ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ pawiki https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%96_%E0%A8%B8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BE MediaWiki 1.45.0-wmf.6 first-letter ਮੀਡੀਆ ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਤਸਵੀਰ ਤਸਵੀਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਫਰਮਾ ਫਰਮਾ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਮਦਦ ਮਦਦ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਫਾਟਕ ਫਾਟਕ ਗੱਲ-ਬਾਤ TimedText TimedText talk ਮੌਡਿਊਲ ਮੌਡਿਊਲ ਗੱਲ-ਬਾਤ Event Event talk Topic 0 2304 811467 796103 2025-06-23T08:14:29Z 117.208.65.128 Added 7th rail routes from Bathinda 811467 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = ਬਠਿੰਡਾ | other_name = | settlement_type = ਸ਼ਹਿਰ | image_skyline = The City of Lakes-Bathinda.jpg | image_alt = | image_caption = ਬਠਿੰਡਾ ਝੀਲ | nickname = | map_alt = | map_caption = | pushpin_map = India Punjab | pushpin_label_position = | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = | latd = 30.205585 | latm = | lats = | latNS = N | longd = 74.943805 | longm = | longs = | longEW = E | coordinates_display = inline,title | subdivision_type = ਦੇਸ਼ | subdivision_name = {{ਝੰਡਾ|ਭਾਰਤ}} | subdivision_type1 = ਰਾਜ | subdivision_name1 = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] | subdivision_type2 = ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | subdivision_name2 = [[ਬਠਿੰਡਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਠਿੰਡਾ]] | established_title = Established | established_date = | founder = | named_for = | government_type = ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ | leader_title1 = | leader_name1 = | governing_body = ਬਠਿੰਡਾ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ | leader_title = | leader_name = | leader_title2 = | leader_name2 = | unit_pref = Metric | area_footnotes = | area_rank = | area_total_km2 = | elevation_footnotes = | elevation_m = 210 | population_total = 285,813 | population_as_of = 2011 | population_rank = | population_density_km2 = auto | population_demonym = | population_footnotes = | demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ | demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ | demographics1_info1 = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | timezone1 = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ]] | utc_offset1 = +5:30 | postal_code_type = [[ਪਿੰਨ ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]] | postal_code = 15100X | area_code_type = ਟੈਲੀਫੋਨ ਕੋਡ | area_code = +91-164-XXX XXXX | registration_plate = PB-03 | website = {{URL|https://bathinda.nic.in/}} | blank3_name_sec1 = ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ | blank3_info_sec1 = ਬਠਿੰਡਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ | official_name = }} [[File:Gate, Qila Mubarak ,Bathinda.jpg|thumb|right|500px|ਦਰਵਾਜ਼ਾ, ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਬਾਰਕ, ਬਠਿੰਡਾ]] [[ਤਸਵੀਰ:Bathinda fort.JPG|thumb|right|500px|ਬਠਿੰਡੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਬਾਰਕ ਦਾ ਅੰਦਰੌਂ ਦ੍ਰਿਸ਼]] [[File:Qila Mubarak ,Bathinda.jpg|thumb|right|500px|ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਬਾਰਕ, ਬਠਿੰਡਾ]] [[File:Gurudwara inside Qila Mubarak.jpg|thumb|right|300px|ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਬਾਰਕ<br />]] '''ਬਠਿੰਡਾ,''' [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ [[ਸ਼ਹਿਰ]] ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾਸੀਅਤ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ [[ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ- ਨਾਲ ਜੰਕਸ਼ਨ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਮਾਲਵਾ (ਪੰਜਾਬ)|ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ]] ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਹੈ, ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਤੋਂ 227 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪੰਜਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਇਹ [[ਮੋਹਾਲੀ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸਾਫ-ਸੁਥਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ==ਇਤਿਹਾਸ== ਬਠਿੰਡੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਕਿਲ੍ਹਾ ਆਪਣੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਮੋਈ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਯਾਦ ਤਾਜ਼ਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨਾਲ ਦਰਿਆ ਵਗਦਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਤੂੰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਵਜ਼ੂਦ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਬੇਗਮ [[ਰਜ਼ੀਆ ਸੁਲਤਾਨ]] ਦਾ ਵੀ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਰਾਜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਯਾਕੂਦ ਨਾਲ ਮਹੁੱਬਤ ਵੀ ਇੱਥੇ ਹੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹੀ। ਰਾਜਸੱਤਾ ਦੀ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ‘ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਹੁੱਬਤ ਦਾ ਅੰਤ ਵੀ ਇੱਥੇ ਹੀ ਹੋਇਆ ਤੇ ਰਜ਼ੀਆ ਸੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਇਸੇ ਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਹੀ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਵੀ ਬਠਿੰਡਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ‘ਚ ਹੀ ਸੰਨ 1706 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਦਸਮੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ|ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ]] ਤੋਂ [[ਚੱਕ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ|ਚੱਕ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ]] ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਚਰਨ ਪਾਏ ਸਨ। ਪੁਰਾਤਣ ਸਾਖੀ ਅਨੁਸਾਰ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਰਾਖਸ਼ਸ਼ ਦਾ ਉਧਾਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਤੋਂ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਬਾਰਕ ਸ਼ੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਲਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਸ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਹੋ ਰਹੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਟੁੱਟਣੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਬਠਿੰਡਾ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਾਜੀਰਤਨ ਅਤੇ ਦਰਗਾਹ ਪੀਰ ਬਾਬਾ ਹਾਜੀਰਤਨ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਜਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਰਾਜ਼ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਠਿੰਡਾ ‘ਚ ਗੋਰੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਠਹਿਰਾਓ ਲਈ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਠੰਡੀ ਸੜਕ ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਏਰੀਏ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੋਰਡ ਲੱਗਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ‘ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਸੜਕ ਤੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਦਾ ਲੰਘਣਾਂ ਸਖ਼ਤ ਮਨ੍ਹਾਂ ਹੈ। <ref>{{Cite web|url=https://bathinda.nic.in/pa/%e0%a8%87%e0%a8%a4%e0%a8%bf%e0%a8%b9%e0%a8%be%e0%a8%b8/|title=ਇਤਿਹਾਸ । ਬਠਿੰਡਾ, ਪੰਜਾਬ|last=|first=|date=|website=Bathinda.nic.in|publisher=|access-date=}}</ref> ==ਬਜ਼ਾਰ== ਪੁਰਾਣਾ ਬਠਿੰਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਜਿੱਥੇ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਚੰਦ ਕੁ ਬਜ਼ਾਰ ਕਿੱਕਰ ਬਜ਼ਾਰ, ਸਿਰਕੀ ਬਜ਼ਾਰ, ਚੋਰ ਬਜ਼ਾਰ ਜਿੱਥੇ ਕੰਗੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ, ਮੋਚਣੇ ਤੇ ਜਾਂਘੀਏ ਵੇਚਣ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਸਨ ਜੋ ਅੱਜ ਰੇਲਵੇ ਬਜ਼ਾਰ ਨਾਲ ਵਿਕਸਤ ਹੈ ਸਿਰਕੀ ਬਜ਼ਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਅਫੀਮ ਵਾਲੀ ਗਲੀ ਜਿੱਥੇ ਅਫੀਮ ਦੇ ਠੇਕੇ ਚਲਦੇ ਸਨ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਇਸ ਨਾਮ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ==ਮਨੋਰੰਜਰਨ== ਪੰਜ-ਛੇ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਨਾਵਲਟੀ ਸਿਨੇਮਾ ਜਿਸ ਦੀ ਛੱਤਤਰਪਾਲ ਨਾਲ ਢੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਰਜੇਸ਼ ਸਿਨੇਮਾ ਅਤੇ ਕਮਲ ਸਿਨੇਮਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਨ, ਪ੍ਰਤੂੰ ਅੱਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਹੋਟਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਟਰੋ, ਰੋਜ਼ੀਲਾ ਤੇ ਸ਼ਬੀਨਾ ਹੋਟਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਭਾਂਵੇ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਵੱਡੇ – ਵੱਡੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੋਟਲ ਅਤੇ ਰੈਸਟੋਰੈਂਟ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ==ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਂਵਾਂ== [[ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਜਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ]] [[ਮਾਲਵਾ (ਪੰਜਾਬ)|ਮਾਲਵੇ]] ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੱਥੇ ਸਰਕਾਰੀ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਿਖਲਾਈ ਸੰਸਥਾ, ਬਠਿੰਡਾ ਤੋਂ ਕੁਝ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਆਦੇਸ਼ ਮੈਡੀਕਲ ਐਂਡ ਰਿਸਰਚ ਕਾਲਜ, ''ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਕਾਲਜ'', [[ਪੰਜਾਬ ਕੇਂਦਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਅਤੇ [[ਗੁਰੂ ਕਾਸ਼ੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]([[ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ]])ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਟੈਕਨੀਕਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਕਾਲਜ, ਮੈਰੀਟੋਰੀਅਸ ਸਕੂਲ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖਿਆ ਅਦਾਰੇ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਰਜਨਾਂ ਨਿੱਜੀ ਵਿਦਿੱਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੈ। <ref>{{Cite web|url=https://bathinda.nic.in/pa/%e0%a8%b8%e0%a8%bf%e0%a9%b1%e0%a8%96%e0%a8%bf%e0%a8%86/|title=ਸਿੱਖਿਆ। ਮਹਤਵਪੂਰਣ ਲਿੰਕ|last=|first=|date=|website=Bathinda.nic.in|publisher=|access-date=}}</ref> ==ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ== ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਥਰਮਲਪਂਲਾਟ ਹੈ,ਜਿਸ ਤੋਂ [[ਬਿਜਲੀ]] ਸਪਲਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ,ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਖਾਦ ਕਾਰਖਾਨਾ ਤੇ ਨਵਾਂ ਬਣ ਰਿਹਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਤੇਲ ਸ਼ੋਧਕ ਕਾਰਖਾਨਾ ਵੀ ਮੁੱਖ ਸਨਅਤਾਂ ਹਨ।ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਠਿੰਡੇ ਵਿਖੇ ਅਨਾਜ ਤੇ [[ਕਪਾਹ]] ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ [[ਮੰਡੀ]] ਹੈ। ==ਅੱਜ ਦਾ ਬਠਿੰਡਾ== ਸ਼ਹਿਰ ਬਠਿੰਡਾ ਵਿਕਾਸ ਪੱਖੋਂ ਅੱਜ ਇਸ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਪੁੱਜ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਖਾਦ ਕਾਰਖਾਨਾ, ਮਾਲ ਸੈਂਟਰਾਂ, ਆਧੁਨਿਕ ਤਰਜ਼ ਤੇ ਬਣੀਆਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਲੋਨੀਆਂ, ਥਰਮਲ, ਝੀਲਾਂ, ਡੀਅਰ ਪਾਰਕ, ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ, ਚੌੜੀਆਂ ਸੜਕਾਂ, ਫਲਾਈ ਓਵਰ ਪੁਲ ਅਤੇ ਬਿੱਗ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਝਾਤ ਮਾਰਦਿਆਂ ਭੁਲੇਖਾ ਜਿਹਾ ਖੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ‘ਚ ਜਿੱਥੇ ਦੁਆਬਾ, ਮਾਝਾ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਉਥੇ ਅੱਜ ਬਠਿੰਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਨਮੂਨੇ ਦਾ ਵਿਕਾਸਤ ਸ਼ਹਿਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ==ਛਾਉਣੀ ਤੇ ਵੱਡਾ ਤੇਲ ਡਿੱਪੂ== ਬਠਿੰਡਾ ‘ਚ ਹੀ ਸਥਾਪਿਤ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਫ਼ੌਜੀ ਛਾਉਣੀ ਤੇ ਵੱਡੇ ਤੇਲ ਡਿੱਪੂ ਅਤੇ ਰਾਮਾਂ ‘ਚ ਬਣੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਤੇਲ ਸੋਧ ਕਾਰਕਾਨੇ ਨੇ ਬਠਿੰਡਾ ਦੀ ਚਕਾ-ਚੋਂਧ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਨਿਖਾਰਿਆ ਹੈ। ਇੰਡਸੀਟ੍ਰੀਆਂ ‘ਚੋਂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੁਨਰਮੰਦ ਕਾਮਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਮੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਆਮਦ ਹੋਣ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਵੱਧਦੀ ਆਮਦ ਨਾਲ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਚ ਕੋਈ ਭੁਲੇਖਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਕਿ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਬਠਿੰਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਰੋਣਕ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਚਾਰ ਚੰਨ ਲੱਗਣਗੇ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਆਵਾਜਾਈ ਨੂੰ ਸੁਚਾਰੂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਟਰੋਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਫਲਾਈ ਓਵਰ ਪੁਲਾਂ, ਜ਼ਮੀਨ ਦੋਜ਼ ਪੁਲਾਂ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰੇ ਆਦਿ ਨਾਲ ਬਠਿੰਡੇ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ। ==ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ== ਮਿਲਟਰੀ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵੀ ਬਠਿੰਡਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈl ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਮੋਗਾ]] ਅਤੇ [[ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਫਰੀਦਕੋਟ]], ਪੁਰਬ ਵਿੱਚ [[ਬਰਨਾਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਰਨਾਲਾ]], ਦੱਖਣ-ਪੁਰਬ ਵਿੱਚ [[ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਭਾਰਤ|ਮਾਨਸਾ]] ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ [[ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ]] ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। <ref>{{Cite web|url=https://www.mapsofindia.com/maps/punjab/districts/bathinda.htm|title=Bathinda District Map|last=|first=|date=|website=Mapsofindia.com|publisher=|access-date=}}</ref> == ਜਲਵਾਯੂ == ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਥੇ ਦਰਜਾ ਹਰਾਰਤ (ਤਾਪਮਾਨ) 50&nbsp;°C (122&nbsp;°F), ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ 0&nbsp;°C (32&nbsp;°F) ਤੱਕ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਥੇ ਮੌਸਮ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖ਼ੁਸ਼ਕ, ਪਰ ਮਈ ਤੋਂ ਅਗਸਤ ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਸਿਲ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੀਂਹ ਦੱਖਣੀ-ਪੱਛਮੀ ਦਿਸ਼ਾ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਅੱਧ ਤੋ ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ==ਸਿੱਖਿਆ ਅਦਾਰੇ== #[[ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਜਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ]] #[[ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਕਾਲਜ]] #[[ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗੁਰੂ ਕਾਸ਼ੀ ਰੀਜਨਲ ਸੈਂਟਰ]] #[[ਮਾਲਵਾ ਕਾਲਜ]] #[[ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਕਾਲਜ]] #[[ਐੱਸ.ਐੱਸ.ਡੀ. ਗਰਲਜ਼ ਕਾਲਜ]] #[[ਪੰਜਾਬ ਕੇਂਦਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬਠਿੰਡਾ]] #[[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਖ਼ਾਲਸਾ ਗਰਲਜ਼ ਕਾਲਜ]] #[[ਆਦੇਸ਼ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] #[[ਐੱਮ.ਐੱਸ.ਡੀ. ਕਾਲਜ]] #[[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਟੈਕਨੀਕਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]], '''ਬਠਿੰਡਾ''' #[[ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਮੈਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸਜ਼, ਬਠਿੰਡਾ]] # [[ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਰੀਜਨਲ ਸੈਂਟਰ ਬਠਿੰਡਾ]] === ਖ਼ਾਸ ਸਕੂਲ === #[[ਮਹੰਤ ਗੁਰਬੰਤਾ ਦਾਸ ਸਕੂਲ ਫ਼ਾਰ ਡੈੱਫ਼ & ਡਮ]] === ਡੀਏਵੀ ਕਾਲਜ, ਬਠਿੰਡਾ === 1969 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ, ਕਾਲਜ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਇੱਕ ਮੋਢੀ ਹੈ। == ਧਰਮ == ਬਠਿੰਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ [[ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ|ਹਿੰਦੂ]] ਧਰਮ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲਾ ਧਰਮ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 62.61% ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। [[ਸਿੱਖੀ|ਸਿੱਖ]] ਧਰਮ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਧਰਮ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ 35.04% ਲੋਕ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਈਸਾਈ, ਬੋਧੀ ਅਤੇ ਜੈਨ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ [[ਬਠਿੰਡਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਠਿੰਡਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਵਿੱਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਗਿਣਤੀ 70.89% ਹੈ। <ref>{{Cite web|url=http://www.census2011.co.in/census/district/599-bathinda.html|title=Bathinda District Population Census 2011, Punjab literacy sex ratio and density}}</ref> == ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ == ਬਠਿੰਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਬਠਿੰਡਾ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਵਿੰਗ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬਿਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਰਗਿੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ,<ref>{{Cite web|url=https://mcbathinda.com/Commissioner.html|title=Municipal Corporation Bhatinda}}</ref> ਜਦਕਿ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਵਿੰਗ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਮੇਅਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ==ਬਠਿੰਡਾ ਜੰਕਸ਼ਨ== {{Cat more|ਬਠਿੰਡਾ ਜੰਕਸ਼ਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ}} ਬਠਿੰਡਾ ਜੰਕਸ਼ਨ ਚਾਲੂ ਹੋਇਆ 1884। #ਪਹਿਲੀ ਲਾਇਨ [[ਬਠਿੰਡਾ]], [[ਰਾਮਾ ਮੰਡੀ]], [[ਸਿਰਸਾ]], [[ਰੇਵਾੜੀ ਜ਼ਿਲਾ]], [[ਦਿੱਲੀ]] ਲਾਇਨ 1884 ਵਿੱਚ। #ਦੁਜੀ ਲਾਇਨ [[ਬਠਿੰਡਾ]], [[ਗੰਗਸਰ ਜੈਤੋ]], [[ਕੋਟਕਪੂਰਾ]] [[ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]] ਲਾਇਨ 1897 ਵਿੱਚ। #ਤੀਜੀ ਲਾਇਨ ਬਠਿੰਡਾ ,[[ਗਿੱਦੜਬਾਹਾ]], [[ਮਲੋਟ]], [[ਸ਼੍ਰੀ ਗੰਗਾਨਗਰ]] ,[[ਜੋਧਪੁਰ]] ਕਰਾਚੀ ਲਾਇਨ , ਵੰਡ ਤੋ ਬਾਅਦ ਬੀਕਾਨੇਰ ,ਜੋਧਪੁਰ ਲਾਇਨ 1901-02 ਵਿੱਚ। #ਚੌਥੀ ਲਾਇਨ ਬਠਿੰਡਾ ,[[ ਰਾਮਪੁਰਾ ਫੂਲ]] [[ਧੂਰੀ]] 1905-06 ਵਿੱਚ। # ਪੰਜਵੀਂ ਲਾਇਨ [[ਬਠਿੰਡਾ]], [[ਮਾਨਸਾ, ਪੰਜਾਬ|ਮਾਨਸਾ]], [[ਜਾਖਲ ਮੰਡੀ|ਜਾਖਲ]], ਦਿੱਲੀ # ਛੇਵੀ ਲਾਈਨ ਬਠਿੰਡਾ, ਡੱਬਵਾਲੀ ਹਨੂੰਮਾਨਗੜ੍ਹ ਬੀਕਾਨੇਰ #ਸੱਤਵੀ ਲਾਇਨ ਬਠਿੰਡਾ ਤੋਂ ਫਾਜਲਿਕਾ ਵੀ ਮੀਟਰ ਗੇਜ਼ ਸੀ ( ਰੇਵਾੜੀ -ਫਾਜਲਿਕਾ ) ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਲਾਈਨ ਨਹੀਂ ਵਿਛੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਛੋਟੀ ਲਾਈਨ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਮੀਟਰ ਗੇਜ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੌਜੂਦਾ ਲਾਈਨ ਨੂੰ ਬਰੋਡਗੇਜ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਦੇਖਣਯੋਗ ਥਾਂਵਾਂ== #[[ਕਿਲਾ ਮੁਬਾਰਕ]] #ਬਾਹੀਆ ਫੋਰਡ #ਲੱਖੀ ਜੰਗਲ #ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਬਾਗ (ਰੋਜ਼ ਗਾਰਡਨ) #ਜ਼ਿਉਲੋਜੀਕਲ ਬਾਗ #ਚੇਤਕ ਪਾਰਕ #ਫੌਜੀ ਛਾਉਣੀ #ਵੱਡੇ ਤੇਲ ਡਿੱਪੂ #[[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਰਿਫਾਇਨਰੀ|ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਤੇਲ ਸੋਧ ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ]] #ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਾਜੀ ਰਤਨ ਸਾਹਿਬ #ਮਿੱਤਲ ਮਾਲ, ਸਿੱਟੀ ਸੈਂਟਰ, ਪਨੈਨਸੁਲਾ ਮਾਲ #ਧੋਬੀ ਬਜ਼ਾਰ, ਬੈਂਕ ਬਜ਼ਾਰ, ਕਿੱਕਰ ਬਜ਼ਾਰ, ਸਿਰਕੀ ਬਜ਼ਾਰ, ਚੋਰ ਬਜ਼ਾਰ, ਬਿੱਗ ਬਜ਼ਾਰ #ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਥਰਮਲ ਪਲਾਂਟ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ #ਨੈਸ਼ਨਲ ਫ਼ਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰ ਲਿਮਟਿਡ #ਮਿਲਕ ਪਲਾਂਟ #ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਖੋਜ ਕੇਂਦਰ #ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕੰਪਲੈਕਸ #ਡੀਅਰ ਪਾਰਕ #ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ (ਭੀਸੀਆਣਾ) ==ਸੇਠ ਭਾਨਾ ਮੱਲ ਦੀ ਹਵੇਲੀ== ਸਿਰਕੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਸਥਿੱਤ ਲੱਗਭੱਗ 120 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਸੇਠ ਭਾਨਾ ਮੱਲ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦਾ ਅਦਭੁੱਤ ਪਹਿਚਾਨ ਹੈ। ਪੱਥਰ ਦੇ ਖੰਬੇ ਅਤੇ ਛੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸਪੋਰਟਾਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਤੋਂ ਬਣਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਹਵੇਲੀ ਦਾ ਸਟਾਈਲ ਮਾਰਵਾੜੀ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਛੱਜਿਆਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿੱਲ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤ ਕਾਸਟ ਆਇਰਨ ਦੀ ਹੈ। ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਤੇ ਲੱਕੜ ਦੀ ਨਕਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਘਰ ਅੰਦਰ ਸਟੱਕੋ ਚੂਨੇ ਦੇ ਪਲਸਤਰ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬਣਾਏ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਹਨ। ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤਾਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਟੇਂਡ ਗਲਾਸ ਦਾ ਵੀ ਕੰਮ ਸੀ। ਸੇਠ ਭਾਨਾ ਮੱਲ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੋਤ ਨੂੰਹ ਬੇਲਾ ਗੁਪਤਾ ਨੇ ਇਸ ਹਵੇਲੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਪੁਰਾਤਨਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਵੇਲੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਟਿਆਲਾ ਵੱਲੋਂ ਬਣਵਾਏ ਬਾਜ਼ਾਰ (ਅੱਜਕੱਲ [[ਸਿਰਕੀ ਬਾਜ਼ਾਰ]]) ਵਿਖੇ ਬਣੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੈ। ਥੱਲੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਵਾਲਾ ਸਿਸਟਮ ਸੀ। ==ਮੈਥੋਡਿਸਟ ਚਰਚ== ਪਰਸਰਾਮ ਨਗਰ ਕੋਲ ਠੰਡੀ ਸੜਕ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵੇਲੇ ਦੀ ਮੈਥੋਡਿਸਟ ਚਰਚ ਸੀ ਇਸਨੂੰ ਓਥੋਂ ਦੇ ਪਾਸਟਰ ਅਨਿਲ ਵਿਲੀਅਮ ਨੇ ਵਿਖਾਇਆ। 1852 ਦੇ ਲੱਗਭੱਗ ਬਣੀ ਇਹ ਚਰਚ ਇਸਾਈਆਂ ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬਣੀਆਂ ਮੁਢਲੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। 1857 ਦੇ ਗਰਦ ਵੇਲੇ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਇੱਕ ਸੂਚਨਾਂ ਵਾਲੀ ਚਿਠੀ ਜੋ ਕੇ ਸਿਰਸਾ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਖੇ ਹੈ ਵਿੱਚ ਬਠਿੰਡੇ ਦੀ ਇਸ ਚਰਚ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਜਿਸਦਾ ਭਾਵ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਚਰਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਇਹ ਚਰਚ ਗੌਥਿਕ ਸਟਾਇਲ ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਇੱਟਾਂ ਅਤੇ ਲੱਕੜ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।<ref>ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਆਰਟਿਸਟ ਬਠਿੰਡਾ</ref> == ਲੋਕ == ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਹਿਰ ਬਠਿੰਡਾ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਵਰਗਾ ਕਸਬਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਆਬਾਦ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜੱਟ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਸਿੱਧੂ, ਢਿੱਲੋਂ, ਸੀੜੇ,ਔਲਖ,ਚਾਹਲ‌‌,ਗੌਂਦਾਰੇ ,ਸੰਧੂ, ਵਹਿਣੀਵਾਲ, ਸਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜੱਟਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ,ਸਿੱਖ, ਠਾਕੁਰ, ਸ਼ਰਮਾ ਅੱਗਰਵਾਲ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵੀ ਬਠਿੰਡੇ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਵਸਦੇ ਹਨ । ਬਠਿੰਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪੱਤੀਆਂ ਹਨ -ਮਹਿਣਾ ਪੱਤੀ,ਝੁੱਟੀ ਪੱਤੀ। ਅੱਜ ਬਠਿੰਡਾ ਰੌਣਕ ਵਾਲੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਫਲਾਈਓਵਰਾਂ, ਸ਼ਾਪਿੰਗ ਮਾਲਜ਼, ਖੇਡ ਸਟੇਡੀਅਮਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਅੱਜ ਬਠਿੰਡਾ ਵਿਚ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਲੋਕ ਆਕੇ ਇਥੇ ਵਸਦੇ ਹਨ। == ਗੈਲਰੀ == <gallery> ਤਸਵੀਰ:ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਟੈਕਨੀਕਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਬਠਿੰਡਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ.jpg|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਟੈਕਨੀਕਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਬਠਿੰਡਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ ਤਸਵੀਰ:ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ ਬਠਿੰਡਾ ਵਿਖੇ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ.jpg|thumb|ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ ਬਠਿੰਡਾ ਵਿਖੇ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ </gallery> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਬਠਿੰਡਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ}} 1hqgaw079jc9moo5n72k9mzo3bc4keg 811469 811467 2025-06-23T09:35:43Z 2409:40D1:2033:C842:F8D3:E0FF:FE50:626B 811469 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = ਬਠਿੰਡਾ | other_name = | settlement_type = ਸ਼ਹਿਰ | image_skyline = The City of Lakes-Bathinda.jpg | image_alt = | image_caption = ਬਠਿੰਡਾ ਝੀਲ | nickname = | map_alt = | map_caption = | pushpin_map = India Punjab | pushpin_label_position = | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = | latd = 30.205585 | latm = | lats = | latNS = N | longd = 74.943805 | longm = | longs = | longEW = E | coordinates_display = inline,title | subdivision_type = ਦੇਸ਼ | subdivision_name = {{ਝੰਡਾ|ਭਾਰਤ}} | subdivision_type1 = ਰਾਜ | subdivision_name1 = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] | subdivision_type2 = ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | subdivision_name2 = [[ਬਠਿੰਡਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਠਿੰਡਾ]] | established_title = Established | established_date = | founder = | named_for = | government_type = ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ | leader_title1 = | leader_name1 = | governing_body = ਬਠਿੰਡਾ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ | leader_title = | leader_name = | leader_title2 = | leader_name2 = | unit_pref = Metric | area_footnotes = | area_rank = | area_total_km2 = | elevation_footnotes = | elevation_m = 210 | population_total = 285,813 | population_as_of = 2011 | population_rank = | population_density_km2 = auto | population_demonym = | population_footnotes = | demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ | demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ | demographics1_info1 = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | timezone1 = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ]] | utc_offset1 = +5:30 | postal_code_type = [[ਪਿੰਨ ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]] | postal_code = 15100X | area_code_type = ਟੈਲੀਫੋਨ ਕੋਡ | area_code = +91-164-XXX XXXX | registration_plate = PB-03 | website = {{URL|https://bathinda.nic.in/}} | blank3_name_sec1 = ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ | blank3_info_sec1 = ਬਠਿੰਡਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ | official_name = }} [[File:Gate, Qila Mubarak ,Bathinda.jpg|thumb|right|500px|ਦਰਵਾਜ਼ਾ, ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਬਾਰਕ, ਬਠਿੰਡਾ]] [[ਤਸਵੀਰ:Bathinda fort.JPG|thumb|right|500px|ਬਠਿੰਡੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਬਾਰਕ ਦਾ ਅੰਦਰੌਂ ਦ੍ਰਿਸ਼]] [[File:Qila Mubarak ,Bathinda.jpg|thumb|right|500px|ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਬਾਰਕ, ਬਠਿੰਡਾ]] [[File:Gurudwara inside Qila Mubarak.jpg|thumb|right|300px|ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਬਾਰਕ<br />]] '''ਬਠਿੰਡਾ,''' [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ [[ਸ਼ਹਿਰ]] ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾਸੀਅਤ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ [[ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ- ਨਾਲ ਜੰਕਸ਼ਨ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਮਾਲਵਾ (ਪੰਜਾਬ)|ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ]] ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਹੈ, ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਤੋਂ 227 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪੰਜਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਇਹ [[ਮੋਹਾਲੀ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸਾਫ-ਸੁਥਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ==ਇਤਿਹਾਸ== ਬਠਿੰਡੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਕਿਲ੍ਹਾ ਆਪਣੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਮੋਈ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਯਾਦ ਤਾਜ਼ਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨਾਲ ਦਰਿਆ ਵਗਦਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਤੂੰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਵਜ਼ੂਦ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਬੇਗਮ [[ਰਜ਼ੀਆ ਸੁਲਤਾਨ]] ਦਾ ਵੀ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਰਾਜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਯਾਕੂਦ ਨਾਲ ਮਹੁੱਬਤ ਵੀ ਇੱਥੇ ਹੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹੀ। ਰਾਜਸੱਤਾ ਦੀ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ‘ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਹੁੱਬਤ ਦਾ ਅੰਤ ਵੀ ਇੱਥੇ ਹੀ ਹੋਇਆ ਤੇ ਰਜ਼ੀਆ ਸੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਇਸੇ ਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਹੀ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਵੀ ਬਠਿੰਡਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ‘ਚ ਹੀ ਸੰਨ 1706 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਦਸਮੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ|ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ]] ਤੋਂ [[ਚੱਕ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ|ਚੱਕ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ]] ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਚਰਨ ਪਾਏ ਸਨ। ਪੁਰਾਤਣ ਸਾਖੀ ਅਨੁਸਾਰ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਰਾਖਸ਼ਸ਼ ਦਾ ਉਧਾਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਤੋਂ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਬਾਰਕ ਸ਼ੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਲਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਸ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਹੋ ਰਹੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਟੁੱਟਣੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਬਠਿੰਡਾ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਾਜੀਰਤਨ ਅਤੇ ਦਰਗਾਹ ਪੀਰ ਬਾਬਾ ਹਾਜੀਰਤਨ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਜਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਰਾਜ਼ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਠਿੰਡਾ ‘ਚ ਗੋਰੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਠਹਿਰਾਓ ਲਈ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਠੰਡੀ ਸੜਕ ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਏਰੀਏ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੋਰਡ ਲੱਗਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ‘ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਸੜਕ ਤੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਦਾ ਲੰਘਣਾਂ ਸਖ਼ਤ ਮਨ੍ਹਾਂ ਹੈ। <ref>{{Cite web|url=https://bathinda.nic.in/pa/%e0%a8%87%e0%a8%a4%e0%a8%bf%e0%a8%b9%e0%a8%be%e0%a8%b8/|title=ਇਤਿਹਾਸ । ਬਠਿੰਡਾ, ਪੰਜਾਬ|last=|first=|date=|website=Bathinda.nic.in|publisher=|access-date=}}</ref> ==ਬਜ਼ਾਰ== ਪੁਰਾਣਾ ਬਠਿੰਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਜਿੱਥੇ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਚੰਦ ਕੁ ਬਜ਼ਾਰ ਕਿੱਕਰ ਬਜ਼ਾਰ, ਸਿਰਕੀ ਬਜ਼ਾਰ, ਚੋਰ ਬਜ਼ਾਰ ਜਿੱਥੇ ਕੰਗੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ, ਮੋਚਣੇ ਤੇ ਜਾਂਘੀਏ ਵੇਚਣ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਸਨ ਜੋ ਅੱਜ ਰੇਲਵੇ ਬਜ਼ਾਰ ਨਾਲ ਵਿਕਸਤ ਹੈ ਸਿਰਕੀ ਬਜ਼ਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਅਫੀਮ ਵਾਲੀ ਗਲੀ ਜਿੱਥੇ ਅਫੀਮ ਦੇ ਠੇਕੇ ਚਲਦੇ ਸਨ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਇਸ ਨਾਮ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ==ਮਨੋਰੰਜਰਨ== ਪੰਜ-ਛੇ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਨਾਵਲਟੀ ਸਿਨੇਮਾ ਜਿਸ ਦੀ ਛੱਤਤਰਪਾਲ ਨਾਲ ਢੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਰਜੇਸ਼ ਸਿਨੇਮਾ ਅਤੇ ਕਮਲ ਸਿਨੇਮਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਨ, ਪ੍ਰਤੂੰ ਅੱਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਹੋਟਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਟਰੋ, ਰੋਜ਼ੀਲਾ ਤੇ ਸ਼ਬੀਨਾ ਹੋਟਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਭਾਂਵੇ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਵੱਡੇ – ਵੱਡੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੋਟਲ ਅਤੇ ਰੈਸਟੋਰੈਂਟ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ==ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਂਵਾਂ== [[ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਜਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ]] [[ਮਾਲਵਾ (ਪੰਜਾਬ)|ਮਾਲਵੇ]] ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੱਥੇ ਸਰਕਾਰੀ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਿਖਲਾਈ ਸੰਸਥਾ, ਬਠਿੰਡਾ ਤੋਂ ਕੁਝ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਆਦੇਸ਼ ਮੈਡੀਕਲ ਐਂਡ ਰਿਸਰਚ ਕਾਲਜ, ''ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਕਾਲਜ'', [[ਪੰਜਾਬ ਕੇਂਦਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਅਤੇ [[ਗੁਰੂ ਕਾਸ਼ੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]([[ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ]])ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਟੈਕਨੀਕਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਕਾਲਜ, ਮੈਰੀਟੋਰੀਅਸ ਸਕੂਲ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖਿਆ ਅਦਾਰੇ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਰਜਨਾਂ ਨਿੱਜੀ ਵਿਦਿੱਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੈ। <ref>{{Cite web|url=https://bathinda.nic.in/pa/%e0%a8%b8%e0%a8%bf%e0%a9%b1%e0%a8%96%e0%a8%bf%e0%a8%86/|title=ਸਿੱਖਿਆ। ਮਹਤਵਪੂਰਣ ਲਿੰਕ|last=|first=|date=|website=Bathinda.nic.in|publisher=|access-date=}}</ref> ==ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ== ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਥਰਮਲਪਂਲਾਟ ਹੈ,ਜਿਸ ਤੋਂ [[ਬਿਜਲੀ]] ਸਪਲਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ,ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਖਾਦ ਕਾਰਖਾਨਾ ਤੇ ਨਵਾਂ ਬਣ ਰਿਹਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਤੇਲ ਸ਼ੋਧਕ ਕਾਰਖਾਨਾ ਵੀ ਮੁੱਖ ਸਨਅਤਾਂ ਹਨ।ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਠਿੰਡੇ ਵਿਖੇ ਅਨਾਜ ਤੇ [[ਕਪਾਹ]] ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ [[ਮੰਡੀ]] ਹੈ। ==ਅੱਜ ਦਾ ਬਠਿੰਡਾ== ਸ਼ਹਿਰ ਬਠਿੰਡਾ ਵਿਕਾਸ ਪੱਖੋਂ ਅੱਜ ਇਸ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਪੁੱਜ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਖਾਦ ਕਾਰਖਾਨਾ, ਮਾਲ ਸੈਂਟਰਾਂ, ਆਧੁਨਿਕ ਤਰਜ਼ ਤੇ ਬਣੀਆਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਲੋਨੀਆਂ, ਥਰਮਲ, ਝੀਲਾਂ, ਡੀਅਰ ਪਾਰਕ, ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ, ਚੌੜੀਆਂ ਸੜਕਾਂ, ਫਲਾਈ ਓਵਰ ਪੁਲ ਅਤੇ ਬਿੱਗ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਝਾਤ ਮਾਰਦਿਆਂ ਭੁਲੇਖਾ ਜਿਹਾ ਖੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ‘ਚ ਜਿੱਥੇ ਦੁਆਬਾ, ਮਾਝਾ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਉਥੇ ਅੱਜ ਬਠਿੰਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਨਮੂਨੇ ਦਾ ਵਿਕਾਸਤ ਸ਼ਹਿਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ==ਛਾਉਣੀ ਤੇ ਵੱਡਾ ਤੇਲ ਡਿੱਪੂ== ਬਠਿੰਡਾ ‘ਚ ਹੀ ਸਥਾਪਿਤ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਫ਼ੌਜੀ ਛਾਉਣੀ ਤੇ ਵੱਡੇ ਤੇਲ ਡਿੱਪੂ ਅਤੇ ਰਾਮਾਂ ‘ਚ ਬਣੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਤੇਲ ਸੋਧ ਕਾਰਕਾਨੇ ਨੇ ਬਠਿੰਡਾ ਦੀ ਚਕਾ-ਚੋਂਧ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਨਿਖਾਰਿਆ ਹੈ। ਇੰਡਸੀਟ੍ਰੀਆਂ ‘ਚੋਂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੁਨਰਮੰਦ ਕਾਮਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਮੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਆਮਦ ਹੋਣ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਵੱਧਦੀ ਆਮਦ ਨਾਲ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਚ ਕੋਈ ਭੁਲੇਖਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਕਿ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਬਠਿੰਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਰੋਣਕ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਚਾਰ ਚੰਨ ਲੱਗਣਗੇ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਆਵਾਜਾਈ ਨੂੰ ਸੁਚਾਰੂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਟਰੋਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਫਲਾਈ ਓਵਰ ਪੁਲਾਂ, ਜ਼ਮੀਨ ਦੋਜ਼ ਪੁਲਾਂ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰੇ ਆਦਿ ਨਾਲ ਬਠਿੰਡੇ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ। ==ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ== ਮਿਲਟਰੀ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵੀ ਬਠਿੰਡਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈl ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਮੋਗਾ]] ਅਤੇ [[ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਫਰੀਦਕੋਟ]], ਪੁਰਬ ਵਿੱਚ [[ਬਰਨਾਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਰਨਾਲਾ]], ਦੱਖਣ-ਪੁਰਬ ਵਿੱਚ [[ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਭਾਰਤ|ਮਾਨਸਾ]] ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ [[ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ]] ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। <ref>{{Cite web|url=https://www.mapsofindia.com/maps/punjab/districts/bathinda.htm|title=Bathinda District Map|last=|first=|date=|website=Mapsofindia.com|publisher=|access-date=}}</ref> == ਜਲਵਾਯੂ == ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਥੇ ਦਰਜਾ ਹਰਾਰਤ (ਤਾਪਮਾਨ) 50&nbsp;°C (122&nbsp;°F), ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ 0&nbsp;°C (32&nbsp;°F) ਤੱਕ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਥੇ ਮੌਸਮ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖ਼ੁਸ਼ਕ, ਪਰ ਮਈ ਤੋਂ ਅਗਸਤ ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਸਿਲ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੀਂਹ ਦੱਖਣੀ-ਪੱਛਮੀ ਦਿਸ਼ਾ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਅੱਧ ਤੋ ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ==ਸਿੱਖਿਆ ਅਦਾਰੇ== #[[ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਜਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ]] #[[ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਕਾਲਜ]] #[[ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗੁਰੂ ਕਾਸ਼ੀ ਰੀਜਨਲ ਸੈਂਟਰ]] #[[ਮਾਲਵਾ ਕਾਲਜ]] #[[ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਕਾਲਜ]] #[[ਐੱਸ.ਐੱਸ.ਡੀ. ਗਰਲਜ਼ ਕਾਲਜ]] #[[ਪੰਜਾਬ ਕੇਂਦਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬਠਿੰਡਾ]] #[[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਖ਼ਾਲਸਾ ਗਰਲਜ਼ ਕਾਲਜ]] #[[ਆਦੇਸ਼ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] #[[ਐੱਮ.ਐੱਸ.ਡੀ. ਕਾਲਜ]] #[[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਟੈਕਨੀਕਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]], '''ਬਠਿੰਡਾ''' #[[ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਮੈਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸਜ਼, ਬਠਿੰਡਾ]] # [[ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਰੀਜਨਲ ਸੈਂਟਰ ਬਠਿੰਡਾ]] === ਖ਼ਾਸ ਸਕੂਲ === #[[ਮਹੰਤ ਗੁਰਬੰਤਾ ਦਾਸ ਸਕੂਲ ਫ਼ਾਰ ਡੈੱਫ਼ & ਡਮ]] === ਡੀਏਵੀ ਕਾਲਜ, ਬਠਿੰਡਾ === 1969 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ, ਕਾਲਜ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਇੱਕ ਮੋਢੀ ਹੈ। == ਧਰਮ == ਬਠਿੰਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ [[ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ|ਹਿੰਦੂ]] ਧਰਮ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲਾ ਧਰਮ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 62.61% ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। [[ਸਿੱਖੀ|ਸਿੱਖ]] ਧਰਮ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਧਰਮ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ 35.04% ਲੋਕ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਈਸਾਈ, ਬੋਧੀ ਅਤੇ ਜੈਨ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ [[ਬਠਿੰਡਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਠਿੰਡਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਵਿੱਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਗਿਣਤੀ 70.89% ਹੈ। <ref>{{Cite web|url=http://www.census2011.co.in/census/district/599-bathinda.html|title=Bathinda District Population Census 2011, Punjab literacy sex ratio and density}}</ref> == ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ == ਬਠਿੰਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਬਠਿੰਡਾ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਵਿੰਗ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬਿਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਰਗਿੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ,<ref>{{Cite web|url=https://mcbathinda.com/Commissioner.html|title=Municipal Corporation Bhatinda}}</ref> ਜਦਕਿ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਵਿੰਗ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਮੇਅਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ==ਬਠਿੰਡਾ ਜੰਕਸ਼ਨ== {{Cat more|ਬਠਿੰਡਾ ਜੰਕਸ਼ਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ}} ਬਠਿੰਡਾ ਜੰਕਸ਼ਨ ਚਾਲੂ ਹੋਇਆ 1884। #ਪਹਿਲੀ ਲਾਇਨ [[ਬਠਿੰਡਾ]], [[ਰਾਮਾ ਮੰਡੀ]], [[ਸਿਰਸਾ]], [[ਰੇਵਾੜੀ ਜ਼ਿਲਾ]], [[ਦਿੱਲੀ]] ਲਾਇਨ 1884 ਵਿੱਚ। #ਦੁਜੀ ਲਾਇਨ [[ਬਠਿੰਡਾ]], [[ਗੰਗਸਰ ਜੈਤੋ]], [[ਕੋਟਕਪੂਰਾ]] [[ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]] ਲਾਇਨ 1897 ਵਿੱਚ। #ਤੀਜੀ ਲਾਇਨ ਬਠਿੰਡਾ ,[[ਗਿੱਦੜਬਾਹਾ]], [[ਮਲੋਟ]], [[ਸ਼੍ਰੀ ਗੰਗਾਨਗਰ]] ,[[ਜੋਧਪੁਰ]] ਕਰਾਚੀ ਲਾਇਨ , ਵੰਡ ਤੋ ਬਾਅਦ ਬੀਕਾਨੇਰ ,ਜੋਧਪੁਰ ਲਾਇਨ 1901-02 ਵਿੱਚ। #ਚੌਥੀ ਲਾਇਨ ਬਠਿੰਡਾ ,[[ ਰਾਮਪੁਰਾ ਫੂਲ]] [[ਧੂਰੀ]] 1905-06 ਵਿੱਚ। # ਪੰਜਵੀਂ ਲਾਇਨ [[ਬਠਿੰਡਾ]], [[ਮਾਨਸਾ, ਪੰਜਾਬ|ਮਾਨਸਾ]], [[ਜਾਖਲ ਮੰਡੀ|ਜਾਖਲ]], ਦਿੱਲੀ # ਛੇਵੀ ਲਾਈਨ ਬਠਿੰਡਾ, ਡੱਬਵਾਲੀ ਹਨੂੰਮਾਨਗੜ੍ਹ ਬੀਕਾਨੇਰ #ਸੱਤਵੀ ਲਾਇਨ ਬਠਿੰਡਾ ਤੋਂ ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ ਵੀ ਮੀਟਰ ਗੇਜ਼ ਸੀ ( ਰੇਵਾੜੀ - ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ) ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਲਾਈਨ ਨਹੀਂ ਵਿਛੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਛੋਟੀ ਲਾਈਨ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਮੀਟਰ ਗੇਜ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੌਜੂਦਾ ਲਾਈਨ ਨੂੰ ਬਰੋਡਗੇਜ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਦੇਖਣਯੋਗ ਥਾਂਵਾਂ== #[[ਕਿਲਾ ਮੁਬਾਰਕ]] #ਬਾਹੀਆ ਫੋਰਡ #ਲੱਖੀ ਜੰਗਲ #ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਬਾਗ (ਰੋਜ਼ ਗਾਰਡਨ) #ਜ਼ਿਉਲੋਜੀਕਲ ਬਾਗ #ਚੇਤਕ ਪਾਰਕ #ਫੌਜੀ ਛਾਉਣੀ #ਵੱਡੇ ਤੇਲ ਡਿੱਪੂ #[[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਰਿਫਾਇਨਰੀ|ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਤੇਲ ਸੋਧ ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ]] #ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਾਜੀ ਰਤਨ ਸਾਹਿਬ #ਮਿੱਤਲ ਮਾਲ, ਸਿੱਟੀ ਸੈਂਟਰ, ਪਨੈਨਸੁਲਾ ਮਾਲ #ਧੋਬੀ ਬਜ਼ਾਰ, ਬੈਂਕ ਬਜ਼ਾਰ, ਕਿੱਕਰ ਬਜ਼ਾਰ, ਸਿਰਕੀ ਬਜ਼ਾਰ, ਚੋਰ ਬਜ਼ਾਰ, ਬਿੱਗ ਬਜ਼ਾਰ #ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਥਰਮਲ ਪਲਾਂਟ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ #ਨੈਸ਼ਨਲ ਫ਼ਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰ ਲਿਮਟਿਡ #ਮਿਲਕ ਪਲਾਂਟ #ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਖੋਜ ਕੇਂਦਰ #ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕੰਪਲੈਕਸ #ਡੀਅਰ ਪਾਰਕ #ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ (ਭੀਸੀਆਣਾ) ==ਸੇਠ ਭਾਨਾ ਮੱਲ ਦੀ ਹਵੇਲੀ== ਸਿਰਕੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਸਥਿੱਤ ਲੱਗਭੱਗ 120 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਸੇਠ ਭਾਨਾ ਮੱਲ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦਾ ਅਦਭੁੱਤ ਪਹਿਚਾਨ ਹੈ। ਪੱਥਰ ਦੇ ਖੰਬੇ ਅਤੇ ਛੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸਪੋਰਟਾਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਤੋਂ ਬਣਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਹਵੇਲੀ ਦਾ ਸਟਾਈਲ ਮਾਰਵਾੜੀ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਛੱਜਿਆਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿੱਲ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤ ਕਾਸਟ ਆਇਰਨ ਦੀ ਹੈ। ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਤੇ ਲੱਕੜ ਦੀ ਨਕਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਘਰ ਅੰਦਰ ਸਟੱਕੋ ਚੂਨੇ ਦੇ ਪਲਸਤਰ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬਣਾਏ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਹਨ। ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤਾਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਟੇਂਡ ਗਲਾਸ ਦਾ ਵੀ ਕੰਮ ਸੀ। ਸੇਠ ਭਾਨਾ ਮੱਲ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੋਤ ਨੂੰਹ ਬੇਲਾ ਗੁਪਤਾ ਨੇ ਇਸ ਹਵੇਲੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਪੁਰਾਤਨਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਵੇਲੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਟਿਆਲਾ ਵੱਲੋਂ ਬਣਵਾਏ ਬਾਜ਼ਾਰ (ਅੱਜਕੱਲ [[ਸਿਰਕੀ ਬਾਜ਼ਾਰ]]) ਵਿਖੇ ਬਣੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੈ। ਥੱਲੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਵਾਲਾ ਸਿਸਟਮ ਸੀ। ==ਮੈਥੋਡਿਸਟ ਚਰਚ== ਪਰਸਰਾਮ ਨਗਰ ਕੋਲ ਠੰਡੀ ਸੜਕ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵੇਲੇ ਦੀ ਮੈਥੋਡਿਸਟ ਚਰਚ ਸੀ ਇਸਨੂੰ ਓਥੋਂ ਦੇ ਪਾਸਟਰ ਅਨਿਲ ਵਿਲੀਅਮ ਨੇ ਵਿਖਾਇਆ। 1852 ਦੇ ਲੱਗਭੱਗ ਬਣੀ ਇਹ ਚਰਚ ਇਸਾਈਆਂ ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬਣੀਆਂ ਮੁਢਲੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। 1857 ਦੇ ਗਰਦ ਵੇਲੇ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਇੱਕ ਸੂਚਨਾਂ ਵਾਲੀ ਚਿਠੀ ਜੋ ਕੇ ਸਿਰਸਾ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਖੇ ਹੈ ਵਿੱਚ ਬਠਿੰਡੇ ਦੀ ਇਸ ਚਰਚ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਜਿਸਦਾ ਭਾਵ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਚਰਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਇਹ ਚਰਚ ਗੌਥਿਕ ਸਟਾਇਲ ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਇੱਟਾਂ ਅਤੇ ਲੱਕੜ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।<ref>ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਆਰਟਿਸਟ ਬਠਿੰਡਾ</ref> == ਲੋਕ == ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਹਿਰ ਬਠਿੰਡਾ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਵਰਗਾ ਕਸਬਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਆਬਾਦ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜੱਟ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਸਿੱਧੂ, ਢਿੱਲੋਂ, ਸੀੜੇ,ਔਲਖ,ਚਾਹਲ‌‌,ਗੌਂਦਾਰੇ ,ਸੰਧੂ, ਵਹਿਣੀਵਾਲ, ਸਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜੱਟਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ,ਸਿੱਖ, ਠਾਕੁਰ, ਸ਼ਰਮਾ ਅੱਗਰਵਾਲ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵੀ ਬਠਿੰਡੇ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਵਸਦੇ ਹਨ । ਬਠਿੰਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪੱਤੀਆਂ ਹਨ -ਮਹਿਣਾ ਪੱਤੀ,ਝੁੱਟੀ ਪੱਤੀ। ਅੱਜ ਬਠਿੰਡਾ ਰੌਣਕ ਵਾਲੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਫਲਾਈਓਵਰਾਂ, ਸ਼ਾਪਿੰਗ ਮਾਲਜ਼, ਖੇਡ ਸਟੇਡੀਅਮਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਅੱਜ ਬਠਿੰਡਾ ਵਿਚ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਲੋਕ ਆਕੇ ਇਥੇ ਵਸਦੇ ਹਨ। == ਗੈਲਰੀ == <gallery> ਤਸਵੀਰ:ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਟੈਕਨੀਕਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਬਠਿੰਡਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ.jpg|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਟੈਕਨੀਕਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਬਠਿੰਡਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ ਤਸਵੀਰ:ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ ਬਠਿੰਡਾ ਵਿਖੇ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ.jpg|thumb|ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ ਬਠਿੰਡਾ ਵਿਖੇ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ </gallery> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਬਠਿੰਡਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ}} ce5v3a84581sxt4fwt5hamyiekbjx9o 0 5348 811449 805750 2025-06-22T18:38:32Z LittleDwangs 51449 811449 wikitext text/x-wiki {{about|ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ|ਭਾਰਤੀ-ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਰਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ}} {{Infobox person | name = ਭਗਤ ਸਿੰਘ | image = Bhagat Singh 1929.jpg | caption = 1929 ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ | party = | native_name = | native_name_lang = | other_names = ''ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ'' | birth_date = {{birth date|df=yes|1907|09|27}}<ref name=combined-birth-date-27-9> *{{Cite ODNB|id=73519|last=Deol|first=Jeevan Singh|title=Singh, Bhagat [known as Bhagat Singh Sandhu]|year=2004}} *{{citation|year=2021|chapter= Bhagat Singh|title=Encyclopedia Britannica|chapter-url= https://www.britannica.com/biography/Bhagat-Singh}} *{{citation|last1=Mittal|first1=Satish Chandra|last2=National Council for Educational Research and Training(India)|title=Modern India: a textbook for Class XII|series=Textbooks from India|volume=18|location=New Delhi|publisher=National Council for Educational Research and Training|page=219|year=2004|oclc=838284530|isbn=9788174501295}} *{{citation|last1=Singh|first1=Bhagat|last2=Gupta|first2=D. N.|title=Selected Writings|location=New Delhi|publisher=National Book Trust|year=2007|editor1-last=Gupta|editor1-first=D. N.|editor2-last=Chandra|editor2-first=Bipan|isbn=9788123749419|oclc=607855643|page=xi}}</ref> | birth_place = [[ਬੰਗਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਬੰਗਾ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]]<br />(ਹੁਣ [[ਫੈਸਲਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], ਪਾਕਿਸਤਾਨ) | death_date = {{death date and age|df=yes|1931|03|23|1907|09|27}} | death_place = [[ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਲਾਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ]], [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]]<br />(ਹੁਣ [[ਲਾਹੌਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], ਪਾਕਿਸਤਾਨ) | death_cause = ਫ਼ਾਂਸੀ | monuments = [[ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ]] | movement = [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ]] | criminal_charges = ਜੌਹਨ ਪੀ. ਸਾਂਡਰਸ ਅਤੇ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ<ref name=odnb-bhagat_singh>{{Cite ODNB|id=73519|last=Deol|first=Jeevan Singh|year=2004|title=Singh, Bhagat [known as Bhagat Singh Sandhu|quote=The trial of Bhagat Singh and a number of his associates from the Hindustan Socialist Republican Association for the killing of Saunders and Channan Singh followed. On 7 October 1929 Bhagat Singh, Rajguru, and Sukhdev Thapar were sentenced to death.Bhagat Singh, Sukhdev Thapar, and Shiv Ram Hari Rajguru were executed by hanging at the central gaol, Lahore, on 23 March 1931.}}</ref> | criminal_penalty = [[ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ]] | criminal_status = | mother = ਵਿਦਯਾਵਤੀ | father = ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ | signature = Bhagat Singh signature.svg | notable_works = ''[[ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ]]'' | organization = [[ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ]]<br />[[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] }} '''ਭਗਤ ਸਿੰਘ''' (27 ਸਤੰਬਰ 1907– 23 ਮਾਰਚ 1931)<ref name="combined-birth-date-27-9" /> [[ਭਾਰਤ]] ਦਾ ਇੱਕ ਅਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ, [[ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ|ਰਾਜਗੁਰੂ]] ਅਤੇ [[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ|ਸੁਖਦੇਵ]] ਦੇ ਨਾਲ ਫ਼ਾਂਸੀ ਤੇ ਲਟਕਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ਼-ਨਾਲ਼ ਮੌਲਿਕ ਚਿੰਤਕ ਵੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਸਿਆਸੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਘੋਖਿਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟਾਏ।<ref>{{Cite web|url=https://punjabitribuneonline.com/news/editorials/march-23-legacy-thoughts-of-shaheed-bhagat-singh-59583|title=23 ਮਾਰਚ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ: ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰ|last=Service|first=Tribune News|website=Tribuneindia News Service|language=pa|access-date=2021-03-24}}</ref> 1928 ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ [[ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ|ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ]] ਨੇ 21 ਸਾਲਾ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੁਲਿਸ ਅਫ਼ਸਰ ਜੌਨ ਸਾਂਡਰਸ ਦਾ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰਕੇ ਕਤਲ਼ ਕੀਤਾ ਜਦਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਜੇਮਜ਼ ਸਕੌਟ ਨਾਂ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਪੁਲਿਸ ਸੁਪਰਿਨਟੈਂਡੈਂਟ ਦਾ ਕਤਲ਼ ਕਰਨਾ ਸੀ।{{sfn|Moffat|2016|pp=83, 89}} == ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ == ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਸਤੰਬਰ 1907 ਨੂੰ [[ਫ਼ੈਸਲਾਬਾਦ ਜਿਲ੍ਹਾ|ਲਾਇਲਪੁਰ]] (ਫੈਸਲਾਬਾਦ) ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬੰਗਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਜੱਦੀ ਘਰ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ [[ਨਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ]] (ਹੁਣ [[ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ]]) ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ [[ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ]] ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸਰਦਾਰ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਵਿਦਯਾਵਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਜੱਟ ਸਿੱਖ{{sfnp|Gaur|2008|p=53|ps=}} ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ [[ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ]] ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਜਨਮ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਦੋ ਚਾਚਿਆਂ, ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲਾ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|pp=12–13|ps=}} ਉਸ ਦੇ ਵਡੇਰੇ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸਨ, ਕੁਝ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸਰਗਰਮ ਸੀ।<ref name=s380>{{citation |title=Punjab Reconsidered: History, Culture, and Practice |editor1-first=Anshu |editor1-last=Malhotra |editor2-first=Farina |editor2-last=Mir |year=2012 |isbn=978-0-19-807801-2 |chapter=Bhagat Singh: A Politics of Death and Hope |first=Simona |last=Sawhney |doi=10.1093/acprof:oso/9780198078012.003.0054 |publisher=Oxford University Press|page=380}}</ref> ਉਸ ਦੇ ਦਾਦਾ, ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ]] ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰ, [[ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ]], ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਜਿਸਦਾ ਭਗਤ ਸਿੱਘ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ।{{sfnp|Gaur|2008|pp=54–55|ps=}} ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਚਾਚੇ [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]] ਅਤੇ [[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ|ਹਰਦਿਆਲ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲਈ ਸਰਗਰਮ [[ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ|ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਦਾਲਤੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਤਹਿਤ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚੋਂ ਰਿਹਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1910 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਚਾਚੇ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Gaur|2008|p=138|ps=}} ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬੋਰਡ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਹਾਈ ਸਕੂਲ [[ਲਹੌਰ]] ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ। [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਇਸ ਸਕੂਲ ਨੂੰ 'ਰਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਨਰਸਰੀ’ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਭਾਵੇਂ ਰਵਾਇਤੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪੜ੍ਹਾਕੂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। [[ਉਰਦੂ]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਇਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਾਂਗ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦੇ ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਦਾਦੇ ਨੇ ਇਸ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।{{sfnp|Sanyal|Yadav|Singh|Singh|2006|pp=20–21|ps=}} ਉਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ''ਆਰਿਆ ਸਮਾਜੀ ਸੰਸਥਾ ਦਯਾਨੰਦ ਐਂਗਲੋ ਵੈਦਿਕ ਹਾਈ ਸਕੂਲ'' ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਦਵਾਇਆ ਗਿਆ।<ref name="Tribune2011">{{cite news |first=Roopinder |last=Singh |title=Bhagat Singh: The Making of the Revolutionary |date=23 March 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/main6.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=17 December 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930145024/http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/main6.htm|archivedate=30 September 2015}}</ref> 1919 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਹ 12 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼|ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ]] ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਇਕੱਤਰ ਹੋਏ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਹੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|pp=12–13|ps=}} ਜਦੋਂ ਉਹ 14 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 20 ਫਰਵਰੀ 1921 ਨੂੰ [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ|ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ।{{sfnp|Sanyal|Yadav|Singh|Singh|2006|p=13|ps=}} [[ਨਾਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ]] ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦੇ [[ਅਹਿੰਸਾ]] ਦੇ [[ਦਰਸ਼ਨ]] ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ''ਨੌਜਵਾਨ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ'' ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹਿੰਸਕ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=20–21|ps=}} [[ਤਸਵੀਰ:Bhagat singh noncooperation.jpg|thumb|right|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇੱਕ ਫੋਟੋ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉੱਪਰ ਸੱਜਿਓ ਚੌਥੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ [[ਪੱਗ]] ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਡਰਾਮਾ ਕਲੱਬ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਹੈ]] 1923 ਵਿੱਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਨਾਟ-ਕਲਾ ਸੋਸਾਇਟੀ ਵਰਗੀਆਂ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲੱਗਾ। 1923 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ ਵੱਲੋਂ ਕਰਵਾਇਆ ਇੱਕ ਨਿਬੰਧ ਮੁਕਾਬਲਾ ਜਿੱਤਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।<ref name="Tribune2011" /> ਇਹ ਉਸਨੇ [[ਜੂਜ਼ੈੱਪੇ ਮਾਤਸੀਨੀ]] ਦੀ ਯੰਗ ਇਟਲੀ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।<ref name=s380/> ਉਸਨੇ ਮਾਰਚ 1926 ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਗਠਨ [[ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।{{sfnp|Gupta|1997|ps=}} ਉਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ,{{sfnp|Singh|Hooja|2007|p=14|ps=}} ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ]], [[ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ]] ਅਤੇ [[ਅਸ਼ਫ਼ਾਕਉਲਾ ਖ਼ਾਨ]] ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੀਡਰ ਸਨ।{{sfnp|Singh|2007|ps=}} ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਇੱਕ [[ਵਿਉਂਤਬੱਧ ਵਿਆਹ]] ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਉਹ ਭੱਜ ਕੇ [[ਕਾਨਪੁਰ|ਕਾਨਪੁਰ]] ਚਲਾ ਗਿਆ।<ref name="Tribune2011" /> ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ, ਜੋ ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: {{quote|ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਕਾਰਨ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ, ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ, ਕੋਈ ਆਰਾਮ ਜਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਇੱਛਾ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਲੁਭਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ।<ref name="Tribune2011" />}} ਪੁਲੀਸ ਨੌਜਵਾਨਾਂ 'ਤੇ ਉਹਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਚਿੰਤਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਮਈ 1926 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਇੱਕ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਮਈ 1927 ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਪੰਜ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ 60 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੀ ਜ਼ਮਾਨਤ 'ਤੇ ਰਿਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|p=16|ps=}} ਉਸ ਨੇ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ, [[ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ [[ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ]] ਦੁਆਰਾ ਛਾਪੇ ਗਏ ਘੱਟ ਕੀਮਤ ਵਾਲੇ ਪਰਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਉਸਨੇ [[ਮਜ਼ਦੂਰ-ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ|ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਰਸਾਲੇ '''''ਕਿਰਤੀ'',''' ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ '''''ਵੀਰ ਅਰਜੁਨ''''' ਅਖਬਾਰ ਲਈ ਲਿਖਿਆ।{{sfnp|Gupta|1997|ps=}} ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਬਲਵੰਤ, ਰਣਜੀਤ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਵਰਗੇ ਲੁਕਵੇਂ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ।{{sfnp|Gaur|2008|p=100|ps=}} ==ਇਨਕਲਾਬੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ== === ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਅਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ === 1928 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇਣ ਲਈ [[ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਕਮਿਸ਼ਨ 30 ਅਕਤੂਬਰ 1928 ਨੂੰ ਲਹੌਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੁਲਿਸ ਭੀੜ ਨੂੰ ਭਜਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਪਰ ਭੀੜ ਹਿੰਸਕ ਹੋ ਗਈ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}। ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ 'ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਅਫ਼ਸਰ ''ਸਕਾਟ'' ਨੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਕਾਰਨ 17 ਨਵੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਸੱਟਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਦੀ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਉਠਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭੂਮਿਕਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ।{{sfnp|Rana|2005a|p=36|ps=}}<ref name=Vaidya>{{citation |title=Historical Analysis: Of means and ends |journal=[[Frontline (magazine)|Frontline]] |date=14–27 April 2001 |first=Paresh R. |last=Vaidya |volume=18 |issue=8|url=http://www.frontlineonnet.com/fl1808/18080910.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070829191713/http://www.frontlineonnet.com/fl1808/18080910.htm |archivedate=29 August 2007 |accessdate=9 October 2013}}</ref><ref name=Friend/> ਭਗਤ ਐੱਚ.ਆਰ.ਏ. ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁਖ ਮੈਂਬਰ ਸੀ ਅਤੇ 1928 ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ।<ref name=s380/> ਐਚ.ਐਸ.ਆਰ.ਏ. ਨੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|p=16|ps=}} ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਕਾਟ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ [[ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ]], [[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ]] ਅਤੇ [[ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ|ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ]] ਵਰਗੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਯੋਜਨਾ ਉਸੀਕੀ।{{sfnp|Gupta|1997|ps=}} ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਗਲਤੀ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋਹਨ ਪੀ. ਸਾਂਡਰਸ, ਜੋ ਸਹਾਇਕ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ, ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਜਦੋਂ ਉਹ 17 ਦਸੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਜਿਲ੍ਹਾ ਪੁਲਿਸ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਛੱਡ ਰਿਹਾ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|p=39|ps=}} [[ਤਸਵੀਰ:Pamphlet by HSRA after Saunders murder.jpg|thumb|ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] ਵਲੋਂ, ਬਲਰਾਜ (ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜਾਦ ਦਾ ਗੁਪਤ ਨਾਮ) ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤਾਂ ਵਾਲਾ ਪੈਂਫਲਟ]] ਨੌਵਜਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਜਨਤਕ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਹੈ। ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਅਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ''ਦ ਪੀਪਲ'' ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਰਾਏ ਨੇ 1925 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਣ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਸੀ।<ref name=Nair/> ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਤਲ ਦੀ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਕਾਰਵਾਈ ਵਜੋਂ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ : {{quote|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਪਰ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ 'ਤੇ ਦੇਸ਼ 'ਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ; ਕੰਮ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪ੍ਰਤੀਕ ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰੇਕ ਕਸਬੇ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ, ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਬੋਲ ਬਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਣਗਿਣਤ ਗਾਣੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਬਣੇ ਅਤੇ ਜੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਉਸਨੇ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਸੀ।<ref name=Mittal>{{citation |last1=Mittal|first1=S.K. |last2 = Habib|first2=Irfan |title=The Congress and the Revolutionaries in the 1920s |authorlink2=Irfan Habib |journal=Social Scientist |volume=10 |issue=6 |date=June 1982 |pages=20–37 |jstor=3517065}} {{subscription required}}</ref><ref name=Nair>{{citation|last=Nair|first=Neeti|title=Changing Homelands|url=https://books.google.com/books?id=sbqF0z3d7cUC|year=2011|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-06115-6}}</ref>|sign=|source=}} ===ਬਚ ਕੇ ਨਿਕਲਣਾ=== ਸਾਂਡਰਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੁਲਿਸ ਹੈਡਕੁਆਰਟਰ ਤੋਂ ਸੜਕ ਦੇ ਪਾਰ ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਵੱਲ ਜਾ ਕੇ ਬਚ ਨਿਕਲੇ। ਚੰਨਨ ਸਿੰਘ, ਇੱਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਹੈੱਡ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਨਾ ਟਲਿਆ ਤਾਂ ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ।{{sfnp|Rana|2005b|p=65|ps=}} ਉਹ ਉਥੋਂ ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਲੀਕੀਆਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਪੁਲਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਵੱਡੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੇ ਰਸਤੇ ਰੋਕ ਦਿੱਤੇ; ਸੀ.ਆਈ.ਡੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੀ। ਉਹ ਅਗਲੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਲੁਕੇ ਗਏ। 19 ਦਸੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ [[ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ]] ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੁਰਗਾ ਭਾਬੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਐਚ.ਐਸ.ਆਰ.ਏ ਮੈਂਬਰ, ਭਗਵਤੀ ਚਰਣ ਵੋਹਰਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ, ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਰਸਤੇ [[ਹਾਵੜਾ]] [[ਕੋਲਕਾਤਾ|(ਕੋਲਕਾਤਾ)]] ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਰੇਲਗੱਡੀ ਨੂੰ ਫੜਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}} ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ, ਦੋਵੇਂ ਲੋਡਡ ਰਿਵਾਲਵਰ ਲੈ ਕੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਘਰ ਛੱਡ ਗਏ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}} ਪੱਛਮੀ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ (ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ, ਆਪਣੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਕੱਟੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਟੋਪੀ ਪਹਿਨ ਲਈ ਸੀ), ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ ਦੇ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਚੁੱਕ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੇਵੀ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਜੋੜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੰਘ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੇ ਸਮਾਨ ਚੁੱਕ ਨੌਕਰ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਟਿਕਟਾਂ ਖਰੀਦਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਤਿੰਨੋਂ ਕਵਨਪੋਰ (ਹੁਣ ਕਾਨਪੁਰ) ਆ ਗਏ। ਉਥੇ ਉਹ ਲਖਨਊ ਲਈ ਇੱਕ ਟ੍ਰੇਨ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ ਹਾਵੜਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ 'ਸੀ ਆਈ ਡੀ' ਵੱਲੋਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਸਿੱਧੀ ਆਈ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਤੇ ਸਵਾਰ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}} ਲਖਨਊ ਵਿਖੇ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਬਨਾਰਸ ਲਈ ਅਲੱਗ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਬੱਚਾ ਹਾਵੜਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ।{{sfnp|Rana|2005a|p=39|ps=}}{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}} === 1929 ਅਸੈਂਬਲੀ ਘਟਨਾ === ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਬਰਤਾਨੀਆ ਖਿਲਾਫ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਕਰਨ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਡਰਾਮੇ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ [[ਕਾਕੋਰੀ ਕਾਂਡ]] ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਵਰਗੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਲਈ ਸਲਾਈਡ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਜਾਦੂ ਦੀ ਲਾਲਟਨ ਖਰੀਦਣਾ। 1929 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਐਚ ਐਸ ਆਰ ਏ ਲਈ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਨਾਟਕੀ ਐਕਟ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ। ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਚੈਂਬਰ ਆਫ਼ ਡਿਪਟੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੇ, ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦੀ ਅਗਸਟਸ ਵੈੱਲਟ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੰਬ ਵਿਸਫੋਟ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਨਾਮਾਤਰ ਇਰਾਦਾ ਪਬਲਿਕ ਸੇਫਟੀ ਬਿੱਲ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਵਿਵਾਦ ਐਕਟ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵੱਲੋਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਅਸਲ ਇਰਾਦਾ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤ ਸਕਣ। ਐਚਐਸਆਰਏ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬੰਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਨ ਕਿ ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਉਸ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਦਲ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਉਨ੍ਹਾੰ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਜਹੀਨ ਆਗੂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਬਚਾ ਕੇ ਰਖਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਪਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਖਿਰਕਾਰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਢੁਕਵਾਂ ਉਮੀਦਵਾਰ ਹੈ। ਵਾਦ ਵਿਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਰਵਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਦਾ ਨਾਮ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਚੁਣਵੀਂ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 8 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1929 ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸੰਬਲੀ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ [[ਬੰਬ]] ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਬੰਬਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ,<ref name=Nair/> ਪਰ ਵਾਇਸਰਾਇ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਵਿੱਤ ਮੈਂਬਰ ਜਾਰਜ ਅਰਨੇਸਟ ਸ਼ੂਟਰ ਸਮੇਤ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।<ref>{{cite news|title=Bombs Thrown into Assembly|url=https://news.google.com/newspapers?nid=vf0YIhSwahgC&dat=19290408&printsec=frontpage |page=1 |accessdate=29 August 2013 |newspaper=Evening Tribune |date=8 April 1930}}{{cbignore|bot=medic}}</ref> ਪੂਰਾ ਹਾਲ ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਭੱਜ ਸਕਦੇ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੋਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਕਬੂਲ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਭੱਜਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬੰਬ ਫਟਣ ਦੇ ਬਾਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਇਨਕਲਾਬ-ਜਿੰਦਾਬਾਦ]] ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਸਦੇ ਕੁੱਝ ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਦ ਪੁਲਿਸ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਿਰਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ===ਅਸੈਂਬਲੀ ਕੇਸ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ=== ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਐਸੋਸੀਏਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨੈਤੀ ਨਾਇਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, "ਇਸ ਅੱਤਵਾਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਜਨਤਕ ਆਲੋਚਨਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ।"<ref name=Nair/> ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਨਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਸਖਤ ਸ਼ਬਦ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ।{{sfnp|Mittal|Habib|1982|ps=}} ਫਿਰ ਵੀ, ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ "ਡਰਾਮਾ" ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੱਤ ਨੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬ ਸਟੇਟਮੈਂਟ ਲਿਖ ਕੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ: {{quote|ਅਸੀਂ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਪਰੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਨਾ ਤਾਂ ਅਤਿਆਚਾਰ ਦੇ ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਹਾਂ ...ਨਾ ਹੀ ਅਸੀਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ''ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ'' ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਮੰਨਣ ਅਨੁਸਾਰ 'ਪਾਗਲ' ਹਾਂ ... ਤਾਕਤ ਜਦੋਂ ਹਮਲਾਵਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ 'ਹਿੰਸਾ' ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ, ਨੈਤਿਕ ਰੂਪ ਤੋਂ ਗੈਰ-ਵਾਜਬ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਜਾਇਜ਼ ਕਾਰਨ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਨੈਤਿਕ ਹੈ।<ref name=Nair/>}} ਮਈ ਵਿੱਚ ਮੁੱਢਲੀ ਸੁਣਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੁਕੱਦਮਾ ਜੂਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। 12 ਜੂਨ ਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ "ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਬਦਨੀਤੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਿਸਫੋਟ ਕਾਰਨ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ" ਲਈ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Gaur|2008|p=101|ps=}}{{sfnp|Nayar|2000|pp=76–78|ps=}} ਦੱਤ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਅਸਫ ਅਲੀ ਨੇ, ਜਦਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੁਦ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ।<ref name=Lal>{{citation |last=Lal |first=Chaman |title=April 8, 1929: A Day to Remember |date=11 April 2009 |url=http://www.mainstreamweekly.net/article1283.html |work=Mainstream |accessdate=14 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001142556/http://www.mainstreamweekly.net/article1283.html|archivedate=1 October 2015}}</ref> ===ਗਿਰਫ਼ਤਾਰੀ === 1929 ਵਿੱਚ ਐਚਐਸਆਰਏ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ [[ਸਹਾਰਨਪੁਰ]] ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਬੰਬ ਫੈਕਟਰੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਐਚਐਸਆਰਏ ਦੇ ਮੈਂਬਰ, ਸੁਖਦੇਵ, [[ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ]] ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਸਮੇਤ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ, ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਦੀ ਫੈਕਟਰੀ 'ਤੇ ਵੀ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਾਰ ਮੁਖਬਰ ਬਣ ਗਏ। ਨਵੀਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਪੁਲਿਸ ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ, ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬਾਰੀ, ਅਤੇ ਬੰਬ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਗਈ।<ref name=Friend>{{citation |last=Friend|first=Corinne |title=Yashpal: Fighter for Freedom – Writer for Justice |journal=Journal of South Asian Literature |volume=13 |issue=1 |year=1977 |pages=65–90 [69–70]|jstor=40873491}} {{subscription required}}</ref> ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ 21 ਹੋਰਨਾਂ 'ਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਏ ਗਏ ਸਨ।<ref name=Dam>{{citation |title=Presidential Legislation in India: The Law and Practice of Ordinances |first=Shubhankar |last=Dam |publisher=Cambridge University Press |year=2013 |isbn=978-1-107-72953-7 |url=https://books.google.com/books?id=RvxGAgAAQBAJ&pg=PA44|page=44}}</ref> ====ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ==== ਉਸ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਹੰਸ ਰਾਜ ਵੋਹਰਾ ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਦੇ ਬਿਆਨ ਸਮੇਤ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਅਤੇ ਚੰਨਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਿਰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name=ILJ>{{citation |title=The Trial of Bhagat Singh |journal=India Law Journal |url=http://www.indialawjournal.com/volume1/issue_3/bhagat_singh.html |volume=1 |issue=3 |date=July–September 2008 |accessdate=11 October 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001142717/http://indialawjournal.com/volume1/issue_3/bhagat_singh.html|archivedate=1 October 2015}}</ref> ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕੇਸ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹੋਣ ਤਕ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|p=81|ps=}} ਉਸ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਜੇਲ ਤੋਂ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਮਿਆਂਵਾਲੀ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name=Lal/> ਉੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਕੈਦੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇਖਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਧੀਕ ਖੁਰਾਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਵਿੱਚ ਮੁਹੱਈਆ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ, ਸਵੈ-ਪਛਾਣੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਵਿੱਚ ਆਮ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤਾਅ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਾਣੇ ਦੇ ਮਿਆਰ, ਕੱਪੜੇ, ਪਖਾਨੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿਹਤ-ਸੰਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਅਸ਼ੁੱਧ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=83–89|ps=}}<ref name=Nair/> ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਨੇ ਜੂਨ 1929 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਲਈ ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ [[ਦ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ]] ਅਖਬਾਰ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਰਗੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਜਨਤਕ ਬੈਠਕਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ। ਇਕੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਫੌਜਦਾਰੀ ਕੋਡ ਦੀ [[ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਇਕੱਠ#ਭਾਰਤ|ਧਾਰਾ 144]] ਲਾਗੂ ਕਰਨੀ ਪਈ।<ref name=Nair/> ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹੜਤਾਲ ਕਰਤਿਆਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਮੀਟਿੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ: {{quote|ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੱਤ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦਾ ਸਮਾਚਾਰ ਸੁਣਿਆ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ 20 ਜਾਂ ਜਿਆਦਾ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਖਾਧਾ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਵੀ ਖਾਣਾ ਖਿਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਸਵਾਰਥ ਲਈ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਾਫ਼ੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਮਿਲੇਗੀ।}} [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ]] ਨੇ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਹੜਤਾਲ ਕਰਤਿਆਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦਿਆਂ ਕਿਹਾ: {{quote|ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕੋਲ ਇੱਕ ਰੂਹ ਹੈ। ਉਹ ਉਸ ਆਤਮਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਇਨਸਾਫ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ... ਹਾਲਾਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋ ਅਤੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਉਹ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ, ਇਹ ਗੰਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ, ਲੋਕ ਜਿਸਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਹਨ।<ref>{{cite news |title=When Jinnah defended Bhagat Singh |date=8 August 2005 |work=The Hindu |url=http://www.hindu.com/2005/08/08/stories/2005080801672000.htm |accessdate=2011-10-11 |location=Chennai, India|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930150234/http://www.thehindu.com/2005/08/08/stories/2005080801672000.htm|archivedate=30 September 2015}}</ref>}} ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੋਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖਾਣ ਪੀਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖ ਕੇ ਹੜਤਾਲ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਦੁੱਧ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕੈਦੀ ਪਿਆਸੇ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਹੜਤਾਲ ਤੋੜ ਦੇਣ; ਕੋਈ ਵੀ ਲੜਖੜਾਇਆ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੁੰ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਖਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਪਰ ਅਸਫਲ ਰਹੇ। ਮਾਮਲਾ ਅਜੇ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਭਾਰਤੀ ਵਾਇਸਰਾਏ, ਲਾਰਡ ਇਰਵਿਨ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨਾਲ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਲਈ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਛੁੱਟੀ ਘਟਾ ਦਿੱਤੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲਕਰਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਅਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਂਡਰਜ਼ ਕਤਲ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੋਰਸਟਲ ਜੇਲ੍ਹ, ਲਾਹੌਰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ 10 ਜੁਲਾਈ 1929 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸਾਂਡਰਜ਼ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ 27 ਹੋਰ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸਕਾਟ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਦਾ ਖਾਕਾ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਕਿੰਗ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਜੰਗ ਲੜਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name=ILJ/> ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਜੇ ਵੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਤੇ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸਟ੍ਰੇਚਰ 'ਤੇ ਹੱਥਕੜੀ ਲਗਾ ਕੇ ਅਦਾਲਤ ਲਿਜਾਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਹੜਤਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਭਾਰ 60 ਕਿਲੋ ਤੋਂ 6.4 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਗੁਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਿਆਇਤਾਂ ਦੇਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ ਪਰ "ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀ" ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ, ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਅਤੇ ਉਹ ਆਮ ਅਪਰਾਧੀ ਸਨ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਸੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਇੱਕ ਹੋਰ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲਕਰਤਾ, ਜਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਦਾਸ, ਦੀ ਹਾਲਤ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਿਗੜ ਗਈ ਸੀ। ਜੇਲ੍ਹ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਰਤ ਰਿਹਾਈ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਮਾਨਤ 'ਤੇ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। 13 ਸਤੰਬਰ 1929 ਨੂੰ, 63 ਸਾਲ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦਾਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.thelallantop.com/jhamajham/jatindra-nath-das-indian-independence-activist-and-revolutionary-who-died-in-lahore-jail-after-a-63-day-hunger-strike/|title=ਜਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਦੀ ਮੌਤ|website=The Lallantop|publisher=The Lallantop|access-date=Sept 13 2016|archive-date=2019-04-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20190408084915/https://www.thelallantop.com/jhamajham/jatindra-nath-das-indian-independence-activist-and-revolutionary-who-died-in-lahore-jail-after-a-63-day-hunger-strike/|dead-url=yes}}</ref> ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦਾਸ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕੀਤੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਆਲਮ ਅਤੇ [[ਗੋਪੀ ਚੰਦ ਭਾਰਗਵ]] ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ "ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਇਲਾਜ" ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਨਿੰਦਿਆ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸੈਂਟਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਫਲ ਮੁਲਤਵੀ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web|url=http://www.youngbites.com/newsdet.aspx?q=224328|title=ਮੁਹੰਮਦ ਆਲਮ ਅਤੇ ਗੋਪੀ ਚੰਦ ਭਾਰਗਵ ਦਾ ਅਸਤੀਫਾ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਸੈਂਟਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ|website=youngbite|access-date=11/20/2018}}</ref> ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਰਕਾਰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਤੇ 5 ਅਕਤੂਬਰ 1929 ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।<ref>{{Cite web|url=https://economictimes.indiatimes.com/slideshows/nation-world/remembering-the-men-who-shook-up-the-british-raj/prison-hunger-strike/slideshow/57792766.cms|title=ਸਿਂਘ ਦਾ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ|website=economictimes|access-date=23 Mar 2017}}</ref> ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧ ਗਈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਧਿਆਨ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵੱਲ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਾਊਨ ਪ੍ਰੌਸੀਕਿਊਸ਼ਨ ਟੀਮ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੀ. ਐਚ. ਕਰਡਨ-ਨੌਡ, ਕਲੰਦਰ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ, ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਲਾਲ ਅਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਬਖਸ਼ੀ ਦੀਨਾ ਨਾਥ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।<ref name=ILJ/> ਬਚਾਅ ਪੱਖ ਅੱਠ ਵਕੀਲਾਂ ਦਾ ਸੀ। 27 ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੱਤ ਵਰਮਾ ਨੇ ਗੋਪਾਲ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਜੁੱਤਾ ਸੁੱਟਿਆ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਦਾਲਤ ਮੁੱਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਸਤਗਾਸਾ ਗਵਾਹ ਬਣਿਆ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਨੇ ਸਾਰੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥਕੜੀ ਲਗਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਹੱਥਕੜੀ ਲਗਵਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ।<ref name=rare/> ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਦੱਸੇ।<ref>{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=Hmg-AQAAIAAJ&q=9780195796674&dq=9780195796674 |title=The Trial of Bhagat Singh |author-link=A. G. Noorani|author= Noorani, A.G.|publisher=Oxford University Press |year=1996 |isbn=978-0195796674 |page=339}}</ref><ref name="refusaltoattend">{{cite news |title=Reasons for Refusing to Attend the Court |url=http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=refusing_court |accessdate=16 February 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930150741/http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=refusing_court|archivedate=30 September 2015}}</ref> ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨੇ ਮੁਲਜ਼ਮ ਜਾਂ ਐਚਐਸਆਰਏ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਹਭਗਤ ਸਿੰਘ ਲਈ ਇੱਕ ਝਟਕਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਫੋਰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ====ਸਪੈਸ਼ਲ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ==== ਹੌਲੀ ਮੁਕੱਦਮੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ, ਵਾਇਸਰਾਏ, ਲਾਰਡ ਇਰਵਿਨ ਨੇ 1 ਮਈ 1930 ਨੂੰ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕੇਸ ਲਈ ਤਿੰਨ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਜੱਜਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਨੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਆਮ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪ੍ਰਵੀ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਅਪੀਲ ਸੀ।<ref name=ILJ/> 2 ਜੁਲਾਈ 1930 ਨੂੰ, ਇੱਕ ''[[ਹੇਬੀਅਸ ਕਾਰਪਸ]]'' ਪਟੀਸ਼ਨ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਇਹ ਅਤਿ ਘਟੀਆ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੈ; ਵਾਇਸਰਾਏ ਕੋਲ ਇਨਸਾਫ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।<ref name=ILJ/> ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਡਿਫੈਂਸ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਐਕਟ 1915 ਨੇ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਸਿਰਫ ਕਾਨੂੰਨ-ਅਤੇ-ਆਦੇਸ਼ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਜਿਸਦਾ ਇਸ ਉੱਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਰਡਨ-ਨੌਡ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗੋਲੀ ਬਾਰੂਦ ਦੀ ਗ਼ੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।<ref name=ILJ/> ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪੁਲਸ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਜੀ. ਟੀ. ਐਚ. ਹੈਮਿਲਟਨ ਹਾਰਡਿੰਗ ਦੇ ਸਬੂਤ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੁਕਮਾਂ ਅਧੀਨ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ [[ਐਫ.ਆਈ.ਆਰ.]] ਰਿਪੋਰਟ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਕੇਸ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਸਨ। ਪ੍ਰੌਸੀਕਿਊਸ਼ਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੀ. ਐਨ. ਘੋਸ਼, ਹੰਸ ਰਾਜ ਵੋਹਰਾ ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਦੇ ਸਬੂਤ' ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਐਚਐਸਆਰਏ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਰਹੇ ਸਨ। 10 ਜੁਲਾਈ 1930 ਨੂੰ, ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਨੇ 18 ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ 15 ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੁਣਵਾਈ ਲਈ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ 30 ਸਤੰਬਰ 1930 ਨੂੰ ਹੋਈ।<ref name=ILJ/> ਤਿੰਨ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਾਪਸ ਲਏ ਗਏ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੱਤ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|p=117|ps=}} ਆਰਡੀਨੈਂਸ (ਅਤੇ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ) 31 ਅਕਤੂਬਰ 1930 ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਜਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਦੁਆਰਾ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 7 ਅਕਤੂਬਰ 1930 ਨੂੰ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ 300 ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ ਫੈਸਲੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ।<ref name=ILJ/> ਦੂਜੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਤਿੰਨ (ਅਯੋਜਿਆ ਘੋਸ਼, ਜਤਿੰਦਰਨਾਥ ਸਾਨਿਆਲ ਅਤੇ ਦੇਸ ਰਾਜ) ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਕੁੰਦਨ ਲਾਲ ਨੂੰ ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਕੈਦ, ਪ੍ਰੇਮ ਦੱਤ ਨੂੰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ====ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰਨੀ==== [[ਪੰਜਾਬ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ]] ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਡਿਫੈਂਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਪੀਲ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਸਹਿਮਤ ਹੋਗਿਆ ਕਿ ਅਪੀਲ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਐਚਐਸਆਰਏ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕਰੇਗੀ। ਅਪੀਲਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਅਯੋਗ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਪੀਲ ਨੂੰ ਜੱਜ ਵਿਸਕਾਊਂਟ ਡੂਨਡੇਨ ਨੇ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ====ਫੈਸਲੇ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ==== ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਰੱਦ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆ]] ਨੇ 14 ਫਰਵਰੀ 1931 ਨੂੰ ਇਰਵਿਨ ਅੱਗੇ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=https://www.myindiamyglory.com/2017/02/13/save-bhagat-singh-mercy-appeal-filed-14-february-1931/|title=ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆ ਦਾ ਇਰਵਿਨ ਅੱਗੇ ਅਪੀਲ ਕਰਨਾ|website=myindiamyglory.com}}</ref> ਕੁਝ ਕੈਦੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। 19 ਮਾਰਚ 1931 ਦੇ ਆਪਣੇ ਨੋਟਾਂ ਵਿਚ, ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: {{quote|ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਖਬਰ ਆਈ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਮੰਦਭਾਗਾ ਦਿਨ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੇ ਕਰਾਚੀ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਗਰਮ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਤਰਕ ਨੂੰ ਵਜ਼ਨਦਾਰ ਪਾਇਆ।<ref>{{Cite web|url=http://dailysikhupdates.com/gandis-reactions-before-and-after-hanging-of-bhagat-singh/|title=ਵਾਇਸਰਾਏ ਦਾ ਨੋਟ|website=Daily Sikh Updates|accessdate=23 March, 2015|archive-date=2019-04-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20190420192915/http://dailysikhupdates.com/gandis-reactions-before-and-after-hanging-of-bhagat-singh/|dead-url=yes}}</ref>}} ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਨੇ ਇਸ ਕੇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ:{{quote|ਇਸ ਕੇਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ,ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਅਸੀਂ ਸਿਆਸੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਦਾਹਰਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ, ਬੇਚੈਨੀ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਫੁੱਲੀ ਹੋਈ ਇੱਛਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਦਮਨਕਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਡਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।}} ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਐਚਐਸਆਰਏ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋਈ। ਐਚਐਸਆਰਏ ਮੈਂਬਰ ਦੁਰਗਾ ਦੇਵੀ ਦਾ ਪਤੀ ਭਗਵਤੀ ਚਰਣ ਵੋਹਰਾ ਨੇ ਇਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਬੰਬ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਚਾਨਕ ਬੰਬ ਫਟਣ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। === ਫ਼ਾਂਸੀ === [[ਤਸਵੀਰ:BhagatSingh DeathCertificate.jpg|thumb|300px|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ]] ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 24 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ<ref>{{Cite web|url=https://www.indiatoday.in/india/story/bhagat-singh-death-warrant-martyrdom-anniversary-245441-2015-03-23|title=Read Bhagat Singh's death warrant on his 84th martyrdom anniversary (updated)|website=India Today|language=en|access-date=23 March 2019}}</ref> ਪਰ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਫੇਰ ਬਦਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨ ਦੁਆਰਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇੱਕ ਆਨਰੇਰੀ ਜੱਜ ਦੁਆਰਾ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਤਿੰਨ ਮੌਤ ਵਾਰੰਟਾਂ 'ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਵੀ ਕੀਤੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਵਾਰੰਟ ਦੀ ਮਿਆਦ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।<ref>{{cite news |first=Haroon |last=Khalid |title=In Bhagat Singh's memory |date=March 2010 |url=http://jang.com.pk/thenews/mar2010-weekly/nos-28-03-2010/she.htm#1 |work=[[Daily Jang]] |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151305/http://jang.com.pk/thenews/mar2010-weekly/nos-28-03-2010/she.htm|archivedate=30 September 2015}}</ref> ਜੇਲ੍ਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਫਿਰ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਕੰਧ ਵਿੱਚ ਭੰਨ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲੈ ਗਏ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ [[ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ]] ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਤਿੰਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤਮ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]] ਤੋਂ ਕਰੀਬ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (6.2 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਰਾਖ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ।<ref name="ferozepur.nic.in">{{cite web |url=http://ferozepur.nic.in/html/HUSSAINIWALA.html |title=National Martyrs Memorial, Hussainiwala |accessdate=11 October 2011 |publisher=District Administration, Firozepur, Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151411/http://ferozepur.nic.in/html/HUSSAINIWALA.html|archivedate=30 September 2015}}</ref> ====ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਸੁਣਵਾਈ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ==== ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਨੂੰ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ "ਅਪਰਾਧਿਕ ਨਿਆਂ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਉਲਟ" ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਸ਼ੀ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।<ref name=supremecourt>{{cite web |url=http://www.supremecourtofindia.nic.in/sciphoto/photo_m1.html |title=Supreme Court of India&nbsp;– Photographs of the exhibition on the "Trial of Bhagat Singh" |accessdate=11 October 2011 |work=Supreme Court of India |publisher=[[Supreme Court of India]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151530/http://www.supremecourtofindia.nic.in/sciphoto/photo_m1.html|archivedate=30 September 2015}}</ref> ਮੁਕੱਦਮੇ ਲਈ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸਪੈਸ਼ਲ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਇੱਕ ਆਮ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ ਇਸਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਤੋਂ ਹੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੁਲਜ਼ਮ ਅਦਾਲਤ ਤੋਂ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਸਨ ਅਤੇ ਫੈਸਲਾ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਜਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਦੁਆਰਾ ਕਦੇ ਵੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੇ ਪਾਬੰਦ ਹੋ ਗਏ।<ref name=rare>{{cite news |first=Chaman |last=Lal |title=Rare documents on Bhagat Singh's trial and life in jail |date=15 August 2011 |url=http://www.thehindu.com/opinion/op-ed/article2356959.ece |work=The Hindu |accessdate=31 October 2011 |location=Chennai, India|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151706/http://www.thehindu.com/opinion/op-ed/article2356959.ece|archivedate=30 September 2015}}</ref> ====ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ==== [[ਤਸਵੀਰ:Bhagat Singh's execution Lahore Tribune Front page.jpg|thumb|right|280px|[[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ|ਸੁਖਦੇਵ]], ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਫਾਹੇ ਲਟਕਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ - ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਟ੍ਰੀਬਿਊਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਕੇ ਤੇ ]] [[ਤਸਵੀਰ:Bhagat Singh The Tribune.jpg|thumb|right| ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀ ‘ਦਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ’ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ 25 ਮਾਰਚ 1931 ਦੀ ਕਾਪੀ ਜੋ ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ’ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਹੈ]] ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਪ੍ਰੈਸ ਦੁਆਰਾ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿਖੇ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਸਲਾਨਾ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਹੋਈ ਸੀ।<ref>{{cite news|title=Indian executions stun the Congress |date=25 March 1931 |work=The New York Times |url=https://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FA0B11F83F5E1B7A93C7AB1788D85F458385F9"Bhagat |accessdate=11 October 2011 }}</ref> ਗੁੱਸੇ ਹੋਏ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਕਾਲੇ ਝੰਡੇ ਦਿਖਾਏ ਸਨ। ''[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]]'' ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ: {{quote|ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਪ੍ਰੋਵਿੰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵਾਨਪੋਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਵੱਲੋਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਉੱਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਭਾਰਤੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੋ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬ ਸਨ।<ref>{{cite news|title=50 die in India riot; Gandhi assaulted as party gathers |date=26 March 1931 |work=The New York Times |url=https://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FA0C15F93F5E1B7A93C4AB1788D85F458385F9|accessdate=2011-10-11 |df=dmy }}</ref>}} ਕਰਾਚੀ ਸੈਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ:{{quote|ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਪ ਜਾਂ ਸਿਆਸੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਾਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖ ਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜ ਗੁਰੂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ੳੁਹਨਾਂ ਦੇ ਦੁਖੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੋਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੀਹਰੀ ਫਾਂਸੀ ਬੇਤੁਕੀ ਬਦਲਾਅ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ ਅਤੇ ਹੰਗਾਮੇ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸਰਬ-ਮੰਗ ਦਾ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤਾ ਹਮਲਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ ਕਿ [ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼] ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਚੰਗੀ-ਇੱਛਾਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੌਕਾ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।<ref>{{cite news |title=India: Naked to Buckingham Palace |date=6 April 1931 |work=[[Time (magazine)|Time]] |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,741366-2,00.html |page=3 |accessdate=2011-10-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152125/http://content.time.com/time/magazine/article/0%2C9171%2C741366-2%2C00.html |archivedate=30 September 2015 |deadurl=yes |df=dmy-all }}</ref>}} 29 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਯੰਗ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ:{{quote|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਆਸਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਿਆ, ਪਰੰਤੂ ਸਾਰੇ ਵਿਅਰਥ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮਾਫੀ ਮੰਗਣ, ਜਾਂ ਅਪੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਵੀ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਧਰਮਿਕ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੇਵੱਸੀ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਉਸਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ। ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, "ਇੱਕ ਯੁੱਧ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਕੋਈ ਫਾਂਸੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਤੋਪ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿਓ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਡਾ ਦੇਵੋ।" ਇਹਨਾਂ ਨਾਇਕਾਂ ਨੇ ਮੌਤ ਦੇ ਡਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਸੀ। ਆਓ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰ ਵਾਰ ਝੁੱਕਣੇ। ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਨਕਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਬੇਸਹਾਰਾ ਅਤੇ ਅਪਾਹਜ ਲੋਕਾਂ ਹਨ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਤਲ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਨਿਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਅਭਿਆਸ 'ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਡਰਾਉਣਾ ਸਥਿਤੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਾਡੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਗੇ। ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਧਰਮ ਬਣਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਕਟਾਈ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਬਹਾਦਰ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਹਿੰਮਤ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਆਂਕਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ। ਸਾਡਾ ਧਰਮ ਸਾਡੇ ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ ਨਿਗਲਣ, ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਉਣਾ ਹੈ।<ref>{{cite web |url=http://www.rrtd.nic.in/bhagat%20singh.html |title=Bhagat Singh |accessdate=2012-01-13 |publisher=Research, Reference and Training Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, New Delhi|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152238/http://www.rrtd.nic.in/bhagat%20singh.html|archivedate=30 September 2015}}</ref>}} ====ਗਾਂਧੀ ਵਿਵਾਦ==== ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਕੋਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਰੋਕਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਿਧਾਂਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਲਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਲ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਕਿ ਸਜ਼ਾ ਰੋਕਣ ਲਈ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ,<ref name="The Sunday Tribune">{{cite news |first=V.N. |last=Datta |title=Mahatma and the Martyr |date=27 July 2008 |url=http://www.tribuneindia.com/2008/20080727/spectrum/main1.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=28 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152335/http://www.tribuneindia.com/2008/20080727/spectrum/main1.htm|archivedate=30 September 2015}}</ref> ਪਰ ਉਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।<ref>{{cite news |first=Varun |last=Suthra |title=Gandhiji tried hard to save Bhagat Singh |date=16 December 2012 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20111216/main7.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=14 January 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152449/http://www.tribuneindia.com/2011/20111216/main7.htm|archivedate=30 September 2015}}</ref> ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਕੋਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਰਵੌਣ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਸੀ।<ref name=Vaidya/> ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਹਾ ਕਿ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦਾ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।<ref name="The Sunday Tribune" /> ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ: "ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਜ਼ਰੂਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਦਾ ਹੱਕ ਸੀ।"<ref>https://vikramjits.wordpress.com/2015/03/20/bhagat-singh-martyr-vs-reformer/</ref> ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਬਾਰੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ: "ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਸਿਰਫ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹੀ ਲੈ ਸਕਦਾ।"<ref>{{cite news |first=Rajindar |last=Sachar |title=Death to the death penalty |date=17 May 2008 |work=[[Tehelka]] |url=http://www.tehelka.com/story_main39.asp?filename=Op170508death_to.asp |archive-url=https://archive.today/20120913161434/http://www.tehelka.com/story_main39.asp?filename=Op170508death_to.asp |dead-url=yes |archive-date=13 September 2012 |accessdate=1 November 2011 }}</ref> ਗਾਂਧੀ ਨੇ 90,000 ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੈਦੀ, ਜੋ [[ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ|ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦੋਲਨ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਨੂੰ [[ਗਾਂਧੀ-ਇਰਵਿਨ ਪੈਕਟ]] ਅਧੀਨ ਰਿਹਾਅ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਸੀ।<ref name=Vaidya/> ਭਾਰਤੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ [[ਫਰੰਟਲਾਈਨ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸਨੇ 19 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਦੌਰੇ ਸਮੇਤ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਫੌਜੀ ਮੁਅੱਤਲ ਦੇ ਦਿਨ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ, ਉਸ ਨੇ ਬਦਲਾਓ ਲਈ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚੇਗੀ।<ref name=Vaidya/> ==ਆਦਰਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ== ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਂਬਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਾਇੱਕ ਮੰਨਿਆ। ਭਗਤ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਪਕ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ।<ref>{{cite journal |title=The Influence of Ghadar Movement on Bhagat Singh's Thought and Action |journal=Journal of Pakistan Vision |year=2008 |first=Harish K. |last=Puri |volume=9 |issue=2|url=http://pu.edu.pk/images/journal/studies/PDF-FILES/4-Harish%20Puri.pdf |accessdate=18 November 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152717/http://pu.edu.pk/images/journal/studies/PDF-FILES/4-Harish%20Puri.pdf|archivedate=30 September 2015}}</ref> ਭਗਤ ਸਿੰਘ [[ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ]] ਅਤੇ [[ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ]] ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name=Rao1997/> ਉਹ [[ਮਿਖਾਇਲ ਬਾਕੂਨਿਨ]] ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪਾਠਕ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ [[ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ]], [[ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਲੈਨਿਨ]] ਅਤੇ [[ਤ੍ਰੋਤਸਕੀ]] ਨੂੰ ਵੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਅਖੀਰਲੇ ਵਸੀਅਤਨਾਮੇ, "ਟੂ ਯੰਗ ਪਲੀਟੀਕਲ ਵਰਕਰਜ਼", ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ" ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ "ਨਵੇਂ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ, ਅਰਥਾਤ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ, ਆਧਾਰ" ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।<ref>{{cite web|last1=Singh|first1=Bhagat|title=To Young Political Workers|url=https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1931/02/02.htm|publisher=Marxists.org|accessdate=13 February 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001153755/https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1931/02/02.htm|archivedate=1 October 2015}}</ref> ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ]] ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ - ਜਿਸ ਨੇ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਕ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਵੇਗੀ।<ref name=HINDUBSMP>{{cite news|title=Bhagat Singh an early Marxist, says Panikkar |work=The Hindu |date=14 October 2007 |url=http://www.hindu.com/2007/10/14/stories/2007101454130400.htm|accessdate=1 January 2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080115200414/http://www.hindu.com/2007/10/14/stories/2007101454130400.htm|archivedate=15 January 2008 |deadurl=no |location=Chennai, India}}</ref> ਮਈ ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ 1928 ਤਕ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ''ਕਿਰਤੀ'' ਵਿੱਚ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ ਬਾਰੇ ਲੇਖ ਲੜੀਬੱਧ ਕੀਤੇ। ਉਹ ਚਿੰਤਤ ਸੀ ਕਿ ਜਨਤਾ ਨੇ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਗਲਤ ਸਮਝਿਆ, ਅਤੇ ਲਿਖਿਆ: "ਲੋਕ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਹਨ। ਅਰਾਜਕਤਾ ਸ਼ਬਦ ਇੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁਰਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗ਼ੈਰ-ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।" ਉਸਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸ਼ਾਸਕ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ। ਉਹ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ: "ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ''ਵਸੁਧਿਵ ਕੁਟੂਮਬਾਕ'' ਆਦਿ ਦਾ ਅਰਥ ਇਕੋ ਅਰਥ ਹੈ।" ਉਸਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ: {{quote|ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ ਦਾ ਅੰਤਮ ਟੀਚਾ ਪੂਰਾ ਅਜ਼ਾਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਰੱਬ ਜਾਂ ਧਰਮ ਨਾਲ ਘਿਰਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਰੇਗਾ, ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪੈਸਾ ਜਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਲਈ ਪਾਗਲ ਹੋਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਚੇਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਜਾਂ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਚਰਚ, ਰੱਬ ਅਤੇ ਧਰਮ; ਰਾਜ; ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਜਾਇਦਾਦ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ।<ref name=Rao1997/>}} ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ [[ਕੇ ਐਨ ਪਾਨੀਕਰ]] ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ।<ref name=HINDUBSMP /> ਸਿਆਸੀ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰ ਜੇਸਨ ਐਡਮਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਮਾਰਕਸ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਲੇਨਿਨ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ<ref name=Adams/> 1926 ਤੋਂ ਅੱਗੇ, ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਨੋਟਬੁੱਕ ਵਿਚ, ਉਸ ਨੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਲੈਨਿਨ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਅਤੇ ਟਰੌਟਸਕੀ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤੇ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੰ ਉਸਦੀ ਆਖਰੀ ਇੱਛਾ ਪੁੱਛੀ ਗਈ, ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਲੈਨਿਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।<ref>{{cite web|author=Chinmohan Sehanavis |url=http://www.mainstreamweekly.net/article351.html |title=Impact of Lenin on Bhagat Singh's Life |work=Mainstream Weekly |accessdate=28 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930153113/http://www.mainstreamweekly.net/article351.html|archivedate=30 September 2015}}</ref> ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਦੇ ਵੀ [[ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।<ref name=Adams/> ===ਨਾਸਤਿਕਤਾ=== ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਣ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋੜ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੰਗਿਆਂ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਧਰਮ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਬਾਕੂਨਿਨ, ਲੈਨਿਨ, ਟ੍ਰਾਟਸਕੀ - ਸਾਰੇ ਨਾਸਤਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਸੋਹੰਮ ਸਵਾਮੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ''ਕਾਮਨ ਸੇਂਸ'' ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਿਖਾਈ। 1930-31 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਕੈਦੀ [[ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨਾਰੰਗਵਾਲ|ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੇਤਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜੱਥਾ]] ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਾਥੀ ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤਾ, ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਅਸਫਲ ਹੋਣ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ: "ਤੂੰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈਂ ਅਤੇ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹਉਮੈ ਹੈ ਜੋ ਤੁਰੇ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਪਰਦੇ ਵਾਂਗ ਹੈ"। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ "[[ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ]]" ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਘਮੰਡ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਮਿੱਥ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਧਰਮ ਨੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਅਸਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਗੈਰ-ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਦਰਸ਼ਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: {{quote|ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ, ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਵਿਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤਦ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ, ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹਾਲਾਤਾਂ, ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਅਤੇ ਸੰਪੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਸਫੋਟ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਮਾਪਿਆਂ ਵਾਲੀ ਉਦਾਰਤਾ ਨਾਲ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਯੋਗ ਫੈਕਟਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਲਈ ਖਤਰਾ ਨਾ ਬਣ ਸਕੇ। ਉਹ ਦੁਖੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਬਿਪਤਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਆਦਮੀ ਇਕੱਲਾ ਅਤੇ ਬੇਬੱਸ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਪਿਤਾ, ਮਾਤਾ, ਭੈਣ ਅਤੇ ਭਰਾ, ਭਰਾ ਅਤੇ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਖੜਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਸਰਵਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬਿਪਤਾ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਮਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=http://thedemocraticbuzzer.com/blog/why-am-i-an-atheist/|2=|title=Why I am an Atheist|website=http://thedemocraticbuzzer.com|access-date=2019-04-15|archive-date=2019-03-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20190328124834/http://thedemocraticbuzzer.com/blog/why-am-i-an-atheist/|dead-url=yes}}</ref>|sign=|source=}} ਲੇਖ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਿਆ:{{quote|ਆਓ ਦੇਖੀਏ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿੰਨੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਨਾਸਤਿਕ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, "ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ ਆਉਣਗੇ, ਤੁਸੀਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਓਗੇ।" ਮੈਂ ਕਿਹਾ, "ਨਹੀਂ, ਪਿਆਰੇ ਸ੍ਰੀਮਾਨ, ਕਦੇ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪਤਨ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਕੰਮ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ। ਅਜਿਹੇ ਛੋਟੇ ਸੁਆਰਥੀ ਇਰਾਦੇ ਲਈ, ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ। "ਪਾਠਕ ਅਤੇ ਦੋਸਤੋ, ਕੀ ਇਹ ਘਮੰਡ ਹੈ? ਜੇ ਇਹ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾ ਹਾਂ।<ref>{{Cite web|url=https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1930/10/05.htm|title=Why I am an Atheist|website=marxists}}</ref>}} ==="ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ"=== ਉਸ ਨੇ 9 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਨੂੰ ਸੈਂਟਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਲੀਫ਼ਲੈਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ: "ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਸੌਖਾ ਹੈ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਾਰ ਸਕਦੇ। ਮਹਾਨ ਸਾਮਰਾਜ ਡਿੱਗ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਬਚ ਗਏ।"<ref>{{cite web |url=http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=april8 |work=Letters, Writings and Statements of Shaheed Bhagat Singh and his Copatriots |title=Leaflet thrown in the Central Assembly Hall, New Delhi at the time of the throwing bombs. |accessdate=11 October 2011 |publisher=Shahid Bhagat Singh Research Committee, Ludhiana|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930153306/http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=april8|archivedate=30 September 2015}}</ref> ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੋ ਹੋਰਨਾਂ ਨੇ ਲਾਰਡ ਇਰਵਿਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਮਾਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।<ref>{{cite news |first=Pamela |last=Philipose |title=Is this real justice? |date=10 September 2011 |url=http://www.thehindu.com/arts/magazine/article2442039.ece |work=The Hindu |accessdate=20 November 2011 |location=Chennai, India|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151534/http://www.thehindu.com/features/magazine/article2442039.ece|archivedate=1 October 2015}}</ref> ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਚਾਰ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੋਸਤ ਪ੍ਰਣਥ ਮਹਿਤਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ 20 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁਆਫੀ ਲਈ ਖਰੜਾ ਪੱਤਰ ਲੈ ਕੇ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ 'ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।<ref name=Vaidya/> ==ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ== [[ਤਸਵੀਰ:Shaheed Bhagat Singh. Rewalsar, Himachal Pradesh.jpg|right|frameless]] ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ "ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਜਾਗਰਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।" ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰਤਾ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਕੌਮੀ ਜਾਗਰਣ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹਾ:"ਉਹ ਇੱਕ ਸਾਫ ਸੁਥਰਾ ਲੜਾਕੂ ਸੀ ਜੋ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ... ਉਹ ਇੱਕ ਚੰਗਿਆੜੀ ਵਰਗਾ ਸੀ ਜੋ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਵਾਲਾ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦਾ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਦੂਰ ਕੀਤਾ।" ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਬਿਊਰੋ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਸਰ ਹੋਰੇਸ ਵਿਲੀਅਮਸਨ ਨੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਲਿਖਿਆ:"ਉਸ ਦੀ ਫੋਟੋ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਬਸਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕਰੀ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ।"<ref>{{Cite web|url=https://www.newsclick.in/happy-birthday-shaheed-bhagat-singh-interview-professor-chaman-lal|title=ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਬਿਊਰੋ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ, ਸਰ ਹੋਰੇਸ ਵਿਲੀਅਮਸਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰ|last=|first=|date=28 Sep 2016|website=newsclick|publisher=newsclick|access-date=28 Sep 2016}}</ref> == ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਾਰਕ == [[ਤਸਵੀਰ:Bhagat Singh 1968 stamp of India.jpg|thumb|1968 ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਮੋਹਰ 'ਤੇ ਸਿੰਘ]] ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅੱਜ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਚਿੱਤਰ-ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਹੈ।<ref name="Pinney" /> ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸ਼੍ਰੇਣੀਕਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਲਈ ਸਮੱਸਿਆ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਢੁਕਵੀਂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਘਵਾਦ, ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੈ, ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: {{quote|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਹਰੇਕ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ, ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ, ਸਿੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ, ਸੰਸਦੀ ਖੱਬੇ ਅਤੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਨਕਸਲੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹਿੰਸਾਤਮਕ ਤਰੀਕਾ ਸਮੱਸਿਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਉਸਦੀ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਤੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹਨ, ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਨਕਸਲਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਕਸਲੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅੱਤਵਾਦ ਦੀ ਉਸ ਦੀ ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਅਤਿਕਥਨੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।<ref>{{cite web |url=http://www.sacw.net/article22.html |title=Book review: Why the Story of Bhagat Singh Remains on the Margins? |accessdate=2011-10-29|last=Singh |first=Pritam |date=24 September 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151416/http://www.sacw.net/article22.html|archivedate=1 October 2015}}</ref>}} * 15 ਅਗਸਤ 2008 ਨੂੰ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ 18 ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ ਕਾਂਸੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ [[ਭਾਰਤੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ]] ਵਿੱਚ [[ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] ਅਤੇ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।<ref>{{cite news |first=Aditi |last=Tandon |title=Prez to unveil martyr's 'turbaned' statue |date=8 August 2008 |url=http://www.tribuneindia.com/2008/20080808/nation.htm#16 |work=The Tribune |location=India |accessdate=29 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001152945/http://www.tribuneindia.com/2008/20080808/nation.htm|archivedate=1 October 2015}}</ref> ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੱਤ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਹਾਊਸ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਹੈ।<ref>{{cite web |url=http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/picture_gallery/bk_dutt_1.asp |title=Bhagat Singh and B.K. Dutt|accessdate=3 December 2011 |publisher=[[Rajya Sabha]], [[Parliament of India]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151310/http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/picture_gallery/bk_dutt_1.asp|archivedate=1 October 2015}}</ref> [[ਤਸਵੀਰ:National Martyrs Memorial Hussainiwala closeup.jpg|thumb|ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ]] * ਜਿਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਖੇਤਰ ਬਣ ਗਿਆ। 17 ਜਨਵਰੀ 1961 ਨੂੰ, ਸੂਲੇਮੰਕੀ ਹੈਡ ਵਰਕਜ਼ ਨੇੜੇ 12 ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name="ferozepur.nic.in" /> ਉਥੇ ਹੀ 19 ਜੁਲਾਈ 1965 ਨੂੰ ਬੱਤੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name="tribuneindia.com" /> 1968 ਵਿੱਚ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ ਸਸਕਾਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ<ref>{{cite news |first=K.S. |last=Bains |title=Making of a memorial |date=23 September 2007 |url=http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=21 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151150/http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm|archivedate=1 October 2015}}</ref> ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। 1968 ਵਿੱਚ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ ਸਸਕਾਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।<ref>{{cite news |first=K.S. |last=Bains |title=Making of a memorial |date=23 September 2007 |url=http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=21 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151150/http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm|archivedate=1 October 2015}}</ref> [[ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਯੁੱਧ (1971)|1971 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਲੜਾਈ]] ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਯਾਦਗਾਰ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਨੇ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ<ref name="ferozepur.nic.in" /><ref>{{cite web |title=ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ |url=https://vaisakhi.co.in/%e0%a8%b6%e0%a8%b9%e0%a9%80%e0%a8%a6-%e0%a8%ad%e0%a8%97%e0%a8%a4-%e0%a8%b8%e0%a8%bf%e0%a9%b0%e0%a8%98/ |url-status=dead |accessdate=26 ਸਤੰਬਰ 2023 |publisher=Vaisakhi Publisher, Punjab, India |archive-date=2023-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230926033533/https://vaisakhi.co.in/%E0%A8%B6%E0%A8%B9%E0%A9%80%E0%A8%A6-%E0%A8%AD%E0%A8%97%E0%A8%A4-%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98/ }}</ref> ਪਰ 1973 ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।<ref name="tribuneindia.com">{{cite news |title=Shaheedon ki dharti |date=3 July 1999 |work=The Tribune |location=India |url=http://www.tribuneindia.com/1999/99jul03/saturday/regional.htm#3 |accessdate=11 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150708/http://www.tribuneindia.com/1999/99jul03/saturday/regional.htm|archivedate=1 October 2015}}</ref> * ''ਸ਼ਹੀਦੀ ਮੇਲਾ'' 23 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਸਾਲਾਨਾ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦ ਸਮਾਰਕ ਵਿਖੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।<ref>{{cite web |url=http://punjabrevenue.nic.in/gazfzpr5.htm |title=Dress and Ornaments |accessdate=21 October 2011|work=Gazetteer of India, Punjab, Firozpur (First Edition) |year=1983 |publisher=Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150557/http://punjabrevenue.nic.in/gazfzpr5.htm|archivedate=1 October 2015}}</ref> ਇਹ ਦਿਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{cite news |first=Chander |last=Parkash |title=National Monument Status Eludes Building |date=23 March 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm#9 |work=The Tribune |location=India |accessdate=29 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150359/http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm|archivedate=1 October 2015}}</ref> * ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ ਵਿਖੇ 50 ਵੀਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਮੌਕੇ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ, ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਲਥਪਥ ਰੇਤ, ਅਤੇ ਖ਼ੂਨ ਦਾ ਰੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਅਖਬਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਖ ਨੂੰ ਲਪੇਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name=museum>{{cite news |first=Sarbjit |last=Dhaliwal |author2=Amarjit Thind |title=Policemen make a beeline for museum |date=23 March 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm#2 |work=The Tribune |location=India |accessdate=29 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150359/http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm|archivedate=1 October 2015}}</ref> ਪਹਿਲੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਪੰਨਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੁਝ ਨੋਟਸ ਭੇਜੇ ਸਨ,<ref name=museum /> ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸਤਖਤ ਵਾਲੀ ''[[ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ]]'' ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ, ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਿੱਜੀ ਵਸਤਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।<ref>{{cite web |url=http://punjabrevenue.nic.in/gaz_jdr13.htm |title=Chapter XIV (f) |accessdate=21 October 2011 |work=Gazetteer Jalandhar |publisher=Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150255/http://punjabrevenue.nic.in/gaz_jdr13.htm|archivedate=1 October 2015}}</ref><ref>{{cite web |url=http://punjabrevenue.nic.in/Chapter%2015.htm |title=Chapter XV |accessdate=21 October 2011 |work=Gazetteer Nawanshahr|publisher=Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150114/http://punjabrevenue.nic.in/Chapter%2015.htm|archivedate=1 October 2015}}</ref> * ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 2009 ਵਿੱਚ ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ {{INR}}168 ਮਿਲੀਅਨ ($ 2.3 ਮਿਲੀਅਨ) ਦੀ ਲਾਗਤ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ।<ref>{{cite news|url=http://www.thaindian.com/newsportal/uncategorized/bhagat-singh-memorial-in-native-village-gets-go-ahead_100149026.html|title=Bhagat Singh memorial in native village gets go ahead|date=30 January 2009|publisher=[[Indo-Asian News Service]]|accessdate=22 March 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150011/http://www.thaindian.com/newsportal/uncategorized/bhagat-singh-memorial-in-native-village-gets-go-ahead_100149026.html|archivedate=1 October 2015}}</ref> * ਭਾਰਤ ਦੀ [[ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ]] ਨੇ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਜ਼ਮਾਇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਦਾਲਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਥਲਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਲਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਜਾਇਬਘਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲੀ ਸੰਗਠਿਤ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ 28 ਸਤੰਬਰ 2007 ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਉਤਸਵ ਮੌਕੇ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name=supremecourt /><ref name=rare /> ===ਆਧੁਨਿਕ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ=== [[ਤਸਵੀਰ:Statues of Bhagat Singh, Rajguru and Sukhdev.jpg|thumb|210px|ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਨੇੜੇ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਹੱਦ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ]] ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਅਜੇ ਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।<ref>{{cite news |first=Sharmila |last=Ravinder |title=Bhagat Singh, the eternal youth icon |date=13 October 2011 |url=http://blogs.timesofindia.indiatimes.com/tiger-trail/entry/bhagath-singh-the-eternal-youth-icon |work=The Times of India |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145727/http://blogs.timesofindia.indiatimes.com/tiger-trail/bhagath-singh-the-eternal-youth-icon/|archivedate=1 October 2015}}</ref><ref>{{cite news |first=Amit |last=Sharma |title=Bhagat Singh: Hero then, hero now |date=28 September 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm#6 |work=The Tribune |location=India |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145505/http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm|archivedate=1 October 2015}}</ref><ref>{{cite news |first=Amit |last=Sharma |title=We salute the great martyr Bhagat Singh |date=28 September 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm#8 |work=The Tribune |location=India |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145505/http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm|archivedate=1 October 2015}}</ref> ਉਸਨੂੰ ਬੋਸ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 2008 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ''ਇੰਡੀਆ ਟੂਡੇ'' ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸਰਵੇਖਣ ਵਿੱਚ "ਮਹਾਨ ਭਾਰਤੀ" ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{cite news |first=S. |last=Prasannarajan |title=60 greatest Indians |date=11 April 2008 |url=http://indiatoday.intoday.in/story/60+greatest+Indians/1/6964.html |work=[[India Today]] |accessdate=7 December 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001152706/http://indiatoday.intoday.in/story/60%2Bgreatest%2BIndians/1/6964.html |archivedate=1 October 2015 |deadurl=yes }}</ref> ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਦੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ''ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸੰਸਥਾਨ'' ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।<ref>{{cite news |title=In memory of Bhagat Singh |date=1 January 2007 |url=http://www.tribuneindia.com/2007/20070101/region.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=28 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145058/http://www.tribuneindia.com/2007/20070101/region.htm|archivedate=1 October 2015}}</ref> ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਸਦ ਨੇ 23 ਮਾਰਚ 2001<ref>{{cite web |url=http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/192/23032001.pdf |title=Tributes to Martyrs Bhagat Singh, Raj Guru and Sukhdev |accessdate=3 December 2011 |date=23 March 2001 |format=PDF |publisher=[[Rajya Sabha]], [[Parliament of India]] |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120426015706/http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/192/23032001.pdf |archivedate=26 April 2012 }}</ref> ਅਤੇ 2005<ref>{{cite web |url=http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/204/23032005.pdf |title=Tributes to Martyrs Bhagat Singh, Raj Guru and Sukhdev |accessdate=3 December 2011 |date=23 March 2005 |format=PDF |publisher=[[Rajya Sabha]], [[Parliament of India]] |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120426015242/http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/204/23032005.pdf |archivedate=26 April 2012 }}</ref> ਨੂੰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੌਨ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੱਤੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ, [[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਆਫ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੀ ਮੰਗ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚਲੇ ਸ਼ਦਮਾਨ ਚੌਂਕ, ਜਿੱਥੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਚੌਂਕ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।<ref>{{ cite news |title=Bhagat Singh: ‘Plan to rename chowk not dropped, just on hold’| date= 18 December 2012|url=http://tribune.com.pk/story/480973/bhagat-singh-plan-to-rename-chowk-not-dropped-just-on-hold/ |newspaper=The Express Tribune |accessdate=26 December 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001144830/http://tribune.com.pk/story/480973/bhagat-singh-plan-to-rename-chowk-not-dropped-just-on-hold/|archivedate=1 October 2015}}</ref><ref>{{cite news |title=It's now Bhagat Singh Chowk in Lahore |date=30 September 2012 |url=http://www.thehindu.com/news/international/its-now-bhagat-singh-chowk-in-lahore/article3951829.ece?homepage=true |work=[[The Hindu]] |accessdate=2 October 2012 |location=Chennai, India |first=Anita |last=Joshua|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001144058/http://www.thehindu.com/news/international/its-now-bhagat-singh-chowk-in-lahore/article3951829.ece?homepage=true|archivedate=1 October 2015}}</ref> 6 ਸਤੰਬਰ 2015 ਨੂੰ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਪਟੀਸ਼ਨ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਚੌਕ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਚੌਂਕ ਨਾਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।<ref name="BSMFP">{{cite news |title=Plea to prove Bhagat's innocence: Pak-based body wants speedy hearing |url=http://www.hindustantimes.com/jalandhar/plea-to-prove-bhagat-singh-s-innocence-pak-based-body-wants-speedy-hearing-of-case/article1-1387844.aspx |date=6 September 2015 |work=Hindustan Times |accessdate=8 September 2015 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6bOhkydCu?url=http://www.hindustantimes.com/jalandhar/plea-to-prove-bhagat-singh-s-innocence-pak-based-body-wants-speedy-hearing-of-case/article1-1387844.aspx |archivedate=8 September 2015 |deadurl=yes }}</ref> ==== ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ==== ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਕਈ ਫਿਲਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ''ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਾਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' (1954) ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਅਬੀਦ ਨੇ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ''ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' (1963) ਵਿੱਚ [[ਸ਼ੰਮੀ ਕਪੂਰ]] ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ। ''ਸ਼ਹੀਦ'' (1965) ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ]] ਨੇ ਅਤੇ ''ਅਮਰ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' (1974) ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੋਮ ਦੱਤ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਤਿੰਨ ਫਿਲਮਾਂ 2002 ਵਿੱਚ ''ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ'', ''23 ਮਾਰਚ 1931: ਸ਼ਹੀਦ'' ਅਤੇ ''ਦੀ ਲੈਜੇਡ ਆਫ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ [[ਸੋਨੂੰ ਸੂਦ]], [[ਬੌਬੀ ਦਿਓਲ]] ਅਤੇ [[ਅਜੇ ਦੇਵਗਨ]] ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ।<ref>{{cite web|url=https://www.indiatoday.in/movies/celebrities/story/dara-singhs-best-bollywood-moments-shaheed-bhagat-singh-109052-2012-07-12|title=Dara Singh's best Bollywood moments: Amar Shaheed Bhagat Singh|date=12 July 2012|accessdate=1 July 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.freepressjournal.in/featured-blog/bhagat-singh-death-anniversary-7-movies-based-on-the-life-of-bhagat-singh/1241877|title=Bhagat Singh death anniversary: 7 movies based on the life of Bhagat Singh|accessdate=22 March 2018}}</ref> ਸਿਧਾਰਥ ਨੇ ਫਿਲਮ ''[[ਰੰਗ ਦੇ ਬਸੰਤੀ]]'' (2006), ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਕਰਦੀ ਫਿਲਮ, ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।<ref>{{cite news|first=Rajiv |last=Vijayakar |title=Pictures of Patriotism |date=19 March 2010 |publisher=[[Screen (magazine)|Screen]] |url=http://www.screenindia.com/news/pictures-of-patriotism/592527/ |accessdate=29 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100809025848/http://www.screenindia.com/news/pictures-of-patriotism/592527/ |archivedate=9 August 2010 }}</ref> [[ਗੁਰਦਾਸ ਮਾਨ]] ਨੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ''ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ'' ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਕਰਮ ਰਾਜਪਾਲ ਨੇ ਸਟਾਰ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਲੜੀ ''ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ'', ਜੋ ਕਿ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ, ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।<ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/ive-been-wanting-to-play-bhagat-singh-karam-rajpal/articleshow/64115143.cms|title=I've been wanting to play Bhagat Singh: Karam Rajpal|accessdate=27 May 2018}}</ref> 2008 ਵਿਚ, ''[[ਨਹਿਰੂ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਐਂਡ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ]]'' ਅਤੇ ''[[ਅਨਹਦ (ਐਨਜੀਓ)|ਅਨਹਦ]]'', ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ 40-ਮਿੰਟ ਦੀ ਇੱਕ ਡੌਕੂਮੈਂਟਰੀ ਫ਼ਿਲਮ ''ਇਨਕਲਾਬ'' ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ [[ਗੌਹਰ ਰਜ਼ਾ]] ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ।<ref>{{cite news |title=New film tells 'real' Bhagat Singh story |date=13 July 2008 |work=Hindustan Times |url=http://www.hindustantimes.com/News-Feed/cinema/New-film-tells-real-Bhagat-Singh-story/Article1-323749.aspx |accessdate=29 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aoL36hh?url=http://www.hindustantimes.com/News-Feed/cinema/New-film-tells-real-Bhagat-Singh-story/Article1-323749.aspx |archivedate=1 April 2012 }}</ref><ref>{{cite news |title=Documentary on Bhagat Singh |date=8 July 2008 |url=http://www.hindu.com/2008/07/08/stories/2008070853690400.htm |work=The Hindu |accessdate=28 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aoGmFaz?url=http://www.hindu.com/2008/07/08/stories/2008070853690400.htm |archivedate=1 April 2012 }}</ref> ====ਥੀਏਟਰ==== ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਈ ਭੀੜ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਾਟਕਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਰਹੇ ਹਨ।<ref>{{cite news |first=Chaman |last=Lal |title=Partitions within |date=26 January 2012 |url=http://www.thehindu.com/arts/theatre/article2834265.ece |work=The Hindu |accessdate=30 January 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aoBEUJC?url=http://www.thehindu.com/arts/theatre/article2834265.ece |archivedate=1 April 2012 }}</ref><ref>{{cite news |first=Shreya |last=Ray |title=The lost son of Lahore |date=20 January 2012 |url=http://www.livemint.com/2012/01/20195956/The-lost-son-of-Lahore.html?h=B |work=[[Live Mint]] |accessdate=30 January 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66ao4hUQ4?url=http://www.livemint.com/2012/01/20195956/The-lost-son-of-Lahore.html?h=B |archivedate=1 April 2012 }}</ref><ref>{{cite news |title=Sanawar students dramatise Bhagat Singh's life |date=n.d. |url=http://www.dayandnightnews.com/2012/01/sanawar-students-dramatise-bhagat-singhs-life/ |work=Day and Night News |accessdate=30 January 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66anxTWhA?url=http://www.dayandnightnews.com/2012/01/sanawar-students-dramatise-bhagat-singhs-life/ |archivedate=1 April 2012 }}</ref> ====ਗਾਣੇ==== [[ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ]] ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ, ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਗਾਣੇ, "ਸਰਫਰੋਸ਼ੀ ਕੀ ਤਮੰਨਾ" ਅਤੇ "ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਦੇ ਬੇਸੰਤ ਚੋਲਾ" ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਈ ਸੰਬੰਧਿਤ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।<ref>{{cite news |first=Yogendra |last=Bali |title=The role of poets in freedom struggle |date=August 2000 |publisher=[[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] |url=http://pib.nic.in/feature/feyr2000/faug2000/f070820002.html |work=Press Information Bureau |accessdate=4 December 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66anqlzCn?url=http://pib.nic.in/feature/feyr2000/faug2000/f070820002.html |archivedate=1 April 2012 }}</ref><ref name="films">{{cite news |title=A non-stop show&nbsp;... |date=3 June 2002 |url=http://www.hindu.com/thehindu/mp/2002/06/03/stories/2002060300500100.htm |work=The Hindu |accessdate=28 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aovff0n?url=http://www.hindu.com/thehindu/mp/2002/06/03/stories/2002060300500100.htm |archivedate=1 April 2012 }}</ref> ====ਹੋਰ==== 1968 ਵਿਚ, ਭਾਰਤ ਨੇ ਸਿੰਘ ਦੇ 61 ਵੇਂ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।<ref>{{cite web |url=http://www.indianpost.com/viewstamp.php/Alpha/B/BHAGAT%20SINGH%20AND%20FOLLOWERS |title=Bhagat Singh and followers |accessdate=20 November 2011 |work=Indian Post |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66anegLfh?url=http://www.indianpost.com/viewstamp.php/Alpha/B/BHAGAT%20SINGH%20AND%20FOLLOWERS |archivedate=1 April 2012 }}</ref> 2012 ਵਿੱਚ ਸਰਕੂਲੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ₹ 5 ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਵੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{cite web|title=Issue of coins to commemorate the occasion of "Shahid Bhagat Singh Birth Centenary"|url=https://www.rbi.org.in/commonman/English/Scripts/PressReleases.aspx?Id=1155|website=rbi.org.in|publisher=Reserve Bank of India|accessdate=1 October 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001143633/https://www.rbi.org.in/commonman/English/Scripts/PressReleases.aspx?Id=1155|archivedate=1 October 2015}}</ref> == ਨੋਟਸ == {{Notelist}} == ਹਵਾਲੇ == {{reflist|2}} ==ਕੰਮ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਅਤੇ ਬਿਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ== * {{citation |last1=Bakshi |first1=S.R. |last2=Gajrani |first2=S. |last3=Singh |first3=Hari |title=Early Aryans to Swaraj |volume=10: Modern India |publisher=Sarup & Sons |location=New Delhi |year=2005 |url=https://books.google.com/books?id=7fXK3DiuJ5oC |isbn=978-8176255370}} * {{citation|last=Gaur|first=I.D.|title=Martyr as Bridegroom|url=https://books.google.com/books?id=PC4C3KcgCv0C|date=1 July 2008|publisher=Anthem Press|isbn=978-1-84331-348-9}} *{{citation|last=Grewal|first=J.S.|title=The Sikhs of the Punjab|url=https://books.google.com/books?id=2_nryFANsoYC|year=1998|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-63764-0}} * {{citation |last=Gupta|first=Amit Kumar |title=Defying Death: Nationalist Revolutionism in India, 1897–1938 |journal=Social Scientist |volume=25 |issue=9/10 |date=September–October 1997 |pages=3–27 |jstor=3517678}} {{subscription required}} *{{citation|last=Moffat|first=Chris|editor1=Kama Maclean |editor2= J. David Elam |title=Revolutionary Lives in South Asia: Acts and Afterlives of Anticolonial Political Action|chapter-url=https://books.google.com/books?id=TnSFCwAAQBAJ&pg=PA73|year=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-63712-7|pages=73–89|chapter=Experiments in political truth}} * {{citation |title=Bhagat Singh as 'Satyagrahi': The Limits to Non-violence in Late Colonial India |journal=[[Modern Asian Studies]] |date=May 2009 |first=Neeti |last=Nair |volume=43 |issue=3 |pages=649–681 |jstor=20488099 |doi=10.1017/S0026749X08003491 |subscription=yes}} * {{citation |last=Nayar |first=Kuldip |authorlink=Kuldip Nayar |year=2000 |url=https://books.google.com/books?id=bG9lA6CrgQgC |title=The Martyr Bhagat Singh: Experiments in Revolution |publisher=Har-Anand Publications |isbn=978-81-241-0700-3}} * {{citation |last=Rana |first=Bhawan Singh |year=2005a |url=https://books.google.com/books?id=PEwJQ6_eTEUC |title=Bhagat Singh |publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd. |isbn=978-81-288-0827-2}} * {{citation |last=Rana |first=Bhawan Singh |year=2005b |url=https://books.google.com/books?id=sudu7qABntcC |title=Chandra Shekhar Azad (An Immortal Revolutionary of India) |publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd. |isbn=978-81-288-0816-6}} * {{citation |display-editors=3 |editor4-last=Singh |editor4-first=Babar |editor3-last=Singh |editor3-first=Bhagat |editor2-last=Yadav |editor2-first=Kripal Chandra |editor1-last=Sanyal |editor1-first=Jatinder Nath |url=https://books.google.com/books?id=B7zHp7ryy_cC |title=Bhagat Singh: a biography |publisher=Pinnacle Technology |isbn=978-81-7871-059-4 |year=2006 |origyear=1931 }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{dubious|date=April 2015}} * {{citation |last2=Hooja |first2=Bhupendra |last1=Singh |first1=Bhagat |url=https://books.google.com/books?id=OAq4N60oopEC |title=The Jail Notebook and Other Writings |publisher=LeftWord Books |year=2007 |isbn=978-81-87496-72-4}} * {{citation |title=Review article |journal=Journal of Punjab Studies |date=Fall 2007 |first=Pritam |last=Singh |volume=14 |issue=2 |pages=297–326|accessdate=8 October 2013|url=http://www.global.ucsb.edu/punjab/journal_14_2/review_article.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001140644/http://www.global.ucsb.edu/punjab/journal_14_2/review_article.pdf|archivedate=1 October 2015}} *{{citation|last=Tickell|first=Alex|title=Terrorism, Insurgency and Indian-English Literature, 1830–1947|url=https://books.google.com/books?id=wJhD6My4tR0C|year=2013|publisher=Routledge|isbn=978-1-136-61840-6}} * {{Cite book |last=Datta |first=Vishwanath |year=2008 |title=Gandhi and Bhagat Singh |url=https://books.google.com/books?id=wvHNPQAACAAJ |publisher=Rupa & Co. |isbn=978-81-291-1367-2 }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * {{Cite book|last2=Singh|first2=Bhagat|last1=Habib|first1=Irfan S.|authorlink1=Irfan Habib|url=https://books.google.com/books?id=JoIMAQAAMAAJ|year=2007|title=To make the deaf hear: ideology and programme of Bhagat Singh and his comrades|publisher=Three Essays Collective |isbn=978-81-88789-56-6}} *{{cite book|last1=MacLean|first1=Kama|title=A revolutionary history of interwar India : violence, image, voice and text|url=https://archive.org/details/revolutionaryhis0000macl|date=2015|publisher=OUP|location=New York|isbn=978-0190217150}} * {{cite book |title=Changing Homelands |first=Neeti |last=Nair |publisher=Harvard University Press |year=2011 |isbn=978-0-674-05779-1 |url=https://books.google.com/books?id=o-NoCp9Lc24C}} * {{cite book |last=Noorani |first=Abdul Gafoor Abdul Majeed |title=The Trial of Bhagat Singh: Politics of Justice |publisher=Oxford University Press |year=2001 |origyear=1996 |isbn=978-0-19-579667-4}} *{{cite book|last1=Sharma|first1=Shalini|title=Radical Politics in Colonial Punjab: Governance and Sedition|date=2010|publisher=Routledge|location=London|isbn=978-0415456883}} * {{cite book |last2=Singh |first2=Trilochan |last1=Singh |first1=Randhir |authorlink1=Randhir Singh (Sikh) |title=Autobiography of Bhai Sahib Randhir Singh: freedom fighter, reformer, theologian, saint and hero of Lahore conspiracy case, first prisoner of Gurdwara reform movement |publisher=Bhai Sahib Randhir Singh Trust |year=1993}} *{{cite book|last1=Waraich|first1=Malwinder Jit Singh|title=Bhagat Singh: The Eternal Rebel|date=2007|publisher=Publications Division|location=Delhi|isbn=978-8123014814}} * {{cite book |last2=Sidhu |first2=Gurdev Dingh |last1=Waraich |first1=Malwinder Jit Singh |title=The hanging of Bhagat Singh : complete judgement and other documents |publisher=Unistar |location=Chandigarh |year=2005}} ==ਬਾਹਰਲੇ ਲਿੰਕ== {{Sister project links|d=Q377808|c=category:Bhagat Singh|s=ਲੇਖਕ:ਭਗਤ ਸਿੰਘ|n=no|b=no|wikt=no|v=no|voy=no|m=no|mw=no|species=no}} * [http://www.shahidbhagatsingh.org/ Bhagat Singh biography, and letters written by Bhagat Singh] * [http://www.outlookindia.com/article.aspx?208908 His Violence Wasn't Just About Killing], ''[[Outlook (Indian magazine)|Outlook]]'' * [http://www.tribuneindia.com/2011/20110508/edit.htm#1 The indomitable courage and sacrifice of Bhagat Singh and his comrades will continue to inspire people], ''[[Tribune India|The Tribune]]'' * [https://www.thequint.com/news/world/pakistans-bhagat-singh-tracing-the-martyrs-footsteps-in-lahore Tracing the Martyr's Footsteps in Lahore], ''[[The Quint]]'' {{Indian independence movement}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1907]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1931]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ) ਦੇ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮੀਏ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੌਮੀ ਇਨਕਲਾਬੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਨਾਸਤਿਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਆਗੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰੇ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ]] 3aq97n8ejuer6380rf4yu5in552bvrl 10 5726 811442 87651 2025-06-22T15:33:03Z EmausBot 2312 Fixing double redirect from [[ਫਰਮਾ:ਦੇਸ਼ ਸਮੱਗਰੀ ਪੋਲੈਂਡ]] to [[ਫਰਮਾ:Country data Poland]] 811442 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਫਰਮਾ:Country data Poland]] kxr7ulf7hihw1lwwzpdzkurt9x2nkwv 10 5727 811441 87652 2025-06-22T15:32:53Z EmausBot 2312 Fixing double redirect from [[ਫਰਮਾ:ਦੇਸ਼ ਸਮੱਗਰੀ ਪੋਲੈਂਡ]] to [[ਫਰਮਾ:Country data Poland]] 811441 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਫਰਮਾ:Country data Poland]] kxr7ulf7hihw1lwwzpdzkurt9x2nkwv 10 14993 811443 87358 2025-06-22T15:33:13Z EmausBot 2312 Fixing double redirect from [[ਫਰਮਾ:ਦੇਸ਼ ਸਮੱਗਰੀ ਪੋਲੈਂਡ]] to [[ਫਰਮਾ:Country data Poland]] 811443 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਫਰਮਾ:Country data Poland]] kxr7ulf7hihw1lwwzpdzkurt9x2nkwv 0 16834 811465 771536 2025-06-23T05:58:46Z 210.56.116.158 811465 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ | image = Dhani Ram Chatrik.jpg | birth_date = {{Birth date|df=yes|1876|10|4}} | birth_place = ਪੱਸੀਆਂਵਾਲਾ, ਜ਼ਿਲਾ [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ, (ਹੁਣ[[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) | death_date = {{Death date and age|df=yes|1954|12|18|1876|10|4}} | language = ਪੰਜਾਬੀ | nationality = ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ | education = [[ਲੋਪੋਕੇ]], ਇਸਲਾਮੀਆ ਸਕੂਲ, [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] | caption =ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦਾ ਪੋਰਟਰੇਟ }} {{ਗਿਆਨਸੰਦੂਕ ਲੇਖਕ | ਨਾਮ = ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ | ਤਸਵੀਰ = Dhani Ram Chatrik.jpg | ਤਸਵੀਰ_ਅਕਾਰ = 220px | ਤਸਵੀਰ_ਸਿਰਲੇਖ = | ਉਪਨਾਮ = | ਜਨਮ_ਤਾਰੀਖ = 4 ਅਕਤੂਬਰ 1876 | ਜਨਮ_ਥਾਂ = | ਮੌਤ_ਤਾਰੀਖ = 18 ਦਸੰਬਰ 1954 (ਉਮਰ 78 ਸਾਲ) | ਮੌਤ_ਥਾਂ = | ਕਾਰਜ_ਖੇਤਰ = [[ਕਵੀ]] | ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ = ਭਾਰਤੀ | ਭਾਸ਼ਾ =ਪੰਜਾਬੀ | ਕਾਲ = 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਧ | ਵਿਧਾ = [[ਕਵਿਤਾ]] | ਵਿਸ਼ਾ = ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ | ਲਹਿਰ = ਪੰਜਾਬੀਅਤ | ਮੁੱਖ_ਰਚਨਾ= |ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ = |ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ = | ਦਸਤਖਤ = | ਜਾਲ_ਪੰਨਾ = | ਟੀਕਾ-ਟਿੱਪਣੀ = | ਮੁੱਖ_ਕੰਮ = }} '''ਲਾਲਾ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ''' (4 ਅਕਤੂਬਰ 1876– 18 ਦਸੰਬਰ 1954)<ref>http://www.evi.com/q/biography_of_dhani_ram_chatrik</ref> ਆਧੁਨਿਕ [[ਪੰਜਾਬੀ]] [[ਕਵਿਤਾ]] ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚਕਾਰ ਕੜੀ ਹਨ। [[ਗੁਰਮੁਖੀ]] ਲਿਪੀ ਲਈ ਟਾਈਪ ਸੈੱਟ ਨੂੰ ਮਿਆਰੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>http://lamptoburn.blogspot.in/2011/03/lala-dhani-ram-chatrik.html</ref> ਉਹ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਵਿਦਵਾਨ‌ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਸੇਵਾ ਦੇ ਬਦਲੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ 75ਵੀਂ ਬਰਸੀ ਉੱਤੇ [[ਅਭਿਨੰਦਨ ਗਰੰਥ]] ਸਮਰਪਤ ਕਰਕੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।aua de pita da name pohu lal he ==ਜੀਵਨ== ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦਾ ਜਨਮ ਕਿੱਸਾਕਾਰ [[ਇਮਾਮਬਖ਼ਸ਼]] ਦੇ ਪਿੰਡ ਪੱਸੀਆਂਵਾਲਾ, ਜ਼ਿਲਾ [[ਸਿਆਲਕੋਟ]] ([[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਵਿੱਚ 4 ਅਕਤੂਬਰ, 1876 ਨੂੰ ਲਾਲਾ ਪੋਹਲੂ ਮੱਲ ਅਰੋੜਾ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ।<ref>{{Cite web|url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%A7%E0%A8%A8%E0%A9%80%20%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%AE%20%E0%A8%9A%E0%A8%BE%E0%A8%A4%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%95|title=ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ|website=punjabipedia.org|access-date=2021-05-12}}</ref> ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਜੇ ਬਾਲ ਉਮਰ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਰੋਜੀ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ [[ਲੋਪੋਕੇ]], [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਜ਼ਿਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਆਰਥਿਕ ਤੰਗੀਆਂ ਕਾਰਨ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਹੋਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਅਤੇ ਵਸੀਕਾ ਨਵੀਸੀ ਸਿੱਖਣੀ ਪੈ ਗਈ। ਪਰ ਚੰਗੀ ਕਿਸਮਤ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 17 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ 'ਵਜ਼ੀਰ ਹਿੰਦ ਪ੍ਰੈੱਸ' ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਇਥੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਦੀ ਚੇਟਕ ਲੱਗੀ।<ref>[http://sahitchintan.airinsoft.in/article_details.aspx?id=54 ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਚਿਤੇਰਾ : ਲਾਲਾ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ-- ਪ੍ਰੋ. ਕੰਵਲਜੀਤ ਕੌਰ]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ,ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀ ਮੁਢਲੀ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਤੇ ਖਾਲਸਾ ਯੰਗਮੈਨ ਨਾਮਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵਿੱਚ ਛਪਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ। ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ' ਹਰਧਨੀ ' ਉਪ ਨਾਮ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਫੇਰ ' ਚਾਤ੍ਰਿਕ ' ਤਖ਼ਲਸ ਰੱਖ ਲਿਆ। 1924 ਵਿੱਚ ਓਹਨਾ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰੇੱਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1926 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਾ ਬਣੀ ਤਾਂ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਜੀ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਭਾ ਵਿੱਚ [[ਸ. ਚਰਨ ਸਿੰਘ]], [[ਮੌਲਾ ਬਖਸ਼ ਕੁਸ਼ਤਾ]], [[ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦਰਦ]], [[ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ]], [[ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਮੁਸਾਫਿਰ]], [[ਵਿਧਾਤਾ ਸਿੰਘ ਤੀਰ]], [[ਲਾਲਾ ਕਿਰਪਾ ਸਾਗਰ]], [[ਫਜ਼ਲਦੀਨ]] ਅਤੇ [[ਉਸਤਾਦ ਹਮਦਮ]] ਵਰਗੇ ਉੱਘੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ।<ref>[http://archive.jagbani.com/news/jagbani_155593/ਲਾਲਾ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ, ਜੱਗਬਾਣੀ 18 ਦਸੰਬਰ 2012 ]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ==ਰਚਨਾਵਾਂ== # ''ਭਰਥਰ ਹਰੀ'' (1905) # ''ਨਲ ਦਮਯੰਤੀ'' (1906) # ''ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਟੋਕਰੀ'' (1904) # ''ਧਰਮਵੀਰ'' (1908) # ''ਚੰਦਨਵਾੜੀ'' (1931)<ref>http://jsks.biz/chandanvari-dhani-ram-chatrik</ref> # ''ਕੇਸਰ ਕਿਆਰੀ'' (1940)<ref>http://www.punjabi-kavita.com/Dhani-Ram-Chatrik.php</ref> # ''ਨਵਾਂ ਜਹਾਨ'' (1995 )<ref>{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%A8%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%9C%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%A8.pdf|title=ਨਵਾਂ ਜਹਾਨ|last=ਚਾਤ੍ਰਿਕ|first=ਧਨੀ ਰਾਮ|date=1945|website=https://pa.wikisource.org/|publisher=ਲਾਹੌਰ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ|access-date=}}</ref> # ''ਸੂਫ਼ੀਖ਼ਾਨਾ'' (1950)<ref>{{Cite web|url=https://www.jsks.biz/|title=Soofi Khana - Book By Dhani Ram Chatrik|website=www.jsks.biz|language=en|access-date=2022-06-29}}</ref> # ''ਨੂਰਜਹਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬੇਗਮ'' (1953) ==ਸਾਹਿਤਕ ਜਾਣਕਾਰੀ== ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅੰਤਮ ਰਚਨਾ 1954 ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ]] [[ਲਿਪੀ]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਬਾਕੀ ਸਾਰੀਆਂ [[ਗੁਰਮੁਖੀ]] ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਮੁਹਾਵਰੇਦਾਰ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅੱਡਰੀ ਪਛਾਣ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅਰੰਭਕ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਤਾਂ ਆਤਮਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਛਾਪ ਸੀ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰੁਝਾਨ [[ਯਥਾਰਥਵਾਦ]] ਦੇ ਵੱਲ ਹੋਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਤੰਦਾਂ ਉਘੜਵੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਫ਼ੀਵਾਦ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਧਾਰਮਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸੈਕੂਲਰ ਸਾਂਤੀ ਦੇ ਹਾਮੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਲਕੇ ਫੁਲਕੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਵੀ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਲੱਜਾ ਅਤੇ ਲੱਜਾ ਦੇ ਬੰਧਨ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਅਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉੱਨਤ ਅਤੇ ਅਵੁਨਤ ਪੱਖ ਸੂਫੀਖਾਨਾ ਵਿੱਚ ਭਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਚਿਤਰਿਤ ਹੋਏ ਹਨ। ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਦੀ ਅਤੇ ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਬਹੁਵਿਧਤਾ (ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਬੈਂਤ]], [[ਦੋਹਰਾ]], [[ਕੋਰੜਾ]]) ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਵਿਗਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ। ਉਹ ਲੋਕਮੁਖੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਸਨ। ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਸ਼ੈਲੀ ਉਹਨਾਂ ਕਿਸਾਨੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇ ਹੇਠਲੇ ਕਾਵਿ-ਟੁਕੜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਭਲੀਭਾਂਤ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ:<blockquote>ਸਾਉਣ ਮਾਂਹ, ਝੜੀਆਂ ਗਰਮੀ ਝਾੜ ਸੁੱਟੀ, ਧਰਤੀ ਪੁੰਗਰੀ, ਟਹਿਕੀਆਂ ਡਾਲੀਆਂ ਨੇ, ਰਾਹ ਰੋਕ ਲਏ ਛੱਪੜਾਂ ਟੋਭਿਆਂ ਨੇ, ਨਦੀਆਂ ਨਾਲਿਆਂ ਜੂਹਾਂ ਹੰਘਾਲੀਆਂ ਨੇ, ਧਾਈਂ ਉੱਸਰੇ, ਨਿੱਸਰੀ ਚਰ੍ਹੀ ਮੱਕੀ, ਤੇ ਕਪਾਹੀਂ ਨਾ ਜਾਣ ਸੰਭਾਲੀਆਂ ਨੇ, ਜੰਮੂ ਰਸੇ, ਅਨਾਰ ਵਿਚ ਆਈ ਸ਼ੀਰੀ, ਚੜ੍ਹੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਗਿਠ ਗਿਠ ਲਾਲੀਆਂ ਨੇ, ਤਿੜ੍ਹਾਂ ਤਿੜਕੀਆਂ, ਪੱਠਿਆਂ ਲਹਿਰ ਲਾਈ, ਡੰਗਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਪਾਲੀਆਂ ਨੇ, ਵੱਟਾਂ ਬੱਧੀਆਂ, ਜੋਤਰੇ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ, ਛਾਵੇਂ ਮੰਜੀਆਂ ਡਾਹੀਆਂ ਹਾਲੀਆਂ ਨੇ ।</blockquote>ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਹੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਹਰੇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੱਚੇ ਦੀ ਜੁਬਾਨ ਉੱਤੇ ਹੈ:-<blockquote>ਤੂੜੀ ਤੰਦ ਸਾਂਭ ਹਾੜੀ ਵੇਚ ਵੱਟ ਕੇ, ਲੰਬੜਾਂ ਤੇ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਕੱਟ ਕੇ, ਮੀਹਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਤੇ ਸਿਆੜ ਕੱਢ ਕੇ, ਮਾਲ ਧੰਦਾ ਸਾਂਭਣੇ ਨੂੰ ਚੂਹੜਾ ਛੱਡ ਕੇ, ਪੱਗ ਝੱਗਾ ਚਾਦਰਾ ਨਵਾਂ ਸਵਾਇ ਕੇ, ਸੰਮਾਂ ਵਾਲੀ ਡਾਂਗ ਉੱਤੇ ਤੇਲ ਲਾਇ ਕੇ, ਕੱਛੇ ਮਾਰ ਵੰਝਲੀ ਅਨੰਦ ਛਾ ਗਿਆ, ਮਾਰਦਾ ਦਮਾਮੇ ਜੱਟ ਮੇਲੇ ਆ ਗਿਆ,<ref>{{Cite web |url=http://www.punjabiportal.com/forum/dhani-ram-chatrik-t1282.html |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2013-07-28 |archive-date=2012-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120819035939/http://www.punjabiportal.com/forum/dhani-ram-chatrik-t1282.html |dead-url=yes }}</ref> == ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ == * [https://www.punjabi-kavita.com/DhaniRamChatrik.php ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਉੱਤੇ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ] ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਹਿਤਕਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1876]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1954]] pkcyju0yxbs11adzy3hgsokkpmp2baf 0 17636 811470 807863 2025-06-23T10:18:20Z 2409:40D4:3100:7A8F:8000:0:0:0 /* List of Prime Minister Mughal */ 811470 wikitext text/x-wiki [[ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ (ਭਾਰਤ)|ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ]] ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ|ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ]] ਸੰਵਿਧਾਨਕ, ਨਾਮਾਤਰ, ਅਤੇ ਰਸਮੀ ਰਾਜ ਦਾ ਮੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਭਿਆਸ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਸਦਨ, ਲੋਕ ਸਭਾ, ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਿਧਾਨਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਬਹੁਮਤ ਨਾਲ ਪਾਰਟੀ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਨੇਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੈਬਨਿਟ ਹਰ ਸਮੇਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਲੋਕ ਸਭਾ ਜਾਂ ਸੰਸਦ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਸਦਨ ਰਾਜ ਸਭਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਤਰਜੀਹ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਤੀਜੇ ਨੰਬਰ 'ਤੇ ਹਨ। {{multiple image | perrow = 3 | total_width = 300 | image_gap = | caption_align = center | align = right | image1 = Jawaharlal Nehru, 1947.jpg | link1 = ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ | image2 = Indira Gandhi 1966 (cropped).jpg | link2 = ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ | image3 = Morarji Desai portrait.jpg | link3 = ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ | image4 = Atal Bihari Vajpayee (crop 2).jpg | link4 = ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਬਾਜਪਾਈ | image5 = Official Portrait of the Prime Minister Dr. Manmohan Singh.jpg | link5 = ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ | image6 = Indian Prime Minister Narendra Modi and Italian Prime Minister Ms. Giorgia Meloni (cropped 1).jpg | link6 = ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ | footer = ''ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ'': * [[ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ|ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ]], ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ * [[ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]], ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ * [[ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ]], ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਗੈਰ-ਕਾਂਗਰਸੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ * [[ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਬਾਜਪਾਈ|ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ]], ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਗੈਰ-ਕਾਂਗਰਸੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਿੰਨ੍ਹਾ ਨੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਪੂਰੀ ਕੀਤੇ * [[ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ|ਡਾ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ]], ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਕੌਮ ਵਿੱਚੋ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ * [[ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ]], ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ }} {| class="wikitable" width="100%" style="text-align:center;" !N ! width="100px" | Portrait ! Name ! colspan="2" | Term of office ! Notable events ! Emperor |- |1 | |'''[[Mir Khalifa|Amir Nizamuddin Khalifa]]''' |1526 |1540 |[[First Battle of Panipat|1st Battle of panipat]] [[Battle of Khanwa]] |[[Babur]] (1526{{Snd}}1530) & [[Humayun]] (1530{{Snd}}1540) |- |2 | |'''[[Qaracha Khan]]''' |1540 |1550 |He was a governor of [[Kandahar|qandhar]] and humayun appoint him as Grand-Vizier of the [[Mughal Empire|Mughal State]]. |[[Humayun]] (1530{{Snd}}1556) |- |3 | | '''[[Bairam Khan]]'''<ref name="auto1">{{cite book |last1=Sharma |first1=Gauri |title=Prime Ministers Under the Mughals 1526-1707 |date=2006 |publisher=Kanishka, New Delhi |isbn=8173918236}}</ref> | 1550 | 1560 | style="font-size:90%;" | | rowspan=6 style= "background:#EAECF0" |'''[[Akbar|Akbar-i-Azam]]'''<br>{{Nastaliq|اکبر اعظم}}<br /><small>(1556-1605)</small> |- |4 | | '''[[Munim Khan]]''' |1560 |1565 | |- |5 | | '''[[Muzaffar Khan Turbati]]'''<ref>{{cite book |url= https://www.google.ca/books/edition/Medieval_India_From_Sultanat_to_the_Mugh/0Rm9MC4DDrcC?hl=en&gbpv=1&dq=no+vakil+appointed+from+1579&pg=PA136&printsec=frontcover |author= Satish Chandra |title=Medieval India: From Sultanat to the Mughals Part - II |date=2005 |publisher=Har-Anand Publications |page= 136}}</ref> | 1575 | 1579 |No Vakil was appointed after his appointment to governorship in Bengal from 1579 until 1589 |- |6 | [[File:ABU'L FAZL IBN MUBARAK (D. 1602 AD) AKBARNAMA.jpg|90px]] | '''[[Abu'l-Fazl ibn Mubarak]]'''<ref>{{cite book |author= Alfred J. Andrea, James H. Overfield |url=https://www.google.ca/books/edition/The_Human_Record_To_1700/QJsx7eQ0rwAC?hl=en&gbpv=1&bsq=1579+abul+fazl+chief+advisor&dq=1579+abul+fazl+chief+advisor&printsec=frontcover |page= 476 |title= The Human Record: To 1700 |publisher=Houghton Mifflin |quote= Abul Fazl(1551-1602), the emperor's chief advisor and confidant from 1579 until Abul Fazl's assassination at the instigation of Prince Salim, the future Emperor Jahangir(r. 1605-1627)}}</ref> | 1579 | 1602 | style="font-size:90%;" | |- |7 | | '''[[Abdul Rahim Khan-I-Khana|Khanzada Abdur Rahim]]'''<ref name="auto1">{{cite book |last1=Sharma |first1=Gauri |title=Prime Ministers Under the Mughals 1526-1707 |date=2006 |publisher=Kanishka, New Delhi |isbn=8173918236}}</ref> | 1589 | 1595 | style="font-size:90%;" | |- |8 | [[File:Mirza Aziz Koka.png|80px]] | '''[[Mirza Aziz Koka]]'''<ref name="auto1">{{cite book |last1=Sharma |first1=Gauri |title=Prime Ministers Under the Mughals 1526-1707 |date=2006 |publisher=Kanishka, New Delhi |isbn=8173918236}}</ref> | 1595 | 1605 | style="font-size:90%;" | |- |9 | | '''[[Sharifi Khan|Sharif Khan]]'''<ref name="auto1">{{cite book |last1=Sharma |first1=Gauri |title=Prime Ministers Under the Mughals 1526-1707 |date=2006 |publisher=Kanishka, New Delhi |isbn=8173918236}}</ref> | 1605 | 1611 | style="font-size:90%;" | | rowspan=3 style= "background:#EAECF0" |'''[[Jahangir]]'''<br>{{Nastaliq|جہانگیر}}<br /><small>(1605-1627)</small> |- |10 | [[File:A portrait of Mirza Ghiyas Beg aka 'I'timād-ud-Daulah', 18th century.jpg|80px]] | '''[[Mirza Ghias Beg]]'''<ref name="auto1">{{cite book |last1=Sharma |first1=Gauri |title=Prime Ministers Under the Mughals 1526-1707 |date=2006 |publisher=Kanishka, New Delhi |isbn=8173918236}}</ref> | 1611 | 1622 | style="font-size:90%;" | |- |11 | [[File:Portrait of Asaf Khan.jpg|80px]] | '''[[Abu'l-Hasan Asaf Khan]]'''<ref name="auto1">{{cite book |last1=Sharma |first1=Gauri |title=Prime Ministers Under the Mughals 1526-1707 |date=2006 |publisher=Kanishka, New Delhi |isbn=8173918236}}</ref> | 1622 | 1630 | style="font-size:90%;" | |- |12 | | '''[[Afzal Khan Shirazi]]'''<ref name="auto1">{{cite book |last1=Sharma |first1=Gauri |title=Prime Ministers Under the Mughals 1526-1707 |date=2006 |publisher=Kanishka, New Delhi |isbn=8173918236}}</ref> | 1630 | 1639 | style="font-size:90%;" | | rowspan=4 style= "background:#EAECF0" |'''[[Shah Jahan]]'''<br>{{Nastaliq|شاہ جہان}}<br /><small>(1628-1658)</small> |- |13 | | '''[[Islam Khan II|Islam Khan Mashadi]]'''<ref name="auto1">{{cite book |last1=Sharma |first1=Gauri |title=Prime Ministers Under the Mughals 1526-1707 |date=2006 |publisher=Kanishka, New Delhi |isbn=8173918236}}</ref> | 1639 | 1640 | style="font-size:90%;" | |- |14 | | '''[[Wazir Khan (Lahore)|Shaikh Ilam-ud-Din Ansari]]'''<ref>{{cite book |url= https://www.google.ca/books/edition/The_Shah_Jahan_Nama_of_Inayat_Khan/n_BtAAAAMAAJ?hl=en&gbpv=1&bsq=Alim+-+ud+-+din+prime+shah+jahan&dq=Alim+-+ud+-+din+prime+shah+jahan&printsec=frontcover |title= The Shah Jahan Nama of 'Inayat Khan: An Abridged History of the Mughal Emperor Shah Jahan)|author= Abraham Richard Fuller| date=1990 |publisher= University of Michigan |page= 602}}</ref> | 1640 | 1642 | style="font-size:90%;" | |- |15 | [[File:Sadullah Khan giving audience, c1655.jpg|80px]] | '''[[Saadullah Khan (Mughal Empire)|Sadullah Khan]]'''<ref>{{cite book |url= https://www.google.ca/books/edition/A_Pageant_of_India/Wp0BAAAAMAAJ?hl=en&gbpv=1&bsq=saadullah+khan+1641&dq=saadullah+khan+1641&printsec=frontcover |title= The Shah Jahan Nama of 'Inayat Khan: An Abridged History of the Mughal Emperor Shah Jahan, Compiled by His Royal Librarian : the Nineteenth-century Manuscript Translation of A.R. Fuller (British Library, Add. 30,777)|date= 1927 |author= Adolf Simon Waley |publisher= Constable }}</ref> | 1642 | 1656 | style="font-size:90%;" | * [[Taj Mahal]] completed |- |16 | [[File:Mir Jumla.jpg|80px]] | '''[[Mir Jumla II|Mir Jumla]]'''<ref>{{cite book |last1=Indian Institute of Public Administration |title=The Indian Journal of Public Administration: Quarterly Journal of the Indian Institute of Public Administration, Volume 22 |date=1976 |publisher=The Institute}}</ref> | 1656 | 1657 | style="font-size:90%;" | | rowspan=5 style= "background:#EAECF0" |'''[[Alamgir I]]'''<br>{{Nastaliq|عالمگیر}}<br /><small>(1658-1707)</small> |- |17 | | '''[[Jafar Khan]]'''<ref>{{cite book |url=https://www.google.ca/books/edition/Proceedings/9-RtAAAAMAAJ?hl=en&gbpv=1&bsq=fazil+khan+wazir+in+1657&dq=fazil+khan+wazir+in+1657&printsec=frontcover |title= Indian History Congress - Proceedings: Volume 42 |date=1981 |publisher= Indian History Congress}}</ref> | 1657 | 1658 | style="font-size:90%;" | |- |18 | | '''[[Fazil Khan]]'''<ref>{{cite book |url=https://www.google.ca/books/edition/Proceedings/9-RtAAAAMAAJ?hl=en&gbpv=1&bsq=fazil+khan+wazir+in+1657&dq=fazil+khan+wazir+in+1657&printsec=frontcover |title= Indian History Congress - Proceedings: Volume 42 |date=1981 |publisher= Indian History Congress}}</ref> | 1658 | 1663 | style="font-size:90%;" | |- |(17) | | '''[[Jafar Khan]]'''<ref>{{cite book |last1=Indian Institute of Public Administration |title=The Indian Journal of Public Administration: Quarterly Journal of the Indian Institute of Public Administration, Volume 22 |date=1976 |publisher=The Institute}}</ref> | 1663 | 1670 <ref>{{cite book |url= https://www.google.ca/books/edition/Proceedings/9-RtAAAAMAAJ?hl=en&gbpv=1&bsq=jafar+khan+wazir+of+aurangzeb&dq=jafar+khan+wazir+of+aurangzeb&printsec=frontcover |title= Indian History Congress Proceedings: Volume 42 |date= 1981 |publisher= Indian History Congress }}</ref> | style="font-size:90%;" | |- |19 | | '''[[Asad Khan]]'''<ref>{{cite book |last1=Krieger-Krynicki |first1=Annie |title=Captive Princess: Zebunissa, Daughter of Emperor Aurangzeb |date=2005 |publisher=University of Michigan |isbn=0195798376}}</ref> | 1675 | 1707 | style="font-size:90%;" | * [[Mughal–Maratha Wars]] *[[Anglo-Mughal War]] |- |20 | | '''[[Mun'im Khan]]'''<ref>{{cite book |last1=Kaicker |first1=Abhishek |title=The King and the People: Sovereignty and Popular Politics in Mughal Delhi |date=3 Feb 2020 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0190070687}}</ref> | 1707 | 1711 | style="font-size:90%;" | | rowspan=1 style= "background:#EAECF0" |'''[[Bahadur Shah I]]'''<br>{{Nastaliq|بہادر شاہ}}<br /><small>(1707-1712)</small> |- |21 | | '''[[Hidayatullah Khan]]'''<ref>{{cite book |url= https://www.google.ca/books/edition/Later_Mughal/ak5oFjTys8MC?hl=en&gbpv=1&dq=hidayatullah+khan+wazir&pg=PA128&printsec=frontcover |title= Later Mughals |author= William Irvine |page= 128 }}</ref> | 1711 | 1713 | style="font-size:90%;" | | rowspan=2 style= "background:#EAECF0" |'''[[Jahandar Shah]]'''<br>{{Nastaliq|جہاندار شاہ}}<br /><small>(1712-1713)</small> |- |22 | | '''[[Zulfiqar Khan Nusrat Jung]]'''<ref>[[John F. Richards]], ''[[The New Cambridge History of India]]: The Mughal Empire'' (New York: [[Cambridge University Press]], 1993), p. 262</ref> | 1712 | 1713 | style="font-size:90%;" | |- |23 | | '''[[Mir Rustam Ali Khan]]'''<ref name="auto1">{{cite book |last1=Sharma |first1=Gauri |title=Prime Ministers Under the Mughals 1526-1707 |date=2006 |publisher=Kanishka, New Delhi |isbn=8173918236}}</ref> | 1710 | 1737 | style="font-size:90%;" | | rowspan=2 style="background:#EAECF0" |'''[[Farrukhsiyar]]'''<br>{{Nastaliq|فرخ سیر}}<br /><small>(1713–1719)</small> |- |24 | [[File:Abdullah Khan Barha.jpg|80px]] | '''[[Sayyid Hassan Ali Khan Barha]]'''<ref>{{cite book |last1=Encyclopaedia Britannica, Inc. |title=Britannica Guide to India |date=2009 |publisher=Encyclopaedia Britannica, Inc. |isbn=978-1593398477}}</ref> | 1713 | 1720 | style="font-size:90%;" | * Mughal throne occupied by a series of puppet rulers under the Syed brothers.<ref>{{cite book|url=https://www.google.ca/books/edition/Baji_Rao_I_the_Great_Peshwa/66E5AQAAIAAJ?hl=en&gbpv=1&bsq=mughal+throne+puppet+syed+brothers&dq=mughal+throne+puppet+syed+brothers&printsec=frontcover |title= Baji Rao I, the Great Peshwa |author= C. K. Srinivasan |date= 1962 |page= 22}}</ref> |- |25 | [[File:Muḥammad Amín Xán.jpg|80px]] | '''[[Muhammad Amin Khan Turani]]'''<ref>{{cite book |last1=Encyclopaedia Britannica, Inc. |title=Britannica Guide to India |date=2009 |publisher=Encyclopaedia Britannica, Inc. |isbn=978-1593398477}}</ref> | 1720 | 1721 | style="font-size:90%;" | | rowspan="5" style="background:#EAECF0" |'''[[Muhammad Shah]]'''<br>{{Nastaliq|محمد شاہ}}<br /><small>(1719-1748)</small> |- |26 | [[File:Asaf Jah I of Hyderabad.jpg|80px]] | [[Nizam-ul-Mulk, Asaf Jah I|'''Mir Qamar-ud-Din Khan Asaf Jah I''']]<ref>{{cite book |last1=Disha Experts |title=The History Compendium for IAS Prelims General Studies Paper 1 & State PSC Exams 3rd Edition |date=17 Dec 2018 |publisher=Disha Publications |isbn=978-9388373036}}</ref> | 1721 | 1724 | style="font-size:90%;" | |- |27 | [[File:The vizier Qamar ud-Din circa 1735 Bibliothèque nationale de France, Paris.jpg|80px]] | [[Itimad-ad-Daula, Qamar-ud-Din Khan|'''Mir Fazil Qamar-ud-Din Khan''']] | 1724 | 1731 | rowspan="3" style="font-size:90%;" | *[[Battle of Delhi (1737)]] *[[Battle of Bhopal]] * [[Nader Shah's invasion of India|Nader Shah's invasion of Mughal Empire]] *[[Battle of Karnal]] *[[Indian campaign of Ahmad Shah Durrani|First invasion of Ahmad Shah Durrani]] *[[Battle of Manupur (1748)]] |- |28 |[[File:Saadat_Ali_Khan_I.jpg|127x127px]] |[[Saadat Ali Khan I]] |1731 |19 March 1739 |- |(27) |[[File:The_vizier_Qamar_ud-Din_circa_1735_Bibliothèque_nationale_de_France,_Paris.jpg|128x128px]] |[[Itimad-ad-Daula, Qamar-ud-Din Khan|'''Mir Fazil Qamar-ud-Din Khan''']] |19 March 1739 |1748 |- |29 | [[File:Safdarjung (1).jpg|80px]] | '''[[Safdar Jang]]'''<ref>{{cite book |last1=Disha Experts |title=The History Compendium for IAS Prelims General Studies Paper 1 & State PSC Exams 3rd Edition |date=17 Dec 2018 |publisher=Disha Publications |isbn=978-9388373036}}</ref> | 1748 | 1753 | style="font-size:90%;" | *[[Indian campaign of Ahmad Shah Durrani|Second invasion of Ahmad Shah Durrani]] *[[Indian campaign of Ahmad Shah Durrani|Third invasion of Ahmad Shah Durrani]] * [[Battle of Lahore (1752)]] | rowspan="3" style="background:#EAECF0" |'''[[Ahmad Shah Bahadur]]'''<br>{{Nastaliq|احمد شاہ بہادر}}<br /><small>(1748-1754)</small> |- |30 | | '''[[Intizam-ud-Daulah]]'''<ref>Khwaja, Sehar. "Fosterage and Motherhood in the Mughal Harem: Intimate Relations and the Political System in Eighteenth-Century India." Social Scientist 46, no. 5-6 (2018): 39-60. Accessed August 7, 2020. doi:10.2307/26530803.</ref> | 1753 | 1754 | style="font-size:90%;" | |- |31 |[[File:Safdarjung,_second_Nawab_of_Awadh,_Mughal_dynasty._India._early_18th_century.jpg|128x128px]] |[[Safdarjung|Muhammad Muqim]] |1 October 1754 |5 October 1754 | |- |32 | [[File:Ghází al-Dín Xán ʿImád al-Mulk.jpg|80px]] | [[Ghazi ud-Din Khan Feroze Jung III|'''Imad-ul-Mulk Feroze Jung''']]<ref>Khwaja, Sehar. "Fosterage and Motherhood in the Mughal Harem: Intimate Relations and the Political System in Eighteenth-Century India." Social Scientist 46, no. 5-6 (2018): 39-60. Accessed August 7, 2020. doi:10.2307/26530803.</ref> | 1754 | 1760 | style="font-size:90%;" | *[[Black Hole of Calcutta]] * [[Battle of Plassey]] | rowspan="1" style="background:#EAECF0" |'''[[Alamgir II]]'''<br>{{Nastaliq|عالمگیر دوم}}<br /><small>(1754-1759)</small> |- |33 | [[File:अवध के नवाब शुजाउद्दौला.jpg|80px]] |<nowiki> </nowiki> [[Shuja-ud-Daula|Jalal-ud-din Haider Abul-Mansur Khan]] | 1760 | 1775 | style="font-size:90%;" | *[[Third Battle of Panipat]] * [[Battle of Buxar]] *[[Treaty of Allahabad]] | rowspan="6" style="background:#EAECF0" |'''[[Shah Alam II]]'''<br>{{Nastaliq|شاہ عالم دوم}}<br /><small>(1760-1806)</small> |- |34 | |'''''[[Mirza Jawan Bakht (born 1749)|Mirza Jawan Bakht]]''''' |1760 |1775 | |- |35 | [[File:Asifportrait2 - Asuf ud Daula.jpg|80px]] | '''[[Asaf-ud-Daula]]''' | 1775 |1784 | style="font-size:90%;" | |- |(34) | |'''''[[Mirza Jawan Bakht (born 1749)|Mirza Jawan Bakht]]''''' |1784 |1784 | |- |(35) |[[File:Asifportrait2_-_Asuf_ud_Daula.jpg|109x109px]] |[[Asaf-ud-Daula]] |1784 |1797 | |- |36 |[[File:WazirAliKhan.jpg|109x109px]] |[[Wazir Ali Khan]] |21 September 1797&nbsp; |21 January 1798 | |} === List of Prime Minister Mughal === {| class="wikitable" width="100%" !N ! style="background-color:width="10%" |Portrait ! style="background-color width="15%" |Personal Name ! style="background-color: width="9%" |Reign ! style="background-color: width="9%" |Birth ! style="background-color: width="9%" |Death |- |(36) | align="center" |[[File:WazirAliKhan.jpg|109x109px]] | align="center" |[[Wazir Ali Khan]]{{Nastaliq|وزیر علی خان}} | align="center" |21 September 1797&nbsp;– 21 January 1798 | align="center" |1780 | align="center" |1817 |- |37 | align="center" |[[File:Saadat_Ali_Khan_II.jpg|131x131px]] | align="center" |[[Saadat Ali Khan II]]{{Nastaliq|سعادت علی خان}} | align="center" |21 January 1798&nbsp;– 11 July 1814 | align="center" |1752 | align="center" |1814 |- |38 | align="center" |[[File:Ghazi-ud-Din_Haider_Robert_Home_1820.jpg|138x138px]] | align="center" |[[Ghazi-ud-Din Haidar Shah]]{{Nastaliq|غازی الدیں حیدر شاہ}} | align="center" |11 July 1814&nbsp;– 19 October 1827 | align="center" |1769 | align="center" |1827 |- |39 | align="center" |[[File:Nasir_ud_din_haidar.jpg|134x134px]] | align="center" |[[Nasiruddin Haider|Nasir-ud-Din Haidar Shah]]{{Nastaliq|ناصر الدیں حیدر شاہ}} | align="center" |19 October 1827&nbsp;– 7 July 1837 | align="center" |1827 | align="center" |1837 |- |40 | align="center" |[[File:MuhammadAliShah.jpg|109x109px]] | align="center" |[[Muhammad Ali Shah]]{{Nastaliq|محمّد علی شاہ}} | align="center" |7 July 1837&nbsp;– 7 May 1842 | align="center" |1777 | align="center" |1842 |- |42 | align="center" |[[File:AmjadAliShah.jpg|109x109px]] | align="center" |[[Amjad Ali Shah]]{{Nastaliq|امجد علی شاہ}} | align="center" |7 May 1842&nbsp;– 13 February 1847 | align="center" |1801 | align="center" |1847 |- |43 | align="center" |[[File:Vajid_Ali_Shah.jpg|123x123px]] | align="center" |[[Wajid Ali Shah]]{{Nastaliq|واجد علی شاہ}} | align="center" |13 February 1847&nbsp;– 11 February 1856 | align="center" |1822 | align="center" |1 September 1887 |- |44 | align="center" |[[File:Begum_hazrat_mahal.jpg|135x135px]] | align="center" |[[Begum Hazrat Mahal|Begum hazrat Mahal]]{{Nastaliq|بیگم حضرت محل}} | align="center" |11 February 1856&nbsp;– 5 July1857 ''Wife of Wajid Ali Shah and mother of Birjis Qadra'' (''in rebellion'') | align="center" |1820 | align="center" |7 April 1879 |- |45 | align="center" |[[File:Birjis_Qadra.jpg|102x102px]] | align="center" |[[Birjis Qadr]]{{Nastaliq|بر جیس قدر}} | align="center" |5 July 1857 – 3 March 1858 (''in rebellion'') | align="center" |1845 | align="center" |14 August 1893 |} === List of Prime Minister Mughal === {| style="width:100%;" class="wikitable" !N ! style="width:8%;"| Portrait ! style="width:18%;"| Birth Name ! style="width:20%;" | Reign ! style="width:9%;"| Birth ! style="width:13%;"| Death ! style="width:20%;"| Notes |- |46 | style="text-align:center;" |[[File:Bahadur Shah II of India.jpg|80px]] | style="text-align:center;"|[[Bahadur Shah II|Abu Zafar Siraj al-Din Muhammad]] <br> | style="text-align:center;" |3 March 1858&nbsp;– 7 November 1862 (19 years, 360 days) | style="text-align:center;"|24 October 1775 [[Delhi]], India | style="text-align:center;"|7 November 1862 (aged 87) [[Rangoon, Myanmar]] | style="text-align:center;"|Last Mughal Emperor. Deposed by the British and was exiled to [[Myanmar|Burma]] after the [[Indian Rebellion of 1857|rebellion of 1857]]. |} === List of prime ministers of India === {| class="wikitable" style="text-align:center" |- ! rowspan="2" scope="col" |{{Abbr|No.|Number}} ! rowspan="2" scope="col" |Portrait ! rowspan="2" scope="col" |Name<br />{{small|(birth and death)}} ! colspan="2" scope="col" |Term of office ! rowspan="2" scope="col" |Party |- !Took office !Left office |- |47 | |[[Charles Wood, 1st Viscount Halifax|Charles Wood]] |1862 |1862 | rowspan="23" |[[Independent]] |- |48 | |[[Jung Bahadur Rana]] |1862 |1862 |- |49 | |[[Dost Mohammad Khan]] |1862 |1862 |- |50 | |[[Jyotirao Phule]] |1862 |1863 |- |51 | |[[James Bruce, 8th Earl of Elgin|James Bruce]] |1863 |1863 |- |52 | |[[Dayananda Saraswati]] |1863 |1863 |- |53 | |[[Ramakrishna]] |1863 |1863 |- |54 | |[[Sher Ali Khan]] |1863 |1863 |- |55 | |[[Takht Singh]] |1863 |1863 |- |56 | |[[John Lawrence, 1st Baron Lawrence|John Lawrence]] |1863 |1863 |- |57 | |[[Debendranath Tagore]] |1863 |1870 |- |58 | |[[Syed Ahmad Khan]] |1870 |1875 |- |59 | |[[Mohsin-ul-Mulk]] |1875 |1880 |- |60 | |[[Mir Turab Ali Khan, Salar Jung I]] |1880 |1883 |- |61 | |[[Ranodip Singh Kunwar]] |1883 |1883 |- |62 | |[[Mir Laiq Ali Khan, Salar Jung II]] |1883 |1883 |- |63 | |[[Keshub Chandra Sen]] |1883 |1883 |- |64 | |[[Herbert Spencer]] |1884 |1885 |- |65 | |[[Bhikaiji Cama]] |1885 |1885 |- |66 | |[[Abhayananda]] |1885 |1885 |- |67 | |[[Jaswant Singh II]] |1885 |1885 |- |68 | |[[John Wodehouse, 1st Earl of Kimberley|John Wodehouse]] |1885 |1885 |- |69 | |[[Frederick Hamilton-Temple-Blackwood, 1st Marquess of Dufferin and Ava|Frederick Hamilton]] |1885 |1885 |- |} ===List of prime ministers of India=== ;Legend {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" width="72%" |+ ! scope="col" |{{abbr|No.|Number}} ! class="unsortable" |Portrait ! class="sortable" |Name ! scope="col" |Term of office ! scope="col" |Appointed by !Party |- ! scope="row" |70 |[[File:WCBonnerjee.jpg|alt=An image of Womesh Chandra Bonnerjee.|119x119px]] |{{sortname|Womesh Chandra|Bonnerjee}} |1885 |[[Bombay]] |[[Indian National Congress]] |- ! scope="row" |71 |[[File:Dadabhai_Naoroji.jpg|alt=An image of Dadabhai Naoroji.|111x111px]] |{{sortname|Dadabhai|Naoroji}} |1886 |[[Calcutta]] | |- ! scope="row" |72 |[[File:BadruddinTyabji.jpg|alt=An image of Badruddin Tyabji.|92x92px]] |{{sortname|Badruddin|Tyabji}} |1887 |[[Madras]] | |- ! scope="row" |73 |[[File:George_Yule.jpg|alt=An image of George Yule.|99x99px]] |{{sortname|George|Yule|George Yule (businessman)}} |1888 |Allahabad | |- ! scope="row" |74 |[[File:WilliamWedderburn.jpg|alt=An image of William Wedderburn.|106x106px]] |{{sortname|William|Wedderburn}} |1889 |Bombay | |- ! scope="row" |75 |[[File:Pherozeshah_Mehta_1996_stamp_of_India.jpg|alt=An image of Pherozesha Mehta.|111x111px]] |{{sortname|Pherozeshah|Mehta}} |1890 |Calcutta | |- ! scope="row" |76 | |{{sortname|Panapakkam|Anandacharlu}} |1891 |[[Nagpur]] | |- ! scope="row" |(70) ) |[[File:WCBonnerjee.jpg|alt=An image of Womesh Chandra Bonnerjee.|119x119px]] |{{sortname|Womesh Chandra|Bonnerjee|nolink=1}} |1892 |Allahabad | |- ! scope="row" |(71) |[[File:Dadabhai_Naoroji.jpg|alt=An image of Dadabhai Naoroji.|111x111px]] |{{sortname|Dadabhai|Naoroji|nolink=1}} |1893 |[[Lahore]] | |- ! scope="row" |77 |[[File:AlfredWebb.jpg|alt=An image of Alfred Webb.|104x104px]] |{{sortname|Alfred|Webb}} |1894 |Madras | |- ! scope="row" |78 |[[File:Surendranath_Banerjee.jpg|alt=An image of Surendranath Banerjee.|86x86px]] |{{sortname|Surendranath|Banerjee}} |1895 |[[Poona]] | |- ! scope="row" |79 |[[File:RMSayani.jpg|alt=An image of Rahimtulla M. Sayani.|104x104px]] |{{sortname|Rahimtulla M.|Sayani}} |1896 |Calcutta | |- ! scope="row" |80 |[[File:SirChetturSankaranNair.jpg|alt=An image of C Sankaran Nair.|100x100px]] |{{sortname|C. Sankaran|Nair}} |1897 |[[Amaravati]] | |- ! scope="row" |81 |[[File:AnandaMohanBose.JPG|alt=An image of Anandamohan Bose.|75x75px]] |{{sortname|Anandamohan|Bose}} |1898 |Madras | |- ! scope="row" |82 |[[File:Romesh_Chunder_Dutt.jpg|alt=An image of Romesh Chunder Dutt.|108x108px]] |{{sortname|Romesh Chunder|Dutt}} |1899 |[[Lucknow]] | |- ! scope="row" |83 |[[File:N._G._Chandavarkar_cyclopedia.png|alt=An image of N. G. Chandavarkar.|104x104px]] |{{sortname|N. G.|Chandavarkar}} |1900 |Lahore | |- ! scope="row" |84 |[[File:DinshawWacha.jpg|alt=An image of Dinshaw Edulji Wacha.|99x99px]] |{{sortname|Dinshaw Edulji|Wacha}} |1901 |Calcutta |[[Indian National Congress]] |- !85 | |[[Swami Vivekananda]] |1902 | | |- ! scope="row" |86 |[[File:Surendranath_Banerjee.jpg|alt=An image of Surendranath Banerjee.|86x86px]] |{{sortname|Surendranath|Banerjee}} |1902 |[[Ahmedabad]] | |- ! scope="row" |87 | |{{sortname|Lalmohan|Ghosh}} |1903 |Madras | |- ! scope="row" |88 |[[File:Henry_Cotton.jpg|alt=An image of Henry Cotton.|110x110px]] |{{sortname|Henry John Stedman|Cotton|Henry Cotton (civil servant)}} |1904 |Bombay | |- ! scope="row" |89 |[[File:Gopal_krishan_gokhale.jpg|alt=An image of Gopal Krishna Gokhale.|75x75px]] |{{sortname|Gopal Krishna|Gokhale}} |1905 |[[Banaras]] | |- ! scope="row" |90 |[[File:Dadabhai_Naoroji.jpg|alt=An image of Dadabhai Naoroji.|111x111px]] |{{sortname|Dadabhai|Naoroji}} |1906 |Calcutta | |- ! rowspan="2" scope="row" |91 | rowspan="2" |[[File:Rash_Bihari_Ghosh.jpg|alt=An image of Rashbihari Ghosh.|111x111px]] | rowspan="2" |{{sortname|Rashbihari|Ghosh}} |1907 |[[Surat]] | |- |1908 |Madras | |- ! scope="row" |92 |[[File:Madan_Mohan_Malaviya_1961_stamp_of_India.jpg|alt=An image of Madan Mohan Malaviya.|87x87px]] |{{sortname|Madan Mohan|Malaviya}} |1909 |Lahore | |- ! scope="row" |93 |[[File:WilliamWedderburn.jpg|alt=An image of William Wedderburn.|106x106px]] |{{sortname|William|Wedderburn}} |1910 |Allahabad | |- ! scope="row" |94 | |{{sortname|Bishan Narayan|Dar}} |1911 |Calcutta | |- ! scope="row" |95 |[[File:R_N_Mudholkar.jpg|alt=An image of Raghunath Narasinha Mudholkar.|115x115px]] |{{sortname|Raghunath Narasinha|Mudholkar}} |1912 |[[Bankipore]] | |- ! scope="row" |96 | |{{sortname|Nawab Syed Muhammad|Bahadur}} |1913 |[[Karachi]] | |- ! scope="row" |97 |[[File:Bhupendranath_Bose.jpg|96x96px]] |{{sortname|Bhupendra Nath|Bose}} |1914 |Madras | |- ! scope="row" |98 |[[File:Lord_Sina.jpg|alt=An image of Satyendra Prasanno Sinha.|97x97px]] |{{sortname|Satyendra Prasanno|Sinha|Lord Satyendra Prasanna Sinha}} |1915 |Bombay | |- ! scope="row" |99 |[[File:1916muzumdar.jpg|alt=An image of Ambica Charan Mazumdar.|100x100px]] |{{sortname|Ambica Charan|Mazumdar}} |1915 |Lucknow | |- |} ===List of prime ministers of India=== {| class="wikitable" style="text-align:center" |- ! rowspan="2" scope="col" |{{Abbr|No.|Number}} ! rowspan="2" scope="col" |Portrait ! rowspan="2" scope="col" |Name<br />{{small|(birth and death)}} ! colspan="2" scope="col" |Term of office ! rowspan="2" scope="col" |Party |- !Took office !Left office |- |100 | |[[Raja Mahendra Pratap]] (1 December 1886 – 29 April 1979) |1915 |1919 |[[Independent]] |- |101 | |[[Abdul Hafiz Mohamed Barakatullah]] (7 July 1854 – 20 September 1927) |1919 |1919 |[[Independent]] |- |102 | |[[Hari Singh Gour]] (26 November 1870 – 25 December 1949) |1919 |1923 |[[Independent]] |- |103 | |[[Motilal Nehru]] (6 May 1861 – 6 February 1931) |1923 |1930 |[[Independent]] |- |104 | |'''[[Jawaharlal Nehru]]''' (1889 –1964) |1930 |1932 |[[Independent]] |- |– | |Hari Singh Gour (26 November 1870 – 25 December 1949) |1932 |1934 |[[Independent]] |- |105 | |[[Bhulabhai Desai]] (13 October 1877 – 6 May 1946) |1934 |1936 |[[Independent]] |- |106 | |[[Abul Kalam Azad]] ( 11 November 1888 – 22 February 1958) |1936 |1943 |[[Independent]] |- |107 | |[[Mahatma Gandhi]] (2 October 1869 – 30 January 1948) |1 July 1943 |6 July 1943 |[[Independent]] |- |108 | |[[Vallabhbhai Patel]] ( 31 October 1875 – 15 December 1950) |6 July 1943 |6 July 1943 |[[Independent]] |- |119 | |[[Muhammad Ali Jinnah]] (25 December 1876 – 11 September 1948) |6 July 1943 |6 July 1943 |[[Independent]] |- |110 | |[[Liaquat Ali Khan]] (1 October 1895 – 16 October 1951) |6 July 1943 |6 July 1943 |[[Independent]] |- | rowspan="1" |'''111''' | rowspan="1" |[[File:Subhas Chandra Bose NRB.jpg|75px]] | rowspan="1" |'''[[Subhash Chandra Bose]]'''<br />{{small|(1898–1945)}} | style="height: 45px;" |6 July 1943 |18 August 1945 | rowspan="1" |[[Indian National Army]] |- | rowspan="4" |'''(104)''' | rowspan="4" |[[File:Jnehru.jpg|alt=Jawaharlal Nehru|75px]] | rowspan="4" |'''[[Jawaharlal Nehru]]'''<br />{{small|(1889–1964)}} | style="height: 45px;" |18 August 1945 |15 April 1952 | rowspan="10" |[[Indian National Congress]] |- |15 April 1952 |17 April 1957 |- |17 April 1957 |2 April 1962 |- | style="height: 45px;" |2 April 1962 |27 May 1964<small>†</small> |- | style="background-color:Wheat" | '''112''' | style="background-color:Wheat" | [[File:Gulzarilal Nanda 1.jpg|75px]] | style="background-color:Wheat" | '''[[Gulzarilal Nanda]]'''<br />{{small|(1898–1998)}} | style="background-color:Wheat" | 27 May 1964 | style="background-color:Wheat" | 9 June 1964 |- | style="height: 45px;" |'''113''' |[[File:Lal Bahadur Shastri (from stamp).jpg|75px]] |'''[[Lal Bahadur Shastri]]'''<br />{{small|(1904–1966)}} |9 June 1964 |11 January 1966<small>†</small> |- style="background-color:Wheat" | - | – |[[File:Gulzarilal Nanda 1.jpg|75px]] |'''[[Gulzarilal Nanda]]'''<br />{{small|(1898–1998)}} |11 January 1966 |24 January 1966 |- | rowspan="3" style="height: 45px;" |'''114''' | rowspan="3" |[[File:Indira Gandhi official portrait.png|111x111px]] | rowspan="3" |'''[[Indira Gandhi]]'''<br />{{small|(1917–1984)}} |24 January 1966 |4 March 1967 |- style="height: 45px;" |4 March 1967 |15 March 1971 |- | style="height: 45px;" |15 March 1971 |24 March 1977 |- |'''115''' |[[File:Morarji Desai During his visit to the United States of America (cropped).jpg|75px]] |'''[[Morarji Desai]]'''<br />{{small|(1896–1995)}} | style="height: 45px;" |24 March 1977 |28 July 1979 | rowspan="2" |[[Janata Party]] |- |116 | |'''[[Jagjivan Ram]]''' <small>(1908–1986)</small> |28 July 1979 |28 July 1979 |- |117 |[[File:Prime minister Charan Singh.jpg|118x118px]] |'''[[Charan Singh]]'''<br />{{small|(1902–1987)}} |28 July 1979 |8 January 1980{{ref label|RES|RES|RES}} | rowspan="3" |[[Janata Party (Secular)]] |- |118 | |'''[[Yashwantrao Chavan]]''' <small>(1913–1984)</small> |8 January 1980 |10 January 1980 |- |(117) |[[File:Prime_minister_Charan_Singh.jpg|118x118px]] |'''[[Charan Singh]]''' <small>(1902–1987)</small> |10 January 1980 |14 January 1980 |- | style="height: 45px;" |'''(114)''' |[[File:Indira Gandhi official portrait.png|111x111px]] |'''Indira Gandhi'''<br />{{small|(1917–1984)}} |14 January 1980{{ref label|§|§|§}} |31 October 1984<small>†</small> | rowspan="3" |[[Indian National Congress|Indian National Congress (I)]] |- | rowspan="2" style="height: 45px;" |'''119''' | rowspan="2" | | rowspan="2" |'''[[Rajiv Gandhi]]'''<br />{{small|(1944–1991)}} |31 October 1984 |31 December 1984 |- | style="height: 45px;" |31 December 1984 |2 December 1989 |- |'''120''' |[[File:Visit of Vishwanath Pratap Sing, Indian Minister for Trade, to the CEC (cropped).jpg|75px]] |'''[[Vishwanath Pratap Singh]]'''<br />{{small|(1931–2008)}} |2 December 1989 |{{nowrap|10 November 1990{{ref label|NC|NC|NC}}}} |[[Janata Dal]]<br />{{small|(''[[National Front (India)|National Front]]'')}} |- |121 | |'''[[Devi Lal]]''' <small>(1915–2001)</small> |10 November 1990 |10 November 1990 | rowspan="2" |[[Samajwadi Janata Party (Rashtriya)]] |- |'''122''' |[[File:Chandra_Shekhar_Singh_2010_stamp_of_India.jpg|75px]] |'''[[Chandra Shekhar]]'''<br />{{small|(1927–2007)}} |{{nowrap|10 November 1990}} |21 June 1991{{ref label|RES|RES|RES}} |- |'''123''' |[[File:Visit_of_Narasimha_Rao,_Indian_Minister_for_Foreign_Affairs,_to_the_CEC_(cropped)(2).jpg|75px]] |'''[[P. V. Narasimha Rao]]'''<br />{{small|(1921–2004)}} |21 June 1991 |16 May 1996 |[[Indian National Congress|Indian National Congress (I)]] |- |'''124''' |[[File:Atal Bihari Vajpayee (crop 2).jpg|75px]] |'''[[Atal Bihari Vajpayee]]'''<br />{{small|(1924–2018)}} |16 May 1996 |1 June 1996{{ref label|RES|RES|RES}} |[[Bharatiya Janata Party]] |- |'''125''' |[[File:H. D. Deve Gowda BNC.jpg|75px]] |'''[[H. D. Deve Gowda]]'''<br />{{small|(born 1933)}} |1 June 1996 |21 April 1997{{ref label|RES|RES|RES}} | rowspan="2" |[[Janata Dal]]<br />{{small|(''[[United Front (India)|United Front]]'')}} |- |'''126''' |[[File:Inder Kumar Gujral 017.jpg|75px]] |'''[[Inder Kumar Gujral]]'''<br />{{small|(1919–2012)}} |21 April 1997 |19 March 1998{{ref label|RES|RES|RES}} |- | rowspan="2" |'''(124)''' | rowspan="2" |[[File:Atal Bihari Vajpayee (crop 2).jpg|75px]] | rowspan="2" |'''Atal Bihari Vajpayee'''<br />{{small|(1924–2018)}} |19 March 1998{{ref label|§|§|§}} |{{nowrap|13 October 1999{{ref label|NC|NC|NC}}}} | rowspan="4" |[[Bharatiya Janata Party]]<br />{{small|(''[[National Democratic Alliance (India)|NDA]]'')}} |- |13 October 1999 |22 May 2002 |- |127 | |'''[[L. K. Advani|Lal Krishna Advani]]''' <small>(1927–)</small> |22 May 2002 |22 May 2002 |- |'''(124)''' |[[File:Atal_Bihari_Vajpayee_(crop_2).jpg|85x85px]] |'''Atal Bihari Vajpayee''' {{small|(1924–2018)}} |22 May 2002 |22 May 2004 |- |128 |[[File:Sonia Gandhi 2014 (cropped).jpg|75px|alt=An image of Sonia Gandhi.]] |[[Sonia Gandhi]](1946 –) |22 May 2004 |22 May 2004 | rowspan="3" |[[Indian National Congress]]<br />{{small|(''[[United Progressive Alliance|UPA]]'')}} |- | rowspan="2" |'''129''' | rowspan="2" |[[File:Official Portrait of the Prime Minister Dr. Manmohan Singh.jpg|112x112px]] | rowspan="2" |'''[[Manmohan Singh]]'''<br />{{small|(born 1932)}} |22 May 2004 |22 May 2009 |- |22 May 2009 |26 May 2014 |- | rowspan="2" |130 | rowspan="2" |[[File:Official Photograph of Prime Minister Narendra Modi Potrait.png|75px]] | rowspan="2" |'''[[Narendra Modi]]'''<br />{{small|(born 1950)}} |26 May 2014 |30 May 2019 | rowspan="2" |[[Bharatiya Janata Party]]<br />{{small|(''[[National Democratic Alliance (India)|NDA]]'')}} |- |30 May 2019 |31 December 2026 |- |131 | |[[Yogi Adityanath]] |31 December 2026 |30 May 2027 |[[Bharatiya Janata Party]] |- |} ===List of prime ministers of India=== *[[Indian Armed Forces|Military]] Indian Armed Forces {| class="wikitable" style="text-align:center" |- ! rowspan="2" scope="col" |{{Abbr|No.|Number}} ! rowspan="2" scope="col" |Portrait ! rowspan="2" scope="col" |Name<br />{{small|(birth and death)}} ! colspan="2" scope="col" |Term of office ! rowspan="2" scope="col" |Party |- !Took office !Left office |- |132 | |[[Javed Khan]] |30 May 2027 |''Incumbent'' |[[Indian Armed Forces|Military]] |} == ਹਵਾਲੇ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਰਕਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਰਕਾਰੀ ਆਹੁਦੇ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ]] <references group="lower-alpha" /> tliw73e85reb5qns1anwhcwhokriwc7 0 18010 811435 104233 2025-06-22T15:31:53Z EmausBot 2312 Fixing double redirect from [[ਈਸਾ ਮਸੀਹ]] to [[ਯਿਸ਼ੂ]] 811435 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਯਿਸ਼ੂ]] nu0i4teexl3ilwwu5dokqmjrp3htvw6 1 18011 811440 104235 2025-06-22T15:32:43Z EmausBot 2312 Fixing double redirect from [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਈਸਾ ਮਸੀਹ]] to [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਯਿਸ਼ੂ]] 811440 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਯਿਸ਼ੂ]] b2a9uvgp11g4l7411e473o8rmi4s15s 0 18713 811436 627305 2025-06-22T15:32:03Z EmausBot 2312 Fixing double redirect from [[ਕ਼ੁਰਆਨ]] to [[ਕੁਰਾਨ]] 811436 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਕੁਰਾਨ]] ebpqak1vr4944iuzswdedvuologz10e 0 21117 811455 811364 2025-06-23T03:39:20Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਮੁੱਢਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ */ 811455 wikitext text/x-wiki {{ਗਿਆਨਸੰਦੂਕ ਮਨੁੱਖ | ਨਾਮ = ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ | ਤਸਵੀਰ =Sohan Singh Bhakna.jpg | ਤਸਵੀਰ_ਅਕਾਰ =180px | ਤਸਵੀਰ_ਸਿਰਲੇਖ = | ਉਪਨਾਮ = | ਜਨਮ_ਤਾਰੀਖ =4 ਜਨਵਰੀ, 1870 | ਜਨਮ_ਥਾਂ = | ਮੌਤ_ਤਾਰੀਖ =21 ਦਸੰਬਰ 1968(98 ਸਾਲ) | ਮੌਤ_ਥਾਂ = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ([[ਭਾਰਤ]]) | ਕਾਰਜ_ਖੇਤਰ = | ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ = ਭਾਰਤ | ਭਾਸ਼ਾ = ਪੰਜਾਬੀ | ਕਿੱਤਾ = ਕ੍ਰਾਂਤੀ | ਕਾਲ = | ਧਰਮ = | ਵਿਸ਼ਾ = | ਮੁੱਖ ਕੰਮ = | ਅੰਦੋਲਨ = [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ]], [[ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲਹਿਰ]], [[ਕੁੱਲ ਹਿੰਦ ਕਿਸਾਨ ਸਭਾ|ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ]] | ਇਨਾਮ = | ਪ੍ਰਭਾਵ = <!--ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ--> | ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ = <!--ਇਸ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਕਿਸਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ--> | ਦਸਤਖਤ = | ਜਾਲ_ਪੰਨਾ = | ਟੀਕਾ-ਟਿੱਪਣੀ = }} '''ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ''' (4 ਜਨਵਰੀ 1870– 20 ਦਸੰਬਰ 1968<ref>[http://books.google.co.in/books?id=kCsdAAAAMAAJ&focus=searchwithinvolume&q=born Baba Sohan Singh Bhakna: Life of the Founder of the Ghadar Party,Page ii]</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2020/01/%e0%a8%ac%e0%a8%be%e0%a8%ac%e0%a8%be-%e0%a8%ad%e0%a8%95%e0%a8%a8%e0%a8%be-%e0%a8%a6%e0%a9%80-%e0%a8%a1%e0%a8%be%e0%a8%87%e0%a8%b0%e0%a9%80-%e0%a8%a6%e0%a9%87-%e0%a8%aa%e0%a9%b0%e0%a8%a8%e0%a9%87/|title=ਬਾਬਾ ਭਕਨਾ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਪੰਨੇ|last=ਸਿੰਘ|first=ਅਮੋਲਕ|date=2020-01-05|website=Punjabi Tribune Online|publisher=ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ|language=pa-IN|access-date=2020-01-05|archive-date=2020-01-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20200106054820/https://www.punjabitribuneonline.com/2020/01/%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%AC%E0%A8%BE-%E0%A8%AD%E0%A8%95%E0%A8%A8%E0%A8%BE-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%A1%E0%A8%BE%E0%A8%87%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%A8%E0%A9%87/|url-status=dead}}</ref>) ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਆਗੂ ਸੀ। ਉਹ [[ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ]] ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਸੰਨ 1915 ਦੇ [[ਗਦਰ ਲਹਿਰ|ਗਦਰ ਅੰਦੋਲਨ]] ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੂਤਰਧਾਰ ਸੀ। 1909 ਵਿੱਚ ਉਹ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਲਈ ਗਿਆ। 1913 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ [[ਕਨੇਡਾ]] ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਦੇ ਨਾਲ [[ਹਿੰਦ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] (ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਤਟ ਦੀ ਹਿੰਦ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ (ਹਿੰਦੀ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਆਫ ਦਿ ਪੈਸੇਫਿਕ ਕੋਸਟ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਇਸ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ [[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ]], ਇਸਦਾ ਸਕੱਤਰ ਬਣਿਆ।<ref>{{Cite web |url=http://www.preservearticles.com/201104215672/sohan-singh-bhakna-short-biography.html |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2013-04-04 |archive-date=2012-10-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121029030435/http://www.preservearticles.com/201104215672/sohan-singh-bhakna-short-biography.html |url-status=dead }}</ref> ਲਾਹੌਰ ਸਾਜਿਸ਼ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਭਕਨਾ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਤੱਕ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਤੋ ਬਾਅਦ 1930 ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ਹੋਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਮਜਦੂਰ ਤਹਿਰੀਕ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਅਤੇ [[ਕੁੱਲ ਹਿੰਦ ਕਿਸਾਨ ਸਭਾ]] ਅਤੇ [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲਹਿਰ]] ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਦਿੱਤਾ। ==ਮੁੱਢਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ== ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਮਾਤਾ ਰਾਮ ਕੌਰ ਦੇ ਪੇਕਾ ਪਿੰਡ, [[ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ]]<ref>[http://books.google.co.in/books?id=kCsdAAAAMAAJ&focus=searchwithinvolume&q=village Baba Sohan Singh Bhakna: Life of the Founder of the Ghadar Party, Page1]</ref>, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਭਾਈ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਾਸੀ ਸਨ। ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਅਜੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਦਾਦਕਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਨੀ ਸਿੱਖੀ। ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਇੱਕ ਜਿੰਮੀਦਾਰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ, ਬਿਸ਼ਨ ਕੌਰ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ 1881 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇੇ ਪਿੰਡ ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਬਣਿਆ, 11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰੇ ਉਹ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋੋੋੋਇਆ। 1886 ਤੱਕ ਉਸ ਨੇ [[ਉਰਦੂ]] ਤੇ [[ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ ਸੀ।<ref>{{Cite web |url=http://www.sikhspokesman.com/content.php?id=690 |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2014-12-16 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305123128/http://www.sikhspokesman.com/content.php?id=690 |dead-url=yes }}</ref> ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਬੁਰੀ ਸੰਗਤ ਕਾਰਨ ਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਗਲਤ ਆਦਤਾਂ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਰਥਿਕ ਮੰਦਹਾਲੀ ਵਿੱਚ ਫੱਸ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾ ਵਿੱਚ “ਪ੍ਰਦੇਸ ਰਟਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਮੇਰੀ ਮਾਇਕ-ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਮਾਲੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਮੇਰੇ ਹੀ ਬੁਰੇ ਭਲੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸੀ ਕਿਉਂਜੋ ਇਹ ਕੰਗਾਲੀ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਬਾਪ-ਦਾਦੇ ਵੱਲੋਂ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲੀ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਕਾਲਵੱਸ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਸ ਵਕਤ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੇ ਕੁੱਛੜ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦਾ ਨਿੱਕੜਾ ਜਿਹਾ ਬਾਲ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੇ ਦੋ ਵਿਆਹ ਸਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਮਾਤਾਵਾਂ ਤੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਚਾਚਾ, ਤਾਇਆ ਜਾਂ ਦੂਜਾ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਇਕੱਲਾ ਵਾਰਸ ਸਾਂ। ਮੇਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸੀ। ਭੁਇੰ-ਭਾਂਡੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਰੋਕੜ ਰੁਪਿਆ ਤੇ ਮੱਝੀਂ-ਗਾਈਂ ਵੀ ਚੋਖੀਆਂ ਸਨ....। ”<ref>ਮੇਰੀ ਰਾਮ ਕਹਾਣੀ, ਪੰਨੇ 26-27</ref> ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਬਸਤੀਕਰਨ ਬਿੱਲ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ 1906-07 ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਫਰਵਰੀ 1909 ਨੂੰ ਉਹ ਅਮਰੀਕਾ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਬਾਅਦ 4 ਅਪ੍ਰੈਲ 1909 ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ [[ਸੀਐਟਲ|ਸੀਆਟਲ]] ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ==ਅਮਰੀਕਾ== ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਨੇ 1909 ਵਿੱਚ 38 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੀ ਆਸ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। 3 ਫਰਵਰੀ 1909 ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਲਈ ਭਕਨਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।<ref>{{Cite web|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2020/01/%e0%a8%ae%e0%a8%b9%e0%a8%be%e0%a8%b8%e0%a9%b0%e0%a8%97%e0%a8%b0%e0%a8%be%e0%a8%ae%e0%a9%80-%e0%a8%ae%e0%a8%b9%e0%a8%be%e0%a8%a8%e0%a8%be%e0%a8%87%e0%a8%95-%e0%a8%b8%e0%a9%8b%e0%a8%b9%e0%a8%a3/|title=ਮਹਾਸੰਗਰਾਮੀ, ਮਹਾਨਾਇਕ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ|last=ਸੰਕਰਤਿਆਯਨ|first=ਰਾਹੁਲ|date=2020-01-05|website=Punjabi Tribune Online|publisher=ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ|language=pa-IN|access-date=2020-01-05|archive-date=2020-01-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20200106054345/https://www.punjabitribuneonline.com/2020/01/%E0%A8%AE%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A9%B0%E0%A8%97%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%AE%E0%A9%80-%E0%A8%AE%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%87%E0%A8%95-%E0%A8%B8%E0%A9%8B%E0%A8%B9%E0%A8%A3/|url-status=dead}}</ref> ਛੇਤੀ ਹੀ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਸੀਐਟਲ|ਸੀਆਟਲ]] ਨੇੜੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਇੱਕ ਲੱਕੜ ਦੇ ਆਰੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਮਿਲ ਗਿਆ। == ਲਿਖਤਾਂ == [[File:Baba Sohan Singh Bakna.jpg]] * ਮੇਰੀ ਰਾਮ ਕਹਾਣੀ<ref>{{Cite web|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2020/01/%e0%a8%97%e0%a8%bc%e0%a8%a6%e0%a8%b0-%e0%a8%aa%e0%a8%be%e0%a8%b0%e0%a8%9f%e0%a9%80-%e0%a8%a6%e0%a9%87-%e0%a8%b8%e0%a9%b0%e0%a8%b8%e0%a8%a5%e0%a8%be%e0%a8%aa%e0%a8%95-%e0%a8%ac%e0%a8%be%e0%a8%ac/|title=ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਬਾਬਾ ਭਕਨਾ|last=ਸਿੰਘ|first=ਕਰਨਬੀਰ ਸਿੰਘ|date=2020-01-05|website=Punjabi Tribune Online|publisher=ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ|language=pa|access-date=2020-01-05|archive-date=2020-01-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20200106054809/https://www.punjabitribuneonline.com/2020/01/%E0%A8%97%E0%A8%BC%E0%A8%A6%E0%A8%B0-%E0%A8%AA%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%9F%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%B8%E0%A9%B0%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%AA%E0%A8%95-%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%AC/|url-status=dead}}</ref> *ਜੀਵਨ ਸੰਗਰਾਮ: ਆਤਮ ਕਥਾ<ref>{{Cite web|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2020/01/%e0%a8%ac%e0%a8%be%e0%a8%ac%e0%a8%be-%e0%a8%9c%e0%a9%80-%e0%a8%a8%e0%a8%be%e0%a8%b2-%e0%a8%ae%e0%a9%87%e0%a8%b0%e0%a9%80-%e0%a8%b8%e0%a8%be%e0%a8%82%e0%a8%9d/|title=ਬਾਬਾ ਜੀ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਸਾਂਝ|last=ਵੜੈਚ|first=ਮਲਵਿੰਦਰ ਜੀਤ ਸਿੰਘ|date=2020-01-05|website=Punjabi Tribune Online|publisher=ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ|language=ਪੰਜਾਬੀ|access-date=2020-01-05|archive-date=2020-01-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20200106082039/https://www.punjabitribuneonline.com/2020/01/%e0%a8%ac%e0%a8%be%e0%a8%ac%e0%a8%be-%e0%a8%9c%e0%a9%80-%e0%a8%a8%e0%a8%be%e0%a8%b2-%e0%a8%ae%e0%a9%87%e0%a8%b0%e0%a9%80-%e0%a8%b8%e0%a8%be%e0%a8%82%e0%a8%9d/|url-status=dead}}</ref> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮੀਏ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਆਗੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1870]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1968]] jc4ewkbf1r50hpvz92og9l0umou7vo3 811457 811455 2025-06-23T03:47:54Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਮੁੱਢਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ */ 811457 wikitext text/x-wiki {{ਗਿਆਨਸੰਦੂਕ ਮਨੁੱਖ | ਨਾਮ = ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ | ਤਸਵੀਰ =Sohan Singh Bhakna.jpg | ਤਸਵੀਰ_ਅਕਾਰ =180px | ਤਸਵੀਰ_ਸਿਰਲੇਖ = | ਉਪਨਾਮ = | ਜਨਮ_ਤਾਰੀਖ =4 ਜਨਵਰੀ, 1870 | ਜਨਮ_ਥਾਂ = | ਮੌਤ_ਤਾਰੀਖ =21 ਦਸੰਬਰ 1968(98 ਸਾਲ) | ਮੌਤ_ਥਾਂ = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ([[ਭਾਰਤ]]) | ਕਾਰਜ_ਖੇਤਰ = | ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ = ਭਾਰਤ | ਭਾਸ਼ਾ = ਪੰਜਾਬੀ | ਕਿੱਤਾ = ਕ੍ਰਾਂਤੀ | ਕਾਲ = | ਧਰਮ = | ਵਿਸ਼ਾ = | ਮੁੱਖ ਕੰਮ = | ਅੰਦੋਲਨ = [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ]], [[ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲਹਿਰ]], [[ਕੁੱਲ ਹਿੰਦ ਕਿਸਾਨ ਸਭਾ|ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ]] | ਇਨਾਮ = | ਪ੍ਰਭਾਵ = <!--ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ--> | ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ = <!--ਇਸ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਕਿਸਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ--> | ਦਸਤਖਤ = | ਜਾਲ_ਪੰਨਾ = | ਟੀਕਾ-ਟਿੱਪਣੀ = }} '''ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ''' (4 ਜਨਵਰੀ 1870– 20 ਦਸੰਬਰ 1968<ref>[http://books.google.co.in/books?id=kCsdAAAAMAAJ&focus=searchwithinvolume&q=born Baba Sohan Singh Bhakna: Life of the Founder of the Ghadar Party,Page ii]</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2020/01/%e0%a8%ac%e0%a8%be%e0%a8%ac%e0%a8%be-%e0%a8%ad%e0%a8%95%e0%a8%a8%e0%a8%be-%e0%a8%a6%e0%a9%80-%e0%a8%a1%e0%a8%be%e0%a8%87%e0%a8%b0%e0%a9%80-%e0%a8%a6%e0%a9%87-%e0%a8%aa%e0%a9%b0%e0%a8%a8%e0%a9%87/|title=ਬਾਬਾ ਭਕਨਾ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਪੰਨੇ|last=ਸਿੰਘ|first=ਅਮੋਲਕ|date=2020-01-05|website=Punjabi Tribune Online|publisher=ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ|language=pa-IN|access-date=2020-01-05|archive-date=2020-01-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20200106054820/https://www.punjabitribuneonline.com/2020/01/%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%AC%E0%A8%BE-%E0%A8%AD%E0%A8%95%E0%A8%A8%E0%A8%BE-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%A1%E0%A8%BE%E0%A8%87%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%A8%E0%A9%87/|url-status=dead}}</ref>) ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਆਗੂ ਸੀ। ਉਹ [[ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ]] ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਸੰਨ 1915 ਦੇ [[ਗਦਰ ਲਹਿਰ|ਗਦਰ ਅੰਦੋਲਨ]] ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੂਤਰਧਾਰ ਸੀ। 1909 ਵਿੱਚ ਉਹ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਲਈ ਗਿਆ। 1913 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ [[ਕਨੇਡਾ]] ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਦੇ ਨਾਲ [[ਹਿੰਦ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] (ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਤਟ ਦੀ ਹਿੰਦ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ (ਹਿੰਦੀ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਆਫ ਦਿ ਪੈਸੇਫਿਕ ਕੋਸਟ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਇਸ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ [[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ]], ਇਸਦਾ ਸਕੱਤਰ ਬਣਿਆ।<ref>{{Cite web |url=http://www.preservearticles.com/201104215672/sohan-singh-bhakna-short-biography.html |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2013-04-04 |archive-date=2012-10-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121029030435/http://www.preservearticles.com/201104215672/sohan-singh-bhakna-short-biography.html |url-status=dead }}</ref> ਲਾਹੌਰ ਸਾਜਿਸ਼ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਭਕਨਾ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਤੱਕ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਤੋ ਬਾਅਦ 1930 ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ਹੋਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਮਜਦੂਰ ਤਹਿਰੀਕ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਅਤੇ [[ਕੁੱਲ ਹਿੰਦ ਕਿਸਾਨ ਸਭਾ]] ਅਤੇ [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲਹਿਰ]] ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਦਿੱਤਾ। ==ਮੁੱਢਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ== ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਮਾਤਾ ਰਾਮ ਕੌਰ ਦੇ ਪੇਕਾ ਪਿੰਡ, [[ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ]]<ref>[http://books.google.co.in/books?id=kCsdAAAAMAAJ&focus=searchwithinvolume&q=village Baba Sohan Singh Bhakna: Life of the Founder of the Ghadar Party, Page1]</ref>, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਭਾਈ ਕਰਮ ਸਿੰਘ [[ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ]] ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਾਸੀ ਸਨ। ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਅਜੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਦਾਦਕਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਨੀ ਸਿੱਖੀ। ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ [[ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਇੱਕ ਜਿੰਮੀਦਾਰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ, ਬਿਸ਼ਨ ਕੌਰ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ 1881 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇੇ ਪਿੰਡ ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਬਣਿਆ, 11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰੇ ਉਹ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋੋੋੋਇਆ। 1886 ਤੱਕ ਉਸ ਨੇ [[ਉਰਦੂ]] ਤੇ [[ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ ਸੀ।<ref>{{Cite web |url=http://www.sikhspokesman.com/content.php?id=690 |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2014-12-16 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305123128/http://www.sikhspokesman.com/content.php?id=690 |dead-url=yes }}</ref> ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਬੁਰੀ ਸੰਗਤ ਕਾਰਨ ਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਗਲਤ ਆਦਤਾਂ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਰਥਿਕ ਮੰਦਹਾਲੀ ਵਿੱਚ ਫੱਸ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾ ਵਿੱਚ “ਪ੍ਰਦੇਸ ਰਟਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਮੇਰੀ ਮਾਇਕ-ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਮਾਲੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਮੇਰੇ ਹੀ ਬੁਰੇ ਭਲੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸੀ ਕਿਉਂਜੋ ਇਹ ਕੰਗਾਲੀ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਬਾਪ-ਦਾਦੇ ਵੱਲੋਂ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲੀ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਕਾਲਵੱਸ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਸ ਵਕਤ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੇ ਕੁੱਛੜ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦਾ ਨਿੱਕੜਾ ਜਿਹਾ ਬਾਲ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੇ ਦੋ ਵਿਆਹ ਸਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਮਾਤਾਵਾਂ ਤੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਚਾਚਾ, ਤਾਇਆ ਜਾਂ ਦੂਜਾ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਇਕੱਲਾ ਵਾਰਸ ਸਾਂ। ਮੇਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸੀ। ਭੁਇੰ-ਭਾਂਡੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਰੋਕੜ ਰੁਪਿਆ ਤੇ ਮੱਝੀਂ-ਗਾਈਂ ਵੀ ਚੋਖੀਆਂ ਸਨ....। ”<ref>ਮੇਰੀ ਰਾਮ ਕਹਾਣੀ, ਪੰਨੇ 26-27</ref> ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਬਸਤੀਕਰਨ ਬਿੱਲ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ 1906-07 ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਫਰਵਰੀ 1909 ਨੂੰ ਉਹ ਅਮਰੀਕਾ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਬਾਅਦ 4 ਅਪ੍ਰੈਲ 1909 ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ [[ਸੀਐਟਲ|ਸੀਆਟਲ]] ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ==ਅਮਰੀਕਾ== ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਨੇ 1909 ਵਿੱਚ 38 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੀ ਆਸ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। 3 ਫਰਵਰੀ 1909 ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਲਈ ਭਕਨਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।<ref>{{Cite web|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2020/01/%e0%a8%ae%e0%a8%b9%e0%a8%be%e0%a8%b8%e0%a9%b0%e0%a8%97%e0%a8%b0%e0%a8%be%e0%a8%ae%e0%a9%80-%e0%a8%ae%e0%a8%b9%e0%a8%be%e0%a8%a8%e0%a8%be%e0%a8%87%e0%a8%95-%e0%a8%b8%e0%a9%8b%e0%a8%b9%e0%a8%a3/|title=ਮਹਾਸੰਗਰਾਮੀ, ਮਹਾਨਾਇਕ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ|last=ਸੰਕਰਤਿਆਯਨ|first=ਰਾਹੁਲ|date=2020-01-05|website=Punjabi Tribune Online|publisher=ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ|language=pa-IN|access-date=2020-01-05|archive-date=2020-01-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20200106054345/https://www.punjabitribuneonline.com/2020/01/%E0%A8%AE%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A9%B0%E0%A8%97%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%AE%E0%A9%80-%E0%A8%AE%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%87%E0%A8%95-%E0%A8%B8%E0%A9%8B%E0%A8%B9%E0%A8%A3/|url-status=dead}}</ref> ਛੇਤੀ ਹੀ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਸੀਐਟਲ|ਸੀਆਟਲ]] ਨੇੜੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਇੱਕ ਲੱਕੜ ਦੇ ਆਰੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਮਿਲ ਗਿਆ। == ਲਿਖਤਾਂ == [[File:Baba Sohan Singh Bakna.jpg]] * ਮੇਰੀ ਰਾਮ ਕਹਾਣੀ<ref>{{Cite web|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2020/01/%e0%a8%97%e0%a8%bc%e0%a8%a6%e0%a8%b0-%e0%a8%aa%e0%a8%be%e0%a8%b0%e0%a8%9f%e0%a9%80-%e0%a8%a6%e0%a9%87-%e0%a8%b8%e0%a9%b0%e0%a8%b8%e0%a8%a5%e0%a8%be%e0%a8%aa%e0%a8%95-%e0%a8%ac%e0%a8%be%e0%a8%ac/|title=ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਬਾਬਾ ਭਕਨਾ|last=ਸਿੰਘ|first=ਕਰਨਬੀਰ ਸਿੰਘ|date=2020-01-05|website=Punjabi Tribune Online|publisher=ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ|language=pa|access-date=2020-01-05|archive-date=2020-01-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20200106054809/https://www.punjabitribuneonline.com/2020/01/%E0%A8%97%E0%A8%BC%E0%A8%A6%E0%A8%B0-%E0%A8%AA%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%9F%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%B8%E0%A9%B0%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%AA%E0%A8%95-%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%AC/|url-status=dead}}</ref> *ਜੀਵਨ ਸੰਗਰਾਮ: ਆਤਮ ਕਥਾ<ref>{{Cite web|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2020/01/%e0%a8%ac%e0%a8%be%e0%a8%ac%e0%a8%be-%e0%a8%9c%e0%a9%80-%e0%a8%a8%e0%a8%be%e0%a8%b2-%e0%a8%ae%e0%a9%87%e0%a8%b0%e0%a9%80-%e0%a8%b8%e0%a8%be%e0%a8%82%e0%a8%9d/|title=ਬਾਬਾ ਜੀ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਸਾਂਝ|last=ਵੜੈਚ|first=ਮਲਵਿੰਦਰ ਜੀਤ ਸਿੰਘ|date=2020-01-05|website=Punjabi Tribune Online|publisher=ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ|language=ਪੰਜਾਬੀ|access-date=2020-01-05|archive-date=2020-01-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20200106082039/https://www.punjabitribuneonline.com/2020/01/%e0%a8%ac%e0%a8%be%e0%a8%ac%e0%a8%be-%e0%a8%9c%e0%a9%80-%e0%a8%a8%e0%a8%be%e0%a8%b2-%e0%a8%ae%e0%a9%87%e0%a8%b0%e0%a9%80-%e0%a8%b8%e0%a8%be%e0%a8%82%e0%a8%9d/|url-status=dead}}</ref> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮੀਏ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਆਗੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1870]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1968]] d8gh72mx44o3p046j6z3zaqpm057mt7 0 22767 811439 130105 2025-06-22T15:32:33Z EmausBot 2312 Fixing double redirect from [[ਈਸਾ ਮਸੀਹ]] to [[ਯਿਸ਼ੂ]] 811439 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਯਿਸ਼ੂ]] nu0i4teexl3ilwwu5dokqmjrp3htvw6 10 38846 811445 169846 2025-06-22T15:33:33Z EmausBot 2312 Fixing double redirect from [[ਫਰਮਾ:ਦੇਸ਼ ਸਮੱਗਰੀ ਪੋਲੈਂਡ]] to [[ਫਰਮਾ:Country data Poland]] 811445 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਫਰਮਾ:Country data Poland]] kxr7ulf7hihw1lwwzpdzkurt9x2nkwv 0 54064 811437 627306 2025-06-22T15:32:13Z EmausBot 2312 Fixing double redirect from [[ਕ਼ੁਰਆਨ]] to [[ਕੁਰਾਨ]] 811437 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਕੁਰਾਨ]] ebpqak1vr4944iuzswdedvuologz10e 10 54094 811444 216913 2025-06-22T15:33:23Z EmausBot 2312 Fixing double redirect from [[ਫਰਮਾ:ਦੇਸ਼ ਸਮੱਗਰੀ ਕਨੇਡਾ]] to [[ਫਰਮਾ:Country data Canada]] 811444 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਫਰਮਾ:Country data Canada]] lh6eyy2brkpep4cacgjoxdddpc82wpi 0 67527 811438 648228 2025-06-22T15:32:23Z EmausBot 2312 Fixing double redirect from [[ਈਸਾ ਮਸੀਹ]] to [[ਯਿਸ਼ੂ]] 811438 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਯਿਸ਼ੂ]] nu0i4teexl3ilwwu5dokqmjrp3htvw6 0 79195 811432 777874 2025-06-22T14:51:58Z Shabnamrana 33504 811432 wikitext text/x-wiki ਕਬੀਰ ਪੰਥ (ਕਬੀਰ ਦਾ ਮਾਰਗ) ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਫਲਸਫੇ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੱਚੀ ਭਗਤੀ ਦਾ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਰਗ ਹੈ। ਇਹ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਸੱਚੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ।ਇਸਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪਿਛੋਕੜਾਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਕਬੀਰ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ। ਕਬੀਰ ਬਾਰੇ, ਉਸਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਵਿੱਤਰ ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਉਹ ਪਰਮ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਇਕ ਧੰੂਏ ਵਿਚ ਕਰੋੜਾਂ ਸੂਰਜਾਂ ਅਤੇ ਕਰੋੜਾਂ ਚੰਦ੍ਰਮਾਂ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਨਿਵਾਸ ਸਤਲੋਕ ਤੋਂ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆ ਕੇ ਚੰਗੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਅੱਜ ਇਸ ਲੇਖ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਜਾਣਾਂਗੇ ਕਿ ਪਰਮ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕਿਹੜੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਾਰੇ ਗਵਾਹੀ ਕਿਵੇਂ ਦਿੱਤੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਨੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪਾ ਲਿਆ ਹੈ ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਮਾਲਕ ਹੈ। ਆਪੋ-ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਕਵੀ ਰਾਦੇਵ (ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਹੱਕਾ ਕਬੀਰ (ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਪੰਨਾ 721 ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਸਤਿ ਕਬੀਰ (ਸ਼੍ਰੀ ਧਰਮਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ) ਹੈ। ਅਤੇ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਕਬੀਰ (ਸੰਤ ਗਰੀਬਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ) ਨੂੰ ਕਬੀਰਾ, ਕਬੀਰਾਨ, ਖਬੀਰਾ ਜਾਂ ਖਬੀਰਾਨ (ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਕੁਰਾਨ ਸ਼ਰੀਫ ਸੂਰਤ ਫੁਰਕਾਨੀ 25, ਆਇਤ 19, 21, 52, 58, 59) ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਗਰੀਬ, ਜਿਸਕੁ ਕਹਿਤ ਕਬੀਰ ਜੂਲਾਹਾ। ਸਭ ਗਤੀ ਪੂਰਨ ਅਗਮ ਅਗਾਹਾ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਬ ਜੀ ਦਾ ਮਾਰਗ ਜਾਂ ਮਾਰਗ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸਾਏ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਬੀਰਪੰਥੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਰਾਂ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਕਾਲ ਤੋਂ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਅਨੁਰਾਗ ਸਾਗਰ ਅਤੇ ਕਬੀਰ ਚਰਿੱਤਰ ਸਮਝ ਪੰਨਾ ਨੰ. 1870 ਤੋਂ:- 1. ਨਰਾਇਣ ਦਾਸ ਜੀ (ਮੌਤ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹਾ ਦੂਤ) ਦਾ ਪੰਥ। 2. ਯਗੌਦਾਸ (ਜਾਗਰੂਕ) ਸੰਪਰਦਾ 3. ਸੂਰਤ ਗੋਪਾਲ ਪੰਥ (ਕਾਸ਼ੀ ਕਬੀਰ ਚੌਰਾ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਸਿਧਾਂਤ) 4. ਮੂਲ ਨਿਰੰਜਨ ਪੰਥ 5. ਟਕਸਰ ਪੰਥ 6. ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ (ਬ੍ਰਹਮਾ) ਸੰਪਰਦਾ 7. ਸਤਿਆਨਾਮੀ ਸੰਪਰਦਾ 8. ਕਮਲੀ (ਅਦਭੁਤ) ਸੰਪਰਦਾ 9. ਰਾਮ ਕਬੀਰ ਪੰਥ 10. ਪ੍ਰੇਮ ਧਾਮ ਦੀ ਵਾਣੀ ਪੰਥ (ਪਰਮ ਧਾਮ) 11. ਜੀਵ ਪੰਥ 12. ਗਰੀਬਦਾਸ ਪੰਥ ਸੇਠ ਧਨੀ ਧਰਮਦਾਸ ਜੀ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਰਮ ਚੇਲੇ ਸਨ ਪਰ ਧਰਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਪੁੱਤਰ ਨਰਾਇਣ ਦਾਸ ਜੀ ਸਮੇਂ ਦੁਆਰਾ ਭੇਜੇ ਗਏ ਦੂਤ ਸਨ। ਵਾਰ ਵਾਰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਨਰਾਇਣ ਦਾਸ ਨੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੋਂ ਨਾਂ ਉਪਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਦੁਖੀ ਹੋਏ ਧਰਮਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਨਰਾਇਣ ਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਦਿਖਾਇਆ। ਸੰਤ ਧਰਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਮੇਰਾ ਵੰਸ਼ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਕਾਲ ਦਾ ਵੰਸ਼ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਧਰਮਦਾਸ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰੋ।<gallery> File:Kabir004.jpg File:Saint Kabir with Namdeva, Raidas and Pipaji. Jaipur, early 19century, National Museum New Delhi (2).jpg </gallery> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਆਤਮ ਸਨਮਾਨ ਮਹੀਨਾ ਜੂਨ 2016]] hcbrunrr8kx2pjek3kizoqzqao6op0k 811434 811432 2025-06-22T15:02:07Z Shabnamrana 33504 811434 wikitext text/x-wiki ਕਬੀਰ ਪੰਥ (ਕਬੀਰ ਦਾ ਮਾਰਗ) ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਫਲਸਫੇ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੱਚੀ ਭਗਤੀ ਦਾ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਰਗ ਹੈ। ਇਹ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਸੱਚੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ।ਇਸਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪਿਛੋਕੜਾਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਕਬੀਰ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ। ਕਬੀਰ ਬਾਰੇ, ਉਸਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਵਿੱਤਰ ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਉਹ ਪਰਮ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਇਕ ਧੰੂਏ ਵਿਚ ਕਰੋੜਾਂ ਸੂਰਜਾਂ ਅਤੇ ਕਰੋੜਾਂ ਚੰਦ੍ਰਮਾਂ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਨਿਵਾਸ ਸਤਲੋਕ ਤੋਂ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆ ਕੇ ਚੰਗੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਅੱਜ ਇਸ ਲੇਖ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਜਾਣਾਂਗੇ ਕਿ ਪਰਮ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕਿਹੜੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਾਰੇ ਗਵਾਹੀ ਕਿਵੇਂ ਦਿੱਤੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਨੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪਾ ਲਿਆ ਹੈ ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਮਾਲਕ ਹੈ। ਆਪੋ-ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਕਵੀ ਰਾਦੇਵ (ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਹੱਕਾ ਕਬੀਰ (ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਪੰਨਾ 721 ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਸਤਿ ਕਬੀਰ (ਸ਼੍ਰੀ ਧਰਮਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ) ਹੈ। ਅਤੇ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਕਬੀਰ (ਸੰਤ ਗਰੀਬਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ) ਨੂੰ ਕਬੀਰਾ, ਕਬੀਰਾਨ, ਖਬੀਰਾ ਜਾਂ ਖਬੀਰਾਨ (ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਕੁਰਾਨ ਸ਼ਰੀਫ ਸੂਰਤ ਫੁਰਕਾਨੀ 25, ਆਇਤ 19, 21, 52, 58, 59) ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਗਰੀਬ, ਜਿਸਕੁ ਕਹਿਤ ਕਬੀਰ ਜੂਲਾਹਾ। ਸਭ ਗਤੀ ਪੂਰਨ ਅਗਮ ਅਗਾਹਾ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਬ ਜੀ ਦਾ ਮਾਰਗ ਜਾਂ ਮਾਰਗ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸਾਏ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਬੀਰਪੰਥੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਰਾਂ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਕਾਲ ਤੋਂ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਅਨੁਰਾਗ ਸਾਗਰ ਅਤੇ ਕਬੀਰ ਚਰਿੱਤਰ ਸਮਝ ਪੰਨਾ ਨੰ. 1870 ਤੋਂ:- 1. ਨਰਾਇਣ ਦਾਸ ਜੀ (ਮੌਤ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹਾ ਦੂਤ) ਦਾ ਪੰਥ। 2. ਯਗੌਦਾਸ (ਜਾਗਰੂਕ) ਸੰਪਰਦਾ 3. ਸੂਰਤ ਗੋਪਾਲ ਪੰਥ (ਕਾਸ਼ੀ ਕਬੀਰ ਚੌਰਾ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਸਿਧਾਂਤ) 4. ਮੂਲ ਨਿਰੰਜਨ ਪੰਥ 5. ਟਕਸਰ ਪੰਥ 6. ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ (ਬ੍ਰਹਮਾ) ਸੰਪਰਦਾ 7. ਸਤਿਆਨਾਮੀ ਸੰਪਰਦਾ 8. ਕਮਲੀ (ਅਦਭੁਤ) ਸੰਪਰਦਾ 9. ਰਾਮ ਕਬੀਰ ਪੰਥ 10. ਪ੍ਰੇਮ ਧਾਮ ਦੀ ਵਾਣੀ ਪੰਥ (ਪਰਮ ਧਾਮ) 11. ਜੀਵ ਪੰਥ 12. ਗਰੀਬਦਾਸ ਪੰਥ ਸੇਠ ਧਨੀ ਧਰਮਦਾਸ ਜੀ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਰਮ ਚੇਲੇ ਸਨ ਪਰ ਧਰਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਪੁੱਤਰ ਨਰਾਇਣ ਦਾਸ ਜੀ ਸਮੇਂ ਦੁਆਰਾ ਭੇਜੇ ਗਏ ਦੂਤ ਸਨ। ਵਾਰ ਵਾਰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਨਰਾਇਣ ਦਾਸ ਨੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੋਂ ਨਾਂ ਉਪਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਦੁਖੀ ਹੋਏ ਧਰਮਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਨਰਾਇਣ ਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਦਿਖਾਇਆ। ਸੰਤ ਧਰਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਮੇਰਾ ਵੰਸ਼ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਕਾਲ ਦਾ ਵੰਸ਼ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਧਰਮਦਾਸ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰੋ। <gallery> File:Kabir004.jpg File:Saint Kabir with Namdeva, Raidas and Pipaji. Jaipur, early 19century, National Museum New Delhi (2).jpg </gallery> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਆਤਮ ਸਨਮਾਨ ਮਹੀਨਾ ਜੂਨ 2016]] g7mzpxytg1ombhp1lvvasrm9e2a4q7p 0 79909 811456 701626 2025-06-23T03:42:58Z Gurtej Chauhan 27423 811456 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = ਚੀਚਾ | native_name = | native_name_lang = | other_name = | nickname = | settlement_type = | image_skyline = | image_alt = | image_caption = | pushpin_map = ਭਾਰਤ ਪੰਜਾਬ | pushpin_label_position = | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ | latd = 31 | latm = 3 | lats = 43.88 | latNS = N | longd = 75 | longm = 22 | longs = 28.87 | longEW = E | coordinates_display = | subdivision_type = ਦੇਸ਼ | subdivision_name = {{flag|India }} | subdivision_type1 = ਰਾਜ | subdivision_name1 = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] | subdivision_type2 = ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | subdivision_name2 = [[ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] | established_title = <!-- Established --> | established_date = | founder = | named_for = | government_type = | governing_body = | unit_pref = Metric | area_footnotes = | area_rank = | area_total_km2 = | elevation_footnotes = | elevation_m = | population_total = | population_as_of = | population_rank = | population_density_km2 = auto | population_demonym = | population_footnotes = | demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ | demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ | demographics1_info1 = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | timezone1 = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ]] | utc_offset1 = +5:30 | postal_code_type =ਪਿਨ | postal_code = | registration_plate = | website = | footnotes = }} ਪਿੰਡ '''ਚੀਚਾ''', [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਜਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਪਿੰਡ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ- ਅਟਾਰੀ ਰੋਡ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਹੱਦ [[ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]] ਦੇ ਪਿੰਡ [[ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ]] ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਦੀ ਹੈ।<ref name="ਪਿੰਡ ਚੀਚਾ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ">{{cite web | url=http://punjabitribuneonline.com/2016/06/%e0%a8%ac%e0%a8%be%e0%a8%ac%e0%a8%be-%e0%a8%a8%e0%a9%8c%e0%a8%a7-%e0%a8%b8%e0%a8%bf%e0%a9%b0%e0%a8%98-%e0%a8%a6%e0%a8%be-%e0%a8%9c%e0%a8%a8%e0%a8%ae-%e0%a8%b8%e0%a8%a5%e0%a8%be%e0%a8%a8/ | title=ਪਿੰਡ ਚੀਚਾ | publisher=ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ | date=1 ਜੂਨ 2016 | accessdate=22 ਜੂਨ 2016 | author=ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਬਾਸਰਕੇ}}</ref> {| class="wikitable sortable" style="text-align:center; hight:50%; !ਜਿਲ੍ਹਾ !ਡਾਕਖਾਨਾ !ਪਿੰਨ ਕੋਡ !ਖੇਤਰ !ਨਜਦੀਕ !ਥਾਣਾ |- |ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ |ਅਟਾਰੀ | | |ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ-ਅਟਾਰੀ ਰੋਡ | |} ==ਪਿੰਡ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ== ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ 11 ਮਿਸਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਸਲ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਮੀਤ ਜਥੇਦਾਰ ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ==ਆਬਾਦੀ ਸੰਬੰਧੀ ਅੰਕੜੇ== {| class="wikitable sortable" style="text-align:center; hight:50%; !ਵਿਸ਼ਾ<ref name="census2011">{{cite web | url=http://www.census2011.co.in/data/village/37638-chicha-punjab.html | title=census | date=2011 | accessdate=22 ਜੂਨ 2016}}</ref> !ਕੁੱਲ !ਮਰਦ !ਔਰਤਾਂ |- |ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ |591 | | |- |ਆਬਾਦੀ |3,383 |1,838 |1,545 |- |ਬੱਚੇ (0-6) |436 |248 |188 |- |ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ |1,157 |617 |540 |- |ਪਿਛੜੇ ਕਵੀਲੇ |0 |0 |0 |- |ਸਾਖਰਤਾ |70.21 % |75.16 % |64.41 % |- |ਕੁਲ ਕਾਮੇ |1,188 |1,019 |169 |- |ਮੁੱਖ ਕਾਮੇ |1,156 |0 |0 |- |ਦਰਮਿਆਨੇ ਕਮਕਾਜੀ ਲੋਕ |32 |17 |15 |} ==ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ== ==ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਥਾਵਾਂ== ===ਧਾਰਮਿਕ ਥਾਵਾਂ=== ===ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਥਾਵਾਂ=== ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੈ ===ਸਹਿਕਾਰੀ ਥਾਵਾਂ=== ਸਰਕਾਰੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ, ਸਿਵਲ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ, ਪਸ਼ੂ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ, ਜਲ ਘਰ ਤੇ ਆਂਗਣਵਾੜੀ ਸੈਂਟਰ ਆਦਿ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਹੈ। ==ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਖੇਡ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ== ==ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਮਾਰੋਹ== ==ਪਿੰਡ ਦੀਆ ਮੁੱਖ ਸਖਸ਼ੀਅਤਾਂ== ==ਫੋਟੋ ਗੈਲਰੀ== ==ਪਹੁੰਚ== ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਿੰਡ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] flhqcnwndj3hy9pgg4fxl690ikdvijg 0 152921 811431 644940 2025-06-22T14:23:03Z Harchand Bhinder 3793 811431 wikitext text/x-wiki '''ਭਿੰਡਰ ਖੁਰਦ''' (ਅੰਗਰੇਜੀ: [https://villageinfo.in/punjab/moga/moga/bhinder-khurd.html Bhinder Khurd]) ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦਾ ਪਿੰਡ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Bhinder Khurd Village in Moga, Punjab {{!}} villageinfo.in |url=https://villageinfo.in/punjab/moga/moga/bhinder-khurd.html |access-date=2023-02-19 |website=villageinfo.in}}</ref>ਇਹ ਪਿੰਡ 1823 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਇਸ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਵਸਨੀਕ ਪਿੰਡ [[ਭਿੰਡਰ ਕਲਾਂ]] ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਇਹ ਪਿੰਡ [[ਧਰਮਕੋਟ]] ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਜਦੀਕ ਪਿੰਡ [[ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਪੂਰਬੀ]], ਭਿੰਡਰ ਕਲਾਂ, [[ਕੋਕਰੀ ਕਲਾਂ]], ਵਹਿਣੀਵਾਲ, ਦਾਇਆ, [[ਕਿਸ਼ਨਪੁਰਾ ਕਲਾਂ|ਕਿਸ਼ਨਪੁਰਾ]], ਇੰਦਰਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਹਨ। ਸਿਆਸਤਸਾਨ ਤੇ ਲੇਖਕ [[ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ]] ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸਨ। ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] c3huoisaeuyohs4ro00bf9u24qxf1kz 811433 811431 2025-06-22T14:56:12Z Harchand Bhinder 3793 811433 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = ਭਿੰਡਰ ਖੁਰਦ | official_name = ਭਿੰਡਰ ਖੁਰਦ | native_name_lang = pa | timezone1 = [[Indian Standard Time|IST]] | pushpin_map_alt = India Punjab | settlement_type = ਪਿੰਡ | pushpin_map = ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਚ ਸਥਿਤੀ | subdivision_type = ਦੇਸ਼ | subdivision_name = {{flag|India}} | subdivision_type1 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਇਲਾਕੇ|ਰਾਜ]] | subdivision_type2 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] | subdivision_name1 = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] | subdivision_name2 = [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਮੋਗਾ]] | established_title = <!-- Established --> | parts_type = [[ਬਲਾਕ]] | unit_pref = Metric | population_density_km2 = auto | demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ | demographics1_footnotes = ਸਰਕਾਰੀ | utc_offset = +5:30 | postal_code_type = [[Postal Index Number|PIN]] | postal_code = 142041 | population_est = 3,074 }} '''ਭਿੰਡਰ ਖੁਰਦ''' (ਅੰਗਰੇਜੀ: [https://villageinfo.in/punjab/moga/moga/bhinder-khurd.html Bhinder Khurd]) ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦਾ ਪਿੰਡ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Bhinder Khurd Village in Moga, Punjab {{!}} villageinfo.in |url=https://villageinfo.in/punjab/moga/moga/bhinder-khurd.html |access-date=2023-02-19 |website=villageinfo.in}}</ref>ਇਹ ਪਿੰਡ 1823 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਇਸ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਵਸਨੀਕ ਪਿੰਡ [[ਭਿੰਡਰ ਕਲਾਂ]] ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਇਹ ਪਿੰਡ [[ਧਰਮਕੋਟ]] ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਜਦੀਕ ਪਿੰਡ [[ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਪੂਰਬੀ]], ਭਿੰਡਰ ਕਲਾਂ, [[ਕੋਕਰੀ ਕਲਾਂ]], ਵਹਿਣੀਵਾਲ, ਦਾਇਆ, [[ਕਿਸ਼ਨਪੁਰਾ ਕਲਾਂ|ਕਿਸ਼ਨਪੁਰਾ]], ਇੰਦਰਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਹਨ। ਸਿਆਸਤਸਾਨ ਤੇ ਲੇਖਕ [[ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ]] ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸਨ। ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] pz4g2j7zfc5rahtd5q4tqq6w0lnbpyw 0 153479 811430 811400 2025-06-22T14:22:49Z Harchand Bhinder 3793 811430 wikitext text/x-wiki '''ਭਿੰਡਰ ਕਲਾਂ''' [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਮੋਗਾ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ [[ਧਰਮਕੋਟ, ਮੋਗਾ|ਧਰਮਕੋਟ]] ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Bhinder Kalan , ਪੰਜਾਬੀ |url=http://wikiedit.org/India/Bhinder-Kalan/12385/ |access-date=7 March 2024 |website=wikiedit.org}}</ref> ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਭਿੰਡਰ ਸੀ, ਪਰ [[1823]] ਵਿੱਚ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਪਿੰਡ [[ਭਿੰਡਰ ਖੁਰਦ|ਭਿੰਡਰ ਖ਼ੁਰਦ]] ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਭਿੰਡਰ ਕਲਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। == ਸਥਾਪਨਾ == 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਤੂਰ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਚਨਣ ਨੇ ਇੱਕ ਸੰਨਿਆਸੀ ਸਾਧੂ ਸੁਮਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਉੱਤੇ ਕੀਤੀ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=Postal Code: BHINDER KALAN, Post Bhinder SO Firozpur (Firozpur, Punjab) |url=https://pincodearea.in/BHINDER-KALAN-Pincode-PO-Bhinder-SO-Firozpur |access-date=7 March 2024 |website=PinCodeArea |language=en}}</ref> ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 142041 ਹੈ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉੱਚ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ, ਇੱਕ ਲੜਕੀਆਂ ਦਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਹੈ।<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/chandigarh/woman-sarpanch-in-punjab-kills-niece-to-rid-her-of-evil-spirits/articleshow/15617463.cms|title=Woman sarpanch in Punjab kills niece to 'rid her of evil spirits'|date=24 August 2012|work=The Times of India|access-date=7 March 2024}}</ref> ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀ [[ਸਰਪੰਚ]] ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਇੱਕ ਕਿਸ਼ੋਰ ਲੜਕੀ ਉੱਤੇ [[ਝਾੜ-ਫੂਕ|ਝਾੜ ਫੂਕ]] ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ ਕੁੱਟਮਾਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਿੰਡ ਮੀਡੀਆ ਦੀਆਂ ਸੁਰਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਆਖਰਕਾਰ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=qT0yAQAAQBAJ&q=Bhindran+Kalan&pg=PA38|title=Re-imagining South Asian Religions: Essays in Honour of Professors Harold G. Coward and Ronald W. Neufeldt|last=Singh|first=Pashaura, Michael Hawley|date=2012|publisher=Brill|isbn=978-9004242371|page=38}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/bhindrenwale.html|title=Sant Jarnail Singh ji Bhindrenwale|date=24 March 2007|work=Sikh-History|access-date=7 March 2024|quote=He engaged himself in farming until 1965 when he joined the Damdami Taksal of Bhinder Kalan village, about 15 km north of Moga, then headed by Sant Gurbachan Singh Khalsa. Hence the epithet Bhindrenwale.|archive-date=24 ਮਾਰਚ 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070324110547/http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/bhindrenwale.html|url-status=dead}}</ref> ਪਿੰਡ ਦਾ ਮੁੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਖੰਡ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਖੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅਧਾਰ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਲਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਖੰਡ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਸੰਤ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਜੋ 2020 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅਖੰਡ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਪਿੰਡ ਕਬੱਡੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਜਸਬੀਰ ਢੱਡ ਦਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਵੀ ਭਿੰਡਰ ਕਲਾਂ ਹੈ। [[ਤਸਵੀਰ:Image_of_Sant_Mohan_Singh_Bhindranwale.png|thumb|ਸੰਤ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਜੋ 2020 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅਖੰਡ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਨ।]] == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] 8z9t41m2nqx833gj9smg3et9ocbbkas 0 170525 811429 688925 2025-06-22T14:14:52Z Harchand Bhinder 3793 811429 wikitext text/x-wiki '''ਉਮਰਪੁਰਾ''' [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਮੋਗੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਵਿੱਚ [[ਭਿੰਡਰ ਕਲਾਂ]] ਅਤੇ [[ਭਿੰਡਰ ਖੁਰਦ]] ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਮਾਲ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿਚ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਕੋਈ ਘਰ ਨਹੀਂ ਵੱਸਦਾ। ਸਿਰਫ਼ ਕਾਗਜ਼ਾ ਵਿਚ ਵੱਸਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਾਲ ਰਿਕਾਰਡ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ [[ਬੇਚਿਰਾਗ਼ ਪਿੰਡ|ਬੇ-ਚਿਰਾਗ]] ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਹੱਦ [[ਕਿਸ਼ਨਪੁਰਾ ਕਲਾਂ]] ਤੇ ਕਿਸ਼ਨਪੁਰਾ ਖੁਰਦ ਨਾਲ ਵੀ ਲਗਦੀ ਹੈ। [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] nhq0m79h2muexqzw6yxnbrr4oay3avv 1 171156 811466 691179 2025-06-23T06:42:58Z 2409:40D1:D0:606A:886A:4974:83BF:4F36 /* hlo */ ਨਵਾਂ ਭਾਗ 811466 wikitext text/x-wiki == hlo == hallo [[ਖ਼ਾਸ:ਯੋਗਦਾਨ/2409:40D1:D0:606A:886A:4974:83BF:4F36|2409:40D1:D0:606A:886A:4974:83BF:4F36]] 06:42, 23 ਜੂਨ 2025 (UTC) lh1d5jjglkrdpn5zbw1b2n67b99i86e 0 191530 811471 776274 2025-06-23T10:54:39Z Meenukusam 51574 Created by translating the section "Film Songs" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1294731389|Bairagi (raga)]]" 811471 wikitext text/x-wiki '''ਰਾਗ ਬੈਰਾਗੀ''' [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ]] ਦਾ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ। '''<u>ਰਾਗ ਬੈਰਾਗੀ ਦੀ ਸੰਖੇਪ 'ਚ ਜਾਣਕਾਰੀ :-</u>''' '''ਰਾਗ - ਬੈਰਾਗੀ''' '''ਥਾਟ- ਭੈਰਵ ਸਮਾਂ-ਦਿਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪਹਿਰ (ਸਵੇਰੇ 6 ਵਜੇ ਤੋਂ ਸਵੇਰੇ 9 ਵਜੇ ਤੱਕ) ਅਰੋਹ- ਸ <u>ਰੇ</u> ਮ ਪ <u>ਨੀ</u> ਸੰ ਅਵਰੋਹ-ਸੰ <u>ਨੀ</u> ਪ ਮ <u>ਰੇ</u> ਸ''' '''ਪਕੜ- <u>ਨੀ</u> <u>ਰੇ</u> ਮ ਪ, <u>ਨੀ</u> ਪ, <u>ਨੀ</u> ਮ <u>ਰੇ</u> ਵਾਦੀ- ਮਧ੍ਯਮ(ਮ) ਸੰਵਾਦੀ-ਸ਼ਡਜ(ਸ) ਸਮਾਨਾਰਥੀ-ਰਾਗ ਬੈਰਾਗੀ ਭੈਰਵ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਰਾਗ - [[ਰੇਵਤੀ ਰਾਗ|ਰੇਵਤੀ]] (ਕਰਨਾਟਿਕ) <u>'''ਰਾਗ ਬੈਰਾਗੀ ਦੀ ਵਿਸਤਾਰ 'ਚ ਜਾਣਕਾਰੀ :-'''</u> {| class="wikitable" |ਸੁਰ |ਗੰਧਾਰ (ਗ) ਅਤੇ ਧੈਵਤ(ਧ) ਵਰਜਿਤ ਰਿਸ਼ਭ (ਰੇ) ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਦ (ਨੀ) ਕੋਮਲ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ |- |ਜਾਤੀ |ਔਡਵ-ਔਡਵ |- |ਥਾਟ |ਭੈਰਵ |- |ਵਾਦੀ |ਮਧ੍ਯਮ(ਮ) |- |ਸੰਵਾਦੀ |ਸ਼ਡਜ(ਸ) |- |ਸਮਾਂ |ਦਿਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪਹਿਰ |- |ਠੇਹਿਰਾਵ ਦੇ ਸੁਰ |ਸ; <u>ਰੇ</u> ;ਮ ; ਪ |- |ਮੁੱਕ ਅੰਗ |ਮ ਪ <u>ਨੀ</u> ਪ ਮ <u>ਰੇ</u> ; <u>ਰੇ</u> ਪ ਮ <u>ਰੇ</u> ਸ ; <u>ਨੀ</u>(ਮੰਦਰ)ਸ <u>ਰੇ</u> ਸ ; |- |ਅਰੋਹ |ਸ <u>ਰੇ</u> ਮ ਪ <u>ਨੀ</u> ਸੰ |- |ਅਵਰੋਹ |ਸੰ <u>ਨੀ</u> ਪ ਮ <u>ਰੇ</u> ਸ |- |ਪਕੜ |<u>ਨੀ</u> <u>ਰੇ</u> ਮ ਪ, <u>ਨੀ</u> ਪ, <u>ਨੀ</u> ਮ <u>ਰੇ</u> |} == <big>ਰਾਗ ਬੈਰਾਗੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ</big> == * '''ਰਾਗ ਬੈਰਾਗੀ''' ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕ ਪੰਡਿਤ ਰਵੀ ਸ਼ੰਕਰ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। * '''ਰਾਗ ਬੈਰਾਗੀ''' ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਧੁਰ ਅਤੇ ਦਿਲ ਅਤੇ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਲੁਭਾਵਣ ਵਾਲਾ ਰਾਗ ਹੈ। * '''ਰਾਗ ਬੈਰਾਗੀ''' ਭਗਤੀ ਭਾਵ ਰਸ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਂਤ ਸੁਭਾ ਵਾਲਾ ਰਾਗ ਹੈ। * '''ਰਾਗ ਬੈਰਾਗੀ''' ਬਹੁਤ ਹੀ ਆਜ਼ਾਦ ਸੁਭਾ ਵਾਲਾ ਰਾਗ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਰਾਗ ਨੂੰ ਤਿੰਨਾਂ ਸਪਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਗਾਇਆ-ਵਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। * '''ਰਾਗ ਬੈਰਾਗੀ''' ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਜਾਹਿਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰਾਗ ਭੈਰਵ ਥਾਟ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ। * '''ਬੈਰਾਗੀ (ਰਾਗ) ''', ਜਿਸ ਨੂੰ '''ਬੈ[[ਰਾਗ]] ਭੈਰਵ''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਧੁਰ]] ਰਾਗ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀਆਂ '''ਰਾਗ ਬੈਰਾਗੀ''' ਦਾ ਸਰੂਪ ਦਰਸ਼ਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ - * '''<u>ਨੀ</u>(ਮੰਦਰ) ਸ <u>ਰੇ</u> ਮ ਪ <u>ਨੀ</u> ;''' * '''ਮ <u>ਨੀ</u> ਪ ;<u>ਨੀ</u> ਪ ਮ ਪ <u>ਰੇ</u> ;''' * '''<u>ਨੀ</u>(ਮੰਦਰ) ਸ <u>ਰੇ</u> ਮ ਪ <u>ਨੀ</u> ਪ ;''' * '''ਮ ਪ <u>ਨੀ</u> <u>ਨੀ</u> ਸੰ ;ਨੀ ਪ <u>ਨੀ</u> ਸੰ <u>ਰੇੰ</u> ਸੰ ;''' * '''<u>ਰੇੰ</u> ਸੰ <u>ਨੀ</u> <u>ਰੇ</u> ਸੰ <u>ਨੀ</u> ਪ ਮ ;''' * '''ਪ ਮ ਰੇ ਸ ; <u>ਨੀ</u>(ਮੰਦਰ) ਸ <u>ਰੇ</u> ਸ''' == <big>ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ (ਹਿੰਦੀ)</big> == {| class="wikitable" |+ !ਗੀਤ !ਸੰਗੀਤਕਾਰ/ ਗੀਤਕਾਰ !ਗਾਇਕ/ ਗਾਇਕਾ !ਫਿਲਮ/ਸਾਲ |- |ਹਕ਼ ਅਲੀ (ਕ਼ਵ੍ਵਾਲੀ) |ਖ਼ਯ੍ਯਾਮ/ ਨਿਦਾ ਫ਼ਾਜ਼ਲੀ |ਨੁਸਰਤ ਫ਼ਤੇਹ ਅਲੀ ਖਾਨ/ ਮੁਜਾਹਦ ਅਲੀ |ਨਾਖੁਦਾ / 1981 |- |ਤੇਰੇ ਬਿਨਾ ਜਿਯਾ ਨਾ ਲਾਗੇ |ਸ਼ੰਕਰ ਜੈ ਕਿਸ਼ਨ/ਰਾਜੇਂਦਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ |ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ |ਪਰਦੇ ਕੇ ਪੀਛੇ / 1971 |} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ]] == ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ == === ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] === {| class="wikitable" !ਗੀਤ. !ਫ਼ਿਲਮ !ਸੰਗੀਤਕਾਰ !ਗਾਇਕ |- |ਆਈ ਲਵ ਮਾਈ ਇੰਡੀਆ |ਪਰਦੇਸ |[[ਨਦੀਮ-ਸ਼ਰਵਣ]] |[[ਕਵਿਤਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ]], [[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], ਆਦਿੱਤਿਆ ਨਾਰਾਇਣ, [[ਸ਼ੰਕਰ ਮਹਾਦੇਵਨ]] |} === ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] === ਧਿਆਨ ਦਿਓ ਕਿ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਗੀਤ ਰਾਗ [[ਰੇਵਤੀ ਰਾਗ|ਰੇਵਤੀ]] ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਗਏ ਹਨ,ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਰਾਗ ਬੈਰਾਗੀ ਭੈਰਵ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ। {| class="wikitable" !ਗੀਤ. !ਫ਼ਿਲਮ !ਸੰਗੀਤਕਾਰ !ਗਾਇਕ |- |ਇਲਮ ਸੰਗੀਤਮ ਅਥਿਲ |ਅਵਾਨ ਅਵਲ ਅਧੂ | rowspan="4" |ਐਮ. ਐਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਵਾਣੀ ਜੈਰਾਮ]] |- |ਮੰਧੀਰਾ ਪੁੰਨਗਾਈ |ਮਨਾਲ ਕਾਯਰੂ |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਬੀ. ਐਸ. ਸਾਸੀਰਕਾ |- |ਵਾਇਰਲ ਮੀਤਾਲ |ਪੇਨਾਈ ਸੋਲੀ ਕੁਟਰਾਮਿਲਈ |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]] |- |ਮਾਰਗਾਥਾ ਮੇਗਾਮ |ਮੀਗਾਥੁਕਮ ਥਾਗਮ ਉੰਡੂ |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]] |- |ਨਿਨੈਥਲ ਉਨਾਇਥਨ |ਉਨਦੀਦਥਿਲ ਨਾਨ (1986) |ਥਾਈਬਨ |[[K.J. Yesudas|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], [[ਵਾਣੀ ਜੈਰਾਮ]] |- |ਆਨੰਦ ਠੱਗਮ |ਵਾ ਇੰਧਾ ਪੱਕਮ |[[ਸ਼ਿਆਮ (ਸੰਗੀਤਕਾਰ)|ਸ਼ਿਆਮ]] |ਦੀਪਨ ਚੱਕਰਵਰਤੀ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |- |ਕਨਾਵੂ ਓਂਦਰੂ |ਓਰੁ ਓਦਾਈ ਨਧਿਆਗਿਰਥੂ | rowspan="4" |ਇਲਯਾਰਾਜਾ |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |- |ਸੰਗੀਤਾ ਜਥੀਮੁੱਲਾਈ |ਕਾਧਲ ਓਵੀਅਮ |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ |- |ਦੁਰਗਾ ਦੁਰਗਾ |ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ |[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]] |- |ਅਦਾਡਾ ਅਘੰਗਾਰਾ ਅਰੱਕਾ ਕੈਗਲਿਲ |ਪਿਥਮਗਨ | rowspan="2" |[[K.J. Yesudas|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]] |- |ਕੰਨੂਰੰਗੂ ਪੋਨਮਾਯਲੇ |ਈਦੂ ਨੰਮਾ ਆਲੂ |ਕੇ. ਭਾਗਿਆਰਾਜ |- |ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰੀ ਅਰੁਲ |ਥਾਈ ਨੀਏ ਥੁਨਾਈ |ਰਵਿੰਦਰਨ |[[K.J. Yesudas|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]] |- |ਵਿਜ਼ੀਗਲ ਮੇਇਦਾਇਮ ਇਮੈਗਲ |ਕਿਲਿੰਜਾਲਗਲ |ਵਿਜੈ ਟੀ. ਰਾਜਿੰਦਰ |ਕਲਿਆਣ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |- |ਕਾੱਖਾ ਕਾੱਖਾ |ਨਾਨ ਅਵਨੀਲਾਈ |ਵਿਜੇ ਐਂਟੋਨੀ |ਵਿਜੇ ਐਂਟੋਨੀ, ਚਾਰੁਲਤਾ ਮਨੀ, ਮੇਘਾ, ਵਿਨਯਾ, ਮਾਇਆ |} pu9diqqz8089arx520aeoj9xb4kaw5f 0 193065 811419 782204 2025-06-22T13:48:22Z CommonsDelinker 156 Removing [[:c:File:CM_UK.jpg|CM_UK.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Taivo|Taivo]] because: Failed [[:c:COM:LR|license review]]; non-free license ([[:c:COM:CSD#F4|F4]]): Source link is dead.. 811419 wikitext text/x-wiki {{Infobox officeholder | name = Nityanand Swami | image = | constituency = | order = 1st | office = Chief Minister of Uttarakhand | term_start = 9 November 2000 | term_end = 29 October 2001 | predecessor = ''Office Established'' | successor = [[Bhagat Singh Koshyari]] | office1 = Chairman of the [[Uttar Pradesh Legislative Council]] | termstart1 = 23 May 1996 | termend1 = 8 November 2000 | predecessor1 = Shiv Prasad Gupta | successor1 = Om Prakash Sharma {{small|''(acting)''}} | birth_name = Nityanand Sharma | birth_date = 27 December 1927 | birth_place = [[Narnaul]], [[Punjab Province (British India)|Punjab]], [[British India]]<br>{{small|''(now in [[Haryana]], [[India]])''}} | residence = [[Dehradun]], [[Uttarakhand]] | death_date = {{death date and age|2012|12|12|1927|12|27|df=yes}} | death_place = [[Dehradun]], [[Uttarakhand]], [[India]] | party = [[Bharatiya Janata Party]] | spouse = Chandrakanta Sharma | children = 4 }} '''ਨਿਤਿਆਨੰਦ ਸਵਾਮੀ''' (27 ਦਸੰਬਰ 1927-12 ਦਸੰਬਰ 2012) ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ [[ਉੱਤਰਾਖੰਡ]] ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸੀ। ਇਸ ਸਟੇਟ ਦਾ ਨਾਮ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਉੱਤਰਾਚਲ ਸੀ। ਉਹ ਰਾਜ ਦੇ ਪਹਿਲੇ [[ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ]] ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 9 ਨਵੰਬਰ 2000 ਤੋਂ 29 ਅਕਤੂਬਰ 2001 ਤੱਕ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ।<ref>{{Cite web |title=fullstory |url=http://www.ptinews.com/news/3208419_First-CM-of-Uttarakhand-passes-away- |access-date=2012-12-12 |publisher=Ptinews.com}}</ref> === ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ === 9 ਨਵੰਬਰ 2000 ਨੂੰ ਨਿਤਿਆਨੰਦ ਸਵਾਮੀ ਨੇ ਨਵੇਂ ਰਾਜ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ]] ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਨਵਾਂ ਬਣਾਇਆ ਦਫ਼ਤਰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ। <ref>{{Cite news|url=https://www.rediff.com/news/2000/nov/10onkar.htm|title=Uttaranchal's hilly politics threatens new CM Swami|work=The Rediff|access-date=2021-03-13|language=en-IN}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.rediff.com/news/2000/nov/11inter.htm|title='I am the biggest Pahari'|work=The Rediff|access-date=2021-03-13|language=en-IN}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.rediff.com/news/2000/nov/10onkar.htm|title=Nityanand Swamy elected first chief minister of Uttarancha|work=The Rediff|access-date=2021-03-13|language=en-IN}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.rediff.com/news/2000/nov/08onkar.htm|title=Uttaranchal's hilly politics threatens new CM Swami|work=The Rediff|access-date=2021-03-13|language=en-IN}}</ref>ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 9 ਨਵੰਬਰ 2000 ਤੋਂ 29 ਅਕਤੂਬਰ 2001 ਤੱਕ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਫਿਰ ਭਾਜਪਾ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੁਆਰਾ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ 'ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੋਸ਼ਯਾਰੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸਵੈ-ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। == ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਚੰਦਰਕਾਂਤ ਸਵਾਮੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਧੀਆਂ ਸਨ। == ਮੌਤ == 12 ਦਸੰਬਰ 2012 ਨੂੰ 84 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕੰਬਾਈਨਡ ਮੈਡੀਕਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ (ਸੀ. ਐੱਮ. ਆਈ. ਦੇਹਰਾਦੂਨ) ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * http://www.organiser.org/dynamic/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=61&page=17 * http://www.expressindia.com/news/ie/daily/20001109/ifr09012.html * http://www.dailyexcelsior.com/02feb09/national.htm * [http://hinduvoice.net/cgi-bin/dada/mail.cgi?flavor=archive;list=NL;id=20050126151537 http://hinduvoice.net/cgi-bin/dada/mail.cgi?flavor=archive ਸੂਚੀ = NLN = 20050126151537] {{S-start}} {{succession box|before=Post created|title=[[List of Chief Ministers of Uttarakhand|Chief Minister of Uttarakhand]]|years=2000&ndash;2001|after=[[B. S. Koshyari]]}} {{S-end}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2012]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1927]] k4robfbhjxbneizucazwfxq5834ln9u 0 193124 811473 783619 2025-06-23T11:38:39Z Meenukusam 51574 Created by translating the section "Compositions" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1183293571|Gavambhodi]]" 811473 wikitext text/x-wiki ਗਾਵੰਬੋਧੀ (ਉਚਾਰਨ ਗਾਵੰਬੋਦੀ, ਭਾਵ ''ਗਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਆਪਕ'') ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸੰਗੀਤਕ ਪੈਮਾਨਾ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ 72ਵੀਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ 43ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਮੁਥੁਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਗੀਰਾਵਨੀ ਜਾਂ ਗਿਰਵਾਨੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। == ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਨ == [[ਤਸਵੀਰ:Gavambhodi_scale.svg|right|thumb|300x300px|ਸੀ 'ਤੇ ਸ਼ਡਜਮ ਦੇ ਨਾਲ ਗਾਵੰਬੋਧੀ ਸਕੇਲ]] ਇਹ 8ਵੇਂ ''ਚੱਕਰ ਵਾਸੂ'' ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਾਮ ''ਵਾਸੂ-ਪਾ'' ਹੈ। ਇਸ ਰਾਗ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀ ''ਸਾ ਰਾ ਗੀ ਮੀ ਪਾ ਧਾ ਨਾ'' ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ ਬਣਤਰ (ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ (ਹੇਠਾਂ ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ ''[[ਸੁਰ|ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ]]'' ਵੇਖੋ): * ਅਰੋਹਣਃ ਸ ਰੇ1 ਗ2 ਮ2 ਪ ਧ1 ਨੀ1 ਸੰ [a] * ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ1 ਧ1 ਪ ਮ2 ਗ2 ਰੇ1 ਸ [b] (ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸੁਰ ''ਸ਼ੁੱਧ ਰਿਸ਼ਭਮ, ਸਾਧਰਣ ਗੰਧਾਰਮ, ਪ੍ਰਤੀ ਮੱਧਮਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਧੈਵਤਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਨਿਸ਼ਾਦਮ'' ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਹੈ, ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਰਾਗ ਹੈ ਭਾਵ ਇਹ ਉਹ ਰਾਗ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਸੁਰ ਅਰੋਹ-ਅਵਰੋਹ (ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਵਿੱਚ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪ੍ਰਤੀ ਮੱਧਯਮ ਹੈ ਜੋ ਕਿ 7ਵੇਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ, ''[[ਸੇਨਾਵਤੀ|ਸੈਨਾਵਤੀ]]'' ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। == ਜਨਯ ਰਾਗਮ == ਗਾਵੰਬੋਧੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਛੋਟੇ ਜਨਯ ਰਾਗਮ (ਉਤਪੰਨ ਸਕੇਲ) ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਗਾਵੰਬੋਧੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਾਰੇ ਜਨਯ ਰਾਗਾਂ ਲਈ ਜਨਯ ਰਾਗਮਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵੇਖੋ। == ਰਚਨਾਵਾਂ == ''ਗਾਵੰਬੋਧੀ'' ਲਈ ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨਃ * ਕੋਟੇਸ਼ਵਰ ਅਈਅਰ ਦੁਆਰਾ ਵਿਰਾਈ ਵਾਗਵੇ * ''ਵਿਨਤੀ ਚਾਕੋਨਾਵਾਇਆ'' ਡਾ. ਐਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ * ਮੁਥੁਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਦੁਆਰਾ ''ਨਮੋ ਨਮਸਤੇ ਗਿਰਵਾਨੀ''ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ == ਸਬੰਧਤ ਰਾਗਮ == ਇਹ ਭਾਗ ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗਾਵੰਬੋਧੀ ਦੇ ਸੁਰ ਜਦੋਂ ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'' ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਮ ''ਹਾਟਕੰਬਰੀ'' (ਡੀ 1 ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ) ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'', ਰਾਗ ਵਿੱਚ ''ਸ਼ਾਦਜਮ'' ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਨੋਟ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਨੁਸਾਰੀ ਨੋਟ ਆਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਕਦਮ ਹੈ। ਹੋਰ ਵੇਰਵਿਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਹਾਟਕੰਬਰੀ ਉੱਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ ਵੇਖੋ। == ਨੋਟਸ == {{Notelist}} == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} == ਰਚਨਾਵਾਂ == ''ਰਾਗ ਗਾਵਮਬੋਧੀ'' ਵਿੱਚ ਰਚੀਆਂ ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨਃ * ਕੋਟੇਸ਼ਵਰ ਅਈਅਰ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ-ਵਿਰਾਈ ਵਾਗਵੇ * ਡਾ. [[ਐਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]] ਦੁਆਰਾ ਰਚ ਗਈ-''ਵਿਨਤੀ ਚਾਕੋਨਾਵਾਇਆ'' * ਮੁਥੁਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ-ਨ''ਮੋ ਨਮਸਤੇ ਗਿਰਵਾਨੀ''ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ s5dbohap2e8a0x5f7zs3vbsuggi87vr 3 195941 811474 799188 2025-06-23T11:47:14Z J ansari 15836 J ansari ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Alfarizi M]] ਨੂੰ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Rentangan]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Alfarizi M|Alfarizi M]]" to "[[Special:CentralAuth/Rentangan|Rentangan]]" 799188 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Alfarizi M}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 02:30, 19 ਮਾਰਚ 2025 (UTC) cskfmcin30oxieh7vsi60vpz43fbbxx 3 196372 811410 800999 2025-06-22T12:57:40Z J ansari 15836 J ansari ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Shagil Kannur]] ਨੂੰ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Shagil Muzhappilangad]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Shagil Kannur|Shagil Kannur]]" to "[[Special:CentralAuth/Shagil Muzhappilangad|Shagil Muzhappilangad]]" 800999 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Shagil Kannur}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 09:00, 23 ਮਾਰਚ 2025 (UTC) m4222elgz7labemuyhn805mai0a6ch7 0 198388 811458 809642 2025-06-23T04:13:19Z Gurtej Chauhan 27423 811458 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = '''ਵੱਲਾ''' | other_name = | nickname = | settlement_type = ਪਿੰਡ | image_skyline = ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ.jpg | image_alt = | image_caption = [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] | pushpin_map = India Punjab#India3 | pushpin_label_position = right | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ | coordinates = {{coord|31.637613|N|74.926607|E|display=inline,title}} | subdivision_type = ਦੇਸ਼ | subdivision_name = {{flag|ਭਾਰਤ}} | subdivision_type1 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]] | subdivision_name1 = [[ਪੰਜਾਬ]] | established_title = <!-- Established --> | established_date = 1999 | founder = | named_for = | government_type = | governing_body = | unit_pref = Metric | area_footnotes = | area_rank = | area_total_km2 = | elevation_footnotes = | elevation_m = 234 | population_total = 31328 | population_as_of = 2011 ਜਨਗਣਨਾ | demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ | demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ | demographics1_info1 = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | population_rank = | population_density_km2 = auto | population_demonym = | population_footnotes = | timezone1 = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]] | utc_offset1 = +5:30 | parts_type = [[ਬਲਾਕ]] | parts = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ | postal_code_type = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]] | postal_code = 143001|area_code_type ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ | registration_plate = PB:02 | area_code = 0183****** | blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ | blank1_info_sec1 = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] | official_name = }} '''ਵੱਲਾ''', ਭਾਰਤੀ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦੇ ਵੇਰਕਾ ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵੱਲ 2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ [[ਗੋਲਡਨ ਗੇਟ]] ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਤੋਂ 243 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਵੱਲਾ ​​ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜੰਡਿਆਲਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਹਰਸ਼ਾ ਛੀਨਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਗੰਡੀਵਿੰਡ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ== #[[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], #[[ਤਰਨਤਾਰਨ]], #[[ਬਟਾਲਾ]], #[[ਪੱਟੀ, ਪੰਜਾਬ]] #[[ਜੰਡਿਆਲਾ ਗੁਰੂ]], #[[ਰਈਆ]] ==ਇਤਿਹਾਸ== ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਕੋਠਾ ਸਾਹਿਬ ਪਿੰਡ ਵੱਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]] ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਇੱਥੇ ਆਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੀ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਆਏ ਸਨ, ਪਰ ਮਸੰਦਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬੈਠੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ, "ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਮਸੰਦ ਇੱਛਾ ਦੀ ਅੱਗ ਨਾਲ ਸੜ ਰਹੇ ਹਨ," ਅਤੇ ਵੱਲਾ ਆਏ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਹੇਠ ਬੈਠ ਗਏ। ਇੱਕ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤ, ਮਾਈ ਹਾਰੋ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੰਗਤ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਆਈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ 17 ਦਿਨ ਮਾਈ ਹਾਰੋ ਜੀ ਦੇ ਕੱਚੇ ਘਰ ਰਹੇ। ਅਤੇ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ "ਮਾਈਆਂ ਰੱਬ ਰਾਜਿਆਂ" ਦਾ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਦੋ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਹਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਮਈ 2025}} ==ਆਬਾਦੀ== ਵੱਲਾ ਪਿੰਡ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਆਬਾਦੀ 31328 ਹੈ। ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 16535 ਅਤੇ 14793 ਹੈ। ਖੇਤਰ ਦਾ ਆਕਾਰ ਲਗਭਗ 7.7 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ। ==ਨੇੜੇ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ== [[ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ]], 12.82 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ==ਨੇੜੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ == ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਦੂਰੀ (ਏਰੀਅਲ) [[ਵੇਰਕਾ ਜੰਕਸ਼ਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ]], 2.97 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ==ਹਵਾਲੇ== #https://geoiq.io/places/Vallah/WdNiEnKoKu #https://amritsar.nic.in/ [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] 5z1bmocrxarx69t3fi8dtcqyf3fke61 0 199002 811413 811407 2025-06-22T13:28:07Z Harchand Bhinder 3793 811413 wikitext text/x-wiki ''''ਚੁੱਘਾ ਖੁਰਦ'''' ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਮੋਗਾ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ [[ਧਰਮਕੋਟ, ਮੋਗਾ|ਧਰਮਕੋਟ]] ਕਸਬੇ ਤੋਂ 9 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। [https://www.punjabitribuneonline.com/news/punjab/case-registered-against-chugha-khurd-sarpanch-and-others/ ਚੁੱਘਾ ਖੁਰਦ] ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ਪਿੰਡ ਹੈ।ਇਹ ਪਿੰਡ ਵੀ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੇ ਵਸਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਪੂਰਬੀ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨੇੜਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸਨ ਮੋਗਾ ਹੈ। <ref>{{Cite web |last=admin |date=2024-04-26 |title=ਸਕੂਲੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਦਾਤੇਵਾਲ ਤੇ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ਵਿਖੇ ਕੱਢੀ ਵੋਟਰ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਰੈਲੀ |url=https://livegeonews.com/school-students-conducted-voter/ |access-date=2025-06-21 |website=Latest News, Breaking News, Crime News, Business News, Punjab News Updates: LiveGeoNews.com |language=en-US}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] <references /> 1qmjbm4bby8ucuxg27r6kmcohgz7vn9 811426 811413 2025-06-22T14:06:26Z Harchand Bhinder 3793 811426 wikitext text/x-wiki ''''ਚੁੱਘਾ ਖੁਰਦ'''' ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਮੋਗਾ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ [[ਧਰਮਕੋਟ, ਮੋਗਾ|ਧਰਮਕੋਟ]] ਕਸਬੇ ਤੋਂ 9 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। [https://www.punjabitribuneonline.com/news/punjab/case-registered-against-chugha-khurd-sarpanch-and-others/ ਚੁੱਘਾ ਖੁਰਦ] ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ [[ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ]] ਪਿੰਡ ਹੈ।ਇਹ ਪਿੰਡ ਵੀ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੇ ਵਸਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਪੂਰਬੀ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨੇੜਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸਨ ਮੋਗਾ ਹੈ। <ref>{{Cite web |last=admin |date=2024-04-26 |title=ਸਕੂਲੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਦਾਤੇਵਾਲ ਤੇ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ਵਿਖੇ ਕੱਢੀ ਵੋਟਰ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਰੈਲੀ |url=https://livegeonews.com/school-students-conducted-voter/ |access-date=2025-06-21 |website=Latest News, Breaking News, Crime News, Business News, Punjab News Updates: LiveGeoNews.com |language=en-US}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] <references /> jnktkngt6v55ey8h4zvmm9498ot1kr7 0 199006 811423 811401 2025-06-22T14:02:35Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੈਰੀਅਰ */ 811423 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricketer|name=ਮੁਹੰਮਦ ਸਿਰਾਜ|image=File:Prime Minister Of Bharat Shri Narendra Damodardas Modi with Mohammad Siraj (cropped).jpg|caption=Siraj in 2024|birth_date={{birth date and age|1994|03|13|df=yes}}|birth_place=[[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]], [[ਤੇਲੇੰਗਾਨਾ]], India|nickname=Miyan<ref>{{cite web|title=Mohammed Siraj leaves Sri Lanka jaded with heavy dose of 'Miya Magic' and six overs of madness|url=https://www.hindustantimes.com/cricket/mohammed-siraj-leaves-sri-lanka-jaded-with-heavy-doze-of-miya-magic-and-six-overs-of-madness-101694973584738.html}}</ref>|heightcm=|batting=ਸੱਜਾ-ਹੱਥ|bowling=Right-arm [[Fast bowling|fast]]<ref>{{Cite web|author=Scroll Staff|title=Data check: Mohammed Siraj, Prasidh Krishna dominate fastest deliveries list for IPL 2021 so far|url=https://scroll.in/field/993467/data-check-mohammed-siraj-prasidh-krishna-dominate-fastest-deliveries-list-for-ipl-2021-so-far|access-date=28 July 2021|website=Scroll.in|date=27 April 2021 |language=en-US}}</ref>|role=[[Bowler (cricket)|Bowler]]|international=true|internationalspan=2017–present|country=ਭਾਰਤ|testdebutdate=26 December|testdebutyear=2020|testdebutagainst=ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ|testcap=298|lasttestdate=3 January|lasttestyear=2025|lasttestagainst=ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ|odidebutdate=15 January|odidebutyear=2019|odidebutagainst=ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ|odicap=225|odishirt=73|lastodidate=7 August|lastodiyear=2024|lastodiagainst=ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ|T20Idebutdate=4 November|T20Idebutyear=2017|T20Idebutagainst=ਨਿਊਜੀਲੈਂਡ|T20Icap=71|T20Ishirt=73 (formerly 13)|lastT20Idate=30 July|lastT20Iyear=2024|lastT20Iagainst=ਸਿਰੀ ਲੰਕਾ|club1=[[Sunrisers Hyderabad]]|year1={{nowrap|2017}}|club2=[[Royal Challengers Bengaluru]]|year2={{nowrap|2018–2024}}|club3=[[Warwickshire County Cricket Club|Warwickshire]]|year3=2022|club4=[[Gujarat Titans]]|year4=2025|columns=4|column1=[[Test cricket|Test]]|matches1=36|runs1=131|bat avg1=4.85|100s/50s1=0/0|top score1=16[[not out|*]]|deliveries1=5,306|wickets1=100|bowl avg1=30.74|fivefor1=3|tenfor1=0|best bowling1=6/15|catches/stumpings1=16/–|column2=[[One Day International|ODI]]|matches2=44|runs2=55|bat avg2=7.85|100s/50s2=0/0|top score2=9[[not out|*]]|deliveries2=1,975|wickets2=71|bowl avg2=24.04|fivefor2=1|tenfor2=0|best bowling2=6/21|catches/stumpings2=6/–|column3=[[Twenty20 International|T20I]]|matches3=16|runs3=14|bat avg3=7.00|100s/50s3=0/0|top score3=7[[not out|*]]|deliveries3=348|wickets3=14|bowl avg3=32.28|fivefor3=0|tenfor3=–|best bowling3=4/17|catches/stumpings3=6/–|column4=[[First-class cricket|FC]]|matches4=77|runs4=503|bat avg4=7.18|100s/50s4=0/0|top score4=46|deliveries4=12,707|wickets4=264|bowl avg4=26.11|fivefor4=8|tenfor4=2|best bowling4=8/59|catches/stumpings4=22/–|date=27 March 2025|source=http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/940973.html ESPNcricinfo}} '''ਮੁਹੰਮਦ ਸਿਰਾਜ''' (ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ [[ਕ੍ਰਿਕਟ|ਕ੍ਰਿਕਟਰ]] ਹੈ। ਜਿਸਦਾ (ਜਨਮ 13 ਮਾਰਚ 1994) ਹੈ। ਜੋ [[ਭਾਰਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮ]] ਲਈ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੇ ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ ਵਜੋਂ ਖੇਡਦਾ ਹੈ। ਉਹ [[ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ]] ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਟਾਈਟਨਜ਼ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿੱਚ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਲਈ ਖੇਡਦਾ ਹੈ। ਉਹ [[2023 ਏਸ਼ੀਆ ਕੱਪ]] ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਟੀਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਅਤੇ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਮੈਨ ਆਫ ਦਿ ਮੈਚ ਸੀ। ਸਿਰਾਜ ਉਸ ਟੀਮ ਦਾ ਵੀ ਮੈਂਬਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ [[2024 ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|2024 ਟੀ-20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]] ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=Latest Business and Financial News : The Economic Times on mobile |url=https://m.economictimes.com/news/sports/ind-vs-sa-t20-final-my-only-belief-was-on-jassy-bhai-emotional-siraj-commends-bumrah-for-his-game-changing-spell-in-t20-wc-final/amp_articleshow/111373726.cmsands-best-bowler-on-land-air-water-placard-101719801830476-amp.html |access-date=2024-07-03 |website=m.economictimes.com}}</ref> == ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ == '''ਮੁਹੰਮਦ''' ਸਿਰਾਜ ਦਾ ਜਨਮ 13 ਮਾਰਚ 1994 ਨੂੰ [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]], [[ਤੇਲੰਗਾਨਾ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੈਦਰਾਬਾਦੀ ਮੁਸਲਿਮ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਮਿਰਜ਼ਾ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਂਸ, ਇੱਕ [[ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ਾ]] ਡਰਾਈਵਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ, ਸ਼ਬਾਨਾ ਬੇਗਮ, ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਘਰੇਲੂ ਔਰਤ ਹੈ। ਸਿਰਾਜ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਮੁੰਹਮ: ਇਸਮਾਈਲ ਇੱਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਹੈ। ਸਿਰਾਜ ਨੇ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕਲੱਬ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖੇਡਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਟੈਨਿਸ ਦੀ ਗੇਂਦ ਨਾਲ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਮੈਚ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਕ੍ਰਿਕਟ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਚਾਚੇ ਦੀ ਟੀਮ ਲਈ 9 ਵਿਕਟਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ।<ref>{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/national/telangana/siraj-living-life-in-the-fast-lane/article17856628.ece|title=Siraj living life in the fast lane|last=Subrahmanyam|first=V. v|date=7 April 2017|work=The Hindu|access-date=15 September 2019|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://sports.ndtv.com/cricket/mohammed-sirajs-emotional-post-on-first-eid-after-fathers-death-2441879|title="Miss You Papa": Mohammed Siraj's Emotional Post On First Eid After Father's Death|last=Rai|first=Prakash|date=14 May 2021|work=Sports NDTV|access-date=17 September 2023}}</ref> == ਘਰੇਲੂ ਕੈਰੀਅਰ == ਸਿਰਾਜ ਨੇ 15 ਨਵੰਬਰ 2015 ਨੂੰ ਕਾਰਤਿਕ ਉਡੁੱਪਾ ਦੀ ਕੋਚਿੰਗ ਹੇਠ ਰਣਜੀ ਟਰਾਫੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿੱਚ [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਲਈ ਖੇਡਦਿਆਂ ਆਪਣੀ [[ਪਹਿਲਾ ਦਰਜਾ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ]] ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।<ref name="FC">{{Cite web |title=Ranji Trophy, Group C: Services v Hyderabad (India) at Delhi, Nov 15-18, 2015 |url=http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/901851.html |access-date=13 December 2015 |website=ESPNcricinfo}}</ref> ਉਸ ਨੇ 2 ਜਨਵਰੀ 2016 ਨੂੰ 2015-16 ਸਈਦ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਅਲੀ ਟਰਾਫੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਟੀ-ਟਵੰਟੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।<ref name="T20">{{Cite web |title=Syed Mushtaq Ali Trophy, Group A: Bengal v Hyderabad (India) at Nagpur, Jan 2, 2016 |url=http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/902089.html |access-date=10 January 2016 |website=ESPNcricinfo}}</ref> ਰਣਜੀ ਟਰਾਫੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਉਹ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਨੇ 41 ਵਿਕਟਾਂ ਲਈਆਂ ਸਨ।<ref name="Hyderabad Ranji Trophy 2016-2017 Statistics">{{Cite web |title=Hyderabad Ranji Trophy 2016-2017 Statistics |url=http://stats.espncricinfo.com/ranji-trophy-2016-17/engine/records/averages/batting_bowling_by_team.html?id=11519;team=1815;type=tournament |access-date=23 March 2017 |website=ESPNcricinfo}}</ref> ਫਰਵਰੀ 2018 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਵਿਜੇ ਹਜ਼ਾਰੇ ਟਰਾਫੀ ਵਿੱਚ 7 ਮੈਚਾਂ ਵਿੱਚ 23 ਵਿਕਟਾਂ ਲੈ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਸੀ।<ref name="VH1718">{{Cite web |title=Vijay Hazare Trophy, 2017/18:Most Wickets |url=http://stats.espncricinfo.com/ci/engine/records/bowling/most_wickets_career.html?id=12016;type=tournament |access-date=27 February 2018 |website=ESPNcricinfo}}</ref> ਅਕਤੂਬਰ 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਵਧਰ ਟਰਾਫੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਏ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=Rahane, Ashwin and Karthik to play Deodhar Trophy |url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/1162570.html |access-date=19 October 2018 |website=ESPNcricinfo}}</ref> 2019 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਵਧਰ ਟਰਾਫੀ ਲਈ [[ਭਾਰਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਭਾਰਤ ਬੀ]] ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=24 October 2019 |title=Deodhar Trophy 2019: Hanuma Vihari, Parthiv, Shubman to lead; Yashasvi earns call-up |url=https://sportstar.thehindu.com/cricket/deodhar-trophy-2019-squads-india-a-india-b-india-c-parthiv-patel-shubman-gill-anuma-vihari-ranchi/article29788595.ece |access-date=25 October 2019 |website=SportStar}}</ref> == ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੈਰੀਅਰ == ਅਕਤੂਬਰ 2017 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਖਿਲਾਫ਼ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ [[ਟਵੰਟੀ-20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਟੀ-20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ]] ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name="IndT20I">{{Cite web |date=23 October 2017 |title=Iyer, Siraj called up for New Zealand T20Is |url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/21122781/shreyas-iyer,-mohammed-siraj-called-new-zealand-t20is |access-date=23 October 2017 |website=ESPNcricinfo}}</ref> ਉਸਨੇ 4 ਨਵੰਬਰ 2017 ਨੂੰ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਖਿਲਾਫ਼ ਭਾਰਤ ਲਈ ਆਪਣਾ ਟੀ-20 ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ, [[ਕੇਨ ਵਿਲੀਅਮਸਨ]] ਦੀ ਵਿਕਟ ਲੈ ਕੇ, ਚਾਰ ਓਵਰਾਂ ਵਿੱਚ 53 ਦੌੜਾਂ ਦੇ ਕੇ 1 ਵਿਕਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।<ref name="T20I">{{Cite web |title=2nd T20I (N), New Zealand tour of India at Rajkot, Nov 4 2017 |url=http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120094.html |access-date=4 November 2017 |website=ESPNcricinfo}}</ref> ਫਰਵਰੀ 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ 2018 ਨਿਦਾਹਾਸ ਟਰਾਫੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ [[ਟਵੰਟੀ-20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਟੀ-20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ]] ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name="India">{{Cite web |date=25 February 2018 |title=Rohit Sharma to lead India in Nidahas Trophy 2018 |url=http://www.bcci.tv/news/2018/press-releases/17166/rohit-sharma-to-lead-india-in-nidahas-trophy-2018 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180225211131/http://www.bcci.tv/news/2018/press-releases/17166/rohit-sharma-to-lead-india-in-nidahas-trophy-2018 |archive-date=25 February 2018 |access-date=25 February 2018 |website=BCCI Press Release}}</ref> ਸਤੰਬਰ 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੈਸਟ ਇੰਡੀਜ਼ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ [[ਟੈਸਟ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਟੈਸਟ]] ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਨਹੀਂ ਖੇਡਿਆ।<ref name="IndTest">{{Cite web |title=Indian team for Paytm Test series against Windies announced |url=http://www.bcci.tv/news/2018/press-releases/17671/indian-team-for-paytm-test-series-against-windies-announced |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180929234730/http://www.bcci.tv/news/2018/press-releases/17671/indian-team-for-paytm-test-series-against-windies-announced |archive-date=29 September 2018 |access-date=29 September 2018 |website=Board of Control for Cricket in India}}</ref> ਉਸਨੇ 15 ਜਨਵਰੀ 2019 ਨੂੰ ਐਡੀਲੇਡ ਓਵਲ ਵਿਖੇ [[ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ]] ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਰੋਜ਼ਾ ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=15 January 2019 |title=India vs Australia: Mohammed Siraj makes ODI debut in Adelaide |url=https://indianexpress.com/article/sports/cricket/india-vs-australia-2nd-odi-mohammed-siraj-debut-5538729/lite/ |access-date=15 January 2019 |website=The Indian Express |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Recent Match Report - Australia vs India 2nd ODI 2019 |url=http://www.espncricinfo.com/series/18693/report/1144998/australia-vs-india-2nd-odi-india-in-aus-2018-19 |access-date=15 January 2019 |website=ESPNcricinfo |language=en}}</ref> 26 ਅਕਤੂਬਰ 2020 ਨੂੰ, ਸਿਰਾਜ ਨੂੰ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਵਿਰੁੱਧ ਭਾਰਤ ਦੀ [[ਟੈਸਟ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਟੈਸਟ]] ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=26 October 2020 |title=Indian team for Australia series: Rohit Sharma not named in squads for all formats due to injury concern, Varun Chakravarthy included for T20Is |url=https://www.hindustantimes.com/cricket/india-tour-of-australia-rohit-sharma-ishant-sharma-not-part-of-india-squad/story-TiCqtmkq15lQ8szIoV5tZM.html |access-date=26 October 2020 |website=Hindustan Times}}</ref> [[ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਮੀ]] ਦੀ ਸੱਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਵਦੀਪ ਸੈਣੀ ਅਤੇ ਸਿਰਾਜ ਵਿਚਕਾਰ ਚੋਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿਰਾਜ ਨੂੰ ਸੈਣੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੇ 26 ਦਸੰਬਰ 2020 ਨੂੰ [[ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ]] ਵਿਰੁੱਧ ਭਾਰਤ ਲਈ ਆਪਣਾ ਟੈਸਟ ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=2nd Test, Melbourne, Dec 26 - Dec 30 2020, India tour of Australia |url=https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1223870.html |access-date=25 December 2020 |website=ESPNcricinfo}}</ref><ref>{{Cite web |date=29 December 2020 |title=Navdeep Saini or Mohammed Siraj, the Better Pick |url=https://yorkerworld.com/mohammed-siraj-or-navdeep-saini-the-better-pick-for-tests |url-status=usurped |archive-url=https://web.archive.org/web/20220118081145/https://yorkerworld.com/mohammed-siraj-or-navdeep-saini-the-better-pick-for-tests/ |archive-date=18 January 2022 |access-date=29 December 2020 |website=Yorker World}}</ref> ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਟੈਸਟ ਵਿਕਟ ਮਾਰਨਸ ਲਾਬੁਸ਼ੇਨ ਦੀ ਸੀ।<ref>{{Cite web |last=Sportstar |first=Team |date=26 December 2020 |title=India vs Australia, Boxing Day Test: Mohammed Siraj shines on debut |url=https://sportstar.thehindu.com/cricket/india-tour-of-australia/news/india-vs-australia-boxing-day-test-mcg-mohammed-siraj-shubman-gill-debut-labuschagne-green-wicket-sports-news/article33422078.ece |access-date=26 December 2020 |website=Sportstar |language=en}}</ref> ਜਨਵਰੀ 2021 ਵਿੱਚ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਵਿਰੁੱਧ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੇ ਚੌਥੇ ਟੈਸਟ ਦੌਰਾਨ, ਸਿਰਾਜ ਨੇ ਟੈਸਟ ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੰਜ ਵਿਕਟਾਂ ਲਈਆਂ ਸਨ।<ref>{{Cite web |date=18 January 2021 |title=Brisbane Test: Mohammed Siraj enters elite list with 5-wicket haul, tops India bowling charts in maiden series |url=https://www.indiatoday.in/sports/cricket/story/australia-vs-india-mohammed-siraj-5-wicket-haul-brisbane-test-elite-list-top-bowling-1760124-2021-01-18 |access-date=18 January 2021 |website=[[India Today]]}}</ref> ਜਨਵਰੀ 2023 ਵਿੱਚ, ਸਿਰਾਜ ਨੇ ਭਾਰਤ ਬਨਾਮ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਇੱਕ ਰੋਜ਼ਾ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਇੱਕ ਰੋਜ਼ਾ ਵਿੱਚ 4 ਵਿਕਟਾਂ ਲਈਆਂ ਜਿਸ ਨਾਲ ਟੀਮ ਨੂੰ 12 ਦੌੜਾਂ ਨਾਲ ਮੈਚ ਜਿੱਤਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲੀ।<ref>{{Cite web |title=Cricket scorecard - India vs New Zealand, 1st ODI, New Zealand tour of India, 2023 |url=https://www.cricbuzz.com/live-cricket-scorecard/59981/ind-vs-nz-1st-odi-new-zealand-tour-of-india-2023 |access-date=2023-01-27 |website=Cricbuzz |language=en}}</ref> ਅਗਸਤ 2023 ਵਿੱਚ ਸਿਰਾਜ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਭਾਰਤ]] ਲਈ ਖੇਡਣ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ [[2023 ਏਸ਼ੀਆ ਕੱਪ]] ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ [[ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ|ਬੀ. ਸੀ. ਸੀ. ਆਈ.]] ਦੁਆਰਾ ਐਲਾਨੀ ਗਈ 15 ਮੈਂਬਰੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=4 September 2023 |title=India Squad announced for Asia Cup |url=https://www.deccanchronicle.com/sports/cricket/210823/asia-cup-2023-india-squad-checkplayerslist.html |website=Deccan Chronicle}}</ref> 17 ਸਤੰਬਰ 2023 ਨੂੰ, ਏਸ਼ੀਆ ਕੱਪ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ, ਸਿਰਾਜ 2003 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਵਿੱਚ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੇ ਖਿਲਾਫ 16 ਗੇਂਦਾਂ ਵਿੱਚ 5 ਵਿਕਟਾਂ ਲੈਣ ਦੇ ਚਮਿੰਡਾ ਵਾਸ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਰੋਜ਼ਾ ਮੈਚਾਂ ਵਿੱਚ 6 ਵਿਕਟਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ ਬਣ ਗਿਆ।<ref>{{Cite web |date=2023-09-17 |title=Mohammed Siraj's record-breaking Colombo show hands Sri Lanka unwanted 23-year-old Asia Cup low in final vs India |url=https://www.hindustantimes.com/cricket/mohammed-siraj-record-breaking-colombo-show-hands-sri-lanka-unwanted-23-year-old-asia-cup-low-in-final-vs-india-101694950675447.html |access-date=2023-09-17 |website=Hindustan Times |language=en}}</ref> ਉਹ 6/21 ਦੇ ਕਰੀਅਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਅੰਕੜੇ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਓਵਰ ਵਿੱਚ 4 ਵਿਕਟਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀ ਵੀ ਬਣ ਗਿਆ।<ref>{{Cite web |last=Livemint |date=2023-09-17 |title=Asia Cup Final: Siraj becomes first Indian bowler to take 4 wickets in 1 over |url=https://www.livemint.com/sports/cricket-news/asia-cup-2023-final-mohammad-siraj-becomes-first-indian-bowler-ta-take-4-wickets-in-one-over-11694950410401.html |access-date=2023-09-17 |website=mint |language=en}}</ref> ਮਈ 2024 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ 2024ਟੀ-20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=India's Squad for the ICC Men's T20I World Cup 2024 |url=https://www.scorewaves.com/news-details/cricket-team-world-cup-squad-icc-mens-t20i-world-cup-2024 |access-date=2024-06-11 |website=ScoreWaves |language=en}}</ref> 2025 ਜੂਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਦੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੌਰੇ ਲਈ 5 ਟੈਸਟ ਮੈਚਾਂ ਦੀ ਤੇਂਦੁਲਕਰ ਐਂਡਰਸਨ ਲੜੀ ਲਈ ਸਿਰਾਜ ਨੂੰ ਟੀਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। == ਫਰੈਂਚਾਇਜ਼ੀ ਕੈਰੀਅਰ == ਫਰਵਰੀ 2017 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ [[ਸਨਰਾਈਜ਼ਰਸ ਹੈਦਰਾਬਾਦ|ਸਨਰਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਦੀ ਟੀਮ ਨੇ [[2017 ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ]] (IPL) ਲਈ 2 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ।<ref name="IPL">{{Cite web |date=20 February 2017 |title=List of players sold and unsold at IPL auction 2017 |url=http://www.espncricinfo.com/indian-premier-league-2017/content/story/1083407.html |access-date=20 February 2017 |website=ESPNcricinfo}}</ref> ਜਨਵਰੀ 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਰਾਇਲ ਚੈਲੇਂਜਰਜ਼ ਬੈਂਗਲੁਰੂ ਨੇ 2018 ਦੀ ਨਿਲਾਮੀ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ।<ref name="IPL2018">{{Cite web |title=List of sold and unsold players |url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/22218394/ipl-2018-player-auction-list-sold-unsold-players |access-date=27 January 2018 |website=ESPNcricinfo}}</ref> 21 ਅਕਤੂਬਰ 2020 ਨੂੰ, ਉਹ (ਆਈ. ਪੀ. ਐੱਲ) ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਬੈਕ ਟੂ ਬੈਕ [[ਓਵਰ (ਕ੍ਰਿਕਟ)|ਮੈਡਨ ਓਵਰਸ]] ਸੁੱਟਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ ਬਣ ਗਿਆ।<ref>{{Cite web |date=21 October 2020 |title=Mohammad Siraj became the first bowler to bowl two maidens in a IPL match with figures of 3 wickets for 8 runs in 4 overs. |url=https://indianexpress.com/article/sports/ipl/mohammed-siraj-kkr-vs-rcb-ipl-2020-two-maiden-record-6821952/ |access-date=21 October 2020 |website=The Indian Express}}</ref><ref>{{Cite web |date=21 October 2020 |title=Mohammed Siraj's record-breaking night stuns Kolkata Knight Riders |url=https://www.espncricinfo.com/series/8048/report/1216494/kolkata-knight-riders-vs-royal-challengers-bangalore-39th-match-indian-premier-league-2020-21 |access-date=21 October 2020 |website=ESPNcricinfo}}</ref> ਨਵੰਬਰ 2024 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਟਾਈਟਨਜ਼ (G.T) ਨੇ 2025 ਆਈਪੀਐਲ ਮੈਗਾ ਨਿਲਾਮੀ ਵਿੱਚ 12.25 ਕਰੋੜ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=25 November 2024 |title=Mohammed Siraj to play for new IPL team after GT buy him for Rs 12.25 crore, RCB say no to RTM |url=https://timesofindia.indiatimes.com/sports/cricket/ipl/top-stories/ipl-auction-2025-mohammed-siraj-sold-to-for/articleshow/115622943.cms |website=The Times of India |publisher=Times of India}}</ref> == ਮੈਦਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ == ਸਿਰਾਜ ਨੂੰ 11 ਅਕਤੂਬਰ 2024 ਨੂੰ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਆਨਰੇਰੀ ਡਿਪਟੀ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਆਫ਼ ਪੁਲਿਸ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=11 October 2024 |title=From Cricket Pitches to Police Duty: Mohammed Siraj Appointed as DSP at Telangana DGP Office |url=https://fantasykhiladi.com/news/mohammed-siraj-takes-charge-as-dsp-telangana-dgp-office/ |access-date=2024-10-11 |website=FantasyKhiladi}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1994]] n75zxxi7i8cvzbhsu4cbnjimkmb803l 0 199011 811414 811409 2025-06-22T13:30:36Z Gurtej Chauhan 27423 811414 wikitext text/x-wiki '''ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ''' ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦੇ ਬਲਾਕ ਹਰਸ਼ਾ ਛੀਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈੱਡ ਕੁਆਰਟਰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਵੱਲ 21 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਹਰਸ਼ਾ ਛੀਨਾ ਤੋਂ 11 ਕਿ.ਮੀ. ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ 254 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਅਜਨਾਲਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਮਜੀਠਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਚੂੜੀਆਂ ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਵੇਰਕਾ-5 ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ। ==ਇਤਿਹਾਸ== ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਆਗੂ ਬਾਬਾ [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]] ਦਾ ਜਨਮ ਮਾਤਾ ਰਾਮ ਕੌਰ ਦੇ ਪੇਕਾ ਇਸੇ ਪਿੰਡ, ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ[4], ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਭਾਈ ਕਰਮ ਸਿੰਘ [[ਭਕਨਾ]] ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਾਸੀ ਸਨ। ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਅਜੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਦਾਦਕਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ== ਤੇਰਾ ਖੁਰਦ (1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਝੰਡੇਰ (1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਲਸ਼ਕਰੀ ਨੰਗਲ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਤੇੜਾ ਕਲਾਂ (3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਘੁਕੇਵਾਲੀ (3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਬਟਾਲਾ, ਤਰਨਤਾਰਨ, ਕਾਦੀਆਂ ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ। == ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ == ਖਤਰਾਈ ਖੁਰਦ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ 652 ਹੈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 117 ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 48.6% ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 63.3% ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 29.0% ਹੈ। ==ਹਵਾਲੇ== #https://geoiq.io/places/Khatrai-Khurd/cmVAsKm3J9 [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] 1082qspfxaaoi6w3hmoykf3fruzwmy7 811415 811414 2025-06-22T13:33:02Z Gurtej Chauhan 27423 811415 wikitext text/x-wiki '''ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ''' ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦੇ ਬਲਾਕ ਹਰਸ਼ਾ ਛੀਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈੱਡ ਕੁਆਰਟਰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਵੱਲ 21 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਹਰਸ਼ਾ ਛੀਨਾ ਤੋਂ 11 ਕਿ.ਮੀ. ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ 254 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਅਜਨਾਲਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਮਜੀਠਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਚੂੜੀਆਂ ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਵੇਰਕਾ-5 ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ। ==ਇਤਿਹਾਸ== ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਆਗੂ ਬਾਬਾ [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]] ਦਾ ਜਨਮ ਮਾਤਾ ਰਾਮ ਕੌਰ ਦੇ ਪੇਕਾ ਇਸੇ ਪਿੰਡ, ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ[4], ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਭਾਈ ਕਰਮ ਸਿੰਘ [[ਭਕਨਾ]] ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਾਸੀ ਸਨ। ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਅਜੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਦਾਦਕਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ। ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਤੇਰਾ ਖੁਰਦ (1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਝੰਡੇਰ (1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਲਸ਼ਕਰੀ ਨੰਗਲ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਤੇੜਾ ਕਲਾਂ (3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਘੁਕੇਵਾਲੀ (3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਬਟਾਲਾ, ਤਰਨਤਾਰਨ, ਕਾਦੀਆਂ ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ। == ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ == ਖਤਰਾਈ ਖੁਰਦ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ 652 ਹੈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 117 ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 48.6% ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 63.3% ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 29.0% ਹੈ। === ਆਬਾਦੀ === {| class="wikitable" |'''ਜਨਗਣਨਾ ਪੈਰਾਮੀਟਰ''' |'''ਜਨਗਣਨਾ ਡੇਟਾ''' |- |ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ |652 |- |ਕੁੱਲ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ |117 |- |ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ % |48.6% (317) |- |ਕੁੱਲ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ % |63.3% (413) |- |ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ |29.0% (189) |- |ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ % |0.0 % ( 0) |- |ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਆਬਾਦੀ % |33.4% (218) |- |ਕੰਮਕਾਜੀ ਆਬਾਦੀ % |48.8% |- |2011 ਤੱਕ ਬੱਚੇ (0 -6) ਦੀ ਆਬਾਦੀ |83 |- |2011 ਤੱਕ ਬੱਚੀਆਂ (0 -6) ਆਬਾਦੀ % |37.3% (31) |} ==ਹਵਾਲੇ== #https://geoiq.io/places/Khatrai-Khurd/cmVAsKm3J9 [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] akqyq505u8whp2yajy0o4x08kswuh2r 811416 811415 2025-06-22T13:33:31Z Gurtej Chauhan 27423 811416 wikitext text/x-wiki '''ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ''' ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦੇ ਬਲਾਕ ਹਰਸ਼ਾ ਛੀਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈੱਡ ਕੁਆਰਟਰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਵੱਲ 21 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਹਰਸ਼ਾ ਛੀਨਾ ਤੋਂ 11 ਕਿ.ਮੀ. ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ 254 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਅਜਨਾਲਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਮਜੀਠਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਚੂੜੀਆਂ ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਵੇਰਕਾ-5 ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ। ==ਇਤਿਹਾਸ== ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਆਗੂ ਬਾਬਾ [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]] ਦਾ ਜਨਮ ਮਾਤਾ ਰਾਮ ਕੌਰ ਦੇ ਪੇਕਾ ਇਸੇ ਪਿੰਡ, ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ[4], ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਭਾਈ ਕਰਮ ਸਿੰਘ [[ਭਕਨਾ]] ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਾਸੀ ਸਨ। ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਅਜੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਦਾਦਕਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ== ਤੇਰਾ ਖੁਰਦ (1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਝੰਡੇਰ (1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਲਸ਼ਕਰੀ ਨੰਗਲ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਤੇੜਾ ਕਲਾਂ (3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਘੁਕੇਵਾਲੀ (3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਬਟਾਲਾ, ਤਰਨਤਾਰਨ, ਕਾਦੀਆਂ ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ। == ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ == ਖਤਰਾਈ ਖੁਰਦ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ 652 ਹੈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 117 ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 48.6% ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 63.3% ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 29.0% ਹੈ। === ਆਬਾਦੀ === {| class="wikitable" |'''ਜਨਗਣਨਾ ਪੈਰਾਮੀਟਰ''' |'''ਜਨਗਣਨਾ ਡੇਟਾ''' |- |ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ |652 |- |ਕੁੱਲ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ |117 |- |ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ % |48.6% (317) |- |ਕੁੱਲ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ % |63.3% (413) |- |ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ |29.0% (189) |- |ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ % |0.0 % ( 0) |- |ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਆਬਾਦੀ % |33.4% (218) |- |ਕੰਮਕਾਜੀ ਆਬਾਦੀ % |48.8% |- |2011 ਤੱਕ ਬੱਚੇ (0 -6) ਦੀ ਆਬਾਦੀ |83 |- |2011 ਤੱਕ ਬੱਚੀਆਂ (0 -6) ਆਬਾਦੀ % |37.3% (31) |} ==ਹਵਾਲੇ== #https://geoiq.io/places/Khatrai-Khurd/cmVAsKm3J9 [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] 1tn6hqh5zpzb848rfq1b1ocla7lnrkj 811421 811416 2025-06-22T13:54:49Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ */ 811421 wikitext text/x-wiki '''ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ''' ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦੇ ਬਲਾਕ ਹਰਸ਼ਾ ਛੀਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈੱਡ ਕੁਆਰਟਰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਵੱਲ 21 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਹਰਸ਼ਾ ਛੀਨਾ ਤੋਂ 11 ਕਿ.ਮੀ. ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ 254 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਅਜਨਾਲਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਮਜੀਠਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਚੂੜੀਆਂ ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਵੇਰਕਾ-5 ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ। ==ਇਤਿਹਾਸ== ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਆਗੂ ਬਾਬਾ [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]] ਦਾ ਜਨਮ ਮਾਤਾ ਰਾਮ ਕੌਰ ਦੇ ਪੇਕਾ ਇਸੇ ਪਿੰਡ, ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ[4], ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਭਾਈ ਕਰਮ ਸਿੰਘ [[ਭਕਨਾ]] ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਾਸੀ ਸਨ। ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਅਜੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਦਾਦਕਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ== ਤੇਰਾ ਖੁਰਦ (1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਝੰਡੇਰ (1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਲਸ਼ਕਰੀ ਨੰਗਲ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਤੇੜਾ ਕਲਾਂ (3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਘੁਕੇਵਾਲੀ (3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਬਟਾਲਾ, ਤਰਨਤਾਰਨ, ਕਾਦੀਆਂ ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ। == ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ == ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ 652 ਹੈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 117 ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 48.6% ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 63.3% ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 29.0% ਹੈ। === ਆਬਾਦੀ === {| class="wikitable" |'''ਜਨਗਣਨਾ ਪੈਰਾਮੀਟਰ''' |'''ਜਨਗਣਨਾ ਡੇਟਾ''' |- |ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ |652 |- |ਕੁੱਲ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ |117 |- |ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ % |48.6% (317) |- |ਕੁੱਲ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ % |63.3% (413) |- |ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ |29.0% (189) |- |ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ % |0.0 % ( 0) |- |ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਆਬਾਦੀ % |33.4% (218) |- |ਕੰਮਕਾਜੀ ਆਬਾਦੀ % |48.8% |- |2011 ਤੱਕ ਬੱਚੇ (0 -6) ਦੀ ਆਬਾਦੀ |83 |- |2011 ਤੱਕ ਬੱਚੀਆਂ (0 -6) ਆਬਾਦੀ % |37.3% (31) |} ==ਹਵਾਲੇ== #https://geoiq.io/places/Khatrai-Khurd/cmVAsKm3J9 [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] 0abs3ozsls1hoj3z6ok3yozcbk5jmkb 0 199018 811412 811405 2025-06-22T13:09:50Z Naveensharmabc 49454 "[[:en:Special:Redirect/revision/1286385779|Arhat]]" ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ 811412 wikitext text/x-wiki [[ਤਸਵੀਰ:Lightmatter_Hsi_Lai_Temple_Arhat_Garden.jpg|thumb|ਦੱਖਣੀ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਦੀ ਸੈਨ ਗੈਬਰੀਅਲ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਹਸੀ ਲਾਈ ਮੰਦਰ ਵਿਖੇ ਅਰਹਤ ਗਾਰਡਨ।]] {{Buddhist term|title=Arhat|pi=अरहंत्|pi-Latn=Arahant or Arhant|sa=अर्हत्|sa-Latn=Arhat|bn=অর্হৎ|bn-Latn=ôrhôt|my=ရဟန္တာ|my-Latn=ra.ha.nta|zh=阿罗汉, 罗汉|zh-Hant=阿羅漢, 羅漢|zh-Latn=āluóhàn, luóhàn|ja=あらかん|ja-Kana=アルハット|ja-Hani=阿羅漢, 羅漢|ja-Latn=arakan, rakan|km=អរហន្ត<br/>(Arahon)|ko=아라한, 나한|ko-Hani=阿羅漢, 羅漢|ko-Latn=arahan, nahan|vi=a-la-hán, la hán|vi-Hani=阿羅漢, 羅漢|tl=Alhat|tl-tglg=ᜀᜎ᜕ᜑᜆ᜕|th=อรหันต์|th-Latn=arahan|bo=དགྲ་བཅོམ་པ།|bo-Latn=[[Wylie transliteration|Wylie]]: dgra bcom pa|si=අරහත්, [[:si:රහතන් වහන්සේ|රහත්]]|si-Latn=Arahat, Rahat|ta=அருகன்|ta-Latn=Aruhan}} ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਅਰਹਤ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: अर्हत्) ਜਾਂ ਅਰਹੰਤ (ਪਾਲੀ: अरहन्त्, 𑀅𑀭𑀳𑀦𑁆𑀢𑁆) ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਹੋਂਦ ਦੇ ਅਸਲ ਸੁਭਾਅ ਬਾਰੇ ਸਮਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਰਵਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ[1][2] ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਦੇ ਬੇਅੰਤ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਸਮਝ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ, ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬੋਧੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਰਹਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਬਾਰੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਸਰਵਸਤਿਵਾਦ, ਕਸ਼ਯਪਿਆ, ਮਹਾਸਾੰਘਿਕ, ਏਕਾਵਯਵਹਾਰਿਕ, ਲੋਕੋਤਰਵਾਦ, ਬਹੁਸ਼ਰੁਤੀਆ, ਪ੍ਰਜ੍ਞਾਪਤਿਵਾਦ, ਅਤੇ ਚੈਤਿਕ ਸਕੂਲ ਸਾਰੇ ਅਰਹਤਾਂ ਨੂੰ ਬੁੱਧਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਪੂਰਣ ਮੰਨਦੇ ਸਨ।[3][4][5] ਮਹਾਯਾਨ ਬੋਧੀ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਨੂੰ ਬੋਧੀਸਤਵ ਦਾ ਰਸਤਾ ਅਪਣਾਉਣ ਅਤੇ ਅਰਹਟਾਂ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰਾਵਕਾਂ ਦੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵਾਪਸ ਨਾ ਜਾਣ ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।[6] ਅਰਹਟਾਂ, ਜਾਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਸੀਨੀਅਰ ਅਰਹਟਾਂ, ਨੂੰ ਥੈਰਵਾਦ ਬੋਧੀ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ "ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬੋਧੀਸਤਵ ਉੱਦਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਨਿੱਜੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਪਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ" ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।[7] ਮਹਾਯਾਨ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਠਾਰਾਂ ਅਰਹਟਾਂ (ਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ) ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਮੈਤ੍ਰੇਯ ਵਜੋਂ ਬੁੱਧ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਮੰਨਦਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ 6, 8, 16, 100, ਅਤੇ 500 ਦੇ ਹੋਰ ਸਮੂਹ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਜਿਸਨੂੰ ਲੁਓਹਾਨ ਜਾਂ ਲੋਹਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[8][9] ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਈਸਾਈ ਸੰਤ, ਰਸੂਲਾਂ ਜਾਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਚੇਲਿਆਂ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਬੋਧੀ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।[8][ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ?] == ਐਟਮੌਲੋਜੀ == [[ਤਸਵੀਰ:500_Rakan_statues,_view_from_above,_Daisho-in,_Miyajima,_Hatsukaichi,_2016.jpg|thumb|ਗੋਹਯਾਕੂ ਰਾਕਨ-[[Miyajima, Hiroshima|ਮੀਆਜੀਮਾ]] ਦੇ ਦਾਇਸ਼ੋ-ਇਨ ਮੰਦਰ ਵਿਖੇ ਅਰਹਤਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਪੰਜ ਸੌ ਮੂਰਤੀਆਂ]] ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦ ਅਰਹਤ (ਪਾਲੀ ਅਰਹੰਤ) ਇੱਕ ਵਰਤਮਾਨ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਮੌਖਿਕ ਮੂਲ √ਅਰਹ "ਯੋਗ ਹੋਣਾ" ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ, [1] cf. ਅਰਹ "ਯੋਗ, ਯੋਗ"; ਅਰਹਣ "ਦਾਅਵਾ ਕਰਨਾ, ਹੱਕਦਾਰ ਹੋਣਾ"; ਅਰਹਿਤ (ਭੂਤ ਕਿਰਿਆ) "ਸਨਮਾਨਿਤ, ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਗਈ"।[2] ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਰਿਗਵੇਦ ਵਿੱਚ "ਯੋਗ" ਦੇ ਇਸ ਅਰਥ ਨਾਲ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।[3][4] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:Articles containing Japanese language text]] 3qyrx4gm3zhxmjc6rffllyoc04ennya 3 199019 811411 2025-06-22T12:57:40Z J ansari 15836 J ansari ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Shagil Kannur]] ਨੂੰ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Shagil Muzhappilangad]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Shagil Kannur|Shagil Kannur]]" to "[[Special:CentralAuth/Shagil Muzhappilangad|Shagil Muzhappilangad]]" 811411 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Shagil Muzhappilangad]] qx0rjakh9ub4i8zr20nyrwbdonif4jj 0 199020 811417 2025-06-22T13:37:49Z Harchand Bhinder 3793 "'ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ' ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। [https://jagbani.punjabkesari.in/punjab/news/moga-1079453 ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ<ref>{{Cite web |date=2023-12-12 |title=ਪਿੰਡ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਾ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੀਤਾ..." ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ 811417 wikitext text/x-wiki 'ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ' ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। [https://jagbani.punjabkesari.in/punjab/news/moga-1079453 ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ<ref>{{Cite web |date=2023-12-12 |title=ਪਿੰਡ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਾ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਯਾਦ - Village Chugha Clan residents remembered Gadri Baba Nidhan Singh |url=https://www.punjabijagran.com/punjab/mogafaridkotmuktsar-village-chugha-clan-residents-remembered-gadri-baba-nidhan-singh-9311961.html |access-date=2025-06-22 |website=Punjabi Jagran |language=pa}}</ref>] ਪਿੰਡ ਧਰਮਕੋਟ ਕਸਬੇ ਤੋਂ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਗ਼ਾਦਰੀ ਬਾਬਾ [[ਨਿਧਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ]] ਸਨ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਪੂਰਬੀ ਸਥਿਤ ਹੈ ਤੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਚੁੱਘਾ ਖੁਰਦ]] ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨੇੜਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸਨ ਮੋਗਾ ਹੈ। 4wfieprktky9b9zcxly9qx8o6uych4s 811418 811417 2025-06-22T13:44:33Z Harchand Bhinder 3793 811418 wikitext text/x-wiki 'ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ' ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। [https://jagbani.punjabkesari.in/punjab/news/moga-1079453 ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ<ref>{{Cite web |date=2023-12-12 |title=ਪਿੰਡ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਾ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਯਾਦ - Village Chugha Clan residents remembered Gadri Baba Nidhan Singh |url=https://www.punjabijagran.com/punjab/mogafaridkotmuktsar-village-chugha-clan-residents-remembered-gadri-baba-nidhan-singh-9311961.html |access-date=2025-06-22 |website=Punjabi Jagran |language=pa}}</ref>]<ref>{{Citation |last=Pre Live |title=[ LIVE ] ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਾ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਕਬੱਡੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਪਿੰਡ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ( ਮੋਗਾ ) |date=2025-05-11 |url=https://www.youtube.com/watch?v=GmRhcAmUp1I |access-date=2025-06-22}}</ref> ਪਿੰਡ ਧਰਮਕੋਟ ਕਸਬੇ ਤੋਂ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਗ਼ਾਦਰੀ [[ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ|ਬਾਬਾ ਨਿਧਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ]] ਸਨ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਪੂਰਬੀ ਸਥਿਤ ਹੈ ਤੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਚੁੱਘਾ ਖੁਰਦ]] ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨੇੜਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸਨ [[ਮੋਗਾ, ਪੰਜਾਬ|ਮੋਗਾ]] ਹੈ। h5y6tp5p2i9ohjngznp42gkqcpov0dw 811420 811418 2025-06-22T13:51:20Z Harchand Bhinder 3793 811420 wikitext text/x-wiki 'ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ' ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। [https://jagbani.punjabkesari.in/punjab/news/moga-1079453 ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ<ref>{{Cite web |date=2023-12-12 |title=ਪਿੰਡ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਾ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਯਾਦ - Village Chugha Clan residents remembered Gadri Baba Nidhan Singh |url=https://www.punjabijagran.com/punjab/mogafaridkotmuktsar-village-chugha-clan-residents-remembered-gadri-baba-nidhan-singh-9311961.html |access-date=2025-06-22 |website=Punjabi Jagran |language=pa}}</ref>]<ref>{{Citation |last=Pre Live |title=[ LIVE ] ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਾ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਕਬੱਡੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਪਿੰਡ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ( ਮੋਗਾ ) |date=2025-05-11 |url=https://www.youtube.com/watch?v=GmRhcAmUp1I |access-date=2025-06-22}}</ref> ਪਿੰਡ ਧਰਮਕੋਟ ਕਸਬੇ ਤੋਂ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਗ਼ਾਦਰੀ [[ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ|ਬਾਬਾ ਨਿਧਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ]] ਸਨ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਪੂਰਬੀ ਸਥਿੱਤ ਹੈ ਤੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਚੁੱਘਾ ਖੁਰਦ]] ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨੇੜਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸਨ [[ਮੋਗਾ, ਪੰਜਾਬ|ਮੋਗਾ]] ਹੈ। klx5iws1ap19c4gm94luekup0mohnb2 811422 811420 2025-06-22T13:59:35Z Harchand Bhinder 3793 811422 wikitext text/x-wiki 'ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ' ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। [https://jagbani.punjabkesari.in/punjab/news/moga-1079453 ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ<ref>{{Cite web |date=2023-12-12 |title=ਪਿੰਡ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਾ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਯਾਦ - Village Chugha Clan residents remembered Gadri Baba Nidhan Singh |url=https://www.punjabijagran.com/punjab/mogafaridkotmuktsar-village-chugha-clan-residents-remembered-gadri-baba-nidhan-singh-9311961.html |access-date=2025-06-22 |website=Punjabi Jagran |language=pa}}</ref>]<ref>{{Citation |last=Pre Live |title=[ LIVE ] ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਾ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਕਬੱਡੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਪਿੰਡ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ( ਮੋਗਾ ) |date=2025-05-11 |url=https://www.youtube.com/watch?v=GmRhcAmUp1I |access-date=2025-06-22}}</ref> ਪਿੰਡ ਧਰਮਕੋਟ ਕਸਬੇ ਤੋਂ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਗ਼ਾਦਰੀ [[ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ|ਬਾਬਾ ਨਿਧਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ]] ਸਨ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਪੂਰਬੀ ਸਥਿੱਤ ਹੈ ਤੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਚੁੱਘਾ ਖੁਰਦ]] ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਪਿੰਡ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਕੋਰੋਟਾਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨੇੜਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸਨ [[ਮੋਗਾ, ਪੰਜਾਬ|ਮੋਗਾ]] ਹੈ। ruo37810qdh1l5i3bzuboffxx25n44h 811424 811422 2025-06-22T14:02:40Z Harchand Bhinder 3793 811424 wikitext text/x-wiki 'ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ' ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। [https://jagbani.punjabkesari.in/punjab/news/moga-1079453 ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ<ref>{{Cite web |date=2023-12-12 |title=ਪਿੰਡ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਾ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਯਾਦ - Village Chugha Clan residents remembered Gadri Baba Nidhan Singh |url=https://www.punjabijagran.com/punjab/mogafaridkotmuktsar-village-chugha-clan-residents-remembered-gadri-baba-nidhan-singh-9311961.html |access-date=2025-06-22 |website=Punjabi Jagran |language=pa}}</ref>]<ref>{{Citation |last=Pre Live |title=[ LIVE ] ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਾ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਕਬੱਡੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਪਿੰਡ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ( ਮੋਗਾ ) |date=2025-05-11 |url=https://www.youtube.com/watch?v=GmRhcAmUp1I |access-date=2025-06-22}}</ref> ਪਿੰਡ ਧਰਮਕੋਟ ਕਸਬੇ ਤੋਂ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਗ਼ਾਦਰੀ [[ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ|ਬਾਬਾ ਨਿਧਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ]] ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ, ਹੋਰ ਉੱਘੇ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਦਰੋਹ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਏ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਪੂਰਬੀ ਸਥਿੱਤ ਹੈ ਤੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਚੁੱਘਾ ਖੁਰਦ]] ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਪਿੰਡ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਕੋਰੋਟਾਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨੇੜਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸਨ [[ਮੋਗਾ, ਪੰਜਾਬ|ਮੋਗਾ]] ਹੈ। plotasqwl52wwmkqmdycxxb46deyz7y 811425 811424 2025-06-22T14:05:33Z Harchand Bhinder 3793 811425 wikitext text/x-wiki 'ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ' ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। [https://jagbani.punjabkesari.in/punjab/news/moga-1079453 ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ<ref>{{Cite web |date=2023-12-12 |title=ਪਿੰਡ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਾ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਯਾਦ - Village Chugha Clan residents remembered Gadri Baba Nidhan Singh |url=https://www.punjabijagran.com/punjab/mogafaridkotmuktsar-village-chugha-clan-residents-remembered-gadri-baba-nidhan-singh-9311961.html |access-date=2025-06-22 |website=Punjabi Jagran |language=pa}}</ref>]<ref>{{Citation |last=Pre Live |title=[ LIVE ] ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਾ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਕਬੱਡੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਪਿੰਡ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ( ਮੋਗਾ ) |date=2025-05-11 |url=https://www.youtube.com/watch?v=GmRhcAmUp1I |access-date=2025-06-22}}</ref> ਪਿੰਡ ਧਰਮਕੋਟ ਕਸਬੇ ਤੋਂ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਗ਼ਾਦਰੀ [[ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ|ਬਾਬਾ ਨਿਧਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ]] ਸਨ ਜੋ ਸੰਨ 1882 ਵਿੱਚ, ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਰੁਜਗਾਰ ਖਤਰ [[ਸ਼ੰਘਾਈ]] ਗਏ ਤੇ ਉਥੋਂ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ, ਹੋਰ ਉੱਘੇ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਦਰੋਹ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਏ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਪੂਰਬੀ ਸਥਿੱਤ ਹੈ ਤੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਚੁੱਘਾ ਖੁਰਦ]] ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਪਿੰਡ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਕੋਰੋਟਾਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨੇੜਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸਨ [[ਮੋਗਾ, ਪੰਜਾਬ|ਮੋਗਾ]] ਹੈ। s5s1ceqxhwm7v2exv6qleghxvoypd8n 811427 811425 2025-06-22T14:07:54Z Harchand Bhinder 3793 811427 wikitext text/x-wiki 'ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ' ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। [https://jagbani.punjabkesari.in/punjab/news/moga-1079453 ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ<ref>{{Cite web |date=2023-12-12 |title=ਪਿੰਡ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਾ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਯਾਦ - Village Chugha Clan residents remembered Gadri Baba Nidhan Singh |url=https://www.punjabijagran.com/punjab/mogafaridkotmuktsar-village-chugha-clan-residents-remembered-gadri-baba-nidhan-singh-9311961.html |access-date=2025-06-22 |website=Punjabi Jagran |language=pa}}</ref>]<ref>{{Citation |last=Pre Live |title=[ LIVE ] ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਾ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਕਬੱਡੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਪਿੰਡ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ( ਮੋਗਾ ) |date=2025-05-11 |url=https://www.youtube.com/watch?v=GmRhcAmUp1I |access-date=2025-06-22}}</ref> ਪਿੰਡ ਧਰਮਕੋਟ ਕਸਬੇ ਤੋਂ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਗ਼ਾਦਰੀ [[ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ|ਬਾਬਾ ਨਿਧਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ]] ਸਨ ਜੋ ਸੰਨ 1882 ਵਿੱਚ, ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਰੁਜਗਾਰ ਖਤਰ [[ਸ਼ੰਘਾਈ]] ਗਏ ਤੇ ਉਥੋਂ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ, ਹੋਰ ਉੱਘੇ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਦਰੋਹ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਏ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਪੂਰਬੀ ਸਥਿੱਤ ਹੈ ਤੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਚੁੱਘਾ ਖੁਰਦ]] ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਪਿੰਡ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਕੋਰੋਟਾਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨੇੜਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸਨ [[ਮੋਗਾ, ਪੰਜਾਬ|ਮੋਗਾ]] ਹੈ। <references /> [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡ]] 9yezaj9ps98len9lwm5xgnlemhfn0zb 811428 811427 2025-06-22T14:09:12Z Harchand Bhinder 3793 811428 wikitext text/x-wiki 'ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ' ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। [https://jagbani.punjabkesari.in/punjab/news/moga-1079453 ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ<ref>{{Cite web |date=2023-12-12 |title=ਪਿੰਡ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਾ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਯਾਦ - Village Chugha Clan residents remembered Gadri Baba Nidhan Singh |url=https://www.punjabijagran.com/punjab/mogafaridkotmuktsar-village-chugha-clan-residents-remembered-gadri-baba-nidhan-singh-9311961.html |access-date=2025-06-22 |website=Punjabi Jagran |language=pa}}</ref>]<ref>{{Citation |last=Pre Live |title=[ LIVE ] ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਾ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਕਬੱਡੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਪਿੰਡ ਚੁੱਘਾ ਕਲਾਂ ( ਮੋਗਾ ) |date=2025-05-11 |url=https://www.youtube.com/watch?v=GmRhcAmUp1I |access-date=2025-06-22}}</ref> ਪਿੰਡ ਧਰਮਕੋਟ ਕਸਬੇ ਤੋਂ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਗ਼ਾਦਰੀ [[ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ|ਬਾਬਾ ਨਿਧਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ]] ਸਨ ਜੋ ਸੰਨ 1882 ਵਿੱਚ, ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਰੁਜਗਾਰ ਖਤਰ [[ਸ਼ੰਘਾਈ]] ਗਏ ਤੇ ਉਥੋਂ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ, ਹੋਰ ਉੱਘੇ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਦਰੋਹ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਏ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਪੂਰਬੀ ਸਥਿੱਤ ਹੈ ਤੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਚੁੱਘਾ ਖੁਰਦ]] ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਪਿੰਡ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਕੋਰੋਟਾਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨੇੜਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸਨ [[ਮੋਗਾ, ਪੰਜਾਬ|ਮੋਗਾ]] ਹੈ। <references /> [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] cwa0iqzn0lghrnxpvszjihlx7erjb0o 0 199021 811446 2025-06-22T16:22:15Z Nitesh Gill 8973 "[[:en:Special:Redirect/revision/1259039736|Sarika Devendra Singh Baghel]]" ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ 811446 wikitext text/x-wiki {{Infobox musical artist | name = Sarika Singh | image = | birth_date = {{Birth date and age|df=yes|1980|8|9}} | birth_place = [[Etawah]], [[Uttar Pradesh]] | origin = Indian | occupation = Politician | website = }} {{Infobox musical artist | name = Sarika Singh | image = | birth_date = {{Birth date and age|df=yes|1980|8|9}} | birth_place = [[Etawah]], [[Uttar Pradesh]] | origin = Indian | occupation = Politician | website = }} '''ਸਾਰਿਕਾ ਸਿੰਘ''' (ਜਨਮ 9 ਅਗਸਤ 1980)<ref name="bio">{{Cite web |title=Fifteenth Lok Sabha: Members Bioprofile |url=http://164.100.47.132/LssNew/Members/Biography.aspx?mpsno=4272 |publisher=[[Lok Sabha]]}}</ref> ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ [[ਲੋਕ ਸਭਾ]] ਮੈਂਬਰ ਹੈ। ਉਹ [[ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਲੋਕ ਦਲ]] (RLD) ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਦੇ [[ਹਾਥਰਸ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਹਾਥਰਸ]] ਤੋਂ 15ਵੀਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਲਈ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।<ref>{{Cite news|url=http://www.expressindia.com/latest-news/up-puts-some-fresh-faces-in-parliament/462653/|title=UP puts some fresh faces in Parliament|date=20 May 2009|work=Indian Express}}</ref> ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ [[ਆਗਰਾ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਆਗਰਾ]] ਤੋਂ [[ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਮੁਖੀ [[ਮੁਲਾਇਮ ਸਿੰਘ ਯਾਦਵ]] ਨੂੰ ਬੁੱਢਾ ਕਹਿੰਦੇ ਸੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=SP Candidate Sarika Baghel expelled from Party for calling Mulayam Old |url=http://news.biharprabha.com/2014/03/sp-candidate-sarika-baghel-expelled-from-party-for-calling-mulayam-old/ |access-date=8 March 2014 |website=IANS |publisher=news.biharprabha.com}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * [http://164.100.47.132/LssNew/Members/homepage.aspx?mpsno=4272 ਸਾਰਿਕਾ ਸਿੰਘ ਬਘੇਲ, ਸਰਕਾਰੀ ਹੋਮਪੇਜ] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1980]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ 2009–2014]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]] fnmsc5h49lzm01e7f6qyg1tgi2wt84t 811447 811446 2025-06-22T16:24:22Z Nitesh Gill 8973 811447 wikitext text/x-wiki {{Infobox musical artist | name = ਸਾਰਿਕਾ ਸਿੰਘ | image = | birth_date = {{Birth date and age|df=yes|1980|8|9}} | birth_place = [[ਇਤਾਵਾਹ]], [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] | origin = ਭਾਰਤੀ | occupation = ਸਿਆਸਤਦਾਨ | website = }} '''ਸਾਰਿਕਾ ਸਿੰਘ''' (ਜਨਮ 9 ਅਗਸਤ 1980)<ref>{{Cite web |title=Fifteenth Lok Sabha: Members Bioprofile |url=http://164.100.47.132/LssNew/Members/Biography.aspx?mpsno=4272 |publisher=[[Lok Sabha]]}}</ref> ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ [[ਲੋਕ ਸਭਾ]] ਮੈਂਬਰ ਹੈ। ਉਹ [[ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਲੋਕ ਦਲ]] (RLD) ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਦੇ [[ਹਾਥਰਸ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਹਾਥਰਸ]] ਤੋਂ 15ਵੀਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਲਈ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।<ref>{{Cite news|url=http://www.expressindia.com/latest-news/up-puts-some-fresh-faces-in-parliament/462653/|title=UP puts some fresh faces in Parliament|date=20 May 2009|work=Indian Express}}</ref> ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ [[ਆਗਰਾ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਆਗਰਾ]] ਤੋਂ [[ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਮੁਖੀ [[ਮੁਲਾਇਮ ਸਿੰਘ ਯਾਦਵ]] ਨੂੰ ਬੁੱਢਾ ਕਹਿੰਦੇ ਸੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=SP Candidate Sarika Baghel expelled from Party for calling Mulayam Old |url=http://news.biharprabha.com/2014/03/sp-candidate-sarika-baghel-expelled-from-party-for-calling-mulayam-old/ |access-date=8 March 2014 |website=IANS |publisher=news.biharprabha.com}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * [http://164.100.47.132/LssNew/Members/homepage.aspx?mpsno=4272 ਸਾਰਿਕਾ ਸਿੰਘ ਬਘੇਲ, ਸਰਕਾਰੀ ਹੋਮਪੇਜ] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1980]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ 2009–2014]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]] mz8mrm1pvf1u2bkj9td2lkjjdtf81fn 3 199022 811448 2025-06-22T16:28:36Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 811448 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=KushwahaOfficial}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 16:28, 22 ਜੂਨ 2025 (UTC) q587rohoovtgvkecnhjxz6o3x54w936 3 199023 811450 2025-06-22T18:49:43Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 811450 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Ishnoor Singh Bains}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 18:49, 22 ਜੂਨ 2025 (UTC) aule801rp4pyqwbj66r4exxxnecuhtw 3 199024 811451 2025-06-22T19:17:19Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 811451 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Litanous}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 19:17, 22 ਜੂਨ 2025 (UTC) 278ck4xycqrhm7p1xccb0gkvdnhz0qf 3 199025 811452 2025-06-22T19:56:26Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 811452 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Beth4939}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 19:56, 22 ਜੂਨ 2025 (UTC) 8mxbjqub1dntio6as85b6nxrpdfbsne 3 199026 811453 2025-06-22T23:50:00Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 811453 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Joppa Chong}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 23:50, 22 ਜੂਨ 2025 (UTC) ho28ogkm16lb9u6sieuki98bggrki58 3 199027 811454 2025-06-23T01:44:12Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 811454 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Bettabox}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 01:44, 23 ਜੂਨ 2025 (UTC) dp5ij5qbnq73o16rlf5jg91rc37q3a9 0 199028 811459 2025-06-23T04:38:04Z Gurtej Chauhan 27423 "{{Infobox settlement | name = '''ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ''' | other_name = | nickname = | settlement_type = ਪਿੰਡ | image_skyline = | image_alt = | image_caption = | pushpin_map = India Punjab#India3 | pushpin_label_position = right | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰ..." ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ 811459 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = '''ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ''' | other_name = | nickname = | settlement_type = ਪਿੰਡ | image_skyline = | image_alt = | image_caption = | pushpin_map = India Punjab#India3 | pushpin_label_position = right | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ | coordinates = {{coord|31.581020|N|74.20244|E|display=inline,title}} | subdivision_type = ਦੇਸ਼ | subdivision_name = {{flag|ਭਾਰਤ}} | subdivision_type1 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]] | subdivision_name1 = [[ਪੰਜਾਬ]] | established_title = <!-- Established --> | established_date = 1999 | founder = | named_for = | government_type = | governing_body = | unit_pref = Metric | area_footnotes = | area_rank = | area_total_km2 = | elevation_footnotes = | elevation_m = 233 | population_total = 3264 | population_as_of = 2011 ਜਨਗਣਨਾ | demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ | demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ | demographics1_info1 = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | population_rank = | population_density_km2 = auto | population_demonym = | population_footnotes = | timezone1 = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]] | utc_offset1 = +5:30 | parts_type = [[ਬਲਾਕ]] | parts = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ | postal_code_type = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]] | postal_code = 143002 |area_code_type ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ | registration_plate = PB:02 | area_code = 0183****** | blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ | blank1_info_sec1 = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] | official_name = }} '''ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ''', ਭਾਰਤੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਦੇ ਵੇਰਕਾ ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵੱਲ 18 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ 243 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜੰਡਿਆਲਾ ਗੁਰੂ ਤਹਿਸੀਲ, ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਹਰਸ਼ਾ ਛੀਨਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਗੰਡੀਵਿੰਡ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ== #[[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] #[[ਤਰਨ ਤਾਰਨ]] #[[ਬਟਾਲਾ]] #[[ਪੱਟੀ]] ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ। ==ਇਤਿਹਾਸ== ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਆਗੂ ਬਾਬਾ [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]] ਦਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਵੀ ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਓਹਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਸਾਲ ਇੱਕ ਸਮਾਗਮ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ== #ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ #[[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜੰਕਸ਼ਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ]] ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਨ। ==ਹਵਾਲੇ== #https://lalkaar.wordpress.com/baba-sohan-singh-lalkaar-january-2020/ #http://medbox.iiab.me/kiwix/wikipedia_pa_all_maxi_2019- #https://www.census2011.co.in/data/village/37635-bhakna-kalan-punjab.html [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] 8iudu19hkvgreyhwh7uum4hhunu0ss2 811460 811459 2025-06-23T04:48:14Z Gurtej Chauhan 27423 811460 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = '''ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ''' | other_name = | nickname = | settlement_type = ਪਿੰਡ | image_skyline = | image_alt = | image_caption = | pushpin_map = India Punjab#India3 | pushpin_label_position = right | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ | coordinates = {{coord|31.581150|N|74.720296|E|display=inline,title}} | subdivision_type = ਦੇਸ਼ | subdivision_name = {{flag|ਭਾਰਤ}} | subdivision_type1 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]] | subdivision_name1 = [[ਪੰਜਾਬ]] | established_title = <!-- Established --> | established_date = 1999 | founder = | named_for = | government_type = | governing_body = | unit_pref = Metric | area_footnotes = | area_rank = | area_total_km2 = | elevation_footnotes = | elevation_m = 233 | population_total = 3264 | population_as_of = 2011 ਜਨਗਣਨਾ | demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ | demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ | demographics1_info1 = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | population_rank = | population_density_km2 = auto | population_demonym = | population_footnotes = | timezone1 = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]] | utc_offset1 = +5:30 | parts_type = [[ਬਲਾਕ]] | parts = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ | postal_code_type = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]] | postal_code = 143002 |area_code_type ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ | registration_plate = PB:02 | area_code = 0183****** | blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ | blank1_info_sec1 = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] | official_name = }} '''ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ''', ਭਾਰਤੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਦੇ ਵੇਰਕਾ ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵੱਲ 18 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ 243 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜੰਡਿਆਲਾ ਗੁਰੂ ਤਹਿਸੀਲ, ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਹਰਸ਼ਾ ਛੀਨਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਗੰਡੀਵਿੰਡ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ== #[[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] #[[ਤਰਨਤਾਰਨ]] #[[ਬਟਾਲਾ]] #[[ਪੱਟੀ]] ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ। ==ਇਤਿਹਾਸ== ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਆਗੂ ਬਾਬਾ [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]] ਦਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਵੀ ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਓਹਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਸਾਲ ਇੱਕ ਸਮਾਗਮ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਰਾਮ ਕੌਰ ਦੇ ਪੇਕਾ ਪਿੰਡ, [[ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ]], ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਭਾਈ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਾਸੀ ਸਨ। ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਅਜੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਦਾਦਕਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਨੀ ਸਿੱਖੀ। ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਲਹੌਰ ਨੇ ਦੇ ਇੱਕ ਜਿੰਮੀਦਾਰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ, ਬਿਸ਼ਨ ਕੌਰ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ 1881 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇੇ ਪਿੰਡ ਸਰਕਾਰੀ ਪਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਬਣਿਆ ,11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰੇ ਉਹ ਪਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋੋੋੋਇਆ। 1886 ਤੱੱਕ ਉਸ ਨੇ ਉਰਦੂ ਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿਚ ਚੰਗੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਬੁਰੀ ਸੰਗਤ ਕਾਰਨ ਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਗਲਤ ਆਦਤਾਂ ਵੱੱਸ ਉਹ ਆਰਥਿਕ ਮੰਦਹਾਲੀ ਵਿੱਚ ਫੱਸ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾ ਵਿੱਚ “ਪ੍ਰਦੇਸ ਰਟਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਮੇਰੀ ਮਾਇਕ-ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਮਾਲੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਮੇਰੇ ਹੀ ਬੁਰੇ ਭਲੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸੀ ਕਿਉਂਜੋ ਇਹ ਕੰਗਾਲੀ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਬਾਪ-ਦਾਦੇ ਵੱਲੋਂ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲੀ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਕਾਲਵੱਸ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਸ ਵਕਤ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੇ ਕੁੱਛੜ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਸਾਲ ਦਾ ਨਿੱਕੜਾ ਜਿਹਾ ਬਾਲ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੇ ਦੋ ਵਿਆਹ ਸਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਮਾਤਾਵਾਂ ਤੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਚਾਚਾ, ਤਾਇਆ ਜਾਂ ਦੂਜਾ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਇਕੱਲਾ ਵਾਰਸ ਸਾਂ। ਮੇਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸੀ। ਭੁਇੰ-ਭਾਂਡੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਰੋਕੜ ਰੁਪਿਆ ਤੇ ਮੱਝੀਂ-ਗਾਈਂ ਵੀ ਚੋਖੀਆਂ ਸਨ....। ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਬਸਤੀਕਰਨ ਬਿੱਲ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ 1906-07 ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਫਰਵਰੀ 1909 ਨੂੰ ਉਹ ਅਮਰੀਕਾ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਬਾਅਦ 4 ਅਪ੍ਰੈਲ 1909 ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਸਿਆਟਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ== #ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ #[[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜੰਕਸ਼ਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ]] ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਨ। ==ਹਵਾਲੇ== #https://lalkaar.wordpress.com/baba-sohan-singh-lalkaar-january-2020/ #http://medbox.iiab.me/kiwix/wikipedia_pa_all_maxi_2019- #https://www.census2011.co.in/data/village/37635-bhakna-kalan-punjab.html [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] t33kg3gmp5lhfakgbezpv8xn5cd3toa 811461 811460 2025-06-23T04:50:05Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਨੇੜੇ ਦੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ */ 811461 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = '''ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ''' | other_name = | nickname = | settlement_type = ਪਿੰਡ | image_skyline = | image_alt = | image_caption = | pushpin_map = India Punjab#India3 | pushpin_label_position = right | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ | coordinates = {{coord|31.581150|N|74.720296|E|display=inline,title}} | subdivision_type = ਦੇਸ਼ | subdivision_name = {{flag|ਭਾਰਤ}} | subdivision_type1 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]] | subdivision_name1 = [[ਪੰਜਾਬ]] | established_title = <!-- Established --> | established_date = 1999 | founder = | named_for = | government_type = | governing_body = | unit_pref = Metric | area_footnotes = | area_rank = | area_total_km2 = | elevation_footnotes = | elevation_m = 233 | population_total = 3264 | population_as_of = 2011 ਜਨਗਣਨਾ | demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ | demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ | demographics1_info1 = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | population_rank = | population_density_km2 = auto | population_demonym = | population_footnotes = | timezone1 = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]] | utc_offset1 = +5:30 | parts_type = [[ਬਲਾਕ]] | parts = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ | postal_code_type = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]] | postal_code = 143002 |area_code_type ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ | registration_plate = PB:02 | area_code = 0183****** | blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ | blank1_info_sec1 = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] | official_name = }} '''ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ''', ਭਾਰਤੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਦੇ ਵੇਰਕਾ ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵੱਲ 18 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ 243 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜੰਡਿਆਲਾ ਗੁਰੂ ਤਹਿਸੀਲ, ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਹਰਸ਼ਾ ਛੀਨਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਗੰਡੀਵਿੰਡ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ== #[[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] #[[ਤਰਨਤਾਰਨ]] #[[ਬਟਾਲਾ]] #[[ਪੱਟੀ]] ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ। ==ਇਤਿਹਾਸ== ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਆਗੂ ਬਾਬਾ [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]] ਦਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਵੀ ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਓਹਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਸਾਲ ਇੱਕ ਸਮਾਗਮ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਰਾਮ ਕੌਰ ਦੇ ਪੇਕਾ ਪਿੰਡ, [[ਖਤਰਾਏ ਖੁਰਦ]], ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਭਾਈ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਾਸੀ ਸਨ। ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਅਜੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਦਾਦਕਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਨੀ ਸਿੱਖੀ। ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਲਹੌਰ ਨੇ ਦੇ ਇੱਕ ਜਿੰਮੀਦਾਰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ, ਬਿਸ਼ਨ ਕੌਰ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ 1881 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇੇ ਪਿੰਡ ਸਰਕਾਰੀ ਪਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਬਣਿਆ ,11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰੇ ਉਹ ਪਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋੋੋੋਇਆ। 1886 ਤੱੱਕ ਉਸ ਨੇ ਉਰਦੂ ਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿਚ ਚੰਗੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਬੁਰੀ ਸੰਗਤ ਕਾਰਨ ਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਗਲਤ ਆਦਤਾਂ ਵੱੱਸ ਉਹ ਆਰਥਿਕ ਮੰਦਹਾਲੀ ਵਿੱਚ ਫੱਸ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾ ਵਿੱਚ “ਪ੍ਰਦੇਸ ਰਟਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਮੇਰੀ ਮਾਇਕ-ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਮਾਲੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਮੇਰੇ ਹੀ ਬੁਰੇ ਭਲੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸੀ ਕਿਉਂਜੋ ਇਹ ਕੰਗਾਲੀ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਬਾਪ-ਦਾਦੇ ਵੱਲੋਂ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲੀ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਕਾਲਵੱਸ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਸ ਵਕਤ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੇ ਕੁੱਛੜ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਸਾਲ ਦਾ ਨਿੱਕੜਾ ਜਿਹਾ ਬਾਲ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੇ ਦੋ ਵਿਆਹ ਸਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਮਾਤਾਵਾਂ ਤੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਚਾਚਾ, ਤਾਇਆ ਜਾਂ ਦੂਜਾ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਇਕੱਲਾ ਵਾਰਸ ਸਾਂ। ਮੇਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸੀ। ਭੁਇੰ-ਭਾਂਡੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਰੋਕੜ ਰੁਪਿਆ ਤੇ ਮੱਝੀਂ-ਗਾਈਂ ਵੀ ਚੋਖੀਆਂ ਸਨ....। ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਬਸਤੀਕਰਨ ਬਿੱਲ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ 1906-07 ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਫਰਵਰੀ 1909 ਨੂੰ ਉਹ ਅਮਰੀਕਾ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਬਾਅਦ 4 ਅਪ੍ਰੈਲ 1909 ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਸਿਆਟਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ== #[[ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ]] #[[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜੰਕਸ਼ਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ]] ਭਕਨਾ ਕਲਾਂ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਨ। ==ਹਵਾਲੇ== #https://lalkaar.wordpress.com/baba-sohan-singh-lalkaar-january-2020/ #http://medbox.iiab.me/kiwix/wikipedia_pa_all_maxi_2019- #https://www.census2011.co.in/data/village/37635-bhakna-kalan-punjab.html [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] s2hvf6exvcfsel7bdtxwd7w70ceie6l 0 199029 811462 2025-06-23T04:58:36Z Gurtej Chauhan 27423 "'''ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ''' ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ। ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਭਗਤਾਂਵਾ..." ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ 811462 wikitext text/x-wiki '''ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ''' ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ। ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਦਾ ਸਟੇਸ਼ਨ ਕੋਡ ਨਾਮ '''BGTN''' ਹੈ। ਇਥੇ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਹੈ। ਉਚਾਈ: '''ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਤੋਂ 231 ਮੀਟਰ''' '''ਹੈ'''ਕਿਸਮ: '''ਨਿਯਮਤ''' ਜ਼ੋਨ: '''ਐਨਆਰ/ਉੱਤਰੀ''' ਰੇਲਵੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨ: '''ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ''' '''ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ''' ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ (BGTN) ਜੰਕਸ਼ਨ ਤੋਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰੇਲਗੱਡੀਆਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ 8 ਹੈ। == ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ == {| class="wikitable" !ਟ੍ਰੇਨ ਦਾ ਨਾਮ/ਨੰਬਰ !ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ !ਰਵਾਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ !ਮਿਆਦ !ਦੌੜ ਦੇ ਦਿਨ ! |- |ਖੇਮ ਕਰਨ - ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਡੇਮੂ (74681) |08:33 |08:35 |2 ਮਿੰਟ |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ - ਖੇਮ ਕਰਨ ਡੇਮੂ (74682) |04:28 |04:30 |2 ਮਿੰਟ |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਖੇਮ ਕਰਨ - ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਡੇਮੂ (74683) |13:20 |ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | - |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ - ਖੇਮ ਕਰਨ ਡੇਮੂ (74684) |09:18 |09:20 |2 ਮਿੰਟ |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਖੇਮ ਕਰਨ - ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਡੇਮੂ (74685) |17:50 |ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | - |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ - ਖੇਮ ਕਰਨ ਦੇਮੂ (74686) |ਸ਼ੁਰੂਕਰਨ |13:47 | - |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਖੇਮ ਕਰਨ - ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਡੇਮੂ (74687) |22:06 |22:08 |2 ਮਿੰਟ |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ - ਖੇਮ ਕਰਨ ਦੇਮੂ (74688) |ਸ਼ੁਰੂਕਰਨ |18:17 | - |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |} qm2xnmv0eg39s5kzlap3d48uy6ah4ut 811463 811462 2025-06-23T05:03:04Z Gurtej Chauhan 27423 811463 wikitext text/x-wiki '''ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ''' ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ। ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਦਾ ਸਟੇਸ਼ਨ ਕੋਡ ਨਾਮ '''BGTN''' ਹੈ। ਇਥੇ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਹੈ। ਉਚਾਈ: ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਤੋਂ 231 ਮੀਟਰ ਹੈ। ਕਿਸਮ: ਅਤੇ ਇਹ ਐਨਆਰ ਜੋਨ ਉੱਤਰੀ''' ਰੇਲਵੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨ: ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ (BGTN) ਜੰਕਸ਼ਨ ਤੋਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰੇਲਗੱਡੀਆਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ 8 ਹੈ। == ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ == {| class="wikitable" !ਟ੍ਰੇਨ ਦਾ ਨਾਮ/ਨੰਬਰ !ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ !ਰਵਾਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ !ਮਿਆਦ !ਦੌੜ ਦੇ ਦਿਨ ! |- |ਖੇਮ ਕਰਨ - ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਡੇਮੂ (74681) |08:33 |08:35 |2 ਮਿੰਟ |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ - ਖੇਮ ਕਰਨ ਡੇਮੂ (74682) |04:28 |04:30 |2 ਮਿੰਟ |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਖੇਮ ਕਰਨ - ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਡੇਮੂ (74683) |13:20 |ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | - |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ - ਖੇਮ ਕਰਨ ਡੇਮੂ (74684) |09:18 |09:20 |2 ਮਿੰਟ |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਖੇਮ ਕਰਨ - ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਡੇਮੂ (74685) |17:50 |ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | - |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ - ਖੇਮ ਕਰਨ ਦੇਮੂ (74686) |ਸ਼ੁਰੂਕਰਨ |13:47 | - |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਖੇਮ ਕਰਨ - ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਡੇਮੂ (74687) |22:06 |22:08 |2 ਮਿੰਟ |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ - ਖੇਮ ਕਰਨ ਦੇਮੂ (74688) |ਸ਼ੁਰੂਕਰਨ |18:17 | - |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * * {{Wikivoyage-inline|Amritsar}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਰੇਲਵੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਆਵਾਜਾਈ]] 36iju4hy3c9bh9rxagoiugovgro1thg 811464 811463 2025-06-23T05:07:36Z Gurtej Chauhan 27423 811464 wikitext text/x-wiki '''ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ''' ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ। ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਦਾ ਸਟੇਸ਼ਨ ਕੋਡ ਨਾਮ '''BGTN''' ਹੈ। ਇਥੇ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਹੈ। ਉਚਾਈ: ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਤੋਂ 231 ਮੀਟਰ ਹੈ। ਕਿਸਮ: ਅਤੇ ਇਹ ਐਨਆਰ ਜੋਨ ਉੱਤਰੀ ਰੇਲਵੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨ: ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ (BGTN) ਜੰਕਸ਼ਨ ਤੋਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰੇਲਗੱਡੀਆਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ 8 ਹੈ। == ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ == {| class="wikitable" !ਟ੍ਰੇਨ ਦਾ ਨਾਮ/ਨੰਬਰ !ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ !ਰਵਾਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ !ਮਿਆਦ !ਦੌੜ ਦੇ ਦਿਨ ! |- |ਖੇਮ ਕਰਨ - ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਡੇਮੂ (74681) |08:33 |08:35 |2 ਮਿੰਟ |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ - ਖੇਮ ਕਰਨ ਡੇਮੂ (74682) |04:28 |04:30 |2 ਮਿੰਟ |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਖੇਮ ਕਰਨ - ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਡੇਮੂ (74683) |13:20 |ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | - |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ - ਖੇਮ ਕਰਨ ਡੇਮੂ (74684) |09:18 |09:20 |2 ਮਿੰਟ |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਖੇਮ ਕਰਨ - ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਡੇਮੂ (74685) |17:50 |ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | - |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ - ਖੇਮ ਕਰਨ ਦੇਮੂ (74686) |ਸ਼ੁਰੂਕਰਨ |13:47 | - |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਖੇਮ ਕਰਨ - ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਡੇਮੂ (74687) |22:06 |22:08 |2 ਮਿੰਟ |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |- |ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ - ਖੇਮ ਕਰਨ ਦੇਮੂ (74688) |ਸ਼ੁਰੂਕਰਨ |18:17 | - |ਸ, ਮ, ਤ, ਪ, ਤ, ਫ਼, ਸ | |} ==ਭਗਤਾਂਵਾਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ== #ASR - [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜੰਕਸ਼ਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ]] #VKA - [[ਵੇਰਕਾ ਜੰਕਸ਼ਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ]] #JNL - [[ਜੰਡਿਆਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ]] #KNG - [[ਕੱਥੂਨੰਗਲ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ]] ਹਨ। == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * * {{Wikivoyage-inline|Amritsar}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਰੇਲਵੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਆਵਾਜਾਈ]] s8i76q1xtvg09v1g0epb4zqo17m1x3o 3 199030 811468 2025-06-23T08:49:42Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 811468 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=AmaranthIianthe}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 08:49, 23 ਜੂਨ 2025 (UTC) kvhslijxs0l62fg3yw6ck0pz70c1y4g 3 199031 811472 2025-06-23T11:22:11Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 811472 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Prabh03}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 11:22, 23 ਜੂਨ 2025 (UTC) fqpmgd0m898fopxdbss1p2dp9kjlooc 3 199032 811475 2025-06-23T11:47:14Z J ansari 15836 J ansari ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Alfarizi M]] ਨੂੰ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Rentangan]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Alfarizi M|Alfarizi M]]" to "[[Special:CentralAuth/Rentangan|Rentangan]]" 811475 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Rentangan]] mcfk63jo4b3wxp21ofoobma3tokaw54 3 199033 811476 2025-06-23T11:48:53Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 811476 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Shamsullah achakzai}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 11:48, 23 ਜੂਨ 2025 (UTC) ppd21fvf0pbxyj6bmburl09za3d0h45 0 199034 811477 2025-06-23T11:55:17Z Meenukusam 51574 "[[:en:Special:Redirect/revision/1133691921|Ratnangi]]" ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ 811477 wikitext text/x-wiki {{Carnatic}}{{Infobox ragam|name=Ratnangi|synonym=|image_name=|image_alt=|mela=|chakra=|type=|arohanam={{svaraC|S|R1|G1|M1|P|D1|N2|S'}}|avarohanam={{svaraC|S'|N2|D1|P|M1|G1|R1|S}}|jeeva=|chhaya=|nyasa=|vishesha=|equivalent=|similar=}} ਰਤਨਾਂਗੀ (ਉਚਾਰਨ ਰਤਨੰਗੀ, ਭਾਵ ਰਤਨ ਵਰਗੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵਾਲਾ) ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸੰਗੀਤਕ ਪੈਮਾਨਾ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ 72 ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਾ (ਮੂਲ ਸਕੇਲ) ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਮੁਥੁਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਫੇਨਾਧਿਆਉਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। == ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਨ == [[ਤਸਵੀਰ:Ratnangi_scale.svg|right|thumb|300x300px|ਸੀ 'ਤੇ ''ਸ਼ਡਜਮ'' ਨਾਲ ''ਰਤਨਾਂਗੀ'' ਸਕੇਲ]] ਇਹ ਪਹਿਲੇ ''ਚੱਕਰ ਇੰਦੂ'' ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਯਾਦਗਾਰੀ ਨਾਮ ''ਇੰਦੂ-ਸ਼੍ਰੀ'' ਹੈ। ਯਾਦਗਾਰੀ ਵਾਕੰਸ਼ ''ਸਾ ਰੀ ਗਾ ਮਾ ਪਾ ਧਾ ਨੀ'' ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ ਬਣਤਰ (ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ (ਹੇਠਾਂ ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ [[ਸੁਰ|ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ]] ਵੇਖੋ): * ਅਰੋਹਣਃ ਸ ਰੇ1 ਗ1 ਮ1 ਪ ਧ1 ਨੀ2 ਸੰ [a] * ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ2 ਧ1 ਪ ਮ1 ਗ1 ਰੇ1 ਸ [b] ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧ ਰਿਸ਼ਭਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਗੰਧਾਰਮ, ਸ਼ੁੱਧਾ ਮੱਧਯਮ, ਸ਼ੁੱਧੀ ਧੈਵਤਮ ਅਤੇ ''ਕੈਸੀਕੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ'' ਸੂਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਹੈ, ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨਾ ਰਾਗ ਹੈ (ਜਿਸ ਅਰੋਹ-ਅਵਰੋਹ (ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ) ਸਾਰੇ ਸੱਤ ਸੁਰ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਜਲਾਰਨਮ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਮਮ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 38ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਸਕੇਲ ਹੈ। == ਅਸਮਪੂਰਨ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ == ਵੇਨਕਤਮਖਿਨ ਦੁਆਰਾ ਸੰਕਲਿਤ ਮੂਲ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਫੇਨਾਧਿਆਉਤੀ ਦੂਜਾ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਹੈ। ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਨੋਟ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹਨ, ਪਰ ਚਡ਼੍ਹਨ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। * ਅਰੋਹਣਃ ਸ ਰੇ1 ਮ1 ਪ ਧ1 ਪ ਨੀ2 ਸੰ [c] * ਅਵਰੋਹਣਃ ਨੀ2 ਧ1 ਪ ਮ1 ਗ1 ਰੇ1 ਸ [b] == ਜਨਯ ਰਾਗਮ == ''ਰਤਨੰਗੀ'' ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਛੋਟੇ ਜਨਯ ਰਾਗ (ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਕੇਲ) ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ''[[ਰੇਵਤੀ ਰਾਗ|ਰੇਵਤੀ]]'' ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ''ਰਤਨੰਗੀ'' ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਕੇਲਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੂਚੀ ਲਈ ਜਨਯ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵੇਖੋ। == ਰਚਨਾਵਾਂ == ਇੱਥੇ ਰਤਨਾੰਗੀ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਕੁਝ ਆਮ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। * [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ''ਕਲਾਸਵਰਧੀਜਮ'' * ਕੋਟੀਸ਼ਵਰ ਅਈਅਰ ਦੁਆਰਾ ਤਰੁਣਮ ਵਿਚਾਰਕੋਟੇਸ਼ਵਰ ਅਈਅਰ * [[ਐਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ|ਡਾ. ਐਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]] ਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂਮ ਚਿੰਤਯਾਮੀਹਮ * ਹਰਿਕੇਸ਼ਨਲੂਰ ਮੁਥਈਆ ਭਾਗਵਤਾਰ ਦੁਆਰਾ ਜਨਨੀ ਅਸ਼ਰਿਤਾਹਰੀਕੇਸ਼ਨਲੂਰ ਮੁਥਈਆ ਭਾਗਵਤਾਰ * ''[https://ncmurthy.blogspot.com/2022/03/nallan-chakravarthy-murthy-varnam.html ਨਿਰਾਤਾਮੂ]''-ਨਿਰਾਤਮੂ-[https://ncmurthy.blogspot.com/2022/03/janaka-raga-varna-manjari-by-sri-nallan.html ਜਨਕ ਰਾਗ ਵਰਨਾ ਮੰਜਰੀ] ਤੋਂ [https://ncmurthy.blogspot.com/p/home.html ਨੱਲਨ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਮੂਰਤੀ] ਦੁਆਰਾ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਰਚਨਾ ''ਫੇਨਾਧਿਆਤੀ'' ਲਈ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। * ''ਸ਼੍ਰੀ ਦੱਖਣਮੂਰਤਿਮ''-ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ == ਸਬੰਧਤ ਰਾਗਮ == ਇਹ ਭਾਗ ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰਤਨਾਗੀ ਦੇ ਨੋਟ, ਜਦੋਂ ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'' ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਦੋ ਹੋਰ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਮ, ਨਾਮ ਗਮਾਨਸ਼ਰਮ ਅਤੇ ''[[ਝੰਕਾਰਾਧਵਨੀ ਰਾਗ|ਝੰਕਰਾਧਵਾਨੀ]]'' ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'', ਰਾਗ ਵਿੱਚ ''ਸ਼ਾਦਜਮ'' ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਨੁਸਾਰੀ ਨੋਟ ਆਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਕਦਮ ਹੈ। ਹੋਰ ਵੇਰਵਿਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ, ਰਤਨੰਗੀ ਉੱਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ ਵੇਖੋ। == ਨੋਟਸ == {{Notelist|30em}} == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} j6l953u9mhuffocdjn3cabas9qeqep3 1 199035 811478 2025-06-23T11:55:18Z 2409:4055:11D:8E03:1BFC:9B70:DA57:2179 /* ਗੁਰਮਤਿ ਕਾਵਿ ਧਾਰਾ ਦਾ ਸਮਾਂ */ ਨਵਾਂ ਭਾਗ 811478 wikitext text/x-wiki == ਗੁਰਮਤਿ ਕਾਵਿ ਧਾਰਾ ਦਾ ਸਮਾਂ == ਗੁਰਮਤਿ ਕਾਵਿ ਧਾਰਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ੧੪-੧੫ ਸਦੀ ਤੋਂ ੧੭ ਸਦੀ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ ਕੀ?? [[ਖ਼ਾਸ:ਯੋਗਦਾਨ/2409:4055:11D:8E03:1BFC:9B70:DA57:2179|2409:4055:11D:8E03:1BFC:9B70:DA57:2179]] 11:55, 23 ਜੂਨ 2025 (UTC) am5lv8ygsfmvqw8f4qnadafiyu7h6p6