
	[&quot;cod&quot;] = {&quot;Cocama-Cocamilla&quot;},
	[&quot;coe&quot;] = {&quot;Koreguaje&quot;},
	[&quot;cof&quot;] = {&quot;Colorado&quot;},
	[&quot;cog&quot;] = {&quot;Chong&quot;},
	[&quot;coh&quot;] = {&quot;Chonyi-Dzihana-Kauma&quot;, &quot;Chichonyi-Chidzihana-Chikauma&quot;},
	[&quot;coj&quot;] = {&quot;Cochimi&quot;},
	[&quot;cok&quot;] = {&quot;Santa Teresa Cora&quot;},
	[&quot;col&quot;] = {&quot;Columbia-Wenatchi&quot;},
	[&quot;com&quot;] = {&quot;Comanche&quot;},
	[&quot;con&quot;] = {&quot;Cofán&quot;},
	[&quot;coo&quot;] = {&quot;Comox&quot;},
	[&quot;cop&quot;] = {&quot;Coptic&quot;},
	[&quot;coq&quot;] = {&quot;Coquille&quot;},
	[&quot;cot&quot;] = {&quot;Caquinte&quot;},
	[&quot;cou&quot;] = {&quot;Wamey&quot;},
	[&quot;cov&quot;] = {&quot;Cao Miao&quot;},
	[&quot;cow&quot;] = {&quot;Cowlitz&quot;},
	[&quot;cox&quot;] = {&quot;Nanti&quot;},
	[&quot;coz&quot;] = {&quot;Chochotec&quot;},
	[&quot;cpa&quot;] = {&quot;Palantla Chinantec&quot;},
	[&quot;cpb&quot;] = {&quot;Ucayali-Yurúa Ashéninka&quot;},
	[&quot;cpc&quot;] = {&quot;Ajyíninka Apurucayali&quot;},
	[&quot;cpe&quot;] = {&quot;English-based creoles and pidgins&quot;},
	[&quot;cpf&quot;] = {&quot;French-based creoles and pidgins&quot;},
	[&quot;cpg&quot;] = {&quot;Cappadocian Greek&quot;},
	[&quot;cpi&quot;] = {&quot;Chinese Pidgin English&quot;},
	[&quot;cpn&quot;] = {&quot;Cherepon&quot;},
	[&quot;cpo&quot;] = {&quot;Kpeego&quot;},
	[&quot;cpp&quot;] = {&quot;Portuguese-based creoles and pidgins&quot;},
	[&quot;cps&quot;] = {&quot;Capiznon&quot;},
	[&quot;cpu&quot;] = {&quot;Pichis Ashéninka&quot;},
	[&quot;cpx&quot;] = {&quot;Pu-Xian Chinese&quot;},
	[&quot;cpy&quot;] = {&quot;South Ucayali Ashéninka&quot;},
	[&quot;cqd&quot;] = {&quot;Chuanqiandian Cluster Miao&quot;},
	[&quot;cra&quot;] = {&quot;Chara&quot;},
	[&quot;crb&quot;] = {&quot;Island Carib&quot;},
	[&quot;crc&quot;] = {&quot;Lonwolwol&quot;},
	[&quot;crd&quot;] = {&quot;Coeur d'Alene&quot;},
	[&quot;crf&quot;] = {&quot;Caramanta&quot;},
	[&quot;crg&quot;] = {&quot;Michif&quot;},
	[&quot;crh&quot;] = {&quot;Crimean Tatar&quot;, &quot;Crimean Turkish&quot;},
	[&quot;cri&quot;] = {&quot;Sãotomense&quot;},
	[&quot;crj&quot;] = {&quot;Southern East Cree&quot;},
	[&quot;crk&quot;] = {&quot;Plains Cree&quot;},
	[&quot;crl&quot;] = {&quot;Northern East Cree&quot;},
	[&quot;crm&quot;] = {&quot;Moose Cree&quot;},
	[&quot;crn&quot;] = {&quot;El Nayar Cora&quot;},
	[&quot;cro&quot;] = {&quot;Crow&quot;},
	[&quot;crp&quot;] = {&quot;Creoles and pidgins&quot;},
	[&quot;crq&quot;] = {&quot;Iyo'wujwa Chorote&quot;},
	[&quot;crr&quot;] = {&quot;Carolina Algonquian&quot;},
	[&quot;crs&quot;] = {&quot;Seselwa Creole French&quot;},
	[&quot;crt&quot;] = {&quot;Iyojwa'ja Chorote&quot;},
	[&quot;crv&quot;] = {&quot;Chaura&quot;},
	[&quot;crw&quot;] = {&quot;Chrau&quot;},
	[&quot;crx&quot;] = {&quot;Carrier&quot;},
	[&quot;cry&quot;] = {&quot;Cori&quot;},
	[&quot;crz&quot;] = {&quot;Cruzeño&quot;},
	[&quot;csa&quot;] = {&quot;Chiltepec Chinantec&quot;},
	[&quot;csb&quot;] = {&quot;Kashubian&quot;},
	[&quot;csc&quot;] = {&quot;Catalan Sign Language&quot;, &quot;Lengua de señas catalana&quot;, &quot;Llengua de Signes Catalana&quot;},
	[&quot;csd&quot;] = {&quot;Chiangmai Sign Language&quot;},
	[&quot;cse&quot;] = {&quot;Czech Sign Language&quot;},
	[&quot;csf&quot;] = {&quot;Cuba Sign Language&quot;},
	[&quot;csg&quot;] = {&quot;Chilean Sign Language&quot;},
	[&quot;csh&quot;] = {&quot;Asho Chin&quot;},
	[&quot;csi&quot;] = {&quot;Coast Miwok&quot;},
	[&quot;csj&quot;] = {&quot;Songlai Chin&quot;},
	[&quot;csk&quot;] = {&quot;Jola-Kasa&quot;},
	[&quot;csl&quot;] = {&quot;Chinese Sign Language&quot;},
	[&quot;csm&quot;] = {&quot;Central Sierra Miwok&quot;},
	[&quot;csn&quot;] = {&quot;Colombian Sign Language&quot;},
	[&quot;cso&quot;] = {&quot;Sochiapam Chinantec&quot;, &quot;Sochiapan Chinantec&quot;},
	[&quot;csp&quot;] = {&quot;Southern Ping Chinese&quot;, &quot;Southern Pinghua&quot;},
	[&quot;csq&quot;] = {&quot;Croatia Sign Language&quot;},
	[&quot;csr&quot;] = {&quot;Costa Rican Sign Language&quot;},
	[&quot;css&quot;] = {&quot;Southern Ohlone&quot;},
	[&quot;cst&quot;] = {&quot;Northern Ohlone&quot;},
	[&quot;csu&quot;] = {&quot;Central Sudanic languages&quot;},
	[&quot;csv&quot;] = {&quot;Sumtu Chin&quot;},
	[&quot;csw&quot;] = {&quot;Swampy Cree&quot;},
	[&quot;csx&quot;] = {&quot;Cambodian Sign Language&quot;},
	[&quot;csy&quot;] = {&quot;Siyin Chin&quot;},
	[&quot;csz&quot;] = {&quot;Coos&quot;},
	[&quot;cta&quot;] = {&quot;Tataltepec Chatino&quot;},
	[&quot;ctc&quot;] = {&quot;Chetco&quot;},
	[&quot;ctd&quot;] = {&quot;Tedim Chin&quot;},
	[&quot;cte&quot;] = {&quot;Tepinapa Chinantec&quot;},
	[&quot;ctg&quot;] = {&quot;Chittagonian&quot;},
	[&quot;cth&quot;] = {&quot;Thaiphum Chin&quot;},
	[&quot;ctl&quot;] = {&quot;Tlacoatzintepec Chinantec&quot;},
	[&quot;ctm&quot;] = {&quot;Chitimacha&quot;},
	[&quot;ctn&quot;] = {&quot;Chhintange&quot;},
	[&quot;cto&quot;] = {&quot;Emberá-Catío&quot;},
	[&quot;ctp&quot;] = {&quot;Western Highland Chatino&quot;},
	[&quot;cts&quot;] = {&quot;Northern Catanduanes Bikol&quot;},
	[&quot;ctt&quot;] = {&quot;Wayanad Chetti&quot;},
	[&quot;ctu&quot;] = {&quot;Chol&quot;},
	[&quot;cty&quot;] = {&quot;Moundadan Chetty&quot;},
	[&quot;ctz&quot;] = {&quot;Zacatepec Chatino&quot;},
	[&quot;cua&quot;] = {&quot;Cua&quot;},
	[&quot;cub&quot;] = {&quot;Cubeo&quot;},
	[&quot;cuc&quot;] = {&quot;Usila Chinantec&quot;},
	[&quot;cuh&quot;] = {&quot;Chuka&quot;, &quot;Gichuka&quot;},
	[&quot;cui&quot;] = {&quot;Cuiba&quot;},
	[&quot;cuj&quot;] = {&quot;Mashco Piro&quot;},
	[&quot;cuk&quot;] = {&quot;San Blas Kuna&quot;},
	[&quot;cul&quot;] = {&quot;Culina&quot;, &quot;Kulina&quot;},
	[&quot;cuo&quot;] = {&quot;Cumanagoto&quot;},
	[&quot;cup&quot;] = {&quot;Cupeño&quot;},
	[&quot;cuq&quot;] = {&quot;Cun&quot;},
	[&quot;cur&quot;] = {&quot;Chhulung&quot;},
	[&quot;cus&quot;] = {&quot;Cushitic languages&quot;},
	[&quot;cut&quot;] = {&quot;Teutila Cuicatec&quot;},
	[&quot;cuu&quot;] = {&quot;Tai Ya&quot;},
	[&quot;cuv&quot;] = {&quot;Cuvok&quot;},
	[&quot;cuw&quot;] = {&quot;Chukwa&quot;},
	[&quot;cux&quot;] = {&quot;Tepeuxila Cuicatec&quot;},
	[&quot;cuy&quot;] = {&quot;Cuitlatec&quot;},
	[&quot;cvg&quot;] = {&quot;Chug&quot;},
	[&quot;cvn&quot;] = {&quot;Valle Nacional Chinantec&quot;},
	[&quot;cwa&quot;] = {&quot;Kabwa&quot;},
	[&quot;cwb&quot;] = {&quot;Maindo&quot;},
	[&quot;cwd&quot;] = {&quot;Woods Cree&quot;},
	[&quot;cwe&quot;] = {&quot;Kwere&quot;},
	[&quot;cwg&quot;] = {&quot;Chewong&quot;, &quot;Cheq Wong&quot;},
	[&quot;cwt&quot;] = {&quot;Kuwaataay&quot;},
	[&quot;cxh&quot;] = {&quot;Cha'ari&quot;},
	[&quot;cya&quot;] = {&quot;Nopala Chatino&quot;},
	[&quot;cyb&quot;] = {&quot;Cayubaba&quot;},
	[&quot;cyo&quot;] = {&quot;Cuyonon&quot;},
	[&quot;czh&quot;] = {&quot;Huizhou Chinese&quot;},
	[&quot;czk&quot;] = {&quot;Knaanic&quot;},
	[&quot;czn&quot;] = {&quot;Zenzontepec Chatino&quot;},
	[&quot;czo&quot;] = {&quot;Min Zhong Chinese&quot;},
	[&quot;czt&quot;] = {&quot;Zotung Chin&quot;},
	[&quot;daa&quot;] = {&quot;Dangaléat&quot;},
	[&quot;dac&quot;] = {&quot;Dambi&quot;},
	[&quot;dad&quot;] = {&quot;Marik&quot;},
	[&quot;dae&quot;] = {&quot;Duupa&quot;},
	[&quot;dag&quot;] = {&quot;Dagbani&quot;},
	[&quot;dah&quot;] = {&quot;Gwahatike&quot;},
	[&quot;dai&quot;] = {&quot;Day&quot;},
	[&quot;daj&quot;] = {&quot;Dar Fur Daju&quot;},
	[&quot;dak&quot;] = {&quot;Dakota&quot;},
	[&quot;dal&quot;] = {&quot;Dahalo&quot;},
	[&quot;dam&quot;] = {&quot;Damakawa&quot;},
	[&quot;dao&quot;] = {&quot;Daai Chin&quot;},
	[&quot;daq&quot;] = {&quot;Dandami Maria&quot;},
	[&quot;dar&quot;] = {&quot;Dargwa&quot;},
	[&quot;das&quot;] = {&quot;Daho-Doo&quot;},
	[&quot;dau&quot;] = {&quot;Dar Sila Daju&quot;},
	[&quot;dav&quot;] = {&quot;Taita&quot;, &quot;Dawida&quot;},
	[&quot;daw&quot;] = {&quot;Davawenyo&quot;},
	[&quot;dax&quot;] = {&quot;Dayi&quot;},
	[&quot;day&quot;] = {&quot;Land Dayak languages&quot;},
	[&quot;daz&quot;] = {&quot;Dao&quot;},
	[&quot;dba&quot;] = {&quot;Bangime&quot;},
	[&quot;dbb&quot;] = {&quot;Deno&quot;},
	[&quot;dbd&quot;] = {&quot;Dadiya&quot;},
	[&quot;dbe&quot;] = {&quot;Dabe&quot;},
	[&quot;dbf&quot;] = {&quot;Edopi&quot;},
	[&quot;dbg&quot;] = {&quot;Dogul Dom Dogon&quot;},
	[&quot;dbi&quot;] = {&quot;Doka&quot;},
	[&quot;dbj&quot;] = {&quot;Ida'an&quot;},
	[&quot;dbl&quot;] = {&quot;Dyirbal&quot;},
	[&quot;dbm&quot;] = {&quot;Duguri&quot;},
	[&quot;dbn&quot;] = {&quot;Duriankere&quot;},
	[&quot;dbo&quot;] = {&quot;Dulbu&quot;},
	[&quot;dbp&quot;] = {&quot;Duwai&quot;},
	[&quot;dbq&quot;] = {&quot;Daba&quot;},
	[&quot;dbr&quot;] = {&quot;Dabarre&quot;},
	[&quot;dbt&quot;] = {&quot;Ben Tey Dogon&quot;},
	[&quot;dbu&quot;] = {&quot;Bondum Dom Dogon&quot;},
	[&quot;dbv&quot;] = {&quot;Dungu&quot;},
	[&quot;dbw&quot;] = {&quot;Bankan Tey Dogon&quot;},
	[&quot;dby&quot;] = {&quot;Dibiyaso&quot;},
	[&quot;dcc&quot;] = {&quot;Deccan&quot;},
	[&quot;dcr&quot;] = {&quot;Negerhollands&quot;},
	[&quot;dda&quot;] = {&quot;Dadi Dadi&quot;},
	[&quot;ddd&quot;] = {&quot;Dongotono&quot;},
	[&quot;dde&quot;] = {&quot;Doondo&quot;},
	[&quot;ddg&quot;] = {&quot;Fataluku&quot;},
	[&quot;ddi&quot;] = {&quot;West Goodenough&quot;},
	[&quot;ddj&quot;] = {&quot;Jaru&quot;},
	[&quot;ddn&quot;] = {&quot;Dendi (Benin)&quot;},
	[&quot;ddo&quot;] = {&quot;Dido&quot;},
	[&quot;ddr&quot;] = {&quot;Dhudhuroa&quot;},
	[&quot;dds&quot;] = {&quot;Donno So Dogon&quot;},
	[&quot;ddw&quot;] = {&quot;Dawera-Daweloor&quot;},
	[&quot;dec&quot;] = {&quot;Dagik&quot;},
	[&quot;ded&quot;] = {&quot;Dedua&quot;},
	[&quot;dee&quot;] = {&quot;Dewoin&quot;},
	[&quot;def&quot;] = {&quot;Dezfuli&quot;},
	[&quot;deg&quot;] = {&quot;Degema&quot;},
	[&quot;deh&quot;] = {&quot;Dehwari&quot;},
	[&quot;dei&quot;] = {&quot;Demisa&quot;},
	[&quot;dek&quot;] = {&quot;Dek&quot;},
	[&quot;del&quot;] = {&quot;Delaware&quot;},
	[&quot;dem&quot;] = {&quot;Dem&quot;},
	[&quot;den&quot;] = {&quot;Slave (Athapascan)&quot;},
	[&quot;dep&quot;] = {&quot;Pidgin Delaware&quot;},
	[&quot;deq&quot;] = {&quot;Dendi (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;der&quot;] = {&quot;Deori&quot;},
	[&quot;des&quot;] = {&quot;Desano&quot;},
	[&quot;dev&quot;] = {&quot;Domung&quot;},
	[&quot;dez&quot;] = {&quot;Dengese&quot;},
	[&quot;dga&quot;] = {&quot;Southern Dagaare&quot;},
	[&quot;dgb&quot;] = {&quot;Bunoge Dogon&quot;},
	[&quot;dgc&quot;] = {&quot;Casiguran Dumagat Agta&quot;},
	[&quot;dgd&quot;] = {&quot;Dagaari Dioula&quot;},
	[&quot;dge&quot;] = {&quot;Degenan&quot;},
	[&quot;dgg&quot;] = {&quot;Doga&quot;},
	[&quot;dgh&quot;] = {&quot;Dghwede&quot;},
	[&quot;dgi&quot;] = {&quot;Northern Dagara&quot;},
	[&quot;dgk&quot;] = {&quot;Dagba&quot;},
	[&quot;dgl&quot;] = {&quot;Andaandi&quot;, &quot;Dongolawi&quot;},
	[&quot;dgn&quot;] = {&quot;Dagoman&quot;},
	[&quot;dgo&quot;] = {&quot;Dogri (individual language)&quot;},
	[&quot;dgr&quot;] = {&quot;Dogrib&quot;, &quot;Tłı̨chǫ&quot;},
	[&quot;dgs&quot;] = {&quot;Dogoso&quot;},
	[&quot;dgt&quot;] = {&quot;Ndra'ngith&quot;},
	[&quot;dgw&quot;] = {&quot;Daungwurrung&quot;},
	[&quot;dgx&quot;] = {&quot;Doghoro&quot;},
	[&quot;dgz&quot;] = {&quot;Daga&quot;},
	[&quot;dhd&quot;] = {&quot;Dhundari&quot;},
	[&quot;dhg&quot;] = {&quot;Dhangu-Djangu&quot;, &quot;Dhangu&quot;, &quot;Djangu&quot;},
	[&quot;dhi&quot;] = {&quot;Dhimal&quot;},
	[&quot;dhl&quot;] = {&quot;Dhalandji&quot;},
	[&quot;dhm&quot;] = {&quot;Zemba&quot;},
	[&quot;dhn&quot;] = {&quot;Dhanki&quot;},
	[&quot;dho&quot;] = {&quot;Dhodia&quot;},
	[&quot;dhr&quot;] = {&quot;Dhargari&quot;},
	[&quot;dhs&quot;] = {&quot;Dhaiso&quot;},
	[&quot;dhu&quot;] = {&quot;Dhurga&quot;},
	[&quot;dhv&quot;] = {&quot;Dehu&quot;, &quot;Drehu&quot;},
	[&quot;dhw&quot;] = {&quot;Dhanwar (Nepal)&quot;},
	[&quot;dhx&quot;] = {&quot;Dhungaloo&quot;},
	[&quot;dia&quot;] = {&quot;Dia&quot;},
	[&quot;dib&quot;] = {&quot;South Central Dinka&quot;},
	[&quot;dic&quot;] = {&quot;Lakota Dida&quot;},
	[&quot;did&quot;] = {&quot;Didinga&quot;},
	[&quot;dif&quot;] = {&quot;Dieri&quot;, &quot;Diyari&quot;},
	[&quot;dig&quot;] = {&quot;Digo&quot;, &quot;Chidigo&quot;},
	[&quot;dih&quot;] = {&quot;Kumiai&quot;},
	[&quot;dii&quot;] = {&quot;Dimbong&quot;},
	[&quot;dij&quot;] = {&quot;Dai&quot;},
	[&quot;dik&quot;] = {&quot;Southwestern Dinka&quot;},
	[&quot;dil&quot;] = {&quot;Dilling&quot;},
	[&quot;dim&quot;] = {&quot;Dime&quot;},
	[&quot;din&quot;] = {&quot;Dinka&quot;},
	[&quot;dio&quot;] = {&quot;Dibo&quot;},
	[&quot;dip&quot;] = {&quot;Northeastern Dinka&quot;},
	[&quot;diq&quot;] = {&quot;Dimli (individual language)&quot;},
	[&quot;dir&quot;] = {&quot;Dirim&quot;},
	[&quot;dis&quot;] = {&quot;Dimasa&quot;},
	[&quot;diu&quot;] = {&quot;Diriku&quot;},
	[&quot;diw&quot;] = {&quot;Northwestern Dinka&quot;},
	[&quot;dix&quot;] = {&quot;Dixon Reef&quot;},
	[&quot;diy&quot;] = {&quot;Diuwe&quot;},
	[&quot;diz&quot;] = {&quot;Ding&quot;},
	[&quot;dja&quot;] = {&quot;Djadjawurrung&quot;},
	[&quot;djb&quot;] = {&quot;Djinba&quot;},
	[&quot;djc&quot;] = {&quot;Dar Daju Daju&quot;},
	[&quot;djd&quot;] = {&quot;Djamindjung&quot;, &quot;Ngaliwurru&quot;},
	[&quot;dje&quot;] = {&quot;Zarma&quot;},
	[&quot;djf&quot;] = {&quot;Djangun&quot;},
	[&quot;dji&quot;] = {&quot;Djinang&quot;},
	[&quot;djj&quot;] = {&quot;Djeebbana&quot;},
	[&quot;djk&quot;] = {&quot;Eastern Maroon Creole&quot;, &quot;Businenge Tongo&quot;, &quot;Nenge&quot;},
	[&quot;djm&quot;] = {&quot;Jamsay Dogon&quot;},
	[&quot;djn&quot;] = {&quot;Jawoyn&quot;, &quot;Djauan&quot;},
	[&quot;djo&quot;] = {&quot;Jangkang&quot;},
	[&quot;djr&quot;] = {&quot;Djambarrpuyngu&quot;},
	[&quot;dju&quot;] = {&quot;Kapriman&quot;},
	[&quot;djw&quot;] = {&quot;Djawi&quot;},
	[&quot;dka&quot;] = {&quot;Dakpakha&quot;},
	[&quot;dkg&quot;] = {&quot;Kadung&quot;},
	[&quot;dkk&quot;] = {&quot;Dakka&quot;},
	[&quot;dkr&quot;] = {&quot;Kuijau&quot;},
	[&quot;dks&quot;] = {&quot;Southeastern Dinka&quot;},
	[&quot;dkx&quot;] = {&quot;Mazagway&quot;},
	[&quot;dlg&quot;] = {&quot;Dolgan&quot;},
	[&quot;dlk&quot;] = {&quot;Dahalik&quot;},
	[&quot;dlm&quot;] = {&quot;Dalmatian&quot;},
	[&quot;dln&quot;] = {&quot;Darlong&quot;},
	[&quot;dma&quot;] = {&quot;Duma&quot;},
	[&quot;dmb&quot;] = {&quot;Mombo Dogon&quot;},
	[&quot;dmc&quot;] = {&quot;Gavak&quot;},
	[&quot;dmd&quot;] = {&quot;Madhi Madhi&quot;},
	[&quot;dme&quot;] = {&quot;Dugwor&quot;},
	[&quot;dmf&quot;] = {&quot;Medefaidrin&quot;},
	[&quot;dmg&quot;] = {&quot;Upper Kinabatangan&quot;},
	[&quot;dmk&quot;] = {&quot;Domaaki&quot;},
	[&quot;dml&quot;] = {&quot;Dameli&quot;},
	[&quot;dmm&quot;] = {&quot;Dama&quot;},
	[&quot;dmn&quot;] = {&quot;Mande languages&quot;},
	[&quot;dmo&quot;] = {&quot;Kemedzung&quot;},
	[&quot;dmr&quot;] = {&quot;East Damar&quot;},
	[&quot;dms&quot;] = {&quot;Dampelas&quot;},
	[&quot;dmu&quot;] = {&quot;Dubu&quot;, &quot;Tebi&quot;},
	[&quot;dmv&quot;] = {&quot;Dumpas&quot;},
	[&quot;dmw&quot;] = {&quot;Mudburra&quot;},
	[&quot;dmx&quot;] = {&quot;Dema&quot;},
	[&quot;dmy&quot;] = {&quot;Demta&quot;, &quot;Sowari&quot;},
	[&quot;dna&quot;] = {&quot;Upper Grand Valley Dani&quot;},
	[&quot;dnd&quot;] = {&quot;Daonda&quot;},
	[&quot;dne&quot;] = {&quot;Ndendeule&quot;},
	[&quot;dng&quot;] = {&quot;Dungan&quot;},
	[&quot;dni&quot;] = {&quot;Lower Grand Valley Dani&quot;},
	[&quot;dnj&quot;] = {&quot;Dan&quot;},
	[&quot;dnk&quot;] = {&quot;Dengka&quot;},
	[&quot;dnn&quot;] = {&quot;Dzùùngoo&quot;},
	[&quot;dno&quot;] = {&quot;Ndrulo&quot;, &quot;Northern Lendu&quot;},
	[&quot;dnr&quot;] = {&quot;Danaru&quot;},
	[&quot;dnt&quot;] = {&quot;Mid Grand Valley Dani&quot;},
	[&quot;dnu&quot;] = {&quot;Danau&quot;},
	[&quot;dnv&quot;] = {&quot;Danu&quot;},
	[&quot;dnw&quot;] = {&quot;Western Dani&quot;},
	[&quot;dny&quot;] = {&quot;Dení&quot;},
	[&quot;doa&quot;] = {&quot;Dom&quot;},
	[&quot;dob&quot;] = {&quot;Dobu&quot;},
	[&quot;doc&quot;] = {&quot;Northern Dong&quot;},
	[&quot;doe&quot;] = {&quot;Doe&quot;},
	[&quot;dof&quot;] = {&quot;Domu&quot;},
	[&quot;doh&quot;] = {&quot;Dong&quot;},
	[&quot;doi&quot;] = {&quot;Dogri (macrolanguage)&quot;},
	[&quot;dok&quot;] = {&quot;Dondo&quot;},
	[&quot;dol&quot;] = {&quot;Doso&quot;},
	[&quot;don&quot;] = {&quot;Toura (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;doo&quot;] = {&quot;Dongo&quot;},
	[&quot;dop&quot;] = {&quot;Lukpa&quot;},
	[&quot;doq&quot;] = {&quot;Dominican Sign Language&quot;},
	[&quot;dor&quot;] = {&quot;Dori'o&quot;},
	[&quot;dos&quot;] = {&quot;Dogosé&quot;},
	[&quot;dot&quot;] = {&quot;Dass&quot;},
	[&quot;dov&quot;] = {&quot;Dombe&quot;},
	[&quot;dow&quot;] = {&quot;Doyayo&quot;},
	[&quot;dox&quot;] = {&quot;Bussa&quot;},
	[&quot;doy&quot;] = {&quot;Dompo&quot;},
	[&quot;doz&quot;] = {&quot;Dorze&quot;},
	[&quot;dpp&quot;] = {&quot;Papar&quot;},
	[&quot;dra&quot;] = {&quot;Dravidian languages&quot;},
	[&quot;drb&quot;] = {&quot;Dair&quot;},
	[&quot;drc&quot;] = {&quot;Minderico&quot;},
	[&quot;drd&quot;] = {&quot;Darmiya&quot;},
	[&quot;dre&quot;] = {&quot;Dolpo&quot;},
	[&quot;drg&quot;] = {&quot;Rungus&quot;},
	[&quot;dri&quot;] = {&quot;C'Lela&quot;},
	[&quot;drl&quot;] = {&quot;Paakantyi&quot;},
	[&quot;drn&quot;] = {&quot;West Damar&quot;},
	[&quot;dro&quot;] = {&quot;Daro-Matu Melanau&quot;},
	[&quot;drq&quot;] = {&quot;Dura&quot;},
	[&quot;drs&quot;] = {&quot;Gedeo&quot;},
	[&quot;drt&quot;] = {&quot;Drents&quot;},
	[&quot;dru&quot;] = {&quot;Rukai&quot;},
	[&quot;dry&quot;] = {&quot;Darai&quot;},
	[&quot;dsb&quot;] = {&quot;Lower Sorbian&quot;},
	[&quot;dse&quot;] = {&quot;Dutch Sign Language&quot;},
	[&quot;dsh&quot;] = {&quot;Daasanach&quot;},
	[&quot;dsi&quot;] = {&quot;Disa&quot;},
	[&quot;dsk&quot;] = {&quot;Dokshi&quot;},
	[&quot;dsl&quot;] = {&quot;Danish Sign Language&quot;},
	[&quot;dsn&quot;] = {&quot;Dusner&quot;},
	[&quot;dso&quot;] = {&quot;Desiya&quot;},
	[&quot;dsq&quot;] = {&quot;Tadaksahak&quot;},
	[&quot;dsz&quot;] = {&quot;Mardin Sign Language&quot;},
	[&quot;dta&quot;] = {&quot;Daur&quot;},
	[&quot;dtb&quot;] = {&quot;Labuk-Kinabatangan Kadazan&quot;},
	[&quot;dtd&quot;] = {&quot;Ditidaht&quot;},
	[&quot;dth&quot;] = {&quot;Adithinngithigh&quot;},
	[&quot;dti&quot;] = {&quot;Ana Tinga Dogon&quot;},
	[&quot;dtk&quot;] = {&quot;Tene Kan Dogon&quot;},
	[&quot;dtm&quot;] = {&quot;Tomo Kan Dogon&quot;},
	[&quot;dtn&quot;] = {&quot;Daatsʼíin&quot;},
	[&quot;dto&quot;] = {&quot;Tommo So Dogon&quot;},
	[&quot;dtp&quot;] = {&quot;Kadazan Dusun&quot;, &quot;Central Dusun&quot;},
	[&quot;dtr&quot;] = {&quot;Lotud&quot;},
	[&quot;dts&quot;] = {&quot;Toro So Dogon&quot;},
	[&quot;dtt&quot;] = {&quot;Toro Tegu Dogon&quot;},
	[&quot;dtu&quot;] = {&quot;Tebul Ure Dogon&quot;},
	[&quot;dty&quot;] = {&quot;Dotyali&quot;},
	[&quot;dua&quot;] = {&quot;Duala&quot;},
	[&quot;dub&quot;] = {&quot;Dubli&quot;},
	[&quot;duc&quot;] = {&quot;Duna&quot;},
	[&quot;due&quot;] = {&quot;Umiray Dumaget Agta&quot;},
	[&quot;duf&quot;] = {&quot;Dumbea&quot;, &quot;Drubea&quot;},
	[&quot;dug&quot;] = {&quot;Duruma&quot;, &quot;Chiduruma&quot;},
	[&quot;duh&quot;] = {&quot;Dungra Bhil&quot;},
	[&quot;dui&quot;] = {&quot;Dumun&quot;},
	[&quot;duk&quot;] = {&quot;Uyajitaya&quot;},
	[&quot;dul&quot;] = {&quot;Alabat Island Agta&quot;},
	[&quot;dum&quot;] = {&quot;Middle Dutch (ca. 1050-1350)&quot;},
	[&quot;dun&quot;] = {&quot;Dusun Deyah&quot;},
	[&quot;duo&quot;] = {&quot;Dupaninan Agta&quot;},
	[&quot;dup&quot;] = {&quot;Duano&quot;},
	[&quot;duq&quot;] = {&quot;Dusun Malang&quot;},
	[&quot;dur&quot;] = {&quot;Dii&quot;},
	[&quot;dus&quot;] = {&quot;Dumi&quot;},
	[&quot;duu&quot;] = {&quot;Drung&quot;},
	[&quot;duv&quot;] = {&quot;Duvle&quot;},
	[&quot;duw&quot;] = {&quot;Dusun Witu&quot;},
	[&quot;dux&quot;] = {&quot;Duungooma&quot;},
	[&quot;duy&quot;] = {&quot;Dicamay Agta&quot;},
	[&quot;duz&quot;] = {&quot;Duli-Gey&quot;},
	[&quot;dva&quot;] = {&quot;Duau&quot;},
	[&quot;dwa&quot;] = {&quot;Diri&quot;},
	[&quot;dwk&quot;] = {&quot;Dawik Kui&quot;},
	[&quot;dwr&quot;] = {&quot;Dawro&quot;},
	[&quot;dws&quot;] = {&quot;Dutton World Speedwords&quot;},
	[&quot;dwu&quot;] = {&quot;Dhuwal&quot;},
	[&quot;dww&quot;] = {&quot;Dawawa&quot;},
	[&quot;dwy&quot;] = {&quot;Dhuwaya&quot;},
	[&quot;dwz&quot;] = {&quot;Dewas Rai&quot;},
	[&quot;dya&quot;] = {&quot;Dyan&quot;},
	[&quot;dyb&quot;] = {&quot;Dyaberdyaber&quot;},
	[&quot;dyd&quot;] = {&quot;Dyugun&quot;},
	[&quot;dyg&quot;] = {&quot;Villa Viciosa Agta&quot;},
	[&quot;dyi&quot;] = {&quot;Djimini Senoufo&quot;},
	[&quot;dym&quot;] = {&quot;Yanda Dom Dogon&quot;},
	[&quot;dyn&quot;] = {&quot;Dyangadi&quot;, &quot;Dhanggatti&quot;},
	[&quot;dyo&quot;] = {&quot;Jola-Fonyi&quot;},
	[&quot;dyr&quot;] = {&quot;Dyarim&quot;},
	[&quot;dyu&quot;] = {&quot;Dyula&quot;},
	[&quot;dyy&quot;] = {&quot;Djabugay&quot;, &quot;Dyaabugay&quot;},
	[&quot;dza&quot;] = {&quot;Tunzu&quot;},
	[&quot;dzd&quot;] = {&quot;Daza&quot;},
	[&quot;dze&quot;] = {&quot;Djiwarli&quot;},
	[&quot;dzg&quot;] = {&quot;Dazaga&quot;},
	[&quot;dzl&quot;] = {&quot;Dzalakha&quot;},
	[&quot;dzn&quot;] = {&quot;Dzando&quot;},
	[&quot;eaa&quot;] = {&quot;Karenggapa&quot;},
	[&quot;ebc&quot;] = {&quot;Beginci&quot;},
	[&quot;ebg&quot;] = {&quot;Ebughu&quot;},
	[&quot;ebk&quot;] = {&quot;Eastern Bontok&quot;},
	[&quot;ebo&quot;] = {&quot;Teke-Ebo&quot;},
	[&quot;ebr&quot;] = {&quot;Ebrié&quot;},
	[&quot;ebu&quot;] = {&quot;Embu&quot;, &quot;Kiembu&quot;},
	[&quot;ecr&quot;] = {&quot;Eteocretan&quot;},
	[&quot;ecs&quot;] = {&quot;Ecuadorian Sign Language&quot;},
	[&quot;ecy&quot;] = {&quot;Eteocypriot&quot;},
	[&quot;eee&quot;] = {&quot;E&quot;},
	[&quot;efa&quot;] = {&quot;Efai&quot;},
	[&quot;efe&quot;] = {&quot;Efe&quot;},
	[&quot;efi&quot;] = {&quot;Efik&quot;},
	[&quot;ega&quot;] = {&quot;Ega&quot;},
	[&quot;egl&quot;] = {&quot;Emilian&quot;},
	[&quot;egm&quot;] = {&quot;Benamanga&quot;},
	[&quot;ego&quot;] = {&quot;Eggon&quot;},
	[&quot;egx&quot;] = {&quot;Egyptian languages&quot;},
	[&quot;egy&quot;] = {&quot;Egyptian (Ancient)&quot;},
	[&quot;ehs&quot;] = {&quot;Miyakubo Sign Language&quot;},
	[&quot;ehu&quot;] = {&quot;Ehueun&quot;},
	[&quot;eip&quot;] = {&quot;Eipomek&quot;},
	[&quot;eit&quot;] = {&quot;Eitiep&quot;},
	[&quot;eiv&quot;] = {&quot;Askopan&quot;},
	[&quot;eja&quot;] = {&quot;Ejamat&quot;},
	[&quot;eka&quot;] = {&quot;Ekajuk&quot;},
	[&quot;eke&quot;] = {&quot;Ekit&quot;},
	[&quot;ekg&quot;] = {&quot;Ekari&quot;},
	[&quot;eki&quot;] = {&quot;Eki&quot;},
	[&quot;ekk&quot;] = {&quot;Standard Estonian&quot;},
	[&quot;ekl&quot;] = {&quot;Kol (Bangladesh)&quot;, &quot;Kol&quot;},
	[&quot;ekm&quot;] = {&quot;Elip&quot;},
	[&quot;eko&quot;] = {&quot;Koti&quot;},
	[&quot;ekp&quot;] = {&quot;Ekpeye&quot;},
	[&quot;ekr&quot;] = {&quot;Yace&quot;},
	[&quot;eky&quot;] = {&quot;Eastern Kayah&quot;},
	[&quot;ele&quot;] = {&quot;Elepi&quot;},
	[&quot;elh&quot;] = {&quot;El Hugeirat&quot;},
	[&quot;eli&quot;] = {&quot;Nding&quot;},
	[&quot;elk&quot;] = {&quot;Elkei&quot;},
	[&quot;elm&quot;] = {&quot;Eleme&quot;},
	[&quot;elo&quot;] = {&quot;El Molo&quot;},
	[&quot;elu&quot;] = {&quot;Elu&quot;},
	[&quot;elx&quot;] = {&quot;Elamite&quot;},
	[&quot;ema&quot;] = {&quot;Emai-Iuleha-Ora&quot;},
	[&quot;emb&quot;] = {&quot;Embaloh&quot;},
	[&quot;eme&quot;] = {&quot;Emerillon&quot;},
	[&quot;emg&quot;] = {&quot;Eastern Meohang&quot;},
	[&quot;emi&quot;] = {&quot;Mussau-Emira&quot;},
	[&quot;emk&quot;] = {&quot;Eastern Maninkakan&quot;},
	[&quot;emm&quot;] = {&quot;Mamulique&quot;},
	[&quot;emn&quot;] = {&quot;Eman&quot;},
	[&quot;emp&quot;] = {&quot;Northern Emberá&quot;},
	[&quot;emq&quot;] = {&quot;Eastern Minyag&quot;},
	[&quot;ems&quot;] = {&quot;Pacific Gulf Yupik&quot;},
	[&quot;emu&quot;] = {&quot;Eastern Muria&quot;},
	[&quot;emw&quot;] = {&quot;Emplawas&quot;},
	[&quot;emx&quot;] = {&quot;Erromintxela&quot;},
	[&quot;emy&quot;] = {&quot;Epigraphic Mayan&quot;},
	[&quot;emz&quot;] = {&quot;Mbessa&quot;},
	[&quot;ena&quot;] = {&quot;Apali&quot;},
	[&quot;enb&quot;] = {&quot;Markweeta&quot;},
	[&quot;enc&quot;] = {&quot;En&quot;},
	[&quot;end&quot;] = {&quot;Ende&quot;},
	[&quot;enf&quot;] = {&quot;Forest Enets&quot;},
	[&quot;enh&quot;] = {&quot;Tundra Enets&quot;},
	[&quot;enl&quot;] = {&quot;Enlhet&quot;},
	[&quot;enm&quot;] = {&quot;Middle English (1100-1500)&quot;},
	[&quot;enn&quot;] = {&quot;Engenni&quot;},
	[&quot;eno&quot;] = {&quot;Enggano&quot;},
	[&quot;enq&quot;] = {&quot;Enga&quot;},
	[&quot;enr&quot;] = {&quot;Emumu&quot;, &quot;Emem&quot;},
	[&quot;enu&quot;] = {&quot;Enu&quot;},
	[&quot;env&quot;] = {&quot;Enwan (Edo State)&quot;},
	[&quot;enw&quot;] = {&quot;Enwan (Akwa Ibom State)&quot;},
	[&quot;enx&quot;] = {&quot;Enxet&quot;},
	[&quot;eot&quot;] = {&quot;Beti (Côte d'Ivoire)&quot;},
	[&quot;epi&quot;] = {&quot;Epie&quot;},
	[&quot;era&quot;] = {&quot;Eravallan&quot;},
	[&quot;erg&quot;] = {&quot;Sie&quot;},
	[&quot;erh&quot;] = {&quot;Eruwa&quot;},
	[&quot;eri&quot;] = {&quot;Ogea&quot;},
	[&quot;erk&quot;] = {&quot;South Efate&quot;},
	[&quot;ero&quot;] = {&quot;Horpa&quot;},
	[&quot;err&quot;] = {&quot;Erre&quot;},
	[&quot;ers&quot;] = {&quot;Ersu&quot;},
	[&quot;ert&quot;] = {&quot;Eritai&quot;},
	[&quot;erw&quot;] = {&quot;Erokwanas&quot;},
	[&quot;ese&quot;] = {&quot;Ese Ejja&quot;},
	[&quot;esg&quot;] = {&quot;Aheri Gondi&quot;},
	[&quot;esh&quot;] = {&quot;Eshtehardi&quot;},
	[&quot;esi&quot;] = {&quot;North Alaskan Inupiatun&quot;},
	[&quot;esk&quot;] = {&quot;Northwest Alaska Inupiatun&quot;},
	[&quot;esl&quot;] = {&quot;Egypt Sign Language&quot;},
	[&quot;esm&quot;] = {&quot;Esuma&quot;},
	[&quot;esn&quot;] = {&quot;Salvadoran Sign Language&quot;},
	[&quot;eso&quot;] = {&quot;Estonian Sign Language&quot;},
	[&quot;esq&quot;] = {&quot;Esselen&quot;},
	[&quot;ess&quot;] = {&quot;Central Siberian Yupik&quot;},
	[&quot;esu&quot;] = {&quot;Central Yupik&quot;},
	[&quot;esx&quot;] = {&quot;Eskimo-Aleut languages&quot;},
	[&quot;esy&quot;] = {&quot;Eskayan&quot;},
	[&quot;etb&quot;] = {&quot;Etebi&quot;},
	[&quot;etc&quot;] = {&quot;Etchemin&quot;},
	[&quot;eth&quot;] = {&quot;Ethiopian Sign Language&quot;},
	[&quot;etn&quot;] = {&quot;Eton (Vanuatu)&quot;},
	[&quot;eto&quot;] = {&quot;Eton (Cameroon)&quot;},
	[&quot;etr&quot;] = {&quot;Edolo&quot;},
	[&quot;ets&quot;] = {&quot;Yekhee&quot;},
	[&quot;ett&quot;] = {&quot;Etruscan&quot;},
	[&quot;etu&quot;] = {&quot;Ejagham&quot;},
	[&quot;etx&quot;] = {&quot;Eten&quot;},
	[&quot;etz&quot;] = {&quot;Semimi&quot;},
	[&quot;eud&quot;] = {&quot;Eudeve&quot;},
	[&quot;euq&quot;] = {&quot;Basque (family)&quot;},
	[&quot;eve&quot;] = {&quot;Even&quot;},
	[&quot;evh&quot;] = {&quot;Uvbie&quot;},
	[&quot;evn&quot;] = {&quot;Evenki&quot;},
	[&quot;ewo&quot;] = {&quot;Ewondo&quot;},
	[&quot;ext&quot;] = {&quot;Extremaduran&quot;},
	[&quot;eya&quot;] = {&quot;Eyak&quot;},
	[&quot;eyo&quot;] = {&quot;Keiyo&quot;},
	[&quot;eza&quot;] = {&quot;Ezaa&quot;},
	[&quot;eze&quot;] = {&quot;Uzekwe&quot;},
	[&quot;faa&quot;] = {&quot;Fasu&quot;},
	[&quot;fab&quot;] = {&quot;Fa d'Ambu&quot;},
	[&quot;fad&quot;] = {&quot;Wagi&quot;},
	[&quot;faf&quot;] = {&quot;Fagani&quot;},
	[&quot;fag&quot;] = {&quot;Finongan&quot;},
	[&quot;fah&quot;] = {&quot;Baissa Fali&quot;},
	[&quot;fai&quot;] = {&quot;Faiwol&quot;},
	[&quot;faj&quot;] = {&quot;Faita&quot;},
	[&quot;fak&quot;] = {&quot;Fang (Cameroon)&quot;},
	[&quot;fal&quot;] = {&quot;South Fali&quot;},
	[&quot;fam&quot;] = {&quot;Fam&quot;},
	[&quot;fan&quot;] = {&quot;Fang (Equatorial Guinea)&quot;},
	[&quot;fap&quot;] = {&quot;Paloor&quot;},
	[&quot;far&quot;] = {&quot;Fataleka&quot;},
	[&quot;fat&quot;] = {&quot;Fanti&quot;},
	[&quot;fau&quot;] = {&quot;Fayu&quot;},
	[&quot;fax&quot;] = {&quot;Fala&quot;},
	[&quot;fay&quot;] = {&quot;Southwestern Fars&quot;},
	[&quot;faz&quot;] = {&quot;Northwestern Fars&quot;},
	[&quot;fbl&quot;] = {&quot;West Albay Bikol&quot;},
	[&quot;fcs&quot;] = {&quot;Quebec Sign Language&quot;},
	[&quot;fer&quot;] = {&quot;Feroge&quot;},
	[&quot;ffi&quot;] = {&quot;Foia Foia&quot;},
	[&quot;ffm&quot;] = {&quot;Maasina Fulfulde&quot;},
	[&quot;fgr&quot;] = {&quot;Fongoro&quot;},
	[&quot;fia&quot;] = {&quot;Nobiin&quot;},
	[&quot;fie&quot;] = {&quot;Fyer&quot;},
	[&quot;fif&quot;] = {&quot;Faifi&quot;},
	[&quot;fil&quot;] = {&quot;Filipino&quot;, &quot;Pilipino&quot;},
	[&quot;fip&quot;] = {&quot;Fipa&quot;},
	[&quot;fir&quot;] = {&quot;Firan&quot;},
	[&quot;fit&quot;] = {&quot;Tornedalen Finnish&quot;, &quot;Meänkieli&quot;},
	[&quot;fiu&quot;] = {&quot;Finno-Ugrian languages&quot;},
	[&quot;fiw&quot;] = {&quot;Fiwaga&quot;},
	[&quot;fkk&quot;] = {&quot;Kirya-Konzəl&quot;},
	[&quot;fkv&quot;] = {&quot;Kven Finnish&quot;},
	[&quot;fla&quot;] = {&quot;Kalispel-Pend d'Oreille&quot;},
	[&quot;flh&quot;] = {&quot;Foau&quot;},
	[&quot;fli&quot;] = {&quot;Fali&quot;},
	[&quot;fll&quot;] = {&quot;North Fali&quot;},
	[&quot;fln&quot;] = {&quot;Flinders Island&quot;},
	[&quot;flr&quot;] = {&quot;Fuliiru&quot;},
	[&quot;fly&quot;] = {&quot;Flaaitaal&quot;, &quot;Tsotsitaal&quot;},
	[&quot;fmp&quot;] = {&quot;Fe'fe'&quot;},
	[&quot;fmu&quot;] = {&quot;Far Western Muria&quot;},
	[&quot;fnb&quot;] = {&quot;Fanbak&quot;},
	[&quot;fng&quot;] = {&quot;Fanagalo&quot;},
	[&quot;fni&quot;] = {&quot;Fania&quot;},
	[&quot;fod&quot;] = {&quot;Foodo&quot;},
	[&quot;foi&quot;] = {&quot;Foi&quot;},
	[&quot;fom&quot;] = {&quot;Foma&quot;},
	[&quot;fon&quot;] = {&quot;Fon&quot;},
	[&quot;for&quot;] = {&quot;Fore&quot;},
	[&quot;fos&quot;] = {&quot;Siraya&quot;},
	[&quot;fox&quot;] = {&quot;Formosan languages&quot;},
	[&quot;fpe&quot;] = {&quot;Fernando Po Creole English&quot;},
	[&quot;fqs&quot;] = {&quot;Fas&quot;},
	[&quot;frc&quot;] = {&quot;Cajun French&quot;},
	[&quot;frd&quot;] = {&quot;Fordata&quot;},
	[&quot;frk&quot;] = {&quot;Frankish&quot;},
	[&quot;frm&quot;] = {&quot;Middle French (ca. 1400-1600)&quot;},
	[&quot;fro&quot;] = {&quot;Old French (842-ca. 1400)&quot;},
	[&quot;frp&quot;] = {&quot;Arpitan&quot;, &quot;Francoprovençal&quot;},
	[&quot;frq&quot;] = {&quot;Forak&quot;},
	[&quot;frr&quot;] = {&quot;Northern Frisian&quot;},
	[&quot;frs&quot;] = {&quot;Eastern Frisian&quot;},
	[&quot;frt&quot;] = {&quot;Fortsenal&quot;},
	[&quot;fse&quot;] = {&quot;Finnish Sign Language&quot;},
	[&quot;fsl&quot;] = {&quot;French Sign Language&quot;},
	[&quot;fss&quot;] = {&quot;Finland-Swedish Sign Language&quot;, &quot;finlandssvenskt teckenspråk&quot;, &quot;suomenruotsalainen viittomakieli&quot;},
	[&quot;fub&quot;] = {&quot;Adamawa Fulfulde&quot;},
	[&quot;fuc&quot;] = {&quot;Pulaar&quot;},
	[&quot;fud&quot;] = {&quot;East Futuna&quot;},
	[&quot;fue&quot;] = {&quot;Borgu Fulfulde&quot;},
	[&quot;fuf&quot;] = {&quot;Pular&quot;},
	[&quot;fuh&quot;] = {&quot;Western Niger Fulfulde&quot;},
	[&quot;fui&quot;] = {&quot;Bagirmi Fulfulde&quot;},
	[&quot;fuj&quot;] = {&quot;Ko&quot;},
	[&quot;fum&quot;] = {&quot;Fum&quot;},
	[&quot;fun&quot;] = {&quot;Fulniô&quot;},
	[&quot;fuq&quot;] = {&quot;Central-Eastern Niger Fulfulde&quot;},
	[&quot;fur&quot;] = {&quot;Friulian&quot;},
	[&quot;fut&quot;] = {&quot;Futuna-Aniwa&quot;},
	[&quot;fuu&quot;] = {&quot;Furu&quot;},
	[&quot;fuv&quot;] = {&quot;Nigerian Fulfulde&quot;},
	[&quot;fuy&quot;] = {&quot;Fuyug&quot;},
	[&quot;fvr&quot;] = {&quot;Fur&quot;},
	[&quot;fwa&quot;] = {&quot;Fwâi&quot;},
	[&quot;fwe&quot;] = {&quot;Fwe&quot;},
	[&quot;gaa&quot;] = {&quot;Ga&quot;},
	[&quot;gab&quot;] = {&quot;Gabri&quot;},
	[&quot;gac&quot;] = {&quot;Mixed Great Andamanese&quot;},
	[&quot;gad&quot;] = {&quot;Gaddang&quot;},
	[&quot;gae&quot;] = {&quot;Guarequena&quot;},
	[&quot;gaf&quot;] = {&quot;Gende&quot;},
	[&quot;gag&quot;] = {&quot;Gagauz&quot;},
	[&quot;gah&quot;] = {&quot;Alekano&quot;},
	[&quot;gai&quot;] = {&quot;Borei&quot;},
	[&quot;gaj&quot;] = {&quot;Gadsup&quot;},
	[&quot;gak&quot;] = {&quot;Gamkonora&quot;},
	[&quot;gal&quot;] = {&quot;Galolen&quot;},
	[&quot;gam&quot;] = {&quot;Kandawo&quot;},
	[&quot;gan&quot;] = {&quot;Gan Chinese&quot;},
	[&quot;gao&quot;] = {&quot;Gants&quot;},
	[&quot;gap&quot;] = {&quot;Gal&quot;},
	[&quot;gaq&quot;] = {&quot;Gata'&quot;},
	[&quot;gar&quot;] = {&quot;Galeya&quot;},
	[&quot;gas&quot;] = {&quot;Adiwasi Garasia&quot;},
	[&quot;gat&quot;] = {&quot;Kenati&quot;},
	[&quot;gau&quot;] = {&quot;Mudhili Gadaba&quot;},
	[&quot;gaw&quot;] = {&quot;Nobonob&quot;},
	[&quot;gax&quot;] = {&quot;Borana-Arsi-Guji Oromo&quot;},
	[&quot;gay&quot;] = {&quot;Gayo&quot;},
	[&quot;gaz&quot;] = {&quot;West Central Oromo&quot;},
	[&quot;gba&quot;] = {&quot;Gbaya (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;gbb&quot;] = {&quot;Kaytetye&quot;},
	[&quot;gbd&quot;] = {&quot;Karajarri&quot;},
	[&quot;gbe&quot;] = {&quot;Niksek&quot;},
	[&quot;gbf&quot;] = {&quot;Gaikundi&quot;},
	[&quot;gbg&quot;] = {&quot;Gbanziri&quot;},
	[&quot;gbh&quot;] = {&quot;Defi Gbe&quot;},
	[&quot;gbi&quot;] = {&quot;Galela&quot;},
	[&quot;gbj&quot;] = {&quot;Bodo Gadaba&quot;},
	[&quot;gbk&quot;] = {&quot;Gaddi&quot;},
	[&quot;gbl&quot;] = {&quot;Gamit&quot;},
	[&quot;gbm&quot;] = {&quot;Garhwali&quot;},
	[&quot;gbn&quot;] = {&quot;Mo'da&quot;},
	[&quot;gbo&quot;] = {&quot;Northern Grebo&quot;},
	[&quot;gbp&quot;] = {&quot;Gbaya-Bossangoa&quot;},
	[&quot;gbq&quot;] = {&quot;Gbaya-Bozoum&quot;},
	[&quot;gbr&quot;] = {&quot;Gbagyi&quot;},
	[&quot;gbs&quot;] = {&quot;Gbesi Gbe&quot;},
	[&quot;gbu&quot;] = {&quot;Gagadu&quot;},
	[&quot;gbv&quot;] = {&quot;Gbanu&quot;},
	[&quot;gbw&quot;] = {&quot;Gabi-Gabi&quot;},
	[&quot;gbx&quot;] = {&quot;Eastern Xwla Gbe&quot;},
	[&quot;gby&quot;] = {&quot;Gbari&quot;},
	[&quot;gbz&quot;] = {&quot;Zoroastrian Dari&quot;},
	[&quot;gcc&quot;] = {&quot;Mali&quot;},
	[&quot;gcd&quot;] = {&quot;Ganggalida&quot;},
	[&quot;gce&quot;] = {&quot;Galice&quot;},
	[&quot;gcf&quot;] = {&quot;Guadeloupean Creole French&quot;},
	[&quot;gcl&quot;] = {&quot;Grenadian Creole English&quot;},
	[&quot;gcn&quot;] = {&quot;Gaina&quot;},
	[&quot;gcr&quot;] = {&quot;Guianese Creole French&quot;},
	[&quot;gct&quot;] = {&quot;Colonia Tovar German&quot;},
	[&quot;gda&quot;] = {&quot;Gade Lohar&quot;},
	[&quot;gdb&quot;] = {&quot;Pottangi Ollar Gadaba&quot;},
	[&quot;gdc&quot;] = {&quot;Gugu Badhun&quot;},
	[&quot;gdd&quot;] = {&quot;Gedaged&quot;},
	[&quot;gde&quot;] = {&quot;Gude&quot;},
	[&quot;gdf&quot;] = {&quot;Guduf-Gava&quot;},
	[&quot;gdg&quot;] = {&quot;Ga'dang&quot;},
	[&quot;gdh&quot;] = {&quot;Gadjerawang&quot;, &quot;Gajirrabeng&quot;},
	[&quot;gdi&quot;] = {&quot;Gundi&quot;},
	[&quot;gdj&quot;] = {&quot;Gurdjar&quot;},
	[&quot;gdk&quot;] = {&quot;Gadang&quot;},
	[&quot;gdl&quot;] = {&quot;Dirasha&quot;},
	[&quot;gdm&quot;] = {&quot;Laal&quot;},
	[&quot;gdn&quot;] = {&quot;Umanakaina&quot;},
	[&quot;gdo&quot;] = {&quot;Ghodoberi&quot;},
	[&quot;gdq&quot;] = {&quot;Mehri&quot;},
	[&quot;gdr&quot;] = {&quot;Wipi&quot;},
	[&quot;gds&quot;] = {&quot;Ghandruk Sign Language&quot;},
	[&quot;gdt&quot;] = {&quot;Kungardutyi&quot;},
	[&quot;gdu&quot;] = {&quot;Gudu&quot;},
	[&quot;gdx&quot;] = {&quot;Godwari&quot;},
	[&quot;gea&quot;] = {&quot;Geruma&quot;},
	[&quot;geb&quot;] = {&quot;Kire&quot;},
	[&quot;gec&quot;] = {&quot;Gboloo Grebo&quot;},
	[&quot;ged&quot;] = {&quot;Gade&quot;},
	[&quot;gef&quot;] = {&quot;Gerai&quot;},
	[&quot;geg&quot;] = {&quot;Gengle&quot;},
	[&quot;geh&quot;] = {&quot;Hutterite German&quot;, &quot;Hutterisch&quot;},
	[&quot;gei&quot;] = {&quot;Gebe&quot;},
	[&quot;gej&quot;] = {&quot;Gen&quot;},
	[&quot;gek&quot;] = {&quot;Ywom&quot;},
	[&quot;gel&quot;] = {&quot;ut-Ma'in&quot;},
	[&quot;gem&quot;] = {&quot;Germanic languages&quot;},
	[&quot;geq&quot;] = {&quot;Geme&quot;},
	[&quot;ges&quot;] = {&quot;Geser-Gorom&quot;},
	[&quot;gev&quot;] = {&quot;Eviya&quot;},
	[&quot;gew&quot;] = {&quot;Gera&quot;},
	[&quot;gex&quot;] = {&quot;Garre&quot;},
	[&quot;gey&quot;] = {&quot;Enya&quot;},
	[&quot;gez&quot;] = {&quot;Geez&quot;},
	[&quot;gfk&quot;] = {&quot;Patpatar&quot;},
	[&quot;gft&quot;] = {&quot;Gafat&quot;},
	[&quot;gga&quot;] = {&quot;Gao&quot;},
	[&quot;ggb&quot;] = {&quot;Gbii&quot;},
	[&quot;ggd&quot;] = {&quot;Gugadj&quot;},
	[&quot;gge&quot;] = {&quot;Gurr-goni&quot;},
	[&quot;ggg&quot;] = {&quot;Gurgula&quot;},
	[&quot;ggk&quot;] = {&quot;Kungarakany&quot;},
	[&quot;ggl&quot;] = {&quot;Ganglau&quot;},
	[&quot;ggt&quot;] = {&quot;Gitua&quot;},
	[&quot;ggu&quot;] = {&quot;Gagu&quot;, &quot;Gban&quot;},
	[&quot;ggw&quot;] = {&quot;Gogodala&quot;},
	[&quot;gha&quot;] = {&quot;Ghadamès&quot;},
	[&quot;ghc&quot;] = {&quot;Hiberno-Scottish Gaelic&quot;},
	[&quot;ghe&quot;] = {&quot;Southern Ghale&quot;},
	[&quot;ghh&quot;] = {&quot;Northern Ghale&quot;},
	[&quot;ghk&quot;] = {&quot;Geko Karen&quot;},
	[&quot;ghl&quot;] = {&quot;Ghulfan&quot;},
	[&quot;ghn&quot;] = {&quot;Ghanongga&quot;},
	[&quot;gho&quot;] = {&quot;Ghomara&quot;},
	[&quot;ghr&quot;] = {&quot;Ghera&quot;},
	[&quot;ghs&quot;] = {&quot;Guhu-Samane&quot;},
	[&quot;ght&quot;] = {&quot;Kuke&quot;, &quot;Kutang Ghale&quot;},
	[&quot;gia&quot;] = {&quot;Kija&quot;},
	[&quot;gib&quot;] = {&quot;Gibanawa&quot;},
	[&quot;gic&quot;] = {&quot;Gail&quot;},
	[&quot;gid&quot;] = {&quot;Gidar&quot;},
	[&quot;gie&quot;] = {&quot;Gaɓogbo&quot;, &quot;Guébie&quot;},
	[&quot;gig&quot;] = {&quot;Goaria&quot;},
	[&quot;gih&quot;] = {&quot;Githabul&quot;},
	[&quot;gii&quot;] = {&quot;Girirra&quot;},
	[&quot;gil&quot;] = {&quot;Gilbertese&quot;},
	[&quot;gim&quot;] = {&quot;Gimi (Eastern Highlands)&quot;},
	[&quot;gin&quot;] = {&quot;Hinukh&quot;},
	[&quot;gip&quot;] = {&quot;Gimi (West New Britain)&quot;},
	[&quot;giq&quot;] = {&quot;Green Gelao&quot;},
	[&quot;gir&quot;] = {&quot;Red Gelao&quot;},
	[&quot;gis&quot;] = {&quot;North Giziga&quot;},
	[&quot;git&quot;] = {&quot;Gitxsan&quot;},
	[&quot;giu&quot;] = {&quot;Mulao&quot;},
	[&quot;giw&quot;] = {&quot;White Gelao&quot;},
	[&quot;gix&quot;] = {&quot;Gilima&quot;},
	[&quot;giy&quot;] = {&quot;Giyug&quot;},
	[&quot;giz&quot;] = {&quot;South Giziga&quot;},
	[&quot;gjk&quot;] = {&quot;Kachi Koli&quot;},
	[&quot;gjm&quot;] = {&quot;Gunditjmara&quot;},
	[&quot;gjn&quot;] = {&quot;Gonja&quot;},
	[&quot;gjr&quot;] = {&quot;Gurindji Kriol&quot;},
	[&quot;gju&quot;] = {&quot;Gujari&quot;},
	[&quot;gka&quot;] = {&quot;Guya&quot;},
	[&quot;gkd&quot;] = {&quot;Magɨ (Madang Province)&quot;},
	[&quot;gke&quot;] = {&quot;Ndai&quot;},
	[&quot;gkn&quot;] = {&quot;Gokana&quot;},
	[&quot;gko&quot;] = {&quot;Kok-Nar&quot;},
	[&quot;gkp&quot;] = {&quot;Guinea Kpelle&quot;},
	[&quot;gku&quot;] = {&quot;ǂUngkue&quot;},
	[&quot;glb&quot;] = {&quot;Belning&quot;},
	[&quot;glc&quot;] = {&quot;Bon Gula&quot;},
	[&quot;gld&quot;] = {&quot;Nanai&quot;},
	[&quot;glh&quot;] = {&quot;Northwest Pashai&quot;, &quot;Northwest Pashayi&quot;},
	[&quot;glj&quot;] = {&quot;Gula Iro&quot;},
	[&quot;glk&quot;] = {&quot;Gilaki&quot;},
	[&quot;gll&quot;] = {&quot;Garlali&quot;},
	[&quot;glo&quot;] = {&quot;Galambu&quot;},
	[&quot;glr&quot;] = {&quot;Glaro-Twabo&quot;},
	[&quot;glu&quot;] = {&quot;Gula (Chad)&quot;},
	[&quot;glw&quot;] = {&quot;Glavda&quot;},
	[&quot;gly&quot;] = {&quot;Gule&quot;},
	[&quot;gma&quot;] = {&quot;Gambera&quot;},
	[&quot;gmb&quot;] = {&quot;Gula'alaa&quot;},
	[&quot;gmd&quot;] = {&quot;Mághdì&quot;},
	[&quot;gme&quot;] = {&quot;East Germanic languages&quot;},
	[&quot;gmg&quot;] = {&quot;Magɨyi&quot;},
	[&quot;gmh&quot;] = {&quot;Middle High German (ca. 1050-1500)&quot;},
	[&quot;gml&quot;] = {&quot;Middle Low German&quot;},
	[&quot;gmm&quot;] = {&quot;Gbaya-Mbodomo&quot;},
	[&quot;gmn&quot;] = {&quot;Gimnime&quot;},
	[&quot;gmq&quot;] = {&quot;North Germanic languages&quot;},
	[&quot;gmr&quot;] = {&quot;Mirning&quot;, &quot;Mirniny&quot;},
	[&quot;gmu&quot;] = {&quot;Gumalu&quot;},
	[&quot;gmv&quot;] = {&quot;Gamo&quot;},
	[&quot;gmw&quot;] = {&quot;West Germanic languages&quot;},
	[&quot;gmx&quot;] = {&quot;Magoma&quot;},
	[&quot;gmy&quot;] = {&quot;Mycenaean Greek&quot;},
	[&quot;gmz&quot;] = {&quot;Mgbolizhia&quot;},
	[&quot;gna&quot;] = {&quot;Kaansa&quot;},
	[&quot;gnb&quot;] = {&quot;Gangte&quot;},
	[&quot;gnc&quot;] = {&quot;Guanche&quot;},
	[&quot;gnd&quot;] = {&quot;Zulgo-Gemzek&quot;},
	[&quot;gne&quot;] = {&quot;Ganang&quot;},
	[&quot;gng&quot;] = {&quot;Ngangam&quot;},
	[&quot;gnh&quot;] = {&quot;Lere&quot;},
	[&quot;gni&quot;] = {&quot;Gooniyandi&quot;},
	[&quot;gnj&quot;] = {&quot;Ngen&quot;},
	[&quot;gnk&quot;] = {&quot;ǁGana&quot;},
	[&quot;gnl&quot;] = {&quot;Gangulu&quot;},
	[&quot;gnm&quot;] = {&quot;Ginuman&quot;},
	[&quot;gnn&quot;] = {&quot;Gumatj&quot;},
	[&quot;gno&quot;] = {&quot;Northern Gondi&quot;},
	[&quot;gnq&quot;] = {&quot;Gana&quot;},
	[&quot;gnr&quot;] = {&quot;Gureng Gureng&quot;},
	[&quot;gnt&quot;] = {&quot;Guntai&quot;},
	[&quot;gnu&quot;] = {&quot;Gnau&quot;},
	[&quot;gnw&quot;] = {&quot;Western Bolivian Guaraní&quot;},
	[&quot;gnz&quot;] = {&quot;Ganzi&quot;},
	[&quot;goa&quot;] = {&quot;Guro&quot;},
	[&quot;gob&quot;] = {&quot;Playero&quot;},
	[&quot;goc&quot;] = {&quot;Gorakor&quot;},
	[&quot;god&quot;] = {&quot;Godié&quot;},
	[&quot;goe&quot;] = {&quot;Gongduk&quot;},
	[&quot;gof&quot;] = {&quot;Gofa&quot;},
	[&quot;gog&quot;] = {&quot;Gogo&quot;},
	[&quot;goh&quot;] = {&quot;Old High German (ca. 750-1050)&quot;},
	[&quot;goi&quot;] = {&quot;Gobasi&quot;},
	[&quot;goj&quot;] = {&quot;Gowlan&quot;},
	[&quot;gok&quot;] = {&quot;Gowli&quot;},
	[&quot;gol&quot;] = {&quot;Gola&quot;},
	[&quot;gom&quot;] = {&quot;Goan Konkani&quot;},
	[&quot;gon&quot;] = {&quot;Gondi&quot;},
	[&quot;goo&quot;] = {&quot;Gone Dau&quot;},
	[&quot;gop&quot;] = {&quot;Yeretuar&quot;},
	[&quot;goq&quot;] = {&quot;Gorap&quot;},
	[&quot;gor&quot;] = {&quot;Gorontalo&quot;},
	[&quot;gos&quot;] = {&quot;Gronings&quot;},
	[&quot;got&quot;] = {&quot;Gothic&quot;},
	[&quot;gou&quot;] = {&quot;Gavar&quot;},
	[&quot;gov&quot;] = {&quot;Goo&quot;},
	[&quot;gow&quot;] = {&quot;Gorowa&quot;},
	[&quot;gox&quot;] = {&quot;Gobu&quot;},
	[&quot;goy&quot;] = {&quot;Goundo&quot;},
	[&quot;goz&quot;] = {&quot;Gozarkhani&quot;},
	[&quot;gpa&quot;] = {&quot;Gupa-Abawa&quot;},
	[&quot;gpe&quot;] = {&quot;Ghanaian Pidgin English&quot;},
	[&quot;gpn&quot;] = {&quot;Taiap&quot;},
	[&quot;gqa&quot;] = {&quot;Ga'anda&quot;},
	[&quot;gqi&quot;] = {&quot;Guiqiong&quot;},
	[&quot;gqn&quot;] = {&quot;Guana (Brazil)&quot;},
	[&quot;gqr&quot;] = {&quot;Gor&quot;},
	[&quot;gqu&quot;] = {&quot;Qau&quot;},
	[&quot;gra&quot;] = {&quot;Rajput Garasia&quot;},
	[&quot;grb&quot;] = {&quot;Grebo&quot;},
	[&quot;grc&quot;] = {&quot;Ancient Greek (to 1453)&quot;},
	[&quot;grd&quot;] = {&quot;Guruntum-Mbaaru&quot;},
	[&quot;grg&quot;] = {&quot;Madi&quot;},
	[&quot;grh&quot;] = {&quot;Gbiri-Niragu&quot;},
	[&quot;gri&quot;] = {&quot;Ghari&quot;},
	[&quot;grj&quot;] = {&quot;Southern Grebo&quot;},
	[&quot;grk&quot;] = {&quot;Greek languages&quot;},
	[&quot;grm&quot;] = {&quot;Kota Marudu Talantang&quot;},
	[&quot;gro&quot;] = {&quot;Groma&quot;},
	[&quot;grq&quot;] = {&quot;Gorovu&quot;},
	[&quot;grr&quot;] = {&quot;Taznatit&quot;},
	[&quot;grs&quot;] = {&quot;Gresi&quot;},
	[&quot;grt&quot;] = {&quot;Garo&quot;},
	[&quot;gru&quot;] = {&quot;Kistane&quot;},
	[&quot;grv&quot;] = {&quot;Central Grebo&quot;},
	[&quot;grw&quot;] = {&quot;Gweda&quot;},
	[&quot;grx&quot;] = {&quot;Guriaso&quot;},
	[&quot;gry&quot;] = {&quot;Barclayville Grebo&quot;},
	[&quot;grz&quot;] = {&quot;Guramalum&quot;},
	[&quot;gse&quot;] = {&quot;Ghanaian Sign Language&quot;},
	[&quot;gsg&quot;] = {&quot;German Sign Language&quot;},
	[&quot;gsl&quot;] = {&quot;Gusilay&quot;},
	[&quot;gsm&quot;] = {&quot;Guatemalan Sign Language&quot;},
	[&quot;gsn&quot;] = {&quot;Nema&quot;, &quot;Gusan&quot;},
	[&quot;gso&quot;] = {&quot;Southwest Gbaya&quot;},
	[&quot;gsp&quot;] = {&quot;Wasembo&quot;},
	[&quot;gss&quot;] = {&quot;Greek Sign Language&quot;},
	[&quot;gsw&quot;] = {&quot;Swiss German&quot;, &quot;Alemannic&quot;, &quot;Alsatian&quot;},
	[&quot;gta&quot;] = {&quot;Guató&quot;},
	[&quot;gtu&quot;] = {&quot;Aghu-Tharnggala&quot;},
	[&quot;gua&quot;] = {&quot;Shiki&quot;},
	[&quot;gub&quot;] = {&quot;Guajajára&quot;},
	[&quot;guc&quot;] = {&quot;Wayuu&quot;},
	[&quot;gud&quot;] = {&quot;Yocoboué Dida&quot;},
	[&quot;gue&quot;] = {&quot;Gurindji&quot;},
	[&quot;guf&quot;] = {&quot;Gupapuyngu&quot;},
	[&quot;gug&quot;] = {&quot;Paraguayan Guaraní&quot;},
	[&quot;guh&quot;] = {&quot;Guahibo&quot;},
	[&quot;gui&quot;] = {&quot;Eastern Bolivian Guaraní&quot;},
	[&quot;guk&quot;] = {&quot;Gumuz&quot;},
	[&quot;gul&quot;] = {&quot;Sea Island Creole English&quot;},
	[&quot;gum&quot;] = {&quot;Guambiano&quot;},
	[&quot;gun&quot;] = {&quot;Mbyá Guaraní&quot;},
	[&quot;guo&quot;] = {&quot;Guayabero&quot;},
	[&quot;gup&quot;] = {&quot;Gunwinggu&quot;},
	[&quot;guq&quot;] = {&quot;Aché&quot;},
	[&quot;gur&quot;] = {&quot;Farefare&quot;},
	[&quot;gus&quot;] = {&quot;Guinean Sign Language&quot;},
	[&quot;gut&quot;] = {&quot;Maléku Jaíka&quot;},
	[&quot;guu&quot;] = {&quot;Yanomamö&quot;},
	[&quot;guw&quot;] = {&quot;Gun&quot;},
	[&quot;gux&quot;] = {&quot;Gourmanchéma&quot;},
	[&quot;guz&quot;] = {&quot;Gusii&quot;, &quot;Ekegusii&quot;},
	[&quot;gva&quot;] = {&quot;Guana (Paraguay)&quot;},
	[&quot;gvc&quot;] = {&quot;Guanano&quot;},
	[&quot;gve&quot;] = {&quot;Duwet&quot;},
	[&quot;gvf&quot;] = {&quot;Golin&quot;},
	[&quot;gvj&quot;] = {&quot;Guajá&quot;},
	[&quot;gvl&quot;] = {&quot;Gulay&quot;},
	[&quot;gvm&quot;] = {&quot;Gurmana&quot;},
	[&quot;gvn&quot;] = {&quot;Kuku-Yalanji&quot;},
	[&quot;gvo&quot;] = {&quot;Gavião Do Jiparaná&quot;},
	[&quot;gvp&quot;] = {&quot;Pará Gavião&quot;},
	[&quot;gvr&quot;] = {&quot;Gurung&quot;},
	[&quot;gvs&quot;] = {&quot;Gumawana&quot;},
	[&quot;gvy&quot;] = {&quot;Guyani&quot;},
	[&quot;gwa&quot;] = {&quot;Mbato&quot;},
	[&quot;gwb&quot;] = {&quot;Gwa&quot;},
	[&quot;gwc&quot;] = {&quot;Gawri&quot;, &quot;Kalami&quot;},
	[&quot;gwd&quot;] = {&quot;Gawwada&quot;},
	[&quot;gwe&quot;] = {&quot;Gweno&quot;},
	[&quot;gwf&quot;] = {&quot;Gowro&quot;},
	[&quot;gwg&quot;] = {&quot;Moo&quot;},
	[&quot;gwi&quot;] = {&quot;Gwichʼin&quot;},
	[&quot;gwj&quot;] = {&quot;ǀGwi&quot;},
	[&quot;gwm&quot;] = {&quot;Awngthim&quot;},
	[&quot;gwn&quot;] = {&quot;Gwandara&quot;},
	[&quot;gwr&quot;] = {&quot;Gwere&quot;},
	[&quot;gwt&quot;] = {&quot;Gawar-Bati&quot;},
	[&quot;gwu&quot;] = {&quot;Guwamu&quot;},
	[&quot;gww&quot;] = {&quot;Kwini&quot;},
	[&quot;gwx&quot;] = {&quot;Gua&quot;},
	[&quot;gxx&quot;] = {&quot;Wè Southern&quot;},
	[&quot;gya&quot;] = {&quot;Northwest Gbaya&quot;},
	[&quot;gyb&quot;] = {&quot;Garus&quot;},
	[&quot;gyd&quot;] = {&quot;Kayardild&quot;},
	[&quot;gye&quot;] = {&quot;Gyem&quot;},
	[&quot;gyf&quot;] = {&quot;Gungabula&quot;},
	[&quot;gyg&quot;] = {&quot;Gbayi&quot;},
	[&quot;gyi&quot;] = {&quot;Gyele&quot;},
	[&quot;gyl&quot;] = {&quot;Gayil&quot;},
	[&quot;gym&quot;] = {&quot;Ngäbere&quot;},
	[&quot;gyn&quot;] = {&quot;Guyanese Creole English&quot;},
	[&quot;gyo&quot;] = {&quot;Gyalsumdo&quot;},
	[&quot;gyr&quot;] = {&quot;Guarayu&quot;},
	[&quot;gyy&quot;] = {&quot;Gunya&quot;},
	[&quot;gyz&quot;] = {&quot;Geji&quot;, &quot;Gyaazi&quot;},
	[&quot;gza&quot;] = {&quot;Ganza&quot;},
	[&quot;gzi&quot;] = {&quot;Gazi&quot;},
	[&quot;gzn&quot;] = {&quot;Gane&quot;},
	[&quot;haa&quot;] = {&quot;Han&quot;},
	[&quot;hab&quot;] = {&quot;Hanoi Sign Language&quot;},
	[&quot;hac&quot;] = {&quot;Gurani&quot;},
	[&quot;had&quot;] = {&quot;Hatam&quot;},
	[&quot;hae&quot;] = {&quot;Eastern Oromo&quot;},
	[&quot;haf&quot;] = {&quot;Haiphong Sign Language&quot;},
	[&quot;hag&quot;] = {&quot;Hanga&quot;},
	[&quot;hah&quot;] = {&quot;Hahon&quot;},
	[&quot;hai&quot;] = {&quot;Haida&quot;},
	[&quot;haj&quot;] = {&quot;Hajong&quot;},
	[&quot;hak&quot;] = {&quot;Hakka Chinese&quot;},
	[&quot;hal&quot;] = {&quot;Halang&quot;},
	[&quot;ham&quot;] = {&quot;Hewa&quot;},
	[&quot;han&quot;] = {&quot;Hangaza&quot;},
	[&quot;hao&quot;] = {&quot;Hakö&quot;},
	[&quot;hap&quot;] = {&quot;Hupla&quot;},
	[&quot;haq&quot;] = {&quot;Ha&quot;},
	[&quot;har&quot;] = {&quot;Harari&quot;},
	[&quot;has&quot;] = {&quot;Haisla&quot;},
	[&quot;hav&quot;] = {&quot;Havu&quot;},
	[&quot;haw&quot;] = {&quot;Hawaiian&quot;},
	[&quot;hax&quot;] = {&quot;Southern Haida&quot;},
	[&quot;hay&quot;] = {&quot;Haya&quot;},
	[&quot;haz&quot;] = {&quot;Hazaragi&quot;},
	[&quot;hba&quot;] = {&quot;Hamba&quot;},
	[&quot;hbb&quot;] = {&quot;Huba&quot;},
	[&quot;hbn&quot;] = {&quot;Heiban&quot;},
	[&quot;hbo&quot;] = {&quot;Ancient Hebrew&quot;},
	[&quot;hbu&quot;] = {&quot;Habu&quot;},
	[&quot;hca&quot;] = {&quot;Andaman Creole Hindi&quot;},
	[&quot;hch&quot;] = {&quot;Huichol&quot;},
	[&quot;hdn&quot;] = {&quot;Northern Haida&quot;},
	[&quot;hds&quot;] = {&quot;Honduras Sign Language&quot;},
	[&quot;hdy&quot;] = {&quot;Hadiyya&quot;},
	[&quot;hea&quot;] = {&quot;Northern Qiandong Miao&quot;},
	[&quot;hed&quot;] = {&quot;Herdé&quot;},
	[&quot;heg&quot;] = {&quot;Helong&quot;},
	[&quot;heh&quot;] = {&quot;Hehe&quot;},
	[&quot;hei&quot;] = {&quot;Heiltsuk&quot;},
	[&quot;hem&quot;] = {&quot;Hemba&quot;},
	[&quot;hgm&quot;] = {&quot;Haiǁom&quot;},
	[&quot;hgw&quot;] = {&quot;Haigwai&quot;},
	[&quot;hhi&quot;] = {&quot;Hoia Hoia&quot;},
	[&quot;hhr&quot;] = {&quot;Kerak&quot;},
	[&quot;hhy&quot;] = {&quot;Hoyahoya&quot;},
	[&quot;hia&quot;] = {&quot;Lamang&quot;},
	[&quot;hib&quot;] = {&quot;Hibito&quot;},
	[&quot;hid&quot;] = {&quot;Hidatsa&quot;},
	[&quot;hif&quot;] = {&quot;Fiji Hindi&quot;},
	[&quot;hig&quot;] = {&quot;Kamwe&quot;},
	[&quot;hih&quot;] = {&quot;Pamosu&quot;},
	[&quot;hii&quot;] = {&quot;Hinduri&quot;},
	[&quot;hij&quot;] = {&quot;Hijuk&quot;},
	[&quot;hik&quot;] = {&quot;Seit-Kaitetu&quot;},
	[&quot;hil&quot;] = {&quot;Hiligaynon&quot;},
	[&quot;him&quot;] = {&quot;Himachali languages&quot;, &quot;Western Pahari languages&quot;},
	[&quot;hio&quot;] = {&quot;Tsoa&quot;},
	[&quot;hir&quot;] = {&quot;Himarimã&quot;},
	[&quot;hit&quot;] = {&quot;Hittite&quot;},
	[&quot;hiw&quot;] = {&quot;Hiw&quot;},
	[&quot;hix&quot;] = {&quot;Hixkaryána&quot;},
	[&quot;hji&quot;] = {&quot;Haji&quot;},
	[&quot;hka&quot;] = {&quot;Kahe&quot;},
	[&quot;hke&quot;] = {&quot;Hunde&quot;},
	[&quot;hkh&quot;] = {&quot;Khah&quot;, &quot;Poguli&quot;},
	[&quot;hkk&quot;] = {&quot;Hunjara-Kaina Ke&quot;},
	[&quot;hkn&quot;] = {&quot;Mel-Khaonh&quot;},
	[&quot;hks&quot;] = {&quot;Hong Kong Sign Language&quot;, &quot;Heung Kong Sau Yue&quot;},
	[&quot;hla&quot;] = {&quot;Halia&quot;},
	[&quot;hlb&quot;] = {&quot;Halbi&quot;},
	[&quot;hld&quot;] = {&quot;Halang Doan&quot;},
	[&quot;hle&quot;] = {&quot;Hlersu&quot;},
	[&quot;hlt&quot;] = {&quot;Matu Chin&quot;},
	[&quot;hlu&quot;] = {&quot;Hieroglyphic Luwian&quot;},
	[&quot;hma&quot;] = {&quot;Southern Mashan Hmong&quot;, &quot;Southern Mashan Miao&quot;},
	[&quot;hmb&quot;] = {&quot;Humburi Senni Songhay&quot;},
	[&quot;hmc&quot;] = {&quot;Central Huishui Hmong&quot;, &quot;Central Huishui Miao&quot;},
	[&quot;hmd&quot;] = {&quot;Large Flowery Miao&quot;, &quot;A-hmaos&quot;, &quot;Da-Hua Miao&quot;},
	[&quot;hme&quot;] = {&quot;Eastern Huishui Hmong&quot;, &quot;Eastern Huishui Miao&quot;},
	[&quot;hmf&quot;] = {&quot;Hmong Don&quot;},
	[&quot;hmg&quot;] = {&quot;Southwestern Guiyang Hmong&quot;},
	[&quot;hmh&quot;] = {&quot;Southwestern Huishui Hmong&quot;, &quot;Southwestern Huishui Miao&quot;},
	[&quot;hmi&quot;] = {&quot;Northern Huishui Hmong&quot;, &quot;Northern Huishui Miao&quot;},
	[&quot;hmj&quot;] = {&quot;Ge&quot;, &quot;Gejia&quot;},
	[&quot;hmk&quot;] = {&quot;Maek&quot;},
	[&quot;hml&quot;] = {&quot;Luopohe Hmong&quot;, &quot;Luopohe Miao&quot;},
	[&quot;hmm&quot;] = {&quot;Central Mashan Hmong&quot;, &quot;Central Mashan Miao&quot;},
	[&quot;hmn&quot;] = {&quot;Hmong&quot;, &quot;Mong&quot;},
	[&quot;hmp&quot;] = {&quot;Northern Mashan Hmong&quot;, &quot;Northern Mashan Miao&quot;},
	[&quot;hmq&quot;] = {&quot;Eastern Qiandong Miao&quot;},
	[&quot;hmr&quot;] = {&quot;Hmar&quot;},
	[&quot;hms&quot;] = {&quot;Southern Qiandong Miao&quot;},
	[&quot;hmt&quot;] = {&quot;Hamtai&quot;},
	[&quot;hmu&quot;] = {&quot;Hamap&quot;},
	[&quot;hmv&quot;] = {&quot;Hmong Dô&quot;},
	[&quot;hmw&quot;] = {&quot;Western Mashan Hmong&quot;, &quot;Western Mashan Miao&quot;},
	[&quot;hmx&quot;] = {&quot;Hmong-Mien languages&quot;},
	[&quot;hmy&quot;] = {&quot;Southern Guiyang Hmong&quot;, &quot;Southern Guiyang Miao&quot;},
	[&quot;hmz&quot;] = {&quot;Hmong Shua&quot;, &quot;Sinicized Miao&quot;},
	[&quot;hna&quot;] = {&quot;Mina (Cameroon)&quot;},
	[&quot;hnd&quot;] = {&quot;Southern Hindko&quot;},
	[&quot;hne&quot;] = {&quot;Chhattisgarhi&quot;},
	[&quot;hng&quot;] = {&quot;Hungu&quot;},
	[&quot;hnh&quot;] = {&quot;ǁAni&quot;},
	[&quot;hni&quot;] = {&quot;Hani&quot;},
	[&quot;hnj&quot;] = {&quot;Hmong Njua&quot;, &quot;Mong Leng&quot;, &quot;Mong Njua&quot;},
	[&quot;hnn&quot;] = {&quot;Hanunoo&quot;},
	[&quot;hno&quot;] = {&quot;Northern Hindko&quot;},
	[&quot;hns&quot;] = {&quot;Caribbean Hindustani&quot;},
	[&quot;hnu&quot;] = {&quot;Hung&quot;},
	[&quot;hoa&quot;] = {&quot;Hoava&quot;},
	[&quot;hob&quot;] = {&quot;Mari (Madang Province)&quot;},
	[&quot;hoc&quot;] = {&quot;Ho&quot;},
	[&quot;hod&quot;] = {&quot;Holma&quot;},
	[&quot;hoe&quot;] = {&quot;Horom&quot;},
	[&quot;hoh&quot;] = {&quot;Hobyót&quot;},
	[&quot;hoi&quot;] = {&quot;Holikachuk&quot;},
	[&quot;hoj&quot;] = {&quot;Hadothi&quot;, &quot;Haroti&quot;},
	[&quot;hok&quot;] = {&quot;Hokan languages&quot;},
	[&quot;hol&quot;] = {&quot;Holu&quot;},
	[&quot;hom&quot;] = {&quot;Homa&quot;},
	[&quot;hoo&quot;] = {&quot;Holoholo&quot;},
	[&quot;hop&quot;] = {&quot;Hopi&quot;},
	[&quot;hor&quot;] = {&quot;Horo&quot;},
	[&quot;hos&quot;] = {&quot;Ho Chi Minh City Sign Language&quot;},
	[&quot;hot&quot;] = {&quot;Hote&quot;, &quot;Malê&quot;},
	[&quot;hov&quot;] = {&quot;Hovongan&quot;},
	[&quot;how&quot;] = {&quot;Honi&quot;},
	[&quot;hoy&quot;] = {&quot;Holiya&quot;},
	[&quot;hoz&quot;] = {&quot;Hozo&quot;},
	[&quot;hpo&quot;] = {&quot;Hpon&quot;},
	[&quot;hps&quot;] = {&quot;Hawai'i Sign Language (HSL)&quot;, &quot;Hawai'i Pidgin Sign Language&quot;},
	[&quot;hra&quot;] = {&quot;Hrangkhol&quot;},
	[&quot;hrc&quot;] = {&quot;Niwer Mil&quot;},
	[&quot;hre&quot;] = {&quot;Hre&quot;},
	[&quot;hrk&quot;] = {&quot;Haruku&quot;},
	[&quot;hrm&quot;] = {&quot;Horned Miao&quot;},
	[&quot;hro&quot;] = {&quot;Haroi&quot;},
	[&quot;hrp&quot;] = {&quot;Nhirrpi&quot;},
	[&quot;hrt&quot;] = {&quot;Hértevin&quot;},
	[&quot;hru&quot;] = {&quot;Hruso&quot;},
	[&quot;hrw&quot;] = {&quot;Warwar Feni&quot;},
	[&quot;hrx&quot;] = {&quot;Hunsrik&quot;},
	[&quot;hrz&quot;] = {&quot;Harzani&quot;},
	[&quot;hsb&quot;] = {&quot;Upper Sorbian&quot;},
	[&quot;hsh&quot;] = {&quot;Hungarian Sign Language&quot;},
	[&quot;hsl&quot;] = {&quot;Hausa Sign Language&quot;},
	[&quot;hsn&quot;] = {&quot;Xiang Chinese&quot;},
	[&quot;hss&quot;] = {&quot;Harsusi&quot;},
	[&quot;hti&quot;] = {&quot;Hoti&quot;},
	[&quot;hto&quot;] = {&quot;Minica Huitoto&quot;},
	[&quot;hts&quot;] = {&quot;Hadza&quot;},
	[&quot;htu&quot;] = {&quot;Hitu&quot;},
	[&quot;htx&quot;] = {&quot;Middle Hittite&quot;},
	[&quot;hub&quot;] = {&quot;Huambisa&quot;},
	[&quot;huc&quot;] = {&quot;ǂHua&quot;, &quot;ǂʼAmkhoe&quot;},
	[&quot;hud&quot;] = {&quot;Huaulu&quot;},
	[&quot;hue&quot;] = {&quot;San Francisco Del Mar Huave&quot;},
	[&quot;huf&quot;] = {&quot;Humene&quot;},
	[&quot;hug&quot;] = {&quot;Huachipaeri&quot;},
	[&quot;huh&quot;] = {&quot;Huilliche&quot;},
	[&quot;hui&quot;] = {&quot;Huli&quot;},
	[&quot;huj&quot;] = {&quot;Northern Guiyang Hmong&quot;, &quot;Northern Guiyang Miao&quot;},
	[&quot;huk&quot;] = {&quot;Hulung&quot;},
	[&quot;hul&quot;] = {&quot;Hula&quot;},
	[&quot;hum&quot;] = {&quot;Hungana&quot;},
	[&quot;huo&quot;] = {&quot;Hu&quot;},
	[&quot;hup&quot;] = {&quot;Hupa&quot;},
	[&quot;huq&quot;] = {&quot;Tsat&quot;},
	[&quot;hur&quot;] = {&quot;Halkomelem&quot;},
	[&quot;hus&quot;] = {&quot;Huastec&quot;},
	[&quot;hut&quot;] = {&quot;Humla&quot;},
	[&quot;huu&quot;] = {&quot;Murui Huitoto&quot;},
	[&quot;huv&quot;] = {&quot;San Mateo Del Mar Huave&quot;},
	[&quot;huw&quot;] = {&quot;Hukumina&quot;},
	[&quot;hux&quot;] = {&quot;Nüpode Huitoto&quot;},
	[&quot;huy&quot;] = {&quot;Hulaulá&quot;},
	[&quot;huz&quot;] = {&quot;Hunzib&quot;},
	[&quot;hvc&quot;] = {&quot;Haitian Vodoun Culture Language&quot;},
	[&quot;hve&quot;] = {&quot;San Dionisio Del Mar Huave&quot;},
	[&quot;hvk&quot;] = {&quot;Haveke&quot;},
	[&quot;hvn&quot;] = {&quot;Sabu&quot;},
	[&quot;hvv&quot;] = {&quot;Santa María Del Mar Huave&quot;},
	[&quot;hwa&quot;] = {&quot;Wané&quot;},
	[&quot;hwc&quot;] = {&quot;Hawai'i Creole English&quot;, &quot;Hawai'i Pidgin&quot;},
	[&quot;hwo&quot;] = {&quot;Hwana&quot;},
	[&quot;hya&quot;] = {&quot;Hya&quot;},
	[&quot;hyw&quot;] = {&quot;Western Armenian&quot;},
	[&quot;hyx&quot;] = {&quot;Armenian (family)&quot;},
	[&quot;iai&quot;] = {&quot;Iaai&quot;},
	[&quot;ian&quot;] = {&quot;Iatmul&quot;},
	[&quot;iar&quot;] = {&quot;Purari&quot;},
	[&quot;iba&quot;] = {&quot;Iban&quot;},
	[&quot;ibb&quot;] = {&quot;Ibibio&quot;},
	[&quot;ibd&quot;] = {&quot;Iwaidja&quot;},
	[&quot;ibe&quot;] = {&quot;Akpes&quot;},
	[&quot;ibg&quot;] = {&quot;Ibanag&quot;},
	[&quot;ibh&quot;] = {&quot;Bih&quot;},
	[&quot;ibl&quot;] = {&quot;Ibaloi&quot;},
	[&quot;ibm&quot;] = {&quot;Agoi&quot;},
	[&quot;ibn&quot;] = {&quot;Ibino&quot;},
	[&quot;ibr&quot;] = {&quot;Ibuoro&quot;},
	[&quot;ibu&quot;] = {&quot;Ibu&quot;},
	[&quot;iby&quot;] = {&quot;Ibani&quot;},
	[&quot;ica&quot;] = {&quot;Ede Ica&quot;},
	[&quot;ich&quot;] = {&quot;Etkywan&quot;},
	[&quot;icl&quot;] = {&quot;Icelandic Sign Language&quot;},
	[&quot;icr&quot;] = {&quot;Islander Creole English&quot;},
	[&quot;ida&quot;] = {&quot;Idakho-Isukha-Tiriki&quot;, &quot;Luidakho-Luisukha-Lutirichi&quot;},
	[&quot;idb&quot;] = {&quot;Indo-Portuguese&quot;},
	[&quot;idc&quot;] = {&quot;Idon&quot;, &quot;Ajiya&quot;},
	[&quot;idd&quot;] = {&quot;Ede Idaca&quot;},
	[&quot;ide&quot;] = {&quot;Idere&quot;},
	[&quot;idi&quot;] = {&quot;Idi&quot;},
	[&quot;idr&quot;] = {&quot;Indri&quot;},
	[&quot;ids&quot;] = {&quot;Idesa&quot;},
	[&quot;idt&quot;] = {&quot;Idaté&quot;},
	[&quot;idu&quot;] = {&quot;Idoma&quot;},
	[&quot;ifa&quot;] = {&quot;Amganad Ifugao&quot;},
	[&quot;ifb&quot;] = {&quot;Batad Ifugao&quot;, &quot;Ayangan Ifugao&quot;},
	[&quot;ife&quot;] = {&quot;Ifè&quot;},
	[&quot;iff&quot;] = {&quot;Ifo&quot;},
	[&quot;ifk&quot;] = {&quot;Tuwali Ifugao&quot;},
	[&quot;ifm&quot;] = {&quot;Teke-Fuumu&quot;},
	[&quot;ifu&quot;] = {&quot;Mayoyao Ifugao&quot;},
	[&quot;ify&quot;] = {&quot;Keley-I Kallahan&quot;},
	[&quot;igb&quot;] = {&quot;Ebira&quot;},
	[&quot;ige&quot;] = {&quot;Igede&quot;},
	[&quot;igg&quot;] = {&quot;Igana&quot;},
	[&quot;igl&quot;] = {&quot;Igala&quot;},
	[&quot;igm&quot;] = {&quot;Kanggape&quot;},
	[&quot;ign&quot;] = {&quot;Ignaciano&quot;},
	[&quot;igo&quot;] = {&quot;Isebe&quot;},
	[&quot;igs&quot;] = {&quot;Interglossa&quot;},
	[&quot;igw&quot;] = {&quot;Igwe&quot;},
	[&quot;ihb&quot;] = {&quot;Iha Based Pidgin&quot;},
	[&quot;ihi&quot;] = {&quot;Ihievbe&quot;},
	[&quot;ihp&quot;] = {&quot;Iha&quot;},
	[&quot;ihw&quot;] = {&quot;Bidhawal&quot;},
	[&quot;iin&quot;] = {&quot;Thiin&quot;},
	[&quot;iir&quot;] = {&quot;Indo-Iranian languages&quot;},
	[&quot;ijc&quot;] = {&quot;Izon&quot;},
	[&quot;ije&quot;] = {&quot;Biseni&quot;},
	[&quot;ijj&quot;] = {&quot;Ede Ije&quot;},
	[&quot;ijn&quot;] = {&quot;Kalabari&quot;},
	[&quot;ijo&quot;] = {&quot;Ijo languages&quot;},
	[&quot;ijs&quot;] = {&quot;Southeast Ijo&quot;},
	[&quot;ike&quot;] = {&quot;Eastern Canadian Inuktitut&quot;},
	[&quot;ikh&quot;] = {&quot;Ikhin-Arokho&quot;},
	[&quot;iki&quot;] = {&quot;Iko&quot;},
	[&quot;ikk&quot;] = {&quot;Ika&quot;},
	[&quot;ikl&quot;] = {&quot;Ikulu&quot;},
	[&quot;iko&quot;] = {&quot;Olulumo-Ikom&quot;},
	[&quot;ikp&quot;] = {&quot;Ikpeshi&quot;},
	[&quot;ikr&quot;] = {&quot;Ikaranggal&quot;},
	[&quot;iks&quot;] = {&quot;Inuit Sign Language&quot;},
	[&quot;ikt&quot;] = {&quot;Inuinnaqtun&quot;, &quot;Western Canadian Inuktitut&quot;},
	[&quot;ikv&quot;] = {&quot;Iku-Gora-Ankwa&quot;},
	[&quot;ikw&quot;] = {&quot;Ikwere&quot;},
	[&quot;ikx&quot;] = {&quot;Ik&quot;},
	[&quot;ikz&quot;] = {&quot;Ikizu&quot;},
	[&quot;ila&quot;] = {&quot;Ile Ape&quot;},
	[&quot;ilb&quot;] = {&quot;Ila&quot;},
	[&quot;ilg&quot;] = {&quot;Garig-Ilgar&quot;},
	[&quot;ili&quot;] = {&quot;Ili Turki&quot;},
	[&quot;ilk&quot;] = {&quot;Ilongot&quot;},
	[&quot;ilm&quot;] = {&quot;Iranun (Malaysia)&quot;},
	[&quot;ilo&quot;] = {&quot;Iloko&quot;},
	[&quot;ilp&quot;] = {&quot;Iranun (Philippines)&quot;},
	[&quot;ils&quot;] = {&quot;International Sign&quot;},
	[&quot;ilu&quot;] = {&quot;Ili'uun&quot;},
	[&quot;ilv&quot;] = {&quot;Ilue&quot;},
	[&quot;ima&quot;] = {&quot;Mala Malasar&quot;},
	[&quot;imi&quot;] = {&quot;Anamgura&quot;},
	[&quot;iml&quot;] = {&quot;Miluk&quot;},
	[&quot;imn&quot;] = {&quot;Imonda&quot;},
	[&quot;imo&quot;] = {&quot;Imbongu&quot;},
	[&quot;imr&quot;] = {&quot;Imroing&quot;},
	[&quot;ims&quot;] = {&quot;Marsian&quot;},
	[&quot;imt&quot;] = {&quot;Imotong&quot;},
	[&quot;imy&quot;] = {&quot;Milyan&quot;},
	[&quot;inb&quot;] = {&quot;Inga&quot;},
	[&quot;inc&quot;] = {&quot;Indic languages&quot;},
	[&quot;ine&quot;] = {&quot;Indo-European languages&quot;},
	[&quot;ing&quot;] = {&quot;Degexit'an&quot;},
	[&quot;inh&quot;] = {&quot;Ingush&quot;},
	[&quot;inj&quot;] = {&quot;Jungle Inga&quot;},
	[&quot;inl&quot;] = {&quot;Indonesian Sign Language&quot;},
	[&quot;inm&quot;] = {&quot;Minaean&quot;},
	[&quot;inn&quot;] = {&quot;Isinai&quot;},
	[&quot;ino&quot;] = {&quot;Inoke-Yate&quot;},
	[&quot;inp&quot;] = {&quot;Iñapari&quot;},
	[&quot;ins&quot;] = {&quot;Indian Sign Language&quot;},
	[&quot;int&quot;] = {&quot;Intha&quot;},
	[&quot;inz&quot;] = {&quot;Ineseño&quot;},
	[&quot;ior&quot;] = {&quot;Inor&quot;},
	[&quot;iou&quot;] = {&quot;Tuma-Irumu&quot;},
	[&quot;iow&quot;] = {&quot;Iowa-Oto&quot;},
	[&quot;ipi&quot;] = {&quot;Ipili&quot;},
	[&quot;ipo&quot;] = {&quot;Ipiko&quot;},
	[&quot;iqu&quot;] = {&quot;Iquito&quot;},
	[&quot;iqw&quot;] = {&quot;Ikwo&quot;},
	[&quot;ira&quot;] = {&quot;Iranian languages&quot;},
	[&quot;ire&quot;] = {&quot;Iresim&quot;},
	[&quot;irh&quot;] = {&quot;Irarutu&quot;},
	[&quot;iri&quot;] = {&quot;Rigwe&quot;, &quot;Irigwe&quot;},
	[&quot;irk&quot;] = {&quot;Iraqw&quot;},
	[&quot;irn&quot;] = {&quot;Irántxe&quot;},
	[&quot;iro&quot;] = {&quot;Iroquoian languages&quot;},
	[&quot;irr&quot;] = {&quot;Ir&quot;},
	[&quot;iru&quot;] = {&quot;Irula&quot;},
	[&quot;irx&quot;] = {&quot;Kamberau&quot;},
	[&quot;iry&quot;] = {&quot;Iraya&quot;},
	[&quot;isa&quot;] = {&quot;Isabi&quot;},
	[&quot;isc&quot;] = {&quot;Isconahua&quot;},
	[&quot;isd&quot;] = {&quot;Isnag&quot;},
	[&quot;ise&quot;] = {&quot;Italian Sign Language&quot;},
	[&quot;isg&quot;] = {&quot;Irish Sign Language&quot;},
	[&quot;ish&quot;] = {&quot;Esan&quot;},
	[&quot;isi&quot;] = {&quot;Nkem-Nkum&quot;},
	[&quot;isk&quot;] = {&quot;Ishkashimi&quot;},
	[&quot;ism&quot;] = {&quot;Masimasi&quot;},
	[&quot;isn&quot;] = {&quot;Isanzu&quot;},
	[&quot;iso&quot;] = {&quot;Isoko&quot;},
	[&quot;isr&quot;] = {&quot;Israeli Sign Language&quot;},
	[&quot;ist&quot;] = {&quot;Istriot&quot;},
	[&quot;isu&quot;] = {&quot;Isu (Menchum Division)&quot;},
	[&quot;itb&quot;] = {&quot;Binongan Itneg&quot;},
	[&quot;itc&quot;] = {&quot;Italic languages&quot;},
	[&quot;itd&quot;] = {&quot;Southern Tidung&quot;},
	[&quot;ite&quot;] = {&quot;Itene&quot;},
	[&quot;iti&quot;] = {&quot;Inlaod Itneg&quot;},
	[&quot;itk&quot;] = {&quot;Judeo-Italian&quot;},
	[&quot;itl&quot;] = {&quot;Itelmen&quot;},
	[&quot;itm&quot;] = {&quot;Itu Mbon Uzo&quot;},
	[&quot;ito&quot;] = {&quot;Itonama&quot;},
	[&quot;itr&quot;] = {&quot;Iteri&quot;},
	[&quot;its&quot;] = {&quot;Isekiri&quot;},
	[&quot;itt&quot;] = {&quot;Maeng Itneg&quot;},
	[&quot;itv&quot;] = {&quot;Itawit&quot;},
	[&quot;itw&quot;] = {&quot;Ito&quot;},
	[&quot;itx&quot;] = {&quot;Itik&quot;},
	[&quot;ity&quot;] = {&quot;Moyadan Itneg&quot;},
	[&quot;itz&quot;] = {&quot;Itzá&quot;},
	[&quot;ium&quot;] = {&quot;Iu Mien&quot;},
	[&quot;ivb&quot;] = {&quot;Ibatan&quot;},
	[&quot;ivv&quot;] = {&quot;Ivatan&quot;},
	[&quot;iwk&quot;] = {&quot;I-Wak&quot;},
	[&quot;iwm&quot;] = {&quot;Iwam&quot;},
	[&quot;iwo&quot;] = {&quot;Iwur&quot;},
	[&quot;iws&quot;] = {&quot;Sepik Iwam&quot;},
	[&quot;ixc&quot;] = {&quot;Ixcatec&quot;},
	[&quot;ixl&quot;] = {&quot;Ixil&quot;},
	[&quot;iya&quot;] = {&quot;Iyayu&quot;},
	[&quot;iyo&quot;] = {&quot;Mesaka&quot;},
	[&quot;iyx&quot;] = {&quot;Yaka (Congo)&quot;},
	[&quot;izh&quot;] = {&quot;Ingrian&quot;},
	[&quot;izm&quot;] = {&quot;Kizamani&quot;},
	[&quot;izr&quot;] = {&quot;Izere&quot;},
	[&quot;izz&quot;] = {&quot;Izii&quot;},
	[&quot;jaa&quot;] = {&quot;Jamamadí&quot;},
	[&quot;jab&quot;] = {&quot;Hyam&quot;},
	[&quot;jac&quot;] = {&quot;Popti'&quot;, &quot;Jakalteko&quot;},
	[&quot;jad&quot;] = {&quot;Jahanka&quot;},
	[&quot;jae&quot;] = {&quot;Yabem&quot;},
	[&quot;jaf&quot;] = {&quot;Jara&quot;},
	[&quot;jah&quot;] = {&quot;Jah Hut&quot;},
	[&quot;jaj&quot;] = {&quot;Zazao&quot;},
	[&quot;jak&quot;] = {&quot;Jakun&quot;},
	[&quot;jal&quot;] = {&quot;Yalahatan&quot;},
	[&quot;jam&quot;] = {&quot;Jamaican Creole English&quot;},
	[&quot;jan&quot;] = {&quot;Jandai&quot;},
	[&quot;jao&quot;] = {&quot;Yanyuwa&quot;},
	[&quot;jaq&quot;] = {&quot;Yaqay&quot;},
	[&quot;jas&quot;] = {&quot;New Caledonian Javanese&quot;},
	[&quot;jat&quot;] = {&quot;Jakati&quot;},
	[&quot;jau&quot;] = {&quot;Yaur&quot;},
	[&quot;jax&quot;] = {&quot;Jambi Malay&quot;},
	[&quot;jay&quot;] = {&quot;Yan-nhangu&quot;, &quot;Nhangu&quot;},
	[&quot;jaz&quot;] = {&quot;Jawe&quot;},
	[&quot;jbe&quot;] = {&quot;Judeo-Berber&quot;},
	[&quot;jbi&quot;] = {&quot;Badjiri&quot;},
	[&quot;jbj&quot;] = {&quot;Arandai&quot;},
	[&quot;jbk&quot;] = {&quot;Barikewa&quot;},
	[&quot;jbm&quot;] = {&quot;Bijim&quot;},
	[&quot;jbn&quot;] = {&quot;Nafusi&quot;},
	[&quot;jbo&quot;] = {&quot;Lojban&quot;},
	[&quot;jbr&quot;] = {&quot;Jofotek-Bromnya&quot;},
	[&quot;jbt&quot;] = {&quot;Jabutí&quot;},
	[&quot;jbu&quot;] = {&quot;Jukun Takum&quot;},
	[&quot;jbw&quot;] = {&quot;Yawijibaya&quot;},
	[&quot;jcs&quot;] = {&quot;Jamaican Country Sign Language&quot;},
	[&quot;jct&quot;] = {&quot;Krymchak&quot;},
	[&quot;jda&quot;] = {&quot;Jad&quot;},
	[&quot;jdg&quot;] = {&quot;Jadgali&quot;},
	[&quot;jdt&quot;] = {&quot;Judeo-Tat&quot;},
	[&quot;jeb&quot;] = {&quot;Jebero&quot;},
	[&quot;jee&quot;] = {&quot;Jerung&quot;},
	[&quot;jeh&quot;] = {&quot;Jeh&quot;},
	[&quot;jei&quot;] = {&quot;Yei&quot;},
	[&quot;jek&quot;] = {&quot;Jeri Kuo&quot;},
	[&quot;jel&quot;] = {&quot;Yelmek&quot;},
	[&quot;jen&quot;] = {&quot;Dza&quot;},
	[&quot;jer&quot;] = {&quot;Jere&quot;},
	[&quot;jet&quot;] = {&quot;Manem&quot;},
	[&quot;jeu&quot;] = {&quot;Jonkor Bourmataguil&quot;},
	[&quot;jgb&quot;] = {&quot;Ngbee&quot;},
	[&quot;jge&quot;] = {&quot;Judeo-Georgian&quot;},
	[&quot;jgk&quot;] = {&quot;Gwak&quot;},
	[&quot;jgo&quot;] = {&quot;Ngomba&quot;},
	[&quot;jhi&quot;] = {&quot;Jehai&quot;},
	[&quot;jhs&quot;] = {&quot;Jhankot Sign Language&quot;},
	[&quot;jia&quot;] = {&quot;Jina&quot;},
	[&quot;jib&quot;] = {&quot;Jibu&quot;},
	[&quot;jic&quot;] = {&quot;Tol&quot;},
	[&quot;jid&quot;] = {&quot;Bu (Kaduna State)&quot;},
	[&quot;jie&quot;] = {&quot;Jilbe&quot;},
	[&quot;jig&quot;] = {&quot;Jingulu&quot;, &quot;Djingili&quot;},
	[&quot;jih&quot;] = {&quot;sTodsde&quot;, &quot;Shangzhai&quot;},
	[&quot;jii&quot;] = {&quot;Jiiddu&quot;},
	[&quot;jil&quot;] = {&quot;Jilim&quot;},
	[&quot;jim&quot;] = {&quot;Jimi (Cameroon)&quot;},
	[&quot;jio&quot;] = {&quot;Jiamao&quot;},
	[&quot;jiq&quot;] = {&quot;Guanyinqiao&quot;, &quot;Lavrung&quot;},
	[&quot;jit&quot;] = {&quot;Jita&quot;},
	[&quot;jiu&quot;] = {&quot;Youle Jinuo&quot;},
	[&quot;jiv&quot;] = {&quot;Shuar&quot;},
	[&quot;jiy&quot;] = {&quot;Buyuan Jinuo&quot;},
	[&quot;jje&quot;] = {&quot;Jejueo&quot;},
	[&quot;jjr&quot;] = {&quot;Bankal&quot;},
	[&quot;jka&quot;] = {&quot;Kaera&quot;},
	[&quot;jkm&quot;] = {&quot;Mobwa Karen&quot;},
	[&quot;jko&quot;] = {&quot;Kubo&quot;},
	[&quot;jkp&quot;] = {&quot;Paku Karen&quot;},
	[&quot;jkr&quot;] = {&quot;Koro (India)&quot;},
	[&quot;jks&quot;] = {&quot;Amami Koniya Sign Language&quot;},
	[&quot;jku&quot;] = {&quot;Labir&quot;},
	[&quot;jle&quot;] = {&quot;Ngile&quot;},
	[&quot;jls&quot;] = {&quot;Jamaican Sign Language&quot;},
	[&quot;jma&quot;] = {&quot;Dima&quot;},
	[&quot;jmb&quot;] = {&quot;Zumbun&quot;},
	[&quot;jmc&quot;] = {&quot;Machame&quot;},
	[&quot;jmd&quot;] = {&quot;Yamdena&quot;},
	[&quot;jmi&quot;] = {&quot;Jimi (Nigeria)&quot;},
	[&quot;jml&quot;] = {&quot;Jumli&quot;},
	[&quot;jmn&quot;] = {&quot;Makuri Naga&quot;},
	[&quot;jmr&quot;] = {&quot;Kamara&quot;},
	[&quot;jms&quot;] = {&quot;Mashi (Nigeria)&quot;},
	[&quot;jmw&quot;] = {&quot;Mouwase&quot;},
	[&quot;jmx&quot;] = {&quot;Western Juxtlahuaca Mixtec&quot;},
	[&quot;jna&quot;] = {&quot;Jangshung&quot;},
	[&quot;jnd&quot;] = {&quot;Jandavra&quot;},
	[&quot;jng&quot;] = {&quot;Yangman&quot;},
	[&quot;jni&quot;] = {&quot;Janji&quot;},
	[&quot;jnj&quot;] = {&quot;Yemsa&quot;},
	[&quot;jnl&quot;] = {&quot;Rawat&quot;},
	[&quot;jns&quot;] = {&quot;Jaunsari&quot;},
	[&quot;job&quot;] = {&quot;Joba&quot;},
	[&quot;jod&quot;] = {&quot;Wojenaka&quot;},
	[&quot;jog&quot;] = {&quot;Jogi&quot;},
	[&quot;jor&quot;] = {&quot;Jorá&quot;},
	[&quot;jos&quot;] = {&quot;Jordanian Sign Language&quot;},
	[&quot;jow&quot;] = {&quot;Jowulu&quot;},
	[&quot;jpa&quot;] = {&quot;Jewish Palestinian Aramaic&quot;},
	[&quot;jpr&quot;] = {&quot;Judeo-Persian&quot;},
	[&quot;jpx&quot;] = {&quot;Japanese (family)&quot;},
	[&quot;jqr&quot;] = {&quot;Jaqaru&quot;},
	[&quot;jra&quot;] = {&quot;Jarai&quot;},
	[&quot;jrb&quot;] = {&quot;Judeo-Arabic&quot;},
	[&quot;jrr&quot;] = {&quot;Jiru&quot;},
	[&quot;jrt&quot;] = {&quot;Jakattoe&quot;},
	[&quot;jru&quot;] = {&quot;Japrería&quot;},
	[&quot;jsl&quot;] = {&quot;Japanese Sign Language&quot;},
	[&quot;jua&quot;] = {&quot;Júma&quot;},
	[&quot;jub&quot;] = {&quot;Wannu&quot;},
	[&quot;juc&quot;] = {&quot;Jurchen&quot;},
	[&quot;jud&quot;] = {&quot;Worodougou&quot;},
	[&quot;juh&quot;] = {&quot;Hõne&quot;},
	[&quot;jui&quot;] = {&quot;Ngadjuri&quot;},
	[&quot;juk&quot;] = {&quot;Wapan&quot;},
	[&quot;jul&quot;] = {&quot;Jirel&quot;},
	[&quot;jum&quot;] = {&quot;Jumjum&quot;},
	[&quot;jun&quot;] = {&quot;Juang&quot;},
	[&quot;juo&quot;] = {&quot;Jiba&quot;},
	[&quot;jup&quot;] = {&quot;Hupdë&quot;},
	[&quot;jur&quot;] = {&quot;Jurúna&quot;},
	[&quot;jus&quot;] = {&quot;Jumla Sign Language&quot;},
	[&quot;jut&quot;] = {&quot;Jutish&quot;},
	[&quot;juu&quot;] = {&quot;Ju&quot;},
	[&quot;juw&quot;] = {&quot;Wãpha&quot;},
	[&quot;juy&quot;] = {&quot;Juray&quot;},
	[&quot;jvd&quot;] = {&quot;Javindo&quot;},
	[&quot;jvn&quot;] = {&quot;Caribbean Javanese&quot;},
	[&quot;jwi&quot;] = {&quot;Jwira-Pepesa&quot;},
	[&quot;jya&quot;] = {&quot;Jiarong&quot;},
	[&quot;jye&quot;] = {&quot;Judeo-Yemeni Arabic&quot;},
	[&quot;jyy&quot;] = {&quot;Jaya&quot;},
	[&quot;kaa&quot;] = {&quot;Kara-Kalpak&quot;, &quot;Karakalpak&quot;},
	[&quot;kab&quot;] = {&quot;Kabyle&quot;},
	[&quot;kac&quot;] = {&quot;Kachin&quot;, &quot;Jingpho&quot;},
	[&quot;kad&quot;] = {&quot;Adara&quot;},
	[&quot;kae&quot;] = {&quot;Ketangalan&quot;},
	[&quot;kaf&quot;] = {&quot;Katso&quot;},
	[&quot;kag&quot;] = {&quot;Kajaman&quot;},
	[&quot;kah&quot;] = {&quot;Kara (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;kai&quot;] = {&quot;Karekare&quot;},
	[&quot;kaj&quot;] = {&quot;Jju&quot;},
	[&quot;kak&quot;] = {&quot;Kalanguya&quot;, &quot;Kayapa Kallahan&quot;},
	[&quot;kam&quot;] = {&quot;Kamba (Kenya)&quot;},
	[&quot;kao&quot;] = {&quot;Xaasongaxango&quot;},
	[&quot;kap&quot;] = {&quot;Bezhta&quot;},
	[&quot;kaq&quot;] = {&quot;Capanahua&quot;},
	[&quot;kar&quot;] = {&quot;Karen languages&quot;},
	[&quot;kav&quot;] = {&quot;Katukína&quot;},
	[&quot;kaw&quot;] = {&quot;Kawi&quot;},
	[&quot;kax&quot;] = {&quot;Kao&quot;},
	[&quot;kay&quot;] = {&quot;Kamayurá&quot;},
	[&quot;kba&quot;] = {&quot;Kalarko&quot;},
	[&quot;kbb&quot;] = {&quot;Kaxuiâna&quot;},
	[&quot;kbc&quot;] = {&quot;Kadiwéu&quot;},
	[&quot;kbd&quot;] = {&quot;Kabardian&quot;},
	[&quot;kbe&quot;] = {&quot;Kanju&quot;},
	[&quot;kbg&quot;] = {&quot;Khamba&quot;},
	[&quot;kbh&quot;] = {&quot;Camsá&quot;},
	[&quot;kbi&quot;] = {&quot;Kaptiau&quot;},
	[&quot;kbj&quot;] = {&quot;Kari&quot;},
	[&quot;kbk&quot;] = {&quot;Grass Koiari&quot;},
	[&quot;kbl&quot;] = {&quot;Kanembu&quot;},
	[&quot;kbm&quot;] = {&quot;Iwal&quot;},
	[&quot;kbn&quot;] = {&quot;Kare (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;kbo&quot;] = {&quot;Keliko&quot;},
	[&quot;kbp&quot;] = {&quot;Kabiyè&quot;},
	[&quot;kbq&quot;] = {&quot;Kamano&quot;},
	[&quot;kbr&quot;] = {&quot;Kafa&quot;},
	[&quot;kbs&quot;] = {&quot;Kande&quot;},
	[&quot;kbt&quot;] = {&quot;Abadi&quot;},
	[&quot;kbu&quot;] = {&quot;Kabutra&quot;},
	[&quot;kbv&quot;] = {&quot;Dera (Indonesia)&quot;},
	[&quot;kbw&quot;] = {&quot;Kaiep&quot;},
	[&quot;kbx&quot;] = {&quot;Ap Ma&quot;},
	[&quot;kby&quot;] = {&quot;Manga Kanuri&quot;},
	[&quot;kbz&quot;] = {&quot;Duhwa&quot;},
	[&quot;kca&quot;] = {&quot;Khanty&quot;},
	[&quot;kcb&quot;] = {&quot;Kawacha&quot;},
	[&quot;kcc&quot;] = {&quot;Lubila&quot;},
	[&quot;kcd&quot;] = {&quot;Ngkâlmpw Kanum&quot;},
	[&quot;kce&quot;] = {&quot;Kaivi&quot;},
	[&quot;kcf&quot;] = {&quot;Ukaan&quot;},
	[&quot;kcg&quot;] = {&quot;Tyap&quot;},
	[&quot;kch&quot;] = {&quot;Vono&quot;},
	[&quot;kci&quot;] = {&quot;Kamantan&quot;},
	[&quot;kcj&quot;] = {&quot;Kobiana&quot;},
	[&quot;kck&quot;] = {&quot;Kalanga&quot;},
	[&quot;kcl&quot;] = {&quot;Kela (Papua New Guinea)&quot;, &quot;Kala&quot;},
	[&quot;kcm&quot;] = {&quot;Gula (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;kcn&quot;] = {&quot;Nubi&quot;},
	[&quot;kco&quot;] = {&quot;Kinalakna&quot;},
	[&quot;kcp&quot;] = {&quot;Kanga&quot;},
	[&quot;kcq&quot;] = {&quot;Kamo&quot;},
	[&quot;kcr&quot;] = {&quot;Katla&quot;},
	[&quot;kcs&quot;] = {&quot;Koenoem&quot;},
	[&quot;kct&quot;] = {&quot;Kaian&quot;},
	[&quot;kcu&quot;] = {&quot;Kami (Tanzania)&quot;},
	[&quot;kcv&quot;] = {&quot;Kete&quot;},
	[&quot;kcw&quot;] = {&quot;Kabwari&quot;},
	[&quot;kcx&quot;] = {&quot;Kachama-Ganjule&quot;},
	[&quot;kcy&quot;] = {&quot;Korandje&quot;},
	[&quot;kcz&quot;] = {&quot;Konongo&quot;},
	[&quot;kda&quot;] = {&quot;Worimi&quot;},
	[&quot;kdc&quot;] = {&quot;Kutu&quot;},
	[&quot;kdd&quot;] = {&quot;Yankunytjatjara&quot;},
	[&quot;kde&quot;] = {&quot;Makonde&quot;},
	[&quot;kdf&quot;] = {&quot;Mamusi&quot;},
	[&quot;kdg&quot;] = {&quot;Seba&quot;},
	[&quot;kdh&quot;] = {&quot;Tem&quot;},
	[&quot;kdi&quot;] = {&quot;Kumam&quot;},
	[&quot;kdj&quot;] = {&quot;Karamojong&quot;},
	[&quot;kdk&quot;] = {&quot;Numèè&quot;, &quot;Kwényi&quot;},
	[&quot;kdl&quot;] = {&quot;Tsikimba&quot;},
	[&quot;kdm&quot;] = {&quot;Kagoma&quot;},
	[&quot;kdn&quot;] = {&quot;Kunda&quot;},
	[&quot;kdo&quot;] = {&quot;Kordofanian languages&quot;},
	[&quot;kdp&quot;] = {&quot;Kaningdon-Nindem&quot;},
	[&quot;kdq&quot;] = {&quot;Koch&quot;},
	[&quot;kdr&quot;] = {&quot;Karaim&quot;},
	[&quot;kdt&quot;] = {&quot;Kuy&quot;},
	[&quot;kdu&quot;] = {&quot;Kadaru&quot;},
	[&quot;kdw&quot;] = {&quot;Koneraw&quot;},
	[&quot;kdx&quot;] = {&quot;Kam&quot;},
	[&quot;kdy&quot;] = {&quot;Keder&quot;, &quot;Keijar&quot;},
	[&quot;kdz&quot;] = {&quot;Kwaja&quot;},
	[&quot;kea&quot;] = {&quot;Kabuverdianu&quot;},
	[&quot;keb&quot;] = {&quot;Kélé&quot;},
	[&quot;kec&quot;] = {&quot;Keiga&quot;},
	[&quot;ked&quot;] = {&quot;Kerewe&quot;},
	[&quot;kee&quot;] = {&quot;Eastern Keres&quot;},
	[&quot;kef&quot;] = {&quot;Kpessi&quot;},
	[&quot;keg&quot;] = {&quot;Tese&quot;},
	[&quot;keh&quot;] = {&quot;Keak&quot;},
	[&quot;kei&quot;] = {&quot;Kei&quot;},
	[&quot;kej&quot;] = {&quot;Kadar&quot;},
	[&quot;kek&quot;] = {&quot;Kekchí&quot;},
	[&quot;kel&quot;] = {&quot;Kela (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;kem&quot;] = {&quot;Kemak&quot;},
	[&quot;ken&quot;] = {&quot;Kenyang&quot;},
	[&quot;keo&quot;] = {&quot;Kakwa&quot;},
	[&quot;kep&quot;] = {&quot;Kaikadi&quot;},
	[&quot;keq&quot;] = {&quot;Kamar&quot;},
	[&quot;ker&quot;] = {&quot;Kera&quot;},
	[&quot;kes&quot;] = {&quot;Kugbo&quot;},
	[&quot;ket&quot;] = {&quot;Ket&quot;},
	[&quot;keu&quot;] = {&quot;Akebu&quot;},
	[&quot;kev&quot;] = {&quot;Kanikkaran&quot;},
	[&quot;kew&quot;] = {&quot;West Kewa&quot;},
	[&quot;kex&quot;] = {&quot;Kukna&quot;},
	[&quot;key&quot;] = {&quot;Kupia&quot;},
	[&quot;kez&quot;] = {&quot;Kukele&quot;},
	[&quot;kfa&quot;] = {&quot;Kodava&quot;},
	[&quot;kfb&quot;] = {&quot;Northwestern Kolami&quot;},
	[&quot;kfc&quot;] = {&quot;Konda-Dora&quot;},
	[&quot;kfd&quot;] = {&quot;Korra Koraga&quot;},
	[&quot;kfe&quot;] = {&quot;Kota (India)&quot;},
	[&quot;kff&quot;] = {&quot;Koya&quot;},
	[&quot;kfg&quot;] = {&quot;Kudiya&quot;},
	[&quot;kfh&quot;] = {&quot;Kurichiya&quot;},
	[&quot;kfi&quot;] = {&quot;Kannada Kurumba&quot;},
	[&quot;kfj&quot;] = {&quot;Kemiehua&quot;},
	[&quot;kfk&quot;] = {&quot;Kinnauri&quot;},
	[&quot;kfl&quot;] = {&quot;Kung&quot;},
	[&quot;kfm&quot;] = {&quot;Khunsari&quot;},
	[&quot;kfn&quot;] = {&quot;Kuk&quot;},
	[&quot;kfo&quot;] = {&quot;Koro (Côte d'Ivoire)&quot;},
	[&quot;kfp&quot;] = {&quot;Korwa&quot;},
	[&quot;kfq&quot;] = {&quot;Korku&quot;},
	[&quot;kfr&quot;] = {&quot;Kachhi&quot;, &quot;Kutchi&quot;},
	[&quot;kfs&quot;] = {&quot;Bilaspuri&quot;},
	[&quot;kft&quot;] = {&quot;Kanjari&quot;},
	[&quot;kfu&quot;] = {&quot;Katkari&quot;},
	[&quot;kfv&quot;] = {&quot;Kurmukar&quot;},
	[&quot;kfw&quot;] = {&quot;Kharam Naga&quot;},
	[&quot;kfx&quot;] = {&quot;Kullu Pahari&quot;},
	[&quot;kfy&quot;] = {&quot;Kumaoni&quot;},
	[&quot;kfz&quot;] = {&quot;Koromfé&quot;},
	[&quot;kga&quot;] = {&quot;Koyaga&quot;},
	[&quot;kgb&quot;] = {&quot;Kawe&quot;},
	[&quot;kge&quot;] = {&quot;Komering&quot;},
	[&quot;kgf&quot;] = {&quot;Kube&quot;},
	[&quot;kgg&quot;] = {&quot;Kusunda&quot;},
	[&quot;kgi&quot;] = {&quot;Selangor Sign Language&quot;},
	[&quot;kgj&quot;] = {&quot;Gamale Kham&quot;},
	[&quot;kgk&quot;] = {&quot;Kaiwá&quot;},
	[&quot;kgl&quot;] = {&quot;Kunggari&quot;},
	[&quot;kgn&quot;] = {&quot;Karingani&quot;},
	[&quot;kgo&quot;] = {&quot;Krongo&quot;},
	[&quot;kgp&quot;] = {&quot;Kaingang&quot;},
	[&quot;kgq&quot;] = {&quot;Kamoro&quot;},
	[&quot;kgr&quot;] = {&quot;Abun&quot;},
	[&quot;kgs&quot;] = {&quot;Kumbainggar&quot;},
	[&quot;kgt&quot;] = {&quot;Somyev&quot;},
	[&quot;kgu&quot;] = {&quot;Kobol&quot;},
	[&quot;kgv&quot;] = {&quot;Karas&quot;},
	[&quot;kgw&quot;] = {&quot;Karon Dori&quot;},
	[&quot;kgx&quot;] = {&quot;Kamaru&quot;},
	[&quot;kgy&quot;] = {&quot;Kyerung&quot;},
	[&quot;kha&quot;] = {&quot;Khasi&quot;},
	[&quot;khb&quot;] = {&quot;Lü&quot;},
	[&quot;khc&quot;] = {&quot;Tukang Besi North&quot;},
	[&quot;khd&quot;] = {&quot;Bädi Kanum&quot;},
	[&quot;khe&quot;] = {&quot;Korowai&quot;},
	[&quot;khf&quot;] = {&quot;Khuen&quot;},
	[&quot;khg&quot;] = {&quot;Khams Tibetan&quot;},
	[&quot;khh&quot;] = {&quot;Kehu&quot;},
	[&quot;khi&quot;] = {&quot;Khoisan languages&quot;},
	[&quot;khj&quot;] = {&quot;Kuturmi&quot;},
	[&quot;khk&quot;] = {&quot;Halh Mongolian&quot;},
	[&quot;khl&quot;] = {&quot;Lusi&quot;},
	[&quot;khn&quot;] = {&quot;Khandesi&quot;},
	[&quot;kho&quot;] = {&quot;Khotanese&quot;, &quot;Sakan&quot;},
	[&quot;khp&quot;] = {&quot;Kapori&quot;, &quot;Kapauri&quot;},
	[&quot;khq&quot;] = {&quot;Koyra Chiini Songhay&quot;},
	[&quot;khr&quot;] = {&quot;Kharia&quot;},
	[&quot;khs&quot;] = {&quot;Kasua&quot;},
	[&quot;kht&quot;] = {&quot;Khamti&quot;},
	[&quot;khu&quot;] = {&quot;Nkhumbi&quot;},
	[&quot;khv&quot;] = {&quot;Khvarshi&quot;},
	[&quot;khw&quot;] = {&quot;Khowar&quot;},
	[&quot;khx&quot;] = {&quot;Kanu&quot;},
	[&quot;khy&quot;] = {&quot;Kele (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;khz&quot;] = {&quot;Keapara&quot;},
	[&quot;kia&quot;] = {&quot;Kim&quot;},
	[&quot;kib&quot;] = {&quot;Koalib&quot;},
	[&quot;kic&quot;] = {&quot;Kickapoo&quot;},
	[&quot;kid&quot;] = {&quot;Koshin&quot;},
	[&quot;kie&quot;] = {&quot;Kibet&quot;},
	[&quot;kif&quot;] = {&quot;Eastern Parbate Kham&quot;},
	[&quot;kig&quot;] = {&quot;Kimaama&quot;, &quot;Kimaghima&quot;},
	[&quot;kih&quot;] = {&quot;Kilmeri&quot;},
	[&quot;kii&quot;] = {&quot;Kitsai&quot;},
	[&quot;kij&quot;] = {&quot;Kilivila&quot;},
	[&quot;kil&quot;] = {&quot;Kariya&quot;},
	[&quot;kim&quot;] = {&quot;Karagas&quot;},
	[&quot;kio&quot;] = {&quot;Kiowa&quot;},
	[&quot;kip&quot;] = {&quot;Sheshi Kham&quot;},
	[&quot;kiq&quot;] = {&quot;Kosadle&quot;, &quot;Kosare&quot;},
	[&quot;kis&quot;] = {&quot;Kis&quot;},
	[&quot;kit&quot;] = {&quot;Agob&quot;},
	[&quot;kiu&quot;] = {&quot;Kirmanjki (individual language)&quot;},
	[&quot;kiv&quot;] = {&quot;Kimbu&quot;},
	[&quot;kiw&quot;] = {&quot;Northeast Kiwai&quot;},
	[&quot;kix&quot;] = {&quot;Khiamniungan Naga&quot;},
	[&quot;kiy&quot;] = {&quot;Kirikiri&quot;},
	[&quot;kiz&quot;] = {&quot;Kisi&quot;},
	[&quot;kja&quot;] = {&quot;Mlap&quot;},
	[&quot;kjb&quot;] = {&quot;Q'anjob'al&quot;, &quot;Kanjobal&quot;},
	[&quot;kjc&quot;] = {&quot;Coastal Konjo&quot;},
	[&quot;kjd&quot;] = {&quot;Southern Kiwai&quot;},
	[&quot;kje&quot;] = {&quot;Kisar&quot;},
	[&quot;kjg&quot;] = {&quot;Khmu&quot;},
	[&quot;kjh&quot;] = {&quot;Khakas&quot;},
	[&quot;kji&quot;] = {&quot;Zabana&quot;},
	[&quot;kjj&quot;] = {&quot;Khinalugh&quot;},
	[&quot;kjk&quot;] = {&quot;Highland Konjo&quot;},
	[&quot;kjl&quot;] = {&quot;Western Parbate Kham&quot;},
	[&quot;kjm&quot;] = {&quot;Kháng&quot;},
	[&quot;kjn&quot;] = {&quot;Kunjen&quot;},
	[&quot;kjo&quot;] = {&quot;Harijan Kinnauri&quot;},
	[&quot;kjp&quot;] = {&quot;Pwo Eastern Karen&quot;},
	[&quot;kjq&quot;] = {&quot;Western Keres&quot;},
	[&quot;kjr&quot;] = {&quot;Kurudu&quot;},
	[&quot;kjs&quot;] = {&quot;East Kewa&quot;},
	[&quot;kjt&quot;] = {&quot;Phrae Pwo Karen&quot;},
	[&quot;kju&quot;] = {&quot;Kashaya&quot;},
	[&quot;kjv&quot;] = {&quot;Kaikavian Literary Language&quot;},
	[&quot;kjx&quot;] = {&quot;Ramopa&quot;},
	[&quot;kjy&quot;] = {&quot;Erave&quot;},
	[&quot;kjz&quot;] = {&quot;Bumthangkha&quot;},
	[&quot;kka&quot;] = {&quot;Kakanda&quot;},
	[&quot;kkb&quot;] = {&quot;Kwerisa&quot;},
	[&quot;kkc&quot;] = {&quot;Odoodee&quot;},
	[&quot;kkd&quot;] = {&quot;Kinuku&quot;},
	[&quot;kke&quot;] = {&quot;Kakabe&quot;},
	[&quot;kkf&quot;] = {&quot;Kalaktang Monpa&quot;},
	[&quot;kkg&quot;] = {&quot;Mabaka Valley Kalinga&quot;},
	[&quot;kkh&quot;] = {&quot;Khün&quot;},
	[&quot;kki&quot;] = {&quot;Kagulu&quot;},
	[&quot;kkj&quot;] = {&quot;Kako&quot;},
	[&quot;kkk&quot;] = {&quot;Kokota&quot;},
	[&quot;kkl&quot;] = {&quot;Kosarek Yale&quot;},
	[&quot;kkm&quot;] = {&quot;Kiong&quot;},
	[&quot;kkn&quot;] = {&quot;Kon Keu&quot;},
	[&quot;kko&quot;] = {&quot;Karko&quot;},
	[&quot;kkp&quot;] = {&quot;Gugubera&quot;, &quot;Koko-Bera&quot;},
	[&quot;kkq&quot;] = {&quot;Kaeku&quot;},
	[&quot;kkr&quot;] = {&quot;Kir-Balar&quot;},
	[&quot;kks&quot;] = {&quot;Giiwo&quot;},
	[&quot;kkt&quot;] = {&quot;Koi&quot;},
	[&quot;kku&quot;] = {&quot;Tumi&quot;},
	[&quot;kkv&quot;] = {&quot;Kangean&quot;},
	[&quot;kkw&quot;] = {&quot;Teke-Kukuya&quot;},
	[&quot;kkx&quot;] = {&quot;Kohin&quot;},
	[&quot;kky&quot;] = {&quot;Guugu Yimidhirr&quot;, &quot;Guguyimidjir&quot;},
	[&quot;kkz&quot;] = {&quot;Kaska&quot;},
	[&quot;kla&quot;] = {&quot;Klamath-Modoc&quot;},
	[&quot;klb&quot;] = {&quot;Kiliwa&quot;},
	[&quot;klc&quot;] = {&quot;Kolbila&quot;},
	[&quot;kld&quot;] = {&quot;Gamilaraay&quot;},
	[&quot;kle&quot;] = {&quot;Kulung (Nepal)&quot;},
	[&quot;klf&quot;] = {&quot;Kendeje&quot;},
	[&quot;klg&quot;] = {&quot;Tagakaulo&quot;},
	[&quot;klh&quot;] = {&quot;Weliki&quot;},
	[&quot;kli&quot;] = {&quot;Kalumpang&quot;},
	[&quot;klj&quot;] = {&quot;Khalaj&quot;},
	[&quot;klk&quot;] = {&quot;Kono (Nigeria)&quot;},
	[&quot;kll&quot;] = {&quot;Kagan Kalagan&quot;},
	[&quot;klm&quot;] = {&quot;Migum&quot;},
	[&quot;kln&quot;] = {&quot;Kalenjin&quot;},
	[&quot;klo&quot;] = {&quot;Kapya&quot;},
	[&quot;klp&quot;] = {&quot;Kamasa&quot;},
	[&quot;klq&quot;] = {&quot;Rumu&quot;},
	[&quot;klr&quot;] = {&quot;Khaling&quot;},
	[&quot;kls&quot;] = {&quot;Kalasha&quot;},
	[&quot;klt&quot;] = {&quot;Nukna&quot;},
	[&quot;klu&quot;] = {&quot;Klao&quot;},
	[&quot;klv&quot;] = {&quot;Maskelynes&quot;},
	[&quot;klw&quot;] = {&quot;Tado&quot;, &quot;Lindu&quot;},
	[&quot;klx&quot;] = {&quot;Koluwawa&quot;},
	[&quot;kly&quot;] = {&quot;Kalao&quot;},
	[&quot;klz&quot;] = {&quot;Kabola&quot;},
	[&quot;kma&quot;] = {&quot;Konni&quot;},
	[&quot;kmb&quot;] = {&quot;Kimbundu&quot;},
	[&quot;kmc&quot;] = {&quot;Southern Dong&quot;},
	[&quot;kmd&quot;] = {&quot;Majukayang Kalinga&quot;},
	[&quot;kme&quot;] = {&quot;Bakole&quot;},
	[&quot;kmf&quot;] = {&quot;Kare (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;kmg&quot;] = {&quot;Kâte&quot;},
	[&quot;kmh&quot;] = {&quot;Kalam&quot;},
	[&quot;kmi&quot;] = {&quot;Kami (Nigeria)&quot;},
	[&quot;kmj&quot;] = {&quot;Kumarbhag Paharia&quot;},
	[&quot;kmk&quot;] = {&quot;Limos Kalinga&quot;},
	[&quot;kml&quot;] = {&quot;Tanudan Kalinga&quot;},
	[&quot;kmm&quot;] = {&quot;Kom (India)&quot;},
	[&quot;kmn&quot;] = {&quot;Awtuw&quot;},
	[&quot;kmo&quot;] = {&quot;Kwoma&quot;},
	[&quot;kmp&quot;] = {&quot;Gimme&quot;},
	[&quot;kmq&quot;] = {&quot;Kwama&quot;},
	[&quot;kmr&quot;] = {&quot;Northern Kurdish&quot;},
	[&quot;kms&quot;] = {&quot;Kamasau&quot;},
	[&quot;kmt&quot;] = {&quot;Kemtuik&quot;},
	[&quot;kmu&quot;] = {&quot;Kanite&quot;},
	[&quot;kmv&quot;] = {&quot;Karipúna Creole French&quot;},
	[&quot;kmw&quot;] = {&quot;Komo (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;kmx&quot;] = {&quot;Waboda&quot;},
	[&quot;kmy&quot;] = {&quot;Koma&quot;},
	[&quot;kmz&quot;] = {&quot;Khorasani Turkish&quot;},
	[&quot;kna&quot;] = {&quot;Dera (Nigeria)&quot;},
	[&quot;knb&quot;] = {&quot;Lubuagan Kalinga&quot;},
	[&quot;knc&quot;] = {&quot;Central Kanuri&quot;},
	[&quot;knd&quot;] = {&quot;Konda&quot;},
	[&quot;kne&quot;] = {&quot;Kankanaey&quot;},
	[&quot;knf&quot;] = {&quot;Mankanya&quot;},
	[&quot;kng&quot;] = {&quot;Koongo&quot;},
	[&quot;kni&quot;] = {&quot;Kanufi&quot;},
	[&quot;knj&quot;] = {&quot;Western Kanjobal&quot;},
	[&quot;knk&quot;] = {&quot;Kuranko&quot;},
	[&quot;knl&quot;] = {&quot;Keninjal&quot;},
	[&quot;knm&quot;] = {&quot;Kanamarí&quot;},
	[&quot;knn&quot;] = {&quot;Konkani (individual language)&quot;},
	[&quot;kno&quot;] = {&quot;Kono (Sierra Leone)&quot;},
	[&quot;knp&quot;] = {&quot;Kwanja&quot;},
	[&quot;knq&quot;] = {&quot;Kintaq&quot;},
	[&quot;knr&quot;] = {&quot;Kaningra&quot;},
	[&quot;kns&quot;] = {&quot;Kensiu&quot;},
	[&quot;knt&quot;] = {&quot;Panoan Katukína&quot;},
	[&quot;knu&quot;] = {&quot;Kono (Guinea)&quot;},
	[&quot;knv&quot;] = {&quot;Tabo&quot;},
	[&quot;knw&quot;] = {&quot;Kung-Ekoka&quot;},
	[&quot;knx&quot;] = {&quot;Kendayan&quot;, &quot;Salako&quot;},
	[&quot;kny&quot;] = {&quot;Kanyok&quot;},
	[&quot;knz&quot;] = {&quot;Kalamsé&quot;},
	[&quot;koa&quot;] = {&quot;Konomala&quot;},
	[&quot;koc&quot;] = {&quot;Kpati&quot;},
	[&quot;kod&quot;] = {&quot;Kodi&quot;},
	[&quot;koe&quot;] = {&quot;Kacipo-Bale Suri&quot;},
	[&quot;kof&quot;] = {&quot;Kubi&quot;},
	[&quot;kog&quot;] = {&quot;Cogui&quot;, &quot;Kogi&quot;},
	[&quot;koh&quot;] = {&quot;Koyo&quot;},
	[&quot;koi&quot;] = {&quot;Komi-Permyak&quot;},
	[&quot;kok&quot;] = {&quot;Konkani (macrolanguage)&quot;},
	[&quot;kol&quot;] = {&quot;Kol (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;koo&quot;] = {&quot;Konzo&quot;},
	[&quot;kop&quot;] = {&quot;Waube&quot;},
	[&quot;koq&quot;] = {&quot;Kota (Gabon)&quot;},
	[&quot;kos&quot;] = {&quot;Kosraean&quot;},
	[&quot;kot&quot;] = {&quot;Lagwan&quot;},
	[&quot;kou&quot;] = {&quot;Koke&quot;},
	[&quot;kov&quot;] = {&quot;Kudu-Camo&quot;},
	[&quot;kow&quot;] = {&quot;Kugama&quot;},
	[&quot;koy&quot;] = {&quot;Koyukon&quot;},
	[&quot;koz&quot;] = {&quot;Korak&quot;},
	[&quot;kpa&quot;] = {&quot;Kutto&quot;},
	[&quot;kpb&quot;] = {&quot;Mullu Kurumba&quot;},
	[&quot;kpc&quot;] = {&quot;Curripaco&quot;},
	[&quot;kpd&quot;] = {&quot;Koba&quot;},
	[&quot;kpe&quot;] = {&quot;Kpelle&quot;},
	[&quot;kpf&quot;] = {&quot;Komba&quot;},
	[&quot;kpg&quot;] = {&quot;Kapingamarangi&quot;},
	[&quot;kph&quot;] = {&quot;Kplang&quot;},
	[&quot;kpi&quot;] = {&quot;Kofei&quot;},
	[&quot;kpj&quot;] = {&quot;Karajá&quot;},
	[&quot;kpk&quot;] = {&quot;Kpan&quot;},
	[&quot;kpl&quot;] = {&quot;Kpala&quot;},
	[&quot;kpm&quot;] = {&quot;Koho&quot;},
	[&quot;kpn&quot;] = {&quot;Kepkiriwát&quot;},
	[&quot;kpo&quot;] = {&quot;Ikposo&quot;},
	[&quot;kpq&quot;] = {&quot;Korupun-Sela&quot;},
	[&quot;kpr&quot;] = {&quot;Korafe-Yegha&quot;},
	[&quot;kps&quot;] = {&quot;Tehit&quot;},
	[&quot;kpt&quot;] = {&quot;Karata&quot;},
	[&quot;kpu&quot;] = {&quot;Kafoa&quot;},
	[&quot;kpv&quot;] = {&quot;Komi-Zyrian&quot;},
	[&quot;kpw&quot;] = {&quot;Kobon&quot;},
	[&quot;kpx&quot;] = {&quot;Mountain Koiali&quot;},
	[&quot;kpy&quot;] = {&quot;Koryak&quot;},
	[&quot;kpz&quot;] = {&quot;Kupsabiny&quot;},
	[&quot;kqa&quot;] = {&quot;Mum&quot;},
	[&quot;kqb&quot;] = {&quot;Kovai&quot;},
	[&quot;kqc&quot;] = {&quot;Doromu-Koki&quot;},
	[&quot;kqd&quot;] = {&quot;Koy Sanjaq Surat&quot;},
	[&quot;kqe&quot;] = {&quot;Kalagan&quot;},
	[&quot;kqf&quot;] = {&quot;Kakabai&quot;},
	[&quot;kqg&quot;] = {&quot;Khe&quot;},
	[&quot;kqh&quot;] = {&quot;Kisankasa&quot;},
	[&quot;kqi&quot;] = {&quot;Koitabu&quot;},
	[&quot;kqj&quot;] = {&quot;Koromira&quot;},
	[&quot;kqk&quot;] = {&quot;Kotafon Gbe&quot;},
	[&quot;kql&quot;] = {&quot;Kyenele&quot;},
	[&quot;kqm&quot;] = {&quot;Khisa&quot;},
	[&quot;kqn&quot;] = {&quot;Kaonde&quot;},
	[&quot;kqo&quot;] = {&quot;Eastern Krahn&quot;},
	[&quot;kqp&quot;] = {&quot;Kimré&quot;},
	[&quot;kqq&quot;] = {&quot;Krenak&quot;},
	[&quot;kqr&quot;] = {&quot;Kimaragang&quot;},
	[&quot;kqs&quot;] = {&quot;Northern Kissi&quot;},
	[&quot;kqt&quot;] = {&quot;Klias River Kadazan&quot;},
	[&quot;kqu&quot;] = {&quot;Seroa&quot;},
	[&quot;kqv&quot;] = {&quot;Okolod&quot;},
	[&quot;kqw&quot;] = {&quot;Kandas&quot;},
	[&quot;kqx&quot;] = {&quot;Mser&quot;},
	[&quot;kqy&quot;] = {&quot;Koorete&quot;},
	[&quot;kqz&quot;] = {&quot;Korana&quot;},
	[&quot;kra&quot;] = {&quot;Kumhali&quot;},
	[&quot;krb&quot;] = {&quot;Karkin&quot;},
	[&quot;krc&quot;] = {&quot;Karachay-Balkar&quot;},
	[&quot;krd&quot;] = {&quot;Kairui-Midiki&quot;},
	[&quot;kre&quot;] = {&quot;Panará&quot;},
	[&quot;krf&quot;] = {&quot;Koro (Vanuatu)&quot;},
	[&quot;krh&quot;] = {&quot;Kurama&quot;},
	[&quot;kri&quot;] = {&quot;Krio&quot;},
	[&quot;krj&quot;] = {&quot;Kinaray-A&quot;},
	[&quot;krk&quot;] = {&quot;Kerek&quot;},
	[&quot;krl&quot;] = {&quot;Karelian&quot;},
	[&quot;krn&quot;] = {&quot;Sapo&quot;},
	[&quot;kro&quot;] = {&quot;Kru languages&quot;},
	[&quot;krp&quot;] = {&quot;Durop&quot;},
	[&quot;krr&quot;] = {&quot;Krung&quot;},
	[&quot;krs&quot;] = {&quot;Gbaya (Sudan)&quot;},
	[&quot;krt&quot;] = {&quot;Tumari Kanuri&quot;},
	[&quot;kru&quot;] = {&quot;Kurukh&quot;},
	[&quot;krv&quot;] = {&quot;Kavet&quot;},
	[&quot;krw&quot;] = {&quot;Western Krahn&quot;},
	[&quot;krx&quot;] = {&quot;Karon&quot;},
	[&quot;kry&quot;] = {&quot;Kryts&quot;},
	[&quot;krz&quot;] = {&quot;Sota Kanum&quot;},
	[&quot;ksb&quot;] = {&quot;Shambala&quot;},
	[&quot;ksc&quot;] = {&quot;Southern Kalinga&quot;},
	[&quot;ksd&quot;] = {&quot;Kuanua&quot;},
	[&quot;kse&quot;] = {&quot;Kuni&quot;},
	[&quot;ksf&quot;] = {&quot;Bafia&quot;},
	[&quot;ksg&quot;] = {&quot;Kusaghe&quot;},
	[&quot;ksh&quot;] = {&quot;Kölsch&quot;},
	[&quot;ksi&quot;] = {&quot;Krisa&quot;, &quot;I'saka&quot;},
	[&quot;ksj&quot;] = {&quot;Uare&quot;},
	[&quot;ksk&quot;] = {&quot;Kansa&quot;},
	[&quot;ksl&quot;] = {&quot;Kumalu&quot;},
	[&quot;ksm&quot;] = {&quot;Kumba&quot;},
	[&quot;ksn&quot;] = {&quot;Kasiguranin&quot;},
	[&quot;kso&quot;] = {&quot;Kofa&quot;},
	[&quot;ksp&quot;] = {&quot;Kaba&quot;},
	[&quot;ksq&quot;] = {&quot;Kwaami&quot;},
	[&quot;ksr&quot;] = {&quot;Borong&quot;},
	[&quot;kss&quot;] = {&quot;Southern Kisi&quot;},
	[&quot;kst&quot;] = {&quot;Winyé&quot;},
	[&quot;ksu&quot;] = {&quot;Khamyang&quot;},
	[&quot;ksv&quot;] = {&quot;Kusu&quot;},
	[&quot;ksw&quot;] = {&quot;S'gaw Karen&quot;},
	[&quot;ksx&quot;] = {&quot;Kedang&quot;},
	[&quot;ksy&quot;] = {&quot;Kharia Thar&quot;},
	[&quot;ksz&quot;] = {&quot;Kodaku&quot;},
	[&quot;kta&quot;] = {&quot;Katua&quot;},
	[&quot;ktb&quot;] = {&quot;Kambaata&quot;},
	[&quot;ktc&quot;] = {&quot;Kholok&quot;},
	[&quot;ktd&quot;] = {&quot;Kokata&quot;, &quot;Kukatha&quot;},
	[&quot;kte&quot;] = {&quot;Nubri&quot;},
	[&quot;ktf&quot;] = {&quot;Kwami&quot;},
	[&quot;ktg&quot;] = {&quot;Kalkutung&quot;},
	[&quot;kth&quot;] = {&quot;Karanga&quot;},
	[&quot;kti&quot;] = {&quot;North Muyu&quot;},
	[&quot;ktj&quot;] = {&quot;Plapo Krumen&quot;},
	[&quot;ktk&quot;] = {&quot;Kaniet&quot;},
	[&quot;ktl&quot;] = {&quot;Koroshi&quot;},
	[&quot;ktm&quot;] = {&quot;Kurti&quot;},
	[&quot;ktn&quot;] = {&quot;Karitiâna&quot;},
	[&quot;kto&quot;] = {&quot;Kuot&quot;},
	[&quot;ktp&quot;] = {&quot;Kaduo&quot;},
	[&quot;ktq&quot;] = {&quot;Katabaga&quot;},
	[&quot;kts&quot;] = {&quot;South Muyu&quot;},
	[&quot;ktt&quot;] = {&quot;Ketum&quot;},
	[&quot;ktu&quot;] = {&quot;Kituba (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;ktv&quot;] = {&quot;Eastern Katu&quot;},
	[&quot;ktw&quot;] = {&quot;Kato&quot;},
	[&quot;ktx&quot;] = {&quot;Kaxararí&quot;},
	[&quot;kty&quot;] = {&quot;Kango (Bas-Uélé District)&quot;},
	[&quot;ktz&quot;] = {&quot;Juǀʼhoan&quot;, &quot;Juǀʼhoansi&quot;},
	[&quot;kub&quot;] = {&quot;Kutep&quot;},
	[&quot;kuc&quot;] = {&quot;Kwinsu&quot;},
	[&quot;kud&quot;] = {&quot;'Auhelawa&quot;},
	[&quot;kue&quot;] = {&quot;Kuman (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;kuf&quot;] = {&quot;Western Katu&quot;},
	[&quot;kug&quot;] = {&quot;Kupa&quot;},
	[&quot;kuh&quot;] = {&quot;Kushi&quot;},
	[&quot;kui&quot;] = {&quot;Kuikúro-Kalapálo&quot;, &quot;Kalapalo&quot;},
	[&quot;kuj&quot;] = {&quot;Kuria&quot;},
	[&quot;kuk&quot;] = {&quot;Kepo'&quot;},
	[&quot;kul&quot;] = {&quot;Kulere&quot;},
	[&quot;kum&quot;] = {&quot;Kumyk&quot;},
	[&quot;kun&quot;] = {&quot;Kunama&quot;},
	[&quot;kuo&quot;] = {&quot;Kumukio&quot;},
	[&quot;kup&quot;] = {&quot;Kunimaipa&quot;},
	[&quot;kuq&quot;] = {&quot;Karipuna&quot;},
	[&quot;kus&quot;] = {&quot;Kusaal&quot;},
	[&quot;kut&quot;] = {&quot;Kutenai&quot;},
	[&quot;kuu&quot;] = {&quot;Upper Kuskokwim&quot;},
	[&quot;kuv&quot;] = {&quot;Kur&quot;},
	[&quot;kuw&quot;] = {&quot;Kpagua&quot;},
	[&quot;kux&quot;] = {&quot;Kukatja&quot;},
	[&quot;kuy&quot;] = {&quot;Kuuku-Ya'u&quot;},
	[&quot;kuz&quot;] = {&quot;Kunza&quot;},
	[&quot;kva&quot;] = {&quot;Bagvalal&quot;},
	[&quot;kvb&quot;] = {&quot;Kubu&quot;},
	[&quot;kvc&quot;] = {&quot;Kove&quot;},
	[&quot;kvd&quot;] = {&quot;Kui (Indonesia)&quot;},
	[&quot;kve&quot;] = {&quot;Kalabakan&quot;},
	[&quot;kvf&quot;] = {&quot;Kabalai&quot;},
	[&quot;kvg&quot;] = {&quot;Kuni-Boazi&quot;},
	[&quot;kvh&quot;] = {&quot;Komodo&quot;},
	[&quot;kvi&quot;] = {&quot;Kwang&quot;},
	[&quot;kvj&quot;] = {&quot;Psikye&quot;},
	[&quot;kvk&quot;] = {&quot;Korean Sign Language&quot;},
	[&quot;kvl&quot;] = {&quot;Kayaw&quot;},
	[&quot;kvm&quot;] = {&quot;Kendem&quot;},
	[&quot;kvn&quot;] = {&quot;Border Kuna&quot;},
	[&quot;kvo&quot;] = {&quot;Dobel&quot;},
	[&quot;kvp&quot;] = {&quot;Kompane&quot;},
	[&quot;kvq&quot;] = {&quot;Geba Karen&quot;},
	[&quot;kvr&quot;] = {&quot;Kerinci&quot;},
	[&quot;kvt&quot;] = {&quot;Lahta Karen&quot;, &quot;Lahta&quot;},
	[&quot;kvu&quot;] = {&quot;Yinbaw Karen&quot;},
	[&quot;kvv&quot;] = {&quot;Kola&quot;},
	[&quot;kvw&quot;] = {&quot;Wersing&quot;},
	[&quot;kvx&quot;] = {&quot;Parkari Koli&quot;},
	[&quot;kvy&quot;] = {&quot;Yintale Karen&quot;, &quot;Yintale&quot;},
	[&quot;kvz&quot;] = {&quot;Tsakwambo&quot;, &quot;Tsaukambo&quot;},
	[&quot;kwa&quot;] = {&quot;Dâw&quot;},
	[&quot;kwb&quot;] = {&quot;Kwa&quot;},
	[&quot;kwc&quot;] = {&quot;Likwala&quot;},
	[&quot;kwd&quot;] = {&quot;Kwaio&quot;},
	[&quot;kwe&quot;] = {&quot;Kwerba&quot;},
	[&quot;kwf&quot;] = {&quot;Kwara'ae&quot;},
	[&quot;kwg&quot;] = {&quot;Sara Kaba Deme&quot;},
	[&quot;kwh&quot;] = {&quot;Kowiai&quot;},
	[&quot;kwi&quot;] = {&quot;Awa-Cuaiquer&quot;},
	[&quot;kwj&quot;] = {&quot;Kwanga&quot;},
	[&quot;kwk&quot;] = {&quot;Kwakiutl&quot;},
	[&quot;kwl&quot;] = {&quot;Kofyar&quot;},
	[&quot;kwm&quot;] = {&quot;Kwambi&quot;},
	[&quot;kwn&quot;] = {&quot;Kwangali&quot;},
	[&quot;kwo&quot;] = {&quot;Kwomtari&quot;},
	[&quot;kwp&quot;] = {&quot;Kodia&quot;},
	[&quot;kwr&quot;] = {&quot;Kwer&quot;},
	[&quot;kws&quot;] = {&quot;Kwese&quot;},
	[&quot;kwt&quot;] = {&quot;Kwesten&quot;},
	[&quot;kwu&quot;] = {&quot;Kwakum&quot;},
	[&quot;kwv&quot;] = {&quot;Sara Kaba Náà&quot;},
	[&quot;kww&quot;] = {&quot;Kwinti&quot;},
	[&quot;kwx&quot;] = {&quot;Khirwar&quot;},
	[&quot;kwy&quot;] = {&quot;San Salvador Kongo&quot;},
	[&quot;kwz&quot;] = {&quot;Kwadi&quot;},
	[&quot;kxa&quot;] = {&quot;Kairiru&quot;},
	[&quot;kxb&quot;] = {&quot;Krobu&quot;},
	[&quot;kxc&quot;] = {&quot;Konso&quot;, &quot;Khonso&quot;},
	[&quot;kxd&quot;] = {&quot;Brunei&quot;},
	[&quot;kxf&quot;] = {&quot;Manumanaw Karen&quot;, &quot;Manumanaw&quot;},
	[&quot;kxh&quot;] = {&quot;Karo (Ethiopia)&quot;},
	[&quot;kxi&quot;] = {&quot;Keningau Murut&quot;},
	[&quot;kxj&quot;] = {&quot;Kulfa&quot;},
	[&quot;kxk&quot;] = {&quot;Zayein Karen&quot;},
	[&quot;kxm&quot;] = {&quot;Northern Khmer&quot;},
	[&quot;kxn&quot;] = {&quot;Kanowit-Tanjong Melanau&quot;},
	[&quot;kxo&quot;] = {&quot;Kanoé&quot;},
	[&quot;kxp&quot;] = {&quot;Wadiyara Koli&quot;},
	[&quot;kxq&quot;] = {&quot;Smärky Kanum&quot;},
	[&quot;kxr&quot;] = {&quot;Koro (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;kxs&quot;] = {&quot;Kangjia&quot;},
	[&quot;kxt&quot;] = {&quot;Koiwat&quot;},
	[&quot;kxv&quot;] = {&quot;Kuvi&quot;},
	[&quot;kxw&quot;] = {&quot;Konai&quot;},
	[&quot;kxx&quot;] = {&quot;Likuba&quot;},
	[&quot;kxy&quot;] = {&quot;Kayong&quot;},
	[&quot;kxz&quot;] = {&quot;Kerewo&quot;},
	[&quot;kya&quot;] = {&quot;Kwaya&quot;},
	[&quot;kyb&quot;] = {&quot;Butbut Kalinga&quot;},
	[&quot;kyc&quot;] = {&quot;Kyaka&quot;},
	[&quot;kyd&quot;] = {&quot;Karey&quot;},
	[&quot;kye&quot;] = {&quot;Krache&quot;},
	[&quot;kyf&quot;] = {&quot;Kouya&quot;},
	[&quot;kyg&quot;] = {&quot;Keyagana&quot;},
	[&quot;kyh&quot;] = {&quot;Karok&quot;},
	[&quot;kyi&quot;] = {&quot;Kiput&quot;},
	[&quot;kyj&quot;] = {&quot;Karao&quot;},
	[&quot;kyk&quot;] = {&quot;Kamayo&quot;},
	[&quot;kyl&quot;] = {&quot;Kalapuya&quot;},
	[&quot;kym&quot;] = {&quot;Kpatili&quot;},
	[&quot;kyn&quot;] = {&quot;Northern Binukidnon&quot;},
	[&quot;kyo&quot;] = {&quot;Kelon&quot;},
	[&quot;kyp&quot;] = {&quot;Kang&quot;},
	[&quot;kyq&quot;] = {&quot;Kenga&quot;},
	[&quot;kyr&quot;] = {&quot;Kuruáya&quot;},
	[&quot;kys&quot;] = {&quot;Baram Kayan&quot;},
	[&quot;kyt&quot;] = {&quot;Kayagar&quot;},
	[&quot;kyu&quot;] = {&quot;Western Kayah&quot;},
	[&quot;kyv&quot;] = {&quot;Kayort&quot;},
	[&quot;kyw&quot;] = {&quot;Kudmali&quot;},
	[&quot;kyx&quot;] = {&quot;Rapoisi&quot;},
	[&quot;kyy&quot;] = {&quot;Kambaira&quot;},
	[&quot;kyz&quot;] = {&quot;Kayabí&quot;},
	[&quot;kza&quot;] = {&quot;Western Karaboro&quot;},
	[&quot;kzb&quot;] = {&quot;Kaibobo&quot;},
	[&quot;kzc&quot;] = {&quot;Bondoukou Kulango&quot;},
	[&quot;kzd&quot;] = {&quot;Kadai&quot;},
	[&quot;kze&quot;] = {&quot;Kosena&quot;},
	[&quot;kzf&quot;] = {&quot;Da'a Kaili&quot;},
	[&quot;kzg&quot;] = {&quot;Kikai&quot;},
	[&quot;kzi&quot;] = {&quot;Kelabit&quot;},
	[&quot;kzk&quot;] = {&quot;Kazukuru&quot;},
	[&quot;kzl&quot;] = {&quot;Kayeli&quot;},
	[&quot;kzm&quot;] = {&quot;Kais&quot;},
	[&quot;kzn&quot;] = {&quot;Kokola&quot;},
	[&quot;kzo&quot;] = {&quot;Kaningi&quot;},
	[&quot;kzp&quot;] = {&quot;Kaidipang&quot;},
	[&quot;kzq&quot;] = {&quot;Kaike&quot;},
	[&quot;kzr&quot;] = {&quot;Karang&quot;},
	[&quot;kzs&quot;] = {&quot;Sugut Dusun&quot;},
	[&quot;kzu&quot;] = {&quot;Kayupulau&quot;},
	[&quot;kzv&quot;] = {&quot;Komyandaret&quot;},
	[&quot;kzw&quot;] = {&quot;Karirí-Xocó&quot;},
	[&quot;kzx&quot;] = {&quot;Kamarian&quot;},
	[&quot;kzy&quot;] = {&quot;Kango (Tshopo District)&quot;},
	[&quot;kzz&quot;] = {&quot;Kalabra&quot;},
	[&quot;laa&quot;] = {&quot;Southern Subanen&quot;},
	[&quot;lab&quot;] = {&quot;Linear A&quot;},
	[&quot;lac&quot;] = {&quot;Lacandon&quot;},
	[&quot;lad&quot;] = {&quot;Ladino&quot;},
	[&quot;lae&quot;] = {&quot;Pattani&quot;},
	[&quot;laf&quot;] = {&quot;Lafofa&quot;},
	[&quot;lag&quot;] = {&quot;Rangi&quot;},
	[&quot;lah&quot;] = {&quot;Lahnda&quot;},
	[&quot;lai&quot;] = {&quot;Lambya&quot;},
	[&quot;laj&quot;] = {&quot;Lango (Uganda)&quot;},
	[&quot;lal&quot;] = {&quot;Lalia&quot;},
	[&quot;lam&quot;] = {&quot;Lamba&quot;},
	[&quot;lan&quot;] = {&quot;Laru&quot;},
	[&quot;lap&quot;] = {&quot;Laka (Chad)&quot;},
	[&quot;laq&quot;] = {&quot;Qabiao&quot;},
	[&quot;lar&quot;] = {&quot;Larteh&quot;},
	[&quot;las&quot;] = {&quot;Lama (Togo)&quot;},
	[&quot;lau&quot;] = {&quot;Laba&quot;},
	[&quot;law&quot;] = {&quot;Lauje&quot;},
	[&quot;lax&quot;] = {&quot;Tiwa&quot;},
	[&quot;lay&quot;] = {&quot;Lama Bai&quot;},
	[&quot;laz&quot;] = {&quot;Aribwatsa&quot;},
	[&quot;lbb&quot;] = {&quot;Label&quot;},
	[&quot;lbc&quot;] = {&quot;Lakkia&quot;},
	[&quot;lbe&quot;] = {&quot;Lak&quot;},
	[&quot;lbf&quot;] = {&quot;Tinani&quot;},
	[&quot;lbg&quot;] = {&quot;Laopang&quot;},
	[&quot;lbi&quot;] = {&quot;La'bi&quot;},
	[&quot;lbj&quot;] = {&quot;Ladakhi&quot;},
	[&quot;lbk&quot;] = {&quot;Central Bontok&quot;},
	[&quot;lbl&quot;] = {&quot;Libon Bikol&quot;},
	[&quot;lbm&quot;] = {&quot;Lodhi&quot;},
	[&quot;lbn&quot;] = {&quot;Rmeet&quot;},
	[&quot;lbo&quot;] = {&quot;Laven&quot;},
	[&quot;lbq&quot;] = {&quot;Wampar&quot;},
	[&quot;lbr&quot;] = {&quot;Lohorung&quot;},
	[&quot;lbs&quot;] = {&quot;Libyan Sign Language&quot;},
	[&quot;lbt&quot;] = {&quot;Lachi&quot;},
	[&quot;lbu&quot;] = {&quot;Labu&quot;},
	[&quot;lbv&quot;] = {&quot;Lavatbura-Lamusong&quot;},
	[&quot;lbw&quot;] = {&quot;Tolaki&quot;},
	[&quot;lbx&quot;] = {&quot;Lawangan&quot;},
	[&quot;lby&quot;] = {&quot;Lamalama&quot;, &quot;Lamu-Lamu&quot;},
	[&quot;lbz&quot;] = {&quot;Lardil&quot;},
	[&quot;lcc&quot;] = {&quot;Legenyem&quot;},
	[&quot;lcd&quot;] = {&quot;Lola&quot;},
	[&quot;lce&quot;] = {&quot;Loncong&quot;, &quot;Sekak&quot;},
	[&quot;lcf&quot;] = {&quot;Lubu&quot;},
	[&quot;lch&quot;] = {&quot;Luchazi&quot;},
	[&quot;lcl&quot;] = {&quot;Lisela&quot;},
	[&quot;lcm&quot;] = {&quot;Tungag&quot;},
	[&quot;lcp&quot;] = {&quot;Western Lawa&quot;},
	[&quot;lcq&quot;] = {&quot;Luhu&quot;},
	[&quot;lcs&quot;] = {&quot;Lisabata-Nuniali&quot;},
	[&quot;lda&quot;] = {&quot;Kla-Dan&quot;},
	[&quot;ldb&quot;] = {&quot;Dũya&quot;},
	[&quot;ldd&quot;] = {&quot;Luri&quot;},
	[&quot;ldg&quot;] = {&quot;Lenyima&quot;},
	[&quot;ldh&quot;] = {&quot;Lamja-Dengsa-Tola&quot;},
	[&quot;ldi&quot;] = {&quot;Laari&quot;},
	[&quot;ldj&quot;] = {&quot;Lemoro&quot;},
	[&quot;ldk&quot;] = {&quot;Leelau&quot;},
	[&quot;ldl&quot;] = {&quot;Kaan&quot;},
	[&quot;ldm&quot;] = {&quot;Landoma&quot;},
	[&quot;ldn&quot;] = {&quot;Láadan&quot;},
	[&quot;ldo&quot;] = {&quot;Loo&quot;},
	[&quot;ldp&quot;] = {&quot;Tso&quot;},
	[&quot;ldq&quot;] = {&quot;Lufu&quot;},
	[&quot;lea&quot;] = {&quot;Lega-Shabunda&quot;},
	[&quot;leb&quot;] = {&quot;Lala-Bisa&quot;},
	[&quot;lec&quot;] = {&quot;Leco&quot;},
	[&quot;led&quot;] = {&quot;Lendu&quot;},
	[&quot;lee&quot;] = {&quot;Lyélé&quot;},
	[&quot;lef&quot;] = {&quot;Lelemi&quot;},
	[&quot;leh&quot;] = {&quot;Lenje&quot;},
	[&quot;lei&quot;] = {&quot;Lemio&quot;},
	[&quot;lej&quot;] = {&quot;Lengola&quot;},
	[&quot;lek&quot;] = {&quot;Leipon&quot;},
	[&quot;lel&quot;] = {&quot;Lele (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;lem&quot;] = {&quot;Nomaande&quot;},
	[&quot;len&quot;] = {&quot;Lenca&quot;},
	[&quot;leo&quot;] = {&quot;Leti (Cameroon)&quot;},
	[&quot;lep&quot;] = {&quot;Lepcha&quot;},
	[&quot;leq&quot;] = {&quot;Lembena&quot;},
	[&quot;ler&quot;] = {&quot;Lenkau&quot;},
	[&quot;les&quot;] = {&quot;Lese&quot;},
	[&quot;let&quot;] = {&quot;Lesing-Gelimi&quot;, &quot;Amio-Gelimi&quot;},
	[&quot;leu&quot;] = {&quot;Kara (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;lev&quot;] = {&quot;Lamma&quot;},
	[&quot;lew&quot;] = {&quot;Ledo Kaili&quot;},
	[&quot;lex&quot;] = {&quot;Luang&quot;},
	[&quot;ley&quot;] = {&quot;Lemolang&quot;},
	[&quot;lez&quot;] = {&quot;Lezghian&quot;},
	[&quot;lfa&quot;] = {&quot;Lefa&quot;},
	[&quot;lfn&quot;] = {&quot;Lingua Franca Nova&quot;},
	[&quot;lga&quot;] = {&quot;Lungga&quot;},
	[&quot;lgb&quot;] = {&quot;Laghu&quot;},
	[&quot;lgg&quot;] = {&quot;Lugbara&quot;},
	[&quot;lgh&quot;] = {&quot;Laghuu&quot;},
	[&quot;lgi&quot;] = {&quot;Lengilu&quot;},
	[&quot;lgk&quot;] = {&quot;Lingarak&quot;, &quot;Neverver&quot;},
	[&quot;lgl&quot;] = {&quot;Wala&quot;},
	[&quot;lgm&quot;] = {&quot;Lega-Mwenga&quot;},
	[&quot;lgn&quot;] = {&quot;T'apo&quot;, &quot;Opuuo&quot;},
	[&quot;lgo&quot;] = {&quot;Lango (South Sudan)&quot;},
	[&quot;lgq&quot;] = {&quot;Logba&quot;},
	[&quot;lgr&quot;] = {&quot;Lengo&quot;},
	[&quot;lgs&quot;] = {&quot;Guinea-Bissau Sign Language&quot;, &quot;Língua Gestual Guineense&quot;},
	[&quot;lgt&quot;] = {&quot;Pahi&quot;},
	[&quot;lgu&quot;] = {&quot;Longgu&quot;},
	[&quot;lgz&quot;] = {&quot;Ligenza&quot;},
	[&quot;lha&quot;] = {&quot;Laha (Viet Nam)&quot;},
	[&quot;lhh&quot;] = {&quot;Laha (Indonesia)&quot;},
	[&quot;lhi&quot;] = {&quot;Lahu Shi&quot;},
	[&quot;lhl&quot;] = {&quot;Lahul Lohar&quot;},
	[&quot;lhm&quot;] = {&quot;Lhomi&quot;},
	[&quot;lhn&quot;] = {&quot;Lahanan&quot;},
	[&quot;lhp&quot;] = {&quot;Lhokpu&quot;},
	[&quot;lhs&quot;] = {&quot;Mlahsö&quot;},
	[&quot;lht&quot;] = {&quot;Lo-Toga&quot;},
	[&quot;lhu&quot;] = {&quot;Lahu&quot;},
	[&quot;lia&quot;] = {&quot;West-Central Limba&quot;},
	[&quot;lib&quot;] = {&quot;Likum&quot;},
	[&quot;lic&quot;] = {&quot;Hlai&quot;},
	[&quot;lid&quot;] = {&quot;Nyindrou&quot;},
	[&quot;lie&quot;] = {&quot;Likila&quot;},
	[&quot;lif&quot;] = {&quot;Limbu&quot;},
	[&quot;lig&quot;] = {&quot;Ligbi&quot;},
	[&quot;lih&quot;] = {&quot;Lihir&quot;},
	[&quot;lij&quot;] = {&quot;Ligurian&quot;},
	[&quot;lik&quot;] = {&quot;Lika&quot;},
	[&quot;lil&quot;] = {&quot;Lillooet&quot;},
	[&quot;lio&quot;] = {&quot;Liki&quot;},
	[&quot;lip&quot;] = {&quot;Sekpele&quot;},
	[&quot;liq&quot;] = {&quot;Libido&quot;},
	[&quot;lir&quot;] = {&quot;Liberian English&quot;},
	[&quot;lis&quot;] = {&quot;Lisu&quot;},
	[&quot;liu&quot;] = {&quot;Logorik&quot;},
	[&quot;liv&quot;] = {&quot;Liv&quot;},
	[&quot;liw&quot;] = {&quot;Col&quot;},
	[&quot;lix&quot;] = {&quot;Liabuku&quot;},
	[&quot;liy&quot;] = {&quot;Banda-Bambari&quot;},
	[&quot;liz&quot;] = {&quot;Libinza&quot;},
	[&quot;lja&quot;] = {&quot;Golpa&quot;},
	[&quot;lje&quot;] = {&quot;Rampi&quot;},
	[&quot;lji&quot;] = {&quot;Laiyolo&quot;},
	[&quot;ljl&quot;] = {&quot;Li'o&quot;},
	[&quot;ljp&quot;] = {&quot;Lampung Api&quot;},
	[&quot;ljw&quot;] = {&quot;Yirandali&quot;},
	[&quot;ljx&quot;] = {&quot;Yuru&quot;},
	[&quot;lka&quot;] = {&quot;Lakalei&quot;},
	[&quot;lkb&quot;] = {&quot;Kabras&quot;, &quot;Lukabaras&quot;},
	[&quot;lkc&quot;] = {&quot;Kucong&quot;},
	[&quot;lkd&quot;] = {&quot;Lakondê&quot;},
	[&quot;lke&quot;] = {&quot;Kenyi&quot;},
	[&quot;lkh&quot;] = {&quot;Lakha&quot;},
	[&quot;lki&quot;] = {&quot;Laki&quot;},
	[&quot;lkj&quot;] = {&quot;Remun&quot;},
	[&quot;lkl&quot;] = {&quot;Laeko-Libuat&quot;},
	[&quot;lkm&quot;] = {&quot;Kalaamaya&quot;},
	[&quot;lkn&quot;] = {&quot;Lakon&quot;, &quot;Vure&quot;},
	[&quot;lko&quot;] = {&quot;Khayo&quot;, &quot;Olukhayo&quot;},
	[&quot;lkr&quot;] = {&quot;Päri&quot;},
	[&quot;lks&quot;] = {&quot;Kisa&quot;, &quot;Olushisa&quot;},
	[&quot;lkt&quot;] = {&quot;Lakota&quot;},
	[&quot;lku&quot;] = {&quot;Kungkari&quot;},
	[&quot;lky&quot;] = {&quot;Lokoya&quot;},
	[&quot;lla&quot;] = {&quot;Lala-Roba&quot;},
	[&quot;llb&quot;] = {&quot;Lolo&quot;},
	[&quot;llc&quot;] = {&quot;Lele (Guinea)&quot;},
	[&quot;lld&quot;] = {&quot;Ladin&quot;},
	[&quot;lle&quot;] = {&quot;Lele (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;llf&quot;] = {&quot;Hermit&quot;},
	[&quot;llg&quot;] = {&quot;Lole&quot;},
	[&quot;llh&quot;] = {&quot;Lamu&quot;},
	[&quot;lli&quot;] = {&quot;Teke-Laali&quot;},
	[&quot;llj&quot;] = {&quot;Ladji Ladji&quot;},
	[&quot;llk&quot;] = {&quot;Lelak&quot;},
	[&quot;lll&quot;] = {&quot;Lilau&quot;},
	[&quot;llm&quot;] = {&quot;Lasalimu&quot;},
	[&quot;lln&quot;] = {&quot;Lele (Chad)&quot;},
	[&quot;llp&quot;] = {&quot;North Efate&quot;},
	[&quot;llq&quot;] = {&quot;Lolak&quot;},
	[&quot;lls&quot;] = {&quot;Lithuanian Sign Language&quot;},
	[&quot;llu&quot;] = {&quot;Lau&quot;},
	[&quot;llx&quot;] = {&quot;Lauan&quot;},
	[&quot;lma&quot;] = {&quot;East Limba&quot;},
	[&quot;lmb&quot;] = {&quot;Merei&quot;},
	[&quot;lmc&quot;] = {&quot;Limilngan&quot;},
	[&quot;lmd&quot;] = {&quot;Lumun&quot;},
	[&quot;lme&quot;] = {&quot;Pévé&quot;},
	[&quot;lmf&quot;] = {&quot;South Lembata&quot;},
	[&quot;lmg&quot;] = {&quot;Lamogai&quot;},
	[&quot;lmh&quot;] = {&quot;Lambichhong&quot;},
	[&quot;lmi&quot;] = {&quot;Lombi&quot;},
	[&quot;lmj&quot;] = {&quot;West Lembata&quot;},
	[&quot;lmk&quot;] = {&quot;Lamkang&quot;},
	[&quot;lml&quot;] = {&quot;Hano&quot;},
	[&quot;lmn&quot;] = {&quot;Lambadi&quot;},
	[&quot;lmo&quot;] = {&quot;Lombard&quot;},
	[&quot;lmp&quot;] = {&quot;Limbum&quot;},
	[&quot;lmq&quot;] = {&quot;Lamatuka&quot;},
	[&quot;lmr&quot;] = {&quot;Lamalera&quot;},
	[&quot;lmu&quot;] = {&quot;Lamenu&quot;},
	[&quot;lmv&quot;] = {&quot;Lomaiviti&quot;},
	[&quot;lmw&quot;] = {&quot;Lake Miwok&quot;},
	[&quot;lmx&quot;] = {&quot;Laimbue&quot;},
	[&quot;lmy&quot;] = {&quot;Lamboya&quot;},
	[&quot;lna&quot;] = {&quot;Langbashe&quot;},
	[&quot;lnb&quot;] = {&quot;Mbalanhu&quot;},
	[&quot;lnd&quot;] = {&quot;Lundayeh&quot;, &quot;Lun Bawang&quot;},
	[&quot;lng&quot;] = {&quot;Langobardic&quot;},
	[&quot;lnh&quot;] = {&quot;Lanoh&quot;},
	[&quot;lni&quot;] = {&quot;Daantanai'&quot;},
	[&quot;lnj&quot;] = {&quot;Leningitij&quot;},
	[&quot;lnl&quot;] = {&quot;South Central Banda&quot;},
	[&quot;lnm&quot;] = {&quot;Langam&quot;},
	[&quot;lnn&quot;] = {&quot;Lorediakarkar&quot;},
	[&quot;lns&quot;] = {&quot;Lamnso'&quot;},
	[&quot;lnu&quot;] = {&quot;Longuda&quot;},
	[&quot;lnw&quot;] = {&quot;Lanima&quot;},
	[&quot;lnz&quot;] = {&quot;Lonzo&quot;},
	[&quot;loa&quot;] = {&quot;Loloda&quot;},
	[&quot;lob&quot;] = {&quot;Lobi&quot;},
	[&quot;loc&quot;] = {&quot;Inonhan&quot;},
	[&quot;loe&quot;] = {&quot;Saluan&quot;},
	[&quot;lof&quot;] = {&quot;Logol&quot;},
	[&quot;log&quot;] = {&quot;Logo&quot;},
	[&quot;loh&quot;] = {&quot;Laarim&quot;, &quot;Narim&quot;},
	[&quot;loi&quot;] = {&quot;Loma (Côte d'Ivoire)&quot;},
	[&quot;loj&quot;] = {&quot;Lou&quot;},
	[&quot;lok&quot;] = {&quot;Loko&quot;},
	[&quot;lol&quot;] = {&quot;Mongo&quot;},
	[&quot;lom&quot;] = {&quot;Loma (Liberia)&quot;},
	[&quot;lon&quot;] = {&quot;Malawi Lomwe&quot;},
	[&quot;loo&quot;] = {&quot;Lombo&quot;},
	[&quot;lop&quot;] = {&quot;Lopa&quot;},
	[&quot;loq&quot;] = {&quot;Lobala&quot;},
	[&quot;lor&quot;] = {&quot;Téén&quot;},
	[&quot;los&quot;] = {&quot;Loniu&quot;},
	[&quot;lot&quot;] = {&quot;Otuho&quot;},
	[&quot;lou&quot;] = {&quot;Louisiana Creole&quot;},
	[&quot;lov&quot;] = {&quot;Lopi&quot;},
	[&quot;low&quot;] = {&quot;Tampias Lobu&quot;},
	[&quot;lox&quot;] = {&quot;Loun&quot;},
	[&quot;loy&quot;] = {&quot;Loke&quot;},
	[&quot;loz&quot;] = {&quot;Lozi&quot;},
	[&quot;lpa&quot;] = {&quot;Lelepa&quot;},
	[&quot;lpe&quot;] = {&quot;Lepki&quot;},
	[&quot;lpn&quot;] = {&quot;Long Phuri Naga&quot;},
	[&quot;lpo&quot;] = {&quot;Lipo&quot;},
	[&quot;lpx&quot;] = {&quot;Lopit&quot;},
	[&quot;lqr&quot;] = {&quot;Logir&quot;},
	[&quot;lra&quot;] = {&quot;Rara Bakati'&quot;},
	[&quot;lrc&quot;] = {&quot;Northern Luri&quot;},
	[&quot;lre&quot;] = {&quot;Laurentian&quot;},
	[&quot;lrg&quot;] = {&quot;Laragia&quot;},
	[&quot;lri&quot;] = {&quot;Marachi&quot;, &quot;Olumarachi&quot;},
	[&quot;lrk&quot;] = {&quot;Loarki&quot;},
	[&quot;lrl&quot;] = {&quot;Lari&quot;},
	[&quot;lrm&quot;] = {&quot;Marama&quot;, &quot;Olumarama&quot;},
	[&quot;lrn&quot;] = {&quot;Lorang&quot;},
	[&quot;lro&quot;] = {&quot;Laro&quot;},
	[&quot;lrr&quot;] = {&quot;Southern Yamphu&quot;},
	[&quot;lrt&quot;] = {&quot;Larantuka Malay&quot;},
	[&quot;lrv&quot;] = {&quot;Larevat&quot;},
	[&quot;lrz&quot;] = {&quot;Lemerig&quot;},
	[&quot;lsa&quot;] = {&quot;Lasgerdi&quot;},
	[&quot;lsb&quot;] = {&quot;Burundian Sign Language&quot;, &quot;Langue des Signes Burundaise&quot;},
	[&quot;lsc&quot;] = {&quot;Albarradas Sign Language&quot;, &quot;Lengua de señas Albarradas&quot;},
	[&quot;lsd&quot;] = {&quot;Lishana Deni&quot;},
	[&quot;lse&quot;] = {&quot;Lusengo&quot;},
	[&quot;lsh&quot;] = {&quot;Lish&quot;},
	[&quot;lsi&quot;] = {&quot;Lashi&quot;},
	[&quot;lsl&quot;] = {&quot;Latvian Sign Language&quot;},
	[&quot;lsm&quot;] = {&quot;Saamia&quot;, &quot;Olusamia&quot;},
	[&quot;lsn&quot;] = {&quot;Tibetan Sign Language&quot;},
	[&quot;lso&quot;] = {&quot;Laos Sign Language&quot;},
	[&quot;lsp&quot;] = {&quot;Panamanian Sign Language&quot;, &quot;Lengua de Señas Panameñas&quot;},
	[&quot;lsr&quot;] = {&quot;Aruop&quot;},
	[&quot;lss&quot;] = {&quot;Lasi&quot;},
	[&quot;lst&quot;] = {&quot;Trinidad and Tobago Sign Language&quot;},
	[&quot;lsv&quot;] = {&quot;Sivia Sign Language&quot;},
	[&quot;lsw&quot;] = {&quot;Seychelles Sign Language&quot;, &quot;Lalang Siny Seselwa&quot;, &quot;Langue des Signes Seychelloise&quot;},
	[&quot;lsy&quot;] = {&quot;Mauritian Sign Language&quot;},
	[&quot;ltc&quot;] = {&quot;Late Middle Chinese&quot;},
	[&quot;ltg&quot;] = {&quot;Latgalian&quot;},
	[&quot;lth&quot;] = {&quot;Thur&quot;},
	[&quot;lti&quot;] = {&quot;Leti (Indonesia)&quot;},
	[&quot;ltn&quot;] = {&quot;Latundê&quot;},
	[&quot;lto&quot;] = {&quot;Tsotso&quot;, &quot;Olutsotso&quot;},
	[&quot;lts&quot;] = {&quot;Tachoni&quot;, &quot;Lutachoni&quot;},
	[&quot;ltu&quot;] = {&quot;Latu&quot;},
	[&quot;lua&quot;] = {&quot;Luba-Lulua&quot;},
	[&quot;luc&quot;] = {&quot;Aringa&quot;},
	[&quot;lud&quot;] = {&quot;Ludian&quot;},
	[&quot;lue&quot;] = {&quot;Luvale&quot;},
	[&quot;luf&quot;] = {&quot;Laua&quot;},
	[&quot;lui&quot;] = {&quot;Luiseno&quot;},
	[&quot;luj&quot;] = {&quot;Luna&quot;},
	[&quot;luk&quot;] = {&quot;Lunanakha&quot;},
	[&quot;lul&quot;] = {&quot;Olu'bo&quot;},
	[&quot;lum&quot;] = {&quot;Luimbi&quot;},
	[&quot;lun&quot;] = {&quot;Lunda&quot;},
	[&quot;luo&quot;] = {&quot;Luo (Kenya and Tanzania)&quot;, &quot;Dholuo&quot;},
	[&quot;lup&quot;] = {&quot;Lumbu&quot;},
	[&quot;luq&quot;] = {&quot;Lucumi&quot;},
	[&quot;lur&quot;] = {&quot;Laura&quot;},
	[&quot;lus&quot;] = {&quot;Lushai&quot;},
	[&quot;lut&quot;] = {&quot;Lushootseed&quot;},
	[&quot;luu&quot;] = {&quot;Lumba-Yakkha&quot;},
	[&quot;luv&quot;] = {&quot;Luwati&quot;},
	[&quot;luw&quot;] = {&quot;Luo (Cameroon)&quot;},
	[&quot;luy&quot;] = {&quot;Luyia&quot;, &quot;Oluluyia&quot;},
	[&quot;luz&quot;] = {&quot;Southern Luri&quot;},
	[&quot;lva&quot;] = {&quot;Maku'a&quot;},
	[&quot;lvi&quot;] = {&quot;Lavi&quot;},
	[&quot;lvk&quot;] = {&quot;Lavukaleve&quot;},
	[&quot;lvl&quot;] = {&quot;Lwel&quot;},
	[&quot;lvs&quot;] = {&quot;Standard Latvian&quot;},
	[&quot;lvu&quot;] = {&quot;Levuka&quot;},
	[&quot;lwa&quot;] = {&quot;Lwalu&quot;},
	[&quot;lwe&quot;] = {&quot;Lewo Eleng&quot;},
	[&quot;lwg&quot;] = {&quot;Wanga&quot;, &quot;Oluwanga&quot;},
	[&quot;lwh&quot;] = {&quot;White Lachi&quot;},
	[&quot;lwl&quot;] = {&quot;Eastern Lawa&quot;},
	[&quot;lwm&quot;] = {&quot;Laomian&quot;},
	[&quot;lwo&quot;] = {&quot;Luwo&quot;},
	[&quot;lws&quot;] = {&quot;Malawian Sign Language&quot;},
	[&quot;lwt&quot;] = {&quot;Lewotobi&quot;},
	[&quot;lwu&quot;] = {&quot;Lawu&quot;},
	[&quot;lww&quot;] = {&quot;Lewo&quot;},
	[&quot;lxm&quot;] = {&quot;Lakurumau&quot;},
	[&quot;lya&quot;] = {&quot;Layakha&quot;},
	[&quot;lyg&quot;] = {&quot;Lyngngam&quot;},
	[&quot;lyn&quot;] = {&quot;Luyana&quot;},
	[&quot;lzh&quot;] = {&quot;Literary Chinese&quot;},
	[&quot;lzl&quot;] = {&quot;Litzlitz&quot;},
	[&quot;lzn&quot;] = {&quot;Leinong Naga&quot;},
	[&quot;lzz&quot;] = {&quot;Laz&quot;},
	[&quot;maa&quot;] = {&quot;San Jerónimo Tecóatl Mazatec&quot;},
	[&quot;mab&quot;] = {&quot;Yutanduchi Mixtec&quot;},
	[&quot;mad&quot;] = {&quot;Madurese&quot;},
	[&quot;mae&quot;] = {&quot;Bo-Rukul&quot;},
	[&quot;maf&quot;] = {&quot;Mafa&quot;},
	[&quot;mag&quot;] = {&quot;Magahi&quot;},
	[&quot;mai&quot;] = {&quot;Maithili&quot;},
	[&quot;maj&quot;] = {&quot;Jalapa De Díaz Mazatec&quot;},
	[&quot;mak&quot;] = {&quot;Makasar&quot;},
	[&quot;mam&quot;] = {&quot;Mam&quot;},
	[&quot;man&quot;] = {&quot;Mandingo&quot;, &quot;Manding&quot;},
	[&quot;map&quot;] = {&quot;Austronesian languages&quot;},
	[&quot;maq&quot;] = {&quot;Chiquihuitlán Mazatec&quot;},
	[&quot;mas&quot;] = {&quot;Masai&quot;},
	[&quot;mat&quot;] = {&quot;San Francisco Matlatzinca&quot;},
	[&quot;mau&quot;] = {&quot;Huautla Mazatec&quot;},
	[&quot;mav&quot;] = {&quot;Sateré-Mawé&quot;},
	[&quot;maw&quot;] = {&quot;Mampruli&quot;},
	[&quot;max&quot;] = {&quot;North Moluccan Malay&quot;},
	[&quot;maz&quot;] = {&quot;Central Mazahua&quot;},
	[&quot;mba&quot;] = {&quot;Higaonon&quot;},
	[&quot;mbb&quot;] = {&quot;Western Bukidnon Manobo&quot;},
	[&quot;mbc&quot;] = {&quot;Macushi&quot;},
	[&quot;mbd&quot;] = {&quot;Dibabawon Manobo&quot;},
	[&quot;mbe&quot;] = {&quot;Molale&quot;},
	[&quot;mbf&quot;] = {&quot;Baba Malay&quot;},
	[&quot;mbh&quot;] = {&quot;Mangseng&quot;},
	[&quot;mbi&quot;] = {&quot;Ilianen Manobo&quot;},
	[&quot;mbj&quot;] = {&quot;Nadëb&quot;},
	[&quot;mbk&quot;] = {&quot;Malol&quot;},
	[&quot;mbl&quot;] = {&quot;Maxakalí&quot;},
	[&quot;mbm&quot;] = {&quot;Ombamba&quot;},
	[&quot;mbn&quot;] = {&quot;Macaguán&quot;},
	[&quot;mbo&quot;] = {&quot;Mbo (Cameroon)&quot;},
	[&quot;mbp&quot;] = {&quot;Malayo&quot;},
	[&quot;mbq&quot;] = {&quot;Maisin&quot;},
	[&quot;mbr&quot;] = {&quot;Nukak Makú&quot;},
	[&quot;mbs&quot;] = {&quot;Sarangani Manobo&quot;},
	[&quot;mbt&quot;] = {&quot;Matigsalug Manobo&quot;},
	[&quot;mbu&quot;] = {&quot;Mbula-Bwazza&quot;},
	[&quot;mbv&quot;] = {&quot;Mbulungish&quot;},
	[&quot;mbw&quot;] = {&quot;Maring&quot;},
	[&quot;mbx&quot;] = {&quot;Mari (East Sepik Province)&quot;},
	[&quot;mby&quot;] = {&quot;Memoni&quot;},
	[&quot;mbz&quot;] = {&quot;Amoltepec Mixtec&quot;},
	[&quot;mca&quot;] = {&quot;Maca&quot;},
	[&quot;mcb&quot;] = {&quot;Machiguenga&quot;},
	[&quot;mcc&quot;] = {&quot;Bitur&quot;},
	[&quot;mcd&quot;] = {&quot;Sharanahua&quot;},
	[&quot;mce&quot;] = {&quot;Itundujia Mixtec&quot;},
	[&quot;mcf&quot;] = {&quot;Matsés&quot;},
	[&quot;mcg&quot;] = {&quot;Mapoyo&quot;},
	[&quot;mch&quot;] = {&quot;Maquiritari&quot;},
	[&quot;mci&quot;] = {&quot;Mese&quot;},
	[&quot;mcj&quot;] = {&quot;Mvanip&quot;},
	[&quot;mck&quot;] = {&quot;Mbunda&quot;},
	[&quot;mcl&quot;] = {&quot;Macaguaje&quot;},
	[&quot;mcm&quot;] = {&quot;Malaccan Creole Portuguese&quot;},
	[&quot;mcn&quot;] = {&quot;Masana&quot;},
	[&quot;mco&quot;] = {&quot;Coatlán Mixe&quot;},
	[&quot;mcp&quot;] = {&quot;Makaa&quot;},
	[&quot;mcq&quot;] = {&quot;Ese&quot;},
	[&quot;mcr&quot;] = {&quot;Menya&quot;},
	[&quot;mcs&quot;] = {&quot;Mambai&quot;},
	[&quot;mct&quot;] = {&quot;Mengisa&quot;},
	[&quot;mcu&quot;] = {&quot;Cameroon Mambila&quot;},
	[&quot;mcv&quot;] = {&quot;Minanibai&quot;},
	[&quot;mcw&quot;] = {&quot;Mawa (Chad)&quot;},
	[&quot;mcx&quot;] = {&quot;Mpiemo&quot;},
	[&quot;mcy&quot;] = {&quot;South Watut&quot;},
	[&quot;mcz&quot;] = {&quot;Mawan&quot;},
	[&quot;mda&quot;] = {&quot;Mada (Nigeria)&quot;},
	[&quot;mdb&quot;] = {&quot;Morigi&quot;},
	[&quot;mdc&quot;] = {&quot;Male (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;mdd&quot;] = {&quot;Mbum&quot;},
	[&quot;mde&quot;] = {&quot;Maba (Chad)&quot;},
	[&quot;mdf&quot;] = {&quot;Moksha&quot;},
	[&quot;mdg&quot;] = {&quot;Massalat&quot;},
	[&quot;mdh&quot;] = {&quot;Maguindanaon&quot;},
	[&quot;mdi&quot;] = {&quot;Mamvu&quot;},
	[&quot;mdj&quot;] = {&quot;Mangbetu&quot;},
	[&quot;mdk&quot;] = {&quot;Mangbutu&quot;},
	[&quot;mdl&quot;] = {&quot;Maltese Sign Language&quot;},
	[&quot;mdm&quot;] = {&quot;Mayogo&quot;},
	[&quot;mdn&quot;] = {&quot;Mbati&quot;},
	[&quot;mdp&quot;] = {&quot;Mbala&quot;},
	[&quot;mdq&quot;] = {&quot;Mbole&quot;},
	[&quot;mdr&quot;] = {&quot;Mandar&quot;},
	[&quot;mds&quot;] = {&quot;Maria (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;mdt&quot;] = {&quot;Mbere&quot;},
	[&quot;mdu&quot;] = {&quot;Mboko&quot;},
	[&quot;mdv&quot;] = {&quot;Santa Lucía Monteverde Mixtec&quot;},
	[&quot;mdw&quot;] = {&quot;Mbosi&quot;},
	[&quot;mdx&quot;] = {&quot;Dizin&quot;},
	[&quot;mdy&quot;] = {&quot;Male (Ethiopia)&quot;},
	[&quot;mdz&quot;] = {&quot;Suruí Do Pará&quot;},
	[&quot;mea&quot;] = {&quot;Menka&quot;},
	[&quot;meb&quot;] = {&quot;Ikobi&quot;},
	[&quot;mec&quot;] = {&quot;Marra&quot;},
	[&quot;med&quot;] = {&quot;Melpa&quot;},
	[&quot;mee&quot;] = {&quot;Mengen&quot;},
	[&quot;mef&quot;] = {&quot;Megam&quot;},
	[&quot;meh&quot;] = {&quot;Southwestern Tlaxiaco Mixtec&quot;},
	[&quot;mei&quot;] = {&quot;Midob&quot;},
	[&quot;mej&quot;] = {&quot;Meyah&quot;},
	[&quot;mek&quot;] = {&quot;Mekeo&quot;},
	[&quot;mel&quot;] = {&quot;Central Melanau&quot;},
	[&quot;mem&quot;] = {&quot;Mangala&quot;},
	[&quot;men&quot;] = {&quot;Mende (Sierra Leone)&quot;},
	[&quot;meo&quot;] = {&quot;Kedah Malay&quot;},
	[&quot;mep&quot;] = {&quot;Miriwoong&quot;},
	[&quot;meq&quot;] = {&quot;Merey&quot;},
	[&quot;mer&quot;] = {&quot;Meru&quot;},
	[&quot;mes&quot;] = {&quot;Masmaje&quot;},
	[&quot;met&quot;] = {&quot;Mato&quot;},
	[&quot;meu&quot;] = {&quot;Motu&quot;},
	[&quot;mev&quot;] = {&quot;Mano&quot;},
	[&quot;mew&quot;] = {&quot;Maaka&quot;},
	[&quot;mey&quot;] = {&quot;Hassaniyya&quot;},
	[&quot;mez&quot;] = {&quot;Menominee&quot;},
	[&quot;mfa&quot;] = {&quot;Pattani Malay&quot;},
	[&quot;mfb&quot;] = {&quot;Bangka&quot;},
	[&quot;mfc&quot;] = {&quot;Mba&quot;},
	[&quot;mfd&quot;] = {&quot;Mendankwe-Nkwen&quot;},
	[&quot;mfe&quot;] = {&quot;Morisyen&quot;},
	[&quot;mff&quot;] = {&quot;Naki&quot;},
	[&quot;mfg&quot;] = {&quot;Mogofin&quot;},
	[&quot;mfh&quot;] = {&quot;Matal&quot;},
	[&quot;mfi&quot;] = {&quot;Wandala&quot;},
	[&quot;mfj&quot;] = {&quot;Mefele&quot;},
	[&quot;mfk&quot;] = {&quot;North Mofu&quot;},
	[&quot;mfl&quot;] = {&quot;Putai&quot;},
	[&quot;mfm&quot;] = {&quot;Marghi South&quot;},
	[&quot;mfn&quot;] = {&quot;Cross River Mbembe&quot;},
	[&quot;mfo&quot;] = {&quot;Mbe&quot;},
	[&quot;mfp&quot;] = {&quot;Makassar Malay&quot;},
	[&quot;mfq&quot;] = {&quot;Moba&quot;},
	[&quot;mfr&quot;] = {&quot;Marrithiyel&quot;},
	[&quot;mfs&quot;] = {&quot;Mexican Sign Language&quot;},
	[&quot;mft&quot;] = {&quot;Mokerang&quot;},
	[&quot;mfu&quot;] = {&quot;Mbwela&quot;},
	[&quot;mfv&quot;] = {&quot;Mandjak&quot;},
	[&quot;mfw&quot;] = {&quot;Mulaha&quot;},
	[&quot;mfx&quot;] = {&quot;Melo&quot;},
	[&quot;mfy&quot;] = {&quot;Mayo&quot;},
	[&quot;mfz&quot;] = {&quot;Mabaan&quot;},
	[&quot;mga&quot;] = {&quot;Middle Irish (900-1200)&quot;},
	[&quot;mgb&quot;] = {&quot;Mararit&quot;},
	[&quot;mgc&quot;] = {&quot;Morokodo&quot;},
	[&quot;mgd&quot;] = {&quot;Moru&quot;},
	[&quot;mge&quot;] = {&quot;Mango&quot;},
	[&quot;mgf&quot;] = {&quot;Maklew&quot;},
	[&quot;mgg&quot;] = {&quot;Mpumpong&quot;},
	[&quot;mgh&quot;] = {&quot;Makhuwa-Meetto&quot;},
	[&quot;mgi&quot;] = {&quot;Lijili&quot;},
	[&quot;mgj&quot;] = {&quot;Abureni&quot;},
	[&quot;mgk&quot;] = {&quot;Mawes&quot;},
	[&quot;mgl&quot;] = {&quot;Maleu-Kilenge&quot;},
	[&quot;mgm&quot;] = {&quot;Mambae&quot;},
	[&quot;mgn&quot;] = {&quot;Mbangi&quot;},
	[&quot;mgo&quot;] = {&quot;Meta'&quot;},
	[&quot;mgp&quot;] = {&quot;Eastern Magar&quot;},
	[&quot;mgq&quot;] = {&quot;Malila&quot;},
	[&quot;mgr&quot;] = {&quot;Mambwe-Lungu&quot;},
	[&quot;mgs&quot;] = {&quot;Manda (Tanzania)&quot;},
	[&quot;mgt&quot;] = {&quot;Mongol&quot;},
	[&quot;mgu&quot;] = {&quot;Mailu&quot;},
	[&quot;mgv&quot;] = {&quot;Matengo&quot;},
	[&quot;mgw&quot;] = {&quot;Matumbi&quot;},
	[&quot;mgy&quot;] = {&quot;Mbunga&quot;},
	[&quot;mgz&quot;] = {&quot;Mbugwe&quot;},
	[&quot;mha&quot;] = {&quot;Manda (India)&quot;},
	[&quot;mhb&quot;] = {&quot;Mahongwe&quot;},
	[&quot;mhc&quot;] = {&quot;Mocho&quot;},
	[&quot;mhd&quot;] = {&quot;Mbugu&quot;},
	[&quot;mhe&quot;] = {&quot;Besisi&quot;, &quot;Mah Meri&quot;},
	[&quot;mhf&quot;] = {&quot;Mamaa&quot;},
	[&quot;mhg&quot;] = {&quot;Margu&quot;},
	[&quot;mhi&quot;] = {&quot;Ma'di&quot;},
	[&quot;mhj&quot;] = {&quot;Mogholi&quot;},
	[&quot;mhk&quot;] = {&quot;Mungaka&quot;},
	[&quot;mhl&quot;] = {&quot;Mauwake&quot;},
	[&quot;mhm&quot;] = {&quot;Makhuwa-Moniga&quot;},
	[&quot;mhn&quot;] = {&quot;Mócheno&quot;},
	[&quot;mho&quot;] = {&quot;Mashi (Zambia)&quot;},
	[&quot;mhp&quot;] = {&quot;Balinese Malay&quot;},
	[&quot;mhq&quot;] = {&quot;Mandan&quot;},
	[&quot;mhr&quot;] = {&quot;Eastern Mari&quot;},
	[&quot;mhs&quot;] = {&quot;Buru (Indonesia)&quot;},
	[&quot;mht&quot;] = {&quot;Mandahuaca&quot;},
	[&quot;mhu&quot;] = {&quot;Digaro-Mishmi&quot;, &quot;Darang Deng&quot;},
	[&quot;mhw&quot;] = {&quot;Mbukushu&quot;},
	[&quot;mhx&quot;] = {&quot;Maru&quot;, &quot;Lhaovo&quot;},
	[&quot;mhy&quot;] = {&quot;Ma'anyan&quot;},
	[&quot;mhz&quot;] = {&quot;Mor (Mor Islands)&quot;},
	[&quot;mia&quot;] = {&quot;Miami&quot;},
	[&quot;mib&quot;] = {&quot;Atatláhuca Mixtec&quot;},
	[&quot;mic&quot;] = {&quot;Mi'kmaq&quot;, &quot;Micmac&quot;},
	[&quot;mid&quot;] = {&quot;Mandaic&quot;},
	[&quot;mie&quot;] = {&quot;Ocotepec Mixtec&quot;},
	[&quot;mif&quot;] = {&quot;Mofu-Gudur&quot;},
	[&quot;mig&quot;] = {&quot;San Miguel El Grande Mixtec&quot;},
	[&quot;mih&quot;] = {&quot;Chayuco Mixtec&quot;},
	[&quot;mii&quot;] = {&quot;Chigmecatitlán Mixtec&quot;},
	[&quot;mij&quot;] = {&quot;Abar&quot;, &quot;Mungbam&quot;},
	[&quot;mik&quot;] = {&quot;Mikasuki&quot;},
	[&quot;mil&quot;] = {&quot;Peñoles Mixtec&quot;},
	[&quot;mim&quot;] = {&quot;Alacatlatzala Mixtec&quot;},
	[&quot;min&quot;] = {&quot;Minangkabau&quot;},
	[&quot;mio&quot;] = {&quot;Pinotepa Nacional Mixtec&quot;},
	[&quot;mip&quot;] = {&quot;Apasco-Apoala Mixtec&quot;},
	[&quot;miq&quot;] = {&quot;Mískito&quot;},
	[&quot;mir&quot;] = {&quot;Isthmus Mixe&quot;},
	[&quot;mis&quot;] = {&quot;Uncoded languages&quot;},
	[&quot;mit&quot;] = {&quot;Southern Puebla Mixtec&quot;},
	[&quot;miu&quot;] = {&quot;Cacaloxtepec Mixtec&quot;},
	[&quot;miw&quot;] = {&quot;Akoye&quot;},
	[&quot;mix&quot;] = {&quot;Mixtepec Mixtec&quot;},
	[&quot;miy&quot;] = {&quot;Ayutla Mixtec&quot;},
	[&quot;miz&quot;] = {&quot;Coatzospan Mixtec&quot;},
	[&quot;mjb&quot;] = {&quot;Makalero&quot;},
	[&quot;mjc&quot;] = {&quot;San Juan Colorado Mixtec&quot;},
	[&quot;mjd&quot;] = {&quot;Northwest Maidu&quot;},
	[&quot;mje&quot;] = {&quot;Muskum&quot;},
	[&quot;mjg&quot;] = {&quot;Tu&quot;},
	[&quot;mjh&quot;] = {&quot;Mwera (Nyasa)&quot;},
	[&quot;mji&quot;] = {&quot;Kim Mun&quot;},
	[&quot;mjj&quot;] = {&quot;Mawak&quot;},
	[&quot;mjk&quot;] = {&quot;Matukar&quot;},
	[&quot;mjl&quot;] = {&quot;Mandeali&quot;},
	[&quot;mjm&quot;] = {&quot;Medebur&quot;},
	[&quot;mjn&quot;] = {&quot;Ma (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;mjo&quot;] = {&quot;Malankuravan&quot;},
	[&quot;mjp&quot;] = {&quot;Malapandaram&quot;},
	[&quot;mjq&quot;] = {&quot;Malaryan&quot;},
	[&quot;mjr&quot;] = {&quot;Malavedan&quot;},
	[&quot;mjs&quot;] = {&quot;Miship&quot;},
	[&quot;mjt&quot;] = {&quot;Sauria Paharia&quot;},
	[&quot;mju&quot;] = {&quot;Manna-Dora&quot;},
	[&quot;mjv&quot;] = {&quot;Mannan&quot;},
	[&quot;mjw&quot;] = {&quot;Karbi&quot;},
	[&quot;mjx&quot;] = {&quot;Mahali&quot;},
	[&quot;mjy&quot;] = {&quot;Mahican&quot;},
	[&quot;mjz&quot;] = {&quot;Majhi&quot;},
	[&quot;mka&quot;] = {&quot;Mbre&quot;},
	[&quot;mkb&quot;] = {&quot;Mal Paharia&quot;},
	[&quot;mkc&quot;] = {&quot;Siliput&quot;},
	[&quot;mke&quot;] = {&quot;Mawchi&quot;},
	[&quot;mkf&quot;] = {&quot;Miya&quot;},
	[&quot;mkg&quot;] = {&quot;Mak (China)&quot;},
	[&quot;mkh&quot;] = {&quot;Mon-Khmer languages&quot;},
	[&quot;mki&quot;] = {&quot;Dhatki&quot;},
	[&quot;mkj&quot;] = {&quot;Mokilese&quot;},
	[&quot;mkk&quot;] = {&quot;Byep&quot;},
	[&quot;mkl&quot;] = {&quot;Mokole&quot;},
	[&quot;mkm&quot;] = {&quot;Moklen&quot;},
	[&quot;mkn&quot;] = {&quot;Kupang Malay&quot;},
	[&quot;mko&quot;] = {&quot;Mingang Doso&quot;},
	[&quot;mkp&quot;] = {&quot;Moikodi&quot;},
	[&quot;mkq&quot;] = {&quot;Bay Miwok&quot;},
	[&quot;mkr&quot;] = {&quot;Malas&quot;},
	[&quot;mks&quot;] = {&quot;Silacayoapan Mixtec&quot;},
	[&quot;mkt&quot;] = {&quot;Vamale&quot;},
	[&quot;mku&quot;] = {&quot;Konyanka Maninka&quot;},
	[&quot;mkv&quot;] = {&quot;Mafea&quot;},
	[&quot;mkw&quot;] = {&quot;Kituba (Congo)&quot;},
	[&quot;mkx&quot;] = {&quot;Kinamiging Manobo&quot;},
	[&quot;mky&quot;] = {&quot;East Makian&quot;},
	[&quot;mkz&quot;] = {&quot;Makasae&quot;},
	[&quot;mla&quot;] = {&quot;Malo&quot;},
	[&quot;mlb&quot;] = {&quot;Mbule&quot;},
	[&quot;mlc&quot;] = {&quot;Cao Lan&quot;},
	[&quot;mle&quot;] = {&quot;Manambu&quot;},
	[&quot;mlf&quot;] = {&quot;Mal&quot;},
	[&quot;mlh&quot;] = {&quot;Mape&quot;},
	[&quot;mli&quot;] = {&quot;Malimpung&quot;},
	[&quot;mlj&quot;] = {&quot;Miltu&quot;},
	[&quot;mlk&quot;] = {&quot;Ilwana&quot;, &quot;Kiwilwana&quot;},
	[&quot;mll&quot;] = {&quot;Malua Bay&quot;},
	[&quot;mlm&quot;] = {&quot;Mulam&quot;},
	[&quot;mln&quot;] = {&quot;Malango&quot;},
	[&quot;mlo&quot;] = {&quot;Mlomp&quot;},
	[&quot;mlp&quot;] = {&quot;Bargam&quot;},
	[&quot;mlq&quot;] = {&quot;Western Maninkakan&quot;},
	[&quot;mlr&quot;] = {&quot;Vame&quot;},
	[&quot;mls&quot;] = {&quot;Masalit&quot;},
	[&quot;mlu&quot;] = {&quot;To'abaita&quot;},
	[&quot;mlv&quot;] = {&quot;Motlav&quot;, &quot;Mwotlap&quot;},
	[&quot;mlw&quot;] = {&quot;Moloko&quot;},
	[&quot;mlx&quot;] = {&quot;Malfaxal&quot;, &quot;Naha'ai&quot;},
	[&quot;mlz&quot;] = {&quot;Malaynon&quot;},
	[&quot;mma&quot;] = {&quot;Mama&quot;},
	[&quot;mmb&quot;] = {&quot;Momina&quot;},
	[&quot;mmc&quot;] = {&quot;Michoacán Mazahua&quot;},
	[&quot;mmd&quot;] = {&quot;Maonan&quot;},
	[&quot;mme&quot;] = {&quot;Mae&quot;},
	[&quot;mmf&quot;] = {&quot;Mundat&quot;},
	[&quot;mmg&quot;] = {&quot;North Ambrym&quot;},
	[&quot;mmh&quot;] = {&quot;Mehináku&quot;},
	[&quot;mmi&quot;] = {&quot;Musar&quot;},
	[&quot;mmj&quot;] = {&quot;Majhwar&quot;},
	[&quot;mmk&quot;] = {&quot;Mukha-Dora&quot;},
	[&quot;mml&quot;] = {&quot;Man Met&quot;},
	[&quot;mmm&quot;] = {&quot;Maii&quot;},
	[&quot;mmn&quot;] = {&quot;Mamanwa&quot;},
	[&quot;mmo&quot;] = {&quot;Mangga Buang&quot;},
	[&quot;mmp&quot;] = {&quot;Siawi&quot;},
	[&quot;mmq&quot;] = {&quot;Musak&quot;},
	[&quot;mmr&quot;] = {&quot;Western Xiangxi Miao&quot;},
	[&quot;mmt&quot;] = {&quot;Malalamai&quot;},
	[&quot;mmu&quot;] = {&quot;Mmaala&quot;},
	[&quot;mmv&quot;] = {&quot;Miriti&quot;},
	[&quot;mmw&quot;] = {&quot;Emae&quot;},
	[&quot;mmx&quot;] = {&quot;Madak&quot;},
	[&quot;mmy&quot;] = {&quot;Migaama&quot;},
	[&quot;mmz&quot;] = {&quot;Mabaale&quot;},
	[&quot;mna&quot;] = {&quot;Mbula&quot;},
	[&quot;mnb&quot;] = {&quot;Muna&quot;},
	[&quot;mnc&quot;] = {&quot;Manchu&quot;},
	[&quot;mnd&quot;] = {&quot;Mondé&quot;},
	[&quot;mne&quot;] = {&quot;Naba&quot;},
	[&quot;mnf&quot;] = {&quot;Mundani&quot;},
	[&quot;mng&quot;] = {&quot;Eastern Mnong&quot;},
	[&quot;mnh&quot;] = {&quot;Mono (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;mni&quot;] = {&quot;Manipuri&quot;},
	[&quot;mnj&quot;] = {&quot;Munji&quot;},
	[&quot;mnk&quot;] = {&quot;Mandinka&quot;},
	[&quot;mnl&quot;] = {&quot;Tiale&quot;},
	[&quot;mnm&quot;] = {&quot;Mapena&quot;},
	[&quot;mnn&quot;] = {&quot;Southern Mnong&quot;},
	[&quot;mno&quot;] = {&quot;Manobo languages&quot;},
	[&quot;mnp&quot;] = {&quot;Min Bei Chinese&quot;},
	[&quot;mnq&quot;] = {&quot;Minriq&quot;},
	[&quot;mnr&quot;] = {&quot;Mono (USA)&quot;},
	[&quot;mns&quot;] = {&quot;Mansi&quot;},
	[&quot;mnu&quot;] = {&quot;Mer&quot;},
	[&quot;mnv&quot;] = {&quot;Rennell-Bellona&quot;},
	[&quot;mnw&quot;] = {&quot;Mon&quot;},
	[&quot;mnx&quot;] = {&quot;Manikion&quot;},
	[&quot;mny&quot;] = {&quot;Manyawa&quot;},
	[&quot;mnz&quot;] = {&quot;Moni&quot;},
	[&quot;moa&quot;] = {&quot;Mwan&quot;},
	[&quot;moc&quot;] = {&quot;Mocoví&quot;},
	[&quot;mod&quot;] = {&quot;Mobilian&quot;},
	[&quot;moe&quot;] = {&quot;Innu&quot;, &quot;Montagnais&quot;},
	[&quot;mog&quot;] = {&quot;Mongondow&quot;},
	[&quot;moh&quot;] = {&quot;Mohawk&quot;},
	[&quot;moi&quot;] = {&quot;Mboi&quot;},
	[&quot;moj&quot;] = {&quot;Monzombo&quot;},
	[&quot;mok&quot;] = {&quot;Morori&quot;},
	[&quot;mom&quot;] = {&quot;Mangue&quot;},
	[&quot;moo&quot;] = {&quot;Monom&quot;},
	[&quot;mop&quot;] = {&quot;Mopán Maya&quot;},
	[&quot;moq&quot;] = {&quot;Mor (Bomberai Peninsula)&quot;},
	[&quot;mor&quot;] = {&quot;Moro&quot;},
	[&quot;mos&quot;] = {&quot;Mossi&quot;},
	[&quot;mot&quot;] = {&quot;Barí&quot;},
	[&quot;mou&quot;] = {&quot;Mogum&quot;},
	[&quot;mov&quot;] = {&quot;Mohave&quot;},
	[&quot;mow&quot;] = {&quot;Moi (Congo)&quot;},
	[&quot;mox&quot;] = {&quot;Molima&quot;},
	[&quot;moy&quot;] = {&quot;Shekkacho&quot;},
	[&quot;moz&quot;] = {&quot;Mukulu&quot;, &quot;Gergiko&quot;},
	[&quot;mpa&quot;] = {&quot;Mpoto&quot;},
	[&quot;mpb&quot;] = {&quot;Malak Malak&quot;, &quot;Mullukmulluk&quot;},
	[&quot;mpc&quot;] = {&quot;Mangarrayi&quot;},
	[&quot;mpd&quot;] = {&quot;Machinere&quot;},
	[&quot;mpe&quot;] = {&quot;Majang&quot;},
	[&quot;mpg&quot;] = {&quot;Marba&quot;},
	[&quot;mph&quot;] = {&quot;Maung&quot;},
	[&quot;mpi&quot;] = {&quot;Mpade&quot;},
	[&quot;mpj&quot;] = {&quot;Martu Wangka&quot;, &quot;Wangkajunga&quot;},
	[&quot;mpk&quot;] = {&quot;Mbara (Chad)&quot;},
	[&quot;mpl&quot;] = {&quot;Middle Watut&quot;},
	[&quot;mpm&quot;] = {&quot;Yosondúa Mixtec&quot;},
	[&quot;mpn&quot;] = {&quot;Mindiri&quot;},
	[&quot;mpo&quot;] = {&quot;Miu&quot;},
	[&quot;mpp&quot;] = {&quot;Migabac&quot;},
	[&quot;mpq&quot;] = {&quot;Matís&quot;},
	[&quot;mpr&quot;] = {&quot;Vangunu&quot;},
	[&quot;mps&quot;] = {&quot;Dadibi&quot;},
	[&quot;mpt&quot;] = {&quot;Mian&quot;},
	[&quot;mpu&quot;] = {&quot;Makuráp&quot;},
	[&quot;mpv&quot;] = {&quot;Mungkip&quot;},
	[&quot;mpw&quot;] = {&quot;Mapidian&quot;},
	[&quot;mpx&quot;] = {&quot;Misima-Panaeati&quot;},
	[&quot;mpy&quot;] = {&quot;Mapia&quot;},
	[&quot;mpz&quot;] = {&quot;Mpi&quot;},
	[&quot;mqa&quot;] = {&quot;Maba (Indonesia)&quot;},
	[&quot;mqb&quot;] = {&quot;Mbuko&quot;},
	[&quot;mqc&quot;] = {&quot;Mangole&quot;},
	[&quot;mqe&quot;] = {&quot;Matepi&quot;},
	[&quot;mqf&quot;] = {&quot;Momuna&quot;},
	[&quot;mqg&quot;] = {&quot;Kota Bangun Kutai Malay&quot;},
	[&quot;mqh&quot;] = {&quot;Tlazoyaltepec Mixtec&quot;},
	[&quot;mqi&quot;] = {&quot;Mariri&quot;},
	[&quot;mqj&quot;] = {&quot;Mamasa&quot;},
	[&quot;mqk&quot;] = {&quot;Rajah Kabunsuwan Manobo&quot;},
	[&quot;mql&quot;] = {&quot;Mbelime&quot;},
	[&quot;mqm&quot;] = {&quot;South Marquesan&quot;},
	[&quot;mqn&quot;] = {&quot;Moronene&quot;},
	[&quot;mqo&quot;] = {&quot;Modole&quot;},
	[&quot;mqp&quot;] = {&quot;Manipa&quot;},
	[&quot;mqq&quot;] = {&quot;Minokok&quot;},
	[&quot;mqr&quot;] = {&quot;Mander&quot;},
	[&quot;mqs&quot;] = {&quot;West Makian&quot;},
	[&quot;mqt&quot;] = {&quot;Mok&quot;},
	[&quot;mqu&quot;] = {&quot;Mandari&quot;},
	[&quot;mqv&quot;] = {&quot;Mosimo&quot;},
	[&quot;mqw&quot;] = {&quot;Murupi&quot;},
	[&quot;mqx&quot;] = {&quot;Mamuju&quot;},
	[&quot;mqy&quot;] = {&quot;Manggarai&quot;},
	[&quot;mqz&quot;] = {&quot;Pano&quot;},
	[&quot;mra&quot;] = {&quot;Mlabri&quot;},
	[&quot;mrb&quot;] = {&quot;Marino&quot;},
	[&quot;mrc&quot;] = {&quot;Maricopa&quot;},
	[&quot;mrd&quot;] = {&quot;Western Magar&quot;},
	[&quot;mre&quot;] = {&quot;Martha's Vineyard Sign Language&quot;},
	[&quot;mrf&quot;] = {&quot;Elseng&quot;},
	[&quot;mrg&quot;] = {&quot;Mising&quot;},
	[&quot;mrh&quot;] = {&quot;Mara Chin&quot;},
	[&quot;mrj&quot;] = {&quot;Western Mari&quot;},
	[&quot;mrk&quot;] = {&quot;Hmwaveke&quot;},
	[&quot;mrl&quot;] = {&quot;Mortlockese&quot;},
	[&quot;mrm&quot;] = {&quot;Merlav&quot;, &quot;Mwerlap&quot;},
	[&quot;mrn&quot;] = {&quot;Cheke Holo&quot;},
	[&quot;mro&quot;] = {&quot;Mru&quot;},
	[&quot;mrp&quot;] = {&quot;Morouas&quot;},
	[&quot;mrq&quot;] = {&quot;North Marquesan&quot;},
	[&quot;mrr&quot;] = {&quot;Maria (India)&quot;},
	[&quot;mrs&quot;] = {&quot;Maragus&quot;},
	[&quot;mrt&quot;] = {&quot;Marghi Central&quot;},
	[&quot;mru&quot;] = {&quot;Mono (Cameroon)&quot;},
	[&quot;mrv&quot;] = {&quot;Mangareva&quot;},
	[&quot;mrw&quot;] = {&quot;Maranao&quot;},
	[&quot;mrx&quot;] = {&quot;Maremgi&quot;, &quot;Dineor&quot;},
	[&quot;mry&quot;] = {&quot;Mandaya&quot;},
	[&quot;mrz&quot;] = {&quot;Marind&quot;},
	[&quot;msb&quot;] = {&quot;Masbatenyo&quot;},
	[&quot;msc&quot;] = {&quot;Sankaran Maninka&quot;},
	[&quot;msd&quot;] = {&quot;Yucatec Maya Sign Language&quot;},
	[&quot;mse&quot;] = {&quot;Musey&quot;},
	[&quot;msf&quot;] = {&quot;Mekwei&quot;},
	[&quot;msg&quot;] = {&quot;Moraid&quot;},
	[&quot;msh&quot;] = {&quot;Masikoro Malagasy&quot;},
	[&quot;msi&quot;] = {&quot;Sabah Malay&quot;},
	[&quot;msj&quot;] = {&quot;Ma (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;msk&quot;] = {&quot;Mansaka&quot;},
	[&quot;msl&quot;] = {&quot;Molof&quot;, &quot;Poule&quot;},
	[&quot;msm&quot;] = {&quot;Agusan Manobo&quot;},
	[&quot;msn&quot;] = {&quot;Vurës&quot;},
	[&quot;mso&quot;] = {&quot;Mombum&quot;},
	[&quot;msp&quot;] = {&quot;Maritsauá&quot;},
	[&quot;msq&quot;] = {&quot;Caac&quot;},
	[&quot;msr&quot;] = {&quot;Mongolian Sign Language&quot;},
	[&quot;mss&quot;] = {&quot;West Masela&quot;},
	[&quot;msu&quot;] = {&quot;Musom&quot;},
	[&quot;msv&quot;] = {&quot;Maslam&quot;},
	[&quot;msw&quot;] = {&quot;Mansoanka&quot;},
	[&quot;msx&quot;] = {&quot;Moresada&quot;},
	[&quot;msy&quot;] = {&quot;Aruamu&quot;},
	[&quot;msz&quot;] = {&quot;Momare&quot;},
	[&quot;mta&quot;] = {&quot;Cotabato Manobo&quot;},
	[&quot;mtb&quot;] = {&quot;Anyin Morofo&quot;},
	[&quot;mtc&quot;] = {&quot;Munit&quot;},
	[&quot;mtd&quot;] = {&quot;Mualang&quot;},
	[&quot;mte&quot;] = {&quot;Mono (Solomon Islands)&quot;},
	[&quot;mtf&quot;] = {&quot;Murik (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;mtg&quot;] = {&quot;Una&quot;},
	[&quot;mth&quot;] = {&quot;Munggui&quot;},
	[&quot;mti&quot;] = {&quot;Maiwa (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;mtj&quot;] = {&quot;Moskona&quot;},
	[&quot;mtk&quot;] = {&quot;Mbe'&quot;},
	[&quot;mtl&quot;] = {&quot;Montol&quot;},
	[&quot;mtm&quot;] = {&quot;Mator&quot;},
	[&quot;mtn&quot;] = {&quot;Matagalpa&quot;},
	[&quot;mto&quot;] = {&quot;Totontepec Mixe&quot;},
	[&quot;mtp&quot;] = {&quot;Wichí Lhamtés Nocten&quot;},
	[&quot;mtq&quot;] = {&quot;Muong&quot;},
	[&quot;mtr&quot;] = {&quot;Mewari&quot;},
	[&quot;mts&quot;] = {&quot;Yora&quot;},
	[&quot;mtt&quot;] = {&quot;Mota&quot;},
	[&quot;mtu&quot;] = {&quot;Tututepec Mixtec&quot;},
	[&quot;mtv&quot;] = {&quot;Asaro'o&quot;},
	[&quot;mtw&quot;] = {&quot;Southern Binukidnon&quot;},
	[&quot;mtx&quot;] = {&quot;Tidaá Mixtec&quot;},
	[&quot;mty&quot;] = {&quot;Nabi&quot;},
	[&quot;mua&quot;] = {&quot;Mundang&quot;},
	[&quot;mub&quot;] = {&quot;Mubi&quot;},
	[&quot;muc&quot;] = {&quot;Ajumbu&quot;},
	[&quot;mud&quot;] = {&quot;Mednyj Aleut&quot;},
	[&quot;mue&quot;] = {&quot;Media Lengua&quot;},
	[&quot;mug&quot;] = {&quot;Musgu&quot;},
	[&quot;muh&quot;] = {&quot;Mündü&quot;},
	[&quot;mui&quot;] = {&quot;Musi&quot;},
	[&quot;muj&quot;] = {&quot;Mabire&quot;},
	[&quot;muk&quot;] = {&quot;Mugom&quot;},
	[&quot;mul&quot;] = {&quot;Multiple languages&quot;},
	[&quot;mum&quot;] = {&quot;Maiwala&quot;},
	[&quot;mun&quot;] = {&quot;Munda languages&quot;},
	[&quot;muo&quot;] = {&quot;Nyong&quot;},
	[&quot;mup&quot;] = {&quot;Malvi&quot;},
	[&quot;muq&quot;] = {&quot;Eastern Xiangxi Miao&quot;},
	[&quot;mur&quot;] = {&quot;Murle&quot;},
	[&quot;mus&quot;] = {&quot;Creek&quot;},
	[&quot;mut&quot;] = {&quot;Western Muria&quot;},
	[&quot;muu&quot;] = {&quot;Yaaku&quot;},
	[&quot;muv&quot;] = {&quot;Muthuvan&quot;},
	[&quot;mux&quot;] = {&quot;Bo-Ung&quot;},
	[&quot;muy&quot;] = {&quot;Muyang&quot;},
	[&quot;muz&quot;] = {&quot;Mursi&quot;},
	[&quot;mva&quot;] = {&quot;Manam&quot;},
	[&quot;mvb&quot;] = {&quot;Mattole&quot;},
	[&quot;mvd&quot;] = {&quot;Mamboru&quot;},
	[&quot;mve&quot;] = {&quot;Marwari (Pakistan)&quot;},
	[&quot;mvf&quot;] = {&quot;Peripheral Mongolian&quot;},
	[&quot;mvg&quot;] = {&quot;Yucuañe Mixtec&quot;},
	[&quot;mvh&quot;] = {&quot;Mulgi&quot;},
	[&quot;mvi&quot;] = {&quot;Miyako&quot;},
	[&quot;mvk&quot;] = {&quot;Mekmek&quot;},
	[&quot;mvl&quot;] = {&quot;Mbara (Australia)&quot;},
	[&quot;mvn&quot;] = {&quot;Minaveha&quot;},
	[&quot;mvo&quot;] = {&quot;Marovo&quot;},
	[&quot;mvp&quot;] = {&quot;Duri&quot;},
	[&quot;mvq&quot;] = {&quot;Moere&quot;},
	[&quot;mvr&quot;] = {&quot;Marau&quot;},
	[&quot;mvs&quot;] = {&quot;Massep&quot;},
	[&quot;mvt&quot;] = {&quot;Mpotovoro&quot;},
	[&quot;mvu&quot;] = {&quot;Marfa&quot;},
	[&quot;mvv&quot;] = {&quot;Tagal Murut&quot;},
	[&quot;mvw&quot;] = {&quot;Machinga&quot;},
	[&quot;mvx&quot;] = {&quot;Meoswar&quot;},
	[&quot;mvy&quot;] = {&quot;Indus Kohistani&quot;},
	[&quot;mvz&quot;] = {&quot;Mesqan&quot;},
	[&quot;mwa&quot;] = {&quot;Mwatebu&quot;},
	[&quot;mwb&quot;] = {&quot;Juwal&quot;},
	[&quot;mwc&quot;] = {&quot;Are&quot;},
	[&quot;mwe&quot;] = {&quot;Mwera (Chimwera)&quot;},
	[&quot;mwf&quot;] = {&quot;Murrinh-Patha&quot;},
	[&quot;mwg&quot;] = {&quot;Aiklep&quot;},
	[&quot;mwh&quot;] = {&quot;Mouk-Aria&quot;},
	[&quot;mwi&quot;] = {&quot;Labo&quot;, &quot;Ninde&quot;},
	[&quot;mwk&quot;] = {&quot;Kita Maninkakan&quot;},
	[&quot;mwl&quot;] = {&quot;Mirandese&quot;},
	[&quot;mwm&quot;] = {&quot;Sar&quot;},
	[&quot;mwn&quot;] = {&quot;Nyamwanga&quot;},
	[&quot;mwo&quot;] = {&quot;Central Maewo&quot;},
	[&quot;mwp&quot;] = {&quot;Kala Lagaw Ya&quot;},
	[&quot;mwq&quot;] = {&quot;Mün Chin&quot;},
	[&quot;mwr&quot;] = {&quot;Marwari&quot;},
	[&quot;mws&quot;] = {&quot;Mwimbi-Muthambi&quot;},
	[&quot;mwt&quot;] = {&quot;Moken&quot;},
	[&quot;mwu&quot;] = {&quot;Mittu&quot;},
	[&quot;mwv&quot;] = {&quot;Mentawai&quot;},
	[&quot;mww&quot;] = {&quot;Hmong Daw&quot;},
	[&quot;mwz&quot;] = {&quot;Moingi&quot;},
	[&quot;mxa&quot;] = {&quot;Northwest Oaxaca Mixtec&quot;},
	[&quot;mxb&quot;] = {&quot;Tezoatlán Mixtec&quot;},
	[&quot;mxc&quot;] = {&quot;Manyika&quot;},
	[&quot;mxd&quot;] = {&quot;Modang&quot;},
	[&quot;mxe&quot;] = {&quot;Mele-Fila&quot;},
	[&quot;mxf&quot;] = {&quot;Malgbe&quot;},
	[&quot;mxg&quot;] = {&quot;Mbangala&quot;},
	[&quot;mxh&quot;] = {&quot;Mvuba&quot;},
	[&quot;mxi&quot;] = {&quot;Mozarabic&quot;},
	[&quot;mxj&quot;] = {&quot;Miju-Mishmi&quot;, &quot;Geman Deng&quot;},
	[&quot;mxk&quot;] = {&quot;Monumbo&quot;},
	[&quot;mxl&quot;] = {&quot;Maxi Gbe&quot;},
	[&quot;mxm&quot;] = {&quot;Meramera&quot;},
	[&quot;mxn&quot;] = {&quot;Moi (Indonesia)&quot;},
	[&quot;mxo&quot;] = {&quot;Mbowe&quot;},
	[&quot;mxp&quot;] = {&quot;Tlahuitoltepec Mixe&quot;},
	[&quot;mxq&quot;] = {&quot;Juquila Mixe&quot;},
	[&quot;mxr&quot;] = {&quot;Murik (Malaysia)&quot;},
	[&quot;mxs&quot;] = {&quot;Huitepec Mixtec&quot;},
	[&quot;mxt&quot;] = {&quot;Jamiltepec Mixtec&quot;},
	[&quot;mxu&quot;] = {&quot;Mada (Cameroon)&quot;},
	[&quot;mxv&quot;] = {&quot;Metlatónoc Mixtec&quot;},
	[&quot;mxw&quot;] = {&quot;Namo&quot;},
	[&quot;mxx&quot;] = {&quot;Mahou&quot;, &quot;Mawukakan&quot;},
	[&quot;mxy&quot;] = {&quot;Southeastern Nochixtlán Mixtec&quot;},
	[&quot;mxz&quot;] = {&quot;Central Masela&quot;},
	[&quot;myb&quot;] = {&quot;Mbay&quot;},
	[&quot;myc&quot;] = {&quot;Mayeka&quot;},
	[&quot;mye&quot;] = {&quot;Myene&quot;},
	[&quot;myf&quot;] = {&quot;Bambassi&quot;},
	[&quot;myg&quot;] = {&quot;Manta&quot;},
	[&quot;myh&quot;] = {&quot;Makah&quot;},
	[&quot;myj&quot;] = {&quot;Mangayat&quot;},
	[&quot;myk&quot;] = {&quot;Mamara Senoufo&quot;},
	[&quot;myl&quot;] = {&quot;Moma&quot;},
	[&quot;mym&quot;] = {&quot;Me'en&quot;},
	[&quot;myn&quot;] = {&quot;Mayan languages&quot;},
	[&quot;myo&quot;] = {&quot;Anfillo&quot;},
	[&quot;myp&quot;] = {&quot;Pirahã&quot;},
	[&quot;myr&quot;] = {&quot;Muniche&quot;},
	[&quot;mys&quot;] = {&quot;Mesmes&quot;},
	[&quot;myu&quot;] = {&quot;Mundurukú&quot;},
	[&quot;myv&quot;] = {&quot;Erzya&quot;},
	[&quot;myw&quot;] = {&quot;Muyuw&quot;},
	[&quot;myx&quot;] = {&quot;Masaaba&quot;},
	[&quot;myy&quot;] = {&quot;Macuna&quot;},
	[&quot;myz&quot;] = {&quot;Classical Mandaic&quot;},
	[&quot;mza&quot;] = {&quot;Santa María Zacatepec Mixtec&quot;},
	[&quot;mzb&quot;] = {&quot;Tumzabt&quot;},
	[&quot;mzc&quot;] = {&quot;Madagascar Sign Language&quot;},
	[&quot;mzd&quot;] = {&quot;Malimba&quot;},
	[&quot;mze&quot;] = {&quot;Morawa&quot;},
	[&quot;mzg&quot;] = {&quot;Monastic Sign Language&quot;},
	[&quot;mzh&quot;] = {&quot;Wichí Lhamtés Güisnay&quot;},
	[&quot;mzi&quot;] = {&quot;Ixcatlán Mazatec&quot;},
	[&quot;mzj&quot;] = {&quot;Manya&quot;},
	[&quot;mzk&quot;] = {&quot;Nigeria Mambila&quot;},
	[&quot;mzl&quot;] = {&quot;Mazatlán Mixe&quot;},
	[&quot;mzm&quot;] = {&quot;Mumuye&quot;},
	[&quot;mzn&quot;] = {&quot;Mazanderani&quot;},
	[&quot;mzo&quot;] = {&quot;Matipuhy&quot;},
	[&quot;mzp&quot;] = {&quot;Movima&quot;},
	[&quot;mzq&quot;] = {&quot;Mori Atas&quot;},
	[&quot;mzr&quot;] = {&quot;Marúbo&quot;},
	[&quot;mzs&quot;] = {&quot;Macanese&quot;},
	[&quot;mzt&quot;] = {&quot;Mintil&quot;},
	[&quot;mzu&quot;] = {&quot;Inapang&quot;},
	[&quot;mzv&quot;] = {&quot;Manza&quot;},
	[&quot;mzw&quot;] = {&quot;Deg&quot;},
	[&quot;mzx&quot;] = {&quot;Mawayana&quot;},
	[&quot;mzy&quot;] = {&quot;Mozambican Sign Language&quot;},
	[&quot;mzz&quot;] = {&quot;Maiadomu&quot;},
	[&quot;naa&quot;] = {&quot;Namla&quot;},
	[&quot;nab&quot;] = {&quot;Southern Nambikuára&quot;},
	[&quot;nac&quot;] = {&quot;Narak&quot;},
	[&quot;nae&quot;] = {&quot;Naka'ela&quot;},
	[&quot;naf&quot;] = {&quot;Nabak&quot;},
	[&quot;nag&quot;] = {&quot;Naga Pidgin&quot;},
	[&quot;nah&quot;] = {&quot;Nahuatl languages&quot;},
	[&quot;nai&quot;] = {&quot;North American Indian languages&quot;},
	[&quot;naj&quot;] = {&quot;Nalu&quot;},
	[&quot;nak&quot;] = {&quot;Nakanai&quot;},
	[&quot;nal&quot;] = {&quot;Nalik&quot;},
	[&quot;nam&quot;] = {&quot;Ngan'gityemerri&quot;},
	[&quot;nan&quot;] = {&quot;Min Nan Chinese&quot;},
	[&quot;nao&quot;] = {&quot;Naaba&quot;},
	[&quot;nap&quot;] = {&quot;Neapolitan&quot;},
	[&quot;naq&quot;] = {&quot;Khoekhoe&quot;, &quot;Nama (Namibia)&quot;},
	[&quot;nar&quot;] = {&quot;Iguta&quot;},
	[&quot;nas&quot;] = {&quot;Naasioi&quot;},
	[&quot;nat&quot;] = {&quot;Ca̱hungwa̱rya̱&quot;, &quot;Hungworo&quot;},
	[&quot;naw&quot;] = {&quot;Nawuri&quot;},
	[&quot;nax&quot;] = {&quot;Nakwi&quot;},
	[&quot;nay&quot;] = {&quot;Ngarrindjeri&quot;},
	[&quot;naz&quot;] = {&quot;Coatepec Nahuatl&quot;},
	[&quot;nba&quot;] = {&quot;Nyemba&quot;},
	[&quot;nbb&quot;] = {&quot;Ndoe&quot;},
	[&quot;nbc&quot;] = {&quot;Chang Naga&quot;},
	[&quot;nbd&quot;] = {&quot;Ngbinda&quot;},
	[&quot;nbe&quot;] = {&quot;Konyak Naga&quot;},
	[&quot;nbg&quot;] = {&quot;Nagarchal&quot;},
	[&quot;nbh&quot;] = {&quot;Ngamo&quot;},
	[&quot;nbi&quot;] = {&quot;Mao Naga&quot;},
	[&quot;nbj&quot;] = {&quot;Ngarinyman&quot;},
	[&quot;nbk&quot;] = {&quot;Nake&quot;},
	[&quot;nbm&quot;] = {&quot;Ngbaka Ma'bo&quot;},
	[&quot;nbn&quot;] = {&quot;Kuri&quot;},
	[&quot;nbo&quot;] = {&quot;Nkukoli&quot;},
	[&quot;nbp&quot;] = {&quot;Nnam&quot;},
	[&quot;nbq&quot;] = {&quot;Nggem&quot;},
	[&quot;nbr&quot;] = {&quot;Numana&quot;},
	[&quot;nbs&quot;] = {&quot;Namibian Sign Language&quot;},
	[&quot;nbt&quot;] = {&quot;Na&quot;},
	[&quot;nbu&quot;] = {&quot;Rongmei Naga&quot;},
	[&quot;nbv&quot;] = {&quot;Ngamambo&quot;},
	[&quot;nbw&quot;] = {&quot;Southern Ngbandi&quot;},
	[&quot;nby&quot;] = {&quot;Ningera&quot;},
	[&quot;nca&quot;] = {&quot;Iyo&quot;},
	[&quot;ncb&quot;] = {&quot;Central Nicobarese&quot;},
	[&quot;ncc&quot;] = {&quot;Ponam&quot;},
	[&quot;ncd&quot;] = {&quot;Nachering&quot;},
	[&quot;nce&quot;] = {&quot;Yale&quot;},
	[&quot;ncf&quot;] = {&quot;Notsi&quot;},
	[&quot;ncg&quot;] = {&quot;Nisga'a&quot;},
	[&quot;nch&quot;] = {&quot;Central Huasteca Nahuatl&quot;},
	[&quot;nci&quot;] = {&quot;Classical Nahuatl&quot;},
	[&quot;ncj&quot;] = {&quot;Northern Puebla Nahuatl&quot;},
	[&quot;nck&quot;] = {&quot;Na-kara&quot;},
	[&quot;ncl&quot;] = {&quot;Michoacán Nahuatl&quot;},
	[&quot;ncm&quot;] = {&quot;Nambo&quot;},
	[&quot;ncn&quot;] = {&quot;Nauna&quot;},
	[&quot;nco&quot;] = {&quot;Sibe&quot;},
	[&quot;ncq&quot;] = {&quot;Northern Katang&quot;},
	[&quot;ncr&quot;] = {&quot;Ncane&quot;},
	[&quot;ncs&quot;] = {&quot;Nicaraguan Sign Language&quot;},
	[&quot;nct&quot;] = {&quot;Chothe Naga&quot;},
	[&quot;ncu&quot;] = {&quot;Chumburung&quot;},
	[&quot;ncx&quot;] = {&quot;Central Puebla Nahuatl&quot;},
	[&quot;ncz&quot;] = {&quot;Natchez&quot;},
	[&quot;nda&quot;] = {&quot;Ndasa&quot;},
	[&quot;ndb&quot;] = {&quot;Kenswei Nsei&quot;},
	[&quot;ndc&quot;] = {&quot;Ndau&quot;},
	[&quot;ndd&quot;] = {&quot;Nde-Nsele-Nta&quot;},
	[&quot;ndf&quot;] = {&quot;Nadruvian&quot;},
	[&quot;ndg&quot;] = {&quot;Ndengereko&quot;},
	[&quot;ndh&quot;] = {&quot;Ndali&quot;},
	[&quot;ndi&quot;] = {&quot;Samba Leko&quot;},
	[&quot;ndj&quot;] = {&quot;Ndamba&quot;},
	[&quot;ndk&quot;] = {&quot;Ndaka&quot;},
	[&quot;ndl&quot;] = {&quot;Ndolo&quot;},
	[&quot;ndm&quot;] = {&quot;Ndam&quot;},
	[&quot;ndn&quot;] = {&quot;Ngundi&quot;},
	[&quot;ndp&quot;] = {&quot;Ndo&quot;},
	[&quot;ndq&quot;] = {&quot;Ndombe&quot;},
	[&quot;ndr&quot;] = {&quot;Ndoola&quot;},
	[&quot;nds&quot;] = {&quot;Low German&quot;, &quot;Low Saxon&quot;},
	[&quot;ndt&quot;] = {&quot;Ndunga&quot;},
	[&quot;ndu&quot;] = {&quot;Dugun&quot;},
	[&quot;ndv&quot;] = {&quot;Ndut&quot;},
	[&quot;ndw&quot;] = {&quot;Ndobo&quot;},
	[&quot;ndx&quot;] = {&quot;Nduga&quot;},
	[&quot;ndy&quot;] = {&quot;Lutos&quot;},
	[&quot;ndz&quot;] = {&quot;Ndogo&quot;},
	[&quot;nea&quot;] = {&quot;Eastern Ngad'a&quot;},
	[&quot;neb&quot;] = {&quot;Toura (Côte d'Ivoire)&quot;},
	[&quot;nec&quot;] = {&quot;Nedebang&quot;},
	[&quot;ned&quot;] = {&quot;Nde-Gbite&quot;},
	[&quot;nee&quot;] = {&quot;Nêlêmwa-Nixumwak&quot;},
	[&quot;nef&quot;] = {&quot;Nefamese&quot;},
	[&quot;neg&quot;] = {&quot;Negidal&quot;},
	[&quot;neh&quot;] = {&quot;Nyenkha&quot;},
	[&quot;nei&quot;] = {&quot;Neo-Hittite&quot;},
	[&quot;nej&quot;] = {&quot;Neko&quot;},
	[&quot;nek&quot;] = {&quot;Neku&quot;},
	[&quot;nem&quot;] = {&quot;Nemi&quot;},
	[&quot;nen&quot;] = {&quot;Nengone&quot;},
	[&quot;neo&quot;] = {&quot;Ná-Meo&quot;},
	[&quot;neq&quot;] = {&quot;North Central Mixe&quot;},
	[&quot;ner&quot;] = {&quot;Yahadian&quot;},
	[&quot;nes&quot;] = {&quot;Bhoti Kinnauri&quot;},
	[&quot;net&quot;] = {&quot;Nete&quot;},
	[&quot;neu&quot;] = {&quot;Neo&quot;},
	[&quot;nev&quot;] = {&quot;Nyaheun&quot;},
	[&quot;new&quot;] = {&quot;Newari&quot;, &quot;Nepal Bhasa&quot;},
	[&quot;nex&quot;] = {&quot;Neme&quot;},
	[&quot;ney&quot;] = {&quot;Neyo&quot;},
	[&quot;nez&quot;] = {&quot;Nez Perce&quot;},
	[&quot;nfa&quot;] = {&quot;Dhao&quot;},
	[&quot;nfd&quot;] = {&quot;Ahwai&quot;},
	[&quot;nfl&quot;] = {&quot;Ayiwo&quot;, &quot;Äiwoo&quot;},
	[&quot;nfr&quot;] = {&quot;Nafaanra&quot;},
	[&quot;nfu&quot;] = {&quot;Mfumte&quot;},
	[&quot;nga&quot;] = {&quot;Ngbaka&quot;},
	[&quot;ngb&quot;] = {&quot;Northern Ngbandi&quot;},
	[&quot;ngc&quot;] = {&quot;Ngombe (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;ngd&quot;] = {&quot;Ngando (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;nge&quot;] = {&quot;Ngemba&quot;},
	[&quot;ngf&quot;] = {&quot;Trans-New Guinea languages&quot;},
	[&quot;ngg&quot;] = {&quot;Ngbaka Manza&quot;},
	[&quot;ngh&quot;] = {&quot;Nǁng&quot;},
	[&quot;ngi&quot;] = {&quot;Ngizim&quot;},
	[&quot;ngj&quot;] = {&quot;Ngie&quot;},
	[&quot;ngk&quot;] = {&quot;Dalabon&quot;},
	[&quot;ngl&quot;] = {&quot;Lomwe&quot;},
	[&quot;ngm&quot;] = {&quot;Ngatik Men's Creole&quot;},
	[&quot;ngn&quot;] = {&quot;Ngwo&quot;},
	[&quot;ngp&quot;] = {&quot;Ngulu&quot;},
	[&quot;ngq&quot;] = {&quot;Ngurimi&quot;, &quot;Ngoreme&quot;},
	[&quot;ngr&quot;] = {&quot;Engdewu&quot;},
	[&quot;ngs&quot;] = {&quot;Gvoko&quot;},
	[&quot;ngt&quot;] = {&quot;Kriang&quot;, &quot;Ngeq&quot;},
	[&quot;ngu&quot;] = {&quot;Guerrero Nahuatl&quot;},
	[&quot;ngv&quot;] = {&quot;Nagumi&quot;},
	[&quot;ngw&quot;] = {&quot;Ngwaba&quot;},
	[&quot;ngx&quot;] = {&quot;Nggwahyi&quot;},
	[&quot;ngy&quot;] = {&quot;Tibea&quot;},
	[&quot;ngz&quot;] = {&quot;Ngungwel&quot;},
	[&quot;nha&quot;] = {&quot;Nhanda&quot;},
	[&quot;nhb&quot;] = {&quot;Beng&quot;},
	[&quot;nhc&quot;] = {&quot;Tabasco Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhd&quot;] = {&quot;Chiripá&quot;, &quot;Ava Guaraní&quot;},
	[&quot;nhe&quot;] = {&quot;Eastern Huasteca Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhf&quot;] = {&quot;Nhuwala&quot;},
	[&quot;nhg&quot;] = {&quot;Tetelcingo Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhh&quot;] = {&quot;Nahari&quot;},
	[&quot;nhi&quot;] = {&quot;Zacatlán-Ahuacatlán-Tepetzintla Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhk&quot;] = {&quot;Isthmus-Cosoleacaque Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhm&quot;] = {&quot;Morelos Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhn&quot;] = {&quot;Central Nahuatl&quot;},
	[&quot;nho&quot;] = {&quot;Takuu&quot;},
	[&quot;nhp&quot;] = {&quot;Isthmus-Pajapan Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhq&quot;] = {&quot;Huaxcaleca Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhr&quot;] = {&quot;Naro&quot;},
	[&quot;nht&quot;] = {&quot;Ometepec Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhu&quot;] = {&quot;Noone&quot;},
	[&quot;nhv&quot;] = {&quot;Temascaltepec Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhw&quot;] = {&quot;Western Huasteca Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhx&quot;] = {&quot;Isthmus-Mecayapan Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhy&quot;] = {&quot;Northern Oaxaca Nahuatl&quot;},
	[&quot;nhz&quot;] = {&quot;Santa María La Alta Nahuatl&quot;},
	[&quot;nia&quot;] = {&quot;Nias&quot;},
	[&quot;nib&quot;] = {&quot;Nakame&quot;},
	[&quot;nic&quot;] = {&quot;Niger-Kordofanian languages&quot;},
	[&quot;nid&quot;] = {&quot;Ngandi&quot;},
	[&quot;nie&quot;] = {&quot;Niellim&quot;},
	[&quot;nif&quot;] = {&quot;Nek&quot;},
	[&quot;nig&quot;] = {&quot;Ngalakgan&quot;},
	[&quot;nih&quot;] = {&quot;Nyiha (Tanzania)&quot;},
	[&quot;nii&quot;] = {&quot;Nii&quot;},
	[&quot;nij&quot;] = {&quot;Ngaju&quot;},
	[&quot;nik&quot;] = {&quot;Southern Nicobarese&quot;},
	[&quot;nil&quot;] = {&quot;Nila&quot;},
	[&quot;nim&quot;] = {&quot;Nilamba&quot;},
	[&quot;nin&quot;] = {&quot;Ninzo&quot;},
	[&quot;nio&quot;] = {&quot;Nganasan&quot;},
	[&quot;niq&quot;] = {&quot;Nandi&quot;},
	[&quot;nir&quot;] = {&quot;Nimboran&quot;},
	[&quot;nis&quot;] = {&quot;Nimi&quot;},
	[&quot;nit&quot;] = {&quot;Southeastern Kolami&quot;},
	[&quot;niu&quot;] = {&quot;Niuean&quot;},
	[&quot;niv&quot;] = {&quot;Gilyak&quot;},
	[&quot;niw&quot;] = {&quot;Nimo&quot;},
	[&quot;nix&quot;] = {&quot;Hema&quot;},
	[&quot;niy&quot;] = {&quot;Ngiti&quot;},
	[&quot;niz&quot;] = {&quot;Ningil&quot;},
	[&quot;nja&quot;] = {&quot;Nzanyi&quot;},
	[&quot;njb&quot;] = {&quot;Nocte Naga&quot;},
	[&quot;njd&quot;] = {&quot;Ndonde Hamba&quot;},
	[&quot;njh&quot;] = {&quot;Lotha Naga&quot;},
	[&quot;nji&quot;] = {&quot;Gudanji&quot;},
	[&quot;njj&quot;] = {&quot;Njen&quot;},
	[&quot;njl&quot;] = {&quot;Njalgulgule&quot;},
	[&quot;njm&quot;] = {&quot;Angami Naga&quot;},
	[&quot;njn&quot;] = {&quot;Liangmai Naga&quot;},
	[&quot;njo&quot;] = {&quot;Ao Naga&quot;},
	[&quot;njr&quot;] = {&quot;Njerep&quot;},
	[&quot;njs&quot;] = {&quot;Nisa&quot;},
	[&quot;njt&quot;] = {&quot;Ndyuka-Trio Pidgin&quot;},
	[&quot;nju&quot;] = {&quot;Ngadjunmaya&quot;},
	[&quot;njx&quot;] = {&quot;Kunyi&quot;},
	[&quot;njy&quot;] = {&quot;Njyem&quot;},
	[&quot;njz&quot;] = {&quot;Nyishi&quot;},
	[&quot;nka&quot;] = {&quot;Nkoya&quot;},
	[&quot;nkb&quot;] = {&quot;Khoibu Naga&quot;},
	[&quot;nkc&quot;] = {&quot;Nkongho&quot;},
	[&quot;nkd&quot;] = {&quot;Koireng&quot;},
	[&quot;nke&quot;] = {&quot;Duke&quot;},
	[&quot;nkf&quot;] = {&quot;Inpui Naga&quot;},
	[&quot;nkg&quot;] = {&quot;Nekgini&quot;},
	[&quot;nkh&quot;] = {&quot;Khezha Naga&quot;},
	[&quot;nki&quot;] = {&quot;Thangal Naga&quot;},
	[&quot;nkj&quot;] = {&quot;Nakai&quot;},
	[&quot;nkk&quot;] = {&quot;Nokuku&quot;},
	[&quot;nkm&quot;] = {&quot;Namat&quot;},
	[&quot;nkn&quot;] = {&quot;Nkangala&quot;},
	[&quot;nko&quot;] = {&quot;Nkonya&quot;},
	[&quot;nkp&quot;] = {&quot;Niuatoputapu&quot;},
	[&quot;nkq&quot;] = {&quot;Nkami&quot;},
	[&quot;nkr&quot;] = {&quot;Nukuoro&quot;},
	[&quot;nks&quot;] = {&quot;North Asmat&quot;},
	[&quot;nkt&quot;] = {&quot;Nyika (Tanzania)&quot;},
	[&quot;nku&quot;] = {&quot;Bouna Kulango&quot;},
	[&quot;nkv&quot;] = {&quot;Nyika (Malawi and Zambia)&quot;},
	[&quot;nkw&quot;] = {&quot;Nkutu&quot;},
	[&quot;nkx&quot;] = {&quot;Nkoroo&quot;},
	[&quot;nkz&quot;] = {&quot;Nkari&quot;},
	[&quot;nla&quot;] = {&quot;Ngombale&quot;},
	[&quot;nlc&quot;] = {&quot;Nalca&quot;},
	[&quot;nle&quot;] = {&quot;East Nyala&quot;},
	[&quot;nlg&quot;] = {&quot;Gela&quot;},
	[&quot;nli&quot;] = {&quot;Grangali&quot;},
	[&quot;nlj&quot;] = {&quot;Nyali&quot;},
	[&quot;nlk&quot;] = {&quot;Ninia Yali&quot;},
	[&quot;nll&quot;] = {&quot;Nihali&quot;},
	[&quot;nlm&quot;] = {&quot;Mankiyali&quot;},
	[&quot;nlo&quot;] = {&quot;Ngul&quot;},
	[&quot;nlq&quot;] = {&quot;Lao Naga&quot;},
	[&quot;nlu&quot;] = {&quot;Nchumbulu&quot;},
	[&quot;nlv&quot;] = {&quot;Orizaba Nahuatl&quot;},
	[&quot;nlw&quot;] = {&quot;Walangama&quot;},
	[&quot;nlx&quot;] = {&quot;Nahali&quot;},
	[&quot;nly&quot;] = {&quot;Nyamal&quot;},
	[&quot;nlz&quot;] = {&quot;Nalögo&quot;},
	[&quot;nma&quot;] = {&quot;Maram Naga&quot;},
	[&quot;nmb&quot;] = {&quot;Big Nambas&quot;, &quot;V'ënen Taut&quot;},
	[&quot;nmc&quot;] = {&quot;Ngam&quot;},
	[&quot;nmd&quot;] = {&quot;Ndumu&quot;},
	[&quot;nme&quot;] = {&quot;Mzieme Naga&quot;},
	[&quot;nmf&quot;] = {&quot;Tangkhul Naga (India)&quot;},
	[&quot;nmg&quot;] = {&quot;Kwasio&quot;},
	[&quot;nmh&quot;] = {&quot;Monsang Naga&quot;},
	[&quot;nmi&quot;] = {&quot;Nyam&quot;},
	[&quot;nmj&quot;] = {&quot;Ngombe (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;nmk&quot;] = {&quot;Namakura&quot;},
	[&quot;nml&quot;] = {&quot;Ndemli&quot;},
	[&quot;nmm&quot;] = {&quot;Manangba&quot;},
	[&quot;nmn&quot;] = {&quot;ǃXóõ&quot;},
	[&quot;nmo&quot;] = {&quot;Moyon Naga&quot;},
	[&quot;nmp&quot;] = {&quot;Nimanbur&quot;},
	[&quot;nmq&quot;] = {&quot;Nambya&quot;},
	[&quot;nmr&quot;] = {&quot;Nimbari&quot;},
	[&quot;nms&quot;] = {&quot;Letemboi&quot;},
	[&quot;nmt&quot;] = {&quot;Namonuito&quot;},
	[&quot;nmu&quot;] = {&quot;Northeast Maidu&quot;},
	[&quot;nmv&quot;] = {&quot;Ngamini&quot;},
	[&quot;nmw&quot;] = {&quot;Nimoa&quot;, &quot;Rifao&quot;},
	[&quot;nmx&quot;] = {&quot;Nama (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;nmy&quot;] = {&quot;Namuyi&quot;},
	[&quot;nmz&quot;] = {&quot;Nawdm&quot;},
	[&quot;nna&quot;] = {&quot;Nyangumarta&quot;},
	[&quot;nnb&quot;] = {&quot;Nande&quot;},
	[&quot;nnc&quot;] = {&quot;Nancere&quot;},
	[&quot;nnd&quot;] = {&quot;West Ambae&quot;},
	[&quot;nne&quot;] = {&quot;Ngandyera&quot;},
	[&quot;nnf&quot;] = {&quot;Ngaing&quot;},
	[&quot;nng&quot;] = {&quot;Maring Naga&quot;},
	[&quot;nnh&quot;] = {&quot;Ngiemboon&quot;},
	[&quot;nni&quot;] = {&quot;North Nuaulu&quot;},
	[&quot;nnj&quot;] = {&quot;Nyangatom&quot;},
	[&quot;nnk&quot;] = {&quot;Nankina&quot;},
	[&quot;nnl&quot;] = {&quot;Northern Rengma Naga&quot;},
	[&quot;nnm&quot;] = {&quot;Namia&quot;},
	[&quot;nnn&quot;] = {&quot;Ngete&quot;},
	[&quot;nnp&quot;] = {&quot;Wancho Naga&quot;},
	[&quot;nnq&quot;] = {&quot;Ngindo&quot;},
	[&quot;nnr&quot;] = {&quot;Narungga&quot;},
	[&quot;nnt&quot;] = {&quot;Nanticoke&quot;},
	[&quot;nnu&quot;] = {&quot;Dwang&quot;},
	[&quot;nnv&quot;] = {&quot;Nugunu (Australia)&quot;},
	[&quot;nnw&quot;] = {&quot;Southern Nuni&quot;},
	[&quot;nny&quot;] = {&quot;Nyangga&quot;},
	[&quot;nnz&quot;] = {&quot;Nda'nda'&quot;},
	[&quot;noa&quot;] = {&quot;Woun Meu&quot;},
	[&quot;noc&quot;] = {&quot;Nuk&quot;},
	[&quot;nod&quot;] = {&quot;Northern Thai&quot;},
	[&quot;noe&quot;] = {&quot;Nimadi&quot;},
	[&quot;nof&quot;] = {&quot;Nomane&quot;},
	[&quot;nog&quot;] = {&quot;Nogai&quot;},
	[&quot;noh&quot;] = {&quot;Nomu&quot;},
	[&quot;noi&quot;] = {&quot;Noiri&quot;},
	[&quot;noj&quot;] = {&quot;Nonuya&quot;},
	[&quot;nok&quot;] = {&quot;Nooksack&quot;},
	[&quot;nol&quot;] = {&quot;Nomlaki&quot;},
	[&quot;non&quot;] = {&quot;Old Norse&quot;},
	[&quot;nop&quot;] = {&quot;Numanggang&quot;},
	[&quot;noq&quot;] = {&quot;Ngongo&quot;},
	[&quot;nos&quot;] = {&quot;Eastern Nisu&quot;},
	[&quot;not&quot;] = {&quot;Nomatsiguenga&quot;},
	[&quot;nou&quot;] = {&quot;Ewage-Notu&quot;},
	[&quot;nov&quot;] = {&quot;Novial&quot;},
	[&quot;now&quot;] = {&quot;Nyambo&quot;},
	[&quot;noy&quot;] = {&quot;Noy&quot;},
	[&quot;noz&quot;] = {&quot;Nayi&quot;},
	[&quot;npa&quot;] = {&quot;Nar Phu&quot;},
	[&quot;npb&quot;] = {&quot;Nupbikha&quot;},
	[&quot;npg&quot;] = {&quot;Ponyo-Gongwang Naga&quot;},
	[&quot;nph&quot;] = {&quot;Phom Naga&quot;},
	[&quot;npi&quot;] = {&quot;Nepali (individual language)&quot;},
	[&quot;npl&quot;] = {&quot;Southeastern Puebla Nahuatl&quot;},
	[&quot;npn&quot;] = {&quot;Mondropolon&quot;},
	[&quot;npo&quot;] = {&quot;Pochuri Naga&quot;},
	[&quot;nps&quot;] = {&quot;Nipsan&quot;},
	[&quot;npu&quot;] = {&quot;Puimei Naga&quot;},
	[&quot;npx&quot;] = {&quot;Noipx&quot;},
	[&quot;npy&quot;] = {&quot;Napu&quot;},
	[&quot;nqg&quot;] = {&quot;Southern Nago&quot;},
	[&quot;nqk&quot;] = {&quot;Kura Ede Nago&quot;},
	[&quot;nql&quot;] = {&quot;Ngendelengo&quot;},
	[&quot;nqm&quot;] = {&quot;Ndom&quot;},
	[&quot;nqn&quot;] = {&quot;Nen&quot;},
	[&quot;nqo&quot;] = {&quot;N'Ko&quot;, &quot;N’Ko&quot;},
	[&quot;nqq&quot;] = {&quot;Kyan-Karyaw Naga&quot;},
	[&quot;nqt&quot;] = {&quot;Nteng&quot;},
	[&quot;nqy&quot;] = {&quot;Akyaung Ari Naga&quot;},
	[&quot;nra&quot;] = {&quot;Ngom&quot;},
	[&quot;nrb&quot;] = {&quot;Nara&quot;},
	[&quot;nrc&quot;] = {&quot;Noric&quot;},
	[&quot;nre&quot;] = {&quot;Southern Rengma Naga&quot;},
	[&quot;nrf&quot;] = {&quot;Jèrriais&quot;, &quot;Guernésiais&quot;, &quot;Sercquiais&quot;},
	[&quot;nrg&quot;] = {&quot;Narango&quot;},
	[&quot;nri&quot;] = {&quot;Chokri Naga&quot;},
	[&quot;nrk&quot;] = {&quot;Ngarla&quot;},
	[&quot;nrl&quot;] = {&quot;Ngarluma&quot;},
	[&quot;nrm&quot;] = {&quot;Narom&quot;},
	[&quot;nrn&quot;] = {&quot;Norn&quot;},
	[&quot;nrp&quot;] = {&quot;North Picene&quot;},
	[&quot;nrr&quot;] = {&quot;Norra&quot;, &quot;Nora&quot;},
	[&quot;nrt&quot;] = {&quot;Northern Kalapuya&quot;},
	[&quot;nru&quot;] = {&quot;Narua&quot;},
	[&quot;nrx&quot;] = {&quot;Ngurmbur&quot;},
	[&quot;nrz&quot;] = {&quot;Lala&quot;},
	[&quot;nsa&quot;] = {&quot;Sangtam Naga&quot;},
	[&quot;nsb&quot;] = {&quot;Lower Nossob&quot;},
	[&quot;nsc&quot;] = {&quot;Nshi&quot;},
	[&quot;nsd&quot;] = {&quot;Southern Nisu&quot;},
	[&quot;nse&quot;] = {&quot;Nsenga&quot;},
	[&quot;nsf&quot;] = {&quot;Northwestern Nisu&quot;},
	[&quot;nsg&quot;] = {&quot;Ngasa&quot;},
	[&quot;nsh&quot;] = {&quot;Ngoshie&quot;},
	[&quot;nsi&quot;] = {&quot;Nigerian Sign Language&quot;},
	[&quot;nsk&quot;] = {&quot;Naskapi&quot;},
	[&quot;nsl&quot;] = {&quot;Norwegian Sign Language&quot;},
	[&quot;nsm&quot;] = {&quot;Sumi Naga&quot;},
	[&quot;nsn&quot;] = {&quot;Nehan&quot;},
	[&quot;nso&quot;] = {&quot;Pedi&quot;, &quot;Northern Sotho&quot;, &quot;Sepedi&quot;},
	[&quot;nsp&quot;] = {&quot;Nepalese Sign Language&quot;},
	[&quot;nsq&quot;] = {&quot;Northern Sierra Miwok&quot;},
	[&quot;nsr&quot;] = {&quot;Maritime Sign Language&quot;},
	[&quot;nss&quot;] = {&quot;Nali&quot;},
	[&quot;nst&quot;] = {&quot;Tase Naga&quot;},
	[&quot;nsu&quot;] = {&quot;Sierra Negra Nahuatl&quot;},
	[&quot;nsv&quot;] = {&quot;Southwestern Nisu&quot;},
	[&quot;nsw&quot;] = {&quot;Navut&quot;},
	[&quot;nsx&quot;] = {&quot;Nsongo&quot;},
	[&quot;nsy&quot;] = {&quot;Nasal&quot;},
	[&quot;nsz&quot;] = {&quot;Nisenan&quot;},
	[&quot;ntd&quot;] = {&quot;Northern Tidung&quot;},
	[&quot;nte&quot;] = {&quot;Nathembo&quot;},
	[&quot;ntg&quot;] = {&quot;Ngantangarra&quot;},
	[&quot;nti&quot;] = {&quot;Natioro&quot;},
	[&quot;ntj&quot;] = {&quot;Ngaanyatjarra&quot;},
	[&quot;ntk&quot;] = {&quot;Ikoma-Nata-Isenye&quot;},
	[&quot;ntm&quot;] = {&quot;Nateni&quot;},
	[&quot;nto&quot;] = {&quot;Ntomba&quot;},
	[&quot;ntp&quot;] = {&quot;Northern Tepehuan&quot;},
	[&quot;ntr&quot;] = {&quot;Delo&quot;},
	[&quot;ntu&quot;] = {&quot;Natügu&quot;},
	[&quot;ntw&quot;] = {&quot;Nottoway&quot;},
	[&quot;ntx&quot;] = {&quot;Tangkhul Naga (Myanmar)&quot;},
	[&quot;nty&quot;] = {&quot;Mantsi&quot;},
	[&quot;ntz&quot;] = {&quot;Natanzi&quot;},
	[&quot;nua&quot;] = {&quot;Yuanga&quot;},
	[&quot;nub&quot;] = {&quot;Nubian languages&quot;},
	[&quot;nuc&quot;] = {&quot;Nukuini&quot;},
	[&quot;nud&quot;] = {&quot;Ngala&quot;},
	[&quot;nue&quot;] = {&quot;Ngundu&quot;},
	[&quot;nuf&quot;] = {&quot;Nusu&quot;},
	[&quot;nug&quot;] = {&quot;Nungali&quot;},
	[&quot;nuh&quot;] = {&quot;Ndunda&quot;},
	[&quot;nui&quot;] = {&quot;Ngumbi&quot;},
	[&quot;nuj&quot;] = {&quot;Nyole&quot;},
	[&quot;nuk&quot;] = {&quot;Nuu-chah-nulth&quot;, &quot;Nuuchahnulth&quot;},
	[&quot;nul&quot;] = {&quot;Nusa Laut&quot;},
	[&quot;num&quot;] = {&quot;Niuafo'ou&quot;},
	[&quot;nun&quot;] = {&quot;Anong&quot;},
	[&quot;nuo&quot;] = {&quot;Nguôn&quot;},
	[&quot;nup&quot;] = {&quot;Nupe-Nupe-Tako&quot;},
	[&quot;nuq&quot;] = {&quot;Nukumanu&quot;},
	[&quot;nur&quot;] = {&quot;Nukuria&quot;},
	[&quot;nus&quot;] = {&quot;Nuer&quot;},
	[&quot;nut&quot;] = {&quot;Nung (Viet Nam)&quot;},
	[&quot;nuu&quot;] = {&quot;Ngbundu&quot;},
	[&quot;nuv&quot;] = {&quot;Northern Nuni&quot;},
	[&quot;nuw&quot;] = {&quot;Nguluwan&quot;},
	[&quot;nux&quot;] = {&quot;Mehek&quot;},
	[&quot;nuy&quot;] = {&quot;Nunggubuyu&quot;},
	[&quot;nuz&quot;] = {&quot;Tlamacazapa Nahuatl&quot;},
	[&quot;nvh&quot;] = {&quot;Nasarian&quot;},
	[&quot;nvm&quot;] = {&quot;Namiae&quot;},
	[&quot;nvo&quot;] = {&quot;Nyokon&quot;},
	[&quot;nwa&quot;] = {&quot;Nawathinehena&quot;},
	[&quot;nwb&quot;] = {&quot;Nyabwa&quot;},
	[&quot;nwc&quot;] = {&quot;Classical Newari&quot;, &quot;Classical Nepal Bhasa&quot;, &quot;Old Newari&quot;},
	[&quot;nwe&quot;] = {&quot;Ngwe&quot;},
	[&quot;nwg&quot;] = {&quot;Ngayawung&quot;},
	[&quot;nwi&quot;] = {&quot;Southwest Tanna&quot;},
	[&quot;nwm&quot;] = {&quot;Nyamusa-Molo&quot;},
	[&quot;nwo&quot;] = {&quot;Nauo&quot;},
	[&quot;nwr&quot;] = {&quot;Nawaru&quot;},
	[&quot;nww&quot;] = {&quot;Ndwewe&quot;},
	[&quot;nwx&quot;] = {&quot;Middle Newar&quot;},
	[&quot;nwy&quot;] = {&quot;Nottoway-Meherrin&quot;},
	[&quot;nxa&quot;] = {&quot;Nauete&quot;},
	[&quot;nxd&quot;] = {&quot;Ngando (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;nxe&quot;] = {&quot;Nage&quot;},
	[&quot;nxg&quot;] = {&quot;Ngad'a&quot;},
	[&quot;nxi&quot;] = {&quot;Nindi&quot;},
	[&quot;nxk&quot;] = {&quot;Koki Naga&quot;},
	[&quot;nxl&quot;] = {&quot;South Nuaulu&quot;},
	[&quot;nxm&quot;] = {&quot;Numidian&quot;},
	[&quot;nxn&quot;] = {&quot;Ngawun&quot;},
	[&quot;nxo&quot;] = {&quot;Ndambomo&quot;},
	[&quot;nxq&quot;] = {&quot;Naxi&quot;},
	[&quot;nxr&quot;] = {&quot;Ninggerum&quot;},
	[&quot;nxx&quot;] = {&quot;Nafri&quot;},
	[&quot;nyb&quot;] = {&quot;Nyangbo&quot;},
	[&quot;nyc&quot;] = {&quot;Nyanga-li&quot;},
	[&quot;nyd&quot;] = {&quot;Nyore&quot;, &quot;Olunyole&quot;},
	[&quot;nye&quot;] = {&quot;Nyengo&quot;},
	[&quot;nyf&quot;] = {&quot;Giryama&quot;, &quot;Kigiryama&quot;},
	[&quot;nyg&quot;] = {&quot;Nyindu&quot;},
	[&quot;nyh&quot;] = {&quot;Nyikina&quot;},
	[&quot;nyi&quot;] = {&quot;Ama (Sudan)&quot;},
	[&quot;nyj&quot;] = {&quot;Nyanga&quot;},
	[&quot;nyk&quot;] = {&quot;Nyaneka&quot;},
	[&quot;nyl&quot;] = {&quot;Nyeu&quot;},
	[&quot;nym&quot;] = {&quot;Nyamwezi&quot;},
	[&quot;nyn&quot;] = {&quot;Nyankole&quot;},
	[&quot;nyo&quot;] = {&quot;Nyoro&quot;},
	[&quot;nyp&quot;] = {&quot;Nyang'i&quot;},
	[&quot;nyq&quot;] = {&quot;Nayini&quot;},
	[&quot;nyr&quot;] = {&quot;Nyiha (Malawi)&quot;},
	[&quot;nys&quot;] = {&quot;Nyungar&quot;},
	[&quot;nyt&quot;] = {&quot;Nyawaygi&quot;},
	[&quot;nyu&quot;] = {&quot;Nyungwe&quot;},
	[&quot;nyv&quot;] = {&quot;Nyulnyul&quot;},
	[&quot;nyw&quot;] = {&quot;Nyaw&quot;},
	[&quot;nyx&quot;] = {&quot;Nganyaywana&quot;},
	[&quot;nyy&quot;] = {&quot;Nyakyusa-Ngonde&quot;},
	[&quot;nza&quot;] = {&quot;Tigon Mbembe&quot;},
	[&quot;nzb&quot;] = {&quot;Njebi&quot;},
	[&quot;nzd&quot;] = {&quot;Nzadi&quot;},
	[&quot;nzi&quot;] = {&quot;Nzima&quot;},
	[&quot;nzk&quot;] = {&quot;Nzakara&quot;},
	[&quot;nzm&quot;] = {&quot;Zeme Naga&quot;},
	[&quot;nzr&quot;] = {&quot;Dir-Nyamzak-Mbarimi&quot;},
	[&quot;nzs&quot;] = {&quot;New Zealand Sign Language&quot;},
	[&quot;nzu&quot;] = {&quot;Teke-Nzikou&quot;},
	[&quot;nzy&quot;] = {&quot;Nzakambay&quot;},
	[&quot;nzz&quot;] = {&quot;Nanga Dama Dogon&quot;},
	[&quot;oaa&quot;] = {&quot;Orok&quot;},
	[&quot;oac&quot;] = {&quot;Oroch&quot;},
	[&quot;oar&quot;] = {&quot;Old Aramaic (up to 700 BCE)&quot;, &quot;Ancient Aramaic (up to 700 BCE)&quot;},
	[&quot;oav&quot;] = {&quot;Old Avar&quot;},
	[&quot;obi&quot;] = {&quot;Obispeño&quot;},
	[&quot;obk&quot;] = {&quot;Southern Bontok&quot;},
	[&quot;obl&quot;] = {&quot;Oblo&quot;},
	[&quot;obm&quot;] = {&quot;Moabite&quot;},
	[&quot;obo&quot;] = {&quot;Obo Manobo&quot;},
	[&quot;obr&quot;] = {&quot;Old Burmese&quot;},
	[&quot;obt&quot;] = {&quot;Old Breton&quot;},
	[&quot;obu&quot;] = {&quot;Obulom&quot;},
	[&quot;oca&quot;] = {&quot;Ocaina&quot;},
	[&quot;och&quot;] = {&quot;Old Chinese&quot;},
	[&quot;ocm&quot;] = {&quot;Old Cham&quot;},
	[&quot;oco&quot;] = {&quot;Old Cornish&quot;},
	[&quot;ocu&quot;] = {&quot;Atzingo Matlatzinca&quot;},
	[&quot;oda&quot;] = {&quot;Odut&quot;},
	[&quot;odk&quot;] = {&quot;Od&quot;},
	[&quot;odt&quot;] = {&quot;Old Dutch&quot;},
	[&quot;odu&quot;] = {&quot;Odual&quot;},
	[&quot;ofo&quot;] = {&quot;Ofo&quot;},
	[&quot;ofs&quot;] = {&quot;Old Frisian&quot;},
	[&quot;ofu&quot;] = {&quot;Efutop&quot;},
	[&quot;ogb&quot;] = {&quot;Ogbia&quot;},
	[&quot;ogc&quot;] = {&quot;Ogbah&quot;},
	[&quot;oge&quot;] = {&quot;Old Georgian&quot;},
	[&quot;ogg&quot;] = {&quot;Ogbogolo&quot;},
	[&quot;ogo&quot;] = {&quot;Khana&quot;},
	[&quot;ogu&quot;] = {&quot;Ogbronuagum&quot;},
	[&quot;oht&quot;] = {&quot;Old Hittite&quot;},
	[&quot;ohu&quot;] = {&quot;Old Hungarian&quot;},
	[&quot;oia&quot;] = {&quot;Oirata&quot;},
	[&quot;oie&quot;] = {&quot;Okolie&quot;},
	[&quot;oin&quot;] = {&quot;Inebu One&quot;},
	[&quot;ojb&quot;] = {&quot;Northwestern Ojibwa&quot;},
	[&quot;ojc&quot;] = {&quot;Central Ojibwa&quot;},
	[&quot;ojg&quot;] = {&quot;Eastern Ojibwa&quot;},
	[&quot;ojp&quot;] = {&quot;Old Japanese&quot;},
	[&quot;ojs&quot;] = {&quot;Severn Ojibwa&quot;},
	[&quot;ojv&quot;] = {&quot;Ontong Java&quot;},
	[&quot;ojw&quot;] = {&quot;Western Ojibwa&quot;},
	[&quot;oka&quot;] = {&quot;Okanagan&quot;},
	[&quot;okb&quot;] = {&quot;Okobo&quot;},
	[&quot;okc&quot;] = {&quot;Kobo&quot;},
	[&quot;okd&quot;] = {&quot;Okodia&quot;},
	[&quot;oke&quot;] = {&quot;Okpe (Southwestern Edo)&quot;},
	[&quot;okg&quot;] = {&quot;Koko Babangk&quot;},
	[&quot;okh&quot;] = {&quot;Koresh-e Rostam&quot;},
	[&quot;oki&quot;] = {&quot;Okiek&quot;},
	[&quot;okj&quot;] = {&quot;Oko-Juwoi&quot;},
	[&quot;okk&quot;] = {&quot;Kwamtim One&quot;},
	[&quot;okl&quot;] = {&quot;Old Kentish Sign Language&quot;},
	[&quot;okm&quot;] = {&quot;Middle Korean (10th-16th cent.)&quot;},
	[&quot;okn&quot;] = {&quot;Oki-No-Erabu&quot;},
	[&quot;oko&quot;] = {&quot;Old Korean (3rd-9th cent.)&quot;},
	[&quot;okr&quot;] = {&quot;Kirike&quot;},
	[&quot;oks&quot;] = {&quot;Oko-Eni-Osayen&quot;},
	[&quot;oku&quot;] = {&quot;Oku&quot;},
	[&quot;okv&quot;] = {&quot;Orokaiva&quot;},
	[&quot;okx&quot;] = {&quot;Okpe (Northwestern Edo)&quot;},
	[&quot;okz&quot;] = {&quot;Old Khmer&quot;},
	[&quot;ola&quot;] = {&quot;Walungge&quot;},
	[&quot;old&quot;] = {&quot;Mochi&quot;},
	[&quot;ole&quot;] = {&quot;Olekha&quot;},
	[&quot;olk&quot;] = {&quot;Olkol&quot;},
	[&quot;olm&quot;] = {&quot;Oloma&quot;},
	[&quot;olo&quot;] = {&quot;Livvi&quot;},
	[&quot;olr&quot;] = {&quot;Olrat&quot;},
	[&quot;olt&quot;] = {&quot;Old Lithuanian&quot;},
	[&quot;olu&quot;] = {&quot;Kuvale&quot;},
	[&quot;oma&quot;] = {&quot;Omaha-Ponca&quot;},
	[&quot;omb&quot;] = {&quot;East Ambae&quot;},
	[&quot;omc&quot;] = {&quot;Mochica&quot;},
	[&quot;omg&quot;] = {&quot;Omagua&quot;},
	[&quot;omi&quot;] = {&quot;Omi&quot;},
	[&quot;omk&quot;] = {&quot;Omok&quot;},
	[&quot;oml&quot;] = {&quot;Ombo&quot;},
	[&quot;omn&quot;] = {&quot;Minoan&quot;},
	[&quot;omo&quot;] = {&quot;Utarmbung&quot;},
	[&quot;omp&quot;] = {&quot;Old Manipuri&quot;},
	[&quot;omq&quot;] = {&quot;Oto-Manguean languages&quot;},
	[&quot;omr&quot;] = {&quot;Old Marathi&quot;},
	[&quot;omt&quot;] = {&quot;Omotik&quot;},
	[&quot;omu&quot;] = {&quot;Omurano&quot;},
	[&quot;omv&quot;] = {&quot;Omotic languages&quot;},
	[&quot;omw&quot;] = {&quot;South Tairora&quot;},
	[&quot;omx&quot;] = {&quot;Old Mon&quot;},
	[&quot;omy&quot;] = {&quot;Old Malay&quot;},
	[&quot;ona&quot;] = {&quot;Ona&quot;},
	[&quot;onb&quot;] = {&quot;Lingao&quot;},
	[&quot;one&quot;] = {&quot;Oneida&quot;},
	[&quot;ong&quot;] = {&quot;Olo&quot;},
	[&quot;oni&quot;] = {&quot;Onin&quot;},
	[&quot;onj&quot;] = {&quot;Onjob&quot;},
	[&quot;onk&quot;] = {&quot;Kabore One&quot;},
	[&quot;onn&quot;] = {&quot;Onobasulu&quot;},
	[&quot;ono&quot;] = {&quot;Onondaga&quot;},
	[&quot;onp&quot;] = {&quot;Sartang&quot;},
	[&quot;onr&quot;] = {&quot;Northern One&quot;},
	[&quot;ons&quot;] = {&quot;Ono&quot;},
	[&quot;ont&quot;] = {&quot;Ontenu&quot;},
	[&quot;onu&quot;] = {&quot;Unua&quot;},
	[&quot;onw&quot;] = {&quot;Old Nubian&quot;},
	[&quot;onx&quot;] = {&quot;Onin Based Pidgin&quot;},
	[&quot;ood&quot;] = {&quot;Tohono O'odham&quot;},
	[&quot;oog&quot;] = {&quot;Ong&quot;},
	[&quot;oon&quot;] = {&quot;Önge&quot;},
	[&quot;oor&quot;] = {&quot;Oorlams&quot;},
	[&quot;oos&quot;] = {&quot;Old Ossetic&quot;},
	[&quot;opa&quot;] = {&quot;Okpamheri&quot;},
	[&quot;opk&quot;] = {&quot;Kopkaka&quot;},
	[&quot;opm&quot;] = {&quot;Oksapmin&quot;},
	[&quot;opo&quot;] = {&quot;Opao&quot;},
	[&quot;opt&quot;] = {&quot;Opata&quot;},
	[&quot;opy&quot;] = {&quot;Ofayé&quot;},
	[&quot;ora&quot;] = {&quot;Oroha&quot;},
	[&quot;orc&quot;] = {&quot;Orma&quot;},
	[&quot;ore&quot;] = {&quot;Orejón&quot;},
	[&quot;org&quot;] = {&quot;Oring&quot;},
	[&quot;orh&quot;] = {&quot;Oroqen&quot;},
	[&quot;orn&quot;] = {&quot;Orang Kanaq&quot;},
	[&quot;oro&quot;] = {&quot;Orokolo&quot;},
	[&quot;orr&quot;] = {&quot;Oruma&quot;},
	[&quot;ors&quot;] = {&quot;Orang Seletar&quot;},
	[&quot;ort&quot;] = {&quot;Adivasi Oriya&quot;},
	[&quot;oru&quot;] = {&quot;Ormuri&quot;},
	[&quot;orv&quot;] = {&quot;Old Russian&quot;},
	[&quot;orw&quot;] = {&quot;Oro Win&quot;},
	[&quot;orx&quot;] = {&quot;Oro&quot;},
	[&quot;ory&quot;] = {&quot;Odia (individual language)&quot;, &quot;Oriya (individual language)&quot;},
	[&quot;orz&quot;] = {&quot;Ormu&quot;},
	[&quot;osa&quot;] = {&quot;Osage&quot;},
	[&quot;osc&quot;] = {&quot;Oscan&quot;},
	[&quot;osi&quot;] = {&quot;Osing&quot;},
	[&quot;osn&quot;] = {&quot;Old Sundanese&quot;},
	[&quot;oso&quot;] = {&quot;Ososo&quot;},
	[&quot;osp&quot;] = {&quot;Old Spanish&quot;},
	[&quot;ost&quot;] = {&quot;Osatu&quot;},
	[&quot;osu&quot;] = {&quot;Southern One&quot;},
	[&quot;osx&quot;] = {&quot;Old Saxon&quot;},
	[&quot;ota&quot;] = {&quot;Ottoman Turkish (1500-1928)&quot;},
	[&quot;otb&quot;] = {&quot;Old Tibetan&quot;},
	[&quot;otd&quot;] = {&quot;Ot Danum&quot;},
	[&quot;ote&quot;] = {&quot;Mezquital Otomi&quot;},
	[&quot;oti&quot;] = {&quot;Oti&quot;},
	[&quot;otk&quot;] = {&quot;Old Turkish&quot;},
	[&quot;otl&quot;] = {&quot;Tilapa Otomi&quot;},
	[&quot;otm&quot;] = {&quot;Eastern Highland Otomi&quot;},
	[&quot;otn&quot;] = {&quot;Tenango Otomi&quot;},
	[&quot;oto&quot;] = {&quot;Otomian languages&quot;},
	[&quot;otq&quot;] = {&quot;Querétaro Otomi&quot;},
	[&quot;otr&quot;] = {&quot;Otoro&quot;},
	[&quot;ots&quot;] = {&quot;Estado de México Otomi&quot;},
	[&quot;ott&quot;] = {&quot;Temoaya Otomi&quot;},
	[&quot;otu&quot;] = {&quot;Otuke&quot;},
	[&quot;otw&quot;] = {&quot;Ottawa&quot;},
	[&quot;otx&quot;] = {&quot;Texcatepec Otomi&quot;},
	[&quot;oty&quot;] = {&quot;Old Tamil&quot;},
	[&quot;otz&quot;] = {&quot;Ixtenco Otomi&quot;},
	[&quot;oua&quot;] = {&quot;Tagargrent&quot;},
	[&quot;oub&quot;] = {&quot;Glio-Oubi&quot;},
	[&quot;oue&quot;] = {&quot;Oune&quot;},
	[&quot;oui&quot;] = {&quot;Old Uighur&quot;},
	[&quot;oum&quot;] = {&quot;Ouma&quot;},
	[&quot;ovd&quot;] = {&quot;Elfdalian&quot;, &quot;Övdalian&quot;},
	[&quot;owi&quot;] = {&quot;Owiniga&quot;},
	[&quot;owl&quot;] = {&quot;Old Welsh&quot;},
	[&quot;oyb&quot;] = {&quot;Oy&quot;},
	[&quot;oyd&quot;] = {&quot;Oyda&quot;},
	[&quot;oym&quot;] = {&quot;Wayampi&quot;},
	[&quot;oyy&quot;] = {&quot;Oya'oya&quot;},
	[&quot;ozm&quot;] = {&quot;Koonzime&quot;},
	[&quot;paa&quot;] = {&quot;Papuan languages&quot;},
	[&quot;pab&quot;] = {&quot;Parecís&quot;},
	[&quot;pac&quot;] = {&quot;Pacoh&quot;},
	[&quot;pad&quot;] = {&quot;Paumarí&quot;},
	[&quot;pae&quot;] = {&quot;Pagibete&quot;},
	[&quot;paf&quot;] = {&quot;Paranawát&quot;},
	[&quot;pag&quot;] = {&quot;Pangasinan&quot;},
	[&quot;pah&quot;] = {&quot;Tenharim&quot;},
	[&quot;pai&quot;] = {&quot;Pe&quot;},
	[&quot;pak&quot;] = {&quot;Parakanã&quot;},
	[&quot;pal&quot;] = {&quot;Pahlavi&quot;},
	[&quot;pam&quot;] = {&quot;Pampanga&quot;, &quot;Kapampangan&quot;},
	[&quot;pao&quot;] = {&quot;Northern Paiute&quot;},
	[&quot;pap&quot;] = {&quot;Papiamento&quot;},
	[&quot;paq&quot;] = {&quot;Parya&quot;},
	[&quot;par&quot;] = {&quot;Panamint&quot;, &quot;Timbisha&quot;},
	[&quot;pas&quot;] = {&quot;Papasena&quot;},
	[&quot;pau&quot;] = {&quot;Palauan&quot;},
	[&quot;pav&quot;] = {&quot;Pakaásnovos&quot;},
	[&quot;paw&quot;] = {&quot;Pawnee&quot;},
	[&quot;pax&quot;] = {&quot;Pankararé&quot;},
	[&quot;pay&quot;] = {&quot;Pech&quot;},
	[&quot;paz&quot;] = {&quot;Pankararú&quot;},
	[&quot;pbb&quot;] = {&quot;Páez&quot;},
	[&quot;pbc&quot;] = {&quot;Patamona&quot;},
	[&quot;pbe&quot;] = {&quot;Mezontla Popoloca&quot;},
	[&quot;pbf&quot;] = {&quot;Coyotepec Popoloca&quot;},
	[&quot;pbg&quot;] = {&quot;Paraujano&quot;},
	[&quot;pbh&quot;] = {&quot;E'ñapa Woromaipu&quot;},
	[&quot;pbi&quot;] = {&quot;Parkwa&quot;},
	[&quot;pbl&quot;] = {&quot;Mak (Nigeria)&quot;},
	[&quot;pbm&quot;] = {&quot;Puebla Mazatec&quot;},
	[&quot;pbn&quot;] = {&quot;Kpasam&quot;},
	[&quot;pbo&quot;] = {&quot;Papel&quot;},
	[&quot;pbp&quot;] = {&quot;Badyara&quot;},
	[&quot;pbr&quot;] = {&quot;Pangwa&quot;},
	[&quot;pbs&quot;] = {&quot;Central Pame&quot;},
	[&quot;pbt&quot;] = {&quot;Southern Pashto&quot;},
	[&quot;pbu&quot;] = {&quot;Northern Pashto&quot;},
	[&quot;pbv&quot;] = {&quot;Pnar&quot;},
	[&quot;pby&quot;] = {&quot;Pyu (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;pca&quot;] = {&quot;Santa Inés Ahuatempan Popoloca&quot;},
	[&quot;pcb&quot;] = {&quot;Pear&quot;},
	[&quot;pcc&quot;] = {&quot;Bouyei&quot;},
	[&quot;pcd&quot;] = {&quot;Picard&quot;},
	[&quot;pce&quot;] = {&quot;Ruching Palaung&quot;},
	[&quot;pcf&quot;] = {&quot;Paliyan&quot;},
	[&quot;pcg&quot;] = {&quot;Paniya&quot;},
	[&quot;pch&quot;] = {&quot;Pardhan&quot;},
	[&quot;pci&quot;] = {&quot;Duruwa&quot;},
	[&quot;pcj&quot;] = {&quot;Parenga&quot;},
	[&quot;pck&quot;] = {&quot;Paite Chin&quot;},
	[&quot;pcl&quot;] = {&quot;Pardhi&quot;},
	[&quot;pcm&quot;] = {&quot;Nigerian Pidgin&quot;},
	[&quot;pcn&quot;] = {&quot;Piti&quot;},
	[&quot;pcp&quot;] = {&quot;Pacahuara&quot;},
	[&quot;pcw&quot;] = {&quot;Pyapun&quot;},
	[&quot;pda&quot;] = {&quot;Anam&quot;},
	[&quot;pdc&quot;] = {&quot;Pennsylvania German&quot;},
	[&quot;pdi&quot;] = {&quot;Pa Di&quot;},
	[&quot;pdn&quot;] = {&quot;Podena&quot;, &quot;Fedan&quot;},
	[&quot;pdo&quot;] = {&quot;Padoe&quot;},
	[&quot;pdt&quot;] = {&quot;Plautdietsch&quot;},
	[&quot;pdu&quot;] = {&quot;Kayan&quot;},
	[&quot;pea&quot;] = {&quot;Peranakan Indonesian&quot;},
	[&quot;peb&quot;] = {&quot;Eastern Pomo&quot;},
	[&quot;ped&quot;] = {&quot;Mala (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;pee&quot;] = {&quot;Taje&quot;},
	[&quot;pef&quot;] = {&quot;Northeastern Pomo&quot;},
	[&quot;peg&quot;] = {&quot;Pengo&quot;},
	[&quot;peh&quot;] = {&quot;Bonan&quot;},
	[&quot;pei&quot;] = {&quot;Chichimeca-Jonaz&quot;},
	[&quot;pej&quot;] = {&quot;Northern Pomo&quot;},
	[&quot;pek&quot;] = {&quot;Penchal&quot;},
	[&quot;pel&quot;] = {&quot;Pekal&quot;},
	[&quot;pem&quot;] = {&quot;Phende&quot;},
	[&quot;peo&quot;] = {&quot;Old Persian (ca. 600-400 B.C.)&quot;},
	[&quot;pep&quot;] = {&quot;Kunja&quot;},
	[&quot;peq&quot;] = {&quot;Southern Pomo&quot;},
	[&quot;pes&quot;] = {&quot;Iranian Persian&quot;},
	[&quot;pev&quot;] = {&quot;Pémono&quot;},
	[&quot;pex&quot;] = {&quot;Petats&quot;},
	[&quot;pey&quot;] = {&quot;Petjo&quot;},
	[&quot;pez&quot;] = {&quot;Eastern Penan&quot;},
	[&quot;pfa&quot;] = {&quot;Pááfang&quot;},
	[&quot;pfe&quot;] = {&quot;Pere&quot;},
	[&quot;pfl&quot;] = {&quot;Pfaelzisch&quot;},
	[&quot;pga&quot;] = {&quot;Sudanese Creole Arabic&quot;},
	[&quot;pgd&quot;] = {&quot;Gāndhārī&quot;},
	[&quot;pgg&quot;] = {&quot;Pangwali&quot;},
	[&quot;pgi&quot;] = {&quot;Pagi&quot;},
	[&quot;pgk&quot;] = {&quot;Rerep&quot;},
	[&quot;pgl&quot;] = {&quot;Primitive Irish&quot;},
	[&quot;pgn&quot;] = {&quot;Paelignian&quot;},
	[&quot;pgs&quot;] = {&quot;Pangseng&quot;},
	[&quot;pgu&quot;] = {&quot;Pagu&quot;},
	[&quot;pgz&quot;] = {&quot;Papua New Guinean Sign Language&quot;},
	[&quot;pha&quot;] = {&quot;Pa-Hng&quot;},
	[&quot;phd&quot;] = {&quot;Phudagi&quot;},
	[&quot;phg&quot;] = {&quot;Phuong&quot;},
	[&quot;phh&quot;] = {&quot;Phukha&quot;},
	[&quot;phi&quot;] = {&quot;Philippine languages&quot;},
	[&quot;phj&quot;] = {&quot;Pahari&quot;},
	[&quot;phk&quot;] = {&quot;Phake&quot;},
	[&quot;phl&quot;] = {&quot;Phalura&quot;, &quot;Palula&quot;},
	[&quot;phm&quot;] = {&quot;Phimbi&quot;},
	[&quot;phn&quot;] = {&quot;Phoenician&quot;},
	[&quot;pho&quot;] = {&quot;Phunoi&quot;},
	[&quot;phq&quot;] = {&quot;Phana'&quot;},
	[&quot;phr&quot;] = {&quot;Pahari-Potwari&quot;},
	[&quot;pht&quot;] = {&quot;Phu Thai&quot;},
	[&quot;phu&quot;] = {&quot;Phuan&quot;},
	[&quot;phv&quot;] = {&quot;Pahlavani&quot;},
	[&quot;phw&quot;] = {&quot;Phangduwali&quot;},
	[&quot;pia&quot;] = {&quot;Pima Bajo&quot;},
	[&quot;pib&quot;] = {&quot;Yine&quot;},
	[&quot;pic&quot;] = {&quot;Pinji&quot;},
	[&quot;pid&quot;] = {&quot;Piaroa&quot;},
	[&quot;pie&quot;] = {&quot;Piro&quot;},
	[&quot;pif&quot;] = {&quot;Pingelapese&quot;},
	[&quot;pig&quot;] = {&quot;Pisabo&quot;},
	[&quot;pih&quot;] = {&quot;Pitcairn-Norfolk&quot;},
	[&quot;pij&quot;] = {&quot;Pijao&quot;},
	[&quot;pil&quot;] = {&quot;Yom&quot;},
	[&quot;pim&quot;] = {&quot;Powhatan&quot;},
	[&quot;pin&quot;] = {&quot;Piame&quot;},
	[&quot;pio&quot;] = {&quot;Piapoco&quot;},
	[&quot;pip&quot;] = {&quot;Pero&quot;},
	[&quot;pir&quot;] = {&quot;Piratapuyo&quot;},
	[&quot;pis&quot;] = {&quot;Pijin&quot;},
	[&quot;pit&quot;] = {&quot;Pitta Pitta&quot;},
	[&quot;piu&quot;] = {&quot;Pintupi-Luritja&quot;},
	[&quot;piv&quot;] = {&quot;Pileni&quot;, &quot;Vaeakau-Taumako&quot;},
	[&quot;piw&quot;] = {&quot;Pimbwe&quot;},
	[&quot;pix&quot;] = {&quot;Piu&quot;},
	[&quot;piy&quot;] = {&quot;Piya-Kwonci&quot;},
	[&quot;piz&quot;] = {&quot;Pije&quot;},
	[&quot;pjt&quot;] = {&quot;Pitjantjatjara&quot;},
	[&quot;pka&quot;] = {&quot;Ardhamāgadhī Prākrit&quot;},
	[&quot;pkb&quot;] = {&quot;Pokomo&quot;, &quot;Kipfokomo&quot;},
	[&quot;pkc&quot;] = {&quot;Paekche&quot;},
	[&quot;pkg&quot;] = {&quot;Pak-Tong&quot;},
	[&quot;pkh&quot;] = {&quot;Pankhu&quot;},
	[&quot;pkn&quot;] = {&quot;Pakanha&quot;},
	[&quot;pko&quot;] = {&quot;Pökoot&quot;},
	[&quot;pkp&quot;] = {&quot;Pukapuka&quot;},
	[&quot;pkr&quot;] = {&quot;Attapady Kurumba&quot;},
	[&quot;pks&quot;] = {&quot;Pakistan Sign Language&quot;},
	[&quot;pkt&quot;] = {&quot;Maleng&quot;},
	[&quot;pku&quot;] = {&quot;Paku&quot;},
	[&quot;pla&quot;] = {&quot;Miani&quot;},
	[&quot;plb&quot;] = {&quot;Polonombauk&quot;},
	[&quot;plc&quot;] = {&quot;Central Palawano&quot;},
	[&quot;pld&quot;] = {&quot;Polari&quot;},
	[&quot;ple&quot;] = {&quot;Palu'e&quot;},
	[&quot;plf&quot;] = {&quot;Central Malayo-Polynesian languages&quot;},
	[&quot;plg&quot;] = {&quot;Pilagá&quot;},
	[&quot;plh&quot;] = {&quot;Paulohi&quot;},
	[&quot;plk&quot;] = {&quot;Kohistani Shina&quot;},
	[&quot;pll&quot;] = {&quot;Shwe Palaung&quot;},
	[&quot;pln&quot;] = {&quot;Palenquero&quot;},
	[&quot;plo&quot;] = {&quot;Oluta Popoluca&quot;},
	[&quot;plq&quot;] = {&quot;Palaic&quot;},
	[&quot;plr&quot;] = {&quot;Palaka Senoufo&quot;},
	[&quot;pls&quot;] = {&quot;San Marcos Tlacoyalco Popoloca&quot;, &quot;San Marcos Tlalcoyalco Popoloca&quot;},
	[&quot;plt&quot;] = {&quot;Plateau Malagasy&quot;},
	[&quot;plu&quot;] = {&quot;Palikúr&quot;},
	[&quot;plv&quot;] = {&quot;Southwest Palawano&quot;},
	[&quot;plw&quot;] = {&quot;Brooke's Point Palawano&quot;},
	[&quot;ply&quot;] = {&quot;Bolyu&quot;},
	[&quot;plz&quot;] = {&quot;Paluan&quot;},
	[&quot;pma&quot;] = {&quot;Paama&quot;},
	[&quot;pmb&quot;] = {&quot;Pambia&quot;},
	[&quot;pmd&quot;] = {&quot;Pallanganmiddang&quot;},
	[&quot;pme&quot;] = {&quot;Pwaamei&quot;},
	[&quot;pmf&quot;] = {&quot;Pamona&quot;},
	[&quot;pmh&quot;] = {&quot;Māhārāṣṭri Prākrit&quot;},
	[&quot;pmi&quot;] = {&quot;Northern Pumi&quot;},
	[&quot;pmj&quot;] = {&quot;Southern Pumi&quot;},
	[&quot;pml&quot;] = {&quot;Lingua Franca&quot;},
	[&quot;pmm&quot;] = {&quot;Pomo&quot;},
	[&quot;pmn&quot;] = {&quot;Pam&quot;},
	[&quot;pmo&quot;] = {&quot;Pom&quot;},
	[&quot;pmq&quot;] = {&quot;Northern Pame&quot;},
	[&quot;pmr&quot;] = {&quot;Paynamar&quot;},
	[&quot;pms&quot;] = {&quot;Piemontese&quot;},
	[&quot;pmt&quot;] = {&quot;Tuamotuan&quot;},
	[&quot;pmw&quot;] = {&quot;Plains Miwok&quot;},
	[&quot;pmx&quot;] = {&quot;Poumei Naga&quot;},
	[&quot;pmy&quot;] = {&quot;Papuan Malay&quot;},
	[&quot;pmz&quot;] = {&quot;Southern Pame&quot;},
	[&quot;pna&quot;] = {&quot;Punan Bah-Biau&quot;},
	[&quot;pnb&quot;] = {&quot;Western Panjabi&quot;},
	[&quot;pnc&quot;] = {&quot;Pannei&quot;},
	[&quot;pnd&quot;] = {&quot;Mpinda&quot;},
	[&quot;pne&quot;] = {&quot;Western Penan&quot;},
	[&quot;png&quot;] = {&quot;Pangu&quot;, &quot;Pongu&quot;},
	[&quot;pnh&quot;] = {&quot;Penrhyn&quot;},
	[&quot;pni&quot;] = {&quot;Aoheng&quot;},
	[&quot;pnj&quot;] = {&quot;Pinjarup&quot;},
	[&quot;pnk&quot;] = {&quot;Paunaka&quot;},
	[&quot;pnl&quot;] = {&quot;Paleni&quot;},
	[&quot;pnm&quot;] = {&quot;Punan Batu 1&quot;},
	[&quot;pnn&quot;] = {&quot;Pinai-Hagahai&quot;},
	[&quot;pno&quot;] = {&quot;Panobo&quot;},
	[&quot;pnp&quot;] = {&quot;Pancana&quot;},
	[&quot;pnq&quot;] = {&quot;Pana (Burkina Faso)&quot;},
	[&quot;pnr&quot;] = {&quot;Panim&quot;},
	[&quot;pns&quot;] = {&quot;Ponosakan&quot;},
	[&quot;pnt&quot;] = {&quot;Pontic&quot;},
	[&quot;pnu&quot;] = {&quot;Jiongnai Bunu&quot;},
	[&quot;pnv&quot;] = {&quot;Pinigura&quot;},
	[&quot;pnw&quot;] = {&quot;Banyjima&quot;, &quot;Panytyima&quot;},
	[&quot;pnx&quot;] = {&quot;Phong-Kniang&quot;},
	[&quot;pny&quot;] = {&quot;Pinyin&quot;},
	[&quot;pnz&quot;] = {&quot;Pana (Central African Republic)&quot;},
	[&quot;poc&quot;] = {&quot;Poqomam&quot;},
	[&quot;poe&quot;] = {&quot;San Juan Atzingo Popoloca&quot;},
	[&quot;pof&quot;] = {&quot;Poke&quot;},
	[&quot;pog&quot;] = {&quot;Potiguára&quot;},
	[&quot;poh&quot;] = {&quot;Poqomchi'&quot;},
	[&quot;poi&quot;] = {&quot;Highland Popoluca&quot;},
	[&quot;pok&quot;] = {&quot;Pokangá&quot;},
	[&quot;pom&quot;] = {&quot;Southeastern Pomo&quot;},
	[&quot;pon&quot;] = {&quot;Pohnpeian&quot;},
	[&quot;poo&quot;] = {&quot;Central Pomo&quot;},
	[&quot;pop&quot;] = {&quot;Pwapwâ&quot;},
	[&quot;poq&quot;] = {&quot;Texistepec Popoluca&quot;},
	[&quot;pos&quot;] = {&quot;Sayula Popoluca&quot;},
	[&quot;pot&quot;] = {&quot;Potawatomi&quot;},
	[&quot;pov&quot;] = {&quot;Upper Guinea Crioulo&quot;},
	[&quot;pow&quot;] = {&quot;San Felipe Otlaltepec Popoloca&quot;},
	[&quot;pox&quot;] = {&quot;Polabian&quot;},
	[&quot;poy&quot;] = {&quot;Pogolo&quot;},
	[&quot;poz&quot;] = {&quot;Malayo-Polynesian languages&quot;},
	[&quot;ppe&quot;] = {&quot;Papi&quot;},
	[&quot;ppi&quot;] = {&quot;Paipai&quot;},
	[&quot;ppk&quot;] = {&quot;Uma&quot;},
	[&quot;ppl&quot;] = {&quot;Pipil&quot;, &quot;Nicarao&quot;},
	[&quot;ppm&quot;] = {&quot;Papuma&quot;},
	[&quot;ppn&quot;] = {&quot;Papapana&quot;},
	[&quot;ppo&quot;] = {&quot;Folopa&quot;},
	[&quot;ppp&quot;] = {&quot;Pelende&quot;},
	[&quot;ppq&quot;] = {&quot;Pei&quot;},
	[&quot;pps&quot;] = {&quot;San Luís Temalacayuca Popoloca&quot;},
	[&quot;ppt&quot;] = {&quot;Pare&quot;},
	[&quot;ppu&quot;] = {&quot;Papora&quot;},
	[&quot;pqa&quot;] = {&quot;Pa'a&quot;},
	[&quot;pqe&quot;] = {&quot;Eastern Malayo-Polynesian languages&quot;},
	[&quot;pqm&quot;] = {&quot;Malecite-Passamaquoddy&quot;},
	[&quot;pqw&quot;] = {&quot;Western Malayo-Polynesian languages&quot;},
	[&quot;pra&quot;] = {&quot;Prakrit languages&quot;},
	[&quot;prc&quot;] = {&quot;Parachi&quot;},
	[&quot;prd&quot;] = {&quot;Parsi-Dari&quot;},
	[&quot;pre&quot;] = {&quot;Principense&quot;},
	[&quot;prf&quot;] = {&quot;Paranan&quot;},
	[&quot;prg&quot;] = {&quot;Prussian&quot;},
	[&quot;prh&quot;] = {&quot;Porohanon&quot;},
	[&quot;pri&quot;] = {&quot;Paicî&quot;},
	[&quot;prk&quot;] = {&quot;Parauk&quot;},
	[&quot;prl&quot;] = {&quot;Peruvian Sign Language&quot;},
	[&quot;prm&quot;] = {&quot;Kibiri&quot;},
	[&quot;prn&quot;] = {&quot;Prasuni&quot;},
	[&quot;pro&quot;] = {&quot;Old Provençal (to 1500)&quot;, &quot;Old Occitan (to 1500)&quot;},
	[&quot;prq&quot;] = {&quot;Ashéninka Perené&quot;},
	[&quot;prr&quot;] = {&quot;Puri&quot;},
	[&quot;prs&quot;] = {&quot;Dari&quot;, &quot;Afghan Persian&quot;},
	[&quot;prt&quot;] = {&quot;Phai&quot;},
	[&quot;pru&quot;] = {&quot;Puragi&quot;},
	[&quot;prw&quot;] = {&quot;Parawen&quot;},
	[&quot;prx&quot;] = {&quot;Purik&quot;},
	[&quot;prz&quot;] = {&quot;Providencia Sign Language&quot;},
	[&quot;psa&quot;] = {&quot;Asue Awyu&quot;},
	[&quot;psc&quot;] = {&quot;Iranian Sign Language&quot;, &quot;Persian Sign Language&quot;},
	[&quot;psd&quot;] = {&quot;Plains Indian Sign Language&quot;},
	[&quot;pse&quot;] = {&quot;Central Malay&quot;},
	[&quot;psg&quot;] = {&quot;Penang Sign Language&quot;},
	[&quot;psh&quot;] = {&quot;Southwest Pashai&quot;, &quot;Southwest Pashayi&quot;},
	[&quot;psi&quot;] = {&quot;Southeast Pashai&quot;, &quot;Southeast Pashayi&quot;},
	[&quot;psl&quot;] = {&quot;Puerto Rican Sign Language&quot;},
	[&quot;psm&quot;] = {&quot;Pauserna&quot;},
	[&quot;psn&quot;] = {&quot;Panasuan&quot;},
	[&quot;pso&quot;] = {&quot;Polish Sign Language&quot;},
	[&quot;psp&quot;] = {&quot;Philippine Sign Language&quot;},
	[&quot;psq&quot;] = {&quot;Pasi&quot;},
	[&quot;psr&quot;] = {&quot;Portuguese Sign Language&quot;},
	[&quot;pss&quot;] = {&quot;Kaulong&quot;},
	[&quot;pst&quot;] = {&quot;Central Pashto&quot;},
	[&quot;psu&quot;] = {&quot;Sauraseni Prākrit&quot;},
	[&quot;psw&quot;] = {&quot;Port Sandwich&quot;},
	[&quot;psy&quot;] = {&quot;Piscataway&quot;},
	[&quot;pta&quot;] = {&quot;Pai Tavytera&quot;},
	[&quot;pth&quot;] = {&quot;Pataxó Hã-Ha-Hãe&quot;},
	[&quot;pti&quot;] = {&quot;Pindiini&quot;, &quot;Wangkatha&quot;},
	[&quot;ptn&quot;] = {&quot;Patani&quot;},
	[&quot;pto&quot;] = {&quot;Zo'é&quot;},
	[&quot;ptp&quot;] = {&quot;Patep&quot;},
	[&quot;ptq&quot;] = {&quot;Pattapu&quot;},
	[&quot;ptr&quot;] = {&quot;Piamatsina&quot;},
	[&quot;ptt&quot;] = {&quot;Enrekang&quot;},
	[&quot;ptu&quot;] = {&quot;Bambam&quot;},
	[&quot;ptv&quot;] = {&quot;Port Vato&quot;},
	[&quot;ptw&quot;] = {&quot;Pentlatch&quot;},
	[&quot;pty&quot;] = {&quot;Pathiya&quot;},
	[&quot;pua&quot;] = {&quot;Western Highland Purepecha&quot;},
	[&quot;pub&quot;] = {&quot;Purum&quot;},
	[&quot;puc&quot;] = {&quot;Punan Merap&quot;},
	[&quot;pud&quot;] = {&quot;Punan Aput&quot;},
	[&quot;pue&quot;] = {&quot;Puelche&quot;},
	[&quot;puf&quot;] = {&quot;Punan Merah&quot;},
	[&quot;pug&quot;] = {&quot;Phuie&quot;},
	[&quot;pui&quot;] = {&quot;Puinave&quot;},
	[&quot;puj&quot;] = {&quot;Punan Tubu&quot;},
	[&quot;pum&quot;] = {&quot;Puma&quot;},
	[&quot;puo&quot;] = {&quot;Puoc&quot;},
	[&quot;pup&quot;] = {&quot;Pulabu&quot;},
	[&quot;puq&quot;] = {&quot;Puquina&quot;},
	[&quot;pur&quot;] = {&quot;Puruborá&quot;},
	[&quot;put&quot;] = {&quot;Putoh&quot;},
	[&quot;puu&quot;] = {&quot;Punu&quot;},
	[&quot;puw&quot;] = {&quot;Puluwatese&quot;},
	[&quot;pux&quot;] = {&quot;Puare&quot;},
	[&quot;puy&quot;] = {&quot;Purisimeño&quot;},
	[&quot;pwa&quot;] = {&quot;Pawaia&quot;},
	[&quot;pwb&quot;] = {&quot;Panawa&quot;},
	[&quot;pwg&quot;] = {&quot;Gapapaiwa&quot;},
	[&quot;pwi&quot;] = {&quot;Patwin&quot;},
	[&quot;pwm&quot;] = {&quot;Molbog&quot;},
	[&quot;pwn&quot;] = {&quot;Paiwan&quot;},
	[&quot;pwo&quot;] = {&quot;Pwo Western Karen&quot;},
	[&quot;pwr&quot;] = {&quot;Powari&quot;},
	[&quot;pww&quot;] = {&quot;Pwo Northern Karen&quot;},
	[&quot;pxm&quot;] = {&quot;Quetzaltepec Mixe&quot;},
	[&quot;pye&quot;] = {&quot;Pye Krumen&quot;},
	[&quot;pym&quot;] = {&quot;Fyam&quot;},
	[&quot;pyn&quot;] = {&quot;Poyanáwa&quot;},
	[&quot;pys&quot;] = {&quot;Paraguayan Sign Language&quot;, &quot;Lengua de Señas del Paraguay&quot;},
	[&quot;pyu&quot;] = {&quot;Puyuma&quot;},
	[&quot;pyx&quot;] = {&quot;Pyu (Myanmar)&quot;},
	[&quot;pyy&quot;] = {&quot;Pyen&quot;},
	[&quot;pze&quot;] = {&quot;Pesse&quot;},
	[&quot;pzh&quot;] = {&quot;Pazeh&quot;},
	[&quot;pzn&quot;] = {&quot;Jejara Naga&quot;, &quot;Para Naga&quot;},
	[&quot;qua&quot;] = {&quot;Quapaw&quot;},
	[&quot;qub&quot;] = {&quot;Huallaga Huánuco Quechua&quot;},
	[&quot;quc&quot;] = {&quot;K'iche'&quot;, &quot;Quiché&quot;},
	[&quot;qud&quot;] = {&quot;Calderón Highland Quichua&quot;},
	[&quot;quf&quot;] = {&quot;Lambayeque Quechua&quot;},
	[&quot;qug&quot;] = {&quot;Chimborazo Highland Quichua&quot;},
	[&quot;quh&quot;] = {&quot;South Bolivian Quechua&quot;},
	[&quot;qui&quot;] = {&quot;Quileute&quot;},
	[&quot;quk&quot;] = {&quot;Chachapoyas Quechua&quot;},
	[&quot;qul&quot;] = {&quot;North Bolivian Quechua&quot;},
	[&quot;qum&quot;] = {&quot;Sipacapense&quot;},
	[&quot;qun&quot;] = {&quot;Quinault&quot;},
	[&quot;qup&quot;] = {&quot;Southern Pastaza Quechua&quot;},
	[&quot;quq&quot;] = {&quot;Quinqui&quot;},
	[&quot;qur&quot;] = {&quot;Yanahuanca Pasco Quechua&quot;},
	[&quot;qus&quot;] = {&quot;Santiago del Estero Quichua&quot;},
	[&quot;quv&quot;] = {&quot;Sacapulteco&quot;},
	[&quot;quw&quot;] = {&quot;Tena Lowland Quichua&quot;},
	[&quot;qux&quot;] = {&quot;Yauyos Quechua&quot;},
	[&quot;quy&quot;] = {&quot;Ayacucho Quechua&quot;},
	[&quot;quz&quot;] = {&quot;Cusco Quechua&quot;},
	[&quot;qva&quot;] = {&quot;Ambo-Pasco Quechua&quot;},
	[&quot;qvc&quot;] = {&quot;Cajamarca Quechua&quot;},
	[&quot;qve&quot;] = {&quot;Eastern Apurímac Quechua&quot;},
	[&quot;qvh&quot;] = {&quot;Huamalíes-Dos de Mayo Huánuco Quechua&quot;},
	[&quot;qvi&quot;] = {&quot;Imbabura Highland Quichua&quot;},
	[&quot;qvj&quot;] = {&quot;Loja Highland Quichua&quot;},
	[&quot;qvl&quot;] = {&quot;Cajatambo North Lima Quechua&quot;},
	[&quot;qvm&quot;] = {&quot;Margos-Yarowilca-Lauricocha Quechua&quot;},
	[&quot;qvn&quot;] = {&quot;North Junín Quechua&quot;},
	[&quot;qvo&quot;] = {&quot;Napo Lowland Quechua&quot;},
	[&quot;qvp&quot;] = {&quot;Pacaraos Quechua&quot;},
	[&quot;qvs&quot;] = {&quot;San Martín Quechua&quot;},
	[&quot;qvw&quot;] = {&quot;Huaylla Wanca Quechua&quot;},
	[&quot;qvy&quot;] = {&quot;Queyu&quot;},
	[&quot;qvz&quot;] = {&quot;Northern Pastaza Quichua&quot;},
	[&quot;qwa&quot;] = {&quot;Corongo Ancash Quechua&quot;},
	[&quot;qwc&quot;] = {&quot;Classical Quechua&quot;},
	[&quot;qwe&quot;] = {&quot;Quechuan (family)&quot;},
	[&quot;qwh&quot;] = {&quot;Huaylas Ancash Quechua&quot;},
	[&quot;qwm&quot;] = {&quot;Kuman (Russia)&quot;},
	[&quot;qws&quot;] = {&quot;Sihuas Ancash Quechua&quot;},
	[&quot;qwt&quot;] = {&quot;Kwalhioqua-Tlatskanai&quot;},
	[&quot;qxa&quot;] = {&quot;Chiquián Ancash Quechua&quot;},
	[&quot;qxc&quot;] = {&quot;Chincha Quechua&quot;},
	[&quot;qxh&quot;] = {&quot;Panao Huánuco Quechua&quot;},
	[&quot;qxl&quot;] = {&quot;Salasaca Highland Quichua&quot;},
	[&quot;qxn&quot;] = {&quot;Northern Conchucos Ancash Quechua&quot;},
	[&quot;qxo&quot;] = {&quot;Southern Conchucos Ancash Quechua&quot;},
	[&quot;qxp&quot;] = {&quot;Puno Quechua&quot;},
	[&quot;qxq&quot;] = {&quot;Qashqa'i&quot;},
	[&quot;qxr&quot;] = {&quot;Cañar Highland Quichua&quot;},
	[&quot;qxs&quot;] = {&quot;Southern Qiang&quot;},
	[&quot;qxt&quot;] = {&quot;Santa Ana de Tusi Pasco Quechua&quot;},
	[&quot;qxu&quot;] = {&quot;Arequipa-La Unión Quechua&quot;},
	[&quot;qxw&quot;] = {&quot;Jauja Wanca Quechua&quot;},
	[&quot;qya&quot;] = {&quot;Quenya&quot;},
	[&quot;qyp&quot;] = {&quot;Quiripi&quot;},
	[&quot;raa&quot;] = {&quot;Dungmali&quot;},
	[&quot;rab&quot;] = {&quot;Camling&quot;},
	[&quot;rac&quot;] = {&quot;Rasawa&quot;},
	[&quot;rad&quot;] = {&quot;Rade&quot;},
	[&quot;raf&quot;] = {&quot;Western Meohang&quot;},
	[&quot;rag&quot;] = {&quot;Logooli&quot;, &quot;Lulogooli&quot;},
	[&quot;rah&quot;] = {&quot;Rabha&quot;},
	[&quot;rai&quot;] = {&quot;Ramoaaina&quot;},
	[&quot;raj&quot;] = {&quot;Rajasthani&quot;},
	[&quot;rak&quot;] = {&quot;Tulu-Bohuai&quot;},
	[&quot;ral&quot;] = {&quot;Ralte&quot;},
	[&quot;ram&quot;] = {&quot;Canela&quot;},
	[&quot;ran&quot;] = {&quot;Riantana&quot;},
	[&quot;rao&quot;] = {&quot;Rao&quot;},
	[&quot;rap&quot;] = {&quot;Rapanui&quot;},
	[&quot;raq&quot;] = {&quot;Saam&quot;},
	[&quot;rar&quot;] = {&quot;Rarotongan&quot;, &quot;Cook Islands Maori&quot;},
	[&quot;ras&quot;] = {&quot;Tegali&quot;},
	[&quot;rat&quot;] = {&quot;Razajerdi&quot;},
	[&quot;rau&quot;] = {&quot;Raute&quot;},
	[&quot;rav&quot;] = {&quot;Sampang&quot;},
	[&quot;raw&quot;] = {&quot;Rawang&quot;},
	[&quot;rax&quot;] = {&quot;Rang&quot;},
	[&quot;ray&quot;] = {&quot;Rapa&quot;},
	[&quot;raz&quot;] = {&quot;Rahambuu&quot;},
	[&quot;rbb&quot;] = {&quot;Rumai Palaung&quot;},
	[&quot;rbk&quot;] = {&quot;Northern Bontok&quot;},
	[&quot;rbl&quot;] = {&quot;Miraya Bikol&quot;},
	[&quot;rbp&quot;] = {&quot;Barababaraba&quot;},
	[&quot;rcf&quot;] = {&quot;Réunion Creole French&quot;},
	[&quot;rdb&quot;] = {&quot;Rudbari&quot;},
	[&quot;rea&quot;] = {&quot;Rerau&quot;},
	[&quot;reb&quot;] = {&quot;Rembong&quot;},
	[&quot;ree&quot;] = {&quot;Rejang Kayan&quot;},
	[&quot;reg&quot;] = {&quot;Kara (Tanzania)&quot;},
	[&quot;rei&quot;] = {&quot;Reli&quot;},
	[&quot;rej&quot;] = {&quot;Rejang&quot;},
	[&quot;rel&quot;] = {&quot;Rendille&quot;},
	[&quot;rem&quot;] = {&quot;Remo&quot;},
	[&quot;ren&quot;] = {&quot;Rengao&quot;},
	[&quot;rer&quot;] = {&quot;Rer Bare&quot;},
	[&quot;res&quot;] = {&quot;Reshe&quot;},
	[&quot;ret&quot;] = {&quot;Retta&quot;},
	[&quot;rey&quot;] = {&quot;Reyesano&quot;},
	[&quot;rga&quot;] = {&quot;Roria&quot;},
	[&quot;rge&quot;] = {&quot;Romano-Greek&quot;},
	[&quot;rgk&quot;] = {&quot;Rangkas&quot;},
	[&quot;rgn&quot;] = {&quot;Romagnol&quot;},
	[&quot;rgr&quot;] = {&quot;Resígaro&quot;},
	[&quot;rgs&quot;] = {&quot;Southern Roglai&quot;},
	[&quot;rgu&quot;] = {&quot;Ringgou&quot;},
	[&quot;rhg&quot;] = {&quot;Rohingya&quot;},
	[&quot;rhp&quot;] = {&quot;Yahang&quot;},
	[&quot;ria&quot;] = {&quot;Riang (India)&quot;},
	[&quot;rib&quot;] = {&quot;Bribri Sign Language&quot;},
	[&quot;rif&quot;] = {&quot;Tarifit&quot;},
	[&quot;ril&quot;] = {&quot;Riang Lang&quot;, &quot;Riang (Myanmar)&quot;},
	[&quot;rim&quot;] = {&quot;Nyaturu&quot;},
	[&quot;rin&quot;] = {&quot;Nungu&quot;},
	[&quot;rir&quot;] = {&quot;Ribun&quot;},
	[&quot;rit&quot;] = {&quot;Ritharrngu&quot;},
	[&quot;riu&quot;] = {&quot;Riung&quot;},
	[&quot;rjg&quot;] = {&quot;Rajong&quot;},
	[&quot;rji&quot;] = {&quot;Raji&quot;},
	[&quot;rjs&quot;] = {&quot;Rajbanshi&quot;},
	[&quot;rka&quot;] = {&quot;Kraol&quot;},
	[&quot;rkb&quot;] = {&quot;Rikbaktsa&quot;},
	[&quot;rkh&quot;] = {&quot;Rakahanga-Manihiki&quot;},
	[&quot;rki&quot;] = {&quot;Rakhine&quot;},
	[&quot;rkm&quot;] = {&quot;Marka&quot;},
	[&quot;rkt&quot;] = {&quot;Rangpuri&quot;, &quot;Kamta&quot;},
	[&quot;rkw&quot;] = {&quot;Arakwal&quot;},
	[&quot;rma&quot;] = {&quot;Rama&quot;},
	[&quot;rmb&quot;] = {&quot;Rembarrnga&quot;},
	[&quot;rmc&quot;] = {&quot;Carpathian Romani&quot;},
	[&quot;rmd&quot;] = {&quot;Traveller Danish&quot;},
	[&quot;rme&quot;] = {&quot;Angloromani&quot;},
	[&quot;rmf&quot;] = {&quot;Kalo Finnish Romani&quot;},
	[&quot;rmg&quot;] = {&quot;Traveller Norwegian&quot;},
	[&quot;rmh&quot;] = {&quot;Murkim&quot;},
	[&quot;rmi&quot;] = {&quot;Lomavren&quot;},
	[&quot;rmk&quot;] = {&quot;Romkun&quot;},
	[&quot;rml&quot;] = {&quot;Baltic Romani&quot;},
	[&quot;rmm&quot;] = {&quot;Roma&quot;},
	[&quot;rmn&quot;] = {&quot;Balkan Romani&quot;},
	[&quot;rmo&quot;] = {&quot;Sinte Romani&quot;},
	[&quot;rmp&quot;] = {&quot;Rempi&quot;},
	[&quot;rmq&quot;] = {&quot;Caló&quot;},
	[&quot;rms&quot;] = {&quot;Romanian Sign Language&quot;},
	[&quot;rmt&quot;] = {&quot;Domari&quot;},
	[&quot;rmu&quot;] = {&quot;Tavringer Romani&quot;},
	[&quot;rmv&quot;] = {&quot;Romanova&quot;},
	[&quot;rmw&quot;] = {&quot;Welsh Romani&quot;},
	[&quot;rmx&quot;] = {&quot;Romam&quot;},
	[&quot;rmy&quot;] = {&quot;Vlax Romani&quot;},
	[&quot;rmz&quot;] = {&quot;Marma&quot;},
	[&quot;rnb&quot;] = {&quot;Brunca Sign Language&quot;},
	[&quot;rnd&quot;] = {&quot;Ruund&quot;},
	[&quot;rng&quot;] = {&quot;Ronga&quot;},
	[&quot;rnl&quot;] = {&quot;Ranglong&quot;},
	[&quot;rnn&quot;] = {&quot;Roon&quot;},
	[&quot;rnp&quot;] = {&quot;Rongpo&quot;},
	[&quot;rnr&quot;] = {&quot;Nari Nari&quot;},
	[&quot;rnw&quot;] = {&quot;Rungwa&quot;},
	[&quot;roa&quot;] = {&quot;Romance languages&quot;},
	[&quot;rob&quot;] = {&quot;Tae'&quot;},
	[&quot;roc&quot;] = {&quot;Cacgia Roglai&quot;},
	[&quot;rod&quot;] = {&quot;Rogo&quot;},
	[&quot;roe&quot;] = {&quot;Ronji&quot;},
	[&quot;rof&quot;] = {&quot;Rombo&quot;},
	[&quot;rog&quot;] = {&quot;Northern Roglai&quot;},
	[&quot;rol&quot;] = {&quot;Romblomanon&quot;},
	[&quot;rom&quot;] = {&quot;Romany&quot;},
	[&quot;roo&quot;] = {&quot;Rotokas&quot;},
	[&quot;rop&quot;] = {&quot;Kriol&quot;},
	[&quot;ror&quot;] = {&quot;Rongga&quot;},
	[&quot;rou&quot;] = {&quot;Runga&quot;},
	[&quot;row&quot;] = {&quot;Dela-Oenale&quot;},
	[&quot;rpn&quot;] = {&quot;Repanbitip&quot;},
	[&quot;rpt&quot;] = {&quot;Rapting&quot;},
	[&quot;rri&quot;] = {&quot;Ririo&quot;},
	[&quot;rro&quot;] = {&quot;Waima&quot;},
	[&quot;rrt&quot;] = {&quot;Arritinngithigh&quot;},
	[&quot;rsb&quot;] = {&quot;Romano-Serbian&quot;},
	[&quot;rsk&quot;] = {&quot;Ruthenian&quot;, &quot;Rusnak&quot;},
	[&quot;rsl&quot;] = {&quot;Russian Sign Language&quot;},
	[&quot;rsm&quot;] = {&quot;Miriwoong Sign Language&quot;},
	[&quot;rsn&quot;] = {&quot;Rwandan Sign Language&quot;},
	[&quot;rsw&quot;] = {&quot;Rishiwa&quot;},
	[&quot;rtc&quot;] = {&quot;Rungtu Chin&quot;},
	[&quot;rth&quot;] = {&quot;Ratahan&quot;},
	[&quot;rtm&quot;] = {&quot;Rotuman&quot;},
	[&quot;rts&quot;] = {&quot;Yurats&quot;},
	[&quot;rtw&quot;] = {&quot;Rathawi&quot;},
	[&quot;rub&quot;] = {&quot;Gungu&quot;},
	[&quot;ruc&quot;] = {&quot;Ruuli&quot;},
	[&quot;rue&quot;] = {&quot;Rusyn&quot;},
	[&quot;ruf&quot;] = {&quot;Luguru&quot;},
	[&quot;rug&quot;] = {&quot;Roviana&quot;},
	[&quot;ruh&quot;] = {&quot;Ruga&quot;},
	[&quot;rui&quot;] = {&quot;Rufiji&quot;},
	[&quot;ruk&quot;] = {&quot;Che&quot;},
	[&quot;ruo&quot;] = {&quot;Istro Romanian&quot;},
	[&quot;rup&quot;] = {&quot;Macedo-Romanian&quot;, &quot;Aromanian&quot;, &quot;Arumanian&quot;},
	[&quot;ruq&quot;] = {&quot;Megleno Romanian&quot;},
	[&quot;rut&quot;] = {&quot;Rutul&quot;},
	[&quot;ruu&quot;] = {&quot;Lanas Lobu&quot;},
	[&quot;ruy&quot;] = {&quot;Mala (Nigeria)&quot;},
	[&quot;ruz&quot;] = {&quot;Ruma&quot;},
	[&quot;rwa&quot;] = {&quot;Rawo&quot;},
	[&quot;rwk&quot;] = {&quot;Rwa&quot;},
	[&quot;rwl&quot;] = {&quot;Ruwila&quot;},
	[&quot;rwm&quot;] = {&quot;Amba (Uganda)&quot;},
	[&quot;rwo&quot;] = {&quot;Rawa&quot;},
	[&quot;rwr&quot;] = {&quot;Marwari (India)&quot;},
	[&quot;rxd&quot;] = {&quot;Ngardi&quot;},
	[&quot;rxw&quot;] = {&quot;Karuwali&quot;, &quot;Garuwali&quot;},
	[&quot;ryn&quot;] = {&quot;Northern Amami-Oshima&quot;},
	[&quot;rys&quot;] = {&quot;Yaeyama&quot;},
	[&quot;ryu&quot;] = {&quot;Central Okinawan&quot;},
	[&quot;rzh&quot;] = {&quot;Rāziḥī&quot;},
	[&quot;saa&quot;] = {&quot;Saba&quot;},
	[&quot;sab&quot;] = {&quot;Buglere&quot;},
	[&quot;sac&quot;] = {&quot;Meskwaki&quot;},
	[&quot;sad&quot;] = {&quot;Sandawe&quot;},
	[&quot;sae&quot;] = {&quot;Sabanê&quot;},
	[&quot;saf&quot;] = {&quot;Safaliba&quot;},
	[&quot;sah&quot;] = {&quot;Yakut&quot;},
	[&quot;sai&quot;] = {&quot;South American Indian languages&quot;},
	[&quot;saj&quot;] = {&quot;Sahu&quot;},
	[&quot;sak&quot;] = {&quot;Sake&quot;},
	[&quot;sal&quot;] = {&quot;Salishan languages&quot;},
	[&quot;sam&quot;] = {&quot;Samaritan Aramaic&quot;},
	[&quot;sao&quot;] = {&quot;Sause&quot;},
	[&quot;saq&quot;] = {&quot;Samburu&quot;},
	[&quot;sar&quot;] = {&quot;Saraveca&quot;},
	[&quot;sas&quot;] = {&quot;Sasak&quot;},
	[&quot;sat&quot;] = {&quot;Santali&quot;},
	[&quot;sau&quot;] = {&quot;Saleman&quot;},
	[&quot;sav&quot;] = {&quot;Saafi-Saafi&quot;},
	[&quot;saw&quot;] = {&quot;Sawi&quot;},
	[&quot;sax&quot;] = {&quot;Sa&quot;},
	[&quot;say&quot;] = {&quot;Saya&quot;},
	[&quot;saz&quot;] = {&quot;Saurashtra&quot;},
	[&quot;sba&quot;] = {&quot;Ngambay&quot;},
	[&quot;sbb&quot;] = {&quot;Simbo&quot;},
	[&quot;sbc&quot;] = {&quot;Kele (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;sbd&quot;] = {&quot;Southern Samo&quot;},
	[&quot;sbe&quot;] = {&quot;Saliba&quot;},
	[&quot;sbf&quot;] = {&quot;Chabu&quot;, &quot;Shabo&quot;},
	[&quot;sbg&quot;] = {&quot;Seget&quot;},
	[&quot;sbh&quot;] = {&quot;Sori-Harengan&quot;},
	[&quot;sbi&quot;] = {&quot;Seti&quot;},
	[&quot;sbj&quot;] = {&quot;Surbakhal&quot;},
	[&quot;sbk&quot;] = {&quot;Safwa&quot;},
	[&quot;sbl&quot;] = {&quot;Botolan Sambal&quot;},
	[&quot;sbm&quot;] = {&quot;Sagala&quot;},
	[&quot;sbn&quot;] = {&quot;Sindhi Bhil&quot;},
	[&quot;sbo&quot;] = {&quot;Sabüm&quot;},
	[&quot;sbp&quot;] = {&quot;Sangu (Tanzania)&quot;},
	[&quot;sbq&quot;] = {&quot;Sileibi&quot;},
	[&quot;sbr&quot;] = {&quot;Sembakung Murut&quot;},
	[&quot;sbs&quot;] = {&quot;Subiya&quot;},
	[&quot;sbt&quot;] = {&quot;Kimki&quot;},
	[&quot;sbu&quot;] = {&quot;Stod Bhoti&quot;},
	[&quot;sbv&quot;] = {&quot;Sabine&quot;},
	[&quot;sbw&quot;] = {&quot;Simba&quot;},
	[&quot;sbx&quot;] = {&quot;Seberuang&quot;},
	[&quot;sby&quot;] = {&quot;Soli&quot;},
	[&quot;sbz&quot;] = {&quot;Sara Kaba&quot;},
	[&quot;scb&quot;] = {&quot;Chut&quot;},
	[&quot;sce&quot;] = {&quot;Dongxiang&quot;},
	[&quot;scf&quot;] = {&quot;San Miguel Creole French&quot;},
	[&quot;scg&quot;] = {&quot;Sanggau&quot;},
	[&quot;sch&quot;] = {&quot;Sakachep&quot;},
	[&quot;sci&quot;] = {&quot;Sri Lankan Creole Malay&quot;},
	[&quot;sck&quot;] = {&quot;Sadri&quot;},
	[&quot;scl&quot;] = {&quot;Shina&quot;},
	[&quot;scn&quot;] = {&quot;Sicilian&quot;},
	[&quot;sco&quot;] = {&quot;Scots&quot;},
	[&quot;scp&quot;] = {&quot;Hyolmo&quot;, &quot;Helambu Sherpa&quot;},
	[&quot;scq&quot;] = {&quot;Sa'och&quot;},
	[&quot;scs&quot;] = {&quot;North Slavey&quot;},
	[&quot;sct&quot;] = {&quot;Southern Katang&quot;},
	[&quot;scu&quot;] = {&quot;Shumcho&quot;},
	[&quot;scv&quot;] = {&quot;Sheni&quot;},
	[&quot;scw&quot;] = {&quot;Sha&quot;},
	[&quot;scx&quot;] = {&quot;Sicel&quot;},
	[&quot;sda&quot;] = {&quot;Toraja-Sa'dan&quot;},
	[&quot;sdb&quot;] = {&quot;Shabak&quot;},
	[&quot;sdc&quot;] = {&quot;Sassarese Sardinian&quot;},
	[&quot;sde&quot;] = {&quot;Surubu&quot;},
	[&quot;sdf&quot;] = {&quot;Sarli&quot;},
	[&quot;sdg&quot;] = {&quot;Savi&quot;},
	[&quot;sdh&quot;] = {&quot;Southern Kurdish&quot;},
	[&quot;sdj&quot;] = {&quot;Suundi&quot;},
	[&quot;sdk&quot;] = {&quot;Sos Kundi&quot;},
	[&quot;sdl&quot;] = {&quot;Saudi Arabian Sign Language&quot;},
	[&quot;sdn&quot;] = {&quot;Gallurese Sardinian&quot;},
	[&quot;sdo&quot;] = {&quot;Bukar-Sadung Bidayuh&quot;},
	[&quot;sdp&quot;] = {&quot;Sherdukpen&quot;},
	[&quot;sdq&quot;] = {&quot;Semandang&quot;},
	[&quot;sdr&quot;] = {&quot;Oraon Sadri&quot;},
	[&quot;sds&quot;] = {&quot;Sened&quot;},
	[&quot;sdt&quot;] = {&quot;Shuadit&quot;},
	[&quot;sdu&quot;] = {&quot;Sarudu&quot;},
	[&quot;sdv&quot;] = {&quot;Eastern Sudanic languages&quot;},
	[&quot;sdx&quot;] = {&quot;Sibu Melanau&quot;},
	[&quot;sdz&quot;] = {&quot;Sallands&quot;},
	[&quot;sea&quot;] = {&quot;Semai&quot;},
	[&quot;seb&quot;] = {&quot;Shempire Senoufo&quot;},
	[&quot;sec&quot;] = {&quot;Sechelt&quot;},
	[&quot;sed&quot;] = {&quot;Sedang&quot;},
	[&quot;see&quot;] = {&quot;Seneca&quot;},
	[&quot;sef&quot;] = {&quot;Cebaara Senoufo&quot;},
	[&quot;seg&quot;] = {&quot;Segeju&quot;},
	[&quot;seh&quot;] = {&quot;Sena&quot;},
	[&quot;sei&quot;] = {&quot;Seri&quot;},
	[&quot;sej&quot;] = {&quot;Sene&quot;},
	[&quot;sek&quot;] = {&quot;Sekani&quot;},
	[&quot;sel&quot;] = {&quot;Selkup&quot;},
	[&quot;sem&quot;] = {&quot;Semitic languages&quot;},
	[&quot;sen&quot;] = {&quot;Nanerigé Sénoufo&quot;},
	[&quot;seo&quot;] = {&quot;Suarmin&quot;},
	[&quot;sep&quot;] = {&quot;Sìcìté Sénoufo&quot;},
	[&quot;seq&quot;] = {&quot;Senara Sénoufo&quot;},
	[&quot;ser&quot;] = {&quot;Serrano&quot;},
	[&quot;ses&quot;] = {&quot;Koyraboro Senni Songhai&quot;},
	[&quot;set&quot;] = {&quot;Sentani&quot;},
	[&quot;seu&quot;] = {&quot;Serui-Laut&quot;},
	[&quot;sev&quot;] = {&quot;Nyarafolo Senoufo&quot;},
	[&quot;sew&quot;] = {&quot;Sewa Bay&quot;},
	[&quot;sey&quot;] = {&quot;Secoya&quot;},
	[&quot;sez&quot;] = {&quot;Senthang Chin&quot;},
	[&quot;sfb&quot;] = {&quot;Langue des signes de Belgique Francophone&quot;, &quot;French Belgian Sign Language&quot;},
	[&quot;sfe&quot;] = {&quot;Eastern Subanen&quot;},
	[&quot;sfm&quot;] = {&quot;Small Flowery Miao&quot;},
	[&quot;sfs&quot;] = {&quot;South African Sign Language&quot;},
	[&quot;sfw&quot;] = {&quot;Sehwi&quot;},
	[&quot;sga&quot;] = {&quot;Old Irish (to 900)&quot;},
	[&quot;sgb&quot;] = {&quot;Mag-antsi Ayta&quot;},
	[&quot;sgc&quot;] = {&quot;Kipsigis&quot;},
	[&quot;sgd&quot;] = {&quot;Surigaonon&quot;},
	[&quot;sge&quot;] = {&quot;Segai&quot;},
	[&quot;sgg&quot;] = {&quot;Swiss-German Sign Language&quot;},
	[&quot;sgh&quot;] = {&quot;Shughni&quot;},
	[&quot;sgi&quot;] = {&quot;Suga&quot;},
	[&quot;sgj&quot;] = {&quot;Surgujia&quot;},
	[&quot;sgk&quot;] = {&quot;Sangkong&quot;},
	[&quot;sgm&quot;] = {&quot;Singa&quot;},
	[&quot;sgn&quot;] = {&quot;Sign languages&quot;},
	[&quot;sgp&quot;] = {&quot;Singpho&quot;},
	[&quot;sgr&quot;] = {&quot;Sangisari&quot;},
	[&quot;sgs&quot;] = {&quot;Samogitian&quot;},
	[&quot;sgt&quot;] = {&quot;Brokpake&quot;},
	[&quot;sgu&quot;] = {&quot;Salas&quot;},
	[&quot;sgw&quot;] = {&quot;Sebat Bet Gurage&quot;},
	[&quot;sgx&quot;] = {&quot;Sierra Leone Sign Language&quot;},
	[&quot;sgy&quot;] = {&quot;Sanglechi&quot;},
	[&quot;sgz&quot;] = {&quot;Sursurunga&quot;},
	[&quot;sha&quot;] = {&quot;Shall-Zwall&quot;},
	[&quot;shb&quot;] = {&quot;Ninam&quot;},
	[&quot;shc&quot;] = {&quot;Sonde&quot;},
	[&quot;shd&quot;] = {&quot;Kundal Shahi&quot;},
	[&quot;she&quot;] = {&quot;Sheko&quot;},
	[&quot;shg&quot;] = {&quot;Shua&quot;},
	[&quot;shh&quot;] = {&quot;Shoshoni&quot;},
	[&quot;shi&quot;] = {&quot;Tachelhit&quot;},
	[&quot;shj&quot;] = {&quot;Shatt&quot;},
	[&quot;shk&quot;] = {&quot;Shilluk&quot;},
	[&quot;shl&quot;] = {&quot;Shendu&quot;},
	[&quot;shm&quot;] = {&quot;Shahrudi&quot;},
	[&quot;shn&quot;] = {&quot;Shan&quot;},
	[&quot;sho&quot;] = {&quot;Shanga&quot;},
	[&quot;shp&quot;] = {&quot;Shipibo-Conibo&quot;},
	[&quot;shq&quot;] = {&quot;Sala&quot;},
	[&quot;shr&quot;] = {&quot;Shi&quot;},
	[&quot;shs&quot;] = {&quot;Shuswap&quot;},
	[&quot;sht&quot;] = {&quot;Shasta&quot;},
	[&quot;shu&quot;] = {&quot;Chadian Arabic&quot;},
	[&quot;shv&quot;] = {&quot;Shehri&quot;},
	[&quot;shw&quot;] = {&quot;Shwai&quot;},
	[&quot;shx&quot;] = {&quot;She&quot;},
	[&quot;shy&quot;] = {&quot;Tachawit&quot;},
	[&quot;shz&quot;] = {&quot;Syenara Senoufo&quot;},
	[&quot;sia&quot;] = {&quot;Akkala Sami&quot;},
	[&quot;sib&quot;] = {&quot;Sebop&quot;},
	[&quot;sid&quot;] = {&quot;Sidamo&quot;},
	[&quot;sie&quot;] = {&quot;Simaa&quot;},
	[&quot;sif&quot;] = {&quot;Siamou&quot;},
	[&quot;sig&quot;] = {&quot;Paasaal&quot;},
	[&quot;sih&quot;] = {&quot;Zire&quot;, &quot;Sîshëë&quot;},
	[&quot;sii&quot;] = {&quot;Shom Peng&quot;},
	[&quot;sij&quot;] = {&quot;Numbami&quot;},
	[&quot;sik&quot;] = {&quot;Sikiana&quot;},
	[&quot;sil&quot;] = {&quot;Tumulung Sisaala&quot;},
	[&quot;sim&quot;] = {&quot;Mende (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;sio&quot;] = {&quot;Siouan languages&quot;},
	[&quot;sip&quot;] = {&quot;Sikkimese&quot;},
	[&quot;siq&quot;] = {&quot;Sonia&quot;},
	[&quot;sir&quot;] = {&quot;Siri&quot;},
	[&quot;sis&quot;] = {&quot;Siuslaw&quot;},
	[&quot;sit&quot;] = {&quot;Sino-Tibetan languages&quot;},
	[&quot;siu&quot;] = {&quot;Sinagen&quot;},
	[&quot;siv&quot;] = {&quot;Sumariup&quot;},
	[&quot;siw&quot;] = {&quot;Siwai&quot;},
	[&quot;six&quot;] = {&quot;Sumau&quot;},
	[&quot;siy&quot;] = {&quot;Sivandi&quot;},
	[&quot;siz&quot;] = {&quot;Siwi&quot;},
	[&quot;sja&quot;] = {&quot;Epena&quot;},
	[&quot;sjb&quot;] = {&quot;Sajau Basap&quot;},
	[&quot;sjd&quot;] = {&quot;Kildin Sami&quot;},
	[&quot;sje&quot;] = {&quot;Pite Sami&quot;},
	[&quot;sjg&quot;] = {&quot;Assangori&quot;},
	[&quot;sjk&quot;] = {&quot;Kemi Sami&quot;},
	[&quot;sjl&quot;] = {&quot;Sajalong&quot;, &quot;Miji&quot;},
	[&quot;sjm&quot;] = {&quot;Mapun&quot;},
	[&quot;sjn&quot;] = {&quot;Sindarin&quot;},
	[&quot;sjo&quot;] = {&quot;Xibe&quot;},
	[&quot;sjp&quot;] = {&quot;Surjapuri&quot;},
	[&quot;sjr&quot;] = {&quot;Siar-Lak&quot;},
	[&quot;sjs&quot;] = {&quot;Senhaja De Srair&quot;},
	[&quot;sjt&quot;] = {&quot;Ter Sami&quot;},
	[&quot;sju&quot;] = {&quot;Ume Sami&quot;},
	[&quot;sjw&quot;] = {&quot;Shawnee&quot;},
	[&quot;ska&quot;] = {&quot;Skagit&quot;},
	[&quot;skb&quot;] = {&quot;Saek&quot;},
	[&quot;skc&quot;] = {&quot;Ma Manda&quot;},
	[&quot;skd&quot;] = {&quot;Southern Sierra Miwok&quot;},
	[&quot;ske&quot;] = {&quot;Seke (Vanuatu)&quot;},
	[&quot;skf&quot;] = {&quot;Sakirabiá&quot;},
	[&quot;skg&quot;] = {&quot;Sakalava Malagasy&quot;},
	[&quot;skh&quot;] = {&quot;Sikule&quot;},
	[&quot;ski&quot;] = {&quot;Sika&quot;},
	[&quot;skj&quot;] = {&quot;Seke (Nepal)&quot;},
	[&quot;skm&quot;] = {&quot;Kutong&quot;},
	[&quot;skn&quot;] = {&quot;Kolibugan Subanon&quot;},
	[&quot;sko&quot;] = {&quot;Seko Tengah&quot;},
	[&quot;skp&quot;] = {&quot;Sekapan&quot;},
	[&quot;skq&quot;] = {&quot;Sininkere&quot;},
	[&quot;skr&quot;] = {&quot;Saraiki&quot;, &quot;Seraiki&quot;},
	[&quot;sks&quot;] = {&quot;Maia&quot;},
	[&quot;skt&quot;] = {&quot;Sakata&quot;},
	[&quot;sku&quot;] = {&quot;Sakao&quot;},
	[&quot;skv&quot;] = {&quot;Skou&quot;},
	[&quot;skw&quot;] = {&quot;Skepi Creole Dutch&quot;},
	[&quot;skx&quot;] = {&quot;Seko Padang&quot;},
	[&quot;sky&quot;] = {&quot;Sikaiana&quot;},
	[&quot;skz&quot;] = {&quot;Sekar&quot;},
	[&quot;sla&quot;] = {&quot;Slavic languages&quot;},
	[&quot;slc&quot;] = {&quot;Sáliba&quot;},
	[&quot;sld&quot;] = {&quot;Sissala&quot;},
	[&quot;sle&quot;] = {&quot;Sholaga&quot;},
	[&quot;slf&quot;] = {&quot;Swiss-Italian Sign Language&quot;},
	[&quot;slg&quot;] = {&quot;Selungai Murut&quot;},
	[&quot;slh&quot;] = {&quot;Southern Puget Sound Salish&quot;},
	[&quot;sli&quot;] = {&quot;Lower Silesian&quot;},
	[&quot;slj&quot;] = {&quot;Salumá&quot;},
	[&quot;sll&quot;] = {&quot;Salt-Yui&quot;},
	[&quot;slm&quot;] = {&quot;Pangutaran Sama&quot;},
	[&quot;sln&quot;] = {&quot;Salinan&quot;},
	[&quot;slp&quot;] = {&quot;Lamaholot&quot;},
	[&quot;slr&quot;] = {&quot;Salar&quot;},
	[&quot;sls&quot;] = {&quot;Singapore Sign Language&quot;},
	[&quot;slt&quot;] = {&quot;Sila&quot;},
	[&quot;slu&quot;] = {&quot;Selaru&quot;},
	[&quot;slw&quot;] = {&quot;Sialum&quot;},
	[&quot;slx&quot;] = {&quot;Salampasu&quot;},
	[&quot;sly&quot;] = {&quot;Selayar&quot;},
	[&quot;slz&quot;] = {&quot;Ma'ya&quot;},
	[&quot;sma&quot;] = {&quot;Southern Sami&quot;},
	[&quot;smb&quot;] = {&quot;Simbari&quot;},
	[&quot;smc&quot;] = {&quot;Som&quot;},
	[&quot;smf&quot;] = {&quot;Auwe&quot;},
	[&quot;smg&quot;] = {&quot;Simbali&quot;},
	[&quot;smh&quot;] = {&quot;Samei&quot;},
	[&quot;smi&quot;] = {&quot;Sami languages&quot;},
	[&quot;smj&quot;] = {&quot;Lule Sami&quot;},
	[&quot;smk&quot;] = {&quot;Bolinao&quot;},
	[&quot;sml&quot;] = {&quot;Central Sama&quot;},
	[&quot;smm&quot;] = {&quot;Musasa&quot;},
	[&quot;smn&quot;] = {&quot;Inari Sami&quot;},
	[&quot;smp&quot;] = {&quot;Samaritan&quot;},
	[&quot;smq&quot;] = {&quot;Samo&quot;},
	[&quot;smr&quot;] = {&quot;Simeulue&quot;},
	[&quot;sms&quot;] = {&quot;Skolt Sami&quot;},
	[&quot;smt&quot;] = {&quot;Simte&quot;},
	[&quot;smu&quot;] = {&quot;Somray&quot;},
	[&quot;smv&quot;] = {&quot;Samvedi&quot;},
	[&quot;smw&quot;] = {&quot;Sumbawa&quot;},
	[&quot;smx&quot;] = {&quot;Samba&quot;},
	[&quot;smy&quot;] = {&quot;Semnani&quot;},
	[&quot;smz&quot;] = {&quot;Simeku&quot;},
	[&quot;snc&quot;] = {&quot;Sinaugoro&quot;},
	[&quot;sne&quot;] = {&quot;Bau Bidayuh&quot;},
	[&quot;snf&quot;] = {&quot;Noon&quot;},
	[&quot;sng&quot;] = {&quot;Sanga (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;sni&quot;] = {&quot;Sensi&quot;},
	[&quot;snj&quot;] = {&quot;Riverain Sango&quot;},
	[&quot;snk&quot;] = {&quot;Soninke&quot;},
	[&quot;snl&quot;] = {&quot;Sangil&quot;},
	[&quot;snm&quot;] = {&quot;Southern Ma'di&quot;},
	[&quot;snn&quot;] = {&quot;Siona&quot;},
	[&quot;sno&quot;] = {&quot;Snohomish&quot;},
	[&quot;snp&quot;] = {&quot;Siane&quot;},
	[&quot;snq&quot;] = {&quot;Sangu (Gabon)&quot;},
	[&quot;snr&quot;] = {&quot;Sihan&quot;},
	[&quot;sns&quot;] = {&quot;South West Bay&quot;, &quot;Nahavaq&quot;},
	[&quot;snu&quot;] = {&quot;Senggi&quot;, &quot;Viid&quot;},
	[&quot;snv&quot;] = {&quot;Sa'ban&quot;},
	[&quot;snw&quot;] = {&quot;Selee&quot;},
	[&quot;snx&quot;] = {&quot;Sam&quot;},
	[&quot;sny&quot;] = {&quot;Saniyo-Hiyewe&quot;},
	[&quot;snz&quot;] = {&quot;Kou&quot;},
	[&quot;soa&quot;] = {&quot;Thai Song&quot;},
	[&quot;sob&quot;] = {&quot;Sobei&quot;},
	[&quot;soc&quot;] = {&quot;So (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;sod&quot;] = {&quot;Songoora&quot;},
	[&quot;soe&quot;] = {&quot;Songomeno&quot;},
	[&quot;sog&quot;] = {&quot;Sogdian&quot;},
	[&quot;soh&quot;] = {&quot;Aka&quot;},
	[&quot;soi&quot;] = {&quot;Sonha&quot;},
	[&quot;soj&quot;] = {&quot;Soi&quot;},
	[&quot;sok&quot;] = {&quot;Sokoro&quot;},
	[&quot;sol&quot;] = {&quot;Solos&quot;},
	[&quot;son&quot;] = {&quot;Songhai languages&quot;},
	[&quot;soo&quot;] = {&quot;Songo&quot;},
	[&quot;sop&quot;] = {&quot;Songe&quot;},
	[&quot;soq&quot;] = {&quot;Kanasi&quot;},
	[&quot;sor&quot;] = {&quot;Somrai&quot;},
	[&quot;sos&quot;] = {&quot;Seeku&quot;},
	[&quot;sou&quot;] = {&quot;Southern Thai&quot;},
	[&quot;sov&quot;] = {&quot;Sonsorol&quot;},
	[&quot;sow&quot;] = {&quot;Sowanda&quot;},
	[&quot;sox&quot;] = {&quot;Swo&quot;},
	[&quot;soy&quot;] = {&quot;Miyobe&quot;},
	[&quot;soz&quot;] = {&quot;Temi&quot;},
	[&quot;spb&quot;] = {&quot;Sepa (Indonesia)&quot;},
	[&quot;spc&quot;] = {&quot;Sapé&quot;},
	[&quot;spd&quot;] = {&quot;Saep&quot;},
	[&quot;spe&quot;] = {&quot;Sepa (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;spg&quot;] = {&quot;Sian&quot;},
	[&quot;spi&quot;] = {&quot;Saponi&quot;},
	[&quot;spk&quot;] = {&quot;Sengo&quot;},
	[&quot;spl&quot;] = {&quot;Selepet&quot;},
	[&quot;spm&quot;] = {&quot;Akukem&quot;},
	[&quot;spn&quot;] = {&quot;Sanapaná&quot;},
	[&quot;spo&quot;] = {&quot;Spokane&quot;},
	[&quot;spp&quot;] = {&quot;Supyire Senoufo&quot;},
	[&quot;spq&quot;] = {&quot;Loreto-Ucayali Spanish&quot;},
	[&quot;spr&quot;] = {&quot;Saparua&quot;},
	[&quot;sps&quot;] = {&quot;Saposa&quot;},
	[&quot;spt&quot;] = {&quot;Spiti Bhoti&quot;},
	[&quot;spu&quot;] = {&quot;Sapuan&quot;},
	[&quot;spv&quot;] = {&quot;Sambalpuri&quot;, &quot;Kosli&quot;},
	[&quot;spx&quot;] = {&quot;South Picene&quot;},
	[&quot;spy&quot;] = {&quot;Sabaot&quot;},
	[&quot;sqa&quot;] = {&quot;Shama-Sambuga&quot;},
	[&quot;sqh&quot;] = {&quot;Shau&quot;},
	[&quot;sqj&quot;] = {&quot;Albanian languages&quot;},
	[&quot;sqk&quot;] = {&quot;Albanian Sign Language&quot;},
	[&quot;sqm&quot;] = {&quot;Suma&quot;},
	[&quot;sqn&quot;] = {&quot;Susquehannock&quot;},
	[&quot;sqo&quot;] = {&quot;Sorkhei&quot;},
	[&quot;sqq&quot;] = {&quot;Sou&quot;},
	[&quot;sqr&quot;] = {&quot;Siculo Arabic&quot;},
	[&quot;sqs&quot;] = {&quot;Sri Lankan Sign Language&quot;},
	[&quot;sqt&quot;] = {&quot;Soqotri&quot;},
	[&quot;squ&quot;] = {&quot;Squamish&quot;},
	[&quot;sqx&quot;] = {&quot;Kufr Qassem Sign Language (KQSL)&quot;},
	[&quot;sra&quot;] = {&quot;Saruga&quot;},
	[&quot;srb&quot;] = {&quot;Sora&quot;},
	[&quot;src&quot;] = {&quot;Logudorese Sardinian&quot;},
	[&quot;sre&quot;] = {&quot;Sara&quot;},
	[&quot;srf&quot;] = {&quot;Nafi&quot;},
	[&quot;srg&quot;] = {&quot;Sulod&quot;},
	[&quot;srh&quot;] = {&quot;Sarikoli&quot;},
	[&quot;sri&quot;] = {&quot;Siriano&quot;},
	[&quot;srk&quot;] = {&quot;Serudung Murut&quot;},
	[&quot;srl&quot;] = {&quot;Isirawa&quot;},
	[&quot;srm&quot;] = {&quot;Saramaccan&quot;},
	[&quot;srn&quot;] = {&quot;Sranan Tongo&quot;},
	[&quot;sro&quot;] = {&quot;Campidanese Sardinian&quot;},
	[&quot;srq&quot;] = {&quot;Sirionó&quot;},
	[&quot;srr&quot;] = {&quot;Serer&quot;},
	[&quot;srs&quot;] = {&quot;Sarsi&quot;},
	[&quot;srt&quot;] = {&quot;Sauri&quot;},
	[&quot;sru&quot;] = {&quot;Suruí&quot;},
	[&quot;srv&quot;] = {&quot;Southern Sorsoganon&quot;},
	[&quot;srw&quot;] = {&quot;Serua&quot;},
	[&quot;srx&quot;] = {&quot;Sirmauri&quot;},
	[&quot;sry&quot;] = {&quot;Sera&quot;},
	[&quot;srz&quot;] = {&quot;Shahmirzadi&quot;},
	[&quot;ssa&quot;] = {&quot;Nilo-Saharan languages&quot;},
	[&quot;ssb&quot;] = {&quot;Southern Sama&quot;},
	[&quot;ssc&quot;] = {&quot;Suba-Simbiti&quot;},
	[&quot;ssd&quot;] = {&quot;Siroi&quot;},
	[&quot;sse&quot;] = {&quot;Balangingi&quot;, &quot;Bangingih Sama&quot;},
	[&quot;ssf&quot;] = {&quot;Thao&quot;},
	[&quot;ssg&quot;] = {&quot;Seimat&quot;},
	[&quot;ssh&quot;] = {&quot;Shihhi Arabic&quot;},
	[&quot;ssi&quot;] = {&quot;Sansi&quot;},
	[&quot;ssj&quot;] = {&quot;Sausi&quot;},
	[&quot;ssk&quot;] = {&quot;Sunam&quot;},
	[&quot;ssl&quot;] = {&quot;Western Sisaala&quot;},
	[&quot;ssm&quot;] = {&quot;Semnam&quot;},
	[&quot;ssn&quot;] = {&quot;Waata&quot;},
	[&quot;sso&quot;] = {&quot;Sissano&quot;},
	[&quot;ssp&quot;] = {&quot;Spanish Sign Language&quot;},
	[&quot;ssq&quot;] = {&quot;So'a&quot;},
	[&quot;ssr&quot;] = {&quot;Swiss-French Sign Language&quot;},
	[&quot;sss&quot;] = {&quot;Sô&quot;},
	[&quot;sst&quot;] = {&quot;Sinasina&quot;},
	[&quot;ssu&quot;] = {&quot;Susuami&quot;},
	[&quot;ssv&quot;] = {&quot;Shark Bay&quot;},
	[&quot;ssx&quot;] = {&quot;Samberigi&quot;},
	[&quot;ssy&quot;] = {&quot;Saho&quot;},
	[&quot;ssz&quot;] = {&quot;Sengseng&quot;},
	[&quot;sta&quot;] = {&quot;Settla&quot;},
	[&quot;stb&quot;] = {&quot;Northern Subanen&quot;},
	[&quot;std&quot;] = {&quot;Sentinel&quot;},
	[&quot;ste&quot;] = {&quot;Liana-Seti&quot;},
	[&quot;stf&quot;] = {&quot;Seta&quot;},
	[&quot;stg&quot;] = {&quot;Trieng&quot;},
	[&quot;sth&quot;] = {&quot;Shelta&quot;},
	[&quot;sti&quot;] = {&quot;Bulo Stieng&quot;},
	[&quot;stj&quot;] = {&quot;Matya Samo&quot;},
	[&quot;stk&quot;] = {&quot;Arammba&quot;},
	[&quot;stl&quot;] = {&quot;Stellingwerfs&quot;},
	[&quot;stm&quot;] = {&quot;Setaman&quot;},
	[&quot;stn&quot;] = {&quot;Owa&quot;},
	[&quot;sto&quot;] = {&quot;Stoney&quot;},
	[&quot;stp&quot;] = {&quot;Southeastern Tepehuan&quot;},
	[&quot;stq&quot;] = {&quot;Saterfriesisch&quot;},
	[&quot;str&quot;] = {&quot;Straits Salish&quot;},
	[&quot;sts&quot;] = {&quot;Shumashti&quot;},
	[&quot;stt&quot;] = {&quot;Budeh Stieng&quot;},
	[&quot;stu&quot;] = {&quot;Samtao&quot;},
	[&quot;stv&quot;] = {&quot;Silt'e&quot;},
	[&quot;stw&quot;] = {&quot;Satawalese&quot;},
	[&quot;sty&quot;] = {&quot;Siberian Tatar&quot;},
	[&quot;sua&quot;] = {&quot;Sulka&quot;},
	[&quot;sub&quot;] = {&quot;Suku&quot;},
	[&quot;suc&quot;] = {&quot;Western Subanon&quot;},
	[&quot;sue&quot;] = {&quot;Suena&quot;},
	[&quot;sug&quot;] = {&quot;Suganga&quot;},
	[&quot;sui&quot;] = {&quot;Suki&quot;},
	[&quot;suj&quot;] = {&quot;Shubi&quot;},
	[&quot;suk&quot;] = {&quot;Sukuma&quot;},
	[&quot;suo&quot;] = {&quot;Bouni&quot;},
	[&quot;suq&quot;] = {&quot;Tirmaga-Chai Suri&quot;, &quot;Suri&quot;},
	[&quot;sur&quot;] = {&quot;Mwaghavul&quot;},
	[&quot;sus&quot;] = {&quot;Susu&quot;},
	[&quot;sut&quot;] = {&quot;Subtiaba&quot;},
	[&quot;suv&quot;] = {&quot;Puroik&quot;},
	[&quot;suw&quot;] = {&quot;Sumbwa&quot;},
	[&quot;sux&quot;] = {&quot;Sumerian&quot;},
	[&quot;suy&quot;] = {&quot;Suyá&quot;},
	[&quot;suz&quot;] = {&quot;Sunwar&quot;},
	[&quot;sva&quot;] = {&quot;Svan&quot;},
	[&quot;svb&quot;] = {&quot;Ulau-Suain&quot;},
	[&quot;svc&quot;] = {&quot;Vincentian Creole English&quot;},
	[&quot;sve&quot;] = {&quot;Serili&quot;},
	[&quot;svk&quot;] = {&quot;Slovakian Sign Language&quot;},
	[&quot;svm&quot;] = {&quot;Slavomolisano&quot;},
	[&quot;svs&quot;] = {&quot;Savosavo&quot;},
	[&quot;svx&quot;] = {&quot;Skalvian&quot;},
	[&quot;swb&quot;] = {&quot;Maore Comorian&quot;},
	[&quot;swc&quot;] = {&quot;Congo Swahili&quot;},
	[&quot;swf&quot;] = {&quot;Sere&quot;},
	[&quot;swg&quot;] = {&quot;Swabian&quot;},
	[&quot;swh&quot;] = {&quot;Swahili (individual language)&quot;, &quot;Kiswahili&quot;},
	[&quot;swi&quot;] = {&quot;Sui&quot;},
	[&quot;swj&quot;] = {&quot;Sira&quot;},
	[&quot;swk&quot;] = {&quot;Malawi Sena&quot;},
	[&quot;swl&quot;] = {&quot;Swedish Sign Language&quot;},
	[&quot;swm&quot;] = {&quot;Samosa&quot;},
	[&quot;swn&quot;] = {&quot;Sawknah&quot;},
	[&quot;swo&quot;] = {&quot;Shanenawa&quot;},
	[&quot;swp&quot;] = {&quot;Suau&quot;},
	[&quot;swq&quot;] = {&quot;Sharwa&quot;},
	[&quot;swr&quot;] = {&quot;Saweru&quot;},
	[&quot;sws&quot;] = {&quot;Seluwasan&quot;},
	[&quot;swt&quot;] = {&quot;Sawila&quot;},
	[&quot;swu&quot;] = {&quot;Suwawa&quot;},
	[&quot;swv&quot;] = {&quot;Shekhawati&quot;},
	[&quot;sww&quot;] = {&quot;Sowa&quot;},
	[&quot;swx&quot;] = {&quot;Suruahá&quot;},
	[&quot;swy&quot;] = {&quot;Sarua&quot;},
	[&quot;sxb&quot;] = {&quot;Suba&quot;},
	[&quot;sxc&quot;] = {&quot;Sicanian&quot;},
	[&quot;sxe&quot;] = {&quot;Sighu&quot;},
	[&quot;sxg&quot;] = {&quot;Shuhi&quot;, &quot;Shixing&quot;},
	[&quot;sxk&quot;] = {&quot;Southern Kalapuya&quot;},
	[&quot;sxl&quot;] = {&quot;Selian&quot;},
	[&quot;sxm&quot;] = {&quot;Samre&quot;},
	[&quot;sxn&quot;] = {&quot;Sangir&quot;},
	[&quot;sxo&quot;] = {&quot;Sorothaptic&quot;},
	[&quot;sxr&quot;] = {&quot;Saaroa&quot;},
	[&quot;sxs&quot;] = {&quot;Sasaru&quot;},
	[&quot;sxu&quot;] = {&quot;Upper Saxon&quot;},
	[&quot;sxw&quot;] = {&quot;Saxwe Gbe&quot;},
	[&quot;sya&quot;] = {&quot;Siang&quot;},
	[&quot;syb&quot;] = {&quot;Central Subanen&quot;},
	[&quot;syc&quot;] = {&quot;Classical Syriac&quot;},
	[&quot;syd&quot;] = {&quot;Samoyedic languages&quot;},
	[&quot;syi&quot;] = {&quot;Seki&quot;},
	[&quot;syk&quot;] = {&quot;Sukur&quot;},
	[&quot;syl&quot;] = {&quot;Sylheti&quot;},
	[&quot;sym&quot;] = {&quot;Maya Samo&quot;},
	[&quot;syn&quot;] = {&quot;Senaya&quot;},
	[&quot;syo&quot;] = {&quot;Suoy&quot;},
	[&quot;syr&quot;] = {&quot;Syriac&quot;},
	[&quot;sys&quot;] = {&quot;Sinyar&quot;},
	[&quot;syw&quot;] = {&quot;Kagate&quot;},
	[&quot;syx&quot;] = {&quot;Samay&quot;},
	[&quot;syy&quot;] = {&quot;Al-Sayyid Bedouin Sign Language&quot;},
	[&quot;sza&quot;] = {&quot;Semelai&quot;},
	[&quot;szb&quot;] = {&quot;Ngalum&quot;},
	[&quot;szc&quot;] = {&quot;Semaq Beri&quot;},
	[&quot;sze&quot;] = {&quot;Seze&quot;},
	[&quot;szg&quot;] = {&quot;Sengele&quot;},
	[&quot;szl&quot;] = {&quot;Silesian&quot;},
	[&quot;szn&quot;] = {&quot;Sula&quot;},
	[&quot;szp&quot;] = {&quot;Suabo&quot;},
	[&quot;szs&quot;] = {&quot;Solomon Islands Sign Language&quot;},
	[&quot;szv&quot;] = {&quot;Isu (Fako Division)&quot;},
	[&quot;szw&quot;] = {&quot;Sawai&quot;},
	[&quot;szy&quot;] = {&quot;Sakizaya&quot;},
	[&quot;taa&quot;] = {&quot;Lower Tanana&quot;},
	[&quot;tab&quot;] = {&quot;Tabassaran&quot;},
	[&quot;tac&quot;] = {&quot;Lowland Tarahumara&quot;},
	[&quot;tad&quot;] = {&quot;Tause&quot;},
	[&quot;tae&quot;] = {&quot;Tariana&quot;},
	[&quot;taf&quot;] = {&quot;Tapirapé&quot;},
	[&quot;tag&quot;] = {&quot;Tagoi&quot;},
	[&quot;tai&quot;] = {&quot;Tai languages&quot;},
	[&quot;taj&quot;] = {&quot;Eastern Tamang&quot;},
	[&quot;tak&quot;] = {&quot;Tala&quot;},
	[&quot;tal&quot;] = {&quot;Tal&quot;},
	[&quot;tan&quot;] = {&quot;Tangale&quot;},
	[&quot;tao&quot;] = {&quot;Yami&quot;},
	[&quot;tap&quot;] = {&quot;Taabwa&quot;},
	[&quot;taq&quot;] = {&quot;Tamasheq&quot;},
	[&quot;tar&quot;] = {&quot;Central Tarahumara&quot;},
	[&quot;tas&quot;] = {&quot;Tay Boi&quot;},
	[&quot;tau&quot;] = {&quot;Upper Tanana&quot;},
	[&quot;tav&quot;] = {&quot;Tatuyo&quot;},
	[&quot;taw&quot;] = {&quot;Tai&quot;},
	[&quot;tax&quot;] = {&quot;Tamki&quot;},
	[&quot;tay&quot;] = {&quot;Atayal&quot;},
	[&quot;taz&quot;] = {&quot;Tocho&quot;},
	[&quot;tba&quot;] = {&quot;Aikanã&quot;},
	[&quot;tbc&quot;] = {&quot;Takia&quot;},
	[&quot;tbd&quot;] = {&quot;Kaki Ae&quot;},
	[&quot;tbe&quot;] = {&quot;Tanimbili&quot;},
	[&quot;tbf&quot;] = {&quot;Mandara&quot;},
	[&quot;tbg&quot;] = {&quot;North Tairora&quot;},
	[&quot;tbh&quot;] = {&quot;Dharawal&quot;, &quot;Thurawal&quot;},
	[&quot;tbi&quot;] = {&quot;Gaam&quot;},
	[&quot;tbj&quot;] = {&quot;Tiang&quot;},
	[&quot;tbk&quot;] = {&quot;Calamian Tagbanwa&quot;},
	[&quot;tbl&quot;] = {&quot;Tboli&quot;},
	[&quot;tbm&quot;] = {&quot;Tagbu&quot;},
	[&quot;tbn&quot;] = {&quot;Barro Negro Tunebo&quot;},
	[&quot;tbo&quot;] = {&quot;Tawala&quot;},
	[&quot;tbp&quot;] = {&quot;Taworta&quot;, &quot;Diebroud&quot;},
	[&quot;tbq&quot;] = {&quot;Tibeto-Burman languages&quot;},
	[&quot;tbr&quot;] = {&quot;Tumtum&quot;},
	[&quot;tbs&quot;] = {&quot;Tanguat&quot;},
	[&quot;tbt&quot;] = {&quot;Tembo (Kitembo)&quot;},
	[&quot;tbu&quot;] = {&quot;Tubar&quot;},
	[&quot;tbv&quot;] = {&quot;Tobo&quot;},
	[&quot;tbw&quot;] = {&quot;Tagbanwa&quot;},
	[&quot;tbx&quot;] = {&quot;Kapin&quot;},
	[&quot;tby&quot;] = {&quot;Tabaru&quot;},
	[&quot;tbz&quot;] = {&quot;Ditammari&quot;},
	[&quot;tca&quot;] = {&quot;Ticuna&quot;},
	[&quot;tcb&quot;] = {&quot;Tanacross&quot;},
	[&quot;tcc&quot;] = {&quot;Datooga&quot;},
	[&quot;tcd&quot;] = {&quot;Tafi&quot;},
	[&quot;tce&quot;] = {&quot;Southern Tutchone&quot;},
	[&quot;tcf&quot;] = {&quot;Malinaltepec Me'phaa&quot;, &quot;Malinaltepec Tlapanec&quot;},
	[&quot;tcg&quot;] = {&quot;Tamagario&quot;},
	[&quot;tch&quot;] = {&quot;Turks And Caicos Creole English&quot;},
	[&quot;tci&quot;] = {&quot;Wára&quot;},
	[&quot;tck&quot;] = {&quot;Tchitchege&quot;},
	[&quot;tcl&quot;] = {&quot;Taman (Myanmar)&quot;},
	[&quot;tcm&quot;] = {&quot;Tanahmerah&quot;},
	[&quot;tcn&quot;] = {&quot;Tichurong&quot;},
	[&quot;tco&quot;] = {&quot;Taungyo&quot;},
	[&quot;tcp&quot;] = {&quot;Tawr Chin&quot;},
	[&quot;tcq&quot;] = {&quot;Kaiy&quot;},
	[&quot;tcs&quot;] = {&quot;Torres Strait Creole&quot;, &quot;Yumplatok&quot;},
	[&quot;tct&quot;] = {&quot;T'en&quot;},
	[&quot;tcu&quot;] = {&quot;Southeastern Tarahumara&quot;},
	[&quot;tcw&quot;] = {&quot;Tecpatlán Totonac&quot;},
	[&quot;tcx&quot;] = {&quot;Toda&quot;},
	[&quot;tcy&quot;] = {&quot;Tulu&quot;},
	[&quot;tcz&quot;] = {&quot;Thado Chin&quot;},
	[&quot;tda&quot;] = {&quot;Tagdal&quot;},
	[&quot;tdb&quot;] = {&quot;Panchpargania&quot;},
	[&quot;tdc&quot;] = {&quot;Emberá-Tadó&quot;},
	[&quot;tdd&quot;] = {&quot;Tai Nüa&quot;},
	[&quot;tde&quot;] = {&quot;Tiranige Diga Dogon&quot;},
	[&quot;tdf&quot;] = {&quot;Talieng&quot;},
	[&quot;tdg&quot;] = {&quot;Western Tamang&quot;},
	[&quot;tdh&quot;] = {&quot;Thulung&quot;},
	[&quot;tdi&quot;] = {&quot;Tomadino&quot;},
	[&quot;tdj&quot;] = {&quot;Tajio&quot;},
	[&quot;tdk&quot;] = {&quot;Tambas&quot;},
	[&quot;tdl&quot;] = {&quot;Sur&quot;},
	[&quot;tdm&quot;] = {&quot;Taruma&quot;},
	[&quot;tdn&quot;] = {&quot;Tondano&quot;},
	[&quot;tdo&quot;] = {&quot;Teme&quot;},
	[&quot;tdq&quot;] = {&quot;Tita&quot;},
	[&quot;tdr&quot;] = {&quot;Todrah&quot;},
	[&quot;tds&quot;] = {&quot;Doutai&quot;},
	[&quot;tdt&quot;] = {&quot;Tetun Dili&quot;},
	[&quot;tdv&quot;] = {&quot;Toro&quot;},
	[&quot;tdx&quot;] = {&quot;Tandroy-Mahafaly Malagasy&quot;},
	[&quot;tdy&quot;] = {&quot;Tadyawan&quot;},
	[&quot;tea&quot;] = {&quot;Temiar&quot;},
	[&quot;teb&quot;] = {&quot;Tetete&quot;},
	[&quot;tec&quot;] = {&quot;Terik&quot;},
	[&quot;ted&quot;] = {&quot;Tepo Krumen&quot;},
	[&quot;tee&quot;] = {&quot;Huehuetla Tepehua&quot;},
	[&quot;tef&quot;] = {&quot;Teressa&quot;},
	[&quot;teg&quot;] = {&quot;Teke-Tege&quot;},
	[&quot;teh&quot;] = {&quot;Tehuelche&quot;},
	[&quot;tei&quot;] = {&quot;Torricelli&quot;},
	[&quot;tek&quot;] = {&quot;Ibali Teke&quot;},
	[&quot;tem&quot;] = {&quot;Timne&quot;},
	[&quot;ten&quot;] = {&quot;Tama (Colombia)&quot;},
	[&quot;teo&quot;] = {&quot;Teso&quot;},
	[&quot;tep&quot;] = {&quot;Tepecano&quot;},
	[&quot;teq&quot;] = {&quot;Temein&quot;},
	[&quot;ter&quot;] = {&quot;Tereno&quot;},
	[&quot;tes&quot;] = {&quot;Tengger&quot;},
	[&quot;tet&quot;] = {&quot;Tetum&quot;},
	[&quot;teu&quot;] = {&quot;Soo&quot;},
	[&quot;tev&quot;] = {&quot;Teor&quot;},
	[&quot;tew&quot;] = {&quot;Tewa (USA)&quot;},
	[&quot;tex&quot;] = {&quot;Tennet&quot;},
	[&quot;tey&quot;] = {&quot;Tulishi&quot;},
	[&quot;tez&quot;] = {&quot;Tetserret&quot;},
	[&quot;tfi&quot;] = {&quot;Tofin Gbe&quot;},
	[&quot;tfn&quot;] = {&quot;Tanaina&quot;},
	[&quot;tfo&quot;] = {&quot;Tefaro&quot;},
	[&quot;tfr&quot;] = {&quot;Teribe&quot;},
	[&quot;tft&quot;] = {&quot;Ternate&quot;},
	[&quot;tga&quot;] = {&quot;Sagalla&quot;},
	[&quot;tgb&quot;] = {&quot;Tobilung&quot;},
	[&quot;tgc&quot;] = {&quot;Tigak&quot;},
	[&quot;tgd&quot;] = {&quot;Ciwogai&quot;},
	[&quot;tge&quot;] = {&quot;Eastern Gorkha Tamang&quot;},
	[&quot;tgf&quot;] = {&quot;Chalikha&quot;},
	[&quot;tgh&quot;] = {&quot;Tobagonian Creole English&quot;},
	[&quot;tgi&quot;] = {&quot;Lawunuia&quot;},
	[&quot;tgj&quot;] = {&quot;Tagin&quot;},
	[&quot;tgn&quot;] = {&quot;Tandaganon&quot;},
	[&quot;tgo&quot;] = {&quot;Sudest&quot;},
	[&quot;tgp&quot;] = {&quot;Tangoa&quot;},
	[&quot;tgq&quot;] = {&quot;Tring&quot;},
	[&quot;tgr&quot;] = {&quot;Tareng&quot;},
	[&quot;tgs&quot;] = {&quot;Nume&quot;},
	[&quot;tgt&quot;] = {&quot;Central Tagbanwa&quot;},
	[&quot;tgu&quot;] = {&quot;Tanggu&quot;},
	[&quot;tgv&quot;] = {&quot;Tingui-Boto&quot;},
	[&quot;tgw&quot;] = {&quot;Tagwana Senoufo&quot;},
	[&quot;tgx&quot;] = {&quot;Tagish&quot;},
	[&quot;tgy&quot;] = {&quot;Togoyo&quot;},
	[&quot;tgz&quot;] = {&quot;Tagalaka&quot;},
	[&quot;thd&quot;] = {&quot;Kuuk Thaayorre&quot;, &quot;Thayore&quot;},
	[&quot;the&quot;] = {&quot;Chitwania Tharu&quot;},
	[&quot;thf&quot;] = {&quot;Thangmi&quot;},
	[&quot;thh&quot;] = {&quot;Northern Tarahumara&quot;},
	[&quot;thi&quot;] = {&quot;Tai Long&quot;},
	[&quot;thk&quot;] = {&quot;Tharaka&quot;, &quot;Kitharaka&quot;},
	[&quot;thl&quot;] = {&quot;Dangaura Tharu&quot;},
	[&quot;thm&quot;] = {&quot;Aheu&quot;},
	[&quot;thn&quot;] = {&quot;Thachanadan&quot;},
	[&quot;thp&quot;] = {&quot;Thompson&quot;},
	[&quot;thq&quot;] = {&quot;Kochila Tharu&quot;},
	[&quot;thr&quot;] = {&quot;Rana Tharu&quot;},
	[&quot;ths&quot;] = {&quot;Thakali&quot;},
	[&quot;tht&quot;] = {&quot;Tahltan&quot;},
	[&quot;thu&quot;] = {&quot;Thuri&quot;},
	[&quot;thv&quot;] = {&quot;Tahaggart Tamahaq&quot;},
	[&quot;thy&quot;] = {&quot;Tha&quot;},
	[&quot;thz&quot;] = {&quot;Tayart Tamajeq&quot;},
	[&quot;tia&quot;] = {&quot;Tidikelt Tamazight&quot;},
	[&quot;tic&quot;] = {&quot;Tira&quot;},
	[&quot;tif&quot;] = {&quot;Tifal&quot;},
	[&quot;tig&quot;] = {&quot;Tigre&quot;},
	[&quot;tih&quot;] = {&quot;Timugon Murut&quot;},
	[&quot;tii&quot;] = {&quot;Tiene&quot;},
	[&quot;tij&quot;] = {&quot;Tilung&quot;},
	[&quot;tik&quot;] = {&quot;Tikar&quot;},
	[&quot;til&quot;] = {&quot;Tillamook&quot;},
	[&quot;tim&quot;] = {&quot;Timbe&quot;},
	[&quot;tin&quot;] = {&quot;Tindi&quot;},
	[&quot;tio&quot;] = {&quot;Teop&quot;},
	[&quot;tip&quot;] = {&quot;Trimuris&quot;},
	[&quot;tiq&quot;] = {&quot;Tiéfo&quot;},
	[&quot;tis&quot;] = {&quot;Masadiit Itneg&quot;},
	[&quot;tit&quot;] = {&quot;Tinigua&quot;},
	[&quot;tiu&quot;] = {&quot;Adasen&quot;},
	[&quot;tiv&quot;] = {&quot;Tiv&quot;},
	[&quot;tiw&quot;] = {&quot;Tiwi&quot;},
	[&quot;tix&quot;] = {&quot;Southern Tiwa&quot;},
	[&quot;tiy&quot;] = {&quot;Tiruray&quot;},
	[&quot;tiz&quot;] = {&quot;Tai Hongjin&quot;},
	[&quot;tja&quot;] = {&quot;Tajuasohn&quot;},
	[&quot;tjg&quot;] = {&quot;Tunjung&quot;},
	[&quot;tji&quot;] = {&quot;Northern Tujia&quot;},
	[&quot;tjj&quot;] = {&quot;Tjungundji&quot;},
	[&quot;tjl&quot;] = {&quot;Tai Laing&quot;},
	[&quot;tjm&quot;] = {&quot;Timucua&quot;},
	[&quot;tjn&quot;] = {&quot;Tonjon&quot;},
	[&quot;tjo&quot;] = {&quot;Temacine Tamazight&quot;},
	[&quot;tjp&quot;] = {&quot;Tjupany&quot;},
	[&quot;tjs&quot;] = {&quot;Southern Tujia&quot;},
	[&quot;tju&quot;] = {&quot;Tjurruru&quot;},
	[&quot;tjw&quot;] = {&quot;Djabwurrung&quot;},
	[&quot;tka&quot;] = {&quot;Truká&quot;},
	[&quot;tkb&quot;] = {&quot;Buksa&quot;},
	[&quot;tkd&quot;] = {&quot;Tukudede&quot;},
	[&quot;tke&quot;] = {&quot;Takwane&quot;},
	[&quot;tkf&quot;] = {&quot;Tukumanféd&quot;},
	[&quot;tkg&quot;] = {&quot;Tesaka Malagasy&quot;},
	[&quot;tkl&quot;] = {&quot;Tokelau&quot;},
	[&quot;tkm&quot;] = {&quot;Takelma&quot;},
	[&quot;tkn&quot;] = {&quot;Toku-No-Shima&quot;},
	[&quot;tkp&quot;] = {&quot;Tikopia&quot;},
	[&quot;tkq&quot;] = {&quot;Tee&quot;},
	[&quot;tkr&quot;] = {&quot;Tsakhur&quot;},
	[&quot;tks&quot;] = {&quot;Takestani&quot;},
	[&quot;tkt&quot;] = {&quot;Kathoriya Tharu&quot;},
	[&quot;tku&quot;] = {&quot;Upper Necaxa Totonac&quot;},
	[&quot;tkv&quot;] = {&quot;Mur Pano&quot;},
	[&quot;tkw&quot;] = {&quot;Teanu&quot;},
	[&quot;tkx&quot;] = {&quot;Tangko&quot;},
	[&quot;tkz&quot;] = {&quot;Takua&quot;},
	[&quot;tla&quot;] = {&quot;Southwestern Tepehuan&quot;},
	[&quot;tlb&quot;] = {&quot;Tobelo&quot;},
	[&quot;tlc&quot;] = {&quot;Yecuatla Totonac&quot;},
	[&quot;tld&quot;] = {&quot;Talaud&quot;},
	[&quot;tlf&quot;] = {&quot;Telefol&quot;},
	[&quot;tlg&quot;] = {&quot;Tofanma&quot;},
	[&quot;tlh&quot;] = {&quot;Klingon&quot;, &quot;tlhIngan Hol&quot;},
	[&quot;tli&quot;] = {&quot;Tlingit&quot;},
	[&quot;tlj&quot;] = {&quot;Talinga-Bwisi&quot;},
	[&quot;tlk&quot;] = {&quot;Taloki&quot;},
	[&quot;tll&quot;] = {&quot;Tetela&quot;},
	[&quot;tlm&quot;] = {&quot;Tolomako&quot;},
	[&quot;tln&quot;] = {&quot;Talondo'&quot;},
	[&quot;tlo&quot;] = {&quot;Talodi&quot;},
	[&quot;tlp&quot;] = {&quot;Filomena Mata-Coahuitlán Totonac&quot;},
	[&quot;tlq&quot;] = {&quot;Tai Loi&quot;},
	[&quot;tlr&quot;] = {&quot;Talise&quot;},
	[&quot;tls&quot;] = {&quot;Tambotalo&quot;},
	[&quot;tlt&quot;] = {&quot;Sou Nama&quot;, &quot;Teluti&quot;},
	[&quot;tlu&quot;] = {&quot;Tulehu&quot;},
	[&quot;tlv&quot;] = {&quot;Taliabu&quot;},
	[&quot;tlx&quot;] = {&quot;Khehek&quot;},
	[&quot;tly&quot;] = {&quot;Talysh&quot;},
	[&quot;tma&quot;] = {&quot;Tama (Chad)&quot;},
	[&quot;tmb&quot;] = {&quot;Katbol&quot;, &quot;Avava&quot;},
	[&quot;tmc&quot;] = {&quot;Tumak&quot;},
	[&quot;tmd&quot;] = {&quot;Haruai&quot;},
	[&quot;tme&quot;] = {&quot;Tremembé&quot;},
	[&quot;tmf&quot;] = {&quot;Toba-Maskoy&quot;},
	[&quot;tmg&quot;] = {&quot;Ternateño&quot;},
	[&quot;tmh&quot;] = {&quot;Tamashek&quot;},
	[&quot;tmi&quot;] = {&quot;Tutuba&quot;},
	[&quot;tmj&quot;] = {&quot;Samarokena&quot;},
	[&quot;tml&quot;] = {&quot;Tamnim Citak&quot;},
	[&quot;tmm&quot;] = {&quot;Tai Thanh&quot;},
	[&quot;tmn&quot;] = {&quot;Taman (Indonesia)&quot;},
	[&quot;tmo&quot;] = {&quot;Temoq&quot;},
	[&quot;tmq&quot;] = {&quot;Tumleo&quot;},
	[&quot;tmr&quot;] = {&quot;Jewish Babylonian Aramaic (ca. 200-1200 CE)&quot;},
	[&quot;tms&quot;] = {&quot;Tima&quot;},
	[&quot;tmt&quot;] = {&quot;Tasmate&quot;},
	[&quot;tmu&quot;] = {&quot;Iau&quot;},
	[&quot;tmv&quot;] = {&quot;Tembo (Motembo)&quot;},
	[&quot;tmw&quot;] = {&quot;Temuan&quot;},
	[&quot;tmy&quot;] = {&quot;Tami&quot;},
	[&quot;tmz&quot;] = {&quot;Tamanaku&quot;},
	[&quot;tna&quot;] = {&quot;Tacana&quot;},
	[&quot;tnb&quot;] = {&quot;Western Tunebo&quot;},
	[&quot;tnc&quot;] = {&quot;Tanimuca-Retuarã&quot;},
	[&quot;tnd&quot;] = {&quot;Angosturas Tunebo&quot;},
	[&quot;tng&quot;] = {&quot;Tobanga&quot;},
	[&quot;tnh&quot;] = {&quot;Maiani&quot;},
	[&quot;tni&quot;] = {&quot;Tandia&quot;},
	[&quot;tnk&quot;] = {&quot;Kwamera&quot;},
	[&quot;tnl&quot;] = {&quot;Lenakel&quot;},
	[&quot;tnm&quot;] = {&quot;Tabla&quot;},
	[&quot;tnn&quot;] = {&quot;North Tanna&quot;},
	[&quot;tno&quot;] = {&quot;Toromono&quot;},
	[&quot;tnp&quot;] = {&quot;Whitesands&quot;},
	[&quot;tnq&quot;] = {&quot;Taino&quot;},
	[&quot;tnr&quot;] = {&quot;Ménik&quot;},
	[&quot;tns&quot;] = {&quot;Tenis&quot;},
	[&quot;tnt&quot;] = {&quot;Tontemboan&quot;},
	[&quot;tnu&quot;] = {&quot;Tay Khang&quot;},
	[&quot;tnv&quot;] = {&quot;Tangchangya&quot;},
	[&quot;tnw&quot;] = {&quot;Tonsawang&quot;},
	[&quot;tnx&quot;] = {&quot;Tanema&quot;},
	[&quot;tny&quot;] = {&quot;Tongwe&quot;},
	[&quot;tnz&quot;] = {&quot;Ten'edn&quot;},
	[&quot;tob&quot;] = {&quot;Toba&quot;},
	[&quot;toc&quot;] = {&quot;Coyutla Totonac&quot;},
	[&quot;tod&quot;] = {&quot;Toma&quot;},
	[&quot;tof&quot;] = {&quot;Gizrra&quot;},
	[&quot;tog&quot;] = {&quot;Tonga (Nyasa)&quot;},
	[&quot;toh&quot;] = {&quot;Gitonga&quot;},
	[&quot;toi&quot;] = {&quot;Tonga (Zambia)&quot;},
	[&quot;toj&quot;] = {&quot;Tojolabal&quot;},
	[&quot;tok&quot;] = {&quot;Toki Pona&quot;},
	[&quot;tol&quot;] = {&quot;Tolowa&quot;},
	[&quot;tom&quot;] = {&quot;Tombulu&quot;},
	[&quot;too&quot;] = {&quot;Xicotepec De Juárez Totonac&quot;},
	[&quot;top&quot;] = {&quot;Papantla Totonac&quot;},
	[&quot;toq&quot;] = {&quot;Toposa&quot;},
	[&quot;tor&quot;] = {&quot;Togbo-Vara Banda&quot;},
	[&quot;tos&quot;] = {&quot;Highland Totonac&quot;},
	[&quot;tou&quot;] = {&quot;Tho&quot;},
	[&quot;tov&quot;] = {&quot;Upper Taromi&quot;},
	[&quot;tow&quot;] = {&quot;Jemez&quot;},
	[&quot;tox&quot;] = {&quot;Tobian&quot;},
	[&quot;toy&quot;] = {&quot;Topoiyo&quot;},
	[&quot;toz&quot;] = {&quot;To&quot;},
	[&quot;tpa&quot;] = {&quot;Taupota&quot;},
	[&quot;tpc&quot;] = {&quot;Azoyú Me'phaa&quot;, &quot;Azoyú Tlapanec&quot;},
	[&quot;tpe&quot;] = {&quot;Tippera&quot;},
	[&quot;tpf&quot;] = {&quot;Tarpia&quot;},
	[&quot;tpg&quot;] = {&quot;Kula&quot;},
	[&quot;tpi&quot;] = {&quot;Tok Pisin&quot;},
	[&quot;tpj&quot;] = {&quot;Tapieté&quot;},
	[&quot;tpk&quot;] = {&quot;Tupinikin&quot;},
	[&quot;tpl&quot;] = {&quot;Tlacoapa Me'phaa&quot;, &quot;Tlacoapa Tlapanec&quot;},
	[&quot;tpm&quot;] = {&quot;Tampulma&quot;},
	[&quot;tpn&quot;] = {&quot;Tupinambá&quot;},
	[&quot;tpo&quot;] = {&quot;Tai Pao&quot;},
	[&quot;tpp&quot;] = {&quot;Pisaflores Tepehua&quot;},
	[&quot;tpq&quot;] = {&quot;Tukpa&quot;},
	[&quot;tpr&quot;] = {&quot;Tuparí&quot;},
	[&quot;tpt&quot;] = {&quot;Tlachichilco Tepehua&quot;},
	[&quot;tpu&quot;] = {&quot;Tampuan&quot;},
	[&quot;tpv&quot;] = {&quot;Tanapag&quot;},
	[&quot;tpx&quot;] = {&quot;Acatepec Me'phaa&quot;, &quot;Acatepec Tlapanec&quot;},
	[&quot;tpy&quot;] = {&quot;Trumai&quot;},
	[&quot;tpz&quot;] = {&quot;Tinputz&quot;},
	[&quot;tqb&quot;] = {&quot;Tembé&quot;},
	[&quot;tql&quot;] = {&quot;Lehali&quot;},
	[&quot;tqm&quot;] = {&quot;Turumsa&quot;},
	[&quot;tqn&quot;] = {&quot;Tenino&quot;},
	[&quot;tqo&quot;] = {&quot;Toaripi&quot;},
	[&quot;tqp&quot;] = {&quot;Tomoip&quot;},
	[&quot;tqq&quot;] = {&quot;Tunni&quot;},
	[&quot;tqr&quot;] = {&quot;Torona&quot;},
	[&quot;tqt&quot;] = {&quot;Western Totonac&quot;},
	[&quot;tqu&quot;] = {&quot;Touo&quot;},
	[&quot;tqw&quot;] = {&quot;Tonkawa&quot;},
	[&quot;tra&quot;] = {&quot;Tirahi&quot;},
	[&quot;trb&quot;] = {&quot;Terebu&quot;},
	[&quot;trc&quot;] = {&quot;Copala Triqui&quot;},
	[&quot;trd&quot;] = {&quot;Turi&quot;},
	[&quot;tre&quot;] = {&quot;East Tarangan&quot;},
	[&quot;trf&quot;] = {&quot;Trinidadian Creole English&quot;},
	[&quot;trg&quot;] = {&quot;Lishán Didán&quot;},
	[&quot;trh&quot;] = {&quot;Turaka&quot;},
	[&quot;tri&quot;] = {&quot;Trió&quot;},
	[&quot;trj&quot;] = {&quot;Toram&quot;},
	[&quot;trk&quot;] = {&quot;Turkic languages&quot;},
	[&quot;trl&quot;] = {&quot;Traveller Scottish&quot;},
	[&quot;trm&quot;] = {&quot;Tregami&quot;},
	[&quot;trn&quot;] = {&quot;Trinitario&quot;},
	[&quot;tro&quot;] = {&quot;Tarao Naga&quot;},
	[&quot;trp&quot;] = {&quot;Kok Borok&quot;},
	[&quot;trq&quot;] = {&quot;San Martín Itunyoso Triqui&quot;},
	[&quot;trr&quot;] = {&quot;Taushiro&quot;},
	[&quot;trs&quot;] = {&quot;Chicahuaxtla Triqui&quot;},
	[&quot;trt&quot;] = {&quot;Tunggare&quot;},
	[&quot;tru&quot;] = {&quot;Turoyo&quot;, &quot;Surayt&quot;},
	[&quot;trv&quot;] = {&quot;Sediq&quot;, &quot;Seediq&quot;, &quot;Taroko&quot;},
	[&quot;trw&quot;] = {&quot;Torwali&quot;},
	[&quot;trx&quot;] = {&quot;Tringgus-Sembaan Bidayuh&quot;},
	[&quot;try&quot;] = {&quot;Turung&quot;},
	[&quot;trz&quot;] = {&quot;Torá&quot;},
	[&quot;tsa&quot;] = {&quot;Tsaangi&quot;},
	[&quot;tsb&quot;] = {&quot;Tsamai&quot;},
	[&quot;tsc&quot;] = {&quot;Tswa&quot;},
	[&quot;tsd&quot;] = {&quot;Tsakonian&quot;},
	[&quot;tse&quot;] = {&quot;Tunisian Sign Language&quot;},
	[&quot;tsg&quot;] = {&quot;Tausug&quot;},
	[&quot;tsh&quot;] = {&quot;Tsuvan&quot;},
	[&quot;tsi&quot;] = {&quot;Tsimshian&quot;},
	[&quot;tsj&quot;] = {&quot;Tshangla&quot;},
	[&quot;tsk&quot;] = {&quot;Tseku&quot;},
	[&quot;tsl&quot;] = {&quot;Ts'ün-Lao&quot;},
	[&quot;tsm&quot;] = {&quot;Turkish Sign Language&quot;, &quot;Türk İşaret Dili&quot;},
	[&quot;tsp&quot;] = {&quot;Northern Toussian&quot;},
	[&quot;tsq&quot;] = {&quot;Thai Sign Language&quot;},
	[&quot;tsr&quot;] = {&quot;Akei&quot;},
	[&quot;tss&quot;] = {&quot;Taiwan Sign Language&quot;},
	[&quot;tst&quot;] = {&quot;Tondi Songway Kiini&quot;},
	[&quot;tsu&quot;] = {&quot;Tsou&quot;},
	[&quot;tsv&quot;] = {&quot;Tsogo&quot;},
	[&quot;tsw&quot;] = {&quot;Tsishingini&quot;},
	[&quot;tsx&quot;] = {&quot;Mubami&quot;},
	[&quot;tsy&quot;] = {&quot;Tebul Sign Language&quot;},
	[&quot;tsz&quot;] = {&quot;Purepecha&quot;},
	[&quot;tta&quot;] = {&quot;Tutelo&quot;},
	[&quot;ttb&quot;] = {&quot;Gaa&quot;},
	[&quot;ttc&quot;] = {&quot;Tektiteko&quot;},
	[&quot;ttd&quot;] = {&quot;Tauade&quot;},
	[&quot;tte&quot;] = {&quot;Bwanabwana&quot;},
	[&quot;ttf&quot;] = {&quot;Tuotomb&quot;},
	[&quot;ttg&quot;] = {&quot;Tutong&quot;},
	[&quot;tth&quot;] = {&quot;Upper Ta'oih&quot;},
	[&quot;tti&quot;] = {&quot;Tobati&quot;},
	[&quot;ttj&quot;] = {&quot;Tooro&quot;},
	[&quot;ttk&quot;] = {&quot;Totoro&quot;},
	[&quot;ttl&quot;] = {&quot;Totela&quot;},
	[&quot;ttm&quot;] = {&quot;Northern Tutchone&quot;},
	[&quot;ttn&quot;] = {&quot;Towei&quot;},
	[&quot;tto&quot;] = {&quot;Lower Ta'oih&quot;},
	[&quot;ttp&quot;] = {&quot;Tombelala&quot;},
	[&quot;ttq&quot;] = {&quot;Tawallammat Tamajaq&quot;},
	[&quot;ttr&quot;] = {&quot;Tera&quot;},
	[&quot;tts&quot;] = {&quot;Northeastern Thai&quot;},
	[&quot;ttt&quot;] = {&quot;Muslim Tat&quot;},
	[&quot;ttu&quot;] = {&quot;Torau&quot;},
	[&quot;ttv&quot;] = {&quot;Titan&quot;},
	[&quot;ttw&quot;] = {&quot;Long Wat&quot;},
	[&quot;tty&quot;] = {&quot;Sikaritai&quot;},
	[&quot;ttz&quot;] = {&quot;Tsum&quot;},
	[&quot;tua&quot;] = {&quot;Wiarumus&quot;},
	[&quot;tub&quot;] = {&quot;Tübatulabal&quot;},
	[&quot;tuc&quot;] = {&quot;Mutu&quot;},
	[&quot;tud&quot;] = {&quot;Tuxá&quot;},
	[&quot;tue&quot;] = {&quot;Tuyuca&quot;},
	[&quot;tuf&quot;] = {&quot;Central Tunebo&quot;},
	[&quot;tug&quot;] = {&quot;Tunia&quot;},
	[&quot;tuh&quot;] = {&quot;Taulil&quot;},
	[&quot;tui&quot;] = {&quot;Tupuri&quot;},
	[&quot;tuj&quot;] = {&quot;Tugutil&quot;},
	[&quot;tul&quot;] = {&quot;Tula&quot;},
	[&quot;tum&quot;] = {&quot;Tumbuka&quot;},
	[&quot;tun&quot;] = {&quot;Tunica&quot;},
	[&quot;tuo&quot;] = {&quot;Tucano&quot;},
	[&quot;tup&quot;] = {&quot;Tupi languages&quot;},
	[&quot;tuq&quot;] = {&quot;Tedaga&quot;},
	[&quot;tus&quot;] = {&quot;Tuscarora&quot;},
	[&quot;tut&quot;] = {&quot;Altaic languages&quot;},
	[&quot;tuu&quot;] = {&quot;Tututni&quot;},
	[&quot;tuv&quot;] = {&quot;Turkana&quot;},
	[&quot;tuw&quot;] = {&quot;Tungus languages&quot;},
	[&quot;tux&quot;] = {&quot;Tuxináwa&quot;},
	[&quot;tuy&quot;] = {&quot;Tugen&quot;},
	[&quot;tuz&quot;] = {&quot;Turka&quot;},
	[&quot;tva&quot;] = {&quot;Vaghua&quot;},
	[&quot;tvd&quot;] = {&quot;Tsuvadi&quot;},
	[&quot;tve&quot;] = {&quot;Te'un&quot;},
	[&quot;tvi&quot;] = {&quot;Tulai&quot;},
	[&quot;tvk&quot;] = {&quot;Southeast Ambrym&quot;},
	[&quot;tvl&quot;] = {&quot;Tuvalu&quot;},
	[&quot;tvm&quot;] = {&quot;Tela-Masbuar&quot;},
	[&quot;tvn&quot;] = {&quot;Tavoyan&quot;},
	[&quot;tvo&quot;] = {&quot;Tidore&quot;},
	[&quot;tvs&quot;] = {&quot;Taveta&quot;},
	[&quot;tvt&quot;] = {&quot;Tutsa Naga&quot;},
	[&quot;tvu&quot;] = {&quot;Tunen&quot;},
	[&quot;tvw&quot;] = {&quot;Sedoa&quot;},
	[&quot;tvx&quot;] = {&quot;Taivoan&quot;},
	[&quot;tvy&quot;] = {&quot;Timor Pidgin&quot;},
	[&quot;twa&quot;] = {&quot;Twana&quot;},
	[&quot;twb&quot;] = {&quot;Western Tawbuid&quot;},
	[&quot;twc&quot;] = {&quot;Teshenawa&quot;},
	[&quot;twd&quot;] = {&quot;Twents&quot;},
	[&quot;twe&quot;] = {&quot;Tewa (Indonesia)&quot;},
	[&quot;twf&quot;] = {&quot;Northern Tiwa&quot;},
	[&quot;twg&quot;] = {&quot;Tereweng&quot;},
	[&quot;twh&quot;] = {&quot;Tai Dón&quot;},
	[&quot;twl&quot;] = {&quot;Tawara&quot;},
	[&quot;twm&quot;] = {&quot;Tawang Monpa&quot;},
	[&quot;twn&quot;] = {&quot;Twendi&quot;},
	[&quot;two&quot;] = {&quot;Tswapong&quot;},
	[&quot;twp&quot;] = {&quot;Ere&quot;},
	[&quot;twq&quot;] = {&quot;Tasawaq&quot;},
	[&quot;twr&quot;] = {&quot;Southwestern Tarahumara&quot;},
	[&quot;twt&quot;] = {&quot;Turiwára&quot;},
	[&quot;twu&quot;] = {&quot;Termanu&quot;},
	[&quot;tww&quot;] = {&quot;Tuwari&quot;},
	[&quot;twx&quot;] = {&quot;Tewe&quot;},
	[&quot;twy&quot;] = {&quot;Tawoyan&quot;},
	[&quot;txa&quot;] = {&quot;Tombonuo&quot;},
	[&quot;txb&quot;] = {&quot;Tokharian B&quot;},
	[&quot;txc&quot;] = {&quot;Tsetsaut&quot;},
	[&quot;txe&quot;] = {&quot;Totoli&quot;},
	[&quot;txg&quot;] = {&quot;Tangut&quot;},
	[&quot;txh&quot;] = {&quot;Thracian&quot;},
	[&quot;txi&quot;] = {&quot;Ikpeng&quot;},
	[&quot;txj&quot;] = {&quot;Tarjumo&quot;},
	[&quot;txm&quot;] = {&quot;Tomini&quot;},
	[&quot;txn&quot;] = {&quot;West Tarangan&quot;},
	[&quot;txo&quot;] = {&quot;Toto&quot;},
	[&quot;txq&quot;] = {&quot;Tii&quot;},
	[&quot;txr&quot;] = {&quot;Tartessian&quot;},
	[&quot;txs&quot;] = {&quot;Tonsea&quot;},
	[&quot;txt&quot;] = {&quot;Citak&quot;},
	[&quot;txu&quot;] = {&quot;Kayapó&quot;},
	[&quot;txx&quot;] = {&quot;Tatana&quot;},
	[&quot;txy&quot;] = {&quot;Tanosy Malagasy&quot;},
	[&quot;tya&quot;] = {&quot;Tauya&quot;},
	[&quot;tye&quot;] = {&quot;Kyanga&quot;},
	[&quot;tyh&quot;] = {&quot;O'du&quot;},
	[&quot;tyi&quot;] = {&quot;Teke-Tsaayi&quot;},
	[&quot;tyj&quot;] = {&quot;Tai Do&quot;, &quot;Tai Yo&quot;},
	[&quot;tyl&quot;] = {&quot;Thu Lao&quot;},
	[&quot;tyn&quot;] = {&quot;Kombai&quot;},
	[&quot;typ&quot;] = {&quot;Thaypan&quot;},
	[&quot;tyr&quot;] = {&quot;Tai Daeng&quot;},
	[&quot;tys&quot;] = {&quot;Tày Sa Pa&quot;},
	[&quot;tyt&quot;] = {&quot;Tày Tac&quot;},
	[&quot;tyu&quot;] = {&quot;Kua&quot;},
	[&quot;tyv&quot;] = {&quot;Tuvinian&quot;},
	[&quot;tyx&quot;] = {&quot;Teke-Tyee&quot;},
	[&quot;tyy&quot;] = {&quot;Tiyaa&quot;},
	[&quot;tyz&quot;] = {&quot;Tày&quot;},
	[&quot;tza&quot;] = {&quot;Tanzanian Sign Language&quot;},
	[&quot;tzh&quot;] = {&quot;Tzeltal&quot;},
	[&quot;tzj&quot;] = {&quot;Tz'utujil&quot;},
	[&quot;tzl&quot;] = {&quot;Talossan&quot;},
	[&quot;tzm&quot;] = {&quot;Central Atlas Tamazight&quot;},
	[&quot;tzn&quot;] = {&quot;Tugun&quot;},
	[&quot;tzo&quot;] = {&quot;Tzotzil&quot;},
	[&quot;tzx&quot;] = {&quot;Tabriak&quot;},
	[&quot;uam&quot;] = {&quot;Uamué&quot;},
	[&quot;uan&quot;] = {&quot;Kuan&quot;},
	[&quot;uar&quot;] = {&quot;Tairuma&quot;},
	[&quot;uba&quot;] = {&quot;Ubang&quot;},
	[&quot;ubi&quot;] = {&quot;Ubi&quot;},
	[&quot;ubl&quot;] = {&quot;Buhi'non Bikol&quot;},
	[&quot;ubr&quot;] = {&quot;Ubir&quot;},
	[&quot;ubu&quot;] = {&quot;Umbu-Ungu&quot;},
	[&quot;uby&quot;] = {&quot;Ubykh&quot;},
	[&quot;uda&quot;] = {&quot;Uda&quot;},
	[&quot;ude&quot;] = {&quot;Udihe&quot;},
	[&quot;udg&quot;] = {&quot;Muduga&quot;},
	[&quot;udi&quot;] = {&quot;Udi&quot;},
	[&quot;udj&quot;] = {&quot;Ujir&quot;},
	[&quot;udl&quot;] = {&quot;Wuzlam&quot;},
	[&quot;udm&quot;] = {&quot;Udmurt&quot;},
	[&quot;udu&quot;] = {&quot;Uduk&quot;},
	[&quot;ues&quot;] = {&quot;Kioko&quot;},
	[&quot;ufi&quot;] = {&quot;Ufim&quot;},
	[&quot;uga&quot;] = {&quot;Ugaritic&quot;},
	[&quot;ugb&quot;] = {&quot;Kuku-Ugbanh&quot;},
	[&quot;uge&quot;] = {&quot;Ughele&quot;},
	[&quot;ugh&quot;] = {&quot;Kubachi&quot;},
	[&quot;ugn&quot;] = {&quot;Ugandan Sign Language&quot;},
	[&quot;ugo&quot;] = {&quot;Ugong&quot;},
	[&quot;ugy&quot;] = {&quot;Uruguayan Sign Language&quot;},
	[&quot;uha&quot;] = {&quot;Uhami&quot;},
	[&quot;uhn&quot;] = {&quot;Damal&quot;},
	[&quot;uis&quot;] = {&quot;Uisai&quot;},
	[&quot;uiv&quot;] = {&quot;Iyive&quot;},
	[&quot;uji&quot;] = {&quot;Tanjijili&quot;},
	[&quot;uka&quot;] = {&quot;Kaburi&quot;},
	[&quot;ukg&quot;] = {&quot;Ukuriguma&quot;},
	[&quot;ukh&quot;] = {&quot;Ukhwejo&quot;},
	[&quot;uki&quot;] = {&quot;Kui (India)&quot;},
	[&quot;ukk&quot;] = {&quot;Muak Sa-aak&quot;},
	[&quot;ukl&quot;] = {&quot;Ukrainian Sign Language&quot;},
	[&quot;ukp&quot;] = {&quot;Ukpe-Bayobiri&quot;},
	[&quot;ukq&quot;] = {&quot;Ukwa&quot;},
	[&quot;uks&quot;] = {&quot;Urubú-Kaapor Sign Language&quot;, &quot;Kaapor Sign Language&quot;},
	[&quot;uku&quot;] = {&quot;Ukue&quot;},
	[&quot;ukv&quot;] = {&quot;Kuku&quot;},
	[&quot;ukw&quot;] = {&quot;Ukwuani-Aboh-Ndoni&quot;},
	[&quot;uky&quot;] = {&quot;Kuuk-Yak&quot;},
	[&quot;ula&quot;] = {&quot;Fungwa&quot;},
	[&quot;ulb&quot;] = {&quot;Ulukwumi&quot;},
	[&quot;ulc&quot;] = {&quot;Ulch&quot;},
	[&quot;ule&quot;] = {&quot;Lule&quot;},
	[&quot;ulf&quot;] = {&quot;Usku&quot;, &quot;Afra&quot;},
	[&quot;uli&quot;] = {&quot;Ulithian&quot;},
	[&quot;ulk&quot;] = {&quot;Meriam Mir&quot;},
	[&quot;ull&quot;] = {&quot;Ullatan&quot;},
	[&quot;ulm&quot;] = {&quot;Ulumanda'&quot;},
	[&quot;uln&quot;] = {&quot;Unserdeutsch&quot;},
	[&quot;ulu&quot;] = {&quot;Uma' Lung&quot;},
	[&quot;ulw&quot;] = {&quot;Ulwa&quot;},
	[&quot;uly&quot;] = {&quot;Buli&quot;},
	[&quot;uma&quot;] = {&quot;Umatilla&quot;},
	[&quot;umb&quot;] = {&quot;Umbundu&quot;},
	[&quot;umc&quot;] = {&quot;Marrucinian&quot;},
	[&quot;umd&quot;] = {&quot;Umbindhamu&quot;},
	[&quot;umg&quot;] = {&quot;Morrobalama&quot;, &quot;Umbuygamu&quot;},
	[&quot;umi&quot;] = {&quot;Ukit&quot;},
	[&quot;umm&quot;] = {&quot;Umon&quot;},
	[&quot;umn&quot;] = {&quot;Makyan Naga&quot;},
	[&quot;umo&quot;] = {&quot;Umotína&quot;},
	[&quot;ump&quot;] = {&quot;Umpila&quot;},
	[&quot;umr&quot;] = {&quot;Umbugarla&quot;},
	[&quot;ums&quot;] = {&quot;Pendau&quot;},
	[&quot;umu&quot;] = {&quot;Munsee&quot;},
	[&quot;una&quot;] = {&quot;North Watut&quot;},
	[&quot;und&quot;] = {&quot;Undetermined&quot;},
	[&quot;une&quot;] = {&quot;Uneme&quot;},
	[&quot;ung&quot;] = {&quot;Ngarinyin&quot;},
	[&quot;uni&quot;] = {&quot;Uni&quot;},
	[&quot;unk&quot;] = {&quot;Enawené-Nawé&quot;},
	[&quot;unm&quot;] = {&quot;Unami&quot;},
	[&quot;unn&quot;] = {&quot;Kurnai&quot;},
	[&quot;unr&quot;] = {&quot;Mundari&quot;},
	[&quot;unu&quot;] = {&quot;Unubahe&quot;},
	[&quot;unx&quot;] = {&quot;Munda&quot;},
	[&quot;unz&quot;] = {&quot;Unde Kaili&quot;},
	[&quot;uon&quot;] = {&quot;Kulon&quot;},
	[&quot;upi&quot;] = {&quot;Umeda&quot;},
	[&quot;upv&quot;] = {&quot;Uripiv-Wala-Rano-Atchin&quot;},
	[&quot;ura&quot;] = {&quot;Urarina&quot;},
	[&quot;urb&quot;] = {&quot;Urubú-Kaapor&quot;, &quot;Kaapor&quot;},
	[&quot;urc&quot;] = {&quot;Urningangg&quot;},
	[&quot;ure&quot;] = {&quot;Uru&quot;},
	[&quot;urf&quot;] = {&quot;Uradhi&quot;},
	[&quot;urg&quot;] = {&quot;Urigina&quot;},
	[&quot;urh&quot;] = {&quot;Urhobo&quot;},
	[&quot;uri&quot;] = {&quot;Urim&quot;},
	[&quot;urj&quot;] = {&quot;Uralic languages&quot;},
	[&quot;urk&quot;] = {&quot;Urak Lawoi'&quot;},
	[&quot;url&quot;] = {&quot;Urali&quot;},
	[&quot;urm&quot;] = {&quot;Urapmin&quot;},
	[&quot;urn&quot;] = {&quot;Uruangnirin&quot;},
	[&quot;uro&quot;] = {&quot;Ura (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;urp&quot;] = {&quot;Uru-Pa-In&quot;},
	[&quot;urr&quot;] = {&quot;Lehalurup&quot;, &quot;Löyöp&quot;},
	[&quot;urt&quot;] = {&quot;Urat&quot;},
	[&quot;uru&quot;] = {&quot;Urumi&quot;},
	[&quot;urv&quot;] = {&quot;Uruava&quot;},
	[&quot;urw&quot;] = {&quot;Sop&quot;},
	[&quot;urx&quot;] = {&quot;Urimo&quot;},
	[&quot;ury&quot;] = {&quot;Orya&quot;},
	[&quot;urz&quot;] = {&quot;Uru-Eu-Wau-Wau&quot;},
	[&quot;usa&quot;] = {&quot;Usarufa&quot;},
	[&quot;ush&quot;] = {&quot;Ushojo&quot;},
	[&quot;usi&quot;] = {&quot;Usui&quot;},
	[&quot;usk&quot;] = {&quot;Usaghade&quot;},
	[&quot;usp&quot;] = {&quot;Uspanteco&quot;},
	[&quot;uss&quot;] = {&quot;us-Saare&quot;},
	[&quot;usu&quot;] = {&quot;Uya&quot;},
	[&quot;uta&quot;] = {&quot;Otank&quot;},
	[&quot;ute&quot;] = {&quot;Ute-Southern Paiute&quot;},
	[&quot;uth&quot;] = {&quot;ut-Hun&quot;},
	[&quot;utp&quot;] = {&quot;Amba (Solomon Islands)&quot;},
	[&quot;utr&quot;] = {&quot;Etulo&quot;},
	[&quot;utu&quot;] = {&quot;Utu&quot;},
	[&quot;uum&quot;] = {&quot;Urum&quot;},
	[&quot;uur&quot;] = {&quot;Ura (Vanuatu)&quot;},
	[&quot;uuu&quot;] = {&quot;U&quot;},
	[&quot;uve&quot;] = {&quot;West Uvean&quot;, &quot;Fagauvea&quot;},
	[&quot;uvh&quot;] = {&quot;Uri&quot;},
	[&quot;uvl&quot;] = {&quot;Lote&quot;},
	[&quot;uwa&quot;] = {&quot;Kuku-Uwanh&quot;},
	[&quot;uya&quot;] = {&quot;Doko-Uyanga&quot;},
	[&quot;uzn&quot;] = {&quot;Northern Uzbek&quot;},
	[&quot;uzs&quot;] = {&quot;Southern Uzbek&quot;},
	[&quot;vaa&quot;] = {&quot;Vaagri Booli&quot;},
	[&quot;vae&quot;] = {&quot;Vale&quot;},
	[&quot;vaf&quot;] = {&quot;Vafsi&quot;},
	[&quot;vag&quot;] = {&quot;Vagla&quot;},
	[&quot;vah&quot;] = {&quot;Varhadi-Nagpuri&quot;},
	[&quot;vai&quot;] = {&quot;Vai&quot;},
	[&quot;vaj&quot;] = {&quot;Sekele&quot;, &quot;Northwestern ǃKung&quot;, &quot;Vasekele&quot;},
	[&quot;val&quot;] = {&quot;Vehes&quot;},
	[&quot;vam&quot;] = {&quot;Vanimo&quot;},
	[&quot;van&quot;] = {&quot;Valman&quot;},
	[&quot;vao&quot;] = {&quot;Vao&quot;},
	[&quot;vap&quot;] = {&quot;Vaiphei&quot;},
	[&quot;var&quot;] = {&quot;Huarijio&quot;},
	[&quot;vas&quot;] = {&quot;Vasavi&quot;},
	[&quot;vau&quot;] = {&quot;Vanuma&quot;},
	[&quot;vav&quot;] = {&quot;Varli&quot;},
	[&quot;vay&quot;] = {&quot;Wayu&quot;},
	[&quot;vbb&quot;] = {&quot;Southeast Babar&quot;},
	[&quot;vbk&quot;] = {&quot;Southwestern Bontok&quot;},
	[&quot;vec&quot;] = {&quot;Venetian&quot;},
	[&quot;ved&quot;] = {&quot;Veddah&quot;},
	[&quot;vel&quot;] = {&quot;Veluws&quot;},
	[&quot;vem&quot;] = {&quot;Vemgo-Mabas&quot;},
	[&quot;veo&quot;] = {&quot;Ventureño&quot;},
	[&quot;vep&quot;] = {&quot;Veps&quot;},
	[&quot;ver&quot;] = {&quot;Mom Jango&quot;},
	[&quot;vgr&quot;] = {&quot;Vaghri&quot;},
	[&quot;vgt&quot;] = {&quot;Vlaamse Gebarentaal&quot;, &quot;Flemish Sign Language&quot;},
	[&quot;vic&quot;] = {&quot;Virgin Islands Creole English&quot;},
	[&quot;vid&quot;] = {&quot;Vidunda&quot;},
	[&quot;vif&quot;] = {&quot;Vili&quot;},
	[&quot;vig&quot;] = {&quot;Viemo&quot;},
	[&quot;vil&quot;] = {&quot;Vilela&quot;},
	[&quot;vin&quot;] = {&quot;Vinza&quot;},
	[&quot;vis&quot;] = {&quot;Vishavan&quot;},
	[&quot;vit&quot;] = {&quot;Viti&quot;},
	[&quot;viv&quot;] = {&quot;Iduna&quot;},
	[&quot;vjk&quot;] = {&quot;Bajjika&quot;},
	[&quot;vka&quot;] = {&quot;Kariyarra&quot;},
	[&quot;vkj&quot;] = {&quot;Kujarge&quot;},
	[&quot;vkk&quot;] = {&quot;Kaur&quot;},
	[&quot;vkl&quot;] = {&quot;Kulisusu&quot;},
	[&quot;vkm&quot;] = {&quot;Kamakan&quot;},
	[&quot;vkn&quot;] = {&quot;Koro Nulu&quot;},
	[&quot;vko&quot;] = {&quot;Kodeoha&quot;},
	[&quot;vkp&quot;] = {&quot;Korlai Creole Portuguese&quot;},
	[&quot;vkt&quot;] = {&quot;Tenggarong Kutai Malay&quot;},
	[&quot;vku&quot;] = {&quot;Kurrama&quot;},
	[&quot;vkz&quot;] = {&quot;Koro Zuba&quot;},
	[&quot;vlp&quot;] = {&quot;Valpei&quot;},
	[&quot;vls&quot;] = {&quot;Vlaams&quot;},
	[&quot;vma&quot;] = {&quot;Martuyhunira&quot;},
	[&quot;vmb&quot;] = {&quot;Barbaram&quot;},
	[&quot;vmc&quot;] = {&quot;Juxtlahuaca Mixtec&quot;},
	[&quot;vmd&quot;] = {&quot;Mudu Koraga&quot;},
	[&quot;vme&quot;] = {&quot;East Masela&quot;},
	[&quot;vmf&quot;] = {&quot;Mainfränkisch&quot;},
	[&quot;vmg&quot;] = {&quot;Lungalunga&quot;},
	[&quot;vmh&quot;] = {&quot;Maraghei&quot;},
	[&quot;vmi&quot;] = {&quot;Miwa&quot;},
	[&quot;vmj&quot;] = {&quot;Ixtayutla Mixtec&quot;},
	[&quot;vmk&quot;] = {&quot;Makhuwa-Shirima&quot;},
	[&quot;vml&quot;] = {&quot;Malgana&quot;},
	[&quot;vmm&quot;] = {&quot;Mitlatongo Mixtec&quot;},
	[&quot;vmp&quot;] = {&quot;Soyaltepec Mazatec&quot;},
	[&quot;vmq&quot;] = {&quot;Soyaltepec Mixtec&quot;},
	[&quot;vmr&quot;] = {&quot;Marenje&quot;},
	[&quot;vms&quot;] = {&quot;Moksela&quot;},
	[&quot;vmu&quot;] = {&quot;Muluridyi&quot;},
	[&quot;vmv&quot;] = {&quot;Valley Maidu&quot;},
	[&quot;vmw&quot;] = {&quot;Makhuwa&quot;},
	[&quot;vmx&quot;] = {&quot;Tamazola Mixtec&quot;},
	[&quot;vmy&quot;] = {&quot;Ayautla Mazatec&quot;},
	[&quot;vmz&quot;] = {&quot;Mazatlán Mazatec&quot;},
	[&quot;vnk&quot;] = {&quot;Vano&quot;, &quot;Lovono&quot;},
	[&quot;vnm&quot;] = {&quot;Vinmavis&quot;, &quot;Neve'ei&quot;},
	[&quot;vnp&quot;] = {&quot;Vunapu&quot;},
	[&quot;vor&quot;] = {&quot;Voro&quot;},
	[&quot;vot&quot;] = {&quot;Votic&quot;},
	[&quot;vra&quot;] = {&quot;Vera'a&quot;},
	[&quot;vro&quot;] = {&quot;Võro&quot;},
	[&quot;vrs&quot;] = {&quot;Varisi&quot;},
	[&quot;vrt&quot;] = {&quot;Burmbar&quot;, &quot;Banam Bay&quot;},
	[&quot;vsi&quot;] = {&quot;Moldova Sign Language&quot;},
	[&quot;vsl&quot;] = {&quot;Venezuelan Sign Language&quot;},
	[&quot;vsv&quot;] = {&quot;Valencian Sign Language&quot;, &quot;Llengua de signes valenciana&quot;},
	[&quot;vto&quot;] = {&quot;Vitou&quot;},
	[&quot;vum&quot;] = {&quot;Vumbu&quot;},
	[&quot;vun&quot;] = {&quot;Vunjo&quot;},
	[&quot;vut&quot;] = {&quot;Vute&quot;},
	[&quot;vwa&quot;] = {&quot;Awa (China)&quot;},
	[&quot;waa&quot;] = {&quot;Walla Walla&quot;},
	[&quot;wab&quot;] = {&quot;Wab&quot;},
	[&quot;wac&quot;] = {&quot;Wasco-Wishram&quot;},
	[&quot;wad&quot;] = {&quot;Wamesa&quot;, &quot;Wondama&quot;},
	[&quot;wae&quot;] = {&quot;Walser&quot;},
	[&quot;waf&quot;] = {&quot;Wakoná&quot;},
	[&quot;wag&quot;] = {&quot;Wa'ema&quot;},
	[&quot;wah&quot;] = {&quot;Watubela&quot;},
	[&quot;wai&quot;] = {&quot;Wares&quot;},
	[&quot;waj&quot;] = {&quot;Waffa&quot;},
	[&quot;wak&quot;] = {&quot;Wakashan languages&quot;},
	[&quot;wal&quot;] = {&quot;Wolaytta&quot;, &quot;Wolaitta&quot;},
	[&quot;wam&quot;] = {&quot;Wampanoag&quot;},
	[&quot;wan&quot;] = {&quot;Wan&quot;},
	[&quot;wao&quot;] = {&quot;Wappo&quot;},
	[&quot;wap&quot;] = {&quot;Wapishana&quot;},
	[&quot;waq&quot;] = {&quot;Wagiman&quot;},
	[&quot;war&quot;] = {&quot;Waray (Philippines)&quot;},
	[&quot;was&quot;] = {&quot;Washo&quot;},
	[&quot;wat&quot;] = {&quot;Kaninuwa&quot;},
	[&quot;wau&quot;] = {&quot;Waurá&quot;},
	[&quot;wav&quot;] = {&quot;Waka&quot;},
	[&quot;waw&quot;] = {&quot;Waiwai&quot;},
	[&quot;wax&quot;] = {&quot;Watam&quot;, &quot;Marangis&quot;},
	[&quot;way&quot;] = {&quot;Wayana&quot;},
	[&quot;waz&quot;] = {&quot;Wampur&quot;},
	[&quot;wba&quot;] = {&quot;Warao&quot;},
	[&quot;wbb&quot;] = {&quot;Wabo&quot;},
	[&quot;wbe&quot;] = {&quot;Waritai&quot;},
	[&quot;wbf&quot;] = {&quot;Wara&quot;},
	[&quot;wbh&quot;] = {&quot;Wanda&quot;},
	[&quot;wbi&quot;] = {&quot;Vwanji&quot;},
	[&quot;wbj&quot;] = {&quot;Alagwa&quot;},
	[&quot;wbk&quot;] = {&quot;Waigali&quot;},
	[&quot;wbl&quot;] = {&quot;Wakhi&quot;},
	[&quot;wbm&quot;] = {&quot;Wa&quot;},
	[&quot;wbp&quot;] = {&quot;Warlpiri&quot;},
	[&quot;wbq&quot;] = {&quot;Waddar&quot;},
	[&quot;wbr&quot;] = {&quot;Wagdi&quot;},
	[&quot;wbs&quot;] = {&quot;West Bengal Sign Language&quot;},
	[&quot;wbt&quot;] = {&quot;Warnman&quot;},
	[&quot;wbv&quot;] = {&quot;Wajarri&quot;},
	[&quot;wbw&quot;] = {&quot;Woi&quot;},
	[&quot;wca&quot;] = {&quot;Yanomámi&quot;},
	[&quot;wci&quot;] = {&quot;Waci Gbe&quot;},
	[&quot;wdd&quot;] = {&quot;Wandji&quot;},
	[&quot;wdg&quot;] = {&quot;Wadaginam&quot;},
	[&quot;wdj&quot;] = {&quot;Wadjiginy&quot;},
	[&quot;wdk&quot;] = {&quot;Wadikali&quot;},
	[&quot;wdt&quot;] = {&quot;Wendat&quot;},
	[&quot;wdu&quot;] = {&quot;Wadjigu&quot;},
	[&quot;wdy&quot;] = {&quot;Wadjabangayi&quot;},
	[&quot;wea&quot;] = {&quot;Wewaw&quot;},
	[&quot;wec&quot;] = {&quot;Wè Western&quot;},
	[&quot;wed&quot;] = {&quot;Wedau&quot;},
	[&quot;weg&quot;] = {&quot;Wergaia&quot;},
	[&quot;weh&quot;] = {&quot;Weh&quot;},
	[&quot;wei&quot;] = {&quot;Kiunum&quot;},
	[&quot;wem&quot;] = {&quot;Weme Gbe&quot;},
	[&quot;wen&quot;] = {&quot;Sorbian languages&quot;},
	[&quot;weo&quot;] = {&quot;Wemale&quot;},
	[&quot;wep&quot;] = {&quot;Westphalien&quot;},
	[&quot;wer&quot;] = {&quot;Weri&quot;},
	[&quot;wes&quot;] = {&quot;Cameroon Pidgin&quot;},
	[&quot;wet&quot;] = {&quot;Perai&quot;},
	[&quot;weu&quot;] = {&quot;Rawngtu Chin&quot;},
	[&quot;wew&quot;] = {&quot;Wejewa&quot;},
	[&quot;wfg&quot;] = {&quot;Yafi&quot;, &quot;Zorop&quot;},
	[&quot;wga&quot;] = {&quot;Wagaya&quot;},
	[&quot;wgb&quot;] = {&quot;Wagawaga&quot;},
	[&quot;wgg&quot;] = {&quot;Wangkangurru&quot;, &quot;Wangganguru&quot;},
	[&quot;wgi&quot;] = {&quot;Wahgi&quot;},
	[&quot;wgo&quot;] = {&quot;Waigeo&quot;},
	[&quot;wgu&quot;] = {&quot;Wirangu&quot;},
	[&quot;wgy&quot;] = {&quot;Warrgamay&quot;},
	[&quot;wha&quot;] = {&quot;Sou Upaa&quot;, &quot;Manusela&quot;},
	[&quot;whg&quot;] = {&quot;North Wahgi&quot;},
	[&quot;whk&quot;] = {&quot;Wahau Kenyah&quot;},
	[&quot;whu&quot;] = {&quot;Wahau Kayan&quot;},
	[&quot;wib&quot;] = {&quot;Southern Toussian&quot;},
	[&quot;wic&quot;] = {&quot;Wichita&quot;},
	[&quot;wie&quot;] = {&quot;Wik-Epa&quot;},
	[&quot;wif&quot;] = {&quot;Wik-Keyangan&quot;},
	[&quot;wig&quot;] = {&quot;Wik Ngathan&quot;},
	[&quot;wih&quot;] = {&quot;Wik-Me'anha&quot;},
	[&quot;wii&quot;] = {&quot;Minidien&quot;},
	[&quot;wij&quot;] = {&quot;Wik-Iiyanh&quot;},
	[&quot;wik&quot;] = {&quot;Wikalkan&quot;},
	[&quot;wil&quot;] = {&quot;Wilawila&quot;},
	[&quot;wim&quot;] = {&quot;Wik-Mungkan&quot;},
	[&quot;win&quot;] = {&quot;Ho-Chunk&quot;},
	[&quot;wir&quot;] = {&quot;Wiraféd&quot;},
	[&quot;wiu&quot;] = {&quot;Wiru&quot;},
	[&quot;wiv&quot;] = {&quot;Vitu&quot;},
	[&quot;wiy&quot;] = {&quot;Wiyot&quot;},
	[&quot;wja&quot;] = {&quot;Waja&quot;},
	[&quot;wji&quot;] = {&quot;Warji&quot;},
	[&quot;wka&quot;] = {&quot;Kw'adza&quot;},
	[&quot;wkb&quot;] = {&quot;Kumbaran&quot;},
	[&quot;wkd&quot;] = {&quot;Wakde&quot;, &quot;Mo&quot;},
	[&quot;wkl&quot;] = {&quot;Kalanadi&quot;},
	[&quot;wkr&quot;] = {&quot;Keerray-Woorroong&quot;},
	[&quot;wku&quot;] = {&quot;Kunduvadi&quot;},
	[&quot;wkw&quot;] = {&quot;Wakawaka&quot;},
	[&quot;wky&quot;] = {&quot;Wangkayutyuru&quot;},
	[&quot;wla&quot;] = {&quot;Walio&quot;},
	[&quot;wlc&quot;] = {&quot;Mwali Comorian&quot;},
	[&quot;wle&quot;] = {&quot;Wolane&quot;},
	[&quot;wlg&quot;] = {&quot;Kunbarlang&quot;},
	[&quot;wlh&quot;] = {&quot;Welaun&quot;},
	[&quot;wli&quot;] = {&quot;Waioli&quot;},
	[&quot;wlk&quot;] = {&quot;Wailaki&quot;},
	[&quot;wll&quot;] = {&quot;Wali (Sudan)&quot;},
	[&quot;wlm&quot;] = {&quot;Middle Welsh&quot;},
	[&quot;wlo&quot;] = {&quot;Wolio&quot;},
	[&quot;wlr&quot;] = {&quot;Wailapa&quot;},
	[&quot;wls&quot;] = {&quot;Wallisian&quot;},
	[&quot;wlu&quot;] = {&quot;Wuliwuli&quot;},
	[&quot;wlv&quot;] = {&quot;Wichí Lhamtés Vejoz&quot;},
	[&quot;wlw&quot;] = {&quot;Walak&quot;},
	[&quot;wlx&quot;] = {&quot;Wali (Ghana)&quot;},
	[&quot;wly&quot;] = {&quot;Waling&quot;},
	[&quot;wma&quot;] = {&quot;Mawa (Nigeria)&quot;},
	[&quot;wmb&quot;] = {&quot;Wambaya&quot;},
	[&quot;wmc&quot;] = {&quot;Wamas&quot;},
	[&quot;wmd&quot;] = {&quot;Mamaindé&quot;},
	[&quot;wme&quot;] = {&quot;Wambule&quot;},
	[&quot;wmg&quot;] = {&quot;Western Minyag&quot;},
	[&quot;wmh&quot;] = {&quot;Waima'a&quot;},
	[&quot;wmi&quot;] = {&quot;Wamin&quot;},
	[&quot;wmm&quot;] = {&quot;Maiwa (Indonesia)&quot;},
	[&quot;wmn&quot;] = {&quot;Waamwang&quot;},
	[&quot;wmo&quot;] = {&quot;Wom (Papua New Guinea)&quot;},
	[&quot;wms&quot;] = {&quot;Wambon&quot;},
	[&quot;wmt&quot;] = {&quot;Walmajarri&quot;},
	[&quot;wmw&quot;] = {&quot;Mwani&quot;},
	[&quot;wmx&quot;] = {&quot;Womo&quot;},
	[&quot;wnb&quot;] = {&quot;Mokati&quot;},
	[&quot;wnc&quot;] = {&quot;Wantoat&quot;},
	[&quot;wnd&quot;] = {&quot;Wandarang&quot;},
	[&quot;wne&quot;] = {&quot;Waneci&quot;},
	[&quot;wng&quot;] = {&quot;Wanggom&quot;},
	[&quot;wni&quot;] = {&quot;Ndzwani Comorian&quot;},
	[&quot;wnk&quot;] = {&quot;Wanukaka&quot;},
	[&quot;wnm&quot;] = {&quot;Wanggamala&quot;},
	[&quot;wnn&quot;] = {&quot;Wunumara&quot;},
	[&quot;wno&quot;] = {&quot;Wano&quot;},
	[&quot;wnp&quot;] = {&quot;Wanap&quot;},
	[&quot;wnu&quot;] = {&quot;Usan&quot;},
	[&quot;wnw&quot;] = {&quot;Wintu&quot;},
	[&quot;wny&quot;] = {&quot;Wanyi&quot;, &quot;Waanyi&quot;},
	[&quot;woa&quot;] = {&quot;Kuwema&quot;, &quot;Tyaraity&quot;},
	[&quot;wob&quot;] = {&quot;Wè Northern&quot;},
	[&quot;woc&quot;] = {&quot;Wogeo&quot;},
	[&quot;wod&quot;] = {&quot;Wolani&quot;},
	[&quot;woe&quot;] = {&quot;Woleaian&quot;},
	[&quot;wof&quot;] = {&quot;Gambian Wolof&quot;},
	[&quot;wog&quot;] = {&quot;Wogamusin&quot;},
	[&quot;woi&quot;] = {&quot;Kamang&quot;},
	[&quot;wok&quot;] = {&quot;Longto&quot;},
	[&quot;wom&quot;] = {&quot;Wom (Nigeria)&quot;},
	[&quot;won&quot;] = {&quot;Wongo&quot;},
	[&quot;woo&quot;] = {&quot;Manombai&quot;},
	[&quot;wor&quot;] = {&quot;Woria&quot;},
	[&quot;wos&quot;] = {&quot;Hanga Hundi&quot;},
	[&quot;wow&quot;] = {&quot;Wawonii&quot;},
	[&quot;woy&quot;] = {&quot;Weyto&quot;},
	[&quot;wpc&quot;] = {&quot;Maco&quot;},
	[&quot;wrb&quot;] = {&quot;Waluwarra&quot;, &quot;Warluwara&quot;},
	[&quot;wrg&quot;] = {&quot;Warungu&quot;, &quot;Gudjal&quot;},
	[&quot;wrh&quot;] = {&quot;Wiradjuri&quot;},
	[&quot;wri&quot;] = {&quot;Wariyangga&quot;},
	[&quot;wrk&quot;] = {&quot;Garrwa&quot;},
	[&quot;wrl&quot;] = {&quot;Warlmanpa&quot;},
	[&quot;wrm&quot;] = {&quot;Warumungu&quot;},
	[&quot;wrn&quot;] = {&quot;Warnang&quot;},
	[&quot;wro&quot;] = {&quot;Worrorra&quot;},
	[&quot;wrp&quot;] = {&quot;Waropen&quot;},
	[&quot;wrr&quot;] = {&quot;Wardaman&quot;},
	[&quot;wrs&quot;] = {&quot;Waris&quot;},
	[&quot;wru&quot;] = {&quot;Waru&quot;},
	[&quot;wrv&quot;] = {&quot;Waruna&quot;},
	[&quot;wrw&quot;] = {&quot;Gugu Warra&quot;},
	[&quot;wrx&quot;] = {&quot;Wae Rana&quot;},
	[&quot;wry&quot;] = {&quot;Merwari&quot;},
	[&quot;wrz&quot;] = {&quot;Waray (Australia)&quot;},
	[&quot;wsa&quot;] = {&quot;Warembori&quot;},
	[&quot;wsg&quot;] = {&quot;Adilabad Gondi&quot;},
	[&quot;wsi&quot;] = {&quot;Wusi&quot;},
	[&quot;wsk&quot;] = {&quot;Waskia&quot;},
	[&quot;wsr&quot;] = {&quot;Owenia&quot;},
	[&quot;wss&quot;] = {&quot;Wasa&quot;},
	[&quot;wsu&quot;] = {&quot;Wasu&quot;},
	[&quot;wsv&quot;] = {&quot;Wotapuri-Katarqalai&quot;},
	[&quot;wtb&quot;] = {&quot;Matambwe&quot;},
	[&quot;wtf&quot;] = {&quot;Watiwa&quot;},
	[&quot;wth&quot;] = {&quot;Wathawurrung&quot;},
	[&quot;wti&quot;] = {&quot;Berta&quot;},
	[&quot;wtk&quot;] = {&quot;Watakataui&quot;},
	[&quot;wtm&quot;] = {&quot;Mewati&quot;},
	[&quot;wtw&quot;] = {&quot;Wotu&quot;},
	[&quot;wua&quot;] = {&quot;Wikngenchera&quot;},
	[&quot;wub&quot;] = {&quot;Wunambal&quot;},
	[&quot;wud&quot;] = {&quot;Wudu&quot;},
	[&quot;wuh&quot;] = {&quot;Wutunhua&quot;},
	[&quot;wul&quot;] = {&quot;Silimo&quot;},
	[&quot;wum&quot;] = {&quot;Wumbvu&quot;},
	[&quot;wun&quot;] = {&quot;Bungu&quot;},
	[&quot;wur&quot;] = {&quot;Wurrugu&quot;},
	[&quot;wut&quot;] = {&quot;Wutung&quot;},
	[&quot;wuu&quot;] = {&quot;Wu Chinese&quot;},
	[&quot;wuv&quot;] = {&quot;Wuvulu-Aua&quot;},
	[&quot;wux&quot;] = {&quot;Wulna&quot;},
	[&quot;wuy&quot;] = {&quot;Wauyai&quot;},
	[&quot;wwa&quot;] = {&quot;Waama&quot;},
	[&quot;wwb&quot;] = {&quot;Wakabunga&quot;},
	[&quot;wwo&quot;] = {&quot;Wetamut&quot;, &quot;Dorig&quot;},
	[&quot;wwr&quot;] = {&quot;Warrwa&quot;},
	[&quot;www&quot;] = {&quot;Wawa&quot;},
	[&quot;wxa&quot;] = {&quot;Waxianghua&quot;},
	[&quot;wxw&quot;] = {&quot;Wardandi&quot;},
	[&quot;wyb&quot;] = {&quot;Wangaaybuwan-Ngiyambaa&quot;},
	[&quot;wyi&quot;] = {&quot;Woiwurrung&quot;},
	[&quot;wym&quot;] = {&quot;Wymysorys&quot;},
	[&quot;wyn&quot;] = {&quot;Wyandot&quot;},
	[&quot;wyr&quot;] = {&quot;Wayoró&quot;},
	[&quot;wyy&quot;] = {&quot;Western Fijian&quot;},
	[&quot;xaa&quot;] = {&quot;Andalusian Arabic&quot;},
	[&quot;xab&quot;] = {&quot;Sambe&quot;},
	[&quot;xac&quot;] = {&quot;Kachari&quot;},
	[&quot;xad&quot;] = {&quot;Adai&quot;},
	[&quot;xae&quot;] = {&quot;Aequian&quot;},
	[&quot;xag&quot;] = {&quot;Aghwan&quot;},
	[&quot;xai&quot;] = {&quot;Kaimbé&quot;},
	[&quot;xaj&quot;] = {&quot;Ararandewára&quot;},
	[&quot;xak&quot;] = {&quot;Máku&quot;},
	[&quot;xal&quot;] = {&quot;Kalmyk&quot;, &quot;Oirat&quot;},
	[&quot;xam&quot;] = {&quot;ǀXam&quot;},
	[&quot;xan&quot;] = {&quot;Xamtanga&quot;},
	[&quot;xao&quot;] = {&quot;Khao&quot;},
	[&quot;xap&quot;] = {&quot;Apalachee&quot;},
	[&quot;xaq&quot;] = {&quot;Aquitanian&quot;},
	[&quot;xar&quot;] = {&quot;Karami&quot;},
	[&quot;xas&quot;] = {&quot;Kamas&quot;},
	[&quot;xat&quot;] = {&quot;Katawixi&quot;},
	[&quot;xau&quot;] = {&quot;Kauwera&quot;},
	[&quot;xav&quot;] = {&quot;Xavánte&quot;},
	[&quot;xaw&quot;] = {&quot;Kawaiisu&quot;},
	[&quot;xay&quot;] = {&quot;Kayan Mahakam&quot;},
	[&quot;xbb&quot;] = {&quot;Lower Burdekin&quot;},
	[&quot;xbc&quot;] = {&quot;Bactrian&quot;},
	[&quot;xbd&quot;] = {&quot;Bindal&quot;},
	[&quot;xbe&quot;] = {&quot;Bigambal&quot;},
	[&quot;xbg&quot;] = {&quot;Bunganditj&quot;},
	[&quot;xbi&quot;] = {&quot;Kombio&quot;},
	[&quot;xbj&quot;] = {&quot;Birrpayi&quot;},
	[&quot;xbm&quot;] = {&quot;Middle Breton&quot;},
	[&quot;xbn&quot;] = {&quot;Kenaboi&quot;},
	[&quot;xbo&quot;] = {&quot;Bolgarian&quot;},
	[&quot;xbp&quot;] = {&quot;Bibbulman&quot;},
	[&quot;xbr&quot;] = {&quot;Kambera&quot;},
	[&quot;xbw&quot;] = {&quot;Kambiwá&quot;},
	[&quot;xby&quot;] = {&quot;Batjala&quot;, &quot;Batyala&quot;},
	[&quot;xcb&quot;] = {&quot;Cumbric&quot;},
	[&quot;xcc&quot;] = {&quot;Camunic&quot;},
	[&quot;xce&quot;] = {&quot;Celtiberian&quot;},
	[&quot;xcg&quot;] = {&quot;Cisalpine Gaulish&quot;},
	[&quot;xch&quot;] = {&quot;Chemakum&quot;, &quot;Chimakum&quot;},
	[&quot;xcl&quot;] = {&quot;Classical Armenian&quot;},
	[&quot;xcm&quot;] = {&quot;Comecrudo&quot;},
	[&quot;xcn&quot;] = {&quot;Cotoname&quot;},
	[&quot;xco&quot;] = {&quot;Chorasmian&quot;},
	[&quot;xcr&quot;] = {&quot;Carian&quot;},
	[&quot;xct&quot;] = {&quot;Classical Tibetan&quot;},
	[&quot;xcu&quot;] = {&quot;Curonian&quot;},
	[&quot;xcv&quot;] = {&quot;Chuvantsy&quot;},
	[&quot;xcw&quot;] = {&quot;Coahuilteco&quot;},
	[&quot;xcy&quot;] = {&quot;Cayuse&quot;},
	[&quot;xda&quot;] = {&quot;Darkinyung&quot;},
	[&quot;xdc&quot;] = {&quot;Dacian&quot;},
	[&quot;xdk&quot;] = {&quot;Dharuk&quot;},
	[&quot;xdm&quot;] = {&quot;Edomite&quot;},
	[&quot;xdo&quot;] = {&quot;Kwandu&quot;},
	[&quot;xdq&quot;] = {&quot;Kaitag&quot;},
	[&quot;xdy&quot;] = {&quot;Malayic Dayak&quot;},
	[&quot;xeb&quot;] = {&quot;Eblan&quot;},
	[&quot;xed&quot;] = {&quot;Hdi&quot;},
	[&quot;xeg&quot;] = {&quot;ǁXegwi&quot;},
	[&quot;xel&quot;] = {&quot;Kelo&quot;},
	[&quot;xem&quot;] = {&quot;Kembayan&quot;},
	[&quot;xep&quot;] = {&quot;Epi-Olmec&quot;},
	[&quot;xer&quot;] = {&quot;Xerénte&quot;},
	[&quot;xes&quot;] = {&quot;Kesawai&quot;},
	[&quot;xet&quot;] = {&quot;Xetá&quot;},
	[&quot;xeu&quot;] = {&quot;Keoru-Ahia&quot;},
	[&quot;xfa&quot;] = {&quot;Faliscan&quot;},
	[&quot;xga&quot;] = {&quot;Galatian&quot;},
	[&quot;xgb&quot;] = {&quot;Gbin&quot;},
	[&quot;xgd&quot;] = {&quot;Gudang&quot;},
	[&quot;xgf&quot;] = {&quot;Gabrielino-Fernandeño&quot;},
	[&quot;xgg&quot;] = {&quot;Goreng&quot;},
	[&quot;xgi&quot;] = {&quot;Garingbal&quot;},
	[&quot;xgl&quot;] = {&quot;Galindan&quot;},
	[&quot;xgm&quot;] = {&quot;Dharumbal&quot;, &quot;Guwinmal&quot;},
	[&quot;xgn&quot;] = {&quot;Mongolian languages&quot;},
	[&quot;xgr&quot;] = {&quot;Garza&quot;},
	[&quot;xgu&quot;] = {&quot;Unggumi&quot;},
	[&quot;xgw&quot;] = {&quot;Guwa&quot;},
	[&quot;xha&quot;] = {&quot;Harami&quot;},
	[&quot;xhc&quot;] = {&quot;Hunnic&quot;},
	[&quot;xhd&quot;] = {&quot;Hadrami&quot;},
	[&quot;xhe&quot;] = {&quot;Khetrani&quot;},
	[&quot;xhm&quot;] = {&quot;Middle Khmer (1400 to 1850 CE)&quot;},
	[&quot;xhr&quot;] = {&quot;Hernican&quot;},
	[&quot;xht&quot;] = {&quot;Hattic&quot;},
	[&quot;xhu&quot;] = {&quot;Hurrian&quot;},
	[&quot;xhv&quot;] = {&quot;Khua&quot;},
	[&quot;xib&quot;] = {&quot;Iberian&quot;},
	[&quot;xii&quot;] = {&quot;Xiri&quot;},
	[&quot;xil&quot;] = {&quot;Illyrian&quot;},
	[&quot;xin&quot;] = {&quot;Xinca&quot;},
	[&quot;xir&quot;] = {&quot;Xiriâna&quot;},
	[&quot;xis&quot;] = {&quot;Kisan&quot;},
	[&quot;xiv&quot;] = {&quot;Indus Valley Language&quot;},
	[&quot;xiy&quot;] = {&quot;Xipaya&quot;},
	[&quot;xjb&quot;] = {&quot;Minjungbal&quot;},
	[&quot;xjt&quot;] = {&quot;Jaitmatang&quot;},
	[&quot;xka&quot;] = {&quot;Kalkoti&quot;},
	[&quot;xkb&quot;] = {&quot;Northern Nago&quot;},
	[&quot;xkc&quot;] = {&quot;Kho'ini&quot;},
	[&quot;xkd&quot;] = {&quot;Mendalam Kayan&quot;},
	[&quot;xke&quot;] = {&quot;Kereho&quot;},
	[&quot;xkf&quot;] = {&quot;Khengkha&quot;},
	[&quot;xkg&quot;] = {&quot;Kagoro&quot;},
	[&quot;xki&quot;] = {&quot;Kenyan Sign Language&quot;},
	[&quot;xkj&quot;] = {&quot;Kajali&quot;},
	[&quot;xkk&quot;] = {&quot;Kachok&quot;, &quot;Kaco'&quot;},
	[&quot;xkl&quot;] = {&quot;Mainstream Kenyah&quot;},
	[&quot;xkn&quot;] = {&quot;Kayan River Kayan&quot;},
	[&quot;xko&quot;] = {&quot;Kiorr&quot;},
	[&quot;xkp&quot;] = {&quot;Kabatei&quot;},
	[&quot;xkq&quot;] = {&quot;Koroni&quot;},
	[&quot;xkr&quot;] = {&quot;Xakriabá&quot;},
	[&quot;xks&quot;] = {&quot;Kumbewaha&quot;},
	[&quot;xkt&quot;] = {&quot;Kantosi&quot;},
	[&quot;xku&quot;] = {&quot;Kaamba&quot;},
	[&quot;xkv&quot;] = {&quot;Kgalagadi&quot;},
	[&quot;xkw&quot;] = {&quot;Kembra&quot;},
	[&quot;xkx&quot;] = {&quot;Karore&quot;},
	[&quot;xky&quot;] = {&quot;Uma' Lasan&quot;},
	[&quot;xkz&quot;] = {&quot;Kurtokha&quot;},
	[&quot;xla&quot;] = {&quot;Kamula&quot;},
	[&quot;xlb&quot;] = {&quot;Loup B&quot;},
	[&quot;xlc&quot;] = {&quot;Lycian&quot;},
	[&quot;xld&quot;] = {&quot;Lydian&quot;},
	[&quot;xle&quot;] = {&quot;Lemnian&quot;},
	[&quot;xlg&quot;] = {&quot;Ligurian (Ancient)&quot;},
	[&quot;xli&quot;] = {&quot;Liburnian&quot;},
	[&quot;xln&quot;] = {&quot;Alanic&quot;},
	[&quot;xlo&quot;] = {&quot;Loup A&quot;},
	[&quot;xlp&quot;] = {&quot;Lepontic&quot;},
	[&quot;xls&quot;] = {&quot;Lusitanian&quot;},
	[&quot;xlu&quot;] = {&quot;Cuneiform Luwian&quot;},
	[&quot;xly&quot;] = {&quot;Elymian&quot;},
	[&quot;xma&quot;] = {&quot;Mushungulu&quot;},
	[&quot;xmb&quot;] = {&quot;Mbonga&quot;},
	[&quot;xmc&quot;] = {&quot;Makhuwa-Marrevone&quot;},
	[&quot;xmd&quot;] = {&quot;Mbudum&quot;},
	[&quot;xme&quot;] = {&quot;Median&quot;},
	[&quot;xmf&quot;] = {&quot;Mingrelian&quot;},
	[&quot;xmg&quot;] = {&quot;Mengaka&quot;},
	[&quot;xmh&quot;] = {&quot;Kugu-Muminh&quot;},
	[&quot;xmj&quot;] = {&quot;Majera&quot;},
	[&quot;xmk&quot;] = {&quot;Ancient Macedonian&quot;},
	[&quot;xml&quot;] = {&quot;Malaysian Sign Language&quot;},
	[&quot;xmm&quot;] = {&quot;Manado Malay&quot;},
	[&quot;xmn&quot;] = {&quot;Manichaean Middle Persian&quot;},
	[&quot;xmo&quot;] = {&quot;Morerebi&quot;},
	[&quot;xmp&quot;] = {&quot;Kuku-Mu'inh&quot;},
	[&quot;xmq&quot;] = {&quot;Kuku-Mangk&quot;},
	[&quot;xmr&quot;] = {&quot;Meroitic&quot;},
	[&quot;xms&quot;] = {&quot;Moroccan Sign Language&quot;},
	[&quot;xmt&quot;] = {&quot;Matbat&quot;},
	[&quot;xmu&quot;] = {&quot;Kamu&quot;},
	[&quot;xmv&quot;] = {&quot;Antankarana Malagasy&quot;, &quot;Tankarana Malagasy&quot;},
	[&quot;xmw&quot;] = {&quot;Tsimihety Malagasy&quot;},
	[&quot;xmx&quot;] = {&quot;Salawati&quot;, &quot;Maden&quot;},
	[&quot;xmy&quot;] = {&quot;Mayaguduna&quot;},
	[&quot;xmz&quot;] = {&quot;Mori Bawah&quot;},
	[&quot;xna&quot;] = {&quot;Ancient North Arabian&quot;},
	[&quot;xnb&quot;] = {&quot;Kanakanabu&quot;},
	[&quot;xnd&quot;] = {&quot;Na-Dene languages&quot;},
	[&quot;xng&quot;] = {&quot;Middle Mongolian&quot;},
	[&quot;xnh&quot;] = {&quot;Kuanhua&quot;},
	[&quot;xni&quot;] = {&quot;Ngarigu&quot;},
	[&quot;xnj&quot;] = {&quot;Ngoni (Tanzania)&quot;},
	[&quot;xnk&quot;] = {&quot;Nganakarti&quot;},
	[&quot;xnm&quot;] = {&quot;Ngumbarl&quot;},
	[&quot;xnn&quot;] = {&quot;Northern Kankanay&quot;},
	[&quot;xno&quot;] = {&quot;Anglo-Norman&quot;},
	[&quot;xnq&quot;] = {&quot;Ngoni (Mozambique)&quot;},
	[&quot;xnr&quot;] = {&quot;Kangri&quot;},
	[&quot;xns&quot;] = {&quot;Kanashi&quot;},
	[&quot;xnt&quot;] = {&quot;Narragansett&quot;},
	[&quot;xnu&quot;] = {&quot;Nukunul&quot;},
	[&quot;xny&quot;] = {&quot;Nyiyaparli&quot;},
	[&quot;xnz&quot;] = {&quot;Kenzi&quot;, &quot;Mattoki&quot;},
	[&quot;xoc&quot;] = {&quot;O'chi'chi'&quot;},
	[&quot;xod&quot;] = {&quot;Kokoda&quot;},
	[&quot;xog&quot;] = {&quot;Soga&quot;},
	[&quot;xoi&quot;] = {&quot;Kominimung&quot;},
	[&quot;xok&quot;] = {&quot;Xokleng&quot;},
	[&quot;xom&quot;] = {&quot;Komo (Sudan)&quot;},
	[&quot;xon&quot;] = {&quot;Konkomba&quot;},
	[&quot;xoo&quot;] = {&quot;Xukurú&quot;},
	[&quot;xop&quot;] = {&quot;Kopar&quot;},
	[&quot;xor&quot;] = {&quot;Korubo&quot;},
	[&quot;xow&quot;] = {&quot;Kowaki&quot;},
	[&quot;xpa&quot;] = {&quot;Pirriya&quot;},
	[&quot;xpb&quot;] = {&quot;Northeastern Tasmanian&quot;, &quot;Pyemmairrener&quot;},
	[&quot;xpc&quot;] = {&quot;Pecheneg&quot;},
	[&quot;xpd&quot;] = {&quot;Oyster Bay Tasmanian&quot;},
	[&quot;xpe&quot;] = {&quot;Liberia Kpelle&quot;},
	[&quot;xpf&quot;] = {&quot;Southeast Tasmanian&quot;, &quot;Nuenonne&quot;},
	[&quot;xpg&quot;] = {&quot;Phrygian&quot;},
	[&quot;xph&quot;] = {&quot;North Midlands Tasmanian&quot;, &quot;Tyerrenoterpanner&quot;},
	[&quot;xpi&quot;] = {&quot;Pictish&quot;},
	[&quot;xpj&quot;] = {&quot;Mpalitjanh&quot;},
	[&quot;xpk&quot;] = {&quot;Kulina Pano&quot;},
	[&quot;xpl&quot;] = {&quot;Port Sorell Tasmanian&quot;},
	[&quot;xpm&quot;] = {&quot;Pumpokol&quot;},
	[&quot;xpn&quot;] = {&quot;Kapinawá&quot;},
	[&quot;xpo&quot;] = {&quot;Pochutec&quot;},
	[&quot;xpp&quot;] = {&quot;Puyo-Paekche&quot;},
	[&quot;xpq&quot;] = {&quot;Mohegan-Pequot&quot;},
	[&quot;xpr&quot;] = {&quot;Parthian&quot;},
	[&quot;xps&quot;] = {&quot;Pisidian&quot;},
	[&quot;xpt&quot;] = {&quot;Punthamara&quot;},
	[&quot;xpu&quot;] = {&quot;Punic&quot;},
	[&quot;xpv&quot;] = {&quot;Northern Tasmanian&quot;, &quot;Tommeginne&quot;},
	[&quot;xpw&quot;] = {&quot;Northwestern Tasmanian&quot;, &quot;Peerapper&quot;},
	[&quot;xpx&quot;] = {&quot;Southwestern Tasmanian&quot;, &quot;Toogee&quot;},
	[&quot;xpy&quot;] = {&quot;Puyo&quot;},
	[&quot;xpz&quot;] = {&quot;Bruny Island Tasmanian&quot;},
	[&quot;xqa&quot;] = {&quot;Karakhanid&quot;},
	[&quot;xqt&quot;] = {&quot;Qatabanian&quot;},
	[&quot;xra&quot;] = {&quot;Krahô&quot;},
	[&quot;xrb&quot;] = {&quot;Eastern Karaboro&quot;},
	[&quot;xrd&quot;] = {&quot;Gundungurra&quot;},
	[&quot;xre&quot;] = {&quot;Kreye&quot;},
	[&quot;xrg&quot;] = {&quot;Minang&quot;},
	[&quot;xri&quot;] = {&quot;Krikati-Timbira&quot;},
	[&quot;xrm&quot;] = {&quot;Armazic&quot;},
	[&quot;xrn&quot;] = {&quot;Arin&quot;},
	[&quot;xrr&quot;] = {&quot;Raetic&quot;},
	[&quot;xrt&quot;] = {&quot;Aranama-Tamique&quot;},
	[&quot;xru&quot;] = {&quot;Marriammu&quot;},
	[&quot;xrw&quot;] = {&quot;Karawa&quot;},
	[&quot;xsa&quot;] = {&quot;Sabaean&quot;},
	[&quot;xsb&quot;] = {&quot;Sambal&quot;},
	[&quot;xsc&quot;] = {&quot;Scythian&quot;},
	[&quot;xsd&quot;] = {&quot;Sidetic&quot;},
	[&quot;xse&quot;] = {&quot;Sempan&quot;},
	[&quot;xsh&quot;] = {&quot;Shamang&quot;},
	[&quot;xsi&quot;] = {&quot;Sio&quot;},
	[&quot;xsj&quot;] = {&quot;Subi&quot;},
	[&quot;xsl&quot;] = {&quot;South Slavey&quot;},
	[&quot;xsm&quot;] = {&quot;Kasem&quot;},
	[&quot;xsn&quot;] = {&quot;Sanga (Nigeria)&quot;},
	[&quot;xso&quot;] = {&quot;Solano&quot;},
	[&quot;xsp&quot;] = {&quot;Silopi&quot;},
	[&quot;xsq&quot;] = {&quot;Makhuwa-Saka&quot;},
	[&quot;xsr&quot;] = {&quot;Sherpa&quot;},
	[&quot;xsu&quot;] = {&quot;Sanumá&quot;},
	[&quot;xsv&quot;] = {&quot;Sudovian&quot;},
	[&quot;xsy&quot;] = {&quot;Saisiyat&quot;},
	[&quot;xta&quot;] = {&quot;Alcozauca Mixtec&quot;},
	[&quot;xtb&quot;] = {&quot;Chazumba Mixtec&quot;},
	[&quot;xtc&quot;] = {&quot;Katcha-Kadugli-Miri&quot;},
	[&quot;xtd&quot;] = {&quot;Diuxi-Tilantongo Mixtec&quot;},
	[&quot;xte&quot;] = {&quot;Ketengban&quot;},
	[&quot;xtg&quot;] = {&quot;Transalpine Gaulish&quot;},
	[&quot;xth&quot;] = {&quot;Yitha Yitha&quot;},
	[&quot;xti&quot;] = {&quot;Sinicahua Mixtec&quot;},
	[&quot;xtj&quot;] = {&quot;San Juan Teita Mixtec&quot;},
	[&quot;xtl&quot;] = {&quot;Tijaltepec Mixtec&quot;},
	[&quot;xtm&quot;] = {&quot;Magdalena Peñasco Mixtec&quot;},
	[&quot;xtn&quot;] = {&quot;Northern Tlaxiaco Mixtec&quot;},
	[&quot;xto&quot;] = {&quot;Tokharian A&quot;},
	[&quot;xtp&quot;] = {&quot;San Miguel Piedras Mixtec&quot;},
	[&quot;xtq&quot;] = {&quot;Tumshuqese&quot;},
	[&quot;xtr&quot;] = {&quot;Early Tripuri&quot;},
	[&quot;xts&quot;] = {&quot;Sindihui Mixtec&quot;},
	[&quot;xtt&quot;] = {&quot;Tacahua Mixtec&quot;},
	[&quot;xtu&quot;] = {&quot;Cuyamecalco Mixtec&quot;},
	[&quot;xtv&quot;] = {&quot;Thawa&quot;},
	[&quot;xtw&quot;] = {&quot;Tawandê&quot;},
	[&quot;xty&quot;] = {&quot;Yoloxochitl Mixtec&quot;},
	[&quot;xua&quot;] = {&quot;Alu Kurumba&quot;},
	[&quot;xub&quot;] = {&quot;Betta Kurumba&quot;},
	[&quot;xud&quot;] = {&quot;Umiida&quot;},
	[&quot;xug&quot;] = {&quot;Kunigami&quot;},
	[&quot;xuj&quot;] = {&quot;Jennu Kurumba&quot;},
	[&quot;xul&quot;] = {&quot;Ngunawal&quot;, &quot;Nunukul&quot;},
	[&quot;xum&quot;] = {&quot;Umbrian&quot;},
	[&quot;xun&quot;] = {&quot;Unggaranggu&quot;},
	[&quot;xuo&quot;] = {&quot;Kuo&quot;},
	[&quot;xup&quot;] = {&quot;Upper Umpqua&quot;},
	[&quot;xur&quot;] = {&quot;Urartian&quot;},
	[&quot;xut&quot;] = {&quot;Kuthant&quot;},
	[&quot;xuu&quot;] = {&quot;Kxoe&quot;, &quot;Khwedam&quot;},
	[&quot;xve&quot;] = {&quot;Venetic&quot;},
	[&quot;xvi&quot;] = {&quot;Kamviri&quot;},
	[&quot;xvn&quot;] = {&quot;Vandalic&quot;},
	[&quot;xvo&quot;] = {&quot;Volscian&quot;},
	[&quot;xvs&quot;] = {&quot;Vestinian&quot;},
	[&quot;xwa&quot;] = {&quot;Kwaza&quot;},
	[&quot;xwc&quot;] = {&quot;Woccon&quot;},
	[&quot;xwd&quot;] = {&quot;Wadi Wadi&quot;},
	[&quot;xwe&quot;] = {&quot;Xwela Gbe&quot;},
	[&quot;xwg&quot;] = {&quot;Kwegu&quot;},
	[&quot;xwj&quot;] = {&quot;Wajuk&quot;},
	[&quot;xwk&quot;] = {&quot;Wangkumara&quot;},
	[&quot;xwl&quot;] = {&quot;Western Xwla Gbe&quot;},
	[&quot;xwo&quot;] = {&quot;Written Oirat&quot;},
	[&quot;xwr&quot;] = {&quot;Kwerba Mamberamo&quot;},
	[&quot;xwt&quot;] = {&quot;Wotjobaluk&quot;},
	[&quot;xww&quot;] = {&quot;Wemba Wemba&quot;},
	[&quot;xxb&quot;] = {&quot;Boro (Ghana)&quot;},
	[&quot;xxk&quot;] = {&quot;Ke'o&quot;},
	[&quot;xxm&quot;] = {&quot;Minkin&quot;},
	[&quot;xxr&quot;] = {&quot;Koropó&quot;},
	[&quot;xxt&quot;] = {&quot;Tambora&quot;},
	[&quot;xya&quot;] = {&quot;Yaygir&quot;},
	[&quot;xyb&quot;] = {&quot;Yandjibara&quot;},
	[&quot;xyj&quot;] = {&quot;Mayi-Yapi&quot;},
	[&quot;xyk&quot;] = {&quot;Mayi-Kulan&quot;},
	[&quot;xyl&quot;] = {&quot;Yalakalore&quot;},
	[&quot;xyt&quot;] = {&quot;Mayi-Thakurti&quot;},
	[&quot;xyy&quot;] = {&quot;Yorta Yorta&quot;},
	[&quot;xzh&quot;] = {&quot;Zhang-Zhung&quot;},
	[&quot;xzm&quot;] = {&quot;Zemgalian&quot;},
	[&quot;xzp&quot;] = {&quot;Ancient Zapotec&quot;},
	[&quot;yaa&quot;] = {&quot;Yaminahua&quot;},
	[&quot;yab&quot;] = {&quot;Yuhup&quot;},
	[&quot;yac&quot;] = {&quot;Pass Valley Yali&quot;},
	[&quot;yad&quot;] = {&quot;Yagua&quot;},
	[&quot;yae&quot;] = {&quot;Pumé&quot;},
	[&quot;yaf&quot;] = {&quot;Yaka (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;yag&quot;] = {&quot;Yámana&quot;},
	[&quot;yah&quot;] = {&quot;Yazgulyam&quot;},
	[&quot;yai&quot;] = {&quot;Yagnobi&quot;},
	[&quot;yaj&quot;] = {&quot;Banda-Yangere&quot;},
	[&quot;yak&quot;] = {&quot;Yakama&quot;},
	[&quot;yal&quot;] = {&quot;Yalunka&quot;},
	[&quot;yam&quot;] = {&quot;Yamba&quot;},
	[&quot;yan&quot;] = {&quot;Mayangna&quot;},
	[&quot;yao&quot;] = {&quot;Yao&quot;},
	[&quot;yap&quot;] = {&quot;Yapese&quot;},
	[&quot;yaq&quot;] = {&quot;Yaqui&quot;},
	[&quot;yar&quot;] = {&quot;Yabarana&quot;},
	[&quot;yas&quot;] = {&quot;Nugunu (Cameroon)&quot;},
	[&quot;yat&quot;] = {&quot;Yambeta&quot;},
	[&quot;yau&quot;] = {&quot;Yuwana&quot;},
	[&quot;yav&quot;] = {&quot;Yangben&quot;},
	[&quot;yaw&quot;] = {&quot;Yawalapití&quot;},
	[&quot;yax&quot;] = {&quot;Yauma&quot;},
	[&quot;yay&quot;] = {&quot;Agwagwune&quot;},
	[&quot;yaz&quot;] = {&quot;Lokaa&quot;},
	[&quot;yba&quot;] = {&quot;Yala&quot;},
	[&quot;ybb&quot;] = {&quot;Yemba&quot;},
	[&quot;ybe&quot;] = {&quot;West Yugur&quot;},
	[&quot;ybh&quot;] = {&quot;Yakha&quot;},
	[&quot;ybi&quot;] = {&quot;Yamphu&quot;},
	[&quot;ybj&quot;] = {&quot;Hasha&quot;},
	[&quot;ybk&quot;] = {&quot;Bokha&quot;},
	[&quot;ybl&quot;] = {&quot;Yukuben&quot;},
	[&quot;ybm&quot;] = {&quot;Yaben&quot;},
	[&quot;ybn&quot;] = {&quot;Yabaâna&quot;},
	[&quot;ybo&quot;] = {&quot;Yabong&quot;},
	[&quot;ybx&quot;] = {&quot;Yawiyo&quot;},
	[&quot;yby&quot;] = {&quot;Yaweyuha&quot;},
	[&quot;ych&quot;] = {&quot;Chesu&quot;},
	[&quot;ycl&quot;] = {&quot;Lolopo&quot;},
	[&quot;ycn&quot;] = {&quot;Yucuna&quot;},
	[&quot;ycp&quot;] = {&quot;Chepya&quot;},
	[&quot;ycr&quot;] = {&quot;Yilan Creole&quot;},
	[&quot;yda&quot;] = {&quot;Yanda&quot;},
	[&quot;ydd&quot;] = {&quot;Eastern Yiddish&quot;},
	[&quot;yde&quot;] = {&quot;Yangum Dey&quot;},
	[&quot;ydg&quot;] = {&quot;Yidgha&quot;},
	[&quot;ydk&quot;] = {&quot;Yoidik&quot;},
	[&quot;yea&quot;] = {&quot;Ravula&quot;},
	[&quot;yec&quot;] = {&quot;Yeniche&quot;},
	[&quot;yee&quot;] = {&quot;Yimas&quot;},
	[&quot;yei&quot;] = {&quot;Yeni&quot;},
	[&quot;yej&quot;] = {&quot;Yevanic&quot;},
	[&quot;yel&quot;] = {&quot;Yela&quot;},
	[&quot;yer&quot;] = {&quot;Tarok&quot;},
	[&quot;yes&quot;] = {&quot;Nyankpa&quot;},
	[&quot;yet&quot;] = {&quot;Yetfa&quot;},
	[&quot;yeu&quot;] = {&quot;Yerukula&quot;},
	[&quot;yev&quot;] = {&quot;Yapunda&quot;},
	[&quot;yey&quot;] = {&quot;Yeyi&quot;},
	[&quot;yga&quot;] = {&quot;Malyangapa&quot;},
	[&quot;ygi&quot;] = {&quot;Yiningayi&quot;},
	[&quot;ygl&quot;] = {&quot;Yangum Gel&quot;},
	[&quot;ygm&quot;] = {&quot;Yagomi&quot;},
	[&quot;ygp&quot;] = {&quot;Gepo&quot;},
	[&quot;ygr&quot;] = {&quot;Yagaria&quot;},
	[&quot;ygs&quot;] = {&quot;Yolŋu Sign Language&quot;},
	[&quot;ygu&quot;] = {&quot;Yugul&quot;},
	[&quot;ygw&quot;] = {&quot;Yagwoia&quot;},
	[&quot;yha&quot;] = {&quot;Baha Buyang&quot;},
	[&quot;yhd&quot;] = {&quot;Judeo-Iraqi Arabic&quot;},
	[&quot;yhl&quot;] = {&quot;Hlepho Phowa&quot;},
	[&quot;yhs&quot;] = {&quot;Yan-nhaŋu Sign Language&quot;},
	[&quot;yia&quot;] = {&quot;Yinggarda&quot;},
	[&quot;yif&quot;] = {&quot;Ache&quot;},
	[&quot;yig&quot;] = {&quot;Wusa Nasu&quot;},
	[&quot;yih&quot;] = {&quot;Western Yiddish&quot;},
	[&quot;yii&quot;] = {&quot;Yidiny&quot;},
	[&quot;yij&quot;] = {&quot;Yindjibarndi&quot;},
	[&quot;yik&quot;] = {&quot;Dongshanba Lalo&quot;},
	[&quot;yil&quot;] = {&quot;Yindjilandji&quot;},
	[&quot;yim&quot;] = {&quot;Yimchungru Naga&quot;},
	[&quot;yin&quot;] = {&quot;Riang Lai&quot;, &quot;Yinchia&quot;},
	[&quot;yip&quot;] = {&quot;Pholo&quot;},
	[&quot;yiq&quot;] = {&quot;Miqie&quot;},
	[&quot;yir&quot;] = {&quot;North Awyu&quot;},
	[&quot;yis&quot;] = {&quot;Yis&quot;},
	[&quot;yit&quot;] = {&quot;Eastern Lalu&quot;},
	[&quot;yiu&quot;] = {&quot;Awu&quot;},
	[&quot;yiv&quot;] = {&quot;Northern Nisu&quot;},
	[&quot;yix&quot;] = {&quot;Axi Yi&quot;},
	[&quot;yiz&quot;] = {&quot;Azhe&quot;},
	[&quot;yka&quot;] = {&quot;Yakan&quot;},
	[&quot;ykg&quot;] = {&quot;Northern Yukaghir&quot;},
	[&quot;ykh&quot;] = {&quot;Khamnigan Mongol&quot;},
	[&quot;yki&quot;] = {&quot;Yoke&quot;},
	[&quot;ykk&quot;] = {&quot;Yakaikeke&quot;},
	[&quot;ykl&quot;] = {&quot;Khlula&quot;},
	[&quot;ykm&quot;] = {&quot;Kap&quot;},
	[&quot;ykn&quot;] = {&quot;Kua-nsi&quot;},
	[&quot;yko&quot;] = {&quot;Yasa&quot;},
	[&quot;ykr&quot;] = {&quot;Yekora&quot;},
	[&quot;ykt&quot;] = {&quot;Kathu&quot;},
	[&quot;yku&quot;] = {&quot;Kuamasi&quot;},
	[&quot;yky&quot;] = {&quot;Yakoma&quot;},
	[&quot;yla&quot;] = {&quot;Yaul&quot;},
	[&quot;ylb&quot;] = {&quot;Yaleba&quot;},
	[&quot;yle&quot;] = {&quot;Yele&quot;},
	[&quot;ylg&quot;] = {&quot;Yelogu&quot;},
	[&quot;yli&quot;] = {&quot;Angguruk Yali&quot;},
	[&quot;yll&quot;] = {&quot;Yil&quot;},
	[&quot;ylm&quot;] = {&quot;Limi&quot;},
	[&quot;yln&quot;] = {&quot;Langnian Buyang&quot;},
	[&quot;ylo&quot;] = {&quot;Naluo Yi&quot;},
	[&quot;ylr&quot;] = {&quot;Yalarnnga&quot;},
	[&quot;ylu&quot;] = {&quot;Aribwaung&quot;},
	[&quot;yly&quot;] = {&quot;Nyâlayu&quot;, &quot;Nyelâyu&quot;},
	[&quot;ymb&quot;] = {&quot;Yambes&quot;},
	[&quot;ymc&quot;] = {&quot;Southern Muji&quot;},
	[&quot;ymd&quot;] = {&quot;Muda&quot;},
	[&quot;yme&quot;] = {&quot;Yameo&quot;},
	[&quot;ymg&quot;] = {&quot;Yamongeri&quot;},
	[&quot;ymh&quot;] = {&quot;Mili&quot;},
	[&quot;ymi&quot;] = {&quot;Moji&quot;},
	[&quot;ymk&quot;] = {&quot;Makwe&quot;},
	[&quot;yml&quot;] = {&quot;Iamalele&quot;},
	[&quot;ymm&quot;] = {&quot;Maay&quot;},
	[&quot;ymn&quot;] = {&quot;Yamna&quot;, &quot;Sunum&quot;},
	[&quot;ymo&quot;] = {&quot;Yangum Mon&quot;},
	[&quot;ymp&quot;] = {&quot;Yamap&quot;},
	[&quot;ymq&quot;] = {&quot;Qila Muji&quot;},
	[&quot;ymr&quot;] = {&quot;Malasar&quot;},
	[&quot;yms&quot;] = {&quot;Mysian&quot;},
	[&quot;ymx&quot;] = {&quot;Northern Muji&quot;},
	[&quot;ymz&quot;] = {&quot;Muzi&quot;},
	[&quot;yna&quot;] = {&quot;Aluo&quot;},
	[&quot;ynd&quot;] = {&quot;Yandruwandha&quot;},
	[&quot;yne&quot;] = {&quot;Lang'e&quot;},
	[&quot;yng&quot;] = {&quot;Yango&quot;},
	[&quot;ynk&quot;] = {&quot;Naukan Yupik&quot;},
	[&quot;ynl&quot;] = {&quot;Yangulam&quot;},
	[&quot;ynn&quot;] = {&quot;Yana&quot;},
	[&quot;yno&quot;] = {&quot;Yong&quot;},
	[&quot;ynq&quot;] = {&quot;Yendang&quot;},
	[&quot;yns&quot;] = {&quot;Yansi&quot;},
	[&quot;ynu&quot;] = {&quot;Yahuna&quot;},
	[&quot;yob&quot;] = {&quot;Yoba&quot;},
	[&quot;yog&quot;] = {&quot;Yogad&quot;},
	[&quot;yoi&quot;] = {&quot;Yonaguni&quot;},
	[&quot;yok&quot;] = {&quot;Yokuts&quot;},
	[&quot;yol&quot;] = {&quot;Yola&quot;},
	[&quot;yom&quot;] = {&quot;Yombe&quot;},
	[&quot;yon&quot;] = {&quot;Yongkom&quot;},
	[&quot;yot&quot;] = {&quot;Yotti&quot;},
	[&quot;yox&quot;] = {&quot;Yoron&quot;},
	[&quot;yoy&quot;] = {&quot;Yoy&quot;},
	[&quot;ypa&quot;] = {&quot;Phala&quot;},
	[&quot;ypb&quot;] = {&quot;Labo Phowa&quot;},
	[&quot;ypg&quot;] = {&quot;Phola&quot;},
	[&quot;yph&quot;] = {&quot;Phupha&quot;},
	[&quot;ypk&quot;] = {&quot;Yupik languages&quot;},
	[&quot;ypm&quot;] = {&quot;Phuma&quot;},
	[&quot;ypn&quot;] = {&quot;Ani Phowa&quot;},
	[&quot;ypo&quot;] = {&quot;Alo Phola&quot;},
	[&quot;ypp&quot;] = {&quot;Phupa&quot;},
	[&quot;ypz&quot;] = {&quot;Phuza&quot;},
	[&quot;yra&quot;] = {&quot;Yerakai&quot;},
	[&quot;yrb&quot;] = {&quot;Yareba&quot;},
	[&quot;yre&quot;] = {&quot;Yaouré&quot;},
	[&quot;yrk&quot;] = {&quot;Nenets&quot;},
	[&quot;yrl&quot;] = {&quot;Nhengatu&quot;},
	[&quot;yrm&quot;] = {&quot;Yirrk-Mel&quot;},
	[&quot;yrn&quot;] = {&quot;Yerong&quot;},
	[&quot;yro&quot;] = {&quot;Yaroamë&quot;},
	[&quot;yrs&quot;] = {&quot;Yarsun&quot;},
	[&quot;yrw&quot;] = {&quot;Yarawata&quot;},
	[&quot;yry&quot;] = {&quot;Yarluyandi&quot;},
	[&quot;ysc&quot;] = {&quot;Yassic&quot;},
	[&quot;ysd&quot;] = {&quot;Samatao&quot;},
	[&quot;ysg&quot;] = {&quot;Sonaga&quot;},
	[&quot;ysl&quot;] = {&quot;Yugoslavian Sign Language&quot;},
	[&quot;ysm&quot;] = {&quot;Myanmar Sign Language&quot;},
	[&quot;ysn&quot;] = {&quot;Sani&quot;},
	[&quot;yso&quot;] = {&quot;Nisi (China)&quot;},
	[&quot;ysp&quot;] = {&quot;Southern Lolopo&quot;},
	[&quot;ysr&quot;] = {&quot;Sirenik Yupik&quot;},
	[&quot;yss&quot;] = {&quot;Yessan-Mayo&quot;},
	[&quot;ysy&quot;] = {&quot;Sanie&quot;},
	[&quot;yta&quot;] = {&quot;Talu&quot;},
	[&quot;ytl&quot;] = {&quot;Tanglang&quot;},
	[&quot;ytp&quot;] = {&quot;Thopho&quot;},
	[&quot;ytw&quot;] = {&quot;Yout Wam&quot;},
	[&quot;yty&quot;] = {&quot;Yatay&quot;},
	[&quot;yua&quot;] = {&quot;Yucateco&quot;, &quot;Yucatec Maya&quot;},
	[&quot;yub&quot;] = {&quot;Yugambal&quot;},
	[&quot;yuc&quot;] = {&quot;Yuchi&quot;},
	[&quot;yud&quot;] = {&quot;Judeo-Tripolitanian Arabic&quot;},
	[&quot;yue&quot;] = {&quot;Yue Chinese&quot;, &quot;Cantonese&quot;},
	[&quot;yuf&quot;] = {&quot;Havasupai-Walapai-Yavapai&quot;},
	[&quot;yug&quot;] = {&quot;Yug&quot;},
	[&quot;yui&quot;] = {&quot;Yurutí&quot;},
	[&quot;yuj&quot;] = {&quot;Karkar-Yuri&quot;},
	[&quot;yuk&quot;] = {&quot;Yuki&quot;},
	[&quot;yul&quot;] = {&quot;Yulu&quot;},
	[&quot;yum&quot;] = {&quot;Quechan&quot;},
	[&quot;yun&quot;] = {&quot;Bena (Nigeria)&quot;},
	[&quot;yup&quot;] = {&quot;Yukpa&quot;},
	[&quot;yuq&quot;] = {&quot;Yuqui&quot;},
	[&quot;yur&quot;] = {&quot;Yurok&quot;},
	[&quot;yut&quot;] = {&quot;Yopno&quot;},
	[&quot;yuw&quot;] = {&quot;Yau (Morobe Province)&quot;},
	[&quot;yux&quot;] = {&quot;Southern Yukaghir&quot;},
	[&quot;yuy&quot;] = {&quot;East Yugur&quot;},
	[&quot;yuz&quot;] = {&quot;Yuracare&quot;},
	[&quot;yva&quot;] = {&quot;Yawa&quot;},
	[&quot;yvt&quot;] = {&quot;Yavitero&quot;},
	[&quot;ywa&quot;] = {&quot;Kalou&quot;},
	[&quot;ywg&quot;] = {&quot;Yinhawangka&quot;},
	[&quot;ywl&quot;] = {&quot;Western Lalu&quot;},
	[&quot;ywn&quot;] = {&quot;Yawanawa&quot;},
	[&quot;ywq&quot;] = {&quot;Wuding-Luquan Yi&quot;},
	[&quot;ywr&quot;] = {&quot;Yawuru&quot;},
	[&quot;ywt&quot;] = {&quot;Xishanba Lalo&quot;, &quot;Central Lalo&quot;},
	[&quot;ywu&quot;] = {&quot;Wumeng Nasu&quot;},
	[&quot;yww&quot;] = {&quot;Yawarawarga&quot;},
	[&quot;yxa&quot;] = {&quot;Mayawali&quot;},
	[&quot;yxg&quot;] = {&quot;Yagara&quot;},
	[&quot;yxl&quot;] = {&quot;Yardliyawarra&quot;},
	[&quot;yxm&quot;] = {&quot;Yinwum&quot;},
	[&quot;yxu&quot;] = {&quot;Yuyu&quot;},
	[&quot;yxy&quot;] = {&quot;Yabula Yabula&quot;},
	[&quot;yyr&quot;] = {&quot;Yir Yoront&quot;},
	[&quot;yyu&quot;] = {&quot;Yau (Sandaun Province)&quot;},
	[&quot;yyz&quot;] = {&quot;Ayizi&quot;},
	[&quot;yzg&quot;] = {&quot;E'ma Buyang&quot;},
	[&quot;yzk&quot;] = {&quot;Zokhuo&quot;},
	[&quot;zaa&quot;] = {&quot;Sierra de Juárez Zapotec&quot;},
	[&quot;zab&quot;] = {&quot;Western Tlacolula Valley Zapotec&quot;, &quot;San Juan Guelavía Zapotec&quot;},
	[&quot;zac&quot;] = {&quot;Ocotlán Zapotec&quot;},
	[&quot;zad&quot;] = {&quot;Cajonos Zapotec&quot;},
	[&quot;zae&quot;] = {&quot;Yareni Zapotec&quot;},
	[&quot;zaf&quot;] = {&quot;Ayoquesco Zapotec&quot;},
	[&quot;zag&quot;] = {&quot;Zaghawa&quot;},
	[&quot;zah&quot;] = {&quot;Zangwal&quot;},
	[&quot;zai&quot;] = {&quot;Isthmus Zapotec&quot;},
	[&quot;zaj&quot;] = {&quot;Zaramo&quot;},
	[&quot;zak&quot;] = {&quot;Zanaki&quot;},
	[&quot;zal&quot;] = {&quot;Zauzou&quot;},
	[&quot;zam&quot;] = {&quot;Miahuatlán Zapotec&quot;},
	[&quot;zao&quot;] = {&quot;Ozolotepec Zapotec&quot;},
	[&quot;zap&quot;] = {&quot;Zapotec&quot;},
	[&quot;zaq&quot;] = {&quot;Aloápam Zapotec&quot;},
	[&quot;zar&quot;] = {&quot;Rincón Zapotec&quot;},
	[&quot;zas&quot;] = {&quot;Santo Domingo Albarradas Zapotec&quot;},
	[&quot;zat&quot;] = {&quot;Tabaa Zapotec&quot;},
	[&quot;zau&quot;] = {&quot;Zangskari&quot;},
	[&quot;zav&quot;] = {&quot;Yatzachi Zapotec&quot;},
	[&quot;zaw&quot;] = {&quot;Mitla Zapotec&quot;},
	[&quot;zax&quot;] = {&quot;Xadani Zapotec&quot;},
	[&quot;zay&quot;] = {&quot;Zayse-Zergulla&quot;, &quot;Zaysete&quot;},
	[&quot;zaz&quot;] = {&quot;Zari&quot;},
	[&quot;zba&quot;] = {&quot;Balaibalan&quot;},
	[&quot;zbc&quot;] = {&quot;Central Berawan&quot;},
	[&quot;zbe&quot;] = {&quot;East Berawan&quot;},
	[&quot;zbl&quot;] = {&quot;Blissymbols&quot;, &quot;Bliss&quot;, &quot;Blissymbolics&quot;},
	[&quot;zbt&quot;] = {&quot;Batui&quot;},
	[&quot;zbu&quot;] = {&quot;Bu (Bauchi State)&quot;},
	[&quot;zbw&quot;] = {&quot;West Berawan&quot;},
	[&quot;zca&quot;] = {&quot;Coatecas Altas Zapotec&quot;},
	[&quot;zcd&quot;] = {&quot;Las Delicias Zapotec&quot;},
	[&quot;zch&quot;] = {&quot;Central Hongshuihe Zhuang&quot;},
	[&quot;zdj&quot;] = {&quot;Ngazidja Comorian&quot;},
	[&quot;zea&quot;] = {&quot;Zeeuws&quot;},
	[&quot;zeg&quot;] = {&quot;Zenag&quot;},
	[&quot;zeh&quot;] = {&quot;Eastern Hongshuihe Zhuang&quot;},
	[&quot;zem&quot;] = {&quot;Zeem&quot;},
	[&quot;zen&quot;] = {&quot;Zenaga&quot;},
	[&quot;zga&quot;] = {&quot;Kinga&quot;},
	[&quot;zgb&quot;] = {&quot;Guibei Zhuang&quot;},
	[&quot;zgh&quot;] = {&quot;Standard Moroccan Tamazight&quot;},
	[&quot;zgm&quot;] = {&quot;Minz Zhuang&quot;},
	[&quot;zgn&quot;] = {&quot;Guibian Zhuang&quot;},
	[&quot;zgr&quot;] = {&quot;Magori&quot;},
	[&quot;zhb&quot;] = {&quot;Zhaba&quot;},
	[&quot;zhd&quot;] = {&quot;Dai Zhuang&quot;},
	[&quot;zhi&quot;] = {&quot;Zhire&quot;},
	[&quot;zhn&quot;] = {&quot;Nong Zhuang&quot;},
	[&quot;zhw&quot;] = {&quot;Zhoa&quot;},
	[&quot;zhx&quot;] = {&quot;Chinese (family)&quot;},
	[&quot;zia&quot;] = {&quot;Zia&quot;},
	[&quot;zib&quot;] = {&quot;Zimbabwe Sign Language&quot;},
	[&quot;zik&quot;] = {&quot;Zimakani&quot;},
	[&quot;zil&quot;] = {&quot;Zialo&quot;},
	[&quot;zim&quot;] = {&quot;Mesme&quot;},
	[&quot;zin&quot;] = {&quot;Zinza&quot;},
	[&quot;ziw&quot;] = {&quot;Zigula&quot;},
	[&quot;ziz&quot;] = {&quot;Zizilivakan&quot;},
	[&quot;zka&quot;] = {&quot;Kaimbulawa&quot;},
	[&quot;zkd&quot;] = {&quot;Kadu&quot;},
	[&quot;zkg&quot;] = {&quot;Koguryo&quot;},
	[&quot;zkh&quot;] = {&quot;Khorezmian&quot;},
	[&quot;zkk&quot;] = {&quot;Karankawa&quot;},
	[&quot;zkn&quot;] = {&quot;Kanan&quot;},
	[&quot;zko&quot;] = {&quot;Kott&quot;},
	[&quot;zkp&quot;] = {&quot;São Paulo Kaingáng&quot;},
	[&quot;zkr&quot;] = {&quot;Zakhring&quot;},
	[&quot;zkt&quot;] = {&quot;Kitan&quot;},
	[&quot;zku&quot;] = {&quot;Kaurna&quot;},
	[&quot;zkv&quot;] = {&quot;Krevinian&quot;},
	[&quot;zkz&quot;] = {&quot;Khazar&quot;},
	[&quot;zla&quot;] = {&quot;Zula&quot;},
	[&quot;zle&quot;] = {&quot;East Slavic languages&quot;},
	[&quot;zlj&quot;] = {&quot;Liujiang Zhuang&quot;},
	[&quot;zlm&quot;] = {&quot;Malay (individual language)&quot;},
	[&quot;zln&quot;] = {&quot;Lianshan Zhuang&quot;},
	[&quot;zlq&quot;] = {&quot;Liuqian Zhuang&quot;},
	[&quot;zls&quot;] = {&quot;South Slavic languages&quot;},
	[&quot;zlu&quot;] = {&quot;Zul&quot;},
	[&quot;zlw&quot;] = {&quot;West Slavic languages&quot;},
	[&quot;zma&quot;] = {&quot;Manda (Australia)&quot;},
	[&quot;zmb&quot;] = {&quot;Zimba&quot;},
	[&quot;zmc&quot;] = {&quot;Margany&quot;},
	[&quot;zmd&quot;] = {&quot;Maridan&quot;},
	[&quot;zme&quot;] = {&quot;Mangerr&quot;},
	[&quot;zmf&quot;] = {&quot;Mfinu&quot;},
	[&quot;zmg&quot;] = {&quot;Marti Ke&quot;},
	[&quot;zmh&quot;] = {&quot;Makolkol&quot;},
	[&quot;zmi&quot;] = {&quot;Negeri Sembilan Malay&quot;},
	[&quot;zmj&quot;] = {&quot;Maridjabin&quot;},
	[&quot;zmk&quot;] = {&quot;Mandandanyi&quot;},
	[&quot;zml&quot;] = {&quot;Matngala&quot;},
	[&quot;zmm&quot;] = {&quot;Marimanindji&quot;, &quot;Marramaninyshi&quot;},
	[&quot;zmn&quot;] = {&quot;Mbangwe&quot;},
	[&quot;zmo&quot;] = {&quot;Molo&quot;},
	[&quot;zmp&quot;] = {&quot;Mpuono&quot;},
	[&quot;zmq&quot;] = {&quot;Mituku&quot;},
	[&quot;zmr&quot;] = {&quot;Maranunggu&quot;},
	[&quot;zms&quot;] = {&quot;Mbesa&quot;},
	[&quot;zmt&quot;] = {&quot;Maringarr&quot;},
	[&quot;zmu&quot;] = {&quot;Muruwari&quot;},
	[&quot;zmv&quot;] = {&quot;Mbariman-Gudhinma&quot;},
	[&quot;zmw&quot;] = {&quot;Mbo (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;zmx&quot;] = {&quot;Bomitaba&quot;},
	[&quot;zmy&quot;] = {&quot;Mariyedi&quot;},
	[&quot;zmz&quot;] = {&quot;Mbandja&quot;},
	[&quot;zna&quot;] = {&quot;Zan Gula&quot;},
	[&quot;znd&quot;] = {&quot;Zande languages&quot;},
	[&quot;zne&quot;] = {&quot;Zande (individual language)&quot;},
	[&quot;zng&quot;] = {&quot;Mang&quot;},
	[&quot;znk&quot;] = {&quot;Manangkari&quot;},
	[&quot;zns&quot;] = {&quot;Mangas&quot;},
	[&quot;zoc&quot;] = {&quot;Copainalá Zoque&quot;},
	[&quot;zoh&quot;] = {&quot;Chimalapa Zoque&quot;},
	[&quot;zom&quot;] = {&quot;Zou&quot;},
	[&quot;zoo&quot;] = {&quot;Asunción Mixtepec Zapotec&quot;},
	[&quot;zoq&quot;] = {&quot;Tabasco Zoque&quot;},
	[&quot;zor&quot;] = {&quot;Rayón Zoque&quot;},
	[&quot;zos&quot;] = {&quot;Francisco León Zoque&quot;},
	[&quot;zpa&quot;] = {&quot;Lachiguiri Zapotec&quot;},
	[&quot;zpb&quot;] = {&quot;Yautepec Zapotec&quot;},
	[&quot;zpc&quot;] = {&quot;Choapan Zapotec&quot;},
	[&quot;zpd&quot;] = {&quot;Southeastern Ixtlán Zapotec&quot;},
	[&quot;zpe&quot;] = {&quot;Petapa Zapotec&quot;},
	[&quot;zpf&quot;] = {&quot;San Pedro Quiatoni Zapotec&quot;},
	[&quot;zpg&quot;] = {&quot;Guevea De Humboldt Zapotec&quot;},
	[&quot;zph&quot;] = {&quot;Totomachapan Zapotec&quot;},
	[&quot;zpi&quot;] = {&quot;Santa María Quiegolani Zapotec&quot;},
	[&quot;zpj&quot;] = {&quot;Quiavicuzas Zapotec&quot;},
	[&quot;zpk&quot;] = {&quot;Tlacolulita Zapotec&quot;},
	[&quot;zpl&quot;] = {&quot;Lachixío Zapotec&quot;},
	[&quot;zpm&quot;] = {&quot;Mixtepec Zapotec&quot;},
	[&quot;zpn&quot;] = {&quot;Santa Inés Yatzechi Zapotec&quot;},
	[&quot;zpo&quot;] = {&quot;Amatlán Zapotec&quot;},
	[&quot;zpp&quot;] = {&quot;El Alto Zapotec&quot;},
	[&quot;zpq&quot;] = {&quot;Zoogocho Zapotec&quot;},
	[&quot;zpr&quot;] = {&quot;Santiago Xanica Zapotec&quot;},
	[&quot;zps&quot;] = {&quot;Coatlán Zapotec&quot;},
	[&quot;zpt&quot;] = {&quot;San Vicente Coatlán Zapotec&quot;},
	[&quot;zpu&quot;] = {&quot;Yalálag Zapotec&quot;},
	[&quot;zpv&quot;] = {&quot;Chichicapan Zapotec&quot;},
	[&quot;zpw&quot;] = {&quot;Zaniza Zapotec&quot;},
	[&quot;zpx&quot;] = {&quot;San Baltazar Loxicha Zapotec&quot;},
	[&quot;zpy&quot;] = {&quot;Mazaltepec Zapotec&quot;},
	[&quot;zpz&quot;] = {&quot;Texmelucan Zapotec&quot;},
	[&quot;zqe&quot;] = {&quot;Qiubei Zhuang&quot;},
	[&quot;zra&quot;] = {&quot;Kara (Korea)&quot;},
	[&quot;zrg&quot;] = {&quot;Mirgan&quot;},
	[&quot;zrn&quot;] = {&quot;Zerenkel&quot;},
	[&quot;zro&quot;] = {&quot;Záparo&quot;},
	[&quot;zrp&quot;] = {&quot;Zarphatic&quot;},
	[&quot;zrs&quot;] = {&quot;Mairasi&quot;},
	[&quot;zsa&quot;] = {&quot;Sarasira&quot;},
	[&quot;zsk&quot;] = {&quot;Kaskean&quot;},
	[&quot;zsl&quot;] = {&quot;Zambian Sign Language&quot;},
	[&quot;zsm&quot;] = {&quot;Standard Malay&quot;},
	[&quot;zsr&quot;] = {&quot;Southern Rincon Zapotec&quot;},
	[&quot;zsu&quot;] = {&quot;Sukurum&quot;},
	[&quot;zte&quot;] = {&quot;Elotepec Zapotec&quot;},
	[&quot;ztg&quot;] = {&quot;Xanaguía Zapotec&quot;},
	[&quot;ztl&quot;] = {&quot;Lapaguía-Guivini Zapotec&quot;},
	[&quot;ztm&quot;] = {&quot;San Agustín Mixtepec Zapotec&quot;},
	[&quot;ztn&quot;] = {&quot;Santa Catarina Albarradas Zapotec&quot;},
	[&quot;ztp&quot;] = {&quot;Loxicha Zapotec&quot;},
	[&quot;ztq&quot;] = {&quot;Quioquitani-Quierí Zapotec&quot;},
	[&quot;zts&quot;] = {&quot;Tilquiapan Zapotec&quot;},
	[&quot;ztt&quot;] = {&quot;Tejalapan Zapotec&quot;},
	[&quot;ztu&quot;] = {&quot;Güilá Zapotec&quot;},
	[&quot;ztx&quot;] = {&quot;Zaachila Zapotec&quot;},
	[&quot;zty&quot;] = {&quot;Yatee Zapotec&quot;},
	[&quot;zuh&quot;] = {&quot;Tokano&quot;},
	[&quot;zum&quot;] = {&quot;Kumzari&quot;},
	[&quot;zun&quot;] = {&quot;Zuni&quot;},
	[&quot;zuy&quot;] = {&quot;Zumaya&quot;},
	[&quot;zwa&quot;] = {&quot;Zay&quot;},
	[&quot;zxx&quot;] = {&quot;No linguistic content&quot;, &quot;Not applicable&quot;},
	[&quot;zyb&quot;] = {&quot;Yongbei Zhuang&quot;},
	[&quot;zyg&quot;] = {&quot;Yang Zhuang&quot;},
	[&quot;zyj&quot;] = {&quot;Youjiang Zhuang&quot;},
	[&quot;zyn&quot;] = {&quot;Yongnan Zhuang&quot;},
	[&quot;zyp&quot;] = {&quot;Zyphe Chin&quot;},
	[&quot;zza&quot;] = {&quot;Zaza&quot;, &quot;Dimili&quot;, &quot;Dimli (macrolanguage)&quot;, &quot;Kirdki&quot;, &quot;Kirmanjki (macrolanguage)&quot;, &quot;Zazaki&quot;},
	[&quot;zzj&quot;] = {&quot;Zuojiang Zhuang&quot;}
	}

local deprecated = {
	[&quot;in&quot;] = {&quot;Indonesian&quot;},
	[&quot;iw&quot;] = {&quot;Hebrew&quot;},
	[&quot;ji&quot;] = {&quot;Yiddish&quot;},
	[&quot;jw&quot;] = {&quot;Javanese&quot;},
	[&quot;mo&quot;] = {&quot;Moldavian&quot;, &quot;Moldovan&quot;},
	[&quot;aam&quot;] = {&quot;Aramanik&quot;},
	[&quot;adp&quot;] = {&quot;Adap&quot;},
	[&quot;agp&quot;] = {&quot;Paranan&quot;},
	[&quot;ais&quot;] = {&quot;Nataoran Amis&quot;},
	[&quot;ajp&quot;] = {&quot;South Levantine Arabic&quot;},
	[&quot;ajt&quot;] = {&quot;Judeo-Tunisian Arabic&quot;},
	[&quot;aoh&quot;] = {&quot;Arma&quot;},
	[&quot;asd&quot;] = {&quot;Asas&quot;},
	[&quot;aue&quot;] = {&quot;ǂKxʼauǁʼein&quot;},
	[&quot;ayx&quot;] = {&quot;Ayi (China)&quot;},
	[&quot;ayy&quot;] = {&quot;Tayabas Ayta&quot;},
	[&quot;baz&quot;] = {&quot;Tunen&quot;},
	[&quot;bbz&quot;] = {&quot;Babalia Creole Arabic&quot;},
	[&quot;bgm&quot;] = {&quot;Baga Mboteni&quot;},
	[&quot;bhk&quot;] = {&quot;Albay Bicolano&quot;},
	[&quot;bic&quot;] = {&quot;Bikaru&quot;},
	[&quot;bij&quot;] = {&quot;Vaghat-Ya-Bijim-Legeri&quot;},
	[&quot;bjd&quot;] = {&quot;Bandjigali&quot;},
	[&quot;bjq&quot;] = {&quot;Southern Betsimisaraka Malagasy&quot;},
	[&quot;bkb&quot;] = {&quot;Finallig&quot;},
	[&quot;blg&quot;] = {&quot;Balau&quot;},
	[&quot;bmy&quot;] = {&quot;Bemba (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;bpb&quot;] = {&quot;Barbacoas&quot;},
	[&quot;btb&quot;] = {&quot;Beti (Cameroon)&quot;},
	[&quot;btl&quot;] = {&quot;Bhatola&quot;},
	[&quot;bxx&quot;] = {&quot;Borna (Democratic Republic of Congo)&quot;},
	[&quot;byy&quot;] = {&quot;Buya&quot;},
	[&quot;cbe&quot;] = {&quot;Chipiajes&quot;},
	[&quot;cbh&quot;] = {&quot;Cagua&quot;},
	[&quot;cca&quot;] = {&quot;Cauca&quot;},
	[&quot;ccq&quot;] = {&quot;Chaungtha&quot;},
	[&quot;cdg&quot;] = {&quot;Chamari&quot;},
	[&quot;cjr&quot;] = {&quot;Chorotega&quot;},
	[&quot;cka&quot;] = {&quot;Khumi Awa Chin&quot;},
	[&quot;cmk&quot;] = {&quot;Chimakum&quot;},
	[&quot;coy&quot;] = {&quot;Coyaima&quot;},
	[&quot;cqu&quot;] = {&quot;Chilean Quechua&quot;},
	[&quot;cug&quot;] = {&quot;Chungmboko&quot;, &quot;Cung&quot;},
	[&quot;cum&quot;] = {&quot;Cumeral&quot;},
	[&quot;daf&quot;] = {&quot;Dan&quot;},
	[&quot;dap&quot;] = {&quot;Nisi (India)&quot;},
	[&quot;dgu&quot;] = {&quot;Degaru&quot;},
	[&quot;dha&quot;] = {&quot;Dhanwar (India)&quot;},
	[&quot;dit&quot;] = {&quot;Dirari&quot;},
	[&quot;djl&quot;] = {&quot;Djiwarli&quot;},
	[&quot;dkl&quot;] = {&quot;Kolum So Dogon&quot;},
	[&quot;drh&quot;] = {&quot;Darkhat&quot;},
	[&quot;drr&quot;] = {&quot;Dororo&quot;},
	[&quot;drw&quot;] = {&quot;Darwazi&quot;},
	[&quot;dud&quot;] = {&quot;Hun-Saare&quot;},
	[&quot;duj&quot;] = {&quot;Dhuwal&quot;},
	[&quot;dwl&quot;] = {&quot;Walo Kumbe Dogon&quot;},
	[&quot;ekc&quot;] = {&quot;Eastern Karnic&quot;},
	[&quot;elp&quot;] = {&quot;Elpaputih&quot;},
	[&quot;emo&quot;] = {&quot;Emok&quot;},
	[&quot;gav&quot;] = {&quot;Gabutamon&quot;},
	[&quot;gbc&quot;] = {&quot;Garawa&quot;},
	[&quot;gfx&quot;] = {&quot;Mangetti Dune ǃXung&quot;},
	[&quot;ggn&quot;] = {&quot;Eastern Gurung&quot;},
	[&quot;ggo&quot;] = {&quot;Southern Gondi&quot;},
	[&quot;ggr&quot;] = {&quot;Aghu Tharnggalu&quot;},
	[&quot;gio&quot;] = {&quot;Gelao&quot;},
	[&quot;gji&quot;] = {&quot;Geji&quot;},
	[&quot;gli&quot;] = {&quot;Guliguli&quot;},
	[&quot;gti&quot;] = {&quot;Gbati-ri&quot;},
	[&quot;guv&quot;] = {&quot;Gey&quot;},
	[&quot;hrr&quot;] = {&quot;Horuru&quot;},
	[&quot;iap&quot;] = {&quot;Iapama&quot;},
	[&quot;ibi&quot;] = {&quot;Ibilo&quot;},
	[&quot;ill&quot;] = {&quot;Iranun&quot;},
	[&quot;ilw&quot;] = {&quot;Talur&quot;},
	[&quot;ime&quot;] = {&quot;Imeraguen&quot;},
	[&quot;izi&quot;] = {&quot;Izi-Ezaa-Ikwo-Mgbo&quot;},
	[&quot;jar&quot;] = {&quot;Jarawa (Nigeria)&quot;},
	[&quot;jeg&quot;] = {&quot;Jeng&quot;},
	[&quot;kbf&quot;] = {&quot;Kakauhua&quot;},
	[&quot;kdv&quot;] = {&quot;Kado&quot;},
	[&quot;kgc&quot;] = {&quot;Kasseng&quot;},
	[&quot;kgd&quot;] = {&quot;Kataang&quot;},
	[&quot;kgh&quot;] = {&quot;Upper Tanudan Kalinga&quot;},
	[&quot;kgm&quot;] = {&quot;Karipúna&quot;},
	[&quot;kjf&quot;] = {&quot;Khalaj [Indo-Iranian]&quot;},
	[&quot;koj&quot;] = {&quot;Sara Dunjo&quot;},
	[&quot;kox&quot;] = {&quot;Coxima&quot;},
	[&quot;kpp&quot;] = {&quot;Paku Karen&quot;},
	[&quot;krm&quot;] = {&quot;Krim&quot;},
	[&quot;ksa&quot;] = {&quot;Shuwa-Zamani&quot;},
	[&quot;ktr&quot;] = {&quot;Kota Marudu Tinagas&quot;},
	[&quot;kvs&quot;] = {&quot;Kunggara&quot;},
	[&quot;kwq&quot;] = {&quot;Kwak&quot;},
	[&quot;kxe&quot;] = {&quot;Kakihum&quot;},
	[&quot;kxl&quot;] = {&quot;Nepali Kurux&quot;},
	[&quot;kxu&quot;] = {&quot;Kui (India)&quot;},
	[&quot;kzh&quot;] = {&quot;Kenuzi-Dongola&quot;},
	[&quot;kzj&quot;] = {&quot;Coastal Kadazan&quot;},
	[&quot;kzt&quot;] = {&quot;Tambunan Dusun&quot;},
	[&quot;lak&quot;] = {&quot;Laka (Nigeria)&quot;},
	[&quot;lba&quot;] = {&quot;Lui&quot;},
	[&quot;leg&quot;] = {&quot;Lengua&quot;},
	[&quot;lii&quot;] = {&quot;Lingkhim&quot;},
	[&quot;llo&quot;] = {&quot;Khlor&quot;},
	[&quot;lmm&quot;] = {&quot;Lamam&quot;},
	[&quot;lmz&quot;] = {&quot;Lumbee&quot;},
	[&quot;lno&quot;] = {&quot;Lango (South Sudan)&quot;},
	[&quot;lsg&quot;] = {&quot;Lyons Sign Language&quot;},
	[&quot;meg&quot;] = {&quot;Mea&quot;},
	[&quot;mgx&quot;] = {&quot;Omati&quot;},
	[&quot;mhh&quot;] = {&quot;Maskoy Pidgin&quot;},
	[&quot;mja&quot;] = {&quot;Mahei&quot;},
	[&quot;mld&quot;] = {&quot;Malakhel&quot;},
	[&quot;mnt&quot;] = {&quot;Maykulan&quot;},
	[&quot;mof&quot;] = {&quot;Mohegan-Montauk-Narragansett&quot;},
	[&quot;mst&quot;] = {&quot;Cataelano Mandaya&quot;},
	[&quot;mvm&quot;] = {&quot;Muya&quot;},
	[&quot;mwd&quot;] = {&quot;Mudbura&quot;},
	[&quot;mwj&quot;] = {&quot;Maligo&quot;},
	[&quot;mwx&quot;] = {&quot;Mediak&quot;},
	[&quot;mwy&quot;] = {&quot;Mosiro&quot;},
	[&quot;myd&quot;] = {&quot;Maramba&quot;},
	[&quot;myi&quot;] = {&quot;Mina (India)&quot;},
	[&quot;myq&quot;] = {&quot;Forest Maninka&quot;},
	[&quot;myt&quot;] = {&quot;Sangab Mandaya&quot;},
	[&quot;nad&quot;] = {&quot;Nijadali&quot;},
	[&quot;nbf&quot;] = {&quot;Naxi&quot;},
	[&quot;nbx&quot;] = {&quot;Ngura&quot;},
	[&quot;ncp&quot;] = {&quot;Ndaktup&quot;},
	[&quot;ngo&quot;] = {&quot;Ngoni&quot;},
	[&quot;nln&quot;] = {&quot;Durango Nahuatl&quot;},
	[&quot;nlr&quot;] = {&quot;Ngarla&quot;},
	[&quot;nns&quot;] = {&quot;Ningye&quot;},
	[&quot;nnx&quot;] = {&quot;Ngong&quot;},
	[&quot;nom&quot;] = {&quot;Nocamán&quot;},
	[&quot;noo&quot;] = {&quot;Nootka&quot;},
	[&quot;nts&quot;] = {&quot;Natagaimas&quot;},
	[&quot;nxu&quot;] = {&quot;Narau&quot;},
	[&quot;ome&quot;] = {&quot;Omejes&quot;},
	[&quot;oun&quot;] = {&quot;ǃOǃung&quot;},
	[&quot;pat&quot;] = {&quot;Papitalai&quot;},
	[&quot;pbz&quot;] = {&quot;Palu&quot;},
	[&quot;pcr&quot;] = {&quot;Panang&quot;},
	[&quot;pgy&quot;] = {&quot;Pongyong&quot;},
	[&quot;pii&quot;] = {&quot;Pini&quot;},
	[&quot;plj&quot;] = {&quot;Polci&quot;},
	[&quot;plp&quot;] = {&quot;Palpa&quot;},
	[&quot;pmc&quot;] = {&quot;Palumata&quot;},
	[&quot;pmk&quot;] = {&quot;Pamlico&quot;},
	[&quot;pmu&quot;] = {&quot;Mirpur Panjabi&quot;},
	[&quot;pod&quot;] = {&quot;Ponares&quot;},
	[&quot;ppa&quot;] = {&quot;Pao&quot;},
	[&quot;ppr&quot;] = {&quot;Piru&quot;},
	[&quot;prb&quot;] = {&quot;Lua'&quot;},
	[&quot;prp&quot;] = {&quot;Parsi&quot;},
	[&quot;pry&quot;] = {&quot;Pray 3&quot;},
	[&quot;puk&quot;] = {&quot;Pu Ko&quot;},
	[&quot;puz&quot;] = {&quot;Purum Naga&quot;},
	[&quot;rie&quot;] = {&quot;Rien&quot;},
	[&quot;rmr&quot;] = {&quot;Caló&quot;},
	[&quot;rna&quot;] = {&quot;Runa&quot;},
	[&quot;rsi&quot;] = {&quot;Rennellese Sign Language&quot;},
	[&quot;sap&quot;] = {&quot;Sanapaná&quot;},
	[&quot;sca&quot;] = {&quot;Sansu&quot;},
	[&quot;sdm&quot;] = {&quot;Semandang&quot;},
	[&quot;sgl&quot;] = {&quot;Sanglechi-Ishkashimi&quot;},
	[&quot;sgo&quot;] = {&quot;Songa&quot;},
	[&quot;skk&quot;] = {&quot;Sok&quot;},
	[&quot;slq&quot;] = {&quot;Salchuq&quot;},
	[&quot;smd&quot;] = {&quot;Sama&quot;},
	[&quot;snb&quot;] = {&quot;Sebuyau&quot;},
	[&quot;snh&quot;] = {&quot;Shinabo&quot;},
	[&quot;sul&quot;] = {&quot;Surigaonon&quot;},
	[&quot;sum&quot;] = {&quot;Sumo-Mayangna&quot;},
	[&quot;svr&quot;] = {&quot;Savara&quot;},
	[&quot;szd&quot;] = {&quot;Seru&quot;},
	[&quot;tbb&quot;] = {&quot;Tapeba&quot;},
	[&quot;tdu&quot;] = {&quot;Tempasuk Dusun&quot;},
	[&quot;tgg&quot;] = {&quot;Tangga&quot;},
	[&quot;thc&quot;] = {&quot;Tai Hang Tong&quot;},
	[&quot;thw&quot;] = {&quot;Thudam&quot;},
	[&quot;thx&quot;] = {&quot;The&quot;},
	[&quot;tid&quot;] = {&quot;Tidong&quot;},
	[&quot;tie&quot;] = {&quot;Tingal&quot;},
	[&quot;tkk&quot;] = {&quot;Takpa&quot;},
	[&quot;tlw&quot;] = {&quot;South Wemale&quot;},
	[&quot;tmk&quot;] = {&quot;Northwestern Tamang&quot;},
	[&quot;tmp&quot;] = {&quot;Tai Mène&quot;},
	[&quot;tne&quot;] = {&quot;Tinoc Kallahan&quot;},
	[&quot;tnf&quot;] = {&quot;Tangshewi&quot;},
	[&quot;toe&quot;] = {&quot;Tomedes&quot;},
	[&quot;tpw&quot;] = {&quot;Tupí&quot;},
	[&quot;tsf&quot;] = {&quot;Southwestern Tamang&quot;},
	[&quot;unp&quot;] = {&quot;Worora&quot;},
	[&quot;uok&quot;] = {&quot;Uokha&quot;},
	[&quot;uun&quot;] = {&quot;Kulon-Pazeh&quot;},
	[&quot;vki&quot;] = {&quot;Ija-Zuba&quot;},
	[&quot;wgw&quot;] = {&quot;Wagawaga&quot;},
	[&quot;wit&quot;] = {&quot;Wintu&quot;},
	[&quot;wiw&quot;] = {&quot;Wirangu&quot;},
	[&quot;wra&quot;] = {&quot;Warapu&quot;},
	[&quot;wrd&quot;] = {&quot;Warduji&quot;},
	[&quot;wya&quot;] = {&quot;Wyandot&quot;},
	[&quot;xba&quot;] = {&quot;Kamba (Brazil)&quot;},
	[&quot;xbx&quot;] = {&quot;Kabixí&quot;},
	[&quot;xia&quot;] = {&quot;Xiandao&quot;},
	[&quot;xip&quot;] = {&quot;Xipináwa&quot;},
	[&quot;xkh&quot;] = {&quot;Karahawyana&quot;},
	[&quot;xrq&quot;] = {&quot;Karranga&quot;},
	[&quot;xss&quot;] = {&quot;Assan&quot;},
	[&quot;xtz&quot;] = {&quot;Tasmanian&quot;},
	[&quot;ybd&quot;] = {&quot;Yangbye&quot;},
	[&quot;yds&quot;] = {&quot;Yiddish Sign Language&quot;},
	[&quot;yen&quot;] = {&quot;Yendang&quot;},
	[&quot;yiy&quot;] = {&quot;Yir Yoront&quot;},
	[&quot;yma&quot;] = {&quot;Yamphe&quot;},
	[&quot;ymt&quot;] = {&quot;Mator-Taygi-Karagas&quot;},
	[&quot;ynh&quot;] = {&quot;Yangho&quot;},
	[&quot;yos&quot;] = {&quot;Yos&quot;},
	[&quot;yri&quot;] = {&quot;Yarí&quot;},
	[&quot;yuu&quot;] = {&quot;Yugh&quot;},
	[&quot;zir&quot;] = {&quot;Ziriya&quot;},
	[&quot;zkb&quot;] = {&quot;Koibal&quot;},
	[&quot;zua&quot;] = {&quot;Zeem&quot;}
	}

return {
	active = active,
	deprecated = deprecated,
	}</text>
      <sha1>jodqt7q1mlmlx8km9vaw9og9yf68a8p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕੋਟ ਗੰਗੂਰਾਏ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114935</id>
    <revision>
      <id>810256</id>
      <parentid>660408</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:34:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810256</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1414" sha1="qfspluw1vk52ss1wwylue5xcx5q4eu3" xml:space="preserve">{{Unreferenced|date=ਜੂਨ 2025}}

'''ਕੋਟ ਗੰਗੂ ਰਾਏ''' [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਲੁਧਿਆਣਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ 24 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਕੋਟ ਗੰਗੂ ਰਾਏ ਪਿੰਡ ਦਾ ਕੋਡ 141113 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕ ਘਰ ਕਟਾਣੀ ਕਲਾਂ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਕਟਾਨੀ ਕਲਾਂ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਬੋਹਾਪੁਰ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਲੱਲ ਕਲਾਂ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਨੀਲੋਂ ਖੁਰਦ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਹਨ। ਕੋਟ ਗੰਗੂ ਰਾਏਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਮਾਛੀਵਾੜਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਦੋਰਾਹਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਲੁਧਿਆਣਾ -2 ਤਹਿਸੀਲ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਖੰਨਾ ਤਹਿਸੀਲ ਹੈ। ਕੋਟ ਗੰਗੂ ਰਾਏ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਾ, ਖੰਨਾ ਅਤੇ ਨਵਾਂਸ਼ਹਿਰ  ਹਨ।

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]</text>
      <sha1>qfspluw1vk52ss1wwylue5xcx5q4eu3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਹੇਲੇਨਾ ਗੁਆਲਿੰਗਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134757</id>
    <revision>
      <id>810265</id>
      <parentid>733348</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:42:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810265</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12872" sha1="kmsxf0yipz29thodnrgfymgjox1m0y5" xml:space="preserve">
{{Infobox person
| name               = ਹੇਲੇਨਾ ਗੁਆਲਿੰਗਾ
| birth_name         = Sumak Helena Sirén Gualinga
| birth_date         = {{birthdate and age|2002|02|27}}
| birth_place        = ਸਾਰਾਯਾਕੂ, ਪਾਸਤਾਜ਼ਾ ਸੂਬਾ, ਇਕਵਾਡੋਰ
| occupation         = ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ
| image              = Helena Gualinga.jpg
| caption            = 2020 ਵਿੱਚ ਹੇਲੇਨਾ ਗੁਆਲਿੰਗਾ
| years_active       = 2019–ਮੌਜੂਦ
| website            = {{unbulleted list|{{Official website|url=https://twitter.com/sumakhelena |name=Twitter}}|{{Official website|url=https://www.instagram.com/helenagualinga/|name=Instagram}}}}
| nationality        = 
| other_names        = 
| citizenship        = 
| education          = 
| alma_mater         = 
| organization       = 
| family             = 
}}
'''ਸੁਮਕ ਹੇਲੇਨਾ ਸਿਰੇਨ ਗੁਆਲਿੰਗਾ''' (ਜਨਮ 27 ਫਰਵਰੀ, 2002) ਇੱਕ ਮੂਲਨਿਵਾਸੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;ElUniverso2019&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.eluniverso.com/noticias/2019/12/11/nota/7641980/helena-gualinga-adolescente-ecuador-que-eleva-su-voz-clima|title=Helena Gualinga, la adolescente que desde Ecuador eleva su voz por el clima|date=2019-12-11|work=El Universo|access-date=2019-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20191212090152/https://www.eluniverso.com/noticias/2019/12/11/nota/7641980/helena-gualinga-adolescente-ecuador-que-eleva-su-voz-clima|archive-date=12 December 2019|language=es}}&lt;/ref&gt;

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਹੇਲੇਨਾ ਦਾ ਜਨਮ ਗੁਆਲਿੰਗਾ 27 ਫਰਵਰੀ, 2002 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਪਸਤਾਜ਼ਾ, ਇਕੂਏਟਰ ਦੇ ਕਿਚਵਾ ਸਰਾਯਕੁ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ।ਉਸਦੀ ਮਾਂ, ਨੋਮੀ ਗੁਆਲਿੰਗਾ ਇਕ ਇਕਵਾਡੋਰ ਦੀ ਕਿਚਵਾ ਮਹਿਲਾ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;ElUniverso2019&quot;/&gt; ਉਸਦੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਕਾਰਕੁਨ ਨੀਨਾ ਗੁਆਲਿੰਗਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਸੀ ਪੈਟਰੀਸੀਆ ਗੁਅਲਿੰਗਾ &lt;ref name=&quot;Castro2020&quot;&gt;{{Cite news|url=https://news.mongabay.com/2020/12/she-goes-and-helps-noemi-gualinga-ecuadors-mother-of-the-jungle/|title='She goes and helps': Noemí Gualinga, Ecuador's mother of the jungle|last=Castro|first=Mayuri|date=2020-12-13|work=Mongabay|access-date=2021-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20210126035459/https://news.mongabay.com/2020/12/she-goes-and-helps-noemi-gualinga-ecuadors-mother-of-the-jungle/|archive-date=2021-01-26|language=en-US}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਨਾਨੀ ਕ੍ਰਿਸਟਿਨਾ ਗੁਆਲਿੰਗਾ ਐਮਾਜ਼ਾਨ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;Ecoheroes&quot;&gt;{{Cite book|title=Ecohéroes: 100 voces por la salud del planeta|last=Carlos Fresneda|first=Puerto|publisher=RBA Libros|year=2020|isbn=9788491877172|quote=En la Amazonia, las guardianas de la Pachamama (Madre Tierra) han sido secularmente las mujeres. Nina Gualinga (nacida en 1994) es la heredera de una largea tradición que viene de su abuela Cristina, de su madre Noemí y de su tía Patricia, amenazada de muerte por defender su tierra frente al hostigamiento de las grandes corporaciones petroleras, mineras or madereras.}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਐਂਡਰਸ ਸਰਨ ਹਨ ਜੋ ਤੁਰਕੁ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਭੂਗੋਲ ਅਤੇ ਭੂਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਫਿਨਿਸ਼ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;EcuadorTimes2019&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.ecuadortimes.net/helena-gualinga-who-is-the-young-voice-against-climate-change/|title=Helena Gualinga: Who is the young voice against climate change?|date=13 December 2019|work=Ecuador Times|access-date=2021-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20210115211755/https://www.ecuadortimes.net/helena-gualinga-who-is-the-young-voice-against-climate-change/|archive-date=15 January 2021|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

ਗੁਆਲਿੰਗਾ ਦਾ ਜਨਮ ਪੱਕਾਜ਼ਾ, ਇਕੂਏਟਰ ਦੇ ਸਰਾਯਕੂ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਅੱਲ੍ਹੜ ਉਮਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਪਾਰਗਸ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕੁ, ਫਿਨਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ, ਜਿਥੋਂ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਆਏ ਸਨ। ਉਹ ਕੈਥੇਡਰਲ ਦੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Koutonen2019&quot;/&gt;

ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਗੁਆਲਿੰਗਾ ਨੇ ਵੱਡੀਆਂ ਤੇਲ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਅਤੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦਿਆ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;ElUniverso2019&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Koutonen2019&quot;/&gt; ਉਸ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਕਈ ਨੇਤਾ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਕ ਟਕਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗਵਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਯੇਲ ਲਈ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਵੈਇੱਛਤ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਵਸਰ ਵਜੋਂ ਵੇਖਦੀ ਹੈ।

== ਸਰਗਰਮਤਾ ==
ਗੁਆਲਿੰਗਾ ਸਰਾਯਕੂ ਸਥਾਨਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਬੁਲਾਰਾ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਵਿਚ [[ਏਕੁਆਦੋਰ|ਏਕਆਦੋਰ]] ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਤੇਲ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Koutonen2019&quot;&gt;{{Cite news|url=https://yle.fi/uutiset/3-11014920|title=Helena Sirén Gualinga, 17, taistelee ilmastonmuutosta vastaan Greta Thunbergin taustalla: &quot;Tämä ei ollut valinta, synnyin tämän keskelle&quot;|last=Koutonen|first=Jouni|date=11 October 2019|work=Yle Uutiset|access-date=2019-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20191106130041/https://yle.fi/uutiset/3-11014920|archive-date=6 November 2019|language=fi}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਨੀਤੀ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦਿਆਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Foggin2020&quot;&gt;{{Cite web|url=https://latinamericareports.com/helena-gualinga-voice-indigenous-communities-fight-climate-change/4192/|title=Helena Gualinga is a voice for indigenous communities in the fight against climate change|last=Foggin|first=Sophie|date=2020-01-31|website=Latin America Reports|language=en-US|archive-url=https://web.archive.org/web/20210311153820/https://latinamericareports.com/helena-gualinga-voice-indigenous-communities-fight-climate-change/4192/|archive-date=2021-03-11|access-date=2020-05-06}}&lt;/ref&gt;

ਉਹ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ, ਐਮਾਜ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਅੱਗ, ਮਾਰੂਥਲਕਰਨ, ਸਿੱਧੀ ਤਬਾਹੀ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੀ ਬਿਮਾਰੀ ਅਤੇ ਪਹਾੜ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਉੱਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪਿਘਲ ਰਹੀ ਬਰਫ਼ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਮਿਉਨਿਟੀ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੇਖਣਯੋਗ ਰਹੇ ਹਨ। ਗੁਆਲਿੰਗਾ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਪਣੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਿਛੋਕੜ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਲਵਾਯੂ ਤਬਦੀਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੁਕ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;Koutonen2019&quot;/&gt;

ਹੇਲੇਨਾ ਗੁਆਲਿੰਗਾ ਨੇ [[ਮਾਦਰੀਦ|ਮੈਡ੍ਰਿਡ]], ਸਪੇਨ ਵਿਚ ਸੀ.ਓ.ਪੀ. 25 ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਉਸਨੇ ਏਕਵਾਦੋਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਸਥਾਨਕ ਜ਼ਮੀਨ 'ਚੋਂ ਤੇਲ ਕੱਢਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਚਿੰਤਾ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ: “ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਮੌਸਮੀ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਪਰਾਧ ਹੈ।” ਉਸਨੇ ਏਕਵਾਦੋਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੌਰਾਨ ਐਮਾਜ਼ਾਨ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਣ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ 2019 ਏਕਵਾਦੋਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਈਆਂ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਵੇ।&lt;ref name=&quot;ElComercio2019&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.elcomercio.com/tendencias/helena-gualinga-sarayaku-ecuador-cop25.html|title=La adolescente Helena Gualinga, activista del pueblo Sarayaku, arremetió contra el Gobierno de Ecuador en la COP25 de Madrid|date=11 December 2019|website=El Comercio|archive-url=https://web.archive.org/web/20191212103032/https://www.elcomercio.com/tendencias/helena-gualinga-sarayaku-ecuador-cop25.html|archive-date=12 December 2019|access-date=2019-12-12}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਿਆਂਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦੀ ਘਾਟ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਵੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ।

ਉਸਨੇ 24 ਜਨਵਰੀ, 2020 ਨੂੰ ਹੋਰ 150 ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ [https://pollutersout.org/ &quot;ਪਲੂਟਰਸ ਆਊਟ] &quot; ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;Foggin2020&quot;/&gt; ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਪਟੀਸ਼ਨ &quot;ਮੰਗ ਹੈ ਕਿ ਪੈਟਰੀਸੀਆ ਐਸਪਿਨੋਸਾ , ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਬਾਰੇ ਫਰੇਮਵਰਕ ਸੰਮੇਲਨ (ਯੂ.ਐੱਨ.ਐੱਫ. ਸੀ. ਸੀ.) ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਸੈਕਟਰੀ , ਸੀਓਪੀ 26 ਲਈ ਜੀਵਾਸੀ ਬਾਲਣ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਫੰਡਿੰਗ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰੋ!&quot; &lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Cite web|url=https://pollutersout.org/our-petition|title=Our Petition|website=Polluters Out|language=en-US|access-date=2020-05-06|archive-date=2020-05-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20200504153240/https://pollutersout.org/our-petition|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
&lt;references /&gt;
== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* [https://pollutersout.org/ Polluters ਆਉਟ],{{Webarchive|url=https://archive.today/20210331180550/https://pollutersout.org/ |date=31 ਮਾਰਚ 2021 }}</text>
      <sha1>kmsxf0yipz29thodnrgfymgjox1m0y5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810266</id>
      <parentid>810265</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:43:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810266</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12850" sha1="8sfe9uqy4bt8ococy3gsjhzxbk4xc1j" xml:space="preserve">
{{Infobox person
| name               = ਹੇਲੇਨਾ ਗੁਆਲਿੰਗਾ
| birth_name         = Sumak Helena Sirén Gualinga
| birth_date         = 2002-02-27
| birth_place        = ਸਾਰਾਯਾਕੂ, ਪਾਸਤਾਜ਼ਾ ਸੂਬਾ, ਇਕਵਾਡੋਰ
| occupation         = ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ
| image              = Helena Gualinga.jpg
| caption            = 2020 ਵਿੱਚ ਹੇਲੇਨਾ ਗੁਆਲਿੰਗਾ
| years_active       = 2019–ਮੌਜੂਦ
| website            = {{unbulleted list|{{Official website|url=https://twitter.com/sumakhelena |name=Twitter}}|{{Official website|url=https://www.instagram.com/helenagualinga/|name=Instagram}}}}
| nationality        = 
| other_names        = 
| citizenship        = 
| education          = 
| alma_mater         = 
| organization       = 
| family             = 
}}
'''ਸੁਮਕ ਹੇਲੇਨਾ ਸਿਰੇਨ ਗੁਆਲਿੰਗਾ''' (ਜਨਮ 27 ਫਰਵਰੀ, 2002) ਇੱਕ ਮੂਲਨਿਵਾਸੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;ElUniverso2019&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.eluniverso.com/noticias/2019/12/11/nota/7641980/helena-gualinga-adolescente-ecuador-que-eleva-su-voz-clima|title=Helena Gualinga, la adolescente que desde Ecuador eleva su voz por el clima|date=2019-12-11|work=El Universo|access-date=2019-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20191212090152/https://www.eluniverso.com/noticias/2019/12/11/nota/7641980/helena-gualinga-adolescente-ecuador-que-eleva-su-voz-clima|archive-date=12 December 2019|language=es}}&lt;/ref&gt;

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਹੇਲੇਨਾ ਦਾ ਜਨਮ ਗੁਆਲਿੰਗਾ 27 ਫਰਵਰੀ, 2002 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਪਸਤਾਜ਼ਾ, ਇਕੂਏਟਰ ਦੇ ਕਿਚਵਾ ਸਰਾਯਕੁ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ।ਉਸਦੀ ਮਾਂ, ਨੋਮੀ ਗੁਆਲਿੰਗਾ ਇਕ ਇਕਵਾਡੋਰ ਦੀ ਕਿਚਵਾ ਮਹਿਲਾ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;ElUniverso2019&quot;/&gt; ਉਸਦੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਕਾਰਕੁਨ ਨੀਨਾ ਗੁਆਲਿੰਗਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਸੀ ਪੈਟਰੀਸੀਆ ਗੁਅਲਿੰਗਾ &lt;ref name=&quot;Castro2020&quot;&gt;{{Cite news|url=https://news.mongabay.com/2020/12/she-goes-and-helps-noemi-gualinga-ecuadors-mother-of-the-jungle/|title='She goes and helps': Noemí Gualinga, Ecuador's mother of the jungle|last=Castro|first=Mayuri|date=2020-12-13|work=Mongabay|access-date=2021-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20210126035459/https://news.mongabay.com/2020/12/she-goes-and-helps-noemi-gualinga-ecuadors-mother-of-the-jungle/|archive-date=2021-01-26|language=en-US}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਨਾਨੀ ਕ੍ਰਿਸਟਿਨਾ ਗੁਆਲਿੰਗਾ ਐਮਾਜ਼ਾਨ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;Ecoheroes&quot;&gt;{{Cite book|title=Ecohéroes: 100 voces por la salud del planeta|last=Carlos Fresneda|first=Puerto|publisher=RBA Libros|year=2020|isbn=9788491877172|quote=En la Amazonia, las guardianas de la Pachamama (Madre Tierra) han sido secularmente las mujeres. Nina Gualinga (nacida en 1994) es la heredera de una largea tradición que viene de su abuela Cristina, de su madre Noemí y de su tía Patricia, amenazada de muerte por defender su tierra frente al hostigamiento de las grandes corporaciones petroleras, mineras or madereras.}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਐਂਡਰਸ ਸਰਨ ਹਨ ਜੋ ਤੁਰਕੁ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਭੂਗੋਲ ਅਤੇ ਭੂਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਫਿਨਿਸ਼ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;EcuadorTimes2019&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.ecuadortimes.net/helena-gualinga-who-is-the-young-voice-against-climate-change/|title=Helena Gualinga: Who is the young voice against climate change?|date=13 December 2019|work=Ecuador Times|access-date=2021-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20210115211755/https://www.ecuadortimes.net/helena-gualinga-who-is-the-young-voice-against-climate-change/|archive-date=15 January 2021|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

ਗੁਆਲਿੰਗਾ ਦਾ ਜਨਮ ਪੱਕਾਜ਼ਾ, ਇਕੂਏਟਰ ਦੇ ਸਰਾਯਕੂ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਅੱਲ੍ਹੜ ਉਮਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਪਾਰਗਸ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕੁ, ਫਿਨਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ, ਜਿਥੋਂ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਆਏ ਸਨ। ਉਹ ਕੈਥੇਡਰਲ ਦੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Koutonen2019&quot;/&gt;

ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਗੁਆਲਿੰਗਾ ਨੇ ਵੱਡੀਆਂ ਤੇਲ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਅਤੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦਿਆ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;ElUniverso2019&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Koutonen2019&quot;/&gt; ਉਸ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਕਈ ਨੇਤਾ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਕ ਟਕਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗਵਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਯੇਲ ਲਈ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਵੈਇੱਛਤ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਵਸਰ ਵਜੋਂ ਵੇਖਦੀ ਹੈ।

== ਸਰਗਰਮਤਾ ==
ਗੁਆਲਿੰਗਾ ਸਰਾਯਕੂ ਸਥਾਨਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਬੁਲਾਰਾ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਵਿਚ [[ਏਕੁਆਦੋਰ|ਏਕਆਦੋਰ]] ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਤੇਲ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Koutonen2019&quot;&gt;{{Cite news|url=https://yle.fi/uutiset/3-11014920|title=Helena Sirén Gualinga, 17, taistelee ilmastonmuutosta vastaan Greta Thunbergin taustalla: &quot;Tämä ei ollut valinta, synnyin tämän keskelle&quot;|last=Koutonen|first=Jouni|date=11 October 2019|work=Yle Uutiset|access-date=2019-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20191106130041/https://yle.fi/uutiset/3-11014920|archive-date=6 November 2019|language=fi}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਨੀਤੀ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦਿਆਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Foggin2020&quot;&gt;{{Cite web|url=https://latinamericareports.com/helena-gualinga-voice-indigenous-communities-fight-climate-change/4192/|title=Helena Gualinga is a voice for indigenous communities in the fight against climate change|last=Foggin|first=Sophie|date=2020-01-31|website=Latin America Reports|language=en-US|archive-url=https://web.archive.org/web/20210311153820/https://latinamericareports.com/helena-gualinga-voice-indigenous-communities-fight-climate-change/4192/|archive-date=2021-03-11|access-date=2020-05-06}}&lt;/ref&gt;

ਉਹ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ, ਐਮਾਜ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਅੱਗ, ਮਾਰੂਥਲਕਰਨ, ਸਿੱਧੀ ਤਬਾਹੀ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੀ ਬਿਮਾਰੀ ਅਤੇ ਪਹਾੜ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਉੱਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪਿਘਲ ਰਹੀ ਬਰਫ਼ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਮਿਉਨਿਟੀ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੇਖਣਯੋਗ ਰਹੇ ਹਨ। ਗੁਆਲਿੰਗਾ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਪਣੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਿਛੋਕੜ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਲਵਾਯੂ ਤਬਦੀਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੁਕ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;Koutonen2019&quot;/&gt;

ਹੇਲੇਨਾ ਗੁਆਲਿੰਗਾ ਨੇ [[ਮਾਦਰੀਦ|ਮੈਡ੍ਰਿਡ]], ਸਪੇਨ ਵਿਚ ਸੀ.ਓ.ਪੀ. 25 ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਉਸਨੇ ਏਕਵਾਦੋਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਸਥਾਨਕ ਜ਼ਮੀਨ 'ਚੋਂ ਤੇਲ ਕੱਢਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਚਿੰਤਾ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ: “ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਮੌਸਮੀ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਪਰਾਧ ਹੈ।” ਉਸਨੇ ਏਕਵਾਦੋਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੌਰਾਨ ਐਮਾਜ਼ਾਨ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਣ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ 2019 ਏਕਵਾਦੋਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਈਆਂ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਵੇ।&lt;ref name=&quot;ElComercio2019&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.elcomercio.com/tendencias/helena-gualinga-sarayaku-ecuador-cop25.html|title=La adolescente Helena Gualinga, activista del pueblo Sarayaku, arremetió contra el Gobierno de Ecuador en la COP25 de Madrid|date=11 December 2019|website=El Comercio|archive-url=https://web.archive.org/web/20191212103032/https://www.elcomercio.com/tendencias/helena-gualinga-sarayaku-ecuador-cop25.html|archive-date=12 December 2019|access-date=2019-12-12}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਿਆਂਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦੀ ਘਾਟ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਵੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ।

ਉਸਨੇ 24 ਜਨਵਰੀ, 2020 ਨੂੰ ਹੋਰ 150 ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ [https://pollutersout.org/ &quot;ਪਲੂਟਰਸ ਆਊਟ] &quot; ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;Foggin2020&quot;/&gt; ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਪਟੀਸ਼ਨ &quot;ਮੰਗ ਹੈ ਕਿ ਪੈਟਰੀਸੀਆ ਐਸਪਿਨੋਸਾ , ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਬਾਰੇ ਫਰੇਮਵਰਕ ਸੰਮੇਲਨ (ਯੂ.ਐੱਨ.ਐੱਫ. ਸੀ. ਸੀ.) ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਸੈਕਟਰੀ , ਸੀਓਪੀ 26 ਲਈ ਜੀਵਾਸੀ ਬਾਲਣ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਫੰਡਿੰਗ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰੋ!&quot; &lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Cite web|url=https://pollutersout.org/our-petition|title=Our Petition|website=Polluters Out|language=en-US|access-date=2020-05-06|archive-date=2020-05-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20200504153240/https://pollutersout.org/our-petition|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
&lt;references /&gt;
== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* [https://pollutersout.org/ Polluters ਆਉਟ],{{Webarchive|url=https://archive.today/20210331180550/https://pollutersout.org/ |date=31 ਮਾਰਚ 2021 }}</text>
      <sha1>8sfe9uqy4bt8ococy3gsjhzxbk4xc1j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼ੂਦਰ: ਦਿ ਰਾਈਜ਼ਿੰਗ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>141222</id>
    <revision>
      <id>810253</id>
      <parentid>676024</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:31:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810253</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5462" sha1="hz1yjwxhsnyui6vpw1znnbbpig0tz7z" xml:space="preserve">{{Cleanup infobox}}{{Infobox film
| name = Shudra: The Rising
| image = Shudra_the_rising_poster.jpg
| alt = &lt;!-- see WP:ALT --&gt;
| caption = ''A Poster of Shudra&amp;nbsp;— The Rising''
| director = [[Sanjiv Jaiswal]]
| producer = [[Sanjiv Jaiswal]]
| writer = [[Sanjiv Jaiswal]] (story &amp; dialogue)
| starring = [[Shree Dhar Dubey]]&lt;br /&gt;Kirran Sharad&lt;br /&gt;Praveen Baby
| music = [[Jaan Nissar Lone]]
| cinematography =Pratik Deora
| editing = Krishan shukla
| released = 
| runtime = 120 minutes
| country = India
| language = Hindi
| budget =
| gross = 
}}
'''ਸ਼ੂਦਰ: ਦਿ ਰਾਈਜ਼ਿੰਗ'''  [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] -ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਇੱਕ ਫ਼ਿਲਮ ਹੈ ਇਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਰਣ ਵਿਵਸਥਾ|ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ]], ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਵਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਜੀਵ ਜੈਸਵਾਲ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਹੈ ਅਤੇ ਡਾ [[ਭੀਮਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ|ਬੀ ਆਰ ਅੰਬੇਡਕਰ]] ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ।

ਫ਼ਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ [[ਲਖਨਊ]] ਦੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। &lt;ref&gt;http://mobiletoi.timesofindia.com/mobile.aspx?article=yes&amp;pageid=38&amp;sectid=edid=&amp;edlabel=CAP&amp;mydateHid=18-09-2012&amp;pubname=Times+of+India+-+Delhi&amp;edname=&amp;articleid=Ar03800&amp;publabel=TOI {{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=March 2022}}&lt;/ref&gt;

== ਪਲਾਟ ==
''ਸ਼ੂਦਰ: ਦਿ ਰਾਈਜ਼ਿੰਗ'' [[ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸੱਭਿਅਤਾ|ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ]] ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।

ਫ਼ਿਲਮ [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਰਣ ਵਿਵਸਥਾ|ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ]] ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਇਕਾਈਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ - ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਖੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ । ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਭਾਗ ਪੱਛਮੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਰੀਅਨ ਨਸਲ ਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਕਬੀਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ, ਮਨੂੰ ਰਿਸ਼ੀ, ਇੱਕ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਥਾਨਕ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਫਿਰ ਜ਼ਾਲਮ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਦਬਾਇਆ ਅਤੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਸ਼ੂਦਰਾਂ 'ਤੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਿੱਟਿਆਂ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੰਟੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਲੰਮਾ ਪੱਤਾ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਘੜਾ ਲਟਕਾਉਣਾ।

== ਰਿਸੈਪਸ਼ਨ ==
ਅਕਤੂਬਰ 2012 ਵਿੱਚ, ਦੋ [[ਹਿੰਦੂਤਵ|ਹਿੰਦੂਤਵੀ]] ਸੰਗਠਨਾਂ - [[ਵਿਸ਼ਵ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਸ਼ਦ|ਵਿਸ਼ਵ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ]] ਅਤੇ ਬਜਰੰਗ ਦਲ - ਨੇ ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਨਾ ਦਿਖਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਚਿੱਤਰਣ ਜਾਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਨੂੰ ਵਧਾਏਗਾ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਇਸ ਦਾ ਚਿੱਤਰਣ ਅਨਾਦਰਵਾਦੀ ਸੀ। &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-10-13/lucknow/34430446_1_upper-castes-dalits-thakurs|title=Saffron brigade demands ban on movie 'Shudra-The Rising'|last=Ashish Tripathi, TNN 13 Oct 2012, 07.46PM IST|date=2012-10-13|website=[[The Times of India]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20130527113449/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-10-13/lucknow/34430446_1_upper-castes-dalits-thakurs|archive-date=2013-05-27|access-date=2012-11-12}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:2012 ਦੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ]]</text>
      <sha1>hz1yjwxhsnyui6vpw1znnbbpig0tz7z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MichealKal</title>
    <ns>3</ns>
    <id>141272</id>
    <revision>
      <id>810311</id>
      <parentid>599567</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T06:25:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Rachmat04</username>
        <id>11724</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rachmat04 ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Micheal Kaluba]] ਨੂੰ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MichealKal]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: Automatically moved page while renaming the user &quot;[[Special:CentralAuth/Micheal Kaluba|Micheal Kaluba]]&quot; to &quot;[[Special:CentralAuth/MichealKal|MichealKal]]&quot;</comment>
      <origin>599567</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="242" sha1="qhr4wii3t6fzpk4x12ah8tocgr7o96p" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Micheal Kaluba}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 10:50, 15 ਅਪਰੈਲ 2022 (UTC)</text>
      <sha1>qhr4wii3t6fzpk4x12ah8tocgr7o96p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਟਲ ਸੇਤੂ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>147883</id>
    <revision>
      <id>810270</id>
      <parentid>628162</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:50:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810270</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5024" sha1="b4vnp2q16f6oy41ak53pd5zqqoabolj" xml:space="preserve">{{Infobox bridge
| name = ਅਟਲ ਸੇਤੂ
| native_name = 
| native_name_lang = 
| image = Basas1.jpg
| image_upright = 
| alt = 
| caption = ਅਟਲ ਸੇਤੂ
| coordinates = 
| os_grid_reference = 
| carries = ਦੁਨੇਰਾ ਤੋਂ ਬਸੋਹਲੀ ਰੋਡ
| crosses = [[ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ]]
| locale = 
| official_name = ਅਟਲ ਸੇਤੂ
| other_name = 
| named_for = [[ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ]]
| owner = 
| maint = 
| heritage = 
| id_type = 
| website = 
| preceded = 
| followed = 
| design = 
| material = 
| material1 = 
| material2 = 
| length = 592 m
| width = 
| height = 
| depth = 
| traversable = 
| towpath = 
| mainspan = 
| number_spans = 
| piers_in_water = 
| load = 
| clearance_above = 
| clearance_below = 
| life = 
| architect = 
| designer = 
| winner = 
| contracted_designer = 
| engineering = 
| builder = 
| fabricator = 
| begin = 
| complete = 
| cost = 
| open = 
| inaugurated = 24 ਦਸੰਬਰ 2015
| rebuilt = 
| collapsed = 
| closed = 
| replaces = 
| traffic = 
| toll = 
| id = 
| map_type = 
| map_relief = 
| map_dot_label = 
| map_image = 
| map_size = 
| map_alt = 
| map_caption = 
}}'''ਅਟਲ ਸੇਤੂ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Atal Setu'''), ਕਠੂਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਾਸ਼ੋਲੀ ਕਸਬੇ ਨੇੜੇ [[ਰਾਵੀ|ਰਾਵੀ ਨਦੀ]] 'ਤੇ 592-ਮੀਟਰ (1,942 ਫੁੱਟ) ਲੰਬਾ ਕੇਬਲ-ਸਟੇਡ ਪੁਲ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ 24 ਦਸੰਬਰ 2015 ਨੂੰ ਸਾਬਕਾ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ [[ਮਨੋਹਰ ਪਰੀਕਰ|ਮਨੋਹਰ ਪਾਰੀਕਰ]] ਨੇ ਚਾਲੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਪੁਲ ਬਾਸ਼ੋਲੀ ਅਤੇ ਦੁਨੇਰਾ ਵਿਚਕਾਰ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ (ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼)|ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਅਤੇ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਵਿਚਕਾਰ ਸੜਕ ਸੰਪਰਕ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਲ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਚੌਥਾ ਪੁਲ ਹੈ। ਹੋਰ ਤਿੰਨ ਅਜਿਹੇ ਪੁਲ ਮੁੰਬਈ (ਬਾਂਦਰਾ-ਵਰਲੀ ਸੀਲਿੰਕ), ਇਲਾਹਾਬਾਦ (ਨੈਨੀ) ਅਤੇ ਕੋਲਕਾਤਾ (ਹੁਗਲੀ) ਵਿੱਚ ਹਨ। 

[[ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਦਿੱਲੀ|ਆਈਆਈਟੀ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਨੇ ਇਸ ਪੁਲ ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮਈ 2011 ਵਿੱਚ ਯੂਪੀਏ ਦੀ ਚੇਅਰਪਰਸਨ [[ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ]] ਦੁਆਰਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੁਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਲਾਹਕਾਰ, ਮੈਕਏਲਹਨੀ ਕੰਸਲਟਿੰਗ ਸਰਵਿਸਿਜ਼ ਲਿਮਿਟੇਡ (ਪਹਿਲਾਂ ਇਨਫਿਨਿਟੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਲਿਮਿਟੇਡ) ਦੁਆਰਾ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੁਲ ਦਾ ਨਾਂ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਬਾਜਪਾਈ|ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ]] ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਤੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.tribuneindia.com/news/jammu-kashmir/atal-setu-opens-to-improve-connectivity-with-hp-punjab/174885.html|title=Atal Setu opens, to improve connectivity with HP, Punjab|work=[[The Tribune (Chandigarh)|The Tribune]]|access-date=25 December 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.jagran.com/news/national-vajpayees-birthday-present-atal-setu-dedicated-to-country-13348934.html|title=Vajpayees birthday present atal setu dedicated to country (हिमाचल व पंजाब को जम्मू-कश्मीर के और भी करीब लाने वाला केबल ब्रिज गुरुवार को देश को समर्पित हो गया। रक्षामंत्री मनोहर पर्रिकर ने अटल सेतु का उद्घाटन किया।)|work=Jagran|access-date=25 December 2015|language=Hindi}}&lt;/ref&gt;[[ਤਸਵੀਰ:Atal_setu.jpg|thumb| '''ਨਿਰਮਾਣ ਦੌਰਾਨ ਅਟਲ ਸੇਤੂ'''|center]]
== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}</text>
      <sha1>b4vnp2q16f6oy41ak53pd5zqqoabolj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>2</title>
    <ns>0</ns>
    <id>158421</id>
    <revision>
      <id>810314</id>
      <parentid>794440</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T08:03:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>RustaviOri</username>
        <id>54944</id>
      </contributor>
      <origin>810314</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="476" sha1="hty35j5axb3u9c0du8kemjqe4tibwrz" xml:space="preserve">{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}}
ਇਹ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਅੱਖਰ ਹੈ। ਰੋਮਨ ਲਿੱਪੀ  ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ 2 ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

[[File:Modified Futura Number 2.png]]

==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀ==
{{commonscat|੨}}
* [http://www.advancedcentrepunjabi.org/cardinals.asp?id=1 ਗਿਣਤੀ ਸਿਖਣ ਦੀ ਸਾਈਟ]

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

{{ਅਧਾਰ}}</text>
      <sha1>hty35j5axb3u9c0du8kemjqe4tibwrz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਯੋਲੈਂਡ ਹੈਂਡਰਸਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>160237</id>
    <revision>
      <id>810255</id>
      <parentid>743049</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:32:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810255</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7828" sha1="7d7k8iwontr94cfovplts598uv0sa0b" xml:space="preserve">'''ਯੋਲੈਂਡ ਹੈਂਡਰਸਨ''' (14 ਜਨਵਰੀ 1934 – 5 ਦਸੰਬਰ 2015) ਇੱਕ [[ਕਰਾਚੀ|ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]] ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਅਧਿਆਪਕ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Dawn&quot;&gt;[http://www.dawn.com/2011/10/16/educationist-with-a-heart-of-gold.html &quot;Educationist with a Heart of Gold&quot;], Dawn.com, 16 October 2011.&lt;/ref&gt;

== ਸਿੱਖਿਆ ==
ਯੋਲੈਂਡੇ ਹੈਂਡਰਸਨ ਨੇ 1950 ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਸੇਂਟ ਐਨੀਸ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੀ&lt;ref name=&quot;tube&quot;&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=DsbGeKiizZk Citizens Archive of Pakistan's Oral History Project], YouTube.com; accessed 4 December 2017.&lt;/ref&gt; 1954 ਵਿੱਚ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਸੇਂਟ ਜੋਸੇਫ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਆਪਨ ਪੇਸ਼ਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।

ਉਸਨੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਐਮਏ ਕਰਨ ਲਈ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਲਵਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਉਸਨੇ 1957 ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ&lt;ref name=&quot;Dawn&quot;&gt;[http://www.dawn.com/2011/10/16/educationist-with-a-heart-of-gold.html &quot;Educationist with a Heart of Gold&quot;], Dawn.com, 16 October 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://tribune.com.pk/story/1004713/mrs-hendersons-pupils-will-cherish-her-legacy/ Profile], ''The Express Tribune'', 6 December 2015.&lt;/ref&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਿਤਾ ਸਟੀਫਨ ਰੇਮੰਡ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਸੇਂਟ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਨ, ਉਸਨੇ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਅਧਿਆਪਨ ਕੈਰੀਅਰ 34 ਸਾਲ ਚੱਲਿਆ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref name=&quot;Dawn&quot;&gt;[http://www.dawn.com/2011/10/16/educationist-with-a-heart-of-gold.html &quot;Educationist with a Heart of Gold&quot;], Dawn.com, 16 October 2011.&lt;/ref&gt;

ਰੇਮੰਡ ਨੂੰ [[ਕਰਿਸਚਅਨ ਵੌਇਸ (ਅਖ਼ਬਾਰ)|ਕ੍ਰਿਸ਼ਚੀਅਨ ਵਾਇਸ]] ਵਿੱਚ ਮਰਹੂਮ ਬਿਸ਼ਪ ਐਂਥਨੀ ਥੀਓਡੋਰ ਲੋਬੋ ਦੀ 2013 ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਵਿੱਚ &quot;ਇੱਕ ਵਿਦਿਅਕ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਅਤੇ ਨੇਤਾ&quot; ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸੇਂਟ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੀ ਅਧਿਆਪਕ ਸਿਖਲਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;&quot;Bishop Lobo obituary&quot;, ''Christian Voice'', 10 March 2013.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;tube&quot;&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=DsbGeKiizZk Citizens Archive of Pakistan's Oral History Project], YouTube.com; accessed 4 December 2017.&lt;/ref&gt;

ਹੈਂਡਰਸਨ ਨੇ 1991 ਵਿੱਚ ਸੇਂਟ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਵਿਖੇ &quot;ਓ&quot; ਲੈਵਲ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਦੀ ਹੈੱਡਮਿਸਟ੍ਰੈਸ ਵਜੋਂ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਸੇਂਟ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਦਾ &quot;ਓ&quot; ਲੈਵਲ ਵਿਭਾਗ ਉਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੰਸਥਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੰਭੀਰ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ, ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;Dawn&quot;&gt;[http://www.dawn.com/2011/10/16/educationist-with-a-heart-of-gold.html &quot;Educationist with a Heart of Gold&quot;], Dawn.com, 16 October 2011.&lt;/ref&gt;

ਸਿਹਤ ਵਿਗੜਨ ਕਾਰਨ ਹੈਂਡਰਸਨ 2006 ਵਿੱਚ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ &quot;ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਦੀ ਬਜਾਏ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਾਠਾਂ ਅਤੇ ਚਰਿੱਤਰ ਵਿਕਾਸ 'ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ।&quot;&lt;ref name=&quot;dawn&quot;&gt;[http://www.dawn.com/2011/05/01/service-to-god-and-country &quot;Service to God and Country&quot;], Dawn.com, 1 May 2011.&lt;/ref&gt;

18 ਅਕਤੂਬਰ, 2010 ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੀ 150ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ 'ਤੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਮਿਲਨ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦੇ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ &quot;ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਆਰੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਅਤੇ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ&quot;&lt;ref&gt;[http://tribune.com.pk/story/63998/st-patricks-high-school-spends-a-night-remembering-its-legends &quot;St Patrick's High School spends a night remembering its Legends&quot;], ''The Express Tribune'', 18 October 2010.&lt;/ref&gt; ਵਜੋਂ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਰੋਲੈਂਡ ਡੀ ਸੂਜ਼ਾ, ਨੇ ਉਸਨੂੰ &quot;ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ&quot; ਕਿਹਾ ਜੋ ਉਹ ਕਦੇ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Dawn2&quot;&gt;[http://tribune.com.pk/story/958159/a-life-well-lived-for-mrs-henderson-you-are-more-than-the-number-of-as-you-receive/ &quot;A Life Well-Lived&quot;], ''Express Tribune'', 17 September 2015.&lt;/ref&gt;

ਓਲਡ ਪੈਟ੍ਰੀਸ਼ੀਅਨਜ਼ (ਸਕੂਲ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ) ਨੇ 6 ਮਈ, 2011 ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਦੀ 150ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਦੇ ਸਮਾਪਤੀ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਕੈਮਬ੍ਰਿਜ &quot;ਓ&quot; ਪੱਧਰ ਦੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਯੋਲੈਂਡੇ ਹੈਂਡਰਸਨ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਦਿੱਤਾ&lt;ref&gt;[http://www.theoldpatricians.org/goldmedels.htm The Old Patricians website]; accessed 8 April 2012. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130728154617/http://www.theoldpatricians.org/goldmedels.htm|date=28 July 2013}}&lt;/ref&gt;

[[ਦਾ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ|ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ]] ਨੇ ਮਾਰਚ 2013 ਵਿੱਚ ਸੇਂਟ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ, ਮਰਹੂਮ ਬਿਸ਼ਪ ਐਂਥਨੀ ਥੀਓਡੋਰ ਲੋਬੋ ਨੂੰ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ&lt;ref&gt;[http://tribune.com.pk/story/519864/bishop-anthony-lobo-was-a-gentleman-of-the-highest-order-both-humane-and-fearless/ Bishop Lobo was a gentleman of the highest order - both humane and fearless], ''The Express Tribune'', 13 March 2013.&lt;/ref&gt;

== ਮੌਤ ==
5 ਦਸੰਬਰ 2015 ਨੂੰ 81 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕਰਾਚੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤੜੀਆਂ ਦੇ ਕੈਂਸਰ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਸੇਂਟ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਕੈਥੇਡ੍ਰਲ ਵਿਖੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਗੋਰਾ ਕਬਰਿਸਤਾਨ ਵਿਖੇ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;[http://tribune.com.pk/story/1004421/veteran-teacher-mrs-henderson-passes-away-in-karachi/ Mrs Henderson passes away in Karachi], ''The Express Tribune'', 5 December 2015.&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1934]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਔਰਤਾਂ]]</text>
      <sha1>7d7k8iwontr94cfovplts598uv0sa0b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੀਨਾ ਬਾਜ਼ਾਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>164807</id>
    <revision>
      <id>810254</id>
      <parentid>749659</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:32:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810254</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5073" sha1="chql2h4d5wzln7f4j0buxfwhx3ph3kc" xml:space="preserve">'''ਮੀਨਾ ਬਾਜ਼ਾਰ''' ਜਾਂ ਮੀਨਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ([[ਉਰਦੂ]]: مینا بازار , [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]]: मीना बाज़ार, {{Lang-bn|মীনা বাজার}}) ਚੈਰਿਟੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਲਾਭਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਲਈ ਪੈਸਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੇਚਣ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਾਜ਼ਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸ਼ਾਪਿੰਗ ਸੈਂਟਰਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚੂਨ ਸਟੋਰਾਂ ਦਾ ਵੀ ਲਖਾਇਕ ਹੈ।

== ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ==
[[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗਲ]] ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ ਮੀਨਾ ਬਜ਼ਾਰ, ਜਿਸ ਨੂੰ ''ਕੁਹਸ ਰੁਜ਼'' (&quot;ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਦਿਨ&quot;) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਸਿਰਫ਼ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਹੀ ਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਮਰਾਟ ਅਤੇ ਕੁਝ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਕੁਝ ਕੁ ਪੁਰਸ਼ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। &lt;ref&gt;Mukherjee, Soma (2001). p. 80.&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Eraly, Abraham (2007). ''[https://books.google.com/books?id=Zpa8gyGW_twC The Mughal World: Life in India's Last Golden Age]''. Penguin Books India. {{ISBN|0143102621}}. p. 70.&lt;/ref&gt;

[[ਨੌਰੋਜ਼|ਨੋਰੋਜ਼]] (ਨਵੇਂ ਸਾਲ) ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਦੌਰਾਨ ਬਜ਼ਾਰ  5 ਤੋਂ 8 ਦਿਨ ਖੁਲ੍ਹਦੇ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ [[ਹੁਮਾਯੂੰ]]  ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸੀ, ਪਰ [[ਅਕਬਰ]] ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਬਣਾਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਕੁ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। &lt;ref&gt;Mukherjee, Soma (2001). pp. 102–103.&lt;/ref&gt;

== ਹੋਰ ==
[[ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ, ਮੀਨਾ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਦੇਸ਼ ਦੇ [[ਅਵਧ]] ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ [[ਲਖਨਊ]] ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕੈਸਰਬਾਗ ਦੇ ਇੱਕ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਾ ਵੀ ਨਾਮ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;Zeno Marketing Communications. Inc.&quot;&gt;{{Cite web |title=The Walled Palaces of Kaiserbagh (by Anil Mehrotra Neeta Das) |url=http://travelersindia.com/archive/v6n2/v6n2-walled_palaces.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090129213636/http://travelersindia.com/archive/v6n2/v6n2-walled_palaces.html |archive-date=29 January 2009 |access-date=2009-08-14 |publisher=Zeno Marketing Communications. Inc.}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਬਜ਼ਾਰ ਦਾ ਆਨੰਦ ਨਵਾਬ [[ਵਾਜਿਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ]] ਦੇ ਕੈਸਰਬਾਗ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਾਹੀ ਔਰਤਾਂ ਲਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ। &lt;ref name=&quot;Zeno Marketing Communications. Inc.&quot; /&gt;

[[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ, [[ਸਕੂਲ|ਸਕੂਲਾਂ]], [[ਕਾਲਜ|ਕਾਲਜਾਂ]], [[ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੈਰ-ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ [[ਵਿਦਿਆਰਥੀ]] ਆਪਣੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਲਈ ਪੈਸਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਮੀਨਾ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਦੇ  ਹਨ।

[[ਸੰਯੁਕਤ ਅਰਬ ਅਮੀਰਾਤ]] ਵਿੱਚ, ਮੀਨਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਬੁਰ ਦੁਬਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਸਥਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ। ਸਾਲ 2000 ਤੋਂ ਮੀਨਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।

[[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼]] ਵਿੱਚ, ਮੀਨਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਚੇਨ ਸੁਪਰ ਸ਼ਾਪ ਹੈ।

ਬੀਰਗੰਜ, [[ਨੇਪਾਲ]] ਵਿੱਚ, ਮੀਨਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਇੱਕ ਜਾਣਿਆ-ਪਛਾਣਿਆ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਕਰਿਆਨੇ ਦਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਹੈ ਜੋ ਮਾਇਸਥਾਨ ਮੰਦਿਰ ਤੋਂ ਘੰਟਾਘਰ  ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਪਾਰਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਾਜ਼ਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਜ਼ਾਰ]]</text>
      <sha1>chql2h4d5wzln7f4j0buxfwhx3ph3kc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕੰਡਿਆਲੀ ਪਾਲਕ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>171303</id>
    <revision>
      <id>810264</id>
      <parentid>691815</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:40:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810264</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3571" sha1="r3c0apsstttnlbgjaxzmjttcnqv96ux" xml:space="preserve">
{| class=&quot;infobox biota&quot; style=&quot;text-align: left; width: 200px; font-size: 100%&quot;
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)&quot; |'''ਕੰਡਿਆਲੀ ਪਾਲਕ'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center&quot; |[[File:Emexspinosa.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Emexspinosa.jpg|frameless]]
|-
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;min-width:15em; text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)&quot; |'''''Rumex spinosus'''''
|}
'''ਕੰਡਿਆਲੀ ਪਾਲਕ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]] ਨਾਮ: '''Rumex spinosus'''), ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦੇ ਕੰਡੇ, ਸਪਾਈਨੀ ਡੌਕ, ਜਾਂ ਲੈੱਸਰ ਜੈਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਪੌਲੀਗੋਨੇਸੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਲਾਨਾ ਜੜੀ ਬੂਟੀਆਂ ਵਾਲਾ ਪੌਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਗਰਮ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਨਦੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਰੇਤਲੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਨੇ ਦੱਖਣੀ [[ਆਸਟਰੇਲੀਆ|ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ]] ਦੇ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਦੀਨਾਂ ਵਾਲਾ ਵਿਵਹਾਰ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Yeoh P, Scott JK |title=Emex (Emex australis) |url=http://www.ento.csiro.au/weeds/emex/index.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070903083658/http://www.ento.csiro.au/weeds/emex/index.html |archive-date=2007-09-03 |access-date=2007-08-14 |website=CSIRO Entomology |publisher=CSIRO}}&lt;/ref&gt;

== ਵਰਣਨ ==
ਇਹ ਪੌਦਾ ਇੱਕ ਫੈਲੀ ਬੂਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਪੱਤੇ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਸਾਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਾਲਕ ਵਰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲਿੰਗਾਂ ਦੇ ਫੁੱਲ ਇੱਕੋ ਪੌਦੇ 'ਤੇ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੁੱਛੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪੌਦਾ ਇੱਕ ਸਖ਼ਤ, ਕੰਡੇਦਾਰ ਕੇਸਿੰਗ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੀਜ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਟਹਿਣੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਤਣੇ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੜ੍ਹ ਮੋਟੀ ਅਤੇ ਰਸਦਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੌਦੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਜੜ੍ਹ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤਣੇ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਖਿੱਚ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਤਿੱਖੇ, ਹੰਢਣਸਾਰ ਬੀਜ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਭੱਖੜਾ|ਭੱਖੜੇ]] ਦੇ ਸਮਾਨ ਆਕਾਰ ਦੇ ਬੀਜ) ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।

== ਵਰਤੋਂ ==
ਸਵਾਦ ਵਿੱਚ ਕੌੜਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਇਸਦੇ ਜੜ੍ਹ ਅਤੇ ਪੱਤੇ ਖਾਧੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨਦੀਨ]]</text>
      <sha1>r3c0apsstttnlbgjaxzmjttcnqv96ux</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅੰਬਰੀਨ ਬੱਟ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>175698</id>
    <revision>
      <id>810321</id>
      <parentid>785352</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T10:47:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harry sidhuz</username>
        <id>38365</id>
      </contributor>
      <origin>810321</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10531" sha1="c3kkkua1n5ypyz25yqq8llg1awacyfh" xml:space="preserve"> '''ਅੰਬਰੀਨ ਬੱਟ''' (ਜਨਮ 1969) ਇੱਕ [[ਬੌਸਟਨ|ਬੋਸਟਨ]] -ਅਧਾਰਤ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]] [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਅਮਰੀਕੀ]] ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਦੀਆਂ ਡਰਾਇੰਗਾਂ, ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ, ਪ੍ਰਿੰਟਸ ਅਤੇ [[ਕੋਲਾਜ]] ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਮਿਹਨਤੀ, ਪੇਂਟ ਕੀਤੀਆਂ ਸਵੈ-ਪੋਰਟਰੇਟ ਲਈ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਜੋ ਰਵਾਇਤੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਲਾ ਦੁਆਰਾ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Ambreen Butt&quot;&gt;{{Cite web |title=Ambreen Butt |url=https://www.artinamericamagazine.com/reviews/ambreen-butt/ |access-date=2019-03-03 |website=Art in America |language=en-US}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਹੁਣ ਡੱਲਾਸ, TX ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।
[[Category:Articles with hCards]]
== ਸਿੱਖਿਆ ==
ਬੱਟ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ ਤੋਂ ਰਵਾਇਤੀ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਲਘੂ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਬੈਚਲਰ ਆਫ਼ ਫਾਈਨ ਆਰਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ 1993 ਵਿੱਚ ਬੋਸਟਨ ਚਲੀ ਗਈ ਅਤੇ 1997 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਮੈਸੇਚਿਉਸੇਟਸ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਆਰਟ&lt;ref&gt;Massachusetts College of Art Commencement Program, 1997.&lt;/ref&gt; (ਹੁਣ ਮੈਸੇਚਿਉਸੇਟਸ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਆਰਟ ਐਂਡ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ) ਤੋਂ ਪੇਂਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਫਾਈਨ ਆਰਟਸ ਦੀ ਮਾਸਟਰ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।

== ਕਲਾ ==
ਬੱਟ ਦਾ ਕੰਮ ਉਸ ਦੀ ਦੋ-ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਵਿੱਚ ਜੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ, ਸਜਾਵਟੀ ਪੈਟਰਨਿੰਗ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਲਘੂ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Miller&quot;&gt;{{Cite web |last=Miller |first=Francine Koslow |title=Ambreen Butt at Carroll and Sons |url=http://www.artinamericamagazine.com/reviews/ambreen-butt/ |access-date=March 14, 2014 |website=Art in America}}&lt;/ref&gt; ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਕੰਮ, ''ਆਈ ਐਮ ਮਾਈ ਲੌਸਟ ਡਾਇਮੰਡ (2011),'' [https://www.contemporaryartscenter.org/ ਸਿਨਸਿਨਾਟੀ ਕੰਟੈਂਪਰਰੀ ਆਰਟ ਸੈਂਟਰ] ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ''ਰੀਅਲਮਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਟੀਮੈਸੀ'' ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 20,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਂਗਲਾਂ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ ਵਾਲੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ  ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਆਤਿਸ਼ਬਾਜ਼ੀ ਜਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2019-01-10 |title=I Am My Lost Diamond |url=https://massart.edu/artwork/i-am-my-lost-diamond |access-date=2019-03-03 |website=MassArt |language=en}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਕੰਮ ਬੱਟ ਦੇ ਜੱਦੀ ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਬਚਣ ਦੇ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Ambreen Butt&quot;/&gt; ਉਸ ਨੇ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਮਿਹਨਤੀ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਸਮੱਗਰੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੀਈਟੀ ਫ਼ਿਲਮ, ਧਾਗਾ ਅਤੇ [[ਕੋਲਾਜ]] ਨਾਲ ਅਪਡੇਟ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਅੰਬਰੀਨ ਬੱਟ ਦਾ ਕੰਮ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਘੂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦੇਣ ਲਈ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਬੱਟ ਦਾ ਕੰਮ ਲਿੰਗ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅੰਤਰ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਧਾਰਨਾ, ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਕੈਨਵਸ 'ਤੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਚਿੱਤਰਾਂ ਤੋਂ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Realms of Intimacy: Miniaturist Practice From Pakistan|last=Ludwig|first=Justine|date=2013|publisher=Library of Congress|isbn=9781880593110}}&lt;/ref&gt; ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰਣ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਹੈ। 

ਬੱਟ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿੰਟਮੇਕਿੰਗ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ 2008 ਦੀ ਲੜੀ ''ਡਰਟੀ ਪ੍ਰਿਟੀ'' [[ਖੁਣਾਈ|ਐਚਿੰਗ]], ਸਿਲਕਸਕ੍ਰੀਨ ਅਤੇ ਲਿਥੋਗ੍ਰਾਫੀ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਬਿਨਾਂ ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੀ ਲੜੀ ਐਚਿੰਗ ਅਤੇ ਐਕੁਆਟਿੰਟ ਨੂੰ ਜੋੜਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Carroll&quot;&gt;{{Cite web |title=Ambreen Butt |url=http://carrollandsons.net/artists/butt.php |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140320212444/http://carrollandsons.net/artists/butt.php |archive-date=2014-03-20 |access-date=March 20, 2014 |website=Carroll and Sons Art Gallery}}&lt;/ref&gt;

== ਇਨਾਮ ==
1999 ਵਿੱਚ, ਬੱਟ ਨੇ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਕੰਟੈਂਪਰੇਰੀ ਆਰਟ, ਬੋਸਟਨ ਤੋਂ ਉਦਘਾਟਨੀ ਜੇਮਸ ਅਤੇ ਔਡਰੀ ਫੋਸਟਰ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।  ਉਸੇ ਸਾਲ, ਬੱਟ ਇਜ਼ਾਬੇਲਾ ਸਟੀਵਰਟ ਗਾਰਡਨਰ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਕਲਾਕਾਰ-ਇਨ-ਨਿਵਾਸ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਕਲਾਕਾਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਟੂਡੀਓ ਜਨਤਾ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਜੁੜੀ।  ਉਹ ਸ਼ਾਰਲੋਟ, NC ਵਿੱਚ ਮੈਕਕੋਲ ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਆਰਟ + ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ 2002 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਲਾਕਾਰ-ਇਨ-ਨਿਵਾਸ ਸੀ। ਉਹ ਬੋਸਟਨ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬ੍ਰਦਰ ਥਾਮਸ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ, ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਆਫ ਫਾਈਨ ਆਰਟਸ, ਬੋਸਟਨ ਤੋਂ ਮੌਡ ਮੋਰਗਨ ਇਨਾਮ ਅਤੇ ਜੋਨ ਮਿਸ਼ੇਲ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਗ੍ਰਾਂਟ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤਕਰਤਾ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ। 2009 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਰਟੈਡੀਆ ਅਵਾਰਡ ਮਿਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Ambreen Butt |url=https://artadia.org/artist/ambreen-butt/ |access-date=2019-06-11 |website=Artadia}}&lt;/ref&gt;

== ਚੁਨਿੰਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਇਤਿਹਾਸ ==

; ਸੋਲੋ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀਆਂ

* 2003 - ''ਮੇਰੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਕੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ'', ਵਰਸੇਸਟਰ, ਮੈਸੇਚਿਉਸੇਟਸ, ਆਰਟ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ, 1 ਮਾਰਚ - 11 ਮਈ&lt;ref&gt;Butt, Ambreen, 2003, ''I Must Utter What Comes to My Lips,'' exhibition catalogue, 1 March- 11 May, Worcester Art Museum, Worcester, MA.&lt;/ref&gt;
* 2005 - ''ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਹੀਰੋ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ,'' ਕੁਸਤਰਾ ਟਿਲਟਨ ਗੈਲਰੀ, ਨਿਊਯਾਰਕ, 23 ਜੂਨ - 29 ਜੁਲਾਈ, 2005&lt;ref&gt;Butt, Ambreen, ''I Need A Hero,'' exhibition card, 23 June - 29 July 2005, Kustera Tilton Gallery, New York.&lt;/ref&gt;
* 2019 - ''ਮਾਰਕ ਮਾਈ ਵਰਡਜ਼,'' ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਜਾਇਬ ਘਰ, ਦਸੰਬਰ 7, 2018 - ਅਪ੍ਰੈਲ 14, 2019&lt;ref&gt;Butt, Ambreen, ''Mark My Words,'' exhibition pamphlet, 7 December 2018- 14 April 2019, National Museum of Women in the Arts, Washington, DC.&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* [http://artnewengland.com/ed_review/ambreen-butt/ ਆਰਟ ਨਿਊ ਇੰਗਲੈਂਡ 'ਤੇ ਅੰਬਰੀਨ ਬੱਟ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121101234902/http://artnewengland.com/ed_review/ambreen-butt/ |date=2012-11-01 }}
* [https://www.bostonglobe.com/arts/2012/12/11/cultural-divides-blurred-and-explosive-ambreen-butt-artwork/clA3K5nYEpthG3r1AKeL4H/story.html ਅੰਬਰੀਨ ਬੱਟ ਦੀ ਕਲਾਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਾੜਾ, ਧੁੰਦਲਾ ਅਤੇ ਵਿਸਫੋਟਕ]
* [http://www.uvm.edu/~fleming/index.php?category=exhibitions&amp;page=ambreen ਅੰਬਰੀਨ ਬੱਟ: ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਹੀਰੋ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਫਲੇਮਿੰਗ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਆਫ਼ ਆਰਟ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170219235734/http://www.uvm.edu/~fleming/index.php?category=exhibitions&amp;page=ambreen |date=2017-02-19 }}
* [http://www.boston.com/ae/theater_arts/articles/2006/11/30/a_dreamlike_glimpse_ofthe_cosmic_and_mundane/ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਅਤੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁਪਨੇ ਵਰਗੀ ਝਲਕ]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1969]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>c3kkkua1n5ypyz25yqq8llg1awacyfh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਬਾਹੋਵਾਲ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>182753</id>
    <revision>
      <id>810280</id>
      <parentid>743684</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T17:41:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prodocs</username>
        <id>52614</id>
      </contributor>
      <origin>810280</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6412" sha1="lmcsk4kc90s3mdkp8iw39e5ruwmz9c1" xml:space="preserve">'''ਬਾਹੋਵਾਲ''' ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂਅ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਵਡੇਰੇ ਬਾਹੋ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਪਿਆ। ਜੋ ਜਾਤ ਦਾ ਜੱਟ ਸੀ ਤੇ ਗੋਤ ਵਜੋਂ ਬੈਂਸ। ਬਾਹੋਵਾਲ&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Singh |first=Gurjit |date=2021-03-08 |title=ਪਿੰਡ ਬਾਹੋਵਾਲ, ਡਾਡਾ, ਹਾਰਟਾ ਅਤੇ ਚੱਗਰਾਂ ਨੂੰ ਐਲਾਨਿਆ ਮਾਈਕ੍ਰੋ ਕੰਟੇਨਮੈਂਟ ਜ਼ੋਨ |url=https://www.thestellarnews.com/news/99586 |access-date=2024-03-28 |website=The Stellar News |language=en-US}}&lt;/ref&gt;; ਜਿਸਦਾ ਨਾਂ ਪਹਲਾਂ ਬਾਗਾ ਵਾਲੀ ਸੀ, ਦਾ ਹਦਬਸਤ ਨੰ. 34 ਅਤੇ ਕੁੱਲ ਮਾਲਕੀ 1692 ਏਕੜ ਹੈ, ਲੋਅਰ ਸ਼ਿਵਾਲਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਸਿਆਰਪੁਰ ਤੋਂ 19 ਕਿ.ਮੀ. ਦੱਖਣ ਵੱਲ [[ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ]]-ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸ਼ਾਹਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਮੈਲੀ ਵਾਲੇ ਚੌਅ ਕਿਨਾਰੇ ਘੁੱਗ ਵਸਦਾ ਹੈ। ਮਾਹਿਲਪੁਰ ਇਥੋਂ 3 ਕਿ.ਮੀ. ਹੈ। 

== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਇਸੇ [[ਮਾਹਲਪੁਰ|ਮਾਹਿਲਪੁਰ]] ਦੇ ਵਡੇਰਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਕਦੇ। ਬਾਹੋਵਾਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ, ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਜਾਂ ਆਰਜ਼ੀ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਉਥੇ ਮੌਜੂਦ ਘਣੇ ਅੰਬ ਦੇ ਬਾਗਾਂ ਕਾਰਨ ਬਾਗਾਂ ਵਾਲੀ  ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਮਾਹਿਲਪੁਰ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ 623 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਹ [[ਥਾਨੇਸਰ]] (ਹਰਿਆਣਾ) ਵਿਖੇ [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰਸ਼ ਵਰਧਨ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰਸ਼ ਵਰਧਨ]] ਦਾ ਮਹਮਾਨ ਸੀ। ਇਸੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਪੁਰਖੇ ਵੀ ਮਾਹਿਲਪੁਰ ਦੇ ਜੰਮਪਲ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡ-ਵਡੇਰੇ ਨੇ 400 ਈਸਵੀਂ ਵਿੱਚ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਦੀ ਪਾਕ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਸਿਰੀ ਕੰਠ ਉਰਫ ਥਾਨੇਸਰ ਵਸਾਇਆ ਸੀ, ਨਾਂਅ ਸੀ ਉਸਦਾ ਬੈਂਸ ਬੰਸ ਪੁਸ਼ਭੂਪੀ।

ਬਾਹੋਵਾਲੀਏ ਬੈਂਸਾਂ ਦੇ ਕੁੱਲ-ਮਰਾਸੀ (ਪ੍ਰੋਹਿਤ) ਮੀਆਂ ਕੂੜਾਂ ਤੱਲ੍ਹਣ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਹਿਲਪੁਰ ਦੀ ਦਾਸੋ ਪੱਤੀ ਦੇ ਬਲੀ ਪੁਰਸ਼ ਬਾਹੋ ਬੈਂਸ, ਜਿਸ ਇਸ ਬਾਗਾਵਾਲੀ ਖਿੱਤੇ 'ਚ ਆਪਣੇ ਸਕੇ-ਸੋਧਰਿਆ ਅਤੇ ਟੱਬਰ-ਟੀਰ੍ਹ ਸਮੇਤ ਪੱਕੀ ਰਿਹਇਸ਼ ਕੀਤੀ ਦੀ ਸ਼ਾਖ ਇਵੇਂ ਤੁਰਦੀ ਹੈ: ਦਾਸੋ-ਵੀਰੋ-ਸੱਗਣ-ਉੱਦਰ-ਮੱਖਣ ਭੁਲਾ-'ਬਾਹੋ' (ਜਿਹੜਾ ਬਾਹੋਵਾਲ ਦਾ ਉਸਰੇਈਆ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ) ਮਹਿਮਦ-ਸਕਤਾ-ਦੁਰਗਾ-ਕਮਾਲ-ਫਤਿਹ-ਹੀਰਾ-ਭੂਪ ਸਿੰਘ-ਸੁੱਚਾ ਸਿੰਘ-ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਵਗੈਰਾ (ਜਦ ਤੱਕ ਬਾਹੋਵਾਲ ਤਾਅ ਜਾਤਾਂ, ਕਿਰਤੀ-ਸ਼ਿਲਪੀ, ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ-ਪ੍ਰੌਹਿਤ ਵੀ ਆ ਵਸੇ ਸਨ)। ਬਾਹੋ ਕਰੀਬ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਨੇੜੇ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ,ਕਿ; ਜਦ ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੇ ਲੌਅਰ ਸ਼ਿਵਾਲਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਤਲੇ ਬਜਵਾੜੇ-ਜੈਜੋਂ ਤੱਕ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਈ ਤਾਂ ਮਾਹਿਲਪੁਰ ਖਿੱਤੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇਸ ਗਿਰਦ ਤੁਰਤ ਹੋਰ ਮੋਰਚੇ-ਗੜ੍ਹੀਆ ਉਸਾਰੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਗੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਲੇ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਬਾਹੋਵਾਲ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਕਿਲਾ ਸੀ, ਮਗਰੋਂ; ਜਿਥੇ ਵਸੇਂਦਿਆ ਨੂੰ ਕਿਲੇ ਵਾਲੇ ਸਰਦਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਕਿਲੇ ਵਾਲਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ, ਬਾਹੋਵਾਲ ਦੇ ਛੇ ਗ਼ਦਰੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾਂ ਸਣੇ, ਇੱਕ [[ਗ਼ਦਰੀ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੈਂਸ]] ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹੋਰ ਜਿਹੜੇ ਉੱਘੇ  ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਹ ਸਨ: ਲਿਖਾਰੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਕੂਕਾ (ਨਾਮਧਾਰੀ ਲਹਿਰ), ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ, ਨਰੈਣ ਉਰਫ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ, ਜੀਤਾ ਉਰਫ ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਪਾਲਾ ਸਿੰਘ (ਸਾਰੇ ਗ਼ਦਰ/ਕਿਰਤੀ ਪਾਰਟੀ), ਜ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ, ਬੰਤਾ ਸਿੰਘ (ਸਾਰੇ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ) ਤੇ ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ, ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ (ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ) ਅਤੇ ਚੌਧਰੀ ਰੁਲੀਆਂ ਰਾਮ, ਚੌ. ਸ਼ਰਨ ਦਾਸ, ਪੰਡਿਤ ਵਿਦਿਆ ਸਾਗਰ, ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਚੈਂਚਲ ਸਿੰਘ, ਮਈਆਂ ਸਿੰਘ, ਕਰਮ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਆਦਿ (ਸਾਰੇ ਕਿਸਾਨ-ਮਜ਼ਦੂਰ ਫਰੰਟ ਤੇ ਕੌਮੀ ਲਹਿਰਾ)।&lt;ref&gt;{{Citation |title=ਪਿੰਡ ਬਾਹੋਵਾਲ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ। History Of Village Bahowal |url=https://www.youtube.com/watch?v=t4uWzxEEtlc |language=pa-Guru-IN |access-date=2024-03-28}}&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]</text>
      <sha1>lmcsk4kc90s3mdkp8iw39e5ruwmz9c1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜੋਗ (ਰਾਗ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>189684</id>
    <revision>
      <id>810281</id>
      <parentid>769022</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T18:27:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;Film songs&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1287690820|Jog (raga)]]&quot;</comment>
      <origin>810281</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12986" sha1="tvikecni2iekq00mf280otafhl9ljzk" xml:space="preserve">{{ਅੰਦਾਜ਼}}
'''ਜੋਗ''' ਰਾਗ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ]] ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਾਗ ਹੈ।

== ਜਾਣਕਾਰੀ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!ਥਾਟ 
!ਕਾਫੀ
|-
|ਸੁਰ 
|ਰਿਸ਼ਭ ਤੇ ਧੈਵਤ ਵਰਜਿਤ,ਨਿਸ਼ਾਦ ਕੋਮਲ ਤੇ ਗੰਧਾਰ ਦੋਵੇਂ ਲਗਦੇ ਹਨ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ
ਅਰੋਹ 'ਚ ਸ਼ੁੱਧ ਗੰਧਾਰ(ਗ) ਤੇ ਅਵਰੋਹ 'ਚ ਕੋਮਲ ਗੰਧਾਰ(ਗ)   
|-
|ਜਾਤੀ 
|ਔਡਵ-ਔਡਵ 
|-
|ਅਰੋਹ
|ਸ ਗ ਮ ਪ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਸੰ 
|-
|ਅਵਰੋਹ
|ਸੰ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਪ ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਸ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;(ਮੰਦਰ) ਸ 
|-
|ਠੇਹਰਾਵ ਵਾਲੇ ਸੁਰ 
|ਗ ; ਮ ;ਪ ;-ਪ ; ਮ ; &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; 
|-
|ਵਾਦੀ 
|ਮਧ੍ਯਮ (ਮ)
|-
|ਸੰਵਾਦੀ 
|ਸ਼ਡਜ (ਸ) 
|-
|ਮੁਖ ਅੰਗ 
|ਗ ਮ ਪ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਪ ; ਪ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਪ ਮ ਗ ਮ ; ਗ ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਸ 
|-
|ਸਮਾਂ 
|ਰਾਤ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਹਿਰ 
|}
ਰਾਗ ਜੋਗ ਦੀ ਵਿਸਤਾਰ 'ਚ ਜਾਣਕਾਰੀ:-

* ਰਾਗ ਜੋਗ ਪੰਜਕੋਣੀ ਮਤਲਬ ਔਡਵ ਜਾਤੀ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ। 
* ਰਾਗ ਜੋਗ 'ਚ ਰੇ(ਰਿਸ਼ਭ) ਤੇ ਧ(ਧੈਵਤ) ਵਰਜਤ ਹਨ। 
* ਰਾਗ ਜੋਗ ਦੇ ਅਰੋਹ 'ਚ ਸ਼ੁੱਧ ਗੰਧਾਰ(ਗ) ਤੇ ਅਵਰੋਹ 'ਚ ਕੋਮਲ ਗੰਧਾਰ(ਗ) ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । 
* ਰਾਗ ਜੋਗ, ਤਿਲੰਗ ਰਾਗ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧਾਰ ਮੰਨਦਾ ਏ ਜਿਹੜਾ ਕਿ 'ਖਮਾਜ' ਥਾਟ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਰਾਗ ਜੋਗ ਦਾ ਥਾਟ 'ਕਾਫੀ' ਹੈ  है. 
* ਰਾਗ ਜੋਗ 'ਚ ਮੀੰਡ ਤੇ ਗਮਕ ਲਗਾਓਨ ਨਾਲ ਕੋਮਲਤਾ ਤੇ ਕਰੁਣਾ ਰਸ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 
* ਰਾਗ ਜੋਗ ਦੇ ਅਰੋਹ ਤੇ ਅਵਰੋਹ -                                                                       '''ਅਰੋਹ- &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;(ਮੰਦਰ) ਸ ਗ ਮ ਪ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਸੰ                                                             ਅਵਰੋਹ - ਸੰ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਪ ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਸ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਸ                                                        ਵਾਦੀ ਸੁਰ : ਮ(ਮਧ੍ਯਮ) ਸੰਵਾਦੀ ਸੁਰ : ਸ(ਸ਼ਡਜ)''' 

* ਰਾਗ ਜੋਗ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਧੁਰ ਤੇ ਸਰਲ ਰਾਗ ਹੈ।
* ਕੋਮਲ ਗੰਧਾਰ ਤੋ ਸ਼ਡਜ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮੀੰਡ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਮਧੁਰ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।

==ਹੇਠ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀਆਂ 'ਚ ਰਾਗ ਜੋਗ ਦਾ ਸਰੂਪ ਵਧੇਰੇ ਝਲਕਦਾ ਹੈ : ==
'''ਸ ਗ ਮ ਪ ; &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਪ ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ; ਗ ਮ ; ਮ ਪ ; ਮ ਪ ਮ ; ਗ ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਸ ; ਗ ਮ ਪ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਸੰ  ; ਪ(ਸੰ)&lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;(ਸੰ)&lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਸੰ ;&lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਸੰ; &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਸੰ &lt;u&gt;ਗੰ&lt;/u&gt; ਸੰ ; &lt;u&gt;ਗੰ&lt;/u&gt; ਸੰ ਨੀ ਪ ਮ ; ਮ ਪ ਗ ਮ ; ਗ ਮ(ਸ) &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਸ''' 

== ਰਾਗ ਜੋਗ ਨੂੰ ਗਾਉਣ-ਵਜਾਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ==
ਰਾਗ ਜੋਗ ਦੇਰ ਸ਼ਾਮ (ਰਾਤ 9 - 12 ਰਾਤ) ਰਾਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਗਾਇਆ ਤੇ ਵਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਰਾਗ ਜੋਗ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਰਿਕਾਰਡ ==
* ਪੰਡਿਤ [[ਪੰਡਿਤ ਰਵੀ ਸ਼ੰਕਰ|ਰਵੀ ਸ਼ੰਕਰ]] ਜੀ ਦੀ ਆਪਣੀ 1956 ਦੀ ਐਲਬਮ ਤਿੰਨ ਰਾਗਾਂ ਵਾਲੀ 
* [[ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਚੌਰਸੀਆ|ਹਰੀਪ੍ਰਸਾਦ ਚੌਰਸੀਆ]] ਅਤੇ [[ਜ਼ਾਕਿਰ ਹੁਸੈਨ (ਸੰਗੀਤਕਾਰ)|ਜ਼ਾਕਿਰ ਹੁਸੈਨ]] ,
* [[ਉਸਤਾਦ ਅਲੀ ਅਕਬਰ ਖ਼ਾਨ|ਅਲੀ ਅਕਬਰ ਖਾਨ]] ਅਤੇ ਐਲ.ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ]]

== ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ  ==

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#5F9EA0&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#5F9EA0&quot; |ਫ਼ਿਲਮ
! style=&quot;background:#5F9EA0&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#5F9EA0&quot; |ਗਾਇਕ
|-
|ਵੈਂਟਰੀਡਵੇਨ ਉੱਨਈ (ਰਾਗਮਾਲਿਕਾ ਦਾ ਸਿਰਫ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹਿੱਸਾ) 
|ਅਗਾਥੀਆਰ
|ਕੁੰਨਾਕੁਡੀ ਵੈਦਿਆਨਾਥਨ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, ਸਿਰਕਾਜ਼ੀ ਗੋਵਿੰਦਰਾਜਨ
|-
|ਮਾਨਿੱਕਾ ਥੇਰਿਲ ਮਾਰਗਾਥਾ
|ਥੀਡੀ ਵੰਧਾ ਮਪਿੱਲਈ
|ਐਮ. ਐਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਮਹਾਗਣਾਪਤਿਮ
|ਸਿੰਧੂ ਭੈਰਵੀ
| rowspan=&quot;15&quot; |ਇਲਯਾਰਾਜਾ
|[[K.J. Yesudas|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਮੈਟੀਓਲੀ ਕਟਰੋਦ (ਸ਼ੁੱਧ ਧਨਿਆਸੀ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂਆਤ) 
|ਮੈਟੀ
|ਇਲੈਅਰਾਜਾ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ (ਸਿਰਫ ਹਮਿੰਗ) 
|-
|ਕਵਿਤਾਈ ਕੇਲੁੰਗਲ (ਰਾਗਮਾਲਿਕਾ) 
|ਪੁੰਨਗਾਈ ਮੰਨਨ
|[[ਵਾਣੀ ਜੈਰਾਮ]]
|-
|ਆਲਾ ਆਸਾਥਮ
|ਕੰਨੀ ਰਾਸੀ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਵਾਣੀ ਜੈਰਾਮ]]
|-
|ਇਸਾਈ ਪਾਡੂ ਨੀ
|ਇਸਾਈ ਪਾਦਮ ਥੈਂਡਰਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਓਹ ਓ ਓ ਓ ਓ ਕਾਲਈ ਕੁਇਲਗਲੇ
|ਉੱਨਈ ਵਜਥੀ ਪਾਡੂਗਿਰੇਨ
|-
|ਹੋਲੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ
|ਰਾਸੁਕੁੱਟੀ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਇਨੁਮ ਏਨਾਈ (ਗੰਬੀਰਾਨੱਤਈ ਤਿਲੰਗ ਨਾਲ) 
|ਸਿੰਗਾਰਾਵੇਲਨ
|-
|ਪੋਡੂ ਥੰਥਾਨਥੋਮ
|ਨੱਲਾ ਨਾਲ
|-
|ਪਾਨੀਵਿਜ਼ੂਮ ਮਲਾਰ ਵਨਮ (ਇਨ ਚਲਾਨਾਟਾਈ) 
|ਨਿਨੈਵੇਲਮ ਨਿਤਿਆ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਨਾਨ ਦੇਵਾ ਦੇਵੀ
|ਥੰਗਾਕਿਲੀ
|ਮਨੋ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਇੰਗੇ ਈਰਾਈਵਨ
|ਸਰ ਜੀ।ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।
|ਮਨੋ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਓਰੂ ਪੱਟਮਪੋਚੀ
|ਕਦਲੂੱਕੂ ਮਰੀਯਾਧਾਈ
|[[K.J. Yesudas|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], ਸੁਜਾਤਾ
|-
|ਨਾਨ ਓਂਦਰੂ ਕੇਤਲ
|ਇਲਯਾਰਾਗਮ
|ਅਰੁਣਮੋਝੀ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਪੇਗਲੇ ਨੰਬਾਥੇ
|ਮਹਾਨਧੀ
|[[ਕਮਲ ਹਸਨ|ਕਮਲ ਹਾਸਨ]], [[ਸ਼ਾਨਮੁਗਾਸੁੰਦਰੀ|ਸ਼ਨਮੁਗਾਸੁੰਦਰੀ]]
|-
|ਸੰਧੋਸ਼ਾ ਕਨੀਰੇ
|ਯੂਅਰ
| rowspan=&quot;5&quot; |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|-
|ਉੱਨਈ ਕੇਲੇਈ
|ਦੇਸਮਾ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]] ਅਤੇ ਟੀ. ਐਲ. ਮਹਾਰਾਜਨ
|-
|ਸਪਾਈਡਰਮੈਨ
|ਨਵਾਂ।
|[[ਕੁਨਾਲ ਗਾਨਜਵਾਲਾ|ਕੁਨਾਲ ਗੰਜਾਵਾਲਾ]], [[ਸਾਧਨਾ ਸਰਗਮ]]
|-
|ਨਾਰੂਮੁਗਈ ਨਾਰੂਮੁਗੈਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਇਰੂਵਰ
|ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਬੰਬੇ ਜੈਯਾਸ਼੍ਰੀ|ਬੰਬੇ ਜੈਸ਼੍ਰੀ]]
|-
|ਵੇਨੀਲਾ ਵੇਨੀਲਾ
|[[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]]
|-
|ਥੌਮ ਥੌਮ
|ਆਲੀ ਥਾਂਧਾ ਵਾਨਮ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਓਰੁ ਨਿਮੀਦਮਾ
|ਥੀਥੀਕੁਧੇ
|ਟਿੱਪੂ, ਸ਼੍ਰੀਵਰਥਿਨੀ
|-
|ਥੰਗਮਾਗਨ ਇੰਦਰੂ
|ਬਾਸ਼ਾ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਦੇਵਾ
|[[K.J. Yesudas|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਦੇਵੀ ਦੇਵੀ
|ਸੰਥਾਰਪਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਉਮਾ ਰਾਮਾਨਨ[[ਉਮਾ ਰਾਮਾਨਾਨ|ਉਮਾ ਰਮਨਨ]]
|-
|ਮੁਧਲਮ ਸੰਥੀਪਿਲ
|ਚਾਰਲੀ ਚੈਪਲਿਨ
|ਭਰਾਨੀ
|ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਸੋਲਾਈਗਲ ਏਲਮ
|ਪੁੱਕਲਾਈ ਪਰੀਕਥੀਰਗਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਟੀ. ਰਾਜਿੰਦਰ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਵਸੰਤਮ ਪਾਡ਼ੀ ਵਾਰਾ
|ਰੇਲ ਪਯਨੰਗਲਿਲ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਸੋਗਮ ਐਨੀ ਐਲਾਈ
|ਵਾਨਾਮੇ ਐਲਾਈ
|ਮਾਰਗਾਥਾਮਨੀ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਅਤੇ ਮਰਾਗਾਧਾ ਮਨੀ (ਕੋਰਸ) 
|-
|ਯੂਰੀਅਰ ਯੂਰੀਅਰ
|ਵਾਨਮ ਵਾਸੱਪਦਮ
|ਮਹੇਸ਼ ਮਹਾਦੇਵਨ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਗੰਗਾ ਦਰਿਆ|ਗੰਗਾ]]
|-
|ਅਯੇਂਗਾਰੂ ਵੀਤੂ ਅਜ਼ਾਗੇ
|ਅੰਨਿਆ
|ਹੈਰਿਸ ਜੈਰਾਜ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ]]
|-
|ਚੇਨਈ ਸੈਂਥਾਮਿਸ (ਮਹਾਗਣਾਪਥਿਮਾ ਦੀ ਕਾਪੀ) 
|ਐੱਮ. ਕੁਮਾਰਨ, ਮਹਾਲਕਸ਼ਮੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ
|ਸ੍ਰੀਕਾਂਤ ਦੇਵਾ
|ਹਰੀਸ਼ ਰਾਘਵੇਂਦਰ
|-
|ਆਗਯਮ ਕਨਥਾ
|ਉਨਾਕੁਮ ਏਨਾਕੁਮ
|ਦੇਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਜਿੰਗੁਨਮਾਨੀ
|ਜਿੱਲਾ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਡੀ. ਇਮਾਨ
|ਰੰਜੀਤ, [[ਸੁਨਿਧੀ ਚੌਹਾਨ]]
|-
|ਅਮੁਕੁੱਤੀਏ
|ਜੈਮਿਨੀ ਗਣੇਸ਼ਨਮ ਸੁਰੁਲੀ ਰਾਜਨਮ
|ਪ੍ਰਦੀਪ ਕੁਮਾਰ
|-
|ਉਰਾਇਅਮ ਥੀਇਲ
|[[ਸੀਤਾ ਰਾਮਮ]]
|ਵਿਸ਼ਾਲ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ
|ਯਾਜ਼ਿਨ ਨਿਜ਼ਾਰ
|}

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਮਲਿਆਲਮ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#5F9EA0&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#5F9EA0&quot; |ਫ਼ਿਲਮ
! style=&quot;background:#5F9EA0&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#5F9EA0&quot; |ਗਾਇਕ
|-
|ਪਰਯਾਨਮਾਰਾਨਾ
|ਗਾਰਸੋਮ
|ਰਮੇਸ਼ ਨਾਰਾਇਣ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]]
|-
|ਕੈਥਿਲ ਥੇਨਮਾਜ਼ਾਇਏ
|ਥੰਬੋਲੀ ਕਡੱਪੁਰਮ
|[[ਸਲਿਲ ਚੌਧਰੀ]]
|[[K.J. Yesudas|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਪ੍ਰਮਦਾਵਨਮ
| ਮਹਾਮਹਿਮ ਅਬਦੁੱਲਾ
|ਰਵਿੰਦਰਨ
|[[K.J. Yesudas|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਓਰੂ ਕਿਲੀ ਪੱਟੂ ਮੂਲਵੇ
|ਵਡਕੁਮਨਾਥਨ
|ਰਵਿੰਦਰਨ
|[[K.J. Yesudas|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|K.S.Chitra]]
|-
|ਵਰਮੁਕਿਲ
|ਮਾਜਾ
|ਰਵਿੰਦਰਨ
|[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|K.S.Chitra]]
|}

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#5F9EA0&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#5F9EA0&quot; |ਫ਼ਿਲਮ
! style=&quot;background:#5F9EA0&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#5F9EA0&quot; |ਗਾਇਕ
|-
|ਨੂਰ-ਉਨ-ਆਲਾ
|ਮੀਨਾਕਸ਼ੀਃ ਤਿੰਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|ਮੁਰਤਜ਼ਾ ਖਾਨ, ਕਾਦਿਰ ਖਾਨ, ਪਲੱਕਡ਼ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ
|}</text>
      <sha1>tvikecni2iekq00mf280otafhl9ljzk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼ਿਵ ਜਲੋਟਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191675</id>
    <revision>
      <id>810257</id>
      <parentid>776830</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:35:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810257</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10298" sha1="otdeuvr5fu8typ3r1xjrtouvfsxh21b" xml:space="preserve">
{{Infobox person
| birth_name         = ਸ਼ਿਵ ਜਲੋਟਾ
| birth_date         = {{Birth date and age|1993|12|26|df=y}}
| birth_place        = [[Kingston upon Thames]], [[Surrey]], ਇੰਗਲੈਂਡ
| occupation         = ਅਦਾਕਾਰ
| years_active       = 2015–ਮੋਜੂਦਾ
| television         = ''[[EastEnders]]''
}}

ਸ਼ਿਵ ਜਲੋਟਾ (ਜਨਮ 26 ਦਸੰਬਰ 1993) ਇੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਦਾਕਾਰ ਹੈ, ਜੋ 2019 ਤੋਂ ਬੀਬੀਸੀ ਸੋਪ ਓਪੇਰਾ ਈਸਟਐਂਡਰਸ ਵਿੱਚ ਵਿੰਨੀ ਪਨੇਸਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

==ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਰੀਅਰ==

ਜਲੋਟਾ ਦਾ ਜਨਮ 26 ਦਸੰਬਰ 1993 ਨੂੰ ਕਿੰਗਸਟਨ ਓਨ ਟੇਮਜ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;NYT&quot;&gt;{{cite news |title='National Youth Theatre shaped me as a performer' |url=https://www.easterneye.biz/national-youth-theatre-shaped-me-as-a-performer/ |work=[[Eastern Eye]] |access-date=22 May 2023 |date=18 March 2021 |archive-date=27 January 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230127090328/https://www.easterneye.biz/national-youth-theatre-shaped-me-as-a-performer/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ ਰਿਚਮੰਡ ਡਰਾਮਾ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਡਰਾਮੇ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਦੁਆਰਾ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 2013 ਵਿੱਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਯੂਥ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਸਟੇਜ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਹੋਮਗ੍ਰਾਉਨ: ਇੱਕ ਸੱਚੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ।&lt;ref name=&quot;NYT&quot; /&gt; ਜਲੋਟਾ ਨੇ ਥੀਏਟਰ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਮਨੋਰੰਜਨ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਕਬੂਤਰ ਇੰਗਲਿਸ਼, ਰੋਮੀਓ ਅਤੇ ਜੂਲੀਅਟ, ਡੀਐਨਏ, ਦ ਗ੍ਰੇਪਸ ਆਫ਼ ਰੈਥ, ਮਦਰ ਕਰੇਜ ਐਂਡ ਹਰ ਚਿਲਡਰਨ, ਕੈਟੇਲਿਸਟ ਅਤੇ ਪੈਪੀ ਸ਼ੋਅ ਸਮੇਤ ਕਈ ਸਟੇਜ ਸ਼ੋਅ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ।&lt;ref name=&quot;spotlight&quot;&gt;{{cite web |title=Shiv Jalota on Spotlight |url=https://www.spotlight.com/5497-9055-4443 |publisher=[[Spotlight (company)|Spotlight]] |access-date=22 May 2023}}&lt;/ref&gt; 2016 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਹੈਵੀ ਵੇਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਿਮ-ਗੋਅਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਫਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite web |title=&quot;Vinny's ready to show what he can do!&quot; says EastEnders' Shiv Jalota |url=https://www.insidesoap.co.uk/eastenders/vinnys-ready-to-show-what-he-can-do-says-eastenders-shiv-jalota/ |website=[[Inside Soap]] |access-date=22 May 2023 |date=23 February 2021 |archive-date=4 December 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211204073510/https://www.insidesoap.co.uk/eastenders/vinnys-ready-to-show-what-he-can-do-says-eastenders-shiv-jalota/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt; 2018 ਵਿੱਚ, ਜਲੋਟਾ ਨੇ ਨਾਟਕ 'ਦਿ ਕਰੀਅਸ ਇਨਸੀਡੈਂਟ ਆਫ਼ ਦ ਡੌਗ ਇਨ ਦ ਨਾਈਟ-ਟਾਈਮ' ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸਟੋਫਰ ਬੂਨ ਦੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼-ਏਸ਼ੀਅਨ ਅਦਾਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite web |title=British Asian actor Shiv Jalota to star in The Curious Incident Of The Dog In The Night-Time |url=https://www.bbc.co.uk/programmes/p06qsc0r |work=[[BBC]] |access-date=22 May 2023 |date=4 November 2018}}&lt;/ref&gt; ਆਪਣੀ ਕਾਸਟਿੰਗ ਬਾਰੇ, ਜਲੋਟਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਨੂੰ &quot;ਸਟੈਂਡਰਡ BAME ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ ਰਾਹਤ ਮਿਲੀ&quot; ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ &quot;ਵਧੇਰੇ ਫਲਦਾਇਕ ਸੀ ਅਤੇ [ਉਸਦੀ] ਨਸਲ ਨਾਲ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ।&quot;&lt;ref&gt;{{cite news |title='Not a terrorist again!': Typecast actors applaud manual to boost role diversity |url=https://theguardian.com/stage/2018/oct/13/theatre-tv-roles-for-bame-actors-new-audition-monologues |work=[[The Guardian]] |access-date=22 May 2023 |date=13 October 2018 |archive-date=22 March 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230322173618/https://www.theguardian.com/stage/2018/oct/13/theatre-tv-roles-for-bame-actors-new-audition-monologues |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

2019 ਵਿੱਚ, ਜਲੋਟਾ ਨੂੰ ਬੀਬੀਸੀ ਸੋਪ ਓਪੇਰਾ ਈਸਟਐਂਡਰਸ ਵਿੱਚ ਪਨੇਸਰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਵਿੰਨੀ ਪਨੇਸਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਸਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=5 things we learnt about new EastEnders family the Panesars |url=https://www.radiotimes.com/tv/soaps/eastenders/panesar-family-ash-sister/ |work=[[Radio Times]] |access-date=22 May 2023 |date=29 October 2019 |archive-date=22 October 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211022194953/https://www.radiotimes.com/tv/soaps/eastenders/panesar-family-ash-sister/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=EastEnders – who are the Panesar brothers? |url=https://www.digitalspy.com/soaps/eastenders/a29366276/eastenders-panesar-brothers-family-jags-kheerat-vinny/ |work=[[Digital Spy]] |access-date=22 May 2023 |date=4 October 2019 |archive-date=13 December 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221213111709/https://www.digitalspy.com/soaps/eastenders/a29366276/eastenders-panesar-brothers-family-jags-kheerat-vinny/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;  ਉਸਨੇ 29 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ  ਕਿਰਦਾਰ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਖੀਰਤ (ਜਾਜ਼ ਦਿਓਲ) ਅਤੇ ਜਗਸ (ਅਮਰ ਅਦਤੀਆ) ਦੇ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚ ਕੇ। ਆਪਣੀ ਔਨ-ਸਕ੍ਰੀਨ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=EastEnders spoilers: Shiv Jalota reveals future for Vinny Panesar and Dotty Cotton |url=https://metro.co.uk/2021/02/26/eastenders-spoilers-shiv-jalota-reveals-future-for-vinny-and-dotty-14069896/amp/ |work=[[Metro (British newspaper)|Metro]] |access-date=22 May 2023 |date=26 February 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=EastEnders star Shiv Jalota shows off hair transformation |url=https://www.digitalspy.com/soaps/eastenders/a41353334/eastenders-shiv-jalota-hair-transformation/ |work=[[Digital Spy]] |access-date=22 May 2023 |date=23 September 2022 |archive-date=1 October 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221001140822/https://www.digitalspy.com/soaps/eastenders/a41353334/eastenders-shiv-jalota-hair-transformation/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt; ਸ਼ੋਅ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਡੌਟੀ ਕਾਟਨ (ਮਿਲੀ ਜ਼ੀਰੋ) ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਸੂਕੀ (ਬਲਵਿੰਦਰ ਸੋਪਾਲ) ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ (ਨਵੀਨ ਚੌਧਰੀ) ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਸਬੰਧ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=EastEnders' Vinny Panesar left devastated over Dotty and Finlay |url=https://www.digitalspy.com/soaps/eastenders/a41088641/eastenders-spoilers-vinny-devastated-dotty-finlay/ |work=[[Digital Spy]] |access-date=22 May 2023 |date=6 September 2022 |archive-date=1 October 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221001001134/https://www.digitalspy.com/soaps/eastenders/a41088641/eastenders-spoilers-vinny-devastated-dotty-finlay/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Shiv Jalota and Gurlaine Kaur Garcha talk at The Inside Soap Awards 2022 |url=https://metro.co.uk/video/shiv-jalota-gurlaine-kaur-garcha-talk-inside-soap-awards-2022-2797319/ |work=[[Metro (British newspaper)|Metro]] |access-date=22 May 2023 |date=18 October 2022 |archive-date=18 October 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221018133630/http://metro.co.uk/video/shiv-jalota-gurlaine-kaur-garcha-talk-inside-soap-awards-2022-2797319/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=EastEnders viewers think Vinny is the real flash-forward killer |url=https://www.radiotimes.com/tv/soaps/eastenders/eastenders-vinny-christmas-killer-newsupdate/ |work=[[Radio Times]] |access-date=22 May 2023 |date=4 March 2023 |archive-date=7 March 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230307005355/https://www.radiotimes.com/tv/soaps/eastenders/eastenders-vinny-christmas-killer-newsupdate/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=EastEnders star Shiv Jalota reveals Vinny's future after shock collapse |url=https://www.digitalspy.com/soaps/eastenders/a36845878/eastenders-spoilers-shiv-jalota-vinny-future-collapse/ |work=[[Digital Spy]] |access-date=22 May 2023 |date=26 June 2021 |archive-date=8 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220808104538/https://www.digitalspy.com/soaps/eastenders/a36845878/eastenders-spoilers-shiv-jalota-vinny-future-collapse/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{Reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
* {{IMDb name|10073519}}

{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Jalota, Shiv}}
[[Category:1993 births]]
[[Category:21st-century English male actors]]
[[Category:English male film actors]]
[[Category:English male soap opera actors]]
[[Category:English male television actors]]
[[Category:Living people]]
[[Category:Actors from the Royal Borough of Kingston upon Thames]]
[[Category:British people of Indian descent]]
[[Category:People from Kingston upon Thames]]


[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1993]]</text>
      <sha1>otdeuvr5fu8typ3r1xjrtouvfsxh21b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810258</id>
      <parentid>810257</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:36:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810258</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10351" sha1="8b8rw51p06xg7e5eihk1h843frzmmlh" xml:space="preserve">
{{Infobox person
| name               = 
| birth_name         = ਸ਼ਿਵ ਜਲੋਟਾ
| birth_date         = {{Birth date and age|1993|12|26|df=y}}
| birth_place        = ਕਿੰਗਸਟਨ ਓਨ ਟੇਮਜ਼, ਸਰੀ, ਇੰਗਲੈਂਡ
| occupation         = ਅਦਾਕਾਰ
| years_active       = 2015–ਮੋਜੂਦਾ
| television         = ''ਈਸਟਐਂਡਰਸ''
}}

ਸ਼ਿਵ ਜਲੋਟਾ (ਜਨਮ 26 ਦਸੰਬਰ 1993) ਇੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਦਾਕਾਰ ਹੈ, ਜੋ 2019 ਤੋਂ ਬੀਬੀਸੀ ਸੋਪ ਓਪੇਰਾ ਈਸਟਐਂਡਰਸ ਵਿੱਚ ਵਿੰਨੀ ਪਨੇਸਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

==ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਰੀਅਰ==

ਜਲੋਟਾ ਦਾ ਜਨਮ 26 ਦਸੰਬਰ 1993 ਨੂੰ ਕਿੰਗਸਟਨ ਓਨ ਟੇਮਜ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;NYT&quot;&gt;{{cite news |title='National Youth Theatre shaped me as a performer' |url=https://www.easterneye.biz/national-youth-theatre-shaped-me-as-a-performer/ |work=[[Eastern Eye]] |access-date=22 May 2023 |date=18 March 2021 |archive-date=27 January 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230127090328/https://www.easterneye.biz/national-youth-theatre-shaped-me-as-a-performer/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ ਰਿਚਮੰਡ ਡਰਾਮਾ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਡਰਾਮੇ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਦੁਆਰਾ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 2013 ਵਿੱਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਯੂਥ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਸਟੇਜ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਹੋਮਗ੍ਰਾਉਨ: ਇੱਕ ਸੱਚੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ।&lt;ref name=&quot;NYT&quot; /&gt; ਜਲੋਟਾ ਨੇ ਥੀਏਟਰ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਮਨੋਰੰਜਨ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਕਬੂਤਰ ਇੰਗਲਿਸ਼, ਰੋਮੀਓ ਅਤੇ ਜੂਲੀਅਟ, ਡੀਐਨਏ, ਦ ਗ੍ਰੇਪਸ ਆਫ਼ ਰੈਥ, ਮਦਰ ਕਰੇਜ ਐਂਡ ਹਰ ਚਿਲਡਰਨ, ਕੈਟੇਲਿਸਟ ਅਤੇ ਪੈਪੀ ਸ਼ੋਅ ਸਮੇਤ ਕਈ ਸਟੇਜ ਸ਼ੋਅ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ।&lt;ref name=&quot;spotlight&quot;&gt;{{cite web |title=Shiv Jalota on Spotlight |url=https://www.spotlight.com/5497-9055-4443 |publisher=[[Spotlight (company)|Spotlight]] |access-date=22 May 2023}}&lt;/ref&gt; 2016 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਹੈਵੀ ਵੇਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਿਮ-ਗੋਅਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਫਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite web |title=&quot;Vinny's ready to show what he can do!&quot; says EastEnders' Shiv Jalota |url=https://www.insidesoap.co.uk/eastenders/vinnys-ready-to-show-what-he-can-do-says-eastenders-shiv-jalota/ |website=[[Inside Soap]] |access-date=22 May 2023 |date=23 February 2021 |archive-date=4 December 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211204073510/https://www.insidesoap.co.uk/eastenders/vinnys-ready-to-show-what-he-can-do-says-eastenders-shiv-jalota/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt; 2018 ਵਿੱਚ, ਜਲੋਟਾ ਨੇ ਨਾਟਕ 'ਦਿ ਕਰੀਅਸ ਇਨਸੀਡੈਂਟ ਆਫ਼ ਦ ਡੌਗ ਇਨ ਦ ਨਾਈਟ-ਟਾਈਮ' ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸਟੋਫਰ ਬੂਨ ਦੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼-ਏਸ਼ੀਅਨ ਅਦਾਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite web |title=British Asian actor Shiv Jalota to star in The Curious Incident Of The Dog In The Night-Time |url=https://www.bbc.co.uk/programmes/p06qsc0r |work=[[BBC]] |access-date=22 May 2023 |date=4 November 2018}}&lt;/ref&gt; ਆਪਣੀ ਕਾਸਟਿੰਗ ਬਾਰੇ, ਜਲੋਟਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਨੂੰ &quot;ਸਟੈਂਡਰਡ BAME ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ ਰਾਹਤ ਮਿਲੀ&quot; ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ &quot;ਵਧੇਰੇ ਫਲਦਾਇਕ ਸੀ ਅਤੇ [ਉਸਦੀ] ਨਸਲ ਨਾਲ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ।&quot;&lt;ref&gt;{{cite news |title='Not a terrorist again!': Typecast actors applaud manual to boost role diversity |url=https://theguardian.com/stage/2018/oct/13/theatre-tv-roles-for-bame-actors-new-audition-monologues |work=[[The Guardian]] |access-date=22 May 2023 |date=13 October 2018 |archive-date=22 March 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230322173618/https://www.theguardian.com/stage/2018/oct/13/theatre-tv-roles-for-bame-actors-new-audition-monologues |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

2019 ਵਿੱਚ, ਜਲੋਟਾ ਨੂੰ ਬੀਬੀਸੀ ਸੋਪ ਓਪੇਰਾ ਈਸਟਐਂਡਰਸ ਵਿੱਚ ਪਨੇਸਰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਵਿੰਨੀ ਪਨੇਸਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਸਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=5 things we learnt about new EastEnders family the Panesars |url=https://www.radiotimes.com/tv/soaps/eastenders/panesar-family-ash-sister/ |work=[[Radio Times]] |access-date=22 May 2023 |date=29 October 2019 |archive-date=22 October 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211022194953/https://www.radiotimes.com/tv/soaps/eastenders/panesar-family-ash-sister/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=EastEnders – who are the Panesar brothers? |url=https://www.digitalspy.com/soaps/eastenders/a29366276/eastenders-panesar-brothers-family-jags-kheerat-vinny/ |work=[[Digital Spy]] |access-date=22 May 2023 |date=4 October 2019 |archive-date=13 December 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221213111709/https://www.digitalspy.com/soaps/eastenders/a29366276/eastenders-panesar-brothers-family-jags-kheerat-vinny/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;  ਉਸਨੇ 29 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ  ਕਿਰਦਾਰ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਖੀਰਤ (ਜਾਜ਼ ਦਿਓਲ) ਅਤੇ ਜਗਸ (ਅਮਰ ਅਦਤੀਆ) ਦੇ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚ ਕੇ। ਆਪਣੀ ਔਨ-ਸਕ੍ਰੀਨ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=EastEnders spoilers: Shiv Jalota reveals future for Vinny Panesar and Dotty Cotton |url=https://metro.co.uk/2021/02/26/eastenders-spoilers-shiv-jalota-reveals-future-for-vinny-and-dotty-14069896/amp/ |work=[[Metro (British newspaper)|Metro]] |access-date=22 May 2023 |date=26 February 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=EastEnders star Shiv Jalota shows off hair transformation |url=https://www.digitalspy.com/soaps/eastenders/a41353334/eastenders-shiv-jalota-hair-transformation/ |work=[[Digital Spy]] |access-date=22 May 2023 |date=23 September 2022 |archive-date=1 October 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221001140822/https://www.digitalspy.com/soaps/eastenders/a41353334/eastenders-shiv-jalota-hair-transformation/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt; ਸ਼ੋਅ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਡੌਟੀ ਕਾਟਨ (ਮਿਲੀ ਜ਼ੀਰੋ) ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਸੂਕੀ (ਬਲਵਿੰਦਰ ਸੋਪਾਲ) ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ (ਨਵੀਨ ਚੌਧਰੀ) ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਸਬੰਧ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=EastEnders' Vinny Panesar left devastated over Dotty and Finlay |url=https://www.digitalspy.com/soaps/eastenders/a41088641/eastenders-spoilers-vinny-devastated-dotty-finlay/ |work=[[Digital Spy]] |access-date=22 May 2023 |date=6 September 2022 |archive-date=1 October 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221001001134/https://www.digitalspy.com/soaps/eastenders/a41088641/eastenders-spoilers-vinny-devastated-dotty-finlay/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Shiv Jalota and Gurlaine Kaur Garcha talk at The Inside Soap Awards 2022 |url=https://metro.co.uk/video/shiv-jalota-gurlaine-kaur-garcha-talk-inside-soap-awards-2022-2797319/ |work=[[Metro (British newspaper)|Metro]] |access-date=22 May 2023 |date=18 October 2022 |archive-date=18 October 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221018133630/http://metro.co.uk/video/shiv-jalota-gurlaine-kaur-garcha-talk-inside-soap-awards-2022-2797319/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=EastEnders viewers think Vinny is the real flash-forward killer |url=https://www.radiotimes.com/tv/soaps/eastenders/eastenders-vinny-christmas-killer-newsupdate/ |work=[[Radio Times]] |access-date=22 May 2023 |date=4 March 2023 |archive-date=7 March 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230307005355/https://www.radiotimes.com/tv/soaps/eastenders/eastenders-vinny-christmas-killer-newsupdate/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=EastEnders star Shiv Jalota reveals Vinny's future after shock collapse |url=https://www.digitalspy.com/soaps/eastenders/a36845878/eastenders-spoilers-shiv-jalota-vinny-future-collapse/ |work=[[Digital Spy]] |access-date=22 May 2023 |date=26 June 2021 |archive-date=8 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220808104538/https://www.digitalspy.com/soaps/eastenders/a36845878/eastenders-spoilers-shiv-jalota-vinny-future-collapse/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{Reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
* {{IMDb name|10073519}}

{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Jalota, Shiv}}
[[Category:1993 births]]
[[Category:21st-century English male actors]]
[[Category:English male film actors]]
[[Category:English male soap opera actors]]
[[Category:English male television actors]]
[[Category:Living people]]
[[Category:Actors from the Royal Borough of Kingston upon Thames]]
[[Category:British people of Indian descent]]
[[Category:People from Kingston upon Thames]]


[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1993]]</text>
      <sha1>8b8rw51p06xg7e5eihk1h843frzmmlh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅੰਸਾਰ ਅੱਬਾਸੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>192424</id>
    <revision>
      <id>810269</id>
      <parentid>780616</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:46:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>810269</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4434" sha1="o599g1bno4js8291punqb2kh97vr4es" xml:space="preserve">
'''ਅੰਸਾਰ ਅੱਬਾਸੀ''' ([[ਉਰਦੂ]]: انصار عباسی) (ਜਨਮ 12 ਜੂਨ 1965) ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੱਜੇ-ਪੱਖੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ&lt;ref name=&quot;Tribune&quot;&gt;{{Cite news|url=http://tribune.com.pk/story/531509/banning-a-textbook-the-punjab-government-panics/|title=Banning a textbook — the Punjab government panics - The Express Tribune (newspaper)|date=2013-04-05|work=The Express Tribune newspaper|access-date=16 March 2019|language=en-US}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ [[ਦ ਨਿਊਜ਼ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ]] ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਕਾਲਮਕਾਰ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;cpj&quot;&gt;{{Cite web |date=22 August 2012 |title=Is Pakistan's Ansar Abbasi being banned? - Committee to Protect Journalists |url=https://cpj.org/blog/2012/08/is-pakistans-ansar-abbasi-being-banned.php |access-date=16 March 2019 |website=Committee To Protect Journalists (cpj.org) website}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;pak&quot;&gt;{{Cite web |date= |title=Profile of Ansar Abbasi, Editor Investigations, The News International |url=http://www.pakistanileaders.com.pk/profile/Ansar_Abbasi |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150709103346/http://www.pakistanileaders.com.pk/profile/Ansar_Abbasi |archive-date=9 July 2015 |access-date=16 March 2019 |publisher=Pakistani Leaders.com.pk website}}&lt;/ref&gt; ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਅੱਬਾਸੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਨਾਲ਼ ਮਿਲ਼ਦੇ ਹੋਏ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਮਿਲਟਰੀ ਨਾਲ ਨੇੜਲੇ ਸੰਬੰਧ ਹਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਟਾਊਟ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ [[ਮਲਾਲਾ ਯੂਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਸਮੇਤ ਸਭਨਾਂ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.awamipolitics.com/malala-book-brings-criticisms-for-herself-says-ansar-abbasi-14414.html|title=Malala Book Brings 'Criticisms' For Herself, Says Ansar Abbasi -|date=2013-10-25|access-date=16 March 2019|language=en-US|archive-date=2019-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325120141/https://www.awamipolitics.com/malala-book-brings-criticisms-for-herself-says-ansar-abbasi-14414.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਚੈਨਲਾਂ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨਾਟਕਾਂ ਅਤੇ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਸਮੱਗਰੀ ਬਾਰੇ ਸਖਤ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;cpj&quot; /&gt; ''ਦ ਹਫਿੰਗਟਨ ਪੋਸਟ'' ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਅੱਬਾਸੀ ਆਰਥੋਡਾਕਸ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Writer |first=Malik Siraj Akbar Contributing |date=2013-10-28 |title=Why Pakistanis Are Talking About Salman Rushdie Again - Huffington Post |url=http://www.huffingtonpost.com/malik-siraj-akbar/why-pakistanis-are-talkin_b_4168856.html |access-date=16 March 2019 |website=The Huffington Post}}&lt;/ref&gt; ਅੰਸਾਰ ਅੱਬਾਸੀ ਨੂੰ ਹਕੂਮਤ ਤਬਦੀਲੀ ਦੌਰਾਨ ਸਥਾਪਤੀ ਦੀ ਇਮਰਾਨ ਖਾਨ ਵਿਰੋਧੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਮਸ਼ੀਨ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਇਮਰਾਨ ਖਾਨ ਦੀ ਪੀਟੀਆਈ ਦੀ ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਡੇਗਣ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਰਚੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀ ਵਕਾਲਤ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1965]]
&lt;references /&gt;{{ਆਧਾਰ}}</text>
      <sha1>o599g1bno4js8291punqb2kh97vr4es</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਨੱਟਾਕੁਰਿੰਜੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>192979</id>
    <revision>
      <id>810288</id>
      <parentid>783670</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T19:19:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;Film songs&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1292873587|Nattakurinji]]&quot;</comment>
      <origin>810288</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10032" sha1="m4b65ify20iv74vsh6dohvxtqtdlv5g" xml:space="preserve">'''ਨੱਟਾਕੁਰਿੰਜੀ''' ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ (ਦਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤਕ ਸਕੇਲ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ [[ਰਾਗ]] ਹੈ। ਇਹ 28ਵੇਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ [[ਹਰਿਕੰਭੋਜੀ ਰਾਗ|ਹਰਿਕੰਭੋਜੀ]] ਦਾ ਇੱਕ ਔਡਵ ਜਨਯ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਗ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;ragas&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Raga Today - Nattakurinji |url=http://www.indiamusicinfo.com/raga_today/nattakurinji.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120424172636/http://www.indiamusicinfo.com/raga_today/nattakurinji.html |archive-date=24 April 2012 |access-date=2 January 2013}}&lt;/ref&gt; ਰਾਗ '''ਕੁਰਿਨਜੀ''' ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸ਼ੰਕਰਾਭਰਣਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ ਪਰ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਘੱਟ ਹੀ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=27 March 2021 |title=Kurinji Raga - Atyutka Kurinji |url=https://www.atyutka.com/kurinji-raga/}}&lt;/ref&gt;

== ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਨ ==
''ਨੱਟਾਕੁਰਿੰਜੀ'' ਇੱਕ ਅਸਮਰੂਪ ਰਾਗ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਚਡ਼੍ਹਨ ਵਾਲੇ ([[ਅਰੋਹਣਾ|ਅਰੋਹਾਨਾ]]) ਅਤੇ ਉਤਰਨ ਵਾਲੇ ਸਕੇਲ (ਅਵਰੋਹਾਨਾ) ਹਨ। ਅਭਿਆਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ 3 ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਅਰੋਹਣ ਅਤੇ ਅਵਰੋਹਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਰ ਉਪਯੋਗ (ਪ੍ਰਯੋਗਸ) ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ ਬਣਤਰ (ਇੱਕ ਚਡ਼੍ਹਨ ਅਤੇ ਉਤਰਨ ਵਾਲਾ ਪੈਮਾਨਾ) ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈਃ 

* ਅਰੋਹਣਃ ਸ ਰੇ2 ਗ3 1 ਨੀ2 ਧ2 ਨੀ2 ਪ ਧ2 ਨੀ2 ਸੰ [a]  
* ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ2 ਧ2 ਮ1 ਗ3 ਰੇ2 ਸ [b]  

ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸੁਰ ਹਨ ''ਸ਼ਡਜਮ, ਚਤੁਰਸ਼ਰੁਤੀ ''ਰਿਸ਼ਭਮ'', ਅੰਤਰ ਗੰਧਾਰ, ਚਤੁਰਸ਼ਰੂਤੀ ਧੈਵਤਮ'' ਅਤੇ ਕੈਸਿਕੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ, ਜਿਸ ਦੇ ਅਵਰੋਹ (ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਵਿੱਚੋਂ ਰਿਸ਼ਭਮ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੰਕੇਤਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ, [[ਸੁਰ|ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ]] ਵੇਖੋ। ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ &quot;ਰੱਖਿਆ&quot; ਰਾਗ (ਉੱਚ ਸੁਰੀਲੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਰਾਗ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

== ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ==
''ਨੱਟਾਕੁਰਿੰਜੀ'' ਰਾਗਮ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨਃ

* ਅਲ੍ਲੀ ਨੋਡਾਲੂ ਰਾਮ, ਮਾਨਵ ਨਿਲਿਸੁਵੁਡੂ, ਪ੍ਰਣਨਾਥ ਪਾਲਿਸੋ ਨੀ ਏਨ੍ਨਾ ਪੁਰੰਦਰ ਦਾਸਾ ਦੁਆਰਾ
* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਮਾਨਸੂ ਵਿਸ਼ਯਾ ਅਤੇ ਕੁਵਾਲਯਾ ਦਲਾਨਾਇਣ
* ''ਚਲਮੇਲਾ'' ਦੀ ਰਚਨਾ ਮੁਲਾਇਵਿੱਟੂ ਰੰਗਾਸਾਮੀ ਨੱਟੁਵਨਾਰ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ।
* ''ਗਜਧੀਸ਼ਦਨਯਮ'', ਬੁੱਧਮ ਆਸ਼ਰਾਈਮੀ ਅਤੇ ''ਪਾਰਵਤੀ ਕੁਮਾਰਮ''-ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ
* ਕੇਤਮ ਭਜਮਯਾਹਮ-ਚਿਦੰਬਰਮ ਸਵਰਨਵੇਨਕੇਟੇਸ਼ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ
* ਸ਼ਿਆਮਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੁਆਰਾ ''ਮਾਇਆਮਾ''
* ਪਾਈ ਜਨਨੀ ਸੰਤਤਮ (ਨਵਾਰਾਥ੍ਰੀ 8ਵੇਂ ਦਿਨ ਕ੍ਰਿਤੀ) ''ਜਗਦੀਸ਼ਾ ਸਦਾ ਮਮਾਵਾ'', ''ਮਮਾਵਾ ਸਦਾ ਵਰਦੇ'' ਸਵਾਤੀ ਥਿਰੂਨਲ ਰਾਮ ਵਰਮਾ ਦੁਆਰਾ
* ''ਪਾਲ ਵਾਦੀਯੂਮ ਮੁਗਾਮ'' ਊਤੁੱਕਾਡੂ ਵੈਂਕਟਸੁਬਰਾਮਣੀਆ ਅਈਅਰ ਦੁਆਰਾ
* [[Ramaswamy Shivan|ਰਾਮਾਸਵਾਮੀ ਸ਼ਿਵਨ]] ਦੁਆਰਾ ''ਏਕਕਾਲਟਿਲਮ''
* ਭਦਰਚਲ ਰਾਮਦਾਸੁ ਦੁਆਰਾ ਐਡਾਉਨਾਡੋ
* ਸਵਾਮੀ ਨਾਨ ਉੰਦਰਨ ਅਦਿਮਾਈ ਏ ਪਦਵਰਨਮ ਪਬਾਨਾਸਮਸਨ ਦੁਆਰਾ

== ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਗੀਤ.
!ਭਾਸ਼ਾ
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਕਵਲਾਈਆਈ ਤੀਰਪਥੂ ਨੱਤੀਆ ਕਲਾਇਏ
| rowspan=&quot;7&quot; |ਤਮਿਲ
|ਸ਼ਿਵਕਾਵੀ
|ਪਾਪਨਾਸਾਮ ਸਿਵਨ
|ਐਮ. ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਾਗਵਤਰ
|-
|ਅੰਬੇ ਅਮੂਧੇ
|ਉਥਮਾ ਪੁਥੀਰਨ
|ਜੀ. ਰਾਮਨਾਥਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ.]] [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਕਨੀਆ ਕਨੀਆ ਮਜ਼ਾਲਾਈ ਪੇਸਮ
|ਮੰਨਾਥੀ ਮੰਨਨ
|ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ
|-
|ਮਾਮਨ ਕੁਰਾਈ
|ਸਿਰੀਚਲਈ
|ਇਲੈਅਰਾਜਾ
|[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]], ਗੰਗਾਈ ਅਮਰਨ
|-
|ਕੰਨਮੂਚੀ ਯੇਨਾਡਾ
(ਸਾਹਨਾ ਨੇ ਵੀ ਛੋਹਿਆ) 
|ਕੰਦੁਕੌਂਡੈਨ ਕੰਦੁਕੋਕੌਂਡੈਨ
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ.]] ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ, ਕੇ. [[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਪੂੰਗਾਟਰੂ ਵੀਸਮ
|ਸ੍ਰੀਮਾਨ ਮਦਰਾਸ
|ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਥੀਮ
|ਥਵਮਾਈ ਥਵਾਮੀਰੁੰਧੂ
|ਸਬੇਸ਼-ਮੁਰਾਲੀ
|ਸ਼ਰਥ, ਮਧੂ ਬਾਲਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਸੁਧਾ ਰਗੁਨਾਥਨ|ਸੁਧਾ ਰਘੁਨਾਥਨ]]
|-
|ਉਦਯਮ ਵਾਲਕੰਨੇਝੂਥੀ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਮਲਿਆਲਮ
|ਨਜੰਗਲ ਸੰਤੁਸ਼ਤਰਨੂ
|
|
|-
|ਥਿਰਾਨੁਰਾਯਮ
|ਆਨੰਦਭਦਰਮ
|
|
|-
|ਵੈਕਾਸੀ ਥਿੰਗਾਲੋ
|
|
|
|}
ਫਿਲਮ ਕੰਦੁਕੋਂਡੇਨ ਕੰਦੁਕੋਨਡੇਨ ਵਿੱਚ ''ਕੰਨਮੂਚੀ ਯੇਨਾਡਾ'' ਗੀਤ ਇਸ ਰਾਗਮ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੀਤ ਦਾ ਸਿਰਫ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹਿੱਸਾ ''ਨੱਤਾਕੁਰਿੰਜ'' ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਾਲਾ ਅੱਧਾ ਹਿੱਸਾ ''[[ਸਹਾਨਾ (ਰਾਗ)|ਸਾਹਨਾ]]'' ਵਿੱਚ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Citation |title=Lesser Known Gruhabhedams - Season 1 #2: Kannamoochi Enada {{!}} Nattakurinji {{!}} Raganalysis |url=https://www.youtube.com/watch?v=-e0Zi2ib7OY |language=en |access-date=2021-06-18}}&lt;/ref&gt;

== ਨੋਟਸ ==
{{Notelist|30em}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ  ==


{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਗੀਤ.
!ਭਾਸ਼ਾ
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਕਵਲਾਈਆਈ ਤੀਰਪਤੂ ਨੱਤੀਆ ਕਲਾਇਏ
| rowspan=&quot;7&quot; |ਤਾਮਿਲ
|ਸ਼ਿਵਕਾਵੀ
|ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ
|ਐਮ. ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਾਗਵਤਰ
|-
|ਅੰਬੇ ਅਮੂਧੇ
|ਉਤਮਾ ਪੁਥੀਰਨ
|ਜੀ. ਰਾਮਨਾਥਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ.]] [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਕਨੀਆ ਕਨੀਆ ਮਜ਼ਾਲਾਈ ਪੇਸਮ
|ਮੰਨਾਥੀ ਮੰਨਨ
|ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ
|-
|ਮਾਮਨ ਕੁਰਾਈ
|ਸਿਰੀਚਲਈ
|ਇਲੈਅਰਾਜਾ
|[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]], ਗੰਗਾਈ ਅਮਰਨ
|-
|ਕੰਨਮੂਚੀ ਯੇਨਾਡਾ
(ਸਾਹਨਾ ਨੇ ਵੀ ਛੋਹਿਆ) 
|ਕੰਦੁਕੌਂਡੈਨ ਕੰਦੁਕੋਕੌਂਡੈਨ
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ.]] ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ, ਕੇ. [[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਪੂੰਗਾਟਰੂ ਵੀਸਮ
|ਸ੍ਰੀਮਾਨ ਮਦਰਾਸ
|ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਥੀਮ
|ਥਵਮਾਈ ਥਵਾਮੀਰੁੰਧੂ
|ਸਬੇਸ਼-ਮੁਰਾਲੀ
|ਸ਼ਰਥ, ਮਧੂ ਬਾਲਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਸੁਧਾ ਰਗੁਨਾਥਨ|ਸੁਧਾ ਰਘੁਨਾਥਨ]]
|-
|ਉਦਯਮ ਵਾਲਕੰਨੇਝੂਥੀ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਮਲਿਆਲਮ
|ਨਜੰਗਲ ਸੰਤੁਸ਼ਤਰਨੂ
|
|
|-
|ਥਿਰਾਨੁਰਾਯਮ
|ਆਨੰਦਭਦਰਮ
|
|
|-
|ਵੈਕਾਸੀ ਥਿੰਗਾਲੋ
|
|
|
|}</text>
      <sha1>m4b65ify20iv74vsh6dohvxtqtdlv5g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਖਮਾਸ (ਰਾਗ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>193016</id>
    <revision>
      <id>810287</id>
      <parentid>783655</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T19:16:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;Film Compositions&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1292720292|Khamas (raga)]]&quot;</comment>
      <origin>810287</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12253" sha1="ikgkn7vfx25yjqlmhhwdhc4v6qepqnn" xml:space="preserve">'''ਖਮਾਸ''' ਜਾਂ '''ਕਾਮਸ'''/ਖਾਮਸ/'''ਖਾਮਚ'''/ਖਾਮਾਜ/'''ਕਾਮਚੀ''' (ਕਾਮਸ/ਕਾਮਚੀ) ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸੰਗੀਤਕ ਪੈਮਾਨਾ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਗ &lt;span lang=&quot;te&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;ਹੈ।&lt;/span&gt; ਇਹ ਇੱਕ ਜਨਯ ਰਾਗਮ ਹੈ (28ਵੇਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਸਕੇਲ ''[[ਹਰਿਕੰਭੋਜੀ ਰਾਗ|ਹਰਿਕੰਭੋਜੀ]]'' ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸਕੇਲ) । ਇਹ ਇੱਕ ਜਨਯਾ ਸਕੇਲ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਸਵਰ (ਸੰਗੀਤਕ ਨੋਟਸ) ਚਡ਼੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ।

ਇਹ ਇੱਕ ਪੈਮਾਨਾ ਹੈ ਜੋ ਸ਼੍ਰਿੰਗਾਰਾ ਰਸ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।  ਇਹ ''ਜਵਾਲੀ'' ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਈ ਢੁਕਵਾਂ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;raganidhi&quot; /&gt;

== ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਨ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Harikambhoji_scale.svg|right|thumb|300x300px|ਸੀ 'ਤੇ ''ਸ਼ਡਜਮ'' ਨਾਲ ਪੇਰੈਂਟ ਸਕੇਲ ''ਹਰਿਕੰਭੋਜੀ'']]
''ਖਮਾਸ'' ਇੱਕ ਅਸਮਰੂਪ ਰਾਗ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅਰੋਹ (ਚਡ਼੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਵਿੱਚ ''ਰਿਸ਼ਭਮ'' ਨਹੀਂ  ਲਗਦਾ । ਇਹ ਇੱਕ ''ਵਕਰਾ-ਸ਼ਾਡਵ-ਸੰਪੂਰਨਾ'' ਰਾਗਮ (ਵਕਰਾ-ਸ਼ਾਡਵ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਅਰੋਹ (ਚਡ਼੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਵਿੱਚ ਛੇ ਸੁਰ ਅਤੇ ਅਵਰੋਹ (ਉਤਰਨ ਵਾਲੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਵਿੱਚ  ਜ਼ਿਗ-ਜ਼ੈਗ ਚਾਲਾਂ ਨਾਲ ਸੱਤ ਸੁਰ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ ਬਣਤਰ (ਚਡ਼੍ਹਨ ਅਤੇ ਉਤਰਨ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ) ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈਃ

* ਅਰੋਹਣਃ ਸ ਮ1 ਗ3 ਮ1 ਪ ਧ2 ਨੀ2 ਸੰ [ਏ]  
* ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ2 ਧ2 ਪ ਮ1 ਗ3 ਰੇ2 ਸ [ਬੀ]  

ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸੁਰ ਹਨ ਸ਼ਡਜਮ, ਅੰਤਰ ਗੰਧਾਰਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਯਮ, ਪੰਚਮ, ਚਥੁਸਰਤੀ ਧੈਵਤਮ ਅਤੇ ਕੈਸਿਕੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚਥੁਸਰਿਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ ਨੂੰ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੰਕੇਤਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ, [[ਸੁਰ|ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ]] ਵੇਖੋ।

== ਵਿਕਲਪਿਕ ਵਰਜਨ ==
ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ''ਖਮਾਸ'' ਇੱਕ ''ਉਪੰਗਾ ਰਾਗ'' ਸੀ (ਮੂਲ ਸਕੇਲ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਨੋਟਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਾਵਲੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਭਸ਼ੰਗਾ ਕਿਸਮ ਦੇ ''ਖਮਾਸ'' ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਈ (ਸਕੇਲ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਨੋਟਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ) । ''ਕਾਕਲੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ'' (ਐਨ 3) ਨੂੰ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੁਰ (ਬਾਹਰੀ ਨੋਟ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;ragas&quot; /&gt;

ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਮੁਥੁਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ''ਖਮਾਸ'' ਇੱਕ ''ਸੰਪੂਰਨਾ ਰਾਗ'' ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਜ਼ਿਗ-ਜ਼ੈਗ ਨੋਟ ਨਹੀਂ ਹਨ (ਕੋਈ ''ਵਕਰਾ'' ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ) ।

ਖਾਮਾਜ (ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਖਾਮਾਜ) ਖਾਮਾਸ ਰਾਗ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ। ਫਿਲਮ ਅਭਿਮਾਨ ਦਾ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮ ਗੀਤ 'ਤੇਰੇ ਮੇਰੇ ਮਿਲਨ ਕੀ' ਖਾਮਾਜ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ।

== ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ==
''ਖਮਾਸ'' ਰਾਗਮ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਬਣੀਆਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ''ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ'', ''ਥਿਲਾਨਾ'' ਅਤੇ ''ਵਰਨਮ'' ਇੱਥੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ।

* ਮੁਥਿਆ ਭਾਗਵਤਾਰ ਦੁਆਰਾ 'ਮਾਤੇ ਮਲਾਇਆ-ਧਵਾਜਾ ਪਾਂਡਿਆ-ਸੰਜਤੇ' (ਦਾਰੂ ਵਰਨਮ) ਮੁਥੀਆ ਭਾਗਵਤਾਰ
* ''ਸੰਤਾਨਾ-ਗੋਪਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਮ'', ''ਸ਼ਦਾਨਨੇ ਸਕਲਮ ਅਰਪਯਾਮੀ'' ਅਤੇ ਸਰਸ ਡਾਲਾ ਨਯਨਾ-ਮੁਥੁਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ
* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਸੰਗੀਤਬੱਧ ਸੁਜਨਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ''ਸੀਤਾਪਾਥੇ''
* [[ਵੈਂਕਟਰਮਨ ਭਾਗਵਤ]] ਦੁਆਰਾ ''ਮਾਨਸ ਰਾਮੂਨੀ ਮਾਰਵਾਕਾਵੇ''
* ''ਦੂਰੂ ਮਦੁਵਰੇਨ'', ਮੂਰੂਥੀਆਨੋ ਨੀਲਿਸੋ ਪੁਰੰਦਰਾ ਦਾਸਾ ਦੁਆਰਾਪੁਰੰਦਰ ਦਾਸਾ
* ''ਮਾਤਾਦਾ ਬਾਰਡੇਨੋ'' ਬੰਗਲੌਰ ਨਾਗਰਤਨਮਾ ਦੁਆਰਾ
* ''ਰਾਮ ਜੋਗੀ ਮੰਡੂ'', ਇਵੇਲਾ ਨੰਨੂ ਬ੍ਰੋਵਰਾ ਅਤੇ ''ਰਾਮ ਰਾਰਾ'' ਭਦਰਚਲ ਰਾਮਦਾਸੁ ਦੁਆਰਾ
* ਸੁੱਬਾਰਾਮਾ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਦੁਆਰਾ ਐਂਟਾਨੀਨੇਸੁੱਬਰਾਮਾ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ
* ਮੈਸੂਰ ਵਾਸੂਦੇਵਚਾਰ ਦੁਆਰਾ ਬ੍ਰੋਚ ਵਾਰੇਵਰੁ ਰਾ ਅਤੇ ਇੰਥਾ ਪਰਾਕੇਲਨਾਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਐੱਨ3 ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ।
* ਇਡਾਥੂ ਪਦਮ ਥੁਕੀ ਅਤੇ ਰਾਮ ਨਾਮਾ ਅਮਰੁਥਾ-ਪਾਪਨਾਸਾਮ ਸਿਵਨ
* ਥਾਮ ਥਾਮ-ਥਿਲਾਨਾ-ਪਟਨਾਮ ਸੁਬਰਾਮਣੀਆ ਅਈਅਰ
* ਅੰਨਾਮਚਾਰੀਆ ਦੁਆਰਾ ਧੋਲੇਯਮ ਚਲਾ ਢੋਲੇਅਮ ਚਲਾਅੰਨਾਮਾਚਾਰੀਆ
* ਮੈਸੂਰ ਵਾਸੂਦੇਵਾਚਾਰੀਆ ਦੁਆਰਾ ਉਪੇਂਦਰਮ ਆਸ਼ਰਾਮੀ ਸੰਤਤਮਮੈਸੂਰ ਵਾਸੂਦੇਵਚਾਰੀਆ
* ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਭਾਗਵਤਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੰਭੋ ਮਹਾਦੇਵ ਚੰਦਰਚੂਡ਼
* ਵਰਾਦਾਦਸਰ ਦੁਆਰਾ ''ਸਰਸਵਤੀ ਸਰਸ-ਵਾਣੀ ਸਰਸੀਜਾ-ਭਵਨੀਕੀ-ਰਾਣੀ''
* ''ਸਰਸ-ਸਾਮ-ਮੁਖ'', ਪਲਾਇਆ ਮਾਮਾਈ ਭੋ ਸ਼੍ਰੀਕਾਂਤਸ਼ ਸਵਾਤੀ ਤਿਰੂਨਲ ਦੁਆਰਾ
* ''ਜਯਤੀ ਜਯਤੀ ਭਾਰਤ-ਮਾਤਾ'' ਮਯੂਰਾਮ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੁਆਰਾ

== ਫ਼ਿਲਮ ਰਚਨਾਵਾਂ ==

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਓਰੂਨਲ ਓਰੂ ਪੋਜੂਥੂ
|ਤਿਰੂਨੀਲਕੰਤਰ
|ਪਾਪਨਾਸਾਮ ਸਿਵਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐਮ. ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਾਗਵਤਰ
|-
|ਮਾਨਿਦਾ ਜੇਨਾਮ ਮੀਂਦਮ ਵੰਦੀਦੁਮੋ
|ਰਾਜਾ ਮੁਕਤੀ
|ਸੀ. ਆਰ. ਸੁਬੁਰਮਨ
|-
|ਨਾਨ ਪੇਸਾ ਵੰਥੇਨ
|ਪਲੋਟੀ ਵਲਾਰਥਾ ਕਿੱਲੀ
| rowspan=&quot;6&quot; |ਇਲਯਾਰਾਜਾ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਪੱਲਵੀਏ ਚਰਣਮ
|ਓਰੁਵਰ ਵਾਜ਼ੂਮ ਆਲਯਮ
|-
|ਰੋਜਾ ਓਂਦਰੂ ਮੁਥਮ (ਕਰਨਾਟਕ ਖਮਾਸ ਅਧਾਰਤ) 
|ਕੋੰਬੇਰੀ ਮੂਕਨ
|-
|ਮਾਰਗਾਜ਼ੀ ਮਠਮ
|ਪੰਜਮੀ (ਰਿਲੀਜ਼ ਨਾ ਹੋਈ ਫ਼ਿਲਮ) 
|[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]], ਟੀ. ਵੀ. ਗੋਪਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ
|-
|ਕੂਟਾਥਿਲੇ ਕੋਵਿਲ ਪੁਰਾ (ਕਰਨਾਟਕ ਖਮਾਸ ਅਧਾਰਤ) 
|ਇਦਯਾ ਕੋਵਿਲ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਪੋਨ੍ਨਿਲ ਵਾਨਮ (ਕਰਨਾਟਕ ਖਮਾਸ ਅਧਾਰਤ) 
|ਵਿੱਲੂ ਪੱਟੂਕਰਨ
|[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਯੂਯਿਰਮ ਨੀਏ
|ਪਵਿੱਤਰਾ
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ
|-
|ਓਰੂ ਨਾਲ ਓਰੂ ਪੋਜ਼ੂਡੂ
|ਅੰਤਿਮੰਥਰਾਈ
|[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਪੂ ਪੂਵਾ
|ਉੱਨਈ ਕੰਨ ਥੇਡੂਥੇ
|ਦੇਵਾ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਫੈਬੀ ਮਨੀਫੇਬੀ ਮਨੀ
|-
|ਸੋਕਾ ਨਾਨੁਮ ਨਿਕੁਰੇਨ
|ਕਿਸ਼ਤੀ
|ਗਿਬਰਨ
|[[ਸੁਧਾ ਰਗੁਨਾਥਨ|ਸੁਧਾ ਰਘੁਨਾਥਨ]]
|}

== ਨੋਟਸ ==
{{Notelist|30em}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਫਿਲਮ ਰਚਨਾਵਾਂ ==


=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਓਰੂਨਲ ਓਰੂ ਪੋਜੂਤੂ
|ਤਿਰੂਨੀਲਕੰਤਰ
|ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐਮ. ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਾਗਵਤਰ
|-
|ਮਾਨਿਦਾ ਜੇਨਾਮ ਮੀਂਦਮ ਵੰਦੀਦੁਮੋ
|ਰਾਜਾ ਮੁਕਤੀ
|ਸੀ. ਆਰ. ਸੁਬੁਰਮਨ
|-
|ਨਾਨ ਪੇਸਾ ਵੰਤੇਨ
|ਪਲੋਟੀ ਵਲਾਰਥਾ ਕਿੱਲੀ
| rowspan=&quot;6&quot; |ਇਲਯਾਰਾਜਾ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ,[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਪੱਲਵੀਏ ਚਰਣਮ
|ਓਰੁਵਰ ਵਾਜ਼ੂਮ ਆਲਯਮ
|-
|ਰੋਜਾ ਓਂਦਰੂ ਮੁਥਮ (ਕਰਨਾਟਕ ਖਮਾਸ ਅਧਾਰਤ) 
|ਕੋੰਬੇਰੀ ਮੂਕਨ
|-
|ਮਾਰਗਾਜ਼ੀ ਮਠਮ
|ਪੰਜਮੀ (ਰਿਲੀਜ਼ ਨਾ ਹੋਈ ਫ਼ਿਲਮ) 
|[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]], ਟੀ. ਵੀ. ਗੋਪਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ
|-
|ਕੂਟਾਥਿਲੇ ਕੋਵਿਲ ਪੁਰਾ (ਕਰਨਾਟਕ ਖਮਾਸ ਅਧਾਰਤ) 
|ਇਦਯਾ ਕੋਵਿਲ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਪੋਨ੍ਨਿਲ ਵਾਨਮ (ਕਰਨਾਟਕ ਖਮਾਸ ਅਧਾਰਤ) 
|ਵਿੱਲੂ ਪੱਟੂਕਰਨ
|[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਯੂਯਿਰਮ ਨੀਏ
|ਪਵਿੱਤਰਾ
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ
|-
|ਓਰੂ ਨਾਲ ਓਰੂ ਪੋਜ਼ੂਡੂ
|ਅੰਤਿਮੰਥਰਾਈ
|[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਪੂ ਪੂਵਾ
|ਉੱਨਈ ਕੰਨ ਥੇਡੂਥੇ
|ਦੇਵਾ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਫੈਬੀ ਮਨੀਫੇਬੀ ਮਨੀ
|-
|ਸੋਕਾ ਨਾਨੁਮ ਨਿਕੁਰੇਨ
|ਕਿਸ਼ਤੀ
|ਗਿਬਰਨ
|[[ਸੁਧਾ ਰਗੁਨਾਥਨ|ਸੁਧਾ ਰਘੁਨਾਥਨ]]
|}</text>
      <sha1>ikgkn7vfx25yjqlmhhwdhc4v6qepqnn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੁਖਾਰੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>193660</id>
    <revision>
      <id>810272</id>
      <parentid>788914</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:53:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਰਾਗ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>810272</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8938" sha1="qxhyc6ygj2q37b95f3p3x82bb3lwfnn" xml:space="preserve">'''ਮੁਖਾਰੀ''' (ਉਚਾਰਨ ਮੁਖਾਰੀ) ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸੰਗੀਤਕ ਪੈਮਾਨਾ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ [[ਰਾਗ]] ਹੈ। ਇਹ [[ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਆ (ਰਾਗਮ)|ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਆ]] ਦਾ ਇੱਕ ਜਨਯ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਰਾਗ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ  ਅਤੇ ਆਤਮ-ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਗ਼ਮਗੀਨ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਮੁਖੀ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਮਾਹੌਲ ਉਸਾਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੌਲੀ ਰਫਤਾਰ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧੀਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ,ਹੌਲੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਸੁਰ  ਅਤੇ ਗਮਕ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਰਾਗ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਵਧੀਆ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਵੀ ਹਨ। ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਸੁਣੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਦੁਆਰਾ ''ਸ਼ਿਵਕਾਮ ਸੁੰਦਰੀ'', ਤਿਆਗਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ''ਸੰਗੀਤਾ ਸ਼ਾਸਤਰ'' ਅਤੇ ਐਂਟਾਨੀ ਨੇ, ਸੁੱਬਰਾਏ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੁਆਰਾ ''ਐਮਾਨੀ ਨੇ'', ਅਰੁਣਾਚਲ ਕਵੀ ਦੁਆਰਾ ''ਅਰਿਵਰ ਯਾਰ'' ਅਤੇ ਨੀਲਕਾਂਤ ਸਿਵਨ ਦੁਆਰਾ ਐਂਡਰੀੱਕੂ ਸ਼ਿਵ ਕ੍ਰੁਪਈ।

== ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਨ ==
* ਅਰੋਹਣਃ  ਸ ਰੇ2 ਮ1 ਪ ਨੀ2 ਧ2 ਸੰ [a] 
* ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ2 ਧ1 ਪ ਮ1 ਗ2 ਰੇ2 ਸ [b] 

== ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ==

* ''ਇੰਦੂ ਇਨੇਜ ਗੋਵਿੰਦਾ'' ਰਾਘਵੇਂਦਰ ਸਵਾਮੀ ਦੁਆਰਾ (ਮੁਖਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗਾਇਆ ਗਿਆ) 
* ਪਲਿਸੇਮਮਾ ਮੁਦੂ ਸ਼ਾਰਦੇ, ''ਚਿੱਟਾ ਸ਼ੁੱਧੀ ਇਲਾਦਵਾ'' ਪੁਰੰਦਰਾ ਦਾਸਾ ਦੁਆਰਾਪੁਰੰਦਰ ਦਾਸਾ
* ਅੰਨਾਮਚਾਰੀਆ ਦੁਆਰਾ ''ਬ੍ਰਹਮਾ ਕਾਦੀਗਿਨਾ ਪਦਮ''ਅੰਨਾਮਾਚਾਰੀਆ
* ''ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ'' ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਮਾਮ ਰਤਨਾਚਲਾ
* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਐਂਟਾਨੀਨੇ
* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ''ਕਸ਼ੀਨਮਾਈ''
* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਕਰੁਬਾਰੂ ਚੀਯੂਵਾਰੂ
* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ''ਇਲਾਵਤਾਰਾ''
* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ''ਸੰਗੀਤਾ ਸ਼ਾਸਤਰ''
* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਤਲਚੀ ਨੰਤਾਨੇ
* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ''ਮੁਰੀਪੇਮੂ''
* ''ਐਂਡਰੀਕੂ ਸ਼ਿਵਾ ਕ੍ਰੁਪਈ''-ਨੀਲਕਾਂਤ ਸਿਵਨਨੀਲਕੰਠ ਸਿਵਨ
* ਸੁੱਬਾਰਾਇਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੁਆਰਾ ''ਐਮਾਨੀ ਨੇ''ਸੁੱਬਰਾਇਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ
* ''ਓਸੋਸੀ ਨਮਦੀ''-ਕਸ਼ੇਤਰਿਆ
* ਭਦਰਚਲ ਰਾਮਦਾਸੁ ਦੁਆਰਾ ''ਦਸਰਥ ਰਾਮ''
* ਪਾਪਨਾਸਾਮ ਸਿਵਨ ਦੁਆਰਾ ''ਸ਼ਿਵਕਾਮ ਸੁੰਦਰੀ'' &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Carnatic Songs - shivakAma sundari jagadamba |url=http://www.karnatik.com/c1408.shtml}}&lt;/ref&gt;
* ''ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਮ ਕਲਾਇਆ''-ਨਾਰਾਇਣ ਤੀਰਥਾਨਾਰਾਇਣ ਤੀਰਥ
* ਸ਼ਿਆਮਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੁਆਰਾ ''ਪਾਲੀਮਪਾਵਾਮਾ''
* ਵਡਾਸੀਆਦੀ ਕਿੰਚਿਡਾਪੀ (ਜੈਦੇਵ ਦੁਆਰਾ ਅਸ਼ਟਾਪਦੀ) 

== ਘੱਟ ਜਾਣੀਆਂ-ਪਛਾਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ==
''ਆਨੰਦਮ ਆਨੰਦਮ  ਆਨੰਦਮ'' , ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਤਮਿਲ [[ਹਿੰਦੂ ਵਿਆਹ]] ਵਿੱਚ ਆਰਕੈਸਟਰਾ ਦੁਆਰਾ ਵਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲਾੜੇ ਦੁਆਰਾ ਲਾੜੀ ਦੀ ਗਰਦਨ ਉੱਤੇ ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਬੰਨ੍ਹਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਲਾੜੇ ਅਤੇ ਲਾੜੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ''ਜਲਮਿਕਾ ਵਲਧੁਰਾ'' ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੁਰਲੱਭ, ਛੋਟੀ ਸਵਰਾਜਤੀ ਹੈ ਜੋ ਉਸੇ [[ਰਾਗ]] ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ। ''ਗੋਵਿੰਦਰਾਜਮ ਉਪਸਮਹੇ'' ਮੁਥੁਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਸੁਣੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕ੍ਰਿਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਸਿਰਫ ਆਰ ਵੇਦਾਵਲੀ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

== ਮਤਲਬ ==
ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰਾਗ ਜੋ ਰੰਗੀਨ,ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਅਪੀਲ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ,ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ ਮੁਖਾਰੀ। ਇਸ ਰਾਗ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਦੁਖਦਾਈ ਰਾਗ (''ਸ਼ੋਕ ਰਸ'') ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਭਗਤੀ ਰਸ ਅਤੇ ''ਸ਼ਾਂਤਾ ਰਸ'' ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੁਖਾਰੀ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਸੈਨੀ, ਭੈਰਵੀ, ਸਲਾਗਾਭੈਰਵੀ, ਕੋਕਿਲਾਵਰਾਲੀ ਅਤੇ ਮਾਂਜੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਮੁਖਾਰੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਟੀਕ ਸਵਰ ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਗਮਕਾਂ ਨਾਲ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਮਰਿਆਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਤਾਂ ਜੋ ਗੁਆਂਢੀ ਚਰਾਗਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭਟਕਣ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਮੁਖਾਰੀ ਦੇ ਨੋਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸਦਜਾ, ਚਤੁਰੂਤੀ ਰਿਸ਼ਭਾ, ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਮਾ, ਪੰਚਮਾ, ਚਤੁਰੂਤੀ ਧੈਵਤ (ਅਸੈਂਟ) ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਧੈਵਤ (ਡਿਸੈਂਟ) ਅਤੇ ਕੈਸਿਕੀ ਨਿਸ਼ਾਦਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸਾਧਾਰਣਾ ਗੰਧਾਰ ਅਵਰੋਹਣ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਰੋਹ ਵਿੱਚ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦਾ। ਮੁਖਾਰੀ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀ ਵਿੱਚ 'ਸ. ਰੇ. ਮ. ਗ., ਰੇ. ਸ.' ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਮੱਧਮਾ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ 'ਪ. ਧ. ਸ ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਾਗ ਹੈ, ਜੋ ਸੁਰੀਲੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

== ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ ==

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਵਾਦਾ ਮਲਾਰੇ
|ਅੰਬਿਕਾਪਤੀ (1957 ਫ਼ਿਲਮ) 
|ਜੀ. ਰਾਮਨਾਥਨ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ [[ਪੀ. ਭਾਨੂਮਤੀ]]
|-
|ਯਾਰ ਪੋਈ ਸੋਲੁਵਰ
|ਹਰੀਚੰਦਰ (1968 ਫ਼ਿਲਮ) 
|ਕੇ. ਵੀ. ਮਹਾਦੇਵਨ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਕਨਵੂ ਕੰਡੇਨ ਨਾਨ
|ਸ਼ਿਵਗੰਗਾਈ ਸੀਮਾਈ
|ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਪੋਗੈਥ ਪੋਗੈਥ ਐਨ ਕਨਾਵਾ
|ਵੀਰਪਾਂਡੀਆ ਕੱਟਾਬੋਮਨ (ਫ਼ਿਲਮ) 
|ਜੀ. ਰਾਮਨਾਥਨ
|ਏ. ਜੀ. ਰਤਨਾਮਾਲਾ
|-
|ਕੰਨੂਕੁਲ ਪੋਥੀਵਾਈਪਨ
|ਤਿਰੂਮਾਨਮ ਏਨਮ ਨਿਕਾਹ
|ਗਿਬਰਨ
|ਚਾਰੁਲਤਾ ਮਨੀ, [[ਸਾਧਨਾ ਸਰਗਮ]], ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਡਾ. ਆਰ. ਗਣੇਸ਼
|}

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਗ]]</text>
      <sha1>qxhyc6ygj2q37b95f3p3x82bb3lwfnn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕੋਕਿਲਾਪ੍ਰਿਆ ਰਾਗਮ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>193780</id>
    <revision>
      <id>810284</id>
      <parentid>787338</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T18:45:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;Related rāgams&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1174393535|Kokilapriya]]&quot;</comment>
      <origin>810284</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7045" sha1="kk9xhujn0snj1xpo8zqpj02x6yhjai6" xml:space="preserve">
  

'''ਕੋਕਿਲਾਪ੍ਰਿਆ''' (ਜੋ ਕੋਇਲ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਹੈ) ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸੰਗੀਤਕ ਪੈਮਾਨਾ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ 72 ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ 11ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਾ ਹੈ। ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਮੁਥੁਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ 11ਵੇਂ ਰਾਗ ਨੂੰ ਕੋਕਿਲਾਰਵਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਨ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Kokilapriya_scale.svg|right|thumb|300x300px|ਸੀ 'ਤੇ ''ਸ਼ਡਜਮ'' ਦੇ ਨਾਲ ''ਕੋਕਿਲਾਪ੍ਰਿਆ'' ਸਕੇਲ]]
ਇਹ ਦੂਜੇ ''ਚੱਕਰ ਨੇਤਰ'' ਵਿੱਚ ਪੰਜਵਾਂ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਾਮ ''ਨੇਤਰ-ਮਾ'' ਹੈ। ਇਸ ਰਾਗ ਦੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀ ''ਸਾ ਰਾ ਗੀ ਮਾ ਪਾ ਧਾ ਨਾ'' ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ (ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਦੀ ਬਣਤਰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ I (ਹੇਠਾਂ ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ [[ਸੁਰ|ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ]] ਵੇਖੋ):

* ਆਰੋਹਣਃ ਸ ਰੇ1 ਗ2 ਮ1 ਪ ਧ2 ਨੀ3 ਸੰ [a]
* ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ3 ਧ2 ਪ  ਮ1 ਗ2 ਰੇ1 ਸ [b] 

(ਇਹ ਪੈਮਾਨਾ ''ਸ਼ੁੱਧ ਰਿਸ਼ਭਮ, ਸਾਧਾਰਣ ਗੰਧਾਰਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਯਮ, ਚਤੁਰਸ਼ਰੁਤੀ ਧੈਵਤਮ, ਕਾਕਲੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ'' ਨੋਟਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਹੈ, ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨਾ ਰਾਗ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਆਰੋਹ-ਅਵਰੋਹ (ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਸੁਰ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਇਹ ''[[ਸੁਵਰਨਾਂਗੀ|ਸੁਵਰਨੰਗੀ]]'' ਦੇ ਬਰਾਬਰ ''ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਯਮ'' ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 47ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਹੈ।

== ਅਸਮਪੂਰਨਾ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ==
ਕੋਕਿਲਾਰਵਮ ਵੈਂਕਟਮਾਖਿਨ ਦੁਆਰਾ ਸੰਕਲਿਤ ਮੂਲ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ 11ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਹੈ। ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਨੋਟ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਕੇਲ ਵਕਰਾ (ਸਕੇਲ ਦੀਆਂ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀਆਂ ਜ਼ਿਗ-ਜ਼ੈਗ) ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕ ''ਸ਼ਾਡਵ-ਸੰਪੂਰਨਾ'' ਰਾਗ ਹੈ (ਚਡ਼੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ 6 ਨੋਟ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪੂਰੇ 7 ਸੁਰ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

* ਅਰੋਹਣਃ ਸ ਰੇ1 ਮ1 ਮ1 ਪ ਮ1 ਪ ਧ2 ਨੀ3 ਸੰ [c]
* ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ3 ਧ2 ਧ2 ਪ ਮ1 ਗ2 ਰੇ1 ਸ [d] 

== ਜਨਯ ਰਾਗਮ ==
''ਕੋਕਿਲਾਪ੍ਰਿਆ'' ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਛੋਟੇ ਜਨਯ ਰਾਗਮ (ਉਤਪੰਨ ਸਕੇਲ) ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ  ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੂਚੀ ਲਈ ਜਨਯ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵੇਖੋ।

== ਰਚਨਾਵਾਂ ==
ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਆਮ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ''ਕੋਕਿਲਾਪ੍ਰਿਆ'' ਲਈ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।

* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਦਸਾਰਥੇ ਦਯਾਸਾਰਧੇ
* ਡਾ. ਐਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ''ਵਡਮੇਲਾ ਰਾਧਾ ਮਨੋਹਰਾ''
* ਮੈਸੂਰ ਵਾਸੁਦੇਵਾਚਰ ਦੁਆਰਾ 'ਨੀਚੇ ਅਭਿਮਨਮੁ'ਮੈਸੂਰ ਵਾਸੂਦੇਵਚਾਰ
* ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਦੁਆਰਾ ਕੋਕਿਲਾਰਵਮ ਵਿੱਚ ਕੋਡਨਦਾਰ ਅਮਮ ਅਨੀਸ਼ਮ
* ਐੱਸ ਰਾਮਨਾਥਨ ਦੁਆਰਾ ਪੁਰਸ਼ ਨਿਨ

== ਸਬੰਧਤ ਰਾਗਮ ==
ਇਹ ਭਾਗ ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਕੋਕਿਲਾਪ੍ਰਿਆ ਦੇ ਨੋਟਸ ਜਦੋਂ ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'' ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਰਿਸ਼ਭਪ੍ਰਿਆ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'', ਰਾਗ ਵਿੱਚ ''ਸ਼ਡਜਮ'' ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਨੋਟ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਨੁਸਾਰੀ ਨੋਟ ਆਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਕਦਮ ਹੈ। ਹੋਰ ਵੇਰਵਿਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ''ਕੋਕਿਲਾਪ੍ਰਿਆ 'ਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'' ਵੇਖੋ।

== ਨੋਟਸ ==
{{Notelist|30em}}

== ਹਵਾਲੇ ==
 {{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਣ-ਸਮੀਖਿਆ ਅਨੁਵਾਦਾਂ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਗ]]

== ਮਿਲਦੇ ਜੁਲਦੇ ਰਾਗ  ==


ਇਹ ਭਾਗ ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਕੋਕਿਲਾਪ੍ਰਿਆ ਦੇ ਸੁਰ ਜਦੋਂ ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'' ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਰਿਸ਼ਭਪ੍ਰਿਆ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'', ਰਾਗ ਵਿੱਚ ''ਸ਼ਡਜਮ'' ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਨੁਸਾਰੀ ਸੁਰ ਆਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਕਦਮ ਹੈ। ਹੋਰ ਵੇਰਵਿਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ''ਕੋਕਿਲਾਪ੍ਰਿਆ 'ਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'' ਵੇਖੋ।</text>
      <sha1>kk9xhujn0snj1xpo8zqpj02x6yhjai6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਝਾਲਾਵਰਾਲੀ ਰਾਗ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>194483</id>
    <revision>
      <id>810289</id>
      <parentid>791439</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T19:25:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;Compositions&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1171960453|Jhalavarali]]&quot;</comment>
      <origin>810289</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5190" sha1="9kzoq33j3vmbw72iz3c9g2bdeltfwoz" xml:space="preserve">{{unreferenced}}    

'''ਝਾਲਾਵਰਾਲੀ''' (ਬੋਲ ਚਾਲ 'ਚ  ਝਾਲਾਵਰਾਲੀ, ਭਾਵ ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਰਮੀ ਵਾਲਾ ਚੰਦਰਮਾ) ਕਰਨਾਟਕੀ  ਸੰਗੀਤ (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸੰਗੀਤਕ ਪੈਮਾਨਾ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ 72ਵੀਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ 39ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਾ ਹੈ।

== ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਨ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Jhalavarali_scale.svg|right|thumb|300x300px|ਸੀ 'ਤੇ ''ਸ਼ਡਜਮ'' ਦੇ ਨਾਲ ''ਝਾਲਾਵਰਾਲੀ''  ਰਾਗ ]]
ਇਹ 7ਵੇਂ ''ਚੱਕਰ ਰਿਸ਼ੀ'' ਦਾ ਤੀਜਾ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਾਮ ''ਰਿਸ਼ੀ-ਗੋ'' ਹੈ। ਇਸ ਰਾਗ ਦੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀ ''ਸਾ ਰਾ ਗਾ ਮੀ ਪਾ ਧਾ ਨੂੰ'' ਹੈ।  ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ (ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਦੀ ਬਣਤਰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ (ਹੇਠਾਂ ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ [[ਸੁਰ|ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ]] ਵੇਖੋ):

* ਅਰੋਹਣਃ  ਸ ਰੇ1 ਗ1 ਮ2 ਪ  ਧ1 ਨੀ 3 ਸੰ [a] 
* ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ3 ਧ1 ਪ ਮ2 ਗ1 ਰੇ1 ਸ [b] 

(ਇਸ ਰਾਗ  ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਸੁਰ ਹਨ-''ਸ਼ੁੱਧ ਰਿਸ਼ਭਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਗੰਧਾਰਮ, ਪ੍ਰਤੀ ਮੱਧਮਮ, ਸ਼ੁੱਧਾ ਧੈਵਤਮ, ਕਾਕਲੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ'')  

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਹੈ, ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਰਾਗ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਆਰੋਹ-ਅਵਰੋ(ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪ੍ਰਤੀ ਮੱਧਯਮ ਗਣਮੂਰਤੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਤੀਜਾ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਹੈ।

== ''ਜਨਯ ਰਾਗਮ'' ==
ਝਾਲਾ''[[ਵਰਾਲੀ ਰਾਗਮ|ਵਰਾਲੀ]]'' ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਜਨਯ ਰਾਗਮ (ਇਸ ਤੋਂ ਨਿਕਲੇ ਸਕੇਲ) ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਝਾਲਾਵਰਾਲੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ''ਝਾਲਾਵਰਾਲੀ'' ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੂਚੀ ਲਈ ਜਨਯ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵੇਖੋ।

== ਰਚਨਾਵਾਂ ==
''ਝਾਲਾਵਰਾਲੀ'' ਵਿੱਚ ਸੁਰ ਬੱਧ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨਃ

* ''ਨਮਾਮੀ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ'' [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ
* ਡਾ. ਐਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ''ਮਾਧਵ ਡੇਯਾ''
* ਤਿਆਗਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ''ਅਨਥਾ ਰਕਸ਼ਕਾ''

== ਸਬੰਧਤ ਰਾਗਮ ==
ਇਹ ਭਾਗ ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਝਾਲਾਵਰਾਲੀ ਦੇ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'' ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ''ਰਿਸ਼ੀ'' ਚੱਕਰ ਦੇ ਸਾਰੇ 6 ਰਾਗ (ਸਲਾਗਮ, ਜਲਾਰਨਾਵਮ, ਨਵਨੀਤਮ, ਪਵਨੀ ਅਤੇ ਰਘੂਪਰੀਆ ਹੋਰ 5 ਰਾਗਮ ਹਨ। ਸਿਰਫ਼ ਇਹਨਾਂ ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਗ1 ਤੋਂ  ਮ2 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ 3 ਸੁਰਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਜਿਹਾ ਅੰਤਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮੇਲਕਾਰਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

== ਨੋਟਸ ==
{{Notelist|30em}}

== ਹਵਾਲੇ ==
 {{Reflist}}

== ਰਚਨਾਵਾਂ ==

''ਝਾਲਾਵਰਾਲੀ'' ਵਿੱਚ ਰਚਿਆਂ ਗਈਆਂ ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨਃ

* ''ਨਮਾਮੀ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ'' [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਆ ਗਿਆ।
* [[ਐਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ|ਡਾ. ਐਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]] ਦੀ ਰਚਨਾ ''ਮਾਧਵ ਦੇਯਾ''
* ਤਿਆਗਰਾਜ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਨੰਤਾ ''ਰਕਸ਼ਕਾ''</text>
      <sha1>9kzoq33j3vmbw72iz3c9g2bdeltfwoz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198797</id>
    <revision>
      <id>810273</id>
      <parentid>810223</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:54:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harry sidhuz</username>
        <id>38365</id>
      </contributor>
      <comment>infobox in english converte into the punjabi...................</comment>
      <origin>810273</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18341" sha1="71inqt34xo0fv9obbbenjzsppfpteyp" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ
| image              = Varsha Bollamma sla.jpg
| caption            = ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ
| birth_date         = 
| birth_place        = [[ਕੂਰਗ]], [[ਕਰਨਾਟਕ]], ਭਾਰਤ
| alma_mater         = [[ਮਾਊਂਟ ਕਾਰਮੇਲ ਕਾਲਜ, ਬੰਗਲੌਰ]]
| occupation         = ਅਦਾਕਾਰਾ
| years_active       = 2015–majuda
| spouse             = 
| children           = 
| website            = 
}}
'''ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] ਅਤੇ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।

== ਆਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ==
ਵਰਸ਼ਾ ਦਾ ਜਨਮ [[ਕਰਨਾਟਕ|ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ]] [[ਕੋਡਗੁ|ਕੂਰਗ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ [[ਬੇਂਗਾਲ਼ੁਰੂ|ਬੰਗਲੌਰ]] ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਉਸ ਨੇ ਬੰਗਲੌਰ ਦੇ ਮਾਊਂਟ ਕਾਰਮੇਲ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਮਾਈਕ੍ਰੋਬਾਇਓਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਵਰਸ਼ਾ [[ਕੰਨੜ]], [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]], [[ਮਲਿਆਲਮ]] ਸਮੇਤ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] ਬੋਲਣਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;th&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/varsha-bollamma-talks-about-her-new-telugu-film/article33124017.ece|title=Varsha Bollamma: I feel incomplete if I don't dub|date=18 November 2020|work=The Hindu|access-date=30 December 2020|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਵਰਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪਛਾਣ ਉਸ ਦੇ ਡਬਸਮੈਸ਼ ਵੀਡੀਓਜ਼ ਲਈ ਮਿਲੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਫ਼ਿਲਮ ''ਰਾਜਾ ਰਾਣੀ'' ਦੇ [[ਨਜ਼ਰੀਆ ਨਾਜ਼ਿਮ]] ਦੇ ਸੰਵਾਦਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਈ ਲਈ ਮਿਲੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=12 March 2018 |title=Varsha Bollamma is here to stay |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/mollywood/120318/shes-here-to-stay.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180404173816/https://www.deccanchronicle.com/amp/entertainment/mollywood/120318/shes-here-to-stay.html |archive-date=4 April 2018 |access-date=24 November 2019 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=16 August 2015 |title=Dubsmash helped Varsha Bollamma get her dream debut |url=https://www.deccanchronicle.com/150816/entertainment-kollywood/article/dubsmash-helped-varsha-bollamma-get-her-dream-debut |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171115105222/http://www.deccanchronicle.com/150816/entertainment-kollywood/article/dubsmash-helped-varsha-bollamma-get-her-dream-debut |archive-date=15 November 2017 |access-date=16 March 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/When-a-fun-Dubsmash-video-fetched-a-project/articleshow/54445150.cms|title=When a fun Dubsmash video fetched a project!|work=The Times of India|access-date=24 March 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20170520090342/http://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/When-a-fun-Dubsmash-video-fetched-a-project/articleshow/54445150.cms|archive-date=20 May 2017}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ 2015 ਵਿੱਚ ਫ਼ਿਲਮ ''ਸਥੁਰਨ'' ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=June 2023}} ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਐਮ. ਸ਼ਸ਼ੀਕੁਮਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ''ਵੇਟਰੀਵੇਲ'' (2016) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਧੀ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਇਆ। ਉਸ ਦੀ ਫਿਲਮਗ੍ਰਾਫੀ ਵਿੱਚ ''ਇਵਾਨ ਯਾਰੇਂਦਰੂ ਥਰੀਕਿਰਥਾ'' (2017) ਅਤੇ ''ਯਾਨੁਮ ਥੀਏਵਾਨ'' (2017) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। 2018 ਵਿੱਚ, ਵਰਸ਼ਾ ਨੇ ਮਲਿਆਲਮ ਫਿਲਮ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ''ਕਲਿਆਣਮ'' ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਸਿਫ ਅਲੀ ਅਭਿਨੀਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਲਿਆਲਮ ਫ਼ਿਲਮ, ''ਮੰਧਰਮ'' ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਤਾਮਿਲ ਫ਼ਿਲ ਮਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੌਜੂਦਗੀ [[ਵਿਜੇ ਸੇਤੂਪਤੀ]] ਅਤੇ [[ਤ੍ਰਿਸ਼ਾ (ਅਭਿਨੇਤਰੀ)|ਤ੍ਰਿਸ਼ਾ]] ਦੇ ਨਾਲ ''96'' ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਵਰਸ਼ਾ ''ਸੀਮਾਥੁਰਾਈ'' ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। 2019 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਸਮੂਥਿਰਕਾਨੀ ਅਭਿਨੀਤ ''ਪੇਟੀਕਾਦਾਈ'' ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀ ਤੀਜੀ ਮਲਿਆਲਮ ਫ਼ਿਲਮ, ''ਸੂਥਰਕਰਨ'', ਗੋਕੁਲ ਸੁਰੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ, ਵੀ ਉਸੇ ਸਾਲ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=June 2023}}

ਐਟਲੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਫ਼ਿਲਮ ''ਬਿਗਿਲ'' (2019) ਵਿੱਚ, ਵਰਸ਼ਾ ਨੇ ਇੱਕ ਫੁੱਟਬਾਲ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/actress-varsha-bollamma-has-this-to-say-about-master-actors-vijay-and-vijay-sethupathi/articleshow/75007641.cms|title=Actress Varsha Bollamma has THIS to say about 'Master' actors Vijay and Vijay Sethupathi|date=21 April 2020|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;

== ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==

=== ਫ਼ਿਲਮਾਂ ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! scope=&quot;col&quot; |Year
! scope=&quot;col&quot; |Title
! scope=&quot;col&quot; |Role
! scope=&quot;col&quot; |Language
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; |Notes
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; |{{Tooltip|Ref.|References}}
|-
|2015
|''Sathuran''
|Janani
| rowspan=&quot;4&quot; |[[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|Tamil]]
|Film debut, credited as Varsha Maletira
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movie-reviews/sathuran/movie-review/49296930.cms|title=Sathuran Movie Review {2/5}: Critic Review of Sathuran by Times of India|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|2016
|''Vetrivel''
|Subha
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Rangan |first=Baradwaj |date=23 April 2016 |title=Vetrivel: It takes a village... |url=http://www.thehindu.com/features/cinema/cinema-reviews/vetrivel-it-takes-a-village/article8510230.ece |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |2017
|''Ivan Yarendru Therikiratha''
|S.I. Savithri
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 October 2016 |title=Who am I? |url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/Who-am-I/article15476276.ece |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Yaanum Theeyavan''
|Soumya
|
|&lt;ref name=&quot;thehindu&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/yaanum-theeyavan-review-film-suffers-due-to-generic-writing/article19185026.ece|title='Yaanum Theeyavan' review: suffers due to generic writing|last=Menon|first=Vishal|date=30 June 2017|work=The Hindu|access-date=30 October 2018}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |2018
|''Kalyanam''
|Shari
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਮਲਿਆਲਮ|Malayalam]]
|Malayalam debut
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=7 February 2018 |title=Varsha Bollamma looks cute as a button at the audio launch of Kalyanam at Thiruvanthapuram |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/events/kochi/varsha-bollammas-cuteness-radiated-in-the-audio-launch-of-kalyanam-at-thiruvanthapuram/articleshow/62820035.cms |access-date=3 February 2020 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Mandharam''
|Charu
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=28 September 2018 |title=Vijesh Vijay's 'Mandharam' will see Asif Ali in five looks |url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/debutant-director-vijesh-vijays-mandharam-which-releases-on-october-5-has-asif-ali-in-five-looks/article25067931.ece |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203180454/https://www.thehindu.com/entertainment/movies/debutant-director-vijesh-vijays-mandharam-which-releases-on-october-5-has-asif-ali-in-five-looks/article25067931.ece |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
|''&lt;nowiki/&gt;'96''
|Prabhavathi &quot;Prabha&quot;
| rowspan=&quot;3&quot; |Tamil
|
|
|-
|''Seemathurai''
|Poorani
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=4 November 2017 |title=Varsha Bollamma bags a meaty role |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/041117/varsha-bollamma-bags-a-meaty-role.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191118010837/https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/041117/varsha-bollamma-bags-a-meaty-role.html |archive-date=18 November 2019 |access-date=3 February 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |2019
|''Pettikadai''
|Thangam
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=12 December 2018 |title=Petti Kadai is part of cultural identity: Bharathiraja |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/121218/petti-kadai-is-part-of-cultural-identity-bharathiraja.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175631/https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/121218/petti-kadai-is-part-of-cultural-identity-bharathiraja.html |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Soothrakkaran''
|Aswathy Balachandran
|Malayalam
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=14 January 2019 |title=സൂത്രക്കാരൻ ഫസ്റ്റ് ലുക് പോസ്റ്റർ പുറത്തിറങ്ങി |url=https://malayalam.news18.com/news/film/movies-first-look-poster-of-malayalam-movie-soothrakkaran-starring-gokul-suresh-niranj-maniyanpillai-raju-and-varsha-bollamma-released-76723.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175633/https://malayalam.news18.com/news/film/movies-first-look-poster-of-malayalam-movie-soothrakkaran-starring-gokul-suresh-niranj-maniyanpillai-raju-and-varsha-bollamma-released-76723.html |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=CNN-News18}}(in [[ਮਲਿਆਲਮ|Malayalam]])&lt;/ref&gt;
|-
|''Bigil''
|Gayathri Sudarshan
|Tamil
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=27 October 2019 |title=Thalapathy Vijay's Bigil cast and crew, Atlee, Kathir, Varsha Bollamma attend a special screening |url=https://www.timesnownews.com/entertainment/south-gossip/article/thalapathy-vijays-bigil-cast-and-crew-atlee-kathir-varsha-bollamma-attend-a-special-screening-photos/508471 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175633/https://www.timesnownews.com/entertainment/south-gossip/article/thalapathy-vijays-bigil-cast-and-crew-atlee-kathir-varsha-bollamma-attend-a-special-screening-photos/508471 |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=Times Now}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;5&quot; |2020
|''Choosi Choodangaane''
|Shruthi
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|Telugu]]
|Telugu Debut
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=30 January 2020 |title=Choosi Choodangaane is a triangle love story that has many layers underneath: Varsha Bollamma |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/telugu/movies/choosi-choodangaane-is-a-triangle-love-story-that-has-many-layers-underneath-varsha-bollamma/articleshow/73767243.cms |access-date=3 February 2020 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Jaanu''
|Prabha
|Remake of ''&lt;nowiki/&gt;'96''
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 January 2020 |title=Watch: 'Jaanu' teaser suggests that it's faithful remake of '96' |url=https://www.thenewsminute.com/article/watch-jaanu-teaser-suggests-its-faithful-remake-96-115791 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175631/https://www.thenewsminute.com/article/watch-jaanu-teaser-suggests-its-faithful-remake-96-115791 |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=The News Minute}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Middle Class Melodies''
|Sandhya
|released on Amazon Prime Video
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/telugu/movies/news/anand-deverakonda-shares-varsha-bollammas-first-look-as-sandhya-from-middle-class-melodies/articleshow/77258657.cms|title=Anand Deverakonda shares Varsha Bollamma's first-look as Sandhya from Middle Class Melodies|date=30 July 2020|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Mane Number 13''
| rowspan=&quot;2&quot; |Nancy
|[[ਕੰਨੜ|Kannada]]
| rowspan=&quot;2&quot; |Kannada debut, bilingual film; released on Amazon Prime Video
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 October 2020 |title=Bheema Sena Nala Maharaja and Manne Number 13 to premiere on Amazon Prime Video |url=https://www.cinemaexpress.com/stories/news/2020/oct/09/bheema-sena-nala-maharaja-and-manne-number-13-to-premiere-on-amazon-prime-video-20703.html |website=[[Cinema Express]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|''13aam Number Veedu''
|Tamil
|
|-
|2021
|''Pushpaka Vimanam''
|Sundar's prospective bride
|Telugu
|Cameo appearance
|
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |2022
|''[[ਸੈਲਫੀ (2022 ਫ਼ਿਲਮ)|Selfie]]''
|Madhavi
| rowspan=&quot;2&quot; |Tamil
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=15 February 2022 |title=Location Diaries: Street Tales- Varsha Bollamma for Selfie |url=https://www.cinemaexpress.com/tamil/features/2022/feb/15/location-diaries-street-tales--varsha-bollamma-for-selfie-29748.html |website=Cinema Express}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Akka Kuruvi''
|Older Sara
|Cameo appearance
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=5 May 2022 |title=Ilaiyaraaja: Akka Kuruvi will have the same essence which Children of Heaven boasted about |url=https://www.ottplay.com/news/ilaiyaraaja-akka-kuruvi-will-have-the-same-essence-which-children-of-heaven-boasted-about/99dea985a0523 |website=Ottplay}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Stand Up Rahul''
|Sreya Rao
| rowspan=&quot;4&quot; |Telugu
|
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/reviews/stand-up-rahul-movie-review-let-down-by-bland-humour/article65237147.ece|title='Stand Up Rahul' movie review: Let down by bland humour|last=Dundoo|first=Sangeetha Devi|date=18 March 2022|work=[[The Hindu]]|access-date=18 March 2022}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Swathi Muthyam''
|Bhagyalakshmi &quot;Bhagi&quot;
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=14 September 2021 |title=Bellamkonda Ganesh in Swathi Muthyam |url=https://www.cinemaexpress.com/telugu/news/2021/sep/14/bellamkonda-ganesh-in-swathi-muthyam-26635.html |website=[[Cinema Express]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|2024
|''Ooru Peru Bhairavakona''
|Bhoomi
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Ooru Peru Bhairavakona Movie (2024) - Release Date, Cast, Trailer and Other Details |url=https://www.pinkvilla.com/movie/ooru-peru-bhairavakona |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240118173030/https://www.pinkvilla.com/movie/ooru-peru-bhairavakona |archive-date=18 January 2024 |access-date=18 January 2024 |website=[[Pinkvilla]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|2025
| {{Pending film|Thammudu}}
|Chitra
|Filming
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |TBA
| rowspan=&quot;2&quot; {{Pending film|Iruvam}}
| rowspan=&quot;2&quot; |{{TableTBA}}
|Tamil
| rowspan=&quot;2&quot; |Bilingual film; completed
| rowspan=&quot;2&quot; |&lt;ref&gt;{{Cite web |date=8 May 2024 |title=Varsha Bollamma's interactive Tamil-English film Iruvam selected for Cannes Film Festival |url=https://www.hindustantimes.com/entertainment/tamil-cinema/varsha-bollammas-interactive-tamil-english-film-iruvam-selected-for-cannes-film-festival-101715178391769-amp.html |access-date=27 September 2024 |website=Hindustan Times}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|English]]
|}

=== ਵੈੱਬ ਸੀਰੀਜ਼ ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! scope=&quot;col&quot; |ਸਾਲ
! scope=&quot;col&quot; | ਟਾਈਟਲ
! scope=&quot;col&quot; | ਭੂਮਿਕਾ
! scope=&quot;col&quot; | ਭਾਸ਼ਾ
! scope=&quot;col&quot; | ਨੈੱਟਵਰਕ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; | ਨੋਟਸ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; | 
|-
| 2022
| ''ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਮਿਲੋ''
| ਸਵਾਤੀ ਘੰਟਾ
| ਤੇਲਗੂ
| ਸੋਨੀਲਿਵ
| ਵੈੱਬ ਡੈਬਿਊ; ਸੈਗਮੈਂਟ: ''ਮੀਟ ਦ ਬੁਆਏ''
| &lt;ref&gt;{{Cite web |date=25 November 2022 |title=Meet Cute Review : A Sweet and light-hearted anthology about love and relationships |url=https://timesofindia.indiatimes.com/web-series/reviews/telugu/meet-cute/season-1/seasonreview/95717422.cms |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2024
| ''ਮੇਰਾ ਸੰਪੂਰਨ ਪਤੀ''
| ਦੀਪਿਕਾ
| ਤਾਮਿਲ
| [[ਡਿਜ਼ਨੀ+ ਹੌਟਸਟਾਰ|ਡਿਜ਼ਨੀ+ਹੌਟਸਟਾਰ]]
|
| &lt;ref&gt;{{Cite web |date=4 August 2024 |title=‘My Perfect Husband’: First look of Sathyaraj’s Disney+ Hotstar web series out |url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/my-perfect-husband-first-look-of-sathyarajs-disney-hotstar-web-series-out/article68484410.ece |access-date=22 August 2024 |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|}

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* ਤਾਮਿਲ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
* ਤੇਲਗੂ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|30em}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੋਡਗੁ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤੇਲਗੂ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਲਿਆਲਮ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤਾਮਿਲ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>71inqt34xo0fv9obbbenjzsppfpteyp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810275</id>
      <parentid>810273</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:55:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harry sidhuz</username>
        <id>38365</id>
      </contributor>
      <comment>correct the typo :)</comment>
      <origin>810275</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18353" sha1="cv07ao58mpnb21jhy6d13u2lup5ux20" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ
| image              = Varsha Bollamma sla.jpg
| caption            = ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ
| birth_date         = 
| birth_place        = [[ਕੂਰਗ]], [[ਕਰਨਾਟਕ]], ਭਾਰਤ
| alma_mater         = [[ਮਾਊਂਟ ਕਾਰਮੇਲ ਕਾਲਜ, ਬੰਗਲੌਰ]]
| occupation         = ਅਦਾਕਾਰਾ
| years_active       = 2015–ਮੌਜੂਦਾ
| spouse             = 
| children           = 
| website            = 
}}
'''ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] ਅਤੇ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।

== ਆਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ==
ਵਰਸ਼ਾ ਦਾ ਜਨਮ [[ਕਰਨਾਟਕ|ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ]] [[ਕੋਡਗੁ|ਕੂਰਗ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ [[ਬੇਂਗਾਲ਼ੁਰੂ|ਬੰਗਲੌਰ]] ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਉਸ ਨੇ ਬੰਗਲੌਰ ਦੇ ਮਾਊਂਟ ਕਾਰਮੇਲ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਮਾਈਕ੍ਰੋਬਾਇਓਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਵਰਸ਼ਾ [[ਕੰਨੜ]], [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]], [[ਮਲਿਆਲਮ]] ਸਮੇਤ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] ਬੋਲਣਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;th&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/varsha-bollamma-talks-about-her-new-telugu-film/article33124017.ece|title=Varsha Bollamma: I feel incomplete if I don't dub|date=18 November 2020|work=The Hindu|access-date=30 December 2020|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਵਰਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪਛਾਣ ਉਸ ਦੇ ਡਬਸਮੈਸ਼ ਵੀਡੀਓਜ਼ ਲਈ ਮਿਲੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਫ਼ਿਲਮ ''ਰਾਜਾ ਰਾਣੀ'' ਦੇ [[ਨਜ਼ਰੀਆ ਨਾਜ਼ਿਮ]] ਦੇ ਸੰਵਾਦਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਈ ਲਈ ਮਿਲੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=12 March 2018 |title=Varsha Bollamma is here to stay |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/mollywood/120318/shes-here-to-stay.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180404173816/https://www.deccanchronicle.com/amp/entertainment/mollywood/120318/shes-here-to-stay.html |archive-date=4 April 2018 |access-date=24 November 2019 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=16 August 2015 |title=Dubsmash helped Varsha Bollamma get her dream debut |url=https://www.deccanchronicle.com/150816/entertainment-kollywood/article/dubsmash-helped-varsha-bollamma-get-her-dream-debut |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171115105222/http://www.deccanchronicle.com/150816/entertainment-kollywood/article/dubsmash-helped-varsha-bollamma-get-her-dream-debut |archive-date=15 November 2017 |access-date=16 March 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/When-a-fun-Dubsmash-video-fetched-a-project/articleshow/54445150.cms|title=When a fun Dubsmash video fetched a project!|work=The Times of India|access-date=24 March 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20170520090342/http://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/When-a-fun-Dubsmash-video-fetched-a-project/articleshow/54445150.cms|archive-date=20 May 2017}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ 2015 ਵਿੱਚ ਫ਼ਿਲਮ ''ਸਥੁਰਨ'' ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=June 2023}} ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਐਮ. ਸ਼ਸ਼ੀਕੁਮਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ''ਵੇਟਰੀਵੇਲ'' (2016) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਧੀ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਇਆ। ਉਸ ਦੀ ਫਿਲਮਗ੍ਰਾਫੀ ਵਿੱਚ ''ਇਵਾਨ ਯਾਰੇਂਦਰੂ ਥਰੀਕਿਰਥਾ'' (2017) ਅਤੇ ''ਯਾਨੁਮ ਥੀਏਵਾਨ'' (2017) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। 2018 ਵਿੱਚ, ਵਰਸ਼ਾ ਨੇ ਮਲਿਆਲਮ ਫਿਲਮ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ''ਕਲਿਆਣਮ'' ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਸਿਫ ਅਲੀ ਅਭਿਨੀਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਲਿਆਲਮ ਫ਼ਿਲਮ, ''ਮੰਧਰਮ'' ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਤਾਮਿਲ ਫ਼ਿਲ ਮਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੌਜੂਦਗੀ [[ਵਿਜੇ ਸੇਤੂਪਤੀ]] ਅਤੇ [[ਤ੍ਰਿਸ਼ਾ (ਅਭਿਨੇਤਰੀ)|ਤ੍ਰਿਸ਼ਾ]] ਦੇ ਨਾਲ ''96'' ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਵਰਸ਼ਾ ''ਸੀਮਾਥੁਰਾਈ'' ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। 2019 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਸਮੂਥਿਰਕਾਨੀ ਅਭਿਨੀਤ ''ਪੇਟੀਕਾਦਾਈ'' ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀ ਤੀਜੀ ਮਲਿਆਲਮ ਫ਼ਿਲਮ, ''ਸੂਥਰਕਰਨ'', ਗੋਕੁਲ ਸੁਰੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ, ਵੀ ਉਸੇ ਸਾਲ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=June 2023}}

ਐਟਲੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਫ਼ਿਲਮ ''ਬਿਗਿਲ'' (2019) ਵਿੱਚ, ਵਰਸ਼ਾ ਨੇ ਇੱਕ ਫੁੱਟਬਾਲ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/actress-varsha-bollamma-has-this-to-say-about-master-actors-vijay-and-vijay-sethupathi/articleshow/75007641.cms|title=Actress Varsha Bollamma has THIS to say about 'Master' actors Vijay and Vijay Sethupathi|date=21 April 2020|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;

== ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==

=== ਫ਼ਿਲਮਾਂ ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! scope=&quot;col&quot; |Year
! scope=&quot;col&quot; |Title
! scope=&quot;col&quot; |Role
! scope=&quot;col&quot; |Language
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; |Notes
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; |{{Tooltip|Ref.|References}}
|-
|2015
|''Sathuran''
|Janani
| rowspan=&quot;4&quot; |[[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|Tamil]]
|Film debut, credited as Varsha Maletira
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movie-reviews/sathuran/movie-review/49296930.cms|title=Sathuran Movie Review {2/5}: Critic Review of Sathuran by Times of India|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|2016
|''Vetrivel''
|Subha
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Rangan |first=Baradwaj |date=23 April 2016 |title=Vetrivel: It takes a village... |url=http://www.thehindu.com/features/cinema/cinema-reviews/vetrivel-it-takes-a-village/article8510230.ece |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |2017
|''Ivan Yarendru Therikiratha''
|S.I. Savithri
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 October 2016 |title=Who am I? |url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/Who-am-I/article15476276.ece |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Yaanum Theeyavan''
|Soumya
|
|&lt;ref name=&quot;thehindu&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/yaanum-theeyavan-review-film-suffers-due-to-generic-writing/article19185026.ece|title='Yaanum Theeyavan' review: suffers due to generic writing|last=Menon|first=Vishal|date=30 June 2017|work=The Hindu|access-date=30 October 2018}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |2018
|''Kalyanam''
|Shari
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਮਲਿਆਲਮ|Malayalam]]
|Malayalam debut
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=7 February 2018 |title=Varsha Bollamma looks cute as a button at the audio launch of Kalyanam at Thiruvanthapuram |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/events/kochi/varsha-bollammas-cuteness-radiated-in-the-audio-launch-of-kalyanam-at-thiruvanthapuram/articleshow/62820035.cms |access-date=3 February 2020 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Mandharam''
|Charu
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=28 September 2018 |title=Vijesh Vijay's 'Mandharam' will see Asif Ali in five looks |url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/debutant-director-vijesh-vijays-mandharam-which-releases-on-october-5-has-asif-ali-in-five-looks/article25067931.ece |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203180454/https://www.thehindu.com/entertainment/movies/debutant-director-vijesh-vijays-mandharam-which-releases-on-october-5-has-asif-ali-in-five-looks/article25067931.ece |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
|''&lt;nowiki/&gt;'96''
|Prabhavathi &quot;Prabha&quot;
| rowspan=&quot;3&quot; |Tamil
|
|
|-
|''Seemathurai''
|Poorani
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=4 November 2017 |title=Varsha Bollamma bags a meaty role |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/041117/varsha-bollamma-bags-a-meaty-role.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191118010837/https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/041117/varsha-bollamma-bags-a-meaty-role.html |archive-date=18 November 2019 |access-date=3 February 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |2019
|''Pettikadai''
|Thangam
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=12 December 2018 |title=Petti Kadai is part of cultural identity: Bharathiraja |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/121218/petti-kadai-is-part-of-cultural-identity-bharathiraja.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175631/https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/121218/petti-kadai-is-part-of-cultural-identity-bharathiraja.html |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Soothrakkaran''
|Aswathy Balachandran
|Malayalam
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=14 January 2019 |title=സൂത്രക്കാരൻ ഫസ്റ്റ് ലുക് പോസ്റ്റർ പുറത്തിറങ്ങി |url=https://malayalam.news18.com/news/film/movies-first-look-poster-of-malayalam-movie-soothrakkaran-starring-gokul-suresh-niranj-maniyanpillai-raju-and-varsha-bollamma-released-76723.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175633/https://malayalam.news18.com/news/film/movies-first-look-poster-of-malayalam-movie-soothrakkaran-starring-gokul-suresh-niranj-maniyanpillai-raju-and-varsha-bollamma-released-76723.html |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=CNN-News18}}(in [[ਮਲਿਆਲਮ|Malayalam]])&lt;/ref&gt;
|-
|''Bigil''
|Gayathri Sudarshan
|Tamil
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=27 October 2019 |title=Thalapathy Vijay's Bigil cast and crew, Atlee, Kathir, Varsha Bollamma attend a special screening |url=https://www.timesnownews.com/entertainment/south-gossip/article/thalapathy-vijays-bigil-cast-and-crew-atlee-kathir-varsha-bollamma-attend-a-special-screening-photos/508471 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175633/https://www.timesnownews.com/entertainment/south-gossip/article/thalapathy-vijays-bigil-cast-and-crew-atlee-kathir-varsha-bollamma-attend-a-special-screening-photos/508471 |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=Times Now}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;5&quot; |2020
|''Choosi Choodangaane''
|Shruthi
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|Telugu]]
|Telugu Debut
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=30 January 2020 |title=Choosi Choodangaane is a triangle love story that has many layers underneath: Varsha Bollamma |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/telugu/movies/choosi-choodangaane-is-a-triangle-love-story-that-has-many-layers-underneath-varsha-bollamma/articleshow/73767243.cms |access-date=3 February 2020 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Jaanu''
|Prabha
|Remake of ''&lt;nowiki/&gt;'96''
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 January 2020 |title=Watch: 'Jaanu' teaser suggests that it's faithful remake of '96' |url=https://www.thenewsminute.com/article/watch-jaanu-teaser-suggests-its-faithful-remake-96-115791 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175631/https://www.thenewsminute.com/article/watch-jaanu-teaser-suggests-its-faithful-remake-96-115791 |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=The News Minute}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Middle Class Melodies''
|Sandhya
|released on Amazon Prime Video
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/telugu/movies/news/anand-deverakonda-shares-varsha-bollammas-first-look-as-sandhya-from-middle-class-melodies/articleshow/77258657.cms|title=Anand Deverakonda shares Varsha Bollamma's first-look as Sandhya from Middle Class Melodies|date=30 July 2020|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Mane Number 13''
| rowspan=&quot;2&quot; |Nancy
|[[ਕੰਨੜ|Kannada]]
| rowspan=&quot;2&quot; |Kannada debut, bilingual film; released on Amazon Prime Video
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 October 2020 |title=Bheema Sena Nala Maharaja and Manne Number 13 to premiere on Amazon Prime Video |url=https://www.cinemaexpress.com/stories/news/2020/oct/09/bheema-sena-nala-maharaja-and-manne-number-13-to-premiere-on-amazon-prime-video-20703.html |website=[[Cinema Express]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|''13aam Number Veedu''
|Tamil
|
|-
|2021
|''Pushpaka Vimanam''
|Sundar's prospective bride
|Telugu
|Cameo appearance
|
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |2022
|''[[ਸੈਲਫੀ (2022 ਫ਼ਿਲਮ)|Selfie]]''
|Madhavi
| rowspan=&quot;2&quot; |Tamil
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=15 February 2022 |title=Location Diaries: Street Tales- Varsha Bollamma for Selfie |url=https://www.cinemaexpress.com/tamil/features/2022/feb/15/location-diaries-street-tales--varsha-bollamma-for-selfie-29748.html |website=Cinema Express}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Akka Kuruvi''
|Older Sara
|Cameo appearance
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=5 May 2022 |title=Ilaiyaraaja: Akka Kuruvi will have the same essence which Children of Heaven boasted about |url=https://www.ottplay.com/news/ilaiyaraaja-akka-kuruvi-will-have-the-same-essence-which-children-of-heaven-boasted-about/99dea985a0523 |website=Ottplay}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Stand Up Rahul''
|Sreya Rao
| rowspan=&quot;4&quot; |Telugu
|
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/reviews/stand-up-rahul-movie-review-let-down-by-bland-humour/article65237147.ece|title='Stand Up Rahul' movie review: Let down by bland humour|last=Dundoo|first=Sangeetha Devi|date=18 March 2022|work=[[The Hindu]]|access-date=18 March 2022}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Swathi Muthyam''
|Bhagyalakshmi &quot;Bhagi&quot;
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=14 September 2021 |title=Bellamkonda Ganesh in Swathi Muthyam |url=https://www.cinemaexpress.com/telugu/news/2021/sep/14/bellamkonda-ganesh-in-swathi-muthyam-26635.html |website=[[Cinema Express]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|2024
|''Ooru Peru Bhairavakona''
|Bhoomi
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Ooru Peru Bhairavakona Movie (2024) - Release Date, Cast, Trailer and Other Details |url=https://www.pinkvilla.com/movie/ooru-peru-bhairavakona |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240118173030/https://www.pinkvilla.com/movie/ooru-peru-bhairavakona |archive-date=18 January 2024 |access-date=18 January 2024 |website=[[Pinkvilla]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|2025
| {{Pending film|Thammudu}}
|Chitra
|Filming
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |TBA
| rowspan=&quot;2&quot; {{Pending film|Iruvam}}
| rowspan=&quot;2&quot; |{{TableTBA}}
|Tamil
| rowspan=&quot;2&quot; |Bilingual film; completed
| rowspan=&quot;2&quot; |&lt;ref&gt;{{Cite web |date=8 May 2024 |title=Varsha Bollamma's interactive Tamil-English film Iruvam selected for Cannes Film Festival |url=https://www.hindustantimes.com/entertainment/tamil-cinema/varsha-bollammas-interactive-tamil-english-film-iruvam-selected-for-cannes-film-festival-101715178391769-amp.html |access-date=27 September 2024 |website=Hindustan Times}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|English]]
|}

=== ਵੈੱਬ ਸੀਰੀਜ਼ ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! scope=&quot;col&quot; |ਸਾਲ
! scope=&quot;col&quot; | ਟਾਈਟਲ
! scope=&quot;col&quot; | ਭੂਮਿਕਾ
! scope=&quot;col&quot; | ਭਾਸ਼ਾ
! scope=&quot;col&quot; | ਨੈੱਟਵਰਕ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; | ਨੋਟਸ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; | 
|-
| 2022
| ''ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਮਿਲੋ''
| ਸਵਾਤੀ ਘੰਟਾ
| ਤੇਲਗੂ
| ਸੋਨੀਲਿਵ
| ਵੈੱਬ ਡੈਬਿਊ; ਸੈਗਮੈਂਟ: ''ਮੀਟ ਦ ਬੁਆਏ''
| &lt;ref&gt;{{Cite web |date=25 November 2022 |title=Meet Cute Review : A Sweet and light-hearted anthology about love and relationships |url=https://timesofindia.indiatimes.com/web-series/reviews/telugu/meet-cute/season-1/seasonreview/95717422.cms |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2024
| ''ਮੇਰਾ ਸੰਪੂਰਨ ਪਤੀ''
| ਦੀਪਿਕਾ
| ਤਾਮਿਲ
| [[ਡਿਜ਼ਨੀ+ ਹੌਟਸਟਾਰ|ਡਿਜ਼ਨੀ+ਹੌਟਸਟਾਰ]]
|
| &lt;ref&gt;{{Cite web |date=4 August 2024 |title=‘My Perfect Husband’: First look of Sathyaraj’s Disney+ Hotstar web series out |url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/my-perfect-husband-first-look-of-sathyarajs-disney-hotstar-web-series-out/article68484410.ece |access-date=22 August 2024 |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|}

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* ਤਾਮਿਲ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
* ਤੇਲਗੂ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|30em}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੋਡਗੁ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤੇਲਗੂ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਲਿਆਲਮ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤਾਮਿਲ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>cv07ao58mpnb21jhy6d13u2lup5ux20</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810276</id>
      <parentid>810275</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T17:00:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harry sidhuz</username>
        <id>38365</id>
      </contributor>
      <comment>the film table in english converte into the punjabi</comment>
      <origin>810276</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19654" sha1="gvs03cudsatvqo4zzr6skafm85phb8v" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ
| image              = Varsha Bollamma sla.jpg
| caption            = ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ
| birth_date         = 
| birth_place        = [[ਕੂਰਗ]], [[ਕਰਨਾਟਕ]], ਭਾਰਤ
| alma_mater         = [[ਮਾਊਂਟ ਕਾਰਮੇਲ ਕਾਲਜ, ਬੰਗਲੌਰ]]
| occupation         = ਅਦਾਕਾਰਾ
| years_active       = 2015–ਮੌਜੂਦਾ
| spouse             = 
| children           = 
| website            = 
}}
'''ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] ਅਤੇ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।

== ਆਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ==
ਵਰਸ਼ਾ ਦਾ ਜਨਮ [[ਕਰਨਾਟਕ|ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ]] [[ਕੋਡਗੁ|ਕੂਰਗ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ [[ਬੇਂਗਾਲ਼ੁਰੂ|ਬੰਗਲੌਰ]] ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਉਸ ਨੇ ਬੰਗਲੌਰ ਦੇ ਮਾਊਂਟ ਕਾਰਮੇਲ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਮਾਈਕ੍ਰੋਬਾਇਓਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਵਰਸ਼ਾ [[ਕੰਨੜ]], [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]], [[ਮਲਿਆਲਮ]] ਸਮੇਤ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] ਬੋਲਣਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;th&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/varsha-bollamma-talks-about-her-new-telugu-film/article33124017.ece|title=Varsha Bollamma: I feel incomplete if I don't dub|date=18 November 2020|work=The Hindu|access-date=30 December 2020|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਵਰਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪਛਾਣ ਉਸ ਦੇ ਡਬਸਮੈਸ਼ ਵੀਡੀਓਜ਼ ਲਈ ਮਿਲੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਫ਼ਿਲਮ ''ਰਾਜਾ ਰਾਣੀ'' ਦੇ [[ਨਜ਼ਰੀਆ ਨਾਜ਼ਿਮ]] ਦੇ ਸੰਵਾਦਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਈ ਲਈ ਮਿਲੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=12 March 2018 |title=Varsha Bollamma is here to stay |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/mollywood/120318/shes-here-to-stay.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180404173816/https://www.deccanchronicle.com/amp/entertainment/mollywood/120318/shes-here-to-stay.html |archive-date=4 April 2018 |access-date=24 November 2019 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=16 August 2015 |title=Dubsmash helped Varsha Bollamma get her dream debut |url=https://www.deccanchronicle.com/150816/entertainment-kollywood/article/dubsmash-helped-varsha-bollamma-get-her-dream-debut |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171115105222/http://www.deccanchronicle.com/150816/entertainment-kollywood/article/dubsmash-helped-varsha-bollamma-get-her-dream-debut |archive-date=15 November 2017 |access-date=16 March 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/When-a-fun-Dubsmash-video-fetched-a-project/articleshow/54445150.cms|title=When a fun Dubsmash video fetched a project!|work=The Times of India|access-date=24 March 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20170520090342/http://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/When-a-fun-Dubsmash-video-fetched-a-project/articleshow/54445150.cms|archive-date=20 May 2017}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ 2015 ਵਿੱਚ ਫ਼ਿਲਮ ''ਸਥੁਰਨ'' ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=June 2023}} ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਐਮ. ਸ਼ਸ਼ੀਕੁਮਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ''ਵੇਟਰੀਵੇਲ'' (2016) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਧੀ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਇਆ। ਉਸ ਦੀ ਫਿਲਮਗ੍ਰਾਫੀ ਵਿੱਚ ''ਇਵਾਨ ਯਾਰੇਂਦਰੂ ਥਰੀਕਿਰਥਾ'' (2017) ਅਤੇ ''ਯਾਨੁਮ ਥੀਏਵਾਨ'' (2017) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। 2018 ਵਿੱਚ, ਵਰਸ਼ਾ ਨੇ ਮਲਿਆਲਮ ਫਿਲਮ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ''ਕਲਿਆਣਮ'' ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਸਿਫ ਅਲੀ ਅਭਿਨੀਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਲਿਆਲਮ ਫ਼ਿਲਮ, ''ਮੰਧਰਮ'' ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਤਾਮਿਲ ਫ਼ਿਲ ਮਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੌਜੂਦਗੀ [[ਵਿਜੇ ਸੇਤੂਪਤੀ]] ਅਤੇ [[ਤ੍ਰਿਸ਼ਾ (ਅਭਿਨੇਤਰੀ)|ਤ੍ਰਿਸ਼ਾ]] ਦੇ ਨਾਲ ''96'' ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਵਰਸ਼ਾ ''ਸੀਮਾਥੁਰਾਈ'' ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। 2019 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਸਮੂਥਿਰਕਾਨੀ ਅਭਿਨੀਤ ''ਪੇਟੀਕਾਦਾਈ'' ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀ ਤੀਜੀ ਮਲਿਆਲਮ ਫ਼ਿਲਮ, ''ਸੂਥਰਕਰਨ'', ਗੋਕੁਲ ਸੁਰੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ, ਵੀ ਉਸੇ ਸਾਲ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=June 2023}}

ਐਟਲੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਫ਼ਿਲਮ ''ਬਿਗਿਲ'' (2019) ਵਿੱਚ, ਵਰਸ਼ਾ ਨੇ ਇੱਕ ਫੁੱਟਬਾਲ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/actress-varsha-bollamma-has-this-to-say-about-master-actors-vijay-and-vijay-sethupathi/articleshow/75007641.cms|title=Actress Varsha Bollamma has THIS to say about 'Master' actors Vijay and Vijay Sethupathi|date=21 April 2020|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;

== ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! scope=&quot;col&quot; |ਸਾਲ
! scope=&quot;col&quot; |ਸਿਰਲੇਖ
! scope=&quot;col&quot; |ਭੂਮਿਕਾ
! scope=&quot;col&quot; |ਭਾਸ਼ਾ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; |ਨੋਟਸ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; |{{Tooltip|Ref.|ਹਵਾਲੇ}}
|-
|2015
|''ਸਥੂਰਨ''
|ਜਨਨੀ
| rowspan=&quot;4&quot; |[[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]]
|ਫ਼ਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ, ਵਰਸ਼ਾ ਮਲੇਟੀਰਾ ਵਜੋਂ ਕ੍ਰੈਡਿਟ
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movie-reviews/sathuran/movie-review/49296930.cms|title=Sathuran Movie Review {2/5}: Critic Review of Sathuran by Times of India|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|2016
|''ਵੇਤਰੀਵੇਲ''
|ਸੁਭਾ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Rangan |first=Baradwaj |date=23 April 2016 |title=Vetrivel: It takes a village... |url=http://www.thehindu.com/features/cinema/cinema-reviews/vetrivel-it-takes-a-village/article8510230.ece |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |2017
|''ਈਵਨ ਯੇਰੇਂਦਰੂ ਥੇਰੀਕੀਰਾਥਾ''
|ਐਸ.ਆਈ. ਸਵਿੱਤਰੀ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 October 2016 |title=Who am I? |url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/Who-am-I/article15476276.ece |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਯਾਨੁਮ ਥੇਇਆਵਨ''
|ਸੌਮਿਆ
|
|&lt;ref name=&quot;thehindu&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/yaanum-theeyavan-review-film-suffers-due-to-generic-writing/article19185026.ece|title='Yaanum Theeyavan' review: suffers due to generic writing|last=Menon|first=Vishal|date=30 June 2017|work=The Hindu|access-date=30 October 2018}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |2018
|''ਕਲਿਆਣਮ''
|ਸ਼ਾਰੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਮਲਿਆਲਮ|ਮਲਿਆਲਮ]]
|ਮਲਿਆਲਮ ਡੈਬਿਊ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=7 February 2018 |title=Varsha Bollamma looks cute as a button at the audio launch of Kalyanam at Thiruvanthapuram |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/events/kochi/varsha-bollammas-cuteness-radiated-in-the-audio-launch-of-kalyanam-at-thiruvanthapuram/articleshow/62820035.cms |access-date=3 February 2020 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਮੰਦਾਰਮ''
|ਚਾਰੂ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=28 September 2018 |title=Vijesh Vijay's 'Mandharam' will see Asif Ali in five looks |url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/debutant-director-vijesh-vijays-mandharam-which-releases-on-october-5-has-asif-ali-in-five-looks/article25067931.ece |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203180454/https://www.thehindu.com/entertainment/movies/debutant-director-vijesh-vijays-mandharam-which-releases-on-october-5-has-asif-ali-in-five-looks/article25067931.ece |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
|''&lt;nowiki/&gt;'96''
|ਪ੍ਰਭਾਵਤੀ &quot;ਪ੍ਰਭਾ&quot;
| rowspan=&quot;3&quot; |ਤਮਿਲ
|
|
|-
|''ਸੀਮਾਥੁਰਾਈ''
|ਪੂਰਣੀ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=4 November 2017 |title=Varsha Bollamma bags a meaty role |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/041117/varsha-bollamma-bags-a-meaty-role.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191118010837/https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/041117/varsha-bollamma-bags-a-meaty-role.html |archive-date=18 November 2019 |access-date=3 February 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |2019
|''ਪੇਟਿਦਾਈ''
|ਥੰਗਮ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=12 December 2018 |title=Petti Kadai is part of cultural identity: Bharathiraja |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/121218/petti-kadai-is-part-of-cultural-identity-bharathiraja.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175631/https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/121218/petti-kadai-is-part-of-cultural-identity-bharathiraja.html |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਸੂਥ੍ਰਕਕਰਨ''
|ਅਸ਼ਵਤੀ ਬਾਲਾਚੰਦਰਨ
|ਮਲਿਆਲਮ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=14 January 2019 |title=സൂത്രക്കാരൻ ഫസ്റ്റ് ലുക് പോസ്റ്റർ പുറത്തിറങ്ങി |url=https://malayalam.news18.com/news/film/movies-first-look-poster-of-malayalam-movie-soothrakkaran-starring-gokul-suresh-niranj-maniyanpillai-raju-and-varsha-bollamma-released-76723.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175633/https://malayalam.news18.com/news/film/movies-first-look-poster-of-malayalam-movie-soothrakkaran-starring-gokul-suresh-niranj-maniyanpillai-raju-and-varsha-bollamma-released-76723.html |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=CNN-News18}}(in [[ਮਲਿਆਲਮ|Malayalam]])&lt;/ref&gt;
|-
|''ਬਿਗਿਲ''
|ਗਾਇਤਰੀ ਸੁਦਰਸ਼ਨ
|ਤਮਿਲ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=27 October 2019 |title=Thalapathy Vijay's Bigil cast and crew, Atlee, Kathir, Varsha Bollamma attend a special screening |url=https://www.timesnownews.com/entertainment/south-gossip/article/thalapathy-vijays-bigil-cast-and-crew-atlee-kathir-varsha-bollamma-attend-a-special-screening-photos/508471 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175633/https://www.timesnownews.com/entertainment/south-gossip/article/thalapathy-vijays-bigil-cast-and-crew-atlee-kathir-varsha-bollamma-attend-a-special-screening-photos/508471 |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=Times Now}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;5&quot; |2020
|''ਚੂਸੀ ਚੂਡੰਗਾਨੇ''
|ਸ਼੍ਰੁਤੀ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲੁਗੂ]]
|ਤੇਲੁਗੂ ਡੈਬਿਊ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=30 January 2020 |title=Choosi Choodangaane is a triangle love story that has many layers underneath: Varsha Bollamma |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/telugu/movies/choosi-choodangaane-is-a-triangle-love-story-that-has-many-layers-underneath-varsha-bollamma/articleshow/73767243.cms |access-date=3 February 2020 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਜਾਨੂ''
|ਪ੍ਰਭਾ
|''&lt;nowiki/&gt;'96'' ਦਾ ਰੀਮੇਕ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 January 2020 |title=Watch: 'Jaanu' teaser suggests that it's faithful remake of '96' |url=https://www.thenewsminute.com/article/watch-jaanu-teaser-suggests-its-faithful-remake-96-115791 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175631/https://www.thenewsminute.com/article/watch-jaanu-teaser-suggests-its-faithful-remake-96-115791 |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=The News Minute}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਮਿਡਲ ਕਲਾਸ ਮੇਲੋਡੀਜ਼''
|ਸੰਧਿਆ
|ਐਮਾਜ਼ਾਨ ਪ੍ਰਾਈਮ ਵੀਡੀਓ 'ਤੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/telugu/movies/news/anand-deverakonda-shares-varsha-bollammas-first-look-as-sandhya-from-middle-class-melodies/articleshow/7725857.cms|title=Anand Deverakonda shares Varsha Bollamma's first-look as Sandhya from Middle Class Melodies|date=30 July 2020|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਮਾਨੇ ਨੰਬਰ 13''
| rowspan=&quot;2&quot; |ਨੈਂਸੀ
|[[ਕੰਨੜ|ਕੰਨੜ]]
| rowspan=&quot;2&quot; |ਕੰਨੜ ਡੈਬਿਊ, ਦੋਭਾਸ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ; ਐਮਾਜ਼ਾਨ ਪ੍ਰਾਈਮ ਵੀਡੀਓ 'ਤੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 October 2020 |title=Bheema Sena Nala Maharaja and Manne Number 13 to premiere on Amazon Prime Video |url=https://www.cinemaexpress.com/stories/news/2020/oct/09/bheema-sena-nala-maharaja-and-manne-number-13-to-premiere-on-amazon-prime-video-20703.html |website=[[Cinema Express]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|''13ਵੀਂ ਨੰਬਰ ਵੀਡੂ''
|ਤਮਿਲ
|
|-
|2021
|''ਪੁਸ਼ਪਕਾ ਵਿਮਾਨਮ''
|ਸੁੰਦਰ ਦੀ ਸੰਭਾਵੀ ਲਾੜੀ
|ਤੇਲੁਗੂ
|ਕੈਮਿਓ ਦਿੱਖ
|
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |2022
|''[[ਸੈਲਫੀ (2022 ਫ਼ਿਲਮ)|ਸੈਲਫੀ]]''
|ਮਾਧਵੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਤਮਿਲ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=15 February 2022 |title=Location Diaries: Street Tales- Varsha Bollamma for Selfie |url=https://www.cinemaexpress.com/tamil/features/2022/feb/15/location-diaries-street-tales--varsha-bollamma-for-selfie-29748.html |website=Cinema Express}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਅੱਕਾ ਕੁਰੂਵੀ''
|ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਾਰਾ
|ਕੈਮਿਓ ਦਿੱਖ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=5 May 2022 |title=Ilaiyaraaja: Akka Kuruvi will have the same essence which Children of Heaven boasted about |url=https://www.ottplay.com/news/ilaiyaraaja-akka-kuruvi-will-have-the-same-essence-which-children-of-heaven-boasted-about/99dea985a0523 |website=Ottplay}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਸਟੈਂਡ ਅੱਪ ਰਾਹੁਲ''
|ਸ਼੍ਰੇਆ ਰਾਓ
| rowspan=&quot;4&quot; |ਤੇਲੁਗੂ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/reviews/stand-up-rahul-movie-review-let-down-by-bland-humour/article65237147.ece|title='Stand Up Rahul' movie review: Let down by bland humour|last=Dundoo|first=Sangeetha Devi|date=18 March 2022|work=[[The Hindu]]|access-date=18 March 2022}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਸਵਾਤੀ ਮੁਥਿਅਮ''
|ਭਾਗਿਆਲਕਸ਼ਮੀ &quot;ਭਾਗੀ&quot;
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=14 September 2021 |title=Bellamkonda Ganesh in Swathi Muthyam |url=https://www.cinemaexpress.com/telugu/news/2021/sep/14/bellamkonda-ganesh-in-swathi-muthyam-26635.html |website=[[Cinema Express]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|2024
|''ਊਰੂ ਪੇਰੂ ਭੈਰਵਕੋਨਾ''
|ਭੂਮੀ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Ooru Peru Bhairavakona Movie (2024) - Release Date, Cast, Trailer and Other Details |url=https://www.pinkvilla.com/movie/ooru-peru-bhairavakona |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240118173030/https://www.pinkvilla.com/movie/ooru-peru-bhairavakona |archive-date=18 January 2024 |access-date=18 January 2024 |website=[[Pinkvilla]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|2025
| {{Pending film|ਥੰਮੁਡੂ}}
|ਚਿਤਰਾ
|ਫ਼ਿਲਮਾਂਕਣ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |ਜਲਦੀ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ
| rowspan=&quot;2&quot; {{Pending film|ਇਰੂਵਮ}}
| rowspan=&quot;2&quot; |ਜਲਦੀ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ
|ਤਮਿਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਦੋਭਾਸ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ; ਪੂਰੀ ਹੋਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |&lt;ref&gt;{{Cite web |date=8 May 2024 |title=Varsha Bollamma's interactive Tamil-English film Iruvam selected for Cannes Film Festival |url=https://www.hindustantimes.com/entertainment/tamil-cinema/varsha-bollammas-interactive-tamil-english-film-iruvam-selected-for-cannes-film-festival-101715178391769-amp.html |access-date=27 September 2024 |website=Hindustan Times}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]
|}

=== ਵੈੱਬ ਸੀਰੀਜ਼ ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! scope=&quot;col&quot; |ਸਾਲ
! scope=&quot;col&quot; | ਟਾਈਟਲ
! scope=&quot;col&quot; | ਭੂਮਿਕਾ
! scope=&quot;col&quot; | ਭਾਸ਼ਾ
! scope=&quot;col&quot; | ਨੈੱਟਵਰਕ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; | ਨੋਟਸ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; | 
|-
| 2022
| ''ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਮਿਲੋ''
| ਸਵਾਤੀ ਘੰਟਾ
| ਤੇਲਗੂ
| ਸੋਨੀਲਿਵ
| ਵੈੱਬ ਡੈਬਿਊ; ਸੈਗਮੈਂਟ: ''ਮੀਟ ਦ ਬੁਆਏ''
| &lt;ref&gt;{{Cite web |date=25 November 2022 |title=Meet Cute Review : A Sweet and light-hearted anthology about love and relationships |url=https://timesofindia.indiatimes.com/web-series/reviews/telugu/meet-cute/season-1/seasonreview/95717422.cms |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2024
| ''ਮੇਰਾ ਸੰਪੂਰਨ ਪਤੀ''
| ਦੀਪਿਕਾ
| ਤਾਮਿਲ
| [[ਡਿਜ਼ਨੀ+ ਹੌਟਸਟਾਰ|ਡਿਜ਼ਨੀ+ਹੌਟਸਟਾਰ]]
|
| &lt;ref&gt;{{Cite web |date=4 August 2024 |title=‘My Perfect Husband’: First look of Sathyaraj’s Disney+ Hotstar web series out |url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/my-perfect-husband-first-look-of-sathyarajs-disney-hotstar-web-series-out/article68484410.ece |access-date=22 August 2024 |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|}

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* ਤਾਮਿਲ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
* ਤੇਲਗੂ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|30em}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੋਡਗੁ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤੇਲਗੂ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਲਿਆਲਮ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤਾਮਿਲ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>gvs03cudsatvqo4zzr6skafm85phb8v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810277</id>
      <parentid>810276</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T17:02:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harry sidhuz</username>
        <id>38365</id>
      </contributor>
      <comment>remove == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == because they not exist</comment>
      <origin>810277</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19618" sha1="bnokhpox8daasltonprootsohk0o3us" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ
| image              = Varsha Bollamma sla.jpg
| caption            = ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ
| birth_date         = 
| birth_place        = [[ਕੂਰਗ]], [[ਕਰਨਾਟਕ]], ਭਾਰਤ
| alma_mater         = [[ਮਾਊਂਟ ਕਾਰਮੇਲ ਕਾਲਜ, ਬੰਗਲੌਰ]]
| occupation         = ਅਦਾਕਾਰਾ
| years_active       = 2015–ਮੌਜੂਦਾ
| spouse             = 
| children           = 
| website            = 
}}
'''ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] ਅਤੇ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।

== ਆਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ==
ਵਰਸ਼ਾ ਦਾ ਜਨਮ [[ਕਰਨਾਟਕ|ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ]] [[ਕੋਡਗੁ|ਕੂਰਗ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ [[ਬੇਂਗਾਲ਼ੁਰੂ|ਬੰਗਲੌਰ]] ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਉਸ ਨੇ ਬੰਗਲੌਰ ਦੇ ਮਾਊਂਟ ਕਾਰਮੇਲ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਮਾਈਕ੍ਰੋਬਾਇਓਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਵਰਸ਼ਾ [[ਕੰਨੜ]], [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]], [[ਮਲਿਆਲਮ]] ਸਮੇਤ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] ਬੋਲਣਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;th&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/varsha-bollamma-talks-about-her-new-telugu-film/article33124017.ece|title=Varsha Bollamma: I feel incomplete if I don't dub|date=18 November 2020|work=The Hindu|access-date=30 December 2020|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਵਰਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪਛਾਣ ਉਸ ਦੇ ਡਬਸਮੈਸ਼ ਵੀਡੀਓਜ਼ ਲਈ ਮਿਲੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਫ਼ਿਲਮ ''ਰਾਜਾ ਰਾਣੀ'' ਦੇ [[ਨਜ਼ਰੀਆ ਨਾਜ਼ਿਮ]] ਦੇ ਸੰਵਾਦਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਈ ਲਈ ਮਿਲੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=12 March 2018 |title=Varsha Bollamma is here to stay |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/mollywood/120318/shes-here-to-stay.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180404173816/https://www.deccanchronicle.com/amp/entertainment/mollywood/120318/shes-here-to-stay.html |archive-date=4 April 2018 |access-date=24 November 2019 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=16 August 2015 |title=Dubsmash helped Varsha Bollamma get her dream debut |url=https://www.deccanchronicle.com/150816/entertainment-kollywood/article/dubsmash-helped-varsha-bollamma-get-her-dream-debut |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171115105222/http://www.deccanchronicle.com/150816/entertainment-kollywood/article/dubsmash-helped-varsha-bollamma-get-her-dream-debut |archive-date=15 November 2017 |access-date=16 March 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/When-a-fun-Dubsmash-video-fetched-a-project/articleshow/54445150.cms|title=When a fun Dubsmash video fetched a project!|work=The Times of India|access-date=24 March 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20170520090342/http://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/When-a-fun-Dubsmash-video-fetched-a-project/articleshow/54445150.cms|archive-date=20 May 2017}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ 2015 ਵਿੱਚ ਫ਼ਿਲਮ ''ਸਥੁਰਨ'' ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=June 2023}} ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਐਮ. ਸ਼ਸ਼ੀਕੁਮਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ''ਵੇਟਰੀਵੇਲ'' (2016) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਧੀ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਇਆ। ਉਸ ਦੀ ਫਿਲਮਗ੍ਰਾਫੀ ਵਿੱਚ ''ਇਵਾਨ ਯਾਰੇਂਦਰੂ ਥਰੀਕਿਰਥਾ'' (2017) ਅਤੇ ''ਯਾਨੁਮ ਥੀਏਵਾਨ'' (2017) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। 2018 ਵਿੱਚ, ਵਰਸ਼ਾ ਨੇ ਮਲਿਆਲਮ ਫਿਲਮ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ''ਕਲਿਆਣਮ'' ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਸਿਫ ਅਲੀ ਅਭਿਨੀਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਲਿਆਲਮ ਫ਼ਿਲਮ, ''ਮੰਧਰਮ'' ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਤਾਮਿਲ ਫ਼ਿਲ ਮਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੌਜੂਦਗੀ [[ਵਿਜੇ ਸੇਤੂਪਤੀ]] ਅਤੇ [[ਤ੍ਰਿਸ਼ਾ (ਅਭਿਨੇਤਰੀ)|ਤ੍ਰਿਸ਼ਾ]] ਦੇ ਨਾਲ ''96'' ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਵਰਸ਼ਾ ''ਸੀਮਾਥੁਰਾਈ'' ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। 2019 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਸਮੂਥਿਰਕਾਨੀ ਅਭਿਨੀਤ ''ਪੇਟੀਕਾਦਾਈ'' ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀ ਤੀਜੀ ਮਲਿਆਲਮ ਫ਼ਿਲਮ, ''ਸੂਥਰਕਰਨ'', ਗੋਕੁਲ ਸੁਰੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ, ਵੀ ਉਸੇ ਸਾਲ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=June 2023}}

ਐਟਲੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਫ਼ਿਲਮ ''ਬਿਗਿਲ'' (2019) ਵਿੱਚ, ਵਰਸ਼ਾ ਨੇ ਇੱਕ ਫੁੱਟਬਾਲ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/actress-varsha-bollamma-has-this-to-say-about-master-actors-vijay-and-vijay-sethupathi/articleshow/75007641.cms|title=Actress Varsha Bollamma has THIS to say about 'Master' actors Vijay and Vijay Sethupathi|date=21 April 2020|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;

== ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! scope=&quot;col&quot; |ਸਾਲ
! scope=&quot;col&quot; |ਸਿਰਲੇਖ
! scope=&quot;col&quot; |ਭੂਮਿਕਾ
! scope=&quot;col&quot; |ਭਾਸ਼ਾ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; |ਨੋਟਸ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; |{{Tooltip|Ref.|ਹਵਾਲੇ}}
|-
|2015
|''ਸਥੂਰਨ''
|ਜਨਨੀ
| rowspan=&quot;4&quot; |[[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]]
|ਫ਼ਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ, ਵਰਸ਼ਾ ਮਲੇਟੀਰਾ ਵਜੋਂ ਕ੍ਰੈਡਿਟ
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movie-reviews/sathuran/movie-review/49296930.cms|title=Sathuran Movie Review {2/5}: Critic Review of Sathuran by Times of India|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|2016
|''ਵੇਤਰੀਵੇਲ''
|ਸੁਭਾ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Rangan |first=Baradwaj |date=23 April 2016 |title=Vetrivel: It takes a village... |url=http://www.thehindu.com/features/cinema/cinema-reviews/vetrivel-it-takes-a-village/article8510230.ece |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |2017
|''ਈਵਨ ਯੇਰੇਂਦਰੂ ਥੇਰੀਕੀਰਾਥਾ''
|ਐਸ.ਆਈ. ਸਵਿੱਤਰੀ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 October 2016 |title=Who am I? |url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/Who-am-I/article15476276.ece |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਯਾਨੁਮ ਥੇਇਆਵਨ''
|ਸੌਮਿਆ
|
|&lt;ref name=&quot;thehindu&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/yaanum-theeyavan-review-film-suffers-due-to-generic-writing/article19185026.ece|title='Yaanum Theeyavan' review: suffers due to generic writing|last=Menon|first=Vishal|date=30 June 2017|work=The Hindu|access-date=30 October 2018}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |2018
|''ਕਲਿਆਣਮ''
|ਸ਼ਾਰੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਮਲਿਆਲਮ|ਮਲਿਆਲਮ]]
|ਮਲਿਆਲਮ ਡੈਬਿਊ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=7 February 2018 |title=Varsha Bollamma looks cute as a button at the audio launch of Kalyanam at Thiruvanthapuram |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/events/kochi/varsha-bollammas-cuteness-radiated-in-the-audio-launch-of-kalyanam-at-thiruvanthapuram/articleshow/62820035.cms |access-date=3 February 2020 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਮੰਦਾਰਮ''
|ਚਾਰੂ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=28 September 2018 |title=Vijesh Vijay's 'Mandharam' will see Asif Ali in five looks |url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/debutant-director-vijesh-vijays-mandharam-which-releases-on-october-5-has-asif-ali-in-five-looks/article25067931.ece |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203180454/https://www.thehindu.com/entertainment/movies/debutant-director-vijesh-vijays-mandharam-which-releases-on-october-5-has-asif-ali-in-five-looks/article25067931.ece |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
|''&lt;nowiki/&gt;'96''
|ਪ੍ਰਭਾਵਤੀ &quot;ਪ੍ਰਭਾ&quot;
| rowspan=&quot;3&quot; |ਤਮਿਲ
|
|
|-
|''ਸੀਮਾਥੁਰਾਈ''
|ਪੂਰਣੀ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=4 November 2017 |title=Varsha Bollamma bags a meaty role |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/041117/varsha-bollamma-bags-a-meaty-role.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191118010837/https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/041117/varsha-bollamma-bags-a-meaty-role.html |archive-date=18 November 2019 |access-date=3 February 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |2019
|''ਪੇਟਿਦਾਈ''
|ਥੰਗਮ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=12 December 2018 |title=Petti Kadai is part of cultural identity: Bharathiraja |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/121218/petti-kadai-is-part-of-cultural-identity-bharathiraja.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175631/https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/121218/petti-kadai-is-part-of-cultural-identity-bharathiraja.html |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਸੂਥ੍ਰਕਕਰਨ''
|ਅਸ਼ਵਤੀ ਬਾਲਾਚੰਦਰਨ
|ਮਲਿਆਲਮ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=14 January 2019 |title=സൂത്രക്കാരൻ ഫസ്റ്റ് ലുക് പോസ്റ്റർ പുറത്തിറങ്ങി |url=https://malayalam.news18.com/news/film/movies-first-look-poster-of-malayalam-movie-soothrakkaran-starring-gokul-suresh-niranj-maniyanpillai-raju-and-varsha-bollamma-released-76723.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175633/https://malayalam.news18.com/news/film/movies-first-look-poster-of-malayalam-movie-soothrakkaran-starring-gokul-suresh-niranj-maniyanpillai-raju-and-varsha-bollamma-released-76723.html |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=CNN-News18}}(in [[ਮਲਿਆਲਮ|Malayalam]])&lt;/ref&gt;
|-
|''ਬਿਗਿਲ''
|ਗਾਇਤਰੀ ਸੁਦਰਸ਼ਨ
|ਤਮਿਲ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=27 October 2019 |title=Thalapathy Vijay's Bigil cast and crew, Atlee, Kathir, Varsha Bollamma attend a special screening |url=https://www.timesnownews.com/entertainment/south-gossip/article/thalapathy-vijays-bigil-cast-and-crew-atlee-kathir-varsha-bollamma-attend-a-special-screening-photos/508471 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175633/https://www.timesnownews.com/entertainment/south-gossip/article/thalapathy-vijays-bigil-cast-and-crew-atlee-kathir-varsha-bollamma-attend-a-special-screening-photos/508471 |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=Times Now}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;5&quot; |2020
|''ਚੂਸੀ ਚੂਡੰਗਾਨੇ''
|ਸ਼੍ਰੁਤੀ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲੁਗੂ]]
|ਤੇਲੁਗੂ ਡੈਬਿਊ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=30 January 2020 |title=Choosi Choodangaane is a triangle love story that has many layers underneath: Varsha Bollamma |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/telugu/movies/choosi-choodangaane-is-a-triangle-love-story-that-has-many-layers-underneath-varsha-bollamma/articleshow/73767243.cms |access-date=3 February 2020 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਜਾਨੂ''
|ਪ੍ਰਭਾ
|''&lt;nowiki/&gt;'96'' ਦਾ ਰੀਮੇਕ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 January 2020 |title=Watch: 'Jaanu' teaser suggests that it's faithful remake of '96' |url=https://www.thenewsminute.com/article/watch-jaanu-teaser-suggests-its-faithful-remake-96-115791 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175631/https://www.thenewsminute.com/article/watch-jaanu-teaser-suggests-its-faithful-remake-96-115791 |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=The News Minute}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਮਿਡਲ ਕਲਾਸ ਮੇਲੋਡੀਜ਼''
|ਸੰਧਿਆ
|ਐਮਾਜ਼ਾਨ ਪ੍ਰਾਈਮ ਵੀਡੀਓ 'ਤੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/telugu/movies/news/anand-deverakonda-shares-varsha-bollammas-first-look-as-sandhya-from-middle-class-melodies/articleshow/7725857.cms|title=Anand Deverakonda shares Varsha Bollamma's first-look as Sandhya from Middle Class Melodies|date=30 July 2020|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਮਾਨੇ ਨੰਬਰ 13''
| rowspan=&quot;2&quot; |ਨੈਂਸੀ
|[[ਕੰਨੜ|ਕੰਨੜ]]
| rowspan=&quot;2&quot; |ਕੰਨੜ ਡੈਬਿਊ, ਦੋਭਾਸ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ; ਐਮਾਜ਼ਾਨ ਪ੍ਰਾਈਮ ਵੀਡੀਓ 'ਤੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 October 2020 |title=Bheema Sena Nala Maharaja and Manne Number 13 to premiere on Amazon Prime Video |url=https://www.cinemaexpress.com/stories/news/2020/oct/09/bheema-sena-nala-maharaja-and-manne-number-13-to-premiere-on-amazon-prime-video-20703.html |website=[[Cinema Express]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|''13ਵੀਂ ਨੰਬਰ ਵੀਡੂ''
|ਤਮਿਲ
|
|-
|2021
|''ਪੁਸ਼ਪਕਾ ਵਿਮਾਨਮ''
|ਸੁੰਦਰ ਦੀ ਸੰਭਾਵੀ ਲਾੜੀ
|ਤੇਲੁਗੂ
|ਕੈਮਿਓ ਦਿੱਖ
|
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |2022
|''[[ਸੈਲਫੀ (2022 ਫ਼ਿਲਮ)|ਸੈਲਫੀ]]''
|ਮਾਧਵੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਤਮਿਲ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=15 February 2022 |title=Location Diaries: Street Tales- Varsha Bollamma for Selfie |url=https://www.cinemaexpress.com/tamil/features/2022/feb/15/location-diaries-street-tales--varsha-bollamma-for-selfie-29748.html |website=Cinema Express}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਅੱਕਾ ਕੁਰੂਵੀ''
|ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਾਰਾ
|ਕੈਮਿਓ ਦਿੱਖ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=5 May 2022 |title=Ilaiyaraaja: Akka Kuruvi will have the same essence which Children of Heaven boasted about |url=https://www.ottplay.com/news/ilaiyaraaja-akka-kuruvi-will-have-the-same-essence-which-children-of-heaven-boasted-about/99dea985a0523 |website=Ottplay}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਸਟੈਂਡ ਅੱਪ ਰਾਹੁਲ''
|ਸ਼੍ਰੇਆ ਰਾਓ
| rowspan=&quot;4&quot; |ਤੇਲੁਗੂ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/reviews/stand-up-rahul-movie-review-let-down-by-bland-humour/article65237147.ece|title='Stand Up Rahul' movie review: Let down by bland humour|last=Dundoo|first=Sangeetha Devi|date=18 March 2022|work=[[The Hindu]]|access-date=18 March 2022}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਸਵਾਤੀ ਮੁਥਿਅਮ''
|ਭਾਗਿਆਲਕਸ਼ਮੀ &quot;ਭਾਗੀ&quot;
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=14 September 2021 |title=Bellamkonda Ganesh in Swathi Muthyam |url=https://www.cinemaexpress.com/telugu/news/2021/sep/14/bellamkonda-ganesh-in-swathi-muthyam-26635.html |website=[[Cinema Express]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|2024
|''ਊਰੂ ਪੇਰੂ ਭੈਰਵਕੋਨਾ''
|ਭੂਮੀ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Ooru Peru Bhairavakona Movie (2024) - Release Date, Cast, Trailer and Other Details |url=https://www.pinkvilla.com/movie/ooru-peru-bhairavakona |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240118173030/https://www.pinkvilla.com/movie/ooru-peru-bhairavakona |archive-date=18 January 2024 |access-date=18 January 2024 |website=[[Pinkvilla]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|2025
| {{Pending film|ਥੰਮੁਡੂ}}
|ਚਿਤਰਾ
|ਫ਼ਿਲਮਾਂਕਣ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |ਜਲਦੀ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ
| rowspan=&quot;2&quot; {{Pending film|ਇਰੂਵਮ}}
| rowspan=&quot;2&quot; |ਜਲਦੀ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ
|ਤਮਿਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਦੋਭਾਸ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ; ਪੂਰੀ ਹੋਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |&lt;ref&gt;{{Cite web |date=8 May 2024 |title=Varsha Bollamma's interactive Tamil-English film Iruvam selected for Cannes Film Festival |url=https://www.hindustantimes.com/entertainment/tamil-cinema/varsha-bollammas-interactive-tamil-english-film-iruvam-selected-for-cannes-film-festival-101715178391769-amp.html |access-date=27 September 2024 |website=Hindustan Times}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]
|}

=== ਵੈੱਬ ਸੀਰੀਜ਼ ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! scope=&quot;col&quot; |ਸਾਲ
! scope=&quot;col&quot; | ਟਾਈਟਲ
! scope=&quot;col&quot; | ਭੂਮਿਕਾ
! scope=&quot;col&quot; | ਭਾਸ਼ਾ
! scope=&quot;col&quot; | ਨੈੱਟਵਰਕ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; | ਨੋਟਸ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; | 
|-
| 2022
| ''ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਮਿਲੋ''
| ਸਵਾਤੀ ਘੰਟਾ
| ਤੇਲਗੂ
| ਸੋਨੀਲਿਵ
| ਵੈੱਬ ਡੈਬਿਊ; ਸੈਗਮੈਂਟ: ''ਮੀਟ ਦ ਬੁਆਏ''
| &lt;ref&gt;{{Cite web |date=25 November 2022 |title=Meet Cute Review : A Sweet and light-hearted anthology about love and relationships |url=https://timesofindia.indiatimes.com/web-series/reviews/telugu/meet-cute/season-1/seasonreview/95717422.cms |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2024
| ''ਮੇਰਾ ਸੰਪੂਰਨ ਪਤੀ''
| ਦੀਪਿਕਾ
| ਤਾਮਿਲ
| [[ਡਿਜ਼ਨੀ+ ਹੌਟਸਟਾਰ|ਡਿਜ਼ਨੀ+ਹੌਟਸਟਾਰ]]
|
| &lt;ref&gt;{{Cite web |date=4 August 2024 |title=‘My Perfect Husband’: First look of Sathyaraj’s Disney+ Hotstar web series out |url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/my-perfect-husband-first-look-of-sathyarajs-disney-hotstar-web-series-out/article68484410.ece |access-date=22 August 2024 |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|}

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* ਤਾਮਿਲ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
* ਤੇਲਗੂ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|30em}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੋਡਗੁ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤੇਲਗੂ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਲਿਆਲਮ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤਾਮਿਲ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>bnokhpox8daasltonprootsohk0o3us</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810278</id>
      <parentid>810277</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T17:02:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harry sidhuz</username>
        <id>38365</id>
      </contributor>
      <origin>810278</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19626" sha1="bysqhrlek0tqulkuxnm7m2rm3kpfc25" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ
| image              = Varsha Bollamma sla.jpg
| caption            = ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ
| birth_date         = 
| birth_place        = [[ਕੂਰਗ]], [[ਕਰਨਾਟਕ]], ਭਾਰਤ
| alma_mater         = [[ਮਾਊਂਟ ਕਾਰਮੇਲ ਕਾਲਜ, ਬੰਗਲੌਰ]]
| occupation         = ਅਦਾਕਾਰਾ
| years_active       = 2015–ਮੌਜੂਦਾ
| spouse             = 
| children           = 
| website            = 
}}
'''ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] ਅਤੇ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।

== ਆਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ==
ਵਰਸ਼ਾ ਦਾ ਜਨਮ [[ਕਰਨਾਟਕ|ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ]] [[ਕੋਡਗੁ|ਕੂਰਗ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ [[ਬੇਂਗਾਲ਼ੁਰੂ|ਬੰਗਲੌਰ]] ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਉਸ ਨੇ ਬੰਗਲੌਰ ਦੇ ਮਾਊਂਟ ਕਾਰਮੇਲ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਮਾਈਕ੍ਰੋਬਾਇਓਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਵਰਸ਼ਾ [[ਕੰਨੜ]], [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]], [[ਮਲਿਆਲਮ]] ਸਮੇਤ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] ਬੋਲਣਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;th&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/varsha-bollamma-talks-about-her-new-telugu-film/article33124017.ece|title=Varsha Bollamma: I feel incomplete if I don't dub|date=18 November 2020|work=The Hindu|access-date=30 December 2020|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਵਰਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪਛਾਣ ਉਸ ਦੇ ਡਬਸਮੈਸ਼ ਵੀਡੀਓਜ਼ ਲਈ ਮਿਲੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਫ਼ਿਲਮ ''ਰਾਜਾ ਰਾਣੀ'' ਦੇ [[ਨਜ਼ਰੀਆ ਨਾਜ਼ਿਮ]] ਦੇ ਸੰਵਾਦਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਈ ਲਈ ਮਿਲੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=12 March 2018 |title=Varsha Bollamma is here to stay |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/mollywood/120318/shes-here-to-stay.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180404173816/https://www.deccanchronicle.com/amp/entertainment/mollywood/120318/shes-here-to-stay.html |archive-date=4 April 2018 |access-date=24 November 2019 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=16 August 2015 |title=Dubsmash helped Varsha Bollamma get her dream debut |url=https://www.deccanchronicle.com/150816/entertainment-kollywood/article/dubsmash-helped-varsha-bollamma-get-her-dream-debut |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171115105222/http://www.deccanchronicle.com/150816/entertainment-kollywood/article/dubsmash-helped-varsha-bollamma-get-her-dream-debut |archive-date=15 November 2017 |access-date=16 March 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/When-a-fun-Dubsmash-video-fetched-a-project/articleshow/54445150.cms|title=When a fun Dubsmash video fetched a project!|work=The Times of India|access-date=24 March 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20170520090342/http://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/When-a-fun-Dubsmash-video-fetched-a-project/articleshow/54445150.cms|archive-date=20 May 2017}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ 2015 ਵਿੱਚ ਫ਼ਿਲਮ ''ਸਥੁਰਨ'' ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=June 2023}} ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਐਮ. ਸ਼ਸ਼ੀਕੁਮਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ''ਵੇਟਰੀਵੇਲ'' (2016) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਧੀ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਇਆ। ਉਸ ਦੀ ਫਿਲਮਗ੍ਰਾਫੀ ਵਿੱਚ ''ਇਵਾਨ ਯਾਰੇਂਦਰੂ ਥਰੀਕਿਰਥਾ'' (2017) ਅਤੇ ''ਯਾਨੁਮ ਥੀਏਵਾਨ'' (2017) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। 2018 ਵਿੱਚ, ਵਰਸ਼ਾ ਨੇ ਮਲਿਆਲਮ ਫਿਲਮ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ''ਕਲਿਆਣਮ'' ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਸਿਫ ਅਲੀ ਅਭਿਨੀਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਲਿਆਲਮ ਫ਼ਿਲਮ, ''ਮੰਧਰਮ'' ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਤਾਮਿਲ ਫ਼ਿਲ ਮਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੌਜੂਦਗੀ [[ਵਿਜੇ ਸੇਤੂਪਤੀ]] ਅਤੇ [[ਤ੍ਰਿਸ਼ਾ (ਅਭਿਨੇਤਰੀ)|ਤ੍ਰਿਸ਼ਾ]] ਦੇ ਨਾਲ ''96'' ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਵਰਸ਼ਾ ''ਸੀਮਾਥੁਰਾਈ'' ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। 2019 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਸਮੂਥਿਰਕਾਨੀ ਅਭਿਨੀਤ ''ਪੇਟੀਕਾਦਾਈ'' ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀ ਤੀਜੀ ਮਲਿਆਲਮ ਫ਼ਿਲਮ, ''ਸੂਥਰਕਰਨ'', ਗੋਕੁਲ ਸੁਰੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ, ਵੀ ਉਸੇ ਸਾਲ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=June 2023}}

ਐਟਲੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਫ਼ਿਲਮ ''ਬਿਗਿਲ'' (2019) ਵਿੱਚ, ਵਰਸ਼ਾ ਨੇ ਇੱਕ ਫੁੱਟਬਾਲ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/actress-varsha-bollamma-has-this-to-say-about-master-actors-vijay-and-vijay-sethupathi/articleshow/75007641.cms|title=Actress Varsha Bollamma has THIS to say about 'Master' actors Vijay and Vijay Sethupathi|date=21 April 2020|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;

== ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! scope=&quot;col&quot; |ਸਾਲ
! scope=&quot;col&quot; |ਸਿਰਲੇਖ
! scope=&quot;col&quot; |ਭੂਮਿਕਾ
! scope=&quot;col&quot; |ਭਾਸ਼ਾ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; |ਨੋਟਸ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; |{{Tooltip|Ref.|ਹਵਾਲੇ}}
|-
|2015
|''ਸਥੂਰਨ''
|ਜਨਨੀ
| rowspan=&quot;4&quot; |[[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]]
|ਫ਼ਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ, ਵਰਸ਼ਾ ਮਲੇਟੀਰਾ ਵਜੋਂ ਕ੍ਰੈਡਿਟ
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movie-reviews/sathuran/movie-review/49296930.cms|title=Sathuran Movie Review {2/5}: Critic Review of Sathuran by Times of India|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|2016
|''ਵੇਤਰੀਵੇਲ''
|ਸੁਭਾ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Rangan |first=Baradwaj |date=23 April 2016 |title=Vetrivel: It takes a village... |url=http://www.thehindu.com/features/cinema/cinema-reviews/vetrivel-it-takes-a-village/article8510230.ece |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |2017
|''ਈਵਨ ਯੇਰੇਂਦਰੂ ਥੇਰੀਕੀਰਾਥਾ''
|ਐਸ.ਆਈ. ਸਵਿੱਤਰੀ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 October 2016 |title=Who am I? |url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/Who-am-I/article15476276.ece |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਯਾਨੁਮ ਥੇਇਆਵਨ''
|ਸੌਮਿਆ
|
|&lt;ref name=&quot;thehindu&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/yaanum-theeyavan-review-film-suffers-due-to-generic-writing/article19185026.ece|title='Yaanum Theeyavan' review: suffers due to generic writing|last=Menon|first=Vishal|date=30 June 2017|work=The Hindu|access-date=30 October 2018}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |2018
|''ਕਲਿਆਣਮ''
|ਸ਼ਾਰੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਮਲਿਆਲਮ|ਮਲਿਆਲਮ]]
|ਮਲਿਆਲਮ ਡੈਬਿਊ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=7 February 2018 |title=Varsha Bollamma looks cute as a button at the audio launch of Kalyanam at Thiruvanthapuram |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/events/kochi/varsha-bollammas-cuteness-radiated-in-the-audio-launch-of-kalyanam-at-thiruvanthapuram/articleshow/62820035.cms |access-date=3 February 2020 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਮੰਦਾਰਮ''
|ਚਾਰੂ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=28 September 2018 |title=Vijesh Vijay's 'Mandharam' will see Asif Ali in five looks |url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/debutant-director-vijesh-vijays-mandharam-which-releases-on-october-5-has-asif-ali-in-five-looks/article25067931.ece |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203180454/https://www.thehindu.com/entertainment/movies/debutant-director-vijesh-vijays-mandharam-which-releases-on-october-5-has-asif-ali-in-five-looks/article25067931.ece |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
|''&lt;nowiki/&gt;'96''
|ਪ੍ਰਭਾਵਤੀ &quot;ਪ੍ਰਭਾ&quot;
| rowspan=&quot;3&quot; |ਤਮਿਲ
|
|
|-
|''ਸੀਮਾਥੁਰਾਈ''
|ਪੂਰਣੀ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=4 November 2017 |title=Varsha Bollamma bags a meaty role |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/041117/varsha-bollamma-bags-a-meaty-role.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191118010837/https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/041117/varsha-bollamma-bags-a-meaty-role.html |archive-date=18 November 2019 |access-date=3 February 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |2019
|''ਪੇਟਿਦਾਈ''
|ਥੰਗਮ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=12 December 2018 |title=Petti Kadai is part of cultural identity: Bharathiraja |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/121218/petti-kadai-is-part-of-cultural-identity-bharathiraja.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175631/https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/121218/petti-kadai-is-part-of-cultural-identity-bharathiraja.html |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਸੂਥ੍ਰਕਕਰਨ''
|ਅਸ਼ਵਤੀ ਬਾਲਾਚੰਦਰਨ
|ਮਲਿਆਲਮ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=14 January 2019 |title=സൂത്രക്കാരൻ ഫസ്റ്റ് ലുക് പോസ്റ്റർ പുറത്തിറങ്ങി |url=https://malayalam.news18.com/news/film/movies-first-look-poster-of-malayalam-movie-soothrakkaran-starring-gokul-suresh-niranj-maniyanpillai-raju-and-varsha-bollamma-released-76723.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175633/https://malayalam.news18.com/news/film/movies-first-look-poster-of-malayalam-movie-soothrakkaran-starring-gokul-suresh-niranj-maniyanpillai-raju-and-varsha-bollamma-released-76723.html |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=CNN-News18}}(in [[ਮਲਿਆਲਮ|Malayalam]])&lt;/ref&gt;
|-
|''ਬਿਗਿਲ''
|ਗਾਇਤਰੀ ਸੁਦਰਸ਼ਨ
|ਤਮਿਲ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=27 October 2019 |title=Thalapathy Vijay's Bigil cast and crew, Atlee, Kathir, Varsha Bollamma attend a special screening |url=https://www.timesnownews.com/entertainment/south-gossip/article/thalapathy-vijays-bigil-cast-and-crew-atlee-kathir-varsha-bollamma-attend-a-special-screening-photos/508471 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175633/https://www.timesnownews.com/entertainment/south-gossip/article/thalapathy-vijays-bigil-cast-and-crew-atlee-kathir-varsha-bollamma-attend-a-special-screening-photos/508471 |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=Times Now}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;5&quot; |2020
|''ਚੂਸੀ ਚੂਡੰਗਾਨੇ''
|ਸ਼੍ਰੁਤੀ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲੁਗੂ]]
|ਤੇਲੁਗੂ ਡੈਬਿਊ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=30 January 2020 |title=Choosi Choodangaane is a triangle love story that has many layers underneath: Varsha Bollamma |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/telugu/movies/choosi-choodangaane-is-a-triangle-love-story-that-has-many-layers-underneath-varsha-bollamma/articleshow/73767243.cms |access-date=3 February 2020 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਜਾਨੂ''
|ਪ੍ਰਭਾ
|''&lt;nowiki/&gt;'96'' ਦਾ ਰੀਮੇਕ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 January 2020 |title=Watch: 'Jaanu' teaser suggests that it's faithful remake of '96' |url=https://www.thenewsminute.com/article/watch-jaanu-teaser-suggests-its-faithful-remake-96-115791 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175631/https://www.thenewsminute.com/article/watch-jaanu-teaser-suggests-its-faithful-remake-96-115791 |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=The News Minute}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਮਿਡਲ ਕਲਾਸ ਮੇਲੋਡੀਜ਼''
|ਸੰਧਿਆ
|ਐਮਾਜ਼ਾਨ ਪ੍ਰਾਈਮ ਵੀਡੀਓ 'ਤੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/telugu/movies/news/anand-deverakonda-shares-varsha-bollammas-first-look-as-sandhya-from-middle-class-melodies/articleshow/7725857.cms|title=Anand Deverakonda shares Varsha Bollamma's first-look as Sandhya from Middle Class Melodies|date=30 July 2020|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਮਾਨੇ ਨੰਬਰ 13''
| rowspan=&quot;2&quot; |ਨੈਂਸੀ
|[[ਕੰਨੜ|ਕੰਨੜ]]
| rowspan=&quot;2&quot; |ਕੰਨੜ ਡੈਬਿਊ, ਦੋਭਾਸ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ; ਐਮਾਜ਼ਾਨ ਪ੍ਰਾਈਮ ਵੀਡੀਓ 'ਤੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 October 2020 |title=Bheema Sena Nala Maharaja and Manne Number 13 to premiere on Amazon Prime Video |url=https://www.cinemaexpress.com/stories/news/2020/oct/09/bheema-sena-nala-maharaja-and-manne-number-13-to-premiere-on-amazon-prime-video-20703.html |website=[[Cinema Express]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|''13ਵੀਂ ਨੰਬਰ ਵੀਡੂ''
|ਤਮਿਲ
|
|-
|2021
|''ਪੁਸ਼ਪਕਾ ਵਿਮਾਨਮ''
|ਸੁੰਦਰ ਦੀ ਸੰਭਾਵੀ ਲਾੜੀ
|ਤੇਲੁਗੂ
|ਕੈਮਿਓ ਦਿੱਖ
|
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |2022
|''[[ਸੈਲਫੀ (2022 ਫ਼ਿਲਮ)|ਸੈਲਫੀ]]''
|ਮਾਧਵੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਤਮਿਲ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=15 February 2022 |title=Location Diaries: Street Tales- Varsha Bollamma for Selfie |url=https://www.cinemaexpress.com/tamil/features/2022/feb/15/location-diaries-street-tales--varsha-bollamma-for-selfie-29748.html |website=Cinema Express}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਅੱਕਾ ਕੁਰੂਵੀ''
|ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਾਰਾ
|ਕੈਮਿਓ ਦਿੱਖ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=5 May 2022 |title=Ilaiyaraaja: Akka Kuruvi will have the same essence which Children of Heaven boasted about |url=https://www.ottplay.com/news/ilaiyaraaja-akka-kuruvi-will-have-the-same-essence-which-children-of-heaven-boasted-about/99dea985a0523 |website=Ottplay}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਸਟੈਂਡ ਅੱਪ ਰਾਹੁਲ''
|ਸ਼੍ਰੇਆ ਰਾਓ
| rowspan=&quot;4&quot; |ਤੇਲੁਗੂ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/reviews/stand-up-rahul-movie-review-let-down-by-bland-humour/article65237147.ece|title='Stand Up Rahul' movie review: Let down by bland humour|last=Dundoo|first=Sangeetha Devi|date=18 March 2022|work=[[The Hindu]]|access-date=18 March 2022}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਸਵਾਤੀ ਮੁਥਿਅਮ''
|ਭਾਗਿਆਲਕਸ਼ਮੀ &quot;ਭਾਗੀ&quot;
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=14 September 2021 |title=Bellamkonda Ganesh in Swathi Muthyam |url=https://www.cinemaexpress.com/telugu/news/2021/sep/14/bellamkonda-ganesh-in-swathi-muthyam-26635.html |website=[[Cinema Express]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|2024
|''ਊਰੂ ਪੇਰੂ ਭੈਰਵਕੋਨਾ''
|ਭੂਮੀ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Ooru Peru Bhairavakona Movie (2024) - Release Date, Cast, Trailer and Other Details |url=https://www.pinkvilla.com/movie/ooru-peru-bhairavakona |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240118173030/https://www.pinkvilla.com/movie/ooru-peru-bhairavakona |archive-date=18 January 2024 |access-date=18 January 2024 |website=[[Pinkvilla]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|2025
| {{Pending film|ਥੰਮੁਡੂ}}
|ਚਿਤਰਾ
|ਫ਼ਿਲਮਾਂਕਣ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |ਜਲਦੀ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ
| rowspan=&quot;2&quot; {{Pending film|ਇਰੂਵਮ}}
| rowspan=&quot;2&quot; |ਜਲਦੀ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ
|ਤਮਿਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਦੋਭਾਸ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ; ਪੂਰੀ ਹੋਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |&lt;ref&gt;{{Cite web |date=8 May 2024 |title=Varsha Bollamma's interactive Tamil-English film Iruvam selected for Cannes Film Festival |url=https://www.hindustantimes.com/entertainment/tamil-cinema/varsha-bollammas-interactive-tamil-english-film-iruvam-selected-for-cannes-film-festival-101715178391769-amp.html |access-date=27 September 2024 |website=Hindustan Times}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]
|}

=== ਵੈੱਬ ਸੀਰੀਜ਼ ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! scope=&quot;col&quot; |ਸਾਲ
! scope=&quot;col&quot; | ਟਾਈਟਲ
! scope=&quot;col&quot; | ਭੂਮਿਕਾ
! scope=&quot;col&quot; | ਭਾਸ਼ਾ
! scope=&quot;col&quot; | ਨੈੱਟਵਰਕ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; | ਨੋਟਸ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; | 
|-
| 2022
| ''ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਮਿਲੋ''
| ਸਵਾਤੀ ਘੰਟਾ
| ਤੇਲਗੂ
| ਸੋਨੀਲਿਵ
| ਵੈੱਬ ਡੈਬਿਊ; ਸੈਗਮੈਂਟ: ''ਮੀਟ ਦ ਬੁਆਏ''
| &lt;ref&gt;{{Cite web |date=25 November 2022 |title=Meet Cute Review : A Sweet and light-hearted anthology about love and relationships |url=https://timesofindia.indiatimes.com/web-series/reviews/telugu/meet-cute/season-1/seasonreview/95717422.cms |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2024
| ''ਮੇਰਾ ਸੰਪੂਰਨ ਪਤੀ''
| ਦੀਪਿਕਾ
| ਤਾਮਿਲ
| [[ਡਿਜ਼ਨੀ+ ਹੌਟਸਟਾਰ|ਡਿਜ਼ਨੀ+ਹੌਟਸਟਾਰ]]
|
| &lt;ref&gt;{{Cite web |date=4 August 2024 |title=‘My Perfect Husband’: First look of Sathyaraj’s Disney+ Hotstar web series out |url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/my-perfect-husband-first-look-of-sathyarajs-disney-hotstar-web-series-out/article68484410.ece |access-date=22 August 2024 |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|}

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* [[ਤਾਮਿਲ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]]
* [[ਤੇਲਗੂ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|30em}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੋਡਗੁ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤੇਲਗੂ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਲਿਆਲਮ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤਾਮਿਲ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>bysqhrlek0tqulkuxnm7m2rm3kpfc25</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810279</id>
      <parentid>810278</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T17:21:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harry sidhuz</username>
        <id>38365</id>
      </contributor>
      <comment>ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ, ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜ ਅਤੇ ਵਾਕ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ; ਲੇਖ ਦੀ ਪੜ੍ਹਨਯੋਗਤਾ ਵਧਾਈ।</comment>
      <origin>810279</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19482" sha1="9zugt3noy7obcezy80jrrkb6om3ydvc" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ
| image              = Varsha Bollamma sla.jpg
| caption            = ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ
| birth_date         = 
| birth_place        = [[ਕੂਰਗ]], [[ਕਰਨਾਟਕ]], ਭਾਰਤ
| alma_mater         = [[ਮਾਊਂਟ ਕਾਰਮੇਲ ਕਾਲਜ, ਬੰਗਲੌਰ]]
| occupation         = ਅਦਾਕਾਰਾ
| years_active       = 2015–ਮੌਜੂਦਾ
| spouse             = 
| children           = 
| website            = 
}}
'''ਵਰਸ਼ਾ ਬੋਲੰਮਾ''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] ਅਤੇ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।

== ਆਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ==
ਵਰਸ਼ਾ ਦਾ ਜਨਮ [[ਕਰਨਾਟਕ]] ਦੇ ਕੂਰਗ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼  (ਬੰਗਲੌਰ) ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਉਸਨੇ ਬੰਗਲੌਰ ਦੇ ਮਾਊਂਟ ਕਾਰਮੇਲ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਮਾਈਕ੍ਰੋਬਾਇਓਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਵਰਸ਼ਾ [[ਕੰਨੜ]], [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]], [[ਮਲਿਆਲਮ]] ਸਮੇਤ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] ਬੋਲਣਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;th&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/varsha-bollamma-talks-about-her-new-telugu-film/article33124017.ece|title=Varsha Bollamma: I feel incomplete if I don't dub|date=18 November 2020|work=The Hindu|access-date=30 December 2020|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਵਰਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪਛਾਣ ਉਸਦੇ ਡਬਸਮੈਸ਼ ਵੀਡੀਓਜ਼ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫ਼ਿਲਮ 'ਰਾਜਾ ਰਾਣੀ' ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰੀਆ ਨਾਜ਼ਿਮ ਦੇ ਸੰਵਾਦਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=12 March 2018 |title=Varsha Bollamma is here to stay |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/mollywood/120318/shes-here-to-stay.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180404173816/https://www.deccanchronicle.com/amp/entertainment/mollywood/120318/shes-here-to-stay.html |archive-date=4 April 2018 |access-date=24 November 2019 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=16 August 2015 |title=Dubsmash helped Varsha Bollamma get her dream debut |url=https://www.deccanchronicle.com/150816/entertainment-kollywood/article/dubsmash-helped-varsha-bollamma-get-her-dream-debut |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171115105222/http://www.deccanchronicle.com/150816/entertainment-kollywood/article/dubsmash-helped-varsha-bollamma-get-her-dream-debut |archive-date=15 November 2017 |access-date=16 March 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/When-a-fun-Dubsmash-video-fetched-a-project/articleshow/54445150.cms|title=When a fun Dubsmash video fetched a project!|work=The Times of India|access-date=24 March 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20170520090342/http://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/When-a-fun-Dubsmash-video-fetched-a-project/articleshow/54445150.cms|archive-date=20 May 2017}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ 2015 ਵਿੱਚ ਫ਼ਿਲਮ 'ਸਥੁਰਨ' ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। {{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=June 2023}} ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਐਮ. ਸ਼ਸ਼ੀਕੁਮਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ''ਵੇਟਰੀਵੇਲ'' (2016) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਧੀ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਇਆ। ਉਸਦੀ ਫਿਲਮਗ੍ਰਾਫੀ ਵਿੱਚ 'ਇਵਾਨ ਯਾਰੇਂਦਰੂ ਥਰੀਕਿਰਥਾ' (2017) ਅਤੇ 'ਯਾਨੁਮ ਥੀਏਵਾਨ' (2017) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। 2018 ਵਿੱਚ, ਵਰਸ਼ਾ ਨੇ ਮਲਿਆਲਮ ਫਿਲਮ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ''ਕਲਿਆਣਮ'' ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਸਿਫ ਅਲੀ ਅਭਿਨੀਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਲਿਆਲਮ ਫ਼ਿਲਮ, ''ਮੰਧਰਮ'' ਵਿੱਚ  ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਈ।। ਤਮਿਲ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੌਜੂਦਗੀ '96' ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਵਿਜੇ ਸੇਤੂਪਤੀ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਸ਼ਾ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਵਰਸ਼ਾ 'ਸੀਮਾਥੁਰਾਈ' ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਈ। 019 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਸਮੂਥਿਰਕਾਨੀ ਅਭਿਨੀਤ 'ਪੇਟੀਕਾਦਾਈ' ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੀ ਤੀਜੀ ਮਲਿਆਲਮ ਫ਼ਿਲਮ, 'ਸੂਥਰਕਰਨ', ਜੋ ਗੋਕੁਲ ਸੁਰੇਸ਼ ਨਾਲ ਸੀ, ਵੀ ਉਸੇ ਸਾਲ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=June 2023}}

ਐਟਲੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਫ਼ਿਲਮ ''ਬਿਗਿਲ'' (2019) ਵਿੱਚ, ਵਰਸ਼ਾ ਨੇ ਇੱਕ ਫੁੱਟਬਾਲ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਨਿਭਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/actress-varsha-bollamma-has-this-to-say-about-master-actors-vijay-and-vijay-sethupathi/articleshow/75007641.cms|title=Actress Varsha Bollamma has THIS to say about 'Master' actors Vijay and Vijay Sethupathi|date=21 April 2020|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;

== ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! scope=&quot;col&quot; |ਸਾਲ
! scope=&quot;col&quot; |ਸਿਰਲੇਖ
! scope=&quot;col&quot; |ਭੂਮਿਕਾ
! scope=&quot;col&quot; |ਭਾਸ਼ਾ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; |ਨੋਟਸ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; |{{Tooltip|Ref.|ਹਵਾਲੇ}}
|-
|2015
|''ਸਥੂਰਨ''
|ਜਨਨੀ
| rowspan=&quot;4&quot; |[[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]]
|ਫ਼ਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ, ਵਰਸ਼ਾ ਮਲੇਟੀਰਾ ਵਜੋਂ ਕ੍ਰੈਡਿਟ
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movie-reviews/sathuran/movie-review/49296930.cms|title=Sathuran Movie Review {2/5}: Critic Review of Sathuran by Times of India|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|2016
|''ਵੇਤਰੀਵੇਲ''
|ਸੁਭਾ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Rangan |first=Baradwaj |date=23 April 2016 |title=Vetrivel: It takes a village... |url=http://www.thehindu.com/features/cinema/cinema-reviews/vetrivel-it-takes-a-village/article8510230.ece |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |2017
|''ਈਵਨ ਯੇਰੇਂਦਰੂ ਥੇਰੀਕੀਰਾਥਾ''
|ਐਸ.ਆਈ. ਸਵਿੱਤਰੀ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 October 2016 |title=Who am I? |url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/Who-am-I/article15476276.ece |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਯਾਨੁਮ ਥੇਇਆਵਨ''
|ਸੌਮਿਆ
|
|&lt;ref name=&quot;thehindu&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/yaanum-theeyavan-review-film-suffers-due-to-generic-writing/article19185026.ece|title='Yaanum Theeyavan' review: suffers due to generic writing|last=Menon|first=Vishal|date=30 June 2017|work=The Hindu|access-date=30 October 2018}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |2018
|''ਕਲਿਆਣਮ''
|ਸ਼ਾਰੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਮਲਿਆਲਮ|ਮਲਿਆਲਮ]]
|ਮਲਿਆਲਮ ਡੈਬਿਊ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=7 February 2018 |title=Varsha Bollamma looks cute as a button at the audio launch of Kalyanam at Thiruvanthapuram |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/events/kochi/varsha-bollammas-cuteness-radiated-in-the-audio-launch-of-kalyanam-at-thiruvanthapuram/articleshow/62820035.cms |access-date=3 February 2020 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਮੰਦਾਰਮ''
|ਚਾਰੂ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=28 September 2018 |title=Vijesh Vijay's 'Mandharam' will see Asif Ali in five looks |url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/debutant-director-vijesh-vijays-mandharam-which-releases-on-october-5-has-asif-ali-in-five-looks/article25067931.ece |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203180454/https://www.thehindu.com/entertainment/movies/debutant-director-vijesh-vijays-mandharam-which-releases-on-october-5-has-asif-ali-in-five-looks/article25067931.ece |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|-
|''&lt;nowiki/&gt;'96''
|ਪ੍ਰਭਾਵਤੀ &quot;ਪ੍ਰਭਾ&quot;
| rowspan=&quot;3&quot; |ਤਮਿਲ
|
|
|-
|''ਸੀਮਾਥੁਰਾਈ''
|ਪੂਰਣੀ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=4 November 2017 |title=Varsha Bollamma bags a meaty role |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/041117/varsha-bollamma-bags-a-meaty-role.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191118010837/https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/041117/varsha-bollamma-bags-a-meaty-role.html |archive-date=18 November 2019 |access-date=3 February 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |2019
|''ਪੇਟਿਦਾਈ''
|ਥੰਗਮ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=12 December 2018 |title=Petti Kadai is part of cultural identity: Bharathiraja |url=https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/121218/petti-kadai-is-part-of-cultural-identity-bharathiraja.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175631/https://www.deccanchronicle.com/entertainment/kollywood/121218/petti-kadai-is-part-of-cultural-identity-bharathiraja.html |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=Deccan Chronicle}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਸੂਥ੍ਰਕਕਰਨ''
|ਅਸ਼ਵਤੀ ਬਾਲਾਚੰਦਰਨ
|ਮਲਿਆਲਮ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=14 January 2019 |title=സൂത്രക്കാരൻ ഫസ്റ്റ് ലുക് പോസ്റ്റർ പുറത്തിറങ്ങി |url=https://malayalam.news18.com/news/film/movies-first-look-poster-of-malayalam-movie-soothrakkaran-starring-gokul-suresh-niranj-maniyanpillai-raju-and-varsha-bollamma-released-76723.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175633/https://malayalam.news18.com/news/film/movies-first-look-poster-of-malayalam-movie-soothrakkaran-starring-gokul-suresh-niranj-maniyanpillai-raju-and-varsha-bollamma-released-76723.html |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=CNN-News18}}(in [[ਮਲਿਆਲਮ|Malayalam]])&lt;/ref&gt;
|-
|''ਬਿਗਿਲ''
|ਗਾਇਤਰੀ ਸੁਦਰਸ਼ਨ
|ਤਮਿਲ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=27 October 2019 |title=Thalapathy Vijay's Bigil cast and crew, Atlee, Kathir, Varsha Bollamma attend a special screening |url=https://www.timesnownews.com/entertainment/south-gossip/article/thalapathy-vijays-bigil-cast-and-crew-atlee-kathir-varsha-bollamma-attend-a-special-screening-photos/508471 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175633/https://www.timesnownews.com/entertainment/south-gossip/article/thalapathy-vijays-bigil-cast-and-crew-atlee-kathir-varsha-bollamma-attend-a-special-screening-photos/508471 |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=Times Now}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;5&quot; |2020
|''ਚੂਸੀ ਚੂਡੰਗਾਨੇ''
|ਸ਼੍ਰੁਤੀ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲੁਗੂ]]
|ਤੇਲੁਗੂ ਡੈਬਿਊ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=30 January 2020 |title=Choosi Choodangaane is a triangle love story that has many layers underneath: Varsha Bollamma |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/telugu/movies/choosi-choodangaane-is-a-triangle-love-story-that-has-many-layers-underneath-varsha-bollamma/articleshow/73767243.cms |access-date=3 February 2020 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਜਾਨੂ''
|ਪ੍ਰਭਾ
|''&lt;nowiki/&gt;'96'' ਦਾ ਰੀਮੇਕ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 January 2020 |title=Watch: 'Jaanu' teaser suggests that it's faithful remake of '96' |url=https://www.thenewsminute.com/article/watch-jaanu-teaser-suggests-its-faithful-remake-96-115791 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200203175631/https://www.thenewsminute.com/article/watch-jaanu-teaser-suggests-its-faithful-remake-96-115791 |archive-date=3 February 2020 |access-date=3 February 2020 |website=The News Minute}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਮਿਡਲ ਕਲਾਸ ਮੇਲੋਡੀਜ਼''
|ਸੰਧਿਆ
|ਐਮਾਜ਼ਾਨ ਪ੍ਰਾਈਮ ਵੀਡੀਓ 'ਤੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/telugu/movies/news/anand-deverakonda-shares-varsha-bollammas-first-look-as-sandhya-from-middle-class-melodies/articleshow/7725857.cms|title=Anand Deverakonda shares Varsha Bollamma's first-look as Sandhya from Middle Class Melodies|date=30 July 2020|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਮਾਨੇ ਨੰਬਰ 13''
| rowspan=&quot;2&quot; |ਨੈਂਸੀ
|[[ਕੰਨੜ|ਕੰਨੜ]]
| rowspan=&quot;2&quot; |ਕੰਨੜ ਡੈਬਿਊ, ਦੋਭਾਸ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ; ਐਮਾਜ਼ਾਨ ਪ੍ਰਾਈਮ ਵੀਡੀਓ 'ਤੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 October 2020 |title=Bheema Sena Nala Maharaja and Manne Number 13 to premiere on Amazon Prime Video |url=https://www.cinemaexpress.com/stories/news/2020/oct/09/bheema-sena-nala-maharaja-and-manne-number-13-to-premiere-on-amazon-prime-video-20703.html |website=[[Cinema Express]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|''13ਵੀਂ ਨੰਬਰ ਵੀਡੂ''
|ਤਮਿਲ
|
|-
|2021
|''ਪੁਸ਼ਪਕਾ ਵਿਮਾਨਮ''
|ਸੁੰਦਰ ਦੀ ਸੰਭਾਵੀ ਲਾੜੀ
|ਤੇਲੁਗੂ
|ਕੈਮਿਓ ਦਿੱਖ
|
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |2022
|''[[ਸੈਲਫੀ (2022 ਫ਼ਿਲਮ)|ਸੈਲਫੀ]]''
|ਮਾਧਵੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਤਮਿਲ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=15 February 2022 |title=Location Diaries: Street Tales- Varsha Bollamma for Selfie |url=https://www.cinemaexpress.com/tamil/features/2022/feb/15/location-diaries-street-tales--varsha-bollamma-for-selfie-29748.html |website=Cinema Express}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਅੱਕਾ ਕੁਰੂਵੀ''
|ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਾਰਾ
|ਕੈਮਿਓ ਦਿੱਖ
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=5 May 2022 |title=Ilaiyaraaja: Akka Kuruvi will have the same essence which Children of Heaven boasted about |url=https://www.ottplay.com/news/ilaiyaraaja-akka-kuruvi-will-have-the-same-essence-which-children-of-heaven-boasted-about/99dea985a0523 |website=Ottplay}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਸਟੈਂਡ ਅੱਪ ਰਾਹੁਲ''
|ਸ਼੍ਰੇਆ ਰਾਓ
| rowspan=&quot;4&quot; |ਤੇਲੁਗੂ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/reviews/stand-up-rahul-movie-review-let-down-by-bland-humour/article65237147.ece|title='Stand Up Rahul' movie review: Let down by bland humour|last=Dundoo|first=Sangeetha Devi|date=18 March 2022|work=[[The Hindu]]|access-date=18 March 2022}}&lt;/ref&gt;
|-
|''ਸਵਾਤੀ ਮੁਥਿਅਮ''
|ਭਾਗਿਆਲਕਸ਼ਮੀ &quot;ਭਾਗੀ&quot;
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=14 September 2021 |title=Bellamkonda Ganesh in Swathi Muthyam |url=https://www.cinemaexpress.com/telugu/news/2021/sep/14/bellamkonda-ganesh-in-swathi-muthyam-26635.html |website=[[Cinema Express]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|2024
|''ਊਰੂ ਪੇਰੂ ਭੈਰਵਕੋਨਾ''
|ਭੂਮੀ
|
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Ooru Peru Bhairavakona Movie (2024) - Release Date, Cast, Trailer and Other Details |url=https://www.pinkvilla.com/movie/ooru-peru-bhairavakona |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240118173030/https://www.pinkvilla.com/movie/ooru-peru-bhairavakona |archive-date=18 January 2024 |access-date=18 January 2024 |website=[[Pinkvilla]]}}&lt;/ref&gt;
|-
|2025
| {{Pending film|ਥੰਮੁਡੂ}}
|ਚਿਤਰਾ
|ਫ਼ਿਲਮਾਂਕਣ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |ਜਲਦੀ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ
| rowspan=&quot;2&quot; {{Pending film|ਇਰੂਵਮ}}
| rowspan=&quot;2&quot; |ਜਲਦੀ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ
|ਤਮਿਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਦੋਭਾਸ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ; ਪੂਰੀ ਹੋਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |&lt;ref&gt;{{Cite web |date=8 May 2024 |title=Varsha Bollamma's interactive Tamil-English film Iruvam selected for Cannes Film Festival |url=https://www.hindustantimes.com/entertainment/tamil-cinema/varsha-bollammas-interactive-tamil-english-film-iruvam-selected-for-cannes-film-festival-101715178391769-amp.html |access-date=27 September 2024 |website=Hindustan Times}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]
|}

=== ਵੈੱਬ ਸੀਰੀਜ਼ ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! scope=&quot;col&quot; |ਸਾਲ
! scope=&quot;col&quot; | ਟਾਈਟਲ
! scope=&quot;col&quot; | ਭੂਮਿਕਾ
! scope=&quot;col&quot; | ਭਾਸ਼ਾ
! scope=&quot;col&quot; | ਨੈੱਟਵਰਕ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; | ਨੋਟਸ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; | 
|-
| 2022
| ''ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਮਿਲੋ''
| ਸਵਾਤੀ ਘੰਟਾ
| ਤੇਲਗੂ
| ਸੋਨੀਲਿਵ
| ਵੈੱਬ ਡੈਬਿਊ; ਸੈਗਮੈਂਟ: ''ਮੀਟ ਦ ਬੁਆਏ''
| &lt;ref&gt;{{Cite web |date=25 November 2022 |title=Meet Cute Review : A Sweet and light-hearted anthology about love and relationships |url=https://timesofindia.indiatimes.com/web-series/reviews/telugu/meet-cute/season-1/seasonreview/95717422.cms |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2024
| ''ਮੇਰਾ ਸੰਪੂਰਨ ਪਤੀ''
| ਦੀਪਿਕਾ
| ਤਾਮਿਲ
| [[ਡਿਜ਼ਨੀ+ ਹੌਟਸਟਾਰ|ਡਿਜ਼ਨੀ+ਹੌਟਸਟਾਰ]]
|
| &lt;ref&gt;{{Cite web |date=4 August 2024 |title=‘My Perfect Husband’: First look of Sathyaraj’s Disney+ Hotstar web series out |url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/my-perfect-husband-first-look-of-sathyarajs-disney-hotstar-web-series-out/article68484410.ece |access-date=22 August 2024 |website=The Hindu}}&lt;/ref&gt;
|}

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* [[ਤਾਮਿਲ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]]
* [[ਤੇਲਗੂ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|30em}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੋਡਗੁ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤੇਲਗੂ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਲਿਆਲਮ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤਾਮਿਲ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>9zugt3noy7obcezy80jrrkb6om3ydvc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:BAR FOUNDCOUNCIL</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198808</id>
    <revision>
      <id>810244</id>
      <timestamp>2025-06-09T12:47:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>810244</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="237" sha1="pnsrmuhxaudqyuwulah0wzuybmtyqob" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=BAR FOUNDCOUNCIL}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 12:47, 9 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>pnsrmuhxaudqyuwulah0wzuybmtyqob</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Ayman Kolahy</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198809</id>
    <revision>
      <id>810245</id>
      <timestamp>2025-06-09T14:56:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>810245</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="233" sha1="rwcpw8o7haxc10gkm520mxa2m6ju2dj" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Ayman Kolahy}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 14:56, 9 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>rwcpw8o7haxc10gkm520mxa2m6ju2dj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198810</id>
    <redirect title="ਗੈਂਗਲੀਅਨ ਸਿਸਟ" />
    <revision>
      <id>810250</id>
      <timestamp>2025-06-09T16:29:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ]] ਨੂੰ [[ਗੈਂਗਲੀਅਨ ਸਿਸਟ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਮ</comment>
      <origin>810250</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="70" sha1="sp63gqwbuo69mca9l8afxt7vv2cn38v" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਗੈਂਗਲੀਅਨ ਸਿਸਟ]]</text>
      <sha1>sp63gqwbuo69mca9l8afxt7vv2cn38v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ</title>
    <ns>1</ns>
    <id>198811</id>
    <redirect title="ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਗੈਂਗਲੀਅਨ ਸਿਸਟ" />
    <revision>
      <id>810252</id>
      <timestamp>2025-06-09T16:29:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਨਾੜੀ ਗਰੰਥੀ ਪੁਟੀ]] ਨੂੰ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਗੈਂਗਲੀਅਨ ਸਿਸਟ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਮ</comment>
      <origin>810252</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90" sha1="bs3tw3ebf9fe5ejypz3x06l1ypia86w" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਗੈਂਗਲੀਅਨ ਸਿਸਟ]]</text>
      <sha1>bs3tw3ebf9fe5ejypz3x06l1ypia86w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੁਸਮਿਤਾ ਬਿਸਵਾਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198812</id>
    <revision>
      <id>810260</id>
      <timestamp>2025-06-09T16:37:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nitesh Gill</username>
        <id>8973</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1291700853|Susmita Biswas]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>810260</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7588" sha1="60sht1hfj3acdog8gab5y9j9i0od95x" xml:space="preserve">
'''ਸੁਸਮਿਤਾ ਬਿਸਵਾਸ''' (ਜਨਮ 1963)&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web |date=2011 |title=Susmita Biswas (CPM):Constituency- Barjora (Bankura) - Affidavit Information of Candidate |url=https://www.myneta.info/westbengal2011/candidate.php?candidate_id=1126 |access-date=2025-05-07 |website=www.myneta.info}}&lt;/ref&gt; [[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]] ਦੀ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਬਾਂਕੁਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਰਜੋਰਾ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਮੈਂਬਰ ਰਹੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web |date=2021-03-29 |title=West Bengal Assembly election 2021, Barjora profile: CPM’s Sujit Chakraborty won seat in 2016 |url=https://www.firstpost.com/politics/west-bengal-assembly-election-2021-barjora-profile-cpms-sujit-chakraborty-won-seat-in-2016-9370721.html |access-date=2025-05-07 |website=Firstpost |language=en-us}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਆਖਰੀ ਵਾਰ 2006 ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)]] ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Barjora Assembly Constituency Election Result - Legislative Assembly Constituency |url=https://resultuniversity.com/election/barjora-west-bengal-assembly-constituency |access-date=2025-05-07 |website=resultuniversity.com}}&lt;/ref&gt;

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ==
ਬਿਸਵਾਸ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਬਾਂਕੁਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਰਜੋਰਾ ਤੋਂ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਸਵਰਗੀ ਦਿਲੀਪ ਬਿਸਵਾਸ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਰਟਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web |date=2011 |title=Susmita Biswas (CPM):Constituency- Barjora (Bankura) - Affidavit Information of Candidate |url=https://www.myneta.info/westbengal2011/candidate.php?candidate_id=1126 |access-date=2025-05-07 |website=www.myneta.info}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.myneta.info/westbengal2011/candidate.php?candidate_id=1126 &quot;Susmita Biswas (CPM):Constituency- Barjora (Bankura) - Affidavit Information of Candidate&quot;]. ''www.myneta.info''. 2011&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;7 May&lt;/span&gt; 2025&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; ਉਹ ਦੱਖਣੀ ਦਮ ਦਮ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਕੌਂਸਲਰ ਸੀ।

== ਕਰੀਅਰ ==
ਬਿਸਵਾਸ 1996 ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਬਰਜੋਰਾ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ) ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵਿਧਾਇਕ ਚੁਣੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ 73,859 ਵੋਟਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਵਿਰੋਧੀ, [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦੀ ਸ਼ੰਪਾ ਦਰੀਪਾ ਨੂੰ 20,476 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2006 |title=West Bengal Assembly Elections 2006 Constituency wise Results |url=https://in.rediff.com/election/wbdetail06.htm |access-date=2025-05-07 |website=in.rediff.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=🗳️ Susmita Biswas winner in Barjora, West Bengal Assembly Elections 1996: LIVE Results &amp; Latest News: Election Dates, Polling Schedule, Election Results &amp; Live Election Updates |url=https://www.latestly.com/elections/assembly-elections/west-bengal/1996/barjora/ |access-date=2025-05-07 |website=LatestLY |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ ਅਗਲੀ ਚੋਣ ਵਿੱਚ 2001 ਦੀ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ ਜਿੱਤ ਕੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਲਈ ਸੀਟ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖੀ। 2001 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ 126,787 ਵੋਟਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਵਿਰੋਧੀ, ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸੁਧਾਂਘਸ਼ੂ ਸ਼ੇਖਰ ਤਿਵਾੜੀ ਨੂੰ 9,821 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=IndiaVotes AC: West Bengal 2001 |url=https://www.indiavotes.com/vidhan-sabha/2001/west-bengal/154/9 |access-date=2025-05-07 |website=IndiaVotes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=West Bengal Assembly Election Results in 2001 |url=https://www.elections.in/west-bengal/assembly-constituencies/2001-election-results.html |access-date=2025-05-07 |website=www.elections.in}}&lt;/ref&gt; ਉਹ 2006 ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਤੀਜੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਲਈ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web |date=2021-03-29 |title=West Bengal Assembly election 2021, Barjora profile: CPM’s Sujit Chakraborty won seat in 2016 |url=https://www.firstpost.com/politics/west-bengal-assembly-election-2021-barjora-profile-cpms-sujit-chakraborty-won-seat-in-2016-9370721.html |access-date=2025-05-07 |website=Firstpost |language=en-us}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.firstpost.com/politics/west-bengal-assembly-election-2021-barjora-profile-cpms-sujit-chakraborty-won-seat-in-2016-9370721.html &quot;West Bengal Assembly election 2021, Barjora profile: CPM's Sujit Chakraborty won seat in 2016&quot;]. ''Firstpost''. 29 March 2021&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;7 May&lt;/span&gt; 2025&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; 2006 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ 73,859 ਵੋਟਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ੰਪਾ ਦਰੀਪਾ ਨੂੰ 20,476 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=🗳️ Susmita Biswas winner in Barjora, West Bengal Assembly Elections 2006: LIVE Results &amp; Latest News: Election Dates, Polling Schedule, Election Results &amp; Live Election Updates |url=https://www.latestly.com/elections/assembly-elections/west-bengal/2006/barjora/ |access-date=2025-05-07 |website=LatestLY |language=en}}&lt;/ref&gt; 2011 ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਆਸ਼ੂਤੋਸ਼ ਮੁਖਰਜੀ ਤੋਂ ਹਾਰ ਗਈ।&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1963]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>60sht1hfj3acdog8gab5y9j9i0od95x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810262</id>
      <parentid>810260</parentid>
      <timestamp>2025-06-09T16:39:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nitesh Gill</username>
        <id>8973</id>
      </contributor>
      <origin>810262</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7531" sha1="k2byyvqxsbtznxx768k6orywqn82grq" xml:space="preserve">
'''ਸੁਸਮਿਤਾ ਬਿਸਵਾਸ''' (ਜਨਮ 1963)&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2011 |title=Susmita Biswas (CPM):Constituency- Barjora (Bankura) - Affidavit Information of Candidate |url=https://www.myneta.info/westbengal2011/candidate.php?candidate_id=1126 |access-date=2025-05-07 |website=www.myneta.info}}&lt;/ref&gt; [[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]] ਦੀ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਬਾਂਕੁਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਰਜੋਰਾ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਮੈਂਬਰ ਰਹੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2021-03-29 |title=West Bengal Assembly election 2021, Barjora profile: CPM’s Sujit Chakraborty won seat in 2016 |url=https://www.firstpost.com/politics/west-bengal-assembly-election-2021-barjora-profile-cpms-sujit-chakraborty-won-seat-in-2016-9370721.html |access-date=2025-05-07 |website=Firstpost |language=en-us}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਆਖਰੀ ਵਾਰ 2006 ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)]] ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Barjora Assembly Constituency Election Result - Legislative Assembly Constituency |url=https://resultuniversity.com/election/barjora-west-bengal-assembly-constituency |access-date=2025-05-07 |website=resultuniversity.com}}&lt;/ref&gt;

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ==
ਬਿਸਵਾਸ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਬਾਂਕੁਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਰਜੋਰਾ ਤੋਂ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਸਵਰਗੀ ਦਿਲੀਪ ਬਿਸਵਾਸ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਰਟਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2011 |title=Susmita Biswas (CPM):Constituency- Barjora (Bankura) - Affidavit Information of Candidate |url=https://www.myneta.info/westbengal2011/candidate.php?candidate_id=1126 |access-date=2025-05-07 |website=www.myneta.info}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.myneta.info/westbengal2011/candidate.php?candidate_id=1126 &quot;Susmita Biswas (CPM):Constituency- Barjora (Bankura) - Affidavit Information of Candidate&quot;]. ''www.myneta.info''. 2011&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;7 May&lt;/span&gt; 2025&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; ਉਹ ਦੱਖਣੀ ਦਮ ਦਮ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਕੌਂਸਲਰ ਸੀ।

== ਕਰੀਅਰ ==
ਬਿਸਵਾਸ 1996 ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਬਰਜੋਰਾ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ) ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵਿਧਾਇਕ ਚੁਣੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ 73,859 ਵੋਟਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਵਿਰੋਧੀ, [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦੀ ਸ਼ੰਪਾ ਦਰੀਪਾ ਨੂੰ 20,476 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2006 |title=West Bengal Assembly Elections 2006 Constituency wise Results |url=https://in.rediff.com/election/wbdetail06.htm |access-date=2025-05-07 |website=in.rediff.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=🗳️ Susmita Biswas winner in Barjora, West Bengal Assembly Elections 1996: LIVE Results &amp; Latest News: Election Dates, Polling Schedule, Election Results &amp; Live Election Updates |url=https://www.latestly.com/elections/assembly-elections/west-bengal/1996/barjora/ |access-date=2025-05-07 |website=LatestLY |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ ਅਗਲੀ ਚੋਣ ਵਿੱਚ 2001 ਦੀ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ ਜਿੱਤ ਕੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਲਈ ਸੀਟ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖੀ। 2001 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ 126,787 ਵੋਟਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਵਿਰੋਧੀ, ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸੁਧਾਂਘਸ਼ੂ ਸ਼ੇਖਰ ਤਿਵਾੜੀ ਨੂੰ 9,821 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=IndiaVotes AC: West Bengal 2001 |url=https://www.indiavotes.com/vidhan-sabha/2001/west-bengal/154/9 |access-date=2025-05-07 |website=IndiaVotes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=West Bengal Assembly Election Results in 2001 |url=https://www.elections.in/west-bengal/assembly-constituencies/2001-election-results.html |access-date=2025-05-07 |website=www.elections.in}}&lt;/ref&gt; ਉਹ 2006 ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਤੀਜੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਲਈ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2021-03-29 |title=West Bengal Assembly election 2021, Barjora profile: CPM’s Sujit Chakraborty won seat in 2016 |url=https://www.firstpost.com/politics/west-bengal-assembly-election-2021-barjora-profile-cpms-sujit-chakraborty-won-seat-in-2016-9370721.html |access-date=2025-05-07 |website=Firstpost |language=en-us}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.firstpost.com/politics/west-bengal-assembly-election-2021-barjora-profile-cpms-sujit-chakraborty-won-seat-in-2016-9370721.html &quot;West Bengal Assembly election 2021, Barjora profile: CPM's Sujit Chakraborty won seat in 2016&quot;]. ''Firstpost''. 29 March 2021&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;7 May&lt;/span&gt; 2025&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; 2006 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ 73,859 ਵੋਟਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ੰਪਾ ਦਰੀਪਾ ਨੂੰ 20,476 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=🗳️ Susmita Biswas winner in Barjora, West Bengal Assembly Elections 2006: LIVE Results &amp; Latest News: Election Dates, Polling Schedule, Election Results &amp; Live Election Updates |url=https://www.latestly.com/elections/assembly-elections/west-bengal/2006/barjora/ |access-date=2025-05-07 |website=LatestLY |language=en}}&lt;/ref&gt; 2011 ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਆਸ਼ੂਤੋਸ਼ ਮੁਖਰਜੀ ਤੋਂ ਹਾਰ ਗਈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1963]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>k2byyvqxsbtznxx768k6orywqn82grq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:রাঘব বোয়াল</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198813</id>
    <revision>
      <id>810282</id>
      <timestamp>2025-06-09T18:30:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>810282</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="252" sha1="c0vja3pf1uh3obmqul1s3tdhigovfz0" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=রাঘব বোয়াল}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 18:30, 9 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>c0vja3pf1uh3obmqul1s3tdhigovfz0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:My life is g</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198814</id>
    <revision>
      <id>810296</id>
      <timestamp>2025-06-09T19:40:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>810296</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="233" sha1="bhq4158dzh8od7blvorvyluyoj1d8yp" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=My life is g}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 19:40, 9 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>bhq4158dzh8od7blvorvyluyoj1d8yp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Bellemonde</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198815</id>
    <revision>
      <id>810303</id>
      <timestamp>2025-06-10T03:05:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>810303</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="232" sha1="0vhu8y9o1bqnp1q9sdu8rxhobdpl7hj" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Bellemonde}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 03:05, 10 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>0vhu8y9o1bqnp1q9sdu8rxhobdpl7hj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਭਲਵਾਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198816</id>
    <revision>
      <id>810305</id>
      <timestamp>2025-06-10T04:35:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Infobox settlement | name                            =  ਭਲਵਾਨ | other_name                      =  | nickname                        =  | settlement_type                 = ਪਿੰਡ | image_skyline                   =  | image_alt                       =  | image_caption                   =  | pushpin_map                     = India Punjab#India3 | pushpin_label_position          = right | pushpin_map_alt                 =  | pushpi...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>810305</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5854" sha1="0fgh1blg6lfe7hn0rdq0rzjn2apqzsj" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                            =  ਭਲਵਾਨ
| other_name                      = 
| nickname                        = 
| settlement_type                 = ਪਿੰਡ
| image_skyline                   = 
| image_alt                       = 
| image_caption                   = 
| pushpin_map                     = India Punjab#India3
| pushpin_label_position          = right
| pushpin_map_alt                 = 
| pushpin_map_caption             = ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ
| coordinates                     = {{coord|30.322482|N|75.944541|E|display=inline,title}}
| subdivision_type                = ਦੇਸ਼
| subdivision_name                = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]]
| subdivision_name1               = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_title               = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date                = 1999
| founder                         = 
| named_for                       = 
| government_type                 = 
| governing_body                  = 
| unit_pref                       = Metric
| area_footnotes                  = 
| area_rank                       = 
| area_total_km2                  = 
| elevation_footnotes             = 
| elevation_m                     = 249
| population_total                = 3726
| population_as_of                = 2011 ਜਨਗਣਨਾ
| demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1 = ਅਧਿਕਾਰਤ
| demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| population_rank                 = 
| population_density_km2          = auto
| population_demonym              = 
| population_footnotes            = 
| timezone1                       = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]]
| utc_offset1                     = +5:30
| parts_type = [[ਬਲਾਕ]]
| parts = ਸੰਗਰੂਰ
| postal_code_type         = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]]
| postal_code              = 148024
| area_code_type  = ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ
| registration_plate = PB:13 
| area_code       = 01672******
| blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
| blank1_info_sec1 = [[ਸੰਗਰੂਰ]], [[ਧੂਰੀ]]
}}

'''ਭਲਵਾਨ''', ਭਾਰਤੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ [[ਧੂਰੀ]] ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਤੋਂ 15 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਧੂਰੀ ਤੋਂ 9 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਤੋਂ 106 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਭਲਵਾਨ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 148017 ਹੈ। ਭਲਵਾਨ ਪੂਰਬ ਵੱਲ [[ਭਵਾਨੀਗੜ੍ਹ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਸੰਗਰੂਰ ਤਹਿਸੀਲ, ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਸ਼ੇਰਪੁਰ]] ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।


==ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ==
#ਨੰਦਗੜ੍ਹ (3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ)
#ਭੋਜੋਵਾਲੀ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
#ਭੁੱਲਰ ਹੇੜੀ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
#ਭੱਦਲਵੜ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
#ਖੇੜੀ ਚੰਦਵਾ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
ਭਲਵਾਨ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। 

==ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ==

#[[ਧੂਰੀ]]
#[[ਸੰਗਰੂਰ]] 
#[[ਨਾਭਾ]]
#[[ਭਵਾਨੀਗੜ੍ਹ]] 
ਭਲਵਾਨ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।

==ਨੇੜੇ ਦੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ==
#ਕੌਲਸੇੜੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ
#[[ਛੀਟਾਂਵਾਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ]] 
ਭਲਵਾਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜਲੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਨ।

==ਆਬਾਦੀ==
ਭਲਵਾਨ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ। ਭਲਵਾਨ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ 3726 ਹੈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 751 ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 48.1% ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 59.8% ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 26.1% ਹੈ।

{| class=&quot;wikitable&quot;
|'''ਜਨਗਣਨਾ ਪੈਰਾਮੀਟਰ'''
|'''ਜਨਗਣਨਾ ਡੇਟਾ'''
|-
|ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ
|3726
|-
|ਕੁੱਲ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ
|751
|-
|ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ %
|48.1% (1793)
|-
|ਕੁੱਲ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ %
|59.8% (2228)
|-
|ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ
|26.1% (974)
|-
|ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ %
|0.0 % ( 0)
|-
|ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਆਬਾਦੀ %
|32.0% (1192)
|-
|ਕੰਮਕਾਜੀ ਆਬਾਦੀ %
|30.2%
|-
|2011 ਤੱਕ ਬੱਚੇ (0 -6) ਦੀ ਆਬਾਦੀ
|417
|-
|2011 ਤੱਕ ਬੱਚੀਆਂ (0 -6) ਆਬਾਦੀ %
|49.6% (207)
|}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਅਧਾਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>0fgh1blg6lfe7hn0rdq0rzjn2apqzsj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810306</id>
      <parentid>810305</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T04:37:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <comment>/* ਹਵਾਲੇ */</comment>
      <origin>810306</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5948" sha1="3b5s8fcndd69jfczdcq2f29tofbbpwi" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                            =  ਭਲਵਾਨ
| other_name                      = 
| nickname                        = 
| settlement_type                 = ਪਿੰਡ
| image_skyline                   = 
| image_alt                       = 
| image_caption                   = 
| pushpin_map                     = India Punjab#India3
| pushpin_label_position          = right
| pushpin_map_alt                 = 
| pushpin_map_caption             = ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ
| coordinates                     = {{coord|30.322482|N|75.944541|E|display=inline,title}}
| subdivision_type                = ਦੇਸ਼
| subdivision_name                = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]]
| subdivision_name1               = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_title               = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date                = 1999
| founder                         = 
| named_for                       = 
| government_type                 = 
| governing_body                  = 
| unit_pref                       = Metric
| area_footnotes                  = 
| area_rank                       = 
| area_total_km2                  = 
| elevation_footnotes             = 
| elevation_m                     = 249
| population_total                = 3726
| population_as_of                = 2011 ਜਨਗਣਨਾ
| demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1 = ਅਧਿਕਾਰਤ
| demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| population_rank                 = 
| population_density_km2          = auto
| population_demonym              = 
| population_footnotes            = 
| timezone1                       = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]]
| utc_offset1                     = +5:30
| parts_type = [[ਬਲਾਕ]]
| parts = ਸੰਗਰੂਰ
| postal_code_type         = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]]
| postal_code              = 148024
| area_code_type  = ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ
| registration_plate = PB:13 
| area_code       = 01672******
| blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
| blank1_info_sec1 = [[ਸੰਗਰੂਰ]], [[ਧੂਰੀ]]
}}

'''ਭਲਵਾਨ''', ਭਾਰਤੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ [[ਧੂਰੀ]] ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਤੋਂ 15 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਧੂਰੀ ਤੋਂ 9 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਤੋਂ 106 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਭਲਵਾਨ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 148017 ਹੈ। ਭਲਵਾਨ ਪੂਰਬ ਵੱਲ [[ਭਵਾਨੀਗੜ੍ਹ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਸੰਗਰੂਰ ਤਹਿਸੀਲ, ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਸ਼ੇਰਪੁਰ]] ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।


==ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ==
#ਨੰਦਗੜ੍ਹ (3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ)
#ਭੋਜੋਵਾਲੀ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
#ਭੁੱਲਰ ਹੇੜੀ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
#ਭੱਦਲਵੜ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
#ਖੇੜੀ ਚੰਦਵਾ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
ਭਲਵਾਨ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। 

==ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ==

#[[ਧੂਰੀ]]
#[[ਸੰਗਰੂਰ]] 
#[[ਨਾਭਾ]]
#[[ਭਵਾਨੀਗੜ੍ਹ]] 
ਭਲਵਾਨ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।

==ਨੇੜੇ ਦੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ==
#ਕੌਲਸੇੜੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ
#[[ਛੀਟਾਂਵਾਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ]] 
ਭਲਵਾਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜਲੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਨ।

==ਆਬਾਦੀ==
ਭਲਵਾਨ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ। ਭਲਵਾਨ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ 3726 ਹੈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 751 ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 48.1% ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 59.8% ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 26.1% ਹੈ।

{| class=&quot;wikitable&quot;
|'''ਜਨਗਣਨਾ ਪੈਰਾਮੀਟਰ'''
|'''ਜਨਗਣਨਾ ਡੇਟਾ'''
|-
|ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ
|3726
|-
|ਕੁੱਲ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ
|751
|-
|ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ %
|48.1% (1793)
|-
|ਕੁੱਲ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ %
|59.8% (2228)
|-
|ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ
|26.1% (974)
|-
|ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ %
|0.0 % ( 0)
|-
|ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਆਬਾਦੀ %
|32.0% (1192)
|-
|ਕੰਮਕਾਜੀ ਆਬਾਦੀ %
|30.2%
|-
|2011 ਤੱਕ ਬੱਚੇ (0 -6) ਦੀ ਆਬਾਦੀ
|417
|-
|2011 ਤੱਕ ਬੱਚੀਆਂ (0 -6) ਆਬਾਦੀ %
|49.6% (207)
|}

==ਹਵਾਲੇ==
#https://www.census2011.co.in/data/village/39667-bhalwan-punjab.html
#https://sangrur.nic.in/
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਅਧਾਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>3b5s8fcndd69jfczdcq2f29tofbbpwi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>810307</id>
      <parentid>810306</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T04:38:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <comment>/* ਨੇੜੇ ਦੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ */</comment>
      <origin>810307</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6021" sha1="155t8ejemrfobsuruoe5smnuta9d0aw" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                            =  ਭਲਵਾਨ
| other_name                      = 
| nickname                        = 
| settlement_type                 = ਪਿੰਡ
| image_skyline                   = 
| image_alt                       = 
| image_caption                   = 
| pushpin_map                     = India Punjab#India3
| pushpin_label_position          = right
| pushpin_map_alt                 = 
| pushpin_map_caption             = ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ
| coordinates                     = {{coord|30.322482|N|75.944541|E|display=inline,title}}
| subdivision_type                = ਦੇਸ਼
| subdivision_name                = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]]
| subdivision_name1               = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_title               = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date                = 1999
| founder                         = 
| named_for                       = 
| government_type                 = 
| governing_body                  = 
| unit_pref                       = Metric
| area_footnotes                  = 
| area_rank                       = 
| area_total_km2                  = 
| elevation_footnotes             = 
| elevation_m                     = 249
| population_total                = 3726
| population_as_of                = 2011 ਜਨਗਣਨਾ
| demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1 = ਅਧਿਕਾਰਤ
| demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| population_rank                 = 
| population_density_km2          = auto
| population_demonym              = 
| population_footnotes            = 
| timezone1                       = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]]
| utc_offset1                     = +5:30
| parts_type = [[ਬਲਾਕ]]
| parts = ਸੰਗਰੂਰ
| postal_code_type         = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]]
| postal_code              = 148024
| area_code_type  = ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ
| registration_plate = PB:13 
| area_code       = 01672******
| blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
| blank1_info_sec1 = [[ਸੰਗਰੂਰ]], [[ਧੂਰੀ]]
}}

'''ਭਲਵਾਨ''', ਭਾਰਤੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ [[ਧੂਰੀ]] ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਤੋਂ 15 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਧੂਰੀ ਤੋਂ 9 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਤੋਂ 106 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਭਲਵਾਨ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 148017 ਹੈ। ਭਲਵਾਨ ਪੂਰਬ ਵੱਲ [[ਭਵਾਨੀਗੜ੍ਹ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਸੰਗਰੂਰ ਤਹਿਸੀਲ, ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਸ਼ੇਰਪੁਰ]] ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।


==ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ==
#ਨੰਦਗੜ੍ਹ (3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ)
#ਭੋਜੋਵਾਲੀ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
#ਭੁੱਲਰ ਹੇੜੀ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
#ਭੱਦਲਵੜ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
#ਖੇੜੀ ਚੰਦਵਾ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
ਭਲਵਾਨ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। 

==ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ==

#[[ਧੂਰੀ]]
#[[ਸੰਗਰੂਰ]] 
#[[ਨਾਭਾ]]
#[[ਭਵਾਨੀਗੜ੍ਹ]] 
ਭਲਵਾਨ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।

==ਨੇੜੇ ਦੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ==
#[[ਧੂਰੀ ਜੰਕਸ਼ਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ]] 
#ਕੌਲਸੇੜੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ
#[[ਛੀਟਾਂਵਾਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ]] 
ਭਲਵਾਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜਲੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਨ।

==ਆਬਾਦੀ==
ਭਲਵਾਨ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ। ਭਲਵਾਨ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ 3726 ਹੈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 751 ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 48.1% ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 59.8% ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 26.1% ਹੈ।

{| class=&quot;wikitable&quot;
|'''ਜਨਗਣਨਾ ਪੈਰਾਮੀਟਰ'''
|'''ਜਨਗਣਨਾ ਡੇਟਾ'''
|-
|ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ
|3726
|-
|ਕੁੱਲ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ
|751
|-
|ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ %
|48.1% (1793)
|-
|ਕੁੱਲ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ %
|59.8% (2228)
|-
|ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ
|26.1% (974)
|-
|ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ %
|0.0 % ( 0)
|-
|ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਆਬਾਦੀ %
|32.0% (1192)
|-
|ਕੰਮਕਾਜੀ ਆਬਾਦੀ %
|30.2%
|-
|2011 ਤੱਕ ਬੱਚੇ (0 -6) ਦੀ ਆਬਾਦੀ
|417
|-
|2011 ਤੱਕ ਬੱਚੀਆਂ (0 -6) ਆਬਾਦੀ %
|49.6% (207)
|}

==ਹਵਾਲੇ==
#https://www.census2011.co.in/data/village/39667-bhalwan-punjab.html
#https://sangrur.nic.in/
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਅਧਾਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>155t8ejemrfobsuruoe5smnuta9d0aw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Steelkamp</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198817</id>
    <revision>
      <id>810309</id>
      <timestamp>2025-06-10T05:28:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>810309</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="231" sha1="ex4c5lqlxwnffchu5ujgaojngbmr70n" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Steelkamp}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 05:28, 10 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>ex4c5lqlxwnffchu5ujgaojngbmr70n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:GautamSudhanshu</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198818</id>
    <revision>
      <id>810310</id>
      <timestamp>2025-06-10T05:42:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>810310</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="237" sha1="iq23sqxu36bcucju1a7x4ucvoadn9fl" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=GautamSudhanshu}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 05:42, 10 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>iq23sqxu36bcucju1a7x4ucvoadn9fl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Micheal Kaluba</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198819</id>
    <redirect title="ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MichealKal" />
    <revision>
      <id>810312</id>
      <timestamp>2025-06-10T06:25:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Rachmat04</username>
        <id>11724</id>
      </contributor>
      <comment>Rachmat04 ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Micheal Kaluba]] ਨੂੰ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MichealKal]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: Automatically moved page while renaming the user &quot;[[Special:CentralAuth/Micheal Kaluba|Micheal Kaluba]]&quot; to &quot;[[Special:CentralAuth/MichealKal|MichealKal]]&quot;</comment>
      <origin>810312</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="88" sha1="40fc9pwrqyitfekwyvz94erficovspq" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MichealKal]]</text>
      <sha1>40fc9pwrqyitfekwyvz94erficovspq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Tapazi</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198820</id>
    <revision>
      <id>810315</id>
      <timestamp>2025-06-10T08:51:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>810315</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="228" sha1="lq0ozz8o8i1jeyl3j6rofg4jdwngv5p" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Tapazi}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 08:51, 10 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>lq0ozz8o8i1jeyl3j6rofg4jdwngv5p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Amirali 901</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198821</id>
    <revision>
      <id>810320</id>
      <timestamp>2025-06-10T10:33:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>810320</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="233" sha1="oacmtaklaab9t7qh30ymcu9pfd4le42" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Amirali 901}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 10:33, 10 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>oacmtaklaab9t7qh30ymcu9pfd4le42</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Gaurav Bansal12</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198822</id>
    <revision>
      <id>810323</id>
      <timestamp>2025-06-10T10:51:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>810323</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="237" sha1="21vtmof3gh64jmn5uorv4fp2e1gkepl" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Gaurav Bansal12}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 10:51, 10 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>21vtmof3gh64jmn5uorv4fp2e1gkepl</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>