ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="pa">
  <siteinfo>
    <sitename>ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ</sitename>
    <dbname>pawiki</dbname>
    <base>https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%96_%E0%A8%B8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BE</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.7</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">ਮੀਡੀਆ</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">ਖ਼ਾਸ</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">ਵਰਤੋਂਕਾਰ</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">ਤਸਵੀਰ</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">ਤਸਵੀਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">ਫਰਮਾ</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">ਫਰਮਾ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">ਮਦਦ</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">ਮਦਦ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">ਸ਼੍ਰੇਣੀ</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">ਫਾਟਕ</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">ਫਾਟਕ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">ਮੌਡਿਊਲ</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">ਮੌਡਿਊਲ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="1728" case="first-letter">Event</namespace>
      <namespace key="1729" case="first-letter">Event talk</namespace>
      <namespace key="2600" case="first-letter">Topic</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1563</id>
    <revision>
      <id>812046</id>
      <parentid>809985</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T08:41:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Satdeep Gill</username>
        <id>1613</id>
      </contributor>
      <origin>812046</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38946" sha1="tma1ru2hz7m6x2gu2k8bk662u3z9xqz" xml:space="preserve">{{Infobox writer &lt;!-- for more information see [[:Template:Infobox writer/doc]] --&gt;
| name         = ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ
| image    = Shiv Kumar Batalvi, 1970.jpg
| caption      = ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ 1970 ਵਿੱਚ ਬੀਬੀਸੀ ਵੱਲੋਂ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੌਰਾਨ
| birth_name   = ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ
| birth_date   = {{Birth date |df=yes|1936|7|23}}
| birth_place  = [[ਬੜਾਪਿੰਡ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੰਜਾਬ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]] &lt;br&gt; (ਹੁਣ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ)
| death_date   = {{death date and age|df=yes|1973|5|6|1936|07|23}}
| death_place  = [[ਪਠਾਨਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਕਿਰੀ ਮੰਗਿਆਲ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]]
| occupation   = ਕਵੀ, ਗਾਇਕ, ਲੇਖਕ, ਨਾਟਕਕਾਰ, ਗੀਤਕਾਰ
| period       = 1960–1973
| genre        = ਕਵਿਤਾ, [[ਗਦ]], ਨਾਟਕ
| subject      = 
| movement     = [[ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ]]
| notableworks = ''[[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|ਲੂਣਾ]]'' (1965)
| awards       = [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]]
| language     = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| spouse       = ਅਰੁਣਾ ਬਟਾਲਵੀ
| signature    = Shiv_Kumar_Batalvi_signature.svg
}}

'''ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ''' (23 ਜੁਲਾਈ 1936&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Shodhganga|url=https://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/104123/4/04_chapter%201.pdf}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|title=Shodhganga|hdl=10603/104123|url=http://hdl.handle.net/10603/104123}}&lt;/ref&gt; - 6 ਮਈ 1973&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Shodhganga|url=https://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/104123/4/04_chapter%201.pdf}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2016-05-07|title=Remebering Shiv Kumar Batalvi: Fan recalls time when poet was the hero|url=https://www.hindustantimes.com/punjab/remebering-batalvi-fan-recalls-time-when-poet-was-the-hero-shiv-kumar-batalvi-sahitya-akademi-award-punjab-amrita-pritam/story-osTPqIJedSso5AMHQcQmBP.html|access-date=2021-05-08|website=Hindustan Times|language=en}}&lt;/ref&gt;) [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕਵੀ]], [[ਲੇਖਕ]] ਅਤੇ [[ਨਾਟਕਕਾਰ]] ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਕਵਿਤਾ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਉੱਚੇ ਜਨੂੰਨ, ਦੁਖਦਾਈ, ਵਿਛੋੜੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੀ ਪੀੜਾ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ &quot;'''ਬਿਰਹਾ ਦਾ ਸੁਲਤਾਨ'''&quot; ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;''[https://books.google.com/books?id=1lTnv6o-d_oC&amp;dq=Jaswant+Singh+Neki&amp;pg=PA258 Handbook of Twentieth-century Literatures of India]'', by Nalini Natarajan, Emmanuel Sampath Nelson. Greenwood Press, 1996. {{ISBN|0-313-28778-3}}. ''Page 258''&lt;/ref&gt; ਉਸਨੂੰ 'ਪੰਜਾਬ ਦਾ [[ਕੀਟਸ]]' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉਹ 1967 ਵਿੱਚ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਅਵਾਰਡ]] ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤਕਰਤਾ ਬਣ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ]] (ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ਼ ਲੈਟਰਜ਼) ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ [[ਪੂਰਨ ਭਗਤ]] ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਥਾ, [[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|''ਲੂਣਾ'']] (1965) 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਉਸ ਦੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਨਾਟਕ ਲਈ, ਜੋ ਹੁਣ ਇੱਕ ਮਾਸਟਰਪੀਸ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ]], ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸੇ]] ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਵਿਧਾ ਵੀ ਬਣਾਈ ਹੈ।&lt;ref&gt;[http://www.sahitya-akademi.gov.in/old_version/awa10316.htm#punjabi List of Punjabi language awardees] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090331234058/http://www.sahitya-akademi.gov.in/old_version/awa10316.htm|date=31 March 2009}} [[Sahitya Akademi Award]] Official listings.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.dailytimes.com.pk/print.asp?page=2006%5C11%5C16%5Cstory_16-11-2006_pg13_4 World Performing Arts Festival: Art students awed by foreign artists] ''[[Daily Times (Pakistan)|Daily Times]]'', 16 November 2006.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.tribuneindia.com/2003/20030504/spectrum/book6.htm Shiv Kumar] ''[[The Tribune (Chandigarh)|The Tribune]]'', 4 May 2003.&lt;/ref&gt; ਅੱਜ, ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ, [[ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ (ਕਵੀ)]] ਅਤੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]] ਵਰਗੇ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਦਿੱਗਜਾਂ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਰੇ [[ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਹੱਦ]] ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ, ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਰਾਬਰੀ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;[http://www.tribuneindia.com/2004/20040111/spectrum/book10.htm Pioneers of modern Punjabi love poetry] ''[[The Tribune (Chandigarh)|The Tribune]]'', 11 January 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=story_19-5-2004_pg3_5 The Batala phenomenon] ''[[Daily Times (Pakistan)|Daily Times]]'', 19 May 2004.&lt;/ref&gt;

==ਜੀਵਨੀ==
ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਜਨਮ [[23 ਜੁਲਾਈ]] [[1936]] ਨੂੰ [[ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ (ਰਾਜ)|ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦੀ ਹੱਦ ਨਾਲ਼ ਲੱਗਦੇ ਸ਼ਕਰਗੜ੍ਹ ਤਹਿਸੀਲ ਦੇ [[ਬੜਾਪਿੰਡ|ਬੜਾ ਪਿੰਡ ਲੋਹਤੀਆਂ]] (ਹੁਣ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/2000/20000430/spectrum/main2.htm#3|title=spectrum/main2.htm}}&lt;/ref&gt; ਮੁਲਕ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ [[ਪਿੰਡ]] ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਪਾਲ, ਮਾਲ ਮਹਿਕਮੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਪਟਵਾਰੀ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਗੋ ਰਹੇ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਹੁਤ ਸੁਰੀਲੀ ਸੀ, ਉਹੀ ਸੁਰੀਲਾਪਣ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੀ। ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਮੁੱਢਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਬੜਾ ਪਿੰਡ 'ਲੋਹਤੀਆਂ' ਦੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ।

1947 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਉਹ 11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਸੀ, ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ [[ਬਟਾਲਾ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]] ਜ਼ਿਲੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਇੱਕ ਪਟਵਾਰੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਉਹ ਇੱਕ ਸੁਪਨੇ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਸੀ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਮੰਦਰ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਕਾਵਿ [[ਰਾਮਾਇਣ|ਰਮਾਇਣ]] ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ਼-ਨਾਲ਼ ਭਟਕਦੇ ਟਕਸਾਲੀ ਗਾਇਕਾਂ, ਜੋਗੀਆਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅਲੰਕਾਰ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪੇਂਡੂ ਸੁਆਦ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਜੂਨ 2025}}

==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ==
ਸੰਨ [[1953]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਨੇ &quot;ਸਾਲਵੇਸ਼ਨ ਆਰਮੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ&quot; ਬਟਾਲਾ ਤੋਂ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲਾਂ [[ਬੇਰਿੰਗ ਯੂਨੀਅਨ ਕ੍ਰਿਸਚੀਅਨ ਕਾਲਜ]] [[ਬਟਾਲਾ]] ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ [[ਨਾਭਾ]]  ਆ ਗਿਆ ਤੇ [[ਆਰਟਸ ਵਿਸ਼ਲ ਸਿੱਖ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ]] [[ਕਾਦੀਆਂ]] ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਲਿਆ। [[ਬੈਜਨਾਥ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਦੇ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਓਵਰਸੀਅਰ ਦੇ ਕੋਰਸ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ  ਪਿਤਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਪੁੱਤ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਪਟਵਾਰੀ ਲਵਾ ਦਿੱਤਾ ਪਰ [[1961]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਵੀ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ [[1966]] ਤੱਕ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਹੀ ਰਹੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਕਦੀ ਕਦਾਈਂ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਸੇਵਾ ਫਲ ਜਾਂ ਕੁਝ ਛਪ ਚੁੱਕੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਨਿਗੂਣੀ ਜਿਹੀ ਰਾਇਲਟੀ ’ਤੇ ਹੀ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। 1966 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ &quot;ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ&quot; ਦੀ [[ਬਟਾਲਾ]] ਸ਼ਾਖਾ ਵਿੱਚ ਕਲਰਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ। &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.sikh-heritage.co.uk/arts/shiv%20batalvi/Shiv%20batalvi.htm|title=sikh-heritage.co.uk}}&lt;/ref&gt;[[5 ਫ਼ਰਵਰੀ]] [[1967]] ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਵਿਆਹ, [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਹੀ ਇੱਕ ਪਿੰਡ [[ਕੀੜੀ ਮੰਗਿਆਲ]] ਦੀ ਅਰੁਣਾ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਖ਼ੁਸ਼ ਅਤੇ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੋ ਬੱਚੇ ਪੁੱਤਰ '''ਮਿਹਰਬਾਨ ਬਟਾਲਵੀ''' ਅਤੇ ਧੀ '''ਪੂਜਾ''' ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ।  ਸੰਨ [[1968]] ਵਿੱਚ [[ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ ਇੰਡੀਆ]] ਦੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਵਜੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਉਹ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਆ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}

== ਨਿੱਜੀ ਜਿੰਦਗੀ ==
ਬੈਜਨਾਥ ਦੇ ਇੱਕ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਮੈਨਾ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਜੱਦੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਲੱਭਣ ਲਈ ਵਾਪਸ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਣੀ ਅਤੇ ਇਥੇ ਹੀ ਉਸਨੇ [[ਇਲਾਹੀ ਮੈਨਾ]] ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਐਪੀਸੋਡ ਕਈ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਪੂਰਵ-ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸੀ ਜੋ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਲਈ ਸਮੱਗਰੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨਗੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਜਿਹਾ ਕਿੱਸਾ [[ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ|ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ]] ਦੀ ਧੀ ਲਈ ਉਸਦਾ ਮੋਹ ਹੈ ਜੋ [[ਵੈਨੇਜ਼ੁਏਲਾ]] ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਬਾਰੇ ਸੁਣਿਆ, ਤਾਂ ਸ਼ਿਵ ਨੇ [[ਮੈਂ ਇਕ ਸ਼ਿਕਰਾ ਯਾਰ ਬਣਾਇਆ]], [[ਸ਼ਾਇਦ]] ਉਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.punjabi-kavita.com/MayeNiMayeShivKumarBatalvi.php|title=Maye Ni Maye Shiv Kumar Batalvi}}&lt;/ref&gt; ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਸਦਾ ਦੂਜਾ ਬੱਚਾ ਹੋਇਆ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੇਗਾ? ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, &quot;ਕੀ ਮੈਂ ਉਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ? ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਹ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਮੈਂ ਉਸ 'ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਾਂ?&quot;

'ਮੈਂ ਇਕ ਸ਼ਿਕਰਾ ਯਾਰ ਬਣਾਇਆ' ਕਵਿਤਾ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੈ, ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਉਨਾਂ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੈ। ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਇਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਨੁਸਰਤ ਫ਼ਤਿਹ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ|ਨੁਸਰਤ ਫਤਿਹ ਅਲੀ ਖਾਨ]], [[ਗ਼ੁਲਾਮ ਅਲੀ (ਗਾਇਕ)|ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ]], [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ]], [[ਹੰਸ ਰਾਜ ਹੰਸ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਾਇਕਾਂ ਨੇ ਗਾਇਆ ਹੈ।

5 ਫਰਵਰੀ 1967 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕੁੜੀ ਅਰੁਣਾ, ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/2003/20030508/cth1.htm#7|title=ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਵਿਆਹ}}&lt;/ref&gt; ਉਹ [[ਕਿਰੀ ਮੰਗਿਆਲ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਜੋੜੇ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ, ਮੇਹਰਬਾਨ (1968) ਅਤੇ ਪੂਜਾ (1969) ਹੋਏ ਸਨ।

== ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ==
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ [[ਕਾਦੀਆਂ]] ਵਿੱਚ ਪਟਵਾਰੀ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੀ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੁਝ ਵਧੀਆ ਕੰਮ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ 1960 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਸੀ [[ਪੀੜਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਾ|''ਪੀੜਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਾ'']], ਜੋ ਇੱਕ ਤਤਕਾਲ ਸਫਲਤਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਬਟਾਲਵੀ ਜੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸੀਨੀਅਰ ਲੇਖਕਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ [[ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ]], [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਲੱਗਣ]] ਅਤੇ [[ਬਰਕਤ ਰਾਮ ਯੁੰਮਣ]] ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਹਾਵਤ ਹੈ, ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੰਭਾਂ ਹੇਠ ਲੈ ਲਿਆ।  ਉਹ 1967 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰਚਨਾ, ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਨਾਟਕ [[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|''ਲੂਣਾ'']]  (1965) ਵਿੱਚ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ|ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ]] ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਤਾ ਬਣ ਗਏ।
।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Sahitya_Akademi_Award|title=Sahitya_Akademi_Award}}&lt;/ref&gt; ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਵਿ ਪਾਠ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਗਾਉਣ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਇਆ।

ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, 1968 ਵਿੱਚ, ਉਹ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਵਜੋਂ [[ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ ਇੰਡੀਆ|ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਅਗਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਮਾੜੀ ਸਿਹਤ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਿਖਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ।

== ਇੰਗਲੈਂਡ ਦਾ ਦੌਰਾ ==
ਮਈ 1972 ਵਿਚ, ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਡਾ:ਗੁਪਾਲ ਪੁਰੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਮਤੀ [[ਕੈਲਾਸ਼ ਪੁਰੀ]] ਦੇ ਸੱਦੇ 'ਤੇ [[ਇੰਗਲੈਂਡ]] ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਔਕੜ ਤੋਂ ਰਾਹਤ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉੱਚੇ ਮੁਕਾਮ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਸਥਾਨਕ ਭਾਰਤੀ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸੁਰਖੀਆਂ ਅਤੇ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਰੁੱਝੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਜਨਤਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਸੁਣਾਈ। ਡਾ: ਗੁਪਾਲ ਪੁਰੀ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕਰਨ ਲਈ [[ਲੰਡਨ]] ਦੇ ਨੇੜੇ [[ਕੋਵੈਂਟਰੀ]] ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਵੱਡੇ ਸਮਾਗਮ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ [[ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ]], ਕੁਲਦੀਪ ਤੱਖਰ ਅਤੇ ਤਰਸੇਮ ਪੁਰੇਵਾਲ ਸਮੇਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਰੋਚੈਸਟਰ (ਕੈਂਟ) ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਇਕੱਠ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉੱਘੇ ਕਲਾਕਾਰ ਸ: [[ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ (ਚਿੱਤਰਕਾਰ)|ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ]] ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਖਰਚੇ 'ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਗਏ ਸਨ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸਥਾਨਕ ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ [[ਬੀਬੀਸੀ ਪੰਜਾਬੀ|ਬੀਬੀਸੀ]] ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲਈ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ, ਉੱਥੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਠਹਿਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖਰਾਬ ਸਿਹਤ ਲਈ ਆਖਰੀ ਕੜੀ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਉਹ ਦੇਰ ਨਾਲ ਰੁਕਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਸਵੇਰੇ 2:00 ਜਾਂ 2:30 ਵਜੇ ਤੱਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਜਾਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸੀ। ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਸਵੇਰੇ 4:00 ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਨੀਂਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਾਗ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਸਕਾਚ ਦੇ ਦੋ ਚੁਸਕੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦਿਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦੇ ਸੀ।

{{Quote|'''ਸ਼ਿਵ ਬਹੁਤ ਹਸਮੁੱਖ ਤੇ ਮਖੌਲੀਏ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਖੌਲਾਂ ਤੇ ਚੁਟਕਲਿਆਂ 'ਤੇ ਹਾਸੇ ਦੇ ਫੁਆਰੇ ਛੁੱਟ ਪੈਂਦੇ ਸਨ, ਮਖੌਲ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਿੰਦਾ-ਚੁਗਲੀ ਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। (ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ) ਇਕ ਰਾਤ ਅਮਿਤੋਜ ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਲੱਗੀ। ਅਚਾਨਕ ਸ਼ਿਵ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, 'ਅਮਿਤੋਜ ਆਪਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਘਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਰੰਗ- ਬਰੰਗੇ ਫੁੱਲ ਲਾਉਣੇ ਹਨ। ਇਹ ਕੰਮ ਕੱਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਆਪਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦੀ ਸਵੇਰ ਦੇਖਿਆ, ਅਮਿਤੋਜ ਇਕ ਰਿਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਗਮਲੇ ਲੱਦੀ ਆਵੇ| ਸ਼ਿਵ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, 'ਪਤੰਦਰਾ, ਅਜੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਨਹੀਂ, ਤੂੰ ਇਹ ਗਮਲੇ ਕਿਥੋਂ ਚੁੱਕੀ ਆਉਨਾਂ?' ਅਮਿਤੋਜ ਬੋਲਿਆ, 'ਸਾਰਾ ਮੁਹੱਲਾ ਫਿਰ ਆਇਆਂ, ਘਰਾਂ ਅੱਗਿਉਂ ਗਮਲੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆਇਆਂ, ਹੋਰ ਲੱਭੇ ਨਹੀਂ। ਸ਼ਿਵ ਹੱਸਦਿਆਂ ਬੋਲੇ, 'ਉਏ ਕਮਲਿਆ, ਆਂਢੀਆਂ-ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਨਹੀਂ, ਬਜ਼ਾਰੋਂ ਖਰੀਦ ਕੇ ਲਿਆਉਣੇ ਨੇ ਗਮਲੇ। ਚੱਲ ਚਲੀਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੁੱਤੇ ਉਠੱਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਗਮਲੇ ਵਾਪਸ ਰੱਖ ਕੇ ਆਈਏ।'''}}

== ਆਖਰੀ ਦਿਨ ==
ਸਤੰਬਰ 1972 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਸ਼ਿਵ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸਿਹਤ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਗਿਰਾਵਟ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਹੁਣ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਅਤੇ ਖੱਬੇਪੱਖੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਬੇਲੋੜੀ ਆਲੋਚਨਾ ਬਾਰੇ ਕੌੜੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਬੇਲੋੜੀ ਨਿੰਦਾ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਡੁੱਬਣ ਲੱਗੀ, ਮੁੜ ਕਦੇ ਠੀਕ ਨਾ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਵਿੱਤੀ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਲੋੜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸਦੇ ਬਹੁਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਰੁਣ ਨੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸੈਕਟਰ 16 ਦੇ ਇਕ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਕੁਝ ਦਿਨ ਜ਼ੇਰੇ ਇਲਾਜ ਰਿਹਾ। ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਇੱਕ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਮਰਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਸ ਹਸਪਤਾਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਬਟਾਲਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਘਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਹੁਰੇ ਪਿੰਡ ਕਿਰੀ ਮੰਗਿਆਲ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੀ 6 ਮਈ 1973 ਦੀ ਸਵੇਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਿਰੀ ਮੰਗਿਆਲ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/news/archive/lifestyle/a-wife-remembers-584735|title=a-wife-remembers}}&lt;/ref&gt;

== ਰਚਨਾਵਾਂ ==
* ''ਪੀੜਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਾ'' (1960)
*''[[ਲਾਜਵੰਤੀ]]'' (1961)
*''ਆਟੇ ਦੀਆਂ ਚਿੜੀਆਂ'' (1962)
* ''ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕਰੋ'' (1963)
*''ਦਰਦਮੰਦਾਂ ਦੀਆਂ ਆਹੀਂ'' (1964)
*''ਬਿਰਹਾ ਤੂੰ ਸੁਲਤਾਨ (''1964)
*[[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|''ਲੂਣਾ'']] (1965)
*''ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੈਂ'' (1970)
* ''[[ਆਰਤੀ]]'' (1971)&lt;ref&gt;{{Cite web |title=ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ, ਜੀਵਨ, ਰਚਨਾ, ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਸਥਾਨ |url=http://hdl.handle.net/10603/104123}}&lt;/ref&gt;

===ਮੌਤ ਉਪਰੰਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ===
*''ਬਿਰਹੜਾ (ਸੰਪਾ)'' (1974)
*''ਅਲਵਿਦਾ (ਸੰਪਾ)'' (1974)
*''ਅਸਾਂ ਤੇ ਜੋਬਨ ਰੁੱਤੇ ਮਰਨਾ (ਸੰਪਾ)'' (1976)
*''ਸਾਗਰ ਤੇ ਕਣੀਆਂ (ਸੰਪਾ)'' (1982)
*''ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ - ਸੰਪੂਰਨ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ'' (1983)

==ਲੂਣਾ==    
ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਇੱਕ [[ਕਵਿਤਾ|ਕਾਵਿ-]][[ਨਾਟਕ]] ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ [[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|'ਲੂਣਾ']] [[1961|(1961)]] ਸੀ। ਉਸ ਨੇ [[ਸੰਸਾਰ]] ਵਿੱਚ ਭੰਡੀ '''&quot;ਰਾਣੀ ਲੂਣਾ&quot;''' ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਉੱਤੇ ਲਾਏ ਦਾਗ਼ ਲਈ [[ਸਮਾਜ]] ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਦੱਸਿਆ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਲਈ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਅਵਾਰਡ|'ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ']] ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ [[1967|1967 ਈ:]] 'ਚ ਮਿਲਿਆ।&lt;ref&gt;[http://www.apnaorg.com/articles/IJPS2/ ਉਹੀ, ਸਿਖਰੀ ਟਿੱਪਣੀ]&lt;/ref&gt;

== ਦਿਲਚਸਪ ਕਿੱਸੇ ==
ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, &quot;ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਮੈਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਨਾ ਸੁੱਝਦੀ ਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪਏ ਖਾਲੀ ਪੰਨੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਆਉਣ ਲਗਦਾ। ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਵਰਕਾ  ਆਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ - ਸ਼ਿਵ ਹੁਣ ਤੇਰੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਪੋਲੇ ਜਿਹੇ ਉਸ ਖਾਲੀ ਵਰਕੇ ਦੀ ਨੁੱਕਰ ਵਿਚ ਇਕ ਓਅੰਕਾਰ (੧ਓ) ਲਿਖ ਦਿੰਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਆਉਣੋਂ ਹਟ ਜਾਂਦਾ।&quot;

==ਮੌਤ==
1972 ਵਿਚ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਲੀਵਰ ਸਿਰੋਸਿਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਰੁਣਾ ਬਟਾਲਵੀ ਨਾਲ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਏ।&lt;ref&gt;[https://www.tribuneindia.com/news/life-style/a-wife-remembers/584735.html A wife remembers] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190818103230/https://www.tribuneindia.com/news/life-style/a-wife-remembers/584735.html|date=2019-08-18}} ''[[The Tribune]]'', 6 May 2018.&lt;/ref&gt;

== ਵਿਰਾਸਤ ==
ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ''ਅਲਵਿਦਾ'' (ਵਿਦਾਈ) [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]], [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੁਆਰਾ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ 1974 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਰਵੋਤਮ ਲੇਖਕ ਲਈ 'ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਪੁਰਸਕਾਰ' ਹਰ ਸਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਬਟਾਲਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਆਡੀਟੋਰੀਅਮ ਉਸਦੀ 75ਵੀਂ ਜਨਮ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਉੱਤੇ ਉਸਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਜਲੰਧਰ ਰੋਡ, ਬਟਾਲਾ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਆਡੀਟੋਰੀਅਮ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਰਹੇਗਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/2003/20031021/ldh2.htm|title=article}}&lt;/ref&gt;

== ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ==

* ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ [[ਦੀਦਾਰ ਸਿੰਘ ਪਰਦੇਸੀ]] ਨੇ ਗਾਈਆਂ। [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ]]-[[ਚਿਤਰਾ ਸਿੰਘ|ਚਿੱਤਰਾ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ [[ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ]] ਨੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗਾਇਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://readerswords.wordpress.com/2006/05/07/shiv-kumar-batalvi/|title=/shiv-kumar-batalvi}}&lt;/ref&gt; [[ਨੁਸਰਤ ਫ਼ਤਿਹ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ|ਨੁਸਰਤ ਫਤਿਹ ਅਲੀ ਖਾਨ]] ਦੀ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ &quot;ਮਾਏ ਨੀ ਮਾਏ&quot; ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਇਸਦੀ ਰੂਹਾਨੀਤਾ ਅਤੇ ਰੂਪਕ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਇਕ [[ਬੱਬੂ ਮਾਨ]] ਨੇ ਆਪਣੀ ਐਲਬਮ 'ਉਹੀ ਚੰਨ ਉਹੀ ਰਾਤਾਂ (2004) ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ 'ਸ਼ਬਾਬ' ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। [[ਰੱਬੀ ਸ਼ੇਰਗਿੱਲ]] ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਐਲਬਮ [[ਰੱਬੀ]] (2004) ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ &quot;ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ&quot; ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗਾਇਕ [[ਹੰਸ ਰਾਜ ਹੰਸ]] ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਐਲਬਮ 'ਗਮ' ਕੀਤੀ ਅਤੇ [[ਹੰਸ ਰਾਜ ਹੰਸ]] ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੀਤ ਗਏ। 2005 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ [[ਸੰਕਲਨ]] ਐਲਬਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਸੀ, 'ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਜਿਹਦਾ ਨਾਮ ਮੁਹੱਬਤ...' ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਮਹਿੰਦਰ ਕਪੂਰ]], [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ [[ਆਸਾ ਸਿੰਘ ਮਸਤਾਨਾ]] ਨੇ ਗਾਣੇ ਗਾਏ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.jiosaavn.com/song/ik-kudi-jida-nam-mohabbat/BT9bXyECZ3c|title=ik-kudi-jida-nam-mohabbat|access-date=2022-07-07|archive-date=2022-11-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20221109043428/https://www.jiosaavn.com/song/ik-kudi-jida-nam-mohabbat/BT9bXyECZ3c|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
* 2004 ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ''ਦਰਦਾਂ ਦਾ ਦਰਿਆ'' [[ਪੰਜਾਬ ਕਲਾ ਭਵਨ]], [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਵਿਖੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
* ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ &quot;ਅੱਜ ਦਿਨ ਚੜਿਆ ਤੇਰੇ ਰੰਗ ਵਰਗਾ&quot;, 2009 ਦੀ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ਫਿਲਮ ''ਲਵ ਆਜ ਕਲ'' ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਇੱਕ ਤੁਰੰਤ ਹਿੱਟ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
* 2012 ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਇੱਕ ਹੀ ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਐਲਬਮ &quot;ਪੰਛੀ ਹੋ ਜਾਵਾਂ&quot; [[ਜਸਲੀਨ ਰੋਇਲ]] ਦੁਆਰਾ ਗਾਈ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਐਲਬਮ ਵਿੱਚ &quot;ਮਾਏ ਨੀ ਮਾਏ&quot; ਕਵਿਤਾ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੀਤ &quot;ਮਾਏ ਨੀ ਮਾਏ&quot; ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।
* 2014 ਵਿੱਚ, ਰੈਪ ਜੋੜੀ &quot;ਸਵੇਟ ਸ਼ਾਪ ਬੁਆਏਜ਼&quot;, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੰਡੋ-ਅਮਰੀਕਨ ਹਿਮਾਂਸ਼ੂ ਸੂਰੀ, ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ [[ਰਿਜ਼ ਅਹਿਮਦ]] ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਨੇ &quot;ਬਟਾਲਵੀ&quot; ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਗੀਤ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੇ &quot;ਇਕ ਕੁੜੀ ਜਿਹਦਾ ਨਾਮ ਮੁਹੱਬਤ &quot; ਨੂੰ ਗਾਇਆ ਸੀ।
* ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ &quot;ਇਕ ਕੁੜੀ ਜਿਹਦਾ ਨਾਮ ਮੁਹੱਬਤ ਗ਼ੁਮ ਹੈ&quot; ਨੂੰ ਉੜਤਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇੱਕ ਗੀਤ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਆਲੀਆ ਭੱਟ]] ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਇਹ ਗੀਤ [[ਸ਼ਾਹਿਦ ਮਾਲਿਆ]] ਦੁਆਰਾ ਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਦਿਲਜੀਤ ਦੁਸਾਂਝ|ਦਿਲਜੀਤ ਦੋਸਾਂਝ]] ਦੁਆਰਾ ਦੁਹਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
* 2022 ਵਿੱਚ, ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ &quot;ਥੱਬਾ ਕੁ ਜ਼ੁਲਫਾ ਵਾਲੀਆ&quot; ਦਾ ਇੱਕ ਗੀਤ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ [[ਅਰਜਨ ਢਿੱਲੋਂ]] ਨੇ ਗਾਇਆ।
* 2025 ਵਿੱਚ, ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ &quot;ਜਿੰਦੇ ਮੇਰੀਏ''&quot;''  ਨੂੰ ਵੀ ਅਰਜਨ ਢਿੱਲੋਂ ਨੇ ਇੱਕ ਗੀਤ ਵਜੋਂ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ।
==ਹਵਾਲਾ==
{{reflist}}

==ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੋ==
* [https://books.google.com/books?id=bmFYZANvqRoC&amp;q=Shiv+Kumar+Batalvi Makers of Indian Literature: ''Shiv Kumar Batalvi''], by Prof. S.Soze, Published by Sahitya Akademi, 2001. {{ISBN|81-260-0923-3}}.
* Shiv Kumar Batalvi: Jeevan Ate Rachna
* ''Shiv Batalvi: A Solitary and Passionate singer'', by Om Prakash Sharma, 1979, Sterling Publishers, New Delhi LCCN: 79–905007.
* ''Shiv Kumar Batalvi, Jiwan Te Rachna'', by Dr. Jit Singh Sital. LCCN: 83-900413
* ''Shiv Kumar da Kavi Jagat'', by Dharam Pal Singola. LCCN: 79-900386
* ''Shiv Kumar, Rachna Samsar'', by Amarik Singh Punni. LCCN: 90-902390
* ''Shiv Kumar, Kavi vich Birah''; by Surjit Singh Kanwal. LCCN: 88-901976

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
* [http://poshampa.org/writers/shiv-kumar-batalvi/ Poems of Shiv Kumar Batalvi]
* [http://www.shivbatalvi.com/ Shiv Batalvi www.Shivbatalvi.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180810035856/http://www.shivbatalvi.com/ |date=10 August 2018 }}
* [http://www.sikhphilosophy.net/punjabi-poets/26380-shiv-kumar-batalvi-1936-1973-a.html A biography on Shiv Kumar Batalvi]
* [http://folkpunjab.com/literature/shiv-kumar-batalvi A great collection of Shiv Kumar Batalvi's Poems] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131017031220/http://folkpunjab.com/literature/shiv-kumar-batalvi/ |date=17 October 2013 }}
* [http://hook2book.com/index.php?rt=product/search&amp;keyword=Shiv%20Kumar%20Batalvi All Poetry Books of Shiv Kumar Batalvi]
*[https://www.youtube.com/watch?v=QWYCoZXM8wI Shiv Kumar Batalvi’s interview by BBC]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1936]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1973]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਗਾਇਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ) ਦੇ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>tma1ru2hz7m6x2gu2k8bk662u3z9xqz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812047</id>
      <parentid>812046</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T08:43:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Satdeep Gill</username>
        <id>1613</id>
      </contributor>
      <comment>/* ਨਿੱਜੀ ਜਿੰਦਗੀ */</comment>
      <origin>812047</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38374" sha1="4p8zqs2f1kw1249yu0mklx5ilkdzsoa" xml:space="preserve">{{Infobox writer &lt;!-- for more information see [[:Template:Infobox writer/doc]] --&gt;
| name         = ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ
| image    = Shiv Kumar Batalvi, 1970.jpg
| caption      = ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ 1970 ਵਿੱਚ ਬੀਬੀਸੀ ਵੱਲੋਂ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੌਰਾਨ
| birth_name   = ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ
| birth_date   = {{Birth date |df=yes|1936|7|23}}
| birth_place  = [[ਬੜਾਪਿੰਡ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੰਜਾਬ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]] &lt;br&gt; (ਹੁਣ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ)
| death_date   = {{death date and age|df=yes|1973|5|6|1936|07|23}}
| death_place  = [[ਪਠਾਨਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਕਿਰੀ ਮੰਗਿਆਲ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]]
| occupation   = ਕਵੀ, ਗਾਇਕ, ਲੇਖਕ, ਨਾਟਕਕਾਰ, ਗੀਤਕਾਰ
| period       = 1960–1973
| genre        = ਕਵਿਤਾ, [[ਗਦ]], ਨਾਟਕ
| subject      = 
| movement     = [[ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ]]
| notableworks = ''[[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|ਲੂਣਾ]]'' (1965)
| awards       = [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]]
| language     = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| spouse       = ਅਰੁਣਾ ਬਟਾਲਵੀ
| signature    = Shiv_Kumar_Batalvi_signature.svg
}}

'''ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ''' (23 ਜੁਲਾਈ 1936&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Shodhganga|url=https://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/104123/4/04_chapter%201.pdf}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|title=Shodhganga|hdl=10603/104123|url=http://hdl.handle.net/10603/104123}}&lt;/ref&gt; - 6 ਮਈ 1973&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Shodhganga|url=https://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/104123/4/04_chapter%201.pdf}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2016-05-07|title=Remebering Shiv Kumar Batalvi: Fan recalls time when poet was the hero|url=https://www.hindustantimes.com/punjab/remebering-batalvi-fan-recalls-time-when-poet-was-the-hero-shiv-kumar-batalvi-sahitya-akademi-award-punjab-amrita-pritam/story-osTPqIJedSso5AMHQcQmBP.html|access-date=2021-05-08|website=Hindustan Times|language=en}}&lt;/ref&gt;) [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕਵੀ]], [[ਲੇਖਕ]] ਅਤੇ [[ਨਾਟਕਕਾਰ]] ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਕਵਿਤਾ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਉੱਚੇ ਜਨੂੰਨ, ਦੁਖਦਾਈ, ਵਿਛੋੜੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੀ ਪੀੜਾ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ &quot;'''ਬਿਰਹਾ ਦਾ ਸੁਲਤਾਨ'''&quot; ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;''[https://books.google.com/books?id=1lTnv6o-d_oC&amp;dq=Jaswant+Singh+Neki&amp;pg=PA258 Handbook of Twentieth-century Literatures of India]'', by Nalini Natarajan, Emmanuel Sampath Nelson. Greenwood Press, 1996. {{ISBN|0-313-28778-3}}. ''Page 258''&lt;/ref&gt; ਉਸਨੂੰ 'ਪੰਜਾਬ ਦਾ [[ਕੀਟਸ]]' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉਹ 1967 ਵਿੱਚ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਅਵਾਰਡ]] ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤਕਰਤਾ ਬਣ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ]] (ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ਼ ਲੈਟਰਜ਼) ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ [[ਪੂਰਨ ਭਗਤ]] ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਥਾ, [[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|''ਲੂਣਾ'']] (1965) 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਉਸ ਦੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਨਾਟਕ ਲਈ, ਜੋ ਹੁਣ ਇੱਕ ਮਾਸਟਰਪੀਸ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ]], ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸੇ]] ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਵਿਧਾ ਵੀ ਬਣਾਈ ਹੈ।&lt;ref&gt;[http://www.sahitya-akademi.gov.in/old_version/awa10316.htm#punjabi List of Punjabi language awardees] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090331234058/http://www.sahitya-akademi.gov.in/old_version/awa10316.htm|date=31 March 2009}} [[Sahitya Akademi Award]] Official listings.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.dailytimes.com.pk/print.asp?page=2006%5C11%5C16%5Cstory_16-11-2006_pg13_4 World Performing Arts Festival: Art students awed by foreign artists] ''[[Daily Times (Pakistan)|Daily Times]]'', 16 November 2006.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.tribuneindia.com/2003/20030504/spectrum/book6.htm Shiv Kumar] ''[[The Tribune (Chandigarh)|The Tribune]]'', 4 May 2003.&lt;/ref&gt; ਅੱਜ, ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ, [[ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ (ਕਵੀ)]] ਅਤੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]] ਵਰਗੇ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਦਿੱਗਜਾਂ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਰੇ [[ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਹੱਦ]] ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ, ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਰਾਬਰੀ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;[http://www.tribuneindia.com/2004/20040111/spectrum/book10.htm Pioneers of modern Punjabi love poetry] ''[[The Tribune (Chandigarh)|The Tribune]]'', 11 January 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=story_19-5-2004_pg3_5 The Batala phenomenon] ''[[Daily Times (Pakistan)|Daily Times]]'', 19 May 2004.&lt;/ref&gt;

==ਜੀਵਨੀ==
ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਜਨਮ [[23 ਜੁਲਾਈ]] [[1936]] ਨੂੰ [[ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ (ਰਾਜ)|ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦੀ ਹੱਦ ਨਾਲ਼ ਲੱਗਦੇ ਸ਼ਕਰਗੜ੍ਹ ਤਹਿਸੀਲ ਦੇ [[ਬੜਾਪਿੰਡ|ਬੜਾ ਪਿੰਡ ਲੋਹਤੀਆਂ]] (ਹੁਣ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/2000/20000430/spectrum/main2.htm#3|title=spectrum/main2.htm}}&lt;/ref&gt; ਮੁਲਕ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ [[ਪਿੰਡ]] ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਪਾਲ, ਮਾਲ ਮਹਿਕਮੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਪਟਵਾਰੀ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਗੋ ਰਹੇ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਹੁਤ ਸੁਰੀਲੀ ਸੀ, ਉਹੀ ਸੁਰੀਲਾਪਣ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੀ। ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਮੁੱਢਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਬੜਾ ਪਿੰਡ 'ਲੋਹਤੀਆਂ' ਦੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ।

1947 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਉਹ 11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਸੀ, ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ [[ਬਟਾਲਾ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]] ਜ਼ਿਲੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਇੱਕ ਪਟਵਾਰੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਉਹ ਇੱਕ ਸੁਪਨੇ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਸੀ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਮੰਦਰ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਕਾਵਿ [[ਰਾਮਾਇਣ|ਰਮਾਇਣ]] ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ਼-ਨਾਲ਼ ਭਟਕਦੇ ਟਕਸਾਲੀ ਗਾਇਕਾਂ, ਜੋਗੀਆਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅਲੰਕਾਰ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪੇਂਡੂ ਸੁਆਦ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਜੂਨ 2025}}

==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ==
ਸੰਨ [[1953]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਨੇ &quot;ਸਾਲਵੇਸ਼ਨ ਆਰਮੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ&quot; ਬਟਾਲਾ ਤੋਂ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲਾਂ [[ਬੇਰਿੰਗ ਯੂਨੀਅਨ ਕ੍ਰਿਸਚੀਅਨ ਕਾਲਜ]] [[ਬਟਾਲਾ]] ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ [[ਨਾਭਾ]] ਆ ਗਿਆ ਤੇ [[ਆਰਟਸ ਵਿਸ਼ਲ ਸਿੱਖ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ]] [[ਕਾਦੀਆਂ]] ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਲਿਆ। [[ਬੈਜਨਾਥ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਦੇ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਓਵਰਸੀਅਰ ਦੇ ਕੋਰਸ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਪੁੱਤ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਪਟਵਾਰੀ ਲਵਾ ਦਿੱਤਾ ਪਰ [[1961]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਵੀ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ [[1966]] ਤੱਕ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਹੀ ਰਹੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਕਦੀ ਕਦਾਈਂ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਸੇਵਾ ਫਲ ਜਾਂ ਕੁਝ ਛਪ ਚੁੱਕੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਨਿਗੂਣੀ ਜਿਹੀ ਰਾਇਲਟੀ ’ਤੇ ਹੀ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। 1966 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ &quot;ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ&quot; ਦੀ [[ਬਟਾਲਾ]] ਸ਼ਾਖਾ ਵਿੱਚ ਕਲਰਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.sikh-heritage.co.uk/arts/shiv%20batalvi/Shiv%20batalvi.htm|title=sikh-heritage.co.uk}}&lt;/ref&gt; ਸੰਨ [[1968]] ਵਿੱਚ [[ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ ਇੰਡੀਆ]] ਦੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਵਜੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਉਹ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਆ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}

== ਨਿੱਜੀ ਜਿੰਦਗੀ ==
ਬੈਜਨਾਥ ਦੇ ਇੱਕ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਮੈਨਾ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਜੱਦੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਲੱਭਣ ਲਈ ਵਾਪਸ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਣੀ ਅਤੇ ਇਥੇ ਹੀ ਉਸਨੇ [[ਇਲਾਹੀ ਮੈਨਾ]] ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਐਪੀਸੋਡ ਕਈ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਪੂਰਵ-ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸੀ ਜੋ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਲਈ ਸਮੱਗਰੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨਗੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਜਿਹਾ ਕਿੱਸਾ [[ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ|ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ]] ਦੀ ਧੀ ਲਈ ਉਸਦਾ ਮੋਹ ਹੈ ਜੋ [[ਵੈਨੇਜ਼ੁਏਲਾ]] ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਬਾਰੇ ਸੁਣਿਆ, ਤਾਂ ਸ਼ਿਵ ਨੇ [[ਮੈਂ ਇਕ ਸ਼ਿਕਰਾ ਯਾਰ ਬਣਾਇਆ]], [[ਸ਼ਾਇਦ]] ਉਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.punjabi-kavita.com/MayeNiMayeShivKumarBatalvi.php|title=Maye Ni Maye Shiv Kumar Batalvi}}&lt;/ref&gt; ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਸਦਾ ਦੂਜਾ ਬੱਚਾ ਹੋਇਆ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੇਗਾ? ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, &quot;ਕੀ ਮੈਂ ਉਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ? ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਹ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਮੈਂ ਉਸ 'ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਾਂ?&quot;

'ਮੈਂ ਇਕ ਸ਼ਿਕਰਾ ਯਾਰ ਬਣਾਇਆ' ਕਵਿਤਾ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੈ, ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਉਨਾਂ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੈ। ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਇਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਨੁਸਰਤ ਫ਼ਤਿਹ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ|ਨੁਸਰਤ ਫਤਿਹ ਅਲੀ ਖਾਨ]], [[ਗ਼ੁਲਾਮ ਅਲੀ (ਗਾਇਕ)|ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ]], [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ]], [[ਹੰਸ ਰਾਜ ਹੰਸ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਾਇਕਾਂ ਨੇ ਗਾਇਆ ਹੈ।

5 ਫ਼ਰਵਰੀ 1967 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕੁੜੀ ਅਰੁਣਾ, ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/2003/20030508/cth1.htm#7|title=ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਵਿਆਹ}}&lt;/ref&gt; ਉਹ [[ਕਿਰੀ ਮੰਗਿਆਲ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਜੋੜੇ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ, ਮਿਹਰਬਾਨ (1968) ਅਤੇ ਪੂਜਾ (1969) ਹੋਏ ਸਨ।

== ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ==
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ [[ਕਾਦੀਆਂ]] ਵਿੱਚ ਪਟਵਾਰੀ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੀ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੁਝ ਵਧੀਆ ਕੰਮ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ 1960 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਸੀ [[ਪੀੜਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਾ|''ਪੀੜਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਾ'']], ਜੋ ਇੱਕ ਤਤਕਾਲ ਸਫਲਤਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਬਟਾਲਵੀ ਜੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸੀਨੀਅਰ ਲੇਖਕਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ [[ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ]], [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਲੱਗਣ]] ਅਤੇ [[ਬਰਕਤ ਰਾਮ ਯੁੰਮਣ]] ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਹਾਵਤ ਹੈ, ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੰਭਾਂ ਹੇਠ ਲੈ ਲਿਆ। ਉਹ 1967 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰਚਨਾ, ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਨਾਟਕ [[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|''ਲੂਣਾ'']] (1965) ਵਿੱਚ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ|ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ]] ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਤਾ ਬਣ ਗਏ।
।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Sahitya_Akademi_Award|title=Sahitya_Akademi_Award}}&lt;/ref&gt; ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਵਿ ਪਾਠ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਗਾਉਣ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਇਆ।

ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, 1968 ਵਿੱਚ, ਉਹ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਵਜੋਂ [[ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ ਇੰਡੀਆ|ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਅਗਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਮਾੜੀ ਸਿਹਤ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਿਖਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ।

== ਇੰਗਲੈਂਡ ਦਾ ਦੌਰਾ ==
ਮਈ 1972 ਵਿਚ, ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਡਾ:ਗੁਪਾਲ ਪੁਰੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਮਤੀ [[ਕੈਲਾਸ਼ ਪੁਰੀ]] ਦੇ ਸੱਦੇ 'ਤੇ [[ਇੰਗਲੈਂਡ]] ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਔਕੜ ਤੋਂ ਰਾਹਤ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉੱਚੇ ਮੁਕਾਮ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਸਥਾਨਕ ਭਾਰਤੀ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸੁਰਖੀਆਂ ਅਤੇ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਰੁੱਝੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਜਨਤਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਸੁਣਾਈ। ਡਾ: ਗੁਪਾਲ ਪੁਰੀ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕਰਨ ਲਈ [[ਲੰਡਨ]] ਦੇ ਨੇੜੇ [[ਕੋਵੈਂਟਰੀ]] ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਵੱਡੇ ਸਮਾਗਮ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ [[ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ]], ਕੁਲਦੀਪ ਤੱਖਰ ਅਤੇ ਤਰਸੇਮ ਪੁਰੇਵਾਲ ਸਮੇਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਰੋਚੈਸਟਰ (ਕੈਂਟ) ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਇਕੱਠ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉੱਘੇ ਕਲਾਕਾਰ ਸ: [[ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ (ਚਿੱਤਰਕਾਰ)|ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ]] ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਖਰਚੇ 'ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਗਏ ਸਨ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸਥਾਨਕ ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ [[ਬੀਬੀਸੀ ਪੰਜਾਬੀ|ਬੀਬੀਸੀ]] ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲਈ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ, ਉੱਥੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਠਹਿਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖਰਾਬ ਸਿਹਤ ਲਈ ਆਖਰੀ ਕੜੀ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਉਹ ਦੇਰ ਨਾਲ ਰੁਕਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਸਵੇਰੇ 2:00 ਜਾਂ 2:30 ਵਜੇ ਤੱਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਜਾਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸੀ। ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਸਵੇਰੇ 4:00 ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਨੀਂਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਾਗ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਸਕਾਚ ਦੇ ਦੋ ਚੁਸਕੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦਿਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦੇ ਸੀ।

{{Quote|'''ਸ਼ਿਵ ਬਹੁਤ ਹਸਮੁੱਖ ਤੇ ਮਖੌਲੀਏ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਖੌਲਾਂ ਤੇ ਚੁਟਕਲਿਆਂ 'ਤੇ ਹਾਸੇ ਦੇ ਫੁਆਰੇ ਛੁੱਟ ਪੈਂਦੇ ਸਨ, ਮਖੌਲ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਿੰਦਾ-ਚੁਗਲੀ ਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। (ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ) ਇਕ ਰਾਤ ਅਮਿਤੋਜ ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਲੱਗੀ। ਅਚਾਨਕ ਸ਼ਿਵ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, 'ਅਮਿਤੋਜ ਆਪਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਘਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਰੰਗ- ਬਰੰਗੇ ਫੁੱਲ ਲਾਉਣੇ ਹਨ। ਇਹ ਕੰਮ ਕੱਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਆਪਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦੀ ਸਵੇਰ ਦੇਖਿਆ, ਅਮਿਤੋਜ ਇਕ ਰਿਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਗਮਲੇ ਲੱਦੀ ਆਵੇ| ਸ਼ਿਵ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, 'ਪਤੰਦਰਾ, ਅਜੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਨਹੀਂ, ਤੂੰ ਇਹ ਗਮਲੇ ਕਿਥੋਂ ਚੁੱਕੀ ਆਉਨਾਂ?' ਅਮਿਤੋਜ ਬੋਲਿਆ, 'ਸਾਰਾ ਮੁਹੱਲਾ ਫਿਰ ਆਇਆਂ, ਘਰਾਂ ਅੱਗਿਉਂ ਗਮਲੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆਇਆਂ, ਹੋਰ ਲੱਭੇ ਨਹੀਂ। ਸ਼ਿਵ ਹੱਸਦਿਆਂ ਬੋਲੇ, 'ਉਏ ਕਮਲਿਆ, ਆਂਢੀਆਂ-ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਨਹੀਂ, ਬਜ਼ਾਰੋਂ ਖਰੀਦ ਕੇ ਲਿਆਉਣੇ ਨੇ ਗਮਲੇ। ਚੱਲ ਚਲੀਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੁੱਤੇ ਉਠੱਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਗਮਲੇ ਵਾਪਸ ਰੱਖ ਕੇ ਆਈਏ।'''}}

== ਆਖਰੀ ਦਿਨ ==
ਸਤੰਬਰ 1972 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਸ਼ਿਵ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸਿਹਤ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਗਿਰਾਵਟ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਹੁਣ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਅਤੇ ਖੱਬੇਪੱਖੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਬੇਲੋੜੀ ਆਲੋਚਨਾ ਬਾਰੇ ਕੌੜੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਬੇਲੋੜੀ ਨਿੰਦਾ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਡੁੱਬਣ ਲੱਗੀ, ਮੁੜ ਕਦੇ ਠੀਕ ਨਾ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਵਿੱਤੀ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਲੋੜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸਦੇ ਬਹੁਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਰੁਣ ਨੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸੈਕਟਰ 16 ਦੇ ਇਕ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਕੁਝ ਦਿਨ ਜ਼ੇਰੇ ਇਲਾਜ ਰਿਹਾ। ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਇੱਕ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਮਰਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਸ ਹਸਪਤਾਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਬਟਾਲਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਘਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਹੁਰੇ ਪਿੰਡ ਕਿਰੀ ਮੰਗਿਆਲ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੀ 6 ਮਈ 1973 ਦੀ ਸਵੇਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਿਰੀ ਮੰਗਿਆਲ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/news/archive/lifestyle/a-wife-remembers-584735|title=a-wife-remembers}}&lt;/ref&gt;

== ਰਚਨਾਵਾਂ ==
* ''ਪੀੜਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਾ'' (1960)
*''[[ਲਾਜਵੰਤੀ]]'' (1961)
*''ਆਟੇ ਦੀਆਂ ਚਿੜੀਆਂ'' (1962)
* ''ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕਰੋ'' (1963)
*''ਦਰਦਮੰਦਾਂ ਦੀਆਂ ਆਹੀਂ'' (1964)
*''ਬਿਰਹਾ ਤੂੰ ਸੁਲਤਾਨ (''1964)
*[[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|''ਲੂਣਾ'']] (1965)
*''ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੈਂ'' (1970)
* ''[[ਆਰਤੀ]]'' (1971)&lt;ref&gt;{{Cite web |title=ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ, ਜੀਵਨ, ਰਚਨਾ, ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਸਥਾਨ |url=http://hdl.handle.net/10603/104123}}&lt;/ref&gt;

===ਮੌਤ ਉਪਰੰਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ===
*''ਬਿਰਹੜਾ (ਸੰਪਾ)'' (1974)
*''ਅਲਵਿਦਾ (ਸੰਪਾ)'' (1974)
*''ਅਸਾਂ ਤੇ ਜੋਬਨ ਰੁੱਤੇ ਮਰਨਾ (ਸੰਪਾ)'' (1976)
*''ਸਾਗਰ ਤੇ ਕਣੀਆਂ (ਸੰਪਾ)'' (1982)
*''ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ - ਸੰਪੂਰਨ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ'' (1983)

==ਲੂਣਾ==    
ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਇੱਕ [[ਕਵਿਤਾ|ਕਾਵਿ-]][[ਨਾਟਕ]] ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ [[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|'ਲੂਣਾ']] [[1961|(1961)]] ਸੀ। ਉਸ ਨੇ [[ਸੰਸਾਰ]] ਵਿੱਚ ਭੰਡੀ '''&quot;ਰਾਣੀ ਲੂਣਾ&quot;''' ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਉੱਤੇ ਲਾਏ ਦਾਗ਼ ਲਈ [[ਸਮਾਜ]] ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਦੱਸਿਆ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਲਈ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਅਵਾਰਡ|'ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ']] ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ [[1967|1967 ਈ:]] 'ਚ ਮਿਲਿਆ।&lt;ref&gt;[http://www.apnaorg.com/articles/IJPS2/ ਉਹੀ, ਸਿਖਰੀ ਟਿੱਪਣੀ]&lt;/ref&gt;

== ਦਿਲਚਸਪ ਕਿੱਸੇ ==
ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, &quot;ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਮੈਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਨਾ ਸੁੱਝਦੀ ਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪਏ ਖਾਲੀ ਪੰਨੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਆਉਣ ਲਗਦਾ। ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਵਰਕਾ ਆਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ - ਸ਼ਿਵ ਹੁਣ ਤੇਰੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਪੋਲੇ ਜਿਹੇ ਉਸ ਖਾਲੀ ਵਰਕੇ ਦੀ ਨੁੱਕਰ ਵਿਚ ਇਕ ਓਅੰਕਾਰ (੧ਓ) ਲਿਖ ਦਿੰਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਆਉਣੋਂ ਹਟ ਜਾਂਦਾ।&quot;

==ਮੌਤ==
1972 ਵਿਚ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਲੀਵਰ ਸਿਰੋਸਿਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਰੁਣਾ ਬਟਾਲਵੀ ਨਾਲ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਏ।&lt;ref&gt;[https://www.tribuneindia.com/news/life-style/a-wife-remembers/584735.html A wife remembers] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190818103230/https://www.tribuneindia.com/news/life-style/a-wife-remembers/584735.html|date=2019-08-18}} ''[[The Tribune]]'', 6 May 2018.&lt;/ref&gt;

== ਵਿਰਾਸਤ ==
ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ''ਅਲਵਿਦਾ'' (ਵਿਦਾਈ) [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]], [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੁਆਰਾ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ 1974 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਰਵੋਤਮ ਲੇਖਕ ਲਈ 'ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਪੁਰਸਕਾਰ' ਹਰ ਸਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਬਟਾਲਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਆਡੀਟੋਰੀਅਮ ਉਸਦੀ 75ਵੀਂ ਜਨਮ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਉੱਤੇ ਉਸਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਜਲੰਧਰ ਰੋਡ, ਬਟਾਲਾ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਆਡੀਟੋਰੀਅਮ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਰਹੇਗਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/2003/20031021/ldh2.htm|title=article}}&lt;/ref&gt;

== ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ==

* ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ [[ਦੀਦਾਰ ਸਿੰਘ ਪਰਦੇਸੀ]] ਨੇ ਗਾਈਆਂ। [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ]]-[[ਚਿਤਰਾ ਸਿੰਘ|ਚਿੱਤਰਾ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ [[ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ]] ਨੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗਾਇਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://readerswords.wordpress.com/2006/05/07/shiv-kumar-batalvi/|title=/shiv-kumar-batalvi}}&lt;/ref&gt; [[ਨੁਸਰਤ ਫ਼ਤਿਹ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ|ਨੁਸਰਤ ਫਤਿਹ ਅਲੀ ਖਾਨ]] ਦੀ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ &quot;ਮਾਏ ਨੀ ਮਾਏ&quot; ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਇਸਦੀ ਰੂਹਾਨੀਤਾ ਅਤੇ ਰੂਪਕ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਇਕ [[ਬੱਬੂ ਮਾਨ]] ਨੇ ਆਪਣੀ ਐਲਬਮ 'ਉਹੀ ਚੰਨ ਉਹੀ ਰਾਤਾਂ (2004) ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ 'ਸ਼ਬਾਬ' ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। [[ਰੱਬੀ ਸ਼ੇਰਗਿੱਲ]] ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਐਲਬਮ [[ਰੱਬੀ]] (2004) ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ &quot;ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ&quot; ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗਾਇਕ [[ਹੰਸ ਰਾਜ ਹੰਸ]] ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਐਲਬਮ 'ਗਮ' ਕੀਤੀ ਅਤੇ [[ਹੰਸ ਰਾਜ ਹੰਸ]] ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੀਤ ਗਏ। 2005 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ [[ਸੰਕਲਨ]] ਐਲਬਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਸੀ, 'ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਜਿਹਦਾ ਨਾਮ ਮੁਹੱਬਤ...' ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਮਹਿੰਦਰ ਕਪੂਰ]], [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ [[ਆਸਾ ਸਿੰਘ ਮਸਤਾਨਾ]] ਨੇ ਗਾਣੇ ਗਾਏ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.jiosaavn.com/song/ik-kudi-jida-nam-mohabbat/BT9bXyECZ3c|title=ik-kudi-jida-nam-mohabbat|access-date=2022-07-07|archive-date=2022-11-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20221109043428/https://www.jiosaavn.com/song/ik-kudi-jida-nam-mohabbat/BT9bXyECZ3c|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
* 2004 ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ''ਦਰਦਾਂ ਦਾ ਦਰਿਆ'' [[ਪੰਜਾਬ ਕਲਾ ਭਵਨ]], [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਵਿਖੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
* ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ &quot;ਅੱਜ ਦਿਨ ਚੜਿਆ ਤੇਰੇ ਰੰਗ ਵਰਗਾ&quot;, 2009 ਦੀ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ਫਿਲਮ ''ਲਵ ਆਜ ਕਲ'' ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਇੱਕ ਤੁਰੰਤ ਹਿੱਟ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
* 2012 ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਇੱਕ ਹੀ ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਐਲਬਮ &quot;ਪੰਛੀ ਹੋ ਜਾਵਾਂ&quot; [[ਜਸਲੀਨ ਰੋਇਲ]] ਦੁਆਰਾ ਗਾਈ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਐਲਬਮ ਵਿੱਚ &quot;ਮਾਏ ਨੀ ਮਾਏ&quot; ਕਵਿਤਾ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੀਤ &quot;ਮਾਏ ਨੀ ਮਾਏ&quot; ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।
* 2014 ਵਿੱਚ, ਰੈਪ ਜੋੜੀ &quot;ਸਵੇਟ ਸ਼ਾਪ ਬੁਆਏਜ਼&quot;, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੰਡੋ-ਅਮਰੀਕਨ ਹਿਮਾਂਸ਼ੂ ਸੂਰੀ, ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ [[ਰਿਜ਼ ਅਹਿਮਦ]] ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਨੇ &quot;ਬਟਾਲਵੀ&quot; ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਗੀਤ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੇ &quot;ਇਕ ਕੁੜੀ ਜਿਹਦਾ ਨਾਮ ਮੁਹੱਬਤ &quot; ਨੂੰ ਗਾਇਆ ਸੀ।
* ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ &quot;ਇਕ ਕੁੜੀ ਜਿਹਦਾ ਨਾਮ ਮੁਹੱਬਤ ਗ਼ੁਮ ਹੈ&quot; ਨੂੰ ਉੜਤਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇੱਕ ਗੀਤ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਆਲੀਆ ਭੱਟ]] ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਇਹ ਗੀਤ [[ਸ਼ਾਹਿਦ ਮਾਲਿਆ]] ਦੁਆਰਾ ਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਦਿਲਜੀਤ ਦੁਸਾਂਝ|ਦਿਲਜੀਤ ਦੋਸਾਂਝ]] ਦੁਆਰਾ ਦੁਹਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
* 2022 ਵਿੱਚ, ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ &quot;ਥੱਬਾ ਕੁ ਜ਼ੁਲਫਾ ਵਾਲੀਆ&quot; ਦਾ ਇੱਕ ਗੀਤ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ [[ਅਰਜਨ ਢਿੱਲੋਂ]] ਨੇ ਗਾਇਆ।
* 2025 ਵਿੱਚ, ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ &quot;ਜਿੰਦੇ ਮੇਰੀਏ''&quot;'' ਨੂੰ ਵੀ ਅਰਜਨ ਢਿੱਲੋਂ ਨੇ ਇੱਕ ਗੀਤ ਵਜੋਂ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ।
==ਹਵਾਲਾ==
{{reflist}}

==ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੋ==
* [https://books.google.com/books?id=bmFYZANvqRoC&amp;q=Shiv+Kumar+Batalvi Makers of Indian Literature: ''Shiv Kumar Batalvi''], by Prof. S.Soze, Published by Sahitya Akademi, 2001. {{ISBN|81-260-0923-3}}.
* Shiv Kumar Batalvi: Jeevan Ate Rachna
* ''Shiv Batalvi: A Solitary and Passionate singer'', by Om Prakash Sharma, 1979, Sterling Publishers, New Delhi LCCN: 79–905007.
* ''Shiv Kumar Batalvi, Jiwan Te Rachna'', by Dr. Jit Singh Sital. LCCN: 83-900413
* ''Shiv Kumar da Kavi Jagat'', by Dharam Pal Singola. LCCN: 79-900386
* ''Shiv Kumar, Rachna Samsar'', by Amarik Singh Punni. LCCN: 90-902390
* ''Shiv Kumar, Kavi vich Birah''; by Surjit Singh Kanwal. LCCN: 88-901976

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
* [http://poshampa.org/writers/shiv-kumar-batalvi/ Poems of Shiv Kumar Batalvi]
* [http://www.shivbatalvi.com/ Shiv Batalvi www.Shivbatalvi.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180810035856/http://www.shivbatalvi.com/ |date=10 August 2018 }}
* [http://www.sikhphilosophy.net/punjabi-poets/26380-shiv-kumar-batalvi-1936-1973-a.html A biography on Shiv Kumar Batalvi]
* [http://folkpunjab.com/literature/shiv-kumar-batalvi A great collection of Shiv Kumar Batalvi's Poems] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131017031220/http://folkpunjab.com/literature/shiv-kumar-batalvi/ |date=17 October 2013 }}
* [http://hook2book.com/index.php?rt=product/search&amp;keyword=Shiv%20Kumar%20Batalvi All Poetry Books of Shiv Kumar Batalvi]
*[https://www.youtube.com/watch?v=QWYCoZXM8wI Shiv Kumar Batalvi’s interview by BBC]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1936]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1973]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਗਾਇਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ) ਦੇ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>4p8zqs2f1kw1249yu0mklx5ilkdzsoa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812057</id>
      <parentid>812047</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T10:01:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812057</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38348" sha1="4vijv08lj5xud2oepcpytvao6y5z925" xml:space="preserve">{{Infobox writer &lt;!-- for more information see [[:Template:Infobox writer/doc]] --&gt;
| name         = ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ
| image    = Shiv Kumar Batalvi, 1970.jpg
| caption      = ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ 1970 ਵਿੱਚ ਬੀਬੀਸੀ ਵੱਲੋਂ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੌਰਾਨ
| birth_name   = ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ
| birth_date   = {{Birth date |df=yes|1936|7|23}}
| birth_place  = [[ਬੜਾਪਿੰਡ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੰਜਾਬ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]] &lt;br&gt; (ਹੁਣ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ)
| death_date   = {{death date and age|df=yes|1973|5|6|1936|07|23}}
| death_place  = [[ਪਠਾਨਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਕਿਰੀ ਮੰਗਿਆਲ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]]
| occupation   = ਕਵੀ, ਗਾਇਕ, ਲੇਖਕ, ਨਾਟਕਕਾਰ, ਗੀਤਕਾਰ
| period       = 1960–1973
| genre        = ਕਵਿਤਾ, [[ਗਦ]], ਨਾਟਕ
| subject      = 
| movement     = [[ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ]]
| notableworks = ''[[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|ਲੂਣਾ]]'' (1965)
| awards       = [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]]
| language     = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| spouse       = ਅਰੁਣਾ ਬਟਾਲਵੀ
| signature    = Shiv_Kumar_Batalvi_signature.svg
}}

'''ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ''' (23 ਜੁਲਾਈ 1936&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Shodhganga|url=https://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/104123/4/04_chapter%201.pdf}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|title=Shodhganga|hdl=10603/104123|url=http://hdl.handle.net/10603/104123}}&lt;/ref&gt; - 6 ਮਈ 1973&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Shodhganga|url=https://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/104123/4/04_chapter%201.pdf}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2016-05-07|title=Remebering Shiv Kumar Batalvi: Fan recalls time when poet was the hero|url=https://www.hindustantimes.com/punjab/remebering-batalvi-fan-recalls-time-when-poet-was-the-hero-shiv-kumar-batalvi-sahitya-akademi-award-punjab-amrita-pritam/story-osTPqIJedSso5AMHQcQmBP.html|access-date=2021-05-08|website=Hindustan Times|language=en}}&lt;/ref&gt;) [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕਵੀ]], [[ਲੇਖਕ]] ਅਤੇ [[ਨਾਟਕਕਾਰ]] ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਕਵਿਤਾ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਉੱਚੇ ਜਨੂੰਨ, ਦੁਖਦਾਈ, ਵਿਛੋੜੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੀ ਪੀੜਾ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ &quot;'''ਬਿਰਹਾ ਦਾ ਸੁਲਤਾਨ'''&quot; ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;''[https://books.google.com/books?id=1lTnv6o-d_oC&amp;dq=Jaswant+Singh+Neki&amp;pg=PA258 Handbook of Twentieth-century Literatures of India]'', by Nalini Natarajan, Emmanuel Sampath Nelson. Greenwood Press, 1996. {{ISBN|0-313-28778-3}}. ''Page 258''&lt;/ref&gt; ਉਸਨੂੰ 'ਪੰਜਾਬ ਦਾ [[ਕੀਟਸ]]' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉਹ 1967 ਵਿੱਚ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਅਵਾਰਡ]] ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਤਾ ਬਣ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ]] (ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ਼ ਲੈਟਰਜ਼) ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ [[ਪੂਰਨ ਭਗਤ]] ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਥਾ, [[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|''ਲੂਣਾ'']] (1965) 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਉਸ ਦੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਨਾਟਕ ਲਈ, ਜੋ ਹੁਣ ਇੱਕ ਮਾਸਟਰਪੀਸ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ]], ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸੇ]] ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਵਿਧਾ ਵੀ ਬਣਾਈ ਹੈ।&lt;ref&gt;[http://www.sahitya-akademi.gov.in/old_version/awa10316.htm#punjabi List of Punjabi language awardees] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090331234058/http://www.sahitya-akademi.gov.in/old_version/awa10316.htm|date=31 March 2009}} [[Sahitya Akademi Award]] Official listings.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.dailytimes.com.pk/print.asp?page=2006%5C11%5C16%5Cstory_16-11-2006_pg13_4 World Performing Arts Festival: Art students awed by foreign artists] ''[[Daily Times (Pakistan)|Daily Times]]'', 16 November 2006.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.tribuneindia.com/2003/20030504/spectrum/book6.htm Shiv Kumar] ''[[The Tribune (Chandigarh)|The Tribune]]'', 4 May 2003.&lt;/ref&gt; ਅੱਜ, ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ, [[ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ (ਕਵੀ)]] ਅਤੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]] ਵਰਗੇ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਦਿੱਗਜਾਂ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਰੇ [[ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਹੱਦ]] ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ, ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਰਾਬਰੀ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;[http://www.tribuneindia.com/2004/20040111/spectrum/book10.htm Pioneers of modern Punjabi love poetry] ''[[The Tribune (Chandigarh)|The Tribune]]'', 11 January 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=story_19-5-2004_pg3_5 The Batala phenomenon] ''[[Daily Times (Pakistan)|Daily Times]]'', 19 May 2004.&lt;/ref&gt;

==ਜੀਵਨੀ==
ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਜਨਮ [[23 ਜੁਲਾਈ]] [[1936]] ਨੂੰ [[ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ (ਰਾਜ)|ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦੀ ਹੱਦ ਨਾਲ਼ ਲੱਗਦੇ ਸ਼ਕਰਗੜ੍ਹ ਤਹਿਸੀਲ ਦੇ [[ਬੜਾਪਿੰਡ|ਬੜਾ ਪਿੰਡ ਲੋਹਤੀਆਂ]] (ਹੁਣ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/2000/20000430/spectrum/main2.htm#3|title=spectrum/main2.htm}}&lt;/ref&gt; ਮੁਲਕ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ [[ਪਿੰਡ]] ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਪਾਲ, ਮਾਲ ਮਹਿਕਮੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਪਟਵਾਰੀ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਗੋ ਰਹੇ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਹੁਤ ਸੁਰੀਲੀ ਸੀ, ਉਹੀ ਸੁਰੀਲਾਪਣ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੀ। ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਮੁੱਢਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਬੜਾ ਪਿੰਡ 'ਲੋਹਤੀਆਂ' ਦੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ।

1947 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਉਹ 11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਸੀ, ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ [[ਬਟਾਲਾ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]] ਜ਼ਿਲੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਇੱਕ ਪਟਵਾਰੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਉਹ ਇੱਕ ਸੁਪਨੇ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਸੀ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਮੰਦਰ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਕਾਵਿ [[ਰਾਮਾਇਣ|ਰਮਾਇਣ]] ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ਼-ਨਾਲ਼ ਭਟਕਦੇ ਟਕਸਾਲੀ ਗਾਇਕਾਂ, ਜੋਗੀਆਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅਲੰਕਾਰ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪੇਂਡੂ ਸੁਆਦ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਜੂਨ 2025}}

==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ==
ਸੰਨ [[1953]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਨੇ &quot;ਸਾਲਵੇਸ਼ਨ ਆਰਮੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ&quot; ਬਟਾਲਾ ਤੋਂ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਬੇਰਿੰਗ ਯੂਨੀਅਨ ਕ੍ਰਿਸਚੀਅਨ ਕਾਲਜ [[ਬਟਾਲਾ]] ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ [[ਨਾਭਾ]] ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਆਰਟਸ ਵਿਸ਼ਲ ਸਿੱਖ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ [[ਕਾਦੀਆਂ]] ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਲਿਆ। [[ਬੈਜਨਾਥ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਦੇ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਓਵਰਸੀਅਰ ਦੇ ਕੋਰਸ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਪੁੱਤ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਪਟਵਾਰੀ ਲਵਾ ਦਿੱਤਾ ਪਰ [[1961]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਵੀ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ [[1966]] ਤੱਕ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਹੀ ਰਹੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਕਦੀ ਕਦਾਈਂ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਸੇਵਾ ਫਲ ਜਾਂ ਕੁਝ ਛਪ ਚੁੱਕੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਨਿਗੂਣੀ ਜਿਹੀ ਰਾਇਲਟੀ ’ਤੇ ਹੀ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। 1966 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ &quot;ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ&quot; ਦੀ [[ਬਟਾਲਾ]] ਸ਼ਾਖਾ ਵਿੱਚ ਕਲਰਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.sikh-heritage.co.uk/arts/shiv%20batalvi/Shiv%20batalvi.htm|title=sikh-heritage.co.uk}}&lt;/ref&gt; ਸੰਨ [[1968]] ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ|ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ ਇੰਡੀਆ]] ਦੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਵਜੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਉਹ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਆ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}

== ਨਿੱਜੀ ਜਿੰਦਗੀ ==
ਬੈਜਨਾਥ ਦੇ ਇੱਕ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਮੈਨਾ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਜੱਦੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਲੱਭਣ ਲਈ ਵਾਪਸ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਣੀ ਅਤੇ ਇਥੇ ਹੀ ਉਸਨੇ [[ਇਲਾਹੀ ਮੈਨਾ]] ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਐਪੀਸੋਡ ਕਈ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਪੂਰਵ-ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸੀ ਜੋ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਲਈ ਸਮੱਗਰੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨਗੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਜਿਹਾ ਕਿੱਸਾ [[ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ|ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ]] ਦੀ ਧੀ ਲਈ ਉਸਦਾ ਮੋਹ ਹੈ ਜੋ [[ਵੈਨੇਜ਼ੁਏਲਾ]] ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਬਾਰੇ ਸੁਣਿਆ, ਤਾਂ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਮੈਂ ਇਕ ਸ਼ਿਕਰਾ ਯਾਰ ਬਣਾਇਆ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.punjabi-kavita.com/MayeNiMayeShivKumarBatalvi.php|title=Maye Ni Maye Shiv Kumar Batalvi}}&lt;/ref&gt; ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਸਦਾ ਦੂਜਾ ਬੱਚਾ ਹੋਇਆ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੇਗਾ? ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, &quot;ਕੀ ਮੈਂ ਉਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ? ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਹ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਮੈਂ ਉਸ 'ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਾਂ?&quot;

'ਮੈਂ ਇਕ ਸ਼ਿਕਰਾ ਯਾਰ ਬਣਾਇਆ' ਕਵਿਤਾ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੈ, ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਉਨਾਂ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੈ। ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਇਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਨੁਸਰਤ ਫ਼ਤਿਹ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ|ਨੁਸਰਤ ਫਤਿਹ ਅਲੀ ਖਾਨ]], [[ਗ਼ੁਲਾਮ ਅਲੀ (ਗਾਇਕ)|ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ]], [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ]], [[ਹੰਸ ਰਾਜ ਹੰਸ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਾਇਕਾਂ ਨੇ ਗਾਇਆ ਹੈ।

5 ਫ਼ਰਵਰੀ 1967 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕੁੜੀ ਅਰੁਣਾ, ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/2003/20030508/cth1.htm#7|title=ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਵਿਆਹ}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਕਿਰੀ ਮੰਗਿਆਲ, [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਜੋੜੇ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ, ਮਿਹਰਬਾਨ (1968) ਅਤੇ ਪੂਜਾ (1969) ਹੋਏ ਸਨ।

== ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ==
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ [[ਕਾਦੀਆਂ]] ਵਿੱਚ ਪਟਵਾਰੀ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੀ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੁਝ ਵਧੀਆ ਕੰਮ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ 1960 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਸੀ [[ਪੀੜਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਾ|''ਪੀੜਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਾ'']], ਜੋ ਇੱਕ ਤਤਕਾਲ ਸਫਲਤਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਬਟਾਲਵੀ ਜੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸੀਨੀਅਰ ਲੇਖਕਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ [[ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ]], [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਲੱਗਣ]] ਅਤੇ [[ਬਰਕਤ ਰਾਮ ਯੁੰਮਣ]] ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਹਾਵਤ ਹੈ, ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੰਭਾਂ ਹੇਠ ਲੈ ਲਿਆ। ਉਹ 1967 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰਚਨਾ, ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਨਾਟਕ [[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|''ਲੂਣਾ'']] (1965) ਵਿੱਚ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ|ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ]] ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਤਾ ਬਣ ਗਏ।
।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Sahitya_Akademi_Award|title=Sahitya_Akademi_Award}}&lt;/ref&gt; ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਵਿ ਪਾਠ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਗਾਉਣ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਇਆ।

ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, 1968 ਵਿੱਚ, ਉਹ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਵਜੋਂ [[ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਅਗਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਮਾੜੀ ਸਿਹਤ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਿਖਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ।

== ਇੰਗਲੈਂਡ ਦਾ ਦੌਰਾ ==
ਮਈ 1972 ਵਿਚ, ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਡਾ:ਗੁਪਾਲ ਪੁਰੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਮਤੀ [[ਕੈਲਾਸ਼ ਪੁਰੀ]] ਦੇ ਸੱਦੇ 'ਤੇ [[ਇੰਗਲੈਂਡ]] ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਔਕੜ ਤੋਂ ਰਾਹਤ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉੱਚੇ ਮੁਕਾਮ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਸਥਾਨਕ ਭਾਰਤੀ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸੁਰਖੀਆਂ ਅਤੇ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਰੁੱਝੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਜਨਤਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਸੁਣਾਈ। ਡਾ: ਗੁਪਾਲ ਪੁਰੀ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕਰਨ ਲਈ [[ਲੰਡਨ]] ਦੇ ਨੇੜੇ [[ਕੋਵੈਂਟਰੀ]] ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਵੱਡੇ ਸਮਾਗਮ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ [[ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ]], ਕੁਲਦੀਪ ਤੱਖਰ ਅਤੇ ਤਰਸੇਮ ਪੁਰੇਵਾਲ ਸਮੇਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਰੋਚੈਸਟਰ (ਕੈਂਟ) ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਇਕੱਠ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉੱਘੇ ਕਲਾਕਾਰ ਸ: [[ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ (ਚਿੱਤਰਕਾਰ)|ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ]] ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਖਰਚੇ 'ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਗਏ ਸਨ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸਥਾਨਕ ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ [[ਬੀਬੀਸੀ ਪੰਜਾਬੀ|ਬੀਬੀਸੀ]] ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲਈ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ, ਉੱਥੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਠਹਿਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖਰਾਬ ਸਿਹਤ ਲਈ ਆਖਰੀ ਕੜੀ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਉਹ ਦੇਰ ਨਾਲ ਰੁਕਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਸਵੇਰੇ 2:00 ਜਾਂ 2:30 ਵਜੇ ਤੱਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਜਾਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸੀ। ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਸਵੇਰੇ 4:00 ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਨੀਂਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਾਗ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਸਕਾਚ ਦੇ ਦੋ ਚੁਸਕੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦਿਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦੇ ਸੀ।

{{Quote|'''ਸ਼ਿਵ ਬਹੁਤ ਹਸਮੁੱਖ ਤੇ ਮਖੌਲੀਏ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਖੌਲਾਂ ਤੇ ਚੁਟਕਲਿਆਂ 'ਤੇ ਹਾਸੇ ਦੇ ਫੁਆਰੇ ਛੁੱਟ ਪੈਂਦੇ ਸਨ, ਮਖੌਲ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਿੰਦਾ-ਚੁਗਲੀ ਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। (ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ) ਇਕ ਰਾਤ ਅਮਿਤੋਜ ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਲੱਗੀ। ਅਚਾਨਕ ਸ਼ਿਵ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, 'ਅਮਿਤੋਜ ਆਪਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਘਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਰੰਗ- ਬਰੰਗੇ ਫੁੱਲ ਲਾਉਣੇ ਹਨ। ਇਹ ਕੰਮ ਕੱਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਆਪਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦੀ ਸਵੇਰ ਦੇਖਿਆ, ਅਮਿਤੋਜ ਇਕ ਰਿਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਗਮਲੇ ਲੱਦੀ ਆਵੇ| ਸ਼ਿਵ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, 'ਪਤੰਦਰਾ, ਅਜੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਨਹੀਂ, ਤੂੰ ਇਹ ਗਮਲੇ ਕਿਥੋਂ ਚੁੱਕੀ ਆਉਨਾਂ?' ਅਮਿਤੋਜ ਬੋਲਿਆ, 'ਸਾਰਾ ਮੁਹੱਲਾ ਫਿਰ ਆਇਆਂ, ਘਰਾਂ ਅੱਗਿਉਂ ਗਮਲੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆਇਆਂ, ਹੋਰ ਲੱਭੇ ਨਹੀਂ। ਸ਼ਿਵ ਹੱਸਦਿਆਂ ਬੋਲੇ, 'ਉਏ ਕਮਲਿਆ, ਆਂਢੀਆਂ-ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਨਹੀਂ, ਬਜ਼ਾਰੋਂ ਖਰੀਦ ਕੇ ਲਿਆਉਣੇ ਨੇ ਗਮਲੇ। ਚੱਲ ਚਲੀਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੁੱਤੇ ਉਠੱਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਗਮਲੇ ਵਾਪਸ ਰੱਖ ਕੇ ਆਈਏ।'''}}

== ਆਖਰੀ ਦਿਨ ==
ਸਤੰਬਰ 1972 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਸ਼ਿਵ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸਿਹਤ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਗਿਰਾਵਟ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਹੁਣ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਅਤੇ ਖੱਬੇਪੱਖੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਬੇਲੋੜੀ ਆਲੋਚਨਾ ਬਾਰੇ ਕੌੜੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਬੇਲੋੜੀ ਨਿੰਦਾ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਡੁੱਬਣ ਲੱਗੀ, ਮੁੜ ਕਦੇ ਠੀਕ ਨਾ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਵਿੱਤੀ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਲੋੜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸਦੇ ਬਹੁਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਰੁਣ ਨੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸੈਕਟਰ 16 ਦੇ ਇਕ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਕੁਝ ਦਿਨ ਜ਼ੇਰੇ ਇਲਾਜ ਰਿਹਾ। ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਇੱਕ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਮਰਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਸ ਹਸਪਤਾਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਬਟਾਲਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਘਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਹੁਰੇ ਪਿੰਡ ਕਿਰੀ ਮੰਗਿਆਲ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੀ 6 ਮਈ 1973 ਦੀ ਸਵੇਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਿਰੀ ਮੰਗਿਆਲ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/news/archive/lifestyle/a-wife-remembers-584735|title=a-wife-remembers}}&lt;/ref&gt;

== ਰਚਨਾਵਾਂ ==
* ''ਪੀੜਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਾ'' (1960)
*''[[ਲਾਜਵੰਤੀ]]'' (1961)
*''ਆਟੇ ਦੀਆਂ ਚਿੜੀਆਂ'' (1962)
* ''ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕਰੋ'' (1963)
*''ਦਰਦਮੰਦਾਂ ਦੀਆਂ ਆਹੀਂ'' (1964)
*''ਬਿਰਹਾ ਤੂੰ ਸੁਲਤਾਨ (''1964)
*[[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|''ਲੂਣਾ'']] (1965)
*''ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੈਂ'' (1970)
* ''[[ਆਰਤੀ]]'' (1971)&lt;ref&gt;{{Cite web |title=ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ, ਜੀਵਨ, ਰਚਨਾ, ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਸਥਾਨ |url=http://hdl.handle.net/10603/104123}}&lt;/ref&gt;

===ਮੌਤ ਉਪਰੰਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ===
*''ਬਿਰਹੜਾ (ਸੰਪਾ)'' (1974)
*''ਅਲਵਿਦਾ (ਸੰਪਾ)'' (1974)
*''ਅਸਾਂ ਤੇ ਜੋਬਨ ਰੁੱਤੇ ਮਰਨਾ (ਸੰਪਾ)'' (1976)
*''ਸਾਗਰ ਤੇ ਕਣੀਆਂ (ਸੰਪਾ)'' (1982)
*''ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ - ਸੰਪੂਰਨ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ'' (1983)

==ਲੂਣਾ==    
ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਇੱਕ [[ਕਵਿਤਾ|ਕਾਵਿ-]][[ਨਾਟਕ]] ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ [[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|'ਲੂਣਾ']] [[1961|(1961)]] ਸੀ। ਉਸ ਨੇ [[ਸੰਸਾਰ]] ਵਿੱਚ ਭੰਡੀ '''&quot;ਰਾਣੀ ਲੂਣਾ&quot;''' ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਉੱਤੇ ਲਾਏ ਦਾਗ਼ ਲਈ [[ਸਮਾਜ]] ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਦੱਸਿਆ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਲਈ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਅਵਾਰਡ|'ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ']] ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ [[1967|1967 ਈ:]] 'ਚ ਮਿਲਿਆ।&lt;ref&gt;[http://www.apnaorg.com/articles/IJPS2/ ਉਹੀ, ਸਿਖਰੀ ਟਿੱਪਣੀ]&lt;/ref&gt;

== ਦਿਲਚਸਪ ਕਿੱਸੇ ==
ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, &quot;ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਮੈਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਨਾ ਸੁੱਝਦੀ ਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪਏ ਖਾਲੀ ਪੰਨੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਆਉਣ ਲਗਦਾ। ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਵਰਕਾ ਆਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ - ਸ਼ਿਵ ਹੁਣ ਤੇਰੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਪੋਲੇ ਜਿਹੇ ਉਸ ਖਾਲੀ ਵਰਕੇ ਦੀ ਨੁੱਕਰ ਵਿਚ ਇਕ ਓਅੰਕਾਰ (੧ਓ) ਲਿਖ ਦਿੰਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਆਉਣੋਂ ਹਟ ਜਾਂਦਾ।&quot;

==ਮੌਤ==
1972 ਵਿਚ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਲੀਵਰ ਸਿਰੋਸਿਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਰੁਣਾ ਬਟਾਲਵੀ ਨਾਲ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਏ।&lt;ref&gt;[https://www.tribuneindia.com/news/life-style/a-wife-remembers/584735.html A wife remembers] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190818103230/https://www.tribuneindia.com/news/life-style/a-wife-remembers/584735.html|date=2019-08-18}} ''[[The Tribune]]'', 6 May 2018.&lt;/ref&gt;

== ਵਿਰਾਸਤ ==
ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ''ਅਲਵਿਦਾ'' (ਵਿਦਾਈ) [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]], [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੁਆਰਾ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ 1974 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਰਵੋਤਮ ਲੇਖਕ ਲਈ 'ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਪੁਰਸਕਾਰ' ਹਰ ਸਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਬਟਾਲਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਆਡੀਟੋਰੀਅਮ ਉਸਦੀ 75ਵੀਂ ਜਨਮ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਉੱਤੇ ਉਸਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਜਲੰਧਰ ਰੋਡ, ਬਟਾਲਾ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਆਡੀਟੋਰੀਅਮ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਰਹੇਗਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/2003/20031021/ldh2.htm|title=article}}&lt;/ref&gt;

== ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ==

* ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ [[ਦੀਦਾਰ ਸਿੰਘ ਪਰਦੇਸੀ]] ਨੇ ਗਾਈਆਂ। [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ]]-[[ਚਿਤਰਾ ਸਿੰਘ|ਚਿੱਤਰਾ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ [[ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ]] ਨੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗਾਇਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://readerswords.wordpress.com/2006/05/07/shiv-kumar-batalvi/|title=/shiv-kumar-batalvi}}&lt;/ref&gt; [[ਨੁਸਰਤ ਫ਼ਤਿਹ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ|ਨੁਸਰਤ ਫਤਿਹ ਅਲੀ ਖਾਨ]] ਦੀ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ &quot;ਮਾਏ ਨੀ ਮਾਏ&quot; ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਇਸਦੀ ਰੂਹਾਨੀਤਾ ਅਤੇ ਰੂਪਕ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਇਕ [[ਬੱਬੂ ਮਾਨ]] ਨੇ ਆਪਣੀ ਐਲਬਮ 'ਉਹੀ ਚੰਨ ਉਹੀ ਰਾਤਾਂ (2004) ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ 'ਸ਼ਬਾਬ' ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। [[ਰੱਬੀ ਸ਼ੇਰਗਿੱਲ]] ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਐਲਬਮ [[ਰੱਬੀ]] (2004) ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ &quot;ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ&quot; ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗਾਇਕ [[ਹੰਸ ਰਾਜ ਹੰਸ]] ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਐਲਬਮ 'ਗਮ' ਕੀਤੀ ਅਤੇ [[ਹੰਸ ਰਾਜ ਹੰਸ]] ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੀਤ ਗਏ। 2005 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ [[ਸੰਕਲਨ]] ਐਲਬਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਸੀ, 'ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਜਿਹਦਾ ਨਾਮ ਮੁਹੱਬਤ...' ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਮਹਿੰਦਰ ਕਪੂਰ]], [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ [[ਆਸਾ ਸਿੰਘ ਮਸਤਾਨਾ]] ਨੇ ਗਾਣੇ ਗਾਏ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.jiosaavn.com/song/ik-kudi-jida-nam-mohabbat/BT9bXyECZ3c|title=ik-kudi-jida-nam-mohabbat|access-date=2022-07-07|archive-date=2022-11-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20221109043428/https://www.jiosaavn.com/song/ik-kudi-jida-nam-mohabbat/BT9bXyECZ3c|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
* 2004 ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ''ਦਰਦਾਂ ਦਾ ਦਰਿਆ'' [[ਪੰਜਾਬ ਕਲਾ ਭਵਨ]], [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਵਿਖੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
* ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ &quot;ਅੱਜ ਦਿਨ ਚੜਿਆ ਤੇਰੇ ਰੰਗ ਵਰਗਾ&quot;, 2009 ਦੀ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ਫਿਲਮ ''ਲਵ ਆਜ ਕਲ'' ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਇੱਕ ਤੁਰੰਤ ਹਿੱਟ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
* 2012 ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਇੱਕ ਹੀ ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਐਲਬਮ &quot;ਪੰਛੀ ਹੋ ਜਾਵਾਂ&quot; [[ਜਸਲੀਨ ਰੋਇਲ]] ਦੁਆਰਾ ਗਾਈ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਐਲਬਮ ਵਿੱਚ &quot;ਮਾਏ ਨੀ ਮਾਏ&quot; ਕਵਿਤਾ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੀਤ &quot;ਮਾਏ ਨੀ ਮਾਏ&quot; ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।
* 2014 ਵਿੱਚ, ਰੈਪ ਜੋੜੀ &quot;ਸਵੇਟ ਸ਼ਾਪ ਬੁਆਏਜ਼&quot;, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੰਡੋ-ਅਮਰੀਕਨ ਹਿਮਾਂਸ਼ੂ ਸੂਰੀ, ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ [[ਰਿਜ਼ ਅਹਿਮਦ]] ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਨੇ &quot;ਬਟਾਲਵੀ&quot; ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਗੀਤ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੇ &quot;ਇਕ ਕੁੜੀ ਜਿਹਦਾ ਨਾਮ ਮੁਹੱਬਤ &quot; ਨੂੰ ਗਾਇਆ ਸੀ।
* ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ &quot;ਇਕ ਕੁੜੀ ਜਿਹਦਾ ਨਾਮ ਮੁਹੱਬਤ ਗ਼ੁਮ ਹੈ&quot; ਨੂੰ ਉੜਤਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇੱਕ ਗੀਤ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਆਲੀਆ ਭੱਟ]] ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਇਹ ਗੀਤ [[ਸ਼ਾਹਿਦ ਮਾਲਿਆ]] ਦੁਆਰਾ ਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਦਿਲਜੀਤ ਦੁਸਾਂਝ|ਦਿਲਜੀਤ ਦੋਸਾਂਝ]] ਦੁਆਰਾ ਦੁਹਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
* 2022 ਵਿੱਚ, ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ &quot;ਥੱਬਾ ਕੁ ਜ਼ੁਲਫਾ ਵਾਲੀਆ&quot; ਦਾ ਇੱਕ ਗੀਤ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ [[ਅਰਜਨ ਢਿੱਲੋਂ]] ਨੇ ਗਾਇਆ।
* 2025 ਵਿੱਚ, ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ &quot;ਜਿੰਦੇ ਮੇਰੀਏ''&quot;'' ਨੂੰ ਵੀ ਅਰਜਨ ਢਿੱਲੋਂ ਨੇ ਇੱਕ ਗੀਤ ਵਜੋਂ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ।
==ਹਵਾਲਾ==
{{reflist}}

==ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੋ==
* [https://books.google.com/books?id=bmFYZANvqRoC&amp;q=Shiv+Kumar+Batalvi Makers of Indian Literature: ''Shiv Kumar Batalvi''], by Prof. S.Soze, Published by Sahitya Akademi, 2001. {{ISBN|81-260-0923-3}}.
* Shiv Kumar Batalvi: Jeevan Ate Rachna
* ''Shiv Batalvi: A Solitary and Passionate singer'', by Om Prakash Sharma, 1979, Sterling Publishers, New Delhi LCCN: 79–905007.
* ''Shiv Kumar Batalvi, Jiwan Te Rachna'', by Dr. Jit Singh Sital. LCCN: 83-900413
* ''Shiv Kumar da Kavi Jagat'', by Dharam Pal Singola. LCCN: 79-900386
* ''Shiv Kumar, Rachna Samsar'', by Amarik Singh Punni. LCCN: 90-902390
* ''Shiv Kumar, Kavi vich Birah''; by Surjit Singh Kanwal. LCCN: 88-901976

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
* [http://poshampa.org/writers/shiv-kumar-batalvi/ Poems of Shiv Kumar Batalvi]
* [http://www.shivbatalvi.com/ Shiv Batalvi www.Shivbatalvi.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180810035856/http://www.shivbatalvi.com/ |date=10 August 2018 }}
* [http://www.sikhphilosophy.net/punjabi-poets/26380-shiv-kumar-batalvi-1936-1973-a.html A biography on Shiv Kumar Batalvi]
* [http://folkpunjab.com/literature/shiv-kumar-batalvi A great collection of Shiv Kumar Batalvi's Poems] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131017031220/http://folkpunjab.com/literature/shiv-kumar-batalvi/ |date=17 October 2013 }}
* [http://hook2book.com/index.php?rt=product/search&amp;keyword=Shiv%20Kumar%20Batalvi All Poetry Books of Shiv Kumar Batalvi]
*[https://www.youtube.com/watch?v=QWYCoZXM8wI Shiv Kumar Batalvi’s interview by BBC]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1936]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1973]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਗਾਇਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ) ਦੇ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>4vijv08lj5xud2oepcpytvao6y5z925</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2128</id>
    <revision>
      <id>812042</id>
      <parentid>811384</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T08:30:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Satdeep Gill</username>
        <id>1613</id>
      </contributor>
      <origin>812042</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26596" sha1="li3ial2k2t0v88xfvg1gbhfgjb0zmcb" xml:space="preserve">{{Infobox writer
| name             = ਵੀਰ ਸਿੰਘ
| image            = Bahi Veer Singh.png
| image_size       = 
| caption          = 
| birth_date       = {{Birth date|df=yes|1872|12|05}}&lt;ref name=Gurmukh&gt;{{cite book|author=Giani Maha Singh|title=Gurmukh Jeevan|orig-year= 1977 |year=2009|publisher=Bhai Vir Singh Sahit Sadan|place=New Delhi}}&lt;/ref&gt;
| birth_place      = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ]]
| death_date       = {{Death date and age|df=yes|1957|06|10|1872|12|05}}&lt;ref name=Gurmukh /&gt;
| death_place      = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ
| language         = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| education        = ਦਸਵੀਂ&lt;ref name=Gurmukh /&gt;
| alma_mater       = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਬਜ਼ਾਰ ਕਸੇਰੀਆਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ&lt;ref name=Gurmukh /&gt;
| period           = 1891
| genre            = 
| occupation       = ਕਵੀ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਗੀਤਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ
| subject          = 
| movement         = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]]
| notableworks     = ''[[ਸੁੰਦਰੀ]]'' (1898), ''[[ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ]]'' (1899), ''ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ'',&quot;[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]&quot; (1905)&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|title=Rana Surat Singh |encyclopedia=The Sikh Encyclopedia|date=19 December 2000|url=http://www.thesikhencyclopedia.com/literature-in-the-singh-sabha-movement/rana-surat-singh|access-date=17 August 2013}}&lt;/ref&gt;
| spouse           = ਮਾਤਾ ਚਤਰ ਕੌਰ
| children         = 2 ਸਪੁੱਤਰੀਆਂ
| relatives        = 
| awards           = {{ubl|[[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] (1955)&lt;ref name=Bhai&gt;{{cite journal|title=BHAI VIR SINGH|journal=The Tribune Spectrum|issue=Sunday, 30 April 2000|url=http://www.tribuneindia.com/2000/20000430/spectrum/main2.htm#1|access-date=17 August 2013}}&lt;/ref&gt;|[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] (1956)&lt;ref name=Gurmukh /&gt;&lt;ref name=Vir&gt;{{cite web|title=Padam Bhushan Awards list sl 10|url=http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|publisher=Ministry of home affairs ,GOI|access-date=17 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130510095705/http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|archive-date=10 May 2013|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;}}
| website          = {{URL|bvsss.org}}
| portaldisp       = 
}}
{{Sikh literature}}
'''ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ''' (5 ਦਸੰਬਰ 1872 – 10 ਜੂਨ 1957) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕਵੀ]], ਵਿਦਵਾਨ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਾਹਿਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਇੰਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਈ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਸੰਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

== ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ==
1872 ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਡਾ. ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਪ-ਗਵਰਨਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਹਾਦੁਰ) ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਤੱਕ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਰੋੜਵੰਸ਼ ਦੇ ਚੁੱਘ ਗੋਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਜੂਨ 2025}} ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ,  (1788-1878), ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਅਤੇ [[ਬ੍ਰਜ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੀਆਂ ਪੂਰਬੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਆਯੁਰਵੇਦ]], [[ਸਿੱਧ]] ਅਤੇ [[ਯੂਨਾਨੀ ਇਲਾਜ|ਯੁਨਾਨੀ]]) ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਡਾ. ਚਰਨ ਸਿੰਘ (1853-1908) ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਨਾ, [[ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ]] (1828-1908), ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਗਿਆਨੀ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸ਼ੇਖ਼ ਸਆਦੀ]] ਦੀਆਂ ''[[ਗੁਲਿਸਤਾਨ]]'' ਅਤੇ ''[[ਬੋਸਤਾਨ (ਸਾਦੀ)|ਬੋਸਤਾਨ]]'' ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬ੍ਰਜ ਰੂਪ ਲਿਖਿਆ।&lt;ref&gt;Singh, Jvala. 2023. ‘Vir Singh’s Publication of the Gurpratāp Sūraj Granth’. In Bhai Vir Singh (1872-1957) : Religious and Literary Modernities in Colonial and Post-Colonial Indian Punjab. Routledge Critical Sikh Studies. New York: Routledge.&lt;/ref&gt; ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਤਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। 10 ਜੂਨ 1957 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;[http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html Bhai Vir Singh (1872–1957)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160724221917/http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html |date=2016-07-24 }}. Sikh-history.com. Retrieved on 16 December 2018.&lt;/ref&gt;
[[File:Dr charan singh 1.png|thumb| Bhai Vir Singh with his father on the left, Dr. Charan Singh, and maternal grandfather, Giani Hazara Singh, on the right.]]

== ਸਿੱਖਿਆ ==
ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਮਿਲਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]], [[ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਸਿੱਖੀ। ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ 1891 ਦਸਵੀਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=Gurmukh /&gt; ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸਹਿਪਾਠੀਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਛੱਡ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਅਪਣਾਇਆ ਤਾਂ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਨਿਸ਼ਠਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ। ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਲਿਖਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪਾਂ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਤੇ ਹੁਨਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=dog&gt;{{cite book|author=Ranjit Singh (OBE.) |title=Sikh Achievers |url=https://books.google.com/books?id=qfuDnpVlmlcC&amp;pg=PA30 |year=2008 |publisher=Hemkunt Press |isbn=978-81-7010-365-3 |pages=30–}}&lt;/ref&gt;

==ਰਾਜਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Working Desk of BHAI VIR SINGH.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮਕਾਰ ਵਾਲਾ ਡੈਸਕ]]ਇਸ ਸਮੇਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਅਹਿਮਦੀ ਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉਰਦੂ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਾਇਆ।&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite web|url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98%20%E0%A8%B8%E0%A8%AD%E0%A8%BE%20%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0|title=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ|website=punjabipedia.org|access-date=2021-05-22|quote=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਨ। -     .......     [ਸਹਾ. ਗ੍ਰੰਥ––ਡਾ.ਗੰਡਾ ਸਿਘ : ‘ਪੰਜਾਬ’, : ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ : ‘ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ’; Dr. G.S. Chhabra : Advanced History of India]       }}&lt;/ref&gt;

== ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ==
ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਕਾਰਨ ਹੇਠਲੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ:

* [[ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ]]&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.bvsss.org/abt-bvs.html|title=BVSSS|website=www.bvsss.org|access-date=2022-12-01}}&lt;/ref&gt;
* [[ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮਖਾਨਾ|ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮ ਖ਼ਾਨਾ]]&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* [[ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]]&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਗੁਰਮਤ ਵਿਦਿਆਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ
* [[ਪੰਜਾਬ ਐਂਡ ਸਿੰਧ ਬੈਂਕ]]&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* ਵਜ਼ੀਰ ਹਿੰਦ ਪ੍ਰੈੱਸ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਪ ਵਾਲਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਛਾਪਾਖਾਨਾ&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;ਪਹਿਲੇ 1892 ਵਿੱਚ ਲਿਥੋਗਰਾਫ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://www.discoversikhism.com/sikh_library/english/bhai_vir_singh.html|title=ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ|last=ਸਿੰਘ|first=ਹਰਬੰਸ|publisher=Sahitya Akademi , New Delhi|year=1972|edition=Bhai Vir Singh Sahitya Sadan , 1984|location=New Delhi|pages=27-28|quote=An intelligence report( quote from “Secret Memorendumon on recent Development in Sikh Politics,1911)
Bhai Vir Singh is the son of Charan Singh ….He was first employed in the office of the Tract Society and afterwards became a partner in in the Wazir-I-Hind Press which he is said to now own.He is editor and Manager of the Khalsa Samachar, a Gurmukhi journal which is published at Amritsar….Vir Singh has much influence over Sardar Sunder Singh and is very intimate with Trilochan Singh.He is reported to be making overtures to the Head Granthi of Golden Temple with a view to bringing that institute under the control of neo-Sikh party. He also associates with Harnam Singh , Jodh Singh M.A,and other persons of similar character…..He is a member of the council of Khalsa College…Though Vir Singh was originally a man of no position he seems to have acquired himself the position of the Guru and obeisance has been done to him even by Sardar Sunder Singh.He may be regarded as a zealous neo-Sikh and thoroughly anti British.}}&lt;/ref&gt;
* ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Gurmukh&quot; /&gt;
* [[ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੈਕਟ ਸੁਸਾਇਟੀ]]&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Gurmukh&quot; /&gt;

== ਯਾਦਗਾਰੀ ਘਰ ==
ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁਸ਼ਤੈਨੀ ਘਰ ਕਟੜਾ ਗਰਬਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ। 1925 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਾਰੈਂਸ ਰੋਡ ਸਥਿਤ 5 ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਘਰ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਤੇ 1930 ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਤੌਰ ਤੇ [[ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਘਰ]] ਵੱਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

==ਰਚਨਾਵਾਂ==
===ਗਲਪ === 
#[[ਸੁੰਦਰੀ]] (1898)
#ਬਿਜੇ ਸਿੰਘ (1899)
#[[ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ]]-ਦੋ ਭਾਗ(1890 ਤੇ 1927)
#ਸੱਤ ਔਖੀਆਂ ਰਾਤਾਂ (1919)
#[[ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ]] (1907, 1921)&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Malhotra|first=Anshu|last2=Murphy|first2=Anne|date=2020-04-02|title=Bhai Vir Singh (1872–1957): Rethinking literary modernity in Colonial Punjab|url=https://doi.org/10.1080/17448727.2019.1674513|journal=Sikh Formations|volume=16|issue=1-2|pages=1–13|doi=10.1080/17448727.2019.1674513|issn=1744-8727}}&lt;/ref&gt;
#ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਭਾਗ ਦੂਜਾ (1927)
#ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ (1905)
#ਰਾਣਾ ਭਬੋਰ

===ਗੈਰ-ਗਲਪ===
====ਜੀਵਨੀਆਂ====
*ਸ੍ਰੀ ਕਲਗੀਧਰ ਚਮਤਕਾਰ (1925)
*[[ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ]], (1926)
*ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਚਮਤਕਾਰ (1928)
*ਭਾਈ ਝੰਡਾ ਜੀਓ (1933)
*ਭਾਈ ਭੂਮੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਿਜੁਗ ਦੀ ਸਾਖੀ (1936)
*ਸੰਤ ਗਾਥਾ (1938)
*ਸ੍ਰੀ ਅਸ਼ਟ ਗੁਰ ਚਮਤਕਾਰ ਭਾਗ - 1 ਤੇ 2 (1952)
*ਗੁਰਸਿੱਖ ਵਾੜੀ (1951)
*ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955)
*ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955)

=== ਨਾਟਕ ===
* ਰਾਜਾ ਲਖਦਾਤਾ ਸਿੰਘ

====ਟੀਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ====
*ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤ ਮਾਲਾ (1912)
*ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (1914)
*ਗੰਜ ਨਾਮਹ ਸਟੀਕ (1914)
*ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (1927)
*ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗਰੰਥ ਸਟਿੱਪਣ (1927-1935)-ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸਹਿਤ 14 ਜਿਲਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ&lt;ref name=EOS&gt;http://www.learnpunjabi.org/eos/VIR%20SINGH%20BHAI%20%281872-1957%29.html ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼&lt;/ref&gt;
*[http://sikhdigitallibrary.blogspot.com/2013/06/devi-pujan-partal-bhai-by-veer-singh.html ਦੇਵੀ ਪੂਜਨ ਪੜਤਾਲ] (1932)
*ਪੰਜ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਟੀਕ (1940)
*[[ਕਬਿੱਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ]] (1940)
*ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ
*ਬਨ ਜੁੱਧ
*ਸਾਖੀ ਪੋਥੀ (1950)

===ਕਵਿਤਾ ===
#[[ਦਿਲ ਤਰੰਗ]] (1920)
#ਤ੍ਰੇਲ ਤੁਪਕੇ (1921)
#ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B0.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}&lt;/ref&gt;(1921)
#[[ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%AE%E0%A8%9F%E0%A8%95_%E0%A8%B9%E0%A9%81%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%87.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}&lt;/ref&gt;(1922)
#ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ (1927)
#ਪ੍ਰੀਤ ਵੀਣਾਂ
#ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ (1953)
#ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ
#ਨਿੱਕੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ
#ਕੰਤ ਮਹੇਲੀ-ਬਾਰਾਂਮਾਹ
#ਸਮਾਂ
#ਵਾਲਵਲਾ
#ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਫੁੱਲ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ 
#ਦਰਦ ਦੇਖ ਦੁੱਖ ਆਂਦਾ[[ਤਸਵੀਰ:Stamp of India - 1972 - Colnect 372284 - Birth Centenary Bhai Vir Singh 1872-1957 - Poet.jpeg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ 1972 ਭਾਰਤ]]

==ਸਨਮਾਨ ==
ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1949 ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਉਰੀਐਂਟਲ ਲਰਨਿੰਗ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ। 1952 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1950 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ ਭੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1955 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ’ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਅਕਾਦਮੀ ਵਲੋਂ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। 1956 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਐਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

==ਹੋਰ==
ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵੀ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਆਰੰਭਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਸਿਖਿਆਦਾਇਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਅਤੇ [[ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ]] ਦਾ ‘ਨੀਤੀ ਸ਼ਤਕ’ (ਅਨੁਵਾਦ) ਨਿਰੋਲ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ।
[[file:BHAI VIR SINGH MEMORIAL HOUSE DRAWING ROOM VIEW.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘਰ]]

ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਧੁਨਿਕ ਕਵਿਤਾ ਵਜੋਂ 1905 ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ‘[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]’ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਲਈ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਂਤ ਰਸ ਲਈ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਦਰਸ਼ਨਿਕ ਆਦਰਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਗੁਰਮਤਿ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। [[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਕੌਮੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਉਸ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋਈ ਤੜਫਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੰਤ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਉਸਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਸੁੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਾਫੀ ਅਦਭੁੱਤ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਕਾਫੀ ਵੰਨਗੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ‘ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ’ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਰੁਮਾਂਟਿਕ, ਰਸਮਈ ਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਵਰਨਣ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
===ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ===
ਭਾਈ ਵੀਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੋਢੀ ਹੈ। ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ:-

===ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ===
&lt;blockquote&gt;&lt;poem&gt;
ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲੇ ਅਸਾਨੂੰ
ਅਸਾਂ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ,
ਨਿਰਾ ਨੂਰ ਤੁਸੀਂ ਹੱਥ ਨ ਆਏ
ਸਾਡੀ ਕੰਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ,

ਧਾ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾਯਾ
ਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ਛੋਹ ਨ ਪਾਈ,
ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੇ ਅਸੀਂ ਨੀਵੇਂ ਸਾਂ
ਸਾਡੀ ਪੇਸ਼ ਨ ਗਈਆ ਕਾਈ।

ਫਿਰ ਲੜ ਫੜਨੇ ਨੂੰ ਉੱਠ ਦੌੜੇ
ਪਰ ਲੜ ਓ ‘ਬਿਜਲੀ-ਲਹਿਰਾ’,
ਉਡਦਾ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ
ਛੁਹ ਸਾਨੂੰ ਗਯਾ ਲਾਈ;

ਮਿੱਟੀ ਚਮਕ ਪਈ ਇਹ ਮੋਈ
ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ਕੇ
ਬਿਜਲੀ ਕੂੰਦ ਗਈ ਥਰਰਾਂਦੀ,
ਹੁਣ ਚਕਾਚੂੰਧ ਹੈ ਛਾਈ!
&lt;/poem&gt;&lt;/blockquote&gt;

== ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ ==
*[[ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]]
*[[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
{{Commons category|Vir Singh|ਵੀਰ ਸਿੰਘ}}
*''Bhai Vir Singh: Life, Times and Works'' by Gurbachan Singh Talib and Attar Singh, ed., Chandigarh, 1973
*[http://www.bhaivirsinghjiandprofessorpuransinghjiaudio.com/ Bhai Sahib Bhai Vir Singh Ji Books: MP3 audio and PDF books]
*[http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&amp;sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh Bhai Vir Singh Books: MP3 audio of books] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017091756/http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&amp;sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh |date=2015-10-17 }}
*[http://www.sikhmissionarysociety.org/sms/smspublications/sundri/sundri/ Sundari : Read Sundari book in English]
*[http://hook2book.com/index.php?rt=product/search&amp;keyword=Bhai%20Sahib%20Bhai%20Veer%20Singh&amp;page=1&amp;limit=45 Books of Bhai Veer Singh Ji]
{{Sikhism}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1872]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1957]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]</text>
      <sha1>li3ial2k2t0v88xfvg1gbhfgjb0zmcb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3360</id>
    <revision>
      <id>812043</id>
      <parentid>811738</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T08:35:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Satdeep Gill</username>
        <id>1613</id>
      </contributor>
      <origin>812043</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21321" sha1="d407zp90blefvto5bfrla2uyazdpc9g" xml:space="preserve">{{Infobox writer
| name             = ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
| image            = Surjit Patar.jpg
| image_size       = 
| caption          = 
| birth_date       = {{birth date|df=y|1945|01|14}}
| birth_place      = [[ਪੱਤੜ ਕਲਾਂ]], [[ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਭਾਰਤ]]
| death_date       = {{death date and age|2024|05|11|1945|01|14|df=yes}}
| death_place      = [[ਲੁਧਿਆਣਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਭਾਰਤ]]
| occupation       = ਅਧਿਆਪਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰੀ
| education        = [[ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ]], [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]
| genre            = [[ਗ਼ਜ਼ਲ]], [[ਨਜ਼ਮ]]
| subject          = ਸਮਾਜਿਕ
| notableworks     = ''ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਹਰਫ਼''
}}
'''ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ''' ([[ਜਨਮ ਨਾਮ]]: '''ਸੁਰਜੀਤ ਹੁੰਜਣ''') (14 ਜਨਵਰੀ 1945 – 11 ਮਈ 2024)&lt;ref&gt;{{Cite news |last=PTI |date=2024-05-11 |title=Punjabi poet, writer Surjit Patar passes away at 79 |url=https://www.thehindu.com/news/national/punjab/punjabi-poet-writer-surjit-patar-passes-away-at-79/article68163927.ece |access-date=2024-05-11 |work=The Hindu |language=en-IN |issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt; [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] [[ਲੇਖਕ]] ਅਤੇ [[ਕਵੀ]] ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite web | url=http://www.ramgarhiakom.com/2020/news/news_doc/01_jan_20.html | title=Ramgarhia kom News, January-2020 }}&lt;/ref&gt; ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ।&lt;ref name=ssingh&gt;{{cite journal |last=Singh |first= Surjit |date=Spring–Fall 2006 |title=Surjit Patar: Poet of the Personal and the Political |journal=Journal of Punjab Studies |volume=13 |issue= 1|pages= 265 |quote= His poems enjoy immense popularity with the general public and have won high acclaim from critics. }}&lt;/ref&gt;

==ਜੀਵਨ ==
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਨ 1945 ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ [[ਜਲੰਧਰ]] ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ [[ਪੱਤੜ ਕਲਾਂ]] ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਕੌਰ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਪਾਤਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਖਹਿਰਾ ਮਝਾ ਤੋਂ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਰਣਧੀਰ ਗੌਰਮਿੰਟ ਕਾਲਜ ਕਪੂਰਥਲਾ ਤੋਂ ਬੀ.ਏ ਕਰਕੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]], [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐਮ.ਏ. ਅਤੇ [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਤੋਂ ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ ਕੀਤੀ। ਜਿਸਦਾ ਵਿਸ਼ਾ &quot;ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਣ&quot; ਸੀ। ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਉੱਘੇ ਨਾਟਕਕਾਰ [[ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ]] ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣਾ ਤਖੱਲਸ 'ਪਾਤਰ' ਰੱਖ ਲਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਸੁਰਜੀਤ ਦੇ ਨਾਲ ਪੱਤੜ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਕਲਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web|url=https://indianexpress.com/article/cities/chandigarh/eminent-poet-surjit-patar-is-new-punjab-arts-council-chief-4809036/|title=Eminent poet Surjit Patar is new Punjab Arts Council chief|date=2017-08-23|website=The Indian Express|language=en-US|access-date=2020-01-29}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਵੀ ਸੰਭਾਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 2012 ਵਿੱਚ [[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://indianexpress.com/article/cities/chandigarh/punjabi-poet-surjit-patar-gets-padma-shri/|title=Punjabi poet Surjit Patar gets Padma Shri|date=2012-01-26|website=The Indian Express|language=en-US|access-date=2020-01-29}}&lt;/ref&gt; 11 ਮਈ 2024 ਨੂੰ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ।

== ਕਿੱਤਾ ==
1969 ਵਿੱਚ ਪਾਤਰ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਕਾਲਜ ਬੀੜ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਲੈਕਚਰਾਰ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਇਥੋਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਏ। [[2002]] ਵਿਚ ਉਹ [[ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਲੁਧਿਆਣਾ|ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ]] ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣੇ ਗਏ ਅਤੇ 2008 ਤੱਕ ਇਸ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। 2013 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ, [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। 2013 ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਰਲਡ ਸਿੱਖ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, [[ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਫ਼ਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਚ ਵਿਜ਼ਿਟਿੰਗ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਾਤਰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਲਿਆ ਤੇ ਪੇਂਡੂ ਵਿਦਿਆਲਿਆਂ ਤੋਂ ਵਿੱਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ 'ਪਾਤੜ' ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲਿਆ, ਜਿਹੜਾ ਘਸ-ਘਸਾ ਕੇ 'ਪਾਤਰ' ਬਣ ਗਿਆ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਲਾਤੀਨੀ [[ਅਮਰੀਕਾ]] ਦੇ [[ਕੋਲੰਬੀਆ]] ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੇ ਮੈਦਿਯਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਉਤਸਵ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕਰਨ ਗਏ ਸਨ। ਓਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਾੜ੍ਹੀ, ਪਗੜੀ ਦੇਖ ਕੇ ਇੱਕ ਸਪੇਨੀ ਬੱਚੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਦੂਗਰ ਸਮਝ ਲਿਆ ਸੀ।

==ਪੰਜਾਬੀ ਗਜ਼ਲ ਨੂੰ ਦੇਣ==
ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਇੱਕ ਸਫਲ ਗਜ਼ਲਕਾਰ ਵਜੋਂ ਹੋਈ। 'ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਹਰਫ਼' ਪੁਸਤਕ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਜ਼ਲਾਂ 'ਕੋਲਾਜ਼' ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ [[ਗ਼ਜ਼ਲ]] ਨੂੰ ਰਾਗਆਤਮਿਕਤਾ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਮਿਆਰ ਵਧਾਇਆ ਹੈ। ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਹਰ [[ਸ਼ੇਅਰ]] ਦੀ ਤਪਸ਼, ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚਲੀ ਗਹਿਰਾਈ ਮੁਨੱਖੀ ਮਨ ਨੂੰ ਭਾਵਨਾਤਮਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਝੰਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਸੂਖਮ ਭਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ੇਅਰ, ਅੰਦਰੂਨੀ ਧਰਾਤਲ ਨੂੰ ਟੁੰਬਦੇ ਅਤੇ ਹਿਰਨੀ ਦੀ ਚਾਲ ਵਾਂਗੂ ਚੁੰਗੀਆਂ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਮਾਨਵਵਾਦੀ, ਬੇਇਨਸਾਫੀ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜਟਿਲ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਲਮਬੰਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਸਮੇਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਕੇ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨੂੰ [[ਉਰਦੂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਕੇ ਇਕ ਆਧੁਨਿਕ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗ ਵਾਲੀ ਪਛਾਣ ਦੁਆਉਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਉਸਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ, “''ਕੁਛ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਹਨੇਰਾ ਜਰੇਗਾ ਕਿਵੇਂ, ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਸ਼ਮਾਂਦਾਨ ਕੀ ਕਹਿਣਗੇ। ਗੀਤ ਦੀ ਮੌਤ ਇਸ ਰਾਤ ਜੇ ਹੋ ਗਈ, ਮੇਰਾ ਜੀਣਾ ਮੇਰੇ ਯਾਰ ਕਿੰਜ ਸਹਿਣਗੇ''” ਜਾਂ ਫਿਰ “''ਬਲਦਾ ਬਿਰਖ ਹਾਂ, ਖਤਮ ਹਾਂ, ਬਸ ਸ਼ਾਮ ਤੀਕ ਹਾਂ। ਫਿਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਬਹਾਰ ਦੀ ਕਰਦਾ ਉਡੀਕ ਹਾਂ&quot;''। “''ਕੋਈ ਡਾਲੀਆਂ ‘ਚੋਂ ਲੰਘਿਆ ਹਵਾ ਬਣ ਕੇ, ਅਸੀਂ ਰਹਿ ਗਏ ਬਿਰਖ ਵਾਲੀ ਹਾ ਬਣ ਕੇ&quot;'', “''ਖੜਕ ਹੋਵੇ ਜੇ ਡਿੱਗੇ ਪੱਤਾ ਵੀ, ਐਸੀ ਚੁੱਪ ਹੈ ਤਾਂ ਬਿਰਖ ਅਰਜ਼ ਕਰੇ&quot;''।

==ਰਚਨਾਵਾਂ==
===ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ===
*''[[ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਹਰਫ਼ (ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ)|ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਹਰਫ਼]] -1979''
*''[[ਬਿਰਖ ਅਰਜ਼ ਕਰੇ]]- 1992''
*''[[ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸੁਲਗਦੀ ਵਰਣਮਾਲਾ|ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸੁਲਗਦੀ ਵਰਨਮਾਲਾ]]-1992''
*''ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ- 2003''
*''[[ਪਤਝੜ ਦੀ ਪਾਜ਼ੇਬ]]''
*''[[ਸੁਰਜ਼ਮੀਨ|ਸੁਰ-ਜ਼ਮੀਨ]]- 2007''
*''[[ਚੰਨ ਸੂਰਜ ਦੀ ਵਹਿੰਗੀ]]''
===ਅਨੁਵਾਦ ===
* ਸਪੇਨੀ ਲੇਖਕ [[ਲੋਰਕਾ]] ਦੇ ਤਿੰਨ ਦੁਖਾਂਤ:
#[[ਅੱਗ ਦੇ ਕਲੀਰੇ]] (''[[ਬਲੱਡ ਵੈਡਿੰਗ]]'')&lt;ref&gt;[http://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A9%81%E0%A8%B0%E0%A8%9C%E0%A9%80%E0%A8%A4%20%E0%A8%AA%E0%A8%BE%E0%A8%A4%E0%A8%B0 ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ]&lt;/ref&gt;
#''ਸਈਓ ਨੀ ਮੈਂ ਅੰਤਹੀਣ ਤਰਕਾਲਾਂ'' (''[[ਯੇਰਮਾ]]'')
#''[[ਹੁਕਮੀ ਦੀ ਹਵੇਲੀ]]'' (''[[ਲਾ ਕਾਸਾ ਡੇ ਬਰਨਾਰਡਾ ਅਲਬਾ]]'')
*&quot;ਨਾਗ ਮੰਡਲ&quot; (ਗਿਰੀਸ਼ ਕਾਰਨਾਡ ਦਾ ਨਾਟਕ)
*ਬ੍ਰੈਖਤ ਅਤੇ ਨੇਰੂਦਾ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ
*''ਸ਼ਹਿਰ ਮੇਰੇ ਦੀ ਪਾਗਲ ਔਰਤ'' (ਯਾਂ ਜਿਰਾਦੂ ਦੇ ਫ਼ਰੈਂਚ ਨਾਟਕ ''ਲਾ ਫ਼ੋਲੇ ਡੇ ਸਈਓ'')

=== ਵਾਰਤਕ ===
* ''[[ਸੂਰਜ ਮੰਦਰ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ]]''
* ''ਇਹ ਬਾਤ ਨਿਰੀ ਏਨੀ ਹੀ ਨਹੀਂ'' (2021)
(ਕਿਸਾਨੀ ਮੋਰਚੇ ਦੋਰਾਨ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ)

==ਸਨਮਾਨ==
* 1993 ਵਿੱਚ &quot;ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸੁਲਗਦੀ ਵਰਨਮਾਲਾ&quot; ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਸਨਮਾਨ
* 1997 ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ 'ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ' ਸਨਮਾਨ
* 1999 ਵਿੱਚ &quot;ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰੀਸ਼ਦ ਕਲਕੱਤਾ&quot; ਵਲੋਂ '''ਪੰਚਨਾਦ ਪੁਰਸਕਾਰ'''
* 2012 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਡਾਕਟਰ ਆਫ਼ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਆਨਰਜ਼ ਕਾਜ਼ਾ (ਆਨਰੇਰੀ) ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ
* 2012 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਰਵ-ਉਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਨਮਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ '''ਪਦਮਸ਼੍ਰੀ'''
* &quot;ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ&quot; ਲਈ ਸਰਸਵਤੀ ਸਨਮਾਨ

==ਕਾਵਿ-ਨਮੂਨਾ==
&lt;poem&gt;
ਕੋਈ ਡਾਲੀਆਂ ਚੋਂ ਲੰਘਿਆ ਹਵਾ ਬਣ ਕੇ
ਅਸੀਂ ਰਹਿ ਗਏ ਬਿਰਖ ਵਾਲੀ ਹਾ ਬਣ ਕੇ

ਪੈੜਾਂ ਤੇਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੀਕ ਮੇਰੇ ਪੱਤੇ
ਡਿੱਗੇ ਮੇਰੀਆਂ ਬਹਾਰਾਂ ਦਾ ਗੁਨਾਹ ਬਣ ਕੇ

ਪਿਆਂ ਅੰਬੀਆਂ ਨੂੰ ਬੂਰ ਸੀ ਕਿ ਕੋਇਲ ਕੂਕ ਪਈ
ਕਿਸੇ ਜਿੰਦ ਬੀਆਬਾਨ ਦੀ ਗਵਾਹ ਬਣ ਕੇ

ਕਦੀ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਂਗੂ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਵੀ ਕਰ
ਐਵੇਂ ਲੰਘ ਜਾਨੈ ਪਾਣੀ ਕਦੇ ਵਾ ਬਣ ਕੇ

ਜਦੋਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਹਾਣ ਦਾ ਸੀ ਸਾਂਵਰਾ ਜਿਹਾ
ਜਦੋਂ ਜੁਦਾ ਹੋਇਆ ਤੁਰ ਗਿਆ ਖੁਦਾ ਬਣ ਕੇ
&lt;/poem&gt;

ਅਗਲਾ-

ਮੈਂ ਰਾਹਾਂ ਤੇ ਨਹੀਂ ਤੁਰਦਾ ਮੈਂ ਤੁਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਰਾਹ ਬਣਦੇ
ਯੁਗਾਂ ਤੋਂ ਕਾਫਲੇ ਆਉਂਦੇ ਇਸੇ ਸੱਚ ਦੇ ਗਵਾਹ ਬਣਦੇ

ਇਹ ਤਪਦੀ ਰੇਤ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਰਸਤਾ ਠੀਕ ਹੈ ਮੇਰਾ
ਇਹ ਸੜਦੇ ਪੈਰ, ਠਰਦੇ ਦਿਲ, ਮੇਰੇ ਸੱਚ ਦੇ ਗਵਾਹ ਬਣਦੇ

ਜੁ ਲੋ ਮੱਥੇ 'ਚੋਂ ਫੁੱਟਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਅਸਲੀ ਤਾਜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
ਤਵੀ ਦੇ ਤਖਤ 'ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਹੀ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਬਣਦੇ

ਇਹ ਪੰਡਤ ਰਾਗ ਦੇ ਤਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਆਉਂਦੇ ਨੇ
ਮੇਰੇ ਹਉਕੇ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਵੰਝਲੀ ਦੇ ਸਾਹ ਬਣਦੇ

ਅਸਾਨੂੰ ਰੀਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਪਰੀਤ ਪਿਆਰੀ ਹੈ
ਤੂੰ ਲਿਖ ਲੇਖਾ ਤੇ ਲਿਖ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਨੇ ਸਾਡੇ ਗੁਨਾਹ ਬਣਦੇ

ਰਾਂਝੇ ਨਾ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਵੀ ਨਾ ਬਣਦੇ ਅਸੀਂ ਕੈਦੋਂ
ਅਸੀਂ ਜਾਂ ਨਾਥ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂ ਅਸੀਂ ਲੁੱਡਣ ਮਲਾਹ ਬਣਦੇ

ਉਦੋਂ ਤਕ ਤੂੰ ਹੈਂ ਸਾਡੀ ਹਿੱਕ ਦੇ ਵਿਚ ਮਹਿਫੂਜ਼ ਮਰ ਕੇ ਵੀ
ਜਦੋਂ ਤਕ ਜਿਸਮ ਸਾਡੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੜ ਕੇ ਸੁਆਹ ਬਣਦੇ

ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ ਸੁਖਨ ਕੁਛ ਯਾਰ, ਕੁਛ ਤਾਰੀਖ ਦੇ ਮੰਜ਼ਰ
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਜ਼ਖਮ ਖਾ ਲੈਨਾਂ ਮੇਰੀ ਖ਼ਾਤਰ ਪਨਾਹ ਬਣਦੇ

ਮੈਂ ਇਕ ਗੱਲ ਜਾਣਦਾਂ ਕਿ ਹੈ ਕੋਈ ਸ਼ੈ ਇਸ ਵਜੂਦ ਅੰਦਰ
ਉਹ ਜਿਹੜੀ ਲਿਸ਼ਕ ਉਠਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਭ ਰੁਖ ਸਿਆਹ ਬਣਦੇ

ਕਦੀ ਦਰਿਆ ਇੱਕਲਾ ਤੈਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਦਿਸ਼ਾ ਆਪਣੀ
ਜ਼ਮੀਂ ਦੀ ਢਾਲ, ਜਲ ਦਾ ਵੇਗ ਹੀ ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਰਾਹ ਬਣਦੇ

ਅਚਨਚੇਤੀ ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ 'ਚੋਂ ਚਸ਼ਮਾ ਫੁੱਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ
ਇਹ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਐਵੇਂ ਖਾਹਮਖਾਹ ਬਣਦੇ

ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਾਦਾਂ ਤੇ ਬਿੰਦਾਂ ਦਾ ਮਿਲਣ-ਬਿੰਦੂ ਹਾਂ ਮੈਂ ਕੀ ਹਾਂ
ਜੇ ਮੈਂ ਆਖਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕੁਝ ਹਾਂ ਕਥਨ ਮੇਰੇ ਗੁਨਾਹ ਬਣਦੇ

ਇਹ ਤੁਰਦਾ ਕੌਣ ਹੈ ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾਂ ਤੇ ਕੌਣ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ
ਇਹ ਸੋਚਾਂ ਦਾ ਸਫਰ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਸੀਨੇ ਹੀ ਰਾਹ ਬਣਦੇ

ਜਦੋਂ ਤਕ ਲਫਜ਼ ਜਿਊਂਦੇ ਨੇ ਸੁਖਨਵਰ ਜਿਓਣ ਮਰ ਕੇ ਵੀ
ਉਹ ਕੇਵਲ ਜਿਸਮ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਜੋ ਸਿਵਿਆਂ ਵਿਚ ਸੁਆਹ ਬਣਦੇ

ਹਮੇਸ਼ਾ ਲੋਚਿਆ ਬਣਨਾ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਆਰ ਦੇ 'ਪਾਤਰ'
ਕਦੇ ਨਾ ਸੋਚਿਆ ਆਪਾਂ ਕਿ ਅਹੁ ਬਣਦੇ ਜਾਂ ਆਹ ਬਣਦੇ।

==ਟੀ.ਵੀ ਤੇ ਫ਼ਿਲਮਾਂ==
ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ੀਚਰ ਫਿਲਮ &quot;ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ&quot; ਦੇ ਡਾਇਲਾਗ ਲਿਖੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਪਾਤਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮਖ਼ਮਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਇਕ ਟੇਪ &quot;ਬਿਰਖ ਜੋ ਸਾਜ ਹੈ&quot; ਵੀ ਆਈ ਹੈ।

== ਗੈਲਰੀ ==
&lt;Gallery mode=packed style=&quot;text-align:left&quot;&gt;
File:Sahitya Akademi Award - Surjit Patar.JPG|ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ - ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
Dr._Surjit_Patar_and_Stalinjeet_at_WikiConference_India_2016.jpg|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸ਼ਕ ਨਾਲ
Padam Shree Dr. Surjeet Patar.png|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ 28 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2024 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ ਲੁਧਿਆਣਾ।
Dr. Surjeet Patar.png|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨਾਭਾ ਕਵਿਤਾ ਉਤਸਵ 2022 ਮੌਕੇ।
Punjabi Poet Surjeet Patar.png|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ 28 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2024 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ ਲੁਧਿਆਣਾ।
File:Satdeep Gill with Surjit Patar.JPG|29 ਮਈ 2015 ਨੂੰ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਿਖਣ ਵਾਲ਼ੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ
File:Dr. Surjit Patar speaks at opening ceremony of WikiConference India 2016, 5 August 2016 1.jpg|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਵਿੱਕੀ ਇੰਡੀਆ ਕਾਨਫਰੰਸ 5 ਅਗਸਤ 2016 
File:Dr. Surjit Patar and Satdeep Gill-Opening Ceremony-WCI 2016 at CGC, Mohali- 5 August-IMG 4894.jpg|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਵਿੱਕੀ ਇੰਡੀਆ 5 ਅਗਸਤ 2016
File:Surjeet Patar.png|ਇਹ ਤਸਵੀਰ 28 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2024 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਖਿੱਚੀ ਗਈ।
&lt;/Gallery&gt;

==ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ==
*[[ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ]]
*[[ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ]]
*[[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]]
*ਡਾ. [[ਸੁਖਪਾਲ ਸੰਘੇੜਾ]]

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}} 

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
{{Commons category|Surjit Patar|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ}}
*{{IMDb name| id=2539698|name=ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ}}
*{{Facebook|PATARSURJIT |ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ}}

{{ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ}}
{{ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1945]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2024]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਟਾਫ਼]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ) ਦੇ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>d407zp90blefvto5bfrla2uyazdpc9g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812044</id>
      <parentid>812043</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T08:37:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Satdeep Gill</username>
        <id>1613</id>
      </contributor>
      <comment>/* ਪੰਜਾਬੀ ਗਜ਼ਲ ਨੂੰ ਦੇਣ */</comment>
      <origin>812044</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21328" sha1="rhr55llhxaybw0a38xla6upu0kek9m0" xml:space="preserve">{{Infobox writer
| name             = ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
| image            = Surjit Patar.jpg
| image_size       = 
| caption          = 
| birth_date       = {{birth date|df=y|1945|01|14}}
| birth_place      = [[ਪੱਤੜ ਕਲਾਂ]], [[ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਭਾਰਤ]]
| death_date       = {{death date and age|2024|05|11|1945|01|14|df=yes}}
| death_place      = [[ਲੁਧਿਆਣਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਭਾਰਤ]]
| occupation       = ਅਧਿਆਪਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰੀ
| education        = [[ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ]], [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]
| genre            = [[ਗ਼ਜ਼ਲ]], [[ਨਜ਼ਮ]]
| subject          = ਸਮਾਜਿਕ
| notableworks     = ''ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਹਰਫ਼''
}}
'''ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ''' ([[ਜਨਮ ਨਾਮ]]: '''ਸੁਰਜੀਤ ਹੁੰਜਣ''') (14 ਜਨਵਰੀ 1945 – 11 ਮਈ 2024)&lt;ref&gt;{{Cite news |last=PTI |date=2024-05-11 |title=Punjabi poet, writer Surjit Patar passes away at 79 |url=https://www.thehindu.com/news/national/punjab/punjabi-poet-writer-surjit-patar-passes-away-at-79/article68163927.ece |access-date=2024-05-11 |work=The Hindu |language=en-IN |issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt; [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] [[ਲੇਖਕ]] ਅਤੇ [[ਕਵੀ]] ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite web | url=http://www.ramgarhiakom.com/2020/news/news_doc/01_jan_20.html | title=Ramgarhia kom News, January-2020 }}&lt;/ref&gt; ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ।&lt;ref name=ssingh&gt;{{cite journal |last=Singh |first= Surjit |date=Spring–Fall 2006 |title=Surjit Patar: Poet of the Personal and the Political |journal=Journal of Punjab Studies |volume=13 |issue= 1|pages= 265 |quote= His poems enjoy immense popularity with the general public and have won high acclaim from critics. }}&lt;/ref&gt;

==ਜੀਵਨ ==
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਨ 1945 ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ [[ਜਲੰਧਰ]] ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ [[ਪੱਤੜ ਕਲਾਂ]] ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਕੌਰ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਪਾਤਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਖਹਿਰਾ ਮਝਾ ਤੋਂ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਰਣਧੀਰ ਗੌਰਮਿੰਟ ਕਾਲਜ ਕਪੂਰਥਲਾ ਤੋਂ ਬੀ.ਏ ਕਰਕੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]], [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐਮ.ਏ. ਅਤੇ [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਤੋਂ ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ ਕੀਤੀ। ਜਿਸਦਾ ਵਿਸ਼ਾ &quot;ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਣ&quot; ਸੀ। ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਉੱਘੇ ਨਾਟਕਕਾਰ [[ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ]] ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣਾ ਤਖੱਲਸ 'ਪਾਤਰ' ਰੱਖ ਲਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਸੁਰਜੀਤ ਦੇ ਨਾਲ ਪੱਤੜ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਕਲਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web|url=https://indianexpress.com/article/cities/chandigarh/eminent-poet-surjit-patar-is-new-punjab-arts-council-chief-4809036/|title=Eminent poet Surjit Patar is new Punjab Arts Council chief|date=2017-08-23|website=The Indian Express|language=en-US|access-date=2020-01-29}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਵੀ ਸੰਭਾਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 2012 ਵਿੱਚ [[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://indianexpress.com/article/cities/chandigarh/punjabi-poet-surjit-patar-gets-padma-shri/|title=Punjabi poet Surjit Patar gets Padma Shri|date=2012-01-26|website=The Indian Express|language=en-US|access-date=2020-01-29}}&lt;/ref&gt; 11 ਮਈ 2024 ਨੂੰ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ।

== ਕਿੱਤਾ ==
1969 ਵਿੱਚ ਪਾਤਰ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਕਾਲਜ ਬੀੜ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਲੈਕਚਰਾਰ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਇਥੋਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਏ। [[2002]] ਵਿਚ ਉਹ [[ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਲੁਧਿਆਣਾ|ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ]] ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣੇ ਗਏ ਅਤੇ 2008 ਤੱਕ ਇਸ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। 2013 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ, [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। 2013 ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਰਲਡ ਸਿੱਖ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, [[ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਫ਼ਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਚ ਵਿਜ਼ਿਟਿੰਗ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਾਤਰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਲਿਆ ਤੇ ਪੇਂਡੂ ਵਿਦਿਆਲਿਆਂ ਤੋਂ ਵਿੱਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ 'ਪਾਤੜ' ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲਿਆ, ਜਿਹੜਾ ਘਸ-ਘਸਾ ਕੇ 'ਪਾਤਰ' ਬਣ ਗਿਆ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਲਾਤੀਨੀ [[ਅਮਰੀਕਾ]] ਦੇ [[ਕੋਲੰਬੀਆ]] ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੇ ਮੈਦਿਯਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਉਤਸਵ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕਰਨ ਗਏ ਸਨ। ਓਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਾੜ੍ਹੀ, ਪਗੜੀ ਦੇਖ ਕੇ ਇੱਕ ਸਪੇਨੀ ਬੱਚੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਦੂਗਰ ਸਮਝ ਲਿਆ ਸੀ।

==ਪੰਜਾਬੀ ਗਜ਼ਲ ਨੂੰ ਦੇਣ==
ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਇੱਕ ਸਫਲ ਗਜ਼ਲਕਾਰ ਵਜੋਂ ਹੋਈ। 'ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਹਰਫ਼' ਪੁਸਤਕ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਜ਼ਲਾਂ 'ਕੋਲਾਜ਼' ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ [[ਗ਼ਜ਼ਲ]] ਨੂੰ ਰਾਗਆਤਮਿਕਤਾ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਮਿਆਰ ਵਧਾਇਆ ਹੈ। ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਹਰ [[ਸ਼ੇਅਰ]] ਦੀ ਤਪਸ਼, ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚਲੀ ਗਹਿਰਾਈ ਮੁਨੱਖੀ ਮਨ ਨੂੰ ਭਾਵਨਾਤਮਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਝੰਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਸੂਖਮ ਭਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ੇਅਰ, ਅੰਦਰੂਨੀ ਧਰਾਤਲ ਨੂੰ ਟੁੰਬਦੇ ਅਤੇ ਹਿਰਨੀ ਦੀ ਚਾਲ ਵਾਂਗੂ ਚੁੰਗੀਆਂ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਮਾਨਵਵਾਦੀ, ਬੇਇਨਸਾਫੀ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜਟਿਲ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਲਮਬੰਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਸਮੇਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਕੇ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨੂੰ [[ਉਰਦੂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਕੇ ਇਕ ਆਧੁਨਿਕ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗ ਵਾਲੀ ਪਛਾਣ ਦਿਵਾਉਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਉਸਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ, “''ਕੁਛ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਹਨੇਰਾ ਜਰੇਗਾ ਕਿਵੇਂ, ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਸ਼ਮਾਂਦਾਨ ਕੀ ਕਹਿਣਗੇ। ਗੀਤ ਦੀ ਮੌਤ ਇਸ ਰਾਤ ਜੇ ਹੋ ਗਈ, ਮੇਰਾ ਜੀਣਾ ਮੇਰੇ ਯਾਰ ਕਿੰਜ ਸਹਿਣਗੇ''” ਜਾਂ ਫਿਰ “''ਬਲਦਾ ਬਿਰਖ ਹਾਂ, ਖਤਮ ਹਾਂ, ਬਸ ਸ਼ਾਮ ਤੀਕ ਹਾਂ। ਫਿਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਬਹਾਰ ਦੀ ਕਰਦਾ ਉਡੀਕ ਹਾਂ&quot;''। “''ਕੋਈ ਡਾਲੀਆਂ ‘ਚੋਂ ਲੰਘਿਆ ਹਵਾ ਬਣ ਕੇ, ਅਸੀਂ ਰਹਿ ਗਏ ਬਿਰਖ ਵਾਲੀ ਹਾ ਬਣ ਕੇ&quot;'', “''ਖੜਕ ਹੋਵੇ ਜੇ ਡਿੱਗੇ ਪੱਤਾ ਵੀ, ਐਸੀ ਚੁੱਪ ਹੈ ਤਾਂ ਬਿਰਖ ਅਰਜ਼ ਕਰੇ&quot;''।

==ਰਚਨਾਵਾਂ==
===ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ===
*''[[ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਹਰਫ਼ (ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ)|ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਹਰਫ਼]] -1979''
*''[[ਬਿਰਖ ਅਰਜ਼ ਕਰੇ]]- 1992''
*''[[ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸੁਲਗਦੀ ਵਰਣਮਾਲਾ|ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸੁਲਗਦੀ ਵਰਨਮਾਲਾ]]-1992''
*''ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ- 2003''
*''[[ਪਤਝੜ ਦੀ ਪਾਜ਼ੇਬ]]''
*''[[ਸੁਰਜ਼ਮੀਨ|ਸੁਰ-ਜ਼ਮੀਨ]]- 2007''
*''[[ਚੰਨ ਸੂਰਜ ਦੀ ਵਹਿੰਗੀ]]''
===ਅਨੁਵਾਦ ===
* ਸਪੇਨੀ ਲੇਖਕ [[ਲੋਰਕਾ]] ਦੇ ਤਿੰਨ ਦੁਖਾਂਤ:
#[[ਅੱਗ ਦੇ ਕਲੀਰੇ]] (''[[ਬਲੱਡ ਵੈਡਿੰਗ]]'')&lt;ref&gt;[http://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A9%81%E0%A8%B0%E0%A8%9C%E0%A9%80%E0%A8%A4%20%E0%A8%AA%E0%A8%BE%E0%A8%A4%E0%A8%B0 ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ]&lt;/ref&gt;
#''ਸਈਓ ਨੀ ਮੈਂ ਅੰਤਹੀਣ ਤਰਕਾਲਾਂ'' (''[[ਯੇਰਮਾ]]'')
#''[[ਹੁਕਮੀ ਦੀ ਹਵੇਲੀ]]'' (''[[ਲਾ ਕਾਸਾ ਡੇ ਬਰਨਾਰਡਾ ਅਲਬਾ]]'')
*&quot;ਨਾਗ ਮੰਡਲ&quot; (ਗਿਰੀਸ਼ ਕਾਰਨਾਡ ਦਾ ਨਾਟਕ)
*ਬ੍ਰੈਖਤ ਅਤੇ ਨੇਰੂਦਾ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ
*''ਸ਼ਹਿਰ ਮੇਰੇ ਦੀ ਪਾਗਲ ਔਰਤ'' ([[ਯਾਂ ਜਿਰਾਦੂ]] ਦੇ ਫ਼ਰੈਂਚ ਨਾਟਕ ''ਲਾ ਫ਼ੋਲੇ ਡੇ ਸਈਓ'')

=== ਵਾਰਤਕ ===
* ''[[ਸੂਰਜ ਮੰਦਰ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ]]''
* ''ਇਹ ਬਾਤ ਨਿਰੀ ਏਨੀ ਹੀ ਨਹੀਂ'' (2021)
(ਕਿਸਾਨੀ ਮੋਰਚੇ ਦੋਰਾਨ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ)

==ਸਨਮਾਨ==
* 1993 ਵਿੱਚ &quot;ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸੁਲਗਦੀ ਵਰਨਮਾਲਾ&quot; ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਸਨਮਾਨ
* 1997 ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ 'ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ' ਸਨਮਾਨ
* 1999 ਵਿੱਚ &quot;ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰੀਸ਼ਦ ਕਲਕੱਤਾ&quot; ਵਲੋਂ '''ਪੰਚਨਾਦ ਪੁਰਸਕਾਰ'''
* 2012 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਡਾਕਟਰ ਆਫ਼ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਆਨਰਜ਼ ਕਾਜ਼ਾ (ਆਨਰੇਰੀ) ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ
* 2012 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਰਵ-ਉਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਨਮਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ '''ਪਦਮਸ਼੍ਰੀ'''
* &quot;ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ&quot; ਲਈ ਸਰਸਵਤੀ ਸਨਮਾਨ

==ਕਾਵਿ-ਨਮੂਨਾ==
&lt;poem&gt;
ਕੋਈ ਡਾਲੀਆਂ ਚੋਂ ਲੰਘਿਆ ਹਵਾ ਬਣ ਕੇ
ਅਸੀਂ ਰਹਿ ਗਏ ਬਿਰਖ ਵਾਲੀ ਹਾ ਬਣ ਕੇ

ਪੈੜਾਂ ਤੇਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੀਕ ਮੇਰੇ ਪੱਤੇ
ਡਿੱਗੇ ਮੇਰੀਆਂ ਬਹਾਰਾਂ ਦਾ ਗੁਨਾਹ ਬਣ ਕੇ

ਪਿਆਂ ਅੰਬੀਆਂ ਨੂੰ ਬੂਰ ਸੀ ਕਿ ਕੋਇਲ ਕੂਕ ਪਈ
ਕਿਸੇ ਜਿੰਦ ਬੀਆਬਾਨ ਦੀ ਗਵਾਹ ਬਣ ਕੇ

ਕਦੀ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਂਗੂ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਵੀ ਕਰ
ਐਵੇਂ ਲੰਘ ਜਾਨੈ ਪਾਣੀ ਕਦੇ ਵਾ ਬਣ ਕੇ

ਜਦੋਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਹਾਣ ਦਾ ਸੀ ਸਾਂਵਰਾ ਜਿਹਾ
ਜਦੋਂ ਜੁਦਾ ਹੋਇਆ ਤੁਰ ਗਿਆ ਖੁਦਾ ਬਣ ਕੇ
&lt;/poem&gt;

ਅਗਲਾ-

ਮੈਂ ਰਾਹਾਂ ਤੇ ਨਹੀਂ ਤੁਰਦਾ ਮੈਂ ਤੁਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਰਾਹ ਬਣਦੇ
ਯੁਗਾਂ ਤੋਂ ਕਾਫਲੇ ਆਉਂਦੇ ਇਸੇ ਸੱਚ ਦੇ ਗਵਾਹ ਬਣਦੇ

ਇਹ ਤਪਦੀ ਰੇਤ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਰਸਤਾ ਠੀਕ ਹੈ ਮੇਰਾ
ਇਹ ਸੜਦੇ ਪੈਰ, ਠਰਦੇ ਦਿਲ, ਮੇਰੇ ਸੱਚ ਦੇ ਗਵਾਹ ਬਣਦੇ

ਜੁ ਲੋ ਮੱਥੇ 'ਚੋਂ ਫੁੱਟਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਅਸਲੀ ਤਾਜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
ਤਵੀ ਦੇ ਤਖਤ 'ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਹੀ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਬਣਦੇ

ਇਹ ਪੰਡਤ ਰਾਗ ਦੇ ਤਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਆਉਂਦੇ ਨੇ
ਮੇਰੇ ਹਉਕੇ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਵੰਝਲੀ ਦੇ ਸਾਹ ਬਣਦੇ

ਅਸਾਨੂੰ ਰੀਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਪਰੀਤ ਪਿਆਰੀ ਹੈ
ਤੂੰ ਲਿਖ ਲੇਖਾ ਤੇ ਲਿਖ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਨੇ ਸਾਡੇ ਗੁਨਾਹ ਬਣਦੇ

ਰਾਂਝੇ ਨਾ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਵੀ ਨਾ ਬਣਦੇ ਅਸੀਂ ਕੈਦੋਂ
ਅਸੀਂ ਜਾਂ ਨਾਥ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂ ਅਸੀਂ ਲੁੱਡਣ ਮਲਾਹ ਬਣਦੇ

ਉਦੋਂ ਤਕ ਤੂੰ ਹੈਂ ਸਾਡੀ ਹਿੱਕ ਦੇ ਵਿਚ ਮਹਿਫੂਜ਼ ਮਰ ਕੇ ਵੀ
ਜਦੋਂ ਤਕ ਜਿਸਮ ਸਾਡੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੜ ਕੇ ਸੁਆਹ ਬਣਦੇ

ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ ਸੁਖਨ ਕੁਛ ਯਾਰ, ਕੁਛ ਤਾਰੀਖ ਦੇ ਮੰਜ਼ਰ
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਜ਼ਖਮ ਖਾ ਲੈਨਾਂ ਮੇਰੀ ਖ਼ਾਤਰ ਪਨਾਹ ਬਣਦੇ

ਮੈਂ ਇਕ ਗੱਲ ਜਾਣਦਾਂ ਕਿ ਹੈ ਕੋਈ ਸ਼ੈ ਇਸ ਵਜੂਦ ਅੰਦਰ
ਉਹ ਜਿਹੜੀ ਲਿਸ਼ਕ ਉਠਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਭ ਰੁਖ ਸਿਆਹ ਬਣਦੇ

ਕਦੀ ਦਰਿਆ ਇੱਕਲਾ ਤੈਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਦਿਸ਼ਾ ਆਪਣੀ
ਜ਼ਮੀਂ ਦੀ ਢਾਲ, ਜਲ ਦਾ ਵੇਗ ਹੀ ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਰਾਹ ਬਣਦੇ

ਅਚਨਚੇਤੀ ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ 'ਚੋਂ ਚਸ਼ਮਾ ਫੁੱਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ
ਇਹ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਐਵੇਂ ਖਾਹਮਖਾਹ ਬਣਦੇ

ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਾਦਾਂ ਤੇ ਬਿੰਦਾਂ ਦਾ ਮਿਲਣ-ਬਿੰਦੂ ਹਾਂ ਮੈਂ ਕੀ ਹਾਂ
ਜੇ ਮੈਂ ਆਖਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕੁਝ ਹਾਂ ਕਥਨ ਮੇਰੇ ਗੁਨਾਹ ਬਣਦੇ

ਇਹ ਤੁਰਦਾ ਕੌਣ ਹੈ ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾਂ ਤੇ ਕੌਣ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ
ਇਹ ਸੋਚਾਂ ਦਾ ਸਫਰ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਸੀਨੇ ਹੀ ਰਾਹ ਬਣਦੇ

ਜਦੋਂ ਤਕ ਲਫਜ਼ ਜਿਊਂਦੇ ਨੇ ਸੁਖਨਵਰ ਜਿਓਣ ਮਰ ਕੇ ਵੀ
ਉਹ ਕੇਵਲ ਜਿਸਮ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਜੋ ਸਿਵਿਆਂ ਵਿਚ ਸੁਆਹ ਬਣਦੇ

ਹਮੇਸ਼ਾ ਲੋਚਿਆ ਬਣਨਾ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਆਰ ਦੇ 'ਪਾਤਰ'
ਕਦੇ ਨਾ ਸੋਚਿਆ ਆਪਾਂ ਕਿ ਅਹੁ ਬਣਦੇ ਜਾਂ ਆਹ ਬਣਦੇ।

==ਟੀ.ਵੀ ਤੇ ਫ਼ਿਲਮਾਂ==
ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ੀਚਰ ਫਿਲਮ &quot;ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ&quot; ਦੇ ਡਾਇਲਾਗ ਲਿਖੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਪਾਤਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮਖ਼ਮਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਇਕ ਟੇਪ &quot;ਬਿਰਖ ਜੋ ਸਾਜ ਹੈ&quot; ਵੀ ਆਈ ਹੈ।

== ਗੈਲਰੀ ==
&lt;Gallery mode=packed style=&quot;text-align:left&quot;&gt;
File:Sahitya Akademi Award - Surjit Patar.JPG|ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ - ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
Dr._Surjit_Patar_and_Stalinjeet_at_WikiConference_India_2016.jpg|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸ਼ਕ ਨਾਲ
Padam Shree Dr. Surjeet Patar.png|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ 28 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2024 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ ਲੁਧਿਆਣਾ।
Dr. Surjeet Patar.png|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨਾਭਾ ਕਵਿਤਾ ਉਤਸਵ 2022 ਮੌਕੇ।
Punjabi Poet Surjeet Patar.png|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ 28 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2024 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ ਲੁਧਿਆਣਾ।
File:Satdeep Gill with Surjit Patar.JPG|29 ਮਈ 2015 ਨੂੰ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਿਖਣ ਵਾਲ਼ੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ
File:Dr. Surjit Patar speaks at opening ceremony of WikiConference India 2016, 5 August 2016 1.jpg|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਵਿੱਕੀ ਇੰਡੀਆ ਕਾਨਫਰੰਸ 5 ਅਗਸਤ 2016 
File:Dr. Surjit Patar and Satdeep Gill-Opening Ceremony-WCI 2016 at CGC, Mohali- 5 August-IMG 4894.jpg|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਵਿੱਕੀ ਇੰਡੀਆ 5 ਅਗਸਤ 2016
File:Surjeet Patar.png|ਇਹ ਤਸਵੀਰ 28 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2024 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਖਿੱਚੀ ਗਈ।
&lt;/Gallery&gt;

==ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ==
*[[ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ]]
*[[ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ]]
*[[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]]
*ਡਾ. [[ਸੁਖਪਾਲ ਸੰਘੇੜਾ]]

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}} 

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
{{Commons category|Surjit Patar|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ}}
*{{IMDb name| id=2539698|name=ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ}}
*{{Facebook|PATARSURJIT |ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ}}

{{ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ}}
{{ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1945]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2024]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਟਾਫ਼]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ) ਦੇ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>rhr55llhxaybw0a38xla6upu0kek9m0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸਾਲ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3668</id>
    <revision>
      <id>812077</id>
      <parentid>803820</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T11:31:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>812077</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6910" sha1="i80b4j6r5ipyja3ps25johti3tnpqru" xml:space="preserve">[[Image:1e15m comparison light year month comet 1910a1.png|thumb|right|ਬਾਹਰ ਦਾ ਮੰਡਲ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਦਾ ਮੰਡਲ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਮਹਿਨਾ।]]

ਇੱਕ '''ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਾਲ''' (ਚਿੰਨ੍ਹ: '''ly''') ਲੰਬਾਈ ਮਿਣਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸਾਲ ਲੱਗ-ਭੱਗ 10 ਅਰਬ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੂੰਦਾ ਹੈ। ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਐਸਟਰੋਨੋਮੀਕਲ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਰੋਸ਼ਨੀ ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਸਫਰ ਤਹਿ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਲੰਬਾਈ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{web cite | url = http://www.iau.org/public_press/themes/measuring/ | title = The IAU and astronomical units | publisher = International Astronomical Union | accessdate = 2008-07-05 | archive-date = 2009-10-22 | archive-url = https://web.archive.org/web/20091022182129/http://www.iau.org/public_press/themes/measuring/ | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸਾਲ ਨੂੰ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਦੂਰੀ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

==Numerical value==
ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸਾਲ:

* 9,460,730,472,580.8 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
* ਲੱਗ-ਭੱਗ 5,878,630,000,000 ਮੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਅੰਕੜੇ ਜੂਲੀਅਨ ਸਾਲ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 365.25 ਦਿਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.iau.org/Units.234.0.html |title=IAU Recommendations concerning Units |access-date=2009-02-23 |archive-date=2007-02-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070216041250/http://www.iau.org/Units.234.0.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤਹਿ ਕੀਤੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੀ ਗਤੀ, ਜੋ 299,792,458 ਮੀਲ ਇੱਕ ਸੇਕੰਡ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ 1984 ਤੋਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;[http://asa.usno.navy.mil/SecK/2009/Astronomical_Constants_2009.pdf Astronomical Constants] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090327014818/http://asa.usno.navy.mil/SecK/2009/Astronomical_Constants_2009.pdf |date=2009-03-27 }} page K6 of the [[Astronomical Almanac]].&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''List of orders of magnitude for [[length]]'''
!Factor (ly)
!Value
!Item
|-
|10&lt;sup&gt;−9&lt;/sup&gt;
|40.4{{E|-9}} ly
|Reflected sunlight from the [[Moon]]'s surface takes 1.2-1.3 seconds to travel the distance to the [[Earth]]'s surface. (The surface of the moon is roughly 376300 kilometers from the surface of the Earth, on average. 376300&amp;nbsp;km ÷ 300000&amp;nbsp;km/s (roughly the [[speed of light]]) ≈ 1.25 seconds)
|-
|10&lt;sup&gt;−6&lt;/sup&gt;
|15.8{{E|-6}} ly
|One [[astronomical unit]] (the distance from the [[Sun]] to the [[Earth]]). It takes approximately 499 seconds (8.32 minutes) for light to travel this distance.&lt;ref&gt;''[http://www.iers.org/MainDisp.csl?pid=46-25776 IERS Conventions (2003)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140419043412/http://www.iers.org/MainDisp.csl?pid=46-25776 |date=2014-04-19 }}'', Chapter 1, Table 1-1.&lt;/ref&gt;
|-
|10&lt;sup&gt;−3&lt;/sup&gt;
|3.2{{E|-3}} ly
|The most distant [[space probe]], [[Voyager 1]], was about 14 light-hours away from Earth {{As of|2007|3|9|lc=on}}. It took that space probe 30 years to cover that distance.&lt;ref&gt;[[NASA]] pressrelease (05-131) 2005-05-24: [http://voyager.jpl.nasa.gov/mission/weekly-reports/index.htm Voyager Mission Operations Status Report Week Ending March 9, 2007]&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=3| 10&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;
|1.6{{E|0}} ly
|The [[Oort cloud]] is approximately two light-years in diameter. Its inner boundary is speculated to be at 50,000 AU, with its outer edge at 100,000 AU
|-
|2.0{{E|0}} ly
|Maximum extent of the [[Sun]]'s gravitational pull ([[hill sphere]]/[[roche sphere]], 125,000 AU). Beyond this is true [[interstellar space]]
|-
|4.22{{E|0}} ly
|The nearest known [[star]] (other than the Sun), [[Proxima Centauri]], is about 4.22 light-years away.&lt;ref&gt;[[NASA]]: [http://heasarc.gsfc.nasa.gov/docs/cosmic/nearest_star_info.html Cosmic Distance Scales - The Nearest Star] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120604062344/http://heasarc.gsfc.nasa.gov/docs/cosmic/nearest_star_info.html |date=2012-06-04 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.daviddarling.info/encyclopedia/P/ProximaCen.html Proxima Centauri (Gliese 551)], ''Encyclopedia of Astrobiology, Astronomy, and Spaceflight''&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2| 10&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;
|26{{E|3}} ly
|The [[galactic center|center]] of our [[galaxy]], the [[Milky Way]], is about 8 kiloparsecs away.&lt;ref&gt;F. Eisenhauer, ''et al.'', &quot;[http://www.journals.uchicago.edu/ApJ/journal/issues/ApJL/v597n2/17431/17431.web.pdf A Geometric Determination of the Distance to the Galactic Center]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&quot; (pdf, 93KB), ''Astrophysical Journal'' 597 (2003) L121-L124&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;McNamara, D. H., ''et al.'', &quot;[http://www.journals.uchicago.edu/PASP/journal/issues/v112n768/200037/200037.web.pdf The Distance to the Galactic Center]&quot; (pdf, 298KB), ''The Publications of the Astronomical Society of the Pacific'', '''112''' (2000), pp. 202–216.&lt;/ref&gt;
|-
|100{{E|3}} ly
|The [[Milky Way]] is about 100,000 light-years across.
|-
|rowspan=4| 10&lt;sup&gt;6&lt;/sup&gt;
|2.5{{E|6}} ly
|The [[Andromeda Galaxy]] is approximately 2.5 megalight-years away.
|-
|3.14{{E|6}} ly
|The [[Triangulum Galaxy]] ([[Messier object|M33]]), at 3.14 megalight-years away, is the most distant object visible to the naked eye.
|-
|59{{E|6}} ly
|The nearest large [[galaxy cluster]], the [[Virgo Cluster]], is about 59 megalight-years away.
|-
|150{{E|6}} - 250{{E|6}} ly
|The [[Great Attractor]] lies at a distance of somewhere between 150 and 250 megalight-years (the latter being the most recent estimate).
|-
|rowspan=2| 10&lt;sup&gt;9&lt;/sup&gt;
|1.2{{E|9}} ly
|The [[Sloan Great Wall]] (not to be confused with the [[Great Wall (astronomy)|Great Wall]]) has been measured to be approximately one gigalight-year distant.
|-
|46.5{{E|9}} ly
|The [[comoving distance]] from the Earth to the edge of the visible universe is about 46.5 gigalight-years in any direction; this is the comoving [[radius]] of the [[observable universe]]. This is larger than the [[age of the universe]] dictated by the [[cosmic background radiation]]; see [[Size of the universe#Misconceptions|size of the universe: misconceptions]] for why this is possible.
|}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]]</text>
      <sha1>i80b4j6r5ipyja3ps25johti3tnpqru</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>283</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4698</id>
    <revision>
      <id>812060</id>
      <parentid>272023</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T10:07:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812060</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="738" sha1="k72bmpd69z3ytj95lt35798i428kis4" xml:space="preserve">'''283 (28''' ਤਿਜੀ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਲ ਹੈ।

== ਘਟਨਾ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}

===ਜਨਵਰੀ-ਮਾਰਚ===

===ਅਪ੍ਰੈਲ-ਜੂਨ===

===ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ===

===ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ===

== ਜਨਮ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}

===ਜਨਵਰੀ-ਮਾਰਚ===

===ਅਪ੍ਰੈਲ-ਜੂਨ===

===ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ===

===ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ===

== ਮਰਨ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}

===ਜਨਵਰੀ-ਮਾਰਚ===

===ਅਪ੍ਰੈਲ-ਜੂਨ===

===ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ===

===ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ===

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਲ]]


{{Time-stub}}</text>
      <sha1>k72bmpd69z3ytj95lt35798i428kis4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812061</id>
      <parentid>812060</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T10:08:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812061</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="737" sha1="t9fhiebx40sstlp9w1w3l5z6j6u7vub" xml:space="preserve">'''283''' ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਦਾ 83 ਵਾਂ ਸਾਲ ਹੈ।

== ਘਟਨਾ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}

===ਜਨਵਰੀ-ਮਾਰਚ===

===ਅਪ੍ਰੈਲ-ਜੂਨ===

===ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ===

===ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ===

== ਜਨਮ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}

===ਜਨਵਰੀ-ਮਾਰਚ===

===ਅਪ੍ਰੈਲ-ਜੂਨ===

===ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ===

===ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ===

== ਮਰਨ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}

===ਜਨਵਰੀ-ਮਾਰਚ===

===ਅਪ੍ਰੈਲ-ਜੂਨ===

===ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ===

===ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ===

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਲ]]


{{Time-stub}}</text>
      <sha1>t9fhiebx40sstlp9w1w3l5z6j6u7vub</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812062</id>
      <parentid>812061</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T10:08:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[੨੮੩]] ਨੂੰ [[283]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>812061</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="737" sha1="t9fhiebx40sstlp9w1w3l5z6j6u7vub" xml:space="preserve">'''283''' ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਦਾ 83 ਵਾਂ ਸਾਲ ਹੈ।

== ਘਟਨਾ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}

===ਜਨਵਰੀ-ਮਾਰਚ===

===ਅਪ੍ਰੈਲ-ਜੂਨ===

===ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ===

===ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ===

== ਜਨਮ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}

===ਜਨਵਰੀ-ਮਾਰਚ===

===ਅਪ੍ਰੈਲ-ਜੂਨ===

===ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ===

===ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ===

== ਮਰਨ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}

===ਜਨਵਰੀ-ਮਾਰਚ===

===ਅਪ੍ਰੈਲ-ਜੂਨ===

===ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ===

===ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ===

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਲ]]


{{Time-stub}}</text>
      <sha1>t9fhiebx40sstlp9w1w3l5z6j6u7vub</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਰਨੈਸਟੋ ਟੇਓਡੋਰੋ ਮੋਨੇਟਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7053</id>
    <revision>
      <id>811945</id>
      <parentid>525935</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T15:08:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>811945</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="835" sha1="bvazfic0kozgau0v5cj57j9hw4m1qg8" xml:space="preserve">{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}[[ਤਸਵੀਰ:Ernesto Teodoro Moneta.jpg|thumb|right|'''ਅਰਨੈਸਟੋ ਟੇਓਡੋਰੋ ਮੋਨੇਟਾ''']]'''ਅਰਨੈਸਟੋ ਟੇਓਡੋਰੋ ਮੋਨੇਟਾ''' (ਸਤੰਬਰ 20, 1833 ਮਿਲਨ, ਲੋਮਬਾਰਦੀ ਵਿੱਚ – ਫਰਵਰੀ 10, 1918) ਇੱਕ ਇਤਾਲਵੀ ਪੱਤਰਕਾਰ, ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਪਾਹੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਨੋਬਲ ਅਮਨ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਹੈ। ਓਹ ਨੋਬੇਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ ਹੈ।
{{ਆਧਾਰ}}{{ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ}}
{{ਅਧਾਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]]</text>
      <sha1>bvazfic0kozgau0v5cj57j9hw4m1qg8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>811946</id>
      <parentid>811945</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T15:08:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>811946</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="817" sha1="dld23rxbfx25cabvjzhxvbn4u7iod97" xml:space="preserve">{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}[[ਤਸਵੀਰ:Ernesto Teodoro Moneta.jpg|thumb|right|'''ਅਰਨੈਸਟੋ ਟੇਓਡੋਰੋ ਮੋਨੇਟਾ''']]'''ਅਰਨੈਸਟੋ ਟੇਓਡੋਰੋ ਮੋਨੇਟਾ''' (ਸਤੰਬਰ 20, 1833 ਮਿਲਨ, ਲੋਮਬਾਰਦੀ ਵਿੱਚ – ਫਰਵਰੀ 10, 1918) ਇੱਕ ਇਤਾਲਵੀ ਪੱਤਰਕਾਰ, ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਪਾਹੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਨੋਬਲ ਅਮਨ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਹੈ। ਓਹ ਨੋਬੇਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ ਹੈ।
{{ਆਧਾਰ}}{{ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]]</text>
      <sha1>dld23rxbfx25cabvjzhxvbn4u7iod97</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:283</title>
    <ns>1</ns>
    <id>9523</id>
    <revision>
      <id>812064</id>
      <parentid>43156</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T10:08:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:੨੮੩]] ਨੂੰ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:283]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>43156</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14" sha1="hcd9aq74588nwd90g7oo8u5m36esld6" xml:space="preserve">{{talkheader}}</text>
      <sha1>hcd9aq74588nwd90g7oo8u5m36esld6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਬੋਸਨੀਆ ਅਤੇ ਹਰਜ਼ੇਗੋਵੀਨਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11528</id>
    <revision>
      <id>812035</id>
      <parentid>548022</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T07:43:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812035</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4059" sha1="opgujaeeml8j92iuo4um5tl70lvvu8o" xml:space="preserve">[[file:Flag of Bosnia and Herzegovina.svg|thumb|200px|right|ਬਾਸਨਿਆ ਅਤੇ ਹਰਜੇਗੋਵਿਨਾ ਦਾ ਝੰਡਾ]]
[[file:Coat of arms of Bosnia and Herzegovina.svg|thumb|200px|right|ਬਾਸਨਿਆ ਅਤੇ ਹਰਜੇਗੋਵਿਨਾ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ]]
'''ਬੋਸਨੀਆ ਅਤੇ ਹਰਜ਼ੇਗੋਵੀਨਾ''' ([[ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਲਾਤੀਨੀ]]: Bosna i Hercegovina; ਸਰਬੀਆਈ ਸਿਰੀਲਿਕ: Босна и Херцеговина) [[ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਯੂਰਪ|ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਯੁਰਪ]] ਵਿੱਚ [[ਬਾਲਕਨ ਪਰਾਇਦੀਪ]] ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉੱਤਰ, ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ [[ਕਰੋਏਸ਼ੀਆ]], ਪੂਰਬ ਵੱਲ [[ਸਰਬੀਆ]] ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ [[ਮੋਂਟੇਨੇਗਰੋ]] ਸਥਿਤ ਹੈ। ਬੋਸਨੀਆ ਅਤੇ ਹਰਜ਼ੇਗੋਵੀਨਾ ਲਗਭਗ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਦੇਸ਼ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ [[ਏਡਰਿਆਟਿਕ ਸਾਗਰ]] ਨਾਲ਼ ਲੱਗਦੀ 26 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਮੀ ਤਟਰੇਖਾ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ, ਜਿਸ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਨਿਊਮ ਸ਼ਹਿਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੱਧ-ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸਾ ਪਹਾੜੀ, ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸਾ ਪਹਾੜੀ, ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸਾ ਮੈਦਾਨੀ ਹੈ। ਮੁਲਕ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਬੋਸਨੀਆ ਵਿੱਚ ਮੱਧ-ਮਹਾਂਦੀਪੀ ਜਲਵਾਯੂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗਰਮ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਸਰਦੀ, ਬਰਫ਼ੀਲੀ ਸਰਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਸਿਰੇ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਛੋਟਾ ਹਰਜ਼ੇਗੋਵੀਨਾ [[ਭੂ-ਮੱਧ ਸਾਗਰ|ਭੂ-ਮੱਧ ਸਾਗਰੀ]] ਜਲਵਾਯੂ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਬੋਸਨੀਆ ਅਤੇ ਹਰਜ਼ੇਗੋਵੀਨਾ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਚੁਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਇਹਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਸਾਰਾਯੇਵੋ]] ਹੈ।
==ਤਸਵੀਰਾਂ==
&lt;gallery&gt;
File:Ansambl KOLO.jpg|ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਅਤੇ ਸਰਬੀਆ ਕੋਲੋ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਜੋੜ
File:Bosnia wooden art.jpg|ਬੋਸਨੀਆ ਲੱਕੜ ਦੀ ਕਲਾ
File:Bosnian cezves.jpg|ਬੋਸਨੀਅਨ ਬਰਤਨ
File:Folk group from Ugljevik, Bosnia Herzegovina.jpg|ਬੋਸਨੀਆ ਹਰਜ਼ੇਗੋਵਿਨਾ (ਬੀ.ਆਈ.ਐੱਚ.) ਦੇ ਮਿਉਂਸਪੈਲਟੀ / ਕਸਬੇ ਉਗਲਜੇਵਿਕ ਦਾ ਲੋਕਗੀਤ ਸਮੂਹ, ਯੂਰਪੀਅਨ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਵਿਲੇਚ, ਕੈਰਿੰਟੀਆ, ਤਿਉਹਾਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਪਾਰਕ ਪੋਸ਼ਾਕਾਂ ਨਾਲ।
File:KULTURNO UMJETNIČKO DRUŠTVO DOBOJ-DOBOJ 25.jpg|ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਸਮਾਜ &quot;ਡੋਬੋਜ&quot; ਡੋਬੋਜ ਤੋਂ, ਸਥਾਨਕ ਯੁੱਧ-ਪੂਰਵ ਸਮਾਜ &quot;ਇਸਮੇਟ ਕਪੇਟਾਨੋਵੀ&quot; ਦੇ ਇੱਕ ਜਾਇਜ਼ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਵਜੋਂ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1948 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸਮਾਜ ਦੋਬੋਜ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਸਰਬੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਕੋਰੀਓਗ੍ਰਾਫੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
File:Streets of Sarajevo.jpg|ਸਰਾਜੇਵੋ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ

&lt;/gallery&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਯੂਰਪ ਦੇ ਦੇਸ਼}}
{{ਬਾਲਕਨ ਦੇਸ਼}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਯੂਰਪ ਦੇ ਦੇਸ਼]]</text>
      <sha1>opgujaeeml8j92iuo4um5tl70lvvu8o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਰਮਦ ਕਾਸ਼ਾਨੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16410</id>
    <revision>
      <id>812028</id>
      <parentid>673464</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T07:28:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812028</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8788" sha1="az7tsv4mkh272w077ssc6b0jlxu6gc4" xml:space="preserve">{{Infobox religious biography
| religion = [[ਇਸਲਾਮ]]
| name = ਸਰਮਦ 
| native_name = 
| image = Indian - Single Leaf of Shah Sarmad and Prince Dara Shikoh - Walters W912.jpg
| alt = 
| caption = ਸਰਮਦ ਕਾਸ਼ਾਨੀ ਅਤੇ [[ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ]] [[ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ]] 
| birth_name = 
| birth_date = ਅੰ. 1590 
| birth_place = 
| death_date = 1661 
| death_place = ਦਿੱਲੀ, [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]])
| resting_place = [[ਦਿੱਲੀ]]
| known_for = 
| successor = 
| parents = 
| spouse = 
}}
'''ਮੁਹੰਮਦ ਸਈਦ, ਸਰਮਦ ਕਾਸ਼ਾਨੀ ਜਾਂ ਸਿਰਫ ਸਰਮਦ''' ([[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]]: سرمد کاشانی‎) ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਇੱਕ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸੂਫ਼ੀ ਸ਼ਾਇਰ ਅਤੇ ਸੰਤ ਸਨ ਜੋ ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਦ - ਉੱਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਨਿਕਲੇ ਅਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਤੇ ਬਸ ਗਏ।
==ਜੀਵਨ==
ਸਰਮਦ, [[ਆਰਮੇਨੀਆ]] ਵਿੱਚ 1590 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਯਹੂਦੀ ਫਾਰਸੀ ਬੋਲਣ ਆਰਮੇਨੀਆਈ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਵਾਰ ਲਈ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=Biography&gt;See mainly: Katz (2000) 148-151. But also: [http://www.apnaorg.com/columns/majid/col2.html Sarmad the Armenian and Dara Shikoh]; [http://www.khaleejtimes.com/DisplayArticleNew.asp?xfile=data/opinion/2007/August/opinion_August54.xml&amp;section=opinion&amp;col= Khaleej Times Online - The Armenian Diaspora: History as horror and survival] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120916124329/http://www.khaleejtimes.com/DisplayArticleNew.asp?xfile=data/opinion/2007/August/opinion_August54.xml&amp;section=opinion&amp;col= |date=2012-09-16 }}.&lt;/ref&gt; ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਕਿ ਕੀਮਤੀ ਵਸਤਾਂ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦਾ ਕੰਮ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬੜੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਕਦਾ ਸੀ, ਸਰਮਦ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮਾਲ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਹਿੰਦ ਲਈ ਚੱਲ ਪਿਆ। ਥਾੱਟਾ ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਉਸਦਾ ਉਥੇ ਅਭੈ ਚੰਦ ਨਾਮ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਹਿਬਰੂ ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਯਹੂਦੀ ਧਰਮ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੈਸਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਵਾਲ ਵਧਾ ਲਏ, ਆਪਣੇ ਨਾਖ਼ੁਨ ਕਤਰਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਾਮਾਜ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਸਮਰਾਟ ਦੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਇੱਕ ਨਗਨ ਫਕੀਰ ਵਜੋਂ ਵਿਚਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref name=faqir&gt;See the account [http://www.poetry-chaikhana.com/S/Sarmad/index.htm here] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090418163505/http://www.poetry-chaikhana.com/S/Sarmad/index.htm |date=2009-04-18 }}.&lt;/ref&gt; ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਮੰਤਵ ਕੀ ਸਨ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਾਡੇ ਸੂਤਰ ਨੇ ਚੁਪ ਹਨ। ਦੋਨੋਂ ਪ੍ਰੇਮੀ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਹੌਰ ਚਲੇ ਗਏ, ਫਿਰ ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਅਤੇ ਅੰਤ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ।
===ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ===
ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੋਨੋਂ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦੇ ਇਕੱਠੇ ਸਫਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਇੱਕ ਕਵੀ ਅਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਵਜੋਂ ਉਹਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰੀ ਏਨੀ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਮੁਗ਼ਲ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਨੇ ਸਰਮਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸੱਦ ਲਿਆ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਸਰਮਦ ਦਾ ਸ਼ਾਹੀ ਵਾਰਿਸ ਉੱਤੇ ਇੰਨਾ ਗਹਿਰਾ ਅਸਰ ਪਿਆ ਕਿ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਉਹਦਾ ਸ਼ਾਗਿਰਦ ਬਣ ਗਿਆ। 
==ਕਤਲ==
ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਦੇ ਨਾਲ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਲਈ ਲੜਾਈ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਔਰੰਗਜੇਬ (1658 - 1707) ਜਿੱਤ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਾਹੀ ਸਿੰਘਸਨ ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਤਮਾਮ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਰੋਗਰਾਮ ਵਜੋਂ, ਸਰਮਦ ਨੂੰ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਅਤੇ ਔਰੰਗਜੇਬ ਅਤੇ ਕਾਜੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਣ ਲਈ ਜੁਰਮ ਲੱਭਣ ਲੱਗੇ। ਸਰਮਦ ਪੂਰਾ ਕਲਮਾ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਮੁਲਾਣਿਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਲਮਾਂ ਪੜ੍ਹ ਸਰਮਦ &quot;ਲਾ ਇਲਾ&quot; ਤੋਂ ਵਧ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੜ੍ਹਦਾ। ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ:-ਨਹੀਂ ਹੈ ਅੱਲਾ .ਇਹ ਇਨਕਾਰ ਹੈ। ਅੱਗੋਂ ਕਲਮਾ ਹੈ ਇਲ ਲਿਲਾ:- ਸਿਵਾ ਅੱਲਾ ਦੇ, ਇਕਰਾਰ ਹੈ। ਔਰੰਗਜੇਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀ &quot;ਲਾ ਇਲਾ&quot; ਪੜ੍ਹਕੇ ਚੁਪ ਕਿਊੰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹੋ? ਤਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੋ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉਹ ਜ਼ੁਬਾਨ ਉੱਤੇ ਕਿਵੇਂ ਆਵੇ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਅਜੇ ਮੰਜਲ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਗਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਮੈਨੂੰ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਉਹ ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਕਹਾਂ? ਮੌਲਵੀਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਇਹ ਤਾਂ ਕੁਫਰ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੌਬਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਕਤਲ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਰਮਦ ਦੇ ਕਤਲ ਦਾ ਸੰਨ ਮਿਰਾਤੁਲ ਖਾਲ ਨੇ 1072 ਹਿ: ਔਰੰਗਗ਼ੇਬ ਦੇ ਗੱਦੀ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਤੀਸਰਾ ਸਾਲ ਦਿਤਾ ਹੈ। 
==ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਨਮੂਨਾ==

&lt;poem&gt;
ਆਨ ਕਸ ਕਿਹ ਸਰ-ਏ ਹਕੀਕਤਸ਼ ਬਾਵਰ ਸ਼ੁਦ।
ਊ ਪਹਿਨ ਤਰ ਅਜ਼ ਸਿਪਿਹਰੇ ਪਹਿਨਾਵਰ ਸ਼ੁਦ। 
ਮੁਲਾ ਗੋਯਦ ਕਿਹ ਬਰ ਫ਼ਲਕ ਸ਼ੁਦ ਅਹਿਮਦ,
ਸਰਮਦ ਗੋਯਦ ਫ਼ਲਕ ਬ -ਅਹਮਦ ਦਰ ਸ਼ੁਦ।&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.jame-ghor.com/archive/tarikhi/abdul_shokoor_hakam/0003_01122012_hakam.htm |title=آنکس که سر حقیقتش باور شد خرد پهن تر از سپهر پهناور شد ملا گوید که بر فلک شد احمد سر مد گوید، به فلک به احمد در شد |access-date=2013-05-18 |archive-date=2013-05-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130510013804/http://www.jame-ghor.com/Archive/tarikhi/abdul_shokoor_hakam/0003_01122012_hakam.htm |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
&lt;/poem&gt;

ਹੇਠਾਂ ਇਸੇ ਰੁਬਾਈ ਦਾ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਵਲੋਂ ਕੀਤਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:-
&lt;poem&gt;
੧੨੬
ਮਹਿਮਾ ਓਸ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਰੱਬ ਵਰਗੀ,
ਜੀਹਨੇ ਹੱਕ ਹਕੀਕਤ ਦਾ ਭੇਦ ਪਾਇਆ।
ਖਿਲਰ ਗਿਆ ਪੁਲਾੜ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ,
ਓਹ ਨੀਲੇ ਅਸਮਾਨ ਤੇ ਜਾ ਛਾਇਆ।
ਮੁੱਲਾਂ ਆਖਿਆ ਪਾ ਕੇ ਡੰਡ ਏਦਾਂ,
'ਅਹਿਮਦ ਉਪਰ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਵੱਲ ਧਾਇਆ।'
&quot;ਸਰਮਦ&quot; ਬੋਲਿਆ ਗੱਜ ਕੇ ਏਤਰਾਂ ਨਹੀਂ,
ਕੋਲ ਅਹਿਮਦ ਦੇ ਉੱਤਰ ਅਸਮਾਨ ਆਇਆ।&lt;ref&gt;[http://www.punjabi-kavita.com/SarmadKashani.php Persian Poetry of Sarmad in Punjabi Translated By Sardar Suba Singh]&lt;/ref&gt;
&lt;/poem&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫ਼ਾਰਸੀ ਲੇਖਕ]]</text>
      <sha1>az7tsv4mkh272w077ssc6b0jlxu6gc4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜ਼ੀਲੈਂਡੀਆ (ਮਹਾਂਦੀਪ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20917</id>
    <revision>
      <id>811967</id>
      <parentid>595916</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T21:59:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811967</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3381" sha1="kzzhkf3crvdukgokxkbrgr0zxra6p9g" xml:space="preserve">{{coord|40|S|170|E|scale:20000000|display=title}}
[[File:Zealandia topography.jpg|thumb|350px|ਜ਼ੀਲੈਂਡੀਆ ਦਾ ਧਰਾਤਾ। ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰ-ਉੱਤਰਪੱਛਮ ਅਤੇ ਦੱਖਣਪੱਛਮ ਵੱਲ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਉੱਭਰੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਇਸ ਮਹਾਂਦੀਪੀ ਟੁਕੜੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ [[ਆਸਟਰੇਲੀਆ]] (ਉਤਾਂਹ ਖੱਬੇ), [[ਫ਼ਿਜੀ]] ਜਾਂ [[ਵਨੁਆਤੂ]] (ਉਤਾਂਹ ਵਿਚਕਾਰ) ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;map&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.mfe.govt.nz/publications/ser/ser1997/html/figures/figure8.1.html|title=Figure 8.1: New Zealand in relation to the Indo-Australian and Pacific Plates|work=The State of New Zealand’s Environment 1997|year=1997|accessdate=2007-04-20|archive-date=2005-01-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20050118085745/http://www.mfe.govt.nz/publications/ser/ser1997/html/figures/figure8.1.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;]]

'''ਜ਼ੀਲੈਂਡੀਆ''' ({{IPAc-en|icon|z|iː|ˈ|l|æ|n|d|i|ə}}), ਜਿਸ ਨੂੰ '''ਤਸਮਾਂਤਿਸ''' ਜਾਂ '''ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਮਹਾਂਦੀਪ''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਗਰਕ ਹੋਇਆ ਮਹਾਂਦੀਪੀ ਟੁਕੜਾ ਹੈ ਜੋ ਲਗਭਗ 8.5-130 ਕਰੋੜ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ [[ਅੰਟਾਰਕਟਿਕਾ]] ਤੋਂ ਅਤੇ 6-8.5 ਕਰੋੜ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ [[ਆਸਟਰੇਲੀਆ]] ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ ਡੁੱਬ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;Te Ara&quot;&gt;{{cite web|author=Keith Lewis|coauthors=Scott D. Nodder and Lionel Carter|url=http://www.teara.govt.nz/EarthSeaAndSky/OceanStudyAndConservation/SeaFloorGeology/1/en|title=Zealandia: the New Zealand continent|work=[[Te Ara Encyclopedia of New Zealand]]|date=2007-01-11|accessdate=2007-02-22|archive-date=2013-07-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20130725204749/http://www.teara.govt.nz/en/sea-floor-geology/page-1|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਇਦ 2.3 ਕਰੋੜ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਡੁੱਬ ਚੁੱਕਾ ਸੀ&lt;ref&gt;{{cite news|title=Searching for the lost continent of Zealandia|url=http://www.stuff.co.nz/4219871a11.html?source=RSSnationalnews_20070929|work=The [[The Dominion Post (Wellington)|Dominion Post]]|date=29 September 2007|accessdate=2007-10-09|quote=We cannot categorically say that there has always been land here. The geological evidence at present is too weak, so we are logically forced to consider the possibility that the whole of Zealandia may have sunk.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|title=In Search of Ancient New Zealand|last=Campbell|first=Hamish|authorlink=|coauthors=Gerard Hutching|year=2007|publisher=[[Penguin Books]]|location=North Shore, New Zealand|isbn=978-0-14-302088-2|pages=166–167}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਹਿੱਸਾ (93%) [[ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰ]] ਹੇਠਾਂ ਡੁੱਬਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਮਹਾਂਦੀਪ}}
{{ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਖੇਤਰ}}</text>
      <sha1>kzzhkf3crvdukgokxkbrgr0zxra6p9g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਦੇਹਰਾਦੂਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21064</id>
    <revision>
      <id>812019</id>
      <parentid>735503</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:55:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812019</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81980" sha1="t310tnc8w9fpdbyvx1j4ogkhk4hoiur" xml:space="preserve">{{More citations needed|date=ਜੂਨ 2025}}{{Infobox settlement
| name                     = ਦੇਹਰਾਦੂਨ 
| other_name               = ਦੇਹਰਾ ਦੂਨ 
| settlement_type          = ਮੈਟਰੋਪੋਲੀਸ
| image_skyline            = {{multiple image
| border                   = infobox
| total_width              = 280
| image_style              =
| perrow                   = 1/2/2/2
| image1 = Dehradun view from maggi point.jpg
| caption1 = [[Doon Valley]]
| image2 = Robbers Cave, Dehradun.jpg
| caption2 = [[Robber's Cave, India|Robber's Caves]]
| image3= Hanuman Idol at Tapkeshwar Temple..jpg
| caption3 = [[Tapkeshwar Temple]]
| image4= Indian Military Academy, Dehradun, Uttrakhand, India.jpg
| caption4 = [[Indian Military Academy]]
| image5= War Memorial of Nepal.jpg
| caption5 = [[Khalanga War Memorial]]
| image6= The Doon School.jpg
| caption6 = [[The Doon School]]
| image7= Dehradun cricket stadium.jpg
| caption7 = [[Dehradun International Cricket Stadium]]
| image8 = Forest research institute 3, Dehra dun.jpg
| caption8 = [[Forest Research Institute (India)|Forest Research Institute]]
}}
| image_caption            = 
| nickname                 = Doon
| coordinates              = {{coord|30.345|N|78.029|E|display=inline,title}}
| subdivision_type         = Country
| subdivision_name         = {{flag|India}}
| subdivision_type1        = [[States and territories of India|State]]
| subdivision_type2        = [[List of districts of India|District]]
| subdivision_name1        = [[Uttarakhand]]
| subdivision_name2        = [[Dehradun District|Dehradun]]
| established_title1       = Founded
| established_date1        = 1817
| established_title2       = Municipality
| established_date2        = 1867
| government_type          = [[Mayor–council government|Mayor–Council]]
| governing_body           = [[Dehradun Municipal Corporation]]
| leader_title1            = [[Mayor]]
| leader_name1             = [[Sunil Uniyal]] ([[Bharatiya Janata Party|BJP]])
| unit_pref                = Metric
| area_footnotes           = &lt;ref name='Dehradoon City'/&gt;&lt;ref name=&quot;area&quot;/&gt;
| area_total_km2           = 196.48
| area_metro_km2           = 300
| elevation_footnotes      = 
| elevation_m              = 640
| population_total         = 803983 (2018)
| population_as_of         = 
| population_rank          = [[List of cities in India by population|79th]]
| population_footnotes     = &lt;ref name='Dehradoon City'/&gt;&lt;ref name=Cities1Lakhandabove&gt;{{cite web | url=http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf | title=Provisional Population Totals, Census of India 2011; Cities having population 1 lakh and above | publisher=Office of the Registrar General &amp; Census Commissioner, India | access-date=26 March 2012 | archive-date=7 May 2012 | archive-url=https://web.archive.org/web/20120507135928/http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf | url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=UA1Lakhandabove&gt;{{cite web | url=http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_3_PR_UA_Citiees_1Lakh_and_Above.pdf | title=Provisional Population Totals, Census of India 2011; Urban Agglomerations/Cities having population 1 lakh and above | publisher=Office of the Registrar General &amp; Census Commissioner, India | access-date=26 March 2012 | archive-date=2 April 2013 | archive-url=https://web.archive.org/web/20130402233834/http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_3_PR_UA_Citiees_1Lakh_and_Above.pdf | url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| population_density_km2   = auto
| population_metro         = 1279083 (2021)
| population_metro_footnotes = &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://uttarakhandtourism.gov.in/destination/dehradun/|title=Dehradun|access-date=19 November 2020|archive-date=2 December 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201202152355/https://uttarakhandtourism.gov.in/destination/dehradun/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| demographics_type1       = Languages
| demographics1_title1     = Official
| demographics1_info1      = [[Hindi]]&lt;ref&gt;{{cite web|title=52nd Report of the Commissioner for Linguistic Minorities in India|url=http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf|website=nclm.nic.in|publisher=[[Ministry of Minority Affairs]]|access-date=16 January 2019|page=47|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170525141614/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf|archive-date=25 May 2017}}&lt;/ref&gt;
| demographics1_title2     = Additional official
| demographics1_info2      = [[Sanskrit language|Sanskrit]]&lt;ref&gt;{{cite news |title=Sanskrit is second official language in Uttarakhand |url=https://www.hindustantimes.com/india/sanskrit-is-second-official-language-in-uttarakhand/story-wxk51l8Re4vNxofrr7FAJK.html |access-date=28 January 2020 |work=Hindustan Times |date=19 January 2010 |language=en |archive-date=27 June 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190627133359/https://www.hindustantimes.com/india/sanskrit-is-second-official-language-in-uttarakhand/story-wxk51l8Re4vNxofrr7FAJK.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Sanskrit second official language of Uttarakhand |url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-otherstates/Sanskrit-second-official-language-of-Uttarakhand/article15965492.ece |access-date=28 January 2020 |work=The Hindu |date=21 January 2010 |language=en-IN |archive-date=3 March 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180303145846/http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-otherstates/Sanskrit-second-official-language-of-Uttarakhand/article15965492.ece |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| demographics1_title3     = Regional
| demographics1_info3      = [[Garhwali language|Garhwali]],&lt;ref name=&quot;Ethno_Gbm&quot;&gt;{{cite web |title=Garhwali |url=https://www.ethnologue.com/language/gbm |website=Ethnologue |access-date=6 June 2022 |language=en}}&lt;/ref&gt; [[Jaunsari language|Jaunsari]]&lt;ref name=&quot;Ethno_Jns&quot;&gt;{{cite web |title=Jaunsari |url=https://www.ethnologue.com/language/jns |website=Ethnologue |access-date=6 June 2022 |language=en}}&lt;/ref&gt;
| timezone1                = [[Indian Standard Time|IST]]
| utc_offset1              = +5:30
| postal_code_type         = [[Postal Index Number|PIN]]
| postal_code              = 248001
| area_code                = +91-135
| area_code_type           = Telephone code
| registration_plate       = UK-07
| blank6_name_sec1         = [[Human Development Index|HDI (2016)]]
| blank6_info_sec1         = {{nowrap|{{increase}}}} 0.816 ({{color|#090|very high}})&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://ssca.org.in/media/4_2016_HDI_t1hcMZm.pdf |title=HDI LIST |website=ssca.org.in |access-date=24 September 2022}}&lt;/ref&gt;
| Demonym(s)               = 
| website                  = {{URL|https://dehradun.nic.in/}}
| footnotes                = 
| leader_title2            = [[Municipal Commissioner (India)|Municipal Commissioner]]
| leader_name2             = Manuj Goyal,&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://nagarnigamdehradun.com/whos.php |title=Nagar Nigam |access-date=30 October 2020 |archive-date=30 October 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201030113517/https://nagarnigamdehradun.com/whos.php |url-status=live }}&lt;/ref&gt; [[Indian Administrative Service|IAS]]
| official_name            = 
| pushpin_map              = India Uttarakhand#India
| pushpin_relief           = yes
}}
'''ਦੇਹਰਾਦੂਨ''' [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੇ ਰਾਜ [[ਉੱਤਰਾਖੰਡ]] ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਤੋਂ 236 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਵਧਦੇ ਅਬਾਦੀ ਦੇ ਭਾਰ ਨੂੰ ਹੌਲ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਉਪ-ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;mydigitalfc1&quot;&gt;{{cite web |last=Bhushan |first=Ranjit |url=http://www.mydigitalfc.com/news/ambala-kanpur-taken-counter-magnet-towns-492 |title=Counter Magnets of NCR |publisher=Mydigitalfc.com |date= |accessdate=1 September 2010 |archive-date=12 ਜੂਨ 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180612162827/http://www.mydigitalfc.com/news/ambala-kanpur-taken-counter-magnet-towns-492 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ [[ਦੂਨ ਘਾਟੀ]] ਵਿੱਚ [[ਹਿਮਾਲਾ]] ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਤਾਕਤਵਰ ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ - ਪੂਰਬ ਵੱਲ [[ਗੰਗਾ ਦਰਿਆ|ਗੰਗਾ]] ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਯਮੁਨਾ ਦਰਿਆ|ਯਮੁਨਾ]]- ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਹਰਾ ਦੂਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਇਹ ਉਪਨਾਮ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਰਦੀਆਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਜੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਸੈਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਖੇਤਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਖੇਤਰ (NCR) ਦੇ &quot;ਕਾਊਂਟਰ ਮੈਗਨੇਟਸ&quot; ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਮਹਾਨਗਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ ਅਤੇ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਿਸਫੋਟ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਰਟ ਸਿਟੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਕਲਪਕ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।  ਇਹ ਕਾਠਮੰਡੂ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦਾ ਤੀਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੂਨ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀ ਤਲਹਟੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਯਮੁਨਾ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀ, ਸੋਂਗ ਨਦੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਹੈ।  ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਆਪਣੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਅਤੇ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਹਲਕੇ ਮਾਹੌਲ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਲਈ ਇੱਕ ਗੇਟਵੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਤੇ ਖੋਜ ਕੇਂਦਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਮਿਲਟਰੀ ਅਕੈਡਮੀ, ਫੋਰੈਸਟ ਰਿਸਰਚ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੋਰੈਸਟ ਅਕੈਡਮੀ, ਦੂਨ ਸਕੂਲ, ਵੇਲਹਮ ਬੁਆਏਜ਼ ਸਕੂਲ, ਵੇਲਹਮ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ, ਬ੍ਰਾਈਟਲੈਂਡ ਸਕੂਲ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਰਤੀ ਮਿਲਟਰੀ ਕਾਲਜ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਆਯੁਰਵੇਦ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ਵਾਡੀਆ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਜਿਓਲੋਜੀ ਅਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਰਿਮੋਟ ਸੈਂਸਿੰਗ।  ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਰਵੇਅਰ-ਜਨਰਲ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਹੈ।  ਦੈਨਿਕ ਜਾਗਰਣ ਅਤੇ ਕੇਪੀਐਮਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਸਿਹਤ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ, ਆਰਥਿਕਤਾ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੰਯੁਕਤ ਸਰਵੇਖਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਆਪਣੇ ਬਾਸਮਤੀ ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਬੇਕਰੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਦ੍ਰੋਣ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਜਨਵਰੀ 1804 ਵਿੱਚ ਗੋਰਖਾ ਰਾਜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।  ਇਸ ਦੇ ਰਣਨੀਤਕ ਮੁੱਲ ਲਈ, ਇਸਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੇਵਾ ਅਕੈਡਮੀ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਭਾਰਤੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲਾਂ ਨੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਗੜ੍ਹੀ ਛਾਉਣੀ ਅਤੇ ਨੇਵਲ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ ਹੈ।  ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਪੁਲਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਏਜੰਸੀ ਹੈ।

ਇਹ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਸੂਰੀ, ਧਨੌਲੀ, ਚਕਰਾਤਾ, ਨਿਊ ਟੇਹਰੀ, ਉੱਤਰਕਾਸ਼ੀ, ਹਰਸਿਲ, ਚੋਪਟਾ-ਤੁੰਗਨਾਥ, ਔਲੀ, ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਰਮੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹਾਈਕਿੰਗ ਸਥਾਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਘਾਟੀ, ਡੋਆਏਲ ਡੀ ਵਿਖੇ ਬੁਆਏਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ।  ਕੈਂਪਿੰਗ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਪੈਨੋਰਾਮਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਲਈ ਕੇਦਾਰਕਾਂਠਾ, ਹਰ ਕੀ ਦੂਨ ਅਤੇ ਹੇਮਕੁੰਟ ਸਾਹਿਬ। ਹਰਿਦੁਆਰ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ, ਛੋਟਾ ਚਾਰ ਧਾਮ ਦੇ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਤੀਰਥ ਸਰਕਟ ਦੇ ਨਾਲ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ। ਯਮੁਨੋਤਰੀ, ਗੰਗੋਤਰੀ, ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਅਤੇ ਬਦਰੀਨਾਥ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਨਿਰੁਕਤੀ ==
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ &quot;ਦੇਹਰਾ&quot; + &quot;ਦੁਨ&quot; ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ।  &quot;ਦੇਹਰਾ&quot; ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਹਿੰਦੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਵਿਊਟੌਲੋਜੀ ਹੈ: &quot;ਦੇਵ&quot; + &quot;ਘਰ&quot;, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਤੋਂ &quot;ਦੇਵਹਰਾ&quot;।  ਜਾਂ ਦ੍ਰੋਣਿ) ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ &quot;ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਏ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਟ੍ਰੈਕਟ; ਇੱਕ ਘਾਟੀ&quot;

ਕਸਬੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਉਦੋਂ ਹੋਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸੱਤਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਏ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਜਾਂ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਕੋਲ ਇੱਕ ਦੂਤ ਵਜੋਂ ਭੇਜਿਆ ਸੀ।  ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ (ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ) ਦੀ ਇਕ ਆਇਤ 'ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ, &quot;ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੀ ਕਬਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਘੁਮਿਆਰ ਦੀ ਗੰਢ ਵਿਚ ਗੁੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ&quot;, ਇਸ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ।  ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਪਾਠ ਦੀ ਗਲਤ ਨਕਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, &quot;ਮੁਸਲਮਾਨ&quot; ਨੂੰ &quot;ਬੇਮਨ&quot; (ਵਿਸ਼ਵਾਸਹੀਣ, ਬੁਰਾਈ) ਨਾਲ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਨਾਮ ਆਪਣੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਰੱਖਿਆ।  ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਖੇਤਰ (ਉਤਰਾਖੰਡ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਗੀਰ (ਜ਼ਮੀਨ ਗਰਾਂਟ) ਦੇ ਕੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ।  ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ।  ਰਾਮਰਾਇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੈਰੋਕਾਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਮਰਾਈਅਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਰਾਮ ਰਾਇ ਦੇ ਨਾਲ ਵਸ ਗਏ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਕਸਬੇ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਨਾਮ ਦੇਹਰਾ ਸੀ।  ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇਹਰਾ ਸ਼ਬਦ ਦੁਨ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਪੈ ਗਿਆ।

ਸਕੰਦ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ, ਦੁਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਨਿਵਾਸ, ਕੇਦਾਰਖੰਡ ਨਾਮਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।  ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਹਾਭਾਰਤ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਕੌਰਵਾਂ ਅਤੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਗੁਰੂ ਦਰੋਣਾਚਾਰੀਆ ਇੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ &quot;ਦ੍ਰੋਣਾਨਗਰੀ&quot; (ਦ੍ਰੋਣ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ) ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ।

== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ (ਉਪਨਾਮ &quot;ਦੂਨ ਵੈਲੀ&quot;) ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਰਾਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।  ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਵਣ ਅਤੇ ਰਾਮ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਾਮ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਲਕਸ਼ਮਣ ਨੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।  ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦ੍ਰੋਣਾਚਾਰੀਆ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ 'ਦ੍ਰੋਣਾਨਗਰੀ' ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੌਰਵਾਂ ਅਤੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਹੀ ਗੁਰੂ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਰਗੇ ਸਬੂਤ ਮਿਲੇ ਹਨ ਜੋ ਰਾਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।  ਇਹ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਖੰਡਰ ਲਗਭਗ 2000 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।  ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਥਾਨ, ਸਥਾਨਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਤੇ ਰਾਮਾਇਣ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।  ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ, ਪਾਂਡਵਾਂ ਦਾ ਇਸ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸੁਬਾਹੂ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਹਸਤਨਾਪੁਰਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਸਹਾਇਕ ਵਜੋਂ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ।  ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਸੰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, ਭੂਤਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਸੰਤਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ।  ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਜਗ੍ਹਾ 'ਚਕਰਤਾ' ਦੀ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ।

ਸੱਤਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਸੁਧਾਨਗਰਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਹੁਏਨ ਸਾਂਗ ਦੁਆਰਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।  ਸੁਧਾਨਾਗਰਾ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਲਸੀ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।  ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਫ਼ਰਮਾਨ ਕਲਸੀ ਵਿੱਚ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਹਨ ਜੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।  ਹਰੀਪੁਰ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ, ਰਾਜਾ ਰਸਾਲਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਖੰਡਰ ਲੱਭੇ ਗਏ ਸਨ ਜੋ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।  ਇਹ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ .. ਫਤਿਹ ਸ਼ਾਹ ਇੱਕ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਰਾਜੇ ਨੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪਿੰਡ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦਾ ਨਾਮ ਵਰਤਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ (ਵੈਬ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਨਕਸ਼ਾ,  1808) ਜਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ (ਜੇਰਾਰਡ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਨਕਸ਼ਾ, 1818)।  ਜੈਰਾਰਡ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਨਾਮ &quot;ਦੇਹਰਾ ਜਾਂ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ&quot; ਹੈ।  ਇਸ ਮੂਲ ਸਿੱਖ ਮੰਦਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਪਿੰਡ ਸਨ ਜੋ ਹੁਣ ਆਧੁਨਿਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹਨ।

ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ 1858 ਵਿਚ। ਮੌਜੂਦਾ ਇਮਾਰਤ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ 1707 ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦਾ ਨਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਾਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੱਤਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਏ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ 1676 ਵਿੱਚ &quot;ਦੁਨ&quot; (ਵਾਦੀ) ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ &quot;ਡੇਰਾ&quot; (ਡੇਰਾ) ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ 'ਡੇਰਾ ਦੁਨ' ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ  'ਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਬਣ ਗਿਆ।

ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਈ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀਆਂ ਚਮਤਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ।  ਉਸਨੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਫਤਿਹ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਹਰ ਸੰਭਵ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ।  ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ, ਧਮਾਵਾਲਾ ਵਿਚ ਇਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ (ਮੰਦਰ) ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।  ਮੌਜੂਦਾ ਇਮਾਰਤ, ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਉਸਾਰੀ 1707 ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ, ਸੰਤਾਂ, ਰਿਸ਼ੀ-ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਨ।  ਫੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ, ਦਰਖਤਾਂ, ਨੁਕੀਲੇ ਨੱਕਾਂ ਵਾਲੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਚਿਹਰੇ ਅਤੇ ਮੇਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਨ ਜੋ ਕਾਂਗੜਾ-ਗੁਲੇਰ ਕਲਾ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਕਲਾ ਦੀ ਰੰਗ ਸਕੀਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ।  ਉੱਚੇ ਮੀਨਾਰ ਅਤੇ ਗੋਲ ਚੋਟੀਆਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਹਨ।  230 ਗੁਣਾ 80 ਫੁੱਟ (70 ਮੀਟਰ × 24 ਮੀਟਰ) ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤਾਲਾਬ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਸੁੱਕ ਗਿਆ ਸੀ।  ਲੋਕ ਕੂੜਾ ਸੁੱਟ ਰਹੇ ਸਨ;  ਇਸ ਦਾ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

== ਅਫਗਾਨ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ==

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦਾ ਅਫਗਾਨ ਕਨੈਕਸ਼ਨ ਪਹਿਲੀ ਐਂਗਲੋ-ਅਫਗਾਨ ਜੰਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਫਗਾਨ ਅਮੀਰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਜਲਾਵਤਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।  ਉਹ ਮਸੂਰੀ ਵਿੱਚ 6 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਿਹਾ।  ਮਸੂਰੀ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਅਧੀਨ ਪੈਂਦੇ ਬਲਾਹਿਸਰ ਵਾਰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਮਹਿਲ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।  ਮਸ਼ਹੂਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨੀ ਬਾਸਮਤੀ ਨੂੰ ਉਹ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਨਾਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਘਾਟੀ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁਆਦੀ ਚੀਜ਼ ਵਜੋਂ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਚਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਅਫਗਾਨ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਦੇ ਪੋਤੇ, ਮੁਹੰਮਦ ਯਾਕੂਬ ਖਾਨ ਨੂੰ 1879 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਜਲਾਵਤਨ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਵਾਂਗ, ਉਸਨੇ ਦੂਨ ਘਾਟੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਿਵਾਸ ਵਜੋਂ ਚੁਣਿਆ।  ਯਾਕੂਬ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਸਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਅਫਗਾਨ ਬਣਿਆ।  ਮੌਜੂਦਾ ਮੰਗਲਾ ਦੇਵੀ ਇੰਟਰ ਕਾਲਜ ਕਦੇ ਕਾਬੁਲ ਪੈਲੇਸ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਯਾਕੂਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਲ ਬਿਤਾਏ ਸਨ।  ਰਾਜੇ ਦੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸੇਵਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

== ਭੂਗੋਲ ==

ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਗੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ।  ਇਹ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਆਖ਼ਰੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਨਾਦਿਰ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਸੀ।  ਦੋ ਅਜੀਬ ਮਹਿਲ - ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਕਾਬੁਲ ਪੈਲੇਸ ਅਤੇ ਮਸੂਰੀ ਵਿੱਚ ਬਾਲਾ ਹਿਸਾਰ ਪੈਲੇਸ - ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਇਸ ਸਬੰਧ ਦੇ ਗਵਾਹ ਹਨ।  ਇਹ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਲਾਵਤਨੀ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਮਹਿਲ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਵਾਲੇ ਮਹਿਲ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਤੀ ਹਨ।  ਬਾਲਾ ਹਿਸਾਰ ਪੈਲੇਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਮਸੂਰੀ ਦੇ ਵਿਨਬਰਗ ਐਲਨ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਦੋ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ: ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਜੌਂਸਰ-ਬਾਵਰ।  ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉੱਤਰਕਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਟਿਹਰੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਪੌੜੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਅਤੇ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਨਾਲ, ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਿਮਲਾ ਅਤੇ ਸਿਰਮੌਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ, ਯਮੁਨਾਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।  ਟਨ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀਆਂ।  ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਹਰਿਦੁਆਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈ।  ਇਹ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ 30°01' N ਅਤੇ 31°2'N ਅਤੇ ਲੰਬਕਾਰ 77°34' E ਅਤੇ 78°18'E ਵਿਚਕਾਰ ਹੈ।[42]  ਇਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਛੇ ਤਹਿਸੀਲਾਂ - ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਚਕਰਤਾ, ਵਿਕਾਸਨਗਰ, ਕਲਸੀ, ਤਿਉਨੀ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ - ਛੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਬਲਾਕ - ਵਿਸ, ਚਕਰਟਾ, ਕਲਸੀ, ਵਿਕਾਸਨਗਰ, ਸਾਹਸਪੁਰ, ਰਾਜਪੁਰ ਅਤੇ ਡੋਈਵਾਲਾ - 17 ਕਸਬੇ ਅਤੇ 764 ਪਿੰਡ ਹਨ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 746 ਪਿੰਡ ਆਬਾਦ ਹਨ;  18 ਅਬਾਦ ਹਨ।

ਦੂਨ-ਅਧਾਰਤ ਵਿਰਾਸਤੀ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਘਨਸ਼ਿਆਮ ਨੇ ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ, &quot;ਕਰਨਪੁਰ ਦਾ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨ 1879 ਵਿੱਚ ਯਾਕੂਬ ਦਾ ਸ਼ਾਹੀ ਗਾਰਡ ਰੂਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸਰਵੇਖਣ ਚੌਕ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਇਲੈਕਟ੍ਰੀਕਲ ਦਫ਼ਤਰ ਸ਼ਾਹੀ ਸੇਵਕਾਂ ਦਾ ਕੁਆਰਟਰ ਸੀ।

ਅੱਜ ਸਾਬਕਾ ਰਾਇਲਟੀ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ, ਯਾਕੂਬ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੋਤੇ ਸਰਦਾਰ ਅਜ਼ੀਮ ਖਾਨ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਏ ਹਨ। ਦੂਨ ਕਨੈਕਸ਼ਨ ਉਦੋਂ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜ਼ਾਹਿਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇਲਾਜ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਦੂਨ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਪਰ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ ਦੂਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ।  ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਸ਼ਰਫ ਗਨੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਦਾਦੀ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਹੋਈ ਸੀ।  &quot;ਮੈਂ ਟੈਗੋਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਨੂੰ ਟੈਗੋਰ 'ਤੇ ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਨੇ ਪਾਲਿਆ ਸੀ ਜੋ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ...,&quot; ਡਾ ਗਨੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਬਦੀਲੀ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ ਦਾ ਦੂਜਾ &quot;ਘਰੇਲੂ&quot; ਮੈਦਾਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਚੁਣਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਅਫਗਾਨ ਕ੍ਰਿਕਟ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਲ &quot;ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਬੰਧ&quot; ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।

== ਵਿਰਾਸਤੀ ਨਹਿਰੀ ਨੈੱਟਵਰਕ ==
ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨਹਿਰੀ ਨੈਟਵਰਕ ਸੀ, ਜੋ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਸਿੰਜਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਠੰਡਾ ਮਾਈਕ੍ਰੋਕਲੀਮੇਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਸੀ।  ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਨਹਿਰ, ਰਾਜਪੁਰ ਨਹਿਰ, 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ 2000 ਵਿੱਚ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਨੂੰ ਚੌੜਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਿਰਾਸਤੀ ਨਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਢੱਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਾਂ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।  ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ, ਸੁਹਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ, ਮਾਈਕ੍ਰੋਕਲੀਮੇਟ ਅਤੇ ਬਿਲਟ ਵਾਤਾਵਰਨ ਲਈ ਇਸਦੇ ਲਾਭ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਨੈਟਵਰਕ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਹੈ।

== ਜਲਵਾਯੂ ==
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦਾ ਜਲਵਾਯੂ ਨਮੀ ਵਾਲਾ ਸਬਟ੍ਰੋਪਿਕਲ (Cwa) ਹੈ।  ਇਹ ਖੇਤਰ ਦੀ ਉਚਾਈ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਗਰਮ ਖੰਡੀ ਤੋਂ ਗੰਭੀਰ ਠੰਡ ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਬਦਲਦਾ ਹੈ।  ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੂਨ ਵੈਲੀ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਉਚਾਈ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਹਨ। [46]  ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਸੁਹਾਵਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  ਪਰ ਦੂਨ ਵਿੱਚ, ਗਰਮੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤੀਬਰ ਅਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ 44 °C (111 °F) ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਹਵਾਵਾਂ (ਲੂ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ) ਚੱਲਦੀਆਂ ਹਨ।  ਸਰਦੀਆਂ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਫ੍ਰੀਜ਼ਿੰਗ ਪੁਆਇੰਟ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ 1 ਅਤੇ 20 °C (34 ਅਤੇ 68 °F) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਗੰਭੀਰ ਠੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਠੰਢ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ,[47] ਇਹ ਆਮ ਨਹੀਂ ਹੈ।  ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਔਸਤ ਸਾਲਾਨਾ 2,073.3 ਮਿਲੀਮੀਟਰ (81.63 ਇੰਚ) ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।  ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਲਾਨਾ ਬਰਸਾਤ ਜੂਨ ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ, ਜੁਲਾਈ ਅਤੇ ਅਗਸਤ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।  ਮਾਨਸੂਨ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੌਰਾਨ, ਅਕਸਰ ਭਾਰੀ ਅਤੇ ਲੰਮੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।  ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ, ਢੁਕਵੇਂ ਨਿਕਾਸ ਅਤੇ ਭਰਪੂਰ ਬਾਰਿਸ਼ ਤੋਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਲਾਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

== ਜਨਸੰਖਿਆ ==
2011 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਨੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ 578,420 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ;[4] ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 303,411 ਅਤੇ 275,009 ਹਨ।  ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ 906 ਪ੍ਰਤੀ 1000 ਪੁਰਸ਼ ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਬਾਦੀ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸੀ ਹਨ।  ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ 907 ਪ੍ਰਤੀ 1000 ਪੁਰਸ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਲ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ 873 ਲੜਕੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ 1000 ਲੜਕਿਆਂ ਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਔਸਤ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ।  2011 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਛੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 80,180 ਸੀ। ਇੱਥੇ 50,600 ਲੜਕੇ ਅਤੇ 28,580 ਲੜਕੀਆਂ ਹਨ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਝੁੱਗੀ-ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ 32,861 ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 158,542 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।  ਇਹ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਲਗਭਗ 27.58% ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਵਾਧਾ 574,840 ਹੈ।

ਹਿੰਦੀ, ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।  ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਰੱਖਿਆ ਵਿੰਗ ਅਤੇ ਵ੍ਹਾਈਟ-ਕਾਲਰ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ।  ਮੂਲ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗੜ੍ਹਵਾਲੀ, ਜੌਨਸਾਰੀ ਅਤੇ ਕੁਮਾਓਨੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[10][11]  ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਪੰਜਾਬੀ, ਨੇਪਾਲੀ, ਬੰਗਾਲੀ ਅਤੇ ਤਿੱਬਤੀ-ਬਰਮਨ ਹਨ।[51][52]  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਆਬਾਦੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਹੈ;  ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਹੈ। 2011 ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਸਥਾਈ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ 82.53% ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਵਾਲਾ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਧਰਮ ਹੈ।  ਇਸਲਾਮ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਧਰਮ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਲਗਭਗ 11.75% ਅਨੁਸਰਣ ਕਰਦੇ ਹਨ।  ਸਿੱਖ ਧਰਮ 3.5%, ਈਸਾਈ ਧਰਮ 1.06%, ਜੈਨ ਧਰਮ 0.63%, ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ 0.29% ਹੈ।  ਲਗਭਗ 0.01% ਨੇ 'ਹੋਰ ਧਰਮ' ਕਿਹਾ, ਲਗਭਗ 0.24% ਨੇ 'ਕੋਈ ਖਾਸ ਧਰਮ ਨਹੀਂ' ਕਿਹਾ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 89.32% ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ।  ਮਰਦ ਸਾਖਰਤਾ 92.65% ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ 85.66% ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਾਖਰਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 463,791 ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 251,832 ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ 211,959 ਔਰਤਾਂ ਹਨ।

== ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ==

ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਹੂਲਤਾਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਗਵਰਨਿੰਗ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ, ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ (ਉਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦਾ ਘਰ), ਅਤੇ ਰਾਜ ਭਵਨ (ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦਾ ਨਿਵਾਸ)।  ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਰੇ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉੱਚ ਸੀਨੀਆਰਤਾ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸੇਵਾ (IAS) ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਨ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਅਤੇ ਕਲੈਕਟਰ ਨੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ਵੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ।  ਡੀਐਮ ਦੀ ਮਦਦ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਵਿਕਾਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ;  ਵਿੱਤ/ਮਾਲ, ਸ਼ਹਿਰ, ਪੇਂਡੂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ, ਭੂਮੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਸਪਲਾਈ ਲਈ ਪੰਜ ਵਧੀਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ।  ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਦੋ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਟਹਿਰੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੀ ਭਾਜਪਾ ਤੋਂ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਮਾਲਾ ਰਾਜ ਲਕਸ਼ਮੀ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ, ਅਤੇ 2019 ਵਿੱਚ ਚੁਣੇ ਗਏ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਤੀਰਥ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਦੁਆਰਾ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।  ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ 2008 ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਅਨੁਸਾਰ ਚਾਰ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਿਆਂ ਤੋਂ ਚੁਣੇ ਗਏ ਚਾਰ ਵਿਧਾਇਕਾਂ 

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉੱਚ ਸੀਨੀਆਰਤਾ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸੇਵਾ (IAS) ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਨ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਅਤੇ ਕਲੈਕਟਰ ਨੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ਵੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ।  ਡੀਐਮ ਦੀ ਮਦਦ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਵਿਕਾਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ;  ਵਿੱਤ/ਮਾਲ, ਸ਼ਹਿਰ, ਪੇਂਡੂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ, ਭੂਮੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਸਪਲਾਈ ਲਈ ਪੰਜ ਵਧੀਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ।  ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਦੋ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਟਹਿਰੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੀ ਭਾਜਪਾ ਤੋਂ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਮਾਲਾ ਰਾਜ ਲਕਸ਼ਮੀ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ, ਅਤੇ 2019 ਵਿੱਚ ਚੁਣੇ ਗਏ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਤੀਰਥ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਦੁਆਰਾ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 2008 ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਅਨੁਸਾਰ, ਚਾਰ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਿਆਂ ਤੋਂ ਚੁਣੇ ਗਏ ਚਾਰ ਵਿਧਾਇਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ

== ਸਿਵਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ==

ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰ ਹੈ।  ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 1998 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਦਸੰਬਰ 2003 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕੌਂਸਲ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਉੱਤਰਾਖੰਡ (ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਐਕਟ, 1959) (ਸੋਧ) ਐਕਟ ਦੇ ਤਹਿਤ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ।  , 2017 [57]

2018 ਤੱਕ, ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ 196.48 km2 (75.86 sq mi) ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 803,983 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈl 2017 ਵਿੱਚ, DMC ਸੀਮਾਵਾਂ ਵਿੱਚ 72 ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਵਾਰਡਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 60 ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ 100 ਹੋ ਗਈ। 2020 ਤੱਕ, ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ 100 ਵਾਰਡ ਹਨ ਅਤੇ ਚੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਮੁਖੀ ਮੇਅਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਡਿਪਟੀ ਮੇਅਰ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਰਡਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 99 ਹੋਰ ਕਾਰਪੋਰੇਟਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।  ਮੇਅਰ ਦੀ ਚੋਣ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁਨੀਲ ਉਨਿਆਲ ਗਾਮਾ ਹਨ, ਜੋ ਨਵੰਬਰ 2018 ਵਿੱਚ ਚੁਣੇ ਗਏ ਹਨ।

ਮਿਊਂਸੀਪਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (ਨਗਰ ਨਿਗਮ) ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  2020 ਤੱਕ, ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਵਿਨੈ ਸ਼ੰਕਰ ਪਾਂਡੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਡਿਪਟੀ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸੋਨੀਆ ਪੰਤ ਹਨ।  ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਕੋਲ ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਵਿਭਾਗ ਹਨ: ਪਬਲਿਕ ਵਰਕਸ, ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਟੈਕਸ, ਸਿਹਤ, ਸਟਰੀਟ ਲਾਈਟਾਂ, ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਕਾਈ, ਸੂਚਨਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਸੈਨੀਟੇਸ਼ਨ।  ASICS ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ 2017 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਆਪਣੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਾਲੀਆ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗ੍ਰਾਂਟਾਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਟੈਕਸ ਅਤੇ ਪਾਰਕਿੰਗ ਫੀਸਾਂ ਤੋਂ ਮਾਲੀਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਨਾਗਰਿਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਸੂਰੀ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿਕਾਸ ਅਥਾਰਟੀ (MDDA), ਸਪੈਸ਼ਲ ਏਰੀਆ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਅਥਾਰਟੀ (SADA), ਜਲ ਸੰਸਥਾਨ, ਅਤੇ ਜਲ ਨਿਗਮ ਵਰਗੇ ਪੈਰਾਸਟੈਟਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।  ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਅਰਬਨ ਐਗਲੋਮੇਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 2011 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਅਨੁਸਾਰ 714,223 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

== ਪੁਲਿਸ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ==
ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਾਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਆਫ਼ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜ਼ਿਲੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਡਿਪਟੀ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਆਫ਼ ਪੁਲਿਸ (ਡੀਆਈਜੀ) ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।  ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨੋਡਲ ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਸੁਪਰਡੈਂਟ (SP ਸਿਟੀ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਸੁਪਰਡੈਂਟ (SSP) ਨੂੰ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕੋਲ ਡੀਆਈਜੀ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਵੀ ਹੈ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਮੁੱਖ ਜਾਂਚ ਬਿਊਰੋ (ਸੀਬੀਆਈ) ਦੇ ਲਖਨਊ ਜ਼ੋਨ ਅਧੀਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ (ਏਸੀਬੀ) ਦਾ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ 13 ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਹੈ।

== ਨਾਗਰਿਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ==

=== ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ===
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਪਲਾਈ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਰੋਤਾਂ- ਸਤਹੀ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਪੀਣਯੋਗ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੌਲੂ ਖੇਤ ਸਪਰਿੰਗ, ਮੌਸੀਫਾਲ, ਬਿੰਦਲ ਨਦੀ, ਬੀਜਾਪੁਰ ਨਹਿਰ ਅਤੇ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਟਿਊਬਵੈੱਲਾਂ ਤੋਂ ਸਨ। ਇਹ ਲੋੜੀਂਦੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੀਚਾਰਜ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਟੇਬਲਾਂ ਦੇ ਘਟਣ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਜਲ ਸਪਲਾਈ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਜਲ ਸੰਸਥਾਨ (UJS), ਇੱਕ ਰਾਜ ਏਜੰਸੀ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

=== ਠੋਸ ਕੂੜਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ, ਸੀਵਰੇਜ ===
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦਾ ਸੀਵਰੇਜ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਜਲ ਸੰਸਥਾਨ (UJS) ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਫੰਡ ਕੀਤੇ ਸਮਾਰਟ ਸਿਟੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ।  2015 ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਸਿਰਫ 25% ਮੌਜੂਦਾ ਸੀਵਰੇਜ ਸਿਸਟਮ ਦੁਆਰਾ ਕਵਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।  ਸਮਾਰਟ ਸਿਟੀਜ਼ ਐਨੈਕਸੀ 2 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੀਵਰੇਜ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ 30% ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ 10% ਹੈ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 350 ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ (350,000 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ; 390 ਛੋਟਾ ਟਨ) ਕੂੜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੈਂਡਫਿਲ ਜਾਂ ਡੰਪਿੰਗ ਸਾਈਟ 2017 ਵਿੱਚ ਸਹਸਤ੍ਰਧਾਰਾ ਸੜਕ 'ਤੇ ਡੰਪਿੰਗ ਗਰਾਊਂਡ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਸ਼ੀਸ਼ੰਬਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।  ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 600 MP ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ।   ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ 100 ਵਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ 69 ਹੀ ਇਸ ਪਲਾਂਟ ਦੁਆਰਾ ਕਵਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ 3% ਵਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ 100% ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਸਰੋਤ 'ਤੇ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਰੋਤ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਕਰਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਠੋਸ ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਪਾਇਲਟ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨੱਥੂਵਾਲਾ ਵਾਰਡ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਫੀਡਬੈਕ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨਾਮਕ ਇੱਕ NGO ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਇਸਨੂੰ ਜ਼ੀਰੋ ਵੇਸਟ ਜ਼ੋਨ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਨੂੰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਪਾਵਰ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਲਿਮਿਟੇਡ (UPCL) ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਫਾਇਰ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਫਾਇਰ ਅਤੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਲਕੀ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤ ਸੰਚਾਰ ਨਿਗਮ ਲਿਮਿਟੇਡ, ਜਾਂ BSNL, ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਨਿੱਜੀ ਉੱਦਮ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੋਡਾਫੋਨ, ਭਾਰਤੀ ਏਅਰਟੈੱਲ, ਰਿਲਾਇੰਸ, ਆਈਡੀਆ ਸੈਲੂਲਰ, ਅਤੇ ਟਾਟਾ ਟੈਲੀਸਰਵਿਸਿਜ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਟੈਲੀਫੋਨ ਅਤੇ ਸੈਲ ਫ਼ੋਨ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਾਤਾ ਹਨ।

== ਜਨਤਕ ਸਿਹਤ ==

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਹਸਪਤਾਲ, ਰਸਮੀ ਅਤੇ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਾਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿੰਗਲ ਕਲੀਨਿਕ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੈਕੰਡਰੀ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦੀ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।  ਨੈਸ਼ਨਲ ਹੈਲਥ ਮਿਸ਼ਨ ਤਹਿਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਕਲ ਮੈਨਪਾਵਰ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਹਸਪਤਾਲ ਅਤੇ ਮੈਡੀਕਲ ਕੇਂਦਰ ਓਪਰੇਟਿੰਗ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਸਾਜ਼ੋ-ਸਾਮਾਨ ਅਤੇ ਲੇਬਰ ਰੂਮਾਂ ਦੀ ਨਾਕਾਫ਼ੀ ਸੰਖਿਆ ਕਾਰਨ ਦੁਖੀ ਹਨ।[91]  ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੂਨ ਹਸਪਤਾਲ, ਮੈਕਸ ਸੁਪਰ ਸਪੈਸ਼ਲਿਟੀ ਹਸਪਤਾਲ, ਸ਼੍ਰੀ ਮਹੰਤ ਇੰਦਰੇਸ਼ ਹਸਪਤਾਲ, ਹਿਮਾਲਿਆ ਹਸਪਤਾਲ, ਉੱਤਰਾਂਚਲ ਆਯੁਰਵੈਦਿਕ ਹਸਪਤਾਲ, ਸੰਯੁਕਤ ਮੈਡੀਕਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ (ਸੀਐਮਆਈ) ਹਸਪਤਾਲ, ਲੂਥਰਾ ਹਸਪਤਾਲ, ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਪ੍ਰੇਮਨਗਰ (ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

== ਸਿੱਖਿਆ ==

=== ਸਕੂਲ ===

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ, ਗੈਰ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।  ਇਹ ਸਕੂਲ CBSE, ਭਾਰਤੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ (ICSE) ਜਾਂ CISCE ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ;  ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਜੋ ਸਿੱਧੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਸਕੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਬੋਰਡ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸਿਲੇਬਸ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।  ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜਾਂ ਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਸਕੂਲ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਰਾਜ ਦੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਹਦਾਇਤਾਂ, ਪਾਠ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਕੋਰਸਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ।  ਬੋਰਡ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 2001 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਰਾਮਨਗਰ ਵਿੱਚ ਹੈ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨੂੰ &quot;ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[92]  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਿੱਜੀ ਵਿਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਏਸ਼ੀਅਨ ਸਕੂਲ, ਕੈਂਬਰੀਅਨ ਹਾਲ, ਕਰਨਲ ਬ੍ਰਾਊਨ ਕੈਂਬਰਿਜ ਸਕੂਲ, ਕਾਨਵੈਂਟ ਆਫ਼ ਜੀਸਸ ਐਂਡ ਮੈਰੀ, ਦੂਨ ਸਕੂਲ, ਈਕੋਲੇ ਗਲੋਬਲ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ, ਮਾਰਸ਼ਲ ਸਕੂਲ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਰਤੀ ਮਿਲਟਰੀ ਕਾਲਜ, ਸੇਲਾਕੁਈ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸਕੂਲ, ਸੇਂਟ ਜੋਸਫ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।  ਅਕੈਡਮੀ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਸੇਂਟ ਥਾਮਸ ਕਾਲਜ, ਵੇਲਹਮ ਬੁਆਏਜ਼ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਵੇਲਹਮ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ, ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਮੀ ਪਬਲਿਕ ਸਕੂਲ।  ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਿੱਗਜਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲਿਆ ਹੈ।  ਇਹਨਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹੋਰ ਸਟੇਟ ਬੋਰਡ ਸਕੂਲ ਵੀ ਹਨ।[93]  ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ 12 ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਦਿਆਲਿਆ ਵੀ ਹਨ।

==== ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਖੋਜ ====

ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਉੱਚ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਹੂਲਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਡਾਇਰੈਕਟੋਰੇਟ, ICSE, ਜਾਂ CBSE ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।  ਕਾਲਜ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਜਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਥਿਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਾਂ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ।  ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਦੂਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਫੋਰੈਸਟ ਰਿਸਰਚ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ (ਡੀਆਈਟੀ), ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਰਿਮੋਟ ਸੈਂਸਿੰਗ, ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ, ਹਿਮਗਿਰੀ ਜ਼ੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਵਾਈਲਡ ਲਾਈਫ਼ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ, ਇੰਸਟਰੂਮੈਂਟਸ ਰਿਸਰਚ ਐਂਡ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਸੰਸਥਾਨ  ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ.  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਹਨ ਹੇਮਵਤੀ ਨੰਦਨ ਬਹੁਗੁਣਾ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਮੈਡੀਕਲ ਸਿੱਖਿਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਸਰਦਾਰ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਉਤਰਾਂਚਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਦੂਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਇੰਡੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਚਾਰਟਰਡ ਵਿੱਤੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਸੰਸਥਾਨ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਅਧਿਐਨ, ਹਿਮਾਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਹਿਮਾਲਾ ਸਵਾਮੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ।  ਅਤੇ ਉਤਰਾਖੰਡ ਤਕਨੀਕੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ।

ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਟੈਕਨੀਕਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਅੱਠ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸੰਸਥਾਨ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 132 ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਾਲਜ ਹਨ

ਜੰਗਲਾਤ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾਨ ਦਾ ਕੈਂਪਸ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਲ 1906 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜੰਗਲਾਤ ਅਕੈਡਮੀ (IGNFA) ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਸਟਾਫ ਕਾਲਜ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਜੰਗਲਾਤ ਸੇਵਾ (IFS) ਲਈ ਚੁਣੇ ਗਏ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।  ਵਾਈਲਡਲਾਈਫ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (WII) ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜੰਗਲਾਤ ਅਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਮੰਤਰਾਲੇ ਅਧੀਨ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜੋ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਖੋਜ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਹਨ।  ਸਰਕਾਰੀ ਦੂਨ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਹੈ।  ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੇਮਵਤੀ ਨੰਦਨ ਬਹੁਗੁਣਾ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਮੈਡੀਕਲ ਸਿੱਖਿਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਮੈਡੀਕਲ ਐਂਡ ਹੈਲਥ ਸਾਇੰਸਜ਼ ਅਤੇ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਮੈਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸਜ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।  ਇਹ ਤਿੰਨ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।  ਨੈਸ਼ਨਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਫਾਰ ਏਮਪਾਵਰਮੈਂਟ ਆਫ ਪੀਪਲ ਵਿਦ ਵਿਜ਼ੂਅਲ ਡਿਸਏਬਿਲਿਟੀਜ਼ (NIEPVD) ਨੇਤਰਹੀਣ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ।  ਇਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਰੇਲ ਲਿਪੀ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰੈਸ ਹੈ[98] ਜੋ ਨੇਤਰਹੀਣ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਲਤਿਕਾ ਰਾਏ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ[99] ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਅਪਾਹਜ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ, ਰੁਜ਼ਗਾਰ, ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹੁੰਚ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।  ਏਐਸਕੇ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ, ਇੱਕ ਵਿਦਿਅਕ ਚੈਰਿਟੀ, ਵੀ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। 

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ, ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ, ਵਿਗਿਆਨੀ ਮੰਜੂ ਬਾਂਸਲ ਅਤੇ ਚੰਦਰਮੁਖੀ ਬਾਸੂ, ਲੇਖਕ ਵਿਲੀਅਮ ਮੈਕਕੇ ਏਟਕੇਨ, ਕਵੀ ਕੰਵਲ ਜ਼ਿਆਈ, ਜਰਮਨ-ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬੋਟੈਨਿਸਟ ਡਾਇਟ੍ਰਿਕ ਬ੍ਰਾਂਡਿਸ, ਸਰਾਏਮਆਰਡੀਏਸੀਆਈਸੀ, ਫੁਟਬਾਲਰ ਡਾਇਰਿਸ਼ ਬ੍ਰਾਂਡਿਸ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।  

====== ਆਰਥਿਕਤਾ ======
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਇਸ ਦੇ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨ ਹਨ।  ਨੇੜਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ, ਪਹਾੜੀ ਚੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਮਦਨ $2,993 (ਪ੍ਰਤੀ 2020 ਅੰਕੜੇ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ।  ਪਿਛਲੇ 20 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਨੇ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇਖਿਆ ਹੈ।[ਹਵਾਲੇ ਦੀ ਲੋੜ] ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨੇ ਇੱਕ ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਪਾਰਕਾਂ (STPI) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੁਆਰਾ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਤੇ SEZs (ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਰਥਿਕ ਜ਼ੋਨ) ਭਰ ਵਿੱਚ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਿੱਤਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਹੈ।  ਰਾਇਤਾ, ਦਹੀਂ ਅਤੇ ਸਲਾਦ ਦੇ ਨਾਲ ਮੁੱਖ ਭੋਜਨ ਚੌਲ ਅਤੇ ਦਾਲ ਹਨ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਲੀਚੀਜ਼ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਬਾਸਮਤੀ ਚਾਵਲ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੇ ਸਿਖਲਾਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੰਡੀਅਨ ਮਿਲਟਰੀ ਅਕੈਡਮੀ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫਾਰੈਸਟ ਅਕੈਡਮੀ (IGNFA), ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ੂਲੋਜੀਕਲ ਸਰਵੇ (ZSI)।  ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਫੈਕਟਰੀ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਇੰਸਟਰੂਮੈਂਟਸ ਰਿਸਰਚ ਐਂਡ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਐਸਟੈਬਲਿਸ਼ਮੈਂਟ (ਆਈਆਰਡੀਈ), ਡਿਫੈਂਸ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨਿਕਸ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਲੈਬਾਰਟਰੀ (ਡੀਈਏਐਲ) ਅਤੇ ਹੋਰ ਰੱਖਿਆ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ।  ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਫਾਰ ਵਿਜ਼ੂਲੀ ਹੈਂਡੀਕੈਪਡ, ਸੈਂਟਰਲ ਸੋਇਲ ਐਂਡ ਵਾਟਰ ਕੰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਰਿਸਰਚ ਐਂਡ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ, ਤੇਲ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ (ਕੇਸ਼ਵ ਦੇਵ ਮਾਲਵੀਆ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਐਕਸਪਲੋਰੇਸ਼ਨ, ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਡਰਿਲਿੰਗ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ), ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਸਪੇਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

== ਆਵਾਜਾਈ ==

=== ਏਅਰਵੇਅ (ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ) ===
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੌਲੀ ਗ੍ਰਾਂਟ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ (IATA: DED, ICAO: VIDN) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ 30 ਮਾਰਚ 2008 ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਪਾਰਕ ਸੰਚਾਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ 27 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (17 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਹੈ ਅਤੇ ਡੋਈਵਾਲਾ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।  ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੈ।  21-22 ਵਿੱਚ 1,325,931 ਤੋਂ ਵੱਧ ਯਾਤਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਲੰਘੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦਾ 33ਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਅਸਤ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਬਣ ਗਿਆ।  ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਥਾਨੋ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਤੋਂ ਉੱਤਰਕਾਸ਼ੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਸਬੇ ਚਿਨਿਆਲੀਸੌਰ ਅਤੇ ਗੌਚਰ ਤੱਕ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਸੇਵਾ ਵੀ ਹੈ।

=== ਰੇਲਵੇ ===
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ।  ਉੱਤਰੀ ਰੇਲਵੇ (NR) ਜ਼ੋਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ, ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਸਾਲ 1899 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰੀ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਦਾ ਆਖਰੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ।  ਭਾਰਤੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ (IRSDC) ਮੌਜੂਦਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਯਾਤਰਾ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੜ ਵਿਕਾਸ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

=== ਸੜਕਾਂ ===
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਮਾਰਗ 7, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਮਾਰਗ 307 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਰਾਜਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸੈੱਟ ਹਨ, ਇੱਕ NE-SW (ਰਾਜਪੁਰ ਮੁੱਖ ਸੜਕ) ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦੂਜੀ NW-SE (ਰਾਏਪੁਰ, ਕੌਲਾਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਚਕਰਤਾ) ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਉਹ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਛੋਟੇ ਸੜਕ ਨੈੱਟਵਰਕ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਅਤੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੱਧ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸੜਕ ਦੀ ਘਣਤਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ (UTC), ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਖੇਤਰ ਦੀ ਯਾਤਰੀ ਸੜਕ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੈ ਜੋ ਅੰਤਰ-ਸਿਟੀ ਅਤੇ ਇੰਟਰਸਿਟੀ ਬੱਸ ਸੇਵਾ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਅੰਤਰਰਾਜੀ ਰੂਟਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੈਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰੂਟਾਂ 'ਤੇ ਲਗਭਗ 3000 ਬੱਸਾਂ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਆਪਰੇਟਰ ਵੀ ਹਨ। ਸਥਾਨਕ ਅੰਤਰ-ਸ਼ਹਿਰ ਆਵਾਜਾਈ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਹੋਰ ਢੰਗ ਹਨ ਜਨਤਕ ਆਵਾਜਾਈ ਬੱਸਾਂ, ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਈਕਲ ਰਿਕਸ਼ਾ।
== ਸੈਰ ਸਪਾਟਾ ==
ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨਾਂ  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਚਿੜੀਆਘਰ, ਕਲੰਗਾ ਸਮਾਰਕ, ਚੰਦਰਬਣੀ, ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਗੈਲਰੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ ਗੁਛੂਪਾਨੀ, ਫੋਰੈਸਟ ਰਿਸਰਚ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ, ਉੱਤਰਾ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਆਫ ਕੰਟੈਂਪਰੇਰੀ ਆਰਟ, ਤਪੋਵਨ, ਲਕਸ਼ਮਣ ਸਿੱਧ ਪੀਠ, , ਟੇਮਪਲੇ ਟੰਪਲੇ, ਟੇਮਪਲੇਵ  ਮੱਠ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੇਸ਼ਵਰ ਮਹਾਦੇਵ ਮੰਦਿਰ, ਸਾਈਂ ਮੰਦਰ, ਸੈਂਟਰਲ ਬ੍ਰੇਲ ਪ੍ਰੈਸ ਅਤੇ ਵਾਡੀਆ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਜਿਓਲੋਜੀ।

ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਜਾਂ ਪੰਜ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: ਕੁਦਰਤ, ਖੇਡਾਂ, ਅਸਥਾਨ, ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ।  ਨੇੜਲੇ ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਆਪਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ,[11 ਮੰਦਿਰ ਇਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਮਾਪ ਲਈ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਲਈ ਅਸਥਾਨ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ।  ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਸੂਰੀ, ਸਹਸਤ੍ਰਧਾਰਾ, ਚਕਰਾਤਾ ਅਤੇ ਡਾਕਪਾਥਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।  ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਪਕੇਸ਼ਵਰ, ਲਖਮੰਡਲ ਅਤੇ ਸੰਤਾਲਾ ਦੇਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

== ਹਵਾਲਾ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ]]</text>
      <sha1>t310tnc8w9fpdbyvx1j4ogkhk4hoiur</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812020</id>
      <parentid>812019</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:55:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812020</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81999" sha1="06m4sbvmi2z86y99b7ldzb36qwuoh5e" xml:space="preserve">{{Cleanup infobox}}{{More citations needed|date=ਜੂਨ 2025}}{{Infobox settlement
| name                     = ਦੇਹਰਾਦੂਨ 
| other_name               = ਦੇਹਰਾ ਦੂਨ 
| settlement_type          = ਮੈਟਰੋਪੋਲੀਸ
| image_skyline            = {{multiple image
| border                   = infobox
| total_width              = 280
| image_style              =
| perrow                   = 1/2/2/2
| image1 = Dehradun view from maggi point.jpg
| caption1 = [[Doon Valley]]
| image2 = Robbers Cave, Dehradun.jpg
| caption2 = [[Robber's Cave, India|Robber's Caves]]
| image3= Hanuman Idol at Tapkeshwar Temple..jpg
| caption3 = [[Tapkeshwar Temple]]
| image4= Indian Military Academy, Dehradun, Uttrakhand, India.jpg
| caption4 = [[Indian Military Academy]]
| image5= War Memorial of Nepal.jpg
| caption5 = [[Khalanga War Memorial]]
| image6= The Doon School.jpg
| caption6 = [[The Doon School]]
| image7= Dehradun cricket stadium.jpg
| caption7 = [[Dehradun International Cricket Stadium]]
| image8 = Forest research institute 3, Dehra dun.jpg
| caption8 = [[Forest Research Institute (India)|Forest Research Institute]]
}}
| image_caption            = 
| nickname                 = Doon
| coordinates              = {{coord|30.345|N|78.029|E|display=inline,title}}
| subdivision_type         = Country
| subdivision_name         = {{flag|India}}
| subdivision_type1        = [[States and territories of India|State]]
| subdivision_type2        = [[List of districts of India|District]]
| subdivision_name1        = [[Uttarakhand]]
| subdivision_name2        = [[Dehradun District|Dehradun]]
| established_title1       = Founded
| established_date1        = 1817
| established_title2       = Municipality
| established_date2        = 1867
| government_type          = [[Mayor–council government|Mayor–Council]]
| governing_body           = [[Dehradun Municipal Corporation]]
| leader_title1            = [[Mayor]]
| leader_name1             = [[Sunil Uniyal]] ([[Bharatiya Janata Party|BJP]])
| unit_pref                = Metric
| area_footnotes           = &lt;ref name='Dehradoon City'/&gt;&lt;ref name=&quot;area&quot;/&gt;
| area_total_km2           = 196.48
| area_metro_km2           = 300
| elevation_footnotes      = 
| elevation_m              = 640
| population_total         = 803983 (2018)
| population_as_of         = 
| population_rank          = [[List of cities in India by population|79th]]
| population_footnotes     = &lt;ref name='Dehradoon City'/&gt;&lt;ref name=Cities1Lakhandabove&gt;{{cite web | url=http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf | title=Provisional Population Totals, Census of India 2011; Cities having population 1 lakh and above | publisher=Office of the Registrar General &amp; Census Commissioner, India | access-date=26 March 2012 | archive-date=7 May 2012 | archive-url=https://web.archive.org/web/20120507135928/http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf | url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=UA1Lakhandabove&gt;{{cite web | url=http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_3_PR_UA_Citiees_1Lakh_and_Above.pdf | title=Provisional Population Totals, Census of India 2011; Urban Agglomerations/Cities having population 1 lakh and above | publisher=Office of the Registrar General &amp; Census Commissioner, India | access-date=26 March 2012 | archive-date=2 April 2013 | archive-url=https://web.archive.org/web/20130402233834/http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_3_PR_UA_Citiees_1Lakh_and_Above.pdf | url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| population_density_km2   = auto
| population_metro         = 1279083 (2021)
| population_metro_footnotes = &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://uttarakhandtourism.gov.in/destination/dehradun/|title=Dehradun|access-date=19 November 2020|archive-date=2 December 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201202152355/https://uttarakhandtourism.gov.in/destination/dehradun/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| demographics_type1       = Languages
| demographics1_title1     = Official
| demographics1_info1      = [[Hindi]]&lt;ref&gt;{{cite web|title=52nd Report of the Commissioner for Linguistic Minorities in India|url=http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf|website=nclm.nic.in|publisher=[[Ministry of Minority Affairs]]|access-date=16 January 2019|page=47|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170525141614/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf|archive-date=25 May 2017}}&lt;/ref&gt;
| demographics1_title2     = Additional official
| demographics1_info2      = [[Sanskrit language|Sanskrit]]&lt;ref&gt;{{cite news |title=Sanskrit is second official language in Uttarakhand |url=https://www.hindustantimes.com/india/sanskrit-is-second-official-language-in-uttarakhand/story-wxk51l8Re4vNxofrr7FAJK.html |access-date=28 January 2020 |work=Hindustan Times |date=19 January 2010 |language=en |archive-date=27 June 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190627133359/https://www.hindustantimes.com/india/sanskrit-is-second-official-language-in-uttarakhand/story-wxk51l8Re4vNxofrr7FAJK.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Sanskrit second official language of Uttarakhand |url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-otherstates/Sanskrit-second-official-language-of-Uttarakhand/article15965492.ece |access-date=28 January 2020 |work=The Hindu |date=21 January 2010 |language=en-IN |archive-date=3 March 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180303145846/http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-otherstates/Sanskrit-second-official-language-of-Uttarakhand/article15965492.ece |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| demographics1_title3     = Regional
| demographics1_info3      = [[Garhwali language|Garhwali]],&lt;ref name=&quot;Ethno_Gbm&quot;&gt;{{cite web |title=Garhwali |url=https://www.ethnologue.com/language/gbm |website=Ethnologue |access-date=6 June 2022 |language=en}}&lt;/ref&gt; [[Jaunsari language|Jaunsari]]&lt;ref name=&quot;Ethno_Jns&quot;&gt;{{cite web |title=Jaunsari |url=https://www.ethnologue.com/language/jns |website=Ethnologue |access-date=6 June 2022 |language=en}}&lt;/ref&gt;
| timezone1                = [[Indian Standard Time|IST]]
| utc_offset1              = +5:30
| postal_code_type         = [[Postal Index Number|PIN]]
| postal_code              = 248001
| area_code                = +91-135
| area_code_type           = Telephone code
| registration_plate       = UK-07
| blank6_name_sec1         = [[Human Development Index|HDI (2016)]]
| blank6_info_sec1         = {{nowrap|{{increase}}}} 0.816 ({{color|#090|very high}})&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://ssca.org.in/media/4_2016_HDI_t1hcMZm.pdf |title=HDI LIST |website=ssca.org.in |access-date=24 September 2022}}&lt;/ref&gt;
| Demonym(s)               = 
| website                  = {{URL|https://dehradun.nic.in/}}
| footnotes                = 
| leader_title2            = [[Municipal Commissioner (India)|Municipal Commissioner]]
| leader_name2             = Manuj Goyal,&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://nagarnigamdehradun.com/whos.php |title=Nagar Nigam |access-date=30 October 2020 |archive-date=30 October 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201030113517/https://nagarnigamdehradun.com/whos.php |url-status=live }}&lt;/ref&gt; [[Indian Administrative Service|IAS]]
| official_name            = 
| pushpin_map              = India Uttarakhand#India
| pushpin_relief           = yes
}}
'''ਦੇਹਰਾਦੂਨ''' [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੇ ਰਾਜ [[ਉੱਤਰਾਖੰਡ]] ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਤੋਂ 236 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਵਧਦੇ ਅਬਾਦੀ ਦੇ ਭਾਰ ਨੂੰ ਹੌਲ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਉਪ-ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;mydigitalfc1&quot;&gt;{{cite web |last=Bhushan |first=Ranjit |url=http://www.mydigitalfc.com/news/ambala-kanpur-taken-counter-magnet-towns-492 |title=Counter Magnets of NCR |publisher=Mydigitalfc.com |date= |accessdate=1 September 2010 |archive-date=12 ਜੂਨ 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180612162827/http://www.mydigitalfc.com/news/ambala-kanpur-taken-counter-magnet-towns-492 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ [[ਦੂਨ ਘਾਟੀ]] ਵਿੱਚ [[ਹਿਮਾਲਾ]] ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਤਾਕਤਵਰ ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ - ਪੂਰਬ ਵੱਲ [[ਗੰਗਾ ਦਰਿਆ|ਗੰਗਾ]] ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਯਮੁਨਾ ਦਰਿਆ|ਯਮੁਨਾ]]- ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਹਰਾ ਦੂਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਇਹ ਉਪਨਾਮ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਰਦੀਆਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਜੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਸੈਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਖੇਤਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਖੇਤਰ (NCR) ਦੇ &quot;ਕਾਊਂਟਰ ਮੈਗਨੇਟਸ&quot; ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਮਹਾਨਗਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ ਅਤੇ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਿਸਫੋਟ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਰਟ ਸਿਟੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਕਲਪਕ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।  ਇਹ ਕਾਠਮੰਡੂ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦਾ ਤੀਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੂਨ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀ ਤਲਹਟੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਯਮੁਨਾ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀ, ਸੋਂਗ ਨਦੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਹੈ।  ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਆਪਣੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਅਤੇ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਹਲਕੇ ਮਾਹੌਲ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਲਈ ਇੱਕ ਗੇਟਵੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਤੇ ਖੋਜ ਕੇਂਦਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਮਿਲਟਰੀ ਅਕੈਡਮੀ, ਫੋਰੈਸਟ ਰਿਸਰਚ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੋਰੈਸਟ ਅਕੈਡਮੀ, ਦੂਨ ਸਕੂਲ, ਵੇਲਹਮ ਬੁਆਏਜ਼ ਸਕੂਲ, ਵੇਲਹਮ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ, ਬ੍ਰਾਈਟਲੈਂਡ ਸਕੂਲ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਰਤੀ ਮਿਲਟਰੀ ਕਾਲਜ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਆਯੁਰਵੇਦ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ਵਾਡੀਆ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਜਿਓਲੋਜੀ ਅਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਰਿਮੋਟ ਸੈਂਸਿੰਗ।  ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਰਵੇਅਰ-ਜਨਰਲ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਹੈ।  ਦੈਨਿਕ ਜਾਗਰਣ ਅਤੇ ਕੇਪੀਐਮਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਸਿਹਤ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ, ਆਰਥਿਕਤਾ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੰਯੁਕਤ ਸਰਵੇਖਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਆਪਣੇ ਬਾਸਮਤੀ ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਬੇਕਰੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਦ੍ਰੋਣ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਜਨਵਰੀ 1804 ਵਿੱਚ ਗੋਰਖਾ ਰਾਜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।  ਇਸ ਦੇ ਰਣਨੀਤਕ ਮੁੱਲ ਲਈ, ਇਸਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੇਵਾ ਅਕੈਡਮੀ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਭਾਰਤੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲਾਂ ਨੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਗੜ੍ਹੀ ਛਾਉਣੀ ਅਤੇ ਨੇਵਲ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ ਹੈ।  ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਪੁਲਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਏਜੰਸੀ ਹੈ।

ਇਹ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਸੂਰੀ, ਧਨੌਲੀ, ਚਕਰਾਤਾ, ਨਿਊ ਟੇਹਰੀ, ਉੱਤਰਕਾਸ਼ੀ, ਹਰਸਿਲ, ਚੋਪਟਾ-ਤੁੰਗਨਾਥ, ਔਲੀ, ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਰਮੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹਾਈਕਿੰਗ ਸਥਾਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਘਾਟੀ, ਡੋਆਏਲ ਡੀ ਵਿਖੇ ਬੁਆਏਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ।  ਕੈਂਪਿੰਗ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਪੈਨੋਰਾਮਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਲਈ ਕੇਦਾਰਕਾਂਠਾ, ਹਰ ਕੀ ਦੂਨ ਅਤੇ ਹੇਮਕੁੰਟ ਸਾਹਿਬ। ਹਰਿਦੁਆਰ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ, ਛੋਟਾ ਚਾਰ ਧਾਮ ਦੇ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਤੀਰਥ ਸਰਕਟ ਦੇ ਨਾਲ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ। ਯਮੁਨੋਤਰੀ, ਗੰਗੋਤਰੀ, ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਅਤੇ ਬਦਰੀਨਾਥ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਨਿਰੁਕਤੀ ==
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ &quot;ਦੇਹਰਾ&quot; + &quot;ਦੁਨ&quot; ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ।  &quot;ਦੇਹਰਾ&quot; ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਹਿੰਦੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਵਿਊਟੌਲੋਜੀ ਹੈ: &quot;ਦੇਵ&quot; + &quot;ਘਰ&quot;, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਤੋਂ &quot;ਦੇਵਹਰਾ&quot;।  ਜਾਂ ਦ੍ਰੋਣਿ) ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ &quot;ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਏ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਟ੍ਰੈਕਟ; ਇੱਕ ਘਾਟੀ&quot;

ਕਸਬੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਉਦੋਂ ਹੋਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸੱਤਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਏ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਜਾਂ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਕੋਲ ਇੱਕ ਦੂਤ ਵਜੋਂ ਭੇਜਿਆ ਸੀ।  ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ (ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ) ਦੀ ਇਕ ਆਇਤ 'ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ, &quot;ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੀ ਕਬਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਘੁਮਿਆਰ ਦੀ ਗੰਢ ਵਿਚ ਗੁੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ&quot;, ਇਸ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ।  ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਪਾਠ ਦੀ ਗਲਤ ਨਕਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, &quot;ਮੁਸਲਮਾਨ&quot; ਨੂੰ &quot;ਬੇਮਨ&quot; (ਵਿਸ਼ਵਾਸਹੀਣ, ਬੁਰਾਈ) ਨਾਲ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਨਾਮ ਆਪਣੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਰੱਖਿਆ।  ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਖੇਤਰ (ਉਤਰਾਖੰਡ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਗੀਰ (ਜ਼ਮੀਨ ਗਰਾਂਟ) ਦੇ ਕੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ।  ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ।  ਰਾਮਰਾਇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੈਰੋਕਾਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਮਰਾਈਅਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਰਾਮ ਰਾਇ ਦੇ ਨਾਲ ਵਸ ਗਏ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਕਸਬੇ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਨਾਮ ਦੇਹਰਾ ਸੀ।  ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇਹਰਾ ਸ਼ਬਦ ਦੁਨ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਪੈ ਗਿਆ।

ਸਕੰਦ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ, ਦੁਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਨਿਵਾਸ, ਕੇਦਾਰਖੰਡ ਨਾਮਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।  ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਹਾਭਾਰਤ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਕੌਰਵਾਂ ਅਤੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਗੁਰੂ ਦਰੋਣਾਚਾਰੀਆ ਇੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ &quot;ਦ੍ਰੋਣਾਨਗਰੀ&quot; (ਦ੍ਰੋਣ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ) ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ।

== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ (ਉਪਨਾਮ &quot;ਦੂਨ ਵੈਲੀ&quot;) ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਰਾਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।  ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਵਣ ਅਤੇ ਰਾਮ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਾਮ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਲਕਸ਼ਮਣ ਨੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।  ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦ੍ਰੋਣਾਚਾਰੀਆ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ 'ਦ੍ਰੋਣਾਨਗਰੀ' ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੌਰਵਾਂ ਅਤੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਹੀ ਗੁਰੂ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਰਗੇ ਸਬੂਤ ਮਿਲੇ ਹਨ ਜੋ ਰਾਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।  ਇਹ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਖੰਡਰ ਲਗਭਗ 2000 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।  ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਥਾਨ, ਸਥਾਨਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਤੇ ਰਾਮਾਇਣ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।  ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ, ਪਾਂਡਵਾਂ ਦਾ ਇਸ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸੁਬਾਹੂ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਹਸਤਨਾਪੁਰਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਸਹਾਇਕ ਵਜੋਂ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ।  ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਸੰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, ਭੂਤਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਸੰਤਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ।  ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਜਗ੍ਹਾ 'ਚਕਰਤਾ' ਦੀ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ।

ਸੱਤਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਸੁਧਾਨਗਰਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਹੁਏਨ ਸਾਂਗ ਦੁਆਰਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।  ਸੁਧਾਨਾਗਰਾ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਲਸੀ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।  ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਫ਼ਰਮਾਨ ਕਲਸੀ ਵਿੱਚ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਹਨ ਜੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।  ਹਰੀਪੁਰ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ, ਰਾਜਾ ਰਸਾਲਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਖੰਡਰ ਲੱਭੇ ਗਏ ਸਨ ਜੋ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।  ਇਹ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ .. ਫਤਿਹ ਸ਼ਾਹ ਇੱਕ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਰਾਜੇ ਨੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪਿੰਡ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦਾ ਨਾਮ ਵਰਤਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ (ਵੈਬ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਨਕਸ਼ਾ,  1808) ਜਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ (ਜੇਰਾਰਡ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਨਕਸ਼ਾ, 1818)।  ਜੈਰਾਰਡ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਨਾਮ &quot;ਦੇਹਰਾ ਜਾਂ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ&quot; ਹੈ।  ਇਸ ਮੂਲ ਸਿੱਖ ਮੰਦਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਪਿੰਡ ਸਨ ਜੋ ਹੁਣ ਆਧੁਨਿਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹਨ।

ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ 1858 ਵਿਚ। ਮੌਜੂਦਾ ਇਮਾਰਤ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ 1707 ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦਾ ਨਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਾਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੱਤਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਏ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ 1676 ਵਿੱਚ &quot;ਦੁਨ&quot; (ਵਾਦੀ) ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ &quot;ਡੇਰਾ&quot; (ਡੇਰਾ) ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ 'ਡੇਰਾ ਦੁਨ' ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ  'ਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਬਣ ਗਿਆ।

ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਈ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀਆਂ ਚਮਤਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ।  ਉਸਨੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਫਤਿਹ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਹਰ ਸੰਭਵ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ।  ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ, ਧਮਾਵਾਲਾ ਵਿਚ ਇਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ (ਮੰਦਰ) ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।  ਮੌਜੂਦਾ ਇਮਾਰਤ, ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਉਸਾਰੀ 1707 ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ, ਸੰਤਾਂ, ਰਿਸ਼ੀ-ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਨ।  ਫੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ, ਦਰਖਤਾਂ, ਨੁਕੀਲੇ ਨੱਕਾਂ ਵਾਲੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਚਿਹਰੇ ਅਤੇ ਮੇਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਨ ਜੋ ਕਾਂਗੜਾ-ਗੁਲੇਰ ਕਲਾ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਕਲਾ ਦੀ ਰੰਗ ਸਕੀਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ।  ਉੱਚੇ ਮੀਨਾਰ ਅਤੇ ਗੋਲ ਚੋਟੀਆਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਹਨ।  230 ਗੁਣਾ 80 ਫੁੱਟ (70 ਮੀਟਰ × 24 ਮੀਟਰ) ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤਾਲਾਬ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਸੁੱਕ ਗਿਆ ਸੀ।  ਲੋਕ ਕੂੜਾ ਸੁੱਟ ਰਹੇ ਸਨ;  ਇਸ ਦਾ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

== ਅਫਗਾਨ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ==

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦਾ ਅਫਗਾਨ ਕਨੈਕਸ਼ਨ ਪਹਿਲੀ ਐਂਗਲੋ-ਅਫਗਾਨ ਜੰਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਫਗਾਨ ਅਮੀਰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਜਲਾਵਤਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।  ਉਹ ਮਸੂਰੀ ਵਿੱਚ 6 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਿਹਾ।  ਮਸੂਰੀ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਅਧੀਨ ਪੈਂਦੇ ਬਲਾਹਿਸਰ ਵਾਰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਮਹਿਲ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।  ਮਸ਼ਹੂਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨੀ ਬਾਸਮਤੀ ਨੂੰ ਉਹ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਨਾਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਘਾਟੀ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁਆਦੀ ਚੀਜ਼ ਵਜੋਂ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਚਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਅਫਗਾਨ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਦੇ ਪੋਤੇ, ਮੁਹੰਮਦ ਯਾਕੂਬ ਖਾਨ ਨੂੰ 1879 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਜਲਾਵਤਨ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਵਾਂਗ, ਉਸਨੇ ਦੂਨ ਘਾਟੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਿਵਾਸ ਵਜੋਂ ਚੁਣਿਆ।  ਯਾਕੂਬ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਸਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਅਫਗਾਨ ਬਣਿਆ।  ਮੌਜੂਦਾ ਮੰਗਲਾ ਦੇਵੀ ਇੰਟਰ ਕਾਲਜ ਕਦੇ ਕਾਬੁਲ ਪੈਲੇਸ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਯਾਕੂਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਲ ਬਿਤਾਏ ਸਨ।  ਰਾਜੇ ਦੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸੇਵਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

== ਭੂਗੋਲ ==

ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਗੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ।  ਇਹ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਆਖ਼ਰੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਨਾਦਿਰ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਸੀ।  ਦੋ ਅਜੀਬ ਮਹਿਲ - ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਕਾਬੁਲ ਪੈਲੇਸ ਅਤੇ ਮਸੂਰੀ ਵਿੱਚ ਬਾਲਾ ਹਿਸਾਰ ਪੈਲੇਸ - ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਇਸ ਸਬੰਧ ਦੇ ਗਵਾਹ ਹਨ।  ਇਹ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਲਾਵਤਨੀ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਮਹਿਲ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਵਾਲੇ ਮਹਿਲ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਤੀ ਹਨ।  ਬਾਲਾ ਹਿਸਾਰ ਪੈਲੇਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਮਸੂਰੀ ਦੇ ਵਿਨਬਰਗ ਐਲਨ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਦੋ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ: ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਜੌਂਸਰ-ਬਾਵਰ।  ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉੱਤਰਕਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਟਿਹਰੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਪੌੜੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਅਤੇ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਨਾਲ, ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਿਮਲਾ ਅਤੇ ਸਿਰਮੌਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ, ਯਮੁਨਾਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।  ਟਨ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀਆਂ।  ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਹਰਿਦੁਆਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈ।  ਇਹ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ 30°01' N ਅਤੇ 31°2'N ਅਤੇ ਲੰਬਕਾਰ 77°34' E ਅਤੇ 78°18'E ਵਿਚਕਾਰ ਹੈ।[42]  ਇਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਛੇ ਤਹਿਸੀਲਾਂ - ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਚਕਰਤਾ, ਵਿਕਾਸਨਗਰ, ਕਲਸੀ, ਤਿਉਨੀ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ - ਛੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਬਲਾਕ - ਵਿਸ, ਚਕਰਟਾ, ਕਲਸੀ, ਵਿਕਾਸਨਗਰ, ਸਾਹਸਪੁਰ, ਰਾਜਪੁਰ ਅਤੇ ਡੋਈਵਾਲਾ - 17 ਕਸਬੇ ਅਤੇ 764 ਪਿੰਡ ਹਨ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 746 ਪਿੰਡ ਆਬਾਦ ਹਨ;  18 ਅਬਾਦ ਹਨ।

ਦੂਨ-ਅਧਾਰਤ ਵਿਰਾਸਤੀ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਘਨਸ਼ਿਆਮ ਨੇ ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ, &quot;ਕਰਨਪੁਰ ਦਾ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨ 1879 ਵਿੱਚ ਯਾਕੂਬ ਦਾ ਸ਼ਾਹੀ ਗਾਰਡ ਰੂਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸਰਵੇਖਣ ਚੌਕ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਇਲੈਕਟ੍ਰੀਕਲ ਦਫ਼ਤਰ ਸ਼ਾਹੀ ਸੇਵਕਾਂ ਦਾ ਕੁਆਰਟਰ ਸੀ।

ਅੱਜ ਸਾਬਕਾ ਰਾਇਲਟੀ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ, ਯਾਕੂਬ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੋਤੇ ਸਰਦਾਰ ਅਜ਼ੀਮ ਖਾਨ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਏ ਹਨ। ਦੂਨ ਕਨੈਕਸ਼ਨ ਉਦੋਂ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜ਼ਾਹਿਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇਲਾਜ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਦੂਨ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਪਰ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ ਦੂਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ।  ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਸ਼ਰਫ ਗਨੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਦਾਦੀ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਹੋਈ ਸੀ।  &quot;ਮੈਂ ਟੈਗੋਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਨੂੰ ਟੈਗੋਰ 'ਤੇ ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਨੇ ਪਾਲਿਆ ਸੀ ਜੋ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ...,&quot; ਡਾ ਗਨੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਬਦੀਲੀ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ ਦਾ ਦੂਜਾ &quot;ਘਰੇਲੂ&quot; ਮੈਦਾਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਚੁਣਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਅਫਗਾਨ ਕ੍ਰਿਕਟ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਲ &quot;ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਬੰਧ&quot; ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।

== ਵਿਰਾਸਤੀ ਨਹਿਰੀ ਨੈੱਟਵਰਕ ==
ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨਹਿਰੀ ਨੈਟਵਰਕ ਸੀ, ਜੋ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਸਿੰਜਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਠੰਡਾ ਮਾਈਕ੍ਰੋਕਲੀਮੇਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਸੀ।  ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਨਹਿਰ, ਰਾਜਪੁਰ ਨਹਿਰ, 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ 2000 ਵਿੱਚ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਨੂੰ ਚੌੜਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਿਰਾਸਤੀ ਨਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਢੱਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਾਂ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।  ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ, ਸੁਹਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ, ਮਾਈਕ੍ਰੋਕਲੀਮੇਟ ਅਤੇ ਬਿਲਟ ਵਾਤਾਵਰਨ ਲਈ ਇਸਦੇ ਲਾਭ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਨੈਟਵਰਕ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਹੈ।

== ਜਲਵਾਯੂ ==
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦਾ ਜਲਵਾਯੂ ਨਮੀ ਵਾਲਾ ਸਬਟ੍ਰੋਪਿਕਲ (Cwa) ਹੈ।  ਇਹ ਖੇਤਰ ਦੀ ਉਚਾਈ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਗਰਮ ਖੰਡੀ ਤੋਂ ਗੰਭੀਰ ਠੰਡ ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਬਦਲਦਾ ਹੈ।  ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੂਨ ਵੈਲੀ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਉਚਾਈ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਹਨ। [46]  ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਸੁਹਾਵਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  ਪਰ ਦੂਨ ਵਿੱਚ, ਗਰਮੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤੀਬਰ ਅਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ 44 °C (111 °F) ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਹਵਾਵਾਂ (ਲੂ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ) ਚੱਲਦੀਆਂ ਹਨ।  ਸਰਦੀਆਂ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਫ੍ਰੀਜ਼ਿੰਗ ਪੁਆਇੰਟ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ 1 ਅਤੇ 20 °C (34 ਅਤੇ 68 °F) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਗੰਭੀਰ ਠੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਠੰਢ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ,[47] ਇਹ ਆਮ ਨਹੀਂ ਹੈ।  ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਔਸਤ ਸਾਲਾਨਾ 2,073.3 ਮਿਲੀਮੀਟਰ (81.63 ਇੰਚ) ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।  ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਲਾਨਾ ਬਰਸਾਤ ਜੂਨ ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ, ਜੁਲਾਈ ਅਤੇ ਅਗਸਤ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।  ਮਾਨਸੂਨ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੌਰਾਨ, ਅਕਸਰ ਭਾਰੀ ਅਤੇ ਲੰਮੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।  ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ, ਢੁਕਵੇਂ ਨਿਕਾਸ ਅਤੇ ਭਰਪੂਰ ਬਾਰਿਸ਼ ਤੋਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਲਾਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

== ਜਨਸੰਖਿਆ ==
2011 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਨੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ 578,420 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ;[4] ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 303,411 ਅਤੇ 275,009 ਹਨ।  ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ 906 ਪ੍ਰਤੀ 1000 ਪੁਰਸ਼ ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਬਾਦੀ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸੀ ਹਨ।  ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ 907 ਪ੍ਰਤੀ 1000 ਪੁਰਸ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਲ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ 873 ਲੜਕੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ 1000 ਲੜਕਿਆਂ ਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਔਸਤ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ।  2011 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਛੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 80,180 ਸੀ। ਇੱਥੇ 50,600 ਲੜਕੇ ਅਤੇ 28,580 ਲੜਕੀਆਂ ਹਨ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਝੁੱਗੀ-ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ 32,861 ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 158,542 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।  ਇਹ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਲਗਭਗ 27.58% ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਵਾਧਾ 574,840 ਹੈ।

ਹਿੰਦੀ, ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।  ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਰੱਖਿਆ ਵਿੰਗ ਅਤੇ ਵ੍ਹਾਈਟ-ਕਾਲਰ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ।  ਮੂਲ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗੜ੍ਹਵਾਲੀ, ਜੌਨਸਾਰੀ ਅਤੇ ਕੁਮਾਓਨੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[10][11]  ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਪੰਜਾਬੀ, ਨੇਪਾਲੀ, ਬੰਗਾਲੀ ਅਤੇ ਤਿੱਬਤੀ-ਬਰਮਨ ਹਨ।[51][52]  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਆਬਾਦੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਹੈ;  ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਹੈ। 2011 ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਸਥਾਈ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ 82.53% ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਵਾਲਾ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਧਰਮ ਹੈ।  ਇਸਲਾਮ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਧਰਮ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਲਗਭਗ 11.75% ਅਨੁਸਰਣ ਕਰਦੇ ਹਨ।  ਸਿੱਖ ਧਰਮ 3.5%, ਈਸਾਈ ਧਰਮ 1.06%, ਜੈਨ ਧਰਮ 0.63%, ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ 0.29% ਹੈ।  ਲਗਭਗ 0.01% ਨੇ 'ਹੋਰ ਧਰਮ' ਕਿਹਾ, ਲਗਭਗ 0.24% ਨੇ 'ਕੋਈ ਖਾਸ ਧਰਮ ਨਹੀਂ' ਕਿਹਾ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 89.32% ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ।  ਮਰਦ ਸਾਖਰਤਾ 92.65% ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ 85.66% ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਾਖਰਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 463,791 ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 251,832 ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ 211,959 ਔਰਤਾਂ ਹਨ।

== ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ==

ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਹੂਲਤਾਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਗਵਰਨਿੰਗ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ, ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ (ਉਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦਾ ਘਰ), ਅਤੇ ਰਾਜ ਭਵਨ (ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦਾ ਨਿਵਾਸ)।  ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਰੇ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉੱਚ ਸੀਨੀਆਰਤਾ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸੇਵਾ (IAS) ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਨ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਅਤੇ ਕਲੈਕਟਰ ਨੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ਵੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ।  ਡੀਐਮ ਦੀ ਮਦਦ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਵਿਕਾਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ;  ਵਿੱਤ/ਮਾਲ, ਸ਼ਹਿਰ, ਪੇਂਡੂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ, ਭੂਮੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਸਪਲਾਈ ਲਈ ਪੰਜ ਵਧੀਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ।  ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਦੋ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਟਹਿਰੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੀ ਭਾਜਪਾ ਤੋਂ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਮਾਲਾ ਰਾਜ ਲਕਸ਼ਮੀ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ, ਅਤੇ 2019 ਵਿੱਚ ਚੁਣੇ ਗਏ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਤੀਰਥ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਦੁਆਰਾ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।  ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ 2008 ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਅਨੁਸਾਰ ਚਾਰ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਿਆਂ ਤੋਂ ਚੁਣੇ ਗਏ ਚਾਰ ਵਿਧਾਇਕਾਂ 

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉੱਚ ਸੀਨੀਆਰਤਾ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸੇਵਾ (IAS) ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਨ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਅਤੇ ਕਲੈਕਟਰ ਨੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ਵੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ।  ਡੀਐਮ ਦੀ ਮਦਦ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਵਿਕਾਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ;  ਵਿੱਤ/ਮਾਲ, ਸ਼ਹਿਰ, ਪੇਂਡੂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ, ਭੂਮੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਸਪਲਾਈ ਲਈ ਪੰਜ ਵਧੀਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ।  ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਦੋ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਟਹਿਰੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੀ ਭਾਜਪਾ ਤੋਂ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਮਾਲਾ ਰਾਜ ਲਕਸ਼ਮੀ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ, ਅਤੇ 2019 ਵਿੱਚ ਚੁਣੇ ਗਏ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਤੀਰਥ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਦੁਆਰਾ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 2008 ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਅਨੁਸਾਰ, ਚਾਰ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਿਆਂ ਤੋਂ ਚੁਣੇ ਗਏ ਚਾਰ ਵਿਧਾਇਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ

== ਸਿਵਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ==

ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰ ਹੈ।  ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 1998 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਦਸੰਬਰ 2003 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕੌਂਸਲ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਉੱਤਰਾਖੰਡ (ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਐਕਟ, 1959) (ਸੋਧ) ਐਕਟ ਦੇ ਤਹਿਤ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ।  , 2017 [57]

2018 ਤੱਕ, ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ 196.48 km2 (75.86 sq mi) ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 803,983 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈl 2017 ਵਿੱਚ, DMC ਸੀਮਾਵਾਂ ਵਿੱਚ 72 ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਵਾਰਡਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 60 ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ 100 ਹੋ ਗਈ। 2020 ਤੱਕ, ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ 100 ਵਾਰਡ ਹਨ ਅਤੇ ਚੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਮੁਖੀ ਮੇਅਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਡਿਪਟੀ ਮੇਅਰ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਰਡਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 99 ਹੋਰ ਕਾਰਪੋਰੇਟਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।  ਮੇਅਰ ਦੀ ਚੋਣ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁਨੀਲ ਉਨਿਆਲ ਗਾਮਾ ਹਨ, ਜੋ ਨਵੰਬਰ 2018 ਵਿੱਚ ਚੁਣੇ ਗਏ ਹਨ।

ਮਿਊਂਸੀਪਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (ਨਗਰ ਨਿਗਮ) ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  2020 ਤੱਕ, ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਵਿਨੈ ਸ਼ੰਕਰ ਪਾਂਡੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਡਿਪਟੀ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸੋਨੀਆ ਪੰਤ ਹਨ।  ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਕੋਲ ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਵਿਭਾਗ ਹਨ: ਪਬਲਿਕ ਵਰਕਸ, ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਟੈਕਸ, ਸਿਹਤ, ਸਟਰੀਟ ਲਾਈਟਾਂ, ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਕਾਈ, ਸੂਚਨਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਸੈਨੀਟੇਸ਼ਨ।  ASICS ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ 2017 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਆਪਣੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਾਲੀਆ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗ੍ਰਾਂਟਾਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਟੈਕਸ ਅਤੇ ਪਾਰਕਿੰਗ ਫੀਸਾਂ ਤੋਂ ਮਾਲੀਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਨਾਗਰਿਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਸੂਰੀ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿਕਾਸ ਅਥਾਰਟੀ (MDDA), ਸਪੈਸ਼ਲ ਏਰੀਆ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਅਥਾਰਟੀ (SADA), ਜਲ ਸੰਸਥਾਨ, ਅਤੇ ਜਲ ਨਿਗਮ ਵਰਗੇ ਪੈਰਾਸਟੈਟਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।  ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਅਰਬਨ ਐਗਲੋਮੇਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 2011 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਅਨੁਸਾਰ 714,223 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

== ਪੁਲਿਸ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ==
ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਾਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਆਫ਼ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜ਼ਿਲੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਡਿਪਟੀ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਆਫ਼ ਪੁਲਿਸ (ਡੀਆਈਜੀ) ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।  ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨੋਡਲ ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਸੁਪਰਡੈਂਟ (SP ਸਿਟੀ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਸੁਪਰਡੈਂਟ (SSP) ਨੂੰ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕੋਲ ਡੀਆਈਜੀ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਵੀ ਹੈ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਮੁੱਖ ਜਾਂਚ ਬਿਊਰੋ (ਸੀਬੀਆਈ) ਦੇ ਲਖਨਊ ਜ਼ੋਨ ਅਧੀਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ (ਏਸੀਬੀ) ਦਾ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ 13 ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਹੈ।

== ਨਾਗਰਿਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ==

=== ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ===
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਪਲਾਈ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਰੋਤਾਂ- ਸਤਹੀ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਪੀਣਯੋਗ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੌਲੂ ਖੇਤ ਸਪਰਿੰਗ, ਮੌਸੀਫਾਲ, ਬਿੰਦਲ ਨਦੀ, ਬੀਜਾਪੁਰ ਨਹਿਰ ਅਤੇ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਟਿਊਬਵੈੱਲਾਂ ਤੋਂ ਸਨ। ਇਹ ਲੋੜੀਂਦੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੀਚਾਰਜ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਟੇਬਲਾਂ ਦੇ ਘਟਣ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਜਲ ਸਪਲਾਈ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਜਲ ਸੰਸਥਾਨ (UJS), ਇੱਕ ਰਾਜ ਏਜੰਸੀ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

=== ਠੋਸ ਕੂੜਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ, ਸੀਵਰੇਜ ===
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦਾ ਸੀਵਰੇਜ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਜਲ ਸੰਸਥਾਨ (UJS) ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਫੰਡ ਕੀਤੇ ਸਮਾਰਟ ਸਿਟੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ।  2015 ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਸਿਰਫ 25% ਮੌਜੂਦਾ ਸੀਵਰੇਜ ਸਿਸਟਮ ਦੁਆਰਾ ਕਵਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।  ਸਮਾਰਟ ਸਿਟੀਜ਼ ਐਨੈਕਸੀ 2 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੀਵਰੇਜ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ 30% ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ 10% ਹੈ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 350 ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ (350,000 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ; 390 ਛੋਟਾ ਟਨ) ਕੂੜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੈਂਡਫਿਲ ਜਾਂ ਡੰਪਿੰਗ ਸਾਈਟ 2017 ਵਿੱਚ ਸਹਸਤ੍ਰਧਾਰਾ ਸੜਕ 'ਤੇ ਡੰਪਿੰਗ ਗਰਾਊਂਡ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਸ਼ੀਸ਼ੰਬਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।  ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 600 MP ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ।   ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ 100 ਵਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ 69 ਹੀ ਇਸ ਪਲਾਂਟ ਦੁਆਰਾ ਕਵਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ 3% ਵਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ 100% ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਸਰੋਤ 'ਤੇ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਰੋਤ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਕਰਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਠੋਸ ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਪਾਇਲਟ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨੱਥੂਵਾਲਾ ਵਾਰਡ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਫੀਡਬੈਕ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨਾਮਕ ਇੱਕ NGO ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਇਸਨੂੰ ਜ਼ੀਰੋ ਵੇਸਟ ਜ਼ੋਨ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਨੂੰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਪਾਵਰ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਲਿਮਿਟੇਡ (UPCL) ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਫਾਇਰ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਫਾਇਰ ਅਤੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਲਕੀ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤ ਸੰਚਾਰ ਨਿਗਮ ਲਿਮਿਟੇਡ, ਜਾਂ BSNL, ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਨਿੱਜੀ ਉੱਦਮ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੋਡਾਫੋਨ, ਭਾਰਤੀ ਏਅਰਟੈੱਲ, ਰਿਲਾਇੰਸ, ਆਈਡੀਆ ਸੈਲੂਲਰ, ਅਤੇ ਟਾਟਾ ਟੈਲੀਸਰਵਿਸਿਜ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਟੈਲੀਫੋਨ ਅਤੇ ਸੈਲ ਫ਼ੋਨ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਾਤਾ ਹਨ।

== ਜਨਤਕ ਸਿਹਤ ==

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਹਸਪਤਾਲ, ਰਸਮੀ ਅਤੇ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਾਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿੰਗਲ ਕਲੀਨਿਕ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੈਕੰਡਰੀ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦੀ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।  ਨੈਸ਼ਨਲ ਹੈਲਥ ਮਿਸ਼ਨ ਤਹਿਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਕਲ ਮੈਨਪਾਵਰ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਹਸਪਤਾਲ ਅਤੇ ਮੈਡੀਕਲ ਕੇਂਦਰ ਓਪਰੇਟਿੰਗ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਸਾਜ਼ੋ-ਸਾਮਾਨ ਅਤੇ ਲੇਬਰ ਰੂਮਾਂ ਦੀ ਨਾਕਾਫ਼ੀ ਸੰਖਿਆ ਕਾਰਨ ਦੁਖੀ ਹਨ।[91]  ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੂਨ ਹਸਪਤਾਲ, ਮੈਕਸ ਸੁਪਰ ਸਪੈਸ਼ਲਿਟੀ ਹਸਪਤਾਲ, ਸ਼੍ਰੀ ਮਹੰਤ ਇੰਦਰੇਸ਼ ਹਸਪਤਾਲ, ਹਿਮਾਲਿਆ ਹਸਪਤਾਲ, ਉੱਤਰਾਂਚਲ ਆਯੁਰਵੈਦਿਕ ਹਸਪਤਾਲ, ਸੰਯੁਕਤ ਮੈਡੀਕਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ (ਸੀਐਮਆਈ) ਹਸਪਤਾਲ, ਲੂਥਰਾ ਹਸਪਤਾਲ, ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਪ੍ਰੇਮਨਗਰ (ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

== ਸਿੱਖਿਆ ==

=== ਸਕੂਲ ===

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ, ਗੈਰ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।  ਇਹ ਸਕੂਲ CBSE, ਭਾਰਤੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ (ICSE) ਜਾਂ CISCE ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ;  ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਜੋ ਸਿੱਧੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਸਕੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਬੋਰਡ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸਿਲੇਬਸ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।  ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜਾਂ ਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਸਕੂਲ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਰਾਜ ਦੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਹਦਾਇਤਾਂ, ਪਾਠ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਕੋਰਸਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ।  ਬੋਰਡ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 2001 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਰਾਮਨਗਰ ਵਿੱਚ ਹੈ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨੂੰ &quot;ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[92]  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਿੱਜੀ ਵਿਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਏਸ਼ੀਅਨ ਸਕੂਲ, ਕੈਂਬਰੀਅਨ ਹਾਲ, ਕਰਨਲ ਬ੍ਰਾਊਨ ਕੈਂਬਰਿਜ ਸਕੂਲ, ਕਾਨਵੈਂਟ ਆਫ਼ ਜੀਸਸ ਐਂਡ ਮੈਰੀ, ਦੂਨ ਸਕੂਲ, ਈਕੋਲੇ ਗਲੋਬਲ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ, ਮਾਰਸ਼ਲ ਸਕੂਲ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਰਤੀ ਮਿਲਟਰੀ ਕਾਲਜ, ਸੇਲਾਕੁਈ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸਕੂਲ, ਸੇਂਟ ਜੋਸਫ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।  ਅਕੈਡਮੀ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਸੇਂਟ ਥਾਮਸ ਕਾਲਜ, ਵੇਲਹਮ ਬੁਆਏਜ਼ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਵੇਲਹਮ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ, ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਮੀ ਪਬਲਿਕ ਸਕੂਲ।  ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਿੱਗਜਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲਿਆ ਹੈ।  ਇਹਨਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹੋਰ ਸਟੇਟ ਬੋਰਡ ਸਕੂਲ ਵੀ ਹਨ।[93]  ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ 12 ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਦਿਆਲਿਆ ਵੀ ਹਨ।

==== ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਖੋਜ ====

ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਉੱਚ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਹੂਲਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਡਾਇਰੈਕਟੋਰੇਟ, ICSE, ਜਾਂ CBSE ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।  ਕਾਲਜ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਜਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਥਿਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਾਂ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ।  ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਦੂਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਫੋਰੈਸਟ ਰਿਸਰਚ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ (ਡੀਆਈਟੀ), ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਰਿਮੋਟ ਸੈਂਸਿੰਗ, ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ, ਹਿਮਗਿਰੀ ਜ਼ੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਵਾਈਲਡ ਲਾਈਫ਼ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ, ਇੰਸਟਰੂਮੈਂਟਸ ਰਿਸਰਚ ਐਂਡ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਸੰਸਥਾਨ  ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ.  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਹਨ ਹੇਮਵਤੀ ਨੰਦਨ ਬਹੁਗੁਣਾ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਮੈਡੀਕਲ ਸਿੱਖਿਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਸਰਦਾਰ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਉਤਰਾਂਚਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਦੂਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਇੰਡੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਚਾਰਟਰਡ ਵਿੱਤੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਸੰਸਥਾਨ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਅਧਿਐਨ, ਹਿਮਾਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਹਿਮਾਲਾ ਸਵਾਮੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ।  ਅਤੇ ਉਤਰਾਖੰਡ ਤਕਨੀਕੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ।

ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਟੈਕਨੀਕਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਅੱਠ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸੰਸਥਾਨ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 132 ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਾਲਜ ਹਨ

ਜੰਗਲਾਤ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾਨ ਦਾ ਕੈਂਪਸ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਲ 1906 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜੰਗਲਾਤ ਅਕੈਡਮੀ (IGNFA) ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਸਟਾਫ ਕਾਲਜ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਜੰਗਲਾਤ ਸੇਵਾ (IFS) ਲਈ ਚੁਣੇ ਗਏ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।  ਵਾਈਲਡਲਾਈਫ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (WII) ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜੰਗਲਾਤ ਅਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਮੰਤਰਾਲੇ ਅਧੀਨ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜੋ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਖੋਜ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਹਨ।  ਸਰਕਾਰੀ ਦੂਨ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਹੈ।  ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੇਮਵਤੀ ਨੰਦਨ ਬਹੁਗੁਣਾ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਮੈਡੀਕਲ ਸਿੱਖਿਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਮੈਡੀਕਲ ਐਂਡ ਹੈਲਥ ਸਾਇੰਸਜ਼ ਅਤੇ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਮੈਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸਜ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।  ਇਹ ਤਿੰਨ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।  ਨੈਸ਼ਨਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਫਾਰ ਏਮਪਾਵਰਮੈਂਟ ਆਫ ਪੀਪਲ ਵਿਦ ਵਿਜ਼ੂਅਲ ਡਿਸਏਬਿਲਿਟੀਜ਼ (NIEPVD) ਨੇਤਰਹੀਣ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ।  ਇਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਰੇਲ ਲਿਪੀ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰੈਸ ਹੈ[98] ਜੋ ਨੇਤਰਹੀਣ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਲਤਿਕਾ ਰਾਏ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ[99] ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਅਪਾਹਜ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ, ਰੁਜ਼ਗਾਰ, ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹੁੰਚ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।  ਏਐਸਕੇ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ, ਇੱਕ ਵਿਦਿਅਕ ਚੈਰਿਟੀ, ਵੀ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। 

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ, ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ, ਵਿਗਿਆਨੀ ਮੰਜੂ ਬਾਂਸਲ ਅਤੇ ਚੰਦਰਮੁਖੀ ਬਾਸੂ, ਲੇਖਕ ਵਿਲੀਅਮ ਮੈਕਕੇ ਏਟਕੇਨ, ਕਵੀ ਕੰਵਲ ਜ਼ਿਆਈ, ਜਰਮਨ-ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬੋਟੈਨਿਸਟ ਡਾਇਟ੍ਰਿਕ ਬ੍ਰਾਂਡਿਸ, ਸਰਾਏਮਆਰਡੀਏਸੀਆਈਸੀ, ਫੁਟਬਾਲਰ ਡਾਇਰਿਸ਼ ਬ੍ਰਾਂਡਿਸ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।  

====== ਆਰਥਿਕਤਾ ======
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਇਸ ਦੇ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨ ਹਨ।  ਨੇੜਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ, ਪਹਾੜੀ ਚੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਮਦਨ $2,993 (ਪ੍ਰਤੀ 2020 ਅੰਕੜੇ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ।  ਪਿਛਲੇ 20 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਨੇ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇਖਿਆ ਹੈ।[ਹਵਾਲੇ ਦੀ ਲੋੜ] ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨੇ ਇੱਕ ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਪਾਰਕਾਂ (STPI) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੁਆਰਾ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਤੇ SEZs (ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਰਥਿਕ ਜ਼ੋਨ) ਭਰ ਵਿੱਚ।

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਿੱਤਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਹੈ।  ਰਾਇਤਾ, ਦਹੀਂ ਅਤੇ ਸਲਾਦ ਦੇ ਨਾਲ ਮੁੱਖ ਭੋਜਨ ਚੌਲ ਅਤੇ ਦਾਲ ਹਨ।  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਲੀਚੀਜ਼ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਬਾਸਮਤੀ ਚਾਵਲ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੇ ਸਿਖਲਾਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੰਡੀਅਨ ਮਿਲਟਰੀ ਅਕੈਡਮੀ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫਾਰੈਸਟ ਅਕੈਡਮੀ (IGNFA), ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ੂਲੋਜੀਕਲ ਸਰਵੇ (ZSI)।  ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਫੈਕਟਰੀ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਇੰਸਟਰੂਮੈਂਟਸ ਰਿਸਰਚ ਐਂਡ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਐਸਟੈਬਲਿਸ਼ਮੈਂਟ (ਆਈਆਰਡੀਈ), ਡਿਫੈਂਸ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨਿਕਸ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਲੈਬਾਰਟਰੀ (ਡੀਈਏਐਲ) ਅਤੇ ਹੋਰ ਰੱਖਿਆ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ।  ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਫਾਰ ਵਿਜ਼ੂਲੀ ਹੈਂਡੀਕੈਪਡ, ਸੈਂਟਰਲ ਸੋਇਲ ਐਂਡ ਵਾਟਰ ਕੰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਰਿਸਰਚ ਐਂਡ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ, ਤੇਲ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ (ਕੇਸ਼ਵ ਦੇਵ ਮਾਲਵੀਆ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਐਕਸਪਲੋਰੇਸ਼ਨ, ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਡਰਿਲਿੰਗ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ), ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਸਪੇਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

== ਆਵਾਜਾਈ ==

=== ਏਅਰਵੇਅ (ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ) ===
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੌਲੀ ਗ੍ਰਾਂਟ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ (IATA: DED, ICAO: VIDN) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ 30 ਮਾਰਚ 2008 ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਪਾਰਕ ਸੰਚਾਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ 27 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (17 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਹੈ ਅਤੇ ਡੋਈਵਾਲਾ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।  ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੈ।  21-22 ਵਿੱਚ 1,325,931 ਤੋਂ ਵੱਧ ਯਾਤਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਲੰਘੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦਾ 33ਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਅਸਤ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਬਣ ਗਿਆ।  ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਥਾਨੋ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਤੋਂ ਉੱਤਰਕਾਸ਼ੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਸਬੇ ਚਿਨਿਆਲੀਸੌਰ ਅਤੇ ਗੌਚਰ ਤੱਕ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਸੇਵਾ ਵੀ ਹੈ।

=== ਰੇਲਵੇ ===
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ।  ਉੱਤਰੀ ਰੇਲਵੇ (NR) ਜ਼ੋਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ, ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਸਾਲ 1899 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰੀ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਦਾ ਆਖਰੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ।  ਭਾਰਤੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ (IRSDC) ਮੌਜੂਦਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਯਾਤਰਾ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੜ ਵਿਕਾਸ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

=== ਸੜਕਾਂ ===
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਮਾਰਗ 7, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਮਾਰਗ 307 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਰਾਜਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸੈੱਟ ਹਨ, ਇੱਕ NE-SW (ਰਾਜਪੁਰ ਮੁੱਖ ਸੜਕ) ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦੂਜੀ NW-SE (ਰਾਏਪੁਰ, ਕੌਲਾਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਚਕਰਤਾ) ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਉਹ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਛੋਟੇ ਸੜਕ ਨੈੱਟਵਰਕ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਅਤੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੱਧ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸੜਕ ਦੀ ਘਣਤਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ (UTC), ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਖੇਤਰ ਦੀ ਯਾਤਰੀ ਸੜਕ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੈ ਜੋ ਅੰਤਰ-ਸਿਟੀ ਅਤੇ ਇੰਟਰਸਿਟੀ ਬੱਸ ਸੇਵਾ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਅੰਤਰਰਾਜੀ ਰੂਟਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੈਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰੂਟਾਂ 'ਤੇ ਲਗਭਗ 3000 ਬੱਸਾਂ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਆਪਰੇਟਰ ਵੀ ਹਨ। ਸਥਾਨਕ ਅੰਤਰ-ਸ਼ਹਿਰ ਆਵਾਜਾਈ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਹੋਰ ਢੰਗ ਹਨ ਜਨਤਕ ਆਵਾਜਾਈ ਬੱਸਾਂ, ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਈਕਲ ਰਿਕਸ਼ਾ।
== ਸੈਰ ਸਪਾਟਾ ==
ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨਾਂ  ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਚਿੜੀਆਘਰ, ਕਲੰਗਾ ਸਮਾਰਕ, ਚੰਦਰਬਣੀ, ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਗੈਲਰੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ ਗੁਛੂਪਾਨੀ, ਫੋਰੈਸਟ ਰਿਸਰਚ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ, ਉੱਤਰਾ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਆਫ ਕੰਟੈਂਪਰੇਰੀ ਆਰਟ, ਤਪੋਵਨ, ਲਕਸ਼ਮਣ ਸਿੱਧ ਪੀਠ, , ਟੇਮਪਲੇ ਟੰਪਲੇ, ਟੇਮਪਲੇਵ  ਮੱਠ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੇਸ਼ਵਰ ਮਹਾਦੇਵ ਮੰਦਿਰ, ਸਾਈਂ ਮੰਦਰ, ਸੈਂਟਰਲ ਬ੍ਰੇਲ ਪ੍ਰੈਸ ਅਤੇ ਵਾਡੀਆ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਜਿਓਲੋਜੀ।

ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਜਾਂ ਪੰਜ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: ਕੁਦਰਤ, ਖੇਡਾਂ, ਅਸਥਾਨ, ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ।  ਨੇੜਲੇ ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਆਪਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ,[11 ਮੰਦਿਰ ਇਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਮਾਪ ਲਈ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਲਈ ਅਸਥਾਨ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ।  ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਸੂਰੀ, ਸਹਸਤ੍ਰਧਾਰਾ, ਚਕਰਾਤਾ ਅਤੇ ਡਾਕਪਾਥਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।  ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਪਕੇਸ਼ਵਰ, ਲਖਮੰਡਲ ਅਤੇ ਸੰਤਾਲਾ ਦੇਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

== ਹਵਾਲਾ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ]]</text>
      <sha1>06m4sbvmi2z86y99b7ldzb36qwuoh5e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21592</id>
    <revision>
      <id>812021</id>
      <parentid>762154</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:59:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812021</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18422" sha1="g76j5qkzwjvy95tvoxb6yk6ld7bu92l" xml:space="preserve">{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}

ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਯੂਰਪ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਹਰ ਵੰਨਗੀ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨੇ ਆਰੰਭ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੀ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਭੌਤਿਕ ਜਗਤ ਦੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਨਵੀਂਆਂ ਪਰਸਥਿਤੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref&gt;http://newikis.com/pa/ਖ਼ਾਸ:ਖੋਜੋ/ਪੰਜਾਬੀ_ਕਵਿਤਾ.html{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==ਆਰੰਭ==
ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਕਵਿਤਾ, ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੀ। 1955-56 ਵਿੱਚ [[ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ|ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ]], [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]] ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਢਾਹ ਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਲਹਿਰ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਨਾਅਰੇਬਾਜੀ ਕੀਤੀ, ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਆਰੰਭ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਯੋਗ ਅਕਾਦਮੀ ਵੱਲੋਂ, ਜੂਨ 1961 ਵਿੱਚ, ਡਲਹੋੋਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਸੈਮੀਨਾਰ ਤੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੈਮੀਨਾਰ ਡਾ. [[ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਹਫ਼ਤਾ ਭਰ ਚੱਲਿਆ। ਇਸ ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਫੈਸਲੇ ਲਏ ਗਏ-

1) ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਤੇ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀਆਂ ਜਰਜਰਿਤ, ਅਨੁਭਵ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬਿੰਬ ਵਿਧਾਨ ਦਾ ਤਿਆਗ। 

2) ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਪ੍ਰੀਤ ਦੇ ਮਤ ਦਾ ਤਿਆਗ।

3) ਨਵੀਆਂ ਅਨੁਭਵ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੀ ਢੂੰਡ ਭਾਲ।

4) ਬਿੰਬ ਖੇਤਰ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵਰਤਮਾਨ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਤਿਹਾਸ-ਪੁਰਾਣ ਨੂੰ ਯੋਗ ਸਥਾਨ ਮਿਲੇ, ਆਦਿ।

ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਜਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਕੋਈ ਲੰਬੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੀ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਕਾਲ ਦੇ ਕਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਕਵਿਤਾ ਇੱਕ ਬੁਖ਼ਾਰ ਵਾਂਗ ਸੀ ਜੋ ਕੁਝ ਕੁ ਸਾਲ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਚੜਿਆ ਰਿਹਾ। ਡਾ. ਰਜਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਵਾਂਗ ਉਠਿਆ ਵਰਤਾਰਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋ ਛੇਤੀ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਮਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦ ਦੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਆਖਣਾ ਢੁੱਕਵਾਂ ਹੋਵੇਗਾ।&lt;ref&gt;ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ, ਪੰਜਾਬੀ ਅਕਾਦਮੀ ਦਿੱਲੀ, 2006, ਪੰਨਾ-147&lt;/ref&gt; 
ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੋਢੀਆ ਵਿੱਚ [[ਰਵਿੰਦਰ ਰਵੀ]], ਡਾ. ਜ਼ਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ, ਅਜਾਇਬ ਕਮਾਲ ਅਤੇ [[ਸੁਖਪਾਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਸਰਤ]] ਦੇ ਨਾਂ ਵਰਨਣਯੋਗ ਹਨ।

==ਸੁਚੇਤ ਪ੍ਰਯੋਗਕਾਰ==
ਡਾ. ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ “[[ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ]] ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੁਚੇਤ ਪ੍ਰਯੋਗਕਾਰ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਧਰਤੀ ਦਾ ਚਿਹਰਾ’ 1959 ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ ਤੇ ਮਗਰੋ ਉੱਪਰੋਕਤ ਕਵੀਆ ਦੇ ਯਤਨਾ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮਕਰਨ ਹੋਇਆ ਹੋਂਦਵਾਦ, ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦ ਤੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਯਥਾਰਥ ਇਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਥਾਰਕ ਬਣੇ।”
==ਸੁਖਪਾਲ ਵੀਰ ਹਸਰਤ==
ਸੁਖਪਾਲ ਵੀਰ ਹਸਰਤ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬਝਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਹਿਯਾਤੀ ਦੇ ਸੋਮੇ(1960) ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ।ਉਹ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੋਢੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਉਸਨੇ ਵਣ ਕੰਬਿਆ, ਮੋਹ ਮਾਇਆ, ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਦ, ਆਦਿ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਪਿਛੋਂ ਉਸਨੇ ਸੂਰਜ ਦਾ ਕਾਫ਼ਿਲਾ, ਨੂਰ ਦਾ ਸਾਗਰ, ਕਾਲ ਮੁਕਤ, ਸੂਰਜ ਤੇ ਕਹਿਕਸ਼ਾਂ, ਦਿਲ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ, ਵਿਸਮਾਦ ਰੰਗ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਸੰਯੋਗ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ।
ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਨਮੂਨਾ-
 &lt;poem&gt; 
 ਕਾਫੀ ਦਾ ਘੁੱਟ ਜਿਵੇਂ ਬੁਲ੍ਹੀਆਂ ਦਾ ਚੁੰਮਣ,
 ਫੋਨ ਦੀ ਘੰਟੀ 'ਚੋਂ ਵਾਅਦੇ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ,
 ਕਦਮਾਂ ਚੋਂ ਸੈਂਡਲ ਦੇ ਚੀਰਨ ਦਾ ਹਾਸਾ,
 ਨੰਗੇ ਜਿਸਮ ਤੋਂ ਕਪੜੇ ਦੀ ਕਾਤਰ ਅਜੇ ਪਈ ਤਿਲ੍ਹ੍ਕੇ,
 ਹੋਟਲ ਦਾ ਕਮਰਾ ਬੜਾ ਸਜਿਆ ਹੈ।
&lt;/poem&gt;

==ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ==
ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਸੇਧ ਅਤੇ ਰੂਪ ਵਿਧੀ ਘੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਹੀਣ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕਾਵਿ ਸਿਰਜਣਾ ਜ਼ਾਰੀ ਰਖੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ '''ਕਾਗਜ਼ ਦਾ ਰਾਵਣ''', '''ਕੂੜ ਰਾਜਾ ਕੂੜ ਪਰਜਾ''', '''ਸਚ ਕਿ ਬੇਲਾ''', '''ਬਾਹਰੋਂ ਸਰਾਪੇ ਅੰਦਰੋਂ ਗਵਾਚੇ''', ਵਰਨਣਯੋਗ ਹਨ। ਉਸਦੀ ਸਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਮੈਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਦਮਈ ਮਨੋਹੀਣੀ ਦੋ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਉਸਦੀ ਡਾਵਾਂਡੋਲ ਮਨੋਸਥਿਤੀ ਹੈ।

ਇਹਨਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਅਤੇ ਸਮੁਚੇ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਕਾਵਿ ਦੀ ਬਹੁਤ ਆਲੋਚਨਾ ਹੋਈ-
&lt;poem&gt;
 ਵਰਤ ਲਏ ਨੌਕਰ ਮੇਰਾ
 ਜੇ ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਨੂੰ ਕੀਤੇ
 ਤਾਂ ਜਰ ਲਵਾਂ,
 ਪਰ ਜਰ ਕਦੇ ਸਕਦਾ ਨਹੀਂ ਹਾਂ
 ਕਿ ਬਿਨਾਕਾ ਬੁਰਸ਼ ਮੇਰਾ
 ਵਰਤ ਲਏ ਉਹ ਬਦਤਮੀਜ਼।
&lt;/poem&gt;

==ਅਜਾਇਬ ਕਮਲ==
ਅਜਾਇਬ ਕਮਲ ਨੇ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਗੁਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਕਵੀਆਂ ਵਾਂਗ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜਰੀ ਹੈ-
&lt;poem&gt;
 ਸੂਝਾਂ ਦੀ ਔਰਤ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ
 ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਆਦਰਸ਼ ਜਨਮਦਾ
 ਇੱਕ ਸਤਮਾਹੇ ਬੱਚੇ ਵਾਂਗੂੰ
 ਛਿਣਾਂ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਰ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦਾ
 ਸੜ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦਾ।
&lt;/poem&gt;

==[[ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ|ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ]]==
ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਨੂੰ ‘ਬਿਰਹਾ ਤੂੰ ਸੁਲਤਾਨ’ ਕਰ ਕੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ [[ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ]] ਮਗਰੋਂ [[ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ]] ਹੀ ਅਜਿਹਾ ਕਵੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਬਿਰਹਾ ਦਾ ਅਧਿਆਨ ਇੰਨੇ ਪ੍ਰਚੰਡ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ। ਬਿਰਹਾ ਦੇ ਇਕਹਿਰੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਕੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਕੇਵੇ ਅਤੇ ਸਿਥਲਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਗੀਤਾ ਅਤੇ ਗਜ਼ਲਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਕਾਵਿ ਨਾਟ ‘[[ਲੂਣਾ]]’ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਹੀ ਵਿਦਵਾਨ ਮਹਾ-ਕਾਵਿ ਤੇ ਕਈ ਖੰਡ-ਕਾਵਿ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਅਰਮ ਰਚਨਾ ਹੈ ਇਸਨੂੰ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੇ ਗਏ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਅਲੰਕਾਰ ਬਿੰਬ ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਨ।
==ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ==
ਡਾ. [[ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਸਮੁਚੀ ਕਵਿਤਾ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਤੇ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਾਵਿ-ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ।‘ਨਾ ਧੁੱਪੇ ਨਾ ਛਾਵੇ’ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਧੁਰੀ ਧਾਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ‘ਕੱਚ ਸੂਤਰ’ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਸੁੰਦਰ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ। ‘ਤਾਰ ਤੁਪਕਾ’ ਉਸ ਦਾ ਨਵਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੈ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਐਟਮੀ ਯੁੱਗ ਦੇ ਵਿਰਾਟ ਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹਵਾਦੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।
==ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇਕੀ==
[[ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇਕੀ]] ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਵਾਦੀ ਬੌਧਿਕ ਕਵੀ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਅਧਿਐਨ ਸਦਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਉਹ ਅਭਿਵਿਅੰਜਨਾ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੁਰ ਕਰ ਕੇ ਨਵੀਨਤਮ-ਵਿਸ਼ਿਆ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸ਼ਬਦਾ ਨਾਲ ਭਰਭੂਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਬਿਆਨ ਢੰਗ ਕੁਝ ਔਖਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਮੂਰਤ ਪਿਛੇ ਲੁਕੇ ਅਮੂਰਤ ਵਲ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
==ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮੀਸ਼ਾ==
[[ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮੀਸ਼ਾ]] ਦੀ ਰਚਨਾ ‘ਕੱਚ ਦੇ ਵਸਤਰ’ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾਂ-ਜੁਗਤ ਬਿੰਬ ਸਿਰਜਨਾ ਨਹੀ, ਸਗੋ ਬਿੰਬ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋ ਸੱਖਣੀ ਕਥਨ-ਬਿਰਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਬਿੰਬਾ ਅਤੇ ਰੂਪਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾ ਆਪਣੀ ਵਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਭਾਸ਼ਨ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਰਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜ਼ੋ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਰੂਚੀ ਦੇ ਲਖਾਇਕ ਹੈ।
==ਜਗਤਾਰ==
[[ਜਗਤਾਰ]] ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ-ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰੰਤੂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਸ ਦਾ ਬੌਧਿਕ ਵਿਅੰਗ ਤੇ ਸ਼ੁਹਿਰਦ ਅਨੁਭਵ ਇੱਕ ਸੇਧ ਵਲ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਪਹਿਲਾ ‘ਪਪੀਹਾ’ ਨਾਮ ਹੇਠ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਲਿਖੇ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਾਲੀਆ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ। ਫਿਰ ਉਸ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲਤਾ ਲਹਿਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਪਿਆ, ਪਰੰਤੂ ਛੇਤੀ ਉਸਨੇ ਇਸ ਦਾ, ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਕਸਲਵਾੜੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਜੁਝਾਰੂ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ।
==ਰਵਿੰਦਰ ਰਵੀ==

ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਰਵਿੰਦਰ ਰਵੀ ਦਾ ਨਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਰਖਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ‘ਦਿਲ ਦਰਿਆ ਸਮੰਦਰੋ ਡੁਘੇ’, ‘ਬੁਕਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਚੌਰ’, 'ਬਿੰਦੂ', 'ਮੌਨ ਹਾਦਸੇ', 'ਦਿਲ ਟਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ' ਆਦਿ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਲਹਿਰ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਲਿਖੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 'ਸ਼ਹਿਰ ਜੰਗਲੀ ਹੈ', 'ਮੇਰੇ ਮੌਸਮ ਦੀ ਵਾਰੀ', 'ਜਲ ਭਰਮਜਲ', 'ਚਿੱਟੇ-ਕਾਲੇ ਧੱਬੇ', 'ਸੀਮਾ ਆਕਾਸ਼', 'ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਤੇ ਦਸਤਕ', 'ਆਪਣੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼', ‘ਸੂਰਜ ਤੇਰਾ ਮੇਰਾ’ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਰੂਪ ਤੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਕਾਵਿ-ਵਿਧੀਆ ਤੋਂ ਸੱਪਸ਼ਟ ਅਰੁਚੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਵਿਲੱਖਣ ਮੁਹਾਂਦਰਾ- ਪਤਨੀ ਇੱਕ ਧਾਰਾਵਾਹਕ ਨਾਵਲ ਕਹਾਣੀ ਰਸ ਲਈ ਚਾਹੇ ਅਚਾਹੇ ਜਿਸਦਾ ਨਿਮਖ ਨਿਮਖ ਕਿਸ਼ਤਵਾਰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਭੋਗਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਆਧੁਨਿਕ ਚੇਤਨਾ, ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਤੇ ਬੋਧਿਕ ਮਨੁਖ ਦੀਆਂ ਬਹੁਪੱਖੀ ਤੇ ਬਹੁਪਸਾਰੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾ ਚਿਤਰਨ ਲਈ ਨਿਰੰਤਰ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ।&lt;ref&gt;http://newikis.com/pa/ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ,_ਪਯੋਗਸ਼ੀਲ_ਪੰਜਾਬੀ_ਕਵਿਤਾ.html{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

ਰਵੀ ਨੇ ਉਹੋ ਜਿਹੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸੰਤਾਪ ਭਰਪੂਰ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੀ ਥਾਂ ਚਿੰਤਨ ਵੱਲ ਵਧਦੀ ਹੈ।
&lt;poem&gt;
 ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉਲਝੇਵੇਂ ਵਿਚ
 ਉਲਝੀ ਹੋਈ ਬੁੱਧੀ ਸੋਚ ਰਹੀ ਹੈ
 ਜੀਵਨ ਤੇ ਮੌਤ ਵਿੱਚ ਬੱਝੀ ਹੋਈ
 ਹਰ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਅਵੱਗਿਆ ਹੈ
 ਕਾਰਨ ਤੇ ਕਾਰਜ ਦੀ ਵਿੱਥਿਆ
 ਰੁਕ ਗਈ ਇੱਕ ਅੰਨ੍ਹੇ ਨੁਕਤੇ ਤੇ।
&lt;/poem&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ]]</text>
      <sha1>g76j5qkzwjvy95tvoxb6yk6ld7bu92l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੋਮ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25345</id>
    <revision>
      <id>812015</id>
      <parentid>137380</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:51:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812015</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="634" sha1="np61zmfk5qsxdhxixsfdxbks2yutn8i" xml:space="preserve">'''{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}ਸੋਮ''' ([[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਵਿੱਚ) ਜਾਂ '''ਹੋਮ''' [[ਅਵੇਸਤਾ ਭਾਸ਼ਾ]] ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਰਾਨੀ-ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜਲ ਸੀ। [[ਰਿਗਵੇਦ]] ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉੱਲੇਖ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਰਿਗਵੇਦ ਦੇ ਸੋਮ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ 114 ਮੰਤਰ ਹਨ ਜੋ ਸੋਮ ਦੇ ਊਰਜਾਦਾਈ ਗੁਣ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

{{ਅਧਾਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਿਗਵੇਦ]]</text>
      <sha1>np61zmfk5qsxdhxixsfdxbks2yutn8i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜੈਸ਼ੰਕਰ ਪ੍ਰਸਾਦ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28918</id>
    <revision>
      <id>811969</id>
      <parentid>758883</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T23:29:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811969</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5030" sha1="nx2kc4dowotzrmqhcgq82q88b9dd5q3" xml:space="preserve">{{Infobox writer
| name             = ਜੈਸ਼ੰਕਰ ਪ੍ਰਸਾਦ
| image            = Jayshankar-Prasad-India-Stamp-1991.jpg
| imagesize        = 
| birth_date       = {{birth date|1889|1|30|df=y}}
| birth_place      = [[ਵਾਰਾਨਸੀ]], ਭਾਰਤ
| death_date       = {{death date and age|1937|1|14|1889|1|30|df=y}}
| death_place      = [[ਵਾਰਾਨਸੀ]], ਭਾਰਤ
| occupation       = [[ਕਵੀ]], [[ਨਾਟਕਕਾਰ]], [[ਨਾਵਲਕਾਰ]]
}}

'''ਜੈਸ਼ੰਕਰ ਪ੍ਰਸਾਦ''' (30 ਜਨਵਰੀ 1889{{spaced ndash}} 14 ਜਨਵਰੀ 1937), ਹਿੰਦੀ ਕਵੀ, ਨਾਟਕਕਾਰ, ਕਥਾਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਸਨ। ਉਹ ਆਧੁਨਿਕ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਥੀਏਟਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਹਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{harvnb|Dimitrova|2004|page=15}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਛਾਇਆਵਾਦੀ ਯੁੱਗ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਤੰਭਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਛਾਇਆਵਾਦ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ [[ਖੜੀ ਬੋਲੀ]] ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਰਸਮਈ ਧਾਰਾ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸਿੱਧ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣ ਗਈ।

==ਕਾਵਿ ਸ਼ੈਲੀ==
ਪ੍ਰਸਾਦ ਨੇ 'ਕਲਾਧਰ' ਦੇ ਕਲਮੀ ਨਾਮ ਨਾਲ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਜੈ ਸ਼ੰਕਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਚਿੱਤਰਧਰ, ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਬ੍ਰਜ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਖਾਦੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਤ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਾਦ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ '[[ਛਾਇਆਵਾਦ]]' ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ।

ਉਸਨੂੰ [[ਸੁਮਿਤਰਾਨੰਦਨ ਪੰਤ]], [[ਮਹਾਂਦੇਵੀ ਵਰਮਾ]], ਅਤੇ [[ਸੂਰਿਆਕਾਂਤ ਤਰਿਪਾਠੀ 'ਨਿਰਾਲਾ']] ਦੇ ਨਾਲ, [[ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ]] ([[ਛਾਇਆਵਾਦ]]) ਵਿੱਚ [[ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ]] ਦੇ ਚਾਰ ਥੰਮ੍ਹਾਂ (ਚਾਰ ਸਤੰਭ) ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉਸਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ [[ਹਿੰਦੀ]] ਦੇ [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਤੱਤ ਤੋਂ ਬਚਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ([[ਤਤਸ੍ਮਾ|ਤਤਸਮ]]) ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ([[ਤਦ੍ਭਾਵਾ|ਤਦਭਾਵ]] ਸ਼ਬਦ) ਤੋਂ ਲਏ ਗਏ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਤੋਂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਤੱਕ, ਉਸਦੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਦਿੱਖ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ।

==ਰਚਨਾਵਾਂ==
{| width=&quot;100%&quot;
|-
| valign=&quot;top&quot; |
===ਕਾਵਿ===
* [[ਕਾਨਨ ਕੁਸੁਮ]]
* [[ਮਹਾਰਾਣਾ ਕਾ ਮਹਤਵ]]
* [[ਝਰਨਾ]]
* [[ਆਂਸੂ]]
* [[ਲਹਰ]]
* [[ਕਾਮਾਯਨੀ]]
* ਪ੍ਰੇਮ ਪਥਿਕ

| valign=&quot;top&quot; |
===ਨਾਟਕ===
* ਸਕੰਦਗੁਪਤ 
* ਚੰਦ੍ਰਗੁਪਤ 
* [[ਧ੍ਰੁਵਸਵਾਮਿਨੀ]]
* [[ਜਨਮੇਜਾ ਕਾ ਨਾਗ ਯਗਿਅ]]
* [[ਰਾਜ੍ਯਸ਼੍ਰੀ]]
* [[ਕਾਮਨਾ]]
* [[ਏਕ ਘੂੰਟ]]

| valign=&quot;top&quot; |
===ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ===
* [[ਛਾਯਾ]]
* [[ਪ੍ਰਤਿਧਵਨੀ]]
* [[ਆਕਾਸ਼ਦੀਪ]]
* [[ਆਂਧੀ]]
* [[ਇੰਦਰਜਾਲ]]

| valign=&quot;top&quot; |
===ਨਾਵਲ===
* [[ਕੰਕਾਲ]]
* [[ਤਿਤਲੀ]]
* [[ਇਰਾਵਤੀ]]
|}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
==ਸਰੋਤ==
* {{Cite web|title=Jaishanker Prasad Biography|work=Varanasi Travel and Tourism Guide|publisher=Varanasi.org|url=http://www.varanasi.org.in/jaishanker-prasad|access-date=2014-01-19|archive-date=2020-09-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20200930152747/http://www.varanasi.org.in/jaishanker-prasad|url-status=dead}}
* {{Cite book|author=Dimitrova, Diana|year=2004|title=Western Tradition and Naturalistic Hindi Theatre|publisher=Peter Lang|isbn=0-8204-6822-3 |page= |url=http://books.google.co.in/books?id=FA9qAKpUtTIC}}</text>
      <sha1>nx2kc4dowotzrmqhcgq82q88b9dd5q3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਬਿਲ ਗੇਟਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39632</id>
    <revision>
      <id>811939</id>
      <parentid>715811</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T14:16:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sikander</username>
        <id>21337</id>
      </contributor>
      <comment>image update</comment>
      <origin>811939</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12132" sha1="jc6ymhrio0r1bah7xtpz6kl9xzsl110" xml:space="preserve">{{Infobox person
|name = ਬਿਲ ਗੇਟਸ 
|image = Bill Gates at the European Commission - 2025 - P067383-987995 (cropped).jpg
|image_size = 
|caption = 
|birth_name = ਵਿਲੀਅਮ ਹੈਨਰੀ ਬਿਲ ਗੇਟਸ ਤੀਜਾ
|birth_date = {{Birth date and age|1955|10|28|df=yes}}
|birth_place = [[ਸਿਆਟਲ]], [[ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ]], [[ਅਮਰੀਕਾ]]
|residence = [[ਮੇਦੀਨਾ]], [[ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ]], [[ਅਮਰੀਕਾ]]
|alma_mater = [[ਹਾਰਵਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] 
|occupation = ਤਕਨੀਕੀ ਸਲਾਹਕਾਰ [[ਮਾਈਕਰੋਸੋਫਟ]]&lt;br&gt;ਸਹਿ-ਮੁਖੀ [[ਬਿਲ ਅਤੇ ਮੈਲਿੰਡਾ ਗੇਟਸ ਫ਼ਾਊਂਡੇਸ਼ਨ]]&lt;br /&gt;
|years_active = 1975–ਵਰਤਮਾਨ
|net_worth = {{nowrap| [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਡਾਲਰ|ਯੂ ਐੱਸ ਡਾਲਰ]] 97.9 ਬਿਲੀਅਨ&lt;ref name=&quot;Forbes profile&quot;&gt;{{cite web|title=Bill Gates|url=https://www.forbes.com/profile/bill-gates/|website=Forbes|accessdate=September 12, 2018}}&lt;/ref&gt; }} (ਸਤੰਬਰ 2018)
|boards = [[ਮਾਈਕਰੋਸੋਫਟ]]&lt;br&gt;
|religion = 
|spouse = {{married|[[ਮੈਲਿੰਡਾ ਗੇਟਸ]]|1994}}
|children = 
|parents = [[ਵਿਲੀਅਮ ਗੇਟਸ ਸੀਨੀਅਰ]]&lt;br&gt;[[ਮੈਰੀ ਮੈਕਸਵੈੱਲ ਗੇਟਸ]]
|signature = Bill Gates signature.svg
|signature_alt= William H. Gates III
|website = {{URL|http://www.thegatesnotes.com|TheGatesNotes.com}}
}}

'''ਵਿਲੀਅਮ ਹੈਨਰੀ ਬਿਲ ਗੇਟਸ ਤੀਜਾ''' (ਜਨਮ 28 ਅਕਤੂਬਰ 1955) ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਵਪਾਰੀ, ਸਮਾਜ ਸੇਵੀ, ਨਿਵੇਸ਼ਕ,ਕੰਪਿਊਟਰ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮਰ, ਲੇਖਕ, ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੈ&lt;ref&gt;{{cite web|title=Bill Gates (American computer programmer, businessman, and philanthropist)|url=https://www.britannica.com/biography/Bill-Gates|accessdate=March 20, 2013|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130328082612/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/226865/Bill-Gates|archivedate=March 28, 2013|df=mdy-all}}&lt;/ref&gt;। ਬਿਲ ਗੇਟਸ [[ਮਾਈਕਰੋਸਾਫ਼ਟ]] ਦਾ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਅਤੇ ਕਰਤਾ ਧਰਤਾ ਹੈ। ਮਾਈਕਰੋਸੋਫਟ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋ ਵੱਡੀ ਸੋਫਟਵੇਅਰ ਕੰਪਨੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਇਸਨੇ ਪਾਲ ਏਲੇਨ ਦੀ ਭਾਈਵਾਲੀ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਬਿਲ ਗੇਟਸ ਲਗਤਾਰ ਫੋਰਬਜ਼ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਆਦਮੀ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। 2 ਜੁਲਾਈ, 1995 ਨੂੰ ਫ਼ੋਰਬਿਸ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨੇ ਬਿਲ ਗੇਟਸ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਅਮੀਰ ਵਿਅਕਤੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।

1975 ਵਿੱਚ, ਗੇਟਸ ਅਤੇ ਪਾਲ ਐਲਨ ਨੇ [[ਮਾਈਕਰੋਸਾਫ਼ਟ]] ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਕੰਪਨੀ ਬਣ ਗਈ&lt;ref&gt;http://money.cnn.com/2014/05/02/technology/gates-microsoft-stock-sale/|archivedate= May 2, 2014}}&lt;/ref&gt;। ਗੇਟਸ ਨੇ ਜਨਵਰੀ 2000 ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਆਰਕੀਟੈਕਟ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ&lt;ref&gt;{{cite web|title=Gates steps down as Microsoft CEO|url=https://www.forbes.com/2000/01/13/mu7.html|website=forbes.com|date=January 13, 2000|accessdate=January 21, 2016|first=David|last=Einstein|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160126145821/http://www.forbes.com/2000/01/13/mu7.html|archivedate=January 26, 2016|df=mdy-all}}&lt;/ref&gt;। ਜੂਨ 2006 ਵਿੱਚ, ਗੇਟਸ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਮਾਈਕਰੋਸਾਫਟ ਵਿੱਚ ਪਾਰਟ-ਟਾਈਮ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ [[ਬਿਲ ਅਤੇ ਮੈਲਿੰਡਾ ਗੇਟਸ ਫ਼ਾਊਂਡੇਸ਼ਨ]] ਵਿੱਚ ਫੁੱਲ ਟਾਇਮ ਧਿਆਨ ਦੇਵੇਗਾ&lt;ref&gt;{{cite web|title=Microsoft Chairman Gates to leave day-to-day role|url=http://money.cnn.com/2006/06/15/technology/microsoft_news/index.htm?iid=EL|website=money.cnn.com|accessdate=January 21, 2016|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160130104313/http://money.cnn.com/2006/06/15/technology/microsoft_news/index.htm?iid=EL|archivedate=January 30, 2016|df=mdy-all}}&lt;/ref&gt;। ਇਹ ਕੰਪਨੀ ਸੰਨ੍ਹ 2000 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਫਰਵਰੀ 2014 ਵਿੱਚ ਮਾਈਕ੍ਰੋਸਾਫਟ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਨਿਯੁਕਤ ਸੀਈਓ ਸਤਿਆ ਨਡੇਲਾ ਦੇ ਲਈ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵਜੋਂ ਨਵਾਂ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਿਆ।

ਗੇਟਸ ਨਿੱਜੀ ਕੰਪਿਊਟਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਉੱਦਮੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। 1987 ਤੋਂ ਗੇਟਸ ਨੂੰ ਫੋਰਬਜ਼ ਦੀ ਸੂਚੀ ਅਨੁਸਾਰ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਮੀਰ ਵਿਅਕਤੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1995 ਤੋਂ 2017 ਤੱਕ, ਉਸਨੇ ਫੋਰਬਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਇਨਸਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਹਾਲਾਂਕਿ, 27 ਜੁਲਾਈ, 2017 ਅਤੇ 27 ਅਕਤੂਬਰ 2017 ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਅਮੇਜ਼ੋਨ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਸੀਈਓ ਜੈਫ ਬੇਜੋਸ ਦੁਆਰਾ ਕਮਾਈ ਵਿੱਚ ਪਛਾੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ 90.6 ਬਿਲੀਅਨ ਅਮਰੀਕੀ ਡਾਲਰ ਦੀ ਸੰਪਤੀ ਸੀ&lt;ref&gt;https://www.forbes.com/sites/katevinton/2017/10/27/amazon-ceo-jeff-bezos-is-the-richest-person-in-the-world-again/#3f6d97219480|archivedate=october 27, 2017}}&lt;/ref&gt;। ਮਈ 5, 2018 ਤੱਕ, ਗੇਟਸ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ 91.5 ਬਿਲੀਅਨ ਅਮਰੀਕੀ ਡਾਲਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ।

ਮਾਈਕ੍ਰੋਸਾਫਟ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਗੇਟਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਮਾਜ ਸੇਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤੇ। ਉਸ ਨੇ ਬਿਲ ਅਤੇ ਮੈਲਿੰਡਾ ਗੇਟਸ ਫ਼ਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚੈਰੀਟੇਬਲ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਖੋਜ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਦਾਨ ਕੀਤੀ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/technology/2017/aug/15/bill-gates-charity-donation-microsoft-shares-foundation|title=Bill Gates gives $4.6bn to charity in biggest donation since 2000|last=Neate|first=Rupert|date=2017-08-15|website=the Guardian|language=en|access-date=2018-04-10}}&lt;/ref&gt;। ਉਸਨੇ ਨਾਲ 2009 ਵਿੱਚ ਦਿ ਗੀਵਿੰਗ ਪਲੈੱਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ&lt;ref name=&quot;Fortune challenge&quot;&gt;{{cite web|url=http://fortune.com/2010/06/16/the-600-billion-challenge|title=The $600 billion challenge|website=Fortune|accessdate=April 16, 2017|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170316165028/http://fortune.com/2010/06/16/the-600-billion-challenge/|archivedate=March 16, 2017|df=mdy-all}}&lt;/ref&gt;, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਰਬਪਤੀ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਅੱਧਾ ਹਿੱਸਾ ਦਾਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ==

ਗੇਟਸ 28 ਅਕਤੂਬਰ 1955 ਨੂੰ [[ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ (ਰਾਜ)|ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ]] ਦੇ ਸੀਏਟਲ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਪਿਤਾ ਵਿਲੀਅਮ ਹੈਨਰੀ &quot;ਬਿਲ&quot; ਗੇਟਸ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਕੀਲ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਮੈਰੀ ਮੈਕਸਵੈੱਲ ਗੇਟਸ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਸੀ। ਗੇਟਸ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਭੈਣ, ਕ੍ਰਿਸਟੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਲਿਬਲੀ ਹੈ। ਗੇਟਸ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਇੱਕ ਵਿਵੇਕਸ਼ੀਲ ਪਾਠਕ ਸੀ, ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹ [[ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼]] ਵਰਗੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। 13 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਗੇਟਸ ਨੂੰ ਲੇਕਸਾਈਡ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਤਕਰੀਬਨ ਹਰੇਕ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਗਣਿਤ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਉੱਤਮ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਡਰਾਮਾ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਗੇਟਸ ਨੇ ਬੇਸਿਕ ਅਤੇ ਜੀ ਈ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮਿੰਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਿਖਾਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਕੰਪਿਊਟਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬੇਸਿਕ ਕੰਪਿਊਟਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਟਿਕ ਟੈਕ ਟੋ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੇਡਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਗੇਟਸ ਨੇ ਲੇਕਸਾਈਡ ਤੋਂ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nationalmerit.org/s/1758/interior.aspx?sid=1758&amp;gid=2&amp;pgid=416|title=National Merit Scholarship Corporation – Scholars You May Know|work=nationalmerit.org|accessdate=October 25, 2015|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160228095002/http://www.nationalmerit.org/s/1758/interior.aspx?sid=1758&amp;gid=2&amp;pgid=416|archivedate=February 28, 2016|df=mdy-all|quote=William H. &quot;Bill&quot; Gates III, 1973... National Merit Scholarship}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਐਸ.ਏ.ਟੀ ਵਿੱਚ 1600 ਵਿਚੋਂ 1590 ਅੰਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ 1973 ਵਿੱਚ ਹਾਰਵਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਕਰੀਅਰ ਬਣਾਉਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰੰਤੂ ਉਸ ਕਲਾਸ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਲੈਬ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾੳੇਂਦਾ ਸੀ। ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗੇਟਸ ਨੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਲਜ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਹਿਭਾਗੀ ਪਾਲ ਐਲਨ ਨਾਲ ਮਾਈਕਰੋਸਾਫ਼ਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;https://www.biography.com/people/bill-gates-9307520|archivedate=April{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} 30, 2018}}&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{Authority control}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1955]]</text>
      <sha1>jc6ymhrio0r1bah7xtpz6kl9xzsl110</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਬਿਰਤਾਂਤ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>40484</id>
    <revision>
      <id>812040</id>
      <parentid>810004</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T08:23:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Satdeep Gill</username>
        <id>1613</id>
      </contributor>
      <comment>/* ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿੱਚ ਆਗਮਨ */</comment>
      <origin>812040</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54879" sha1="mv57pjxbolu1zwu23jrh7noc9ct69ht" xml:space="preserve">{{Infobox event
| title = ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਬਿਰਤਾਂਤ
| image = Komogata Maru LAC a034014 1914.jpg
| image_upright            =
| image_alt                =
| caption = ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਯਾਤਰੀ
| native_name = 
| native_name_lang = 
| date = ਮਈ 23, 1914
| venue = 
| location = [[ਵੈਨਕੂਵਰ]], ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ
| outcome = ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ
| reported deaths = ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ 26{{efn|Para 30 of Report of the ''Komagata Maru'' Committee of Inquiry states that 20 Sikhs, 2 Europeans, 2 Punjab Police Officers and 2 locals died in the riots &lt;ref&gt;{{cite book |title=Report of the ''Komagata Maru'' Committee of Inquiry and Some Further Documents |date=2007 |publisher=Unistar Books and Punjab Centre for Migration Studies |isbn=9788189899349 |page=74 |url=https://books.google.com/books?id=xzeAISr-PPgC&amp;pg=PA74 |access-date=12 April 2022}}&lt;/ref&gt; 75 by witnesses present{{Citation needed|date=December 2021|reason=not in article}}}}
}}
'''''ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ'' ਕਾਂਡ''' ਵਿੱਚ ਜਾਪਾਨੀ ਭਾਫ ਸਟੀਮਰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸ 'ਤੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ਅਪ੍ਰੈਲ 1914 ਵਿੱਚ [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਆਵਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਾਖਲੇ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ [[ਬਜ ਬਜ]], [[ਕਲਕੱਤਾ]] ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ, ਭਾਰਤੀ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਸਮੂਹ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਦੰਗਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 22 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2021-04-05 |title=Komagata Maru {{!}} The Canadian Encyclopedia |url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/komagata-maru |access-date=2023-07-15 |website=web.archive.org |archive-date=2021-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210405043204/https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/komagata-maru |url-status=bot: unknown }}&lt;/ref&gt;

ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਤੋਂ 376 ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ 4 ਅਪ੍ਰੈਲ 1914 ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ [[ਹਾਂਗਕਾਂਗ]] ਤੋਂ [[ਸ਼ੰਘਾਈ]], [[ਚੀਨ]] ਅਤੇ [[ਯੋਕੋਹਾਮਾ]], [[ਜਪਾਨ|ਜਾਪਾਨ]] ਤੋਂ [[ਵੈਨਕੂਵਰ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ]], ਕੈਨੇਡਾ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਯਾਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚ 340 ਸਿੱਖ, 24 ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ 12 ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ 376 ਯਾਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ 24 ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਕੀ 352 ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਉਤਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਧਰਤੀ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਐਚਐਮਸੀਐਸ ਰੇਨਬੋ, ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੁਆਰਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=The Voyage of the Komagata Maru: the Sikh challenge to Canada's colour bar. Vancouver: University of British Columbia Press. 1989. pp. 81, 83.}}&lt;/ref&gt; ਇਹ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਕਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ]] ਵਿੱਚ ਬੇਦਖਲੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਏਸ਼ੀਆਈ ਮੂਲ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

== ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕੰਟਰੋਲ ==
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ 8 ਜਨਵਰੀ, 1908 ਨੂੰ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੱਕ ਆਰਡਰ ਇਨ ਕਾਉਂਸਿਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਰਾਏ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਆਏ ਸਨ ਜਾਂ ਇੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਯਾਤਰਾ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਜਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖਰੀਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਆਏ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=8 January 1908 |title=Immigrants debarred from landing in Canada who do not come from country of citizenship in through tickets by continuous journey - Min. Int. [Minister of the Interior], 1908/01/03 |url=https://www.bac-lac.gc.ca/eng/discover/politics-government/orders-council/Pages/item.aspx?IdNumber=142346 |access-date= |website=Library and Archives Canada}}&lt;/ref&gt; ਅਭਿਆਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਿਰੰਤਰ ਯਾਤਰਾ ਨਿਯਮ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਡੀ ਦੂਰੀ ਲਈ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਪਾਨ ਜਾਂ ਹਵਾਈ ਵਿੱਚ ਰੁਕਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਯਮ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਏ ਜਦੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ। 1913 ਵਿੱਚ 400,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਆਏ, ਇੱਕ ਸਾਲਾਨਾ ਅੰਕੜਾ ਜਿਸਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿੱਚ ਨਸਲੀ ਸਬੰਧ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਜੋ 1907 ਦੇ ਪੂਰਬੀ-ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਹੋਏ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=June 29, 2016 |title=150 years of immigration in Canada |url=https://www150.statcan.gc.ca/n1/pub/11-630-x/11-630-x2016006-eng.htm |access-date= |website=Statistics Canada |quote=&quot;Record numbers of immigrants were admitted in the early 1900s when Canada was promoting the settlement of Western Canada. The highest number ever recorded was in 1913, when more than 400,000 immigrants arrived in the country.&quot;}}&lt;/ref&gt;

== ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵਿਚਾਰ ==
[[File:Baba_Gurdit_Singh.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Baba_Gurdit_Singh.jpg|right|thumb|260x260px|ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ]]
[[ਸਰਹਾਲੀ ਕਲਾਂ|ਸਰਹਾਲੀ]] ਤੋਂ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ|ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ]],&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2019-03-27 |title=ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੁਖਾਂਤ ’ਤੇ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਾਰੇ ਜਾਣੋ ਇਤਿਹਾਸ |url=https://www.rozanaspokesman.in/opinion/special-article/270319/komagatamaru-baba-gurdit-singh-ji.html |access-date=2023-07-15 |website=Rozana Spokesman}}&lt;/ref&gt; ਇੱਕ [[ਸਿੰਗਾਪੁਰ]] ਦਾ ਵਪਾਰੀ ਸੀ ਜੋ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸੀ ਕਿ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਬੇਦਖਲੀ ਕਾਨੂੰਨ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਕਲਕੱਤੇ ਤੋਂ ਵੈਨਕੂਵਰ ਜਾਣ ਲਈ ਜਹਾਜ਼ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਹਮਵਤਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਨਵਰੀ 1914 ਵਿੱਚ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲੈਣ ਵੇਲੇ ਨਿਯਮਾਂ ਬਾਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਣੂ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ, ਨਿਰੰਤਰ ਯਾਤਰਾ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਉੱਦਮ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। 

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਜਨਵਰੀ 1914 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਹਾਂਗਕਾਂਗ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦਾ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। [[ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ|ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ]] ਇੱਕ ਸੰਗਠਨ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਜੂਨ 1913 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਾਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਪੈਸੀਫਿਕ ਕੋਸਟ ਦੀ ਖਾਲਸਾ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

=== ਯਾਤਰੀ ===
[[Image:Sikhs aboard Komagata Maru.jpg|thumb|240x240px|ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਯਾਤਰੀ]]
ਯਾਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚ 340 ਸਿੱਖ, 24 ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ 12 ਹਿੰਦੂ, ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਾਸੀ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਯਾਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ, [[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ]] ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਸੀ, ਜੋ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ-ਅਮਰੀਕੀ ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਲੈਕਚਰਾਰ ਸੀ, ਜੋ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਨੂੰਨੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2018-08-20 |title=Bhagat Singh Thind - Komagata Maru |url=http://www.bhagatsinghthind.com/Komagata_maru.php |access-date=2023-07-15 |website=web.archive.org |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820022452/http://www.bhagatsinghthind.com/Komagata_maru.php |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸਨ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਉਖਾੜਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਗੜਬੜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਸਨ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਖਤਰਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Johnston, Hugh J. M. The Voyage of the Komagata Maru: the Sikh Challenge to Canada's Colour Bar. Delhi: Oxford University Press. 1979.}}&lt;/ref&gt;

==ਘਟਨਾ==

=== ਹਾਂਗਕਾਂਗ ਤੋਂ ਰਵਾਨਗੀ ===
ਜਹਾਜ਼ 4 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ 165 ਯਾਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। 8 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਸ਼ੰਘਾਈ ਵਿਖੇ ਹੋਰ ਯਾਤਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ, ਅਤੇ ਇਹ ਜਹਾਜ਼ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਯੋਕੋਹਾਮਾ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਇਹ 3 ਮਈ ਨੂੰ 376 ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਯੋਕੋਹਾਮਾ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ 23 ਮਈ ਨੂੰ ਵੈਨਕੂਵਰ ਨੇੜੇ ਬਰਾਰਡ ਇਨਲੇਟ ਵਿਚ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਬਰਕਤੁੱਲਾ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ ਨੇ ਜਹਾਜ ਦੇ ਮੁਸਾਫ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਨ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਕੇਸ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਲਈ ਲੰਡਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਭੇਜੇ ਗਏ ਤਿੰਨ ਡੈਲੀਗੇਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ। ਬੋਰਡ 'ਤੇ ਗ਼ਦਰੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੋਰਡ 'ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹੋਈਆਂ। 
[[File:Komagata_Maru_and_Rainbow.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Komagata_Maru_and_Rainbow.jpg|right|thumb|250x250px|ਕਾਮਾਗਾਟਾ ਮਾਰੂ (ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਸਭ ਤੋਂ ਦੂਰ) HMCS ਰੇਨਬੋ ਅਤੇ ਛੋਟੀਆਂ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਦੁਆਰਾ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ]]

=== ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿੱਚ ਆਗਮਨ ===
ਜਦੋਂ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਪਹਿਲਾਂ ਸੀਪੀਆਰ ਪੀਅਰ ਏ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 200 ਮੀਟਰ (220 ਗਜ਼) ਦੂਰ ਬਰਾਰਡ ਇਨਲੇਟ ਵਿੱਚ ਕੋਲ ਹਾਰਬਰ ਵਿੱਚ, ਇਸਨੂੰ ਡੌਕ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿੱਚ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਧਿਕਾਰੀ ਫਰੇਡ ਸਾਈਕਲੋਨ ਟੇਲਰ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰੌਬਰਟ ਬੋਰਡਨ ਨੇ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਦੇ ਕੰਜ਼ਰਵੇਟਿਵ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ, ਰਿਚਰਡ ਮੈਕਬ੍ਰਾਈਡ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਕੰਜ਼ਰਵੇਟਿਵ ਐਮਪੀ ਐਚਐਚ ਸਟੀਵਨਜ਼ ਨੇ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਮੀਟਿੰਗ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰੇ। ਸਟੀਵਨਜ਼ ਨੇ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਧਿਕਾਰੀ ਮੈਲਕਮ ਆਰ.ਜੇ. ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕਿਨਾਰੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਰੀਡ. ਸਟੀਵਨਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਤ ਰੀਡ ਦੀ ਅਣਗਹਿਲੀ ਕਾਰਨ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਰਵਾਨਗੀ ਦੀ ਮਿਤੀ ਨੂੰ ਲੰਮਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਯੇਲ-ਕੈਰੀਬੂ ਲਈ ਫੈਡਰਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮੰਤਰੀ, ਮਾਰਟਿਨ ਬੁਰੇਲ, ਐਮਪੀ ਦੇ ਦਖਲ ਤੱਕ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਸੇ ਕੁਝ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਕੈਨੇਡੀਅਨਾਂ ਨੇ ਹੁਸੈਨ ਰਹੀਮ (ਗੁਜਰਾਤੀ-ਕੈਨੇਡੀਅਨ), ਮੁਹੰਮਦ ਅਕਬਰ (ਪੰਜਾਬੀ-ਕੈਨੇਡੀਅਨ) ਅਤੇ ਸੋਹਣ ਲਾਲ ਪਾਠਕ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ੋਰ ਕਮੇਟੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://komagatamarujourney.ca/node/561|title=Canadian Sikhs (Part One) and Komagata Maru Massacre|last=Singh|first=Kesar|year=1989|location=Surrey, British Columbia|pages=14|access-date=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਖਲੇ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਸਨ। ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੇ ਡੋਮੀਨੀਅਨ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਇਹਨਾਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ, ਅਸੈਂਬਲੀ ਨੇ ਮਤਾ ਪਾਇਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਤਾਂ ਇੰਡੋ-ਕੈਨੇਡੀਅਨਾਂ ਨੂੰ ਬਗਾਵਤ ਜਾਂ ਗ਼ਦਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਏਜੰਟ ਨੇ ਲੰਡਨ ਅਤੇ [[ਓਟਾਵਾ]] ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਸਨ।

ਸ਼ੋਰ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਚਾਰਟਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸ਼ਤ ਵਜੋਂ 22,000 ਡਾਲਰ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜੇ. ਐਡਵਰਡ ਬਰਡ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਮੁਨਸ਼ੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਮੁਕੱਦਮਾ ਵੀ ਚਲਾਇਆ। 6 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਕੋਰਟ ਆਫ ਅਪੀਲ ਦੇ ਪੂਰੇ ਬੈਂਚ ਨੇ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾਇਆ ਕਿ ਨਵੇਂ ਆਰਡਰ-ਇਨ-ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇਸ ਨੂੰ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਬਸਤੀਕਰਨ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆਏ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੇ ਜਪਾਨੀ ਕਪਤਾਨ ਤੋਂ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਲੈ ਲਿਆ, ਪਰ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ''ਹਾਰਬਰ ਟਗ ਸੀ ਲਾਇਨ''  ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਧੱਕਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Brown, Emily C. (1975). Har Dayal: Hindu Revolutionary and Humanist. Tucson: University of Arizona Press. p. 195}}&lt;/ref&gt; 19 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਨਾਰਾਜ਼ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੇ ਅਖਬਾਰ '[[ਦ ਸਨ]]' ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ: &quot;ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ 'ਤੇ ਕੋਲੇ ਅਤੇ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਵਰ੍ਹਾਏ ... ਇਹ ਕੋਲੇ ਦੀ ਚੁਟਕੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਵਰਗਾ ਸੀ&quot;&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.ourcommons.ca/Content/House/392/Debates/070/HAN070-E.PDF|title=House of Commons Debates: Official Report (Hansard)- Wednesday, April 2, 2008|publisher=Government of Canada|year=2008|edition=70|volume=142|location=Ottawa|pages=4395|quote=&quot;On July 19, the angry passengers fought back with the only weapons they had. They were not armed. The quote from The Sun in Vancouver read: 'Howling masses of Hindus showered policemen with lumps of coal and bricks...it was like standing underneath a coal chute.' &quot;|access-date=|issue=70|archive-date=ਅਪ੍ਰੈਲ 15, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220415195155/https://www.ourcommons.ca/Content/House/392/Debates/070/HAN070-E.PDF|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

== ਵੈਨਕੂਵਰ ਤੋਂ ਰਵਾਨਗੀ ==
[[File:Inspector_Reid,_H.H._Stevens_and_Capt._Walter_J._Hose_on_board_the_&quot;Komagata_Maru&quot;.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Inspector_Reid,_H.H._Stevens_and_Capt._Walter_J._Hose_on_board_the_%22Komagata_Maru%22.jpg|thumb|ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ 'ਤੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਰੀਡ, ਐਚ.ਐਚ. ਸਟੀਵਨਜ਼ ਅਤੇ ਵਾਲਟਰ ਹੋਜ਼]]
ਸਰਕਾਰ ਨੇ 11ਵੀਂ ਰੈਜੀਮੈਂਟ &quot;ਆਇਰਿਸ਼ ਫਿਊਸਿਲੀਅਰਜ਼ ਆਫ਼ ਕੈਨੇਡਾ&quot;, 72ਵੀਂ ਰੈਜੀਮੈਂਟ &quot;ਸੀਫੋਰਥ ਹਾਈਲੈਂਡਰਜ਼ ਆਫ਼ ਕੈਨੇਡਾ&quot; ਅਤੇ 6ਵੀਂ ਰੈਜੀਮੈਂਟ &quot;ਦਿ ਡਿਊਕ ਆਫ਼ ਕਨਾਟਸ&quot; ਦੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਮਾਂਡਰ ਹੋਜ਼ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਇੱਕ ਰਾਇਲ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਨੇਵੀ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ ਐਚਐਮਸੀਐਸ ਰੇਨਬੋ ਨੂੰ  ਲਾਮਬੰਦ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=House of Commons Debates |url=https://www.ourcommons.ca/Content/House/392/Debates/070/HAN070-E.PDF |access-date=2023-07-15 |archive-date=2022-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220415195155/https://www.ourcommons.ca/Content/House/392/Debates/070/HAN070-E.PDF |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਸਿਰਫ ਵੀਹ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਹਾਜ਼ ਨੇ ਬੇਦਖਲੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਯਾਤਰੀਆਂ ਕੋਲ ਲੋੜੀਂਦੇ ਫੰਡ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਹ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਸਿੱਧੇ ਰਵਾਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 23 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਏਸ਼ੀਆ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਵਿਵਾਦ ਦੌਰਾਨ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਧਿਕਾਰੀ ਡਬਲਯੂ ਸੀ ਹਾਪਕਿਨਸਨ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਮੁਖ਼ਬਰਾਂ ਦੀ ਅਗਸਤ 1914 ਵਿੱਚ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। 21 ਅਕਤੂਬਰ 1914 ਦੇ ਦਿਨ ਜਦ ਹਾਪਕਿਨਸਨ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਬੇਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਪੁੱਜਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 11 ਜਨਵਰੀ 1915 ਦੇ ਦਿਨ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Popplewell, Richard J. (1995). &quot;North America, 1905-14&quot;. Intelligence and Imperial Defence: British Intelligence and the Defence of the Indian Empire, 1904-1924. Frank Cass. p. 160}}&lt;/ref&gt;

== ਭਾਰਤ ਵਾਪਸੀ 'ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ==
ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ 27 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕਲਕੱਤਾ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਬੰਦਰਗਾਹ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ 'ਤੇ, ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਗੰਨਬੋਟ ਦੁਆਰਾ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਰੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ ਸਵੈ-ਕਬੂਲ ਕਾਨੂੰਨ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ, ਸਗੋਂ ਖਤਰਨਾਕ ਸਿਆਸੀ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀਆਂ ਵਜੋਂ ਵੀ ਦੇਖਿਆ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਸੀ ਕਿ ਗੋਰੇ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਉੱਤਰੀ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਜਹਾਜ਼ ਬਜ ਬਜ 'ਤੇ ਡੱਕਿਆ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਵੀਹ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਰ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਗਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਆਗੂ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਨੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੰਗਾ ਹੋਇਆ। ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ 19 ਯਾਤਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਕੁਝ ਬਚ ਗਏ, ਪਰ ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ [[ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ|ਪਹਿਲੀ ਵਿਸ਼ਵ ਜੰਗ]] ਦੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਬਜ ਬਜ ਦੰਗੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਿੰਗਲੀਡਰ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਭੱਜਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ 1922 ਤੱਕ ਛੁਪਿਆ ਰਿਹਾ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਵਜੋਂ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ 'ਤੇ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਹੋਈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Chang, Kornel (2012). Pacific Connections. University of California Press. p. 147}}&lt;/ref&gt;

== ਮਹੱਤਵ ==
ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਘਟਨਾ ਦਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਘਟਨਾ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਭੜਕੀ ਹੋਈ ਜਨੂੰਨ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੰਗਠਨ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੁਆਰਾ, ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1914 ਵਿੱਚ [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ|ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ]] ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ, [[ਬਰਕਤੁੱਲਾ ਮੌਲਾਨਾ|ਬਰਕਤੁੱਲਾ]], [[ਤਾਰਕਨਾਥ ਦਾਸ|ਤਾਰਕ ਨਾਥ ਦਾਸ]], ਅਤੇ [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼|ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ]] ਸਮੇਤ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਲਈ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਭਰਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਰੈਲੀ ਬਿੰਦੂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ। ਪਰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਈਆਂ।

==ਵਿਰਾਸਤ==

=== ਭਾਰਤ ===
[[File:Komagata_Maru_5.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Komagata_Maru_5.jpg|thumb|ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ, ਬਜ ਬਜ]]
1952 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰ ਬਜ ਬਜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ]] ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸਮਾਰਕ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਰਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਉੱਠਦੀ ਕਿਰਪਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Ship of defiance |url=http://www.telegraphindia.com/1100926/jsp/calcutta/story_12979265.jsp |access-date=2023-07-15 |archive-date=2015-02-28 |archive-url=https://archive.today/20150228074306/http://www.telegraphindia.com/1100926/jsp/calcutta/story_12979265.jsp |url-status=bot: unknown }}&lt;/ref&gt;

ਕੋਲਕਾਤਾ ਪੋਰਟ ਟਰੱਸਟ, ਕੇਂਦਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮੰਤਰਾਲੇ ਅਤੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਟਰੱਸਟ ਵਿਚਕਾਰ ਮੌਜੂਦਾ ਯਾਦਗਾਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਇੱਕ ਤਿਕੋਣੀ ਸਮਝੌਤੇ 'ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਇਮਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੇਠਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਦਫ਼ਤਰ ਅਤੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਪਹਿਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਵਿੱਚ ਆਡੀਟੋਰੀਅਮ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਲਾਗਤ 24 ਮਿਲੀਅਨ ਭਾਰਤੀ ਰੁਪਏ ਹੋਵੇਗੀ। 2014 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਲਈ 5 ਅਤੇ 100 ਰੁਪਏ ਦੇ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿੱਕੇ, ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/todays-paper/|title=India commemorating 100 years of Komagata Maru|date=2014-09-29|work=The Hindu|access-date=2023-07-15}}&lt;/ref&gt;

=== ਕੈਨੇਡਾ ===
23 ਜੁਲਾਈ, 1989 ਨੂੰ ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਜਾਣ ਦੀ 75ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਖ਼ਤੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ। 75ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਲਈ ਇੱਕ ਤਖ਼ਤੀ ''ਵੀ ਪੋਰਟਲ ਪਾਰਕ'', 1099 ਵੈਸਟ ਹੇਸਟਿੰਗਜ਼ ਸਟ੍ਰੀਟ, ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੈ। 1994 ਵਿੱਚ ਵੈਨਕੂਵਰ ਬੰਦਰਗਾਹ ਵਿੱਚ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੀ 80ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਖ਼ਤੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ।

ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਕਾਂਡ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਰਕ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ 23 ਜੁਲਾਈ 2012 ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੰਧ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜੋ ਕੋਲ ਹਾਰਬਰ ਵਿੱਚ ਵੈਨਕੂਵਰ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ ਵੈਸਟ ਬਿਲਡਿੰਗ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੀ 100ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਾਕ ਟਿਕਟ 1 ਮਈ 2014 ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਪੋਸਟ ਦੁਆਰਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2014-05-08 |title=ਕੈਨੇਡਾ ਵਲੋਂ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਬਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ |url=https://www.dailypunjabtimes.com/main/archives/6554 |access-date=2023-07-15 |website=Daily Punjab Times}}&lt;/ref&gt; ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਅ ਜੂਨ 2012 ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਸੁਸਾਇਟੀ ਵੈਨਕੂਵਰ ਰੌਸ ਸਟਰੀਟ ਟੈਂਪਲ ਵਿਖੇ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜਾਂ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਅਤੇ ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਾਜ ਸਿੰਘ ਤੂਰ ਨੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਤੂਰ ਬਾਬਾ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਜਨੇਤਪੁਰਾ ਦਾ ਪੋਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Raj Singh Toor · South Asian Canadian Heritage |url=https://www.southasiancanadianheritage.ca/hari-sharma/hari-sharma-1900-1910/raj-singh-toor/ |access-date=2023-07-15 |website=South Asian Canadian Heritage}}&lt;/ref&gt; ਤੂਰ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਸਿਟੀ ਕੌਂਸਲ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਰੀ ਵਿੱਚ 75A ਐਵੇਨਿਊ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਨਾਮ 31 ਜੁਲਾਈ, 2019 ਨੂੰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਵੇਅ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2023-02-05 |title=ਕੈਨੇਡਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਫ਼ੈਸਲਾ, ਸੜਕ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਕਾਮਾਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਵੇਅ |url=https://jagbani.punjabkesari.in/international/news/part-of-road-in-canada-to-be-named-komagata-maru-way-1404211 |access-date=2023-07-15 |website=jagbani}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, 17 ਸਤੰਬਰ, 2020 ਨੂੰ ਸਰੀ ਦੇ ਆਰ.ਏ. ਨਿਕਲਸਨ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ &quot;ਰੀਮੇਮਿੰਗ ਦਾ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ &quot; ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਟੋਰੀ ਬੋਰਡ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। 23 ਦਸੰਬਰ, 2020 ਨੂੰ, ਡੈਲਟਾ ਸਿਟੀ ਕਾਉਂਸਿਲ ਨੂੰ ਤੂਰ ਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਉੱਤਰੀ ਡੈਲਟਾ ਸੋਸ਼ਲ ਹਾਰਟ ਪਲਾਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਟੋਰੀ ਬੋਰਡ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2020-10-06 |title=New Storyboard Honours Victims of Komagata Maru {{!}} City of Surrey |url=https://www.surrey.ca/news-events/news/new-storyboard-honours-victims-of-komagata-maru |access-date=2023-07-15 |website=www.surrey.ca }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਮਾਰਚ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

ਨਾਲ ਹੀ, ਤੂਰ ਦੁਆਰਾ ਲਾਬਿੰਗ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, 23 ਮਈ, 2020 ਨੂੰ ਸਰੀ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੁਆਰਾ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਦਗਾਰੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਨਿਊ ਵੈਸਟਮਿੰਸਟਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਸ਼ਹਿਰ ਨੇ 23 ਮਈ, 2021 ਨੂੰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਦਗਾਰੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵੈਨਕੂਵਰ ਸ਼ਹਿਰ ਨੇ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਦਗਾਰ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ। ਬਰਨਬੀ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਪੋਰਟ ਕੋਕਿਟਲਮ ਸ਼ਹਿਰ ਨੇ ਹਰ ਸਾਲ 23 ਮਈ ਨੂੰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਦਗਾਰੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2021-05-23 |title=Proclamations |url=https://descendantskomagatamaru.ca/proclamations/ |access-date=2023-07-15 |website=Descendants of the Komagata Maru Society}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=23 ਮਈ ਨੂੰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਦਗਾਰੀ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ |url=http://www.mediapunjab.biz/news?news_id=118331 |website=mediapunjab}}&lt;/ref&gt;

== ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ==
ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਜੰਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਲਤੀਆਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕੈਨੇਡਾ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਕੰਜ਼ਰਵੇਟਿਵ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 2006 ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾਇਆ ਤਾਂ ਜੋ ਜੰਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਲਈ ਗ੍ਰਾਂਟ ਅਤੇ ਯੋਗਦਾਨ ਫੰਡ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਫੈਡਰਲ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਫੰਡ ਦੇਣ ਲਈ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਘੋਸ਼ਣਾ 23 ਜੂਨ, 2006 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਟੀਫਨ ਹਾਰਪਰ ਨੇ ਚੀਨੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈੱਡ ਟੈਕਸ ਲਈ ਹਾਊਸ ਆਫ ਕਾਮਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ ਸੀ।

6 ਅਗਸਤ, 2006 ਨੂੰ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਹਾਰਪਰ ਨੇ ਸਰੀ, ਬੀ.ਸੀ. ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬੀਆਂ ਦੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੰਡੋ-ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰਾ ਕਰੋ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਸ ਦੁਖਦਾਈ ਪਲ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਵੇ&quot;। ਅਪ੍ਰੈਲ, 2008 ਨੂੰ, ਬਰੈਂਪਟਨ-ਸਪਰਿੰਗਡੇਲ ਦੀ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ [[ਰੂਬੀ ਢੱਲ|ਰੂਬੀ ਢੱਲਾ]] ਨੇ ਹਾਊਸ ਆਫ ਕਾਮਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਮੋਸ਼ਨ 469 (M-469) ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, &quot;ਇਹ, ਸਦਨ ਦੀ ਰਾਏ ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ- ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ 1914 ਦੀ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਉਤਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&quot;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2020-01-15 |title=Journals No. 70 - April 2, 2008 (39-2) - House of Commons of Canada |url=https://www.ourcommons.ca/DocumentViewer/en/39-2/house/sitting-70/journals |access-date=2023-07-15 |website=web.archive.org |archive-date=2020-01-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200115222657/https://www.ourcommons.ca/DocumentViewer/en/39-2/house/sitting-70/journals |url-status=bot: unknown }}&lt;/ref&gt; 

23 ਮਈ, 2008 ਨੂੰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਕਿ &quot;ਇਹ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ 23 ਮਈ, 1914 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਲਈ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਵੈਨਕੂਵਰ ਬੰਦਰਗਾਹ 'ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ 376 ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਦੁਆਰਾ ਦਾਖਲੇ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਦਨ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਫਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਲਾਭ ਦਿੱਤੇ ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&quot;

3 ਅਗਸਤ, 2008 ਨੂੰ, ਹਾਰਪਰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਘਟਨਾ ਲਈ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣ ਲਈ ਸਰੀ, ਬੀ.ਸੀ. ਵਿੱਚ 13ਵੇਂ ਸਲਾਨਾ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬੀਆਂ ਦਾ ਮੇਲਾ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣ ਲਈ ਹਾਊਸ ਆਫ ਕਾਮਨਜ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, &quot;ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਤਰਫੋਂ, ਮੈਂ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।&quot;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=PM apologizes for 1914 Komagata Maru incident |url=http://cnews.canoe.ca/CNEWS/Politics/2008/08/03/6345366-cp.html |access-date=2023-07-15 |archive-date=2008-08-06 |archive-url=https://archive.today/20080806093424/http://cnews.canoe.ca/CNEWS/Politics/2008/08/03/6345366-cp.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਇਸ ਮੁਆਫ਼ੀ ਤੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਰਾਜ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਜੇਸਨ ਕੈਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ: &quot;ਮੁਆਫੀ ਮੰਗ ਲਈ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗਾ&quot;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2008-08-03 |title=Sikhs unhappy with PM's Komagata Maru apology |url=https://www.ctvnews.ca/sikhs-unhappy-with-pm-s-komagata-maru-apology-1.313218 |access-date=2023-07-15 |website=CTVNews }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਰੈਜੀਮੈਂਟ (ਡਿਊਕ ਆਫ ਕਨਾਟਸ ਓਨ), ਜੋ ਕਿ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਦੀ ਕਮਾਨ ਇੱਕ ਸਿੱਖ, [[ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੱਜਣ|ਹਰਜੀਤ ਸੱਜਣ]] ਨੇ 2011 ਤੋਂ 2014 ਤੱਕ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਬਣ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਸ. ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੱਜਣ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਸਹਾਇਕ ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰੋ: ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਡੂੰਗਰ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ – Shiromani Gurdwara Parbandhak Committee |url=https://sgpc.net/%E0%A8%95%E0%A9%88%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%A1%E0%A8%BE-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%B0%E0%A9%B1%E0%A8%96%E0%A8%BF%E0%A8%86-%E0%A8%AE%E0%A9%B0%E0%A8%A4%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%B8-%E0%A8%B9%E0%A8%B0/ |access-date=2023-07-15 |website=sgpc.net |archive-date=2023-07-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230715122002/https://sgpc.net/%E0%A8%95%E0%A9%88%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%A1%E0%A8%BE-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%B0%E0%A9%B1%E0%A8%96%E0%A8%BF%E0%A8%86-%E0%A8%AE%E0%A9%B0%E0%A8%A4%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%B8-%E0%A8%B9%E0%A8%B0/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.theglobeandmail.com/news/british-columbia/bc-regiment-that-once-forced-out-the-komagata-maru-is-now-commanded-by-a-sikh/article18832286/|title=B.C. regiment that once forced out the Komagata Maru is now commanded by a Sikh|date=2014-05-24|work=The Globe and Mail|access-date=2023-07-15}}&lt;/ref&gt;

18 ਮਈ, 2016 ਨੂੰ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਜਸਟਿਨ ਟਰੂਡੋ]] ਨੇ ਹਾਊਸ ਆਫ਼ ਕਾਮਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਲਈ ਰਸਮੀ  ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2021-05-22 |title=ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੁਖਾਂਤ – ਜਸਟਿਨ ਟਰੂਡੋ ਨੇ ਮੰਗੀ ਸੀ ਮਾਫੀ ! |url=https://globalpunjabtv.com/the-komagata-maru-tragedy-justin-trudeau-apology/ |access-date=2023-07-15 |website=Global Punjab Tv}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Justin Trudeau apologizes in House for 1914 Komagata Maru incident |url=https://www.cbc.ca/news/politics/komagata-maru-live-apology-1.3587827}}&lt;/ref&gt;

==ਕਾਮਾ ਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ== 
ਜ਼ਿਲਾ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ 

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align:center&quot; width=&quot;98%&quot;
|-
! width=2% |#
! width=14% |ਨਾਮ
! width=14% |ਪਿੰਡ
|-
|1
|ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ
|[[ਰੋਡੇ]] 
|-
|2
|ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ
|[[ਰੋਡੇ]]
|-
|3
|ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
|[[ਰੋਡੇ]]
|-
|4
|ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ(ਦੂਜਾ)
|[[ਰੋਡੇ]]
|-
|5 
|ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|6
|ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|7
|ਰਾਮ ਸਿੰਘ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|8 
|ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|9
|ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ 
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|10
|ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|11
|ਬੰਸੀ ਲਾਲ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|12
|ਰਾਮ ਜੀ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|18
|ਕਰਤਾ ਰਾਮ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|14
|ਰਾਮ ਰਤਨ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|15
|ਥੰਮਣ ਸਿੰਘ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|16
|ਦਲਬਾਰਾ ਸਿੰਘ
|[[ਮੱਲ੍ਹਣ]] 
|-
|17
|ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ
|[[ਮੱਲ੍ਹਣ]] 
|-
|18
|ਪਰਤਾਪ ਸਿੰਘ
|[[ਮੱਲ੍ਹਣ]] 
|-
|19
|ਬੂੜ ਸਿੰਘ
|[[ਲੰਡੇਆਨਾ]] 
|-
|20
|ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ
|[[ਲੰਡੇਆਨਾ]] 
|-
|21
|ਰੂੜ ਸਿੰਘ
|[[ਲੰਡੇਆਨਾ]] 
|-
|22
|ਦੇਵਾ ਸਿੰਘ 
|[[ਲੰਡੇਆਨਾ]] 
|-
|23
|ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ
|[[ਢੁੱਡੀਕੇ]] 
|-
|24
|ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
|[[ਢੁੱਡੀਕੇ]]
|-
|25
|ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ
|[[ਢੁੱਡੀਕੇ]]
|-
|26
|ਬੱਗਾ ਸਿੰਘ
|[[ਢੁੱਡੀਕੇ]]
|-
|27
|ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ
|[[ਅਬੋ]]
|-
|28
|ਰਾਮ ਸਿੰਘ
|[[ਅਬੋ]]
|-
|29 
|ਰਾਇਜ਼ਾਦਾ ਸਿੰਘ
|[[ਅਬੋ]]
|-
|30 
|ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ
|[[ਅਬੋ]]
|-
|31
|ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ
|[[ਵਾੜਾ]]
|-
|32
|ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ
|[[ਵਾੜਾ]]
|-
|33
|ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ
|[[ਵਾੜਾ]]
|-
|34
|ਭਗਤ ਸਿੰਘ
|[[ਰਾਜੋਆਨਾ]] 
|-
|35
|ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ
|[[ਰਾਜੋਆਨਾ]] 
|-
|36
|ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ
|[[ਸੇਖਾ]] 
|-
|37 
|ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ
|[[ਸੇਖਾ]] 
|-
|38
|ਮੱਲਾ ਸਿੰਘ
|[[ਸੇਖਾ]] 
|-
|39
|ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ (ਦੂਜਾ)
|[[ਸੇਖਾ]] 
|-
|40
|ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ
|[[ਘੋਲੀਆ]] 
|-
|41
|ਮੁਨਸ਼ੀ ਸਿੰਘ
|[[ਘੋਲੀਆ]] 
|-
|42
|ਸੱਦਾ ਸਿੰਘ
|[[ਚੂਹੜਚੱਕ]] 
|-
|43
|ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ
|[[ਚੂਹੜਚੱਕ]] 
|-
|44
|ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ
|[[ਆਲਮਵਾਲਾ]] 
|-
|45
|ਭਾਈ ਵੀਰਾ ਸਿੰਘ
|ਗੁਰੂਸਰ ( ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ)
|-
|}

==ਨੋਟਸ==
{{notelist}}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{Commons category|Komagata Maru incident|ਕਾਮਗਾਟਾਮਾਰੂ ਕਾਂਡ}}
* [https://web.archive.org/web/20130811214922/http://www.centralsikhmuseum.com/gallery/hi/km/ Gallery on ''Komagata Maru'' incident]
* {{usurped|1=[https://web.archive.org/web/20130920195615/http://www.sikhpioneers.org/koma.html Pioneer East Asian Immigration to the Pacific Coast: ''Komagata Maru'']}}
* [https://www.imdb.com/title/tt0490857/  ''Continuous Journey'', a feature-length documentary by Ali Kazimi]
* [https://timeline.com/komagata-maru-indian-canada-38d327071c56 Photos: When these Indian immigrants got to Canada, police kept them on their boat for two months] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220517004714/https://timeline.com/komagata-maru-indian-canada-38d327071c56 |date=2022-05-17 }}
* [https://books.google.com/books?id=Okk452lbaDsC  ''Lions of the Sea'', a novel by Jessi Thind]
* [http://www.cbc.ca/asianheritage/film/ CBC Radio One's ''As It Happens'' aired an interview with ''Continuous Journey'' filmmaker Ali Kazimi on May 13, 2008]
* [https://archive.today/20130119150425/http://www.canada.com/vancouversun/news/westcoastnews/story.html?id=bc5cdad1-2922-45e9-a828-d5e68baf500a &quot;Tejpal Singh Sandhu was at Monday's meeting representing his great-grandfather Gurdit Singh Indian, who chartered the ship to travel from India to Canada.&quot;]
* [http://komagatamarujourney.ca/ ''Komagata Maru: Continuing the Journey'' website by Simon Fraser University Library. A resource-rich website about the ''Komagata Maru'' story]
* [http://thecanadianencyclopedia.com/articles/komagata-maru  ''The Canadian Encyclopedia'': ''&quot;Komagata Maru&quot;''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131124080332/http://www.thecanadianencyclopedia.com/articles/komagata-maru |date=November 24, 2013 }}
* [https://www.theglobeandmail.com/news/british-columbia/komagata-maru-100-years-later/article18830049/ Globe and Mail: Behind the Komagata Maru’s fight to open Canada’s border]
* http://talonbooks.com/books/dream-arteries
* [https://descendantskomagatamaru.ca/ Descendants of the ''Komagata Maru'' Society Website, a site dedicated to educating people about the ''Komagata Maru'' Incident ]
* [https://scroll.in/reel/938657/films-about-komagata-maru-remind-us-of-the-brave-and-risky-journeys-of-refugees-the-world-over Films about ''Komagata Maru'']

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ]]</text>
      <sha1>mv57pjxbolu1zwu23jrh7noc9ct69ht</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812041</id>
      <parentid>812040</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T08:24:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Satdeep Gill</username>
        <id>1613</id>
      </contributor>
      <comment>/* ਕੈਨੇਡਾ */</comment>
      <origin>812041</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54872" sha1="dr5jxs7d6znvl9wl7v2uqvwj53yj2nd" xml:space="preserve">{{Infobox event
| title = ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਬਿਰਤਾਂਤ
| image = Komogata Maru LAC a034014 1914.jpg
| image_upright            =
| image_alt                =
| caption = ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਯਾਤਰੀ
| native_name = 
| native_name_lang = 
| date = ਮਈ 23, 1914
| venue = 
| location = [[ਵੈਨਕੂਵਰ]], ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ
| outcome = ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ
| reported deaths = ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ 26{{efn|Para 30 of Report of the ''Komagata Maru'' Committee of Inquiry states that 20 Sikhs, 2 Europeans, 2 Punjab Police Officers and 2 locals died in the riots &lt;ref&gt;{{cite book |title=Report of the ''Komagata Maru'' Committee of Inquiry and Some Further Documents |date=2007 |publisher=Unistar Books and Punjab Centre for Migration Studies |isbn=9788189899349 |page=74 |url=https://books.google.com/books?id=xzeAISr-PPgC&amp;pg=PA74 |access-date=12 April 2022}}&lt;/ref&gt; 75 by witnesses present{{Citation needed|date=December 2021|reason=not in article}}}}
}}
'''''ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ'' ਕਾਂਡ''' ਵਿੱਚ ਜਾਪਾਨੀ ਭਾਫ ਸਟੀਮਰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸ 'ਤੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ਅਪ੍ਰੈਲ 1914 ਵਿੱਚ [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਆਵਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਾਖਲੇ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ [[ਬਜ ਬਜ]], [[ਕਲਕੱਤਾ]] ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ, ਭਾਰਤੀ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਸਮੂਹ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਦੰਗਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 22 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2021-04-05 |title=Komagata Maru {{!}} The Canadian Encyclopedia |url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/komagata-maru |access-date=2023-07-15 |website=web.archive.org |archive-date=2021-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210405043204/https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/komagata-maru |url-status=bot: unknown }}&lt;/ref&gt;

ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਤੋਂ 376 ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ 4 ਅਪ੍ਰੈਲ 1914 ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ [[ਹਾਂਗਕਾਂਗ]] ਤੋਂ [[ਸ਼ੰਘਾਈ]], [[ਚੀਨ]] ਅਤੇ [[ਯੋਕੋਹਾਮਾ]], [[ਜਪਾਨ|ਜਾਪਾਨ]] ਤੋਂ [[ਵੈਨਕੂਵਰ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ]], ਕੈਨੇਡਾ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਯਾਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚ 340 ਸਿੱਖ, 24 ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ 12 ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ 376 ਯਾਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ 24 ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਕੀ 352 ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਉਤਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਧਰਤੀ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਐਚਐਮਸੀਐਸ ਰੇਨਬੋ, ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੁਆਰਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=The Voyage of the Komagata Maru: the Sikh challenge to Canada's colour bar. Vancouver: University of British Columbia Press. 1989. pp. 81, 83.}}&lt;/ref&gt; ਇਹ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਕਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ]] ਵਿੱਚ ਬੇਦਖਲੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਏਸ਼ੀਆਈ ਮੂਲ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

== ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕੰਟਰੋਲ ==
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ 8 ਜਨਵਰੀ, 1908 ਨੂੰ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੱਕ ਆਰਡਰ ਇਨ ਕਾਉਂਸਿਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਰਾਏ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਆਏ ਸਨ ਜਾਂ ਇੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਯਾਤਰਾ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਜਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖਰੀਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਆਏ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=8 January 1908 |title=Immigrants debarred from landing in Canada who do not come from country of citizenship in through tickets by continuous journey - Min. Int. [Minister of the Interior], 1908/01/03 |url=https://www.bac-lac.gc.ca/eng/discover/politics-government/orders-council/Pages/item.aspx?IdNumber=142346 |access-date= |website=Library and Archives Canada}}&lt;/ref&gt; ਅਭਿਆਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਿਰੰਤਰ ਯਾਤਰਾ ਨਿਯਮ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਡੀ ਦੂਰੀ ਲਈ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਪਾਨ ਜਾਂ ਹਵਾਈ ਵਿੱਚ ਰੁਕਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਯਮ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਏ ਜਦੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ। 1913 ਵਿੱਚ 400,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਆਏ, ਇੱਕ ਸਾਲਾਨਾ ਅੰਕੜਾ ਜਿਸਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿੱਚ ਨਸਲੀ ਸਬੰਧ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਜੋ 1907 ਦੇ ਪੂਰਬੀ-ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਹੋਏ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=June 29, 2016 |title=150 years of immigration in Canada |url=https://www150.statcan.gc.ca/n1/pub/11-630-x/11-630-x2016006-eng.htm |access-date= |website=Statistics Canada |quote=&quot;Record numbers of immigrants were admitted in the early 1900s when Canada was promoting the settlement of Western Canada. The highest number ever recorded was in 1913, when more than 400,000 immigrants arrived in the country.&quot;}}&lt;/ref&gt;

== ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵਿਚਾਰ ==
[[File:Baba_Gurdit_Singh.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Baba_Gurdit_Singh.jpg|right|thumb|260x260px|ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ]]
[[ਸਰਹਾਲੀ ਕਲਾਂ|ਸਰਹਾਲੀ]] ਤੋਂ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ|ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ]],&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2019-03-27 |title=ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੁਖਾਂਤ ’ਤੇ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਾਰੇ ਜਾਣੋ ਇਤਿਹਾਸ |url=https://www.rozanaspokesman.in/opinion/special-article/270319/komagatamaru-baba-gurdit-singh-ji.html |access-date=2023-07-15 |website=Rozana Spokesman}}&lt;/ref&gt; ਇੱਕ [[ਸਿੰਗਾਪੁਰ]] ਦਾ ਵਪਾਰੀ ਸੀ ਜੋ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸੀ ਕਿ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਬੇਦਖਲੀ ਕਾਨੂੰਨ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਕਲਕੱਤੇ ਤੋਂ ਵੈਨਕੂਵਰ ਜਾਣ ਲਈ ਜਹਾਜ਼ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਹਮਵਤਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਨਵਰੀ 1914 ਵਿੱਚ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲੈਣ ਵੇਲੇ ਨਿਯਮਾਂ ਬਾਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਣੂ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ, ਨਿਰੰਤਰ ਯਾਤਰਾ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਉੱਦਮ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। 

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਜਨਵਰੀ 1914 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਹਾਂਗਕਾਂਗ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦਾ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। [[ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ|ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ]] ਇੱਕ ਸੰਗਠਨ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਜੂਨ 1913 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਾਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਪੈਸੀਫਿਕ ਕੋਸਟ ਦੀ ਖਾਲਸਾ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

=== ਯਾਤਰੀ ===
[[Image:Sikhs aboard Komagata Maru.jpg|thumb|240x240px|ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਯਾਤਰੀ]]
ਯਾਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚ 340 ਸਿੱਖ, 24 ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ 12 ਹਿੰਦੂ, ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਾਸੀ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਯਾਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ, [[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ]] ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਸੀ, ਜੋ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ-ਅਮਰੀਕੀ ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਲੈਕਚਰਾਰ ਸੀ, ਜੋ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਨੂੰਨੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2018-08-20 |title=Bhagat Singh Thind - Komagata Maru |url=http://www.bhagatsinghthind.com/Komagata_maru.php |access-date=2023-07-15 |website=web.archive.org |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820022452/http://www.bhagatsinghthind.com/Komagata_maru.php |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸਨ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਉਖਾੜਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਗੜਬੜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਸਨ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਖਤਰਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Johnston, Hugh J. M. The Voyage of the Komagata Maru: the Sikh Challenge to Canada's Colour Bar. Delhi: Oxford University Press. 1979.}}&lt;/ref&gt;

==ਘਟਨਾ==

=== ਹਾਂਗਕਾਂਗ ਤੋਂ ਰਵਾਨਗੀ ===
ਜਹਾਜ਼ 4 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ 165 ਯਾਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। 8 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਸ਼ੰਘਾਈ ਵਿਖੇ ਹੋਰ ਯਾਤਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ, ਅਤੇ ਇਹ ਜਹਾਜ਼ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਯੋਕੋਹਾਮਾ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਇਹ 3 ਮਈ ਨੂੰ 376 ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਯੋਕੋਹਾਮਾ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ 23 ਮਈ ਨੂੰ ਵੈਨਕੂਵਰ ਨੇੜੇ ਬਰਾਰਡ ਇਨਲੇਟ ਵਿਚ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਬਰਕਤੁੱਲਾ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ ਨੇ ਜਹਾਜ ਦੇ ਮੁਸਾਫ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਨ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਕੇਸ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਲਈ ਲੰਡਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਭੇਜੇ ਗਏ ਤਿੰਨ ਡੈਲੀਗੇਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ। ਬੋਰਡ 'ਤੇ ਗ਼ਦਰੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੋਰਡ 'ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹੋਈਆਂ। 
[[File:Komagata_Maru_and_Rainbow.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Komagata_Maru_and_Rainbow.jpg|right|thumb|250x250px|ਕਾਮਾਗਾਟਾ ਮਾਰੂ (ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਸਭ ਤੋਂ ਦੂਰ) HMCS ਰੇਨਬੋ ਅਤੇ ਛੋਟੀਆਂ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਦੁਆਰਾ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ]]

=== ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿੱਚ ਆਗਮਨ ===
ਜਦੋਂ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਪਹਿਲਾਂ ਸੀਪੀਆਰ ਪੀਅਰ ਏ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 200 ਮੀਟਰ (220 ਗਜ਼) ਦੂਰ ਬਰਾਰਡ ਇਨਲੇਟ ਵਿੱਚ ਕੋਲ ਹਾਰਬਰ ਵਿੱਚ, ਇਸਨੂੰ ਡੌਕ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿੱਚ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਧਿਕਾਰੀ ਫਰੇਡ ਸਾਈਕਲੋਨ ਟੇਲਰ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰੌਬਰਟ ਬੋਰਡਨ ਨੇ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਦੇ ਕੰਜ਼ਰਵੇਟਿਵ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ, ਰਿਚਰਡ ਮੈਕਬ੍ਰਾਈਡ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਕੰਜ਼ਰਵੇਟਿਵ ਐਮਪੀ ਐਚਐਚ ਸਟੀਵਨਜ਼ ਨੇ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਮੀਟਿੰਗ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰੇ। ਸਟੀਵਨਜ਼ ਨੇ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਧਿਕਾਰੀ ਮੈਲਕਮ ਆਰ.ਜੇ. ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕਿਨਾਰੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਰੀਡ. ਸਟੀਵਨਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਤ ਰੀਡ ਦੀ ਅਣਗਹਿਲੀ ਕਾਰਨ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਰਵਾਨਗੀ ਦੀ ਮਿਤੀ ਨੂੰ ਲੰਮਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਯੇਲ-ਕੈਰੀਬੂ ਲਈ ਫੈਡਰਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮੰਤਰੀ, ਮਾਰਟਿਨ ਬੁਰੇਲ, ਐਮਪੀ ਦੇ ਦਖਲ ਤੱਕ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਸੇ ਕੁਝ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਕੈਨੇਡੀਅਨਾਂ ਨੇ ਹੁਸੈਨ ਰਹੀਮ (ਗੁਜਰਾਤੀ-ਕੈਨੇਡੀਅਨ), ਮੁਹੰਮਦ ਅਕਬਰ (ਪੰਜਾਬੀ-ਕੈਨੇਡੀਅਨ) ਅਤੇ ਸੋਹਣ ਲਾਲ ਪਾਠਕ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ੋਰ ਕਮੇਟੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://komagatamarujourney.ca/node/561|title=Canadian Sikhs (Part One) and Komagata Maru Massacre|last=Singh|first=Kesar|year=1989|location=Surrey, British Columbia|pages=14|access-date=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਖਲੇ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਸਨ। ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੇ ਡੋਮੀਨੀਅਨ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਇਹਨਾਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ, ਅਸੈਂਬਲੀ ਨੇ ਮਤਾ ਪਾਇਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਤਾਂ ਇੰਡੋ-ਕੈਨੇਡੀਅਨਾਂ ਨੂੰ ਬਗਾਵਤ ਜਾਂ ਗ਼ਦਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਏਜੰਟ ਨੇ ਲੰਡਨ ਅਤੇ [[ਓਟਾਵਾ]] ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਸਨ।

ਸ਼ੋਰ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਚਾਰਟਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸ਼ਤ ਵਜੋਂ 22,000 ਡਾਲਰ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜੇ. ਐਡਵਰਡ ਬਰਡ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਮੁਨਸ਼ੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਮੁਕੱਦਮਾ ਵੀ ਚਲਾਇਆ। 6 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਕੋਰਟ ਆਫ ਅਪੀਲ ਦੇ ਪੂਰੇ ਬੈਂਚ ਨੇ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾਇਆ ਕਿ ਨਵੇਂ ਆਰਡਰ-ਇਨ-ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇਸ ਨੂੰ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਬਸਤੀਕਰਨ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆਏ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੇ ਜਪਾਨੀ ਕਪਤਾਨ ਤੋਂ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਲੈ ਲਿਆ, ਪਰ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ''ਹਾਰਬਰ ਟਗ ਸੀ ਲਾਇਨ''  ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਧੱਕਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Brown, Emily C. (1975). Har Dayal: Hindu Revolutionary and Humanist. Tucson: University of Arizona Press. p. 195}}&lt;/ref&gt; 19 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਨਾਰਾਜ਼ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੇ ਅਖਬਾਰ '[[ਦ ਸਨ]]' ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ: &quot;ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ 'ਤੇ ਕੋਲੇ ਅਤੇ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਵਰ੍ਹਾਏ ... ਇਹ ਕੋਲੇ ਦੀ ਚੁਟਕੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਵਰਗਾ ਸੀ&quot;&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.ourcommons.ca/Content/House/392/Debates/070/HAN070-E.PDF|title=House of Commons Debates: Official Report (Hansard)- Wednesday, April 2, 2008|publisher=Government of Canada|year=2008|edition=70|volume=142|location=Ottawa|pages=4395|quote=&quot;On July 19, the angry passengers fought back with the only weapons they had. They were not armed. The quote from The Sun in Vancouver read: 'Howling masses of Hindus showered policemen with lumps of coal and bricks...it was like standing underneath a coal chute.' &quot;|access-date=|issue=70|archive-date=ਅਪ੍ਰੈਲ 15, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220415195155/https://www.ourcommons.ca/Content/House/392/Debates/070/HAN070-E.PDF|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

== ਵੈਨਕੂਵਰ ਤੋਂ ਰਵਾਨਗੀ ==
[[File:Inspector_Reid,_H.H._Stevens_and_Capt._Walter_J._Hose_on_board_the_&quot;Komagata_Maru&quot;.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Inspector_Reid,_H.H._Stevens_and_Capt._Walter_J._Hose_on_board_the_%22Komagata_Maru%22.jpg|thumb|ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ 'ਤੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਰੀਡ, ਐਚ.ਐਚ. ਸਟੀਵਨਜ਼ ਅਤੇ ਵਾਲਟਰ ਹੋਜ਼]]
ਸਰਕਾਰ ਨੇ 11ਵੀਂ ਰੈਜੀਮੈਂਟ &quot;ਆਇਰਿਸ਼ ਫਿਊਸਿਲੀਅਰਜ਼ ਆਫ਼ ਕੈਨੇਡਾ&quot;, 72ਵੀਂ ਰੈਜੀਮੈਂਟ &quot;ਸੀਫੋਰਥ ਹਾਈਲੈਂਡਰਜ਼ ਆਫ਼ ਕੈਨੇਡਾ&quot; ਅਤੇ 6ਵੀਂ ਰੈਜੀਮੈਂਟ &quot;ਦਿ ਡਿਊਕ ਆਫ਼ ਕਨਾਟਸ&quot; ਦੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਮਾਂਡਰ ਹੋਜ਼ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਇੱਕ ਰਾਇਲ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਨੇਵੀ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ ਐਚਐਮਸੀਐਸ ਰੇਨਬੋ ਨੂੰ  ਲਾਮਬੰਦ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=House of Commons Debates |url=https://www.ourcommons.ca/Content/House/392/Debates/070/HAN070-E.PDF |access-date=2023-07-15 |archive-date=2022-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220415195155/https://www.ourcommons.ca/Content/House/392/Debates/070/HAN070-E.PDF |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਸਿਰਫ ਵੀਹ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਹਾਜ਼ ਨੇ ਬੇਦਖਲੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਯਾਤਰੀਆਂ ਕੋਲ ਲੋੜੀਂਦੇ ਫੰਡ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਹ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਸਿੱਧੇ ਰਵਾਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 23 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਏਸ਼ੀਆ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਵਿਵਾਦ ਦੌਰਾਨ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਧਿਕਾਰੀ ਡਬਲਯੂ ਸੀ ਹਾਪਕਿਨਸਨ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਮੁਖ਼ਬਰਾਂ ਦੀ ਅਗਸਤ 1914 ਵਿੱਚ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। 21 ਅਕਤੂਬਰ 1914 ਦੇ ਦਿਨ ਜਦ ਹਾਪਕਿਨਸਨ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਬੇਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਪੁੱਜਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 11 ਜਨਵਰੀ 1915 ਦੇ ਦਿਨ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Popplewell, Richard J. (1995). &quot;North America, 1905-14&quot;. Intelligence and Imperial Defence: British Intelligence and the Defence of the Indian Empire, 1904-1924. Frank Cass. p. 160}}&lt;/ref&gt;

== ਭਾਰਤ ਵਾਪਸੀ 'ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ==
ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ 27 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕਲਕੱਤਾ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਬੰਦਰਗਾਹ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ 'ਤੇ, ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਗੰਨਬੋਟ ਦੁਆਰਾ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਰੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ ਸਵੈ-ਕਬੂਲ ਕਾਨੂੰਨ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ, ਸਗੋਂ ਖਤਰਨਾਕ ਸਿਆਸੀ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀਆਂ ਵਜੋਂ ਵੀ ਦੇਖਿਆ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਸੀ ਕਿ ਗੋਰੇ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਉੱਤਰੀ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਜਹਾਜ਼ ਬਜ ਬਜ 'ਤੇ ਡੱਕਿਆ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਵੀਹ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਰ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਗਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਆਗੂ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਨੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੰਗਾ ਹੋਇਆ। ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ 19 ਯਾਤਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਕੁਝ ਬਚ ਗਏ, ਪਰ ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ [[ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ|ਪਹਿਲੀ ਵਿਸ਼ਵ ਜੰਗ]] ਦੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਬਜ ਬਜ ਦੰਗੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਿੰਗਲੀਡਰ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਭੱਜਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ 1922 ਤੱਕ ਛੁਪਿਆ ਰਿਹਾ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਵਜੋਂ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ 'ਤੇ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਹੋਈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Chang, Kornel (2012). Pacific Connections. University of California Press. p. 147}}&lt;/ref&gt;

== ਮਹੱਤਵ ==
ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਘਟਨਾ ਦਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਘਟਨਾ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਭੜਕੀ ਹੋਈ ਜਨੂੰਨ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੰਗਠਨ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੁਆਰਾ, ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1914 ਵਿੱਚ [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ|ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ]] ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ, [[ਬਰਕਤੁੱਲਾ ਮੌਲਾਨਾ|ਬਰਕਤੁੱਲਾ]], [[ਤਾਰਕਨਾਥ ਦਾਸ|ਤਾਰਕ ਨਾਥ ਦਾਸ]], ਅਤੇ [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼|ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ]] ਸਮੇਤ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਲਈ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਭਰਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਰੈਲੀ ਬਿੰਦੂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ। ਪਰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਈਆਂ।

==ਵਿਰਾਸਤ==

=== ਭਾਰਤ ===
[[File:Komagata_Maru_5.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Komagata_Maru_5.jpg|thumb|ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ, ਬਜ ਬਜ]]
1952 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰ ਬਜ ਬਜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ]] ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸਮਾਰਕ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਰਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਉੱਠਦੀ ਕਿਰਪਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Ship of defiance |url=http://www.telegraphindia.com/1100926/jsp/calcutta/story_12979265.jsp |access-date=2023-07-15 |archive-date=2015-02-28 |archive-url=https://archive.today/20150228074306/http://www.telegraphindia.com/1100926/jsp/calcutta/story_12979265.jsp |url-status=bot: unknown }}&lt;/ref&gt;

ਕੋਲਕਾਤਾ ਪੋਰਟ ਟਰੱਸਟ, ਕੇਂਦਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮੰਤਰਾਲੇ ਅਤੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਟਰੱਸਟ ਵਿਚਕਾਰ ਮੌਜੂਦਾ ਯਾਦਗਾਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਇੱਕ ਤਿਕੋਣੀ ਸਮਝੌਤੇ 'ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਇਮਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੇਠਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਦਫ਼ਤਰ ਅਤੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਪਹਿਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਵਿੱਚ ਆਡੀਟੋਰੀਅਮ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਲਾਗਤ 24 ਮਿਲੀਅਨ ਭਾਰਤੀ ਰੁਪਏ ਹੋਵੇਗੀ। 2014 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਲਈ 5 ਅਤੇ 100 ਰੁਪਏ ਦੇ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿੱਕੇ, ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/todays-paper/|title=India commemorating 100 years of Komagata Maru|date=2014-09-29|work=The Hindu|access-date=2023-07-15}}&lt;/ref&gt;

=== ਕੈਨੇਡਾ ===
23 ਜੁਲਾਈ, 1989 ਨੂੰ ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਜਾਣ ਦੀ 75ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਖ਼ਤੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ। 75ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਲਈ ਇੱਕ ਤਖ਼ਤੀ ''ਵੀ ਪੋਰਟਲ ਪਾਰਕ'', 1099 ਵੈਸਟ ਹੇਸਟਿੰਗਜ਼ ਸਟ੍ਰੀਟ, ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੈ। 1994 ਵਿੱਚ ਵੈਨਕੂਵਰ ਬੰਦਰਗਾਹ ਵਿੱਚ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੀ 80ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਖ਼ਤੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ।

ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਕਾਂਡ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਰਕ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ 23 ਜੁਲਾਈ 2012 ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੰਧ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜੋ ਕੋਲ ਹਾਰਬਰ ਵਿੱਚ ਵੈਨਕੂਵਰ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ ਵੈਸਟ ਬਿਲਡਿੰਗ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੀ 100ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਾਕ ਟਿਕਟ 1 ਮਈ 2014 ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਪੋਸਟ ਦੁਆਰਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2014-05-08 |title=ਕੈਨੇਡਾ ਵਲੋਂ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਬਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ |url=https://www.dailypunjabtimes.com/main/archives/6554 |access-date=2023-07-15 |website=Daily Punjab Times}}&lt;/ref&gt; ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਅ ਜੂਨ 2012 ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਸੁਸਾਇਟੀ ਵੈਨਕੂਵਰ ਰੌਸ ਸਟਰੀਟ ਟੈਂਪਲ ਵਿਖੇ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜਾਂ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਅਤੇ ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਾਜ ਸਿੰਘ ਤੂਰ ਨੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਤੂਰ ਬਾਬਾ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਜਨੇਤਪੁਰਾ ਦਾ ਪੋਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Raj Singh Toor · South Asian Canadian Heritage |url=https://www.southasiancanadianheritage.ca/hari-sharma/hari-sharma-1900-1910/raj-singh-toor/ |access-date=2023-07-15 |website=South Asian Canadian Heritage}}&lt;/ref&gt; ਤੂਰ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਸਿਟੀ ਕੌਂਸਲ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਰੀ ਵਿੱਚ 75A ਐਵੇਨਿਊ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਨਾਮ 31 ਜੁਲਾਈ, 2019 ਨੂੰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਵੇਅ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2023-02-05 |title=ਕੈਨੇਡਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਫ਼ੈਸਲਾ, ਸੜਕ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਕਾਮਾਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਵੇਅ |url=https://jagbani.punjabkesari.in/international/news/part-of-road-in-canada-to-be-named-komagata-maru-way-1404211 |access-date=2023-07-15 |website=jagbani}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, 17 ਸਤੰਬਰ 2020 ਨੂੰ ਸਰੀ ਦੇ ਆਰ.ਏ. ਨਿਕਲਸਨ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ &quot;ਰੀਮੇਮਰਿੰਗ ਦਾ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ&quot; ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਟੋਰੀ ਬੋਰਡ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। 23 ਦਸੰਬਰ 2020 ਨੂੰ, ਡੈਲਟਾ ਸਿਟੀ ਕਾਉਂਸਿਲ ਨੂੰ ਤੂਰ ਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਉੱਤਰੀ ਡੈਲਟਾ ਸੋਸ਼ਲ ਹਾਰਟ ਪਲਾਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਟੋਰੀ ਬੋਰਡ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2020-10-06 |title=New Storyboard Honours Victims of Komagata Maru {{!}} City of Surrey |url=https://www.surrey.ca/news-events/news/new-storyboard-honours-victims-of-komagata-maru |access-date=2023-07-15 |website=www.surrey.ca }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਮਾਰਚ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

ਨਾਲ ਹੀ, ਤੂਰ ਦੁਆਰਾ ਲਾਬਿੰਗ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, 23 ਮਈ, 2020 ਨੂੰ ਸਰੀ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੁਆਰਾ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਦਗਾਰੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਨਿਊ ਵੈਸਟਮਿੰਸਟਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਸ਼ਹਿਰ ਨੇ 23 ਮਈ, 2021 ਨੂੰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਦਗਾਰੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵੈਨਕੂਵਰ ਸ਼ਹਿਰ ਨੇ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਦਗਾਰ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ। ਬਰਨਬੀ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਪੋਰਟ ਕੋਕਿਟਲਮ ਸ਼ਹਿਰ ਨੇ ਹਰ ਸਾਲ 23 ਮਈ ਨੂੰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਦਗਾਰੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2021-05-23 |title=Proclamations |url=https://descendantskomagatamaru.ca/proclamations/ |access-date=2023-07-15 |website=Descendants of the Komagata Maru Society}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=23 ਮਈ ਨੂੰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਦਗਾਰੀ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ |url=http://www.mediapunjab.biz/news?news_id=118331 |website=mediapunjab}}&lt;/ref&gt;

== ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ==
ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਜੰਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਲਤੀਆਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕੈਨੇਡਾ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਕੰਜ਼ਰਵੇਟਿਵ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 2006 ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾਇਆ ਤਾਂ ਜੋ ਜੰਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਲਈ ਗ੍ਰਾਂਟ ਅਤੇ ਯੋਗਦਾਨ ਫੰਡ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਫੈਡਰਲ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਫੰਡ ਦੇਣ ਲਈ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਘੋਸ਼ਣਾ 23 ਜੂਨ, 2006 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਟੀਫਨ ਹਾਰਪਰ ਨੇ ਚੀਨੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈੱਡ ਟੈਕਸ ਲਈ ਹਾਊਸ ਆਫ ਕਾਮਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ ਸੀ।

6 ਅਗਸਤ, 2006 ਨੂੰ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਹਾਰਪਰ ਨੇ ਸਰੀ, ਬੀ.ਸੀ. ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬੀਆਂ ਦੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੰਡੋ-ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰਾ ਕਰੋ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਸ ਦੁਖਦਾਈ ਪਲ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਵੇ&quot;। ਅਪ੍ਰੈਲ, 2008 ਨੂੰ, ਬਰੈਂਪਟਨ-ਸਪਰਿੰਗਡੇਲ ਦੀ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ [[ਰੂਬੀ ਢੱਲ|ਰੂਬੀ ਢੱਲਾ]] ਨੇ ਹਾਊਸ ਆਫ ਕਾਮਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਮੋਸ਼ਨ 469 (M-469) ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, &quot;ਇਹ, ਸਦਨ ਦੀ ਰਾਏ ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ- ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ 1914 ਦੀ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਉਤਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&quot;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2020-01-15 |title=Journals No. 70 - April 2, 2008 (39-2) - House of Commons of Canada |url=https://www.ourcommons.ca/DocumentViewer/en/39-2/house/sitting-70/journals |access-date=2023-07-15 |website=web.archive.org |archive-date=2020-01-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200115222657/https://www.ourcommons.ca/DocumentViewer/en/39-2/house/sitting-70/journals |url-status=bot: unknown }}&lt;/ref&gt; 

23 ਮਈ, 2008 ਨੂੰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਕਿ &quot;ਇਹ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ 23 ਮਈ, 1914 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਲਈ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਵੈਨਕੂਵਰ ਬੰਦਰਗਾਹ 'ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ 376 ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਦੁਆਰਾ ਦਾਖਲੇ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਦਨ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਫਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਲਾਭ ਦਿੱਤੇ ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&quot;

3 ਅਗਸਤ, 2008 ਨੂੰ, ਹਾਰਪਰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਘਟਨਾ ਲਈ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣ ਲਈ ਸਰੀ, ਬੀ.ਸੀ. ਵਿੱਚ 13ਵੇਂ ਸਲਾਨਾ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬੀਆਂ ਦਾ ਮੇਲਾ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣ ਲਈ ਹਾਊਸ ਆਫ ਕਾਮਨਜ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, &quot;ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਤਰਫੋਂ, ਮੈਂ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।&quot;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=PM apologizes for 1914 Komagata Maru incident |url=http://cnews.canoe.ca/CNEWS/Politics/2008/08/03/6345366-cp.html |access-date=2023-07-15 |archive-date=2008-08-06 |archive-url=https://archive.today/20080806093424/http://cnews.canoe.ca/CNEWS/Politics/2008/08/03/6345366-cp.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਇਸ ਮੁਆਫ਼ੀ ਤੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਰਾਜ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਜੇਸਨ ਕੈਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ: &quot;ਮੁਆਫੀ ਮੰਗ ਲਈ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗਾ&quot;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2008-08-03 |title=Sikhs unhappy with PM's Komagata Maru apology |url=https://www.ctvnews.ca/sikhs-unhappy-with-pm-s-komagata-maru-apology-1.313218 |access-date=2023-07-15 |website=CTVNews }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਰੈਜੀਮੈਂਟ (ਡਿਊਕ ਆਫ ਕਨਾਟਸ ਓਨ), ਜੋ ਕਿ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਦੀ ਕਮਾਨ ਇੱਕ ਸਿੱਖ, [[ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੱਜਣ|ਹਰਜੀਤ ਸੱਜਣ]] ਨੇ 2011 ਤੋਂ 2014 ਤੱਕ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਬਣ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਸ. ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੱਜਣ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਸਹਾਇਕ ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰੋ: ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਡੂੰਗਰ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ – Shiromani Gurdwara Parbandhak Committee |url=https://sgpc.net/%E0%A8%95%E0%A9%88%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%A1%E0%A8%BE-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%B0%E0%A9%B1%E0%A8%96%E0%A8%BF%E0%A8%86-%E0%A8%AE%E0%A9%B0%E0%A8%A4%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%B8-%E0%A8%B9%E0%A8%B0/ |access-date=2023-07-15 |website=sgpc.net |archive-date=2023-07-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230715122002/https://sgpc.net/%E0%A8%95%E0%A9%88%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%A1%E0%A8%BE-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%B0%E0%A9%B1%E0%A8%96%E0%A8%BF%E0%A8%86-%E0%A8%AE%E0%A9%B0%E0%A8%A4%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%B8-%E0%A8%B9%E0%A8%B0/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.theglobeandmail.com/news/british-columbia/bc-regiment-that-once-forced-out-the-komagata-maru-is-now-commanded-by-a-sikh/article18832286/|title=B.C. regiment that once forced out the Komagata Maru is now commanded by a Sikh|date=2014-05-24|work=The Globe and Mail|access-date=2023-07-15}}&lt;/ref&gt;

18 ਮਈ, 2016 ਨੂੰ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਜਸਟਿਨ ਟਰੂਡੋ]] ਨੇ ਹਾਊਸ ਆਫ਼ ਕਾਮਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਲਈ ਰਸਮੀ  ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2021-05-22 |title=ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੁਖਾਂਤ – ਜਸਟਿਨ ਟਰੂਡੋ ਨੇ ਮੰਗੀ ਸੀ ਮਾਫੀ ! |url=https://globalpunjabtv.com/the-komagata-maru-tragedy-justin-trudeau-apology/ |access-date=2023-07-15 |website=Global Punjab Tv}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Justin Trudeau apologizes in House for 1914 Komagata Maru incident |url=https://www.cbc.ca/news/politics/komagata-maru-live-apology-1.3587827}}&lt;/ref&gt;

==ਕਾਮਾ ਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ== 
ਜ਼ਿਲਾ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ 

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align:center&quot; width=&quot;98%&quot;
|-
! width=2% |#
! width=14% |ਨਾਮ
! width=14% |ਪਿੰਡ
|-
|1
|ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ
|[[ਰੋਡੇ]] 
|-
|2
|ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ
|[[ਰੋਡੇ]]
|-
|3
|ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
|[[ਰੋਡੇ]]
|-
|4
|ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ(ਦੂਜਾ)
|[[ਰੋਡੇ]]
|-
|5 
|ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|6
|ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|7
|ਰਾਮ ਸਿੰਘ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|8 
|ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|9
|ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ 
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|10
|ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|11
|ਬੰਸੀ ਲਾਲ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|12
|ਰਾਮ ਜੀ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|18
|ਕਰਤਾ ਰਾਮ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|14
|ਰਾਮ ਰਤਨ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|15
|ਥੰਮਣ ਸਿੰਘ
|[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] 
|-
|16
|ਦਲਬਾਰਾ ਸਿੰਘ
|[[ਮੱਲ੍ਹਣ]] 
|-
|17
|ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ
|[[ਮੱਲ੍ਹਣ]] 
|-
|18
|ਪਰਤਾਪ ਸਿੰਘ
|[[ਮੱਲ੍ਹਣ]] 
|-
|19
|ਬੂੜ ਸਿੰਘ
|[[ਲੰਡੇਆਨਾ]] 
|-
|20
|ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ
|[[ਲੰਡੇਆਨਾ]] 
|-
|21
|ਰੂੜ ਸਿੰਘ
|[[ਲੰਡੇਆਨਾ]] 
|-
|22
|ਦੇਵਾ ਸਿੰਘ 
|[[ਲੰਡੇਆਨਾ]] 
|-
|23
|ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ
|[[ਢੁੱਡੀਕੇ]] 
|-
|24
|ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
|[[ਢੁੱਡੀਕੇ]]
|-
|25
|ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ
|[[ਢੁੱਡੀਕੇ]]
|-
|26
|ਬੱਗਾ ਸਿੰਘ
|[[ਢੁੱਡੀਕੇ]]
|-
|27
|ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ
|[[ਅਬੋ]]
|-
|28
|ਰਾਮ ਸਿੰਘ
|[[ਅਬੋ]]
|-
|29 
|ਰਾਇਜ਼ਾਦਾ ਸਿੰਘ
|[[ਅਬੋ]]
|-
|30 
|ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ
|[[ਅਬੋ]]
|-
|31
|ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ
|[[ਵਾੜਾ]]
|-
|32
|ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ
|[[ਵਾੜਾ]]
|-
|33
|ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ
|[[ਵਾੜਾ]]
|-
|34
|ਭਗਤ ਸਿੰਘ
|[[ਰਾਜੋਆਨਾ]] 
|-
|35
|ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ
|[[ਰਾਜੋਆਨਾ]] 
|-
|36
|ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ
|[[ਸੇਖਾ]] 
|-
|37 
|ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ
|[[ਸੇਖਾ]] 
|-
|38
|ਮੱਲਾ ਸਿੰਘ
|[[ਸੇਖਾ]] 
|-
|39
|ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ (ਦੂਜਾ)
|[[ਸੇਖਾ]] 
|-
|40
|ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ
|[[ਘੋਲੀਆ]] 
|-
|41
|ਮੁਨਸ਼ੀ ਸਿੰਘ
|[[ਘੋਲੀਆ]] 
|-
|42
|ਸੱਦਾ ਸਿੰਘ
|[[ਚੂਹੜਚੱਕ]] 
|-
|43
|ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ
|[[ਚੂਹੜਚੱਕ]] 
|-
|44
|ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ
|[[ਆਲਮਵਾਲਾ]] 
|-
|45
|ਭਾਈ ਵੀਰਾ ਸਿੰਘ
|ਗੁਰੂਸਰ ( ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ)
|-
|}

==ਨੋਟਸ==
{{notelist}}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{Commons category|Komagata Maru incident|ਕਾਮਗਾਟਾਮਾਰੂ ਕਾਂਡ}}
* [https://web.archive.org/web/20130811214922/http://www.centralsikhmuseum.com/gallery/hi/km/ Gallery on ''Komagata Maru'' incident]
* {{usurped|1=[https://web.archive.org/web/20130920195615/http://www.sikhpioneers.org/koma.html Pioneer East Asian Immigration to the Pacific Coast: ''Komagata Maru'']}}
* [https://www.imdb.com/title/tt0490857/  ''Continuous Journey'', a feature-length documentary by Ali Kazimi]
* [https://timeline.com/komagata-maru-indian-canada-38d327071c56 Photos: When these Indian immigrants got to Canada, police kept them on their boat for two months] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220517004714/https://timeline.com/komagata-maru-indian-canada-38d327071c56 |date=2022-05-17 }}
* [https://books.google.com/books?id=Okk452lbaDsC  ''Lions of the Sea'', a novel by Jessi Thind]
* [http://www.cbc.ca/asianheritage/film/ CBC Radio One's ''As It Happens'' aired an interview with ''Continuous Journey'' filmmaker Ali Kazimi on May 13, 2008]
* [https://archive.today/20130119150425/http://www.canada.com/vancouversun/news/westcoastnews/story.html?id=bc5cdad1-2922-45e9-a828-d5e68baf500a &quot;Tejpal Singh Sandhu was at Monday's meeting representing his great-grandfather Gurdit Singh Indian, who chartered the ship to travel from India to Canada.&quot;]
* [http://komagatamarujourney.ca/ ''Komagata Maru: Continuing the Journey'' website by Simon Fraser University Library. A resource-rich website about the ''Komagata Maru'' story]
* [http://thecanadianencyclopedia.com/articles/komagata-maru  ''The Canadian Encyclopedia'': ''&quot;Komagata Maru&quot;''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131124080332/http://www.thecanadianencyclopedia.com/articles/komagata-maru |date=November 24, 2013 }}
* [https://www.theglobeandmail.com/news/british-columbia/komagata-maru-100-years-later/article18830049/ Globe and Mail: Behind the Komagata Maru’s fight to open Canada’s border]
* http://talonbooks.com/books/dream-arteries
* [https://descendantskomagatamaru.ca/ Descendants of the ''Komagata Maru'' Society Website, a site dedicated to educating people about the ''Komagata Maru'' Incident ]
* [https://scroll.in/reel/938657/films-about-komagata-maru-remind-us-of-the-brave-and-risky-journeys-of-refugees-the-world-over Films about ''Komagata Maru'']

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ]]</text>
      <sha1>dr5jxs7d6znvl9wl7v2uqvwj53yj2nd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕੋਕੋ ਸ਼ਨੈੱਲ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45217</id>
    <revision>
      <id>811949</id>
      <parentid>732962</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T15:33:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811949</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2583" sha1="t9czjatt211mc326bdn3boyvl4gepun" xml:space="preserve">{{ਜਾਣਕਾਰੀਡੱਬਾ ਫ਼ੈਸ਼ਨ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰ
|image=Coco Chanel, 1920.jpg|thumb|
|caption=ਸ਼ਨੈੱਲ, 1920
|nationality= ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ
|birth_name= ਗਾਬਰੀਐੱਲ ਬੋਨਅਰ ਸ਼ਨੈੱਲ
|birth_date= 19 ਅਗਸਤ 1883
|birth_place=[[ਸੋਮੂਰ]], [[ਫ਼ਰਾਂਸ]]
|death_date= 10 ਜਨਵਰੀ 1971 (87 ਦੀ ਉਮਰ)
|death_place=[[ਪੈਰਿਸ]], ਫ਼ਰਾਂਸ
|label_name=[[ਸ਼ਨੈੱਲ]]
|significant_design=[[ਲਿਟਲ ਬਲੈਕ ਡਰੈੱਸ]]
|awards= [[ਨਾਈਮਨ ਮਾਰਕਸ ਫੈਸ਼ਨ ਇਨਾਮ]], 1957
|parents =Eugénie Jeanne Devolle&lt;br/&gt; ਐਲਬਰਟ ਸ਼ਨੈੱਲ
}}
'''ਗਾਬਰੀਐੱਲ ਬੋਨਅਰ ਸ਼ਨੈੱਲ''' (19 ਅਗਸਤ 1883 – 10 ਜਨਵਰੀ 1971)&lt;ref&gt;{{cite web| title=Madamoiselle Chanel: The Perennially Fashionable| publisher=Chanel| url=http://um.chanel.com/coco.php?la=en-us&amp;lo=us&amp;re=chanelcom| accessdate=13 October 2006| archive-date=18 ਮਾਰਚ 2007| archive-url=https://web.archive.org/web/20070318124638/http://um.chanel.com/coco.php?la=en-us&amp;lo=us&amp;re=chanelcom| url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਇੱਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਲੋਕ|ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਫ਼ੈਸ਼ਨ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰ ਅਤੇ [[ਸ਼ਨੈੱਲ]] ਬਰਾਂਡ ਦੀ ਸਥਾਪਕ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਫ਼ੈਸ਼ਨ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰ ਸੀ ਜੀਹਦਾ ਨਾਂ [[ਟਾਈਮ (ਰਸਾਲਾ)|ਟਾਈਮ]] ਰਸਾਲੇ ਵੱਲੋਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ 100 ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਸਰਦਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book| first= Ros|last = Horton| first2= Sally| last2 =Simmons| title=Women Who Changed the World| page=103| year = 2007|isbn= 978-1-84724-026-2| publisher=Quercus|accessdate=8 March 2011| url= http://books.google.com/?id=7LYLOj2APSsC&amp;pg=PA103&amp;dq=Coco+Chanel+only+couturier+Time+100+influential}}&lt;/ref&gt; ਪਾਲ ਪੁਆਰੇ ਸਮੇਤ ਸ਼ਨੈੱਲ ਸਿਰ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸੀਨਾਬੰਦ ਲਿਬਾਸਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਦਿਵਾਉਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

{{ਕਾਮਨਜ਼|Coco Chanel|ਕੋਕੋ ਸ਼ਨੈੱਲ}}
==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼ਨੈੱਲ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੰਪਨੀ ਸੰਸਥਾਪਕ ਔਰਤਾਂ]]</text>
      <sha1>t9czjatt211mc326bdn3boyvl4gepun</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>51612</id>
    <revision>
      <id>812068</id>
      <parentid>673837</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T10:13:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.179.225.203</ip>
      </contributor>
      <comment>Teri maa di fudi</comment>
      <origin>812068</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49984" sha1="pvggjpj98qo5yuisq8anw8un4swt95o" xml:space="preserve">ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ [[ਸੰਗੀਤ]] ਅਤੇ ਵਿਧਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਤੋਂ 20 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਲੋਕ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਵਣ ਦੌਰਾਨ ਉੱਭਰੀ ਹੈ. Teri maa di fudi  ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਗੀਤ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ. ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ: ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੌਖਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਗੀਤ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਣਜਾਣ ਕੰਪੋਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਗੀਤ ਜਾਂ ਇੱਕ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕਸਟਮ ਦੁਆਰਾ ਸੰਗੀਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਇਹ ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਹੈ. ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧਦਾ ਹੈ. 

ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਿਆਂ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ. ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਅਵਧੀ ਨੂੰ (ਦੂਜਾ) ਲੋਕ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਇਕ ਜ਼ੈਨੀਥ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ. ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਇਸ ਰੂਪ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਜਾਂ ਲੋਕ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਸੰਗੀਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਲੋਕ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ. ਛੋਟੇ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਦਾਰੀ ਹੋਰ ਸਮੇਂ ਤੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਵਾਪਰੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੁਰਾਂਧੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਰਚੇ ਨਵੇਂ ਸੰਗੀਤ ਉੱਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ. ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੋਕ ਰਾਕ, ਲੋਕ ਧਾਤ ਅਤੇ ਹੋਰ. ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਇਹ ਇਕੋ ਨਾਮ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਅਕਸਰ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਮਾਨ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਾ ਹੈ.&lt;ref&gt;Percy Scholes, ''The Oxford Companion to Music'', OUP 1977, article &quot;Folk Song&quot;.&lt;/ref&gt; 

== ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ==

== ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ==
ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ, ਲੋਕ ਗੀਤ ਅਤੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਗਏ ਸ਼ਬਦ ਹਨ। ਇਹ ਲੋਕ ਕਥਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ 1846 ਵਿਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਲੀਅਮ ਥੌਮਸ ਦੁਆਰਾ &quot;ਅਨਜਾਣ ਵਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ&quot; ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ. ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਅੱਧ ਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋਹਾਨ ਗੋਟਫ੍ਰਾਈਡ ਹਰਡਰ ਅਤੇ ਜਰਮਨ ਰੋਮਾਂਟਿਕਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗੀਤ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਗਏ &quot;ਸਮੁੱਚੇ ਲੋਕ&quot; ਦੇ ਅਰਥ ਵਿੱਚ, ਜਰਮਨ ਸਮੀਕਰਨ ਵਲਕ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਨਜ਼ਰੀਏ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਲੁਭਾ. ਸਮਝਦੇ ਹਨ. ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ. ਇੱਕ ਅਰਥ ਜੋ ਅਕਸਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੈ &quot;ਪੁਰਾਣੇ ਗਾਣੇ, ਕੋਈ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਕੰਪੋਜ਼ਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ&quot;, ਦੂਜਾ ਉਹ ਸੰਗੀਤ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਵਿਕਾਸਵਾਦੀ &quot;ਮੌਖਿਕ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ਹੈ .... ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਫੈਸ਼ਨਿੰਗ ਅਤੇ ਰੀ-ਫੈਸ਼ਨਿੰਗ. ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਲੋਕ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇਵੇ &quot;.&lt;ref&gt;Lloyd, A.L. (1969). ''Folk Song in England''. Panther Arts. p. 13. ISBN &lt;bdi&gt;978-0586027165&lt;/bdi&gt;.&lt;/ref&gt;

ਅਜਿਹੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸੰਖੇਪ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ &quot;(ਸਭਿਆਚਾਰਕ) ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ...&quot; ਉੱਤੇ, &quot;ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਮੌਖਿਕ ਸੰਚਾਰ ... ਇੱਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਦੂਸਰਾ ਪੱਖ ਨਾ ਸਿਰਫ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਜਗੀਰੂ, ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਪੂਰਬੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ, ਪਰ 'ਆਦਿਮੱਤੀ' ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ 'ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ' ਦੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ &quot;. ਇਕ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ &quot;ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ&quot;.&lt;ref&gt;''he Never-Ending Revival'' by Michael F. Scully University of Illinois Press Urbana and Chicago 2008 ISBN 978-0-252-03333-9&lt;/ref&gt;

ਸਕੋਲਜ਼, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੇਸਲ ਸ਼ਾਰਪ ਅਤੇ ਬਾਲਾ ਬਾਰਟੋਕ ਲਈ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਸੀ. ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੀ, &quot;... ਹੁਣ ਪਿਛਲੇ ਜੀਵਨ  ਢੰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ (ਜਾਂ ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ)&quot;, ਖਾਸ ਕਰਕੇ &quot;ਕਲਾ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦੁਆਰਾ ਅਣਜਾਣ ਇੱਕ ਕਮਿ aਨਿਟੀ&quot; ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿੰਟਿਡ ਗਾਣੇ ਦੁਆਰਾ. ਲੋਇਡ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਸਧਾਰਣ ਅੰਤਰ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਉਸਦੇ ਲਈ ਅਸਲ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ, ਚਾਰਲਸ ਸੀਗਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ “ਇੱਕ ਹੇਠਲੇ ਵਰਗ ਨਾਲ ਜੁੜੇ” ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਇੱਕ &quot;ਚਾਰ ਸੰਗੀਤਕ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਕੀਮਾ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: 'ਆਦਿਮਿਕ' ਜਾਂ 'ਕਬਾਇਲੀ'; 'ਕੁਲੀਨ' ਜਾਂ 'ਕਲਾ'; 'ਲੋਕ'; ਅਤੇ 'ਪ੍ਰਸਿੱਧ'।&lt;ref&gt;Middleton, Richard, ''Studying Popular Music'', Philadelphia: Open University Press (1990/2002). &lt;nowiki&gt;ISBN 0-335-15275-9&lt;/nowiki&gt;, p. 127.&lt;/ref&gt;

ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚਲੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਗੀਤ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿਰਫ ਵਰਣਨ ਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਧਾ ਦੇ ਨਾਮ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦੇ ਹਨ. ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਗ੍ਰੈਮੀ ਅਵਾਰਡ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਲਈ &quot;ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਗੀਤ&quot; ਅਤੇ &quot;ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ&quot; ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨਹੀਂ ਹੈ. ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੇ ਦੇਸੀ ਸੰਗੀਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;Ronald D. Cohen ''Folk music: the basics'' (CRC Press, 2006), pp. 1–2.&lt;/ref&gt;

== ਗੁਣ ==
ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ, ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿਚ ਇਹ ਗੁਣ ਸਨ:

* ਇਹ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ. 20 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਆਮ ਲੋਕ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਸਨ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਗਾਣੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ. ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ, ਇਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਮੀਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ. ਗਾਇਕ ਬ੍ਰੌਡਸ਼ੀਟ ਜਾਂ ਗਾਣਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਭੰਡਾਰ ਵਧਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸੁਧਾਰ ਉਸੇ ਪਾਤਰ ਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਗੀਤਾਂ ਵਾਂਗ ਹਨ.&lt;ref&gt;international Folk Music Council definition (1954/5), given in Lloyd (1969) and Scholes (1977).&lt;/ref&gt;

* ਸੰਗੀਤ ਅਕਸਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ. ਇਹ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੀ; ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ. ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ, ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਪਹਿਲੂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ. ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਆਸਟਰੇਲੀਆਈ, ਸੋਮਾਲੀ ਅਮਰੀਕਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਮਤਭੇਦਾਂ' ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ. ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗਾਣਿਆਂ ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ  ਦੇ ਦੇਸਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ.

* ਉਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ. ਸਾਲ ਦੇ ਕੁਝ ਖਾਸ ਦਿਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸਮਿਸ, ਈਸਟਰ ਅਤੇ ਮਈ ਦਿਵਸ ਵਰਗੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਖ਼ਾਸ ਗਾਣੇ ਸਾਲਾਨਾ ਚੱਕਰ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ. ਜਨਮਦਿਨ, ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰ ਵੀ ਗਾਣਿਆਂ, ਨਾਚਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਹਿਰਾਵੇ ਨਾਲ ਨੋਟ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ. ਧਾਰਮਿਕ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ. ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਲੋਰ ਸੰਗੀਤ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਗਾਇਕਾਂ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲਈ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਬੰਧਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸੁਹਜ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ.

* ਗਾਣੇ ਰਿਵਾਜ ਅਨੁਸਾਰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ.

ਇੱਕ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, ਹੇਠਲੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ:

* ਗੀਤਾਂ 'ਤੇ ਕੋਈ ਕਾਪੀਰਾਈਟ ਨਹੀਂ ਹੈ. 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਨੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਇਸ ਹੱਦ ਤਕ ਜਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਰਵਾਇਤੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ. ਇਹ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਹੈ. ਅੱਜ, ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਲਗਭਗ ਹਰੇਕ ਲੋਕ ਗੀਤ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇੱਕ ਅਰੇਂਜਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ.

* ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ: ਕਿਉਂਕਿ ਸਭਿਆਚਾਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਲ-ਮਿਲਾਪ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਦਲਦੇ ਹਨ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਕਸਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾ ਸਕਦੇ ਹਨ. ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਕਰਣ, ਟਿਊਨਿੰਗਜ਼, ਆਵਾਜ਼ਾਂ, ਫੋਕਸਿੰਗ, ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ, ਅਤੇ ਇੱਥੋ ਤਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਢੰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ.&lt;ref&gt;Charles Seeger (1980), citing the approach of Redfield (1947) and Dundes (1965), quoted in Middleton (1990) p.127.&lt;/ref&gt;

== ਧੁਨ ==
ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿਚ, ਇਕ ਧੁਨ ਇਕ ਛੋਟਾ ਸਾਧਨ ਵਾਲਾ ਟੁਕੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਧੁਨੀ, ਅਕਸਰ ਦੁਹਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਭਾਗਾਂ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਕਈ ਵਾਰ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ. ਢਾਂਚਾਗਤ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਧੁਨਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਇੱਕ ਟਿ -ਨ-ਫੈਮਿਲੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਮਿਊਜ਼ੀਕਲ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ &quot;ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਧੁਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਰੂਪ ਏਏਬੀਬੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਈਨਰੀ ਫਾਰਮ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ&quot;.

ਕੁਝ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਧੁਨ ਮੇਡਲੇਜ ਜਾਂ &quot;ਸੈਟ&quot; ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ.

== ਸ਼ੁਰੂਆਤ ==
ਮਨੁੱਖੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਸੁਣਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ. ਸੰਗੀਤ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਧਾਰਮਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ. ਆਰਥਿਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਕੰਮ ਅਕਸਰ ਹੱਥੀਂ ਅਤੇ ਫਿਰਕੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ. ਹੱਥੀਂ ਕਿਰਤ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਵਰਕਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਕਈ ਵਿਹਾਰਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦਾ ਸੀ. ਇਸ ਨੇ ਦੁਹਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਬੋਰ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਨੇ ਸਿੰਕ੍ਰੋਨਾਈਜ਼ਡ ਧੱਕਾ ਅਤੇ ਖਿੱਚਣ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਤਾਲ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ, ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਜਿਵੇਂ ਬਿਜਾਈ, ਬੂਟੀ, ਕਟਾਈ, ਝਾੜ, ਬੁਣਾਈ ਅਤੇ ਮਿਲਿੰਗ. ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਗਾਉਣਾ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਾਜ਼ ਵਜਾਉਣਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੱਸਣ ਦੇ ਆਮ ਕਿਸਮ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਅੱਜ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਆਮ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਬਿਜਲੀ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਸਾਖਰਤਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ.

ਕੁਝ ਲੋਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਲਾ ਸੰਗੀਤ ਵਜੋਂ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਮੂੰਹ ਸੰਚਾਰ ਨਾਲ ਵਿਗਾੜਿਆ ਗਿਆ, ਜਦਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਸ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਜਿਸਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ. ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਅਭਿਆਸ ਵਾਲੇ ਲੋਕ, ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਕੰਨ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੁਝ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨੋਟਬੰਦੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ. ਇਕ ਪਾਸੇ &quot;ਲੋਕ&quot; ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ &quot;ਕਲਾ&quot; ਅਤੇ &quot;ਅਦਾਲਤ&quot; ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡ ਬਾਰੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਵਿਚਾਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ. ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵਿੱਚ, ਕੁਝ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ &quot;ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਗੀਤ&quot; ਜਾਂ &quot;ਰੂਟਸ ਸੰਗੀਤ&quot; ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ &quot;ਲੋਕ-ਕਥਾ&quot;, ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਦੇ ਲੋਕ-ਗਾਣੇ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀਵਾਦੀ ਸਨ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ &quot;ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ&quot; ਲੋਕ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਣੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਢਿੱਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ - ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਸਟੀਫਨ ਫੋਸਟਰ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ &quot;ਲੋਕ&quot; ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ. ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੰਗੀਤ 'ਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ... &quot;ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਨਾਲ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਲਿਖਤ ਰਹਿਣੀ ਰਹਿਣੀ ਰਵਾਇਤ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ. ਪਰ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਗਾਣੇ, ਨ੍ਰਿਤ ਜਾਂ ਧੁਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ. ਤਿਆਰ ਰੈਡੀਮੇਡ ਉੱਤੇ ਲਿਆ ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਬਦਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ. &quot;

ਦੂਸਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਲੋਕ-ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਦੀ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸ਼ੈਲੀ, ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ, ਅਤੇ &quot;ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ&quot; ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਅਰਥ ਲਿਆਇਆ: ਨਵੇਂ ਰਚਿਤ ਗਾਣੇ, ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਦੀ ਨਕਲ ਕੀਤੀ। ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਰੂਪ. &quot;ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ&quot; ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ 1959 ਦੇ ਗ੍ਰੈਮੀ ਅਵਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ &quot;ਲੋਕ&quot; ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਗਈ: 1970 ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ &quot;ਸਰਬੋਤਮ ਨਸਲੀ ਜਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ (ਰਵਾਇਤੀ ਬਲੂਜ਼ ਸਮੇਤ)&quot; ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਛੱਡਿਆ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ 1987 ਲਿਆਇਆ &quot;ਸਰਬੋਤਮ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ&quot; ਅਤੇ &quot;ਸਰਬੋਤਮ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ&quot; ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰ. ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਇੱਕ &quot;ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਗੀਤ&quot; ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸੀ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੂਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ. ਸ਼ਬਦ &quot;ਲੋਕ&quot; 21 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਤਕ, ਗਾਇਕ ਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਦੇ ਡੋਨੋਵਾਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਬੌਬ ਡਾਈਲਨ, ਜੋ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ. ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਪੂਰੀ ਹੋਈ ਜਿੱਥੇ &quot;ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ&quot; ਦਾ ਅਰਥ ਸਿਰਫ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।&lt;ref&gt;ersild, Margareta (1976) pp. 53–66. &quot;Om förhållandet mellan vokalt och instrumentalt i svensk folkmusik. ''Svensk tidskrift för musikforskning'' 58(2): 53–66. (in Swedish)&lt;/ref&gt;

== ਵਿਸ਼ਾ ==
ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਗਾਏ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਲੋਕ ਸਾਧਨ ਸੰਗੀਤ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਡਾਂਸ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ. ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਹੈ. ਇਹ ਰਵਾਇਤੀ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਕਵਿਤਾ ਵਰਗੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਰਥ ਅਸਲ ਵਿਚ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਕਈ ਵਾਰ ਸਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ. ਕਈ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਰਵਾਇਤੀ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਐਪੀਸੋਡਿਕ ਢਾਂਚੇ, ਦੁਹਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਤੱਤ ਅਤੇ ਮੀਡੀਏ ਰੈਜ਼ ਪਲਾਟ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਕਸਰ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ. ਰਵਾਇਤੀ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਆਇਤ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪ ਲੜਾਈਆਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਜਾਂ ਦੁਖਾਂਤ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ.

ਕਈ ਵਾਰ, ਜਿਵੇਂ ਬਾਈਬਲੀਕਲ ਬੁੱਕ ਆਫ਼ ਜੱਜਜ਼ ਵਿਚ ਪਾਏ ਗਏ ਦਬੋਰਾਹ ਦੇ ਜੇਤੂ ਗੀਤ ਵਿਚ, ਇਹ ਗਾਣੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ. ਗੁੰਮੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਅਤੇ ਯੁੱਧਾਂ ਲਈ ਪਰਦੇ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਨਾਂ, ਕਈ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ; ਇਹ ਵਿਰਲਾਪ ਉਸ ਕਾਰਨ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ. ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣਿਆਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਕਸਰ ਲੋਕ ਨਾਇਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਜੌਨ ਹੈਨਰੀ ਜਾਂ ਰਾਬਿਨ ਹੁੱਡ ਨੂੰ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ. ਕੁਝ ਰਵਾਇਤੀ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਲੌਕਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਰਹੱਸਮਈ ਮੌਤ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ.

ਭਜਨ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪ ਅਕਸਰ ਰਵਾਇਤੀ ਅਤੇ ਅਣਜਾਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ. ਪੱਛਮੀ ਸੰਗੀਤਕ ਸੰਕੇਤ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਗੋਰੀਅਨ ਜਾਪ ਦੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਖੋਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੱਠਵਾਦੀ ਫਿਰਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਜੋਂ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ. ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗ੍ਰੀਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਧਦੇ ਹਨ, ਹੇ ਧਾਰਮਿਕ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਯਾਦਗਾਰੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰੋ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਕ੍ਰਿਸਮਸ ਕੈਰੋਲ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ.

ਕੰਮ ਦੇ ਗਾਣੇ ਅਕਸਰ ਕਾਲ ਅਤੇ ਰਿਸਪਾਂਸ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਦੀਆਂ ਤਾਲਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਤਾਲਮੇਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਰੱਥ ਕਰਦੇ ਹਨ. ਉਹ ਅਕਸਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਨਿਰੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ. ਅਮਰੀਕੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੈਨਾਵਾਂ ਵਿਚ, ਇਕ ਜੀਵਨੀ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਪਰੰਪਰਾ ਜੋਡੀ ਕਾਲਾਂ (&quot;ਡੱਕਵਰਥ ਚੇਨਜ਼&quot;) ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਜੋ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੈਨਿਕ ਮਾਰਚ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ. ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਮਲਾਹ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ. ਪਿਆਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ, ਅਕਸਰ ਦੁਖਦਾਈ ਜਾਂ ਅਫਸੋਸ ਭਰੇ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲੀ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲੋਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਿੱਤਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ. ਨਰਸਰੀ ਰਾਇਸ ਅਤੇ ਮਨਮੋਹਣੀ ਜਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਬਕਵਾਸ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵੀ ਰਵਾਇਤੀ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਅਕਸਰ ਵਿਸ਼ੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ.&lt;ref&gt;Crawford, Richard (1993). ''The American musical landscape''. Berkeley: University of California Press. ISBN &lt;bdi&gt;978-0-520-92545-8&lt;/bdi&gt;. OCLC 44954569&lt;/ref&gt;

== ਲੋਕ ਗਾਣੇ ਦੇ ਰੂਪਾਂਤਰਾਂ ਅਤੇ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ: ==
ਇੱਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਮੂੰਹ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਰਿਤ ਸੰਗੀਤ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੂਪ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਸ਼ਬਦ-ਲਈ-ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਨੋਟ-ਲਈ-ਨੋਟ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੀ. ਦਰਅਸਲ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਇਕ ਕਾਫ਼ੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾਣਬੁਝ ਕੇ ਉਹ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਸੋਧਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਹ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ.

ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ, &quot;ਮੈਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਹਰ ਦਿਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ&quot; (ਰੌਡ 975) ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਬੋਡਲਿਅਨ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਚੌੜੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ. ਤਾਰੀਖ ਲਗਭਗ 1900 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਆਇਰਿਸ਼ ਜਾਪਦੀ ਹੈ. 1958 ਵਿੱਚ ਇਹ ਗਾਣਾ ਕਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ (ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਪੈਟ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਪ੍ਰੌਡ ਆਫ ਦਿ)। ਅਬਰਡੀਨ ਤੋਂ ਆਈ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਯਾਤਰੀ ਜੇਨੀ ਰੌਬਰਟਸਨ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅਗਲਾ ਰਿਕਾਰਡ 1961 ਵਿਚ ਬਣਾਇਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ, &quot;ਜੌਕ ਸਟੀਵਰਟ&quot; ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਕੋਈ ਆਇਰਿਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਹਨ. 1976 ਵਿਚ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਕਲਾਕਾਰ ਆਰਚੀ ਫਿਸ਼ਰ ਨੇ ਜਾਣੇ ਬੁੱਝ ਕੇ ਇਕ ਕੁੱਤੇ ਦੇ ਗੋਲੀ ਲੱਗਣ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਗਾਣੇ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ. 1985 ਵਿਚ ਪੋਗੂਜ਼ ਨੇ ਸਾਰੇ ਆਇਰਿਸ਼ ਹਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਚੱਕਰ ਲਗਾ ਲਿਆ.

ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫੈਲਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਭੁੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ &quot;ਬਾਰਬਾਰਾ ਐਲੇਨ&quot; ਦੇ ਤੌਰ' ਤੇ ਇੱਕ ਗਾਣੇ ਦਾ ਸਿੰਗਲ &quot;ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ&quot; ਰੂਪ ਹੈ. ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ (ਹੇਠਾਂ ਦੇਖੋ) ਦੇ ਫੀਲਡ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗਾਣੇ ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਸਕਰਣ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ. ਕੋਈ ਵੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸਲੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ &quot;ਅਸਲ&quot; ਸੰਸਕਰਣ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਉਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ. ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਸਕਰਣ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਲਈ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ.

ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਲੋਕ-ਕਥਾਵਾਚਕ ਸੇਸਿਲ ਸ਼ਾਰਪ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ ਦੇ ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾਤਮਕ ਰੂਪ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਕੁਦਰਤੀ ਚੋਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣਗੇ: ਸਿਰਫ ਉਹ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਜੋ ਸਧਾਰਣ ਗਾਇਕਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਹੋਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੋਣਗੇ. ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਉਮੀਦ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿ ਹਰ ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ ਸੁਹਜ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਆਕਰਸ਼ਕ ਬਣਨਗੇ - ਇਹ ਸਮੂਹਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ.

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੈਲਡ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਰੁਚੀ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਥੌਮਸ ਪਰਸੀ ਅਤੇ ਵਿਲੀਅਮ ਵਰਡਸਵਰਥ ਦੀ ਹੈ. ਇੰਗਲਿਸ਼ ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥਨ ਅਤੇ ਸਟੂਅਰਟ ਕੰਪੋਸਰਾਂ ਨੇ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਲੋਕ ਥੀਮਾਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੂਟ ਸਟਾਈਲਾਈਡ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਜੋਸਫ਼ ਹੇਡਨ ਦੁਆਰਾ ਲੋਕ ਧੁਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੋਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ. ਪਰ &quot;ਲੋਕ&quot; ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਉਭਾਰ ਇਕ &quot;ਸਾਰੇ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਕੋਪ&quot; ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਯੂਰਪ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ' ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ, ਜਿਥੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਛਾਣ ਦੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ. ਮੱਧ ਯੂਰਪ, ਰੂਸ, ਸਕੈਂਡੇਨੇਵੀਆ, ਸਪੇਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਉੱਭਰੇ: ਡਵੋਵਕ, ਸਮੇਟਾਨਾ, ਗਰੈਗ, ਰਿੰਸਕੀ-ਕੋਰਸਕੋਵ, ਬ੍ਰਾਹਮਜ਼, ਲੀਜ਼ਟ, ਡੀ ਫੱਲਾ, ਵੈਗਨੇਰ, ਸਿਬਲੀਅਸ, ਵੌਗਨ ਵਿਲੀਅਮਜ਼, ਬਾਰਟੋਕ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਧੁਨ ਹਨ।&lt;ref&gt;Kaminsky, David (2005) pp. 33–41. &quot;Hidden Traditions: Conceptualizing Swedish Folk Music in the Twenty-First Century.&quot; Ph.D. Dissertation, Harvard University.&lt;/ref&gt;

== ਲੋਕ ਸਾਜ਼  :- ==
ਸਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਵੰਨਗੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ  :

=== 1.ਸਾਹ ਜਾਂ ਹਵਾ ਨਾਲ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸਾਜ਼  :- ===
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲਗੋਜ਼ੇ ਬੰਸਰੀ ਬੀਨ ਅਤੇ ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਜ਼   ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦੋ ਪੱਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਬਰੀਕ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਰੈਜ਼ੋਨੇਟਰ  ਰਾਹੀਂ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ   ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਰੈਜ਼ੋਨੇਟਰ ਸਾਜ ਦੇ ਉਸ ਭਾਗ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਬਰੀਕ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ  ਗੜ੍ਹਕਉਂਦਾ ਹੈ  ।  ਇਸ ਸਦਕਾ ਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੜ੍ਹਕੇ ਵਾਲੀ ਬਣਦੀ ਹੈ  ਤੇ ਇਹ ਉੱਚੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

=== 2.ਤਾਰ ਜਾਂ ਤੁਣਤੁਣੀ ਵਾਲੇ ਸਾਜ਼ :- ===
ਇਸ ਵਿਚ ਤੂੰਬਾ, ਸਾਰੰਗੀ, ਦੋ ਤਾਰਾ, ਬੁਗਤੂ ,ਬੈਂਜੋ ਅਤੇ ਰਬਾਬ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ 

ਤੂੰਬਾ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਲੋਕ ਸਾਜ਼ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਰੀਕ ਤਾਰ ਵਾਲੀ ਕੰਬਣੀ ਕੱਦੂ ਦੇ ਬਣਾਏ ਰੈਜ਼ੋਨੇਟਰ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।ਇਹ ਰੈਜ਼ੋਨੇਟਰ ਉੱਪਰੋਂ ਬਰੀਕ ਚਮੜੀ ਦੁਬਾਰਾ ਕੱਜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

=== 3.ਚਮੜੇ ਨਾਲ ਕੱਜ ਕੇ ਬਣਾਏ ਸਾਜ਼ :- ===
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਰੈਜ਼ੋਨੇਟਰ ਇੱਕ ਪਾਸਿਓਂ ਜਾਂ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸਿਓਂ ਬਰੀਕ ਖੱਲ ਨਾਲ ਕੱਜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਵੰਨਗੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਢੋਲਕੀ ,ਢੋਲ, ਨਗਾਰਾ, ਢੱਡ ਡਮਰੂ ਆਦਿ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

=== 4.ਟਕਰਾਓ ਨਾਲ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਜ਼ :- ===
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਟਕਰਾ ਕੇ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੱਕਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈਅਮਈ ਬਣਾ ਕੇ ਤਾਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਟੋ, ਸੱਪ ਘੜਤਾਲ, ਘੜਾ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

== ਤੱਤ ਸਾਜ਼  :- ==
 ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਤੂੰਬਾ, ਦੋ ਤਾਰਾ ,ਸਾਰੰਗੀ ਤੇ ਬੁਗਤੂ  ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

==== 1.ਤੂੰਬਾ  :- ====
              ਤੂੰਬਾ ਵੱਜਦਾ ਈ ਨਾ  

              ਤਾਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ।

ਇਹ ਸਾਜ਼ ਇਕ ਤਾਰ ਨਾਲ ਵੱਜਣ ਵਾਲਾ ਸਾਜ਼ ਹੈ ।ਤਾਰ ਵਾਲੇ   ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਤੂੰਬੇ   ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਰੂਪ ਹਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।ਤੂੰਬਾ ਜੋਗੀਆਂ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਸਾਜ਼ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਤਾਰ   ਵਿੱਚੋਂ ਉਹ ਵੈਰਾਗਮਈ ਧੁਨ  ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੂੰਬਾ ਕੱਦੂ ਵਿੱਚੋਂ ਡੰਡਾ ਫਸਾ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਦੇ  ਤੂੰਬੇ ਨੂੰ ਤੂੰਬੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਤੂੰਬਾ   ਲੈਅ ਅਤੇ ਤਾਲ ਦੋਹਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤੂੰਬੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਚੰਦ ਯਮਲਾ ਜੱਟ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਹੈ ।

==== 2.ਦੋ ਤਾਰਾ:- ====
     ਦੋ ਤਾਰਾ ਵੱਜਦਾ ਵੇ ਰਾਂਝਣਾ, ਨੂਰ ਮਹਿਲ ਦੀ ਮੋਰੀ  

ਚੱਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਈਏ ਵੇ ,ਰਾਂਝਣਾਂ ਤੂੰ ਕਾਲਾ ਮੈਂ ਗੋਰੀ ।

ਇਸ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤੂੰਬੇ ਵਰਗੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਰਕ ਸਿਰਫ਼ ਐਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਦੋ ਤਾਰਾ   ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੋ ਤਾਰਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਸਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ । 

==== 3.ਬੁਗਤੂ  : ====
  ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਸਾਜ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬੁਗਤੂ ਢੱਡ ਵਾਂਗ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਆਕਾਰ ਢੱਡ ਵਾਂਗ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਤੰਗ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਸਿਰਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਤਾਂ ਬੁਗਤੂ ਬੁਲਾਉਣਾ ਇੱਕ ਮੁਹਾਵਰਾ ਬਣਕੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ।

==== 4.ਸਾਰੰਗੀ  :- ====
 ਸਾਰੰਗੀ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹਨ। ਪਰ ਜਿਹੜੀ ਸਾਰੰਗੀ ਲੋਕ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਛੇ ਧਾਤ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।ਸਾਰੰਗੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਬੀਰ ਰਸੀ ਦੇ ਗਾਇਨ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੰਗੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ ,ਗੁਜਰਾਤ ਤੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਸਾਜ਼ ਹੈ ।

== ਘਨਸਾਜ਼ :- ==
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਘਨਸਾਜ਼ਾਂ   ਵਿੱਚੋਂ ਕਾਟੋ, ਛਾਪਾ ਜਾਂ ਸੱਪ ਅਤੇ ਚਿਮਟਾ ਰੱਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ  । ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਦੀ ਬਣੀ ਘੁੰਗਰਾਲ ਵੀ ਇਸ ਵੰਨਗੀ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

===== 1.ਕਾਟੋ  :- =====
ਕਾਟੋ ਭੰਗੜੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਚੁਟਕੀ ਦੀ ਹੀ ਨਕਲ ਹੈ ।ਕਾਟੋ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਕਾਟੋ ਇੱਕ ਡੰਡੇ ਤੇ ਫਿੱਟ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭੰਗੜਾ ਪਾਉਣ ਵੇਲੇ ਰੱਸੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਟਿਕ ਟਿਕ ਦੀ ਲੈਅਮਈ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।

===== 2.ਸੱਪ  :- =====
ਸੱਪ ਭੰਗੜੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੱਪ ਲੱਕੜੀਆਂ ਦੀ ਸਾਮਾਨ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫੱਟੀਆਂ ਨੂੰ ਕਢ ਵੇ ਰੂਪ   ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਪਸਾਰਿਆ ਤੇ ਤੰਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਪ  ਲੈਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਪ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ।

===== 3.ਖੜਤਾਲ  :- =====
ਇਹ ਸਾਜ਼ ਲੱਕੜੀ ਦੇ  ਦੋ ਸਾਮਾਨ ਟੁਕੜਿਆਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਛੈਣੇ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।ਹੇਠਲੀ ਟੁਕੜੇ ਵਿਚ ਹੱਥ ਦਾ ਅੰਗੂਠਾ ਫਸਾਉਣ ਲਈ  ਛੇਕ  ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਉਂਗਲਾਂ ਫਸਾਉਣ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਰੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਖੜਤਾਲਾਂ ਦੀ ਜੋੜੀ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਫੜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਖੜਤਾਲਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਸਰੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਕੇ ਤਾਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਖੜਤਾਲ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਜ਼ ਤਾਲ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਾਜ਼ ਹੈ  ।

===== 4.ਚਿਮਟਾ  :- =====
ਚਿਮਟਾ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਦਾ    ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਇਹ ਪੱਤੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋਟਾ ਕੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਪੱਤਿਆਂ ਤੇ ਸਾਮਾਨ ਅਕਾਰ ਦੇ ਤੇ ਸਮਾਨ ਦੂਰੀ ਦਿ ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਛੈਣੇ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।ਚਿਮਟਾ ਢੋਲਕ ਦੀ ਹੀ ਸੰਗਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਅਤੇ ਕੀਰਤਨ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

== ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ :- ==
ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਗਹਿਰਾ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਸੱਭਿਆਚਾਰ  ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹਨ ।ਅਭੀ ਸੰਗੀਤ ਅਚੇਤ ਜਾਂ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਨਕਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਇਸ ਲਈ   ਇਸ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੁਹਜ   ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਕਿਸੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਪਹਿਚਾਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਨੌਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਹਾਲੀ ਵੀ ਡਿੱਗਦੀਆਂ ਸੁਰਾਂ   ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।   ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਅੰਤ ਮੱਧਕਾਲ ਤਕ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ।ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ  ।ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਦਾ  ਸੰਗੀਤ ਗੁਜਰਾਤ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਆਪਣੇ ਵਿਲੱਖਣ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।ਹਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕ ਸਾਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਿੱਤੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸਬੰਧ ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੇ  ਵਿਲੱਖਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

== ਹਵਾਲੇ ==
&lt;references /&gt;

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗੀਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਨਾਲ ਸੁਧਾਰੇ ਸਫ਼ੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ]]</text>
      <sha1>pvggjpj98qo5yuisq8anw8un4swt95o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812070</id>
      <parentid>812068</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T10:14:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.179.225.203</ip>
      </contributor>
      <comment>..</comment>
      <origin>812070</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49967" sha1="8d705k5cxdwyc0lhxij14weppkuk36j" xml:space="preserve">ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ [[ਸੰਗੀਤ]] ਅਤੇ ਵਿਧਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਤੋਂ 20 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਲੋਕ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਵਣ ਦੌਰਾਨ ਉੱਭਰੀ ਹੈ.  ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਗੀਤ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ. ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ: ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੌਖਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਗੀਤ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਣਜਾਣ ਕੰਪੋਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਗੀਤ ਜਾਂ ਇੱਕ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕਸਟਮ ਦੁਆਰਾ ਸੰਗੀਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਇਹ ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਹੈ. ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧਦਾ ਹੈ. 

ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਿਆਂ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ. ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਅਵਧੀ ਨੂੰ (ਦੂਜਾ) ਲੋਕ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਇਕ ਜ਼ੈਨੀਥ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ. ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਇਸ ਰੂਪ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਜਾਂ ਲੋਕ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਸੰਗੀਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਲੋਕ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ. ਛੋਟੇ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਦਾਰੀ ਹੋਰ ਸਮੇਂ ਤੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਵਾਪਰੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੁਰਾਂਧੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਰਚੇ ਨਵੇਂ ਸੰਗੀਤ ਉੱਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ. ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੋਕ ਰਾਕ, ਲੋਕ ਧਾਤ ਅਤੇ ਹੋਰ. ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਇਹ ਇਕੋ ਨਾਮ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਅਕਸਰ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਮਾਨ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਾ ਹੈ.&lt;ref&gt;Percy Scholes, ''The Oxford Companion to Music'', OUP 1977, article &quot;Folk Song&quot;.&lt;/ref&gt; 

== ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ==

== ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ==
ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ, ਲੋਕ ਗੀਤ ਅਤੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਗਏ ਸ਼ਬਦ ਹਨ। ਇਹ ਲੋਕ ਕਥਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ 1846 ਵਿਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਲੀਅਮ ਥੌਮਸ ਦੁਆਰਾ &quot;ਅਨਜਾਣ ਵਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ&quot; ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ. ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਅੱਧ ਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋਹਾਨ ਗੋਟਫ੍ਰਾਈਡ ਹਰਡਰ ਅਤੇ ਜਰਮਨ ਰੋਮਾਂਟਿਕਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗੀਤ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਗਏ &quot;ਸਮੁੱਚੇ ਲੋਕ&quot; ਦੇ ਅਰਥ ਵਿੱਚ, ਜਰਮਨ ਸਮੀਕਰਨ ਵਲਕ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਨਜ਼ਰੀਏ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਲੁਭਾ. ਸਮਝਦੇ ਹਨ. ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ. ਇੱਕ ਅਰਥ ਜੋ ਅਕਸਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੈ &quot;ਪੁਰਾਣੇ ਗਾਣੇ, ਕੋਈ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਕੰਪੋਜ਼ਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ&quot;, ਦੂਜਾ ਉਹ ਸੰਗੀਤ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਵਿਕਾਸਵਾਦੀ &quot;ਮੌਖਿਕ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ਹੈ .... ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਫੈਸ਼ਨਿੰਗ ਅਤੇ ਰੀ-ਫੈਸ਼ਨਿੰਗ. ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਲੋਕ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇਵੇ &quot;.&lt;ref&gt;Lloyd, A.L. (1969). ''Folk Song in England''. Panther Arts. p. 13. ISBN &lt;bdi&gt;978-0586027165&lt;/bdi&gt;.&lt;/ref&gt;

ਅਜਿਹੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸੰਖੇਪ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ &quot;(ਸਭਿਆਚਾਰਕ) ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ...&quot; ਉੱਤੇ, &quot;ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਮੌਖਿਕ ਸੰਚਾਰ ... ਇੱਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਦੂਸਰਾ ਪੱਖ ਨਾ ਸਿਰਫ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਜਗੀਰੂ, ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਪੂਰਬੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ, ਪਰ 'ਆਦਿਮੱਤੀ' ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ 'ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ' ਦੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ &quot;. ਇਕ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ &quot;ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ&quot;.&lt;ref&gt;''he Never-Ending Revival'' by Michael F. Scully University of Illinois Press Urbana and Chicago 2008 ISBN 978-0-252-03333-9&lt;/ref&gt;

ਸਕੋਲਜ਼, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੇਸਲ ਸ਼ਾਰਪ ਅਤੇ ਬਾਲਾ ਬਾਰਟੋਕ ਲਈ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਸੀ. ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੀ, &quot;... ਹੁਣ ਪਿਛਲੇ ਜੀਵਨ  ਢੰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ (ਜਾਂ ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ)&quot;, ਖਾਸ ਕਰਕੇ &quot;ਕਲਾ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦੁਆਰਾ ਅਣਜਾਣ ਇੱਕ ਕਮਿ aਨਿਟੀ&quot; ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿੰਟਿਡ ਗਾਣੇ ਦੁਆਰਾ. ਲੋਇਡ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਸਧਾਰਣ ਅੰਤਰ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਉਸਦੇ ਲਈ ਅਸਲ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ, ਚਾਰਲਸ ਸੀਗਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ “ਇੱਕ ਹੇਠਲੇ ਵਰਗ ਨਾਲ ਜੁੜੇ” ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਇੱਕ &quot;ਚਾਰ ਸੰਗੀਤਕ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਕੀਮਾ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: 'ਆਦਿਮਿਕ' ਜਾਂ 'ਕਬਾਇਲੀ'; 'ਕੁਲੀਨ' ਜਾਂ 'ਕਲਾ'; 'ਲੋਕ'; ਅਤੇ 'ਪ੍ਰਸਿੱਧ'।&lt;ref&gt;Middleton, Richard, ''Studying Popular Music'', Philadelphia: Open University Press (1990/2002). &lt;nowiki&gt;ISBN 0-335-15275-9&lt;/nowiki&gt;, p. 127.&lt;/ref&gt;

ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚਲੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਗੀਤ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿਰਫ ਵਰਣਨ ਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਧਾ ਦੇ ਨਾਮ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦੇ ਹਨ. ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਗ੍ਰੈਮੀ ਅਵਾਰਡ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਲਈ &quot;ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਗੀਤ&quot; ਅਤੇ &quot;ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ&quot; ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨਹੀਂ ਹੈ. ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੇ ਦੇਸੀ ਸੰਗੀਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;Ronald D. Cohen ''Folk music: the basics'' (CRC Press, 2006), pp. 1–2.&lt;/ref&gt;

== ਗੁਣ ==
ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ, ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿਚ ਇਹ ਗੁਣ ਸਨ:

* ਇਹ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ. 20 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਆਮ ਲੋਕ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਸਨ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਗਾਣੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ. ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ, ਇਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਮੀਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ. ਗਾਇਕ ਬ੍ਰੌਡਸ਼ੀਟ ਜਾਂ ਗਾਣਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਭੰਡਾਰ ਵਧਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸੁਧਾਰ ਉਸੇ ਪਾਤਰ ਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਗੀਤਾਂ ਵਾਂਗ ਹਨ.&lt;ref&gt;international Folk Music Council definition (1954/5), given in Lloyd (1969) and Scholes (1977).&lt;/ref&gt;

* ਸੰਗੀਤ ਅਕਸਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ. ਇਹ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੀ; ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ. ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ, ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਪਹਿਲੂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ. ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਆਸਟਰੇਲੀਆਈ, ਸੋਮਾਲੀ ਅਮਰੀਕਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਮਤਭੇਦਾਂ' ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ. ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗਾਣਿਆਂ ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ  ਦੇ ਦੇਸਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ.

* ਉਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ. ਸਾਲ ਦੇ ਕੁਝ ਖਾਸ ਦਿਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸਮਿਸ, ਈਸਟਰ ਅਤੇ ਮਈ ਦਿਵਸ ਵਰਗੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਖ਼ਾਸ ਗਾਣੇ ਸਾਲਾਨਾ ਚੱਕਰ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ. ਜਨਮਦਿਨ, ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰ ਵੀ ਗਾਣਿਆਂ, ਨਾਚਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਹਿਰਾਵੇ ਨਾਲ ਨੋਟ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ. ਧਾਰਮਿਕ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ. ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਲੋਰ ਸੰਗੀਤ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਗਾਇਕਾਂ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲਈ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਬੰਧਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸੁਹਜ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ.

* ਗਾਣੇ ਰਿਵਾਜ ਅਨੁਸਾਰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ.

ਇੱਕ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, ਹੇਠਲੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ:

* ਗੀਤਾਂ 'ਤੇ ਕੋਈ ਕਾਪੀਰਾਈਟ ਨਹੀਂ ਹੈ. 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਨੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਇਸ ਹੱਦ ਤਕ ਜਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਰਵਾਇਤੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ. ਇਹ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਹੈ. ਅੱਜ, ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਲਗਭਗ ਹਰੇਕ ਲੋਕ ਗੀਤ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇੱਕ ਅਰੇਂਜਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ.

* ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ: ਕਿਉਂਕਿ ਸਭਿਆਚਾਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਲ-ਮਿਲਾਪ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਦਲਦੇ ਹਨ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਕਸਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾ ਸਕਦੇ ਹਨ. ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਕਰਣ, ਟਿਊਨਿੰਗਜ਼, ਆਵਾਜ਼ਾਂ, ਫੋਕਸਿੰਗ, ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ, ਅਤੇ ਇੱਥੋ ਤਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਢੰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ.&lt;ref&gt;Charles Seeger (1980), citing the approach of Redfield (1947) and Dundes (1965), quoted in Middleton (1990) p.127.&lt;/ref&gt;

== ਧੁਨ ==
ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿਚ, ਇਕ ਧੁਨ ਇਕ ਛੋਟਾ ਸਾਧਨ ਵਾਲਾ ਟੁਕੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਧੁਨੀ, ਅਕਸਰ ਦੁਹਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਭਾਗਾਂ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਕਈ ਵਾਰ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ. ਢਾਂਚਾਗਤ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਧੁਨਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਇੱਕ ਟਿ -ਨ-ਫੈਮਿਲੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਮਿਊਜ਼ੀਕਲ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ &quot;ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਧੁਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਰੂਪ ਏਏਬੀਬੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਈਨਰੀ ਫਾਰਮ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ&quot;.

ਕੁਝ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਧੁਨ ਮੇਡਲੇਜ ਜਾਂ &quot;ਸੈਟ&quot; ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ.

== ਸ਼ੁਰੂਆਤ ==
ਮਨੁੱਖੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਸੁਣਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ. ਸੰਗੀਤ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਧਾਰਮਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ. ਆਰਥਿਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਕੰਮ ਅਕਸਰ ਹੱਥੀਂ ਅਤੇ ਫਿਰਕੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ. ਹੱਥੀਂ ਕਿਰਤ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਵਰਕਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਕਈ ਵਿਹਾਰਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦਾ ਸੀ. ਇਸ ਨੇ ਦੁਹਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਬੋਰ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਨੇ ਸਿੰਕ੍ਰੋਨਾਈਜ਼ਡ ਧੱਕਾ ਅਤੇ ਖਿੱਚਣ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਤਾਲ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ, ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਜਿਵੇਂ ਬਿਜਾਈ, ਬੂਟੀ, ਕਟਾਈ, ਝਾੜ, ਬੁਣਾਈ ਅਤੇ ਮਿਲਿੰਗ. ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਗਾਉਣਾ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਾਜ਼ ਵਜਾਉਣਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੱਸਣ ਦੇ ਆਮ ਕਿਸਮ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਅੱਜ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਆਮ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਬਿਜਲੀ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਸਾਖਰਤਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ.

ਕੁਝ ਲੋਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਲਾ ਸੰਗੀਤ ਵਜੋਂ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਮੂੰਹ ਸੰਚਾਰ ਨਾਲ ਵਿਗਾੜਿਆ ਗਿਆ, ਜਦਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਸ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਜਿਸਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ. ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਅਭਿਆਸ ਵਾਲੇ ਲੋਕ, ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਕੰਨ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੁਝ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨੋਟਬੰਦੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ. ਇਕ ਪਾਸੇ &quot;ਲੋਕ&quot; ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ &quot;ਕਲਾ&quot; ਅਤੇ &quot;ਅਦਾਲਤ&quot; ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡ ਬਾਰੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਵਿਚਾਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ. ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵਿੱਚ, ਕੁਝ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ &quot;ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਗੀਤ&quot; ਜਾਂ &quot;ਰੂਟਸ ਸੰਗੀਤ&quot; ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ &quot;ਲੋਕ-ਕਥਾ&quot;, ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਦੇ ਲੋਕ-ਗਾਣੇ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀਵਾਦੀ ਸਨ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ &quot;ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ&quot; ਲੋਕ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਣੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਢਿੱਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ - ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਸਟੀਫਨ ਫੋਸਟਰ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ &quot;ਲੋਕ&quot; ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ. ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੰਗੀਤ 'ਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ... &quot;ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਨਾਲ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਲਿਖਤ ਰਹਿਣੀ ਰਹਿਣੀ ਰਵਾਇਤ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ. ਪਰ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਗਾਣੇ, ਨ੍ਰਿਤ ਜਾਂ ਧੁਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ. ਤਿਆਰ ਰੈਡੀਮੇਡ ਉੱਤੇ ਲਿਆ ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਬਦਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ. &quot;

ਦੂਸਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਲੋਕ-ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਦੀ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸ਼ੈਲੀ, ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ, ਅਤੇ &quot;ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ&quot; ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਅਰਥ ਲਿਆਇਆ: ਨਵੇਂ ਰਚਿਤ ਗਾਣੇ, ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਦੀ ਨਕਲ ਕੀਤੀ। ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਰੂਪ. &quot;ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ&quot; ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ 1959 ਦੇ ਗ੍ਰੈਮੀ ਅਵਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ &quot;ਲੋਕ&quot; ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਗਈ: 1970 ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ &quot;ਸਰਬੋਤਮ ਨਸਲੀ ਜਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ (ਰਵਾਇਤੀ ਬਲੂਜ਼ ਸਮੇਤ)&quot; ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਛੱਡਿਆ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ 1987 ਲਿਆਇਆ &quot;ਸਰਬੋਤਮ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ&quot; ਅਤੇ &quot;ਸਰਬੋਤਮ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ&quot; ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰ. ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਇੱਕ &quot;ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਗੀਤ&quot; ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸੀ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੂਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ. ਸ਼ਬਦ &quot;ਲੋਕ&quot; 21 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਤਕ, ਗਾਇਕ ਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਦੇ ਡੋਨੋਵਾਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਬੌਬ ਡਾਈਲਨ, ਜੋ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ. ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਪੂਰੀ ਹੋਈ ਜਿੱਥੇ &quot;ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ&quot; ਦਾ ਅਰਥ ਸਿਰਫ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।&lt;ref&gt;ersild, Margareta (1976) pp. 53–66. &quot;Om förhållandet mellan vokalt och instrumentalt i svensk folkmusik. ''Svensk tidskrift för musikforskning'' 58(2): 53–66. (in Swedish)&lt;/ref&gt;

== ਵਿਸ਼ਾ ==
ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਗਾਏ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਲੋਕ ਸਾਧਨ ਸੰਗੀਤ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਡਾਂਸ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ. ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਹੈ. ਇਹ ਰਵਾਇਤੀ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਕਵਿਤਾ ਵਰਗੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਰਥ ਅਸਲ ਵਿਚ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਕਈ ਵਾਰ ਸਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ. ਕਈ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਰਵਾਇਤੀ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਐਪੀਸੋਡਿਕ ਢਾਂਚੇ, ਦੁਹਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਤੱਤ ਅਤੇ ਮੀਡੀਏ ਰੈਜ਼ ਪਲਾਟ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਕਸਰ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ. ਰਵਾਇਤੀ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਆਇਤ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪ ਲੜਾਈਆਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਜਾਂ ਦੁਖਾਂਤ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ.

ਕਈ ਵਾਰ, ਜਿਵੇਂ ਬਾਈਬਲੀਕਲ ਬੁੱਕ ਆਫ਼ ਜੱਜਜ਼ ਵਿਚ ਪਾਏ ਗਏ ਦਬੋਰਾਹ ਦੇ ਜੇਤੂ ਗੀਤ ਵਿਚ, ਇਹ ਗਾਣੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ. ਗੁੰਮੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਅਤੇ ਯੁੱਧਾਂ ਲਈ ਪਰਦੇ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਨਾਂ, ਕਈ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ; ਇਹ ਵਿਰਲਾਪ ਉਸ ਕਾਰਨ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ. ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣਿਆਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਕਸਰ ਲੋਕ ਨਾਇਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਜੌਨ ਹੈਨਰੀ ਜਾਂ ਰਾਬਿਨ ਹੁੱਡ ਨੂੰ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ. ਕੁਝ ਰਵਾਇਤੀ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਲੌਕਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਰਹੱਸਮਈ ਮੌਤ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ.

ਭਜਨ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪ ਅਕਸਰ ਰਵਾਇਤੀ ਅਤੇ ਅਣਜਾਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ. ਪੱਛਮੀ ਸੰਗੀਤਕ ਸੰਕੇਤ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਗੋਰੀਅਨ ਜਾਪ ਦੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਖੋਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੱਠਵਾਦੀ ਫਿਰਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਜੋਂ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ. ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗ੍ਰੀਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਧਦੇ ਹਨ, ਹੇ ਧਾਰਮਿਕ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਯਾਦਗਾਰੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰੋ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਕ੍ਰਿਸਮਸ ਕੈਰੋਲ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ.

ਕੰਮ ਦੇ ਗਾਣੇ ਅਕਸਰ ਕਾਲ ਅਤੇ ਰਿਸਪਾਂਸ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਦੀਆਂ ਤਾਲਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਤਾਲਮੇਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਰੱਥ ਕਰਦੇ ਹਨ. ਉਹ ਅਕਸਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਨਿਰੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ. ਅਮਰੀਕੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੈਨਾਵਾਂ ਵਿਚ, ਇਕ ਜੀਵਨੀ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਪਰੰਪਰਾ ਜੋਡੀ ਕਾਲਾਂ (&quot;ਡੱਕਵਰਥ ਚੇਨਜ਼&quot;) ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਜੋ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੈਨਿਕ ਮਾਰਚ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ. ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਮਲਾਹ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ. ਪਿਆਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ, ਅਕਸਰ ਦੁਖਦਾਈ ਜਾਂ ਅਫਸੋਸ ਭਰੇ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲੀ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲੋਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਿੱਤਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ. ਨਰਸਰੀ ਰਾਇਸ ਅਤੇ ਮਨਮੋਹਣੀ ਜਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਬਕਵਾਸ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵੀ ਰਵਾਇਤੀ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਅਕਸਰ ਵਿਸ਼ੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ.&lt;ref&gt;Crawford, Richard (1993). ''The American musical landscape''. Berkeley: University of California Press. ISBN &lt;bdi&gt;978-0-520-92545-8&lt;/bdi&gt;. OCLC 44954569&lt;/ref&gt;

== ਲੋਕ ਗਾਣੇ ਦੇ ਰੂਪਾਂਤਰਾਂ ਅਤੇ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ: ==
ਇੱਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਮੂੰਹ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਰਿਤ ਸੰਗੀਤ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੂਪ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਸ਼ਬਦ-ਲਈ-ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਨੋਟ-ਲਈ-ਨੋਟ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੀ. ਦਰਅਸਲ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਇਕ ਕਾਫ਼ੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾਣਬੁਝ ਕੇ ਉਹ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਸੋਧਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਹ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ.

ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ, &quot;ਮੈਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਹਰ ਦਿਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ&quot; (ਰੌਡ 975) ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਬੋਡਲਿਅਨ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਚੌੜੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ. ਤਾਰੀਖ ਲਗਭਗ 1900 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਆਇਰਿਸ਼ ਜਾਪਦੀ ਹੈ. 1958 ਵਿੱਚ ਇਹ ਗਾਣਾ ਕਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ (ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਪੈਟ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਪ੍ਰੌਡ ਆਫ ਦਿ)। ਅਬਰਡੀਨ ਤੋਂ ਆਈ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਯਾਤਰੀ ਜੇਨੀ ਰੌਬਰਟਸਨ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅਗਲਾ ਰਿਕਾਰਡ 1961 ਵਿਚ ਬਣਾਇਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ, &quot;ਜੌਕ ਸਟੀਵਰਟ&quot; ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਕੋਈ ਆਇਰਿਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਹਨ. 1976 ਵਿਚ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਕਲਾਕਾਰ ਆਰਚੀ ਫਿਸ਼ਰ ਨੇ ਜਾਣੇ ਬੁੱਝ ਕੇ ਇਕ ਕੁੱਤੇ ਦੇ ਗੋਲੀ ਲੱਗਣ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਗਾਣੇ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ. 1985 ਵਿਚ ਪੋਗੂਜ਼ ਨੇ ਸਾਰੇ ਆਇਰਿਸ਼ ਹਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਚੱਕਰ ਲਗਾ ਲਿਆ.

ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫੈਲਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਭੁੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ &quot;ਬਾਰਬਾਰਾ ਐਲੇਨ&quot; ਦੇ ਤੌਰ' ਤੇ ਇੱਕ ਗਾਣੇ ਦਾ ਸਿੰਗਲ &quot;ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ&quot; ਰੂਪ ਹੈ. ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ (ਹੇਠਾਂ ਦੇਖੋ) ਦੇ ਫੀਲਡ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗਾਣੇ ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਸਕਰਣ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ. ਕੋਈ ਵੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸਲੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ &quot;ਅਸਲ&quot; ਸੰਸਕਰਣ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਉਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ. ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਸਕਰਣ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਲਈ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ.

ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਲੋਕ-ਕਥਾਵਾਚਕ ਸੇਸਿਲ ਸ਼ਾਰਪ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ ਦੇ ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾਤਮਕ ਰੂਪ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਕੁਦਰਤੀ ਚੋਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣਗੇ: ਸਿਰਫ ਉਹ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਜੋ ਸਧਾਰਣ ਗਾਇਕਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਹੋਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੋਣਗੇ. ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਉਮੀਦ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿ ਹਰ ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ ਸੁਹਜ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਆਕਰਸ਼ਕ ਬਣਨਗੇ - ਇਹ ਸਮੂਹਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ.

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੈਲਡ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਰੁਚੀ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਥੌਮਸ ਪਰਸੀ ਅਤੇ ਵਿਲੀਅਮ ਵਰਡਸਵਰਥ ਦੀ ਹੈ. ਇੰਗਲਿਸ਼ ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥਨ ਅਤੇ ਸਟੂਅਰਟ ਕੰਪੋਸਰਾਂ ਨੇ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਲੋਕ ਥੀਮਾਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੂਟ ਸਟਾਈਲਾਈਡ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਜੋਸਫ਼ ਹੇਡਨ ਦੁਆਰਾ ਲੋਕ ਧੁਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੋਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ. ਪਰ &quot;ਲੋਕ&quot; ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਉਭਾਰ ਇਕ &quot;ਸਾਰੇ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਕੋਪ&quot; ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਯੂਰਪ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ' ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ, ਜਿਥੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਛਾਣ ਦੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ. ਮੱਧ ਯੂਰਪ, ਰੂਸ, ਸਕੈਂਡੇਨੇਵੀਆ, ਸਪੇਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਉੱਭਰੇ: ਡਵੋਵਕ, ਸਮੇਟਾਨਾ, ਗਰੈਗ, ਰਿੰਸਕੀ-ਕੋਰਸਕੋਵ, ਬ੍ਰਾਹਮਜ਼, ਲੀਜ਼ਟ, ਡੀ ਫੱਲਾ, ਵੈਗਨੇਰ, ਸਿਬਲੀਅਸ, ਵੌਗਨ ਵਿਲੀਅਮਜ਼, ਬਾਰਟੋਕ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਧੁਨ ਹਨ।&lt;ref&gt;Kaminsky, David (2005) pp. 33–41. &quot;Hidden Traditions: Conceptualizing Swedish Folk Music in the Twenty-First Century.&quot; Ph.D. Dissertation, Harvard University.&lt;/ref&gt;

== ਲੋਕ ਸਾਜ਼  :- ==
ਸਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਵੰਨਗੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ  :

=== 1.ਸਾਹ ਜਾਂ ਹਵਾ ਨਾਲ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸਾਜ਼  :- ===
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲਗੋਜ਼ੇ ਬੰਸਰੀ ਬੀਨ ਅਤੇ ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਜ਼   ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦੋ ਪੱਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਬਰੀਕ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਰੈਜ਼ੋਨੇਟਰ  ਰਾਹੀਂ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ   ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਰੈਜ਼ੋਨੇਟਰ ਸਾਜ ਦੇ ਉਸ ਭਾਗ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਬਰੀਕ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ  ਗੜ੍ਹਕਉਂਦਾ ਹੈ  ।  ਇਸ ਸਦਕਾ ਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੜ੍ਹਕੇ ਵਾਲੀ ਬਣਦੀ ਹੈ  ਤੇ ਇਹ ਉੱਚੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

=== 2.ਤਾਰ ਜਾਂ ਤੁਣਤੁਣੀ ਵਾਲੇ ਸਾਜ਼ :- ===
ਇਸ ਵਿਚ ਤੂੰਬਾ, ਸਾਰੰਗੀ, ਦੋ ਤਾਰਾ, ਬੁਗਤੂ ,ਬੈਂਜੋ ਅਤੇ ਰਬਾਬ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ 

ਤੂੰਬਾ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਲੋਕ ਸਾਜ਼ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਰੀਕ ਤਾਰ ਵਾਲੀ ਕੰਬਣੀ ਕੱਦੂ ਦੇ ਬਣਾਏ ਰੈਜ਼ੋਨੇਟਰ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।ਇਹ ਰੈਜ਼ੋਨੇਟਰ ਉੱਪਰੋਂ ਬਰੀਕ ਚਮੜੀ ਦੁਬਾਰਾ ਕੱਜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

=== 3.ਚਮੜੇ ਨਾਲ ਕੱਜ ਕੇ ਬਣਾਏ ਸਾਜ਼ :- ===
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਰੈਜ਼ੋਨੇਟਰ ਇੱਕ ਪਾਸਿਓਂ ਜਾਂ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸਿਓਂ ਬਰੀਕ ਖੱਲ ਨਾਲ ਕੱਜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਵੰਨਗੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਢੋਲਕੀ ,ਢੋਲ, ਨਗਾਰਾ, ਢੱਡ ਡਮਰੂ ਆਦਿ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

=== 4.ਟਕਰਾਓ ਨਾਲ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਜ਼ :- ===
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਟਕਰਾ ਕੇ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੱਕਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈਅਮਈ ਬਣਾ ਕੇ ਤਾਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਟੋ, ਸੱਪ ਘੜਤਾਲ, ਘੜਾ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

== ਤੱਤ ਸਾਜ਼  :- ==
 ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਤੂੰਬਾ, ਦੋ ਤਾਰਾ ,ਸਾਰੰਗੀ ਤੇ ਬੁਗਤੂ  ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

==== 1.ਤੂੰਬਾ  :- ====
              ਤੂੰਬਾ ਵੱਜਦਾ ਈ ਨਾ  

              ਤਾਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ।

ਇਹ ਸਾਜ਼ ਇਕ ਤਾਰ ਨਾਲ ਵੱਜਣ ਵਾਲਾ ਸਾਜ਼ ਹੈ ।ਤਾਰ ਵਾਲੇ   ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਤੂੰਬੇ   ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਰੂਪ ਹਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।ਤੂੰਬਾ ਜੋਗੀਆਂ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਸਾਜ਼ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਤਾਰ   ਵਿੱਚੋਂ ਉਹ ਵੈਰਾਗਮਈ ਧੁਨ  ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੂੰਬਾ ਕੱਦੂ ਵਿੱਚੋਂ ਡੰਡਾ ਫਸਾ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਦੇ  ਤੂੰਬੇ ਨੂੰ ਤੂੰਬੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਤੂੰਬਾ   ਲੈਅ ਅਤੇ ਤਾਲ ਦੋਹਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤੂੰਬੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਚੰਦ ਯਮਲਾ ਜੱਟ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਹੈ ।

==== 2.ਦੋ ਤਾਰਾ:- ====
     ਦੋ ਤਾਰਾ ਵੱਜਦਾ ਵੇ ਰਾਂਝਣਾ, ਨੂਰ ਮਹਿਲ ਦੀ ਮੋਰੀ  

ਚੱਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਈਏ ਵੇ ,ਰਾਂਝਣਾਂ ਤੂੰ ਕਾਲਾ ਮੈਂ ਗੋਰੀ ।

ਇਸ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤੂੰਬੇ ਵਰਗੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਰਕ ਸਿਰਫ਼ ਐਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਦੋ ਤਾਰਾ   ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੋ ਤਾਰਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਸਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ । 

==== 3.ਬੁਗਤੂ  : ====
  ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਸਾਜ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬੁਗਤੂ ਢੱਡ ਵਾਂਗ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਆਕਾਰ ਢੱਡ ਵਾਂਗ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਤੰਗ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਸਿਰਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਤਾਂ ਬੁਗਤੂ ਬੁਲਾਉਣਾ ਇੱਕ ਮੁਹਾਵਰਾ ਬਣਕੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ।

==== 4.ਸਾਰੰਗੀ  :- ====
 ਸਾਰੰਗੀ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹਨ। ਪਰ ਜਿਹੜੀ ਸਾਰੰਗੀ ਲੋਕ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਛੇ ਧਾਤ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।ਸਾਰੰਗੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਬੀਰ ਰਸੀ ਦੇ ਗਾਇਨ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੰਗੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ ,ਗੁਜਰਾਤ ਤੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਸਾਜ਼ ਹੈ ।

== ਘਨਸਾਜ਼ :- ==
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਘਨਸਾਜ਼ਾਂ   ਵਿੱਚੋਂ ਕਾਟੋ, ਛਾਪਾ ਜਾਂ ਸੱਪ ਅਤੇ ਚਿਮਟਾ ਰੱਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ  । ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਦੀ ਬਣੀ ਘੁੰਗਰਾਲ ਵੀ ਇਸ ਵੰਨਗੀ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

===== 1.ਕਾਟੋ  :- =====
ਕਾਟੋ ਭੰਗੜੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਚੁਟਕੀ ਦੀ ਹੀ ਨਕਲ ਹੈ ।ਕਾਟੋ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਕਾਟੋ ਇੱਕ ਡੰਡੇ ਤੇ ਫਿੱਟ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭੰਗੜਾ ਪਾਉਣ ਵੇਲੇ ਰੱਸੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਟਿਕ ਟਿਕ ਦੀ ਲੈਅਮਈ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।

===== 2.ਸੱਪ  :- =====
ਸੱਪ ਭੰਗੜੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੱਪ ਲੱਕੜੀਆਂ ਦੀ ਸਾਮਾਨ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫੱਟੀਆਂ ਨੂੰ ਕਢ ਵੇ ਰੂਪ   ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਪਸਾਰਿਆ ਤੇ ਤੰਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਪ  ਲੈਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਪ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ।

===== 3.ਖੜਤਾਲ  :- =====
ਇਹ ਸਾਜ਼ ਲੱਕੜੀ ਦੇ  ਦੋ ਸਾਮਾਨ ਟੁਕੜਿਆਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਛੈਣੇ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।ਹੇਠਲੀ ਟੁਕੜੇ ਵਿਚ ਹੱਥ ਦਾ ਅੰਗੂਠਾ ਫਸਾਉਣ ਲਈ  ਛੇਕ  ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਉਂਗਲਾਂ ਫਸਾਉਣ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਰੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਖੜਤਾਲਾਂ ਦੀ ਜੋੜੀ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਫੜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਖੜਤਾਲਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਸਰੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਕੇ ਤਾਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਖੜਤਾਲ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਜ਼ ਤਾਲ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਾਜ਼ ਹੈ  ।

===== 4.ਚਿਮਟਾ  :- =====
ਚਿਮਟਾ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਦਾ    ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਇਹ ਪੱਤੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋਟਾ ਕੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਪੱਤਿਆਂ ਤੇ ਸਾਮਾਨ ਅਕਾਰ ਦੇ ਤੇ ਸਮਾਨ ਦੂਰੀ ਦਿ ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਛੈਣੇ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।ਚਿਮਟਾ ਢੋਲਕ ਦੀ ਹੀ ਸੰਗਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਅਤੇ ਕੀਰਤਨ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

== ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ :- ==
ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਗਹਿਰਾ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਸੱਭਿਆਚਾਰ  ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹਨ ।ਅਭੀ ਸੰਗੀਤ ਅਚੇਤ ਜਾਂ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਨਕਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਇਸ ਲਈ   ਇਸ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੁਹਜ   ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਕਿਸੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਪਹਿਚਾਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਨੌਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਹਾਲੀ ਵੀ ਡਿੱਗਦੀਆਂ ਸੁਰਾਂ   ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।   ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਅੰਤ ਮੱਧਕਾਲ ਤਕ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ।ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ  ।ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਦਾ  ਸੰਗੀਤ ਗੁਜਰਾਤ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਆਪਣੇ ਵਿਲੱਖਣ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।ਹਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕ ਸਾਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਿੱਤੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸਬੰਧ ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੇ  ਵਿਲੱਖਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

== ਹਵਾਲੇ ==
&lt;references /&gt;

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗੀਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਨਾਲ ਸੁਧਾਰੇ ਸਫ਼ੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ]]</text>
      <sha1>8d705k5cxdwyc0lhxij14weppkuk36j</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812073</id>
      <parentid>812070</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T10:28:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Restored revision 673837 by [[Special:Contributions/Charan Gill|Charan Gill]] ([[User talk:Charan Gill|talk]]): Vandalism</comment>
      <origin>812073</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49976" sha1="sxrpx752f5k3dqhsb796or3113j5jer" xml:space="preserve">ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ [[ਸੰਗੀਤ]] ਅਤੇ ਵਿਧਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਤੋਂ 20 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਲੋਕ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਵਣ ਦੌਰਾਨ ਉੱਭਰੀ ਹੈ. ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਗੀਤ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ. ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ: ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੌਖਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਗੀਤ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਣਜਾਣ ਕੰਪੋਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਗੀਤ ਜਾਂ ਇੱਕ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕਸਟਮ ਦੁਆਰਾ ਸੰਗੀਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਇਹ ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਹੈ. ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧਦਾ ਹੈ. 

ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਿਆਂ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ. ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਅਵਧੀ ਨੂੰ (ਦੂਜਾ) ਲੋਕ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਇਕ ਜ਼ੈਨੀਥ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ. ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਇਸ ਰੂਪ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਜਾਂ ਲੋਕ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਸੰਗੀਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਲੋਕ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ. ਛੋਟੇ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਦਾਰੀ ਹੋਰ ਸਮੇਂ ਤੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਵਾਪਰੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੁਰਾਂਧੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਰਚੇ ਨਵੇਂ ਸੰਗੀਤ ਉੱਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ. ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੋਕ ਰਾਕ, ਲੋਕ ਧਾਤ ਅਤੇ ਹੋਰ. ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਇਹ ਇਕੋ ਨਾਮ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਅਕਸਰ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਮਾਨ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਾ ਹੈ.&lt;ref&gt;Percy Scholes, ''The Oxford Companion to Music'', OUP 1977, article &quot;Folk Song&quot;.&lt;/ref&gt; 

== ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ==

== ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ==
ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ, ਲੋਕ ਗੀਤ ਅਤੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਗਏ ਸ਼ਬਦ ਹਨ। ਇਹ ਲੋਕ ਕਥਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ 1846 ਵਿਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਲੀਅਮ ਥੌਮਸ ਦੁਆਰਾ &quot;ਅਨਜਾਣ ਵਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ&quot; ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ. ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਅੱਧ ਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋਹਾਨ ਗੋਟਫ੍ਰਾਈਡ ਹਰਡਰ ਅਤੇ ਜਰਮਨ ਰੋਮਾਂਟਿਕਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗੀਤ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਗਏ &quot;ਸਮੁੱਚੇ ਲੋਕ&quot; ਦੇ ਅਰਥ ਵਿੱਚ, ਜਰਮਨ ਸਮੀਕਰਨ ਵਲਕ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਨਜ਼ਰੀਏ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਲੁਭਾ. ਸਮਝਦੇ ਹਨ. ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ. ਇੱਕ ਅਰਥ ਜੋ ਅਕਸਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੈ &quot;ਪੁਰਾਣੇ ਗਾਣੇ, ਕੋਈ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਕੰਪੋਜ਼ਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ&quot;, ਦੂਜਾ ਉਹ ਸੰਗੀਤ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਵਿਕਾਸਵਾਦੀ &quot;ਮੌਖਿਕ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ਹੈ .... ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਫੈਸ਼ਨਿੰਗ ਅਤੇ ਰੀ-ਫੈਸ਼ਨਿੰਗ. ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਲੋਕ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇਵੇ &quot;.&lt;ref&gt;Lloyd, A.L. (1969). ''Folk Song in England''. Panther Arts. p. 13. ISBN &lt;bdi&gt;978-0586027165&lt;/bdi&gt;.&lt;/ref&gt;

ਅਜਿਹੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸੰਖੇਪ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ &quot;(ਸਭਿਆਚਾਰਕ) ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ...&quot; ਉੱਤੇ, &quot;ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਮੌਖਿਕ ਸੰਚਾਰ ... ਇੱਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਦੂਸਰਾ ਪੱਖ ਨਾ ਸਿਰਫ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਜਗੀਰੂ, ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਪੂਰਬੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ, ਪਰ 'ਆਦਿਮੱਤੀ' ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ 'ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ' ਦੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ &quot;. ਇਕ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ &quot;ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ&quot;.&lt;ref&gt;''he Never-Ending Revival'' by Michael F. Scully University of Illinois Press Urbana and Chicago 2008 ISBN 978-0-252-03333-9&lt;/ref&gt;

ਸਕੋਲਜ਼, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੇਸਲ ਸ਼ਾਰਪ ਅਤੇ ਬਾਲਾ ਬਾਰਟੋਕ ਲਈ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਸੀ. ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੀ, &quot;... ਹੁਣ ਪਿਛਲੇ ਜੀਵਨ  ਢੰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ (ਜਾਂ ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ)&quot;, ਖਾਸ ਕਰਕੇ &quot;ਕਲਾ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦੁਆਰਾ ਅਣਜਾਣ ਇੱਕ ਕਮਿ aਨਿਟੀ&quot; ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿੰਟਿਡ ਗਾਣੇ ਦੁਆਰਾ. ਲੋਇਡ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਸਧਾਰਣ ਅੰਤਰ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਉਸਦੇ ਲਈ ਅਸਲ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ, ਚਾਰਲਸ ਸੀਗਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ “ਇੱਕ ਹੇਠਲੇ ਵਰਗ ਨਾਲ ਜੁੜੇ” ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਇੱਕ &quot;ਚਾਰ ਸੰਗੀਤਕ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਕੀਮਾ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: 'ਆਦਿਮਿਕ' ਜਾਂ 'ਕਬਾਇਲੀ'; 'ਕੁਲੀਨ' ਜਾਂ 'ਕਲਾ'; 'ਲੋਕ'; ਅਤੇ 'ਪ੍ਰਸਿੱਧ'।&lt;ref&gt;Middleton, Richard, ''Studying Popular Music'', Philadelphia: Open University Press (1990/2002). &lt;nowiki&gt;ISBN 0-335-15275-9&lt;/nowiki&gt;, p. 127.&lt;/ref&gt;

ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚਲੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਗੀਤ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿਰਫ ਵਰਣਨ ਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਧਾ ਦੇ ਨਾਮ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦੇ ਹਨ. ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਗ੍ਰੈਮੀ ਅਵਾਰਡ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਲਈ &quot;ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਗੀਤ&quot; ਅਤੇ &quot;ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ&quot; ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨਹੀਂ ਹੈ. ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੇ ਦੇਸੀ ਸੰਗੀਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;Ronald D. Cohen ''Folk music: the basics'' (CRC Press, 2006), pp. 1–2.&lt;/ref&gt;

== ਗੁਣ ==
ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ, ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿਚ ਇਹ ਗੁਣ ਸਨ:

* ਇਹ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ. 20 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਆਮ ਲੋਕ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਸਨ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਗਾਣੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ. ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ, ਇਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਮੀਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ. ਗਾਇਕ ਬ੍ਰੌਡਸ਼ੀਟ ਜਾਂ ਗਾਣਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਭੰਡਾਰ ਵਧਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸੁਧਾਰ ਉਸੇ ਪਾਤਰ ਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਗੀਤਾਂ ਵਾਂਗ ਹਨ.&lt;ref&gt;international Folk Music Council definition (1954/5), given in Lloyd (1969) and Scholes (1977).&lt;/ref&gt;

* ਸੰਗੀਤ ਅਕਸਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ. ਇਹ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੀ; ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ. ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ, ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਪਹਿਲੂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ. ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਆਸਟਰੇਲੀਆਈ, ਸੋਮਾਲੀ ਅਮਰੀਕਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਮਤਭੇਦਾਂ' ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ. ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗਾਣਿਆਂ ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ  ਦੇ ਦੇਸਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ.

* ਉਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ. ਸਾਲ ਦੇ ਕੁਝ ਖਾਸ ਦਿਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸਮਿਸ, ਈਸਟਰ ਅਤੇ ਮਈ ਦਿਵਸ ਵਰਗੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਖ਼ਾਸ ਗਾਣੇ ਸਾਲਾਨਾ ਚੱਕਰ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ. ਜਨਮਦਿਨ, ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰ ਵੀ ਗਾਣਿਆਂ, ਨਾਚਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਹਿਰਾਵੇ ਨਾਲ ਨੋਟ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ. ਧਾਰਮਿਕ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ. ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਲੋਰ ਸੰਗੀਤ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਗਾਇਕਾਂ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲਈ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਬੰਧਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸੁਹਜ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ.

* ਗਾਣੇ ਰਿਵਾਜ ਅਨੁਸਾਰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ.

ਇੱਕ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, ਹੇਠਲੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ:

* ਗੀਤਾਂ 'ਤੇ ਕੋਈ ਕਾਪੀਰਾਈਟ ਨਹੀਂ ਹੈ. 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਨੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਇਸ ਹੱਦ ਤਕ ਜਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਰਵਾਇਤੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ. ਇਹ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਹੈ. ਅੱਜ, ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਲਗਭਗ ਹਰੇਕ ਲੋਕ ਗੀਤ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇੱਕ ਅਰੇਂਜਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ.

* ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ: ਕਿਉਂਕਿ ਸਭਿਆਚਾਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਲ-ਮਿਲਾਪ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਦਲਦੇ ਹਨ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਕਸਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾ ਸਕਦੇ ਹਨ. ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਕਰਣ, ਟਿਊਨਿੰਗਜ਼, ਆਵਾਜ਼ਾਂ, ਫੋਕਸਿੰਗ, ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ, ਅਤੇ ਇੱਥੋ ਤਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਢੰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ.&lt;ref&gt;Charles Seeger (1980), citing the approach of Redfield (1947) and Dundes (1965), quoted in Middleton (1990) p.127.&lt;/ref&gt;

== ਧੁਨ ==
ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿਚ, ਇਕ ਧੁਨ ਇਕ ਛੋਟਾ ਸਾਧਨ ਵਾਲਾ ਟੁਕੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਧੁਨੀ, ਅਕਸਰ ਦੁਹਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਭਾਗਾਂ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਕਈ ਵਾਰ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ. ਢਾਂਚਾਗਤ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਧੁਨਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਇੱਕ ਟਿ -ਨ-ਫੈਮਿਲੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਮਿਊਜ਼ੀਕਲ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ &quot;ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਧੁਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਰੂਪ ਏਏਬੀਬੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਈਨਰੀ ਫਾਰਮ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ&quot;.

ਕੁਝ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਧੁਨ ਮੇਡਲੇਜ ਜਾਂ &quot;ਸੈਟ&quot; ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ.

== ਸ਼ੁਰੂਆਤ ==
ਮਨੁੱਖੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਸੁਣਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ. ਸੰਗੀਤ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਧਾਰਮਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ. ਆਰਥਿਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਕੰਮ ਅਕਸਰ ਹੱਥੀਂ ਅਤੇ ਫਿਰਕੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ. ਹੱਥੀਂ ਕਿਰਤ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਵਰਕਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਕਈ ਵਿਹਾਰਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦਾ ਸੀ. ਇਸ ਨੇ ਦੁਹਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਬੋਰ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਨੇ ਸਿੰਕ੍ਰੋਨਾਈਜ਼ਡ ਧੱਕਾ ਅਤੇ ਖਿੱਚਣ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਤਾਲ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ, ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਜਿਵੇਂ ਬਿਜਾਈ, ਬੂਟੀ, ਕਟਾਈ, ਝਾੜ, ਬੁਣਾਈ ਅਤੇ ਮਿਲਿੰਗ. ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਗਾਉਣਾ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਾਜ਼ ਵਜਾਉਣਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੱਸਣ ਦੇ ਆਮ ਕਿਸਮ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਅੱਜ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਆਮ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਬਿਜਲੀ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਸਾਖਰਤਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ.

ਕੁਝ ਲੋਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਲਾ ਸੰਗੀਤ ਵਜੋਂ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਮੂੰਹ ਸੰਚਾਰ ਨਾਲ ਵਿਗਾੜਿਆ ਗਿਆ, ਜਦਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਸ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਜਿਸਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ. ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਅਭਿਆਸ ਵਾਲੇ ਲੋਕ, ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਕੰਨ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੁਝ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨੋਟਬੰਦੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ. ਇਕ ਪਾਸੇ &quot;ਲੋਕ&quot; ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ &quot;ਕਲਾ&quot; ਅਤੇ &quot;ਅਦਾਲਤ&quot; ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡ ਬਾਰੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਵਿਚਾਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ. ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵਿੱਚ, ਕੁਝ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ &quot;ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਗੀਤ&quot; ਜਾਂ &quot;ਰੂਟਸ ਸੰਗੀਤ&quot; ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ &quot;ਲੋਕ-ਕਥਾ&quot;, ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਦੇ ਲੋਕ-ਗਾਣੇ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀਵਾਦੀ ਸਨ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ &quot;ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ&quot; ਲੋਕ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਣੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਢਿੱਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ - ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਸਟੀਫਨ ਫੋਸਟਰ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ &quot;ਲੋਕ&quot; ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ. ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੰਗੀਤ 'ਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ... &quot;ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਨਾਲ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਲਿਖਤ ਰਹਿਣੀ ਰਹਿਣੀ ਰਵਾਇਤ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ. ਪਰ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਗਾਣੇ, ਨ੍ਰਿਤ ਜਾਂ ਧੁਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ. ਤਿਆਰ ਰੈਡੀਮੇਡ ਉੱਤੇ ਲਿਆ ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਬਦਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ. &quot;

ਦੂਸਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਲੋਕ-ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਦੀ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸ਼ੈਲੀ, ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ, ਅਤੇ &quot;ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ&quot; ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਅਰਥ ਲਿਆਇਆ: ਨਵੇਂ ਰਚਿਤ ਗਾਣੇ, ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਦੀ ਨਕਲ ਕੀਤੀ। ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਰੂਪ. &quot;ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ&quot; ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ 1959 ਦੇ ਗ੍ਰੈਮੀ ਅਵਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ &quot;ਲੋਕ&quot; ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਗਈ: 1970 ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ &quot;ਸਰਬੋਤਮ ਨਸਲੀ ਜਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ (ਰਵਾਇਤੀ ਬਲੂਜ਼ ਸਮੇਤ)&quot; ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਛੱਡਿਆ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ 1987 ਲਿਆਇਆ &quot;ਸਰਬੋਤਮ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ&quot; ਅਤੇ &quot;ਸਰਬੋਤਮ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ&quot; ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰ. ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਇੱਕ &quot;ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਗੀਤ&quot; ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸੀ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੂਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ. ਸ਼ਬਦ &quot;ਲੋਕ&quot; 21 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਤਕ, ਗਾਇਕ ਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਦੇ ਡੋਨੋਵਾਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਬੌਬ ਡਾਈਲਨ, ਜੋ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ. ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਪੂਰੀ ਹੋਈ ਜਿੱਥੇ &quot;ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ&quot; ਦਾ ਅਰਥ ਸਿਰਫ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।&lt;ref&gt;ersild, Margareta (1976) pp. 53–66. &quot;Om förhållandet mellan vokalt och instrumentalt i svensk folkmusik. ''Svensk tidskrift för musikforskning'' 58(2): 53–66. (in Swedish)&lt;/ref&gt;

== ਵਿਸ਼ਾ ==
ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਗਾਏ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਲੋਕ ਸਾਧਨ ਸੰਗੀਤ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਡਾਂਸ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ. ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਹੈ. ਇਹ ਰਵਾਇਤੀ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਕਵਿਤਾ ਵਰਗੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਰਥ ਅਸਲ ਵਿਚ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਕਈ ਵਾਰ ਸਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ. ਕਈ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਰਵਾਇਤੀ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਐਪੀਸੋਡਿਕ ਢਾਂਚੇ, ਦੁਹਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਤੱਤ ਅਤੇ ਮੀਡੀਏ ਰੈਜ਼ ਪਲਾਟ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਕਸਰ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ. ਰਵਾਇਤੀ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਆਇਤ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪ ਲੜਾਈਆਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਜਾਂ ਦੁਖਾਂਤ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ.

ਕਈ ਵਾਰ, ਜਿਵੇਂ ਬਾਈਬਲੀਕਲ ਬੁੱਕ ਆਫ਼ ਜੱਜਜ਼ ਵਿਚ ਪਾਏ ਗਏ ਦਬੋਰਾਹ ਦੇ ਜੇਤੂ ਗੀਤ ਵਿਚ, ਇਹ ਗਾਣੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ. ਗੁੰਮੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਅਤੇ ਯੁੱਧਾਂ ਲਈ ਪਰਦੇ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਨਾਂ, ਕਈ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ; ਇਹ ਵਿਰਲਾਪ ਉਸ ਕਾਰਨ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ. ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣਿਆਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਕਸਰ ਲੋਕ ਨਾਇਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਜੌਨ ਹੈਨਰੀ ਜਾਂ ਰਾਬਿਨ ਹੁੱਡ ਨੂੰ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ. ਕੁਝ ਰਵਾਇਤੀ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਲੌਕਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਰਹੱਸਮਈ ਮੌਤ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ.

ਭਜਨ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪ ਅਕਸਰ ਰਵਾਇਤੀ ਅਤੇ ਅਣਜਾਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ. ਪੱਛਮੀ ਸੰਗੀਤਕ ਸੰਕੇਤ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਗੋਰੀਅਨ ਜਾਪ ਦੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਖੋਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੱਠਵਾਦੀ ਫਿਰਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਜੋਂ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ. ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗ੍ਰੀਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਧਦੇ ਹਨ, ਹੇ ਧਾਰਮਿਕ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਯਾਦਗਾਰੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰੋ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਕ੍ਰਿਸਮਸ ਕੈਰੋਲ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ.

ਕੰਮ ਦੇ ਗਾਣੇ ਅਕਸਰ ਕਾਲ ਅਤੇ ਰਿਸਪਾਂਸ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਦੀਆਂ ਤਾਲਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਤਾਲਮੇਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਰੱਥ ਕਰਦੇ ਹਨ. ਉਹ ਅਕਸਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਨਿਰੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ. ਅਮਰੀਕੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੈਨਾਵਾਂ ਵਿਚ, ਇਕ ਜੀਵਨੀ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਪਰੰਪਰਾ ਜੋਡੀ ਕਾਲਾਂ (&quot;ਡੱਕਵਰਥ ਚੇਨਜ਼&quot;) ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਜੋ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੈਨਿਕ ਮਾਰਚ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ. ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਮਲਾਹ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ. ਪਿਆਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ, ਅਕਸਰ ਦੁਖਦਾਈ ਜਾਂ ਅਫਸੋਸ ਭਰੇ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲੀ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲੋਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਿੱਤਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ. ਨਰਸਰੀ ਰਾਇਸ ਅਤੇ ਮਨਮੋਹਣੀ ਜਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਬਕਵਾਸ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵੀ ਰਵਾਇਤੀ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਅਕਸਰ ਵਿਸ਼ੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ.&lt;ref&gt;Crawford, Richard (1993). ''The American musical landscape''. Berkeley: University of California Press. ISBN &lt;bdi&gt;978-0-520-92545-8&lt;/bdi&gt;. OCLC 44954569&lt;/ref&gt;

== ਲੋਕ ਗਾਣੇ ਦੇ ਰੂਪਾਂਤਰਾਂ ਅਤੇ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ: ==
ਇੱਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਮੂੰਹ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਰਿਤ ਸੰਗੀਤ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੂਪ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਸ਼ਬਦ-ਲਈ-ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਨੋਟ-ਲਈ-ਨੋਟ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੀ. ਦਰਅਸਲ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਇਕ ਕਾਫ਼ੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾਣਬੁਝ ਕੇ ਉਹ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਸੋਧਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਹ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ.

ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ, &quot;ਮੈਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਹਰ ਦਿਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ&quot; (ਰੌਡ 975) ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਬੋਡਲਿਅਨ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਚੌੜੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ. ਤਾਰੀਖ ਲਗਭਗ 1900 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਆਇਰਿਸ਼ ਜਾਪਦੀ ਹੈ. 1958 ਵਿੱਚ ਇਹ ਗਾਣਾ ਕਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ (ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਪੈਟ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਪ੍ਰੌਡ ਆਫ ਦਿ)। ਅਬਰਡੀਨ ਤੋਂ ਆਈ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਯਾਤਰੀ ਜੇਨੀ ਰੌਬਰਟਸਨ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅਗਲਾ ਰਿਕਾਰਡ 1961 ਵਿਚ ਬਣਾਇਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ, &quot;ਜੌਕ ਸਟੀਵਰਟ&quot; ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਕੋਈ ਆਇਰਿਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਹਨ. 1976 ਵਿਚ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਕਲਾਕਾਰ ਆਰਚੀ ਫਿਸ਼ਰ ਨੇ ਜਾਣੇ ਬੁੱਝ ਕੇ ਇਕ ਕੁੱਤੇ ਦੇ ਗੋਲੀ ਲੱਗਣ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਗਾਣੇ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ. 1985 ਵਿਚ ਪੋਗੂਜ਼ ਨੇ ਸਾਰੇ ਆਇਰਿਸ਼ ਹਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਚੱਕਰ ਲਗਾ ਲਿਆ.

ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫੈਲਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਭੁੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ &quot;ਬਾਰਬਾਰਾ ਐਲੇਨ&quot; ਦੇ ਤੌਰ' ਤੇ ਇੱਕ ਗਾਣੇ ਦਾ ਸਿੰਗਲ &quot;ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ&quot; ਰੂਪ ਹੈ. ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ (ਹੇਠਾਂ ਦੇਖੋ) ਦੇ ਫੀਲਡ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗਾਣੇ ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਸਕਰਣ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ. ਕੋਈ ਵੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸਲੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ &quot;ਅਸਲ&quot; ਸੰਸਕਰਣ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਉਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ. ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਸਕਰਣ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਲਈ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ.

ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਲੋਕ-ਕਥਾਵਾਚਕ ਸੇਸਿਲ ਸ਼ਾਰਪ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ ਦੇ ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾਤਮਕ ਰੂਪ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਕੁਦਰਤੀ ਚੋਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣਗੇ: ਸਿਰਫ ਉਹ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਜੋ ਸਧਾਰਣ ਗਾਇਕਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਹੋਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੋਣਗੇ. ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਉਮੀਦ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿ ਹਰ ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣੇ ਸੁਹਜ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਆਕਰਸ਼ਕ ਬਣਨਗੇ - ਇਹ ਸਮੂਹਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ.

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੈਲਡ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਰੁਚੀ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਥੌਮਸ ਪਰਸੀ ਅਤੇ ਵਿਲੀਅਮ ਵਰਡਸਵਰਥ ਦੀ ਹੈ. ਇੰਗਲਿਸ਼ ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥਨ ਅਤੇ ਸਟੂਅਰਟ ਕੰਪੋਸਰਾਂ ਨੇ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਲੋਕ ਥੀਮਾਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੂਟ ਸਟਾਈਲਾਈਡ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਜੋਸਫ਼ ਹੇਡਨ ਦੁਆਰਾ ਲੋਕ ਧੁਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੋਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ. ਪਰ &quot;ਲੋਕ&quot; ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਉਭਾਰ ਇਕ &quot;ਸਾਰੇ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਕੋਪ&quot; ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਯੂਰਪ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ' ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ, ਜਿਥੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਛਾਣ ਦੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ. ਮੱਧ ਯੂਰਪ, ਰੂਸ, ਸਕੈਂਡੇਨੇਵੀਆ, ਸਪੇਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਉੱਭਰੇ: ਡਵੋਵਕ, ਸਮੇਟਾਨਾ, ਗਰੈਗ, ਰਿੰਸਕੀ-ਕੋਰਸਕੋਵ, ਬ੍ਰਾਹਮਜ਼, ਲੀਜ਼ਟ, ਡੀ ਫੱਲਾ, ਵੈਗਨੇਰ, ਸਿਬਲੀਅਸ, ਵੌਗਨ ਵਿਲੀਅਮਜ਼, ਬਾਰਟੋਕ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਧੁਨ ਹਨ।&lt;ref&gt;Kaminsky, David (2005) pp. 33–41. &quot;Hidden Traditions: Conceptualizing Swedish Folk Music in the Twenty-First Century.&quot; Ph.D. Dissertation, Harvard University.&lt;/ref&gt;

== ਲੋਕ ਸਾਜ਼  :- ==
ਸਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਵੰਨਗੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ  :

=== 1.ਸਾਹ ਜਾਂ ਹਵਾ ਨਾਲ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸਾਜ਼  :- ===
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲਗੋਜ਼ੇ ਬੰਸਰੀ ਬੀਨ ਅਤੇ ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਜ਼   ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦੋ ਪੱਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਬਰੀਕ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਰੈਜ਼ੋਨੇਟਰ  ਰਾਹੀਂ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ   ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਰੈਜ਼ੋਨੇਟਰ ਸਾਜ ਦੇ ਉਸ ਭਾਗ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਬਰੀਕ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ  ਗੜ੍ਹਕਉਂਦਾ ਹੈ  ।  ਇਸ ਸਦਕਾ ਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੜ੍ਹਕੇ ਵਾਲੀ ਬਣਦੀ ਹੈ  ਤੇ ਇਹ ਉੱਚੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

=== 2.ਤਾਰ ਜਾਂ ਤੁਣਤੁਣੀ ਵਾਲੇ ਸਾਜ਼ :- ===
ਇਸ ਵਿਚ ਤੂੰਬਾ, ਸਾਰੰਗੀ, ਦੋ ਤਾਰਾ, ਬੁਗਤੂ ,ਬੈਂਜੋ ਅਤੇ ਰਬਾਬ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ 

ਤੂੰਬਾ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਲੋਕ ਸਾਜ਼ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਰੀਕ ਤਾਰ ਵਾਲੀ ਕੰਬਣੀ ਕੱਦੂ ਦੇ ਬਣਾਏ ਰੈਜ਼ੋਨੇਟਰ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।ਇਹ ਰੈਜ਼ੋਨੇਟਰ ਉੱਪਰੋਂ ਬਰੀਕ ਚਮੜੀ ਦੁਬਾਰਾ ਕੱਜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

=== 3.ਚਮੜੇ ਨਾਲ ਕੱਜ ਕੇ ਬਣਾਏ ਸਾਜ਼ :- ===
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਰੈਜ਼ੋਨੇਟਰ ਇੱਕ ਪਾਸਿਓਂ ਜਾਂ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸਿਓਂ ਬਰੀਕ ਖੱਲ ਨਾਲ ਕੱਜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਵੰਨਗੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਢੋਲਕੀ ,ਢੋਲ, ਨਗਾਰਾ, ਢੱਡ ਡਮਰੂ ਆਦਿ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

=== 4.ਟਕਰਾਓ ਨਾਲ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਜ਼ :- ===
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਟਕਰਾ ਕੇ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੱਕਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈਅਮਈ ਬਣਾ ਕੇ ਤਾਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਟੋ, ਸੱਪ ਘੜਤਾਲ, ਘੜਾ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

== ਤੱਤ ਸਾਜ਼  :- ==
 ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਤੂੰਬਾ, ਦੋ ਤਾਰਾ ,ਸਾਰੰਗੀ ਤੇ ਬੁਗਤੂ  ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

==== 1.ਤੂੰਬਾ  :- ====
              ਤੂੰਬਾ ਵੱਜਦਾ ਈ ਨਾ  

              ਤਾਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ।

ਇਹ ਸਾਜ਼ ਇਕ ਤਾਰ ਨਾਲ ਵੱਜਣ ਵਾਲਾ ਸਾਜ਼ ਹੈ ।ਤਾਰ ਵਾਲੇ   ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਤੂੰਬੇ   ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਰੂਪ ਹਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।ਤੂੰਬਾ ਜੋਗੀਆਂ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਸਾਜ਼ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਤਾਰ   ਵਿੱਚੋਂ ਉਹ ਵੈਰਾਗਮਈ ਧੁਨ  ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੂੰਬਾ ਕੱਦੂ ਵਿੱਚੋਂ ਡੰਡਾ ਫਸਾ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਦੇ  ਤੂੰਬੇ ਨੂੰ ਤੂੰਬੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਤੂੰਬਾ   ਲੈਅ ਅਤੇ ਤਾਲ ਦੋਹਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤੂੰਬੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਚੰਦ ਯਮਲਾ ਜੱਟ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਹੈ ।

==== 2.ਦੋ ਤਾਰਾ:- ====
     ਦੋ ਤਾਰਾ ਵੱਜਦਾ ਵੇ ਰਾਂਝਣਾ, ਨੂਰ ਮਹਿਲ ਦੀ ਮੋਰੀ  

ਚੱਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਈਏ ਵੇ ,ਰਾਂਝਣਾਂ ਤੂੰ ਕਾਲਾ ਮੈਂ ਗੋਰੀ ।

ਇਸ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤੂੰਬੇ ਵਰਗੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਰਕ ਸਿਰਫ਼ ਐਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਦੋ ਤਾਰਾ   ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੋ ਤਾਰਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਸਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ । 

==== 3.ਬੁਗਤੂ  : ====
  ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਸਾਜ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬੁਗਤੂ ਢੱਡ ਵਾਂਗ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਆਕਾਰ ਢੱਡ ਵਾਂਗ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਤੰਗ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਸਿਰਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਤਾਂ ਬੁਗਤੂ ਬੁਲਾਉਣਾ ਇੱਕ ਮੁਹਾਵਰਾ ਬਣਕੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ।

==== 4.ਸਾਰੰਗੀ  :- ====
 ਸਾਰੰਗੀ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹਨ। ਪਰ ਜਿਹੜੀ ਸਾਰੰਗੀ ਲੋਕ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਛੇ ਧਾਤ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।ਸਾਰੰਗੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਬੀਰ ਰਸੀ ਦੇ ਗਾਇਨ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੰਗੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ ,ਗੁਜਰਾਤ ਤੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਸਾਜ਼ ਹੈ ।

== ਘਨਸਾਜ਼ :- ==
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਘਨਸਾਜ਼ਾਂ   ਵਿੱਚੋਂ ਕਾਟੋ, ਛਾਪਾ ਜਾਂ ਸੱਪ ਅਤੇ ਚਿਮਟਾ ਰੱਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ  । ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਦੀ ਬਣੀ ਘੁੰਗਰਾਲ ਵੀ ਇਸ ਵੰਨਗੀ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

===== 1.ਕਾਟੋ  :- =====
ਕਾਟੋ ਭੰਗੜੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਚੁਟਕੀ ਦੀ ਹੀ ਨਕਲ ਹੈ ।ਕਾਟੋ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਕਾਟੋ ਇੱਕ ਡੰਡੇ ਤੇ ਫਿੱਟ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭੰਗੜਾ ਪਾਉਣ ਵੇਲੇ ਰੱਸੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਟਿਕ ਟਿਕ ਦੀ ਲੈਅਮਈ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।

===== 2.ਸੱਪ  :- =====
ਸੱਪ ਭੰਗੜੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੱਪ ਲੱਕੜੀਆਂ ਦੀ ਸਾਮਾਨ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫੱਟੀਆਂ ਨੂੰ ਕਢ ਵੇ ਰੂਪ   ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਪਸਾਰਿਆ ਤੇ ਤੰਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਪ  ਲੈਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਪ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ।

===== 3.ਖੜਤਾਲ  :- =====
ਇਹ ਸਾਜ਼ ਲੱਕੜੀ ਦੇ  ਦੋ ਸਾਮਾਨ ਟੁਕੜਿਆਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਛੈਣੇ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।ਹੇਠਲੀ ਟੁਕੜੇ ਵਿਚ ਹੱਥ ਦਾ ਅੰਗੂਠਾ ਫਸਾਉਣ ਲਈ  ਛੇਕ  ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਉਂਗਲਾਂ ਫਸਾਉਣ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਰੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਖੜਤਾਲਾਂ ਦੀ ਜੋੜੀ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਫੜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਖੜਤਾਲਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਸਰੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਕੇ ਤਾਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਖੜਤਾਲ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਜ਼ ਤਾਲ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਾਜ਼ ਹੈ  ।

===== 4.ਚਿਮਟਾ  :- =====
ਚਿਮਟਾ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਦਾ    ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਇਹ ਪੱਤੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋਟਾ ਕੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਪੱਤਿਆਂ ਤੇ ਸਾਮਾਨ ਅਕਾਰ ਦੇ ਤੇ ਸਮਾਨ ਦੂਰੀ ਦਿ ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਛੈਣੇ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।ਚਿਮਟਾ ਢੋਲਕ ਦੀ ਹੀ ਸੰਗਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਅਤੇ ਕੀਰਤਨ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

== ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ :- ==
ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਗਹਿਰਾ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਸੱਭਿਆਚਾਰ  ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹਨ ।ਅਭੀ ਸੰਗੀਤ ਅਚੇਤ ਜਾਂ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਨਕਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਇਸ ਲਈ   ਇਸ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੁਹਜ   ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਕਿਸੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਪਹਿਚਾਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਨੌਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਹਾਲੀ ਵੀ ਡਿੱਗਦੀਆਂ ਸੁਰਾਂ   ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।   ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਅੰਤ ਮੱਧਕਾਲ ਤਕ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ।ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ  ।ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਦਾ  ਸੰਗੀਤ ਗੁਜਰਾਤ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਆਪਣੇ ਵਿਲੱਖਣ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।ਹਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕ ਸਾਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਿੱਤੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸਬੰਧ ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੇ  ਵਿਲੱਖਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

== ਹਵਾਲੇ ==
&lt;references /&gt;

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗੀਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਨਾਲ ਸੁਧਾਰੇ ਸਫ਼ੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ]]</text>
      <sha1>sxrpx752f5k3dqhsb796or3113j5jer</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜਲਵਾਯੂ ਤਬਦੀਲੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>52430</id>
    <revision>
      <id>811965</id>
      <parentid>799939</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T21:32:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811965</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11384" sha1="awb0izo9rh2wdhnvhbu4xncsx9zv5ux" xml:space="preserve">[[File:Plant Productivity in a Warming World.ogv|thumb|ਇਸ ਵੀਡੀਓ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਪੌਣਪਾਣੀ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨੇ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੇ ਵਧੇ ਹੋਏ ਪੱਧਰ ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਕੇ ਬੂਟਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਉੱਤੇ ਅਸਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।]]
'''ਪੌਣਪਾਣੀ ਤਬਦੀਲੀ''' ਜਾਂ '''ਆਬੋ-ਹਵਾ ਦੀ ਬਦਲੀ''' ਜਾਂ '''ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ''' [[ਮੌਸਮ|ਮੌਸਮੀ]] ਨਮੂਨਿਆਂ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਆਈ ਉਸ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਵਾਸਤੇ ਜਾਰੀ ਰਹੇ (ਭਾਵ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ)। ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਔਸਤ ਮੌਸਮੀ ਹਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਏ ਫੇਰ-ਬਦਲ ਤੋਂ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫੇਰ ਵਧੇਰੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਔਸਤ ਹਲਾਤਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਫ਼ਰਕ (ਭਾਵ ਘੱਟ ਜਾਂ ਵੱਧ ਸਿਰੇ ਦੇ ਮੌਸਮੀ ਵਾਕਿਆ)। ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰ ਕੇ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੀਵ-ਅਮਲ, ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜਣ ਵਾਲ਼ੀ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਫੇਰ-ਬਦਲ, [[ਪੱਤਰੀ ਨਿਰਮਾਣਕੀ]] ਅਤੇ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦੇ ਸਫੋਟ। ਕਈ ਮਨੁੱਖੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹਾਲੀਆ ਪੌਣਪਾਣੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਹਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ [[ਸੰਸਾਰਕ ਤਾਪ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;
{{Cite book
 | publisher=The National Academies Press
 | isbn = 0-309-14588-0
 | last = America's Climate Choices: Panel on Advancing the Science of Climate Change; National Research Council
 | title = Advancing the Science of Climate Change
 | location = Washington, D.C.
 | year = 2010
 | url = http://www.nap.edu/catalog.php?record_id=12782
 | quote = (p1) ... there is a strong, credible body of evidence, based on multiple lines of research, documenting that climate is changing and that these changes are in large part caused by human activities. While much remains to be learned, the core phenomenon, scientific questions, and hypotheses have been examined thoroughly and have stood firm in the face of serious scientific debate and careful evaluation of alternative explanations. * * * (pp. 21–22) Some scientific conclusions or theories have been so thoroughly examined and tested, and supported by so many independent observations and results, that their likelihood of subsequently being found to be wrong is vanishingly small. Such conclusions and theories are then regarded as settled facts. This is the case for the conclusions that the Earth system is warming and that much of this warming is very likely due to human activities.
}}&lt;/ref&gt;

==ਅਗਾਂਹ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਸਤੇ==
{{Refbegin|30em}}
* {{Cite book
| postscript = 
| year = 2007
| author = ।PCC AR4 WG1
| author-link = ।PCC
| chapter = Summary for Policymakers
| chapterurl = http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg1/en/spm.html
| title = Climate Change 2007: The Physical Science Basis
| series = Contribution of Working Group। to the [[IPCC Fourth Assessment Report|Fourth Assessment Report]] of the।ntergovernmental Panel on Climate Change
| editor = Solomon, S.; Qin, D.; Manning, M.; Chen, Z.; Marquis, M.; Averyt, K.B.; Tignor, M.; and Miller, H.L.
| publisher = Cambridge University Press
| url = http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg1/en/contents.html
| isbn = 978-0-521-88009-1
}} (pb: {{ISBNT|978-0-521-70596-7}}).
* {{Cite book
| postscript = 
| year = 2007
| author = ।PCC AR4 SYR
| author-link = ।PCC
| chapter = Summary for Policymakers
| chapterurl = http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/syr/en/spm.html
| title = Climate Change 2007: Synthesis Report
| series = Contribution of Working Groups।,।I and।II to the [[IPCC Fourth Assessment Report|Fourth Assessment Report]] of the।ntergovernmental Panel on Climate Change
| editors = Core Writing Team; Pachauri, R.K; and Reisinger, A.
| publisher = ।PCC
| url = http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/syr/en/contents.html
| isbn = 92-9169-122-4
}}.
* {{Cite journal |author=Emanuel K |title=Increasing destructiveness of tropical cyclones over the past 30 years |journal=Nature |volume=436 |issue=7051 |pages=686–8 |date=August 2005 |pmid=16056221 |doi=10.1038/nature03906 |url=ftp://texmex.mit.edu/pub/emanuel/PAPERS/NATURE03906.pdf |format=PDF |bibcode=2005Natur.436..686E |ref=harv }}
* {{Cite book |author=Edwards, Paul Geoffrey; Miller, Clark A. |title=Changing the atmosphere: expert knowledge and environmental governance |url=https://archive.org/details/changingatmosphe0000unse |publisher=MIT Press |location=Cambridge, Mass |year=2001 |pages= |isbn=0-262-63219-5 }}
* {{Cite book |author=McKibben, Bill |title=''The Global Warming Reader'' |url=https://archive.org/details/gwrglobalwarming0000unse |publisher=[[OR Books]] |location=New York, N.Y. |year=2011 |pages= |isbn=978-1-935928-36-2 }}
* {{Cite journal |author=Ruddiman, W. F. |title=The anthropogenic greenhouse era began thousands of years ago |journal=Climate Change |volume=61 |issue=3 |pages=261–293 |year=2003 |doi=10.1023/B:CLIM.0000004577.17928.fa |ref=harv}}
* {{Cite book |author=William F. Ruddiman |title=Plows, plagues, and petroleum: how humans took control of climate |url=https://archive.org/details/plowsplaguespetr00will |publisher=Princeton University Press |location=Princeton, N.J |year=2005 |pages= |isbn=0-691-13398-0 }}
* {{Cite journal |author=Ruddiman, W. F., Vavrus, S. J. and Kutzbach, J. E. |title=A test of the overdue-glaciation hypothesis |journal=Quaternary Science Reviews |volume=24 |issue=11 |pages= 1|year=2005 |doi=10.1016/j.quascirev.2004.07.010 |ref=harv|bibcode = 2005QSRv...24....1R }}
* {{cite encyclopedia |last1=Schelling |first1=Thomas C. |authorlink=Thomas Schelling |editor=[[David R. Henderson]] (ed.) |encyclopedia=[[Concise Encyclopedia of Economics]] |title=Greenhouse Effect |url=http://www.econlib.org/library/Enc1/GreenhouseEffect.html |year=2002 |edition=1st |publisher=[[Library of Economics and Liberty]] |ref=harv }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210410214642/https://www.econlib.org/library/Enc1/GreenhouseEffect.html |date=2021-04-10 }} {{OCLC|317650570|50016270|163149563}}
* {{Cite journal |author=Schmidt, G. A., Shindel, D. T. and Harder, S. |title=A note of the relationship between ice core methane concentrations and insolation |journal=Geophys. Res. Lett. |volume=31 |pages=L23206 |year=2004 |doi=10.1029/2004GL021083 |url=http://www.agu.org/pubs/crossref/2004/2004GL021083.shtml |bibcode=2004GeoRL..3123206S |issue=23 |ref=harv }}
* Wagner, Frederic H., (ed.) ''Climate Change in Western North America: Evidence and Environmental Effects'' (2009).।SBN 978-0-87480-906-0
{{Refend}}

==ਬਾਹਰਲੇ ਜੋੜ==
{{ਕਾਮਨਜ਼ ਸ਼੍ਰੇਣੀ|Climate change|ਪੌਣਪਾਣੀ ਤਬਦੀਲੀ}}
* [http://www.b4esummit.com/ Climate Summit 2011 – London] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130226010902/http://www.b4esummit.com/ |date=2013-02-26 }} from the [[B4E Business for the Environment]]
* {{dmoz|Science/Environment/Climate_Change|ਪੌਣਪਾਣੀ ਤਬਦੀਲੀ}}
* [http://www.sourcewatch.org/index.php?title=Climate_change:_Resources ਪੌਣਪਾਣੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਵਸੀਲੇ] [[ਸੋਰਸਵਾਚ]] ਤੋਂ
* [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/us/climatechange.htm ਪੌਣਪਾਣੀ ਤਬਦੀਲੀ] from the ''UCB Libraries GovPubs''
* [http://www.metoffice.gov.uk/climatechange/ ਪੌਣਪਾਣੀ ਤਬਦੀਲੀ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101127075407/http://www.metoffice.gov.uk/climatechange/ |date=2010-11-27 }} [[ਮੌਸਮ ਦਫ਼ਤਰ]] (ਯੂਕੇ)
* [http://climate.nasa.gov/ ਸਰਬ-ਵਿਆਪੀ ਪੌਣਪਾਣੀ ਤਬਦੀਲੀ] [[ਨਾਸਾ]] ਵੱਲੋਂ
* [http://dels.nas.edu/resources/static-assets/exec-office-other/climate-change-full.pdf Climate Change: Evidence &amp; Causes] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140307034819/http://dels.nas.edu/resources/static-assets/exec-office-other/climate-change-full.pdf |date=2014-03-07 }}, from the [[Royal Society]] and the [[U.S. National Academy of Sciences]]
* [http://www.oceanmotion.org/html/impact/climate-variability.htm Ocean Motion: Satellites Record Weakening North Atlantic Current]
* [http://www.ipcc.ch/ ਪੌਣਪਾਣੀ ਤਬਦੀਲੀ ਉੱਤੇ ਅੰਤਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਪੈਨਲ (IPCC)]
* [http://ourworld.unu.edu/en/series/climate/ United Nations University's 'Our World 2' Climate Change Video Briefs]
* [http://ourworld.unu.edu/en/cop15-filmfestival/ United Nations University's 'Our World 2'।ndigenous voices on climate change films]
{{In Our Time|Climate Change|p00546l7|Climate_Change}}
* [http://www.germanwatch.org/klima/ccpi.htm ਪੌਣਪਾਣੀ ਤਬਦੀਲੀ Performance ਸੂਚਕ 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170506161816/http://germanwatch.org/klima/ccpi.htm |date=2017-05-06 }}
* [http://www.centerforoceansolutions.org/research-libraries Climate Library] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140902161516/http://centerforoceansolutions.org/research-libraries |date=2014-09-02 }} at Center for Ocean Solutions, Stanford University
* [http://site.videoproject.com/coralreefs/ ਪੌਣਪਾਣੀ ਤਬਦੀਲੀ: ਮੂੰਗੇ-ਪੱਥਰ ਕਗਾਰ ਉੱਤੇ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100614033126/http://site.videoproject.com/coralreefs/ |date=2010-06-14 }} An online video presentation by Prof. Ove Hoegh-Guldberg, University of Auckland
* [http://cdkn.org/ Climate &amp; Development Knowledge Network], run by an alliance of organisations that include [[PwC]] and [[Overseas Development।nstitute|ODI]] 
* [http://whatweknow.aaas.org/wp-content/uploads/2014/03/AAAS-What-We-Know.pdf ''ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਹੈ — ਅਸਲੀਅਤ, ਖ਼ਦਸ਼ੇ ਅਤੇ ਪੌਣਪਾਣੀ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਜੁਆਬ''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140605100539/http://whatweknow.aaas.org/wp-content/uploads/2014/03/AAAS-What-We-Know.pdf |date=2014-06-05 }} 2014 ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ, [[American Association for the Advancement of Science|Am. Assn. for the Advancement of Science]] 
* [http://www.un.org/wcm/content/site/climatechange/pages/gateway/the-science Gateway to the United Nations Systems Work on Climate Change - The Science]
* [http://www.un.org/wcm/content/site/climatechange/pages/gateway/mitigation Gateway to the United Nations Systems Work on Climate Change - Mitigation]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੌਣਪਾਣੀ ਤਬਦੀਲੀ]]</text>
      <sha1>awb0izo9rh2wdhnvhbu4xncsx9zv5ux</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਹੇਮਚੰਦਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53345</id>
    <revision>
      <id>811936</id>
      <parentid>586911</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T14:13:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>811936</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18797" sha1="8fcbyo7v2qjqihl1q1z60cjp9o7unwx" xml:space="preserve">{{Infobox religious biography
| honorific-prefix =ਆਚਾਰੀਆ
| name = ਹੇਮਚੰਦਰ
| image = Hemachandra.gif
| alt = ਹੇਮਚੰਦਰ
| caption = Drawing of Hemchandra based on ''[[Vikram Samvat]]'' 1294 palm leaf
| religion = [[Jainism]]
| sect = [[ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ]]
| official_name = Acharya Hemchandra Suri
| birth_name = Changadev
| birth_date = 1088 (''see notes'')
| birth_place = [[Dhandhuka]]
| death_date = 1173 (''see notes'')
| death_place = [[Anhilwad Patan]]
| parents = Chachinga, Pahini
| initiation_name = Somchandra
| initiator = Devchandrasuri
| initiation_place = [[Khambhat]]
| initiation_date = ''see notes''
}}
'''ਹੇਮਚੰਦਰ''' ਅਤੇ '''ਹੇਮਚੰਦਰ ਸੂਰੀ''' (1078 - 1162) ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਜੈਨ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਅਤੇ ਆਚਾਰੀਆ ਸੀ। ਹੇਮਚੰਦਰ ਦਰਸ਼ਨ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਆਧਿਆਤਮ ਦਾ ਮਹਾਨ ਚਿੰਤਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਵਿਆਕਰਨਕਾਰ, ਆਲੰਕਾਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਮਹਾਕਵੀ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ, ਪੁਰਾਣਕਾਰ, ਕੋਸ਼ਕਾਰ, ਛੰਦ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਧਰਮ-ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਉਹ ਨਿਆਂ, ਵਿਆਕਰਣ, ਸਾਹਿਤ, ਸਿਧਾਂਤ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਅਪਭਰੰਸ਼ ਅਤੇ ਯੋਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਦਾ ਗੂੜ੍ਹ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ। ਹੇਮਚੰਦਰ ਰਾਜਾ ਸਿੱਧਰਾਜ ਜੈਸਿੰਹ ਦਾ ਦਰਬਾਰੀ ਕਵੀ ਸਨ। ਉਹ ਬਹੁਮੁਖੀ-ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਸੰਪੰਨ ਆਚਾਰੀਆ ਸੀ। ਆਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਜੈਨ ਯੋਗ ਦਾ ਮਹਾਨ ਜਾਣਕਾਰ ਅਤੇ ਮੰਤਰਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਮਾਹਿਰ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਅਦੁੱਤੀ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਬਹੁਮੁਖੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਕਾਲੀ ਕਾਲ ਦਾ ਸਰਵਗਿਆਤਾ' ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ।

==ਜੀਵਨ==
ਆਚਾਰੀਆ ਹੇਮਚੰਦਰ ਦਾ ਜਨਮ ਭਾਰਤ ਗੁਜਰਾਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਤੋਂ 100 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਸਥਿਤ ਧੰਧੁਕਾ ਨਗਰ ਵਿਖੇ ਵਿਕਰਮ ਸਵੰਤ 1145 ਦੀ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਣਿਮਾ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਚਾਚਿੰਗ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਪਾਹਿਣੀ ਦੇਵੀ ਸੀ। ਪਿਤਾ ਸ਼ੈਵ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਪਾਹਿਣੀ ਜੈਨੀ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Dundas2002&quot;&gt;{{cite book|author=Paul Dundas|title=The Jains|url=http://books.google.com/books?id=jt6-YXE2aUwC&amp;pg=PA134|year=2002|publisher=Psychology Press|isbn=978-0-415-26606-2|pages=134–135}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Dattavarious2006&quot;&gt;{{cite book|author1=Amaresh Datta|author2=various|title=The Encyclopaedia Of Indian Literature (Volume One (A To Devo)|url=http://books.google.com/books?id=ObFCT5_taSgC&amp;pg=PA15|volume=1|date=1 January 2006|publisher=Sahitya Akademi|isbn=978-81-260-1803-1|pages=15–16}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਚਾਂਗਦੇਵ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।

ਉਸ ਸਮੇਂ, ਗੁਜਰਾਤ 'ਤੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ (ਪਾਟਨ) ਤੋਂ ਚਾਲੂਕਿਆਂ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ । ਇਹ ਪੱਕਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਹੇਮਚੰਦਰ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਦੋਂ ਪਾਟਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜੈਨ ਸੰਨਿਆਸੀ ਅੱਠ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਤੱਪਸਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਚਾਰ ਮਾਨਸੂਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਚਤੁਰਮਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਇਹਨਾਂ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਪਾਟਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆ।

ਸ਼ਾਇਦ ਦੁਆਲੇ ਦੇ 1125, ਉਹ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜੈ ਸਮਿਹਾ ਸਿਧਾਰਥ ( 1092-1141) ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਚਾਲੂਕਿਆਂ ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਿਆ। ਪ੍ਰਭਾਵਿਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਨੁਸਾਰ: ਹੇਮਚੰਦਰ ਦੇ ਜਲਦੀ ਜੀਵਨੀ, ਜੈਯਸਮਿਹਾ ਜਦਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੀ ਸੜਕ 'ਤੇ ਲੰਘਦਿਆਂ ਹੇਮਚੰਦਰ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ।ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੌਜਵਾਨ ਭਿਕਸ਼ੂ ਦੁਆਰਾ ਉਚਾਰੀ ਗਈ ਇੱਕ ਅਚਨਚੇਤ ਬਾਣੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ।

ਸੰਨ 1135 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਸਿੱਧਰਾਜ ਨੇ ਮਾਲਵਾ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਧਾਰ ਤੋਂ ਭੋਜ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਸਿੱਧਰਾਜ ਨੂੰ ਸਰਸਵਤੀ-ਕੰਠਭਰਣ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਲਕਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ), ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਆਕਰਣ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਖਰੜੇ ਮਿਲੀ । ਉਹ ਇਸ ਤੋਂ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਆਕਰਣ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜੋ ਆਸਾਨ ਅਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਸੀ। ਹੇਮਚੰਦਰ ਨੇ ਸਿੱਧਰਾਜ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਅੱਠ ਵਧੀਆ ਵਿਆਕਰਨਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ । ਉਸ ਨੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵ ਵਿਆਕਰਣ ਦਾ ਕੰਮ ਪੈਦਾ ਪਾਣਿਨੀ ਦੀ ਅਸ਼ਟਿਆ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਿੱਧ-ਹੇਮਾ-ਸ਼ਬਦਨੁਸ਼ਾਸਨ । ਸਿੱਧਰਾਜਾ ਇਸ ਕੰਮ ਤੋਂ ਇੰਨਾ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਇਸਨੂੰ ਹਾਥੀ ਦੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਬਿਠਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਨਹਿਲਾਵਾੜ ਪਾਟਨ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰੇਡ ਕੀਤਾ। ਹੇਮਚੰਦਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਿਆਕਰਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਚਾਲੂਕਿਆ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ 'ਤੇ ਇੱਕ ਮਹਾਂਕਾਵਿ, ਦਵਿਆਸ਼੍ਰਯ ਕਾਵਿਯ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ।

== ਕੰਮ ==
ਹੇਮਚੰਦਰ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਆਕਰਣ , ਕਾਵਿ , ਵਿਅੰਗ , ਕੋਸ਼ , ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਰਕ ਦੇ ਪਾਠ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੇਮਚੰਦਰ ਨੇ ਕੁੱਲ 3.5 ਕਰੋੜ ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹੁਣ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।

ਜੈਨ ਧਰਮ:-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਹੇਮਚੰਦਰ ਦੇ ਯੋਗ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ । ਟੈਕਸਟ 1 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਛੋਟੀ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।

ਯੋਗ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਮਾਰਗ ਦਾ ਉਸਦਾ ਵਿਵਸਥਿਤ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਸਵੈ-ਟਿੱਪਣੀ ਜੈਨ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪਾਠ ਹੈ। ਓਲੇ ਕੁਆਰਨਸਟ੍ਰੋਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ &quot; ਸਾਡੇ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸਵੇਤੰਬਰਾ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਆਪਕ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ&quot;।

ਵਿਆਕਰਣ ਸੰਪਰਦਾਇ:-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਹੇਮਚੰਦਰ ਦਾ ਵਿਆਕਰਣ ਪਾਠ ਸਿੱਧਹੇਮਸ਼ਬਦਨੁਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ : ਛੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ , &quot;ਮਿਆਰੀ&quot; ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ (ਲੱਗਭਗ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ), ਸੌਰਸੇਨੀ, ਮਾਗਹੀ, ਪੈਸਾ, ਹੋਰ-ਗੈਰ-ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ, ਕਾਲਿਕਾਪੈਸਾਕੀ ਅਤੇ ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼ (ਲੱਗਭਗ ਗੁਰਜਰ ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼ ,ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਰਾਜਸਥਾਨ 'ਤੇ ਉਹ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪੂਰਵਗਾਮੀ )। ਉਸਨੇ ਅਪਭ੍ੰਸ਼ ਦੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਆਕਰਣ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਬਿਹਤਰ ਸਮਝ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਵੀ ਦਰਸਾਇਆ। ਇਹ ਇਕੋ ਇਕ ਅਪਭ੍ਰਸ਼ ਵਿਆਕਰਣ ਹੈ।ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ &quot;ਮਹਾਰਨਵ ਨਿਆਸ&quot; ਦੇ ਨਾਲ 8 ਅਧਿਆਏ (ਅਧਿਆਏ) ਅਤੇ &quot;ਤੱਤਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਕਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼&quot; ਦੇ ਨਾਲ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕਰਣ ਲਿਖਿਆ। ਜੈਯਮਸਿਹਾ ਸਿੰਧੂਰਾਜ ਪਾਟਨ ਦੇ ਸਟੇਟ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ ਵਿਆਕਰਣ ਦੇ ਕੰਮ ਇੰਸਟਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ।ਇਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਪੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ, ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਣ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਕਈ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕਾਕਲ ਅਤੇ ਕਾਯਸਥ ਨਾਮ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਵਿਆਕਰਣ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਯਤਨ ਕੀਤੇ। 

== ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਰੀਅਰ ==
1125 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਕੁਮਾਰਪਾਲ ਦਾ ਇੱਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜੈਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਰਾਜਨੀਤੀ 'ਤੇ ਇੱਕ ਕੰਮ, ਅਰਹਨਿਤੀ ਲਿਖਿਆ।

== ਕਵਿਤਾ ==

=== ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਦੀ ਪੂਜਾ, ਸਿੱਧਹੇਮਾਸ਼ਬਦਨੁਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਫੋਲੀਓ ===
ਵਿਆਕਰਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ, ਉਸਨੇ ਚੌਲੁਕਯ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ 'ਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਦਵਯਾਸ਼੍ਰਯ ਕਾਵਯ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਰੋਤ ਹੈ।  ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਕਵਿਤਾ &quot;ਤ੍ਰਿਸ਼ਸ਼ਟਿਸਲਕ ਪੁਰਸ਼ ਚਰਿਤਾ&quot;ਦੇ ਸੱਠ-ਤਿੰਨ ਮਹਾਨ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ&quot; ਇੱਕ ਹਾਜੀਗ੍ਰਫਿਕਲ ਇਲਾਜ ਵੀਹ ਚਾਰ ਦੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਜੈਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਥਿਤੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵੀ, ਸਮੂਹਿਕ &quot;ਕਿਹਾ ਸਾਲਕਪੁਰੁਸ਼ਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਪੱਸਿਆ ਅਤੇ ਮੌਤ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਅੰਤਮ ਮੁਕਤੀ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜੈਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਮਹਾਨ ਫੈਲਾਅ। ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਲਈ ਸਰੋਤ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਮਿਆਰੀ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਅੰਤਿਕਾ ਕੰਮ, ਪਰਿਸਿਤਪਰਵਾਨ ਜਾਂ ਸਟਵੀਰਾਵਲੀਕਾਰਿਤਾ , ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਟਿੱਪਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਡੂੰਘਾਈ ਦਾ ਇੱਕ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਜੈਨ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।ਟੈਸਟ ਵਿੱਚ, ਹੇਮਚੰਦਰ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਦ੍ਰੋਪਦੀ ਦਾ ਬਹੁ- ਵਿਆਹੁਤਾਅਤੇ ਅੱਗੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਰੋਪਦੀ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਨਾਗਾਸਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਜੈਨ ਸੰਨਿਆਸੀ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਉਸ ਨੂੰ ਔਰਤ ਵਜੋਂ ਜਨਮ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਈ ਜੀਵਨਾਂ ਲਈ ਨਰਕ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਅਵਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁੱਖ ਝੱਲਣਾ ਪਿਆ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੈਨ ਨਨ ਬਣ ਗਈ। ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਦਾ ਦ੍ਰੋਪਦੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਪੰਜ ਪਾਂਡਵਾਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਉਸਦੀ ਕਾਵਿਆਨੁਪ੍ਰਕਾਸ਼ਾ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਅਲੰਕਾਰਕਾਰ ਮਮਤਾ ਦੀ ਕਾਵਿਆ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਮਾਡਲ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਅਤੇ ਅਭਿਨਵਗੁਪਤ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ।

=== ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ ===
ਅਭਿਧਾਨ-ਚਿੰਤਾਮਣੀ (IAST ਅਭਿਧਾਨ-ਚਿੰਤਮਣੀ-ਕੋਸ਼) ਇੱਕ ਕੋਸ਼ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਨੇਕਾਰਥ ਕੋਸ਼ ਕਈ ਅਰਥਾਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਕੋਸ਼ ਹੈ। ਦੇਸੀ -ਸ਼ਬਦ-ਸੰਗਰਾਹੋ ਜਾਂ ਦੇਸੀ-ਨਾਮ-ਮਾਲਾ ਸਥਾਨਕ ਜਾਂ ਗੈਰ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਮੂਲ ਦਾ ਕੋਸ਼ ਹੈ। ਨਿਗੰਥੁ ਸੇਸਾ ਇੱਕ ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਕੋਸ਼ ਹੈ।

=== ਗਣਿਤ ===
ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਛੇ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵਿੱਚ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣ ਦੇ 13 ਤਰੀਕੇ, ਇੱਥੇ 1ਸਮ ਅਤੇ 2ਸਮ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਕਰਿਸੇਨੇਕੇ ਸੜਕਾਂ ਨਾਲ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਹੇਮਚੰਦਰ, ਪਹਿਲੇ ਗੋਪਾਲ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਫਿਬੋਨਾਚੀ (1202) ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਲਗਭਗ 1150 ਵਿੱਚ ਫਿਬੋਨਾਚੀ ਕ੍ਰਮ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਹ ਲੰਬਾਈ n ਦੇ ਕੈਡੈਂਸਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਅਤੇ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ n  − 1 ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਦੀ ਕੈਡੈਂਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਅੱਖਰ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਜਾਂ n  − 2 ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨਾਲ ਇੱਕ ਲੰਮਾ ਅੱਖਰ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਆਵਰਤੀ ਸਬੰਧ F ( n ) = F ( n  − 1) + F ( n  − 2) ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਫਿਬੋਨਾਚੀ ਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। 

ਉਸਨੇ (ਸੀ. 1150 ਈ.) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਤਾਲਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਅੱਖਰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਲੰਬੇ ਜਾਂ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਲੰਬੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਛੋਟੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਦੁੱਗਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਅੱਖਰਾਂ ਤੋਂ ਕੁੱਲ ਲੰਬਾਈ ਵਾਲੇ ਕਿੰਨੇ ਤਾਲ ਪੈਟਰਨ ਬਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ? ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਪੰਜ ਛੋਟੇ ਅੱਖਰਾਂ (ਭਾਵ ਪੰਜ &quot;ਬੀਟਸ&quot;) ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਕਿੰਨੇ ਪੈਟਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ? ਅੱਠ ਹਨ: SSSSS, SSSL, SSLS, SLSS, LSSS, SLL, LSL, LLS ਤਾਲ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ, ਇਹ ਹਨ xxxxx, xxxx., xxx.x, xx.xx, x.xxx, xx.x., x.xx ., xxx ।

== ਮੌਤ ==
ਉਸਨੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਤਮ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤ ਰੱਖਿਆ, ਇੱਕ ਜੈਨ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਸਲੇਖਾਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਮੌਤ ਅਨਹਿਲਾਵਾਦ ਪਾਟਨ ਵਿਖੇ ਹੋਈ। ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮੌਤ ਦਾ ਸਾਲ ਵੱਖਰਾ ਹੈ ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ 1173 ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Hemchandar |url=https://en.wikipedia.org/wiki/Hemachandra?wprov=sfla1}}&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜੈਨ ਆਚਾਰੀਆ]]</text>
      <sha1>8fcbyo7v2qjqihl1q1z60cjp9o7unwx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੁਹੰਮਦ ਯੂਨਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>58147</id>
    <revision>
      <id>812008</id>
      <parentid>682231</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:19:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812008</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6670" sha1="q4jdwdfmae30oyc2flw6ov1kxclhma3" xml:space="preserve">{{Infobox economist
| name =ਮੁਹੰਮਦ ਯੂਨਸ 
| school_tradition = 
| image = Professor Muhammad Yunus- Building Social Business Summit (8758300102).jpg
| image_size = 300px
| caption = ਮੁਹੰਮਦ ਯੂਨਸ 18 ਮਈ 2013 ਨੂੰ ਸਾਲਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੁਆਰਾ ਆਯੋਜਿਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਖੇ 
| birth_date = {{birth date and age |1940|6|28|df=y}}
| birth_place = ਚਿਟਾਗਾਂਗ, [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ]]&lt;br /&gt; (ਹੁਣ [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼]])
| death_date =
| nationality = ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ
| alma_mater = {{unbulleted list |ਢਾਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ |[[ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੋਲਰਾਡੋ, ਬੋਲਡਰ]] |ਵਾਂਡਰਬਿਲਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ}}
| field = {{unbulleted list ਛੋਟੇ ਕਰਜ਼|ਮਾਈਕਰੋ ਕਰੈਡਿਟ ਥਿਊਰੀ | ਵਿਕਾਸ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ}}
| occupation = {{flatlist|{{unbulleted list |ਬੈੰਕਰ |ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ}}}}
| institution = {{unbulleted list ਚਿਟਾਗਾਂਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ | ਸ਼ਹਿਜ ਲਾਲ ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਟੈਕਨੋਲ੍ਜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ |ਮਿਡਲ ਟੇਨੇਸੀ ਰਾਜ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ |ਗਲਾਸਗੋ ਕਾਲੇਡੋਨੀਅਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ}}
| influences = | opposed = | influenced =
| contributions = {{unbulleted list |[[ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਬੈਂਕ]]| ਛੋਟੇ ਕਰਜ਼ੇ }}
&lt;!--| spouse = {{unbulleted list |Vera Forostenko {{small|(1970–1979)}} |Afrozi Yunus {{small|(present)}}}}
| parents =
| children = 2--&gt;
| awards =
 &lt;nowiki&gt;{{unbulleted list&lt;/nowiki&gt;
 | {{nowrap|ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ ਸਨਮਾਨ {{small|(1987)}}&amp;nbsp;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.cabinet.gov.bd/view_award.php?year_select=1987&amp;Submit=GO&amp;lang=en |title=List of Independence Awardees |publisher=Cabinet Division, Government of People's Republic of Bangladesh |accessdate=2012-11-29 |archive-date=2013-05-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130514063929/http://www.cabinet.gov.bd/view_award.php?year_select=1987&amp;Submit=GO&amp;lang=en |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;}}
 | ਵਿਸ਼ਵ ਖਾਧ-ਖੁਰਾਕ ਸਨਮਾਨ {{small|(1994)}}
 | ਵੋਲਵੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਨਮਾਨ {{small|(2003)}}
 | [[ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] {{small|(2006)}}
 | {{nowrap|&lt;nowiki&gt;[[ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਮੈਡਲ&lt;/nowiki&gt;{{small|(2009)}}&lt;nowiki&gt;}}&lt;/nowiki&gt;
 | ਕਾਂਗਰੇਸ਼ਨਲ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ {{small|(2010)}}
 | ਆਗਾ ਖਾਨ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਸਨਮਾਨ
&lt;nowiki&gt; }}&lt;/nowiki&gt;
| signature = &lt;!--file name only--&gt;
| repec_prefix=e |repec_id=pyu122
}}

'''ਮੁਹੰਮਦ ਯੂਨਸ''' ({{lang-bn|মুহাম্মদ ইউনূস}}; ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1940) ਨੂੰ ਹੋਇਆ [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ ਲੋਕ|ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ]] ਸਮਾਜਕ ਕਾਰਕੁਨ, ਬੈਂਕਰ, ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਸਮਾਜਕ ਆਗੂ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ [[ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਬੈਂਕ]] ਸਥਾਪਤ ਕਰਕੇ [[ਛੋਟੇ ਕਰਜ਼ੇ]] ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦੇਣ ਲਈ [[ਸ਼ਾਂਤੀ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ|ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਕਰਜ਼ੇ ਅਤਿ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਦੇ ਹਨ। 2006 ਵਿੱਚ ਯੂਨਸ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਬੈਂਕ ਨੂੰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕਰਜਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਉਪਰਾਲਿਆਂ ਲਈ [[ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। [[ਨੋਰਵੀਅਨ ਨੋਬਲ ਕਮੇਟੀ]] ਨੇ ਇਹ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ''ਚਿਰਸਥਾਈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਜਦ ਤੱਕ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਮੂਹ ਓਹ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਲੈਂਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਗਲਬੇ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕੇ'' ਅਤੇ ਯੂਨਸ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਬੈਂਕ ਨੇ ਓਹ ਰਸਤਾ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਤੇ ਚਲਕੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਬਕਿਆਂ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗਰੀਬ ਤੋਂ ਗਰੀਬ ਲੋਕ ਵੀ ਆਪਣਾ ਵਿਕਾਸ ਆਪ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;Nobel&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2006/press.html|title=The Nobel Peace Prize for 2006|publisher=NobelPrize.org|date=13 October 2006|accessdate=13 October 2006}}&lt;/ref&gt; ਯੂਨਸ ਨੂੰ ਕਈ ਹੋਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਮਿਲ ਚੁਕੇ ਹਨ। ਉਹਨਾ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ [[ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸਨਮਾਨ]] ਸਾਲ 2009 ਵਿੱਚ ਅਤੇ [[ਕਾਂਗਰੇਸ਼ਨਲ ਗੋਲ੍ਡ ਮੇਡਲ|ਕਾਂਗਰੇਸ਼ਨਲ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ]] 2010 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ।&lt;ref&gt;[http://www.speaker.gov/press-release/house-senate-leaders-announce-gold-medal-ceremony-professor-muhammad-yunus &quot;House and Senate Leaders Announce Gold Medal Ceremony for Professor Muhammad Yunus&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180829110121/https://www.speaker.gov/press-release/house-senate-leaders-announce-gold-medal-ceremony-professor-muhammad-yunus |date=2018-08-29 }}, Press Release, US Congress&lt;/ref&gt;''

2008, ਵਿੱਚ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ''[[ਵਿਦੇਸ ਨੀਤੀ]]'' ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨੇ 'ਸਿਰਕੱਢ 100 ਆਲਮੀ ਬੁਧੀਜੀਵੀਆਂ ' ਦੀ ਲਿਸਟ ਵਿਚੋਂ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਤੇ ਦਰਜ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ .&lt;ref&gt;FP Top 100 Global Thinkers&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ]]</text>
      <sha1>q4jdwdfmae30oyc2flw6ov1kxclhma3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812009</id>
      <parentid>812008</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:20:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/Jagmit Singh Brar|Jagmit Singh Brar]] ([[User talk:Jagmit Singh Brar|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) ਦੀ ਸੋਧ [[Special:Diff/812008|812008]] ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰੋ</comment>
      <origin>812009</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6990" sha1="7tys8acx5kjw509kpbg1lsctzglmhdd" xml:space="preserve">{{Infobox economist
| name =ਮੁਹੰਮਦ ਯੂਨਸ 
| school_tradition = [[ਛੋਟੇ ਕਰਜ਼]] (ਮਾਈਕਰੋ ਕ੍ਰੇਡਿਟ)
| image = Professor Muhammad Yunus- Building Social Business Summit (8758300102).jpg
| image_size = 300px
| caption = ਮੁਹੰਮਦ ਯੂਨਸ 18 ਮਈ 2013 ਨੂੰ ਸਾਲਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੁਆਰਾ ਆਯੋਜਿਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਖੇ 
| birth_date = {{birth date and age |1940|6|28|df=y}}
| birth_place = [[ਚਿਟਾਗਾਂਗ ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ]]&lt;br /&gt; (ਹੁਣ [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼]])
| death_date =
| nationality = [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ]]i
| alma_mater = {{unbulleted list |[[ਢਾਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ]] |[[ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੋਲਰਾਡੋ, ਬੋਲਡਰ]] |[[ਵਾਂਡਰਬਿਲਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]}}
| field = {{unbulleted list |[[ਛੋਟੇ ਕਰਜ਼|ਮਾਈਕਰੋ ਕਰੈਡਿਟ ਥਿਊਰੀ]] | [[ਵਿਕਾਸ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ]]}}
| occupation = {{flatlist|{{unbulleted list |ਬੈੰਕਰ Banker |ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ}}}}
| institution = {{unbulleted list |[[ਚਿਟਾਗਾਂਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] |[[ਸ਼ਹਿਜ ਲਾਲ ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਟੈਕਨੋਲ੍ਜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ]] |[[ਮਿਡਲ ਟੇਨੇਸੀ ਰਾਜ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] |[[ਗਲਾਸਗੋ ਕਾਲੇਡੋਨੀਅਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]}}
| influences = | opposed = | influenced =
| contributions = {{unbulleted list |[[ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਬੈਂਕ]]|[[ਛੋਟੇ ਕਰਜ਼ੇ ]]}}
&lt;!--| spouse = {{unbulleted list |Vera Forostenko {{small|(1970–1979)}} |Afrozi Yunus {{small|(present)}}}}
| parents =
| children = 2--&gt;
| awards =
 {{unbulleted list
 | {{nowrap|[[ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ ਸਨਮਾਨ]] {{small|(1987)}}&amp;nbsp;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.cabinet.gov.bd/view_award.php?year_select=1987&amp;Submit=GO&amp;lang=en |title=List of Independence Awardees |publisher=Cabinet Division, Government of People's Republic of Bangladesh |accessdate=2012-11-29 |archive-date=2013-05-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130514063929/http://www.cabinet.gov.bd/view_award.php?year_select=1987&amp;Submit=GO&amp;lang=en |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;}}
 | [[ਵਿਸ਼ਵ ਖਾਧ-ਖੁਰਾਕ ਸਨਮਾਨ]] {{small|(1994)}}
 | [[ਵੋਲਵੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਨਮਾਨ]] {{small|(2003)}}
 | [[ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਨਮਾਨ]] {{small|(2006)}}
 | {{nowrap|[[ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਮੈਡਲ]] {{small|(2009)}}}}
 | [[ਕਾਂਗਰੇਸ਼ਨਲ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ]] {{small|(2010)}}
 | [[ਆਗਾ ਖਾਨ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਸਨਮਾਨ]]
 }}
| signature = &lt;!--file name only--&gt;
| repec_prefix=e |repec_id=pyu122
}}
{{infobox award
| previous = [[2005 ਸ਼ਾਂਤੀ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ|2005]]
| main = [[ਸ਼ਾਂਤੀ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ]]
| next = [[2007 ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ|2007]]
}}

'''ਮੁਹੰਮਦ ਯੂਨਸ''' ({{lang-bn|মুহাম্মদ ইউনূস}}; ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1940) ਨੂੰ ਹੋਇਆ [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ ਲੋਕ|ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ]] ਸਮਾਜਕ ਕਾਰਕੁਨ, ਬੈਂਕਰ, ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਸਮਾਜਕ ਆਗੂ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ [[ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਬੈਂਕ]] ਸਥਾਪਤ ਕਰਕੇ [[ਛੋਟੇ ਕਰਜ਼ੇ]] ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦੇਣ ਲਈ [[ਸ਼ਾਂਤੀ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ|ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਕਰਜ਼ੇ ਅਤਿ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਦੇ ਹਨ। 2006 ਵਿੱਚ ਯੂਨਸ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਬੈਂਕ ਨੂੰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕਰਜਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਉਪਰਾਲਿਆਂ ਲਈ [[ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। [[ਨੋਰਵੀਅਨ ਨੋਬਲ ਕਮੇਟੀ]] ਨੇ ਇਹ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ''ਚਿਰਸਥਾਈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਜਦ ਤੱਕ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਮੂਹ ਓਹ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਲੈਂਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਗਲਬੇ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕੇ'' ਅਤੇ ਯੂਨਸ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਬੈਂਕ ਨੇ ਓਹ ਰਸਤਾ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਤੇ ਚਲਕੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਬਕਿਆਂ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗਰੀਬ ਤੋਂ ਗਰੀਬ ਲੋਕ ਵੀ ਆਪਣਾ ਵਿਕਾਸ ਆਪ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;Nobel&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2006/press.html|title=The Nobel Peace Prize for 2006|publisher=NobelPrize.org|date=13 October 2006|accessdate=13 October 2006}}&lt;/ref&gt; ਯੂਨਸ ਨੂੰ ਕਈ ਹੋਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਮਿਲ ਚੁਕੇ ਹਨ। ਉਹਨਾ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ [[ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸਨਮਾਨ]] ਸਾਲ 2009 ਵਿੱਚ ਅਤੇ [[ਕਾਂਗਰੇਸ਼ਨਲ ਗੋਲ੍ਡ ਮੇਡਲ|ਕਾਂਗਰੇਸ਼ਨਲ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ]] 2010 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ।&lt;ref&gt;[http://www.speaker.gov/press-release/house-senate-leaders-announce-gold-medal-ceremony-professor-muhammad-yunus &quot;House and Senate Leaders Announce Gold Medal Ceremony for Professor Muhammad Yunus&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180829110121/https://www.speaker.gov/press-release/house-senate-leaders-announce-gold-medal-ceremony-professor-muhammad-yunus |date=2018-08-29 }}, Press Release, US Congress&lt;/ref&gt;''

2008, ਵਿੱਚ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ''[[ਵਿਦੇਸ ਨੀਤੀ]]'' ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨੇ 'ਸਿਰਕੱਢ 100 ਆਲਮੀ ਬੁਧੀਜੀਵੀਆਂ ' ਦੀ ਲਿਸਟ ਵਿਚੋਂ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਤੇ ਦਰਜ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ .&lt;ref&gt;FP Top 100 Global Thinkers&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ]]</text>
      <sha1>7tys8acx5kjw509kpbg1lsctzglmhdd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812010</id>
      <parentid>812009</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:21:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812010</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6763" sha1="gut5qgsr54qrtc4htf0dthzeoxeyes8" xml:space="preserve">{{Cleanup infobox}}{{Infobox economist
| name =ਮੁਹੰਮਦ ਯੂਨਸ 
| school_tradition = [[ਛੋਟੇ ਕਰਜ਼]] (ਮਾਈਕਰੋ ਕ੍ਰੇਡਿਟ)
| image = Professor Muhammad Yunus- Building Social Business Summit (8758300102).jpg
| image_size = 300px
| caption = ਮੁਹੰਮਦ ਯੂਨਸ 18 ਮਈ 2013 ਨੂੰ ਸਾਲਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੁਆਰਾ ਆਯੋਜਿਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਖੇ 
| birth_date = {{birth date and age |1940|6|28|df=y}}
| birth_place = [[ਚਿਟਾਗਾਂਗ ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ]]&lt;br /&gt; (ਹੁਣ [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼]])
| death_date =
| nationality = [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ]]i
| alma_mater = {{unbulleted list |[[ਢਾਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ]] |[[ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੋਲਰਾਡੋ, ਬੋਲਡਰ]] |[[ਵਾਂਡਰਬਿਲਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]}}
| field = {{unbulleted list |[[ਛੋਟੇ ਕਰਜ਼|ਮਾਈਕਰੋ ਕਰੈਡਿਟ ਥਿਊਰੀ]] | [[ਵਿਕਾਸ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ]]}}
| occupation = {{flatlist|{{unbulleted list |ਬੈੰਕਰ Banker |ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ}}}}
| institution = {{unbulleted list |[[ਚਿਟਾਗਾਂਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] |[[ਸ਼ਹਿਜ ਲਾਲ ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਟੈਕਨੋਲ੍ਜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ]] |[[ਮਿਡਲ ਟੇਨੇਸੀ ਰਾਜ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] |[[ਗਲਾਸਗੋ ਕਾਲੇਡੋਨੀਅਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]}}
| influences = | opposed = | influenced =
| contributions = {{unbulleted list |[[ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਬੈਂਕ]]|[[ਛੋਟੇ ਕਰਜ਼ੇ ]]}}
&lt;!--| spouse = {{unbulleted list |Vera Forostenko {{small|(1970–1979)}} |Afrozi Yunus {{small|(present)}}}}
| parents =
| children = 2--&gt;
| awards =
 {{unbulleted list
 | {{nowrap|[[ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ ਸਨਮਾਨ]] {{small|(1987)}}&amp;nbsp;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.cabinet.gov.bd/view_award.php?year_select=1987&amp;Submit=GO&amp;lang=en |title=List of Independence Awardees |publisher=Cabinet Division, Government of People's Republic of Bangladesh |accessdate=2012-11-29 |archive-date=2013-05-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130514063929/http://www.cabinet.gov.bd/view_award.php?year_select=1987&amp;Submit=GO&amp;lang=en |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;}}
 | [[ਵਿਸ਼ਵ ਖਾਧ-ਖੁਰਾਕ ਸਨਮਾਨ]] {{small|(1994)}}
 | [[ਵੋਲਵੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਨਮਾਨ]] {{small|(2003)}}
 | [[ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਨਮਾਨ]] {{small|(2006)}}
 | {{nowrap|[[ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਮੈਡਲ]] {{small|(2009)}}}}
 | [[ਕਾਂਗਰੇਸ਼ਨਲ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ]] {{small|(2010)}}
 | [[ਆਗਾ ਖਾਨ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਸਨਮਾਨ]]
 }}
| signature = &lt;!--file name only--&gt;
| repec_prefix=e |repec_id=pyu122
}}'''ਮੁਹੰਮਦ ਯੂਨਸ''' ({{lang-bn|মুহাম্মদ ইউনূস}}; ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1940) ਨੂੰ ਹੋਇਆ [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ ਲੋਕ|ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ]] ਸਮਾਜਕ ਕਾਰਕੁਨ, ਬੈਂਕਰ, ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਸਮਾਜਕ ਆਗੂ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ [[ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਬੈਂਕ]] ਸਥਾਪਤ ਕਰਕੇ [[ਛੋਟੇ ਕਰਜ਼ੇ]] ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦੇਣ ਲਈ [[ਸ਼ਾਂਤੀ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ|ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਕਰਜ਼ੇ ਅਤਿ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਦੇ ਹਨ। 2006 ਵਿੱਚ ਯੂਨਸ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਬੈਂਕ ਨੂੰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕਰਜਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਉਪਰਾਲਿਆਂ ਲਈ [[ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। [[ਨੋਰਵੀਅਨ ਨੋਬਲ ਕਮੇਟੀ]] ਨੇ ਇਹ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ''ਚਿਰਸਥਾਈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਜਦ ਤੱਕ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਮੂਹ ਓਹ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਲੈਂਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਗਲਬੇ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕੇ'' ਅਤੇ ਯੂਨਸ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਬੈਂਕ ਨੇ ਓਹ ਰਸਤਾ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਤੇ ਚਲਕੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਬਕਿਆਂ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗਰੀਬ ਤੋਂ ਗਰੀਬ ਲੋਕ ਵੀ ਆਪਣਾ ਵਿਕਾਸ ਆਪ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;Nobel&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2006/press.html|title=The Nobel Peace Prize for 2006|publisher=NobelPrize.org|date=13 October 2006|accessdate=13 October 2006}}&lt;/ref&gt; ਯੂਨਸ ਨੂੰ ਕਈ ਹੋਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਮਿਲ ਚੁਕੇ ਹਨ। ਉਹਨਾ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ [[ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸਨਮਾਨ]] ਸਾਲ 2009 ਵਿੱਚ ਅਤੇ [[ਕਾਂਗਰੇਸ਼ਨਲ ਗੋਲ੍ਡ ਮੇਡਲ|ਕਾਂਗਰੇਸ਼ਨਲ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ]] 2010 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ।&lt;ref&gt;[http://www.speaker.gov/press-release/house-senate-leaders-announce-gold-medal-ceremony-professor-muhammad-yunus &quot;House and Senate Leaders Announce Gold Medal Ceremony for Professor Muhammad Yunus&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180829110121/https://www.speaker.gov/press-release/house-senate-leaders-announce-gold-medal-ceremony-professor-muhammad-yunus |date=2018-08-29 }}, Press Release, US Congress&lt;/ref&gt;''

2008, ਵਿੱਚ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ''[[ਵਿਦੇਸ ਨੀਤੀ]]'' ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨੇ 'ਸਿਰਕੱਢ 100 ਆਲਮੀ ਬੁਧੀਜੀਵੀਆਂ ' ਦੀ ਲਿਸਟ ਵਿਚੋਂ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਤੇ ਦਰਜ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ .&lt;ref&gt;FP Top 100 Global Thinkers&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ]]</text>
      <sha1>gut5qgsr54qrtc4htf0dthzeoxeyes8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812011</id>
      <parentid>812010</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:21:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812011</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6778" sha1="8ft5mzddsrs8o3jfbcmtoq6r5u1ap5j" xml:space="preserve">{{Cleanup infobox}}{{Infobox economist
| name =ਮੁਹੰਮਦ ਯੂਨਸ 
| school_tradition = [[ਛੋਟੇ ਕਰਜ਼]] (ਮਾਈਕਰੋ ਕ੍ਰੇਡਿਟ)
| image = Professor Muhammad Yunus- Building Social Business Summit (8758300102).jpg
| image_size = 300px
| caption = ਮੁਹੰਮਦ ਯੂਨਸ 18 ਮਈ 2013 ਨੂੰ ਸਾਲਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੁਆਰਾ ਆਯੋਜਿਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਖੇ 
| birth_date = {{birth date and age |1940|6|28|df=y}}
| birth_place = [[ਚਿਟਾਗਾਂਗ ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ]]&lt;br /&gt; (ਹੁਣ [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼]])
| death_date =
| nationality = [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ]]i
| alma_mater = {{unbulleted list |[[ਢਾਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ]] |[[ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੋਲਰਾਡੋ, ਬੋਲਡਰ]] |[[ਵਾਂਡਰਬਿਲਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]}}
| field = {{unbulleted list |[[ਛੋਟੇ ਕਰਜ਼|ਮਾਈਕਰੋ ਕਰੈਡਿਟ ਥਿਊਰੀ]] | [[ਵਿਕਾਸ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ]]}}
| occupation = {{flatlist|{{unbulleted list |ਬੈੰਕਰ Banker |ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ}}}}
| institution = {{unbulleted list |[[ਚਿਟਾਗਾਂਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] |[[ਸ਼ਹਿਜ ਲਾਲ ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਟੈਕਨੋਲ੍ਜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ]] |[[ਮਿਡਲ ਟੇਨੇਸੀ ਰਾਜ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] |[[ਗਲਾਸਗੋ ਕਾਲੇਡੋਨੀਅਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]}}
| influences = | opposed = | influenced =
| contributions = {{unbulleted list |[[ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਬੈਂਕ]]|[[ਛੋਟੇ ਕਰਜ਼ੇ ]]}}
&lt;!--| spouse = {{unbulleted list |Vera Forostenko {{small|(1970–1979)}} |Afrozi Yunus {{small|(present)}}}}
| parents =
| children = 2--&gt;
| awards =
 {{unbulleted list
 | {{nowrap|[[ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ ਸਨਮਾਨ]] {{small|(1987)}}&amp;nbsp;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.cabinet.gov.bd/view_award.php?year_select=1987&amp;Submit=GO&amp;lang=en |title=List of Independence Awardees |publisher=Cabinet Division, Government of People's Republic of Bangladesh |accessdate=2012-11-29 |archive-date=2013-05-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130514063929/http://www.cabinet.gov.bd/view_award.php?year_select=1987&amp;Submit=GO&amp;lang=en |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;}}
 | [[ਵਿਸ਼ਵ ਖਾਧ-ਖੁਰਾਕ ਸਨਮਾਨ]] {{small|(1994)}}
 | [[ਵੋਲਵੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਨਮਾਨ]] {{small|(2003)}}
 | [[ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਨਮਾਨ]] {{small|(2006)}}
 | {{nowrap|[[ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਮੈਡਲ]] {{small|(2009)}}}}
 | [[ਕਾਂਗਰੇਸ਼ਨਲ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ]] {{small|(2010)}}
 | [[ਆਗਾ ਖਾਨ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਸਨਮਾਨ]]
 }}
| signature = &lt;!--file name only--&gt;
| repec_prefix=e |repec_id=pyu122
}}'''ਮੁਹੰਮਦ ਯੂਨਸ''' ({{lang-bn|মুহাম্মদ ইউনূস}}; ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1940) ਨੂੰ ਹੋਇਆ [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ ਲੋਕ|ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ]] ਸਮਾਜਕ ਕਾਰਕੁਨ, ਬੈਂਕਰ, ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਸਮਾਜਕ ਆਗੂ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ [[ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਬੈਂਕ]] ਸਥਾਪਤ ਕਰਕੇ [[ਛੋਟੇ ਕਰਜ਼ੇ]] ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦੇਣ ਲਈ [[ਸ਼ਾਂਤੀ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ|ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਕਰਜ਼ੇ ਅਤਿ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਦੇ ਹਨ। 2006 ਵਿੱਚ ਯੂਨਸ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਬੈਂਕ ਨੂੰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕਰਜਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਉਪਰਾਲਿਆਂ ਲਈ [[ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। [[ਨੋਰਵੀਅਨ ਨੋਬਲ ਕਮੇਟੀ]] ਨੇ ਇਹ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ''ਚਿਰਸਥਾਈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਜਦ ਤੱਕ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਮੂਹ ਓਹ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਲੈਂਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਗਲਬੇ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕੇ'' ਅਤੇ ਯੂਨਸ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਬੈਂਕ ਨੇ ਓਹ ਰਸਤਾ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਤੇ ਚਲਕੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਬਕਿਆਂ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗਰੀਬ ਤੋਂ ਗਰੀਬ ਲੋਕ ਵੀ ਆਪਣਾ ਵਿਕਾਸ ਆਪ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;Nobel&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2006/press.html|title=The Nobel Peace Prize for 2006|publisher=NobelPrize.org|date=13 October 2006|accessdate=13 October 2006}}&lt;/ref&gt; ਯੂਨਸ ਨੂੰ ਕਈ ਹੋਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਮਿਲ ਚੁਕੇ ਹਨ। ਉਹਨਾ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ [[ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸਨਮਾਨ]] ਸਾਲ 2009 ਵਿੱਚ ਅਤੇ [[ਕਾਂਗਰੇਸ਼ਨਲ ਗੋਲ੍ਡ ਮੇਡਲ|ਕਾਂਗਰੇਸ਼ਨਲ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ]] 2010 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ।&lt;ref&gt;[http://www.speaker.gov/press-release/house-senate-leaders-announce-gold-medal-ceremony-professor-muhammad-yunus &quot;House and Senate Leaders Announce Gold Medal Ceremony for Professor Muhammad Yunus&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180829110121/https://www.speaker.gov/press-release/house-senate-leaders-announce-gold-medal-ceremony-professor-muhammad-yunus |date=2018-08-29 }}, Press Release, US Congress&lt;/ref&gt;''

2008, ਵਿੱਚ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ''[[ਵਿਦੇਸ ਨੀਤੀ]]'' ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨੇ 'ਸਿਰਕੱਢ 100 ਆਲਮੀ ਬੁਧੀਜੀਵੀਆਂ ' ਦੀ ਲਿਸਟ ਵਿਚੋਂ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਤੇ ਦਰਜ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ .&lt;ref&gt;FP Top 100 Global Thinkers&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ]]</text>
      <sha1>8ft5mzddsrs8o3jfbcmtoq6r5u1ap5j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜਵਾਰੀ ਬੇਲਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63208</id>
    <revision>
      <id>811966</id>
      <parentid>591671</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T21:37:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811966</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3594" sha1="h2en6md7i0363bfvaf7ep47g16i290v" xml:space="preserve">[[File:Semporna Sabah Mangroves-between-Kg-Bubul-and-Kg-Air-Sri-Jaya-01.jpg|thumb|300px|[[ਮਲੇਸ਼ੀਆ]] ਦੇ ਜਵਾਰੀ ਰੁੱਖ]]

'''ਜਵਾਰੀ ਬੇਲਾ''' ਜਾਂ '''ਤੱਟੀ ਜੰਗਲ''' ਜਾਂ '''ਮੈਂਗਰੋਵ''' ਉਹਨਾਂ ਦਰਮਿਆਨੇ ਕੱਦ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਝਾੜੀਆਂ ਦੀ ਝਿੜੀ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਤਪਤ-ਖੰਡੀ ਅਤੇ ਉੱਪ ਤਪਤ-ਖੰਡੀ ਇਲਾਕਿਆਂ-ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ 25°ਉ ਅਤੇ 25°ਦ ਵਿੱਥਕਾਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ- ਦੇ ਖ਼ਾਰੇ ਅਤੇ ਤੱਟੀ ਵਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧਦੇ-ਫੁੱਲਦੇ ਹਨ। ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਜਵਾਰੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ 2000 ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਰਕਬਾ 53,190 ਵਰਗ ਮੀਲ (137,760 ਕਿਮੀ²) ਸੀ ਜੋ 118 ਮੁਲਕਾਂ ਅਤੇ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;Giri, C. et al. Status and distribution of mangrove forests of the world using earth observation satellite data. Glob. Ecol. Biogeogr. 20, 154-159 (2011).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.dpi.inpe.br/referata/arq/2010_09_Marilia/Giri_etal_2010.pdf |title=Status and distribution of mangrove forests of the world using earth observation satellite data |format=PDF |accessdate=2012-02-08 |archive-date=2019-08-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190808052128/http://www.dpi.inpe.br/referata/arq/2010_09_Marilia/Giri_etal_2010.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

ਜਵਾਰੀ ਰੁੱਖ ਲੂਣ-ਮੁਆਫ਼ਕ ਦਰੱਖ਼ਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਤੱਟਾਂ ਦੇ ਖਰ੍ਹਵੇ ਹਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਢਲੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਲੂਣ-ਪੁਣਾਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਜੜਾਂ ਦਾ ਪੇਚੀਦਾ ਗੁੱਛਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਲੂਣੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੇ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਛੱਲਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਦੇ ਅਸਰ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੇਮ-ਮਾਰੀ ਚਿੱਕੜਦਾਰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਘੱਟ ਆਕਸੀਜਨ ਵਾਲ਼ੇ ਹਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧਣ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

==ਬਾਹਰਲੇ ਜੋੜ==
{{ਕਾਮਨਜ਼|Mangrove|ਜਵਾਰੀ ਬੇਲਿਆਂ}}
*{{Cite web|title = Mangrove Factsheet|url = http://waittinstitute.org/mangroves/|accessdate = 2015-06-08|first = |last = |publisher = Waitt।nstitute|archive-date = 2015-09-04|archive-url = https://web.archive.org/web/20150904081205/http://waittinstitute.org/mangroves/|dead-url = yes}} 
*[http://ocean.si.edu/ocean-life-ecosystems/mangroves/ Mangroves]- At the Smithsonian Ocean Portal
*[http://www.fish.wa.gov.au/Documents/recreational_fishing/fact_sheets/fact_sheet_mangroves.pdf Fisheries Western Australia - Mangroves Fact Sheet] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130423151752/http://www.fish.wa.gov.au/Documents/recreational_fishing/fact_sheets/fact_sheet_mangroves.pdf |date=2013-04-23 }}
* {{dmoz|Science/Biology/Flora_and_Fauna/Plantae/Magnoliophyta/Magnoliopsida/Rhizophoraceae|Rhizophoraceae}}
* {{dmoz|Science/Biology/Ecology/Aquatic_Ecology/Marine/Mangrove_Forests|Mangrove forests}}

{{ਅਧਾਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਵਾਰੀ ਬੇਲੇ]]</text>
      <sha1>h2en6md7i0363bfvaf7ep47g16i290v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਟੀ-ਸੀਰੀਜ਼ (ਕੰਪਨੀ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>64390</id>
    <revision>
      <id>811977</id>
      <parentid>651421</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T00:33:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811977</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1478" sha1="7hl4zml9ozhc0srsokb9awh07kl0qc2" xml:space="preserve">{{Infobox company 
| name = 
| logo = 
| type = ਪਰਾਈਵੇਟ
| foundation = 
| location_city = [[ਦਰਿਆ ਗੰਜ]], [[ਪੁਰਾਣੀ ਦਿੱਲੀ]]
| location_country = ਭਾਰਤ 
| location = 
| genre = ਵੱਖ-ਵੱਖ 
| industry = [[ਸੰਗੀਤ]]
| products = &lt;!-- redundant --&gt;
| parent = 
| homepage = [http://www.tseries.com/ www.tseries.com]
}}
'''ਟੀ-ਸੀਰੀਜ਼''' (T-series) ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਲੇਬਲ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਹੈੱਡਕੁਆਟਰ ਦਰਿਆ ਗੰਜ,ਪੁਰਾਣੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ।
== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ [[ਗੁਲਸ਼ਨ ਕੁਮਾਰ]] ਨੇ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;[http://www.expressindia.com/news/fe/daily/20000320/fex20056.html &quot;Super Cassettes Industries, Time Warner Music plan joint venture&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120921224111/http://www.expressindia.com/news/fe/daily/20000320/fex20056.html |date=2012-09-21 }} ''[[Indian Express]]'', 20 March 2000.&lt;/ref&gt; ਹੁਣ ਇਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਭੂਸ਼ਣ ਕੁਮਾਰ]] ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;[http://www.tseries.com/ TSeries] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151128172336/http://www.tseries.com/ |date=2015-11-28 }} Official website.&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗੀਤ]]</text>
      <sha1>7hl4zml9ozhc0srsokb9awh07kl0qc2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕੱਚਮਈ ਮਾਦਾ ਦੇ ਤਰਲ ਤੋਂ ਮੌਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਜਾਂਚਣ ਦੇ ਸਮੀਕਰਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>64396</id>
    <revision>
      <id>811937</id>
      <parentid>360476</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T14:14:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>811937</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1859" sha1="15cn4lgec84ztzjwppl7vwynoui70c5" xml:space="preserve">{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}}{{Expert needed
| date = ਜੂਨ 2025
}}

ਜੀਵਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਅੱਖ ਵਿੱਚ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਖ ਦੀ ਪਰਿਧੀ ਦੇ ਊਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਲਾਈਟਿਕ ਅਸੰਤੁਲਨ]] ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੈੱਲ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਊਰਜਾ-ਖਪਤ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ। ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਲੜੀ ਤੇ ਕੀਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਕੱਚਮਈ ਮਾਦਾ ਦੇ ਤਰਲ ਵਿੱਚ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਇਕਾਗਰਤਾ ਵਿਚਕਾਰ [[ਰੇਖਿਕ ਰਿਸ਼ਤਾ]] ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ,ਅਤੇ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਖ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕੱਚਮਈ ਮਾਦਾ ਦੇ ਤਰਲ ਤੋਂ ਮੌਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਜਾਂਚਣ ਲਈ ਦੋ ਸਮੀਕਰਨ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜੋ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ-
* '''ਸਟਰਨਰ ਸਮੀਕਰਨ'''- TSD = 7.14 [K+] – 39.1
* '''ਮਡੀਆ ਸਮੀਕਰਨ'''- TSD = 5.26 [K+] – 30.9
ਜਿੱਥੇ TSD ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਦਾ ਸਮਾਂ (time since death (hours)) ਅਤੇ [K+] ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਅੱਖ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕੱਚਮਈ ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ (potassium concentration (mmoll-1)){{ਅਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਿਧੀ ਵਿਗਿਆਨ]]</text>
      <sha1>15cn4lgec84ztzjwppl7vwynoui70c5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਨਿਕੋਲਾਈ ਰੁਬਤਸੋਵ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>64910</id>
    <revision>
      <id>812029</id>
      <parentid>578870</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T07:32:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>812029</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3149" sha1="imvnhq7fnrdwxuwfutzhmi0cee76tsk" xml:space="preserve">{{Infobox writer
| name = ਨਿਕੋਲਾਈ ਰੁਬਤਸੋਵ
| image = Rubzow Memorial Emetsk (2).JPG
| caption = 
| birth_date= {{birth date|1936 |1|3|df=y}} 
| birth_place = [[ਏਮੇਤਸਕ]], [[ਰਸ਼ੀਅਨ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ]], [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ]]
| death_date = {{death date and age|1971|1|19|1936 |1|3|df=y}} 
| death_place = ਵੋਲੋਗਡਾ, [[ਰਸ਼ੀਅਨ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ]], [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ]]
| occupation = ਕਵੀ 
| genre = 
| movement =
| notableworks =
}}
'''ਨਿਕੋਲਾਈ ਮਿਖੇਲੋਵਿਚ ਰੁਬਤਸੋਵ''' ({{lang-ru|Николай Михайлович Рубцов}}; 3 ਜਨਵਰੀ 1936 – 19 ਜਨਵਰੀ 1971) ਇੱਕ ਰੂਸੀ ਕਵੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web | url=http://yqyq.net/4232-Nikolaiy_Mihaiylovich_Rubcov.html | title=Nikolay Rubtsov | accessdate=July 14, 2011 | archive-date=ਮਾਰਚ 16, 2012 | archive-url=https://web.archive.org/web/20120316154157/http://yqyq.net/4232-Nikolaiy_Mihaiylovich_Rubcov.html | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

ਐਸਟਰੋਇਡ [[4286 ਰੁਬਤਸੋਵ]] ਦਾ ਨਾਮ ਉਸੇ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

==ਜੀਵਨੀ==
===ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ===
ਨਿਕੋਲਾਈ ਰੁਬਸਤੋਵ ਦਾ ਜਨਮ 3 ਜਨਵਰੀ 1936 ਨੂੰ ਆਰਖਾਂਗੇਲਸਕ ਓਬਲਾਸਤ, ਰੂਸੀ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਇਹ 5 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇਸਦੇ ਪੀਓ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਇਸਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਵੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਨੂੰ ਵੋਲੋਗਦਾ ਓਬਲਾਸਤ ਦੇ ਤੋਤਮਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨਿਕੋਲਸਕੋਏ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯਤੀਮਖਾਨੇ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਇਹ 7 ਸਾਲ ਰਿਹਾ। ਉੱਥੇ ਇਸਨੂੰ ਖਾਣ, ਪੀਣ ਅਤੇ ਪਹਿਨਣ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਗਰੀਬੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਪਿਆ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉੱਥੇ ਇਸਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ।&lt;ref name=&quot;Richard Freeborn&quot;&gt;{{cite journal | url=http://www.jstor.org/stable/4209552 | title=Nikolay Rubtsov: His Life and Lyricism | author=Richard Freeborn | journal=The Slavonic and East European Review | year=1987 | month=July | volume=65 | issue=3 | pages=350-370}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* [http://www.peoples.ru/art/literature/poetry/contemporary/rubtsov/ N. Rubtsov]
* [http://www.litera.ru/stixiya/authors/rubcov.html Nikolay Rubtsov's Poems] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120204055252/http://www.litera.ru/stixiya/authors/rubcov.html |date=2012-02-04 }}
* {{YouTube|id=9OWSWKq5RL0&amp;list=PL5EB61E9B32DD7260|title=Night in winter}}, song by [[Larisa Novoseltseva]] on poem by Rubtsov

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰੂਸੀ ਕਵੀ]]</text>
      <sha1>imvnhq7fnrdwxuwfutzhmi0cee76tsk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਟੋਪੋਗ੍ਰਾਫੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>67084</id>
    <revision>
      <id>812013</id>
      <parentid>533165</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:24:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812013</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1392" sha1="e8ahqhpa7e4z0jkcaruflpa5tppuy66" xml:space="preserve">{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}[[File:Topographic map example.png|thumb|ਕੋੰਟੂਰ ਅੰਤਰਾਲ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਟੋਪੋਗ੍ਰਾਫੀ ਨਕਸ਼ਾ]]

'''ਟੋਪੋਗ੍ਰਾਫੀ''' ਜੀਓਸਾਇੰਸ ([[ਭੂਵਿਗਿਆਨ]]) ਅਤੇ ਪਲੇਨੈਟਰੀ ਸਾਇੰਸ ([[ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਗਿਆਨ]]) ਦਾ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੇਖਣਯੋਗ ਖਗੋਲਿਕ ਵਸਤੂਆਂ ਜਿਵੇਂ [[ਗ੍ਰਹਿ]], [[ਉਪਗ੍ਰਹਿ]], ਅਤੇ ਅਸਟ੍ਰੋਆਇਡਾਂ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਅਤੇ ਸਤਹਿ ਅਕਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਤਹਿ ਸ਼ਕਲਾਂ ਅਤੇ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਵਿਵਰਣ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਚਿਤ੍ਰਣ)। ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਟੋਪੋਗ੍ਰਾਫੀ ਦਾ ਅਰਥ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਸਤਹਿ ਸ਼ਕਲ ਅਤੇ ਲੱਛਣ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗਣਿਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਟੋਪੋਗ੍ਰਾਫੀ]]</text>
      <sha1>e8ahqhpa7e4z0jkcaruflpa5tppuy66</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਤੀਰਥੰਕਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>67339</id>
    <revision>
      <id>811981</id>
      <parentid>810863</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T03:43:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811981</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9462" sha1="rb7zgmec3b71noy54o6i6gm9vi564xs" xml:space="preserve">[[File:India, uttar pradesh, jina rishabhanatha, 800-900.JPG|thumb|right|[[ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ]] (ਪਿਹਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ) ਦੀ ਮੂਰਤੀ]]
ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ '''ਤੀਰਥੰਕਰ''' (ਅਰਿਹੰਤ, ਜਿਨੇਂਦਰ) ਉਨ੍ਹਾਂ ੨੪ ਆਦਮੀਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਆਪ ਤਪ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਲੋਂ ਆਤਮਗਿਆਨ (ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ) ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹੈ। ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਸਾਗਰ ਵਲੋਂ ਪਾਰ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਤੀਰਥ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹੈ, ਉਹ ਤੀਰਥੰਕਰ ਕਹਾਂਦੇ ਹੈ।ਤੀਰਥੰਕਰ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਹੈ ਜਿੰਹੋਨੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਕ੍ਰੋਧ,ਹੰਕਾਰ, ਛਲ, ਇੱਛਾ, ਆਦਿ ਉੱਤੇ ਫਤਹਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਦੀ ਹੋ)। ਤੀਰਥੰਕਰ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਮ ਵਲੋਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਤੀਰਥ (ਪਾਇਆਬ),ਏਕ ਜੈਨ ਸਮੁਦਾਏ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਹੈ,ਜੋ ਪਾਇਆਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਕਸ਼ਟ ਦੀ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਾਂਦਾ ਹੈ।
== ਸਮਿਖਿਅਕ ==
ਆਤਮਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੂਸਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਤਮਕਲਿਆਣ ਦੇ ਰਸਤੇ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹੈ। ਜੈਨ ਸਿੱਧਾਂਤੋਂ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਿਕਸ਼ਣ ਵਲੋਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਆਂਤਰਿਕ ਗਿਆਨ ਠੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਕਿਸੇ ਦੂੱਜੇ ਦੀ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਮਿਆਦ ਦੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਨਾਪਾਕੀ ਅਤੇ ਆਤਮਕ ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਸਥਾਰ ਦੇ ਪੱਧਰ ਵਿੱਚ ਭੇਦ ਹੈ। ਜਿੰਨੀ ਆਤਮਕ ਉੱਨਤੀ ਅਤੇ ਮਨ ਦੀ ਨਾਪਾਕੀ ਹੈ, ਓਨੀ ਹੀ ਵਿਸਥਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਘੱਟ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅੰਤ - ਮਿਆਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੀਰਥੰਕਰ ਮੁਕਤੀ (ਮੁਕਤੀ ਜਾਂ ਨਿਰਵਾਣ) ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹੈ,ਜੋ ਅਨੰਤ ਜਨਮ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਂ ਦਾ ਆਦਿ ਜਾਂ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਗੱਡੀ ਦੇ ਪਹਿਏ ਦੇ ਸਮਾਨ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵਰਤਮਾਨ ਯੁੱਗ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅਨੰਤ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਚੱਕਰ ਹੋਏ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਯੁੱਗ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਅਨੰਤ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਚੱਕਰ ਹੋਵੋਗੇ। ਇੱਕੀਸਵੀ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ,ਅਸੀ ਵਰਤਮਾਨ ਅਰਧ ਚੱਕਰ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ੨,੫੩੦ ਉਹ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਹਾਂ।

ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਦੇ ਹਰ ਇੱਕ ਅਰਧ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਚੌਵ੍ਹੀ (ਹਰ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਅਠਤਾਲੀ) ਤੀਰਥੰਕਰ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਅਵਸਰਪਿਣੀ (ਅਵਰੋਹੀ) ਅਰਧ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ, ਪਹਿਲਾਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਰਿਸ਼ਭਦੇਵ ਅਰਬਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਰਹੇ ਅਤੇ ਤੀਸਰੇ ਯੁੱਗ ਦੀ ਅੰਤ ਦੇ ਵੱਲ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕੀਤੀ। ਚੌਵ੍ਹੀਵੇਂ ਅਤੇ ਅੰਤਮ ਤੀਰਥੰਕਰ ਮਹਾਵੀਰ ਸਵਾਮੀ (੫੯੯ - ੫੨੭ ਈਸਾ ਪੂਰਵ)ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸਤੀਤਵ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਚਾਈ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸਾਡੇ ਭਾਗ ਵਾਲੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਅਗਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦਾ ਜਨਮ ਸਮਾਂ ਦੇ ਅਗਲੇ (ਚੜ੍ਹਦੇ) ਅਰਧ ਚੱਕਰ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਲਗਭਗ ੮੨, ੫੦੦ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗਾ।

ਜਿਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਆਤਮਗਿਆਨ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੈਨ ਮੰਦਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਆਤਮਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਣ ਦੇ ਇੱਛਕ ਜੈਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੀਰਥੰਕਰ ਰੱਬ ਜਾਂ ਦੇਵਤਾ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਇੱਕ ਨਿਰਮਾਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦੇ ਅਸਤੀਤਵ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤਾ, ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਲੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੈ ਲੇਕਿਨ, ਫਿਰ ਵੀ, ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਬੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਸਭ ਤੋਂ ਮੂਲ ਜੈਨ ਮੰਤਰ, ਣਮੋਕਾਰ ਮੰਤਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਪਰਮੇਸ਼ਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਅਰਿਹੰਤੋਂ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਿੱਧ ਈਸਵਰ ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਅਰਿਹੰਤ ਭਗਵਾਨ ਲੋਕ ਦੇ ਪਰਮ ਉਪਕਾਰਕ ਹਨ, ਇਸਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਵੋੱਤਮ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਅਰਿਹੰਤ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਜੈਨ ਆਗਮੋਂ ਨੂੰ ਅਰਹਤ ਦੁਆਰਾ ਭਾਸ਼ਤ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਰਿਹੰਤ ਕੇਵਲੀ ਅਤੇ ਸਰਵਗਿਅ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਘਾਤੀਆ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਉਹ ਕੁਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਇਸਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲੀ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਸਰਵਗਿਅ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹੈ।
== 24 ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ==

1	[[ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ]] -ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਦਿਨਾਥ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

2	[[ਅਜਿਤਨਾਥ]]

3	[[ਸੰਭਵਨਾਥ]]

4	[[ਅਭਿਨੰਦਨ ਜੀ]]

5	[[ਸੁਮਤੀਨਾਥ ਜੀ]]

6	[[ਪਦਮਮਪ੍ਰਭੁ ਜੀ]]

7	[[ਸੁਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਜੀ]]

8	[[ਚੰਦਾਪ੍ਰਭੁ ਜੀ]]

9	[[ਸੁਵਿਧਿਨਾਥ]]-ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਸ਼ਪਦੰਤ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

10	[[ਸ਼ੀਤਲਨਾਥ ਜੀ]]

11	[[ਸ਼ਰੇਯਾਂਸਨਾਥ]]

12	[[ਵਾਸੁਪੂਜ ਜੀ]]

13	[[ਵਿਮਲਨਾਥ ਜੀ]]

14	[[ਅਨੰਤਨਾਥ ਜੀ]]

15	[[ਧਰਮਨਾਥ ਜੀ]]

16	[[ਸ਼ਾਂਤੀਨਾਥ]]

17	[[ਕੁੰਥੁਨਾਥ]]

18	[[ਅਰਨਾਥ ਜੀ]]

19	[[ਮੱਲਿਨਾਥ ਜੀ]]

20	[[ਮੁਨਿਸੁਵਰਤ ਜੀ]]

21	[[ਨਮਿਨਾਥ ਜੀ]]

22	[[ਅਰਿਸ਼ਟਨੇਮਿ ਜੀ]] -ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੇਮਿਨਾਥ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੈਨ ਮਾਨਤਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਰਾਇਣ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਦੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਸਨ

23	[[ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ]]

24	[[ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ]] -ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਰਧਮਾਨ, ਸੰਮਤੀ,ਵੀਰ,ਅਤੀਵੀਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

==ਬਾਹਰੀ ਜੋੜ==
* [http://www.jaina.org www.jaina.org]
* [http://www.jainworld.com www.jainaworld.com]
* [http://www.jainsamaj.org www.jainsamaj.org] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190326184759/http://www.jainsamaj.org/ |date=2019-03-26 }}
* [http://www.24tirthankaras.com/asp/default.asp 24 Tirthankaras] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090523043349/http://www.24tirthankaras.com/asp/default.asp |date=2009-05-23 }}
* [http://jainsamaj.org/literature/tirthankarinfo.htm तीर्थंकर जानकारी] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080930074352/http://jainsamaj.org/literature/tirthankarinfo.htm |date=2008-09-30 }}
* [http://www.bhartiyajainmilan.com भारतीय जैन मिलन]

{{ਅਧਾਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜੈਨ ਧਰਮ]]</text>
      <sha1>rb7zgmec3b71noy54o6i6gm9vi564xs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>71863</id>
    <revision>
      <id>812026</id>
      <parentid>760001</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T07:26:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812026</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5967" sha1="0m5mqzotevaxqc0upxd48omtp9r3gw6" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}
{{cleanup-translation}}
{{stub}}}}{{ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਆਸਤ}}
'''ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ''' ਨਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਹਨ: ਉੱਚ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਤੇ ਮਾਤਹਿਤ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ। ਉੱਚ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ, ਸੰਘੀ ਸ਼ਰਈ ਅਦਾਲਤ ਅਤੇ ਪੰਜ ਹਾਈ ਕੋਰਟਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੈ।ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਚੌਂਹਾਂ ਸੂਬਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਇੱਕ ਹਾਈਕੋਰਟ ਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਦੀ ਹਾਈਕੋਰਟ ਹੈ। [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਜ਼ਮਾਨਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉੱਚ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਰੱਖਣ, ਬਚਾਣ ਤੇ ਉਸਦਾ ਡਿਫੈਂਸ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ। ਨਾ ਹੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹਾਈਕੋਰਟ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਬਾਇਲੀ ਇਲਾਕਿਆਂ (ਫ਼ਾਟਾ) ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਦਾਲਤੀ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਸਿਵਾਏ ਇਸਦੇ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਕੇਸ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ&lt;ref&gt;{{Cite web|url = http://www.pakistani.org/pakistan/constitution/part12.ch3.html|title = Constitution of the Islamic Republic of Pakistan|section = Article 247(7)|date = 1973|publisher = Pakistani.org|accessdate = 24 December 2013}}&lt;/ref&gt; ਆਜ਼ਾਦ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਗਿੱਲਗਿਤ ਬਲਤਿਸਤਾਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਅਦਾਲਤੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url = http://www.ajkassembly.gok.pk/AJK_Interim_Constitution_Act_1974.pdf|title = AJK Interim Constitution Act, 1974|section = Section 42 (Supreme Court of Azad Jammu and Kashmir) and Section 43 (High Court)|publisher = Government of Azad Kashmir|accessdate = 24 December 2013|archive-date = 13 ਅਕਤੂਬਰ 2013|archive-url = https://web.archive.org/web/20131013171853/http://www.ajkassembly.gok.pk/AJK_Interim_Constitution_Act_1974.pdf|dead-url = yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Gilgit-Baltistan (Empowerment and Self-Governance) Order, 2009, Article 60 (Supreme Appellate Court) and Article 69 (Chief Court)&lt;/ref&gt;

ਸੁਬਾਰਡੀਨੇਟ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਵਲ ਅਤੇ ਫੌਜਦਾਰੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਦਾਲਤਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਖਾਸ ਅਦਾਲਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਬੈਕਿੰਗ, ਬੀਮਾ, ਕਸਟਮ ਅਤੇ ਐਕਸਾਈਜ਼, ਤਸਕਰੀ, ਨਸ਼ੇ, ਅੱਤਵਾਦ, ਟੈਕਸ, ਵਾਤਾਵਰਣ, ਖਪਤਕਾਰ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੂੰ ਕਵਰ  ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਫੌਜਦਾਰੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਕ੍ਰਿਮੀਨਲ ਪ੍ਰੋਸੀਜਰ ਕੋਡ 1898 ਦੇ ਤਹਿਤ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਅਦਾਲਤਾਂ ਪੱਛਮੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਸਿਵਲ ਕੋਰਟ ਆਰਡੀਨੈ'ਸ 1964 ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸੀ।ਮਾਲ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜ਼ਮੀਨ ਮਾਲ ਐਕਟ 1967 ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਖਾਸ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਰਤਣ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਅਦਾਲਤਾਂ ਅਤੇ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਵੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;SCOP&quot;&gt;{{Cite web |author=Dr. Faqir Hussain (Registrar) |date=15 February 2011 |title=The Judicial System of Pakistan |url=http://www.supremecourt.gov.pk/web/user_files/File/thejudicialsystemofPakistan.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20170206120305/http://www.supremecourt.gov.pk/web/user_files/File/thejudicialsystemofPakistan.pdf |archive-date=6 ਫ਼ਰਵਰੀ 2017 |accessdate=24 December 2013 |publisher=Supreme Court of Pakistan |dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
=== ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਅਤੇ ਬੋਰਡ ===
ਕੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਅਤੇ ਬੋਰਡ ਵੀ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ;
* ਬੈਕਿੰਗ ਕੋਰਟਾਂ
*ਕਸਟਮ ਕੋਰਟਾਂ
*ਡਰੱਗ ਕੋਰਟਾਂ
*ਫੈਡਰਲ ਸਰਵਿਸਿਜ਼ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ
*ਸੂਬਾਈ ਸਰਵਿਸਿਜ਼ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ (ਹਰ ਸੂਬੇ ਲਈ ਇੱਕ)
*ਇਨਕਮ ਟੈਕਸ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ
* ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਕੋਰਟਾਂ
*ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਵਿਰੋਧੀ ਕੋਰਟਾਂ
*ਲੇਬਰ ਕੋਰਟਾਂ
*ਲੇਬਰ ਅਪੀਲੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ
*ਵਾਤਾਵਰਨ ਕੋਰਟਾਂ
*ਮਾਲ  ਬੋਰਡ
* ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਕੋਰਟਾਂ
*ਨਾਰਕੋਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ (ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੋਰਟਾਂ)
*ਖਪਤਕਾਰ ਕੋਰਟਾਂ
[[ਤਸਵੀਰ:A_view_of_the_Bannu_Jail.jpg|right|thumb]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ]]</text>
      <sha1>0m5mqzotevaxqc0upxd48omtp9r3gw6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੁਰਮੁਖੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>74546</id>
    <revision>
      <id>812033</id>
      <parentid>804689</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T07:41:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2404:7C80:3C:250E:18C:ECA9:E45D:6FE1</ip>
      </contributor>
      <comment>ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜ ਸੋਧ</comment>
      <origin>812033</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65425" sha1="ci7gtcj62p7n5pugphsup3fwng100ci" xml:space="preserve">{{Infobox writing system
|name=ਗੁਰਮੁਖੀ
|languages= *[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] 
*[[ਪੰਜਾਬੀ ਲਹਿਜੇ]] 
*[[ਸੰਤ ਭਾਸ਼ਾ]] 
*[[ਸਿੰਧੀ ਭਾਸ਼ਾ | ਸਿੰਧੂ]]{{sfn|Bāhrī|2011|p=181}}
| sample      = File:Gurmukhi Script - modern alphabet.svg
| caption     = ਵਰਤਮਾਨ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਰਣਮਾਲਾ 
| time        = 16ਵੀਂ ਸਦੀ - ਵਰਤਮਾਨ
|type        = [[ਆਬੂਗੀਦਾ]]
|fam1        = [[ਮਿਸਰੀ ਚਿੱਤਰ ਅੱਖਰ|ਮਿਸਰੀ ਖ਼ਤ ਤਸਵੀਰ]]
|fam2        = ਕਨਾਨੀ
|fam3        = [[ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਲਿਪੀ|ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ]]
|fam4        = [[ਆਰਾਮੀ ਲਿਪੀ|ਆਰਾਮੀ]]
|fam5        = [[ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਲਿਪੀ|ਬ੍ਰਾਹਮੀ]]
|fam6        = ਗੁਪਤਾ
|fam7        = [[ਸ਼ਾਰਦਾ ਲਿਪੀ|ਸ਼ਾਰਦਾ]]
|fam8        = [[ਲੰਡਾ ਲਿੱਪੀਆਂ|ਲੰਡਾ]]
|sisters     = ਖੁਦਾਬਦੀ, ਖੋਜਕੀ, [[ਮਹਾਜਨੀ]], [[ਮੁਲਤਾਨੀ ਲਿਪੀ|ਮੁਲਤਾਨੀ]]
| unicode     = [https://www.unicode.org/charts/PDF/U0A00.pdf U+0A00–U+0A7F]
| iso15924    = Guru
}}
'''ਗੁਰਮੁਖੀ''' ਇੱਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦੀ ਲਿਪੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਦੂਜੇ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]], [[ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ|ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ]] ਨੇ ਸੋਲ਼ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਅਤੇ ਮਿਆਰਬੰਦ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਇਸਤਿਮਾਲ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;Gurmukhi - The Sikh Alphabet&quot;&gt;{{cite book|last1=Mandair|first1=Arvind-Pal S.|last2=Shackle|first2=Christopher|last3=Singh|first3=Gurharpal|title=Sikh Religion, Culture and Ethnicity|date=December 16, 2013|publisher=Routledge|isbn=9781136846342|page=13, Quote: &quot;creation of a pothi in distinct Sikh script (Gurmukhi) seem to relate to the immediate religio–political context ...&quot;|url=https://books.google.com/books?id=79ZcAgAAQBAJ&amp;pg=PA13|accessdate=23 November 2016}}&lt;br /&gt;{{cite book|last1=Mann|first1=Gurinder Singh|last2=Numrich|first2=Paul|last3=Williams|first3=Raymond|title=Buddhists, Hindus, and Sikhs in America|year=2007|publisher=Oxford University Press|location=New York|isbn=9780198044246|page=100, Quote: &quot;He modified the existing writing systems of his time to create Gurmukhi, the script of the Sikhs; then ...&quot;|url=https://books.google.com/books?id=8R-Kl2C1C7QC&amp;pg=PA144 |accessdate=23 November 2016}}&lt;br /&gt;{{cite journal|last1=Shani|first1=Giorgio|title=The Territorialization of Identity: Sikh Nationalism in the Diaspora|journal=Studies in Ethnicity and Nationalism|volume=2|date=March 2002|page=11|doi=10.1111/j.1754-9469.2002.tb00014.x}}&lt;br /&gt;{{cite book |author= Harjeet Singh Gill |editor1=Peter T. Daniels |editor2=William Bright |title=The World's Writing Systems |url=https://books.google.com/books?id=ospMAgAAQBAJ&amp;pg=PA395 |year=1996 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-507993-7 |page=395 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bright1996p395&quot;&gt;{{cite book|author1=Peter T. Daniels|author2=William Bright|title=The World's Writing Systems |url=https://books.google.com/books?id=ospMAgAAQBAJ&amp;pg=PA395 |year=1996|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-507993-7|page=395}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=jaincardona53/&gt; ਗੁਰਮੁਖੀ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ]] ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਲਈ ਅਫ਼ਸਰਾਨਾ ਲਿਪੀ ਹੈ,&lt;ref name=jaincardona53/&gt; ਜਿਸਨੂੰ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਅਰਬੀ [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ]] ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Bright1996p395&quot;&gt;{{cite book|author1=Peter T. Daniels|author2=William Bright|title=The World's Writing Systems |url=https://books.google.com/books?id=ospMAgAAQBAJ&amp;pg=PA395 |year=1996|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-507993-7|page=395}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=jaincardona53&gt;{{cite book|author1=Danesh Jain|author2=George Cardona|title=The Indo-Aryan Languages|url=https://books.google.com/books?id=OtCPAgAAQBAJ|year=2007|publisher=Routledge|isbn=978-1-135-79711-9|page=53}}&lt;/ref&gt; ਮੌਜੂਦਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਇਕਤਾਲ਼ੀ ਅੱਖਰ, ਕਤਾਰ ਊੜੇ ਤੋਂ ਕੱਕੇ ਬਿੰਦੀ ਤੱਕ ਅਤੇ ਨੌਂ ਲਗਾਂ ਮਾਤਰਾਂ ਹਨ। ਇਹ ਇਕਤਾਲੀ ਹਰਫ਼ ਹਨ: {{lang|pa|[[ੳ]]}}, {{lang|pa|[[ਅ]]}}, {{lang|pa|[[ੲ]]}}, {{lang|pa|[[ਸ]]}}, {{lang|pa|[[ਹ]]}}, {{lang|pa|[[ਕ]]}}, {{lang|pa|[[ਖ]]}}, {{lang|pa|[[ਗ]]}}, {{lang|pa|[[ਘ]]}}, {{lang|pa|[[ਙ]]}}, {{lang|pa|[[ਚ]]}}, {{lang|pa|[[ਛ]]}}, {{lang|pa|[[ਜ]]}}, {{lang|pa|[[ਝ]]}}, {{lang|pa|[[ਞ]]}}, {{lang|pa|[[ਟ]]}},  {{lang|pa|[[ਠ]]}}, {{lang|pa|[[ਡ]]}}, {{lang|pa|[[ਢ]]}}, {{lang|pa|[[ਣ]]}}, {{lang|pa|[[ਤ]]}}, {{lang|pa|[[ਥ]]}}, {{lang|pa|[[ਦ]]}}, {{lang|pa|[[ਧ]]}}, {{lang|pa|[[ਨ]]}}, {{lang|pa|[[ਪ]]}}, {{lang|pa|[[ਫ]]}}, {{lang|pa|[[ਬ]]}}, {{lang|pa|[[ਭ]]}}, {{lang|pa|[[ਮ]]}}, {{lang|pa|[[ਯ]]}}, {{lang|pa|[[ਰ]]}}, {{lang|pa|[[ਲ]]}}, {{lang|pa|[[ਵ]]}}, {{lang|pa|[[ੜ]]}}, {{lang|pa|[[ਸ਼]]}}, {{lang|pa|[[ਖ਼]]}}, {{lang|pa|[[ਗ਼]]}}, {{lang|pa|[[ਜ਼]]}}, {{lang|pa|[[ਫ਼]]}}, ਅਤੇ {{lang|pa|[[ਲ਼]]}}। [[ਸਿੱਖੀ]] ਦੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ, [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]]  ਵਿੱਚ ਕਈ ਜ਼ੁਬਾਨਾਂ ਅਤੇ ਲਹਿਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ''ਗੁਰਮੁਖੀ ਭਾਸ਼ਾ''&lt;ref&gt;Harnik Deol, ''Religion and Nationalism in India''. Routledge, 2000. {{ISBN|0-415-20108-X}}, 9780415201087. Page 22. &quot;(...) the compositions in the Sikh holy book, Adi Granth, are a melange of various dialects, often coalesced under the generic title of ''Sant Bhasha''.&quot;&lt;br /&gt;The making of Sikh scripture by Gurinder Singh Mann. Published by Oxford University Press US, 2001. {{ISBN|0-19-513024-3}}, {{ISBN|978-0-19-513024-9}} Page 5. &quot;The language of the hymns recorded in the Adi Granth has been called ''Sant Bhasha,'' a kind of lingua franca used by the medieval saint-poets of northern India. But the broad range of contributors to the text produced a complex mix of regional dialects.&quot;&lt;br /&gt;Surindar Singh Kohli, ''History of Punjabi Literature''. Page 48. National Book, 1993. {{ISBN|81-7116-141-3}}, {{ISBN|978-81-7116-141-6}}. &quot;When we go through the hymns and compositions of the Guru written in ''Sant Bhasha'' (saint-language), it appears that some Indian saint of 16th century....&quot;&lt;br /&gt;Nirmal Dass, ''Songs of the Saints from the Adi Granth''. SUNY Press, 2000. {{ISBN|0-7914-4683-2}}, {{ISBN|978-0-7914-4683-6}}. Page 13. &quot;Any attempt at translating songs from the Adi Granth certainly involves working not with one language, but several, along with dialectical differences. The languages used by the saints range from Sanskrit; regional Prakrits; western, eastern and southern Apabhramsa; and Sahiskriti. More particularly, we find sant bhasha, Marathi, Old Hindi, central and Lehndi Panjabi, Sgettland Persian. There are also many dialects deployed, such as Purbi Marwari, Bangru, Dakhni, Malwai, and Awadhi.&quot;&lt;/ref&gt; ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

==ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ==
ਮੌਜਦਾ ਫ਼ਾਜ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਆਮ ਹੀ ਬ੍ਰਹਮੀ ਲਿੱਪੀ ਰਾਹੀਂ,&lt;ref&gt;{{cite book|author1=Danesh Jain|author2=George Cardona| title=The Indo-Aryan Languages |url=https://books.google.com/books?id=OtCPAgAAQBAJ| year=2007| publisher=Routledge|isbn=978-1-135-79711-9|pages=94–99, 72–73}}&lt;/ref&gt; [[ਮਿਸਰੀ ਚਿੱਤਰ ਅੱਖਰ|ਮਿਸਰੀ ਖ਼ਤ ਤਸਵੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦਾ ਮੂਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ&lt;ref&gt;{{cite book|author1=Danesh Jain|author2=George Cardona| title=The Indo-Aryan Languages |url=https://books.google.com/books?id=OtCPAgAAQBAJ| year=2007| publisher=Routledge|isbn=978-1-135-79711-9|page=88}}&lt;/ref&gt; ਜਿਸਦੀ ਤਰੱਕੀ ਸ਼ਾਰਦਾ ਲਿੱਪੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਾਰਸ ਲੰਡਾ ਲਿੱਪੀ ਤੋਂ ਹੋਈ।&lt;ref name=cardonajain83&gt;{{cite book|author1=Danesh Jain|author2=George Cardona| title=The Indo-Aryan Languages |url=https://books.google.com/books?id=OtCPAgAAQBAJ| year=2007| publisher=Routledge|isbn=978-1-135-79711-9|pages=83}}&lt;/ref&gt; 

ਕਾਬਲੇ ਜ਼ਿਕਰ ਨੁਹਾਰ:
* ਇਹ ਇੱਕ [[ਅਬੂਗੀਦਾ]] ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਹਰਫ਼ ਨੂੰ ਵਿਰਾਸਤੀ ਹੀ ਲਗਾ ਮਾਤਰ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਹਰਫ਼ ਉੱਤੇ, ਥੱਲੇ, ਮੋਹਰੇ ਜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗਣ ਨਾਲ਼ ਅੱਖਰ ਦੇ ਅਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਨਹੁਰ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਆਹ ਜਾਂਦਾ। 
* ਪੰਜਾਬੀ ਟੋਨਲ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਟੋਨ ਹਨ. ਇਹ ਲਿਖਤੀ ਵਿੱਚ ਹਰਫ਼ (ਘ, ਧ, ਭ, ਹੋਰ) ਨਾਲ਼ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। &lt;ref name=cardonajain84&gt;{{cite book|author1=Danesh Jain|author2=George Cardona| title=The Indo-Aryan Languages |url=https://books.google.com/books?id=OtCPAgAAQBAJ| year=2007| publisher=Routledge|isbn=978-1-135-79711-9|pages=84}}&lt;/ref&gt; 

{| class=wikitable style=&quot;text-align: center;&quot;
|+ ਕਬਲ ਲਿਖਤ ਤਰੀਕਿਆਂ ਤੋ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਸਬੱਬੀ ਨਵੇਕਲ।
|-
!rowspan=&quot;2&quot;| ਗੁਰਮੁਖੀ
!rowspan=&quot;2&quot;| ਖ਼ਤ ਤਸਵੀਰ
!rowspan=&quot;2&quot;| ਕਨਾਨੀ
!rowspan=&quot;2&quot;| ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ
!rowspan=&quot;2&quot;| ਆਰਾਮੀ
! colspan=&quot;3&quot;| ਆਬੂਗੀਦਾ
! colspan=&quot;1&quot;| ਐਲਫਾਬੈਟ
|-
! {{smaller|ਬ੍ਰਹਮੀ}}
! {{smaller|ਗੁਪਤਾ}}
! {{smaller|ਸ਼ਾਰਦਾ}}
! {{smaller|ਯੂਨਾਨੀ}}
|-
| align=&quot;center&quot; | ਅ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;F1&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticA-01.svg|20px|Aleph]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician aleph.svg|20px|Aleph]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Aleph.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi a.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad a.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada a.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Α
|-
| align=&quot;center&quot; | ਬ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;O1&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticB-01.svg|20px|Bet]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician beth.svg|20px|Beth]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Beth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi b.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad b.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada b.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Β
|-
| align=&quot;center&quot; | ਗ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;T14&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticG-01.svg|20px|Gimel]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician gimel.svg|20px|Gimel]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gimel.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi g.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad g.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada g.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Γ 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਧ
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;K1&lt;/hiero&gt;&lt;hiero&gt;K2&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticD-02.svg|20px|Dalet]]
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician daleth.svg|20px|Dalet]]
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; | [[Image:Daleth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi dh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad dh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada dh.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Δ
|-
|  align=&quot;center&quot; | ਢ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi ddh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad ddh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada ddh.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ੲ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;A28&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticE-01.svg|20px|Heh]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician he.svg|20px|He]]
| align=&quot;center&quot; | [[File:He0.svg|20px]]
|
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad e.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada e.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ε
|-
| align=&quot;center&quot; | ਵ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;G43&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticW-01.svg|20px|Waw]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician waw.svg|20px|Waw]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Waw.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi v.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad v.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada v.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ϝ 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਦ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;Z4&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticZ-01.svg|20px|Zayin]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician zayin.svg|20px|Zayin]]
| rowspan=&quot;2&quot;align=&quot;center&quot; | [[Image:Zayin.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi d.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad d.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada d.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Ζ 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਡ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi dd.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad dd.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada dd.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਹ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;O6&lt;/hiero&gt; &lt;hiero&gt;N24&lt;/hiero&gt; &lt;hiero&gt;V28&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticH-01.svg|20px|Ḥet]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician heth.svg|20px|Ḥet]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Heth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi h.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad h.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada h.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Η 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਥ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;F35&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticTet-01.svg|20px|Ṭet]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician teth.svg|20px|Ṭet]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Teth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi th.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad th.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada th.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Θ
|-
| align=&quot;center&quot; | ਠ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi tth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad tth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada tth.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਯ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;D36&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[File:Proto-semiticI-02.svg|20px|Yad]] [[File:Proto-semiticI-01.svg|20px|Yad]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician yodh.svg|20px|Yad]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Yod.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi y.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad y.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada y.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ι 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਕ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;D46&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticK-01.svg|20px|Khof]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician kaph.svg|20px|Kaph]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:kaph.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi k.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad k.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada k.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Κ
|-
| align=&quot;center&quot; | ਚ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi c.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad c.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada c.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਲ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;U20&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticL-01.svg|20px|Lamed]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician lamedh.svg|20px|Lamed]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Lamed.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi l.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad l.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada l.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Λ
|-
| align=&quot;center&quot; | ਮ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;N35&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticM-01.svg|20px|Mem]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician mem.svg|20px|Mem]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:mem.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi m.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad m.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada m.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Μ
|-
| align=&quot;center&quot; | ਨ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;I10&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticN-01.svg|20px|Nun]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician nun.svg|20px|Nun]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:nun.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi n.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad n.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada n.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Ν 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਣ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi nn.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad nn.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada m.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਸ਼
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;R11&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-Canaanite letter samek.svg|10px|Samekh]] [[Image:Proto-semiticX-01.svg|20px|Samekh]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician samekh.svg|20px|Samekh]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Samekh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi sh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad sh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada sh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ξ
|-
| align=&quot;center&quot; | ੳ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;D4&lt;/hiero&gt; &lt;hiero&gt;V28&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticO-01.svg|20px|Ayin]]
| align=&quot;center&quot; |[[Image:phoenician ayin.svg|20px|Ayin]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:ayin.svg|20px]]
|
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad o.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada o.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ο
|-
| align=&quot;center&quot; | ਪ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;D21&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticP-01.svg|20px|Pe (letter)]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; |[[Image:phoenician pe.svg|20px|Pe (letter)]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Pe0.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi p.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad p.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada p.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Π 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਫ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi ph.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad ph.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada ph.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਸ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;M22&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-Canaanite letter sad.svg|20px|Tsade]] [[Image:SemiticTsade-001.png|7px|Tsade]] [[Image:SemiticTsade-002.png|20px|Tsade]]
| align=&quot;center&quot; |[[Image:phoenician sade.svg|20px|Tsade]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sade 1.svg|20px]] [[Image:Sade 2.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi s.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad s.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada s.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ϻ 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਖ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;O34&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticQ-01.svg|20px|Qoph]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician qoph.svg|20px|Qoph]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Qoph.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi kh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad kh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada kh.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Ϙ 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਛ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi ch.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad ch.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada ch.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਰ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;D1&lt;/hiero&gt;&lt;hiero&gt;D19&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticR-01.svg|20px|Resh]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician res.svg|20px|Res]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:resh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi r.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad r.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada r.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ρ 
|-
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | ਖ
| align=&quot;center&quot; |&lt;hiero&gt;N6&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-Canaanite letter sims.svg|20px|Shin]]
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; |[[Image:Phoenician sin.svg|20px|Shin]]
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; |[[Image:Shin.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi ss.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad ss.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada ss.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Σ
|-
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;M39&lt;/hiero&gt;&lt;hiero&gt;M40&lt;/hiero&gt;&lt;hiero&gt;M41&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticS-01.svg|20px|Shin]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਤ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;Z9&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticT-01.svg|20px|Tof]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician taw.svg|20px|Taw]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; |[[Image:taw.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi t.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad t.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada t.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Τ
|-
| align=&quot;center&quot; | ਟ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi tt.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad tt.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada tt.svg|20px]]
|}

ਇਸ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਇਸਦਾ ਵਿਕਾਸ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਹਰ ਇਕ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਗੋਲਾਈ ਦੇ ਕੇ ਅਤੇ ਹਰ ਇਕ ਅੱਖਰ ਦੇ ਉੱਪਰ ਛੋਟੀ ਲਾਈਨ ਲਾ ਕੇ ਸੁੰਦਰ ਸਜਾਵਟੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਇਹ ਅਵਸਥਾ ‘ਕੁਟਿਲ’ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਮੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕੁਟਿਕ ਵਜੋਂ ਸਿੱਧਮਾਤ੍ਰਿਕਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਜਿਸਦੀ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਲਿਪੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਨਾਲ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਸਨ। ਛੇਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਨੌਂਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ , ਸਿੱਧਮਾਤ੍ਰਿਕਾ ਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਵਾਰਾਣਸੀ ਤਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਉੱਭਾਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ ਲਿਪੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਵਧ ਗਈ ਸੀ। ਅਰਧਨਾਗਰੀ (ਪੱਛਮ), ਸ਼ਾਰਦਾ (ਕਸ਼ਮੀਰ) ਅਤੇ ਨਾਗਰੀ (ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪਰੇ) ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਨਾਗਰੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁਖ ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਾਰਦਾ ਅਤੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਨੇ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਆਪਣਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਦਾ ਸਬੂਤ ਗ਼ਜ਼ਨਵੀ ਅਤੇ ਗੌਰੀ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀਵਿਖੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਮ (ਗ਼ੈਰ-ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ- ਸਰਕਾਰੀ) ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਵਿਹਾਰਿਕ ਅਤੇ ਵਪਾਰਿਕ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂਲੰਡੇ ਅਤੇ ਟਾਕਰੇ ਦੇ ਅੱਖਰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਨ।

ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ (ਜੀ.ਐਚ.ਓਝਾ), ਅਰਧਨਾਗਰੀ (ਜੀ.ਬੀ.ਸਿੰਘ), ਸਿੱਧਮਾਤ੍ਰਿਕਾ (ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ), ਸ਼ਾਰਦਾ (ਦਿਰਿੰਗਰ) ਅਤੇ ਆਮ ਕਰਕੇ ਬ੍ਰਹਮੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਇਸ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਲੰਡੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਇਸਨੂੰ [[ਸ਼ਾਰਦਾ]] ਦੀ ਸ਼ਾਖ਼ਾ ਅਤੇ [[ਚੰਬਾ]] ਅਤੇ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਲਿਪੀ ਟਾਕਰੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤੱਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਵਰਣਿਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸੰਦਰਭ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਿਰਜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਤੁਲਨਾ ਤੋਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧਿਤ [[ਗੁਜਰਾਤੀ]], [[ਲੰਡੇ]], [[ਨਾਗਰੀ]], [[ਸ਼ਾਰਦਾ]] ਅਤੇ [[ਟਾਕਰੀ]] ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ: ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਇਸ ਵਰਗੇ ਹਨ ਜਾਂ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹਨ। ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੌਰ ਤੇ, ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਅ,ਹ,ਚ,ਞ,ਡ, ਣ,ਨ,ਲ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ 1610 ਈ. ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜ ਸੰਬੰਧੀ ਕੁਝ ਮਾਮੂਲੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਅ, ਹ ਅਤੇ ਲ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆਈਆਂ ਸਨ। ਖਰੜੇ ਜਿਹੜੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਮਾਮੂਲੀ ਭਿੰਨਤਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਹਨਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸਰੂਪ 17ਵੀਂ ਅਤੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਹੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ; ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਰਲਗੱਡ ਇਕਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਾਕ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਗਤ ਇਕਾਈਆਂ ਦੀ ਅਲਿਹਦਗੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਚਾਰਨ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਉਧਾਰੇ ਲੈ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਵਿਰਾਮ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਰਤਮਾਨ ਫ਼ੁਲ ਸਟਾਪ (।) ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਪਨਾ ਲਿਆ ਗਿਆ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਇਕ ਅਰਥ ਵਿਚ ਅਰਧ-ਅੱਖਰੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ‘ਅ’ ਕੁਝ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਵਿਅੰਜਨ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ‘ਅ’ ਅੱਖਰ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਉਚਾਰਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਲ ਅਤੇ ਰਾਮ; ਕ ਕਲ ਵਿਚ ਕ+ਅ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਲ ਕੇਵਲ ਮੁਕਤਾ ਅੱਖਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਸਵਰ ਜੋ ਵਿਅੰਜਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਵਰ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨਾਲ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰਕ੍ਰਮ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਅੱਖਰ ਵੀ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਤੀਸਰੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਕੋਈ ਭੇਦ ਸੂਚਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਇਹ ‘ਅ’ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਅਬਾਉਟ (about) ਦੇ ਸਮਾਨਾਰਥਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭੇਦ ਸੂਚਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੁਲ ਸਵਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਸ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ ਅਰਥਾਤ , -, = ੌ, ੋ, ਅ, ਾ, ੈ, ੌ,,ਿ ੀ ਅਤੇ ੇ। ਇਹਨਾਂ ਸਵਰ ਯੁਕਤ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ‘ਿ’ ਵਿਅੰਜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ (ਭਾਵੇਂ ਇਸਨੂੰ ਉਚਾਰਿਆ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ), - ਅਤੇ = ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ: ਾ ਅਤੇ ੀ ਵਿਅੰਜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ: ਅਤੇ ੇ, ੈ, ੋ, ੌ ਨੂੰ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਉੱਪਰ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨੁਨਾਸਿਕੀਕਰਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵੀ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਉੱਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਵਰ ਨੂੰ ਅਨੁਨਾਸਿਕ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਸਵਰ-ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ‘ਲਗਾਂ ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਾ’ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਇਸ ਲਈ ਬਿੰਦੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸਵਰ-ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ੀ’ ਅਤੇ ‘=’ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਰਾਜ-ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।

ਸਾਰੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸਮਾਨ ਉਚਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਲੇਟਵੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕੇਵਲ ੳ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ (ਜਿਹੜਾ ਅੱਖਰਕ੍ਰਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅੱਖਰ ਹੈ), ਜਿਸਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਮੁੜੀ ਹੋਈ ਰੇਖਾ ਉੱਪਰਲੀ ਲਾਈਨ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਚੱਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਵੱਲ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਤਕਰੀਬਨ ਇਕਸਮਾਨ ਉਚਾਈ ਹੈ, ਕੇਵਲ ਅ ਅਤੇ ਘ ਸ਼ਾਇਦ ਬਾਕੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਲੰਮੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ, ਸਵਰ-ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਥੱਲੇ ਵਰਤੋਂ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਲਿਪੀਆਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਜੋ ਛਪਾਈ ਅਤੇ ਟਾਈਪ ਵਿਚ ਕੁਝ ਔਕੜਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਅੱਖਰ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਵਰ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਜਾਂ ਭੇਦ ਸੂਚਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੋ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੇਵਲ ੳ ਹੀ ਇਕ ਅਪਵਾਦ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਕ ਵਾਧੂ ਮੋੜ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਦੋ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੇਵਲ ਇਕੋ ਲੇਖਾਚਿੱਤਰੀ ਰੂਪ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਪਰਤੀ ਧੁਨੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਦਰਅਸਲ ਇਸ ਆਕਾਰ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਹੈ; ਸਧਾਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਅੱਖਰ ਇਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧੁਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਆਕਾਰ ਹਨ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਅੱਖਰ ‘ੳ’ ਗ਼ੈਰ- ਪਰੰਪਰਿਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ੴ ਅਰਥਾਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਇੱੱਕ ਹੈ, ਵਜੋਂ ਆਉਣ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਤਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਸਵਰਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ‘ਸ’ ਅਤੇ ‘ਹ’ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਆਮ ਕਰਕੇ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤੀ ਸਵਰ ਬੋਧ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਹੋਰ ਵਿਅੰਜਨਾਤਮਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਆਪਣੀ ਪਰੰਪਰਿਕ ਤਰਤੀਬ ਵਿਚ ਹੀ ਹਨ। ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋਹਰਾਉ ਯੁਕਤ ਸਮਰੱਥਾ ਵੀ ਹਾਸਲ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਕ’ ਨੂੰ ਕੱਕਾ , ‘ਵ’ ਨੂੰ ਵਾਵਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੇਵਲ ‘ਟ ’ ਨੂੰ ਟੈਂਕਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਖਰ-ਮਾਲਾ ੜ (ੜਾੜਾ) ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ 35 ਹੈ (3 ਸਵਰ, 2 ਅਰਧ-ਸਵਰ ਅਤੇ 30 ਵਿਅੰਜਨ ਹਨ)। ਇਹ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਵਿਚ 52, ਸ਼ਾਰਦਾ ਅਤੇ ਟਾਕਰੀ ਵਿਚ 41 ਹਨ। ਕੁਝ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪਾਸੇ ਮਾਂਗਵੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਿੰਦੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ: ਸ਼,ਖ਼,ਗ਼,ਜ਼,ਫ਼। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਮੂਲ ਅੱਖਰਕ੍ਰਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਜੋੜੇਦਾਰ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਅੱੱਧਕ ( ੱ ) ਪਾ ਕੇ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਉੱਪਰ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇਸਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਧਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਸੰਯੁਕਤ ਵਿਅੰਜਨ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਹ,ਰ,ਵ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਅੱਖਰ ਵਜੋਂ ਸੰਯੁਕਤ ਵਿਅੰਜਨ ਨਾਲ ਜੋੜਕੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਅੱਖਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਪੈਰ ਵਿਚ ਬਿਨਾਂ ਉੱਪਰ ਲਕੀਰ ਖਿੱਚੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਰ’ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਯੁਕਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੱਖਰ ਵਜੋਂ ਪਹਿਲੇ ਅੱਖਰ ਦੇ ਪੈਰ ਵਿਚ ਤਿਰਛੇ ‘ਕੌਮੇ` ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਯੁਕਤ ਵਿਅੰਜਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਵਾਧੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਹਨ, ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਉਚਾਰ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਦੀ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਜਾਂ ਘੜਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਅਜੇ ਵੀ ਸੀਮਿਤ ਹੈ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਰਤੱਵ ਨਿਭਾਇਆ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਲਿਪੀ [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਅਧੀਨ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤਕਫੈਲੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਅਧੀਨ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਫੈਲੀ। ਇਸ ਸਭ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਨਿੱਗਰ ਰੂਪ ਦੇਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਾਧਿਅਮ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸਕੂਲ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ ਉੱਥੇ ਵੀ ਇਸਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਇਸ ਨੂੰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ , ਕਲਾ, ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜ ਲਿਪੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਸਧਾਰਨ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਗੁਣ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ।

ਇਹ ਵਰਨਮਾਲਾ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਮਾਤ੍ਰਭੂਮੀ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਪਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਖਿੱਤਿਆਂ ਵਿਚ ਵੱਸ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹਰ ਪਾਸੇ ਚੱਲੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਲਿਪੀ ਦਾ ਆਪਣੀ ਮਾਤ੍ਰਭੂਮੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਸੱਚ-ਮੁਚ ਹੀ ਉੱਜਵਲ ਭਵਿੱਖ ਹੈ। ਹਾਲੇ ਤਕ, ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਫ਼ਾਰਸੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅਰੰਭ ਵਿਚ ਇਸ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਲਿਖਿਤ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਇਹ ਬਹੁਤਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ, ਅਜੇ ਵੀ ਪੋਸਟ-ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਪੱਧਰ ਤਕ ਫ਼ਾਰਸੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

==ਚਿੰਨ੍ਹ==
ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿੱਪੀ ਦੇ ਇੱਕਤਾਲ਼ੀ ਅੱਖਰ ਹਨ। ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਅਨੋਖੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲਗਾ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਅਕਾਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਬਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਹਰਫ਼ ਬਾਕੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਰਗੇ ਨਹੀਂ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਹਰਫ਼ ਐੜੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਦੇ ਇੱਕਲੇ ਨਹੀਂ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ।

===ਪਰੰਪਰਿਕ ਅੱਖਰ===
{|- class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; | ਟੋਲੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ&lt;br/&gt;(ਉੱਚਾਰਣ ਢੰਗ) ↓  
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ &lt;br&gt;(IPA)
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ &lt;br&gt;(IPA)
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ &lt;br&gt;(IPA)
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ &lt;br&gt;(IPA)
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ &lt;br&gt;(IPA)
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#AFEEEE&quot; colspan=&quot;1&quot; | '''ਮਾਤਰਾ ਵਾਹਕ'''&lt;br&gt;(ਲਗਾਂ ਦੇ ਅੱਖਰ) || bgcolor=&quot;#87 CE EB&quot; colspan=&quot;1&quot; | '''ਮੂਲ ਵਰਗ'''&lt;br&gt;(ਖਹਿਵੇਂ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;AFEEEE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | [[ੳ]] || ਊੜਾ ||&amp;nbsp;–
| bgcolor=&quot;AFEEEE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਅ || ਐੜਾ || ə
| bgcolor=&quot;AFEEEE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੲ || ਈੜੀ ||&amp;nbsp;–
| bgcolor=&quot;87CEEB&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਸ || ਸੱਸਾ || s
| bgcolor=&quot;87CEEB&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਹ || ਹਾਹਾ || ɦ
|- class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; | ਡੱਕਵੇਂ / ਪਰਸਦੇ ਅੱਖਰ (੧ - ੪)→
! colspan=&quot;3&quot; | ਅਨਾਦੀ
! colspan=&quot;3&quot; | ਮਹਾ ਪਰਾਣ 
! colspan=&quot;3&quot; | ਨਾਦੀ &lt;small&gt;ਜਾਂ&lt;/small&gt; ਘੋ 
! colspan=&quot;3&quot; | ਸੁਰ ਧੁਨੀ
! colspan=&quot;3&quot; | ਨਾਸਕ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਕਵਰਗ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਕੰਠੀ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਕ || ਕੱਕਾ || k
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਖ || ਖੱਖਾ || kʰ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਗ || ਗੱਗਾ || g
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਘ || ਘੱਘਾ || kə̀
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਙ || ਙੰਙਾ || ŋ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਚਵਰਗ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਤਾਲਵੀ &lt;small&gt;ਅਤੇ&lt;/small&gt; ਪਰਸ-ਖਹਿਵੇਂ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਚ || ਚੱਚਾ || t͡ʃ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਛ || ਛੱਛਾ || t͡ʃʰ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਜ || ਜੱਜਾ || d͡ʒ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਝ || ਝੱਝਾ || t͡ʃə̀
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਞ || ਞੰਞਾ || ɲ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਟਵਰਗ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਮੁੱਢੀ &lt;small&gt;ਜਾਂ&lt;/small&gt; ਉਲਟਜੀਭੀ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਟ || ਟੈਂਕਾ || ʈ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਠ || ਠੱਠਾ || ʈʰ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਡ || ਡੈਂਗਾ || ɖ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਢ || ਢੱਢਾ || ʈə̀
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਣ || ਣਾਣਾ || ɳ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਤਵਰਗ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਦੰਦੀ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਤ || ਤੱਤਾ || t̪
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਥ || ਥੱਥਾ || t̪ʰ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਦ || ਦੱਦਾ || d̪
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਧ || ਧੱਧਾ || t̪ə̀
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਨ || ਨੰਨਾ || n
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਪਵਰਗ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਹੋਠੀ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਪ || ਪੱਪਾ || p
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਫ || ਫੱਫਾ || pʰ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਬ || ਬੱਬਾ || b
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਭ || ਭੱਭਾ || pə̀
| bgcolor=&quot;#ccc&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਮ || ਮੱਮਾ || m
|- bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;17&quot; | ਸਰਕਵੇਂ ਅਤੇ ਫਟਕਵੇਂ ਅੱਖਰ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#B0C4DE&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਅੰਤਿਮ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਅੱਧ-ਸੁਰ ਅਤੇ ਪਾਸੇਦਾਰ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;B0C4DE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਯ || ਯੱਯਾ || j
| bgcolor=&quot;B0C4DE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਰ || ਰਾਰਾ || ɾ
| bgcolor=&quot;B0C4DE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਲ || ਲੱਲਾ || l
| bgcolor=&quot;B0C4DE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਵ || ਵਾਵਾ || ʋ
| bgcolor=&quot;B0C4DE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੜ || ੜਾੜਾ || ɽ

|}

===ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ ਅੱਖਰ===

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ&lt;br&gt;[IPA]
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ&lt;br&gt;[IPA]
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ&lt;br&gt;[IPA]
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਸ਼ || ਸੱਸੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ || ʃ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਖ਼ || ਖੱਖੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ || x
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਗ਼ || ਗੱਗੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ  || ɣ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਜ਼ || ਜੱਜੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ  || z
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਫ਼ || ਫੱਫੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ  || f
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਲ਼ || ਲੱਲੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ  || ɭ
|}


===ਸੰਜੁਗਤ &lt;small&gt;ਜਾਂ&lt;/small&gt; ਦੁੱਤ ਅੱਖਰ===

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! colspan=&quot;1&quot; | ਅੱਖਰ !! ਨਾਂ !! ਵਰਤੋਂ
|- align=&quot;center&quot; 
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੍ਰ || ਪੈਰੀਂ ਰਾਰਾ:&lt;br&gt;ਰ→ ੍ਰ || rowspan=&quot;3&quot; | ਦਫ਼ਤਰੀ ਹਨ ਅਜੋਕੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੍ਵ || ਪੈਰੀਂ ਵਾਵਾ:&lt;br&gt;ਵ→ ੍ਵ 
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੍ਹ || ਪੈਰੀਂ ਹਾਹਾ:&lt;br&gt;ਹ→ ੍ਹ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੵ  || ਪੈਰੀਂ ਯੱਯਾ &lt;small&gt;ਜਾਂ&lt;/small&gt; ਯਕਸ਼:&lt;br&gt;ਯ→ ੵ || rowspan=&quot;3&quot; | ਗੈਰ-ਦਫ਼ਤਰੀ ਹਨ ਅਜੋਕੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੍ਯ|| ਅੱਧ ਯੱਯਾ:&lt;br&gt;ਯ→੍ਯ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:12px&quot; | ਆਦਿ || ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਅੱਖਰ:&lt;br&gt;ਟ→  ੍ਟ, ਨ→  ੍ਨ ਤ→  ੍ਤ, ਚ→  ੍ਚ 
|}


===ਲਗਾਖਰ===
ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਉੱਪਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! colspan=&quot;1&quot; | ਚਿੰਨ੍ਹ !! ਨਾਂ !! ਵਰਤੋਂ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੱ || ਅੱਧਕ ||  align=&quot;left&quot; | ਅਗਲੇ ਵਿਅੰਜਨ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਧਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੰ || ਟਿੱਪੀ ||  align=&quot;left&quot; | ਅਗਲੇ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਅੱਗੇ ਇੱਕ ਨਾਸਕ ਧੁਨੀ ਜੋੜਦੀ ਹੈ ।
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਂ || ਬਿੰਦੀ || align=&quot;left&quot; | ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਮਾਤਰੇ ਨੂੰ ਨਾਸਕ ਰੂਪ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
|}


===ਹੋਰ ਚਿੰਨ੍ਹ===
ਡੰਡੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ।
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! colspan=&quot;1&quot; | ਚਿੰਨ੍ਹ !! ਨਾਂ !! ਵਰਤੋਂ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੍ || ਹਲੰਤ || align=&quot;left&quot; | ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਥੱਲੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨੂੰ ਸੁਰ ਰਹਿਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਦੁੱਤ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ।  || ਡੰਡਾ || align=&quot;left&quot; | ਵਾਕ ਦਾ ਅੰਤ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਃ  || ਵਿਸਰਗ || align=&quot;left&quot; | ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । (ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਇਵੇਂ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ)
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੑ || ਉਦਾਤ || align=&quot;left&quot; | ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਵਿਅੰਜਨ ਦੀ ਸੁਰ ਨੂੰ ਉੱਚੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
|}


===ਲਗਾਂ ਮਾਤਰਾ===

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! colspan=&quot;3&quot; | ਮਾਤਰੇ  !! colspan=&quot;2&quot;  rowspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! rowspan=&quot;2&quot; | IPA
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! colspan=&quot;1&quot; | ਇਕੱਲਾ
! colspan=&quot;1&quot; | ਲਗਾਂ
! colspan=&quot;1&quot; | ਕੱਕੇ ਨਾਲ਼
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਅ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:14px&quot; align=&quot;center&quot; | (-)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕ
| colspan=&quot;2&quot; | ਮੁਕਤਾ || ə
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਆ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਾ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕਾ
| colspan=&quot;2&quot; | ਕੰਨਾ || aː~äː 
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਇ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਿ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕਿ
| colspan=&quot;2&quot; | ਸਿਹਾਰੀ || ɪ
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਈ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੀ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੀ
| colspan=&quot;2&quot; | ਬਿਹਾਰੀ || iː
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot;| ਉ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot;| ੁ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot;| ਕੁ
| colspan=&quot;2&quot; | ਔਂਕੜ || ʊ
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਊ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੂ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੂ
| colspan=&quot;2&quot; | ਦੁਲੈਂਕੜ || uː
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਏ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੇ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੇ
| colspan=&quot;2&quot; | ਲਾਵਾਂ || eː
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਐ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੈ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੈ
| colspan=&quot;2&quot; | ਦੁਲਾਵਾਂ || ɛː~əɪ 
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਓ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੋ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੋ
| colspan=&quot;2&quot; | ਹੋੜਾ || oː
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਔ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੌ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੌ
| colspan=&quot;2&quot; | ਕਨੌੜਾ || ɔː~əʊ
|}


===ਅੰਕੜੇ===

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! colspan=&quot;1&quot; | ਅੰਕੜਾ !! ਨਾਂ !! IPA !! ਨੰਬਰ
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੦ || ਸੁੰਨ || {{IPA|[sʊnːᵊ]}} || 0
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੧ || ਇੱਕ  || {{IPA|[ɪkːᵊ]}} || 1
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੨ || ਦੋ || {{IPA|[d̪oː]}} || 2
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੩ || ਤਿੰਨ || {{IPA|[t̪ɪnːᵊ]}} || 3
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੪ || ਚਾਰ || {{IPA|[t͡ʃaːɾᵊ]}} || 4
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੫ || ਪੰਜ || {{IPA|[pənd͡ʒᵊ]}} || 5
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੬ || ਛੇ || {{IPA|[t͡ʃʰeː]}} || 6
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੭ || ਸੱਤ || {{IPA|[sət̪ːᵊ]}} || 7
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੮ || ਅੱਠ || {{IPA|[əʈʰːᵊ]}} || 8
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੯ || ਨੌਂ || {{IPA|[nɔ̃:]}} || 9
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੧੦ || ਦਸ || {{IPA|[d̪əsᵊ]}} || 10
|}


=== ਯੂਨੀਕੋਡ ===
ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿੱਪੀ ਦਾ ਯੂਨੀਕੋਡ ਸਟੈਂਡਰਡ ਵਿੱਚ ਅਕਤੂਬਰ 1991 ਨੂੰ ਵਰਜਨ 1.0 ਦੀ ਰਿਲੀਜ਼ ਨਾਲ਼ ਦਾਖ਼ਲਾ ਹੋਇਆ। ਕਈ ਸਾਈਟ ਹਾਲੇ ਵੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਫੌਂਟ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ਜੋ ਲਾਤੀਨੀ ASCII ਕੋਡਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਹਰਫ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਈ ਯੂਨੀਕੋਡ ਬਲੌਕ ਹੈ U+0A00–U+0A7F: 
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;5&quot; class=&quot;wikitable nounderlines&quot; style=&quot;border-collapse:collapse;background:#FFFFFF;font-size:large;text-align:center&quot;
| colspan=&quot;17&quot; style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | '''ਗੁਰਮੁਖੀ'''&lt;br /&gt;[https://www.unicode.org/charts/PDF/U0A00.pdf ਯੂਨੀਕੋਡ ਚਾਰਟ] (PDF)
|- style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot;
| style=&quot;width:45pt&quot; | &amp;nbsp; || style=&quot;width:20pt&quot;  | 0 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 1 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 2 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 3 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 4 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 5 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 6 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 7 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 8 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 9 || style=&quot;width:20pt&quot;  | A || style=&quot;width:20pt&quot;  | B || style=&quot;width:20pt&quot;  | C || style=&quot;width:20pt&quot;  | D || style=&quot;width:20pt&quot;  | E || style=&quot;width:20pt&quot;  | F
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A0x
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A01: GURMUKHI SIGN ADAK BINDI&quot; | &amp;#x0A01;
| title=&quot;U+0A02: GURMUKHI SIGN BINDI&quot; | &amp;#x0A02;
| title=&quot;U+0A03: GURMUKHI SIGN VISARGA&quot; | &amp;#x0A03;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A05: GURMUKHI LETTER A&quot; | &amp;#x0A05;
| title=&quot;U+0A06: GURMUKHI LETTER AA&quot; | &amp;#x0A06;
| title=&quot;U+0A07: GURMUKHI LETTER I&quot; | &amp;#x0A07;
| title=&quot;U+0A08: GURMUKHI LETTER II&quot; | &amp;#x0A08;
| title=&quot;U+0A09: GURMUKHI LETTER U&quot; | &amp;#x0A09;
| title=&quot;U+0A0A: GURMUKHI LETTER UU&quot; | &amp;#x0A0A;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A0F: GURMUKHI LETTER EE&quot; | &amp;#x0A0F;
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A1x
| title=&quot;U+0A10: GURMUKHI LETTER AI&quot; | &amp;#x0A10;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A13: GURMUKHI LETTER OO&quot; | &amp;#x0A13;
| title=&quot;U+0A14: GURMUKHI LETTER AU&quot; | &amp;#x0A14;
| title=&quot;U+0A15: GURMUKHI LETTER KA&quot; | &amp;#x0A15;
| title=&quot;U+0A16: GURMUKHI LETTER KHA&quot; | &amp;#x0A16;
| title=&quot;U+0A17: GURMUKHI LETTER GA&quot; | &amp;#x0A17;
| title=&quot;U+0A18: GURMUKHI LETTER GHA&quot; | &amp;#x0A18;
| title=&quot;U+0A19: GURMUKHI LETTER NGA&quot; | &amp;#x0A19;
| title=&quot;U+0A1A: GURMUKHI LETTER CA&quot; | &amp;#x0A1A;
| title=&quot;U+0A1B: GURMUKHI LETTER CHA&quot; | &amp;#x0A1B;
| title=&quot;U+0A1C: GURMUKHI LETTER JA&quot; | &amp;#x0A1C;
| title=&quot;U+0A1D: GURMUKHI LETTER JHA&quot; | &amp;#x0A1D;
| title=&quot;U+0A1E: GURMUKHI LETTER NYA&quot; | &amp;#x0A1E;
| title=&quot;U+0A1F: GURMUKHI LETTER TTA&quot; | &amp;#x0A1F;
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A2x
| title=&quot;U+0A20: GURMUKHI LETTER TTHA&quot; | &amp;#x0A20;
| title=&quot;U+0A21: GURMUKHI LETTER DDA&quot; | &amp;#x0A21;
| title=&quot;U+0A22: GURMUKHI LETTER DDHA&quot; | &amp;#x0A22;
| title=&quot;U+0A23: GURMUKHI LETTER NNA&quot; | &amp;#x0A23;
| title=&quot;U+0A24: GURMUKHI LETTER TA&quot; | &amp;#x0A24;
| title=&quot;U+0A25: GURMUKHI LETTER THA&quot; | &amp;#x0A25;
| title=&quot;U+0A26: GURMUKHI LETTER DA&quot; | &amp;#x0A26;
| title=&quot;U+0A27: GURMUKHI LETTER DHA&quot; | &amp;#x0A27;
| title=&quot;U+0A28: GURMUKHI LETTER NA&quot; | &amp;#x0A28;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A2A: GURMUKHI LETTER PA&quot; | &amp;#x0A2A;
| title=&quot;U+0A2B: GURMUKHI LETTER PHA&quot; | &amp;#x0A2B;
| title=&quot;U+0A2C: GURMUKHI LETTER BA&quot; | &amp;#x0A2C;
| title=&quot;U+0A2D: GURMUKHI LETTER BHA&quot; | &amp;#x0A2D;
| title=&quot;U+0A2E: GURMUKHI LETTER MA&quot; | &amp;#x0A2E;
| title=&quot;U+0A2F: GURMUKHI LETTER YA&quot; | &amp;#x0A2F;
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A3x
| title=&quot;U+0A30: GURMUKHI LETTER RA&quot; | &amp;#x0A30;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A32: GURMUKHI LETTER LA&quot; | &amp;#x0A32;
| title=&quot;U+0A33: GURMUKHI LETTER LLA&quot; |ਲ਼
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A35: GURMUKHI LETTER VA&quot; | &amp;#x0A35;
| title=&quot;U+0A36: GURMUKHI LETTER SHA&quot; |ਸ਼
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A38: GURMUKHI LETTER SA&quot; | &amp;#x0A38;
| title=&quot;U+0A39: GURMUKHI LETTER HA&quot; | &amp;#x0A39;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A3C: GURMUKHI SIGN NUKTA&quot; | &amp;#x0A3C;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A3E: GURMUKHI VOWEL SIGN AA&quot; | &amp;#x0A3E;
| title=&quot;U+0A3F: GURMUKHI VOWEL SIGN I&quot; | &amp;#x0A3F;
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A4x
| title=&quot;U+0A40: GURMUKHI VOWEL SIGN II&quot; | &amp;#x0A40;
| title=&quot;U+0A41: GURMUKHI VOWEL SIGN U&quot; | &amp;#x0A41;
| title=&quot;U+0A42: GURMUKHI VOWEL SIGN UU&quot; | &amp;#x0A42;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A47: GURMUKHI VOWEL SIGN EE&quot; | &amp;#x0A47;
| title=&quot;U+0A48: GURMUKHI VOWEL SIGN AI&quot; | &amp;#x0A48;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A4B: GURMUKHI VOWEL SIGN OO&quot; | &amp;#x0A4B;
| title=&quot;U+0A4C: GURMUKHI VOWEL SIGN AU&quot; | &amp;#x0A4C;
| title=&quot;U+0A4D: GURMUKHI SIGN VIRAMA&quot; | &amp;#x0A4D;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A5x
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A51: GURMUKHI SIGN UDAAT&quot; | &amp;#x0A51;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A59: GURMUKHI LETTER KHHA&quot; |ਖ਼
| title=&quot;U+0A5A: GURMUKHI LETTER GHHA&quot; |ਗ਼
| title=&quot;U+0A5B: GURMUKHI LETTER ZA&quot; |ਜ਼
| title=&quot;U+0A5C: GURMUKHI LETTER RRA&quot; | &amp;#x0A5C;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A5E: GURMUKHI LETTER FA&quot; |ਫ਼
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A6x
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A66: GURMUKHI DIGIT ZERO&quot; | &amp;#x0A66;
| title=&quot;U+0A67: GURMUKHI DIGIT ONE&quot; | &amp;#x0A67;
| title=&quot;U+0A68: GURMUKHI DIGIT TWO&quot; | &amp;#x0A68;
| title=&quot;U+0A69: GURMUKHI DIGIT THREE&quot; | &amp;#x0A69;
| title=&quot;U+0A6A: GURMUKHI DIGIT FOUR&quot; | &amp;#x0A6A;
| title=&quot;U+0A6B: GURMUKHI DIGIT FIVE&quot; | &amp;#x0A6B;
| title=&quot;U+0A6C: GURMUKHI DIGIT SIX&quot; | &amp;#x0A6C;
| title=&quot;U+0A6D: GURMUKHI DIGIT SEVEN&quot; | &amp;#x0A6D;
| title=&quot;U+0A6E: GURMUKHI DIGIT EIGHT&quot; | &amp;#x0A6E;
| title=&quot;U+0A6F: GURMUKHI DIGIT NINE&quot; | &amp;#x0A6F;
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A7x
| title=&quot;U+0A70: GURMUKHI TIPPI&quot; | &amp;#x0A70;
| title=&quot;U+0A71: GURMUKHI ADDAK&quot; | &amp;#x0A71;
| title=&quot;U+0A72: GURMUKHI IRI&quot; | &amp;#x0A72;
| title=&quot;U+0A73: GURMUKHI URA&quot; | &amp;#x0A73;
| title=&quot;U+0A74: GURMUKHI EK ONKAR&quot; | &amp;#x0A74;
| title=&quot;U+0A75: GURMUKHI SIGN YAKASH&quot; | &amp;#x0A75;
| title=&quot;U+0A76: GURMUKHI ABBREVIATION SIGN&quot; | &amp;#x0A76;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
|}

==ਗੁਰਮੁਖੀ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਡਿਜੀਟਲੀਕਰਨ==
[[File:Рукопись_гурмукхи.PNG|thumb|right|ਗੁਰਮੁਖੀ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੌਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿਜੀਟਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੈਂਡਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। [https://www.sikhnet.com/Gurmukhi-Fonts ਦੁਕਾਂਦਰ] ਫੌਂਟ, ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ, ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹੱਥ ਲਿਖਤਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ।]]

[[ਪੰਜਾਬ ਡਿਜੀਟਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ]]&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.panjabdigilib.org/ |title=Panjab Digital Library |access-date=2020-10-05 |archive-date=2012-09-05 |archive-url=https://archive.today/20120905133841/http://www.panjabdigilib.org/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt; ਨੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਉਪਲਬਧ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਡਿਜਿਟਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਲਿਪੀ 1500 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਰਸਮੀ ਟਾਇਰ 'ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਸਾਹਿਤ ਅਜੇ ਵੀ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਡਿਜੀਟਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਤੋਂ 5 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲਾਈਜ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਨਲਾਈਨ ਉਪਲਬਧ ਹਨ।

==ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਇੰਟਰਨੈਟ ਡੋਮੇਨ ਨਾਮ==
ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਨੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਇੰਟਰਨੈਟ ਲਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਡੋਮੇਨ ਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਲੇਬਲ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਨਿਯਮ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web | title=Now, domain names in Gurmukhi | website=The Tribune | date=2020-03-04 | url=https://www.tribuneindia.com/news/punjab/now-domain-names-in-gurmukhi-50359 | access-date=2020-09-09 | archive-date=2020-10-03 | archive-url=https://web.archive.org/web/20201003043319/https://www.tribuneindia.com/news/punjab/now-domain-names-in-gurmukhi-50359 | url-status=live }}&lt;/ref&gt;

==ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ==
* [[ਪੰਜਾਬੀ ਬਰੇਲ]]
* [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਵਰਣਮਾਲਾ]]

==ਨੋਟ==
{{Reflist|group=note}}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{Commons category|Gurmukhi|ਗੁਰਮੁਖੀ}}
* [https://www.unicode.org/charts/PDF/U0A00.pdf Unicode script chart for Gurmukhi (PDF file)]
* [https://zindagiterenaam.com/gurmukhi-punjabi-keyboard-typewriter-online/ Gurmukhi Typewriter Online]
* [https://sangam.learnpunjabi.org/ Online Shahmukhi - Gurmukhi and Gurmukhi - Shahmukhi text Conversion tool]
* [https://dic.learnpunjabi.org/default.aspx Online Punjabi Dictionary in both Shahmukhi and Gurmukhi]

{{Punjabi language topics}}
{{Sikhism}}
{{Punjab, India}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸੁਧਾਰੇ ਸਫ਼ੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]]</text>
      <sha1>ci7gtcj62p7n5pugphsup3fwng100ci</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812036</id>
      <parentid>812033</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T07:44:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2404:7C80:3C:250E:18C:ECA9:E45D:6FE1</ip>
      </contributor>
      <comment>ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜ ਸੋਧ</comment>
      <origin>812036</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65417" sha1="3bpa8ob47qe4am00i3palwmcsub5e6a" xml:space="preserve">{{Infobox writing system
|name=ਗੁਰਮੁਖੀ
|languages= *[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] 
*[[ਪੰਜਾਬੀ ਲਹਿਜੇ]] 
*[[ਸੰਤ ਭਾਸ਼ਾ]] 
*[[ਸਿੰਧੀ ਭਾਸ਼ਾ | ਸਿੰਧੂ]]{{sfn|Bāhrī|2011|p=181}}
| sample      = File:Gurmukhi Script - modern alphabet.svg
| caption     = ਵਰਤਮਾਨ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਰਣਮਾਲਾ 
| time        = 16ਵੀਂ ਸਦੀ - ਵਰਤਮਾਨ
|type        = [[ਆਬੂਗੀਦਾ]]
|fam1        = [[ਮਿਸਰੀ ਚਿੱਤਰ ਅੱਖਰ|ਮਿਸਰੀ ਖ਼ਤ ਤਸਵੀਰ]]
|fam2        = ਕਨਾਨੀ
|fam3        = [[ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਲਿਪੀ|ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ]]
|fam4        = [[ਆਰਾਮੀ ਲਿਪੀ|ਆਰਾਮੀ]]
|fam5        = [[ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਲਿਪੀ|ਬ੍ਰਾਹਮੀ]]
|fam6        = ਗੁਪਤਾ
|fam7        = [[ਸ਼ਾਰਦਾ ਲਿਪੀ|ਸ਼ਾਰਦਾ]]
|fam8        = [[ਲੰਡਾ ਲਿੱਪੀਆਂ|ਲੰਡਾ]]
|sisters     = ਖੁਦਾਬਦੀ, ਖੋਜਕੀ, [[ਮਹਾਜਨੀ]], [[ਮੁਲਤਾਨੀ ਲਿਪੀ|ਮੁਲਤਾਨੀ]]
| unicode     = [https://www.unicode.org/charts/PDF/U0A00.pdf U+0A00–U+0A7F]
| iso15924    = Guru
}}
'''ਗੁਰਮੁਖੀ''' ਇੱਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦੀ ਲਿਪੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਦੂਜੇ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]], [[ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ|ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ]] ਨੇ ਸੋਲ਼ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਅਤੇ ਮਿਆਰਬੰਦ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਇਸਤਿਮਾਲ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;Gurmukhi - The Sikh Alphabet&quot;&gt;{{cite book|last1=Mandair|first1=Arvind-Pal S.|last2=Shackle|first2=Christopher|last3=Singh|first3=Gurharpal|title=Sikh Religion, Culture and Ethnicity|date=December 16, 2013|publisher=Routledge|isbn=9781136846342|page=13, Quote: &quot;creation of a pothi in distinct Sikh script (Gurmukhi) seem to relate to the immediate religio–political context ...&quot;|url=https://books.google.com/books?id=79ZcAgAAQBAJ&amp;pg=PA13|accessdate=23 November 2016}}&lt;br /&gt;{{cite book|last1=Mann|first1=Gurinder Singh|last2=Numrich|first2=Paul|last3=Williams|first3=Raymond|title=Buddhists, Hindus, and Sikhs in America|year=2007|publisher=Oxford University Press|location=New York|isbn=9780198044246|page=100, Quote: &quot;He modified the existing writing systems of his time to create Gurmukhi, the script of the Sikhs; then ...&quot;|url=https://books.google.com/books?id=8R-Kl2C1C7QC&amp;pg=PA144 |accessdate=23 November 2016}}&lt;br /&gt;{{cite journal|last1=Shani|first1=Giorgio|title=The Territorialization of Identity: Sikh Nationalism in the Diaspora|journal=Studies in Ethnicity and Nationalism|volume=2|date=March 2002|page=11|doi=10.1111/j.1754-9469.2002.tb00014.x}}&lt;br /&gt;{{cite book |author= Harjeet Singh Gill |editor1=Peter T. Daniels |editor2=William Bright |title=The World's Writing Systems |url=https://books.google.com/books?id=ospMAgAAQBAJ&amp;pg=PA395 |year=1996 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-507993-7 |page=395 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bright1996p395&quot;&gt;{{cite book|author1=Peter T. Daniels|author2=William Bright|title=The World's Writing Systems |url=https://books.google.com/books?id=ospMAgAAQBAJ&amp;pg=PA395 |year=1996|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-507993-7|page=395}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=jaincardona53/&gt; ਗੁਰਮੁਖੀ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ]] ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਲਈ ਅਫ਼ਸਰਾਨਾ ਲਿਪੀ ਹੈ,&lt;ref name=jaincardona53/&gt; ਜਿਸਨੂੰ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਅਰਬੀ [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ]] ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Bright1996p395&quot;&gt;{{cite book|author1=Peter T. Daniels|author2=William Bright|title=The World's Writing Systems |url=https://books.google.com/books?id=ospMAgAAQBAJ&amp;pg=PA395 |year=1996|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-507993-7|page=395}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=jaincardona53&gt;{{cite book|author1=Danesh Jain|author2=George Cardona|title=The Indo-Aryan Languages|url=https://books.google.com/books?id=OtCPAgAAQBAJ|year=2007|publisher=Routledge|isbn=978-1-135-79711-9|page=53}}&lt;/ref&gt; ਮੌਜੂਦਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਇਕਤਾਲ਼ੀ ਅੱਖਰ, ਕਤਾਰ ਊੜੇ ਤੋਂ ਕੱਕੇ ਬਿੰਦੀ ਤੱਕ ਅਤੇ ਨੌਂ ਲਗਾਂ ਮਾਤਰਾਂ ਹਨ। ਇਹ ਇਕਤਾਲੀ ਹਰਫ਼ ਹਨ: {{lang|pa|[[ੳ]]}}, {{lang|pa|[[ਅ]]}}, {{lang|pa|[[ੲ]]}}, {{lang|pa|[[ਸ]]}}, {{lang|pa|[[ਹ]]}}, {{lang|pa|[[ਕ]]}}, {{lang|pa|[[ਖ]]}}, {{lang|pa|[[ਗ]]}}, {{lang|pa|[[ਘ]]}}, {{lang|pa|[[ਙ]]}}, {{lang|pa|[[ਚ]]}}, {{lang|pa|[[ਛ]]}}, {{lang|pa|[[ਜ]]}}, {{lang|pa|[[ਝ]]}}, {{lang|pa|[[ਞ]]}}, {{lang|pa|[[ਟ]]}},  {{lang|pa|[[ਠ]]}}, {{lang|pa|[[ਡ]]}}, {{lang|pa|[[ਢ]]}}, {{lang|pa|[[ਣ]]}}, {{lang|pa|[[ਤ]]}}, {{lang|pa|[[ਥ]]}}, {{lang|pa|[[ਦ]]}}, {{lang|pa|[[ਧ]]}}, {{lang|pa|[[ਨ]]}}, {{lang|pa|[[ਪ]]}}, {{lang|pa|[[ਫ]]}}, {{lang|pa|[[ਬ]]}}, {{lang|pa|[[ਭ]]}}, {{lang|pa|[[ਮ]]}}, {{lang|pa|[[ਯ]]}}, {{lang|pa|[[ਰ]]}}, {{lang|pa|[[ਲ]]}}, {{lang|pa|[[ਵ]]}}, {{lang|pa|[[ੜ]]}}, {{lang|pa|[[ਸ਼]]}}, {{lang|pa|[[ਖ਼]]}}, {{lang|pa|[[ਗ਼]]}}, {{lang|pa|[[ਜ਼]]}}, {{lang|pa|[[ਫ਼]]}}, ਅਤੇ {{lang|pa|[[ਲ਼]]}}। [[ਸਿੱਖੀ]] ਦੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ, [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]]  ਵਿੱਚ ਕਈ ਜ਼ੁਬਾਨਾਂ ਅਤੇ ਲਹਿਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ''ਗੁਰਮੁਖੀ ਭਾਸ਼ਾ''&lt;ref&gt;Harnik Deol, ''Religion and Nationalism in India''. Routledge, 2000. {{ISBN|0-415-20108-X}}, 9780415201087. Page 22. &quot;(...) the compositions in the Sikh holy book, Adi Granth, are a melange of various dialects, often coalesced under the generic title of ''Sant Bhasha''.&quot;&lt;br /&gt;The making of Sikh scripture by Gurinder Singh Mann. Published by Oxford University Press US, 2001. {{ISBN|0-19-513024-3}}, {{ISBN|978-0-19-513024-9}} Page 5. &quot;The language of the hymns recorded in the Adi Granth has been called ''Sant Bhasha,'' a kind of lingua franca used by the medieval saint-poets of northern India. But the broad range of contributors to the text produced a complex mix of regional dialects.&quot;&lt;br /&gt;Surindar Singh Kohli, ''History of Punjabi Literature''. Page 48. National Book, 1993. {{ISBN|81-7116-141-3}}, {{ISBN|978-81-7116-141-6}}. &quot;When we go through the hymns and compositions of the Guru written in ''Sant Bhasha'' (saint-language), it appears that some Indian saint of 16th century....&quot;&lt;br /&gt;Nirmal Dass, ''Songs of the Saints from the Adi Granth''. SUNY Press, 2000. {{ISBN|0-7914-4683-2}}, {{ISBN|978-0-7914-4683-6}}. Page 13. &quot;Any attempt at translating songs from the Adi Granth certainly involves working not with one language, but several, along with dialectical differences. The languages used by the saints range from Sanskrit; regional Prakrits; western, eastern and southern Apabhramsa; and Sahiskriti. More particularly, we find sant bhasha, Marathi, Old Hindi, central and Lehndi Panjabi, Sgettland Persian. There are also many dialects deployed, such as Purbi Marwari, Bangru, Dakhni, Malwai, and Awadhi.&quot;&lt;/ref&gt; ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

==ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ==
ਮੌਜਦਾ ਫ਼ਾਜ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਆਮ ਹੀ ਬ੍ਰਹਮੀ ਲਿਪੀ ਰਾਹੀਂ,&lt;ref&gt;{{cite book|author1=Danesh Jain|author2=George Cardona| title=The Indo-Aryan Languages |url=https://books.google.com/books?id=OtCPAgAAQBAJ| year=2007| publisher=Routledge|isbn=978-1-135-79711-9|pages=94–99, 72–73}}&lt;/ref&gt; [[ਮਿਸਰੀ ਚਿੱਤਰ ਅੱਖਰ|ਮਿਸਰੀ ਖ਼ਤ ਤਸਵੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦਾ ਮੂਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ&lt;ref&gt;{{cite book|author1=Danesh Jain|author2=George Cardona| title=The Indo-Aryan Languages |url=https://books.google.com/books?id=OtCPAgAAQBAJ| year=2007| publisher=Routledge|isbn=978-1-135-79711-9|page=88}}&lt;/ref&gt; ਜਿਸਦੀ ਤਰੱਕੀ ਸ਼ਾਰਦਾ ਲਿਪੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਾਰਸ ਲੰਡਾ ਲਿਪੀ ਤੋਂ ਹੋਈ।&lt;ref name=cardonajain83&gt;{{cite book|author1=Danesh Jain|author2=George Cardona| title=The Indo-Aryan Languages |url=https://books.google.com/books?id=OtCPAgAAQBAJ| year=2007| publisher=Routledge|isbn=978-1-135-79711-9|pages=83}}&lt;/ref&gt; 

ਕਾਬਲੇ ਜ਼ਿਕਰ ਨੁਹਾਰ:
* ਇਹ ਇੱਕ [[ਅਬੂਗੀਦਾ]] ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਹਰਫ਼ ਨੂੰ ਵਿਰਾਸਤੀ ਹੀ ਲਗਾ ਮਾਤਰ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਹਰਫ਼ ਉੱਤੇ, ਥੱਲੇ, ਮੋਹਰੇ ਜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗਣ ਨਾਲ਼ ਅੱਖਰ ਦੇ ਅਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਨਹੁਰ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਆਹ ਜਾਂਦਾ। 
* ਪੰਜਾਬੀ ਟੋਨਲ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਟੋਨ ਹਨ. ਇਹ ਲਿਖਤੀ ਵਿੱਚ ਹਰਫ਼ (ਘ, ਧ, ਭ, ਹੋਰ) ਨਾਲ਼ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। &lt;ref name=cardonajain84&gt;{{cite book|author1=Danesh Jain|author2=George Cardona| title=The Indo-Aryan Languages |url=https://books.google.com/books?id=OtCPAgAAQBAJ| year=2007| publisher=Routledge|isbn=978-1-135-79711-9|pages=84}}&lt;/ref&gt; 

{| class=wikitable style=&quot;text-align: center;&quot;
|+ ਕਬਲ ਲਿਖਤ ਤਰੀਕਿਆਂ ਤੋ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਸਬੱਬੀ ਨਵੇਕਲ।
|-
!rowspan=&quot;2&quot;| ਗੁਰਮੁਖੀ
!rowspan=&quot;2&quot;| ਖ਼ਤ ਤਸਵੀਰ
!rowspan=&quot;2&quot;| ਕਨਾਨੀ
!rowspan=&quot;2&quot;| ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ
!rowspan=&quot;2&quot;| ਆਰਾਮੀ
! colspan=&quot;3&quot;| ਆਬੂਗੀਦਾ
! colspan=&quot;1&quot;| ਐਲਫਾਬੈਟ
|-
! {{smaller|ਬ੍ਰਹਮੀ}}
! {{smaller|ਗੁਪਤਾ}}
! {{smaller|ਸ਼ਾਰਦਾ}}
! {{smaller|ਯੂਨਾਨੀ}}
|-
| align=&quot;center&quot; | ਅ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;F1&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticA-01.svg|20px|Aleph]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician aleph.svg|20px|Aleph]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Aleph.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi a.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad a.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada a.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Α
|-
| align=&quot;center&quot; | ਬ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;O1&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticB-01.svg|20px|Bet]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician beth.svg|20px|Beth]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Beth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi b.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad b.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada b.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Β
|-
| align=&quot;center&quot; | ਗ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;T14&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticG-01.svg|20px|Gimel]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician gimel.svg|20px|Gimel]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gimel.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi g.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad g.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada g.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Γ 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਧ
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;K1&lt;/hiero&gt;&lt;hiero&gt;K2&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticD-02.svg|20px|Dalet]]
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician daleth.svg|20px|Dalet]]
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; | [[Image:Daleth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi dh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad dh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada dh.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Δ
|-
|  align=&quot;center&quot; | ਢ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi ddh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad ddh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada ddh.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ੲ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;A28&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticE-01.svg|20px|Heh]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician he.svg|20px|He]]
| align=&quot;center&quot; | [[File:He0.svg|20px]]
|
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad e.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada e.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ε
|-
| align=&quot;center&quot; | ਵ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;G43&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticW-01.svg|20px|Waw]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician waw.svg|20px|Waw]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Waw.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi v.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad v.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada v.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ϝ 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਦ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;Z4&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticZ-01.svg|20px|Zayin]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician zayin.svg|20px|Zayin]]
| rowspan=&quot;2&quot;align=&quot;center&quot; | [[Image:Zayin.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi d.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad d.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada d.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Ζ 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਡ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi dd.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad dd.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada dd.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਹ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;O6&lt;/hiero&gt; &lt;hiero&gt;N24&lt;/hiero&gt; &lt;hiero&gt;V28&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticH-01.svg|20px|Ḥet]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician heth.svg|20px|Ḥet]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Heth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi h.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad h.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada h.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Η 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਥ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;F35&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticTet-01.svg|20px|Ṭet]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician teth.svg|20px|Ṭet]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Teth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi th.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad th.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada th.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Θ
|-
| align=&quot;center&quot; | ਠ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi tth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad tth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada tth.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਯ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;D36&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[File:Proto-semiticI-02.svg|20px|Yad]] [[File:Proto-semiticI-01.svg|20px|Yad]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician yodh.svg|20px|Yad]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Yod.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi y.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad y.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada y.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ι 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਕ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;D46&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticK-01.svg|20px|Khof]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician kaph.svg|20px|Kaph]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:kaph.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi k.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad k.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada k.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Κ
|-
| align=&quot;center&quot; | ਚ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi c.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad c.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada c.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਲ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;U20&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticL-01.svg|20px|Lamed]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician lamedh.svg|20px|Lamed]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Lamed.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi l.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad l.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada l.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Λ
|-
| align=&quot;center&quot; | ਮ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;N35&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticM-01.svg|20px|Mem]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician mem.svg|20px|Mem]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:mem.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi m.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad m.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada m.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Μ
|-
| align=&quot;center&quot; | ਨ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;I10&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticN-01.svg|20px|Nun]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician nun.svg|20px|Nun]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:nun.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi n.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad n.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada n.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Ν 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਣ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi nn.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad nn.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada m.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਸ਼
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;R11&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-Canaanite letter samek.svg|10px|Samekh]] [[Image:Proto-semiticX-01.svg|20px|Samekh]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician samekh.svg|20px|Samekh]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Samekh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi sh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad sh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada sh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ξ
|-
| align=&quot;center&quot; | ੳ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;D4&lt;/hiero&gt; &lt;hiero&gt;V28&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticO-01.svg|20px|Ayin]]
| align=&quot;center&quot; |[[Image:phoenician ayin.svg|20px|Ayin]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:ayin.svg|20px]]
|
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad o.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada o.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ο
|-
| align=&quot;center&quot; | ਪ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;D21&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticP-01.svg|20px|Pe (letter)]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; |[[Image:phoenician pe.svg|20px|Pe (letter)]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Pe0.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi p.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad p.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada p.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Π 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਫ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi ph.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad ph.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada ph.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਸ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;M22&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-Canaanite letter sad.svg|20px|Tsade]] [[Image:SemiticTsade-001.png|7px|Tsade]] [[Image:SemiticTsade-002.png|20px|Tsade]]
| align=&quot;center&quot; |[[Image:phoenician sade.svg|20px|Tsade]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sade 1.svg|20px]] [[Image:Sade 2.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi s.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad s.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada s.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ϻ 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਖ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;O34&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticQ-01.svg|20px|Qoph]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician qoph.svg|20px|Qoph]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Qoph.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi kh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad kh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada kh.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Ϙ 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਛ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi ch.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad ch.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada ch.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਰ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;D1&lt;/hiero&gt;&lt;hiero&gt;D19&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticR-01.svg|20px|Resh]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician res.svg|20px|Res]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:resh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi r.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad r.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada r.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ρ 
|-
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | ਖ
| align=&quot;center&quot; |&lt;hiero&gt;N6&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-Canaanite letter sims.svg|20px|Shin]]
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; |[[Image:Phoenician sin.svg|20px|Shin]]
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; |[[Image:Shin.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi ss.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad ss.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada ss.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Σ
|-
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;M39&lt;/hiero&gt;&lt;hiero&gt;M40&lt;/hiero&gt;&lt;hiero&gt;M41&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticS-01.svg|20px|Shin]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਤ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;Z9&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticT-01.svg|20px|Tof]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician taw.svg|20px|Taw]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; |[[Image:taw.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi t.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad t.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada t.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Τ
|-
| align=&quot;center&quot; | ਟ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi tt.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad tt.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada tt.svg|20px]]
|}

ਇਸ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਇਸਦਾ ਵਿਕਾਸ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਹਰ ਇਕ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਗੋਲਾਈ ਦੇ ਕੇ ਅਤੇ ਹਰ ਇਕ ਅੱਖਰ ਦੇ ਉੱਪਰ ਛੋਟੀ ਲਾਈਨ ਲਾ ਕੇ ਸੁੰਦਰ ਸਜਾਵਟੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਇਹ ਅਵਸਥਾ ‘ਕੁਟਿਲ’ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਮੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕੁਟਿਕ ਵਜੋਂ ਸਿੱਧਮਾਤ੍ਰਿਕਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਜਿਸਦੀ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਲਿਪੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਨਾਲ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਸਨ। ਛੇਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਨੌਂਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ , ਸਿੱਧਮਾਤ੍ਰਿਕਾ ਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਵਾਰਾਣਸੀ ਤਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਉੱਭਾਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ ਲਿਪੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਵਧ ਗਈ ਸੀ। ਅਰਧਨਾਗਰੀ (ਪੱਛਮ), ਸ਼ਾਰਦਾ (ਕਸ਼ਮੀਰ) ਅਤੇ ਨਾਗਰੀ (ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪਰੇ) ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਨਾਗਰੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁਖ ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਾਰਦਾ ਅਤੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਨੇ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਆਪਣਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਦਾ ਸਬੂਤ ਗ਼ਜ਼ਨਵੀ ਅਤੇ ਗੌਰੀ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀਵਿਖੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਮ (ਗ਼ੈਰ-ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ- ਸਰਕਾਰੀ) ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਵਿਹਾਰਿਕ ਅਤੇ ਵਪਾਰਿਕ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂਲੰਡੇ ਅਤੇ ਟਾਕਰੇ ਦੇ ਅੱਖਰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਨ।

ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ (ਜੀ.ਐਚ.ਓਝਾ), ਅਰਧਨਾਗਰੀ (ਜੀ.ਬੀ.ਸਿੰਘ), ਸਿੱਧਮਾਤ੍ਰਿਕਾ (ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ), ਸ਼ਾਰਦਾ (ਦਿਰਿੰਗਰ) ਅਤੇ ਆਮ ਕਰਕੇ ਬ੍ਰਹਮੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਇਸ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਲੰਡੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਇਸਨੂੰ [[ਸ਼ਾਰਦਾ]] ਦੀ ਸ਼ਾਖ਼ਾ ਅਤੇ [[ਚੰਬਾ]] ਅਤੇ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਲਿਪੀ ਟਾਕਰੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤੱਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਵਰਣਿਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸੰਦਰਭ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਿਰਜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਤੁਲਨਾ ਤੋਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧਿਤ [[ਗੁਜਰਾਤੀ]], [[ਲੰਡੇ]], [[ਨਾਗਰੀ]], [[ਸ਼ਾਰਦਾ]] ਅਤੇ [[ਟਾਕਰੀ]] ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ: ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਇਸ ਵਰਗੇ ਹਨ ਜਾਂ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹਨ। ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੌਰ ਤੇ, ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਅ,ਹ,ਚ,ਞ,ਡ, ਣ,ਨ,ਲ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ 1610 ਈ. ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜ ਸੰਬੰਧੀ ਕੁਝ ਮਾਮੂਲੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਅ, ਹ ਅਤੇ ਲ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆਈਆਂ ਸਨ। ਖਰੜੇ ਜਿਹੜੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਮਾਮੂਲੀ ਭਿੰਨਤਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਹਨਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸਰੂਪ 17ਵੀਂ ਅਤੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਹੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ; ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਰਲਗੱਡ ਇਕਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਾਕ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਗਤ ਇਕਾਈਆਂ ਦੀ ਅਲਿਹਦਗੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਚਾਰਨ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਉਧਾਰੇ ਲੈ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਵਿਰਾਮ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਰਤਮਾਨ ਫ਼ੁਲ ਸਟਾਪ (।) ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਇਕ ਅਰਥ ਵਿਚ ਅਰਧ-ਅੱਖਰੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ‘ਅ’ ਕੁਝ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਵਿਅੰਜਨ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ‘ਅ’ ਅੱਖਰ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਉਚਾਰਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਲ ਅਤੇ ਰਾਮ; ਕ ਕਲ ਵਿਚ ਕ+ਅ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਲ ਕੇਵਲ ਮੁਕਤਾ ਅੱਖਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਸਵਰ ਜੋ ਵਿਅੰਜਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਵਰ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨਾਲ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰਕ੍ਰਮ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਅੱਖਰ ਵੀ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਤੀਸਰੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਕੋਈ ਭੇਦ ਸੂਚਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਇਹ ‘ਅ’ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਅਬਾਉਟ (about) ਦੇ ਸਮਾਨਾਰਥਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭੇਦ ਸੂਚਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੁਲ ਸਵਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਸ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ ਅਰਥਾਤ , -, = ੌ, ੋ, ਅ, ਾ, ੈ, ੌ,,ਿ ੀ ਅਤੇ ੇ। ਇਹਨਾਂ ਸਵਰ ਯੁਕਤ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ‘ਿ’ ਵਿਅੰਜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ (ਭਾਵੇਂ ਇਸਨੂੰ ਉਚਾਰਿਆ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ), - ਅਤੇ = ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ: ਾ ਅਤੇ ੀ ਵਿਅੰਜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ: ਅਤੇ ੇ, ੈ, ੋ, ੌ ਨੂੰ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਉੱਪਰ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨੁਨਾਸਿਕੀਕਰਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵੀ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਉੱਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਵਰ ਨੂੰ ਅਨੁਨਾਸਿਕ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਸਵਰ-ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ‘ਲਗਾਂ ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਾ’ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਇਸ ਲਈ ਬਿੰਦੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸਵਰ-ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ੀ’ ਅਤੇ ‘=’ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਰਾਜ-ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।

ਸਾਰੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸਮਾਨ ਉਚਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਲੇਟਵੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕੇਵਲ ੳ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ (ਜਿਹੜਾ ਅੱਖਰਕ੍ਰਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅੱਖਰ ਹੈ), ਜਿਸਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਮੁੜੀ ਹੋਈ ਰੇਖਾ ਉੱਪਰਲੀ ਲਾਈਨ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਚੱਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਵੱਲ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਤਕਰੀਬਨ ਇਕਸਮਾਨ ਉਚਾਈ ਹੈ, ਕੇਵਲ ਅ ਅਤੇ ਘ ਸ਼ਾਇਦ ਬਾਕੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਲੰਮੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ, ਸਵਰ-ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਥੱਲੇ ਵਰਤੋਂ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਲਿਪੀਆਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਜੋ ਛਪਾਈ ਅਤੇ ਟਾਈਪ ਵਿਚ ਕੁਝ ਔਕੜਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਅੱਖਰ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਵਰ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਜਾਂ ਭੇਦ ਸੂਚਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੋ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੇਵਲ ੳ ਹੀ ਇਕ ਅਪਵਾਦ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਕ ਵਾਧੂ ਮੋੜ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਦੋ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੇਵਲ ਇਕੋ ਲੇਖਾਚਿੱਤਰੀ ਰੂਪ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਪਰਤੀ ਧੁਨੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਦਰਅਸਲ ਇਸ ਆਕਾਰ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਹੈ; ਸਧਾਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਅੱਖਰ ਇਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧੁਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਆਕਾਰ ਹਨ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਅੱਖਰ ‘ੳ’ ਗ਼ੈਰ- ਪਰੰਪਰਿਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ੴ ਅਰਥਾਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਇੱੱਕ ਹੈ, ਵਜੋਂ ਆਉਣ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਤਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਸਵਰਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ‘ਸ’ ਅਤੇ ‘ਹ’ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਆਮ ਕਰਕੇ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤੀ ਸਵਰ ਬੋਧ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਹੋਰ ਵਿਅੰਜਨਾਤਮਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਆਪਣੀ ਪਰੰਪਰਿਕ ਤਰਤੀਬ ਵਿਚ ਹੀ ਹਨ। ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋਹਰਾਉ ਯੁਕਤ ਸਮਰੱਥਾ ਵੀ ਹਾਸਲ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਕ’ ਨੂੰ ਕੱਕਾ , ‘ਵ’ ਨੂੰ ਵਾਵਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੇਵਲ ‘ਟ ’ ਨੂੰ ਟੈਂਕਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਖਰ-ਮਾਲਾ ੜ (ੜਾੜਾ) ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ 35 ਹੈ (3 ਸਵਰ, 2 ਅਰਧ-ਸਵਰ ਅਤੇ 30 ਵਿਅੰਜਨ ਹਨ)। ਇਹ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਵਿਚ 52, ਸ਼ਾਰਦਾ ਅਤੇ ਟਾਕਰੀ ਵਿਚ 41 ਹਨ। ਕੁਝ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪਾਸੇ ਮਾਂਗਵੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਿੰਦੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ: ਸ਼,ਖ਼,ਗ਼,ਜ਼,ਫ਼। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਮੂਲ ਅੱਖਰਕ੍ਰਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਜੋੜੇਦਾਰ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਅੱੱਧਕ ( ੱ ) ਪਾ ਕੇ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਉੱਪਰ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇਸਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਧਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਸੰਯੁਕਤ ਵਿਅੰਜਨ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਹ,ਰ,ਵ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਅੱਖਰ ਵਜੋਂ ਸੰਯੁਕਤ ਵਿਅੰਜਨ ਨਾਲ ਜੋੜਕੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਅੱਖਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਪੈਰ ਵਿਚ ਬਿਨਾਂ ਉੱਪਰ ਲਕੀਰ ਖਿੱਚੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਰ’ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਯੁਕਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੱਖਰ ਵਜੋਂ ਪਹਿਲੇ ਅੱਖਰ ਦੇ ਪੈਰ ਵਿਚ ਤਿਰਛੇ ‘ਕੌਮੇ` ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਯੁਕਤ ਵਿਅੰਜਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਵਾਧੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਹਨ, ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਉਚਾਰ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਦੀ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਜਾਂ ਘੜਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਅਜੇ ਵੀ ਸੀਮਿਤ ਹੈ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਰਤੱਵ ਨਿਭਾਇਆ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਲਿਪੀ [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਅਧੀਨ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤਕ ਫੈਲੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਅਧੀਨ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਫੈਲੀ। ਇਸ ਸਭ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਨਿੱਗਰ ਰੂਪ ਦੇਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਾਧਿਅਮ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸਕੂਲ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ ਉੱਥੇ ਵੀ ਇਸਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਇਸ ਨੂੰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ , ਕਲਾ, ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜ ਲਿਪੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਸਧਾਰਨ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਗੁਣ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ।

ਇਹ ਵਰਨਮਾਲਾ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਮਾਤ੍ਰਭੂਮੀ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਪਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਖਿੱਤਿਆਂ ਵਿਚ ਵੱਸ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹਰ ਪਾਸੇ ਚੱਲੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਲਿਪੀ ਦਾ ਆਪਣੀ ਮਾਤ੍ਰਭੂਮੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਸੱਚ-ਮੁਚ ਹੀ ਉੱਜਵਲ ਭਵਿੱਖ ਹੈ। ਹਾਲੇ ਤਕ, ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਫ਼ਾਰਸੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅਰੰਭ ਵਿਚ ਇਸ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਲਿਖਿਤ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਇਹ ਬਹੁਤਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ, ਅਜੇ ਵੀ ਪੋਸਟ-ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਪੱਧਰ ਤਕ ਫ਼ਾਰਸੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

==ਚਿੰਨ੍ਹ==
ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿੱਪੀ ਦੇ ਇੱਕਤਾਲ਼ੀ ਅੱਖਰ ਹਨ। ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਅਨੋਖੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲਗਾ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਅਕਾਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਬਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਹਰਫ਼ ਬਾਕੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਰਗੇ ਨਹੀਂ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਹਰਫ਼ ਐੜੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਦੇ ਇੱਕਲੇ ਨਹੀਂ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ।

===ਪਰੰਪਰਿਕ ਅੱਖਰ===
{|- class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; | ਟੋਲੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ&lt;br/&gt;(ਉੱਚਾਰਣ ਢੰਗ) ↓  
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ &lt;br&gt;(IPA)
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ &lt;br&gt;(IPA)
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ &lt;br&gt;(IPA)
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ &lt;br&gt;(IPA)
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ &lt;br&gt;(IPA)
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#AFEEEE&quot; colspan=&quot;1&quot; | '''ਮਾਤਰਾ ਵਾਹਕ'''&lt;br&gt;(ਲਗਾਂ ਦੇ ਅੱਖਰ) || bgcolor=&quot;#87 CE EB&quot; colspan=&quot;1&quot; | '''ਮੂਲ ਵਰਗ'''&lt;br&gt;(ਖਹਿਵੇਂ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;AFEEEE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | [[ੳ]] || ਊੜਾ ||&amp;nbsp;–
| bgcolor=&quot;AFEEEE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਅ || ਐੜਾ || ə
| bgcolor=&quot;AFEEEE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੲ || ਈੜੀ ||&amp;nbsp;–
| bgcolor=&quot;87CEEB&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਸ || ਸੱਸਾ || s
| bgcolor=&quot;87CEEB&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਹ || ਹਾਹਾ || ɦ
|- class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; | ਡੱਕਵੇਂ / ਪਰਸਦੇ ਅੱਖਰ (੧ - ੪)→
! colspan=&quot;3&quot; | ਅਨਾਦੀ
! colspan=&quot;3&quot; | ਮਹਾ ਪਰਾਣ 
! colspan=&quot;3&quot; | ਨਾਦੀ &lt;small&gt;ਜਾਂ&lt;/small&gt; ਘੋ 
! colspan=&quot;3&quot; | ਸੁਰ ਧੁਨੀ
! colspan=&quot;3&quot; | ਨਾਸਕ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਕਵਰਗ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਕੰਠੀ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਕ || ਕੱਕਾ || k
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਖ || ਖੱਖਾ || kʰ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਗ || ਗੱਗਾ || g
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਘ || ਘੱਘਾ || kə̀
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਙ || ਙੰਙਾ || ŋ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਚਵਰਗ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਤਾਲਵੀ &lt;small&gt;ਅਤੇ&lt;/small&gt; ਪਰਸ-ਖਹਿਵੇਂ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਚ || ਚੱਚਾ || t͡ʃ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਛ || ਛੱਛਾ || t͡ʃʰ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਜ || ਜੱਜਾ || d͡ʒ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਝ || ਝੱਝਾ || t͡ʃə̀
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਞ || ਞੰਞਾ || ɲ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਟਵਰਗ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਮੁੱਢੀ &lt;small&gt;ਜਾਂ&lt;/small&gt; ਉਲਟਜੀਭੀ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਟ || ਟੈਂਕਾ || ʈ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਠ || ਠੱਠਾ || ʈʰ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਡ || ਡੈਂਗਾ || ɖ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਢ || ਢੱਢਾ || ʈə̀
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਣ || ਣਾਣਾ || ɳ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਤਵਰਗ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਦੰਦੀ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਤ || ਤੱਤਾ || t̪
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਥ || ਥੱਥਾ || t̪ʰ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਦ || ਦੱਦਾ || d̪
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਧ || ਧੱਧਾ || t̪ə̀
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਨ || ਨੰਨਾ || n
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਪਵਰਗ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਹੋਠੀ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਪ || ਪੱਪਾ || p
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਫ || ਫੱਫਾ || pʰ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਬ || ਬੱਬਾ || b
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਭ || ਭੱਭਾ || pə̀
| bgcolor=&quot;#ccc&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਮ || ਮੱਮਾ || m
|- bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;17&quot; | ਸਰਕਵੇਂ ਅਤੇ ਫਟਕਵੇਂ ਅੱਖਰ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#B0C4DE&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਅੰਤਿਮ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਅੱਧ-ਸੁਰ ਅਤੇ ਪਾਸੇਦਾਰ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;B0C4DE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਯ || ਯੱਯਾ || j
| bgcolor=&quot;B0C4DE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਰ || ਰਾਰਾ || ɾ
| bgcolor=&quot;B0C4DE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਲ || ਲੱਲਾ || l
| bgcolor=&quot;B0C4DE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਵ || ਵਾਵਾ || ʋ
| bgcolor=&quot;B0C4DE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੜ || ੜਾੜਾ || ɽ

|}

===ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ ਅੱਖਰ===

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ&lt;br&gt;[IPA]
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ&lt;br&gt;[IPA]
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ&lt;br&gt;[IPA]
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਸ਼ || ਸੱਸੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ || ʃ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਖ਼ || ਖੱਖੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ || x
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਗ਼ || ਗੱਗੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ  || ɣ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਜ਼ || ਜੱਜੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ  || z
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਫ਼ || ਫੱਫੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ  || f
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਲ਼ || ਲੱਲੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ  || ɭ
|}


===ਸੰਜੁਗਤ &lt;small&gt;ਜਾਂ&lt;/small&gt; ਦੁੱਤ ਅੱਖਰ===

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! colspan=&quot;1&quot; | ਅੱਖਰ !! ਨਾਂ !! ਵਰਤੋਂ
|- align=&quot;center&quot; 
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੍ਰ || ਪੈਰੀਂ ਰਾਰਾ:&lt;br&gt;ਰ→ ੍ਰ || rowspan=&quot;3&quot; | ਦਫ਼ਤਰੀ ਹਨ ਅਜੋਕੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੍ਵ || ਪੈਰੀਂ ਵਾਵਾ:&lt;br&gt;ਵ→ ੍ਵ 
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੍ਹ || ਪੈਰੀਂ ਹਾਹਾ:&lt;br&gt;ਹ→ ੍ਹ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੵ  || ਪੈਰੀਂ ਯੱਯਾ &lt;small&gt;ਜਾਂ&lt;/small&gt; ਯਕਸ਼:&lt;br&gt;ਯ→ ੵ || rowspan=&quot;3&quot; | ਗੈਰ-ਦਫ਼ਤਰੀ ਹਨ ਅਜੋਕੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੍ਯ|| ਅੱਧ ਯੱਯਾ:&lt;br&gt;ਯ→੍ਯ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:12px&quot; | ਆਦਿ || ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਅੱਖਰ:&lt;br&gt;ਟ→  ੍ਟ, ਨ→  ੍ਨ ਤ→  ੍ਤ, ਚ→  ੍ਚ 
|}


===ਲਗਾਖਰ===
ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਉੱਪਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! colspan=&quot;1&quot; | ਚਿੰਨ੍ਹ !! ਨਾਂ !! ਵਰਤੋਂ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੱ || ਅੱਧਕ ||  align=&quot;left&quot; | ਅਗਲੇ ਵਿਅੰਜਨ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਧਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੰ || ਟਿੱਪੀ ||  align=&quot;left&quot; | ਅਗਲੇ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਅੱਗੇ ਇੱਕ ਨਾਸਕ ਧੁਨੀ ਜੋੜਦੀ ਹੈ ।
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਂ || ਬਿੰਦੀ || align=&quot;left&quot; | ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਮਾਤਰੇ ਨੂੰ ਨਾਸਕ ਰੂਪ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
|}


===ਹੋਰ ਚਿੰਨ੍ਹ===
ਡੰਡੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ।
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! colspan=&quot;1&quot; | ਚਿੰਨ੍ਹ !! ਨਾਂ !! ਵਰਤੋਂ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੍ || ਹਲੰਤ || align=&quot;left&quot; | ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਥੱਲੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨੂੰ ਸੁਰ ਰਹਿਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਦੁੱਤ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ।  || ਡੰਡਾ || align=&quot;left&quot; | ਵਾਕ ਦਾ ਅੰਤ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਃ  || ਵਿਸਰਗ || align=&quot;left&quot; | ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । (ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਇਵੇਂ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ)
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੑ || ਉਦਾਤ || align=&quot;left&quot; | ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਵਿਅੰਜਨ ਦੀ ਸੁਰ ਨੂੰ ਉੱਚੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
|}


===ਲਗਾਂ ਮਾਤਰਾ===

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! colspan=&quot;3&quot; | ਮਾਤਰੇ  !! colspan=&quot;2&quot;  rowspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! rowspan=&quot;2&quot; | IPA
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! colspan=&quot;1&quot; | ਇਕੱਲਾ
! colspan=&quot;1&quot; | ਲਗਾਂ
! colspan=&quot;1&quot; | ਕੱਕੇ ਨਾਲ਼
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਅ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:14px&quot; align=&quot;center&quot; | (-)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕ
| colspan=&quot;2&quot; | ਮੁਕਤਾ || ə
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਆ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਾ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕਾ
| colspan=&quot;2&quot; | ਕੰਨਾ || aː~äː 
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਇ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਿ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕਿ
| colspan=&quot;2&quot; | ਸਿਹਾਰੀ || ɪ
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਈ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੀ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੀ
| colspan=&quot;2&quot; | ਬਿਹਾਰੀ || iː
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot;| ਉ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot;| ੁ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot;| ਕੁ
| colspan=&quot;2&quot; | ਔਂਕੜ || ʊ
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਊ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੂ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੂ
| colspan=&quot;2&quot; | ਦੁਲੈਂਕੜ || uː
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਏ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੇ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੇ
| colspan=&quot;2&quot; | ਲਾਵਾਂ || eː
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਐ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੈ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੈ
| colspan=&quot;2&quot; | ਦੁਲਾਵਾਂ || ɛː~əɪ 
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਓ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੋ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੋ
| colspan=&quot;2&quot; | ਹੋੜਾ || oː
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਔ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੌ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੌ
| colspan=&quot;2&quot; | ਕਨੌੜਾ || ɔː~əʊ
|}


===ਅੰਕੜੇ===

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! colspan=&quot;1&quot; | ਅੰਕੜਾ !! ਨਾਂ !! IPA !! ਨੰਬਰ
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੦ || ਸੁੰਨ || {{IPA|[sʊnːᵊ]}} || 0
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੧ || ਇੱਕ  || {{IPA|[ɪkːᵊ]}} || 1
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੨ || ਦੋ || {{IPA|[d̪oː]}} || 2
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੩ || ਤਿੰਨ || {{IPA|[t̪ɪnːᵊ]}} || 3
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੪ || ਚਾਰ || {{IPA|[t͡ʃaːɾᵊ]}} || 4
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੫ || ਪੰਜ || {{IPA|[pənd͡ʒᵊ]}} || 5
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੬ || ਛੇ || {{IPA|[t͡ʃʰeː]}} || 6
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੭ || ਸੱਤ || {{IPA|[sət̪ːᵊ]}} || 7
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੮ || ਅੱਠ || {{IPA|[əʈʰːᵊ]}} || 8
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੯ || ਨੌਂ || {{IPA|[nɔ̃:]}} || 9
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੧੦ || ਦਸ || {{IPA|[d̪əsᵊ]}} || 10
|}


=== ਯੂਨੀਕੋਡ ===
ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿੱਪੀ ਦਾ ਯੂਨੀਕੋਡ ਸਟੈਂਡਰਡ ਵਿੱਚ ਅਕਤੂਬਰ 1991 ਨੂੰ ਵਰਜਨ 1.0 ਦੀ ਰਿਲੀਜ਼ ਨਾਲ਼ ਦਾਖ਼ਲਾ ਹੋਇਆ। ਕਈ ਸਾਈਟ ਹਾਲੇ ਵੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਫੌਂਟ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ਜੋ ਲਾਤੀਨੀ ASCII ਕੋਡਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਹਰਫ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਈ ਯੂਨੀਕੋਡ ਬਲੌਕ ਹੈ U+0A00–U+0A7F: 
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;5&quot; class=&quot;wikitable nounderlines&quot; style=&quot;border-collapse:collapse;background:#FFFFFF;font-size:large;text-align:center&quot;
| colspan=&quot;17&quot; style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | '''ਗੁਰਮੁਖੀ'''&lt;br /&gt;[https://www.unicode.org/charts/PDF/U0A00.pdf ਯੂਨੀਕੋਡ ਚਾਰਟ] (PDF)
|- style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot;
| style=&quot;width:45pt&quot; | &amp;nbsp; || style=&quot;width:20pt&quot;  | 0 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 1 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 2 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 3 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 4 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 5 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 6 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 7 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 8 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 9 || style=&quot;width:20pt&quot;  | A || style=&quot;width:20pt&quot;  | B || style=&quot;width:20pt&quot;  | C || style=&quot;width:20pt&quot;  | D || style=&quot;width:20pt&quot;  | E || style=&quot;width:20pt&quot;  | F
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A0x
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A01: GURMUKHI SIGN ADAK BINDI&quot; | &amp;#x0A01;
| title=&quot;U+0A02: GURMUKHI SIGN BINDI&quot; | &amp;#x0A02;
| title=&quot;U+0A03: GURMUKHI SIGN VISARGA&quot; | &amp;#x0A03;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A05: GURMUKHI LETTER A&quot; | &amp;#x0A05;
| title=&quot;U+0A06: GURMUKHI LETTER AA&quot; | &amp;#x0A06;
| title=&quot;U+0A07: GURMUKHI LETTER I&quot; | &amp;#x0A07;
| title=&quot;U+0A08: GURMUKHI LETTER II&quot; | &amp;#x0A08;
| title=&quot;U+0A09: GURMUKHI LETTER U&quot; | &amp;#x0A09;
| title=&quot;U+0A0A: GURMUKHI LETTER UU&quot; | &amp;#x0A0A;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A0F: GURMUKHI LETTER EE&quot; | &amp;#x0A0F;
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A1x
| title=&quot;U+0A10: GURMUKHI LETTER AI&quot; | &amp;#x0A10;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A13: GURMUKHI LETTER OO&quot; | &amp;#x0A13;
| title=&quot;U+0A14: GURMUKHI LETTER AU&quot; | &amp;#x0A14;
| title=&quot;U+0A15: GURMUKHI LETTER KA&quot; | &amp;#x0A15;
| title=&quot;U+0A16: GURMUKHI LETTER KHA&quot; | &amp;#x0A16;
| title=&quot;U+0A17: GURMUKHI LETTER GA&quot; | &amp;#x0A17;
| title=&quot;U+0A18: GURMUKHI LETTER GHA&quot; | &amp;#x0A18;
| title=&quot;U+0A19: GURMUKHI LETTER NGA&quot; | &amp;#x0A19;
| title=&quot;U+0A1A: GURMUKHI LETTER CA&quot; | &amp;#x0A1A;
| title=&quot;U+0A1B: GURMUKHI LETTER CHA&quot; | &amp;#x0A1B;
| title=&quot;U+0A1C: GURMUKHI LETTER JA&quot; | &amp;#x0A1C;
| title=&quot;U+0A1D: GURMUKHI LETTER JHA&quot; | &amp;#x0A1D;
| title=&quot;U+0A1E: GURMUKHI LETTER NYA&quot; | &amp;#x0A1E;
| title=&quot;U+0A1F: GURMUKHI LETTER TTA&quot; | &amp;#x0A1F;
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A2x
| title=&quot;U+0A20: GURMUKHI LETTER TTHA&quot; | &amp;#x0A20;
| title=&quot;U+0A21: GURMUKHI LETTER DDA&quot; | &amp;#x0A21;
| title=&quot;U+0A22: GURMUKHI LETTER DDHA&quot; | &amp;#x0A22;
| title=&quot;U+0A23: GURMUKHI LETTER NNA&quot; | &amp;#x0A23;
| title=&quot;U+0A24: GURMUKHI LETTER TA&quot; | &amp;#x0A24;
| title=&quot;U+0A25: GURMUKHI LETTER THA&quot; | &amp;#x0A25;
| title=&quot;U+0A26: GURMUKHI LETTER DA&quot; | &amp;#x0A26;
| title=&quot;U+0A27: GURMUKHI LETTER DHA&quot; | &amp;#x0A27;
| title=&quot;U+0A28: GURMUKHI LETTER NA&quot; | &amp;#x0A28;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A2A: GURMUKHI LETTER PA&quot; | &amp;#x0A2A;
| title=&quot;U+0A2B: GURMUKHI LETTER PHA&quot; | &amp;#x0A2B;
| title=&quot;U+0A2C: GURMUKHI LETTER BA&quot; | &amp;#x0A2C;
| title=&quot;U+0A2D: GURMUKHI LETTER BHA&quot; | &amp;#x0A2D;
| title=&quot;U+0A2E: GURMUKHI LETTER MA&quot; | &amp;#x0A2E;
| title=&quot;U+0A2F: GURMUKHI LETTER YA&quot; | &amp;#x0A2F;
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A3x
| title=&quot;U+0A30: GURMUKHI LETTER RA&quot; | &amp;#x0A30;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A32: GURMUKHI LETTER LA&quot; | &amp;#x0A32;
| title=&quot;U+0A33: GURMUKHI LETTER LLA&quot; |ਲ਼
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A35: GURMUKHI LETTER VA&quot; | &amp;#x0A35;
| title=&quot;U+0A36: GURMUKHI LETTER SHA&quot; |ਸ਼
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A38: GURMUKHI LETTER SA&quot; | &amp;#x0A38;
| title=&quot;U+0A39: GURMUKHI LETTER HA&quot; | &amp;#x0A39;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A3C: GURMUKHI SIGN NUKTA&quot; | &amp;#x0A3C;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A3E: GURMUKHI VOWEL SIGN AA&quot; | &amp;#x0A3E;
| title=&quot;U+0A3F: GURMUKHI VOWEL SIGN I&quot; | &amp;#x0A3F;
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A4x
| title=&quot;U+0A40: GURMUKHI VOWEL SIGN II&quot; | &amp;#x0A40;
| title=&quot;U+0A41: GURMUKHI VOWEL SIGN U&quot; | &amp;#x0A41;
| title=&quot;U+0A42: GURMUKHI VOWEL SIGN UU&quot; | &amp;#x0A42;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A47: GURMUKHI VOWEL SIGN EE&quot; | &amp;#x0A47;
| title=&quot;U+0A48: GURMUKHI VOWEL SIGN AI&quot; | &amp;#x0A48;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A4B: GURMUKHI VOWEL SIGN OO&quot; | &amp;#x0A4B;
| title=&quot;U+0A4C: GURMUKHI VOWEL SIGN AU&quot; | &amp;#x0A4C;
| title=&quot;U+0A4D: GURMUKHI SIGN VIRAMA&quot; | &amp;#x0A4D;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A5x
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A51: GURMUKHI SIGN UDAAT&quot; | &amp;#x0A51;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A59: GURMUKHI LETTER KHHA&quot; |ਖ਼
| title=&quot;U+0A5A: GURMUKHI LETTER GHHA&quot; |ਗ਼
| title=&quot;U+0A5B: GURMUKHI LETTER ZA&quot; |ਜ਼
| title=&quot;U+0A5C: GURMUKHI LETTER RRA&quot; | &amp;#x0A5C;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A5E: GURMUKHI LETTER FA&quot; |ਫ਼
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A6x
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A66: GURMUKHI DIGIT ZERO&quot; | &amp;#x0A66;
| title=&quot;U+0A67: GURMUKHI DIGIT ONE&quot; | &amp;#x0A67;
| title=&quot;U+0A68: GURMUKHI DIGIT TWO&quot; | &amp;#x0A68;
| title=&quot;U+0A69: GURMUKHI DIGIT THREE&quot; | &amp;#x0A69;
| title=&quot;U+0A6A: GURMUKHI DIGIT FOUR&quot; | &amp;#x0A6A;
| title=&quot;U+0A6B: GURMUKHI DIGIT FIVE&quot; | &amp;#x0A6B;
| title=&quot;U+0A6C: GURMUKHI DIGIT SIX&quot; | &amp;#x0A6C;
| title=&quot;U+0A6D: GURMUKHI DIGIT SEVEN&quot; | &amp;#x0A6D;
| title=&quot;U+0A6E: GURMUKHI DIGIT EIGHT&quot; | &amp;#x0A6E;
| title=&quot;U+0A6F: GURMUKHI DIGIT NINE&quot; | &amp;#x0A6F;
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A7x
| title=&quot;U+0A70: GURMUKHI TIPPI&quot; | &amp;#x0A70;
| title=&quot;U+0A71: GURMUKHI ADDAK&quot; | &amp;#x0A71;
| title=&quot;U+0A72: GURMUKHI IRI&quot; | &amp;#x0A72;
| title=&quot;U+0A73: GURMUKHI URA&quot; | &amp;#x0A73;
| title=&quot;U+0A74: GURMUKHI EK ONKAR&quot; | &amp;#x0A74;
| title=&quot;U+0A75: GURMUKHI SIGN YAKASH&quot; | &amp;#x0A75;
| title=&quot;U+0A76: GURMUKHI ABBREVIATION SIGN&quot; | &amp;#x0A76;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
|}

==ਗੁਰਮੁਖੀ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਡਿਜੀਟਲੀਕਰਨ==
[[File:Рукопись_гурмукхи.PNG|thumb|right|ਗੁਰਮੁਖੀ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੌਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿਜੀਟਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੈਂਡਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। [https://www.sikhnet.com/Gurmukhi-Fonts ਦੁਕਾਂਦਰ] ਫੌਂਟ, ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ, ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹੱਥ ਲਿਖਤਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ।]]

[[ਪੰਜਾਬ ਡਿਜੀਟਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ]]&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.panjabdigilib.org/ |title=Panjab Digital Library |access-date=2020-10-05 |archive-date=2012-09-05 |archive-url=https://archive.today/20120905133841/http://www.panjabdigilib.org/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt; ਨੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਉਪਲਬਧ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਡਿਜਿਟਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਲਿਪੀ 1500 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਰਸਮੀ ਟਾਇਰ 'ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਸਾਹਿਤ ਅਜੇ ਵੀ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਡਿਜੀਟਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਤੋਂ 5 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲਾਈਜ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਨਲਾਈਨ ਉਪਲਬਧ ਹਨ।

==ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਇੰਟਰਨੈਟ ਡੋਮੇਨ ਨਾਮ==
ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਨੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਇੰਟਰਨੈਟ ਲਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਡੋਮੇਨ ਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਲੇਬਲ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਨਿਯਮ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web | title=Now, domain names in Gurmukhi | website=The Tribune | date=2020-03-04 | url=https://www.tribuneindia.com/news/punjab/now-domain-names-in-gurmukhi-50359 | access-date=2020-09-09 | archive-date=2020-10-03 | archive-url=https://web.archive.org/web/20201003043319/https://www.tribuneindia.com/news/punjab/now-domain-names-in-gurmukhi-50359 | url-status=live }}&lt;/ref&gt;

==ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ==
* [[ਪੰਜਾਬੀ ਬਰੇਲ]]
* [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਵਰਣਮਾਲਾ]]

==ਨੋਟ==
{{Reflist|group=note}}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{Commons category|Gurmukhi|ਗੁਰਮੁਖੀ}}
* [https://www.unicode.org/charts/PDF/U0A00.pdf Unicode script chart for Gurmukhi (PDF file)]
* [https://zindagiterenaam.com/gurmukhi-punjabi-keyboard-typewriter-online/ Gurmukhi Typewriter Online]
* [https://sangam.learnpunjabi.org/ Online Shahmukhi - Gurmukhi and Gurmukhi - Shahmukhi text Conversion tool]
* [https://dic.learnpunjabi.org/default.aspx Online Punjabi Dictionary in both Shahmukhi and Gurmukhi]

{{Punjabi language topics}}
{{Sikhism}}
{{Punjab, India}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸੁਧਾਰੇ ਸਫ਼ੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]]</text>
      <sha1>3bpa8ob47qe4am00i3palwmcsub5e6a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>75530</id>
    <revision>
      <id>812005</id>
      <parentid>310685</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:15:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812005</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="957" sha1="jnha68jtq6c6x7045orzwcf654uv4jn" xml:space="preserve">'''{{Under construction|placedby=}}{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}''' 

'''ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ '''ਇੱਕ ਅਕਾਦਮਿਕ [[ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ]] ਹੈ, ਜੋ ਕੀ  ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। 

== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਇਹ  ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਵਿਦਾਨਸਭਾ ਵਿੱਚ 8 ਜਨਵਰੀ 1947 ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।  ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ  ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ[[ ਐਸ. ਆਰ. ਰੰਗਾਨਾਥਨ]] ਨੇ 11 ਮਈ 1950 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ। 
== ਅਧਾਰੀਕ ਸਰਚਨਾ   ==
{{Under construction|placedby=}}

== ਹੋਰ ਕੜੀਆਂ  ==
* [http://www.uniraj.ac.in Rajasthan University] - Official website</text>
      <sha1>jnha68jtq6c6x7045orzwcf654uv4jn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>83176</id>
    <revision>
      <id>812054</id>
      <parentid>730390</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T09:59:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812054</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3586" sha1="do09mxj4vqt51kkf6vd9eh9jmzrzmyn" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:SBImumbai.jpg|right|thumb|300x300px|ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਦਾ ਆਂਚਲਿਕ ਦਫ਼ਤਰ]]
'''ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ '''([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]: State Bank of India; '''SBI''') [[ਭਾਰਤ]] ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਤੇ ਪੁਰਾਣਾ [[ਬੈਂਕ]]  ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ [[ਮੁੰਬਈ]] ਵਿਚ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ '''ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਬੈਂਕ''' ਹੈ। 2 ਜੂਨ 1806 ਵਿੱਚ ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿੱਚ 'ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਕਲਕੱਤਾ' ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ। ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸਦਾ ਪੂਨਰ ਗਠਨ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਬੈਂਕ ਸੀ ਜੋ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬੈਂਕ ਆਫ ਮੁੰਬਈ ਅਤੇ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਮਦਰਾਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਇਹ ਤਿੰਨੋਂ ਬੈਂਕ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬੈਂਕ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਬਣੇ ਰਹੇ ਜਦ ਤੱਕ ਇਹ ਇੰਮਪੀਰੀਅਲ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਅਧੀਨ (27 ਜਨਵਰੀ 1921) ਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਸੰਨ 1951ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਗਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੇਂਡੂ ਵਿਕਾਸ ਉਪਰ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇੰਮਪੀਰੀਅਲ ਬੈਂਕ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਸੀ। ਪੇਂਡੂ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਬੈਂਕ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਪਿੰਡਾਂ ਤੱਕ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਲਾਭ ਵੀ ਹੋਵੇ। ਅਖੀਰ 1 ਜੁਲਾਈ 1955 ਨੂੰ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ 61.58% ਹਿਸੇਦਾਰੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.sbising.com/about.asp |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2016-08-10 |archive-date=2014-09-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140903081824/http://www.sbising.com/about.asp |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== ਸਹਾਇਕ ਬੈਂਕ ==
* ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਬੀਕਾਨੇਰ ਐਂਡ ਜੈਪੁਰ
* ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਹੈਦਰਾਬਾਦ
* ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼  ਮੈਸੂਰ
* [[ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਪਟਿਆਲਾ]]
* ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਤਰਾਵਣਕੋਰ

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

== ਅਧਿਕਾਰਿਤ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ==

* https://sbi.co.in/

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਬੈਂਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਬੈਂਕਾਂ]]</text>
      <sha1>do09mxj4vqt51kkf6vd9eh9jmzrzmyn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812055</id>
      <parentid>812054</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T09:59:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ]] ਨੂੰ [[ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: ਪ੍ਰ੍ਸਿੱਧ ਨਾਮ </comment>
      <origin>812054</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3586" sha1="do09mxj4vqt51kkf6vd9eh9jmzrzmyn" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:SBImumbai.jpg|right|thumb|300x300px|ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਦਾ ਆਂਚਲਿਕ ਦਫ਼ਤਰ]]
'''ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ '''([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]: State Bank of India; '''SBI''') [[ਭਾਰਤ]] ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਤੇ ਪੁਰਾਣਾ [[ਬੈਂਕ]]  ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ [[ਮੁੰਬਈ]] ਵਿਚ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ '''ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਬੈਂਕ''' ਹੈ। 2 ਜੂਨ 1806 ਵਿੱਚ ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿੱਚ 'ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਕਲਕੱਤਾ' ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ। ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸਦਾ ਪੂਨਰ ਗਠਨ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਬੈਂਕ ਸੀ ਜੋ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬੈਂਕ ਆਫ ਮੁੰਬਈ ਅਤੇ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਮਦਰਾਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਇਹ ਤਿੰਨੋਂ ਬੈਂਕ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬੈਂਕ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਬਣੇ ਰਹੇ ਜਦ ਤੱਕ ਇਹ ਇੰਮਪੀਰੀਅਲ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਅਧੀਨ (27 ਜਨਵਰੀ 1921) ਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਸੰਨ 1951ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਗਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੇਂਡੂ ਵਿਕਾਸ ਉਪਰ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇੰਮਪੀਰੀਅਲ ਬੈਂਕ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਸੀ। ਪੇਂਡੂ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਬੈਂਕ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਪਿੰਡਾਂ ਤੱਕ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਲਾਭ ਵੀ ਹੋਵੇ। ਅਖੀਰ 1 ਜੁਲਾਈ 1955 ਨੂੰ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ 61.58% ਹਿਸੇਦਾਰੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.sbising.com/about.asp |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2016-08-10 |archive-date=2014-09-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140903081824/http://www.sbising.com/about.asp |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

== ਸਹਾਇਕ ਬੈਂਕ ==
* ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਬੀਕਾਨੇਰ ਐਂਡ ਜੈਪੁਰ
* ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਹੈਦਰਾਬਾਦ
* ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼  ਮੈਸੂਰ
* [[ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਪਟਿਆਲਾ]]
* ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਤਰਾਵਣਕੋਰ

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

== ਅਧਿਕਾਰਿਤ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ==

* https://sbi.co.in/

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਬੈਂਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਬੈਂਕਾਂ]]</text>
      <sha1>do09mxj4vqt51kkf6vd9eh9jmzrzmyn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਤੰਦੂਰੀ ਚਿਕਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>85741</id>
    <revision>
      <id>811984</id>
      <parentid>578457</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T04:07:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811984</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9362" sha1="lcn0ocgm145fqcaqwww5i04seqj3km8" xml:space="preserve">'''ਤੰਦੂਰੀ ਚਿਕਨ''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਦੀਪ ਦਾ ਪਕਵਾਨ ਹੈ. ਇਹ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਖਾਸ ਤੋਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]], [[ਮਲੇਸ਼ਿਆ]] ਸਿੰਗਾਪੋਰ, [[ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ]] ਅਤੇ ਪੁਛੱਮੀ ਦੁਨਿਆ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ. ਇਸ ਵਿੱਚ ਚਿਕਨ ਨੂੰ ਦਹੀ ਅਤੇ ਮਸਾਲੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਰੋਸਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਇਸ ਪਕਵਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਸਿਲੰਡਰ ਦੇ ਅਕਾਰ ਦੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੰਦੂਰ ਤੋ ਲੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਰਿਵਾਇਤੀ ਤੋਰ ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ.

==ਤਿਆਰੀ==

ਚਿਕਨ ਨੂੰ ਦਹੀ ਅਤੇ ਵਿੱਚ ਮੇਰਿਨੇਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਲੇਵਰ ਵਾਸਤੇ ਤੰਦੂਰੀ ਮਸਾਲੇ ਦੇ ਮਿਕਚਰ ਦਇ ਹਲਕੀ ਪਰਤ ਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ. ਲਾਲ ਮਿਰਚ ਪਾਉਡਰ ਜਾ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲਾਲ ਮਿਰਚ ਨਾਲ ਅਗਨੀ (ਲਾਲ ਰੰਗ) ਆਭਾ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ. ਜਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹਲਦੀ ਪਾਉਣ ਤੇ ਇਹ ਸੰਤਰੀ ਰੰਗ ਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਹਲਕਾ ਰੰਗ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਲਾਲ ਤੇ ਪੀਲੇ ਫੂਡ ਕਲਰ ਦੀ ਵਰਤੋ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਚਮਕ ਦਾਰ ਰੰਗ ਮਿਲਦਾ ਹੈ.&lt;ref&gt;For instance, see the recipe in Madhur Jaffrey's Pakistani Cookery pp66-69&lt;/ref&gt; ਰਿਵਾਇਤੀ ਤੋਰ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤੰਦੂਰ (ਮਿੱਟੀ ਦਾ) ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਉਚੇ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਪਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾ ਇਸ ਨੂੰ ਰਿਵਾਇਤੀ ਬਾਰਬਿਕਯੂ ਗਰਿੱਲ ਤੇ ਵੀ ਪਕਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ.

ਮੇਰਿਨੇਟ ਕੀਤੇ ਚਿਕਨ ਨੂੰ ਸ੍ਕਿਵਰ (ਸ਼ੀਖ) ਵਿੱਚ ਸਕਿਉ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗਰਮ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਓਵਨ (ਜੋ ਕਿ ਤੰਦੂਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਤੇ ਪਕਾਈਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਇਸ ਨੂੰ ਕੋਲੇ ਜਾ ਲੱਕੜ ਦੇ ਨਾਲ ਗਰਮ ਕੀਤਾ ਹੰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਮੋਕਿ ਫਲੇਵਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ.

==ਇਤਿਹਾਸ==

ਤੰਦੂਰੀ ਚਿਕਨ ਪਕਵਾਨ ਮੂਲ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋ ਪਹਿਲਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਕਵਾਨ ਹੈ.&lt;ref name=&quot;google.co.uk&quot;&gt;{{cite web|url=http://books.google.co.uk/books?id=eK1uGVxmEiUC&amp;pg=PA104&amp;lpg=PA104&amp;dq=tandoori+chicken+origins+afghanistan&amp;source=bl&amp;ots=EYYp3P_cUH&amp;sig=K89UcECLqP2_NM1ynWOIQzaZ5KE&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=1nZ7VKS5H-Pl7gaXqoDABg&amp;ved=0CEAQ6AEwBQ#v=onepage&amp;q=tandoori%20chicken%20origins%20afghanistan&amp;f=false|title=Rude Food: The Collected Food Writings of Vir Sanghv|author=Vir Sanghvi|work=google.co.uk}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://www.hindu.com/mp/2008/11/24/stories/2008112450160200.htm |title=Metro Plus Delhi / Food: A plateful of grain |publisher=The Hindu |date=24 November 2008 |accessdate=7 May 2009 |location=Chennai, India |archive-date=29 ਜੂਨ 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110629015351/http://www.hindu.com/mp/2008/11/24/stories/2008112450160200.htm |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; ਹਾਲਾਕਿ ਤੰਦੂਰੀ ਚਿਕਨ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾ ਮੁਗਲਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋ ਪਕਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਇਸ ਪਕਵਾਨ ਦਾ ਇਜਾਦ ਕੁੰਦਨ ਲਾਲ ਗੁਜਰਾਲ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਵਿੱਚ ਮੋਤੀ ਮਹਲ ਨਾਮ ਦਾ ਰੇਸਟੋਰੇਨਟ ਚਲਾਉਂਦਾ ਸੀ. ਗੁਜਰਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋ ਬਾਦ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਤੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਦਾ ਨਾਲ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਬਸ ਗਏ ਸਨ&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://qz.com/528366/what-does-it-mean-to-be-a-punjabi/|title=What does it mean to be a Punjabi|work=Quartz|access-date=2016-10-13|archive-date=2017-02-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20170205235904/https://qz.com/528366/what-does-it-mean-to-be-a-punjabi/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/nri/other-news/Londons-Moti-Mahal-restaurant-lauded-for-food-hygiene/articleshow/48577841.cms|title=London’s Moti Mahal restaurant lauded for food hygiene|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://scroll.in/article/801182/five-exhilarating-dance-moves-that-celebrate-the-traumas-of-modernity|title=Five exhilarating dance moves that celebrate the traumas of modernity|author=Ananya Jahanara Kabir|work=Scroll.in}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.desiblitz.com/content/tandoori-chicken-a-royal-punjabi-dish|title=Tandoori Chicken - A Royal Punjabi Dish - DESIblitz|work=DESIblitz}}&lt;/ref&gt;

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤੰਦੂਰੀ ਚਿਕਨ ਰਿਵਾਇਤੀ ਤੋਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਸਮਬ੍ਧਿਤ ਹੈ&lt;ref&gt;The Rough Guide to Rajasthan, Delhi and Agra By Daniel Jacobs, Gavin Thomas&lt;/ref&gt; ਅਤੇ 1947 ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਤੋ ਬਾਦ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਹੋਏ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਦਿਲੀ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਨਾਲ ਮੁਖ ਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਆਈਇਆ.&lt;ref&gt;{{cite news |last=Raichlen |first=Steven |title=A Tandoor Oven Brings India's Heat to the Backyard |url=http://www.nytimes.com/2011/05/11/dining/a-tandoor-oven-brings-indias-heat-to-the-backyard.html?pagewanted=all&amp;_r=0 |accessdate=14 June 2015 |work=The New York Times |date=10 May 2011}}&lt;/ref&gt; ਦੇਹਾਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ (ਕੋਮੁਨਲ) ਤੰਦੂਰ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਆਮ ਗਲ ਹੈ&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.apnaorg.com/books/gurmukhi/kehal-1/book.php?fldr=book|title=Alop Ho Reha Punjabi Virsa Harkesh Singh Kehal|publisher=}}&lt;/ref&gt; ਕੁੱਛ ਪਿੰਡਾ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਫਿਰਕੂ (ਕੋਮੁਨਲ) ਤੰਦੂਰ ਹਨ ਜੋ ਕਿ 1947 ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਆਮ ਗੱਲ ਸੀ.

==ਪਕਵਾਨ==

ਤੰਦੂਰੀ ਚਿਕਨ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਕਰੀ ਵਿੱਚਬੇਸ ਚਿਕਨ ਦੇ ਤੋਰ ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਇਸ ਨੂੰ ਸਟਾਟਰ ਅਤੇ ਏਪੇਟਾਈਜਰ ਦੇ ਤੋਰ ਤੇ ਖਾਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਕਈ ਵਾਰੀ ਰਿਵਾਇਤੀ ਨਾਨ (ਭਾਰਤੀ ਪਲੇਨ ਬ੍ਰੇਡ) ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਫੁਲ ਕੋਰਸ ਦੇ ਤੋਰ ਤੇ ਵੀ ਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋ ਇਲਾਵਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰੀ ਤਰਹ ਦੇ ਕਰੀ ਚਿਕਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਟਰ ਚਿਕਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ.&lt;ref&gt;Nancie McDermott, Pauline Cilmi Speers (1999) The Curry Book: Memorable Flavors and Irresistible Recipes from Around the World [https://books.google.co.uk/books?id=4w7QRZzv0TQC&amp;pg=PA100&amp;dq=tandoori+chicken+and+cream&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=0rNoVbDlAuiG7QbC3IOYCA&amp;ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&amp;q=tandoori%20chicken%20and%20cream&amp;f=false]&lt;/ref&gt; ਕੁੱਛ ਸਮਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤੰਦੂਰੀ ਚਿਕਨ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਕਿਸਮਾ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਰੁਈ ਪੋਸਤੋ ਤੋ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਜੋ ਕੀ ਸਥਾਨਕ ਜਗਹ ਤੇ ਖਾਣ ਵਾਸਤੇ ਉਪਲਬਦ ਹਨ, ਇਹ ਜਗਹ ਖਾਸ ਤੋਰ ਤੇ ਕੋਲਘਾਟ ਅਤੇ ਕੋਲਕਤਾ ਵਿੱਚ ਹਨ. ਤੰਦੂਰੀ ਚਿਕਨ ਖਾਸ ਤੋ ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋ ਬਾਦ ਮੋਤੀ ਮਹਲ ਡੀਲਕਸ ਦੁਆਰਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਇਆ&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.delhitourism.gov.in/delhitourism/eating_out/crystal_awards.jsp |title=Hindustan Times: Crystal Awards for Best Restaurants |work=Delhi Tourism |date= |accessdate=22 August 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;indianexpress1&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.indianexpress.com/news/motimahal-celebrates-kabab-festival/734816/ |title=Motimahal celebrates Kabab festival |work=Indian Express |date=7 January 2011 |accessdate=22 August 2014}}&lt;/ref&gt; ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇਹਰੂ ਨੂੰ ਪਰੋਸਿਆ ਗਿਆ.

==ਹਵਾਲੇ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖਾਣਾ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਖਾਣਾ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਚਿਕਨ ਪਕਵਾਨ]]</text>
      <sha1>lcn0ocgm145fqcaqwww5i04seqj3km8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>88303</id>
    <revision>
      <id>812038</id>
      <parentid>809971</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T08:17:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Satdeep Gill</username>
        <id>1613</id>
      </contributor>
      <origin>812038</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35576" sha1="rbvsnpdgi2gnmatnxmpqxk88eun2f74" xml:space="preserve">{{Infobox religious biography
| religion           = [[ਸਿੱਖੀ]]
| name               = ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਸਾਹਿਬ ਜੀ
| image              = Gurdwara Dera Sahib and Samadhi of Ranjit Singh.jpg
| alt                = ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਸਾਹਿਬ ਜੀ
| title              = ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ 5ਵੇਂ ਗੁਰੂ
| caption            = ਗੁਰ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਡੇਰਾ ਸਾਹਿਬ]]
| birth_name         = 
| birth_date         = 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1563
| birth_place        = [[ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ]], [[ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]])
| death_date         = {{Death date and age|1606|5|30|1563|4|15|df=y}}&lt;ref name=Britannica&gt;{{cite web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/34850/Arjan |title=Arjan, Sikh Guru |date= |website= |publisher=Encyclopædia Britannica |accessdate=5 May 2015}}&lt;/ref&gt;
| death_place        = [[ਲਹੌਰ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]])
| resting_place      = [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਡੇਰਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਅੰਦਰੂਨ ਲਾਹੌਰ]]
| other_names        = ''ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ''
| known_for          = {{Plainlist|* [[ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ
* [[ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ 
* [[ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ]] ਦੀ ਕਲਮਬੰਦੀ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕਾਇਮੀ
* [[ਕਰਤਾਰਪੁਰ (ਭਾਰਤ)|ਕਰਤਾਰਪੁਰ, ਜਲੰਧਰ]] ਦੇ ਬਾਨੀ
* [[ਕੀਰਤਨ ਸੋਹਿਲਾ]] ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਕਲਮਬੰਦੀ
* [[ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ]] ਦੀ ਲਿਖਤ}}
| predecessor        = [[ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]]
| successor          = [[ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]]
| spouse             = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ
| children           = [[ਗੁਰ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ|ਹਰਿ ਗੋਬਿੰਦ]]
| father             = ਸ੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ]] ਸਾਹਿਬ ਜੀ
| mother             = ਮਾਤਾ ਭਾਨੀ ਜੀ
}}
{{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}}

'''ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ''' (15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1563 – 30 ਮਈ 1606) [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ '''ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ''' ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਨ।

==ਜੀਵਨ==
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦਾ ਜਨਮ ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ, [[ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ]] ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ]] ਜੀ ਦੇ ਘਰ 19 ਵੈਸਾਖ, ਸੰਮਤ 1620 (15 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1563) ਨੂੰ [[ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite book|last=Mcleod|first=Hew|title=Sikhism|url=https://archive.org/details/sikhism00mcle|year=1997|publisher=Penguin vBooks|location=London |isbn=0-14-025260-6|page=[https://archive.org/details/sikhism00mcle/page/28 28]}}&lt;/ref&gt; ਬਚਪਨ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ 11 ਸਾਲ ਆਪਣੇ ਨਾਨਾ [[ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ]] ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਹੇਠ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਨੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਤੋਂ ਸਿੱਖੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪੰਡਿਤ ਬੇਣੀ ਕੋਲੋਂ, ਗਣਿਤ ਵਿੱਦਿਆ ਮਾਮਾ [[ਬਾਬਾ ਮੋਹਰੀ ਜੀ]] ਤੋਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਮਾਮਾ [[ਬਾਬਾ ਮੋਹਨ ਜੀ]] ਨੇ ਸਿਖਾਈ।

ਗੁਰ ਅਮਰਦਾਸ ਦਾ ਸੱਚਖੰਡ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨੇੜੇ ਆ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਤੀਜੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ 1 ਸਤੰਬਰ, 1574 ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰਗੱਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਿਆਈ ਤਿਲਕ ਦੀ ਰਸਮ ਅਦਾ ਕੀਤੀ, ਉਸੇ ਦਿਨ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਏ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਲ 1574 ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਆਸ਼ੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਤਿੰਨੋਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ, ਸ੍ਰੀ ਮਹਾਂਦੇਵ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ (ਗੁਰੂ) ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰੂ ਕੇ ਚੱਕ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਆ ਗਏ; ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸੇਵਾ ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸੰਤੋਖਸਰ ਦੀ ਚਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਰੰਭਿਆ ਅਤੇ ਜਿਸ ਟਾਹਲੀ ਹੇਠ ਬੈਠ ਕੇ ਆਪ ਜੀ ਸੇਵਾ ਕਰਵਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਉਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਟਾਹਲੀ ਸਾਹਿਬ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ।

ਫਿਰ ਗੁਰ ਰਾਮਦਾਸ ਨੇ ਸੰਨ 1577 ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਤੁੰਗ ਦੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੂੰ 700 [[ਅਕਬਰੀ]] ਮੋਹਰਾਂ ਦੇ ਕੇ ਪੰਜ ਸੌ ਵਿੱੱਘੇ ਜ਼ਮੀਨ ਗੁਰੂ ਕੇ ਚੱਕ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਚੱਕ ਰਾਮਦਾਸ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਸਾਲ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਦੁੱੱਖਭੰਜਨੀ ਬੇਰੀ ਵਾਲੇ ਥਾਂ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਖੁਦਵਾਈ ਆਰੰਭੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਰੋਵਰ ਦਾ ਨਾਮ ਆਪਣੀ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸ ਨਗਰ ਦਾ ਨਾਮ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਪਿਆ।

=== ਵਿਆਹ, ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਦਾਤ ਤੇ ਗੁਰਿਆਈ ===
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ 23 ਹਾੜ ਸੰਮਤ 1636 ਨੂੰ ਮੌ ਪਿੰਡ (ਤਹਿਸੀਲ ਫਿਲੌਰ) ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸ੍ਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ।ਜਦ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪੁੱਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਲੈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਲਈ ਹੱਥੀਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ,ਬੀੜ ਸਾਹਿਬ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਪਰਸ਼ਾਦ ਛਕਣ ਲੱਗਿਆਂ ਪ੍ਰਸੰਨ ਚਿਤ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਵਰਦਾਨ ਨਾਲ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ 21 ਹਾੜ ਸੰਮਤ 1652 (19 ਜੂਨ 1595) ਨੂੰ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਯੋਧਾ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਇਧਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਲਗਨ, ਪਿਆਰ, ਸਤਿਕਾਰ, ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਨਿਮਰਤਾ ਆਦਿ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ 1 ਸਤੰਬਰ 1581 ਨੂੰ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਵੇਲੇ ਸ੍ਰੀ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ, ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹੱਥੋਂ ਗੁਰਿਆਈ ਦਾ ਤਿਲਕ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ ਉਸੇ ਦਿਨ ਹੀ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾ ਗਏ। ਉਸ ਵਕਤ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ। ਦਸਤਾਰਬੰਦੀ ਦੀ ਰਸਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਜੀ ਅਕਤੂਬਰ ਮਹੀਨੇ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਗਏ।

=== ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹੋਰ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ===
ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋ ਕੇ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਅਰੰਭੇ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਲ੍ਹੋ ਜੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਜਥੇਦਾਰ ਥਾਪਿਆ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤਕ ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ। ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਹਿਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ 1583 ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਆਰੰਭੀ ਸੰਨ 1586 ਈਃ ਵਿੱਚ ਸੰਤੋਖਸਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ, ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ 3 ਜਨਵਰੀ, 1588 (ਮਾਘੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਣ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਕੰਮ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫਕੀਰ ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ (ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਮੁਅਈਨ-ਉਲ-ਅਸਲਾਮ) ਤੋਂ ਕਰਵਾਇਆ। ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਰਖਵਾਉਣ ਦਾ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮੰਤਵ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮੂਰਤ ਅਤੇ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਹੁੰਦਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਸੁਣ ਕੇ ਅਤੇ ਅਚਰਜ ਨਜ਼ਾਰੇ ਤੱਕ ਕੇ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵੀ ਕੋਈ ਸੱਚਖੰਡ ਹੈ?

1590 ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਸੇ ਹੀ ਸਾਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1590 ਈ. ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਦੇ ਅਰਦਾਸਾ ਸੋਧਣ ਉਪਰੰਤ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਅਸੂਲ ਹਨ, ਆਪ ਤਰਨਾ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਰਨਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੂਰਦੀਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਮੀਰ ਦੀਨ ਅਤੇ ਸਖੀ ਸਰਵਰਾਂ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਆਪ ਜੀ ਖੁਦ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿੱਤ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਏ। ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਵਿੱਚ ਕੋਹੜੀ ਘਰ ਬਣਵਾਉਣ ਉਪਰੰਤ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਕੇ ਕੋਹੜੀਆਂ ਦਾ ਕੋਹੜ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਖਤਮ ਕੀਤਾ।

1593 ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਕੋਲ (ਦੁਆਬੇ ਵਿਚ) ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਹਿਤ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਸਾਇਆ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਖੂਹ ਲਗਵਾਇਆ। 1594 ਈਃ ਨੂੰ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲੀ ਨੂੰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿਤ ਪੱਕਾ ਟਿਕਾਣਾ ਬਣਾਇਆ, ਇਥੇ ਹੀ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਕਾ ਪੈ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਜਨਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਦੋ-ਹਰਟੇ, ਚਾਰ-ਹਰਟੇ ਖੂਹ ਲਗਵਾਏ। ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲੀ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਛੇ-ਹਰਟਾ ਖੂਹ (ਜਿੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਛੇਹਰਟਾ ਸਾਹਿਬ ਹੈ) ਲਗਵਾਇਆ।

====[[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ ਕਾਲ ਤੇ ਸਮਰਾਟ [[ਅਕਬਰ]] ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ====
ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਭੁੱਖਮਰੀ ਅਤੇ ਕਾਲ ਪੈ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸੰਨ 1597 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਚੂਨਾ ਮੰਡੀ ਵਿਖੇ ਨਿਥਾਵਿਆਂ ਨੂੰ ਥਾਂ ਦੇਣ ਲਈ ਇਮਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਲਈ ਡੱਬੀ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਬਾਉਲੀ ਬਣਵਾਈ। ਲੰਗਰ ਲਗਵਾਏ, ਦਵਾ ਦਾਰੂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ।
*1598 ਵਿੱਚ ਹੀ ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ।ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਵਲੌਂ ਲਾਹੌਰ ਕਾਲ ਸਮੇਂ ਪੀੜਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕੀਤਾ।ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਤੇ ਲੰਗਰ ਪ੍ਰਥਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਲੰਗਰ ਦੇ ਨਾਂ ਜਗੀਰ ਲਾਉਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਗੀਰ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਲੇਕਿਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚੌਂ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਤੇ ਕੂਚ ਕਰਣ ਕਰਕੇ ਹੋਏ ਨੁਕਸਾਨ ਕਾਰਨ ਲਗਾਨ ਮਾਫ ਕਰਣ ਲਈ ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਕਰ ਲਿਆ।ਸੰਨ 1599 ਈ. ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ’ਚੋਂ ਕੱਢਣ ਲਈ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿਤ ਆਪ ਜੀ, ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ, ਕਰਤਾਰਪੁਰ (ਰਾਵੀ ਵਾਲੇ) ਕਲਾਨੌਰ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਬਾਰਠ ਵਿਖੇ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਜੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚੇ।

=== ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ===
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਕਾਲ ਵਿਚ, ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਇਲਾਹੀ ਬਾਣੀ ਰਚਣ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੀ, ਸੰਤਾਂ, ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਕਾਂਤ ਵਾਸ ਜਗ੍ਹਾ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਸਰ (ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚੁਣੀ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਸੰਨ 1601 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਗਸਤ 1604 ਦੇ ਲੰਮੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਕੰਮ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਬੀੜ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 34 ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ, 15 ਭਗਤਾਂ , 11 ਭੱਟਾਂ ਅਤੇ ਤਿੰਨ  ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸੇਵਾ ਲਈ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੇਖਣੀ ਦੁਆਰਾ ਮਹਾਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਹੇਠ ਜਿਲਦ ਸਾਜ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 30 ਅਗਸਤ 1604 ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਹੀ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੇ ਪ੍ਰਥਮ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਹਿਲਾ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਲਿਆ।

=== ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ===
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਅਦੁੱਤੀ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਲਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਾਜ਼ੀਆਂ ਨੇ ਕਬੂਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਅਕਬਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜਹਾਂਗੀਰ ਜਦੋਂ ਤਖ਼ਤ ’ਤੇ ਬੈਠਾ ਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਵਿਰੁੱਧ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨ ਭਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਚੰਦੂ ਦੀ ਈਰਖਾ ਨੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਮੁਰਤਜ਼ਾ ਖਾਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਾਲ ਅਸਬਾਬ ਜ਼ਬਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਾਫ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਚੰਦੂ ਦੀ ਈਰਖਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਲੜਕੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਅਖੀਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਿਰਦਈ ਚੰਦੂ ਨੂੰ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਤੱਤੀ ਤਵੀ ’ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਸੀਸ ’ਤੇ ਤੱਤੀ ਰੇਤ ਪਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਤੇਰਾ ਕੀਆ ਮੀਠਾ ਲਾਗੇ ' ਦੀ ਧੁਨੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਅੰਤ 16 ਮਈ, 1606 ਨੂੰ ਛੇਵੇਂ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਵਨ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਰੋੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ। ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਡੇਹਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੈ-

ਉਮਦਤ ਤਵਾਰੀਕ ਦਾ ਲਿਖਾਰੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲੱਗਿਆਂ ਕਲਮ ਲਹੂ ਦੇ ਹੰਝੂ ਕੇਰਦੀ ਹੈ, ਅੱਖਾਂ ਰੋਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਦਿਲ ਪਾਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਨ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ।

==ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ==
	ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਦੇਣ, ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 5 ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਗਤਾਂ, ਸੂਫੀ ਫਕੀਰਾਂ, ਭੱਟਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਆਸ਼ੇ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਕੁੱਲ 2218 ਸ਼ਬਦ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ (1) ਸੁਖਮਨੀ (2) ਬਾਰਹਮਾਂਹ (3) ਬਾਵਨ ਅੱਖਰੀ (4) ਫੁਨਹੇ (5) ਮਾਰੂ ਡਖਣੇ (6) ਵਾਰਾਂ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਛੇ ਹੈ।&lt;ref&gt;ਡਾ. ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ, ਆਦਿਕਾਲ ਤੋਂ 1700 ਈ. ਤੱਕ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 1988, ਪੰਨਾ-46&lt;/ref&gt;
===ਸੁਖਮਨੀ===
	ਸੁਖਮਨੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੁੱਲ 24 ਅਸ਼ਟਪਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਰ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਲੋਕ ਅੰਕਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਦਾ ਸਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਆਸ਼ਟਪਦੀ ਵਿੱਚ 8 ਪਦੀਆਂ ਅਤੇ ਹਰ ਪਦੀ ਵਿੱਚ 10 ਤੁਕਾਂ ਹਨ। ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ 35 ਵੱਡੇ ਪੰਨਿਆ ਤੇ ਦਰਜ ‘ਸੁਖਮਨੀ` ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚਲੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ `ਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਮੀ ਬਾਣੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੀਆਂ 1977 ਤੁਕਾਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;	ਡਾ. ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਬਾਣੀ, ਲੋਕਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, 2007, ਪੰਨਾ 136-137&lt;/ref&gt; ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ਲੋਕ-ਚੋਪਈ-ਬੰਧ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਧਿਕਾਸ਼ ਸ਼ਲੋਕ ਦੋਹਿਰਾ-ਸੋਰਠਾ ਤੋਲ ਦੇ ਦੋ ਤੁਕੇ ਹਨ, ਪਰ ਅਠਵੀਂ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਨਾਲ ਦਰਜ ਸ਼ਲੋਕ ਤਿੰਨ ਤੁਕਾਂ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਤਵੀਂ ਅਤੇ ਨੌਵੀ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਵਾਲੇ ਸ਼ਲੋਕ ਚੁੳ-ਤੁਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੋਲ ਚੋਪਈ ਵਰਗਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਾਧਨਾ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਰਕੇ ਨਿਖਰੀਆ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ, ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਲੜੀਵਾਰ ਵੇਰਵਾ ਦੇ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਿਗਿਆਸੂ ਦਾ ਮਨ ਸੰਸਾਰਿਕਤਾ ਤੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਵਲ ਮੋੜਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;	ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਰੋਤਮੂਲਕ ਇਤਿਹਾਸ, ਭਾਗ ਦੂਜਾ (ਪੂਰਵ ਮੱਧਕਾਲ) ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 1998, ਪੰਨਾ-108&lt;/ref&gt;
	ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਜਗਤ ਜਲੰਦੇ ਨੂੰ ਤਾਰਨ ਲਈ ਸੁੱਖ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮਹਾਨ ਬਾਣੀ ਸੁਖਮਨੀ ਰਚ ਕੇ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਮੁੱਖ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਚਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਰਹਾਓ ਵਾਲੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ:-
	ਸੁਖਮਨੀ ਸੁਖ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਭੁ ਨਾਮ॥
	ਭਗਤ ਜਨਾ ਕੈ ਮਨਿ ਬਿਸ੍ਰਾ॥ ਰਹਾੳ॥
	ਸੁਖਮਨੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਮਨ ਨੂੰ ਸੁਖ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਬਾਣੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮਨ ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਸਿਰਫ ਨਾਮ ਜਪ ਕੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;	ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਜੀਵਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਬਾਣੀ, ਰੂਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 2008, ਪੰਨਾ-85&lt;/ref&gt;
===ਬਾਰਹਮਾਹ===
	ਬਾਰਹਮਾਹ ਬਾਰਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਚਨਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਧੁਰਾ ਕੁਦਰਤ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਰੁੱਤਾਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ,ਤਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਰਹਮਾਹ ਦੇ ਰਚਣਹਾਰ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਰੰਭਕ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਕਾਫੀ ਮਤਭੇਦ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਚੇਤ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਹਾੜ, ਅੱਸੂ ਜਾਂ ਕੱਤਕ ਤੋਂ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਬਾਰਹਮਾਹ ਚੇਤ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;ਰਜਵੰਤ ਕੌਰ ਮਠਾੜੂ, ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਮੁਲਾਂਕਣ, ਰੂਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 2008, ਪੰਨਾ-161&lt;/ref&gt; ਰਾਗ ਮਾਝ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਬਾਰਹਮਾਹ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਗੁੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਹੀ ਬਾਰਹਮਾਹ ਦਰਜ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਰਚਿਤ ਬਾਰਹਮਾਹ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੈ&lt;ref&gt;	ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨਵੀਨ ਇਤਿਹਾਸ, ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਮੱਧਕਾਲ, ਲਾਹੌਰ ਬੁੁੱਕ ਸ਼ਾਪ, ਲੁਧਿਆਣਾ, 2007, ਪੰਨਾ 87-88&lt;/ref&gt;:-
	ਸੱਚੇ ਮਾਰਗ ਚਲਦਿਆਂ ਉਸਤਤਿ ਕਰੇ ਜਹਾਨ
ਬਾਰਹਮਾਹ ਮਾਝ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਅਧਿਆਤਮਕ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਆਸ਼ੇ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂਂ ਨਾਲ਼ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਭਟਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਭੂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ ਉਹ &quot;ਪਰਮੇਸਰ ਤੇ ਭੁਲਿਆ ਵਿਆਪਨਿ ਸਭੇ ਰੋਗ&quot; ਵਾਲੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;ਰਜਵੰਤ ਕੌਰ ਮਠਾੜੂ, ਬਾਰਹਮਾਹ ਮਾਝ ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਕਲਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਈਟਰਜ਼ ਕੋਆਪਰੇਟਿਵ ਸੋਸਾਇਟੀ ਲਿਮਟਿਡ, ਲੁਧਿਆਣਾ, 1998, ਪੰਨਾ-25&lt;/ref&gt;

===ਬਾਵਨ ਅੱਖਰੀ===
	ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਇਹ ਬਾਣੀ ‘ਦੇਵ ਨਾਗਰੀ` ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਣਮਾਲ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ‘ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ` ਦੇ ‘ਗਉੜੀ` ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੀਆਂ 55 ਪਉੜੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਪਉੜੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਅੰਕਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ 9 ਪੰਕਤੀਆਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;	ਡਾ. ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀਵਨ ਤੇ ਬਾਣੀ, ਲੋਕਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, 2007, ਪੰਨਾ-141&lt;/ref&gt; ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਮਿਹਰ ਭਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਨਿਖਾਰ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਰਗ ਉਤੇ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦਾ ਹੈ। ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਰਗ ਉਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਪੂਰਵਕ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਸਤਿਸੰਗਤਿ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ। ਫਲਸਰੂਪ, ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਚਰਣ ਧੂੜ ਬਨਣ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਭਰਦੀ ਹੈ&lt;ref&gt;	ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਰੋਤਮੂਲਕ ਇਤਿਹਾਸ, ਭਾਗ ਦੂਜਾ (ਪੂਰਵ ਮੱਧਕਾਲ), ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 1998, ਪੰਨਾ-110&lt;/ref&gt;:-
	ਕਰਿ ਕਿਰਪਾ ਪ੍ਰਭ ਦੀਨ ਦਇਆਲਾ।
	ਤੋਰੇ ਸੰਤਨ ਕੀ ਮਨ ਹੋਇ ਰਵਾਲਾ।

===ਵਾਰਾਂ===
	ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ 22 ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਾਰਾਂ ਦਰਜ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਇਸ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਕੇ ਸਮੁੱਚੀ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਝਾਂ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਵੀ ਹੋਰ ਬਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ 6 ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਤੇ ਪੂਰਨ ਗੁਰਸਿੱਖ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਰਸਾਉਣ ਦਾ ਵਡੇਰਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਇਹਨਾਂ 6 ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਸਾਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਗਾ ਅਧੀਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਰਾਗ ਗਉੜੀ, ਰਾਗ ਗੁਜਰੀ, ਰਾਗ ਜੈਤਸਰੀ, ਰਾਗ ਰਾਮਕਲੀ, ਰਾਗ ਮਾਰੂ, ਅਤੇ ਰਾਗ ਬਸੰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਰਚੀ।&lt;ref&gt;ਡਾ. ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ, ਜੀਵਣ, ਦਰਸ਼ਨ, ਬਾਣੀ, ਰੂਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 2008, ਪੰਨਾ 5-6&lt;/ref&gt;
	ਇਹਨਾਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਰਚਨਾ ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਬਾਕੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਵਲੋਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਬਾਕੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸ਼ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਵੀ ਸ਼ਲੋਕ ਹਨ। ਉਥੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਹੀ ਹਨ।&lt;ref&gt;ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨਵੀਨ ਇਤਿਹਾਸ, ਅਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਮੱਧਕਾਲ, ਲਾਹੌਰ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ, ਲੁਧਿਆਣਾ, 2007, ਪੰਨਾ-88&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

{{ਸਿੱਖੀ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]]</text>
      <sha1>rbvsnpdgi2gnmatnxmpqxk88eun2f74</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812039</id>
      <parentid>812038</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T08:21:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Satdeep Gill</username>
        <id>1613</id>
      </contributor>
      <comment>/* ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ */</comment>
      <origin>812039</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35615" sha1="c6hhlc4ssw1tfh10eahe77ccw3673uh" xml:space="preserve">{{Infobox religious biography
| religion           = [[ਸਿੱਖੀ]]
| name               = ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਸਾਹਿਬ ਜੀ
| image              = Gurdwara Dera Sahib and Samadhi of Ranjit Singh.jpg
| alt                = ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਸਾਹਿਬ ਜੀ
| title              = ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ 5ਵੇਂ ਗੁਰੂ
| caption            = ਗੁਰ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਡੇਰਾ ਸਾਹਿਬ]]
| birth_name         = 
| birth_date         = 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1563
| birth_place        = [[ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ]], [[ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]])
| death_date         = {{Death date and age|1606|5|30|1563|4|15|df=y}}&lt;ref name=Britannica&gt;{{cite web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/34850/Arjan |title=Arjan, Sikh Guru |date= |website= |publisher=Encyclopædia Britannica |accessdate=5 May 2015}}&lt;/ref&gt;
| death_place        = [[ਲਹੌਰ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]])
| resting_place      = [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਡੇਰਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਅੰਦਰੂਨ ਲਾਹੌਰ]]
| other_names        = ''ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ''
| known_for          = {{Plainlist|* [[ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ
* [[ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ 
* [[ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ]] ਦੀ ਕਲਮਬੰਦੀ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕਾਇਮੀ
* [[ਕਰਤਾਰਪੁਰ (ਭਾਰਤ)|ਕਰਤਾਰਪੁਰ, ਜਲੰਧਰ]] ਦੇ ਬਾਨੀ
* [[ਕੀਰਤਨ ਸੋਹਿਲਾ]] ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਕਲਮਬੰਦੀ
* [[ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ]] ਦੀ ਲਿਖਤ}}
| predecessor        = [[ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]]
| successor          = [[ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]]
| spouse             = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ
| children           = [[ਗੁਰ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ|ਹਰਿ ਗੋਬਿੰਦ]]
| father             = ਸ੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ]] ਸਾਹਿਬ ਜੀ
| mother             = ਮਾਤਾ ਭਾਨੀ ਜੀ
}}
{{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}}

'''ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ''' (15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1563 – 30 ਮਈ 1606) [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ '''ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ''' ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਨ।

==ਜੀਵਨ==
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦਾ ਜਨਮ ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ, [[ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ]] ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ]] ਜੀ ਦੇ ਘਰ 19 ਵੈਸਾਖ, ਸੰਮਤ 1620 (15 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1563) ਨੂੰ [[ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite book|last=Mcleod|first=Hew|title=Sikhism|url=https://archive.org/details/sikhism00mcle|year=1997|publisher=Penguin vBooks|location=London |isbn=0-14-025260-6|page=[https://archive.org/details/sikhism00mcle/page/28 28]}}&lt;/ref&gt; ਬਚਪਨ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ 11 ਸਾਲ ਆਪਣੇ ਨਾਨਾ [[ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ]] ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਹੇਠ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਨੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਤੋਂ ਸਿੱਖੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪੰਡਿਤ ਬੇਣੀ ਕੋਲੋਂ, ਗਣਿਤ ਵਿੱਦਿਆ ਮਾਮਾ [[ਬਾਬਾ ਮੋਹਰੀ ਜੀ]] ਤੋਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਮਾਮਾ [[ਬਾਬਾ ਮੋਹਨ ਜੀ]] ਨੇ ਸਿਖਾਈ।

ਗੁਰ ਅਮਰਦਾਸ ਦਾ ਸੱਚਖੰਡ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨੇੜੇ ਆ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਤੀਜੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ 1 ਸਤੰਬਰ, 1574 ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰਗੱਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਿਆਈ ਤਿਲਕ ਦੀ ਰਸਮ ਅਦਾ ਕੀਤੀ, ਉਸੇ ਦਿਨ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਏ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਲ 1574 ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਆਸ਼ੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਤਿੰਨੋਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ, ਸ੍ਰੀ ਮਹਾਂਦੇਵ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ (ਗੁਰੂ) ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰੂ ਕੇ ਚੱਕ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਆ ਗਏ; ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸੇਵਾ ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸੰਤੋਖਸਰ ਦੀ ਚਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਰੰਭਿਆ ਅਤੇ ਜਿਸ ਟਾਹਲੀ ਹੇਠ ਬੈਠ ਕੇ ਆਪ ਜੀ ਸੇਵਾ ਕਰਵਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਉਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਟਾਹਲੀ ਸਾਹਿਬ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ।

ਫਿਰ ਗੁਰ ਰਾਮਦਾਸ ਨੇ ਸੰਨ 1577 ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਤੁੰਗ ਦੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੂੰ 700 [[ਅਕਬਰੀ]] ਮੋਹਰਾਂ ਦੇ ਕੇ ਪੰਜ ਸੌ ਵਿੱੱਘੇ ਜ਼ਮੀਨ ਗੁਰੂ ਕੇ ਚੱਕ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਚੱਕ ਰਾਮਦਾਸ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਸਾਲ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਦੁੱੱਖਭੰਜਨੀ ਬੇਰੀ ਵਾਲੇ ਥਾਂ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਖੁਦਵਾਈ ਆਰੰਭੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਰੋਵਰ ਦਾ ਨਾਮ ਆਪਣੀ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸ ਨਗਰ ਦਾ ਨਾਮ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਪਿਆ।

=== ਵਿਆਹ, ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਦਾਤ ਤੇ ਗੁਰਿਆਈ ===
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ 23 ਹਾੜ ਸੰਮਤ 1636 ਨੂੰ ਮੌ ਪਿੰਡ (ਤਹਿਸੀਲ ਫਿਲੌਰ) ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸ੍ਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ।ਜਦ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪੁੱਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਲੈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਲਈ ਹੱਥੀਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ,ਬੀੜ ਸਾਹਿਬ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਪਰਸ਼ਾਦ ਛਕਣ ਲੱਗਿਆਂ ਪ੍ਰਸੰਨ ਚਿਤ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਵਰਦਾਨ ਨਾਲ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ 21 ਹਾੜ ਸੰਮਤ 1652 (19 ਜੂਨ 1595) ਨੂੰ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਯੋਧਾ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਇਧਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਲਗਨ, ਪਿਆਰ, ਸਤਿਕਾਰ, ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਨਿਮਰਤਾ ਆਦਿ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ 1 ਸਤੰਬਰ 1581 ਨੂੰ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਵੇਲੇ ਸ੍ਰੀ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ, ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹੱਥੋਂ ਗੁਰਿਆਈ ਦਾ ਤਿਲਕ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ ਉਸੇ ਦਿਨ ਹੀ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾ ਗਏ। ਉਸ ਵਕਤ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ। ਦਸਤਾਰਬੰਦੀ ਦੀ ਰਸਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਜੀ ਅਕਤੂਬਰ ਮਹੀਨੇ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਗਏ।

=== ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹੋਰ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ===
ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋ ਕੇ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਅਰੰਭੇ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਲ੍ਹੋ ਜੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਜਥੇਦਾਰ ਥਾਪਿਆ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤਕ ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ। ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਹਿਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ 1583 ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਆਰੰਭੀ ਸੰਨ 1586 ਈਃ ਵਿੱਚ ਸੰਤੋਖਸਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ, ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ 3 ਜਨਵਰੀ, 1588 (ਮਾਘੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਣ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਕੰਮ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫਕੀਰ ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ (ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਮੁਅਈਨ-ਉਲ-ਅਸਲਾਮ) ਤੋਂ ਕਰਵਾਇਆ। ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਰਖਵਾਉਣ ਦਾ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮੰਤਵ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮੂਰਤ ਅਤੇ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਹੁੰਦਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਸੁਣ ਕੇ ਅਤੇ ਅਚਰਜ ਨਜ਼ਾਰੇ ਤੱਕ ਕੇ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵੀ ਕੋਈ ਸੱਚਖੰਡ ਹੈ?

1590 ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਸੇ ਹੀ ਸਾਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1590 ਈ. ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਦੇ ਅਰਦਾਸਾ ਸੋਧਣ ਉਪਰੰਤ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਅਸੂਲ ਹਨ, ਆਪ ਤਰਨਾ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਰਨਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੂਰਦੀਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਮੀਰ ਦੀਨ ਅਤੇ ਸਖੀ ਸਰਵਰਾਂ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਆਪ ਜੀ ਖੁਦ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿੱਤ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਏ। ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਵਿੱਚ ਕੋਹੜੀ ਘਰ ਬਣਵਾਉਣ ਉਪਰੰਤ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਕੇ ਕੋਹੜੀਆਂ ਦਾ ਕੋਹੜ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਖਤਮ ਕੀਤਾ।

1593 ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਕੋਲ (ਦੁਆਬੇ ਵਿਚ) ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਹਿਤ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਸਾਇਆ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਖੂਹ ਲਗਵਾਇਆ। 1594 ਈਃ ਨੂੰ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲੀ ਨੂੰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿਤ ਪੱਕਾ ਟਿਕਾਣਾ ਬਣਾਇਆ, ਇਥੇ ਹੀ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਕਾ ਪੈ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਜਨਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਦੋ-ਹਰਟੇ, ਚਾਰ-ਹਰਟੇ ਖੂਹ ਲਗਵਾਏ। ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲੀ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਛੇ-ਹਰਟਾ ਖੂਹ (ਜਿੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਛੇਹਰਟਾ ਸਾਹਿਬ ਹੈ) ਲਗਵਾਇਆ।

====[[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ ਕਾਲ ਤੇ ਸਮਰਾਟ [[ਅਕਬਰ]] ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ====
ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਭੁੱਖਮਰੀ ਅਤੇ ਕਾਲ ਪੈ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸੰਨ 1597 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਚੂਨਾ ਮੰਡੀ ਵਿਖੇ ਨਿਥਾਵਿਆਂ ਨੂੰ ਥਾਂ ਦੇਣ ਲਈ ਇਮਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਲਈ ਡੱਬੀ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਬਾਉਲੀ ਬਣਵਾਈ। ਲੰਗਰ ਲਗਵਾਏ, ਦਵਾ ਦਾਰੂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ।
*1598 ਵਿੱਚ ਹੀ ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ।ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਵਲੌਂ ਲਾਹੌਰ ਕਾਲ ਸਮੇਂ ਪੀੜਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕੀਤਾ।ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਤੇ ਲੰਗਰ ਪ੍ਰਥਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਲੰਗਰ ਦੇ ਨਾਂ ਜਗੀਰ ਲਾਉਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਗੀਰ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਲੇਕਿਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚੌਂ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਤੇ ਕੂਚ ਕਰਣ ਕਰਕੇ ਹੋਏ ਨੁਕਸਾਨ ਕਾਰਨ ਲਗਾਨ ਮਾਫ ਕਰਣ ਲਈ ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਕਰ ਲਿਆ।ਸੰਨ 1599 ਈ. ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ’ਚੋਂ ਕੱਢਣ ਲਈ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿਤ ਆਪ ਜੀ, ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ, ਕਰਤਾਰਪੁਰ (ਰਾਵੀ ਵਾਲੇ) ਕਲਾਨੌਰ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਬਾਰਠ ਵਿਖੇ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਜੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚੇ।

=== ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ===
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਕਾਲ ਵਿਚ, ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਇਲਾਹੀ ਬਾਣੀ ਰਚਣ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੀ, ਸੰਤਾਂ, ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਕਾਂਤ ਵਾਸ ਜਗ੍ਹਾ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਸਰ (ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚੁਣੀ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਸੰਨ 1601 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਗਸਤ 1604 ਦੇ ਲੰਮੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਕੰਮ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਬੀੜ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 34 ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ, 15 ਭਗਤਾਂ , 11 ਭੱਟਾਂ ਅਤੇ ਤਿੰਨ  ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸੇਵਾ ਲਈ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੇਖਣੀ ਦੁਆਰਾ ਮਹਾਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਹੇਠ ਜਿਲਦ ਸਾਜ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 30 ਅਗਸਤ 1604 ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਹੀ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੇ ਪ੍ਰਥਮ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਹਿਲਾ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਲਿਆ।

=== ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ===
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਅਦੁੱਤੀ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਲਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਾਜ਼ੀਆਂ ਨੇ ਕਬੂਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਅਕਬਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜਹਾਂਗੀਰ ਜਦੋਂ ਤਖ਼ਤ ’ਤੇ ਬੈਠਾ ਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਵਿਰੁੱਧ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨ ਭਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਚੰਦੂ ਦੀ ਈਰਖਾ ਨੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਮੁਰਤਜ਼ਾ ਖਾਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਾਲ ਅਸਬਾਬ ਜ਼ਬਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਾਫ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਚੰਦੂ ਦੀ ਈਰਖਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਲੜਕੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਅਖੀਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਿਰਦਈ ਚੰਦੂ ਨੂੰ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਤੱਤੀ ਤਵੀ ’ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਸੀਸ ’ਤੇ ਤੱਤੀ ਰੇਤ ਪਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਤੇਰਾ ਕੀਆ ਮੀਠਾ ਲਾਗੇ ' ਦੀ ਧੁਨੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਅੰਤ 16 ਮਈ, 1606 ਨੂੰ ਛੇਵੇਂ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਵਨ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਰੋੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ। ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਡੇਹਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੈ-

ਉਮਦਤ ਤਵਾਰੀਕ ਦਾ ਲਿਖਾਰੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲੱਗਿਆਂ ਕਲਮ ਲਹੂ ਦੇ ਹੰਝੂ ਕੇਰਦੀ ਹੈ, ਅੱਖਾਂ ਰੋਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਦਿਲ ਪਾਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਨ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ।{{Citation needed|date=ਜੂਨ 2025}}

==ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ==
	ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਦੇਣ, ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 5 ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਗਤਾਂ, ਸੂਫੀ ਫਕੀਰਾਂ, ਭੱਟਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਆਸ਼ੇ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਕੁੱਲ 2218 ਸ਼ਬਦ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ (1) ਸੁਖਮਨੀ (2) ਬਾਰਹਮਾਂਹ (3) ਬਾਵਨ ਅੱਖਰੀ (4) ਫੁਨਹੇ (5) ਮਾਰੂ ਡਖਣੇ (6) ਵਾਰਾਂ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਛੇ ਹੈ।&lt;ref&gt;ਡਾ. ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ, ਆਦਿਕਾਲ ਤੋਂ 1700 ਈ. ਤੱਕ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 1988, ਪੰਨਾ-46&lt;/ref&gt;
===ਸੁਖਮਨੀ===
	ਸੁਖਮਨੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੁੱਲ 24 ਅਸ਼ਟਪਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਰ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਲੋਕ ਅੰਕਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਦਾ ਸਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਆਸ਼ਟਪਦੀ ਵਿੱਚ 8 ਪਦੀਆਂ ਅਤੇ ਹਰ ਪਦੀ ਵਿੱਚ 10 ਤੁਕਾਂ ਹਨ। ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ 35 ਵੱਡੇ ਪੰਨਿਆ ਤੇ ਦਰਜ ‘ਸੁਖਮਨੀ` ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚਲੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ `ਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਮੀ ਬਾਣੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੀਆਂ 1977 ਤੁਕਾਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;	ਡਾ. ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਬਾਣੀ, ਲੋਕਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, 2007, ਪੰਨਾ 136-137&lt;/ref&gt; ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ਲੋਕ-ਚੋਪਈ-ਬੰਧ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਧਿਕਾਸ਼ ਸ਼ਲੋਕ ਦੋਹਿਰਾ-ਸੋਰਠਾ ਤੋਲ ਦੇ ਦੋ ਤੁਕੇ ਹਨ, ਪਰ ਅਠਵੀਂ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਨਾਲ ਦਰਜ ਸ਼ਲੋਕ ਤਿੰਨ ਤੁਕਾਂ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਤਵੀਂ ਅਤੇ ਨੌਵੀ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਵਾਲੇ ਸ਼ਲੋਕ ਚੁੳ-ਤੁਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੋਲ ਚੋਪਈ ਵਰਗਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਾਧਨਾ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਰਕੇ ਨਿਖਰੀਆ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ, ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਲੜੀਵਾਰ ਵੇਰਵਾ ਦੇ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਿਗਿਆਸੂ ਦਾ ਮਨ ਸੰਸਾਰਿਕਤਾ ਤੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਵਲ ਮੋੜਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;	ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਰੋਤਮੂਲਕ ਇਤਿਹਾਸ, ਭਾਗ ਦੂਜਾ (ਪੂਰਵ ਮੱਧਕਾਲ) ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 1998, ਪੰਨਾ-108&lt;/ref&gt;
	ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਜਗਤ ਜਲੰਦੇ ਨੂੰ ਤਾਰਨ ਲਈ ਸੁੱਖ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮਹਾਨ ਬਾਣੀ ਸੁਖਮਨੀ ਰਚ ਕੇ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਮੁੱਖ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਚਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਰਹਾਓ ਵਾਲੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ:-
	ਸੁਖਮਨੀ ਸੁਖ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਭੁ ਨਾਮ॥
	ਭਗਤ ਜਨਾ ਕੈ ਮਨਿ ਬਿਸ੍ਰਾ॥ ਰਹਾੳ॥
	ਸੁਖਮਨੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਮਨ ਨੂੰ ਸੁਖ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਬਾਣੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮਨ ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਸਿਰਫ ਨਾਮ ਜਪ ਕੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;	ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਜੀਵਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਬਾਣੀ, ਰੂਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 2008, ਪੰਨਾ-85&lt;/ref&gt;
===ਬਾਰਹਮਾਹ===
	ਬਾਰਹਮਾਹ ਬਾਰਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਚਨਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਧੁਰਾ ਕੁਦਰਤ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਰੁੱਤਾਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ,ਤਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਰਹਮਾਹ ਦੇ ਰਚਣਹਾਰ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਰੰਭਕ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਕਾਫੀ ਮਤਭੇਦ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਚੇਤ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਹਾੜ, ਅੱਸੂ ਜਾਂ ਕੱਤਕ ਤੋਂ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਬਾਰਹਮਾਹ ਚੇਤ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;ਰਜਵੰਤ ਕੌਰ ਮਠਾੜੂ, ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਮੁਲਾਂਕਣ, ਰੂਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 2008, ਪੰਨਾ-161&lt;/ref&gt; ਰਾਗ ਮਾਝ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਬਾਰਹਮਾਹ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਗੁੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਹੀ ਬਾਰਹਮਾਹ ਦਰਜ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਰਚਿਤ ਬਾਰਹਮਾਹ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੈ&lt;ref&gt;	ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨਵੀਨ ਇਤਿਹਾਸ, ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਮੱਧਕਾਲ, ਲਾਹੌਰ ਬੁੁੱਕ ਸ਼ਾਪ, ਲੁਧਿਆਣਾ, 2007, ਪੰਨਾ 87-88&lt;/ref&gt;:-
	ਸੱਚੇ ਮਾਰਗ ਚਲਦਿਆਂ ਉਸਤਤਿ ਕਰੇ ਜਹਾਨ
ਬਾਰਹਮਾਹ ਮਾਝ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਅਧਿਆਤਮਕ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਆਸ਼ੇ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂਂ ਨਾਲ਼ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਭਟਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਭੂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ ਉਹ &quot;ਪਰਮੇਸਰ ਤੇ ਭੁਲਿਆ ਵਿਆਪਨਿ ਸਭੇ ਰੋਗ&quot; ਵਾਲੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;ਰਜਵੰਤ ਕੌਰ ਮਠਾੜੂ, ਬਾਰਹਮਾਹ ਮਾਝ ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਕਲਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਈਟਰਜ਼ ਕੋਆਪਰੇਟਿਵ ਸੋਸਾਇਟੀ ਲਿਮਟਿਡ, ਲੁਧਿਆਣਾ, 1998, ਪੰਨਾ-25&lt;/ref&gt;

===ਬਾਵਨ ਅੱਖਰੀ===
	ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਇਹ ਬਾਣੀ ‘ਦੇਵ ਨਾਗਰੀ` ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਣਮਾਲ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ‘ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ` ਦੇ ‘ਗਉੜੀ` ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੀਆਂ 55 ਪਉੜੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਪਉੜੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਅੰਕਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ 9 ਪੰਕਤੀਆਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;	ਡਾ. ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀਵਨ ਤੇ ਬਾਣੀ, ਲੋਕਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, 2007, ਪੰਨਾ-141&lt;/ref&gt; ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਮਿਹਰ ਭਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਨਿਖਾਰ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਰਗ ਉਤੇ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦਾ ਹੈ। ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਰਗ ਉਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਪੂਰਵਕ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਸਤਿਸੰਗਤਿ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ। ਫਲਸਰੂਪ, ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਚਰਣ ਧੂੜ ਬਨਣ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਭਰਦੀ ਹੈ&lt;ref&gt;	ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਰੋਤਮੂਲਕ ਇਤਿਹਾਸ, ਭਾਗ ਦੂਜਾ (ਪੂਰਵ ਮੱਧਕਾਲ), ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 1998, ਪੰਨਾ-110&lt;/ref&gt;:-
	ਕਰਿ ਕਿਰਪਾ ਪ੍ਰਭ ਦੀਨ ਦਇਆਲਾ।
	ਤੋਰੇ ਸੰਤਨ ਕੀ ਮਨ ਹੋਇ ਰਵਾਲਾ।

===ਵਾਰਾਂ===
	ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ 22 ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਾਰਾਂ ਦਰਜ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਇਸ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਕੇ ਸਮੁੱਚੀ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਝਾਂ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਵੀ ਹੋਰ ਬਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ 6 ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਤੇ ਪੂਰਨ ਗੁਰਸਿੱਖ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਰਸਾਉਣ ਦਾ ਵਡੇਰਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਇਹਨਾਂ 6 ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਸਾਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਗਾ ਅਧੀਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਰਾਗ ਗਉੜੀ, ਰਾਗ ਗੁਜਰੀ, ਰਾਗ ਜੈਤਸਰੀ, ਰਾਗ ਰਾਮਕਲੀ, ਰਾਗ ਮਾਰੂ, ਅਤੇ ਰਾਗ ਬਸੰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਰਚੀ।&lt;ref&gt;ਡਾ. ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ, ਜੀਵਣ, ਦਰਸ਼ਨ, ਬਾਣੀ, ਰੂਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 2008, ਪੰਨਾ 5-6&lt;/ref&gt;
	ਇਹਨਾਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਰਚਨਾ ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਬਾਕੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਵਲੋਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਬਾਕੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸ਼ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਵੀ ਸ਼ਲੋਕ ਹਨ। ਉਥੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਹੀ ਹਨ।&lt;ref&gt;ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨਵੀਨ ਇਤਿਹਾਸ, ਅਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਮੱਧਕਾਲ, ਲਾਹੌਰ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ, ਲੁਧਿਆਣਾ, 2007, ਪੰਨਾ-88&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

{{ਸਿੱਖੀ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]]</text>
      <sha1>c6hhlc4ssw1tfh10eahe77ccw3673uh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਰਲ ਚੀਨੀ ਵਰਣਮਾਲਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>88665</id>
    <revision>
      <id>811982</id>
      <parentid>550430</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T03:58:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>200.24.154.85</ip>
      </contributor>
      <origin>811982</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1919" sha1="cvgol5vqolnrb4ejbviwrhp1obiz75h" xml:space="preserve">{{Infobox writing system|name=ਸਰਲ ਚੀਨੀ|sample=Hanzi (simplified).png|imagesize=100px|languages=ਚੀਨੀ|time=20ਵੀਂ ਸਦੀ&amp;nbsp;|sisters=ਕਾਂਜੀ&lt;div&gt;ਹਾਂਜਾ&lt;/div&gt;&lt;div&gt;ਖੀਤਾਨ&lt;/div&gt;|iso15924=Hans}}'''ਸਰਲ ਚੀਨੀ ਵਰਣਮਾਲਾ''' ([[Category:Articles containing simplified Chinese-language text|Category:Articles containing simplified Chinese-language text]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਚੀਨੀ ਲਿੱਪੀਆਂ]] [[wiktionary:简化字|简化字]]{{zh|s={{linktext|简化字}}|p=jiǎnhuàzì|labels=no}})&lt;ref&gt;Refer to official publications: [[cmn:汉字简化方案|zh:汉字简化方案]], [[cmn:简化字总表|zh:简化字总表]], etc.&lt;/ref&gt; ਰਵਾਇਤੀ ਚੀਨੀ ਵਾਂਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਲਿਖਣ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਚੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੀਨੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਖਰਤਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ 1950s ਅਤੇ 1960s ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫ਼ੁੱਲਤ ਕੀਤਾ। &lt;ref&gt;[http://www.gov.cn/xwfb/2006-03/22/content_233556.htm 教育部就《汉字简化方案》等发布 50 周年答记者提问{{lang|zh-hans|教育部就《汉字简化方案》等发布 50 周年答记者提问}}] Semi-centennial celebration of the publication of Chinese Character Simplification Plan and official press conference.&lt;/ref&gt; ਇਸਨੂੰ [[ਚੀਨ]] ਅਤੇ [[ਸਿੰਗਾਪੁਰ]] ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ।
[[ਤਸਵੀਰ:ROC24_SC1.jpg|thumb|1935 ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ ਸਰਲ ਚੀਨੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦਾ 324 ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਸਕਰਨ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|37em}}</text>
      <sha1>cvgol5vqolnrb4ejbviwrhp1obiz75h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>811983</id>
      <parentid>811982</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T04:03:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>200.24.154.85</ip>
      </contributor>
      <origin>811983</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1918" sha1="beiumzm6hirnlbaients2nd9k7wvx42" xml:space="preserve">{{Infobox writing system|name=ਸਰਲ ਚੀਨੀ|sample=Hanzi (simplified).png|imagesize=100px|languages=ਚੀਨੀ|time=20ਵੀਂ ਸਦੀ&amp;nbsp;|sisters=ਕਾਂਜੀ&lt;div&gt;ਹਾਂਜਾ&lt;/div&gt;&lt;div&gt;ਖੀਤਾਨ&lt;/div&gt;|iso15924=Hans}}'''ਸਰਲ ਚੀਨੀ ਵਰਣਮਾਲਾ''' ([[Category:Articles containing simplified Chinese-language text|Category:Articles containing simplified Chinese-language text]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਚੀਨੀ ਲਿੱਪੀਆਂ]][[wiktionary:简化字|简化字]]{{zh|s={{linktext|简化字}}|p=jiǎnhuàzì|labels=no}})&lt;ref&gt;Refer to official publications: [[cmn:汉字简化方案|zh:汉字简化方案]], [[cmn:简化字总表|zh:简化字总表]], etc.&lt;/ref&gt; ਰਵਾਇਤੀ ਚੀਨੀ ਵਾਂਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਲਿਖਣ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਚੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੀਨੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਖਰਤਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ 1950s ਅਤੇ 1960s ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫ਼ੁੱਲਤ ਕੀਤਾ। &lt;ref&gt;[http://www.gov.cn/xwfb/2006-03/22/content_233556.htm 教育部就《汉字简化方案》等发布 50 周年答记者提问{{lang|zh-hans|教育部就《汉字简化方案》等发布 50 周年答记者提问}}] Semi-centennial celebration of the publication of Chinese Character Simplification Plan and official press conference.&lt;/ref&gt; ਇਸਨੂੰ [[ਚੀਨ]] ਅਤੇ [[ਸਿੰਗਾਪੁਰ]] ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ।
[[ਤਸਵੀਰ:ROC24_SC1.jpg|thumb|1935 ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ ਸਰਲ ਚੀਨੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦਾ 324 ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਸਕਰਨ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|37em}}</text>
      <sha1>beiumzm6hirnlbaients2nd9k7wvx42</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>811997</id>
      <parentid>811983</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:02:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>811997</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1934" sha1="1bhsrxkpbz91e16ypc4pn1o1m34q6kg" xml:space="preserve">{{Infobox writing system|name=ਸਰਲ ਚੀਨੀ|sample=Hanzi (simplified).png|imagesize=100px|languages=ਚੀਨੀ|time=20ਵੀਂ ਸਦੀ&amp;nbsp;|sisters=ਕਾਂਜੀ&lt;div&gt;ਹਾਂਜਾ&lt;/div&gt;&lt;div&gt;ਖੀਤਾਨ&lt;/div&gt;|iso15924=Hans}}'''ਸਰਲ ਚੀਨੀ ਵਰਣਮਾਲਾ''' ([[Category:Articles containing simplified Chinese-language text|Category:Articles containing simplified Chinese-language text]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਚੀਨੀ ਲਿੱਪੀਆਂ]][[wiktionary:简化字|简化字]]{{zh|s={{linktext|简化字}}|p=jiǎnhuàzì|labels=no}})&lt;ref&gt;Refer to official publications: [[cmn:汉字简化方案|zh:汉字简化方案]], [[cmn:简化字总表|zh:简化字总表]], etc.&lt;/ref&gt; ਰਵਾਇਤੀ ਚੀਨੀ ਵਾਂਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਲਿਖਣ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਚੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੀਨੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਖਰਤਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ 1950s ਅਤੇ 1960s ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫ਼ੁੱਲਤ ਕੀਤਾ। &lt;ref&gt;[http://www.gov.cn/xwfb/2006-03/22/content_233556.htm 教育部就《汉字简化方案》等发布 50 周年答记者提问{{lang|zh-hans|教育部就《汉字简化方案》等发布 50 周年答记者提问}}] Semi-centennial celebration of the publication of Chinese Character Simplification Plan and official press conference.&lt;/ref&gt; ਇਸਨੂੰ [[ਚੀਨ]] ਅਤੇ [[ਸਿੰਗਾਪੁਰ]] ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ।
[[ਤਸਵੀਰ:ROC24_SC1.jpg|thumb|1935 ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ ਸਰਲ ਚੀਨੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦਾ 324 ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਸਕਰਨ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|37em}}{{ਆਧਾਰ}}</text>
      <sha1>1bhsrxkpbz91e16ypc4pn1o1m34q6kg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜਯੋਤਸਨਾ ਸ਼੍ਰੀਕਾਂਤ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>91945</id>
    <revision>
      <id>811964</id>
      <parentid>729139</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T21:23:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811964</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13788" sha1="mtpos5liot3qbx20zkibutxl6n3ta4u" xml:space="preserve">{{Infobox person|name=ਜਯੋਤਸਨਾ ਸ਼੍ਰੀਕਾਂਤ|image=Jyotsna Srikanth.jpg|caption=ਲਾਈਵ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ, 2011|birth_date=&lt;!--{{Birth date and age|df=yes|YYYY|MM|DD}} --&gt;|birth_place=[[ਬੰਗਲੌਰ]]|death_date=&lt;!-- {{Death date and age|df=yes|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (death date then birth date) --&gt;|nationality=[[ਭਾਰਤ]]|known for=[[ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ]], [[ਪੱਛਮੀ ਸੰਗੀਤ]]}}

'''ਜਯੋਤਸਨਾ ਸ਼੍ਰੀਕਾਂਤ''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਵਾਇਲਨ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ [[ਪੱਛਮੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ]] ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

== ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ==
ਜਯੋਤਸਨਾ ਸ਼੍ਰੀਕਾਂਤ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ [[ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਆਂਧਰਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਸੰਗੀਤ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ [[ਬੰਗਲੌਰ]], ਭਾਰਤ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ, ਰਤਨਾ ਸ਼੍ਰੀਕਾੰਤ, ਇੱਕ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;nie2012&quot;&gt;{{cite news|url=http://newindianexpress.com/cities/bangalore/article1327393.ece|title=Re-inventing the wheel|date=5 November 2012|location=Bangalore|newspaper=The New।ndian Express|author=Nivedita K G|access-date=2 ਅਪ੍ਰੈਲ 2017|archive-date=22 ਮਾਰਚ 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140322120703/http://www.newindianexpress.com/cities/bangalore/article1327393.ece|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

==ਸੰਗੀਤਕ ਜੀਵਨ==
===ਸਿਖਲਾਈ===
ਜਯੋਤਸਨਾ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਕਾਰਨਾਟਿਕ ਗਾਇਕਾਂ ਮਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ।&lt;ref name=dh2007&gt;{{cite news|newspaper=Deccan Herald|title=Stringing passion and profession!|date=8 December 2007|url=http://archive.deccanherald.com/content/Dec82007/she2007120740002.asp|author=Geetha Srinivasan|accessdate=19 November 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20140322111539/http://archive.deccanherald.com/content/Dec82007/she2007120740002.asp|archive-date=22 March 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਕੋਚਿੰਗ ਦਾ ਇੱਕ ਸਖ਼ਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਛੇ ਘੰਟੇ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

ਛੇ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਮਾਹਿਰ ਕੁੰਨਕੁਦੀ ਵੈਦਿਆਨਾਥਨ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਵਾਇਲਨ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਯੰਤਰ ਵਿੱਚ ਜਯੋਤਸਨਾ ਦਿਲਚਸਪੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=bmirror&gt;{{cite news|newspaper=Bangalore Mirror|author=Aruna Chandaraju|date=16 January 2011|url=http://www.bangaloremirror.com/article/81/201101162011011602265525448e13f50/Stringing-it-right.html|archive-url=https://archive.today/20130118011651/http://www.bangaloremirror.com/article/81/201101162011011602265525448e13f50/Stringing-it-right.html|url-status=dead|archive-date=18 January 2013|title=Stringing it right|accessdate=19 November 2012}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਵਾਇਲਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਆਰ. ਕੇ. ਕੇਸ਼ਵਮੂਰਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਿਖਲਾਈ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੋਲੋ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਨੌਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਜਯੋਤਸਨਾ ਨੇ ਪੂਰਨ ਵਾਇਲਨਿਸਟ ਬਣਨ ਲਈ ਪੱਛਮੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਲੋਧ ਜਾਪੀ ਅਤੇ ਬੰਗਲੌਰ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਧਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਵਧੇਰੇ ਉੱਨਤ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ, ਉਹ ਚੇਨੱਈ ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨਾਲ ਵੀ.ਐਸ. ਨਰਸਿਮਹਨ, ਇੱਕ ਸੋਲੋ ਵਾਇਲਨਿਸਟ, ਵੀ ਪੜ੍ਹਨ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਇਲੈਯਾਰਾਜਾ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=hindu2011&gt;{{cite news|newspaper=The Hindu|author=Geetha Srinivasan|title=East meets west|date=8 April 2011|accessdate=19 November 2012|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-fridayreview/article1610133.ece?textsize=small&amp;test=2}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ ਰਾਇਲ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਮਿਊਜ਼ਿਕ, ਲੰਡਨ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰੇਡਿੰਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।

===ਕੈਰੀਅਰ===
ਜਯੋਤਸਨਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸੰਗੀਤ ਫ਼ਿਲਮ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ, ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਹਾਮਸਾਲੇਖਾ ਅਤੇ ਇਲਾਯਾਰਾਜਾ ਵਰਗੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਹੇਠ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਲਈ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ।

ਉਸ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਲੰਡਨ ਚਲੀ ਗਈ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਡੌਕੂਮੈਂਟਰੀ (ਡਿਸਕਵਰੀ ਅਤੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਜੀਓਗ੍ਰਾਫਿਕ 'ਤੇ), ਟੈਲੀ ਸੀਰੀਅਲਜ਼, ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਕੋਰਾਂ ਲਈ ਆਪਣਾ ਭੰਡਾਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਗਮਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਬਲਿਊ.ਓ.ਐਮ.ਏ.ਡੀ (WOMAD), ਰੈਡ ਵਾਇਲਨ ਫੈਸਟੀਵਲ, ਕਲੀਵਲੈਂਡ ਸੰਗੀਤ ਉਤਸਵ, ਅਤੇ ਬੀ.ਬੀ.ਸੀ. ਪ੍ਰੌਮਜ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਇਆ।

ਜਯੋਤਸਨਾ ਜੈਜ਼ ਅਤੇ ਫਿਊਜ਼ਨ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਫਿਊਜ਼ਨ ਡਰੀਮਜ਼ ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਟ੍ਰੈਪ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਗਿਟਾਰਿਸਟ ਸਾਈਮਨ ਥੈਕਰ, ਅਤੇ ਫਲੇਮੇਨਕੋ/ਜੈਜ਼ ਦੇ ਗਿਟਾਰਿਸਟ ਐਡੁਆਰਡੋ ਨਿਏਬਲਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਫੈਡੋ ਸੈਕਸੋਫੋਨਿਸਟ ਰੀਓ ਕਿਆਓ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਜਯੋਤਸਨਾ ਨੇ ਕੈਂਬਰਿਜ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਲਿਵਰਪੂਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਖੇ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਵਾਇਲਨ ਵਿਚਕਾਰ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਤਕਨੀਕਾਂ 'ਤੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਉਸ ਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਯੁਨਾਈਟਡ ਕਿੰਗਡਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ, ਅਤੇ ਦਾਨ ਲਈ ਫੰਡ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ।&lt;ref name=dh2011&gt;{{cite news|newspaper=Deccan Herald|title=Enriching Melody|date=11 April 2011|url=http://www.deccanherald.com/content/152747/content/214289/in-class-her-own.html}}&lt;/ref&gt;

2012 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਲੰਡਨ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਟਸ ਫੈਸਟੀਵਲ, ਕਾਰਨਾਟਿਕ, ਫਿਊਜ਼ਨ, ਲੋਕ ਅਤੇ ਬਾਲਕਨ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਈਪ੍ਰਸ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ।

ਜਯੋਤਸਨਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਨਾਟਿਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇਕੱਲੇ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਡਾਕਟਰ ਐਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ&lt;ref name=toi2012&gt;{{cite news|newspaper=The Times of India|date=7 January 2012|title=Balamuralikrishna flips 81, says he's 18|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-01-07/bangalore/30601716_1_carnatic-music-fusion-music-jugalbandi-concerts|accessdate=19 November 2012|archive-date=18 ਫ਼ਰਵਰੀ 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140218030938/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-01-07/bangalore/30601716_1_carnatic-music-fusion-music-jugalbandi-concerts|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;, ਕਾਦਰੀ ਗੋਪਾਲਨਾਥ&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/programmes/b011cfw5|title=Darbar Festival 2011, Episode 2|publisher=BBC Radio 3|year=2011}}&lt;/ref&gt;, ਚਿੱਤਰਵੀਨਾ ਰਵੀਕੀਰਨ, ਰੰਜਨੀ-ਗਾਇਤਰੀ, ਸੁਧਾ ਰਾਗੁਨਾਥਨ, ਜਯੰਤੀ ਕੁਮਰੇਸ਼, ਸੰਜੇ ਸੁਬ੍ਰਾਹਮਣਯਨ, ਨਿਤਿਆਸ੍ਰੀ ਮਹਾਦੇਵਨ, ਆਰ ਕੇ ਸ਼੍ਰੀਕਾਂਤਨ ਅਤੇ ਅਰੁਣਾ ਸਯਰਾਮ ਵਜੋਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ।&lt;ref name=darbar&gt;{{cite web|work=Darbar Festival|title=Festival at a glance|year=2012|url=http://www.darbar.org/Darbar_Festival_2012_at_a_Glance.pdf|format=PDF|access-date=2020-06-26|archive-date=2014-03-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20140322104158/http://www.darbar.org/Darbar_Festival_2012_at_a_Glance.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

ਸ੍ਰੀਕਾਂਤ ਇਨ੍ਭਾਹਾਂ ਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਤਿਆਗਾਰਾਜਾ, ਪੁਰੰਦਰਾ ਦਸਾਰੂ, ਪਪਨਸਮ ਸਿਵਾਨ, ਅੰਨਾਮਾਚਾਰੀਆ, ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਾਰ, ਸ਼ਿਆਮਾ ਸਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਮੈਸੂਰ ਵਾਸੂਦੇਵਾਚਾਰ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਜਯੋਤਸਨਾ ਲੰਡਨ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਟਸ ਫੈਸਟੀਵਲ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਯੂ.ਕੇ. ਵਿੱਚ ਧਰੁਵ ਆਰਟਸ ਦੇ ਕਲਾਤਮਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਹੈ।

===ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ===
ਉਸ ਦੀ ਵਾਇਲਨ ਵਜਾਉਣ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ &quot;ਅਦਭੁੱਤ&quot; ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news|newspaper=The Independent|author=Michael Church|date=28 July 2011|accessdate=19 November 2012|title=BBC Proms 16/17: BBC NOW/Fischer/Arditti/World Routes Academy, Royal Albert Hall (3/5, 4/5)|url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/classical/reviews/bbc-proms-1617-bbc-nowfischerardittiworld-routes-academy-royal-albert-hall-35-45-2327493.html}}&lt;/ref&gt;

2008 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਲੰਡਨ ਦੇ ਟ੍ਰਿਨਿਟੀ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਤੋਂ ਕਾਰਨਾਟਿਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
[[File:Jyotsna Srikanth at the BBC Proms concert, 2011.JPG|thumb|Concert at BBC Proms]]

==ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ==
ਜਯੋਤਸਨਾ ਇੱਕ ਅਭਿਆਸਕ ਰੋਗ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਬੰਗਲੌਰ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ, ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਕਲੀਨਿਕਲ ਪੈਥੋਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਐਮ.ਬੀ.ਬੀ.ਐਸ. ਅਤੇ ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕੇ.ਵੀ. ਸ੍ਰੀਕਾਂਤ ਸ਼ਰਮਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

==ਡਿਸਕੋਗ੍ਰਾਫੀ==

* [http://indianviolin.eu/discography/ ''Carnatic Lounge'', Times Music], 2011.
* ''Chants for Children'', Theme Musik, 2011.
* [http://www.layamusic.in/store/index.php?route=product/product&amp;manufacturer_id=16&amp;product_id=1696 ''Carnatic Jazz'', Swathi Sanskriti], 2011.
* ''Alaiapayudhe'', CD Baby, 2010.
* ''Fusion Dreams'', CD Baby, 2008.
* ''Insight'', Fountain Music, 2008.
* ''Life'', Earthnbeat, 2007.
* [https://g.co/kgs/DQu33B Carnatic Connection, 2016]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ==
{{commons category|Jyotsna Srikanth}}
* [http://www.indianviolin.eu/Jyotsna.html Jyotsna Srikanth] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170710084650/http://indianviolin.eu/Jyotsna.html |date=2017-07-10 }}
* [http://liaf.co.uk/ London International Arts Festival]
* [https://sites.google.com/site/dhruvafoundationgbbo00/ Dhruv Arts]
*[http://www.knowyourstar.com/jyotsna-srikanth-interview/ Interview with Know Your Star] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200303133150/http://www.knowyourstar.com/jyotsna-srikanth-interview/ |date=2020-03-03 }}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ]]</text>
      <sha1>mtpos5liot3qbx20zkibutxl6n3ta4u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਲੈਲਾ ਸੁਰਤਸੁਮੀਆ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>93946</id>
    <revision>
      <id>812030</id>
      <parentid>709527</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T07:38:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812030</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7015" sha1="4v3jk6t1omw95qs6c2bmmkjbifocpsb" xml:space="preserve">{{ਜਾਣਕਾਰੀਡੱਬਾ ਸੰਗੀਤ ਕਲਾਕਾਰ|Background=ਸੋਲੋ ਗਾਇਕ|background=solo_singer|Genre=ਪੌਪ, ਸੋਲ|genre=[[Pop music|Pop]], [[Soul music|soul]]|Occupation=ਗਾਇਕਾ, ਅਦਾਕਾਰਾ|occupation=[[Singer]], [[actress]]|Label=[[ART-imedi]]|label=[[ART-imedi]]|website={{Url|http://www.lela-tsurtsumia.com/}}}}'''ਲੈਲਾ ਸੁਰਤਸੁਮੀਆ '''({{Lang-ka|ლელა წურწუმია}}) (ਜਨਮ 1969) ਇੱਕ [[ਜਾਰਜੀਆ (ਦੇਸ਼)|ਜੌਰਜੀਅਨ]] ਪੌਪ ਗਾਇਕਾ ਹੈ। ਜਨਮ ਤੋਂ ਤਬੀਲਿਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੈਰੀਅਰ 1999 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।

== ਸੰਗੀਤ ਸ਼ੈਲੀ ==
ਸੁਰਤਸੁਮੀਆ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਜਿਆਦਾਤਰ ਪੌਪ ਅਤੇ ਸੋਲ ਹੈ, ਐਥਨੋ/ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਕੁਝ ਧੁਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਕੋਲ ਕੁਝ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨਿਕ ਧੁਨੀਆਂ ਵੀ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ, ਉਸ ਦਾ ਟਰੈਕ &quot;ਇਡੂਮਾਲੀ ਗੇਮ,&quot; ਡੀ.ਜੇ ਆਕਾ ਦੁਆਰਾ ਰੀਮਿਕਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

== ਬੈਂਡ ==
2006 ਵਿੱਚ, ਸੁਰਤਸੁਮੀਆ ਨੇ ਆਪਣਾ ਲਾਈਵ ਬੈਂਡ ਬਣਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਰਿਅਰਸਲਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਬੈੰਡ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਰਜੀਆ ਦਾ ਦੌਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਗ੍ਰੀਸ ਦੇ ਏਥਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਦੋ ਸੰਗੀਤਕ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ &quot;ਇਮੇਦੀ ਟੀਵੀ&quot; ਸੈਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਇੱਕ ਲਾਈਵ ਕਨਸੋਰਟ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ DVD ਅਤੇ CD ਉੱਤੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ LIVE - Lela Tsurtsumia ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਬੈੰਡ ਫੀਚਰ:
* ਇਰਾਕ੍ਲੀ ਮੇੰਤੇਸ਼ਾਸ਼ਵਿਲੀ- ਕੀਬੋਰਡ
* ਚਾਬੁਕਾ ਆਮਿਰਨਾਸ਼ਵਿਲੀ - ਸੈਕ੍ਸੋਫੋਨ
* ਮਾਇਆ  ਕਾਚਕਾਸ਼ਿਸਵਿਲੀ - ਕੀਬੋਰਡ
* ਲਾਸ਼ਾ ਅਬਾਸ਼ਮਾਦ੍ਜ਼ੇ- ਬਾਸ ਗਿਟਾਰ
* ਲੇਵਾਨ ਸ਼ਾਰਾਸ਼ਿਦਜ਼ੇ - [[ਗਿਟਾਰ]]
* ਰਮਾਜ਼ ਖੁਦੋਏਵੀ - ਪਰਕਸ਼ਨ
* ਨੀਕਾ ਅਬਾਸ਼ਮਾਦ੍ਜ਼ੇ - ਢੋਲ
* ਵਾਸਕਾ ਕੁਟੁਕ੍ਸੋਵ - ਗਾਰਮੋਨੀ
* ਜੀਓ ਮਾਮੁਲਾ 
* ਸ਼ੋਤਾ
ਬੈਕਅੱਪ ਜ਼ਬਾਨੀ:
* ਰਤੀ ਦੁਰਗ੍ਲਿਸ਼ਵਿਲੀ
* ਗ੍ਵਾਂਕਾ ਕਾਚਕਾਸ਼ਿਸਵਿਲੀ
ਆਵਾਜ਼ ਇੰਜੀਨੀਅਰ:
* ਐਲੇਕ੍ਸ ਨੌਨਿਕੋਫ਼

== 2000-2007 ==
2000 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਜਾਰਜੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਾਇਕ ਦੁਆਰਾ ਆਯੋਜਿਤ ਪਹਿਲਾ ਸਮਾਰੋਹ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.perekrestok.am/english/features2001/3001.htm |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2017-05-28 |archive-date=2007-09-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928070818/http://www.perekrestok.am/english/features2001/3001.htm |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

2002 ਵਿੱਚ, ਸੁਰਤਸੁਮੀਆ ਦੇ ਤਬਿਲਿਸੀ ਸਪੋਰਟ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਫਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸੀ, ਸ਼ੋਅ ਵਿੱਚ ਪੱਚੀ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਰਸ਼ਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਰਿਕਾਰਡ 2004 ਵਿਚ ਸੈੱਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਐਲਬਮ ਸੁਲੇਲੀ ਸ੍ਵਿਮਾ (ਕ੍ਰੇਜ਼ੀ ਰੇਨ) ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਜਾਰਜੀਆ ਵਿੱਚ 60,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਾਪੀਆਂ ਵਿਕੀਆਂ। ਸੁਰਤਸੁਮੀਆ ਦੀਆਂ 10,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਐਲਬਮ ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਲਕ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਜ਼ਰਾਇਲ, ਅਮਰੀਕਾ, ਅਤੇ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਵਿਕ ਚੁਕੀਆਂ ਹਨ।

2006 ਤੋਂ ਬਾਅਦ,ਸੁਰਤਸੁਮੀਆ ਕੇਵਲ ਆਪਣੀ ਲਾਈਵ ਜੈਜ਼ ਬੈਂਡ ਦੇ ਨਾਲ ਸਟੇਜ ਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ।

11 ਅਗਸਤ 2006 ਨੂੰ, ਉਸਦੀ 40,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜ਼ੁਗਡੀਡੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲਾਈਵ ਸਮਾਰੋਹ ਕੀਤਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.peoplesbank.ge/news.php?news=58 |title=Peoples Bank |access-date=2017-05-28 |archive-date=2007-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070929071533/http://www.peoplesbank.ge/news.php?news=58 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

2007 ਵਿੱਚ, ਸੁਰਤਸੁਮੀਆ ਨੇ ਆਰਟ ਲੈਂਡ ਲੇਬਲ ਦੇ ਨਾਲ ਹਸਤਾਖ਼ਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਐਲਬਮਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਯੂਰਪੀ ਈ-ਸਟੋਰਾਂ ਜਿਵੇਂ 'ਦ ਔਰਚਰਡ ਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.theorchard.com/dist/artistPage.php?artist_id=78419 |title=The Orchard - Artist Discography |access-date=2017-05-28 |archive-date=2012-09-13 |archive-url=https://archive.today/20120913192604/http://www.theorchard.com/dist/artistPage.php?artist_id=78419 |dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
* [http://www.lela-tsurtsumia.com official web-page] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070707055541/http://www.lela-tsurtsumia.com/ |date=2007-07-07 }}
* [http://www.myspace.com/lelatsurtsumia official MySpace page]
* [http://musicaonline.sapo.pt/artist.php?artid=1980811 buy Lela's 3 albums from here]
* [http://www.theorchard.com/dist/searchResults.php?txt_artist_name=Lela+Tsurtsumia Lela's 3 albums on Orchard E-store]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* {{IMDb name|2241281}}
* [http://www.amc.am/shop.php?step=2&amp;album=390&amp;singerid=220&amp;PHPSESSID=00879bdb34e0b6cf3e30c76f224749ca Album &quot;The Best&quot; in the USA] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060911010818/http://www.amc.am/shop.php?step=2&amp;album=390&amp;singerid=220&amp;PHPSESSID=c227fd10706af997f70ef10e95a3a643 |date=2006-09-11 }}

== ਨੋਟ ==
{{reflist|2}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1969]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>4v3jk6t1omw95qs6c2bmmkjbifocpsb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜੈਨੀ ਪੇਪਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>95326</id>
    <revision>
      <id>811974</id>
      <parentid>721465</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T23:40:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dostojewskij</username>
        <id>8464</id>
      </contributor>
      <comment>ਤਸਵੀਰ</comment>
      <origin>811974</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3749" sha1="sl6txkw1c63pzdi2196270tfrok4neo" xml:space="preserve">{{Infobox adult biography
| name = ਜੈਨੀ ਪੇਪਰ
| image = Jeannie Pepper at IA2000 2 (cropped).jpg
| caption = ਜੈਨੀ ਪੇਪਰ, [[ਡੇਵ ਕਮਿੰਗਸ]] ਨਾਲ 2000 ਵਿੱਚ
| birth_name = 
| birth_date = {{Birth date and age|1958|7|9}}
| birth_place = [[ਸ਼ਿਕਾਗੋ]], [[ਇਲੀਨਾਏ]], [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਯੂ.ਐਸ.]]
| death_date = 
| death_place = 
| spouse = 
| height = {{height|ft=5|in=7}}
| weight = {{convert|118|lb|kg|abbr=on}}
| alias = 
| number_of_films = 250

}}
'''ਜੈਨੀ ਪੇਪਰ '''(ਜਨਮ 9 ਜੁਲਾਈ, 1958 ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਿਕਾਗੋ]], [[ਇਲੀਨਾਏ|ਇਲੀਨੋਇਸ]]) ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਪੌਰਨੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਅਦਾਕਾਰਾ ਹੈ। ਇਸਨੇ ਆਪਣਾ ਕਾਰੋਬਾਰ 1982 ਵਿੱਚ 24 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ  ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸਨੇ 200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਾਲਗ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ 2007 ਤੋਂ  ਅਜੇ ਵੀ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਪਰ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਰਿਪੱਕ ਬਾਲਗ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।

ਪੇਪਰ ਨੂੰ 1997 ਵਿੱਚ ਏਵੀਐਨ ਹਾਲ ਆਫ਼ ਫੇਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ&lt;ref name=AVNHOF&gt;{{cite web|title=AVN Hall of Fame Listing |url=http://www.avnawards.com/halloffame.php |publisher=Adult Video News |accessdate=1 December 2015 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090415212412/http://www.avnawards.com/halloffame.php |archivedate=April 15, 2009 }}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਅਫਰੀਕੀ ਅਮਰੀਕੀ ਔਰਤ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਇਸ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਇਸਨੂੰ 2008 ਵਿੱਚ ਐਕਸਆਰਸੀਓ ਹਾਲ ਆਫ਼ ਫੇਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=xrco&gt;{{cite web | title =XRCO| publisher = XRCO.com| url = http://www.dirtybob.com/xrco/hall.htm| accessdate = 2008-02-23}}&lt;/ref&gt;

== ਹੋਰ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ ==
* Gerrie Lim, &quot;[http://business.avn.com/articles/video/DREAMING-OF-JEANNIE-AVN-Hall-of-Famer-Pepper-Finds-a-Home-in-Cyberspace-40037.html Dreaming of Jeannie: AVN Hall of Famer Pepper Finds a Home in Cyberspace&quot;, AVN Online ਸੁਪਨਾ Jeannie: AVN] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151208133526/http://business.avn.com/articles/video/DREAMING-OF-JEANNIE-AVN-Hall-of-Famer-Pepper-Finds-a-Home-in-Cyberspace-40037.html |date=2015-12-08 }}'','' 1 ਨਵੰਬਰ, 2001.
* Mireille Miller-Young, &quot;[http://www.thefreelibrary.com/Hardcore+desire%3A+Black+women+laboring+in+porn--is+it+just+another+job%3F-a0140145988 Hardcore Desire: Black Women Laboring in Porn — Is It Just Another Job?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180216204517/https://www.thefreelibrary.com/Hardcore+desire%3A+Black+women+laboring+in+porn--is+it+just+another+job%3F-a0140145988 |date=2018-02-16 }}&quot;, Colorlines Magazine: Race, Action, Culture, Winter 2005.

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* {{IMDb name|0672595|Jeannie Pepper}}
* {{iafd name|id=Pepper|gender=female|name=Jeannie Pepper}}ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਬਾਲਗ ਫਿਲਮ ਡਾਟਾਬੇਸ
* {{afdb name|id=450|gender=female|name=Jeannie Pepper}}ਬਾਲਗ ਫਿਲਮ ਡਾਟਾਬੇਸ

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਪੌਰਨੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>sl6txkw1c63pzdi2196270tfrok4neo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਦੇਵਦੱਤ ਪਟਨਾਇਕ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>96187</id>
    <revision>
      <id>811991</id>
      <parentid>600614</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T05:44:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811991</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25865" sha1="d3sj4uiu3acvpbtjnbeils39lzo8r9i" xml:space="preserve">{{Infobox person|name=ਦੇਵਦੱਤ ਪਟਨਾਇਕ&lt;br&gt;|image=Devdutt Pattanaik 01.jpg|caption=ਦੇਵਦੱਤ ਪਟਨਾਇਕ, 2014 ਦੌਰਾਨ &lt;br&gt;|birth_date=11 ਦਸੰਬਰ 1970&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;&amp;nbsp;(&lt;span class=&quot;dtstart bday&quot;&gt;1970-12-11&lt;/span&gt;)&lt;/span&gt;|birth_place=ਮੁੰਬਈ, [[ਭਾਰਤ]]&lt;br&gt;|death_date=----------------------------&lt;!-- {{Death date and age|df=yes|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (death date then birth date) --&gt;|nationality=ਭਾਰਤੀ&lt;br&gt;|occupation=ਮਿੱਥ-ਵਿਗਿਆਨੀ, ਲੇਖਕ, ਕਾਲਮਨਵੀਸ, ਚਿੱਤਰਕਾਰ&lt;br&gt;|known for=ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਉਪਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ|website={{URL|www.devdutt.com|www.Devdutt.com}}|module=[[चित्र:Audio-input-microphone.svg|link=|alt=|center|40x40px]]
ਦੇਵਦੱਤ ਪਟਨਾਇਕ ਦੀ ਆਵਾਜ਼&lt;br&gt;
&lt;center&gt;[[चित्र:Devdutt Pattanaik Voice Intro (Hi).mp3|180x180px|noicon]]&lt;/center&gt;
&lt;center&gt; Recorded August 2014 &lt;/center&gt;

&lt;nowiki&gt; &lt;/nowiki&gt;&lt;span style=&quot;font-size:smaller;&quot;&gt;''सञ्चिका सुनने में परेशानी है? [[विकिपीडिया:मीडिया सहायता|मीडिया सहायता]] देखें।''&lt;/span&gt;|signature=Devdutt Pattanaik Autograph.png}}'''ਦੇਵਦੱਤ ਪਟਨਇਕ''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਕ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.dailyo.in/politics/historians-mythology-india-awardwapsi-mahabharata-ramayana-ashoka-brahmi-pali-jainism-buddhism/story/1/7097.html|title=Devdutt Pattanaik on 14 things historians taught him}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.outlookhindi.com/art-and-culture/review/book-extract-of-dr-devdutt-pattanaik-4705|title=भारतीय पौराणिक कथाएं}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਇੱਕ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾਕਾਰ/ਮਿਥ ਵਿਗਿਆਨੀ&lt;ref name=&quot;scroll.in&quot;&gt;{{Cite web|url=https://scroll.in/article/836511/devdutt-pattanaik-historians-too-should-share-the-blame-for-the-rise-of-religious-radicalism|title=Devdutt Pattanaik: Historians too should share the blame for the rise of religious radicalism}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.mid-day.com/articles/5151-years-of-gita/15033045|title=5151 Years Of Gita}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਸੰਚਾਰਕ ਵੀ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://scroll.in/article/843919/the-mythology-of-one-god-is-what-we-call-religion-devdutt-pattanaik|title=‘The mythology of one god is what we call religion’: Devdutt Pattanaik}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://qz.com/630164/a-mythology-checklist-are-you-left-or-right/ |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2017-08-20 |archive-date=2017-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170821174250/https://qz.com/630164/a-mythology-checklist-are-you-left-or-right/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ [[ਧਰਮ]]&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://mumbaimirror.indiatimes.com/others/sunday-read/the-jealous-god-of-science/articleshow/61800567.cms?utm_content=buffera7fc2&amp;utm_medium=social&amp;utm_source=twitter.com&amp;utm_campaign=buffer|title=THE JEALOUS GOD OF SCIENCE}}&lt;/ref&gt;, [[ਪੁਰਾਣ|ਪੁਰਾਣ&lt;ref name=&quot;Is divorce permitted in Hinduism&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.dailyo.in/lifestyle/hindu-marriage-divorce-puranas-dharmashastra-hinduism/story/1/19280.html|title=Is divorce permitted in Hinduism?}}&lt;/ref&gt;]][./देवदत्त_पटनायक#cite_note-16 &lt;span class=&quot;mw-reflink-text&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[16]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;], [[ਮਿਥ]] ਆਦਿ ਉੱਪਰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;scroll.in&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Is divorce permitted in Hinduism&quot;/&gt; ਦੇਵਦੱਤ ਪਟਨਾਇਕ ਨੇ ਵਿਵਾਦਿਤ ਫਿਲਮ [[ਪਦਮਾਵਤੀ (ਫ਼ਿਲਮ)]] ਉੱਪਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਰਾਣੀ ਪਦਮਨੀ]] ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਉੱਪਰ ਆਪੱਤੀ ਜਤਾਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/devdutt-pattanaik-calls-padmavati-a-valorisation-of-woman-burning-herself-to-honour-macho-clan/articleshow/61701169.cms|title=Devdutt Pattanaik enters Padmavati debate, calls its 'valorisation of woman burning herself for macho clan'}}&lt;/ref&gt;  

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿਥ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪੁਸਤਕਾਂ: ਮਿਥ: ਏ ਹੈਂਡ ਬੁੱਕ, ਹਿੰਦੂ ਪੂਰਾਣਿਕ ਕਥਾਏਂ, ਸੀਤਾ, ਸਿਖੰਡੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੇਖ ਲਿਖੇ ਹਨ।  ਪਟਨਾਇਕ ਨੇ [[ਮਹਾਂਭਾਰਤ|ਮਹਾਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਰਾਮਾਇਣ]] ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੋਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਟਨਾਇਕ ਮਿਡ-ਡੇਅ,[ ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ ਇੰਡੀਆ, ਸੀਐਨ ਟਰੈਵਲਰ ਅਤੇ Scroll.in ਲਈ ਇੱਕ ਕਾਲਮਨਵੀਸ ਹੈ। ਉਹ ਰੇਡੀਓ ਮਿਰਚੀ ਲਈ ਇੱਕ ਰੇਡੀਓ ਸ਼ੋਅ/ਪੋਡਕਾਸਟ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ,ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਿ ਦੇਵਦੱਤ ਪਟਨਾਇਕ ਸ਼ੋਅ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2010/07/04/movies/04mahabhrata.html?pagewanted=1|title=Mythic Past, Resonating in the Present|date=4 July 2010|work=New York Times}}&lt;/ref&gt;

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿਖਿਆ ==
ਪਟਨਾਇਕ ਇੱਕ ਓਡੀਆ ਲੋਕ  (ਓਡੀਆ) ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਅਤੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ [[ਮੁੰਬਈ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;mi&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.livemint.com/2010/09/16194217/The-mythologist.html|title=The mythologist|date=16 September 2010|work=[[Mint (newspaper)|Mint]]}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ [[ਚੈਂਬੂਰ]], ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਚੈਂਬਰ ਵਿੱਚ ਅਵਰ ਲੇਡੀ ਆਫ ਫਾਰੈਂਟ ਹੈਲਪਰ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਪਟਨਾਇਕ ਨੇ ਗ੍ਰਾਂਟ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ, [[ਮੁੰਬਈ]] ਤੋਂ ਮੈਡੀਸਨ (ਐਮ.ਬੀ.ਬੀ.ਐਸ.) ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਮੁੰਬਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਤੋਂ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦਾ ਕੋਰਸ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.financialexpress.com/printer/news/77330/|title=Teaching Old Heads New Tricks|date=25 May 2003|work=Financial Express}}&lt;/ref&gt;

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਪਟਨਾਇਕ ਨੇ 14 ਸਾਲ ਫਾਰਮਾਸਿਊਟੀਕਲ ਅਤੇ ਹੈਲਥਕੇਅਰ ਉਦਯੋਗ (ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸਾਨੋਫੀ ਐਵੈਂਟਿਸ ਅਤੇ ਅਪੋਲੋ ਗਰੁੱਪ ਆਫ ਹਾਸਪੀਟਲਜ਼) ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਖਾਲੀ ਸਮਾਂ [[ਮਿੱਥ ਵਿਗਿਆਨ|ਮਿਥਿਹਾਸ]] 'ਤੇ ਲੇਖ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ, ਜੋ ਆਖਰਕਾਰ ਉਸਦਾ ਪੂਰੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਪੇਸ਼ਾ ਬਣ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.nasscom.in/devdutt-pattanaik-chief-belief-officer-future-group|title=Archived copy|archive-url=https://web.archive.org/web/20150209143409/http://www.nasscom.in/devdutt-pattanaik-chief-belief-officer-future-group|archive-date=9 February 2015|access-date=9 February 2015|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਸ਼ਿਵਾ: ਐਨ ਇੰਟਰੋਡਕਸ਼ਨ 1997 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਸੀ। &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.dailyo.in/politics/historians-mythology-india-awardwapsi-mahabharata-ramayana-ashoka-brahmi-pali-jainism-buddhism/story/1/7097.html|title=Devdutt Pattanaik on 14 things historians taught him|website=dailyo.in}}&lt;/ref&gt; ਪਟਨਾਇਕ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://economictimes.indiatimes.com/blogs/et-commentary/metoo-in-mahabharata-political-needs-were-placed-over-draupadis-security/|title=#MeToo in Mahabharata: Political needs were placed over Draupadi's security|date=17 November 2018|website=Economic Times Blog}}&lt;/ref&gt;

ਉਸਨੇ ''ਅਰਨਸਟ ਐਂਡ ਯੰਗ'' ਵਿਖੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਰੀਟੇਲਰ ਵਿਕਰੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ''ਫਿਊਚਰ ਗਰੁੱਪ'' ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਵੀ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ।

ਉਹ ਨਵੰਬਰ 2009 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ''ਟੀਈਡੀ ਕਾਨਫਰੰਸ'' ਵਿੱਚ ਸਪੀਕਰ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.hindu.com/fr/2009/04/24/stories/2009042451310400.htm|title=Demystifying mythology: A conversation with Devdutt Pattanaik|date=24 April 2009|work=[[The Hindu]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20090429012100/http://www.hindu.com/fr/2009/04/24/stories/2009042451310400.htm|archive-date=29 April 2009|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

== ਕਲਾ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Hanuman_with_Ram's_banner.jpg|thumb|ਰਾਮ ਦੇ ਬੈਨਰ ਨਾਲ ਹਨੂਮਾਨ]]
ਦੇਵਦੱਤ ਪਟਨਾਇਕ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਸਾਰੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਦੇਵਲੋਕ ਲੜੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ। ਕਾਲਮਨਵੀਸ ਕੋਰਲ ਦਾਸਗੁਪਤਾ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, &quot;ਪਟਨਾਇਕ ਦੀ ਕਲਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਅਨੁਸਰਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਮਾਹਰ ਰੇਖਾਵਾਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਿੱਛਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਚਿਤਰਣ ਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਫੋਟੋਗਰਾਫ਼ ਦਾ ਵਿਆਕਰਨਿਕ ਵੇਰਵਾ।&quot;&lt;ref&gt;{{Cite web | url=https://www.news18.com/blogs/books/koral-dasgupta/beyond-the-writer-devdutt-pattanaik-14361-1147624.html |title = Beyond the writer: Devdutt Pattanaik - Koral Dasgupta' Blog|date = 7 October 2015}}&lt;/ref&gt;


== ਵਿਸ਼ੇ ==

=== ਮਿਥ ਅਤੇ ਮਿਥ ਵਿਗਿਆਨ ===
ਪਟਨਾਇਕ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ &quot;ਮਿੱਥ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਹੀ ਅਤੇ ਗਲਤ, ਚੰਗੇ ਅਤੇ ਮਾੜੇ, ਸਵਰਗ ਅਤੇ ਨਰਕ, ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ&quot;।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/books/no-society-can-exist-without-myth-says-devdutt-pattanaik/story-PG1v4iB17j07dV5Vyv86QN.html|title=No society can exist without myth, says Devdutt Pattanaik|date=4 July 2016|website=Hindustan Times}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਲਈ, ਮਿਥਿਹਾਸ &quot;ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ... ਵਿਭਿੰਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਥਾਵਾਂ ਹੋਣਗੀਆਂ, ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦੇਵੇਗੀ ਜਾਂ ਨਵੀਆਂ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰੇਗੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://indianexpress.com/article/india/devdutt-pattanaik-modern-people-want-to-feel-liberal-so-they-construct-a-past-thats-conservative-5420504/|title=Modern people want to feel liberal, so they construct a past that's conservative|date=27 October 2018}}&lt;/ref&gt;

=== ਵਿਉਪਾਰ ===
ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ &lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt;ਬਿਜ਼ਨਸ ਸੂਤਰ : ਐਨ ਇੰਡੀਅਨ ਅਪ੍ਰੋਚ ਟੂ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ&lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt; ਵਿੱਚ,ਕੇਂਦਰੀ ਥੀਮ ... ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵਿਚ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਜਦੋਂ ਸੰਸਥਾਗਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਇਕਸਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਕਸੁਰਤਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਮਾਹੌਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਦੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਅਤੇ ਅਖੌਤੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿਰਫ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਦੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਰਕਟ ਬੋਰਡ ਵਿੱਚ ਸਵਿੱਚਾਂ ਵਾਂਗ ਵਿਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਤਦ ਹੀ ਵਿਗਾੜ ਉਤਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵਿਘਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/books/books-reviews/an-indian-view-of-management/article4689764.ece|title=An Indian view of management|last=Devarajan|first=R.|date=6 May 2013|newspaper=The Hindu|via=www.thehindu.com}}&lt;/ref&gt;

=== ਰਾਜਨੀਤੀ ===
ਪਟਨਾਇਕ ਉਦਾਰਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ 'ਤੇ &quot;ਚਿੱਟੇ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾਵਾਂ&quot;( white saviours) ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਹੈ। ਉਹ ਅਮਰੀਕੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਉਸ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਅਤਿ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀ ਸਗੋਂ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਹਕੀਕਤਾਂ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://scroll.in/article/824732/from-macaulay-to-frawley-from-doniger-to-elst-why-do-many-indians-need-white-saviours|title=From Macaulay to Frawley, from Doniger to Elst: Why do many Indians need White saviours?|last=Pattanaik|first=Devdutt|website=Scroll.in}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.mid-day.com/articles/devdutt-pattanaik-brahmins-who-rejected-ram/18585174|title=Devdutt Pattanaik: Brahmins who rejected Ram|date=17 September 2017|website=mid-day}}&lt;/ref&gt;

=== ਕਾਮੁਕਤਾ ===
ਪਟਨਾਇਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਐਲਜੀਬੀਟੀਕਿਊ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਬਾਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਟਨਾਇਕ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ੧੦ ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਸਮਲਿੰਗੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ੩੦ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਕੋਲ ਆਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;TOI&quot;&gt;{{Cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/devdutt-pattanaik-comes-out-of-the-closet/articleshow/65872282.cms|title=Devdutt Pattanaik comes out of the closet – Times of India|website=The Times of India}}&lt;/ref&gt; 2018 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਮਲਿੰਗਤਾ ਦੇ ਅਪਰਾਧੀਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਟਨਾਇਕ ਇੱਕ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ ਸਮਲਿੰਗੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੁਈਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ, ਅਤੇ ਕਈ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ, ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੁਈਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਸੰਸਾਰ ਲਈ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਕਦਰ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਉਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://qz.com/india/1382039/section-377-indias-devdutt-pattanaik-on-gay-rights-and-karma/|title=India's ancient religions are actually very accepting of gay people|last=Pattanaik|first=Devdutt|website=Quartz India}}&lt;/ref&gt;

== ਪੁਸਤਕ ਸੂਚੀ ==

=== ਮਿਥਹਾਸਕ ===

# ''ਸ਼ਿਵਾ : ਐਨ ਇੰਨਟ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ (Shiva: An Introduction''.) Vakils, Feffer and Simons Ltd., 1997. {{ISBN|978-81-8462-013-9}}. (Based on [[:en:Shiva|Shiva]]).
# ''ਵਿਸ਼ਨੂੰ :ਐਨ ਇੰਨਟ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ (Vishnu: An Introduction''.) Vakils, Feffer and Simons Ltd., 1999. {{ISBN|81-87111-12-7}}. (Based on [[:en:Vishnu|Vishnu]]).
# ''ਦੇਵੀ, ਦਿ ਮਦਰ-ਗੌਡਜ਼ :ਐਨ ਇੰਨਟ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ (Devi, The Mother-Goddess: An Introduction)''. Vakils, Feffer, and Simons Ltd., 2000. {{ISBN|978-81-87111-91-7}}. (Based on the concept of [[:en:Devi|Devi]]).
# ''ਦਿ ਦੌਡਜ਼ ਇੰਨ ਇੰਡੀਆ (The Goddess in India: The Five Faces of the Eternal Feminine''. Inner Traditions/ Bear &amp; Company, 2000. {{ISBN|978-0-89281-807-5}}. Translations: Hindi.
# ''ਹਨੂੰਮਾਨ :ਐਨ ਇੰਨਟ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ (Hanuman: An Introduction''. Vakils, Feffer and Simons Ltd., 2001. {{ISBN|978-81-87111-94-8}}. (Based on [[:en:Hanuman|Hanuman]]).
# ''The Man Who Was A Woman and Other Queer Tales from Hindu Lore''. Harrington Park Press, 2002. {{ISBN|1560231815}}.
# ''ਹਿੰਦੂ ਇੰਡੀਆ Hindu India''. Brijbasi Art Press, 2003. {{ISBN|8187902078}}.
# ''ਇੰਡੀਅਨ ਮਾਇਥਾਲਜੀ : Indian Mythology: Tales, Symbols, and Rituals from the Heart of the Subcontinent''. Inner Traditions/ Bear &amp; Company, 2003. {{ISBN|978-0-89281-870-9}}.
# ''ਲਕਸ਼ਮੀ , ਦਿ ਗੋਡਜ਼ ਆਫ ਵੈਲਥ ਐਂਡ ਫਾਰਚੂਨ :ਐਨ ਇੰਨਟ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ (Lakshmi, The Goddess of Wealth and Fortune: An Introduction)''. Vakils, Feffer, and Simons Ltd., 2003. {{ISBN|978-81-8462-019-1}}. (Based on [[:en:Lakshmi|Lakshmi]]).
# ''ਮਿਥ= ਮਿਥਿਆ :ਏ ਹੈਂਡਬੁੱਕ ਆਫ ਹਿੰਦੂ ਮਾਇਥੌਲਜੀ Myth=Mithya: A Handbook of Hindu Mythology''. Penguin Books India, 2006. {{ISBN|9780143099703}}. Translations: Hindi, Marathi, Turkish.
# ''ਸ਼ਿਵਾ ਟੂ ਸ਼ੰਕਰ (Shiva to Shankara: Decoding the Phallic Symbol''. Indus Source, India. 2006. {{ISBN|81-88569-04-6}}. Translations: Czech, Hindi (Based on [[:en:Shiva|Shiva]]).
# ''ਦਿ ਬੁੱਕ ਆਫ ਰਾਮਾ  (The Book of Ram''. Penguin Books India, 2009. {{ISBN|9780143065289}}. (Based on [[:en:Rama|Ram]])  - Part of a book series on mythological figures published by Penguin.
# ''ਸੈਵਨ ਸੀਕਰੈਟ ਆਫ ਹਿੰਦੂ ਕੈਲੇਂਡਰ ਆਰਟ (7 Secrets from Hindu Calendar Art''. Westland Ltd., 2009. {{ISBN|9788189975678}}. Translations: Gujarati, Hindi (Based on [[:en:Hindu_Cosmology|Hindu Calendar art]]).
# ''ਹਨੂੰਮਾਨ'ਸ ਰਾਮਾਇਣ (Hanuman's Ramayan''. ) Tulika Publishers, 2010. {{ISBN|9788181467515}}. (Based on [[:en:Hanuman|Hanuman]]).
# ''ਜੈਯਾ : Jaya: An Illustrated Retelling of the Mahabharata''. Penguin Books India, 2010. {{ISBN|9780143104254}}. Translations: Hindi, Kannada, Malayalam, Marathi, Tamil (Based on the [[:en:Mahabharata|Mahabharata]]).
# ''ਸੈਵਨ ਸੀਕਰੈਟ ਆਫ ਸ਼ਿਵਾ (7 Secrets of Shiva''.) Westland Ltd., 2011. {{ISBN|9789380658636}}. Translations: Gujarati, Hindi, Kannada, Marathi, Russian, Telugu (Based on [[:en:Shiva|Shiva]]).
# ''ਸੈਵਨ ਸੀਕਰੈਟ ਆਫ ਵਿਸ਼ਨੂੰ (7 Secrets of Vishnu''.) Westland Ltd., 2011. {{ISBN|9789380658681}}. Translations: Hindi, Kannada, Marathi, Russian (Based on [[:en:Vishnu|Vishnu]]).
# ''99 Thoughts on Ganesha: Stories, Symbols and Rituals of India's Beloved Elephant-headed Deity''. Jaico Publishing House, 2011. {{ISBN|978-81-8495-152-3}}. Translations: Gujarati, Hindi, Malayalam, Marathi, Telugu (Based on [[:en:Ganesha|Ganesha]]).
# ''Sita: An Illustrated Retelling of the Ramayana''. Penguin Books India, 2013 {{ISBN|9780143064329}}. Translations: Hindi, Marathi, Tamil (Based on the [[:en:Ramayana|Ramayana]]).
# ''ਸ਼ਿਖੰਡੀ : ਐਂਡ ਅਦਰ ਟੇਲਜ਼ (Shikhandi: And Other Tales They Don't Tell You''.) Zubaan Books &amp; Penguin Books India, 2014. {{ISBN|978-9383074846}}. Translations: Hindi, Marathi.
# ''ਸੈਵਨ ਸੀਕਰੈਟ ਆਫ ਦਿ ਗੌਡਜ਼ (7 Secrets of the Goddess''.) Westland Ltd., 2014. {{ISBN|9789384030582}}. Translations: Hindi, Italian, Marathi, Russian (Based on the [[:en:Devi|Goddess]]).
# ''ਮਾਈ ਗੀਤਾ My Gita''. Rupa Publications India, 2015. {{ISBN|9788129137708}}. Translations: Hindi, Marathi (Based on [[:en:Bhagavad_Gita|The Gita]]).
# ''ਦੇਵਲੋਕ ਵਿਦ ਦੇਵਦੱਤ ਪਟਨਾਇਕ Devlok with Devdutt Pattanaik''. Penguin Random House India, 2016. {{ISBN|9780143427421}}.
# ''Olympus – An Indian Retelling of Greek Mythology''. Penguin Random House India, 2016. {{ISBN|9780143428299}} (Based on [[:en:Greek_mythology|Greek mythology]]).
# ''ਦੇਵਲੋਕ ਵਿਦ ਦੇਵਦੱਤ ਪਟਨਾਇਕ Devlok with Devdutt Pattanaik (Book 2)'' – Publisher: Penguin Random House, 2017 {{ISBN|978-0143428435}} Translations: Hindi {{ISBN|978-0143440468}}
# ''ਸ਼ਿਵਾਾ ਟੂ ਸ਼ੰਕਰ : ਗਿਵ ਫਰਾਮ ਦਿ ਫੋਰਮਲੈਸ (Shiva to Shankara: Giving Form to the Formless''. HarperCollins India, Indus Source 2017. {{ISBN|978-9352641956}}. – Based on Older Book / Reprint
# ''ਮਾਈ ਹਨੂੰਮਾਨ ਚਾਲੀਸਾ (My Hanuman Chalisa''. Rupa Publications, 2017. {{ISBN|9788129147950}} (Based in the [[:en:Hanuman_Chalisa|Hanuman Chalisa]]).
# ''ਦੇਵਲੋਕ ਵਿਥ ਦੇਵਦੱਤ ਪਟਲਾਇਕ (ਭਾਗ -3)Devlok with Devdutt Pattanaik (Book 3)'' – Publisher: Penguin Random House, 2017 {{ISBN|978-0143442790}}.
# ''ਸ਼ਿਆਮ : ਐਨ ਇਲੂਸਟਡ ਰੀਲਠਲਿੰਗ ਆਫ ਦੀ ਭਗਵਤਾ (Shyam: An Illustrated Retelling of the Bhagavata.'' Penguin, 2018 {{ISBN|9780670084463}} (Based on the [[:en:Bhagavata_Purana|Bhagavata]]).
# ''ਰਾਮਾਇਣਾ  ਵਰਸਜ ਮਹਾਭਾਰਤ (Ramayana Versus Mahabharata: My Playful Comparison.'' Rupa Publications India, 2018 {{ISBN|9789353332303}} (Based on the [[:en:Ramayana|Ramayana]] &amp; [[:en:Mahabharata|Mahabharata]]).
# ''ਹਿੰਦੂ ਟ੍ਰੀਨਿਟੀ Hindu Trinity: 21 Life-enhancing Secrets Revealed Through Stories and Art''. Westland India 2019. {{ISBN|978-9388754712}}. – Based on Older Books / Reprint
# ''Wisdom of the Gods for You and Me: My Gita and My Hanuman Chalisa''. Rupa Publications India 2019. {{ISBN|978-9353335113}}. – Based on Older Books / Reprint
# ''Faith: 40 Insights into Hinduism'' – Publisher: Harper Collins, 2019 {{ISBN|978-9353025960}}.
# ''Pilgrim Nation: The Making of Bharatvarsh'' - Aleph Book Company, 2020 {{ISBN|978-9389836004}}.
# ''Dharma Artha Kama Moksha: 40 Insights into Happiness'' - Harper Collins, India, 2021 {{ISBN|978-9354224447}}.
# ''Marriage: 100 Stories Around India's Favourite Ritual'' - Rupa Publications India, 2021 {{ISBN|9353338441}}.
# ''Adi Purana: Entire Veda as a Single Story'' - Westland, 2021 {{ASIN|B099ZWDLFH}} - quick read
# ''Hope: Wisdom to Survive in a Hopeless World'' - Juggernaut, 2021 {{ISBN|978-9391165529}}.
# ''Eden: An Indian Exploration of Jewish, Christian and Islamic Lore'' - Penguin Random House, 2021 {{ISBN|978-0670095407}}.
# ''ਦਿ ਸਟੋਰੀ ਵੀ ਟੈਲ : ਮਾਇਥੋਲੋਜ਼ੀ (The Stories We Tell: Mythology to Make Sense of Modern Lives'' - Aleph Book Company, 2022 {{ISBN|978-9391047825}}.

=== ਗਲਪ ===

# ''ਦਿ ਪ੍ਰੈਂਗਨੈਂਟ ਕਿੰਗ [[:en:The_Pregnant_King|(The Pregnant King]]''. Penguin Books India, 2008. {{ISBN|9780143063476}}. Translations: Hindi, Marathi
# ''ਇਜ ਹੀ ਫਰੈਸ਼ ? (Is He Fresh?: Aka [[:en:Kaula_Hai|Kaula Hai]]''? (Penguin Petit). Penguin UK, 2015. {{ISBN|9789351187585}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{टिप्पणीसूची}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਐਲਬੀਜੀਟੀ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਐਲਜੀਬੀਟੀ ਲੇਖਕ]]</text>
      <sha1>d3sj4uiu3acvpbtjnbeils39lzo8r9i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗ੍ਰੇਸੀ ਗਲੈਮ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>96814</id>
    <revision>
      <id>811972</id>
      <parentid>721788</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T23:37:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dostojewskij</username>
        <id>8464</id>
      </contributor>
      <comment>ਤਸਵੀਰ</comment>
      <origin>811972</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4775" sha1="hy38r6oh2xkwpcyuz37g0gs5t6heir8" xml:space="preserve">{{Infobox adult biography
| name = ਗ੍ਰੇਸੀ ਗਲੈਮ
| image = Gracie Glam 2011.jpg
| image_size = 200px
| caption = {{small|ਜਨਵਰੀ 2011 ਵਿੱਚ, ਗ੍ਰੇਸੀ ਗਲੈਮ [[ਏਵੀਐਨ ਅਡਲਟ ਇੰਟਰਟੇਨਮੈਂਟ ਐਕਸਪੋ]], [[ਲਾਸ ਵੇਗਾਸ, ਐਨਵੀ]] ਦੌਰਾਨ}}
| birth_date = {{Birth date and age|1990|09|30}}&lt;ref name=&quot;iafd&quot;/&gt;
| birth_place = [[ਰਾਲੇਫ, ਉੱਤਰੀ ਕਾਰੋਲੀਆ]], [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਯੂ.ਐਸ.]]&lt;ref name=&quot;avn&quot;&gt;Dan Miller. &quot;Cover Story: The Fresh Effect&quot;. ''[[AVN (magazine)|AVN Magazine]]'', Vol.26/No.6, Issue 331, June 2010, p.56.&lt;/ref&gt;
| death_date = 
| death_place = 
| spouse = 
| height = 
| weight = 
| alias = 
| number_of_films = {{plainlist|
* 375 ਬਤੌਰ ਪ੍ਰਦਸ਼ਕ
* 1 ਬਤੌਰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ
* {{small|(per [[Internet Adult Film Database|IAFD]] as of May 2016)}}&lt;ref name=&quot;iafd&quot;&gt;{{cite web|title=Gracie Glam |publisher=iafd.com |url=http://www.iafd.com/person.rme/perfid=gracieglam/gender=f/gracie-glam.htm |accessdate=February 7, 2013 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111225163654/http://www.iafd.com/person.rme/perfid%3Dgracieglam/gender%3Df/gracie-glam.htm |archivedate=December 25, 2011 |df=mdy-all }}&lt;/ref&gt;
}}
| website = 
}}
'''ਗ੍ਰੇਸੀ ਗਲੈਮ '''(ਜਨਮ 30 ਸਤੰਬਰ, 1990), ਸਟੇਜੀ ਨਾਂ,  ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਪੌਰਨੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਅਦਾਕਾਰਾ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕੈਰੀਅਰ ==
ਗਲੈਮ ਦਾ ਜਨਮ ਰਾਲੇਫ, ਉੱਤਰੀ ਕੈਰੋਲੀਨਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਇਹ [[ਫ਼ਲੌਰਿਡਾ|ਫਲੋਰਿਡਾ]] ਵਿੱਚ ਕਾਲਜ ਦੀਆਂ ਕਲਾਸਾਂ ਲਾ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਇਸਨੇ ਸਕੋਰ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਨਗਨ ਲੇਆਉਟ ਸ਼ੂਟ ਕੀਤਾ। ਗਲੈਮ [[ਲਾਸ ਐਂਜਲਸ|ਲਾਸ ਐਂਜਲਸ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ]] ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫੈਸ਼ਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਐਂਡ ਮਰਚਨਡਿਇੰਗ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਿਲਾ ਲਿਆ।

== ਅਵਾਰਡ ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
! ਸਾਲ
! ਪੁਰਸਕਾਰ
! ਸ਼੍ਰੇਣੀ
! ਫ਼ਿਲਮ
! ਨਤੀਜਾ
|-
|2011
|ਏਵੀਐਨ ਪੁਰਸਕਾਰ
|ਵਧੀਆ ਨਿਊ ਸਟਾਰ&lt;ref name=&quot;avnwins11&quot;&gt;[http://business.avn.com/articles/video/AVN-Announces-the-Winners-of-the-2011-AVN-Awards-421782.html &quot;AVN Announces the Winners of the 2011 AVN Awards&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110110172712/http://business.avn.com/articles/video/AVN-Announces-the-Winners-of-the-2011-AVN-Awards-421782.html |date=2011-01-10 }}, Retrieved May 5, 2013&lt;/ref&gt;||{{N/A}}||{{won}}
|-
|2011
|ਏਵੀਐਨ ਪੁਰਸਕਾਰ
|ਵਧੀਆ ਗਰੁੱਪ ਸੈਕਸ ਸੀਨ
|''ਬੱਟਵੂਮੈਨ ਵਰਸਿਜ਼ ਸਲਟਵੁਮੈਨ'' &lt;small&gt;ਅਲਕੈਸ ਟੈਕਸਾਸ, ਕ੍ਰਿਸਟੀਨਾ ਰੋਜ਼ ਅਤੇ ਮਾਈਕਲ ਸਤੇਫਾਨੋ&lt;/small&gt; ਨਾਲ||{{won}}
|-
|2014
|ਏਵੀਐਨ ਪੁਰਸਕਾਰ
|ਵਧੀਆ ਸਾਰੇ-ਕੁੜੀ ਗਰੁੱਪ ਸੈਕਸ ਸੀਨ
|''ਮਿਆਉ! 3'' &lt;small&gt;[[ਮਿਆ ਮਾਲਕੋਵਾ]] ਅਤੇ ਰਾਵੇਨ ਰੋਕੇਟ&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://business.avn.com/articles/video/AVN-Announces-the-Winners-of-the-2014-AVN-Awards-544448.html|title=AVN Announces the Winners of the 2014 AVN Awards|date=January 21, 2014|publisher=''AVN''|access-date=February 27, 2014|archive-date=ਫ਼ਰਵਰੀ 1, 2016|archive-url=https://archive.today/20160201103626/http://business.avn.com/articles/video/AVN-Announces-the-Winners-of-the-2014-AVN-Awards-544448.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;||{{won}}
|}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* {{IMDb name|3585712|Gracie Glam}}
* {{ਟਵਿਟਰ}}
* {{iafd name|id=GracieGlam|name=Gracie Glam|gender=female}}ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਬਾਲਗ ਫਿਲਮ ਡਾਟਾਬੇਸ
* {{afdb name|id=53814|name=Gracie Glam}}ਬਾਲਗ ਫਿਲਮ ਡਾਟਾਬੇਸ

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1990]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਪੌਰਨੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੌਰਨੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]</text>
      <sha1>hy38r6oh2xkwpcyuz37g0gs5t6heir8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜਿਨਾ ਪ੍ਰੇਸਲੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>96844</id>
    <revision>
      <id>811973</id>
      <parentid>710251</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T23:39:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dostojewskij</username>
        <id>8464</id>
      </contributor>
      <comment>ਤਸਵੀਰ</comment>
      <origin>811973</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8694" sha1="jqwtcy3xl6oo78dapuxswv7t5in8qjn" xml:space="preserve">{{Infobox adult biography
| name = ਜਿਨਾ ਪ੍ਰੇਸਲੀ
| image = Jenna Presley, 2007.JPG
| caption = &lt;small&gt;ਪ੍ਰੇਸਲੀ 2007 ਵਿੱਚ &lt;/small&gt; 
| birth_name = ਬ੍ਰਿਟਨੀ ਰੁਇਜ਼&lt;ref name=&quot;Deseret&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;auto&quot;&gt;{{Cite episode|title=X-Rated High|episode-link= |url=http://channel.nationalgeographic.com/drugs-inc/videos/x-rated-high1/ |accessdate=9 October 2015|series=''Drugs, Inc.''|series-link=Drugs, Inc.|network=[[National Geographic Channel]]|location=Los Angeles|date=30 September 2015|season= |series-no=7|number=3|transcript= |transcript-url= |language=English}}&lt;/ref&gt;
| birth_date = {{birth date and age|mf=yes|1987|04|01}}&lt;ref name=&quot;Jenna Presley IAFD&quot; /&gt;
| birth_place = [[ਚੂਲਾ ਵਿਸਟਾ]], [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨਿਆ]], ਯੂ.ਐਸ.&lt;ref name=&quot;Jenna Presley IAFD&quot;&gt;{{iafd name|id=JennaPresley|gender=female|name=Jenna Presley}}&lt;/ref&gt;
| death_date =
| death_place =
| spouse = 
| nationality = ਅਮਰੀਕੀ&lt;ref name=&quot;Jenna Presley IAFD&quot; /&gt;
| height = 
| weight = 
| ethnicity = ਕੌਕੇਸ਼ੀਅਨ&lt;ref name=&quot;Jenna Presley IAFD&quot; /&gt;
| alias = ਜਿਨਾ ਪ੍ਰੇਸਲੀ&lt;ref name=&quot;Jenna Presley IAFD&quot; /&gt;
| number_of_films = 330 (including compilations per [[IAFD]])&lt;ref name=&quot;Jenna Presley IAFD&quot; /&gt;
| website = 
}}
'''ਜਿਨਾ ਪ੍ਰੇਸਲੀ '''(ਜਨਮ 1 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1987), ਸਟੇਜੀ ਨਾਂ ਬ੍ਰਿਟਨੀ ਰੁਇਜ਼ '''ਹੈ''', ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਸਾਬਕਾ ਪੌਰਨੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਅਦਾਕਾਰਾ ਹੈ।

== ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ==
ਪ੍ਰੇਸਲੀ ਨੇ [[ਤੀਖ਼ਵਾਨਾ]], [[ਮੈਕਸੀਕੋ]]. ਵਿੱਚ ਟੋਪਲੇਸ ਸਟ੍ਰਿਪਿੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.dv8cultx.com/view_interview.php?pid=10|title=Deviant Cult X|website=dv8cultx.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20060427093551/http://www.dv8cultx.com/view_interview.php?pid=10|archive-date=27 April 2006|access-date=2 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਜਦੋਂ ਇਹ ਕਿਸ਼ੋਰ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸਨੇ ਲਗਭਗ ਦੋ ਸਾਲ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਹਰੇਕ ਆਖਰੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤੀਖ਼ਵਾਨਾ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਸਟਰਿਪ ਕਰਦੀ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;XRentDVD&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.xrentdvd.com/Porn_Star_Interviews/Jenna_Presley.html|title=Inside Jenna Presley|last=Big D|date=2006-11-30|publisher=XRentDVD|access-date=2014-09-18}}&lt;/ref&gt;

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਪ੍ਰੇਸਲੀ ਨੇ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸਤੰਬਰ 2005 ਵਿੱਚ [[ਫ਼ਾਹਸ਼ ਰਚਨਾ|ਬਾਲਗ ਫਿਲਮ ਉਦਯੋਗ]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਇਸ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹੋਈ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ 275 ਤੋਂ ਵੱਧ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਸਹਿਰਾ ਮਿਲਿਆ।

== ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ==
ਪ੍ਰੇਸਲੀ, ਰਾਖੇਲ ਕੋਲਿਨਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਕੇ, ਇਸਨੇ ਨਵੰਬਰ 2012 ਵਿੱਚ ਬਾਲਗ ਫਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.gospelherald.com/articles/48371/20130712/jenna-presley-retires-from-porn-industry-found-new-life-in-christ.htm|title=Jenna Presley Retires from Porn Industry, Found New Life in Christ|last=Herald|first=The Gospel|date=2013-07-12|work=Christian News, The Gospel Herald|access-date=2016-12-10}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.theblaze.com/stories/2013/08/01/thank-you-jesus-one-of-the-worlds-most-famous-porn-stars-finds-god-leaves-the-sex-industry/|title=‘Thank You, Jesus!’: One of the World’s Most Famous Porn Stars Finds God, Leaves the Sex Industry|last=Hallowell|first=Billy|date=1 August 2013|publisher=TheBlaze|access-date=27 April 2015|quote=Things finally changed when the former porn star met Rachel Collins, a Christian pastor who works with XXX Church, a ministry that works to alleviate issues associated with porn, and who has a passion for reaching out to workers in the sex industry. Ruiz encountered her at a porn convention and the two began to talk, the Daily Mail reports. The actress was impacted by the exchange, filming her last sex scene in November 2012 and now pledging never to go back, having found Jesus. “I never found love in my life and was looking for it in all the wrong places . . . I have finally encountered the unconditional love of God, and I will never go back,” she said.|archive-date=13 ਅਪ੍ਰੈਲ 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150413190954/http://www.theblaze.com/stories/2013/08/01/thank-you-jesus-one-of-the-worlds-most-famous-porn-stars-finds-god-leaves-the-sex-industry/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;dailymail&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.dailymail.co.uk/news/article-2380856/How-Worlds-Hottest-Pornstar-God-XXXChurch-campaigns-sex-workers-light.html|title=How the 'World's Hottest Pornstar' found God at the XXXChurch which campaigns to get sex workers to see the light|last=James Nye|date=2013-07-29|website=[[The Daily Mail]]|access-date=8 August 2013}}&lt;/ref&gt; ਫਿਰ, ਪ੍ਰੇਸਲੀ ਨੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ [[ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ]] ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;Chelsea Schilling, [http://www.wnd.com/2013/07/worlds-hottest-porn-star-gives-life-to-god/ ''World's &quot;hottest&quot; Porn Star Gives Life to God''], WND Faith, 26 July 2013, Retrieved 4 December 2014&lt;/ref&gt; ਵਿੱਚ ਇੱਕ 2013 ਇੰਟਰਵਿਊ Presley ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪਿਛਲੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਨਾਲ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਊ ਨਿਹਚਾ ਵਿੱਚ ਈਸਾਈ.&lt;ref name=&quot;MillerC&quot;&gt;Carmen Miller, [http://www.wholemagazine.org/2013/08/from-porn-to-cross-interview-with.html ''From Porn to the Cross: An Interview with Brittni Ruiz''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141111080823/http://www.wholemagazine.org/2013/08/from-porn-to-cross-interview-with.html|date=2014-11-11}}, ''Whole Magazine'', 22 August 2013, Retrieved 4 December 2014&lt;/ref&gt; ਅਗਸਤ 2013 ਦੇ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਸਨੇ ਖ਼ੁਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਇਸਾਈਅਤ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ।ਪ&lt;ref name=&quot;Deseret&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.deseretnews.com/article/865584284/Former-porn-star-Brittni-Ruiz-and-her-pastor-appear-on-The-View.html|title=Former porn star Brittni Ruiz and her pastor appear on 'The View'|last=Sarah Petersen|date=2013-08-07|website=[[Deseret News]]|access-date=8 August 2013|archive-date=2013-08-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20130810085014/http://www.deseretnews.com/article/865584284/Former-porn-star-Brittni-Ruiz-and-her-pastor-appear-on-The-View.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;

== ਅਵਾਰਡ ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
! ਸਾਲ
! ਸਮਾਰੋਹ
! ਨਤੀਜਾ
! ਸ਼੍ਰੇਣੀ
! ਕੰਮ
|-
| rowspan=&quot;3&quot; | '''2006'''
|ਨਾਇਟਮੂਵਸ ਪੁਰਸਕਾਰ
|{{won}}
|ਵਧੀਆ ਨਿਊ ਸਟਾਰ (ਫੈਨ ਦੀ ਪਸੰਦ)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://business.avn.com/articles/6059.html|title=2006 Nightmoves Award Winners Announced|date=2006-10-09|publisher=Business.avn.com|archive-url=https://archive.today/20120629100556/http://business.avn.com/articles/6059.html|archive-date=2012-06-29|dead-url=yes|access-date=2011-10-11}}&lt;/ref&gt;
|{{n/a}}
|}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|2}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* {{IMDb name|2135756|Jenna Presley}}
* {{iafd name|id=JennaPresley|gender=female|name=Jenna Presley}}ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਬਾਲਗ ਫਿਲਮ ਡਾਟਾਬੇਸ
* {{afdb name|id=39048|gender=female|name=Jenna Presley}}ਬਾਲਗ ਫਿਲਮ ਡਾਟਾਬੇਸ

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1987]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਪੌਰਨੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>jqwtcy3xl6oo78dapuxswv7t5in8qjn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼ੱਕਰਖ਼ੋਰਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>103872</id>
    <revision>
      <id>811944</id>
      <parentid>543306</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T15:07:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>811944</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3092" sha1="c6wgfzvdkbopqib6kr4z68gjmzvohqz" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox biota&quot; style=&quot;text-align: left; width: 200px; font-size: 100%;&quot; tabindex=&quot;0&quot; 
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center&quot; | [[ਤਸਵੀਰ:♂ Vigors's sunbird (Aethopyga vigorsii) Photograph by Shantanu Kuveskar.jpg|frameless]]
|}
&lt;span data-source=&quot;4&quot; id=&quot;cx4&quot; contenteditable=&quot;false&quot; tabindex=&quot;0&quot; style=&quot;&quot;&gt;&lt;/span&gt;
ਸ਼ੱਕਰਖ਼ੋਰਾ ਅਤੇ ਮੱਕੜੀਮਾਰ, ਨੈਕਟਾਰੀਨੀਡਾਏ, ਪਾਸਰਾਈਨ [[ਪੰਛੀ|ਪੰਛੀਆਂ]] ਦਾ ਇੱਕ ਪਰਵਾਰ ਹੈ। ਉਹ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ&amp;nbsp; ਛੋਟੀਆਂ, ਪਤਲੀਆਂ ਚਿੜੀਆਂ ਹਨ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸਦੀ ਚੁੰਝ ਹੇਠਲੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਚਾਪਨੁਮਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।&amp;nbsp; ਕਈ ਬੇਹੱਦ ਚਮਕੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਕਸਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੰਭ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨਰ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਰੰਗੀਨ‌ਤਾਬੀ (ਝਿਲਮਿਲ) ਹੁੰਦੇ ਹਨ।&amp;nbsp; ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਪੀਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਲੰਮੇ ਪੂਛ ਦੇ ਖੰਭ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੇਂਜ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਫਰੀਕਾ ਤੋਂ ਮੱਧ ਪੂਰਬ, ਦੱਖਣ ਏਸ਼ੀਆ, ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਚੀਨ, ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ, ਨਿਊ ਗਿਨੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਤਕ ਪਸਰੀ&amp;nbsp; ਹੋਈ ਹੈ। ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇਨੇੜਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪੀਸੀਆਂ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ।&amp;nbsp;

15 ਜਾਨਰਾ ਵਿੱਚ 132 ਸਪੀਸੀਆਂ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ੱਕਰਖ਼ੋਰੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਰਸ ਪੀ ਕੇ ਗੁਜਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਅਤੇ ਮੱਕੜੀਆਂ ਵੀ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਜਦੋਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਬੋਟਾਂ ਨੂੰ ਚੋਗਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਫੁੱਲ ਜੋ ਆਪਣੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਹੁਤ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਤੰਗ ਫੁੱਲ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਰਸ ਪੀਣ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਰਸ ਨਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਫੁੱਲ ਦੇ ਮੁਢ ਕੋਲ&amp;nbsp; ਪੰਕਚਰ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਥੋਂ ਪੰਛੀ ਰਸ ਚੂਸ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਫਲ ਵੀ ਕੁਝ ਸਪੀਸੀਆਂ&amp;nbsp; ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਖੰਭਾਂ ਸਦਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉੜਾਨ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਸਿੱਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।&amp;nbsp;

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਛੀ]]</text>
      <sha1>c6wgfzvdkbopqib6kr4z68gjmzvohqz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜਗਤ ਗੋਸਾਈਂ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>103901</id>
    <revision>
      <id>811985</id>
      <parentid>810399</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T05:09:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dibyayoti176255</username>
        <id>40281</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Dibyayoti176255 ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਜਗਤ ਗੋਸੈਨ]] ਨੂੰ [[ਜਗਤ ਗੋਸਾਈਂ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: ਗਲਤ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜ ਵਾਲਾ ਸਿਰਲੇਖ: Corrected The Spellings...</comment>
      <origin>810399</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7466" sha1="mj7arckeo0fkfdekitpp8vr9crtnrrl" xml:space="preserve">{{Infobox royalty
|name = ਜਗਤ ਗੋਸੈਨ
|title = 
|image = Jagat Gosaini.png 
|succession = [[ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੀ ਰਾਣੀ
|reign = 3 ਨਵੰਬਰ 1605 - 19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1619
|caption = 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਜਗਤ ਗੋਸੈਨ ਦਾ ਚਿੱਤਰ 
|predecessor = 
|successor = 
|birth_name = 
|birth_date = 13 ਮਈ 1573
|birth_place = [[ਜੋਧਪੁਰ]]
|death_date = 19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1619 
|death_place = [[ਆਗਰਾ]], [[ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ]]
|consort = ਹਾਂ
|spouse = [[ਜਹਾਂਗੀਰ]]
|issue = ਬੇਗਮ ਸੁਲਤਾਨ&lt;br&gt;[[ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ]]
|dynasty = [[ਰਾਠੋਰ]]
|father = [[ਮੇਵਾੜ ਦਾ ਉਦੈ ਸਿੰਘ]]
|religion = [[ਹਿੰਦੂ]]
|burial_place = ਸੁਹਾਗਪੁਰਾ, [[ਆਗਰਾ]]
}}
'''ਜਗਤ ਗੋਸੈਨ''' (ਫ਼ਾਰਸੀ: جگت گوسین; ਮੌਤ 19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1619) ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ 'ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਮਾਲਕ'&lt;ref&gt;{{cite book|first=|last=|title=Journal of the Asiatic Society of Bengal, Volume 57, Part 1|publisher=Asiatic Society (Kolkata, India))|year=1889|pages=71|isbn=}}&lt;/ref&gt;, ਮੁਗ਼ਲ ਸਮਰਾਟ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਦੀ, ਪੰਜਵਾਂ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Manuel|first1=edited by Paul Christopher|last2=Lyon,|first2=Alynna|last3=Wilcox|first3=Clyde|title=Religion and Politics in a Global Society Comparative Perspectives from the Portuguese-Speaking World.|date=2012|publisher=Lexington Books|location=Lanham|isbn=9780739176818|page=68}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name = Eraly&gt;{{cite book| last = Eraly| first = Abraham| title = Emperors of the Peacock Throne, The Saga of the Great Mughals
| publisher = Penguin Books India| year = 2007| ISBN = 0141001437| page = 299}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੂੰ '''ਜੋਧ ਬਾਈ''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ&lt;ref name=&quot;Findly, p. 396&quot;&gt;[[#refFindly|Findly]], p. 396&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Thackston&gt;{{cite book|last1=transl.|last2=ed.,|last3=Thackston|first3=annot. by Wheeler M.|title=The Jahangirnama: memoirs of Jahangir, Emperor of India|url=https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha|date=1999|publisher=Oxford Univ. Press|location=New York [u.a.]|isbn=9780195127188|page=[https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha/page/13 13]}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਈਸ ਮਕਾਨੀ ਦਾ ਮਰਮੁਸ ਸਿਰਲੇਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Sharma|first1=Sudha|title=The Status of Muslim Women in Medieval India|date=2016|publisher=SAGE Publications India|isbn=9789351505679|page=144|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Lal|first1=K.S.|title=The Mughal harem|url=https://archive.org/details/mughalharem0000lalk|date=1988|publisher=Aditya Prakashan|location=New Delhi|isbn=9788185179032|page=[https://archive.org/details/mughalharem0000lalk/page/149 149]}}&lt;/ref&gt;

ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹ ਮਾਰਵਾੜ (ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਜੋਧਪੁਰ) ਦੀ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਉਦੈ ਸਿੰਘ (ਜੋ ਕਿ ਮੋਟਾ ਰਾਜਾ ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ), ਮਾਰਵਾੜ ਦਾ ਰਾਠੌਰ ਸ਼ਾਸਕ,ਦੀ ਧੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Shujauddin|first1=Mohammad|last2=Shujauddin|first2=Razia|title=The Life and Times of Noor Jahan|date=1967|publisher=Caravan Book House|location=Lahore|page=50|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Balabanlilar|first1=Lisa|title=Imperial Identity in the Mughal Empire: Memory and Dynastic Politics in Early Modern South and Central Asia|date=2015|publisher=I.B.Tauris|isbn=9780857732460|page=10|language=en}}&lt;/ref&gt;

==ਮੌਤ==
ਜਗਤ ਗੋਸੈਨ ਦਾ ਆਗਰਾ ਵਿੱਖੇ 19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1619 ਨੂੰ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=transl.|last2=ed.,|last3=Thackston|first3=annot. by Wheeler M.|title=The Jahangirnama: memoirs of Jahangir, Emperor of India|url=https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha|date=1999|publisher=Oxford Univ. Press|location=New York [u.a.]|isbn=9780195127188|page=[https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha/page/300 300]}}&lt;/ref&gt; ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ, ਬਸ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ &quot;ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦੀ ਦਇਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ।&quot;&lt;ref name=&quot;Findly, p. 94&quot;&gt;[[#refFindly|Findly]], p. 94&lt;/ref&gt; in all of the official documents.&lt;ref name=&quot;Findly, p. 162&quot;&gt;[[#refFindly|Findly]], p. 162&lt;/ref&gt;

ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਹਾਗਪੁਰਾ, ਆਗਰਾ ਵਿੱਚ ਦਫਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|first=Ashirbadi Lal|last=Srivastava|title=Society and culture in 16th century India|publisher=Shiva Lal Agarwala|year=1973|pages=293|isbn=}}&lt;/ref&gt; ਉਸਦੀ ਕਬਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉੱਚ ਗੁੰਬਦ, ਗੇਟਵੇ, ਟਾਵਰ ਅਤੇ ਛਾਉਣੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਾਗ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।

==ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ==
* ਜਗਤ ਗੋਸੈਨ ਇੰਦੂ ਸੁੰਦਰਸ ਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਦ ਟੈਨਟੀਆਈਥ ਵਾਈਫ (2002&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Sundaresan|first1=Indu|title=Twentieth wife: a novel|url=https://archive.org/details/twentiethwife00sund_0|date=2002|publisher=Washington Square Press|location=New York|isbn=9780743428187|page=[https://archive.org/details/twentiethwife00sund_0/page/11 11]|edition=Paperback}}&lt;/ref&gt;)ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਸਦੀ ਸੀਕੁਅਲ ਦ ਈਸਟ ਰੋਜ਼ਰ (2003) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Sundaresan|first1=Indu|title=The Feast of Roses: A Novel|date=2003|publisher=Simon and Schuster|isbn=9780743481960|language=en}}&lt;/ref&gt;
* ਨਈਨੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤ ਨੇ ਜਗਤ ਗੋਸੈਨ ਨੂੰ ਈਪੀਆਈਸੀ ਚੈਨਲ ਦੇ ਸਮ੍ਰੋਲਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਟਕ ਸਿਯਾਸਿਤ (ਟਵੈਂਟੀਆਈਥ ਵਾਈਫ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ) ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ==
* [http://www.kforknowledge.com/2011/09/jehangir-and-shah-jehan.html Jehangir and Shah Jehan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120505015507/http://www.kforknowledge.com/2011/09/jehangir-and-shah-jehan.html |date=2012-05-05 }}
* [http://www.boloji.com/history/012.htm The World Conqueror: Jahangir] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100528145829/http://www.boloji.com/history/012.htm |date=2010-05-28 }}
* [http://persian.packhum.org/persian/pf?file=11001080&amp;ct=0:The Tūzuk-i-Jahangīrī Or Memoirs of Jahāngīr]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

==ਪੁਸਤਕ ਸੂਚੀ==
* &lt;cite id=refFindly&gt;Findly, Ellison Banks (1993). ''Nur Jahan: Empress of Mughal India''. Oxford University Press. {{ISBN|9780195360608}}.&lt;/cite&gt;

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਰਾਇਲਟੀ]]</text>
      <sha1>mj7arckeo0fkfdekitpp8vr9crtnrrl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>811988</id>
      <parentid>811985</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T05:21:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dibyayoti176255</username>
        <id>40281</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Added Info...</comment>
      <origin>811988</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7790" sha1="frtg6nmp43up78n7vgd94ii3r7bokk0" xml:space="preserve">{{Infobox royalty
| name         = ਜਗਤ ਗੋਸਾਈਂ
| title        = ਜੋਧਾ ਬਾਈ
| image        = Jagat Gosaini.png
| succession   = [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਰਾਣੀ
| reign        = 3 ਨਵੰਬਰ 1605 - 19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1619
| caption      = 17ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਜਗਤ ਗੋਸਾਈਂ ਦਾ ਚਿੱਤਰ
| predecessor  = 
| successor    = 
| birth_name   = 
| birth_date   = 13 ਮਈ 1573
| birth_place  = [[ਜੋਧਪੁਰ]]
| death_date   = 19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1619
| death_place  = [[ਆਗਰਾ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]]
| consort      = ਹਾਂ
| spouse       = [[ਜਹਾਂਗੀਰ]]
| issue        = [[ਬੇਗਮ ਸੁਲਤਾਨ]]&lt;br&gt;[[ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ]]
| dynasty      = [[ਰਾਠੌੜ]]
| father       = [[ਮੇਵਾੜ ਦਾ ਉਦੈ ਸਿੰਘ]]
| religion     = [[ਹਿੰਦੂ]]
| burial_place = [[ਸੁਹਾਗਪੁਰਾ]], [[ਆਗਰਾ]]
}}
'''ਜਗਤ ਗੋਸਾਈਂ''' ({{Nastaliq|جگت گوسائیں}}, {{Translation|ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ}}; ਮੌਤ 19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1619&lt;ref&gt;{{cite book|first=|last=|title=Journal of the Asiatic Society of Bengal, Volume 57, Part 1|publisher=Asiatic Society (Kolkata, India))|year=1889|pages=71|isbn=}}&lt;/ref&gt;), [[ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ]] [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਦੀ, ਪੰਜਵਾਂ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ [[ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ]] ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Manuel|first1=edited by Paul Christopher|last2=Lyon,|first2=Alynna|last3=Wilcox|first3=Clyde|title=Religion and Politics in a Global Society Comparative Perspectives from the Portuguese-Speaking World.|date=2012|publisher=Lexington Books|location=Lanham|isbn=9780739176818|page=68}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name = Eraly&gt;{{cite book| last = Eraly| first = Abraham| title = Emperors of the Peacock Throne, The Saga of the Great Mughals
| publisher = Penguin Books India| year = 2007| ISBN = 0141001437| page = 299}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੂੰ '''ਜੋਧਾ ਬਾਈ''' ({{Nastaliq|جودھا بائی}}) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ&lt;ref name=&quot;Findly, p. 396&quot;&gt;[[#refFindly|Findly]], p. 396&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Thackston&gt;{{cite book|last1=transl.|last2=ed.,|last3=Thackston|first3=annot. by Wheeler M.|title=The Jahangirnama: memoirs of Jahangir, Emperor of India|url=https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha|date=1999|publisher=Oxford Univ. Press|location=New York [u.a.]|isbn=9780195127188|page=[https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha/page/13 13]}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ '''ਬਿਲਕ਼ੀਸ ਮਕਾਨੀ''' ({{Nastaliq|بلقیس مکانی}}) ਦਾ ਮਰਮੁਸ ਸਿਰਲੇਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Sharma|first1=Sudha|title=The Status of Muslim Women in Medieval India|date=2016|publisher=SAGE Publications India|isbn=9789351505679|page=144|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Lal|first1=K.S.|title=The Mughal harem|url=https://archive.org/details/mughalharem0000lalk|date=1988|publisher=Aditya Prakashan|location=New Delhi|isbn=9788185179032|page=[https://archive.org/details/mughalharem0000lalk/page/149 149]}}&lt;/ref&gt;

ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹ [[ਮਾਰਵਾੜ]] (ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ [[ਜੋਧਪੁਰ]]) ਦੀ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਜਾ [[ਉਦੈ ਸਿੰਘ (ਸਿੱਖ ਯੋਧਾ)|ਉਦੈ ਸਿੰਘ]] (ਜੋ ਕਿ [[ਮੋਟਾ ਰਾਜਾ]] ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ), [[ਮਾਰਵਾੜ]] ਦਾ [[ਰਾਠੌੜ]] ਸ਼ਾਸਕ, ਦੀ ਧੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Shujauddin|first1=Mohammad|last2=Shujauddin|first2=Razia|title=The Life and Times of Noor Jahan|date=1967|publisher=Caravan Book House|location=Lahore|page=50|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Balabanlilar|first1=Lisa|title=Imperial Identity in the Mughal Empire: Memory and Dynastic Politics in Early Modern South and Central Asia|date=2015|publisher=I.B.Tauris|isbn=9780857732460|page=10|language=en}}&lt;/ref&gt;

==ਮੌਤ==
ਜਗਤ ਗੋਸਾਈਂ ਦਾ [[ਆਗਰਾ]] ਵਿੱਖੇ 19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1619 ਨੂੰ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=transl.|last2=ed.,|last3=Thackston|first3=annot. by Wheeler M.|title=The Jahangirnama: memoirs of Jahangir, Emperor of India|url=https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha|date=1999|publisher=Oxford Univ. Press|location=New York [u.a.]|isbn=9780195127188|page=[https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha/page/300 300]}}&lt;/ref&gt; [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਨੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ, ਬਸ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ੍ ਨੇ &quot;ਪਰਮੇਸ਼੍ਵਰ ਦੀ ਦਇਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ।&quot;&lt;ref name=&quot;Findly, p. 94&quot;&gt;[[#refFindly|Findly]], p. 94&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Findly, p. 162&quot;&gt;[[#refFindly|Findly]], p. 162&lt;/ref&gt;

ਉਸ ਨੂੰ [[ਸੁਹਾਗਪੁਰਾ]], ਆਗਰਾ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|first=Ashirbadi Lal|last=Srivastava|title=Society and culture in 16th century India|publisher=Shiva Lal Agarwala|year=1973|pages=293|isbn=}}&lt;/ref&gt; ਉਸਦੀ ਕਬਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉੱਚ ਗੁੰਬਦ, ਗੇਟਵੇ, ਟਾਵਰ ਅਤੇ ਛਾਉਣੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਾਗ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।

==ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ==
* ਜਗਤ ਗੋਸਾਈਂ ਇੰਦੂ ਸੁੰਦਰਸ ਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਦ ਟੈਨਟੀਆਈਥ ਵਾਈਫ਼ (2002)&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Sundaresan|first1=Indu|title=Twentieth wife: a novel|url=https://archive.org/details/twentiethwife00sund_0|date=2002|publisher=Washington Square Press|location=New York|isbn=9780743428187|page=[https://archive.org/details/twentiethwife00sund_0/page/11 11]|edition=Paperback}}&lt;/ref&gt; ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਸਦੀ ਸੀਕੁਅਲ ਦ ਈਸਟ ਰੋਜ਼ਰ (2003) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Sundaresan|first1=Indu|title=The Feast of Roses: A Novel|date=2003|publisher=Simon and Schuster|isbn=9780743481960|language=en}}&lt;/ref&gt;
* ਨੈਨੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤ ਨੇ ਜਗਤ ਗੋਸੈਨ ਨੂੰ ਈਪੀਆਈਸੀ ਚੈਨਲ ਦੇ ਸਮ੍ਰੋਲਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਟਕ ਸਿਆਸਤ (ਟਵੈਂਟੀਆਈਥ ਵਾਈਫ਼ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ) ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ==
* [http://www.kforknowledge.com/2011/09/jehangir-and-shah-jehan.html Jehangir and Shah Jehan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120505015507/http://www.kforknowledge.com/2011/09/jehangir-and-shah-jehan.html |date=2012-05-05 }}
* [http://www.boloji.com/history/012.htm The World Conqueror: Jahangir] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100528145829/http://www.boloji.com/history/012.htm |date=2010-05-28 }}
* [http://persian.packhum.org/persian/pf?file=11001080&amp;ct=0:The Tūzuk-i-Jahangīrī Or Memoirs of Jahāngīr]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

==ਪੁਸਤਕ ਸੂਚੀ==
* &lt;cite id=refFindly&gt;Findly, Ellison Banks (1993). ''Nur Jahan: Empress of Mughal India''. Oxford University Press. {{ISBN|9780195360608}}.&lt;/cite&gt;

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਰਾਇਲਟੀ]]</text>
      <sha1>frtg6nmp43up78n7vgd94ii3r7bokk0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>811989</id>
      <parentid>811988</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T05:24:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dibyayoti176255</username>
        <id>40281</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Corrected The Info...</comment>
      <origin>811989</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7786" sha1="r0omv4o2nh9n7i1dx4fd8uc1ulmo0xd" xml:space="preserve">{{Infobox royalty
| name         = ਜਗਤ ਗੋਸਾਈਂ
| image        = Jagat Gosaini.png
| succession   = [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਰਾਣੀ
| reign        = 3 ਨਵੰਬਰ 1605 - 19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1619
| caption      = 17ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਜਗਤ ਗੋਸਾਈਂ ਦਾ ਚਿੱਤਰ
| predecessor  = 
| successor    = 
| birth_name   = ਮਾਨਵਤੀ ਬਾਈ
| birth_date   = 13 ਮਈ 1573
| birth_place  = [[ਜੋਧਪੁਰ]]
| death_date   = 19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1619
| death_place  = [[ਆਗਰਾ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]]
| consort      = ਹਾਂ
| spouse       = [[ਜਹਾਂਗੀਰ]]
| issue        = [[ਬੇਗਮ ਸੁਲਤਾਨ]]&lt;br&gt;[[ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ]]
| dynasty      = [[ਰਾਠੌੜ]]
| father       = [[ਮੇਵਾੜ ਦਾ ਉਦੈ ਸਿੰਘ]]
| religion     = [[ਹਿੰਦੂ]]
| burial_place = [[ਸੁਹਾਗਪੁਰਾ]], [[ਆਗਰਾ]]
}}
'''ਜਗਤ ਗੋਸਾਈਂ''' ({{Nastaliq|جگت گوسائیں}}, {{Translation|ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ}}; ਮੌਤ 19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1619&lt;ref&gt;{{cite book|first=|last=|title=Journal of the Asiatic Society of Bengal, Volume 57, Part 1|publisher=Asiatic Society (Kolkata, India))|year=1889|pages=71|isbn=}}&lt;/ref&gt;), [[ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ]] [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਦੀ, ਪੰਜਵਾਂ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ [[ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ]] ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Manuel|first1=edited by Paul Christopher|last2=Lyon,|first2=Alynna|last3=Wilcox|first3=Clyde|title=Religion and Politics in a Global Society Comparative Perspectives from the Portuguese-Speaking World.|date=2012|publisher=Lexington Books|location=Lanham|isbn=9780739176818|page=68}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name = Eraly&gt;{{cite book| last = Eraly| first = Abraham| title = Emperors of the Peacock Throne, The Saga of the Great Mughals
| publisher = Penguin Books India| year = 2007| ISBN = 0141001437| page = 299}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੂੰ '''ਮਾਨਵਤੀ ਬਾਈ''' ({{Nastaliq|مانوتی بائی}}) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ&lt;ref name=&quot;Findly, p. 396&quot;&gt;[[#refFindly|Findly]], p. 396&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Thackston&gt;{{cite book|last1=transl.|last2=ed.,|last3=Thackston|first3=annot. by Wheeler M.|title=The Jahangirnama: memoirs of Jahangir, Emperor of India|url=https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha|date=1999|publisher=Oxford Univ. Press|location=New York [u.a.]|isbn=9780195127188|page=[https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha/page/13 13]}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ '''ਬਿਲਕ਼ੀਸ ਮਕਾਨੀ''' ({{Nastaliq|بلقیس مکانی}}) ਦਾ ਮਰਮੁਸ ਸਿਰਲੇਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Sharma|first1=Sudha|title=The Status of Muslim Women in Medieval India|date=2016|publisher=SAGE Publications India|isbn=9789351505679|page=144|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Lal|first1=K.S.|title=The Mughal harem|url=https://archive.org/details/mughalharem0000lalk|date=1988|publisher=Aditya Prakashan|location=New Delhi|isbn=9788185179032|page=[https://archive.org/details/mughalharem0000lalk/page/149 149]}}&lt;/ref&gt;

ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹ [[ਮਾਰਵਾੜ]] (ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ [[ਜੋਧਪੁਰ]]) ਦੀ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਜਾ [[ਉਦੈ ਸਿੰਘ (ਸਿੱਖ ਯੋਧਾ)|ਉਦੈ ਸਿੰਘ]] (ਜੋ ਕਿ [[ਮੋਟਾ ਰਾਜਾ]] ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ), [[ਮਾਰਵਾੜ]] ਦਾ [[ਰਾਠੌੜ]] ਸ਼ਾਸਕ, ਦੀ ਧੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Shujauddin|first1=Mohammad|last2=Shujauddin|first2=Razia|title=The Life and Times of Noor Jahan|date=1967|publisher=Caravan Book House|location=Lahore|page=50|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Balabanlilar|first1=Lisa|title=Imperial Identity in the Mughal Empire: Memory and Dynastic Politics in Early Modern South and Central Asia|date=2015|publisher=I.B.Tauris|isbn=9780857732460|page=10|language=en}}&lt;/ref&gt;

==ਮੌਤ==
ਜਗਤ ਗੋਸਾਈਂ ਦਾ [[ਆਗਰਾ]] ਵਿੱਖੇ 19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1619 ਨੂੰ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=transl.|last2=ed.,|last3=Thackston|first3=annot. by Wheeler M.|title=The Jahangirnama: memoirs of Jahangir, Emperor of India|url=https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha|date=1999|publisher=Oxford Univ. Press|location=New York [u.a.]|isbn=9780195127188|page=[https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha/page/300 300]}}&lt;/ref&gt; [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਨੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ, ਬਸ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ੍ ਨੇ &quot;ਪਰਮੇਸ਼੍ਵਰ ਦੀ ਦਇਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ।&quot;&lt;ref name=&quot;Findly, p. 94&quot;&gt;[[#refFindly|Findly]], p. 94&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Findly, p. 162&quot;&gt;[[#refFindly|Findly]], p. 162&lt;/ref&gt;

ਉਸ ਨੂੰ [[ਸੁਹਾਗਪੁਰਾ]], ਆਗਰਾ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|first=Ashirbadi Lal|last=Srivastava|title=Society and culture in 16th century India|publisher=Shiva Lal Agarwala|year=1973|pages=293|isbn=}}&lt;/ref&gt; ਉਸਦੀ ਕਬਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉੱਚ ਗੁੰਬਦ, ਗੇਟਵੇ, ਟਾਵਰ ਅਤੇ ਛਾਉਣੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਾਗ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।

==ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ==
* ਜਗਤ ਗੋਸਾਈਂ ਇੰਦੂ ਸੁੰਦਰਸ ਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਦ ਟੈਨਟੀਆਈਥ ਵਾਈਫ਼ (2002)&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Sundaresan|first1=Indu|title=Twentieth wife: a novel|url=https://archive.org/details/twentiethwife00sund_0|date=2002|publisher=Washington Square Press|location=New York|isbn=9780743428187|page=[https://archive.org/details/twentiethwife00sund_0/page/11 11]|edition=Paperback}}&lt;/ref&gt; ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਸਦੀ ਸੀਕੁਅਲ ਦ ਈਸਟ ਰੋਜ਼ਰ (2003) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Sundaresan|first1=Indu|title=The Feast of Roses: A Novel|date=2003|publisher=Simon and Schuster|isbn=9780743481960|language=en}}&lt;/ref&gt;
* ਨੈਨੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤ ਨੇ ਜਗਤ ਗੋਸੈਨ ਨੂੰ ਈਪੀਆਈਸੀ ਚੈਨਲ ਦੇ ਸਮ੍ਰੋਲਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਟਕ ਸਿਆਸਤ (ਟਵੈਂਟੀਆਈਥ ਵਾਈਫ਼ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ) ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ==
* [http://www.kforknowledge.com/2011/09/jehangir-and-shah-jehan.html Jehangir and Shah Jehan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120505015507/http://www.kforknowledge.com/2011/09/jehangir-and-shah-jehan.html |date=2012-05-05 }}
* [http://www.boloji.com/history/012.htm The World Conqueror: Jahangir] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100528145829/http://www.boloji.com/history/012.htm |date=2010-05-28 }}
* [http://persian.packhum.org/persian/pf?file=11001080&amp;ct=0:The Tūzuk-i-Jahangīrī Or Memoirs of Jahāngīr]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

==ਪੁਸਤਕ ਸੂਚੀ==
* &lt;cite id=refFindly&gt;Findly, Ellison Banks (1993). ''Nur Jahan: Empress of Mughal India''. Oxford University Press. {{ISBN|9780195360608}}.&lt;/cite&gt;

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਰਾਇਲਟੀ]]</text>
      <sha1>r0omv4o2nh9n7i1dx4fd8uc1ulmo0xd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਟ੍ਰਿਪਲ ਐਚ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104735</id>
    <revision>
      <id>811980</id>
      <parentid>722642</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T01:17:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811980</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41913" sha1="0e5dsx1m88s19rhe25rh8zs7y3of4f0" xml:space="preserve">{{Infobox person
|name=ਟ੍ਰਿਪਲ ਐਚ
|image=Web Summit 2017 - Centre Stage Day 1 SM5 7202 (38185584066).jpg
|caption=ਟ੍ਰਿਪਲ ਐਚ 2017 ਵਿੱਚ
|birth_name=ਪਾਲ ਮਾਈਕਲ ਲੇਵਸਕ
|birth_date=ਜੁਲਾਈ 27, 1969 (ਉਮਰ 48)
|birth_place=ਨਸ਼ੂਆ, ਨਿਊ ਹੈਮਪਸ਼ਰ, ਯੂਐਸ
|residence=ਵੈਸਟਨ, ਕਨੇਟੀਕਟ, ਯੂ ਐੱਸ
|occupation=ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਕਾਰਜਕਾਰੀ, ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਪਹਿਲਵਾਨ, ਅਭਿਨੇਤਾ
|years active=1992–ਮੌਜੂਦ
|employer=[[WWE]]
|salary=$2.8 million (2016)&lt;ref name=&quot;HHH411&quot; /&gt;
|title=ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਲਾਈਵ ਇਵੈਂਟਸ ਅਤੇ ਕਰੀਏਟਿਵ (2013-ਮੌਜੂਦਾ)
|module='''ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਕੁਸ਼ਤੀ ਦੇ ਕਰੀਅਰ'''
}}
'''ਟ੍ਰਿਪਲ ਐਚ '''(ਜਨਮ ਦਾ ਨਾਮ: ਪਾਲ ਮਾਈਕਲ ਲੇਵਸਕ; ਜਨਮ 27 ਜੁਲਾਈ, 1969), ਰਿੰਗ ਵਿੱਚ ਨਾਂ ਟਰਿਪਲ ਐਚ (ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਡਬਲਯੂ.ਡਬਲਯੂ.ਈ. ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਨਾਮ ਹੰਟਰ ਹੌਰਸਟ ਹੇਮਲਲੀ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਨਾਮ) ਦੁਆਰਾ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਕਾਰਜਕਾਰੀ, ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਪਹਿਲਵਾਨ ਅਤੇ ਅਭਿਨੇਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਲ 2013 ਤੋਂ [[ਡਬਲਯੂ.ਡਬਲਯੂ.ਈ.]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ, ਲਾਈਵ ਇਵੈਂਟਸ ਅਤੇ ਕਰੀਏਟਿਵ ਦੇ ਐਗਜ਼ੀਕਿਊਟਿਵ ਵਾਈਸ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ NXT ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਸੀਨੀਅਰ ਨਿਰਮਾਤਾ ਵੀ ਰਹੇ ਹਨ।

 &lt;ref name=&quot;WWEProfile&quot;&gt;{{Cite web|url=http://us.wwe.com/superstars/raw/tripleh|title=Triple H Bio|publisher=[[World Wrestling Entertainment]]|access-date=April 14, 2009|archive-date=ਨਵੰਬਰ 4, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101104051812/http://us.wwe.com/superstars/raw/tripleh/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;der&quot; /&gt;

=== ਵਿਸ਼ਵ ਕੁਸ਼ਤੀ ਸੰਘ / ਮਨੋਰੰਜਨ / ਡਬਲਯੂਡਬਲਯੂਈ (1995 - ਮੌਜੂਦਾ) ===

==== ਇੰਟਰਕੋਂਟਿਨੈਂਟਲ ਚੈਂਪੀਅਨ (1995-1997) ====
ਡਬਲਯੂ ਸੀ ਡਬਲਯੂ ਵਿਚਲੀ ਆਪਣੀ ਚਾਲ ਦੀ ਇੱਕ ਸੋਧਿਆ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਲੇਵੇਸਕ ਨੇ &quot;ਡਬਲਿਊ ਡਬਲਿਊ ਡਬਲਿਊ ਡਬਲਿਊ ਡਬਲਿਊ ਡਬਲਿਊ ਡਬਲਿਊ ਡਬਲਿਊ ਡਬਲਿਊ ਡਬਲਯੂ&quot; ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://podcastone.com/Talk-Is-Jericho|title=Podcast is Jericho Ep71|publisher=Podcastone}}&lt;/ref&gt; ਲੇਵੇਸਕੂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੇਜੇ ਡਿਲਿਉਨ ਨੇ ਦਰਅਸਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੇਗਿਨਾਲਡ ਡੂਪੋਂਟ ਹੇਲਸਨਲੀ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਲੇਵੇਸਕੇ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਖਰਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਲਈ ਇੱਕ ਨਾਮ ਮੰਗਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਆਖਿਰਕਾਰ ਹੰਟਰ ਹਰੀਸਟ ਹੇਮਲਲੀ ਦੇ ਸੁਝਾਅ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਿਆ. ਉਹ ਟੇਪ ਵਿਜੇਟ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਰੌਲਿੰਗ ਚੈਲੰਜ ਦੇ 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1995 ਦੇ ਐਪੀਸੋਡ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਕੁਸ਼ਤੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤਕ, ਸਹੀ ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ।&lt;ref name=&quot;iyh5&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.prowrestlinghistory.com/supercards/usa/wwf/iyh.html#5|title=In Your House 5 results|publisher=Pro Wrestling History|access-date=March 21, 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.angelfire.com/wrestling/cawthon777/challenge.htm|title=Wrestling Challenge Results|publisher=The History of WWE|archive-url=https://web.archive.org/web/20070629183751/http://www.angelfire.com/wrestling/cawthon777/challenge.htm|archive-date=June 29, 2007|access-date=July 12, 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;summerslam95&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.wwe.com/shows/summerslam/1995/results|title=SummerSlam 1995 results|publisher=WWE|access-date=March 21, 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-source-container&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;display: none;&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-source&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-title&quot; title=&quot;Formats a citation to a website using the provided information such as URL and title. Used only for sources that are not correctly described by the specific citation templates for books, journals, news sources, etc.&quot;&gt;Cite web&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-title&quot;&gt;&lt;span id=&quot;url&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-key&quot;&gt;URL&lt;/span&gt;&lt;span data-key=&quot;url&quot; title=&quot;The URL of the online location where the text of the publication can be found. Requires schemes of the type &amp;quot;http://...&amp;quot {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170220175602/http://acn.com.ve/ |date=2017-02-20 }}; or maybe even the  protocol relative scheme &amp;quot;//...&amp;quot;&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-desc&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-value&quot; data-key=&quot;url&quot; style=&quot;position: relative;&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;http://www.rxmuscle.com/hmr-radio-show/2424-jefftheproducer-hmr.html&lt;/nowiki&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-title&quot;&gt;&lt;span id=&quot;title&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-key&quot;&gt;Title&lt;/span&gt;&lt;span data-key=&quot;title&quot; title=&quot;The title of the source page on the website; will display with quotation marks added. Usually found at the top of you web browser. Not the name of the website.&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-desc&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-value&quot; data-key=&quot;title&quot; style=&quot;position: relative;&quot;&gt;Heavy Muscle Radio/Access Bodybuilding: (1–3–11):TRIPLE H! Plus, Dr. Scott Connelly!&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-title&quot;&gt;&lt;span id=&quot;publisher&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-key&quot;&gt;Publisher&lt;/span&gt;&lt;span data-key=&quot;publisher&quot; title=&quot;Name of the publisher; may be wikilinked. Having both 'Publisher' and 'Website' is redundant in most cases. &quot; class=&quot;cx-template-editor-param-desc&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-value&quot; data-key=&quot;publisher&quot; style=&quot;position: relative;&quot;&gt;rxmuscle&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-title&quot;&gt;&lt;span id=&quot;access-date&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-key&quot;&gt;URL access date&lt;/span&gt;&lt;span data-key=&quot;access-date&quot; title=&quot;The full date when the original URL was accessed; do not wikilink&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-desc&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-value&quot; data-key=&quot;access-date&quot; style=&quot;position: relative;&quot;&gt;January 3, 2011&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-source-container&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;display: none;&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-source&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-title&quot; title=&quot;Formats a citation to a website using the provided information such as URL and title. Used only for sources that are not correctly described by the specific citation templates for books, journals, news sources, etc.&quot;&gt;Cite web&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-title&quot;&gt;&lt;span id=&quot;url&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-key&quot;&gt;URL&lt;/span&gt;&lt;span data-key=&quot;url&quot; title=&quot;The URL of the online location where the text of the publication can be found. Requires schemes of the type &amp;quot;http://...&amp;quot {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170220175602/http://acn.com.ve/ |date=2017-02-20 }}; or maybe even the  protocol relative scheme &amp;quot;//...&amp;quot;&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-desc&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-value&quot; data-key=&quot;url&quot; style=&quot;position: relative;&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;http://thelab.bleacherreport.com/the-great-fall-of-chyna/&lt;/nowiki&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-title&quot;&gt;&lt;span id=&quot;title&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-key&quot;&gt;Title&lt;/span&gt;&lt;span data-key=&quot;title&quot; title=&quot;The title of the source page on the website; will display with quotation marks added. Usually found at the top of you web browser. Not the name of the website.&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-desc&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-value&quot; data-key=&quot;title&quot; style=&quot;position: relative;&quot;&gt;The Great Fall of Chyna&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;

==== ਰਿਕਾਰਡ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਡਬਲਯੂ.ਡਬਲਯੂ.ਈ. ਚੈਂਪੀਅਨ (2007-2009) ====
[[ਤਸਵੀਰ:Triple_H_WWE_Champion_2008.jpg|left|thumb|200x200px|ਨਵੰਬਰ 2008 ਵਿੱਚ ਡਬਲਯੂਡਬਲਯੂਡ ਈ ਚੈਂਪੀਅਨ ਵਜੋਂ ਟ੍ਰਿਪਲ ਐਚ&lt;br /&gt;
]]
ਟ੍ਰਿਪਲ ਐੱਚ ਨੇ ਸਮਰਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਕਿੰਗ ਬੁਕਰ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਨੋ ਮੋਰਸੀ 'ਤੇ, ਟ੍ਰਿਪਲ ਐਚ ਨੂੰ ਸਿੰਗਲਜ਼ ਮੈਚ' ਚ ਉਮਾਗਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.wwe.com/shows/nomercy/2007/matches/5267288|title=WWE Champion Triple H def. Umaga|date=October 7, 2007|publisher=[[WWE]]|access-date=May 4, 2012}}&lt;/ref&gt; ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰਾਤ ​​ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੇ, ਟਰੈਪਲ ਐੱਮ ਨੇ ਓਰਟਨ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਵੇਂ ਨਾਮ ਵਾਲੇ ਡਬਲਯੂਡਬਲਯੂਡ ਚੈਂਪੀਅਨ ਰੇਂਡੀ ਔਰਟਨ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਦੀ ਸੱਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;No Mercy&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.pwwew.net/ppv/wwf/october/2007.htm|title=No Mercy 2007 Results|publisher=PWWEW.net|access-date=October 8, 2007|archive-date=ਅਪ੍ਰੈਲ 13, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160413104154/http://www.pwwew.net/ppv/wwf/october/2007.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਟ੍ਰਿਪਲ ਐਚ ਨੇ ਜਿੱਤ ਦਰਜ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਵਿਸ਼ਵ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਅਤੇ ਛੇਵਾਂ ਡਬਲਯੂਡਬਲਯੂਈ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਜਿੱਤੀ, ਅਤੇ ਮੈਕਮਹੋਨ ਨੇ ਡਬਲਯੂਡਬਲਈਈ ਟਾਈਟਲ ਲਈ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਕਾਇਦਾ ਨਿਸ਼ਚਤ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਉਮਾਗਾ ਖਿਲਾਫ ਆਪਣਾ ਸਿਰਲੇਖ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.wwe.com/shows/nowayout/2008/matches/5908216|title=Triple H wins Raw Elimination Chamber|date=February 17, 2008|publisher=[[WWE]]|access-date=May 4, 2012}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਕਮੈਨ ਨੇ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਆਖਰੀ ਮਾਨ ਸਟੈਂਡਿੰਗ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰਸਟਲ ਐਚ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਓਰਟਨ ਨੂੰ ਰੀਮੇਚ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਾਰਨ ਟੇਬਲ ਤੇ ਇੱਕ ਆਰਕੇ ਓ ਦੇ ਬਾਅਦ ਟ੍ਰਿਪਲ ਐਚ ਦੀ ਹਾਰ ਗਈ। ਡਬਲਯੂਡਬਲਈਈ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੈਪਲ ਐਚ ਦੇ ਟਾਈਟਲ ਦਾ ਅਥਾਰਟੀ ਨੋ ਮੈਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਰਾਜ ਹੈ, ਸਿਰਫ ਇਵੈਂਟ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚੱਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਨੋ ਵੇ ਆਊਟ 'ਤੇ ਰਾਅ ਐਲਮੀਨੇਸ਼ਨ ਚੈਂਬਰ ਦੀ ਮੈਚ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਟਰੈਪਲ ਐੱਚ ਨੂੰ ਪੰਜਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਡਬਲਯੂਡਬਲਈਡ ਈਡਬਲਿਊ ਈ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਜਿੱਤ ਲਈ, ਜੋ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ ਯੈਸਟ ਹਾਰਡੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਟੀਲ ਕੁਰਸੀ' ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰੇਸਲੇਮੈਨਿਆ XXIV 'ਤੇ, ਓਰਟਨ ਨੇ ਟਰੈਪਲ ਐਚ ਨੂੰ ਪਟ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਸੇਨਾ' ਤੇ ਤ੍ਰਿਪੁਅਲ ਐੱਚ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਜਾਨ ਸੇਨਾ ਨੂੰ ਪਿੰਨ ਕਰਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ, ਬੈਕਲਸ਼ ਵਿਖੇ, ਟਰੌਪੋਲ ਐੱਚ ਨੇ ਓਰਟਨ, ਸੇਨਾ ਅਤੇ ਜੌਹਨ &quot;ਬ੍ਰੈਡਸ਼ਾਵ&quot; ਲੇਫੀਲਡ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਘਾਤਕ ਚਾਰ-ਤਰਫ਼ਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਖਿਤਾਬ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਕ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡਬਲਯੂਡਬਲਈਈ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਰਾਜ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/wwechampionship/|title=History of the WWE Championship|publisher=WWE|access-date=April 27, 2008}}&lt;/ref&gt; ਟ੍ਰਿਪਲ ਐਚ ਨੇ ਇੱਕ ਸਟੀਲ ਪਿੰਜਰੇ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਜੂਜਮੈਂਟ ਡੇਅਨ ਵਿੱਚ ਔਰਟਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਖਿਤਾਬ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਨਾਈਟ ਸਟੈਂਡਜ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਖਰੀ ਮੈਨ ਸਟੈਂਡਿੰਗ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ। ਔਟਟਨ ਨੂੰ ਮੈਚ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਠੀਕ collarbone ਦੀ ਸੱਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ prematurely ਲੜਾਈ ਖਤਮ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.wwe.com/shows/onenightstand/exclusives/ortoncollarinjury|title=Orton suffers broken collarbone|last=Tello|first=Craig|date=June 1, 2008|publisher=[[WWE]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20081216125325/http://www.wwe.com/shows/onenightstand/exclusives/ortoncollarinjury|archive-date=December 16, 2008|access-date=June 2, 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-source-container&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;display: none;&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-source&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-title&quot; title=&quot;This template formats a citation to a news article in print, video, audio or web using the provided source information (e.g. author, publication, date) and various formatting options.&quot;&gt;Cite news&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-title&quot;&gt;&lt;span id=&quot;url&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-key&quot;&gt;URL&lt;/span&gt;&lt;span data-key=&quot;url&quot; title=&quot;The URL of the online location where the text of the publication can be found. Requires schemes of the type &amp;quot;http://...&amp;quot {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170220175602/http://acn.com.ve/ |date=2017-02-20 }}; or maybe even the  protocol relative scheme &amp;quot;//...&amp;quot;&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-desc&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-value&quot; data-key=&quot;url&quot; style=&quot;position: relative;&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;http://www.wwe.com/inside/news/archive/itsagirl&lt;/nowiki&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-title&quot;&gt;&lt;span id=&quot;title&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-key&quot;&gt;Source title&lt;/span&gt;&lt;span data-key=&quot;title&quot; title=&quot;The title of the article as it appears in the source; displays in quotes&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-desc&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-value&quot; data-key=&quot;title&quot; style=&quot;position: relative;&quot;&gt;It's a girl&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-title&quot;&gt;&lt;span id=&quot;access-date&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-key&quot;&gt;URL access date&lt;/span&gt;&lt;span data-key=&quot;access-date&quot; title=&quot;The full date when the original URL was accessed; do not wikilink&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-desc&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-value&quot; data-key=&quot;access-date&quot; style=&quot;position: relative;&quot;&gt;July 26, 2006&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-title&quot;&gt;&lt;span id=&quot;publisher&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-key&quot;&gt;Publisher&lt;/span&gt;&lt;span data-key=&quot;publisher&quot; title=&quot;Name of the parent institution or company that publishes the newspaper, magazine, or periodical; displays after name of the publication&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-desc&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-value&quot; data-key=&quot;publisher&quot; style=&quot;position: relative;&quot;&gt;[[World Wrestling Entertainment]]&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;

== ਪਰਉਪਕਾਰ ==
2014 ਵਿੱਚ, ਲੇਵੇਂਸਕ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਸਟੈਫਨੀ ਨੇ ਕਨਵਰ &quot;ਕੋਲਚਰ&quot; ਮਿਕੇਲਕ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ &quot;ਕੋਨਰਰ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ&quot; ਕੈਂਸਰ ਫੰਡ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ, ਇੱਕ ਡਬਲਯੂ.ਡਬਲਯੂ .ਈ ਪੱਖੀ ਪੱਖੇ ਜੋ ਅੱਠ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ।

== ਨਿੱਜੀ ਜਿੰਦਗੀ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Vince_McMahon_and_Paul_&quot;Triple_H&quot;_Levesque_speak_to_Army_Command_Sgt._Maj._John_W._Troxell,_2016.jpg|right|thumb|ਦਸੰਬਰ 2016 ਵਿੱਚ ਲੇਸਸਕ (ਵਿਚਕਾਰਲਾ) ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ ਵਿੰਸ ਮੈਕਮਾਹਨ (ਖੱਬੇ) ਦੇ ਨਾਲ&lt;br /&gt;
]]
2000 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਨ-ਸਕ੍ਰੀਨ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਲੇਵੇਸਕ ਨੇ ਸਟੈਫਨੀ ਮੈਕਮਾਹਨ ਨਾਲ ਡੇਟਿੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ 25 ਅਕਤੂਬਰ 2003 ਨੂੰ ਵਿਆਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.onlineworldofwrestling.com/profiles/s/stephanie-mcmahon.html|title=Miscellaneous Wrestler Profiles|website=Online World of Wrestling|access-date=September 14, 2014}}&lt;/ref&gt;, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਧੀਆਂ ਹਨ: ਅਰੋਰਾ ਰੋਜ਼ ਲੀਵਸਕ (24 ਜੁਲਾਈ 2006 ਨੂੰ ਜਨਮ), ਮਿਰਫੀ ਕਲੇਅਰ ਲੇਵੇਸਕ (28 ਜੁਲਾਈ 2008 ਨੂੰ ਜਨਮ) ਅਤੇ ਵੌਨ ਐਵਲੀਨ ਲੇਵਸਕ (24 ਅਗਸਤ, 2010 ਨੂੰ ਜਨਮ)।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.rxmuscle.com/hmr-radio-show/2424-jefftheproducer-hmr.html|title=Heavy Muscle Radio/Access Bodybuilding: (1–3–11):TRIPLE H! Plus, Dr. Scott Connelly!|publisher=rxmuscle|access-date=January 3, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://morningjournal.com/articles/2008/08/03/sports/19882815.txt|title=Off The Turnbuckle: WWE hires former teen heartthrob Prinze Jr.|last=Gilles|first=Dan|date=August 3, 2008|website=[[The Morning Journal]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20120331163951/http://morningjournal.com/articles/2008/08/03/sports/19882815.txt|archive-date=March 31, 2012|dead-url=yes|access-date=August 27, 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.wwe.com/inside/news/archive/itsagirl|title=It's a girl|access-date=July 26, 2006|publisher=[[World Wrestling Entertainment]]}}&lt;/ref&gt; ਲੇਵੈਸੇਕ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਵਾਨ ਪਹਿਲਵਾਨ ਚੇਨਾ ਨਾਲ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਭੂਤਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://thelab.bleacherreport.com/the-great-fall-of-chyna/|title=The Great Fall of Chyna}}&lt;/ref&gt;

== ਫਿਲਮੋਗਰਾਫੀ ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot; autocomplete=&quot;off&quot;
|+ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ&lt;br /&gt;
!ਸਾਲ 
!ਟਾਈਟਲ&lt;br /&gt;
! ਰੋਲ
! class=&quot;unsortable&quot; | ਨੋਟਸ
|-
|1998
|''Pacific Blue''
|Triple H
|-
|1998
|''The Drew Carey Show''
|The Disciplinarian
|-
|2001
|''MADtv''
|Triple H
|-
|2005
|''The Bernie Mac Show''
|Triple H&lt;ref name=&quot;futon-20050203fox01&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.thefutoncritic.com/news.aspx?id=20050203fox01|title=Triple H Brings His Game to 'The Bernie Mac Show' Friday, March 11, on Fox|last=The Futon Critic Staff (TFC)|date=February 3, 2005|publisher=The Futon Critic|access-date=June 4, 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
|2009
|''Robot Chicken''
|Triple H / Werewolf
|Voice
|}
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot; autocomplete=&quot;off&quot;
|+ਫਿਲਮ
! ਸਾਲ 
! ਟਾਈਟਲ
! ਰੋਲ 
! class=&quot;unsortable&quot; | ਨੋਟਸ
|-
|2004
|''Blade: Trinity''
|Jarko Grimwood
|-
|2006
|''Relative Strangers''
|Wrestler&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.imdb.com/name/nm0505391/|title=Paul Levesque|publisher=IMDb|access-date=September 8, 2011}}&lt;/ref&gt;
|Uncredited
|-
|2011
|''The Chaperone''
|Raymond &quot;Ray Ray&quot; Bradstone
|-
|2011
|''Inside Out''
|Arlo &quot;AJ&quot; Jayne
|-
|2014
|''Scooby-Doo! WrestleMania Mystery''
|Himself
|Voice
|-
|2014
|''WWE Power Series''
|Himself
|Fitness video
|-
|2016
|''Scooby-Doo! and WWE: Curse of the Speed Demon''
|Himself
|Voice
|}

== ਕੁਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ==
{{Cite web|url=http://thelab.bleacherreport.com/the-great-fall-of-chyna/|title=The Great Fall of Chyna}}
* '''ਫਿਨਿਸ਼ਿੰਗ ਚਾਲਾਂ'''
** ''Pedigree''&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.pwtorch.com/artman2/publish/PPV_Reports_5/article_26076.shtml#.U_SFhMWSygS|title=CALDWELL'S WWE NIGHT OF CHAMPIONS PPV REPORT 6/29: Ongoing &quot;virtual time&quot; coverage of live PPV|access-date=August 20, 2014}}&lt;/ref&gt; (Double underhook facebuster)
** ''Pedigree Pandemonium'' / ''Pedigree Perfection'' (Cutter)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=URo88s5zDgk|title=Triple H's first ever appearance on Raw|last=[[WWE]]|website=[[YouTube]]|access-date=October 18, 2014}}&lt;/ref&gt; – adopted from Diamond Dallas Page&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=j8hp4kNBiMo Diamond Dallas Page DDP shoots on Triple H HHH]
&lt;/ref&gt;
** Inverted Indian deathlock – WCW;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.triplehunleashed.com/info/archives/meethhh.html|title=Triple H Unleashed Article|publisher=WOW Magazine|archive-url=https://web.archive.org/web/20070630212429/http://www.triplehunleashed.com/info/archives/meethhh.html|archive-date=June 30, 2007|quote=After a successful debut and a string of victories – all courtesy of the inverted Indian deathlock leglock finisher taught to him by Kowalski}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;OtherArena&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.otherarena.com/nCo/finish/finish.html|title=The Official RSP-W Finishing Moves List|last=Desjardins, Curtis|date=February 3, 1999|publisher=[[Usenet|rec.sport.pro-wrestling]]|access-date=September 15, 2012}}&lt;/ref&gt; rarely used as regular move in [[ਡਬਲਯੂ.ਡਬਲਯੂ.ਈ.|WWF/E]]&lt;ref name=&quot;WWEDeathlock&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.wwe.com/classics/classic-lists/15-wrestling-moves-that-really-exist|title=What a maneuver! 15 moves that really exist|last=Linder, Zach|last2=Melok, Bobby|publisher=[[WWE]]|access-date=March 6, 2018|lastauthoramp=yes}}&lt;/ref&gt;
* '''ਦਸਤਖਤ ਚਾਲਾਂ'''
** Abdominal stretch
** Arm-trap crossface
** Blatant choke
** Chop block&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.wrestleview.com/results/raw/raw2006/1162269129.shtml|title=Raw Results – 10/30/06 – Moline, IL (Orton vs HHH, Cena vs ? – more)|last=Golden|first=Hunter|date=October 30, 2006|publisher=WrestleView|access-date=October 28, 2009}}&lt;/ref&gt;
** Facebreaker knee smash, often used as a back body drop counter&lt;ref name=&quot;observer1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.f4wonline.com/content/view/6562/105/|title=Early Smackdown TV report for August 29|last=Grimaldi|first=Michael C.|date=August 26, 2008|publisher=[[Wrestling Observer Newsletter]]|access-date=September 8, 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Trionfo&quot;&gt;{{Cite web|url=http://pwinsider.com/ViewArticle.php?id=77686&amp;p=2|title=COMPLETE WWE RAW REPORT: RYBACK HAS NEW WHEELS; THE SHIELD FACE THEIR OPPONENTS FROM SUNDAY; A NEW HEYMAN GUY ... AND HE IS PERFECT IN THE RING; WHEN THE DOCTOR SAYS YOU CANNOT WRESTLE ... YOU LISTEN TO THEM|last=Trionfo|first=Richard|publisher=PWInsider|access-date=May 23, 2013}}&lt;/ref&gt;
** Figure four leglock
** Flowing DDT
** High knee
** Jumping knee drop
** Mounted punches
** Running clothesline
** Running neckbreaker
** Short-arm clothesline
** Sleeper hold
** Spinning spinebuster
* ਮੈਨੇਜਰ
** Chyna
** The Court Jester
** Hornswoggle&lt;ref name=&quot;CageManaged&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.cagematch.net/?id=2&amp;nr=496&amp;page=14|title=Entourage « Triple H « Wrestlers Database « CAGEMATCH – The Internet Wrestling Database|access-date=September 14, 2014}}&lt;/ref&gt;
** John Rodeo
** Mr. Majestic
** Mr. Perfect
** Ric Flair
** Rick Rude
** Shawn Michaels
** Stephanie McMahon/Stephanie McMahon-Helmsley
** Vito Carlucci
* ਪਹਿਲਵਾਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ
** Seth Rollins
** Shawn Michaels
** Snitsky
* ਉਪਨਾਮ
** &quot;'''The Cerebral Assassin'''&quot;
** &quot;The Connecticut Blue Blood&quot;&lt;ref name=&quot;mold&quot;&gt;{{Cite news|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m0FCO/is_3_3/ai_78264738|title=Breaking The Mold|last=Anderson|first=Steve|date=October 2001|access-date=May 8, 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20060324184842/http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m0FCO/is_3_3/ai_78264738|archive-date=March 24, 2006|dead-url=yes|publisher=Wrestling Digest}}&lt;/ref&gt;
** &quot;'''The Game'''&quot;
** &quot;'''The King of Kings'''&quot;
* ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਥੀਮ
** '''[[ਡਬਲਯੂ.ਡਬਲਯੂ.ਈ.|ਵਿਸ਼ਵ ਕੁਸ਼ਤੀ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ / ਮਨੋਰੰਜਨ / ਡਬਲਯੂਡਬਲਯੂਈ]]'''
*** &quot;Are You Ready?&quot; by Jim Johnston (as part of D-Generation X)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://itunes.apple.com/ca/album/wwe-are-you-ready-d-generation-x-single/445877783|title=WWE: Are You Ready? (D-Generation X) – Single|date=June 22, 2011|website=[[iTunes Store]]|publisher=[[Apple Inc.]]|access-date=March 6, 2018}}&lt;/ref&gt;
*** &quot;Blue Blood&quot; by Jim Johnston&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://itunes.apple.com/us/album/voices-wwe-the-music-vol-9/805079605|title=Voices: WWE The Music, Vol. 9|date=January 26, 2014|website=[[iTunes Store]]|publisher=[[Apple Inc.]]|access-date=March 6, 2018}}&lt;/ref&gt;
*** &quot;Corporate Player&quot; by Jim Johnston&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://itunes.apple.com/us/album/wwe-uncaged-iv/1314592354|title=WWE: Uncaged IV|date=November 20, 2017|website=[[iTunes Store]]|publisher=[[Apple Inc.]]|access-date=March 6, 2018}}&lt;/ref&gt;
*** '''&quot;King of Kings&quot;''' by Motörhead&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://itunes.apple.com/us/album/wwe-wreckless-intent/404193254|title=WWE: Wreckless Intent|date=May 23, 2006|website=[[iTunes Store]]|publisher=[[Apple Inc.]]|access-date=March 6, 2018}}&lt;/ref&gt;
*** &quot;Line in the Sand&quot; by Motörhead (as part of Evolution)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://itunes.apple.com/us/album/wwe-line-in-the-sand-evolution-single/880350040|title=WWE: Line In the Sand (Evolution) – Single|date=May 19, 2014|website=[[iTunes Store]]|publisher=[[Apple Inc.]]|access-date=March 6, 2018}}&lt;/ref&gt;
*** &quot;My Time&quot; by Jim Johnston&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://itunes.apple.com/us/album/wwe-the-music-volume-4/548830264|title=WWE: The Music, Volume 4|date=August 13, 2012|website=[[iTunes Store]]|publisher=[[Apple Inc.]]|access-date=March 6, 2018}}&lt;/ref&gt;
*** &quot;Symphony No. 9&quot; composed by [[ਲੁਡਵਿਗ ਵਾਨ ਬੀਥੋਵਨ|Ludwig van Beethoven]]&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.wwe.com/videos/triple-h-comes-out-to-beethovens-symphony-no-9-wrestlemania-13|title=Triple H comes out to Beethoven's Symphony No. 9: WrestleMania 13|publisher=[[WWE]]|access-date=March 6, 2018}}&lt;/ref&gt;
*** '''&quot;The Game&quot;''' by Motörhead&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://itunes.apple.com/us/album/wwe-raw-greatest-hits-the-music/585439692|title=WWE: Raw Greatest Hits – The Music|date=December 18, 2007|website=[[iTunes Store]]|publisher=[[Apple Inc.]]|access-date=March 6, 2018}}&lt;/ref&gt;
*** &quot;The Kings&quot; by Run-DMC (as part of D-Generation X)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://corporate.wwe.com/news/company-news/2000/05-12-2000|title=MTV To Debut WWE Entertainment’s The Kings by Run DMC Monday|date=May 12, 2000|publisher=[[WWE]]|access-date=March 6, 2018}}&lt;/ref&gt;

== ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Triple_H_WWE_Champion_No_Mercy_07.jpg|thumb|ਟ੍ਰਿਪਲ ਐਚ ਡਬਲਯੂ.ਡਬਲਯੂ.ਈ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨੌਂ ਵਾਰੀ ਜਿੱਤ ਲਈ ਹੈ&lt;br /&gt;
]]
[[ਤਸਵੀਰ:Triple_H-WorldHeavyweight-Champ@Commons.jpg|thumb|ਟ੍ਰਿਪਲ ਐਚ ਪੰਜ ਵਾਰ ਦੀ ਵਰਲਡ ਹੈਵੀਵੇਟ ਚੈਂਪੀਅਨ ਵੀ ਹੈ- ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ 14 ਵਾਰ ਵਿਸ਼ਵ ਚੈਂਪੀਅਨ ਹੋਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਡਬਲਯੂ.ਡਬਲਯੂ.ਈ.&lt;br /&gt;
]]
* '''ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੁਸ਼ਤੀ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ'''
** IWF Heavyweight Championship (1 time)
** IWF Tag Team Champions (1 time) – with Perry Saturn
* '''''ਪ੍ਰੋ ਕੁਸ਼ਤੀ ਇਲੈਸਟ੍ਰੇਟਿਡ'''''
** Feud of the Year (2000) &lt;small&gt;vs. &lt;/small&gt;&lt;small&gt;Kurt Angle&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;PWI Awards&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.pwi-online.com/pages/PWIawards.html|title=PWI Awards|website=[[Pro Wrestling Illustrated]]|publisher=[[Kappa Publishing Group]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20160121172943/http://www.pwi-online.com/pages/PWIawards.html|archive-date=January 21, 2016|dead-url=no|access-date=March 6, 2018}}&lt;/ref&gt;
** Feud of the Year (2004) &lt;small&gt;vs. &lt;/small&gt;&lt;small&gt;Chris Benoit&lt;/small&gt;
** Feud of the Year (2009) &lt;small&gt;vs. &lt;/small&gt;&lt;small&gt;[[ਰੈਂਡੀ ਓਰਟਨ|Randy Orton]]&lt;/small&gt;
** Feud of the Year (2013) &lt;small&gt;vs. &lt;/small&gt;&lt;small&gt;Daniel Bryan&lt;/small&gt; – as a member of The Authority
** Match of the Year (2004) &lt;small&gt;vs. &lt;/small&gt;&lt;small&gt;Chris Benoit and Shawn Michaels at WrestleMania XX&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://100megsfree4.com/wiawrestling/pages/pwi/pwimoty.htm|title=Pro Wrestling Illustrated Award Winners Match of the Year|publisher=Wrestling Information Archive|archive-url=https://web.archive.org/web/20080616063308/http://www.100megsfree4.com/wiawrestling/pages/pwi/pwimoty.htm|archive-date=June 16, 2008|dead-url=yes|access-date=June 28, 2008}}&lt;/ref&gt;
** Match of the Year (2012) &lt;small&gt;vs. &lt;/small&gt;&lt;small&gt;[[ਮਾਰਕ ਵਿਲੀਅਮ ਕਾਲਾਵੇਅ|The Undertaker]] in a Hell in a Cell match at WrestleMania XXVIII&lt;/small&gt;
** Most Hated Wrestler of the Decade (2000–2009)
** Most Hated Wrestler of the Year (2003–2005)
** Most Hated Wrestler of the Year (2013) – as a member of The Authority
** Most Hated Wrestler of the Year (2014) – with Stephanie McMahon
** Wrestler of the Decade (2000–2009)
** Wrestler of the Year (2008)
** Ranked No. 1 of the top 500 singles wrestlers in the ''PWI'' 500 in 2000&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://profightdb.com/pwi-500/2000.html|title=Pro Wrestling Illustrated (PWI) 500 for 2000|website=Internet Wrestling Database|access-date=March 6, 2018}}&lt;/ref&gt; and 2009&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://weblogs.baltimoresun.com/sports/wrestling/blog/2009/08/the_pwi_500.html|title=The PWI 500|last=Eck|first=Kevin|date=August 2009|work=[[The Baltimore Sun]]|access-date=September 4, 2009|archive-date=ਫ਼ਰਵਰੀ 6, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100206200628/http://weblogs.baltimoresun.com/sports/wrestling/blog/2009/08/the_pwi_500.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
** Ranked No. 139 of the top 500 singles wrestlers of the ''PWI Years'' in 2003&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.100megsfree4.com/wiawrestling/pages/pwi/pwi500yr.htm|title=Pro Wrestling Illustrated Top 500 – PWI Years|publisher=Wrestling Information Archive|archive-url=https://web.archive.org/web/20110707054220/http://www.100megsfree4.com/wiawrestling/pages/pwi/pwi500yr.htm|archive-date=July 7, 2011|access-date=September 6, 2010}}&lt;/ref&gt;
* '''[[ਡਬਲਯੂ.ਡਬਲਯੂ.ਈ.|World Wrestling Federation/Entertainment/WWE]]'''
** Unified WWE Tag Team Championship (1 time) – with Shawn Michaels&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/wwetag/20091213|title=Title History: WWE Tag Team: D-Generation X|publisher=WWE|archive-url=https://web.archive.org/web/20091217082149/http://www.wwe.com/inside/titlehistory/wwetag/20091213|archive-date=December 17, 2009|dead-url=yes|access-date=December 14, 2007}}&lt;/ref&gt;
** World Heavyweight Championship (5 times)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/worldheavyweight/|title=Title History: World Heavyweight Championship|publisher=WWE|access-date=October 14, 2007}}&lt;/ref&gt;
** WWF/WWE Championship{{Efn|Triple H's fifth reign was as Undisputed WWF Champion. His next three were as simply WWE Champion, while his ninth reign was as WWE World Heavyweight Champion.}} (9 times)&lt;ref name=&quot;wwechamp&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/wwechampionship/|title=Title History: WWE Championship|publisher=WWE|access-date=October 14, 2007}}&lt;/ref&gt;
&lt;div class=&quot;cx-template-editor-source-container&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;display: none;&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-source&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-title&quot;&gt;Efn&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-title&quot;&gt;&lt;span id=&quot;1&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-key&quot;&gt;1&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-value&quot; data-key=&quot;1&quot; style=&quot;position: relative;&quot;&gt;Triple H's fifth reign was as Undisputed WWF Champion. His next three were as simply WWE Champion, while his ninth reign was as WWE World Heavyweight Champion.&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
** WWF/WWE Intercontinental Championship (5 times)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/intercontinental/|title=Title History: Intercontinental|publisher=WWE|access-date=October 14, 2007}}&lt;/ref&gt;
** WWF European Championship (2 times)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/euro/|title=Title History: European|publisher=WWE|access-date=October 14, 2007}}&lt;/ref&gt;
** WWF Tag Team Championship{{Efn|Triple H's reign with Shawn Michaels was when the title, then known as World Tag Team Championship, was unified with the WWE Tag Team Championship and known as Unified WWE Tag Team Championship.}} (2 times) – with Stone Cold Steve Austin&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/worldtagteam/30445413211111112|title=Title History: World Tag Team: Stone Cold &amp; Triple H|publisher=WWE|archive-url=https://web.archive.org/web/20071011033420/http://www.wwe.com/inside/titlehistory/worldtagteam/30445413211111112|archive-date=October 11, 2007|dead-url=yes|access-date=October 14, 2007}}&lt;/ref&gt; (1) and Shawn Michaels (1)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/worldtagteam/200912131|title=Title History: World Tag Team: D-Generation X|publisher=WWE|archive-url=https://web.archive.org/web/20091217075511/http://www.wwe.com/inside/titlehistory/worldtagteam/200912131|archive-date=December 17, 2009|dead-url=yes|access-date=December 14, 2007}}&lt;/ref&gt;
&lt;div class=&quot;cx-template-editor-source-container&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;display: none;&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-source&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-title&quot;&gt;Efn&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param&quot;&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-title&quot;&gt;&lt;span id=&quot;1&quot; class=&quot;cx-template-editor-param-key&quot;&gt;1&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;div class=&quot;cx-template-editor-param-value&quot; data-key=&quot;1&quot; style=&quot;position: relative;&quot;&gt;Triple H's reign with Shawn Michaels was when the title, then known as World Tag Team Championship, was unified with the WWE Tag Team Championship and known as Unified WWE Tag Team Championship.&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
** King of the Ring (1997)
** Royal Rumble (2002, 2016)
** Road to Wrestlemania Tournament (2006)
** Seventh Triple Crown Champion
** Second Grand Slam Champion
** Slammy Award (3 times)
*** Best Hair (1997)
*** Match of the Year (2012) – {{Cite web|url=http://www.100megsfree4.com/wiawrestling/pages/pwi/pwi500yr.htm|title=Pro Wrestling Illustrated Top 500 – PWI Years|publisher=Wrestling Information Archive|archive-url=https://web.archive.org/web/20110707054220/http://www.100megsfree4.com/wiawrestling/pages/pwi/pwi500yr.htm|archive-date=July 7, 2011|access-date=September 6, 2010}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.wwe.com/shows/raw/2012-12-17/slammy-award-winners|title=2012 WWE Slammy Awards and WWE.com Slammy Awards winners|publisher=[[WWE]]|access-date=March 6, 2018}}&lt;/ref&gt;
*** OMG Moment of the Year (2011) – {{ਛੋਟਾ|The Undertaker [[Glossary of professional wrestling terms#Kick-out|kicks out]] of a ''[[Piledriver (professional wrestling)#Kneeling reverse piledriver|Tombstone Piledriver]]'' against Triple H at WrestleMania XXVII}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.wwe.com/shows/raw/2011-12-12/2011-slammy-award-winners|title=2011 Slammy Award winners|publisher=[[WWE]]|access-date=March 6, 2018}}&lt;/ref&gt;
* '''''Wrestling Observer Newsletter'''''
** Best Booker (2015) &lt;small&gt;with Ryan Ward&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{Cite magazine|last=Meltzer|first=Dave|author-link=Dave Meltzer|date=January 25, 2016|title=January 25, 2016 Wrestling Observer Newsletter: 2015 Observer Awards Issue|magazine=[[Wrestling Observer Newsletter]]|location=[[Campbell, California]]|page=45|issn=1083-9593}}&lt;/ref&gt;
** Feud of the Year (2000) {{ਛੋਟਾ|vs. [[Mick Foley]]}}&lt;ref name=&quot;WON2010&quot;&gt;{{Cite magazine|last=Meltzer|first=Dave|author-link=Dave Meltzer|date=January 26, 2011|title=Biggest issue of the year: The 2011 Wrestling Observer Newsletter Awards Issue|magazine=[[Wrestling Observer Newsletter]]|publication-place=Campbell, CA|pages=1–40|issn=1083-9593}}&lt;/ref&gt;
** Feud of the Year (2004) {{Cite web|url=http://www.wwe.com/inside/titlehistory/euro/|title=Title History: European|publisher=WWE|access-date=October 14, 2007}}
** Feud of the Year (2005) {{Efn|vs. [[Dave Batista|Batista]]}}
** Wrestler of the Year (2000)
** Most Disgusting Promotional Tactic (2002) {{ਛੋਟਾ|Accusing [[Kane (wrestler)|Kane]] of murder and necrophilia (Katie Vick)}}
** Most Overrated (2002–2004, 2009)
** Readers' Least Favorite Wrestler (2002, 2003)
** Worst Feud of the Year (2002) {{Cite web|url=http://www.wwe.com/shows/raw/2011-12-12/2011-slammy-award-winners|title=2011 Slammy Award winners|publisher=[[WWE]]|access-date=March 6, 2018}}
** Worst Feud of the Year (2006) {{ਛੋਟਾ|with Shawn Michaels vs. [[Vince McMahon]] and [[Shane McMahon]]}}
** Worst Feud of the Year (2011) {{ਛੋਟਾ|vs. [[Kevin Nash]]}}&lt;ref&gt;{{Cite magazine|last=Meltzer|first=Dave|author-link=Dave Meltzer|date=January 30, 2012|title=Jan 30 Wrestling Observer Newsletter: Gigantic year-end awards issue, best and worst in all categories plus UFC on FX 1, death of Savannah Jack, ratings, tons and tons of news|magazine=[[Wrestling Observer Newsletter]]|location=Campbell, CA|issn=1083-9593}}&lt;/ref&gt;
** Worst Worked Match of the Year (2003) {{ਛੋਟਾ|vs. [[Scott Steiner]] at [[Royal Rumble (2003)|Royal Rumble]]}}
** Worst Worked Match of the Year (2008) {{ਛੋਟਾ|vs. [[Edge (wrestler)|Edge]] and [[Vladimir Kozlov]] at [[Survivor Series (2008)|Survivor Series]]}}
** Wrestling Observer Newsletter Hall of Fame (class of 2005)

== ਹੋਰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ==
** ਮੁੰਡਿਆਂ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਕਲੱਬ &lt;br /&gt;ਹਾਲ ਆਫ ਫੇਮ (2017) 
** ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸਪੋਰਟਸ ਹਾਲ ਆਫ ਫੇਮ &lt;br /&gt;2015 ਦੀ ਕਲਾਸ 
** ਮੈਟਲ ਹੱਮਰ ਮੈਗਜ਼ੀਨ &lt;br /&gt;ਮੈਟਲ ਹੈਮਰ ਦੇ ਆਤਮਾ ਦੀ ਲਾਈਮੀ ਅਵਾਰਡ (2016)

== ਬੈਟਿੰਗ ਝਗੜੇ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;width: 100%; text-align: center; margin-bottom: 10px;&quot;
! style=&quot;background: #e3e3e3;&quot; width=&quot;20%&quot; |Winner (wager)
! style=&quot;background: #e3e3e3;&quot; width=&quot;20%&quot; |Loser (wager)
! style=&quot;background: #e3e3e3;&quot; width=&quot;20%&quot; |Location
! style=&quot;background: #e3e3e3;&quot; width=&quot;10%&quot; |Event
! style=&quot;background: #e3e3e3;&quot; width=&quot;15%&quot; |Date
! style=&quot;background: #e3e3e3;&quot; width=&quot;15%&quot; |Notes
|-
|Triple H (championship) 
| Cactus Jack (career) 
| Hartford, Connecticut 
| No Way Out 
| 000000002000-02-27-0000February 27, 2000 
| This was a Hell in a Cell match.
|-
|Triple H (championship) 
| Kane (mask) 
| [[ਸਾਨ ਆਂਤੋਨੀਓ|San Antonio, Texas]] 
| ''Raw'' 
| {{ਛੋਟਾ|2003}} 
|&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.onlineworldofwrestling.com/results/raw/030623.html|title=WWE Raw Results – June 23, 2003|publisher=Online World of Wrestling|access-date=May 1, 2016}}&lt;/ref&gt;
|-
|Goldberg (career) 
| Triple H (championship) 
| Hershey, Pennsylvania 
| Unforgiven 
| 000000002003-09-21-0000September 21, 2003 
| 
|}

== ਨੋਟਸ ==

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|30em}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1969]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਪੁਰਸ਼ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਪਹਿਲਵਾਨ]]</text>
      <sha1>0e5dsx1m88s19rhe25rh8zs7y3of4f0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜੋਸ਼ ਹਚਰਸਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104737</id>
    <revision>
      <id>811975</id>
      <parentid>805486</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T23:49:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811975</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33045" sha1="b7pau4fz08txcwsa0n0f7u3wevze7bz" xml:space="preserve">{{Infobox person
|image=Josh Hutcherson SDCC 2015.jpg
|image size=220px|imagesize=220px
|alt=ਜੋਸ਼ ਹਚਰਸਨ ਮੁਸਕਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਪੈਟਰਨ ਵਾਲਾ ਭੂਰਾ ਅਤੇ ਟੇਨ ਫਲੇ ਹੇਠਾਂ ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਕਮੀਜ਼ ਪੇਹਨੇ ਹੋਏ
|caption=2015 ਵਿੱਚ ਸਨ ਡਿਏਗੋ ਕਾਮਿਕ-ਕੈਨ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਵਿੱਚ ਹੂੰਟਰ ਗੇਮਸ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਲਈ
|birth_name=ਯਹੋਸ਼ੁਆ ਰਿਆਨ ਹਚਰਸਨ
|birth_date=ਅਕਤੂਬਰ 12, 1992 (ਉਮਰ 25)
|birth_place=ਯੂਨੀਅਨ, ਕੈਂਟਕੀ, ਯੂਐਸ
|residence=ਲਾਸ ਏਂਜਲਸ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ, ਯੂਐਸ
|occupation=ਐਕਟਰ
|years active=2002–ਮੌਜੂਦ
}}
'''ਜੌਸ਼ੂਆ ਰਿਆਨ ਹਚਰਰਸਨ '''(ਜਨਮ 12 ਅਕਤੂਬਰ 1992) ਇੱਕ [[ਅਮਰੀਕੀ ਲੋਕ|ਅਮਰੀਕੀ]] ਅਭਿਨੇਤਾ ਹੈ। &quot;ਕੈਂਟਕੀ ਦੇ ਇੱਕ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸੀ&quot; ਵਿੱਚ ਹਚਰਸਨ ਨੇ 2000 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਹਾਊਸ ਬਲੈਂਡ ਦੇ ਪਾਇਲਟ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ 2002 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਲਿਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਈ ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਨਾਬਾਲਗ ਫਿਲਮ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ। ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਫ਼ਿਲਮ ਭੂਮਿਕਾ ਐਨੀਮਲ ਪਲੈਨਟਸ (2003) ਵਿੱਚ ਐਨੀਮਲ ਪਲੈਨਟ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੋਲਰ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ (2004) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋਸ਼ਨ ਕੈਪਚਰ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਅਤੇ ਹੋਵ੍ਲ੍ਸ ਮੂਵਿੰਗ ਕਾਸਲ (2005) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼-ਅਭਿਨ ਭੂਮਿਕਾ ਸੀ।

ਹਚਰਸਨ ਦੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਪਹਿਲੀ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਲਿਟਲ ਮੈਨਹਟਨ, ਜ਼ਥੁਰਾ: ਏ ਸਪੇਸ ਐਡਵੈਂਚਰ (ਦੋਵੇਂ 2005), ਆਰ.ਵੀ. (2006), ਬ੍ਰਿਜ ਟੈਰਬਿਥੀਆ (2007), ਜਰਨੀ ਟੂ ਦ ਸੈਂਟਰ ਆਫ਼ ਦੀ ਅਰਥ (2008), ਅਤੇ ਦਿ ਕਿਡਜ਼ਜ਼ ਆਰੇ ਨਾਈਟ (2010))। 2011 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਸਾਲ 2012 ਤੋਂ 2015 ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬਾਕਸ ਆਫਿਸ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡ ਲੜੀ ਵਾਲੀ ਫਿਲਮ ਸੀਰੀਜ਼ 'ਦਿ ਹੇਂਜਰ ਗੇਮਸ' ਵਿੱਚ ਪੀਟਾ ਮੇਲਰਕ ਦੀ ਮੋਹਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਲਈ ਉਸਨੇ ਤਿੰਨ ਐਮਟੀਵੀ ਮੂਵੀ ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ ਪੀਪਲਜ਼ ਚੁਆਇਸ ਅਵਾਰਡ ਜਿੱਤੇ। ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਜਰਨੀ 2: ਦ ਮਿਸਰੀਰੀਅਸ ਆਈਲੈਂਡ (2012) ਅਤੇ ਐਨੀਮੇਟਿਡ ਫ਼ਿਲਮ ਐਪਿਕ (2013) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੋਲਕ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।

== ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ==
12 ਅਕਤੂਬਰ 1992 ਨੂੰ ਯੂਨੀਅਨ, ਕੈਂਟਕੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹਚਰਸਨ, ਮਿਸ਼ੇਲ (ਨਾਈਟ ਫੈਸਮਾਸਟਰ) ਦਾ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਡੈੱਲਟਾ ਏਅਰ ਲਾਈਨਜ਼ ਕਰਮਚਾਰੀ ਹੈ ਜੋ ਹੁਣ ਜੋਸ਼ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਨਾਲ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਸਟੇਟਸ ਐਨਵਾਇਰਮੈਂਟਲ ਪ੍ਰੋਟੈਕਸ਼ਨ ਏਜੰਸੀ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਕ੍ਰਿਸ ਹੌਟਿਸਰਸਨ (ਈਪੀਏ)।&lt;ref name=&quot;Enquirer&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.enquirer.com/editions/2003/10/19/tem_sunlede19.html|title=11-year-old finds sudden stardom|last=Kiesewetter, John|date=October 19, 2003|work=[[The Cincinnati Enquirer]]|access-date=April 11, 2011|archive-date=ਅਕਤੂਬਰ 28, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20231028130206/https://www.cincinnati.com/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਕੈਂਟਕੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਭਰੇ ਸਨ, ਨੂੰ ਡਰੀ ਰਿਜ ਦੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ. ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਭਰਾ, ਕੋਨਰ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Ellen&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.ellentv.com/2012/02/08/fun-facts-about-josh-hutcherson|title=Fun Facts About Josh Hutcherson|date=February 8, 2012|website=[[The Ellen DeGeneres Show]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20131211180948/http://www.ellentv.com/2012/02/08/fun-facts-about-josh-hutcherson/|archive-date=December 11, 2013|dead-url=yes|access-date=December 4, 2013}}&lt;/ref&gt;

ਅਭਿਨੇਤਾ ਵਿੱਚ ਹੂਟਸੀਰਮਨ ਦਾ ਰੁਚੀ ਉਸ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.highbeam.com/doc/1G1-278723069.html|title=Josh Hutcherson's new 'journey' to stardom|date=February 2, 2012|website=[[Qatar Tribune]]|access-date=December 29, 2014|subscription=y|archive-date=ਮਾਰਚ 29, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150329110015/http://www.highbeam.com/doc/1G1-278723069.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kidz&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.kidzworld.com/article/7539-josh-hutcherson-interview|title=Josh Hutcherson Interview|publisher=KidzWorld|access-date=December 1, 2014|archive-date=ਸਤੰਬਰ 18, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160918083935/http://www.kidzworld.com/article/7539-josh-hutcherson-interview|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Independent&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/films/features/hunger-games-josh-hutcherson-interview-star-on-keeping-calm-and-carrying-on-amidst-massive-fame-9861093.html|title=The Hunger Games' Josh Hutcherson interview: Coping with the pressure with being the star of a Hollywood franchise|last=Aftab|first=Kaleem|date=November 14, 2014|website=[[The Independent]]|access-date=December 16, 2014}}&lt;/ref&gt; ਅਭਿਨੇਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ &quot;ਮਨੋਰੰਜਨ ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ&quot; ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Movieline&quot;&gt;{{Cite web|url=http://movieline.com/2009/08/03/the-verge-josh-hutcherson/|title=The Verge: Josh Hutcherson|last=Buchanan|first=Kyle|date=August 3, 2009|website=[[Movieline]]|access-date=December 19, 2014}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਅਭਿਨੇਤਾ ਬਣਨ ਵਿੱਚ &quot;ਬੁਗ੍ਗੇਡ ਅਸ ਸੋ ਮਚ&quot;, ਪਰ ਉਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਦੌਰ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਉਹ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਾ ਸੀ। ਅੱਠ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ, ਹਾਟਸਕ੍ਰਸਨ ਨੇ ਪੀਲੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਐਕਿੰਗ ਏਜੰਸੀ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ। ਜਨਵਰੀ 2002 ਵਿਚ, ਉਹ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੋਚ ਬੌਬ ਲੂਕ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਨਿਊਯਾਰਕ ਸਿਟੀ ਤੋਂ ਕੇਨਟਕੀ ਆਏ। ਲੂਕਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾਸ ਏਂਜਲਸ ਵਿਖੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਟੀ.ਵੀ. ਪਾਇਲਟਾਂ ਲਈ ਹੂਟਸੀਸਨ ਦੀ ਆਡੀਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ, ਉਸ ਦਾ ਇਕੋ-ਇਕ ਐਰਿੰਗ ਦਾ ਤਜਰਬਾ ਕ੍ਰੌਂਡਰ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਵਾਕੈਸ਼ਨ ਬਾਈਬਲ ਸਕੂਲ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਲਈ, ਹਾਊਟਸਰਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਤਾ ਲਾਸ ਏਂਜਲਸ ਦੇ ਓਕਵੁਡ ਅਪਾਰਟਮੈਂਟਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਇੱਕ ਹਾਊਸਿੰਗ ਕਮਿਊਨਿਟੀ, ਜੋ ਕਿ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.oakwood.com/cms/child-actor-program.html|title=Child Actor Program|publisher=Oakwood|access-date=December 19, 2014|archive-date=ਜਨਵਰੀ 5, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150105020559/http://www.oakwood.com/cms/child-actor-program.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
[[ਤਸਵੀਰ:JoshHutchersonSep09.jpg|alt=Josh Hutcherson smiling for a picture wearing casual clothing|right|thumb|264x264px|2009 ਵਿੱਚ ਸਰਕੂ ਡੂ ਫ੍ਰੀਕ ਦੇ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਤੇ ਹਚਰਸਨ&lt;br /&gt;
]]
[[ਤਸਵੀਰ:Josh_Hutcherson_-_2010_New_York_Film_Festival.jpg|alt=Hutcherson with slicked-back hair, wearing a black button-up dress shirt|left|thumb|250x250px|2010 ਨਿਊਯਾਰਕ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ 'ਤੇ ਹਾਊਟਸਕ੍ਰਸਨ&lt;br /&gt;
]]
[[ਤਸਵੀਰ:Vanessa_Hudgens,_Josh_Hutcherson_2012.jpg|alt=Josh Hutcherson in a striped blue tank top and Vanessa Hudgens in a blue dress.|left|thumb|220x220px|ਹਾਊਟਿਸਰਸਨ ਐਂਡ ਜਰਨੀ 2: ਸਿਸਟਨੀ, ਜਨਵਰੀ 2012 ਵਿੱਚ ਮਾਈਸਟੀਰੀਅਸ ਆਇਰਲੈਂਡ ਦੇ ਸਹਿ-ਸਿਤਾਰੇ ਵਨੇਸਾ ਹੱਜਨਸ&lt;br /&gt;
]]

== ਨਿੱਜੀ ਜਿੰਦਗੀ ==
ਹਚਰਸਨ  ਨੇ ਅਭਿਨੇਤਾ ਜੇਕ ਜਿਲਨਹਾਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਗਿਲੈਨਹਾਲ ਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ &quot;ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਜੋ ਕਾਗਜ਼ ਲਿਆ ਹੈ&quot; ਉਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਅਭਿਨੇਤਾ, ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਫ਼ਿਲਿਪ ਸੇਮਰਰ ਹੋਫਮੈਨ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Steele|first=Michael|date=2014|title=Hunger Games: Mockingjay|journal=[[Us Weekly]]|pages=63}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Hutcherson3&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.nwherald.com/columnists/columns/2007/02/24/lifestyle/columnists/doc45d4f4fc4396d715024772.txt|title=Westhoff: 'Terabithia' stars hope to inspire imaginations|last=Westhoff|first=Jeffrey|date=February 15, 2007|work=[[Northwest Herald]]|access-date=January 6, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140107000300/http://www.nwherald.com/columnists/columns/2007/02/24/lifestyle/columnists/doc45d4f4fc4396d715024772.txt|archive-date=January 7, 2014}}&lt;/ref&gt;

ਹਚਰਸਨ ਹੁਣ ਲਾਸ ਏਂਜਲਸ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਈ 2012 ਵਿਚ, ਉਸ ਨੇ 1,861 ਵਰਗ ਫੁੱਟ (172.9) ਖਰੀਦੇ ਐਮ 2) ਹਾਲੀਵੁੱਡ ਹਾਲੀਸ ਵਿੱਚ ਲੌਰੇਲ ਕੈਨਨ ਵਿੱਚ ਹੀਥ ਲੇਜ਼ਰ ਦੇ $ 2.5 ਮਿਲੀਅਨ ਪੁਰਾਣੇ ਮਕਾਨ, ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਖੇਤ ਹੈ ਜੋ 1951 ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, &quot;ਮੈਂ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੈਂ ਹੋਰ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੀ ਕਦੇ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕੀਮਤ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{cite web|url=https://variety.com/2012/dirt/real-estalker/josh-hutcherson-buys-tree-house-in-tinseltown-1201233537/|title=Josh Hutcherson Buys Tree House in Tinseltown|last=David|first=Mark|date=May 21, 2012|work=[[Variety (magazine)|Variety]]|accessdate=December 19, 2014}}&lt;/ref&gt;&quot;

== ਫਿਲ੍ਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==

=== ਫਿਲਮ ===
[[ਤਸਵੀਰ:Josh_Hutcherson_by_Gage_Skidmore_2.png|thumb|Hutcherson at 2013's San Diego Comic-Con International promoting ''The Hunger Games: Catching Fire'']]
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot; autocomplete=&quot;off&quot;
! scope=&quot;col&quot; |ਸਾਲ 
! scope=&quot;col&quot; |ਨਾਮ
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; |ਰੋਲ 
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; |ਨੋਟਸ
|-
| 2003
! scope=&quot;row&quot; | ''American Splendor''
| Robin
|-
| 2004
! scope=&quot;row&quot; | ''Motocross Kids''
| TJ
|-
| 2004
! scope=&quot;row&quot; | ''Polar Express, The{{sortname|The|Polar Express|dab=film}}''
| Young Hero Boy
| Additional motion capture only
|-
| 2005
! scope=&quot;row&quot; | ''One Last Ride''
| Joey
|-
| 2005
! scope=&quot;row&quot; | ''Kicking &amp; Screaming''
| Bucky Weston
|-
| 2005
! scope=&quot;row&quot; | ''Howl's Moving Castle'' (in English)
| Markl
| Voice role
|-
| 2005
! scope=&quot;row&quot; | ''Little Manhattan''
| Gabriel &quot;Gabe&quot; Burton
|-
| 2005
! scope=&quot;row&quot; | ''Zathura: A Space Adventure''
| Walter Budwing
|-
| 2006
! scope=&quot;row&quot; | ''RV''
| Carl Munro
|-
| 2007
! scope=&quot;row&quot; | ''Bridge to Terabithia''
| Jesse Aarons
|-
| 2007
! scope=&quot;row&quot; | ''Firehouse Dog''
| Shane Fahey
|-
| 2008
! scope=&quot;row&quot; | ''Winged Creatures''
| Jimmy Jaspersen
|-
| 2008
! scope=&quot;row&quot; | ''Journey to the Center of the Earth''
| Sean Anderson
|-
| 2009
! scope=&quot;row&quot; | ''Cirque du Freak: The Vampire's Assistant''
| Steve &quot;Leopard&quot; Leonard
|-
| 2010
! scope=&quot;row&quot; | ''Kids Are All Right, The{{sortname|The|Kids Are All Right|dab=film}}''
| Laser Allgood
|-
| 2010
! scope=&quot;row&quot; | ''Third Rule, The{{sortname|The|Third Rule|nolink=1}}''
| Chuck
| [[ਲਘੂ ਫ਼ਿਲਮ|Short film]]
|-
| 2011
! scope=&quot;row&quot; | ''Detention''
| Clapton Davis
| Also executive producer
|-
| 2012
! scope=&quot;row&quot; | ''Journey 2: The Mysterious Island''
| Sean Anderson
|-
| 2012
! scope=&quot;row&quot; | ''Hunger Games, The{{sortname|The|Hunger Games|dab=film}}''
| Peeta Mellark
|-
| 2012
! scope=&quot;row&quot; | ''7 Days in Havana''
| Teddy Atkins
|-
| 2012
! scope=&quot;row&quot; | ''Forger, The{{sortname|The|Forger|dab=2012 film}}''
| Joshua Mason
| Also executive producer
|-
| 2012
! scope=&quot;row&quot; | ''Red Dawn''
| Robert Kitner
|-
| 2013
! scope=&quot;row&quot; | ''Epic''
| Nod
|Voice role
|-
| 2013
! scope=&quot;row&quot; | ''Hunger Games: Catching Fire, The{{sortname|The|Hunger Games: Catching Fire}}''
| Peeta Mellark
|-
| 2014
! scope=&quot;row&quot; | ''Hunger Games: Mockingjay&amp;nbsp;– Part 1, The{{sortname|The|Hunger Games: Mockingjay&amp;nbsp;– Part 1}}''
| Peeta Mellark
|-
| 2015
! scope=&quot;row&quot; | ''Escobar: Paradise Lost''
| Nick Brady
| Also executive producer
|-
| 2015
! scope=&quot;row&quot; | ''Hunger Games: Mockingjay&amp;nbsp;– Part 2, The{{sortname|The|Hunger Games: Mockingjay&amp;nbsp;– Part 2}}''
| Peeta Mellark
|-
|2015
! scope=&quot;row&quot; | ''The Rusted''
|Max
|Short film&lt;br /&gt;
Also executive producer
|-
| 2016
! scope=&quot;row&quot; | ''In Dubious Battle''
| Vinnie
|-
| 2017
! scope=&quot;row&quot; | ''The Disaster Artist''
| Philip Haldiman
|-
| 2017
! scope=&quot;row&quot; | ''Tragedy Girls''
| Toby Mitchell
|-
| 2018
! scope=&quot;row&quot; | ''The Long Home''
| Nathan Winer
| ''Post-production''
|}

=== ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
! scope=&quot;col&quot; | Year
! scope=&quot;col&quot; | Title
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; | Role
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; | Notes
|-
| 2002
! scope=&quot;row&quot; | ''Becoming Glen''
| Young Glen
| Pilot episode
|-
| 2002
! scope=&quot;row&quot; | ''House Blend''
| Nicky Harper
| Pilot episode
|-
| 2002
! scope=&quot;row&quot; | ''ER''
| Matt
| Episode: &quot;First Snowfall&quot;
|-
| 2003
! scope=&quot;row&quot; | ''Division, The{{sortname|The|Division}}''
| Matthew Inwood
| Episode: &quot;Till Death Do Us Part&quot;
|-
| 2003
! scope=&quot;row&quot; | ''Miracle Dogs''
| Charlie Logan
| Television film
|-
| 2003
! scope=&quot;row&quot; | ''Wilder Days''
| Chris Morse
| Television film
|-
| 2003
! scope=&quot;row&quot; | ''Line of Fire''
| Donny Rawlings
| Episode: &quot;Take the Money and Run&quot;
|-
| 2004
! scope=&quot;row&quot; | ''Eddie's Father''
| Eddie Corbett
| Pilot episode
|-
| 2004
! scope=&quot;row&quot; | ''Party Wagon''
| Toad E. Bartley
| Voice role; Television film
|-
| 2004
! scope=&quot;row&quot; | ''Justice League Unlimited''
| Van-El / Young Bruce Wayne
| Voice role; Episode: &quot;For the Man Who Has Everything&quot;
|-
| 2010
! scope=&quot;row&quot; | ''Third Rule, The{{sortname|The|Third Rule|nolink=yes}}''
| Chuck
| Short film
|-
| 2012
! scope=&quot;row&quot; | ''Punk'd''
| Himself
| Episode: &quot;Lucy Hale&quot;
|-
| 2013
! scope=&quot;row&quot; | ''Saturday Night Live''
|Host
|Episode: &quot;Josh Hutcherson/Haim&quot;
|-
| 2014
! scope=&quot;row&quot; | ''Face Off''
|Guest judge
| Episode: &quot;Let The Games Begin&quot;
|-
| 2017–present
! scope=&quot;row&quot; | ''Future Man''
| Josh Futturman
|Main role&lt;br /&gt;
Also producer
|}

=== ਸੰਗੀਤ ਵੀਡੀਓਜ਼ ===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
! scope=&quot;col&quot; | Year
! scope=&quot;col&quot; | Video
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; | Artist(s)
! class=&quot;unsortable&quot; scope=&quot;col&quot; | Notes
|-
|2016
|Middle
|DJ Snake ft. Bipolar Sunshine
|}

== ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀਆਂ ==
ਹਚਰਸਨ ਦੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਕੈਰੀਅਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਠ ਯੰਗ ਕਲਾਕਾਰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਚਾਰ ਉਹ ਜਿੱਤ ਗਏ। ਉਹ ਅਤੇ 2010 ਦੀ 'ਦਿ ਕਿਡਜ਼ਜ਼ ਆਰੇ ਆੱਫ਼ ਆੱਫ ਆਲ ਰਾਈਟਸ' ਦੀ ਕਾਸਟ, &lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt; ਬੈਸਟ ਕਾਸਟ &lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt; ਜਾਂ 'ਬੈਸਟ ਐਨਸੈਂਬਲ' ਲਈ ਅੱਠ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ 'ਚ ਐਸਏਜੀ-ਐੱਫਟਾ ਅਤੇ ਬਰਾਡਕਾਸਟ ਫਿਲਮ ਕ੍ਰਿਟਿਕਸ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਸਮੇਤ ਅੱਠ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਥਿੰਗਰ ਓਨਰਜ਼ ਨੈਸ਼ਨਲ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਆਫ ਥਿਏਟਰ ਓਨਰਜ਼ 2012, &quot;ਬਰੇਕਥਬ੍ਰਊ ਪਰਫਾਰਮਰ ਆਫ ਦਿ ਯੀਅਰ&quot; ਅਤੇ ਲੋਗੋ ਟੀ.ਵੀ. ਦੇ 2012 &quot;ਅਗਲੇ ਮੈਗਾ ਸਟਾਰ&quot; ਸਮੇਤ ਅੱਠ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਲਈ, ਭੁਜ ਗੇਮਾਂ ਲਈ, ਹਾਟਚੇੰਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਹਿ-ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
! scope=&quot;col&quot; | Year 
! scope=&quot;col&quot; | Organization 
! scope=&quot;col&quot; | Award 
! scope=&quot;col&quot; | Work 
! scope=&quot;col&quot; | Result
|-
| 2004
! scope=&quot;row&quot; | Young Artist Awards&lt;ref name=&quot;2004YAA&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.youngartistawards.org/noms25.htm|title=25th Annual Awards|publisher=[[Young Artist Association]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20160817061116/http://www.youngartistawards.org/noms25.htm|archive-date=August 17, 2016|dead-url=yes|access-date=November 27, 2013}}&lt;/ref&gt;
| Best Performance in a TV Movie, Miniseries or Special&amp;nbsp;– Leading Young Actor 
| ''Wilder Days'' || {{won}}
|-
| 2005
! scope=&quot;row&quot; | Young Artist Awards&lt;ref name=&quot;2005YAA&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.youngartistawards.org/noms26.htm|title=26th Annual Awards|publisher=[[Young Artist Association]]|archive-url=https://www.webcitation.org/6Xlt9zxra?url=http://www.youngartistawards.org/noms26.htm|archive-date=April 14, 2015|dead-url=yes|access-date=November 28, 2013}}&lt;/ref&gt;
| Best Performance in a Feature Film&amp;nbsp;– Young Ensemble Cast 
| ''Motocross Kids'' || {{nom}}
|-
| 2005
! scope=&quot;row&quot; | Young Artist Awards
| Outstanding Young Ensemble in a New Medium 
| ''The Polar Express'' {{cite web|url=http://www.youngartistawards.org/noms30.html|title=30th Annual Awards|publisher=[[Young Artist Association]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110719205923/http://www.youngartistawards.org/noms30.html|archivedate=July 19, 2011|deadurl=yes|accessdate=January 6, 2014|df=}}
|-
| 2006
! scope=&quot;row&quot; | Young Artist Awards
| Best Performance in a Feature Film (Comedy or Drama)&amp;nbsp;– Leading Young Actor 
| ''Zathura: A Space Adventure'' || {{won}}
|-
| 2007
! scope=&quot;row&quot; | Young Artist Awards
| Best Performance in a Feature Film&amp;nbsp;– Leading Young Actor 
| ''RV'' {{cite web|url=http://www.dcfilmcritics.com/awards/2010.htm|title=2010 WAFCA Awards&amp;nbsp;– The Washington DC Area Film Critics Association (WAFCA)|date=December 6, 2010|publisher=[[Washington D.C. Area Film Critics Association]]|accessdate=January 9, 2014}}
|-
| 2008
! scope=&quot;row&quot; | Young Artist Awards&lt;ref name=&quot;2008YAA&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.youngartistawards.org/noms29.html|title=29th Annual Awards|publisher=[[Young Artist Association]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20080706161000/http://www.youngartistawards.org/noms29.html|archive-date=July 6, 2008|dead-url=yes|access-date=November 27, 2013}}&lt;/ref&gt;
| Best Performance in a Feature Film&amp;nbsp;– Leading Young Actor 
| ''Bridge to Terabithia'' || {{nom}}
|-
| 2008
! scope=&quot;row&quot; | Young Artist Awards
| Best Performance in a Feature Film&amp;nbsp;– Young Ensemble Cast 
| ''Bridge to Terabithia'' || {{won}}
|-
| 2009
! scope=&quot;row&quot; | Young Artist Awards&lt;ref name=&quot;2009YAA&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.youngartistawards.org/noms30.html|title=30th Annual Awards|publisher=[[Young Artist Association]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20110719205923/http://www.youngartistawards.org/noms30.html|archive-date=July 19, 2011|dead-url=yes|access-date=January 6, 2014}}&lt;/ref&gt;
| Best Performance in a Feature Film&amp;nbsp;– Leading Young Actor 
| ''Journey to the Center of the Earth'' || {{nom}}
|-
| 2010
! scope=&quot;row&quot; | Gotham Awards&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.indiewire.com/article/2010_gotham_award_nominees_in_progress|title=&quot;Winter's Bone&quot; Leads 2010 Gotham Award Nominations|last=Knegt|first=Peter|date=October 18, 2010|website=[[Indiewire]]|access-date=January 9, 2014}}&lt;/ref&gt;
| Best Cast Ensemble 
| ''The Kids Are All Right'' {{cite news|url=http://www.logotv.com/events/newnownext_awards/2012/winners.jhtml|title=2012 NewNowNext Award Winners|work=''[[Logo TV|Logo]]''|accessdate=December 20, 2014|archive-date=ਅਪ੍ਰੈਲ 2, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160402205832/http://www.logotv.com/events/newnownext_awards/2012/winners.jhtml|dead-url=yes}}
|-
| 2010
! scope=&quot;row&quot; | Washington D.C. Area Film Critics Association&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.dcfilmcritics.com/awards/2010.htm|title=2010 WAFCA Awards&amp;nbsp;– The Washington DC Area Film Critics Association (WAFCA)|date=December 6, 2010|publisher=[[Washington D.C. Area Film Critics Association]]|access-date=January 9, 2014}}&lt;/ref&gt;
| Best Ensemble 
| ''The Kids Are All Right'' {{cite web|url=http://cinemacon.com/press-release/josh-hutcherson-to-receive-cinemacon-breakthrough-performer-of-the-year-award/|title=Josh Hutcherson to Receive &quot;CinemaCon® Breakthrough Performer of the Year Award&quot;|date=March 27, 2012|publisher=[[National Association of Theatre Owners]]|accessdate=October 20, 2014}}
|-
| 2010
! scope=&quot;row&quot; | Boston Society of Film Critics&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.boston.com/ae/movies/articles/2010/12/13/social_network_is_tops_with_boston_society_of_film_critics/|title='Social Network' is tops with Boston Society of Film Critics|last=Morris|first=Wesley|date=December 13, 2010|website=[[The Boston Globe]]|access-date=January 9, 2014}}&lt;/ref&gt;
| Best Cast 
| ''The Kids Are All Right'' || {{nom}}
|-
| 2011
! scope=&quot;row&quot; | Alliance of Women Film Journalists&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.filmmisery.com/catching-up-on-some-critics-awards/|title=Catching Up on Some Critics Awards|last=Carlson|first=Alex|date=January 10, 2011|publisher=Film Misery|access-date=January 9, 2014|archive-date=ਜੁਲਾਈ 16, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190716011308/http://www.filmmisery.com/catching-up-on-some-critics-awards/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
| Best Ensemble Cast 
| ''The Kids Are All Right'' || {{won}}
|-
| 2011
! scope=&quot;row&quot; | Broadcast Film Critics Association Awards&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.criticschoice.com/movie-awards/16th-annual-critics-choice-movie-awards-2011-winners-nominees/|title=16th Annual Critics' Choice Movie Awards (2011)|date=November 20, 2011|publisher=[[Broadcast Film Critics Association]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20140117083142/http://www.criticschoice.com/movie-awards/16th-annual-critics-choice-movie-awards-2011-winners-nominees/|archive-date=January 17, 2014|dead-url=yes|access-date=January 9, 2014}}&lt;/ref&gt;
| Best Acting Ensemble 
| ''The Kids Are All Right'' || {{nom}}
|-
| 2011
! scope=&quot;row&quot; | Screen Actors Guild Awards&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.sagawards.org/awards/nominees-and-recipients/17th-annual-screen-actors-guild-awards|title=The 17th Annual Screen Actors Guild Awards|publisher=[[Screen Actors Guild]]|access-date=January 9, 2014}}&lt;/ref&gt;
| Outstanding Performance by a Cast in a Motion Picture 
| ''The Kids Are All Right'' || {{nom}}
|-
| 2012
! scope=&quot;row&quot; | NewNowNext Awards&lt;ref name=&quot;newnownext&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.logotv.com/events/newnownext_awards/2012/winners.jhtml|title=2012 NewNowNext Award Winners|work=''[[Logo TV|Logo]]''|access-date=December 20, 2014|archive-date=ਅਪ੍ਰੈਲ 2, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160402205832/http://www.logotv.com/events/newnownext_awards/2012/winners.jhtml|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
| Next Mega Star
| ''The Hunger Games'' {{cite web|url=http://www.cbsnews.com/news/teen-choice-awards-2012-list-of-winners/|title=Teen Choice Awards 2012: List of winners|date=July 23, 2012|publisher=[[CBS News]]|accessdate=January 9, 2014}}
|-
| 2012
! scope=&quot;row&quot; | CinemaCon Award&lt;ref name=&quot;cinemacon&quot;&gt;{{Cite web|url=http://cinemacon.com/press-release/josh-hutcherson-to-receive-cinemacon-breakthrough-performer-of-the-year-award/|title=Josh Hutcherson to Receive &quot;CinemaCon® Breakthrough Performer of the Year Award&quot;|date=March 27, 2012|publisher=[[National Association of Theatre Owners]]|access-date=October 20, 2014}}&lt;/ref&gt;
| Breakthrough Performer of the Year Award
| ''The Hunger Games'' || {{won}}
|-
| 2012
! scope=&quot;row&quot; | MTV Movie Awards
| Best Cast 
| ''The Hunger Games'' {{cite web|url=http://popwatch.ew.com/2012/08/20/do-something-awards/|title=Ben Affleck, Lea Michele, Will.i.am, other celebs honored at Do Something Awards|last=Rome|first=Emily|date=August 20, 2012|work=[[Entertainment Weekly]]|accessdate=December 3, 2013|archive-date=ਨਵੰਬਰ 28, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141128202452/http://popwatch.ew.com/2012/08/20/do-something-awards/|dead-url=yes}}
|-
| 2012
! scope=&quot;row&quot; | MTV Movie Awards
| Best Kiss 
| ''The Hunger Games'' {{cite web|url=http://popwatch.ew.com/2013/01/10/peoples-choice-awards-winners-2013/|title='The Hunger Games' wins big at People's Choice Awards|date=January 10, 2013|work=[[Entertainment Weekly]]|accessdate=December 3, 2013|archive-date=ਦਸੰਬਰ 11, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131211105210/http://popwatch.ew.com/2013/01/10/peoples-choice-awards-winners-2013/|dead-url=yes}}
|-
| 2012
! scope=&quot;row&quot; | MTV Movie Awards
| Best Fight 
| ''The Hunger Games'' || {{won}}
|-
| 2012
! scope=&quot;row&quot; | MTV Movie Awards
| Best Male Performance 
| ''The Hunger Games'' {{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/news/teen-choice-awards-2014-winners-724423|title=Teen Choice Awards: The Complete Winners List|last=Nordyke|first=Kimberly|date=August 10, 2014|work=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=November 13, 2014}}
|-
| 2012
! scope=&quot;row&quot; | Teen Choice Awards&lt;ref name=&quot;CBSTCA2012&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.cbsnews.com/news/teen-choice-awards-2012-list-of-winners/|title=Teen Choice Awards 2012: List of winners|date=July 23, 2012|publisher=[[CBS News]]|access-date=January 9, 2014}}&lt;/ref&gt;
| Choice Movie: Liplock 
| ''The Hunger Games'' {{cite web|url=http://hollywoodlife.com/2015/06/09/teen-choice-awards-nominations-zayn-malik-one-direction-2015-nominees-full-list/|title=Teen Choice Awards Pit One Direction Against Zayn Malik|last=Longeretta|first=Emily|date=June 9, 2015|publisher=[[Hollywood Life]]|accessdate=June 14, 2015|archive-date=ਜੂਨ 9, 2015|archive-url=https://www.webcitation.org/6Z9x4l366?url=http://hollywoodlife.com/2015/06/09/teen-choice-awards-nominations-zayn-malik-one-direction-2015-nominees-full-list/|dead-url=yes}}
|-
| 2012
! scope=&quot;row&quot; | Teen Choice Awards
| Choice Movie Actor: Sci-Fi/Fantasy 
| ''The Hunger Games'' {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=sPFi41BbcK4C&amp;pg=PA252|title=Heritage Signature Auction #811|last=Halperin|first=James L.|date=May 1, 2004|publisher=Ivy Press, Heritage Capital Corporation|isbn=978-1-932899-12-2|ref=harv}}
|-
| 2012
! scope=&quot;row&quot; | Do Something Awards&lt;ref name=&quot;DoSomething&quot;&gt;{{Cite web|url=http://popwatch.ew.com/2012/08/20/do-something-awards/|title=Ben Affleck, Lea Michele, Will.i.am, other celebs honored at Do Something Awards|last=Rome|first=Emily|date=August 20, 2012|website=[[Entertainment Weekly]]|access-date=December 3, 2013|archive-date=ਨਵੰਬਰ 28, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141128202452/http://popwatch.ew.com/2012/08/20/do-something-awards/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
| Movie Star: Male 
| ''The Hunger Games'' {{IMDb name|1242688|Josh Hutcherson}}
|-
|2013
! scope=&quot;row&quot; | People's Choice Awards&lt;ref name=&quot;PCA2013&quot;&gt;{{Cite web|url=http://popwatch.ew.com/2013/01/10/peoples-choice-awards-winners-2013/|title='The Hunger Games' wins big at People's Choice Awards|date=January 10, 2013|website=[[Entertainment Weekly]]|access-date=December 3, 2013|archive-date=ਦਸੰਬਰ 11, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131211105210/http://popwatch.ew.com/2013/01/10/peoples-choice-awards-winners-2013/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
| Favorite On-Screen Chemistry 
| ''The Hunger Games'' || {{won}}
|-
| 2014
! scope=&quot;row&quot; | MTV Movie Awards
| Best Performance 
| ''The Hunger Games: Catching Fire'' || {{won}}
|-
| 2014
! scope=&quot;row&quot; | Teen Choice Awards&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/news/teen-choice-awards-2014-winners-724423|title=Teen Choice Awards: The Complete Winners List|last=Nordyke|first=Kimberly|date=August 10, 2014|website=[[The Hollywood Reporter]]|access-date=November 13, 2014}}&lt;/ref&gt;
| Choice Movie Actor: Sci-Fi/Fantasy 
| ''The Hunger Games: Catching Fire'' || {{won}}
|-
| 2015
! scope=&quot;row&quot; | Teen Choice Awards&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://hollywoodlife.com/2015/06/09/teen-choice-awards-nominations-zayn-malik-one-direction-2015-nominees-full-list/|title=Teen Choice Awards Pit One Direction Against Zayn Malik|last=Longeretta|first=Emily|date=June 9, 2015|publisher=[[Hollywood Life]]|access-date=June 14, 2015|archive-date=ਜੂਨ 9, 2015|archive-url=https://www.webcitation.org/6Z9x4l366?url=http://hollywoodlife.com/2015/06/09/teen-choice-awards-nominations-zayn-malik-one-direction-2015-nominees-full-list/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
| Choice Movie Actor: Sci-Fi/Fantasy 
| ''The Hunger Games: Mockingjay – Part 1'' || {{won}}
|}

== References ==
{{reflist|25em}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1992]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>b7pau4fz08txcwsa0n0f7u3wevze7bz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਯੁਫ਼ੋਰਬੀਆ ਟਿਥੀਮਾਲਿਓਡਦਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>105117</id>
    <revision>
      <id>812022</id>
      <parentid>595625</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T07:19:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812022</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1753" sha1="kb7cqovlso2m49esw14s90vjovu94mh" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}
{{cleanup-translation}}
{{stub}}}}

{{Taxobox
| name = ਯੁਫ਼ੋਰਬੀਆ ਟਿਥੀਮਾਲਿਓਡਦਸ
| status = 
| status_system = 
| status_ref =
| image = Euphorbia tithymaloides.jpg
| image_caption = ਯੁਫ਼ੋਰਬੀਆ ਟਿਥੀਮਾਲਿਓਡਦਸ، ''Euphorbia tithymaloides''
| fossil_range = 
| regnum =
| phylum =
| classis =
| ordo =  
| familia = 
| genus = 
| species = '''''E. tithymaloides'''''
| binomial = ''Euphorbia tithymaloides''
| range_map = 
}}
'''''ਯੁਫ਼ੋਰਬੀਆ ਟਿਥੀਮਾਲਿਓਡਦਸ'''''  (ਨਾਗਦੌਨ, ਨਾਗਦੌਣ, ਨਾਗਦਮਨੀ) ਇੱਕ ਸਦਾਬਹਾਰ ਰਸੀਲਾ ਦੁਧੀਲਾ ਪੌਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;Sajeva and Costanzo, ''Succulents: The Illustrated Dictionary'', 1994, p. 185.&lt;/ref&gt; ਇਸ ਝਾੜੀਨੁਮਾ&lt;ref name=&quot;Vardhana&quot;&gt;Vardhana, ''Direct Uses of Medicinal Plants and Their Identification'', 2008, p. 261.&lt;/ref&gt; ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਾਮ ''Pedilanthus tithymaloides ''ਨਾਲ  ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ  ਹੈ। ਪਰ ''Pedilanthus'' ਜਿਨਸ ''ਯੁਫ਼ੋਰਬੀਆ '', ਵਿੱਚ ਰਲ਼ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ  ਇਸ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਮ (''ਯੁਫ਼ੋਰਬੀਆ ਟਿਥੀਮਾਲਿਓਡਦਸ '') ਵਧੇਰੇ ਢੁਕਵਾਂ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Steinmann&quot;&gt;Steinmann, &quot;The Submersion of ''Pedilanthus'' into ''Euphorbia'' (Euphorbiaceae),&quot; ''Acta Botanica Mexicana'', 2003, p. 45.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Toxicity181&quot;&gt;Spoerke and Smolinske, ''Toxicity of Houseplants'', 1990, p. 181.&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{Reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਨਸਪਤੀ]]</text>
      <sha1>kb7cqovlso2m49esw14s90vjovu94mh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪਰਿਵਾਰਕ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>106533</id>
    <revision>
      <id>812049</id>
      <parentid>617556</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T09:28:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>812049</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19363" sha1="6dzmxx16ac4x1dxokhlsv6vw5m7lc27" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Ortho_tricyclen.jpg|thumb|ਸੰਯੁਕਤ ਮੌਲਿਕ ਗਰਭ ਨਿਰੋਧਕ 1960 ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਗਈ, &quot;ਪਿਲ&quot; ਨੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ।&lt;br /&gt;]]
'''[[ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ]]''' ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ &quot;ਵਿਦਿਅਕ, ਵਿਆਪਕ ਡਾਕਟਰੀ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਨਾਬਾਲਗ ਸਮੇਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੋਣ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਯੋਗ ਹੋਣ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ&quot; ਬਾਰੇ ਨੀਤੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;USDOH-FPSvcs&quot;&gt;{{Cite web |url=http://www.acf.hhs.gov/programs/cb/systems/ncands/ncands98/glossary/glossary.htm |title=US Dept. of Health, Administration for children and families |access-date=2018-05-10 |archive-date=2009-11-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091129210420/http://www.acf.hhs.gov/programs/cb/systems/ncands/ncands98/glossary/glossary.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਪਰਿਵਾਰਕ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਚੋਣ ਹੋਵੇ, ਅਤੇ ਜਿਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਬਾਹਰੀ ਕਾਰਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਆਹੁਤਾ ਸਥਿਤੀ, ਕਰੀਅਰ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਵਿੱਤੀ ਸਥਿਤੀ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਪਾਹਜਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਜਿਨਸੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਰਗਰਮ ਹੋਵੇ, ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਨਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨ ਲਈ [[ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ|ਗਰਭ ਨਿਰੋਧ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹੋਰ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਨਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਜਿਨਸੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਲਾਗਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ, ਪੂਰਵ-ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਸਲਾਹ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ, ਅਤੇ [[ਬਾਂਝਪਨ]] ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਵਰਲਡ ਹੈਲਥ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਵੱਲੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕੀਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ [[ਗਰਭਪਾਤ]] ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੇਵਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਵਿਧੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗਰਭਪਾਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਾਲਾਂਕਿ ਗਰਭਪਾਤ ਦੀ ਲੋੜ ਦੇ ਪੱਧਰ ਗਰਭਪਾਤ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;WHOFP&quot;&gt;[http://www.who.int/topics/family_planning/en/ Family planning] — WHO&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Family planning&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.unfpa.org/family-planning|title=Family planning|website=www.unfpa.org|language=en|access-date=2018-03-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;pmid24670784&quot;&gt;{{Cite journal|last=Bajos|first=Nathalie|last2=Le Guen|first2=Mireille|last3=Bohet|first3=Aline|last4=Panjo|first4=Henri|last5=Moreau|first5=Caroline|year=2014|title=Effectiveness of Family Planning Policies: The Abortion Paradox|journal=PLoS ONE|volume=9|issue=3|pages=e91539|doi=10.1371/journal.pone.0091539|pmc=3966771|pmid=24670784}}&lt;/ref&gt;

ਪਰਿਵਾਰਕ ਨਿਯੋਜਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਈ ਵਾਰ ਸਮਰੂਪ ਹੋਣ ਜਾਂ ਗਰਭ ਨਿਰੋਧ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਗਰਭ ਨਿਰੋਧਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਗਰਭ ਨਿਰੋਧ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣਾ (ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਅਣਵਿਆਹੇ ਕਿਸ਼ੋਰ ਉਮਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ, ਕਰੀਅਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਜਵਾਨ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੋੜੇ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦੇਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ); ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕੰਮ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰਕ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਇੱਕ ਕੈਚ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰਕ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਧਾਰਨਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਚਰਚਾ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਜਨਨ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਔਰਤ-ਮਰਦ ਜੋੜੇ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ / ਜਾਂ ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ (ਸਪੇਸਿੰਗ ਚਿਲਡਰਨ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ)।

== ਉਦੇਸ਼ ==
ਇਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਰੋਤ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ: ਸਮੇਂ, ਸਮਾਜਕ, ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਯੋਜਨਾ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਰੋਤ ਉਪਲਬਧ ਹਨ।&lt;ref&gt;[http://www.msmoney.com/mm/planning/marriage/family_planning.htm MsMoney.com — Marriage, Kids &amp; College — Family Planning] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080724165848/http://www.msmoney.com/mm/planning/marriage/family_planning.htm|date=2008-07-24}}&lt;/ref&gt; ਪਰਿਵਾਰਕ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਜੋੜੇ, ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਬੱਚਾ ਜਿਹਨਾਂ ਕੋਲ ਬੱਚੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਉਹ ਸਰੋਤ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਟੀਚੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cdph.ca.gov/programs/OFP/Pages/default.aspx|title=Office of Family Planning|publisher=California Department of Public Health|archive-url=https://web.archive.org/web/20120308094245/http://www.cdph.ca.gov/programs/ofp/Pages/default.aspx|archive-date=2012-03-08|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਸੀਲਿਆਂ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਜੋੜਾ, ਮਰਦ ਜਾਂ ਔਰਤ ਕੁਦਰਤੀ ਜਨਮ, ਸਰਜਨ, ਨਕਲੀ ਗਰਭਦਾਨ, ਜਾਂ ਗੋਦ ਲੈਣ ਦੇ ਵਿਕਲਪਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ, ਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਖਾਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੋ ਗਰਭ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਨਮ ਨਿਯੰਤ੍ਰਣ, ਗਰਭ ਨਿਰੋਧਕ, ਜਾਂ ਸਰੀਰਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਰੋਕਥਾਮ।{{dubious|date=March 2012}}

ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਗਰਭਪਾਤ ਕਰਨ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਈ ਸਪਸ਼ਟ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।&lt;ref&gt;http://effective-altruism.com/ea/66/parenthood_and_effective_altruism/&lt;/ref&gt; ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਬਹੁਤੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://thepsychologist.bps.org.uk/volume-22/edition-4/think-having-children-will-make-you-happy |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2018-05-10 |archive-date=2018-09-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180928110059/http://thepsychologist.bps.org.uk/volume-22/edition-4/think-having-children-will-make-you-happy |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;, ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣਾ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਣਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਤੰਦਰੁਸਤੀ' ਤੇ ਕੋਈ ਮੱਧਮ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.iei.liu.se/nek/730g80/artiklar/1.421852/Happywhatmakesus.pdf |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2018-05-10 |archive-date=2018-06-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180612150849/https://www.iei.liu.se/nek/730g80/artiklar/1.421852/Happywhatmakesus.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; ਜੀਵਨ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਬਾਰੇ ਆਰਥਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਤੋਂ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਬਗੈਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:

* ਸਿੰਗਲ ਮਾਪੇ 
* ਪਿਤਾ ਜੋ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ। 
* ਸਿੰਗਲ 
* ਤਲਾਕਸ਼ੁਦਾ 
* ਗਰੀਬ 
* ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ 3 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਹਨ 
* ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਬਿਮਾਰ ਹਨ

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਗੋਦ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਅਪਣਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਹੈ ਕਿ ਗੋਦ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਵਧੇਰੇ ਖੁਸ਼ ਹਨ। ਗੋਦ ਲੈਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰੀਲੇਟਲ ਜਾਂ ਬਚਪਨ ਦੀ ਅਪੰਗਤਾ ਦੇ ਖ਼ਰਚਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਬੀਮਾ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਪੂਰਵ-ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰੀਪੇਟਲ ਸਕ੍ਰੀਨਿੰਗ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਜੋਖਮ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਦੇ ਨਾਲ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਬਜ਼ੁਰਗ ਪਿਤਾ ਅਤੇ / ਜਾਂ ਤਕਨੀਕੀ ਮਾਵਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਔਸਤਨ ਅਤੇ ਸਕਿਜ਼ੋਫਰੀਨੀਆ ਸਮੇਤ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਕਈ ਸਿਹਤ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦੇ ਜੋਖਮ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;pmid28088314&quot;&gt;{{Cite journal|last=Nybo Andersen|first=Anne-Marie|last2=Urhoj|first2=Stine Kjaer|year=2017|title=Is advanced paternal age a health risk for the offspring?|journal=Fertility and Sterility|volume=107|issue=2|pages=312–318|doi=10.1016/j.fertnstert.2016.12.019|pmid=28088314}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://phys.org/news/2012-02-percent-families-children-decision.html{{full|date=April 2018}}&lt;/ref&gt;{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=April 2018}}

== ਆਧੁਨਿਕ ਢੰਗ ==
ਪਰਿਵਾਰਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਢੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਨਿਯੰਤਰਣ, ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

* '''ਗਰਭ ਨਿਰੋਧ'''
* '''ਸਹਾਇਕ ਪ੍ਰਜਨਨ ਤਕਨਾਲੋਜੀ'''
* '''ਵਿੱਤ'''
* '''ਜਣੇਪਾ ਜਾਗਰੂਕਤਾ'''
* '''ਮੀਡੀਆ ਮੁਹਿੰਮ'''
* '''ਭਾਰਤ'''

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰਕ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਪਾਂਸਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਯਤਨਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ। 1965-2009 ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਿਚ, ਗਰਭ-ਨਿਰੋਧ ਵਰਤੋ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾ ਤੋ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ (1970 ਵਿੱਚ 13% ਵਿਆਹੁਤਾ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 2009 ਵਿੱਚ 48% ਸੀ) ਅਤੇ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਦਰ ਅੱਧੀ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ (1966 ਵਿੱਚ 5.7 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 2009 ਵਿੱਚ 2.6%), ਪਰ ਕੌਮੀ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਧਾ ਦਰ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅਜੇ ਵੀ ਉਚਤਾ ਦੀ ਦਰ ਕਾਫੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਹਰ 15 ਦਿਨ ਇਸ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਲਈ 1,000,000 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Socio-cultural dimensions of reproductive child health|last=Rabindra Nath Pati|publisher=APH Publishing|year=2003|isbn=978-81-7648-510-4|page=51}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rengel2000&quot;&gt;{{Citation|title=Encyclopedia of birth control|year=2000|author=Marian Rengel|url=https://books.google.com/books?id=dx1Kz-ezUjsC|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=1-57356-255-6|ISBN=1-57356-255-6|quote=''... In 1997, 36% of married women used modern contraceptives; in 1970, only 13% of married women had ...''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;who2009gdj&quot;&gt;{{Citation|title=India and Family Planning: An Overview|archiveurl=https://web.archive.org/web/20091221114019/http://www.searo.who.int/LinkFiles/Family_Planning_Fact_Sheets_india.pdf|url=http://www.searo.who.int/linkfiles/family_planning_fact_sheets_india.pdf|publisher=Department of Family and Community Health, World Health Organization|access-date=2009-11-25|archivedate=2009-12-21}}&lt;/ref&gt;

== ਪਰਿਵਾਰਕ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ==
ਇਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨ ਹਨ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਗਰਭਪਾਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਲੌਜੀਕਲ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਤਾਵਾਂ, ਸਿਹਤ ਕਲੀਨਿਕਾਂ, ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਭਾਈਵਾਲਾਂ, ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਜਾਂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟੇਸ਼ਨ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਪਹੁੰਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਮੂਲ ਵਿਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਪਣੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਗਰੱਭਧਾਰਣ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ।

ਯੂ.ਐੱਨ.ਐੱਫ.ਪੀ.ਏ. ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ &quot;ਪਹੁੰਚ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਰਥਿਕ, ਭੂਗੋਲਿਕ ਅਤੇ ਉਮਰ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।&quot;

ਯੂ.ਐੱਨ.ਐੱਫ.ਪੀ.ਏ. ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ, &quot;ਗਰੀਬ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਪਹੁੰਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਗਰੁੱਪ - ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ, ਅਣਵਿਆਹੇ ਲੋਕਾਂ, ਸ਼ਹਿਰੀ ਗਰੀਬ, ਪੇਂਡੂ ਆਬਾਦੀ, ਲਿੰਗਕ ਕਰਮਚਾਰੀ ਅਤੇ ਐਚ.ਆਈ.ਵੀ ਨਾਲ ਰਹਿ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰਕ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਅਣਚਾਹੀ ਗਰਭਵਤੀ ਹੋਣ, ਐਚ.ਆਈ.ਵੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਐਸਟੀਆਈ ਦੇ ਵਧੇ ਹੋਏ ਖਤਰੇ, ਗਰਭ ਨਿਰੋਧਕ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਸੀਮਿਤ ਚੋਣ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਲਈ ਅਣਪਛਾਤੀ ਲੋੜਾਂ ਦੇ ਉੱਚੇ ਪੱਧਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।&quot;

== [[ਗਰਭਪਾਤ]] ==
ਕੁੱਝ ਪੱਖੀ ਜੀਵਨ ਸਮੂਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰਕ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ, ਗਰਭਪਾਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਆਬਾਦੀ ਫੰਡ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ &quot;ਪਰਿਵਾਰਕ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗਰਭਪਾਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।&quot; ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ &quot;ਪਰਿਵਾਰਕ ਨਿਯੋਜਨ / ਗਰਭ ਨਿਰਣਤਾ ਗਰਭਪਾਤ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਗਰਭਪਾਤ।&quot;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}</text>
      <sha1>6dzmxx16ac4x1dxokhlsv6vw5m7lc27</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕਾਰਲ ਰੌਜਰਜ਼</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108186</id>
    <revision>
      <id>811971</id>
      <parentid>751765</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T23:36:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dostojewskij</username>
        <id>8464</id>
      </contributor>
      <comment>ਤਸਵੀਰ</comment>
      <origin>811971</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11040" sha1="3egyeaate34gfjl5oop2hmt724qi83y" xml:space="preserve">{{ਜਾਣਕਾਰੀਡੱਬਾ ਵਿਗਿਆਨੀ|name=ਕਾਰਲ ਰੌਜਰਜ਼|image=Carl Ransom Rogers.jpg|birth_date={{birth date|1902|1|8|mf=y}}|death_date={{death date and age|1987|2|4|1902|1|8|mf=y}}|nationality=ਅਮਰੀਕੀ}}
'''ਕਾਰਲ ਰੈਂਸਮ ਰੌਜਰਜ਼''' (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ: '''Carl Ransom Rogers'''; ਜਨਵਰੀ 8, 1902 - ਫਰਵਰੀ 4, 1987)
ਇੱਕ [[ਅਮਰੀਕਾ (ਮਹਾਂ-ਮਹਾਂਦੀਪ)|ਅਮਰੀਕੀ]] [[ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ]] ਸੀ ਅਤੇ [[ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ]] ਲਈ ਮਨੁੱਖਤਾਵਾਦੀ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਬਾਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।
ਰੋਜਰਜ਼ ਨੂੰ ਮਨੋ-ਚਿਕਿਤਸਾ ਖੋਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਿਤਾਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1956 ਵਿੱਚ [[ਅਮਰੀਕੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਸਭਾ|ਅਮਰੀਕੀ ਸਾਈਕਲੋਜੀਕਲ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] (ਏ.ਪੀ.ਏ.) ਦੁਆਰਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਅਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਵਿਅਕਤੀ-ਕੇਂਦਰਿਤ ਪਹੁੰਚ, ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵਿਲੱਖਣ ਪਹੁੰਚ, ਮਨੋ-ਚਿਕਿਤਸਕ ਅਤੇ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰਾ, ਸਿੱਖਿਆ, ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮੂਹ ਸੈਟਿੰਗਾਂ ਵਰਗੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਵਿਆਪਕ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ।
ਆਪਣੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਕਾਰਜ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1972 ਵਿੱਚ ਏ.ਪੀ.ਏ. ਦੁਆਰਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਅਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸਟੀਵਨ ਜੇ. ਹੱਗਬਲਮੂਮ ਅਤੇ ਛੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੇਖਨ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੋਜਰਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ, ਰੋਜਰਜ਼ ਨੂੰ 20 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਛੇਵੇਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਦੂਜਾ, ਡਾਕਟਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Haggbloom|first=Steven J.|last2=Warnick|first2=Renee|last3=Warnick|first3=Jason E.|last4=Jones|first4=Vinessa K.|last5=Yarbrough|first5=Gary L.|last6=Russell|first6=Tenea M.|last7=Borecky|first7=Chris M.|last8=McGahhey|first8=Reagan|last9=Powell|first9=John L.|date=March 2003|title='The 100 most eminent psychologists of the 20th century': Correction to Haggbloom et al (2002)|url=https://dx.doi.org/10.1037/1089-2680.7.1.37|journal=[[Review of General Psychology]]|language=en|volume=7|issue=1|pages=37–37|doi=10.1037/1089-2680.7.1.37}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Haggbloom, S.J.|displayauthors=etal|year=2002|title=The 100 most eminent psychologists of the 20th century|url=http://creativity.ipras.ru/texts/top100.pdf|journal=[[Review of General Psychology]]|volume=6|issue=2|pages=139–152|doi=10.1037/1089-2680.6.2.139|access-date=2018-05-31|archive-date=2015-07-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20150723214243/http://creativity.ipras.ru/texts/top100.pdf|url-status=dead}} Haggbloom et al. combined three quantitative variables: citations in professional journals, citations in textbooks, and nominations in a survey given to members of the [//en.wikipedia.org/wiki/Association_for_Psychological_Science Association for Psychological Science], with three qualitative variables (converted to quantitative scores): [//en.wikipedia.org/wiki/National_Academy_of_Science National Academy of Science] (NAS) membership, [//en.wikipedia.org/wiki/American_Psychological_Association American Psychological Association] (APA) President and/or recipient of the APA Distinguished Scientific Contributions Award, and surname used as an eponym. Then the list was rank ordered.&lt;/ref&gt;

== ਜੀਵਨੀ ==
ਰੌਜਰਜ਼ ਦਾ ਜਨਮ 8 ਜਨਵਰੀ, 1902 ਨੂੰ [[ਸ਼ਿਕਾਗੋ]] ਦੇ ਉਪਨਗਰ ਓਕ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਵਾਲਟਰ ਏ. ਰੋਜਰਸ [[ਸਿਵਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰ]] ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਸੰਗਠਿਤ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;Cushing&quot;&gt;{{Cite book|url=http://lccn.loc.gov/06032460|title=The genealogy of the Cushing family, an account of the ancestors and descendants of Matthew Cushing, who came to America in 1638|last=Cushing|first=James Stevenson|publisher=The Perrault printing co.|year=1905|location=Montreal|page=380}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;CalDeath&quot;&gt;{{Cite web|url=http://search.ancestry.com/cgi-bin/sse.dll?db=CAdeath1940|title=California Death Index, 1940-1997|publisher=Ancestry.com|access-date=19 April 2010|postscript=. Rogers' mother's maiden name is Cushing.}}&lt;/ref&gt;

ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਜੂਲੀਆ ਐਮ. ਕੁਸ਼ਿੰਗ ਇੱਕ ਘਰੇਲੂ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਬਪਤਿਸਮਾ ਸੀ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੌਂਗਰਿਸਟਿਸਟਿਸਟ ਅਤੇ ਬੈਪਟਿਸਟ ਕੈਲਵਿਨਵਾਦੀ ਅਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸਨ। ਕਾਰਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਛੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚੌਥਾ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;1910Census&quot;&gt;{{Cite web|url=http://search.ancestry.com/cgi-bin/sse.dll?db=1910USCenIndex&amp;indiv=try&amp;h=107466638|title=1910 United States Federal Census|publisher=Ancestry.com|access-date=19 April 2010|postscript=. Oak Park, Cook, Illinois; Roll T624_239; Page: 2B; Enumeration District: 70; Image: 703. Carl is fourth of six children of Walter A. and Julia M. Rogers.}}&lt;/ref&gt;

ਰੋਜਰਜ਼ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿੰਡਰਗਾਰਟਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਉਹ ਇੱਕ ਅਲੱਗ, ਆਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਤ ਵਿਅਕਤੀ ਬਣ ਗਏ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਮਲੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਕਦਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਪਸੰਦ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਵਿਸਕਾਨਸਿਨ-ਮੈਡਿਸਨ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਥੇ ਉਹ ਅਲਫ਼ਾ ਕਪਾ ਲੇਮਬਾ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਪਿਛੋਕਣ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਫਿਰ ਧਰਮ ਸੀ।
1924 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਵਿਸਕੌਨਸਿਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਯੂਨੀਅਨ ਥੀਓਲਾਜੀਕਲ ਸੈਮੀਨਰੀ (ਨਿਊਯਾਰਕ ਸਿਟੀ) ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਨਾਸਤਿਕ ਬਣ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;Michael Martin (2007). The Cambridge Companion to Atheism. Cambridge University Press. p. 310. {{ISBN|9780521842709}}. &quot;Among celebrity atheists with much biographical data, we find leading psychologists and psychoanalysts. We could provide a long list, including...Carl R. Rogers...&quot;&lt;/ref&gt;

ਰੋਜਰਸ ਵਿਸਕੌਨਸਿਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੂੰ 1963 ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਰਹੇ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਦੇ ਲਾ ਜੌਲਾ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਪੱਛਮੀ ਬਾਈਹਵਹਾਰਲ ਸਾਇੰਸਜ਼ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ (ਡਬਲਿਊਬੀਐਸਆਈ) ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਬਣ ਗਏ।
ਉਹ ਆਪਣੀ ਬਾਕੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਲਾ ਜੁਲਾ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਰਹੇ, ਇਲਾਜ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣ ਅਤੇ 1987 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅਚਾਨਕ ਮੌਤ ਤਕ।
1987 ਵਿੱਚ, ਰੋਜਰਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗਿਰਾਵਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਟੁਕੜਾ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਸੀ: ਉਸਦਾ ਜੀਵਨ ਚੇਤੰਨ ਸੀ ਅਤੇ ਪੈਰਾਮੈਡਿਕਸ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ।
ਉਸ ਦਾ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸਫਲ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਉਹ ਦਿਲ ਦੇ ਦੌਰੇ ਕਾਰਨ ਮਰ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;https://www.nytimes.com/1987/02/06/obituaries/carl-r-rogers-85-leader-in-psychotherapy-dies.html?pagewanted=all&lt;/ref&gt;

ਰੋਜਰ੍ਸ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਲ ਸਿਆਸੀ ਜੁਲਮ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਸਨ, ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ।
85 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਆਖ਼ਰੀ ਯਾਤਰਾ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਲੈਕਚਰਾਰ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਪੂਰਣ ਅਨੁਭਵਾਂ ਵਰਕਸ਼ਾਪਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ।
ਉਹ ਰੂਸੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਜੋ ਉਸਦੇ ਕੰਮ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਸਨ।

1974 ਤੋਂ 1984 ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਨਤਾਲੀ ਰੋਜਰ੍ਸ, ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਮਾਰਿਆ ਬੋਵਨ, ਮੌਰੀਨ ਓ ਹਾਰਾ, ਅਤੇ ਜੌਨ ਕੇ. ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ, ਰੋਜਰ੍ਸ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ, ਯੂਰਪ, ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਅਤੇ ਜਪਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਲੜੀ ਬਣਾਈ, ਵਿਅਕਤੀ-ਕੇਂਦਰ ਪਹੁੰਚ ਕਾਰਜਸ਼ਾਲਾਵਾਂ, ਜੋ ਕਿ ਅੰਤਰ-ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਚਾਰਾਂ, ਨਿੱਜੀ ਵਿਕਾਸ, ਸਵੈ-ਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਦਲਾਅ ਲਈ ਸਿੱਖਣ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1902]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1987]]</text>
      <sha1>3egyeaate34gfjl5oop2hmt724qi83y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੈਮਰੀ ਕਾਰਡ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>110243</id>
    <revision>
      <id>812012</id>
      <parentid>661394</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:23:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812012</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1554" sha1="aov1gcf9zgk5dn3empcajg1tiv9sa9f" xml:space="preserve">{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}[[Image:Memory-card-comparison.jpg|thumb|300px|ਮੈਮਰੀ ਕਾਰਡ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਕਾਰ ਵਿੱਚ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ।]]
'''ਮੈਮਰੀ ਕਾਰਡ''', ਇੱਕ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਫਲੈਸ਼ ਮੈਮੋਰੀ ਡਾਟਾ ਸਟੋਰੇਜ ਡਿਵਾਈਸ ਹੈ, ਜੋ ਡਿਜੀਟਲ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੋਰਟੇਬਲ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨਿਕ ਉਪਕਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਿਜ਼ੀਟਲ ਕੈਮਰੇ, [[ਮੋਬਾਈਲ ਫ਼ੋਨ|ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ]], [[ਲੈਪਟਾਪ|ਲੈਪਟਾਪ,]] ਕੰਪਿਊਟਰ, ਟੇਬਲੇਟ, ਪੀਡੀਏ, ਪੋਰਟੇਬਲ ਮੀਡੀਆ ਪਲੇਅਰ, ਵੀਡੀਓ ਗੇਮ ਕਨਸੋਲ, ਸਿੰਥੈਸਾਈਜ਼ਰ, ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਕੀਬੋਰਡ ਅਤੇ ਡਿਜੀਟਲ ਪਿਯਨੋਸ । ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਗੀਤ, ਵੀਡੀਓ, ਤਸਵੀਰਾਂ, ਲਿਖਤਾਂ (text) ਆਦਿ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।[[File:Pentax K10D with SanDiskSD card.jpg|thumb|ਇੱਕ ਡਿਜੀਟਲ SLR ਕੈਮਰੇ ਵਿੱਚ ਮੈਮਰੀ ਕਾਰਡ|center]]{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤਕਨਾਲੋਜੀ]]</text>
      <sha1>aov1gcf9zgk5dn3empcajg1tiv9sa9f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਚਿਨ ਪਾਇਲਟ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>111867</id>
    <revision>
      <id>812067</id>
      <parentid>541767</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T10:13:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812067</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4046" sha1="35mzgzgohlm43bzjxzmiff7vi6fn9og" xml:space="preserve">{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}{{Infobox officeholder
| name = ਸਚਿਨ ਪਾਇਲਟ
| image = Sachin Pilot at the India Economic Summit 2010 cropped.jpg
| imagesize = 250px
| caption = [[ਵਿਸ਼ਵ ਆਰਥਿਕ ਫੋਰਮ]] ਦੇ ਭਾਰਤ ਆਰਥਿਕ ਸੰਖੇਪ 2010 ਵਿੱਚ ਪਾਇਲਟ
| birth_name = ਸਚਿਨ ਰਾਜੇਸ਼ ਪਾਇਲਟ
| birth_date = {{birth date and age|1977|9|7|df=y}}
| birth_place = [[ਸਹਾਰਨਪੁਰ]], [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], [[ਭਾਰਤ]]
| residence = [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]], [[ਭਾਰਤ]] &lt;br&gt; [[ਜੈਪੁਰ]], [[ਰਾਜਸਥਾਨ]], [[ਭਾਰਤ]] &lt;br&gt; [[ਗਾਜ਼ੀਆਬਾਦ]], ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], [[ਭਾਰਤ]]
| office = [[ਰਾਜਸਥਾਨ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ]] ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ
| term_start = 13 ਜਨਵਰੀ 2014
| 1blankname = ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਧਾਨ
| 1namedata = [[ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ]] (2017-ਵਰਤਮਾਨ) &lt;br&gt; [[ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ]] (2017 ਤਕ)
| predecessor = [[C.P. ਜੋਸ਼ੀ]]
| office1 = [[ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਮੰਤਰਾਲਾ (ਭਾਰਤ)|ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਮੰਤਰੀ]]
| predecessor1 = [[ਵੀਰੱਪਾ ਮੋਲੀ]]
| successor1 = [[ਅਰੁਣ ਜੇਤਲੀ]]
| primeminister1 = [[ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ]]
| term_start1 = 28 ਅਕਤੂਬਰ 2012
| term_end1 = 17 ਮਈ 2014
| constituency_MP2 = [[ਅਜਮੇਰ (ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣ ਖੇਤਰ)|ਅਜਮੇਰ]]
| parliament2 = ਭਾਰਤੀ
| predecessor2 = [[ਰਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ]]
| successor2 = [[ਸੰਵਰ ਲਾਲ ਜਾਟ]]
| term_start2 = 16 ਮਈ 2009
| term_end2 = 17 ਮਈ 2014
| constituency_MP3 = [[ਦੌਸਾ (ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ)|ਦੌਸਾ]]
| parliament3 = ਭਾਰਤੀ
| predecessor3 [[ਰਾਮ ਪਾਇਲਟ]]
| successor3 = [[ਕਿਰੋਡੀ ਲਾਲ ਮੀਨਾ]]
| term_start3 = 17 ਮਈ 2004
| term_end3 = 16 ਮਈ 2009
| party = [[ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ]]
| nationality = [[ਭਾਰਤ]]
| religion = [[ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ]]
| spouse = ਸਾਰਾਹ ਪਾਇਲਟ
| parent = [[ਰਾਜੇਸ਼ ਪਾਇਲਟ]] (ਪਿਤਾ)&lt;br&gt;[[ਰਾਮ ਪਾਇਲਟ]] (ਮਾਤਾ)
| children = ਆਰਨ ਪਾਇਲਟ &lt;br/&gt; ਵਾਹਨ ਪਾਇਲਟ
| profession = [[ਸਿਆਸਤਦਾਨ]], [[ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰ]]
| alma_mater = [[ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ ਦਿੱਲੀ]]&lt;ਛੋਟੇ&gt;[[ਬੈਚੂਲਰ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ ਬੀ.ਏ.]] [[ਪੈਨਸਿਲਵੇਨੀਆ ਦੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]], [[ਮਾਸਟਰ ਆਫ਼ ਬਿਜ਼ਨਸ ਐਡਮਨਿਸਟਰੇਸ਼ਨ|MBA]]
}}

'''ਸਚਿਨ ਰਾਜੇਸ਼ ਪਾਇਲਟ''' (ਜਨਮ 7 ਸਤੰਬਰ 1977) ਇੱਕ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹਨ. ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਦੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰ 15 ਵੀਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਅਜਮੇਰ (ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣ ਖੇਤਰ) [[ਅਜਮੇਰ]] [[ਰਾਜਸਥਾਨ]] ਦੇ ਚੋਣ ਖੇਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਦੂਜਾ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮੰਤਰਾਲੇ ਵਿੱਚ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਨ।{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1977]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>35mzgzgohlm43bzjxzmiff7vi6fn9og</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ਉਹਦੇ ਯਾਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117226</id>
    <revision>
      <id>812024</id>
      <parentid>518628</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T07:22:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812024</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9878" sha1="jl6mkqdr7jb3auht2bmy40jlr2akv8u" xml:space="preserve">{{Infobox book|name=ਸਵਾਮੀ ਤੇ ਉਹਦੇ ਯਾਰ|image=Swami and Friends (Malgudi Schooldays) cover.jpg|caption='ਮਲਾਗੁੜੀ ਸਕੂਲਡੇਅਸ' ਦੀ ਕਵਰ '2009 ਪਫਿਨ ਕਲਾਸੀਕਲ ਐਡੀਸ਼ਨ|author=[[ਆਰ. ਕੇ. ਨਾਰਾਇਣ]]|cover_artist=[[ਆਰ.ਕੇ. ਲਕਸ਼ਮਣ]]|country=ਭਾਰਤ|language=[[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ]]|series=|genre=[[ਨਾਵਲ]]|published=1935 [[ਹਮਿਸ਼ ਹੈਮਿਲਟਨ]]|media_type=ਪ੍ਰਿੰਟ|pages=459|isbn=978-0-09-928227-3|oclc=360179|preceded_by=|followed_by=[[ਦਾ ਬੈਚਲਰ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ]]}}'''ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ਯਾਰ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]: '''Swami and Friends'''), [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਵਲਕਾਰ [[ਆਰ.ਕੇ. ਨਾਰਾਇਣ]] (1906-2001) ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਤਿੱਕੜੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ਹੈ। ਨਰਾਇਣ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ, ਨਾਵਲ, [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿੱਤ ਇੱਕ ਕਾਲਪਨਿਕ ਕਸਬਾ [[ਮਾਲਗੁਡੀ ਡੇਜ਼|ਮਾਲਗੁੜੀ]] ਬਾਰੇ ਹੈ। ਤਿੱਕੜੀ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ ਅਤੇ ਤੀਜੀ ਕਿਤਾਬ [[ਦਾ ਬੈਚਲਰ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ|''ਦਾ ਬੈਚਲਰ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ'']] ਅਤੇ [[ਦ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਟੀਚਰ|''ਦ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਟੀਚਰ'']] ਹਨ।

''ਮਲਾਗੁੜੀ ਸਕੂਲਡੇਅਸ,'' ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ਓਹਦੇ ਯਾਰ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਸੰਖੇਪ ਸੰਸਕਰਣ ਹੈ, ਅਤੇ ''ਮਲਾਗੁੜੀ ਡੇਸ'' ਵਾਲੇ ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ''ਅੰਡਰ ਦਾ ਬਨਯਾਨ ਟ੍ਰੀ'' ਦੇ ਤਹਿਤ ਦੋ ਹੋਰ ਵਾਧੂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.penguinbooksindia.com/en/content/malgudi-schooldays|title=Malgudi Schooldays|last=Username *|date=2009-11-15|publisher=Penguin Books India|access-date=2014-02-01}}&lt;/ref&gt;

== ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ==
ਆਰ. ਕੇ. ਨਾਰਾਇਣ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ਯਾਰ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;britannica1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/403425/RK-Narayan#ref242193|title=R. K. Narayan (Indian author) - Encyclopædia Britannica|date=|publisher=Britannica.com|access-date=2014-02-01}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ (&quot;ਕਿੱਟੂ ਪੂਰਨਾ&quot;) ਦੇ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਆਕਸਫੋਰਡ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ, [[ਗ੍ਰਾਹਮ ਗਰੀਨ]] ਨਰਾਇਣ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਇਸ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਿਲਚਸਪੀ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ([[ਹਮਿਸ਼ ਹੈਮਿਲਟਨ]]) ਨਾਲ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;Pier Paolo Piciucco, ''A companion to Indian fiction in English'' 2004, Atlantic Publishers &amp; Dist&lt;/ref&gt; ਗ੍ਰਾਹਮ ਗ੍ਰੀਨ, ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ਯਾਰ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਨਾਰਾਇਣ ਦੇ ''ਸਵਾਮੀ, ਦਾ ਟੈਟ'' ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਰਖਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ [[ਰੂਡਯਾਰਡ ਕਿਪਲਿੰਗ]] ਦੀ [[ਸਟਾਲਕੀ ਐਂਡ ਕੰਪਨੀ|''ਸਟਾਲਕੀ ਐਂਡ ਕੰਪਨੀ'']] ਨਾਲ ਕੁਝ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;autogenerated2004&quot;&gt;Pier Paolo Piciucco, ''A Companion to Indian Fiction in English'' (2004) Atlantic Publishers &amp; Dist&lt;/ref&gt;

ਗ੍ਰੀਨ ਨੇ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਤੱਕ ਉਸ ਨਾਲ ਲਗਦਾ ਰਿਹਾ। ਨਾਰਾਇਣ ਦੀ ਗ੍ਰੀਨ ਦੀ ਕਰਜ਼ਦਾਰੀ ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ਦੋਸਤ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਪੇਪਰ ਉੱਤੇ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ। ਨਰਾਇਣ ਨੇ ਗ੍ਰੀਨ ਨੂੰ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ: &quot;ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ, ਸਵਾਮੀ ਹੁਣ ਟੇਮਜ਼ ਦੇ ਤਲ ਵਿਚ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।&quot;

=== ਐਲਬਰਟ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਦੇ ਦੋਸਤ ===

* '''ਡਬਲਯੂ. ਐਸ. ਸਵਾਮੀਨਾਥਨ''': ਅਲਬਰਟ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ, ਮਲੂਗੁੜੀ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਦਸ ਸਾਲ ਦਾ ਇਕ ਮੁੰਡਾ। ਉਹ ਵਿਨਾਇਕ ਮਾਲਗੁੜੀ ਸਟਰੀਟ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਬੋਰਡ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
* '''ਮਨੀ''': ਅਲਬਰਟ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਸਵਾਮੀ ਦਾ ਜਮਾਤੀ ਅਬੂ ਲੇਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ  ਹੈ, ਉਹ 'ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ-ਪਰ-ਚੰਗੇ-ਲਈ-ਕੁਝ ਨਹੀਂ' ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਇੱਕ ਕਲੱਬ (ਹਥਿਆਰ) ਕੋਲ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਿੱਝ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
* '''ਐੱਮ. ਰਾਜਮ''': ਅਲਬਰਟ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਸਵਾਮੀ ਦਾ ਜਮਾਤੀ, ਲਾਵਲੀ ਐਕਸਟੈਨਸ਼ਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮਾਲਗੁੜੀ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਪੁਲਿਸ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਬੁਆਏਜ ਸਕੂਲ, ਮਦਰਾਸ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਮਾਲਗੁੜੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਕਲੱਬ (ਜਿੱਤ ਯੂਨੀਅਨ ਇਲੈਵਨ) ਦਾ ਕੈਪਟਨ ਹੈ।
* '''ਸੋਮੂ''': ਪਹਿਲੀ ਫ਼ਾਰਮ ਇਕ ਸੈਕਸ਼ਨ ਦਾ ਨਿਗਰਾਨ, ਕਬੀਰ ਸਟਰੀਟ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਫਾਰਮ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ &quot;ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&quot;
* '''ਸ਼ੰਕਰ''': ਸਵਾਮੀ ਦੇ ਹਮਜਮਾਤੀ ਪਹਿਲੇ ਫਾਰਮ ਵਿਚ ਇਕ ਸੈਕਸ਼ਨ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਨਿਯਮਤ ਮਿਆਦ ਦੇ ਅੰਤ 'ਤੇ ਤਬਦੀਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਲਾਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮੁੰਡਾ ਹੈ।
* '''ਸੈਮੂਏਲ''' ([[ਮਟਰ]] ''English''- The Pea): ਪਹਿਲੇ ਫਾਰਮ ਵਿਚ ਸਵਾਮੀ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਉਚਾਈ (ਕੱਦ) ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਮਟਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

=== ਸਵਾਮੀ ਦਾ ਘਰ ===

* ਡਬਲਯੂ. ਟੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ: ਸਵਾਮੀ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਇਕ ਵਕੀਲ
* ਲਕਸ਼ਮੀ: ਸਵਾਮੀ ਦੀ ਮਾਂ, ਘਰੇਲੂ ਔਰਤ
* ਸਵਾਮੀ ਦੀ ਦਾਦੀ 
* ਸਵਾਮੀ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ (ਉਪ-ਮਜਿਸਟਰੇਟ)
* ਸੁਬੂ: ਸਵਾਮੀ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ

== ਕ੍ਰਿਕਟਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ==

* ਜੈਕ ਹਾਬਸ
* ਡੌਨਲਡ ਬ੍ਰੈਡਮੈਨ
* ਦਲੀਪ
* ਮੌਰੀਸ ਟੇਟ

== ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ==

* ''ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ਯਾਰ'', ਅਦਾਕਾਰ-ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸ਼ੰਕਰ ਨਾਗ ਨੇ 1986 ਵਿਚ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਡਰਾਮਾ ਸੀਰੀਜ਼ ''ਮਾਲਗੁੜੀ ਡੇਅਸ'' ਵਿਚ ਅਪਣਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.rediff.com/news/2001/may/16spec.htm|title='You acted exactly as I imagined Swami to be'|date=16 May 2001|access-date=31 August 2009|publisher=[[Rediff.com]]}}&lt;/ref&gt; ਨਾਗ ਅਤੇ ਕਾਰਨਾਟਿਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਐਲ. ਵੈਦਿਆਨਾਥਨ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਟੀਵੀ ਲੜੀ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਆਰ.ਕੇ. ਨਾਰਾਇਣ ਦਾ ਭਰਾ ਅਤੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਾਰਟੂਨਿਸਟ ਆਰ. ਕੇ. ਲਕਸ਼ਮਣ, ਸਕੈਚ ਕਲਾਕਾਰ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;The return of Malgudi Days&quot;&gt;{{Cite news|url=http://in.rediff.com/movies/2006/jul/21malgudi.htm|title=The return of Malgudi Days|date=July 21, 2006|access-date=2009-08-28|publisher=[[Rediff.com]]}}&lt;/ref&gt;

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==

* [https://www.theguardian.com/childrens-books-site/2011/jun/17/review-swami-friends ਸਵਾਮੀ ਐਂਡ ਫਰੈਂਡਸ (ਆਰ. ਕੇ. ਨਾਰਾਇਣ) - ਦਾ ਗਾਰਡੀਅਨ ਰਿਵਿਊ (2011)]

== ਹਵਾਲੇ ==
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:1935]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>jl6mkqdr7jb3auht2bmy40jlr2akv8u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812025</id>
      <parentid>812024</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T07:24:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812025</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9878" sha1="5fu3sce12uo68zisyhaqk77t9ejplbn" xml:space="preserve">{{Infobox book|name=ਸਵਾਮੀ ਤੇ ਉਹਦੇ ਯਾਰ|image=Swami and Friends (Malgudi Schooldays) cover.jpg|caption='ਮਲਾਗੁੜੀ ਸਕੂਲਡੇਅਸ' ਦੀ ਕਵਰ '2009 ਪਫਿਨ ਕਲਾਸੀਕਲ ਐਡੀਸ਼ਨ|author=[[ਆਰ. ਕੇ. ਨਾਰਾਇਣ]]|cover_artist=[[ਆਰ.ਕੇ. ਲਕਸ਼ਮਣ]]|country=ਭਾਰਤ|language=[[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ]]|series=|genre=[[ਨਾਵਲ]]|published=1935 [[ਹਮਿਸ਼ ਹੈਮਿਲਟਨ]]|media_type=ਪ੍ਰਿੰਟ|pages=459|isbn=978-0-09-928227-3|oclc=360179|preceded_by=|followed_by=[[ਦਾ ਬੈਚਲਰ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ]]}}'''ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ਯਾਰ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]: '''Swami and Friends'''), [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਵਲਕਾਰ [[ਆਰ.ਕੇ. ਨਾਰਾਇਣ]] (1906-2001) ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਤਿੱਕੜੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ਹੈ। ਨਰਾਇਣ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ, ਨਾਵਲ, [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿੱਤ ਇੱਕ ਕਾਲਪਨਿਕ ਕਸਬਾ [[ਮਾਲਗੁਡੀ ਡੇਜ਼|ਮਾਲਗੁੜੀ]] ਬਾਰੇ ਹੈ। ਤਿੱਕੜੀ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ ਅਤੇ ਤੀਜੀ ਕਿਤਾਬ [[ਦਾ ਬੈਚਲਰ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ|''ਦਾ ਬੈਚਲਰ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ'']] ਅਤੇ [[ਦ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਟੀਚਰ|''ਦ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਟੀਚਰ'']] ਹਨ।

''ਮਲਾਗੁੜੀ ਸਕੂਲਡੇਅਸ,'' ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ਓਹਦੇ ਯਾਰ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਸੰਖੇਪ ਸੰਸਕਰਣ ਹੈ, ਅਤੇ ''ਮਲਾਗੁੜੀ ਡੇਸ'' ਵਾਲੇ ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ''ਅੰਡਰ ਦਾ ਬਨਯਾਨ ਟ੍ਰੀ'' ਦੇ ਤਹਿਤ ਦੋ ਹੋਰ ਵਾਧੂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.penguinbooksindia.com/en/content/malgudi-schooldays|title=Malgudi Schooldays|last=Username *|date=2009-11-15|publisher=Penguin Books India|access-date=2014-02-01}}&lt;/ref&gt;

== ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ==
ਆਰ. ਕੇ. ਨਾਰਾਇਣ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ਯਾਰ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;britannica1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/403425/RK-Narayan#ref242193|title=R. K. Narayan (Indian author) - Encyclopædia Britannica|date=|publisher=Britannica.com|access-date=2014-02-01}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ (&quot;ਕਿੱਟੂ ਪੂਰਨਾ&quot;) ਦੇ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਆਕਸਫੋਰਡ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ, [[ਗ੍ਰਾਹਮ ਗਰੀਨ]] ਨਰਾਇਣ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਇਸ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਿਲਚਸਪੀ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ([[ਹਮਿਸ਼ ਹੈਮਿਲਟਨ]]) ਨਾਲ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;Pier Paolo Piciucco, ''A companion to Indian fiction in English'' 2004, Atlantic Publishers &amp; Dist&lt;/ref&gt; ਗ੍ਰਾਹਮ ਗ੍ਰੀਨ, ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ਯਾਰ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਨਾਰਾਇਣ ਦੇ ''ਸਵਾਮੀ, ਦਾ ਟੈਟ'' ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਰਖਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ [[ਰੂਡਯਾਰਡ ਕਿਪਲਿੰਗ]] ਦੀ [[ਸਟਾਲਕੀ ਐਂਡ ਕੰਪਨੀ|''ਸਟਾਲਕੀ ਐਂਡ ਕੰਪਨੀ'']] ਨਾਲ ਕੁਝ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;autogenerated2004&quot;&gt;Pier Paolo Piciucco, ''A Companion to Indian Fiction in English'' (2004) Atlantic Publishers &amp; Dist&lt;/ref&gt;

ਗ੍ਰੀਨ ਨੇ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਤੱਕ ਉਸ ਨਾਲ ਲਗਦਾ ਰਿਹਾ। ਨਾਰਾਇਣ ਦੀ ਗ੍ਰੀਨ ਦੀ ਕਰਜ਼ਦਾਰੀ ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ਦੋਸਤ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਪੇਪਰ ਉੱਤੇ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ। ਨਰਾਇਣ ਨੇ ਗ੍ਰੀਨ ਨੂੰ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ: &quot;ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ, ਸਵਾਮੀ ਹੁਣ ਟੇਮਜ਼ ਦੇ ਤਲ ਵਿਚ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।&quot;

=== ਐਲਬਰਟ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਦੇ ਦੋਸਤ ===

* '''ਡਬਲਯੂ. ਐਸ. ਸਵਾਮੀਨਾਥਨ''': ਅਲਬਰਟ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ, ਮਲੂਗੁੜੀ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਦਸ ਸਾਲ ਦਾ ਇਕ ਮੁੰਡਾ। ਉਹ ਵਿਨਾਇਕ ਮਾਲਗੁੜੀ ਸਟਰੀਟ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਬੋਰਡ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
* '''ਮਨੀ''': ਅਲਬਰਟ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਸਵਾਮੀ ਦਾ ਜਮਾਤੀ ਅਬੂ ਲੇਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ  ਹੈ, ਉਹ 'ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ-ਪਰ-ਚੰਗੇ-ਲਈ-ਕੁਝ ਨਹੀਂ' ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਇੱਕ ਕਲੱਬ (ਹਥਿਆਰ) ਕੋਲ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਿੱਝ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
* '''ਐੱਮ. ਰਾਜਮ''': ਅਲਬਰਟ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਸਵਾਮੀ ਦਾ ਜਮਾਤੀ, ਲਾਵਲੀ ਐਕਸਟੈਨਸ਼ਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮਾਲਗੁੜੀ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਪੁਲਿਸ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਬੁਆਏਜ ਸਕੂਲ, ਮਦਰਾਸ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਮਾਲਗੁੜੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਕਲੱਬ (ਜਿੱਤ ਯੂਨੀਅਨ ਇਲੈਵਨ) ਦਾ ਕੈਪਟਨ ਹੈ।
* '''ਸੋਮੂ''': ਪਹਿਲੀ ਫ਼ਾਰਮ ਇਕ ਸੈਕਸ਼ਨ ਦਾ ਨਿਗਰਾਨ, ਕਬੀਰ ਸਟਰੀਟ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਫਾਰਮ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ &quot;ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&quot;
* '''ਸ਼ੰਕਰ''': ਸਵਾਮੀ ਦੇ ਹਮਜਮਾਤੀ ਪਹਿਲੇ ਫਾਰਮ ਵਿਚ ਇਕ ਸੈਕਸ਼ਨ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਨਿਯਮਤ ਮਿਆਦ ਦੇ ਅੰਤ 'ਤੇ ਤਬਦੀਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਲਾਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮੁੰਡਾ ਹੈ।
* '''ਸੈਮੂਏਲ''' ([[ਮਟਰ]]) ''English''- The Pea: ਪਹਿਲੇ ਫਾਰਮ ਵਿਚ ਸਵਾਮੀ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਉਚਾਈ (ਕੱਦ) ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਮਟਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

=== ਸਵਾਮੀ ਦਾ ਘਰ ===

* ਡਬਲਯੂ. ਟੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ: ਸਵਾਮੀ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਇਕ ਵਕੀਲ
* ਲਕਸ਼ਮੀ: ਸਵਾਮੀ ਦੀ ਮਾਂ, ਘਰੇਲੂ ਔਰਤ
* ਸਵਾਮੀ ਦੀ ਦਾਦੀ 
* ਸਵਾਮੀ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ (ਉਪ-ਮਜਿਸਟਰੇਟ)
* ਸੁਬੂ: ਸਵਾਮੀ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ

== ਕ੍ਰਿਕਟਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ==

* ਜੈਕ ਹਾਬਸ
* ਡੌਨਲਡ ਬ੍ਰੈਡਮੈਨ
* ਦਲੀਪ
* ਮੌਰੀਸ ਟੇਟ

== ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ==

* ''ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ਯਾਰ'', ਅਦਾਕਾਰ-ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸ਼ੰਕਰ ਨਾਗ ਨੇ 1986 ਵਿਚ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਡਰਾਮਾ ਸੀਰੀਜ਼ ''ਮਾਲਗੁੜੀ ਡੇਅਸ'' ਵਿਚ ਅਪਣਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.rediff.com/news/2001/may/16spec.htm|title='You acted exactly as I imagined Swami to be'|date=16 May 2001|access-date=31 August 2009|publisher=[[Rediff.com]]}}&lt;/ref&gt; ਨਾਗ ਅਤੇ ਕਾਰਨਾਟਿਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਐਲ. ਵੈਦਿਆਨਾਥਨ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਟੀਵੀ ਲੜੀ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਆਰ.ਕੇ. ਨਾਰਾਇਣ ਦਾ ਭਰਾ ਅਤੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਾਰਟੂਨਿਸਟ ਆਰ. ਕੇ. ਲਕਸ਼ਮਣ, ਸਕੈਚ ਕਲਾਕਾਰ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;The return of Malgudi Days&quot;&gt;{{Cite news|url=http://in.rediff.com/movies/2006/jul/21malgudi.htm|title=The return of Malgudi Days|date=July 21, 2006|access-date=2009-08-28|publisher=[[Rediff.com]]}}&lt;/ref&gt;

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==

* [https://www.theguardian.com/childrens-books-site/2011/jun/17/review-swami-friends ਸਵਾਮੀ ਐਂਡ ਫਰੈਂਡਸ (ਆਰ. ਕੇ. ਨਾਰਾਇਣ) - ਦਾ ਗਾਰਡੀਅਨ ਰਿਵਿਊ (2011)]

== ਹਵਾਲੇ ==
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:1935]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>5fu3sce12uo68zisyhaqk77t9ejplbn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗਰਭਪਾਤ-ਅਧਿਕਾਰ ਅੰਦੋਲਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>121877</id>
    <revision>
      <id>811956</id>
      <parentid>530415</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T17:15:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811956</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5790" sha1="sk6412qv045nh37ads17cd5ia2zgdo3" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Pro_choice_feminists_in_Sao_Paulo.jpg|thumb|300x300px| [[ਸਾਓ ਪਾਉਲੋ|ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਦੇ ਸਾਓ ਪੌਲੋ]] ਵਿੱਚ ਗਰਭਪਾਤ-ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁੰਨ ]]
'''ਗਰਭਪਾਤ-ਅਧਿਕਾਰ ਅੰਦੋਲਨ''', ਜਿਸ ਨੂੰ '''ਚੋਣ ਪੱਖੀ''' '''ਅੰਦੋਲਨ''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ [[ਗਰਭਪਾਤ]] ਸੇਵਾਵਾਂ ਤੱਕ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਗਰਭਪਾਤ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਜਨਤਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਗਰਭਪਾਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਖਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਗਰਭਪਾਤ-ਅਧਿਕਾਰ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗਰਭਪਾਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਜੋਂ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਹਾਲਾਤ ਜਿਵੇਂ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਗਰਭਪਾਤ 'ਤੇ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਪਾਬੰਧੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

== ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ==
ਬਹਿਸ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ਬਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਨੂੰ ਅਯੋਗ ਠਹਿਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਰੁਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਲੇਬਲ &quot;ਪ੍ਰੋ-ਵਿਕਲਪ&quot; ਅਤੇ &quot;ਜੀਵਨ-ਪੱਖੀ&quot; ਭਾਵ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਯੋਜਿਤ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਆਜ਼ਾਦੀ]] ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਨੂੰ &quot;ਚੋਣ-ਵਿਰੋਧੀ&quot; ਜਾਂ &quot;ਜੀਵਨ-ਵਿਰੋਧੀ&quot; ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ (ਵਿਕਲਪਿਕ ਤੌਰ' ਤੇ &quot;ਪ੍ਰੋ.&quot; -ਕਰਾਸੀ &quot;ਜਾਂ&quot; ਮੌਤ ਦੇ ਪੱਖੀ &quot;) ਆਦਿ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Handbook of Constructionist Research|last=Holstein|last2=Gubrium|publisher=Guilford Press|year=2008|isbn=|last-author-amp=yes}}&lt;/ref&gt;

ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਾਈਨਰੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ; ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਰਿਸਰਚ ਰਿਸਰਚ ਇੰਸਟੀਚਿਉਟ ਦੇ ਇੱਕ ਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੀ ਅਸਪਸ਼ਟਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੱਤ ਅਮਰੀਕੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ &quot;ਪੱਖ ਪੂਰਤੀ&quot; ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਤਕਰੀਬਨ ਦੋ ਤਿਹਾਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ &quot;ਜੀਵਨ-ਪੱਖੀ&quot; ਦੱਸਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://publicreligion.org/research/2011/06/committed-to-availability-conflicted-about-morality-what-the-millennial-generation-tells-us-about-the-future-of-the-abortion-debate-and-the-culture-wars/|title=Committed to Availability, Conflicted about Morality: What the Millennial Generation Tells Us about the Future of the Abortion Debate and the Culture Wars|date=June 9, 2011|publisher=Public Religion Research Institute|access-date=ਨਵੰਬਰ 3, 2019|archive-date=ਮਈ 5, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160505210236/http://publicreligion.org/research/2011/06/committed-to-availability-conflicted-about-morality-what-the-millennial-generation-tells-us-about-the-future-of-the-abortion-debate-and-the-culture-wars/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਪੋਲਿੰਗ ਵਿੱਚ, ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੇਬਲ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਬਲਾਤਕਾਰ, ਅਣਵਿਆਹੇ, ਗਰੱਭਸਥ ਸ਼ੀਸ਼ੂ ਦੀ ਵਿਵਹਾਰਤਾ ਅਤੇ ਮਾਂ ਦੀ ਜਿਉਣ ਯੋਗਤਾ ਜਿਹੇ ਕਾਰਕਾਂ ਸਮੇਤ ਗਰਭਪਾਤ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਬਾਰੇ ਖਾਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://nymag.com/intelligencer/2019/02/the-big-pro-life-shift-in-a-new-poll-is-an-illusion.html|title=The Big 'Pro-Life' Shift in a New Poll Is an Illusion|last=Kilgore|first=Ed|date=2019-02-25|website=Intelligencer|language=en|access-date=2019-07-23}}&lt;/ref&gt;

[[ਐਸੋਸੀਏਟਿਡ ਪ੍ਰੈਸ|ਐਸੋਸੀਏਟਡ ਪ੍ਰੈਸ]] ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ &quot;ਗਰਭਪਾਤ ਅਧਿਕਾਰ&quot; ਅਤੇ &quot;ਐਂਟੀ-ਗਰਭਪਾਤ&quot; ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;Goldstein, Norm, ed. The Associated Press Stylebook. Philadelphia: Basic Books, 2007.&lt;/ref&gt;

=== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ===

====== ਗਰਭਪਾਤ ਵਿਰੋਧੀ ਅੰਦੋਲਨ ======

* [[ਪ੍ਰਜਨਨ ਅਧਿਕਾਰ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ|40em}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗਰਭਪਾਤ]]</text>
      <sha1>sk6412qv045nh37ads17cd5ia2zgdo3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗਲੋਰੀਆ ਮੋਹੰਤੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>125969</id>
    <revision>
      <id>811957</id>
      <parentid>810389</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T17:23:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811957</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10031" sha1="fjjr03fqhbdmsnfqgot3xaobwv2n0hk" xml:space="preserve">{{Infobox person|honorific_prefix=|death_date={{Death date and age|2014|12|11|1932|06|27|df=y}}|relatives=|children=4|spouse=ਕਮਲਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਮੋਹੰਤੀ|years_active=1949–2009|occupation=[[ਅਦਾਕਾਰਾ]]|other_names=|death_place=[[ਕਟਕ]], [[ਓਡੀਸ਼ਾ]], [[ਭਾਰਤ]]|birth_place=[[ਕਟਕ]], [[ਓਡੀਸ਼ਾ]], [[ਭਾਰਤ]]|name=ਗਲੋਰੀਆ ਮੋਹੰਤੀ|birth_date={{Birth date|1932|06|27|df=y}}|birth_name=|native_name_lang=|native_name=|caption=|imagesize=|image=|awards=}} '''ਗਲੋਰੀਆ ਮੋਹੰਤੀ''' (27 ਜੂਨ 1932 - 11 ਦਸੰਬਰ 2014), ਓਡੀਸ਼ਾ ਫ਼ਿਲਮ ਇੰਡਸਟਰੀ ਦੀ ਥੀਏਟਰ, ਸੀਰੀਅਲ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮਾ ਕਲਾਕਾਰ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.business-standard.com/article/pti-stories/veteran-artiste-gloria-mohanty-passes-away-114121201183_1.html|title=Veteran artiste Gloria Mohanty passes away|last=India|first=Press Trust of|date=2014-12-12|work=Business Standard India|access-date=2017-11-09}}&lt;/ref&gt; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1994 ਵਿੱਚ ਓਡੀਆ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਰਾਜ ਦੇ ਸਰਵਉੱਚ ਸਨਮਾਨ ਜੈਯੇਦ ਪੁਰਸਕਾਰ ਅਤੇ 1992 ਵਿੱਚ ਓਡੀਸ਼ਾ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਗਠਨ ਸਰਜਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਲ 2011&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/Noted-Odissi-danseuse-Kumkum-Mohanty-and-veteran-artist-Gloria-Mohanty-will-get-the-prestigious-17th-Guru-Kelucharan-Mohapatra-Award-for-2011-/articleshow/9811760.cms|title=Noted Odissi danseuse Kumkum Mohanty and veteran artist Gloria Mohanty will get the prestigious 17th Guru Kelucharan Mohapatra Award for 2011. - Times of India|work=The Times of India|access-date=2017-11-09}}&lt;/ref&gt; ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਕੇਲੂਚਰਨ ਮੋਹਾਪਾਤਰਾ ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ 2012 ਵਿੱਚ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਸਥਾ ਘੁੰਗਰ] ਵੱਲੋਂ ਲਾਈਫ ਟਾਈਮ ਅਚੀਵਮੈਂਟ ਅਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.odishahaalchaal.in/2014/12/odia-veteran-actress-gloria-mohanty.html|title=Odia veteran actress Gloria Mohanty passed away|work=Odia Songs l Oriya Films {{!}} New Oriya Film News {{!}} Latest Oriya Films|access-date=2017-11-09|archive-date=2017-11-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20171110174519/http://www.odishahaalchaal.in/2014/12/odia-veteran-actress-gloria-mohanty.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://incredibleorissa.com/oriyafilms/gloria-mohanty-oriya-actress-biography-movies-wiki-videos-photos/|title=Gloria Mohanty Oriya Actress Biography, Movies, Wiki, Videos, Photos|date=2012-08-18|work=Oriya Films|access-date=2017-11-09|language=en-US|archive-date=2017-10-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20171016044746/http://incredibleorissa.com/oriyafilms/gloria-mohanty-oriya-actress-biography-movies-wiki-videos-photos/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੋਹੰਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਸੀ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰਾ ਅਨੀਮਾ ਪੇਡਿਨੀ ਦੁਆਰਾ ਡਾਂਸ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਮਿਲੀ। ਉਸਨੇ ਗੁਰੂ ਕੇਲੂਚਰਨ ਮੋਹਾਪਾਤਰਾ ਅਧੀਨ ਓਡੀਸੀ ਨ੍ਰਿਤ ਸਿੱਖਿਆ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਮਿਉਜ਼ਕ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ, [[ਕਟਕ|ਕਟਕ ਵਿਖੇ]], ਉਸਨੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦਾ ਬਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾਸ਼ ਅਤੇ ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਮਿਸ਼ਰਾ ਜਿਹੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਇਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.telegraphindia.com/1141213/jsp/odisha/story_3387.jsp|title=Gloria's era comes to an end|work=The Telegraph|access-date=2017-11-10}}&lt;/ref&gt; ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੀ ਰੁਚੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਲੰਬੇ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://odialive.com/gloria-mohanty/|title=Gloria Mohanty {{!}} Ollywood {{!}} {{!}} Odialive.com|website=odialive.com|language=en-US|access-date=2017-11-10}}&lt;/ref&gt;

ਮੋਹੰਤੀ ਇੱਕ ਖਿਡਾਰੀ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ 1957 ਤੋਂ 1960 ਤੱਕ ਰਾਜ ਪੱਧਰੀ ਮਹਿਲਾ ਵਾਲੀਬਾਲ ਟੀਮ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:2&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.nuaodisha.com/OllyWood-Star-Biography.aspx?id=6538|title=Gloria Mohanty Odia Oriya Film Star Celebrity Ollywood Biography {{!}} Gallery|website=www.nuaodisha.com|access-date=2017-11-10}}&lt;/ref&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਮੋਹੰਤੀ ਨੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ 'ਤੇ ਇੱਕ [[ਗਾਇਕਾ]] ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 20 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੀ ਰਹੀ।&lt;ref name=&quot;:2&quot;/&gt; 1944 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਨਾਟਕ ''&lt;nowiki/&gt;'ਭੱਟਾ''' ਰਾਹੀਂ [[ਥੀਏਟਰ]] ਨਾਲ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ, ਜਿਥੇ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt; 1949 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਓਡੀਆ]] [[ਫ਼ਿਲਮ]] ਸ਼੍ਰੀ ਜਗਨਨਾਥ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਮਿਲੀ। ਗੋਪਾਲ ਘੋਸ਼ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਲਲਿਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਦਾਕਾਰਾ ਵਜੋਂ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://incredibleorissa.com/gloria-mohanty-passed-away/|title=Gloria Mohanty passed away: Odia veteran actress - Ollywood|date=2014-12-12|work=Incredible Orissa|access-date=2017-11-10|language=en-US|archive-date=2017-11-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20171111050208/http://incredibleorissa.com/gloria-mohanty-passed-away/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ [[ਓਡੀਆ]], [[ਹਿੰਦੀ]], [[ਬੰਗਾਲੀ]], [[ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] ਵਿੱਚ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਨਾਟਕ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੰਚਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt; ਮੋਹੰਤੀ ਨੇ ਓਡੀਆ ਟੈਲੀ ਸੀਰੀਅਲਾਂ ਜਿਬਾਕੂ ਦੇਬੀ ਨਹੀਂ, ਠਾਕੁਰਾ ਘੜਾ, ਸਾਰਾ ਅਕਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪਨਾਟਾ ਕਾਨੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://odishasuntimes.com/2014/12/12/veteran-odisha-actress-gloria-mohanty-dead/|title=Veteran Odisha actress Gloria Mohanty is dead {{!}} OdishaSunTimes.com|last=Bureau|first=Odisha Sun Times|website=odishasuntimes.com|language=en-US|access-date=2017-11-10|archive-date=2017-11-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20171110230527/http://odishasuntimes.com/2014/12/12/veteran-odisha-actress-gloria-mohanty-dead/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;

== ਅਵਾਰਡ ==

* 1952 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਾਤੰਤਰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸੰਮਤੀ ਦੁਆਰਾ ਸਰਬੋਤਮ ਸਟੇਜ ਅਦਾਕਾਰਾ ਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰ 
* 1992 ਵਿੱਚ ਓਡੀਸਾ [[ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ|ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] 
* ਜੈਦੇਵ ਸਨਮਾਨ, 1992 ਵਿੱਚ 
* ਸਾਲ 2011 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂਕੇਲਚਰਨ ਮੋਹਾਪਾਤਰਾ ਅਵਾਰਡ

== ਫ਼ਿਲਮਗ੍ਰਾਫੀ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
! ਫ਼ਿਲਮ / ਖੇਡੋ 
! ਸਾਲ 
! ਭੂਮਿਕਾ 
|-
| ਸ੍ਰੀ ਜਗਨਨਾਥ 
| 1950 
| ਲਲਿਤਾ 
|-
| ਕੇਦਾਰ ਗੌਰੀ 
| 1954 
| ਗਲੋਰੀਆ ਰੂਟ 
|-
| ਮਾ 
|
|
|-
| ਸੀਤਾਰਤੀ 
| 1981 
|
|-
| ਟਾਪੋਈ 
|
|
|-
| ਤਪਸਿਆ 
|
|
|-
| ਉਲਕਾ 
| 1981 
|
|-
| ਉਦੈ ਭਾਨੂ 
| 1983 
|
|-
| ਜਾਨੀ 
|
|
|-
| ਛਮਨਾ ਅਠਗੰਥਾ 
|
|
|-
| ਆਦਿ ਮੀਮਾਂਸਾ 
| 1991 
|
|-
| ਸ਼ਸੁਘਾਰਾ ਚਾਲੀਜੀਬੀ 
| 2006 
|
|}

== ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਅਤੇ ਮੌਤ ==
ਮੋਹੰਤੀ ਬਰੈਨ ਸਟ੍ਰੋਕ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ 11 ਦਸੰਬਰ 2014 ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ [[ਓਡੀਸ਼ਾ|ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੇ]] [[ਕਟਕ]] ਵਿੱਚ ਸਤੀਚੌਰਾ ਕ੍ਰੇਮੈਟੋਨੀਅਮ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮੀ ਅਦਾਕਾਰਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2014]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1932]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]</text>
      <sha1>fjjr03fqhbdmsnfqgot3xaobwv2n0hk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜੋਏ ਸੋਲਮੋਨਸੇ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128725</id>
    <revision>
      <id>811970</id>
      <parentid>578011</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T23:36:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811970</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9159" sha1="cbyli79krxx8wgncvrql4umydkxa1m4" xml:space="preserve">{{Infobox officeholder|name=ਜੋਏ ਸੋਲਮੋਨਸੇ|image=Joe Solmonese HRC.jpg|birth_date=|death_date=|death_place=|party=ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਪਾਰਟੀ|education=[[ਬੋਸਟਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] (ਬੈਚਲਰ ਆਫ ਸਾਇੰਸ)}} '''ਜੋਏ ਸੋਲਮੋਨਸੇ''' ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਰਣਨੀਤੀਕਾਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਰਤਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ]] ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ ਦੇ '''ਸੇਵਾਦਾਰ''' ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਸ਼ੈਰਲ ਜੈਕਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ 9 ਮਾਰਚ 2005 ਨੂੰ ਇਸ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਐਟਲਬਰੋ, ਮੈਸੇਚਿਉਸੇਟਸ ਦਾ ਵਸਨੀਕ,&lt;ref name=&quot;Hand&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.thesunchronicle.com/articles/2011/06/06/news/9710775.txt|title=Attleboro native honored for civil rights work|last=Hand|first=Jim|date=6 June 2011|work=Sun Chronicle|access-date=16 May 2012}}&lt;/ref&gt; ਸੋਲਮੋਨਸੇ [[ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ, ਡੀ.ਸੀ.]] ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੇ ਸੰਨ 1987 ਵਿੱਚ [[ਬੋਸਟਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਤੋਂ ਸੰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਬੈਚਲਰ ਆਫ਼ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.bu.edu/today/2008/out-loud-the-public-face-for-gay-rights-in-america/|title=Out Loud: The Public Face for Gay Rights in America|last=Waltz|first=Vicky|date=23 October 2008|work=BU Today|access-date=16 May 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;aucoin&quot;&gt;{{Cite news|url=https://pqasb.pqarchiver.com/boston/access/818361911.html?FMT=ABS&amp;FMTS=ABS:FT&amp;type=current&amp;date=Apr+07%2C+2005&amp;author=Don+Aucoin+Globe+Staff&amp;pub=Boston+Globe&amp;desc=THE+PERSUADER+%3B+GROUP+CALLS+ON+JOE+SOLMONESE+TO+SEEK+SUPPORT+FOR+GAY-RIGHTS+ISSUES&amp;pqatl=google|title=THE PERSUADER ; GROUP CALLS ON JOE SOLMONESE TO SEEK SUPPORT FOR GAY-RIGHTS ISSUES|last=Aucoin|first=Don|date=7 April 2005|work=Boston Globe|access-date=16 May 2012|page=D1}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A21703-2005Mar9.html|title=Largest Gay Rights Group Gets New Chief|date=10 March 2005|work=[[The Washington Post]]|access-date=16 May 2012|page=A6}}&lt;/ref&gt;

ਸੋਲਮੋਨਸੇ ਈਮੇਲ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਾ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਉਸਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ [[ਗਰਭਪਾਤ-ਅਧਿਕਾਰ ਅੰਦੋਲਨ|ਚੋਣ ਪੱਖੀ]] ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਐਕਸ਼ਨ ਕਮੇਟੀਆਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਵਸਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;O'Connor2010&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-3J_3pDNZlkC&amp;pg=PA251|title=Gender and Women's Leadership: A Reference Handbook|last=O'Connor|first=Karen|date=2010-08-18|publisher=SAGE|isbn=9781412960830|pages=251–|access-date=16 May 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.thesunchronicle.com/articles/2007/12/10/news/news4.txt|title=A champion of equality|last=Merolla|first=Ames A.|date=9 December 2007|work=Sun Chronicle|access-date=16 May 2012}}&lt;/ref&gt;

ਸੋਲਮੋਨਸੇ ਨੇ ਕਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਲੈਸ ਔਕੋਇਨ ਅਤੇ ਬਾਰਨੀ ਫ੍ਰੈਂਕ ਦੀ 1990 ਦੀ [[ਅਮਰੀਕਨ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ]] ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ 1992 ਸੈਨੇਟ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਚੋਟੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;aucoin&quot;/&gt; ਸੋਲੋਮੋਨਸੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ [[ਮੈਸਾਚੂਸਟਸ]] ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਮਾਈਕਲ ਦੁਕਾਕੀਸ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Hand&quot;/&gt;

ਸੋਲਮੋਨਸੇ ਨੇ ਐਕਸਐਮ ਸੈਟੇਲਾਇਟ 'ਤੇ 'ਦ ਏਜੰਡਾ ਵਿਦ ਜੋਏ ਸੋਲੋਮੋਨਸੇ' ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;Stout2008&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rXK9afN4ngoC&amp;pg=RA2-PA161|title=The New Humanitarians: Inspiration, Innovations, and Blueprints for Visionaries, Volume 1, Changing Global Health Inequities|last=Stout|first=Chris E.|publisher=ABC-CLIO|year=2008|isbn=9780275997700|pages=2–|access-date=16 May 2012}}&lt;/ref&gt;

ਫ਼ਰਵਰੀ 2008 ਵਿੱਚ ਸੋਲਮੋਨਸੇ ''ਦ ਕੋਲਬਰਟ ਰਿਪੋਰਟ'' ਦੇ ਦੋ ਐਪੀਸੋਡਾਂ 'ਚ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ।

27 ਅਗਸਤ 2011 ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸੋਲਮੋਨਸੇ 31 ਮਾਰਚ 2012 ਨੂੰ ਐਚ.ਆਰ.ਸੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇਵੇਗਾ। 22 ਫਰਵਰੀ, 2012 ਨੂੰ ਓਬਾਮਾ 2012 ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੇ ਸੋਲਮੋਨਸੇ ਨੂੰ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ 35 ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਹਿ-ਪ੍ਰਧਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.politico.com/politico44/2012/02/obama-campaign-announces-cochairs-115161.html|title=Obama campaign announces co-chairs|last=Byron Tau|date=February 22, 2012|publisher=Politico|access-date=ਜੁਲਾਈ 4, 2020|archive-date=ਸਤੰਬਰ 10, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140910204440/http://www.politico.com/politico44/2012/02/obama-campaign-announces-cochairs-115161.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਚੈਡ ਗ੍ਰਿਫਿਨ 11 ਜੂਨ, 2012 ਨੂੰ ਸੋਲੋਮੋਨਸ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਨ 'ਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋਏ।&lt;ref name=&quot;Griffin&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.advocate.com/News/Daily_News/2012/03/02/Chad_Griffin_Named_President_of_HRC/|title=Chad Griffin Named President of HRC|last=Harmon|first=Andrew|date=March 2, 2012|work=[[The Advocate (LGBT magazine)|The Advocate]]|access-date=2 March 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120304075113/http://www.advocate.com/News/Daily_News/2012/03/02/Chad_Griffin_Named_President_of_HRC/|archive-date=4 March 2012}}&lt;/ref&gt;

17 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2012 ਨੂੰ ਜੋ ਸੋਲਮੋਨਸੇ ਨੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਸਲਾਹਕਾਰ ਕੰਪਨੀ ਗੈਵਿਨ / ਸੋਲਮੋਨਸੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸਾਥੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ, ਫਰਮ ਦੇ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ, ਡੀ ਸੀ ਦਫਤਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਜੋਏ ਫਰਮ ਦੀ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਰਣਨੀਤੀ, ਜਨਤਕ ਮਾਮਲੇ ਅਤੇ ਨੀਤੀ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ੀਲਤਾ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਨੀਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Roy&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/2012/04/17/idUS191522+17-Apr-2012+BW20120417.txt|title=New Consulting Firm Gavin/Solmonese Offers Powerful Combination of Corporate Restructuring and Public Affairs Expertise|last=Roy|first=Kendall|date=17 April 2012|work=Reuters|access-date=17 April 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304112806/http://www.reuters.com/article/2012/04/17/idUS191522+17-Apr-2012+BW20120417.txt|archive-date=4 March 2016}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ|colwidth=20em}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* [https://web.archive.org/web/20111106132620/http://www.hrc.org/staff/profile/joe-solmonese ਜੋਏ ਸੋਲੋਮੋਨਸੇ ਐਚਆਰਸੀ ਪ੍ਰੋਫਾਈਲ] 
* [http://www.metroweekly.com/feature/?ak=2034 ਮੈਟਰੋ ਵੀਕਲੀ ਇੰਟਰਵਿਉ ਲੜੀ] 
{{S-start}}
{{s-npo}}
{{S-bef}}
{{s-ttl|title=President of the [[Human Rights Campaign]]|years=2005–2012}}
{{S-aft}}
{{s-end}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਐਲਜੀਬੀਟੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁੰਨ]]</text>
      <sha1>cbyli79krxx8wgncvrql4umydkxa1m4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪ੍ਰਬਲ ਗੁਰੂੰਗ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134614</id>
    <revision>
      <id>812078</id>
      <parentid>777806</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T11:46:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>812078</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6556" sha1="ok5zm03qv5o1b0pgksg8vp6bey4dbw5" xml:space="preserve">   
{{Infobox person||image=Prabal Gurung at Global Fashion Agenda.jpg|caption=|name=Prabal Gurung|nationality=[[Nepalis|Nepalese]]|birth_place=[[Singapore]]|birth_date={{b-da|1979}}&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://houston.culturemap.com/news/fashion/02-10-13-05-56-snow-what-alexander-wang-jason-wu-and-prabal-gurung-seize-their-fashion-week-moment/|title=Snow what? Alexander Wang, Jason Wu and Prabal Gurung seize their fashion week moment|last=Pugh|first=Clifford|date=10 February 2013|work=CultureMap Houston|access-date=31 August 2013}}&lt;/ref&gt;|death_date=|death_place=|education=[[National Institute of Fashion Technology]]&lt;br/&gt;[[Parsons School of Design]]|website={{URL|http://www.prabalgurung.com/}}|awards=}}
[[ਤਸਵੀਰ:Poorna_Jagannathan_By_Amyn_Hooda_-_in_a_Prabal_Gurung_Dress_(1).jpg|thumb]]
'''ਪ੍ਰਬਲ ਗੁਰੂੰਗ''' ( {{Lang-ne|प्रबल गुरुङ}} ) (ਜਨਮ ਸਿੰਗਾਪੁਰ 1979 ਵਿਚ ਹੋਇਆ) [[ਨਿਊਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ]] ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਇਕ ਨੇਪਾਲੀ ਫੈਸ਼ਨ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਗੁਰੂੰਗ ਦਾ ਜਨਮ 31 ਮਾਰਚ 1979 ਨੂੰ [[ਸਿੰਗਾਪੁਰ]] ਵਿੱਚ [[ਨੇਪਾਲੀ]] ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ [[ਕਠਮੰਡੂ|ਕਾਠਮਾਂਡੂ]], [[ਨੇਪਾਲ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;TheDay&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.theday.com/article/20180205/ENT10/180209703/|title=Is Prabal Gurung the most woke man in fashion?|last=Givhan|first=Robin|date=5 February 2018|access-date=9 February 2018}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਦਸੰਬਰ 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪ੍ਰਬਲ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਇੰਟਰਵਿਉ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ- ਉਸਦੀ ਮਾਂ, ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਉਸਦੀ ਮਾਤਾ, ਦੁਰਗਾ ਰਾਣਾ, ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਬੁਟੀਕ ਮਾਲਕ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ, ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਰਾਣਾ ਗੁਰੂੰਗ, ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ, ਕੁਮੁਦੀਨੀ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਾ, ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸੇਵਕ ਹੈ। 

== ਕਰੀਅਰ ==
1999 ਵਿਚ ਗੁਰੂੰਗ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਤੋਂ [[ਨਿਊਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ]] ਚਲੀ ਗਈ, ਜਿਥੇ ਉਸਨੇ ਪਾਰਸਨਸ ਸਕੂਲ ਆਫ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਵਿਚ ਡੋਨਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਕ ਇੰਟਰਨਸ਼ਿਪ ਅਧੀਨ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਸਿੰਥੀਆ ਰੌਲੀ ਨਾਲ ਸਿਖਲਾਈ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਬਿਲ ਬਲਾਸ ਨਾਲ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵਜੋਂ ਪੰਜ ਸਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪ੍ਰਬਲ ਗੁਰੂੰਗ ਫਰਵਰੀ 2009 ਵਿੱਚ ਫੈਸ਼ਨ ਆਰਟ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਨਾਲ ਫੈਸ਼ਨ ਵੀਕ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;https://www.vogue.co.uk/article/prabal-gurung&lt;/ref&gt; ਫੈਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਉਸਦੀਆਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਮਿਸ਼ੇਲ ਓਬਾਮਾ ਅਤੇ ਡੱਚਸ ਆਫ ਕੈਮਬ੍ਰਿਜ, ਕੇਟ ਮਿਡਲਟਨ ਨੂੰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੂਪਰ-ਹੇਵਿਟ ਨੈਸ਼ਨਲ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਅਵਾਰਡ (2012) ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਸੂਚੀ ਵਜੋਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਸੀ.ਐੱਫ.ਡੀ.ਏ. ਸਵਰੋਵਸਕੀ ਐਵਾਰਡ ਫਾਰ ਵਿਮੈਨਸਵੇਅਰ (2011), ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਕੇਂਦਰ (2015) ਤੋਂ ਡਰਾਇੰਗ ਅਵਾਰਡ ਜਿੱਤਣਾ ਅਤੇ ਲੇਨ ਬ੍ਰਾਇਨਟ (2017), ਟਾਰਗੇਟ (2013), ਅਤੇ ਮੈਕ ਕਾਸਮੈਟਿਕਸ (2014) ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;https://prabalgurung.com/pages/about&lt;/ref&gt;

== ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ==
2010 ਵਿਚ ਉਹ ਈਕੋ ਡੋਮਨੀ ਫੈਸ਼ਨ ਫੰਡ ਅਵਾਰਡ ਪ੍ਰਾਪਤਕਰਤਾ ਸੀ ਅਤੇ 2010 ਦੇ ਸੀ.ਐੱਫ.ਡੀ.ਏ. / ਸਵਰੋਵਸਕੀ ਵਿਮੈਨਸਅਰ ਅਵਾਰਡ ਲਈ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;https://www.glamour.com/story/ecco-domani-fashion-fund-winne&lt;/ref&gt; ਉਸਨੂੰ 2010-2012 ਲਈ ਸੀ.ਐੱਫ.ਡੀ.ਏ. ਫੈਸ਼ਨ ਇਨਕੁਬੇਟਰ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਫੈਸ਼ਨ ਸੰਪਾਦਕਾਂ, ਪ੍ਰਚੂਨ ਵਿਕਰੇਤਾਵਾਂ, ਡਿਜ਼ਾਈਨਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਵੰਬਰ 2010 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂੰਗ 2010 ਸੀ.ਐਫ.ਡੀ.ਏ. / ਵੋਗ ਫੈਸ਼ਨ ਫੰਡ ਲਈ ਉਪ ਜੇਤੂ ਰਹੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://cfda.com/members/profile/prabal-gurung |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2021-04-12 |archive-date=2019-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190325153736/https://cfda.com/members/profile/prabal-gurung |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* ਨੇਪਾਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
* ਨਿਊ ਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਐਲਜੀਬੀਟੀ ਸਭਿਆਚਾਰ

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* [http://www.prabalgurung.com/ ਅਧਿਕਾਰਤ ਵੈਬਸਾਈਟ]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਠਮੰਡੂ ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1974]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਐਲਜੀਬੀਟੀ ਹਿੰਦੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਐਲਜੀਬੀਟੀ ਫੈਸ਼ਨ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰ]]</text>
      <sha1>ok5zm03qv5o1b0pgksg8vp6bey4dbw5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਤਜੱਮੁਲ ਕਲੀਮ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>136089</id>
    <revision>
      <id>812037</id>
      <parentid>809974</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T08:14:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Satdeep Gill</username>
        <id>1613</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>812037</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4549" sha1="e3kgi6ozuw8dgl0ggtbniu3yn0109xi" xml:space="preserve">{{Infobox writer &lt;!--For more information, see [[:Template:Infobox Writer/doc]].--&gt;
| name             = ਤਜੱਮੁਲ ਕਲੀਮ
| birth_name       = 
| nationality      = ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ
| birth_date       = {{birth date|1960|03|26|df=y}}
| birth_place      = ਚੂਨੀਆ, [[ਕਸੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਕਸੂਰ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]
| death_date       = {{death date and age|2025|05|22|1960|03|26|df=y}}
| death_place      = [[ਲਾਹੌਰ]], ਪਾਕਿਸਤਾਨ
| occupation       = ਸ਼ਾਇਰ
| language         = ਪੰਜਾਬੀ
}}

'''ਤਜੱਮੁਲ ਕਲੀਮ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Tajammul Kaleem'''; 1960 - 2025&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Kaur |first=Inderjit |date=2025-05-24 |title=ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਤਜੱਮੁਲ ਕਲੀਮ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ’ਤੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/ludhiana/expressing-grief-over-the-demise-of-punjabi-poet-tajamul-kaleem/ |access-date=2025-05-24 |website=Punjabi Tribune |language=pa}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2025-05-23 |title=Tajamul Kaleem Death News: ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ 'ਚ ਸੋਗ ਦੀ ਲਹਿਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਤਜੱਮੁਲ ਕਲੀਮ ਦਾ ਦਿਹਾਂਤ |url=https://www.rozanaspokesman.in/literature/230525/pakistani-punjabi-poet-tajamul-kaleem-death-news-in-punjabi.html |access-date=2025-05-24 |website=Rozana Spokesman}}&lt;/ref&gt;) [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] [[ਪੰਜਾਬ]] ਦਾ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਤਹਿਸੀਲ ਚੂਨੀਆ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਕਸੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਕਸੂਰ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.sbs.com.au/language/english/audio/meet-famous-pakistani-punjabi-poet-tajammul-kaleem|title=Meet famous Pakistani Punjabi poet Tajammul Kaleem|website=SBS Your Language|language=en|access-date=2021-07-10}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਚੋਣਵੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿੱਪੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਪਾਂਤਰਨ ਹੋਈਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ 'ਕਮਾਲ ਕਰਦੇ ਓ ਬਾਦਸ਼ਾਹੋ' ਹਿੰਦੂਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖੂਬ ਚਰਚਿਤ ਹੋਈ।

== ਕਿਤਾਬਾਂ ==

* ''ਬਰਫ਼ਾਂ ਹੇਠ ਤੰਦੂਰ (1996)''
* ''ਵੇਹੜੇ ਦਾ ਰੁੱਖ (2010)''
* ''ਹਾਣ ਦੀ ਸੂਲੀ (2012)''
* ''ਚੀਕਦਾ ਮੰਜ਼ਰ (2017)''
* ''ਯਾਰ ਕਲੀਮਾ'' 

== ਕਾਵਿ-ਨਮੂਨਾ ==
&lt;poem&gt;ਮਰਨ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਓ ਬਾਦਸ਼ਾਓ?
ਕਮਾਲ ਕਰਦੇ ਓ ਬਾਦਸ਼ਾਓ।
ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਸੋਚਦੇ ਓ?
ਕਿਸੇ ਤੇ ਮਰਦੇ ਓ ਬਾਦਸ਼ਾਓ।
ਤੁਸੀਂ ਨਾ ਪਾਵੋ ਦਿਲਾਂ ਤੇ ਲੋਟੇ,  ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਸਰਦੇ ਓ ਬਾਦਸ਼ਾਓ।
ਇਹ ਮੈਂ ਖਿਡਾਰੀ ਕਮਾਲ ਦਾ ਹਾਂ?  ਕਿ ਆਪ ਹਰਦੇ ਓ ਬਾਦਸ਼ਾਓ।
ਕਲੀਮ ਕੱਖਾਂ ਤੋਂ ਹੌਲ਼ੇ ਓ ਨਾ,  ਤਦੇ ਈ ਤਰਦੇ ਓ ਬਾਦਸ਼ਾਓ।&lt;/poem&gt;

&lt;poem&gt;ਅੱਖ ਖੋਲ੍ਹੀ ਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਵੇਖੇ।
ਉੱਤੋਂ ਹੰਢਦੇ ਜਿੰਦੜੀ ਨਾਲ ਵੇਖੇ।
ਤੂੰ ਕੀੜੇ ਦੇ ਰਿਜ਼ਕ ਦੀ ਸੋਚ ਰਿਹੈਂ,  ਅਸੀਂ ਭੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਵਿਕਦੇ ਬਾਲ ਵੇਖੇ।
ਮੈਂ ਨੱਚਿਆ ਜਗ ਦੇ ਸੁੱਖ ਪਾਰੋਂ,  ਸੱਦ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਧਮਾਲ ਵੇਖੇ।
ਇਕ ਇਕ ਦਿਨ ਸੀ ਹਿਜਰ ਦਾ ਸਾਲ ਵਰਗਾ,  ਅਸੀਂ ਦਿਨ ਨਈਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਾਲ ਵੇਖੇ।&lt;/poem&gt;

&lt;poem&gt;ਜੀਵਨ ਰੁੱਖ ਨੂੰ ਹੱਥੀਂ ਟੱਕੇ ਨਾ ਮਾਰੋ
ਸਾਹ ਦੇ ਦਾਣੇ ਚੱਬੋ ਫੱਕੇ ਨਾ ਮਾਰੋ
ਬਾਲ ਖਿਡੌਣੇ ਵੇਂਹਦਾ ਏ ਤੇ ਕੀ ਹੋਇਆ
ਆਪੇ ਟੁਰ ਜਾਵੇਗਾ ਧੱਕੇ ਨਾ ਮਾਰੋ...&lt;/poem&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* [https://www.punjabi-kavita.com/Tajammul-Kaleem.php Punjabi-Kavita.com - Tajammul-Kaleem]</text>
      <sha1>e3kgi6ozuw8dgl0ggtbniu3yn0109xi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਨਿਕਿਤਾ ਓਲੀਵਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137917</id>
    <revision>
      <id>812027</id>
      <parentid>779279</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T07:27:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>812027</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18777" sha1="mri6lb4e3u3y9twwr842n6rv5hnc7bz" xml:space="preserve">{{Infobox person
|name        = Nikkita Oliver
|image       = Nikkita Oliver 03 (cropped).jpg
|caption     = 2018
|birth_date = {{birth date and age|1986|2|11}}
|birth_place = [[Indianapolis]], Indiana, U.S.
|occupation  = {{Hlist|Lawyer|activist|educator|poet}}
|education   = {{ubl|[[Seattle Pacific University]] ([[Bachelor of Arts|BA]])|[[University of Washington]] ([[Juris Doctorate|JD]], [[Master of Science|MS]])}}
}}

'''ਨਿਕਿਤਾ ਆਰ. ਓਲੀਵਰ''' (ਜਨਮ 11 ਫਰਵਰੀ, 1986) ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਵਕੀਲ, ਗੈਰ-ਲਾਭਕਾਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ, ਸਿੱਖਿਅਕ, ਕਵੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਕੁੰਨ ਹਨ। ਉਹ 2017 ਦੀਆਂ ਮੇਅਰ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਏਟਲ ਦੇ ਮੇਅਰ ਲਈ ਉਮੀਦਵਾਰ ਸਨ ਅਤੇ 17% ਵੋਟਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਵਿੱਚ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਸੀਏਟਲ ਵਿੱਚ ਬਲੈਕ ਲਾਈਵਜ਼ ਮੈਟਰ, ਨਾਗਰਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧਿਕ ਨਿਆਂ ਸੁਧਾਰ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਗੂ ਹਨ।

== ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ==
ਓਲੀਵਰ ਦਾ ਜਨਮ [[ਇੰਡੀਆਨਾਪੋਲਿਸ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੋਰੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਓਲੀਵਰ ਨੇ ਸੀਏਟਲ ਪੈਸੀਫਿਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 2008 ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;spu_profile&quot;&gt;{{Cite web|url=https://spu.edu/stories/articles/nikkita-oliver/|title=Nikkita Oliver|date=December 16, 2016|publisher=Seattle Pacific University|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt; ਸੀਏਟਲ ਪੈਸੀਫਿਕ ਵਿਖੇ, ਓਲੀਵਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਈ ਅਤੇ &quot;ਕੈਟਾਲਿਸਟ&quot; ਨਾਮਕ ਨਸਲੀ ਨਿਆਂ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਓਲੀਵਰ ਸਥਾਨਕ [[ਬਲੈਕ ਲਾਈਵਜ਼ ਮੈਟਰ]] ਸੰਗਠਨ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜ ਗਈ ਸੀ। ਓਲੀਵਰ ਨੇ 2015 ਵਿੱਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਲਾਅ ਤੋਂ ਜੂਰੀਸ ਡਾਕਟਰ ਅਤੇ 2016 ਵਿੱਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਮਾਸਟਰ ਆਫ਼ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ।

== ਕਰੀਅਰ ==
ਓਲੀਵਰ ਨੇ ਅਮੈਰੀਕਨ ਸਿਵਲ ਲਿਬਰਟੀਜ਼ ਯੂਨੀਅਨ ਲਈ, ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਮਾਹਰ ਵਜੋਂ ਅਤੇ ਯੂਥ ਡਿਟੈਂਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਦਰੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.aclu-wa.org/blog/nikkita-oliver-activism-based-approach-law|title=Nikkita Oliver: An Activism-Based Approach to Law|date=July 29, 2014|publisher=ACLU of Washington|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt; 2015 ਵਿੱਚ ਓਲੀਵਰ ਨੂੰ ਸਿਟੀ ਆਫ ਸੀਏਟਲ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਆਰਟਿਸਟ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਲੀਡਰ ਅਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.seattle.gov/humanrights/what-we-do/human-rights-day|title=Congratulations to 2015 Human Rights Awardees!|publisher=City of Seattle|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt;

=== 2017 ਮੇਅਰ ਅਭਿਆਨ ===
[[ਤਸਵੀਰ:2017-06-08_Seattle_Mayoral_Candidate_Nikkita_Oliver_(35107547192).jpg|left|thumb| ਓਲੀਵਰ ਆਪਣੀ 2017 ਦੀ ਮੇਅਰ ਚੋਣ ਮੁਹਿੰਮ ਦੌਰਾਨ]]
ਓਲੀਵਰ ਨੇ ਮਾਰਚ 2017 ਵਿੱਚ ਸੀਏਟਲ ਦੇ ਮੇਅਰ ਲਈ ਆਪਣੀ ਉਮੀਦਵਾਰੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਮੌਜੂਦਾ ਮੇਅਰ ਐਡ ਮਰੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਚੋਣ ਲੜਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਨੇ ਚੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਨਸੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਕਈ ਦੋਸ਼ਾਂ ਕਾਰਨ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਓਲੀਵਰ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ &quot;ਪੀਪਲਜ਼ ਪਾਰਟੀ ਆਫ ਸੀਏਟਲ&quot; ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨਗੇ, ਜੋ ਕਿ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਨੇਤਾਵਾਂ, ਵਕੀਲਾਂ, ਕਲਾਕਾਰਾਂ, ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ਜੋ 2016 ਦੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;crosscut_030717&quot;&gt;{{Cite news|url=https://crosscut.com/2017/03/nikkita-oliver-activist-seattle-mayor|title=Activist, attorney Nikkita Oliver is running for mayor|last=Kroman|first=David|date=March 7, 2017|work=CrossCut|access-date=June 28, 2020|archive-date=ਮਈ 30, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230530101724/https://crosscut.com/2017/03/nikkita-oliver-activist-seattle-mayor|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਸਮੇਂ, ਓਲੀਵਰ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਫਰੈਂਕਲਿਨ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਰਟ-ਟਾਈਮ ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਟਾਰਨੀ ਵਜੋਂ ਜਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰੋ-ਬੋਨੋ ਸੇਵਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਓਲੀਵਰ ਨੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਨਿਆਂ ਲਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਕੈਦ ਦਾ ਇੱਕ ਕਲਾ-ਆਧਾਰਿਤ ਵਿਕਲਪ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;crosscut_030717&quot; /&gt; ਓਲੀਵਰ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ &quot;ਅਪਰਾਧਿਕ ਨਿਆਂ ਨਿਵੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਪੁਨਰ-ਵਿਚਾਰ, ਕਿਫਾਇਤੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਲਈ ਡਿਵੈਲਪਰਾਂ ਤੋਂ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹਾਊਸਿੰਗ ਪ੍ਰਸਤਾਵਾਂ 'ਤੇ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ' 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;crosscut_030717&quot; /&gt; ਓਲੀਵਰ ਨੇ ਬੇਘਰੇ, ਸੰਸਥਾਗਤ ਨਸਲਵਾਦ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵੱਲ ਵੀ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref name=&quot;globalcitizen&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.globalcitizen.org/en/content/nikkita-oliver-seattle-mayor-interview/|title=Nikkita Oliver Ran for Mayor of Seattle and Is Fighting for Marginalized Voices|last=McCarthy|first=Joe|date=September 1, 2017|publisher=Global Citizen|access-date=June 28, 2020|archive-date=ਫ਼ਰਵਰੀ 6, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230206090756/https://www.globalcitizen.org/en/content/nikkita-oliver-seattle-mayor-interview/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

=== ਅਪਰਾਧਿਕ ਨਿਆਂ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਯਤਨ ===
ਓਲੀਵਰ ਨੇ ਸੀਏਟਲ ਦੇ ਨੋ ਯੂਥ ਜੇਲ ਅਤੇ ਬਲੈਕ ਲਾਈਵਜ਼ ਮੈਟਰ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.seattlemet.com/news-and-city-life/2017/07/candidate-profile-nikkita-oliver|title=Candidate Profile: Nikkita Oliver|date=July 24, 2017|work=Seattle Met|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.seattlechannel.org/videos?videoid=x62677|title=Race, Justice &amp; Democracy: Where do we stand?|publisher=Seattle Channel|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਕਰੀਏਟਿਵ ਜਸਟਿਸ ਨੌਰਥਵੈਸਟ ਦੇ ਸਹਿ-ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਲਾਭਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਜੋ ਸਕੂਲ-ਤੋਂ-ਜੇਲ੍ਹ ਪਾਈਪਲਾਈਨ ਦੁਆਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://crosscut.com/2018/09/healing-spaces-creative-justice|title=The healing spaces of Creative Justice|last=Cain|first=Sheila|date=September 3, 2018|work=CrossCut|access-date=June 28, 2020|archive-date=ਮਾਰਚ 27, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230327030041/https://crosscut.com/2018/09/healing-spaces-creative-justice|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਮਿਨੀਆਪੋਲਿਸ, ਮਿਨੀਸੋਟਾ ਵਿੱਚ ਜਾਰਜ ਫਲਾਇਡ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਓਲੀਵਰ ਨੇ ਸੀਏਟਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਬੋਲਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.vanityfair.com/style/2020/06/nikkita-oliver-on-seattles-extraordinary-protests|title=&quot;Building People Power&quot;: Nikkita Oliver on Seattle's Extraordinary Protests and What Comes Next|last=Uitti|first=Jacob|work=Vanity Fair|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.npr.org/podcasts/739574209/k-e-x-p-s-sound-vision|title=Nikkita Oliver on Letting the Vision Lead the Movement|date=June 18, 2020|work=NPR|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt; ਮੇਅਰ ਜੈਨੀ ਡਰਕਨ, ਪੁਲਿਸ ਮੁਖੀ ਕਾਰਮੇਨ ਬੈਸਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕਮਰਾ ਮੀਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ, ਓਲੀਵਰ ਨੇ ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਲਾਈਵ-ਸਟ੍ਰੀਮ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.kuow.org/stories/the-revolution-in-seattle-is-being-live-streamed|title=In Seattle, the revolution will be live-streamed|date=June 9, 2020|work=KUOW|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt; ਓਲੀਵਰ ਕਮਿਊਨਿਟੀ-ਆਧਾਰਿਤ ਜਨਤਕ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਨਿਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਡੀ-ਫੰਡਿੰਗ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਕੀਲ ਰਹੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.knkx.org/post/listen-nikkita-oliver-talks-about-defunding-seattle-police|title=Nikkita Oliver talks about defunding Seattle police|last=Alicea|first=Simone|date=June 23, 2020|work=KNKX|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.seattletimes.com/seattle-news/seattle-area-protests-mayor-jenny-durkan-to-meet-with-protest-leaders-today-as-demonstrators-prepare-for-sixth-day-of-action-after-george-floyds-death/|title=Seattle-area protests: March during sixth day of action after George Floyd's killing draws massive crowd around City Hall|date=June 3, 2020|work=The Seattle Times|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;politico_061520&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.politico.com/news/magazine/2020/06/15/dont-listen-to-fox-heres-whats-really-going-on-in-seattles-protest-zone-321507|title=Don't Listen to Fox. Here's What's Really Going On in Seattle's Protest Zone.|last=Scigliano|first=Eric|date=June 15, 2020|work=Politico|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt;

ਓਲੀਵਰ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮੁਹਿੰਮਾਂ 'ਤੇ ਬਾਹਰੀ ਖਰਚਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.kuow.org/stories/nikkita-oliver-outside-spending-to-defeat-kshama-sawant-means-progressive-message-resonates|title=Nikkita Oliver: Outside spending to defeat Kshama Sawant means progressive message resonates|date=August 8, 2019|work=KUOW|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt; 2017 ਵਿੱਚ ਓਲੀਵਰ ਨੂੰ ਸੀਏਟਲ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੁਆਰਾ ਸੀਏਟਲ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੀਏਟਲਲਾਈਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। &lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://seattlemag.com/news-and-features/most-influential-seattleites-2017-nikkita-oliver-dominique-davis-and-anne-levinson|title=Most Influential Seattleites of 2017: Nikkita Oliver, Dominique Davis and Anne Levinson|date=November 2017|work=Seattle Magazine|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt; ਓਲੀਵਰ ਨੇ 2017 ਵਿੱਚ ਡਕੋਟਾ ਐਕਸੈਸ ਪਾਈਪਲਾਈਨ ਤੋਂ ਸੀਏਟਲ ਦੇ ਵਿਨਿਵੇਸ਼ ਲਈ ਇੱਕ ਮਤਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.seattletimes.com/seattle-news/pipeline-activists-severing-ties-with-wells-fargo-now-more-important-than-ever/|title=Pipeline activists: Severing ties with Wells Fargo now more important than ever|date=February 7, 2017|work=The Seattle Times|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt;

ਜਨਵਰੀ 2020 ਵਿੱਚ, ਓਲੀਵਰ ਨੂੰ ਐਡਮੰਡਸ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਮਾਰਟਿਨ ਲੂਥਰ ਕਿੰਗ ਜੂਨੀਅਰ ਦਿਵਸ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਲਈ ਮੁੱਖ ਬੁਲਾਰੇ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.edcc.edu/news/stories/2020/article/285|title=MARTIN LUTHER KING JR. CELEBRATION TO FEATURE KEYNOTE NIKKITA OLIVER|date=January 10, 2020|publisher=Edmonds Community College|access-date=June 28, 2020|archive-date=ਅਗਸਤ 6, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200806103440/https://www.edcc.edu/news/stories/2020/article/285|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ [[ਮਿਸ਼ੀਗਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]],&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://events.umich.edu/event/61831|title=School of Social Work Guest Lecture by Nikkita Oliver|publisher=University of Michigan|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt; ਰੀਡ ਕਾਲਜ, &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://events.reed.edu/event/black_celebration_month_nikkita_oliver#.XvkR-pNKh24|title=Black Celebration Month: Nikkita Oliver|publisher=Reed College|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt; ਸਟੈਨਲੇ ਐਨ ਡਨਹੈਮ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਫੰਡ,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://stanleyanndunhamfund.org/2017/07/14/memorable-moments/|title=2017 Awards Ceremony|publisher=Stanley Ann Dunham Fund|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt; ਕੇ.ਟੀ.ਸੀ.ਐਸ. 9,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.kcts9.org/thevote|title=Celebrate 100 Years of Trailblazing Women with KCTS 9|last=Gerdes|first=Caroline|publisher=KTCS 9|access-date=2021-11-02|archive-date=2023-02-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20230206093438/https://www.kcts9.org/thevote|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਪੋਡ ਸੇਵ ਦਿ ਪੀਪਲ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://crooked.com/podcast/a-box-wont-fix-racism/|title=A Box Won't Fix Racism|publisher=Pod Save the People|access-date=June 28, 2020}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਟਾਊਨ ਹਾਲ ਸੀਏਟਲ ਵਿਚ ਵੀ ਬੁਲਾਰੇ ਵਜੋਂ ਫ਼ੀਚਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://townhallseattle.org/event/race-justice-and-democracy/|title=Race, Justice, and Democracy Where Do We Stand?|date=March 22, 2016|publisher=Town Hall Seattle|access-date=June 28, 2020|archive-date=ਫ਼ਰਵਰੀ 6, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230206090958/https://townhallseattle.org/event/race-justice-and-democracy/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://townhallseattle.org/event/danielle-sered-and-nikkita-oliver-livestream/|title=Violence, Incarceration, and a Road to Repair|publisher=Town Hall Seattle|access-date=June 28, 2020|archive-date=ਮਾਰਚ 25, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230325175515/https://townhallseattle.org/event/danielle-sered-and-nikkita-oliver-livestream/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

=== 2021 ਸਿਟੀ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ===
ਮਾਰਚ 2021 ਵਿੱਚ ਓਲੀਵਰ ਨੇ ਸੀਏਟਲ ਸਿਟੀ ਕਾਉਂਸਿਲ ਦੀ ਸਥਿਤੀ 9 ਲਈ ਆਪਣੀ ਉਮੀਦਵਾਰੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.seattletimes.com/seattle-news/politics/lawyer-community-organizer-nikkita-oliver-announces-bid-for-seattle-city-council/|title=Lawyer, community organizer Nikkita Oliver announces bid for Seattle City Council|last=Gutman|first=David|work=[[The Seattle Times]]}}&lt;/ref&gt;

== ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ==
ਓਲੀਵਰ [[ਕੁਈਰ]] ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ/ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਪਨਾਮਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.seattletimes.com/seattle-news/politics/lawyer-community-organizer-nikkita-oliver-announces-bid-for-seattle-city-council/|title=Lawyer, community organizer Nikkita Oliver announces bid for Seattle City Council|last=Gutman|first=David|work=[[The Seattle Times]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.thestranger.com/news/2017/05/24/25166141/the-independent-is-seattle-ready-for-nikkita-oliver|title=The Independent: Is Seattle Ready for Nikkita Oliver?|last=Hsieh|first=Steven|website=The Stranger|language=en|access-date=2021-03-10}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਗੈਰ ਬਾਇਨਰੀ ਹਨ।&lt;ref&gt;https://twitter.com/nikkitaoliver/status/1325250281563541506?lang=en&lt;/ref&gt;

== ਹੋਰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ==
** LaVine, Matt (2020), ''Race, Gender, and the History of Early Analytic Philosophy'', Rowman &amp; Littlefield, {{ISBN|1498595561}}
** Delpit, Lisa (2019), ''Teaching When the World Is on Fire'', {{ISBN|9781620974322}}
** ''The Routledge History of World Peace Since 1750'', Taylor &amp; Francis, {{ISBN|9781351653343}} 

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* {{ਦਫ਼ਤਰੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ}}&lt;/img&gt;
* [https://tedxseattle.com/talks/nikkita-oliver/ ਟੇਡ ਐਕਸ ਸੀਏਟਲ: ਨਿੱਕੀਤਾ ਓਲੀਵਰ]
* Nikkita Oliver  
* {{ਟਵਿਟਰ}}&lt;/img&gt;
* {{Cite book|url=https://www.blackpast.org/african-american-history/oliver-nikkita-1986/|title=Nikkita Oliver (1986- )|last=Smith|first=Tiana|date=March 25, 2018|work=BlackPast|publisher=[[BlackPast.org]]|location=Seattle, WA|oclc=95045050}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1986]]</text>
      <sha1>mri6lb4e3u3y9twwr842n6rv5hnc7bz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪਾਰਬਤੀ ਘੋਸ਼</title>
    <ns>0</ns>
    <id>138651</id>
    <revision>
      <id>812071</id>
      <parentid>786859</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T10:18:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>812071</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16352" sha1="9n3yh6oqb7lun05atx7j2u95lva4bcd" xml:space="preserve">{{Infobox person
| honorific_prefix   = 
| name               = Parbati Ghose
| birth_name         = Chapala Nayak
| birth_date         = {{Birth date|1933|03|28|df=y}}
| birth_place        = [[Cuttack district]], [[Odisha]], [[British India]]
| death_date         = {{Death date and age|2018|02|11|1933|03|28|df=y}}
| death_place        = [[Bhubaneswar]], Odisha, India
| nationality        = [[India|Indian]]
| other_names        = 
| citizenship        = 
| education          = 
| alma_mater         = Sanat Nalini Girls High School, [[Cuttack]]
| occupation         = {{hlist | [[Actor]] | [[film director]] | [[Film producer]] }}
| years_active       = 1949–1998
| era                = 
| known_for          = First female filmmaker of Odisha
| notable_works      = {{ubl | [[ Lakshmi (1962 film)| ''Lakshmi'' (1962 film)]] | [[Kaa (1965 film)|''Kaa'' (1965 film)]] | [[Stree (1968 film)|''Stree'' (1968 film)]] }}
| spouse             = Gour Prasad Ghose
}}

'''ਪਾਰਬਤੀ ਘੋਸ਼''' (ਜਨਮ '''ਚਪਲਾ ਨਾਇਕ''' ; 28 ਮਾਰਚ 1933 – 11 ਫਰਵਰੀ 2018)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.womanodisha.com/parbati-ghosh/|title=Parbati Ghosh {{!}} FlatNews|language=en-US|access-date=2019-02-28|archive-date=2018-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20180927130321/http://www.womanodisha.com/parbati-ghosh/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.indiatoday.in/education-today/gk-current-affairs/story/yearender-2018-list-of-important-people-who-died-2018-1412886-2018-12-19|title=30 important people who died in 2018|work=India Today|access-date=2019-02-28|agency=Ist|language=en}}&lt;/ref&gt; ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ|ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ]] ਅਤੇ [[ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ|ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ]] ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/cuttack/actress-parbati-ghosh-passes-away/articleshow/62883199.cms|title=Actress Parbati Ghosh passes away - Times of India|website=The Times of India|access-date=2019-02-28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.telegraphindia.com/states/odisha/hubby-helped-not-industry-filmmaker/cid/273414|title=Hubby helped, not industry: Filmmaker|website=www.telegraphindia.com|language=en|access-date=2019-02-01}}&lt;/ref&gt; ਘੋਸ਼ ਓਡੀਸ਼ਾ ਰਾਜ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ [[ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ੀ|ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ]]&lt;nowiki/&gt;ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/news/national/parbati-ghose-odishas-first-female-filmmaker-passes-away/article22733418.ece|title=Parbati Ghose, Odisha's first female filmmaker, passes away|date=2018-02-12|work=[[The Hindu]]|access-date=2018-03-07}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://odishasuntimes.com/parbati-ghose-the-actor-who-dazzled-on-and-off-camera-in-odisha-film-industry/|title=Parbati Ghose: The actor who dazzled on and off camera in Odisha film industry|date=2018-02-12|access-date=2018-03-07}}&lt;/ref&gt;

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਘੋਸ਼, ਜੋ ਅੱਠ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਦਾ ਜਨਮ 28 ਮਾਰਚ 1933 ਨੂੰ ਮਾਨਸਿੰਘਪਟਾਨਾ, ਕਟਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ, [[ਓਡੀਸ਼ਾ]], [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਵਿਚ ਚਪਾਲਾ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.indiatvnews.com/entertainment/regional-cinema-renowned-odia-actress-parbati-ghosh-passes-away-in-bhubaneswar-427443|title=Renowned Odia actress Parbati Ghosh passes away in Bhubaneswar|date=2018-02-12|website=www.indiatvnews.com|language=en|access-date=2019-02-28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://odishasuntimes.com/veteran-odisha-film-actress-parbati-ghosh-no-more/|title=Veteran Odisha film actress Parbati Ghosh no more {{!}} OdishaSunTimes.com|last=Bureau|first=Odisha Sun Times|date=2018-02-12|language=en-US|access-date=2019-02-28|archive-date=2019-03-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20190301074459/https://odishasuntimes.com/veteran-odisha-film-actress-parbati-ghosh-no-more/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.dailypioneer.com/2018/state-editions/actress-parbati-ghosh-passes-away.html|title=Actress Parbati Ghosh passes away|last=Pioneer|first=The|website=The Pioneer|language=en|access-date=2019-02-28}}&lt;/ref&gt; ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ, ਬਾਸੁਦੇਵ ਨਾਇਕ, ਮਨਮੋਹਨ ਪ੍ਰੈਸ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਿਤਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਘੋਸ਼ ਨੇ ਸਨਤ ਨਲਿਨੀ ਗਰਲਜ਼ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਕੇਲੂਚਰਨ ਮਹਾਪਾਤਰਾ, ਦਿਆਲ ਸ਼ਰਮਾ ਅਤੇ ਸੁਰੇਸ਼ ਰਾਊਤਰੇ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇੱਕ ਡਾਂਸਰ ਵਜੋਂ ਸਿਖਲਾਈ ਵੀ ਲਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://odishasuntimes.com/parbati-ghose-the-actor-who-dazzled-on-and-off-camera-in-odisha-film-industry/|title=Parbati Ghose: The actor who dazzled on and off camera in Odisha film industry {{!}} OdishaSunTimes.com|last=Bureau|first=Odisha Sun Times|date=2018-02-12|language=en-US|access-date=2019-02-28|archive-date=2019-03-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20190324173346/https://odishasuntimes.com/parbati-ghose-the-actor-who-dazzled-on-and-off-camera-in-odisha-film-industry/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਘੋਸ਼ ਨੇ ਔਨ-ਸਕ੍ਰੀਨ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ [[ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ]] 'ਤੇ ਇੱਕ ਬਾਲ ਅਵਾਜ਼ ਅਭਿਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ 1949 ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ, ''ਸ਼੍ਰੀ ਜਗਨਨਾਥ'' ਵਿੱਚ ਨੀਲਾ ਮਾਧਵ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦੇ ਬਾਲ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਫ਼ਿਲਮੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਉਸਦਾ ਵੱਡਾ ਬ੍ਰੇਕ 1953 ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ''ਅਮਰੀ ਗਾਂ ਝੂਆ'' ( ''ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੁੜੀ'' ) ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਮਹਿਲਾ ਮੁੱਖ ਅਦਾਕਾਰਾ ਵਜੋਂ ਕਾਸਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਮਰੀ ਗਾਨ ਝੂਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਦੀ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਸਮੀਖਿਆਵਾਂ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀਆਂ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.jagranjosh.com/current-affairs/parbati-ghose-first-female-filmmaker-of-odisha-passes-away-1518519763-1|title=Parbati Ghose, first female filmmaker of Odisha passes away|date=2018-02-13|website=Jagranjosh.com|access-date=2019-02-28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.khaleejtimes.com/international/india/veteran-odia-cine-actress-parbati-ghosh-dies|title=Veteran Odia cine actress Parbati Ghosh dies|last=PTI|website=Khaleej Times|access-date=2019-02-28}}&lt;/ref&gt;

1956 ਵਿੱਚ ਘੋਸ਼ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਪਤੀ, ਗੋਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਘੋਸ਼, ਜੋ ਕਿ ਨਿਰਮਾਤਾ ਵੀ ਸੀ ਨਾਲ ਸਫ਼ਲ ਓਡੀਆ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ, ਭਾਈ ਭਾਈ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ''ਭਾਈ ਭਾਈ'', ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਲੀਡ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ, ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰੋਫਾਈਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨੇ ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਘੋਸ਼ 1959 ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਏ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀ ਗੌਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਘੋਸ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.thebetterindia.com/133759/iconic-indian-women/|title=4 Iconic Indian Women Who May Have Gone but Will Never Be Forgotten!|date=2018-03-08|website=The Better India|language=en-US|access-date=2019-02-28}}&lt;/ref&gt;

ਪਾਰਬਤੀ ਘੋਸ਼ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਨੇ ਲਕਸ਼ਮੀ (1962), ਕਾ (1965), ਸਤਰੀ (1968) ਵਿੱਚ ਨਿਰਮਾਣ, ਸਹਿ-ਨਿਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿੰਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਿੱਤੇ। ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ 1986 ਵਿੱਚ ਛਾਂ ਮਨ ਅੱਥਾ ਗੁੰਠਾ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://odishatv.in/odisha/body-slider/veteran-ollywood-actress-parbati-ghosh-passes-away-275778|title=Veteran Ollywood actress Parbati Ghosh passes away {{!}} OTV|date=2018-02-12|language=en-US|access-date=2019-02-28|archive-date=2019-03-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20190301074437/https://odishatv.in/odisha/body-slider/veteran-ollywood-actress-parbati-ghosh-passes-away-275778|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eodishasamachar.com/en/odishas-first-female-filmmaker-parbati-ghose-passes-away-condolences-pour-in/|title=Odisha's first female filmmaker Parbati Ghose passes away, condolences pour in {{!}} Odisha Samachar|last=kanungo_bbsr|language=en-US|access-date=2019-02-28|archive-date=2019-03-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20190301074427/https://eodishasamachar.com/en/odishas-first-female-filmmaker-parbati-ghose-passes-away-condolences-pour-in/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਟੈਲੀਫਿਲਮਾਂ ਜਿਵੇਂ 'ਪ੍ਰਸ਼ਨਾ' ਅਤੇ 'ਸੋਪਨ' ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.dailypioneer.com/2019/state-editions/parbati-ghose---s-1st-death-anniv-today.html|title=Parbati Ghose's 1st death anniv today|last=Pioneer|first=The|website=The Pioneer|language=en|access-date=2019-02-28}}&lt;/ref&gt; ਉਹ 1971 ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.indiatoday.in/pti-feed/story/veteran-odia-cine-actress-parbati-ghosh-dies-1167655-2018-02-12|title=Veteran Odia cine actress Parbati Ghosh dies|last=February 12|first=P. T. I.|last2=February 12|first2=2018UPDATED|website=India Today|language=en|access-date=2019-02-28|last3=Ist|first3=2018 13:55}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.newindianexpress.com/states/odisha/2018/feb/13/first-odia-woman-director-parvati-ghosh-dead-1772578.html|title=First Odia woman director Parvati Ghosh dead|website=The New Indian Express|access-date=2019-02-28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://orissadiary.com/veteran-odia-cine-actress-parbati-ghosh-passed-away-cm-naveen-patnaik-dharmendra-pradhan-condole-death/|title=Veteran Odia cine actress Parbati Ghosh passed away, CM Naveen Patnaik, Dharmendra Pradhan condole her death|last=bureau|first=Odisha Diary|date=2018-02-12|website=OdishaDiary|language=en-US|access-date=2019-02-28}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਵਜੋਂ ਉਸਦੀ ਆਖਰੀ ਫ਼ਿਲਮ 1998 ਵਿੱਚ ''ਸਾਲਬੇਗਾ'' ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.telegraphindia.com/states/odisha/fraternity-mourns-actress-208113|title=Fraternity mourns actress|last=Ambaly|first=Anwesha|date=2018-02-13|work=[[The Telegraph (Calcutta)]]|access-date=2018-03-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20180307141621/https://www.telegraphindia.com/states/odisha/fraternity-mourns-actress-208113|archive-date=2018-03-07}}&lt;/ref&gt;

== ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ==
1959 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਗੋਰਪ੍ਰਸਾਦ ਘੋਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਕੇ ਨਵਾਂ ਨਾਮ ਪਾਰਬਤੀ ਘੋਸ਼ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://kalingatv.com/state/veteran-ollywood-actress-parbati-ghosh-dies-85-cm-naveen-condoles/|title=Veteran Ollywood Actress Parbati Ghosh dies at 85, CM Naveen condoles|date=2018-02-12|website=KalingaTV|language=en-US|access-date=2019-02-28}}&lt;/ref&gt;

== ਮੌਤ ==
ਘੋਸ਼ ਦੀ ਮੌਤ 11 ਫਰਵਰੀ 2018 ਨੂੰ ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਵਿੱਚ 84 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੀ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.pragativadi.com/veteran-odia-film-actress-parbati-ghosh-no/|title=Veteran Odia film actress Parbati Ghosh no more|date=2018-02-12|website=Pragativadi: Leading Odia Dailly|language=en-US|archive-url=https://web.archive.org/web/20190301074545/http://www.pragativadi.com/veteran-odia-film-actress-parbati-ghosh-no/|archive-date=2019-03-01|access-date=2019-02-28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.womanodisha.com/veteran-odia-actress-director-parbati-ghosh-dies-at-85/|title=Veteran Odia actress-director Parbati Ghosh dies at 85 {{!}} FlatNews|language=en-US|access-date=2019-02-28}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; [[ਨਵੀਨ ਪਟਨਾਇਕ]], ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਪਾਰਬਤੀ ਘੋਸ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫ਼ਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕੀਤੀ, ਇਹ ਨੋਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ &quot;ਉਹ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਅਦਾਕਾਰ, ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਸੀ। ਉੜੀਆ ਸਿਨੇਮਾ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਇੱਕਲੇ ਹੱਥੀਂ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਉਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਵਰਗਾ ਵਿਚਾਰ ਅਣਸੁਣਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਜਾਣਾ ਸਾਡੀ ਇੰਡਸਟਰੀ ਅਤੇ ਸਿਲਵਰ ਸਕ੍ਰੀਨ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਘਾਟਾ ਹੈ। ਓਡੀਆ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।”&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.business-standard.com/article/news-ians/veteran-odia-actress-parbati-ghosh-dead-118021200331_1.html|title=Veteran Odia actress Parbati Ghosh dead|last=IANS|date=2018-02-12|work=Business Standard India|access-date=2019-02-28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.mycitylinks.in/i-lost-my-mother-again-kuna-tripathy|title=I Lost My Mother Again: Kuna Tripathy|website=Mycitylinks- Bhubaneswar {{!}} Cuttack {{!}} Puri|language=en|access-date=2019-02-28}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* {{imdb name|id=0315909|name=Parbati Ghose}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2018]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1933]]</text>
      <sha1>9n3yh6oqb7lun05atx7j2u95lva4bcd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਤੀਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140344</id>
    <revision>
      <id>812016</id>
      <parentid>740792</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:52:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812016</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5376" sha1="rpydruilqpmegrepwobymx9kv70v950" xml:space="preserve">{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}[[ਤਸਵੀਰ:Castle_romeo2.jpg|thumb|250x250px|ਤੀਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਅੰਦਾਜਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।]]
ਤੀਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ, ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ [[ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਮੰਨਘੜਤ ਜੰਗ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਕਲੇਸ਼ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਨਾਂਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ 1941 ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਆਉਂਦੀ ਪਈ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਇਸ ਨੂੰ [[ਠੰਢੀ ਜੰਗ]] ਜਾਂ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਜੰਗ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਕਈਆਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਲੇਸ਼ ਪਿਛਲੀਆਂ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਅੰਜਾਮ ਬਹੁਤ ਮਾੜੇ ਹੋਣਗੇ।

ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਵਰਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਤੀਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਦੇ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਕਿਆਮਤ ਦਾ ਖਦਸ਼ਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤੀਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਇੱਕ ਬਾਓਲੌਜਿਕਲ ਜੰਗ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਇਹ ਵੀ ਅੰਦਾਜਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਭਾਵ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਰਸਾਇਣ ਦਾ ਲੀਕ ਹੋਣਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਕਿਆਮਤੀ ਵਾਰਦਾਤਾਂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਬੇਆਬਾਦ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ (ਜੋ ਕਿ 1939 ਵਿੱਚ) ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ (1914-1918) ਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਜੰਗਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਜੰਗ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ ਦਾ ਕੋਈ ਕਲੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਦੇ ਵੇਲੇ ਇਜ ਨੂੰ ਸਿਰਫ &quot;ਮਹਾਨ ਜੰਗ&quot; ਦੇ ਨਾਂਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ 1939 ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਛਿੜਨ ਨੇ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮਨੁੱਖਤਾ ਹਜੇ ਵੀ ਜੰਗਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਸੀ ਹੋਈ ਹੈ।

== ਨਿਰੁਕਤੀ ==
{{Under construction|placedby=}}

=== ਟਾਈਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ===
ਟਾਈਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ &quot;ਤੀਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ&quot; ਲਫ਼ਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਇਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਰਤੋਂ 3 ਨਵੰਬਰ, 1941 ਨੂੰ ਟਾਈਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ &quot;ਕੌਮੀ ਮੁੱਦੇ&quot; ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਮਿਲਦੀ ਹੈ (ਪਰਲ ਹਾਰਬਰ ਉੱਤੇ 7 ਨਵੰਬਰ, 1941 ਨੂੰ ਹੋਏ ਜਪਾਨੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ)। 22 ਮਾਰਚ, 1943 ਨੂੰ ਟਾਈਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ &quot;ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਖਬਰਾਂ&quot; ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਫਿਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਇਆ। ਟਾਈਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਇਸ ਲਫਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਗਲੇ ਪੂਰੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕਰਦੀ ਰਹੀ।

== ਫੌਜੀ ਵਿਉਂਤਾਂ ==
ਠੰਢੀ ਜੰਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਫੌਜੀ ਵਿਉਂਤਕਾਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਾਜੇ ਲਗਾਉਂਦੇ ਪਏ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਘਟੀਆ ਵਾਰਦਾਤਾਂ ਲਈ ਵੀ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਵਿਉਂਤਾਂ ਹੁਣ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਅਤੇ ਕਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਨਕਾਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ।
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ]]</text>
      <sha1>rpydruilqpmegrepwobymx9kv70v950</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕਲੋਰੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140633</id>
    <revision>
      <id>812004</id>
      <parentid>599158</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:10:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812004</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5555" sha1="1fxl51znbci21h3jrc842k48al673ft" xml:space="preserve">'''ਕਲੋਰੀ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Colori'';''''' ਭਾਵ:  '&quot;Colors&quot;') 1941 ਵਿੱਚ ਫਲੋਰੈਂਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਇਤਾਲਵੀ ਕਵੀ [[ਵਰਜੀਲਿਓ ਗਿਓਟੀ]] ਦੁਆਰਾ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Modena&quot;&gt;{{cite book|url=https://www.google.com/books/edition/Virgilio_Giotti/xqczfb6HCPkC?hl|title=Virgilio Giotti|last=Modena|first=Anna|publisher=Studio Tesi|year=1992|isbn=9788876923210|page=100}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;treccani enciclopedia&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.treccani.it/enciclopedia/virgilio-giotti_%28Enciclopedia-Italiana%29/#:~:text=GIOTTI%2C%20Virgilio.,si%20impieg%C3%B2%20presso%20quell'Ospedale.|title=Giotti, Virgilio|last=Bocelli|first=Arnaldo|publisher=[[Enciclopedia Italiana]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20210512151353/https://www.treccani.it/enciclopedia/virgilio-giotti_%28Enciclopedia-Italiana%29/|archive-date=12 May 2021|access-date=12 May 2021}}&lt;/ref&gt; ਕਵਿਤਾਵਾਂ [[ਟ੍ਰਾਈਸਟਾਈਨ ਉਪਭਾਸ਼ਾ]] ਵਿੱਚ ਹਨ, ਅਤੇ 1930 ਵਿੱਚ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਜੀਓਟੀ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸਭ ਤੋਂ ਤੀਬਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;treccani enciclopedia3&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.treccani.it/enciclopedia/virgilio-schonbeck_%28Dizionario-Biografico%29/|title=Schönbeck, Virgilio|last=Modena|first=Giovanna|publisher=[[Enciclopedia Italiana]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20200813062354/https://www.treccani.it/enciclopedia/virgilio-schonbeck_(Dizionario-Biografico)/|archive-date=13 August 2020|access-date=12 May 2021}}&lt;/ref&gt;

== &lt;small&gt;ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ&lt;/small&gt; ==
1941 ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਵਿਤਾਵਾਂ 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ, ਸਾਬਾ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਟ੍ਰਾਈਸਟਾਈਨ ਕਵੀ ਜੀਓਟੀ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;einaudi2&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.einaudi.it/catalogo-libri/poesia-e-teatro/poesia/colori-virgilio-giotti-9788806142810/|title=Virgilio Giotti - Colori|last=Modena|first=Anna|publisher=[[Giulio Einaudi Editore|Einaudi]]|archive-url=https://archive.today/20210515131109/https://www.einaudi.it/catalogo-libri/poesia-e-teatro/poesia/colori-virgilio-giotti-9788806142810/|archive-date=15 May 2021|access-date=15 May 2021|dead-url=no}}&lt;/ref&gt; ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਉਸਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਤੀਬਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹਨ: &quot;ਕੋਨ ਬੋਲਾਫੀਓ ਤੋਂ ਐਲਬਮ ਡੀ ਪ੍ਰਾਈਮਾਵੇਰਾ ਸੈਕਸ਼ਨ ਤੱਕ। ਐਲ ਪਰਗੋਲੇਟੋ ਅਤੇ ਲਾ ਕਾਸਾ ਵਿੱਚ ਉਭਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਸੈਕਸ਼ਨ ਲਾ ਮੋਰਟ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;treccani enciclopedia3&quot; /&gt; ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬ &quot;ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਨਾਵਲ ਵੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਜਿਓਟੀ ਸੁਪਨੇ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜੋੜਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਦੀ ਚਮਚਾ ਦਰਿਆ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।&quot;&lt;ref name=&quot;einaudi2&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;einaudi22&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.einaudi.it/catalogo-libri/poesia-e-teatro/poesia/colori-virgilio-giotti-9788806142810/|title=Virgilio Giotti - Colori|last=Modena|first=Anna|publisher=[[Giulio Einaudi Editore|Einaudi]]|archive-url=https://archive.today/20210515131109/https://www.einaudi.it/catalogo-libri/poesia-e-teatro/poesia/colori-virgilio-giotti-9788806142810/|archive-date=15 May 2021|access-date=15 May 2021|dead-url=no}}&lt;/ref&gt;

1943 ਵਿੱਚ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਵੀ ਕਲੋਰੀ ਸੀ, ਨੂੰ ਪਬਲਿਸ਼ਿੰਗ ਹਾਉਸ ਲੇ ਟ੍ਰੇ ਵੇਨੇਜ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਡਿਏਗੋ ਵਲੇਰੀ ਦੀ ਲੜੀ L'Arcobaleno ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਜਿਓਟੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਐਲ ਪੈਰਾਡੀਸੋ ਸਮੇਤ ਕੁਝ ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ &quot;ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਹੈ, ਕਲੌਡੀਓ ਮੈਗਰੀਸ, [[ਬਿਆਜੀਓ ਮਾਰਿਨ]] ਦੇ ਨਾਲ, ਜਿਓਟੀ ਦੇ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਪਿਆਰਾਂ ਦੀ &quot;ਪਵਿੱਤਰਤਾ&quot; ਵਜੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।&quot;&lt;ref name=&quot;treccani enciclopedia3&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;xxx4&quot;&gt;{{cite book|url=https://www.google.com/books/edition/Il_materiale_e_l_immaginario_La_societ%C3%A0/uXUHAQAAMAAJ?hl|title=Il materiale e l'immaginario: La società industriale avanzata|publisher=Loescher|year=1990|isbn=|page=935|authors=Remo Ceserani, Lidia De Federicis}}&lt;/ref&gt;

== &lt;small&gt;ਹਵਾਲੇ&lt;/small&gt; ==

&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>1fxl51znbci21h3jrc842k48al673ft</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕੋਧਰਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>149936</id>
    <revision>
      <id>811950</id>
      <parentid>768624</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T15:39:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811950</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26223" sha1="23dsxm98omo91p0lbe38fz03wjfu42p" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox biota&quot; style=&quot;text-align: left; width: 200px; font-size: 100%&quot;
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)&quot; |''ਕੋਧਰਾ''&lt;br/&gt;''Paspalum scrobiculatum''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center&quot; |[[File:Starr_030405-0044_Paspalum_scrobiculatum.jpg|frameless]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center&quot; |[[File:Kodo_Millet_in_Chhattisgarh.jpg|frameless]]
|- style=&quot;text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;min-width:15em; text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)&quot; |[[Taxonomy (biology)|ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਰਗੀਕਰਣ]] &lt;span class=&quot;plainlinks&quot; style=&quot;font-size:smaller; float:right; padding-right:0.4em; margin-left:-3em;&quot;&gt;[[File:Red_Pencil_Icon.png|link=Template:Taxonomy/Paspalum| edit ]]&lt;/span&gt;
|-
|Kingdom:
|[[Plant|Plantae]]
|-
|''Clade'':
|[[Vascular plant|Tracheophytes]]
|-
|''Clade'':
|[[Flowering plant|Angiosperms]]
|-
|''Clade'':
|[[Monocotyledon|Monocots]]
|-
|''Clade'':
|[[Commelinids]]
|-
|Order:
|[[Poales]]
|-
|Family:
|[[Poaceae]]
|-
|Subfamily:
|[[Panicoideae]]
|-
|Genus:
|''[[Paspalum]]''
|-
|Species:
|&lt;div class=&quot;species&quot; style=&quot;display:inline&quot;&gt;'''''P.&amp;nbsp;scrobiculatum'''''&lt;/div&gt;
|-
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)&quot; |[[Binomial nomenclature|Binomial name]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center&quot; |'''&lt;span class=&quot;binomial&quot;&gt;''Paspalum scrobiculatum''&lt;/span&gt;'''&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;div style=&quot;font-size: 85%;&quot;&gt;L.&lt;/div&gt;
|- style=&quot;text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)&quot;
|-
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)&quot; |[[Synonym (taxonomy)|Synonyms]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: left&quot; |
''Panicum frumentaceum'' &lt;small&gt;Rottb.&lt;/small&gt;
|}
[[Category:Articles with 'species' microformats]]

'''''ਪਾਸਪਲਮ ਸਕ੍ਰੋਬੀਕੁਲੇਟਮ''''', ( Paspalum scrobiculatum) ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ '''ਕੋਡੋ ਬਾਜਰਾ''' ਜਾਂ '''ਕੋਧਰਾ''' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, &lt;ref name=&quot;nature1898&quot;&gt;A. E. Grant (1898), &quot;Poisonous Koda millet&quot;. Letter to ''Nature'', volume 57, page 271.&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;us1917&quot;&gt;Harry Nelson Vinall(1917), ''Foxtail Millet: Its Culture and Utilization in the United States''. Issue 793 of ''Farmers' bulletin'', U.S. Department of Agriculture. 28 pages.&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;sab2009&quot;&gt;{{Cite journal|last=Sabelli|first=Paolo A.|last2=Larkins|first2=Brian A.|year=2009|title=The Development of Endosperm in Grasses|url=https://archive.org/details/sim_plant-physiology_2009-01_149_1/page/14|journal=Plant Physiology|publisher=American Society of Plant Biologists (ASPB)|volume=149|issue=1|pages=14–26|doi=10.1104/pp.108.129437|issn=0032-0889|pmc=2613697|pmid=19126691}}&lt;/ref&gt; ਇੱਕ ਸਾਲਾਨਾ ਫਸਲ ਅਨਾਜ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੇਪਾਲ ਵਿੱਚ ਉਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ( '''ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਗੀ''' (ਫਿੰਗਰ ਬਾਜਰੇ, ''ਇਲੇਯੂਸਿਨ ਕੋਰਾਕਾਨਾ'' ) ਸਮਝ ਕੇ ਧੋਖਾ  ਨਹੀਂ  ਖਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।) &lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Bastola|first=Biswash Raj|last2=Pandey|first2=M.P.|last3=Ojha|first3=B.R.|last4=Ghimire|first4=S.K.|last5=Baral|first5=K.|date=2015-06-25|title=Phenotypic Diversity of Nepalese Finger Millet (Eleusine coracana (L.) Gaertn.) Accessions at IAAS, Rampur, Nepal|url=https://www.nepjol.info/index.php/IJASBT/article/view/12413|journal=International Journal of Applied Sciences and Biotechnology|volume=3|issue=2|pages=285–290|doi=10.3126/ijasbt.v3i2.12413|issn=2091-2609|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.bioversityinternational.org/fileadmin/user_upload/Released_and_promising_crop_varieties.pdf|title=Released and promising crop varieties for mountain agriculture in Nepal|last=LI-BIRD|date=2017}}&lt;/ref&gt; ] &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.bioversityinternational.org/fileadmin/user_upload/Released_and_promising_crop_varieties.pdf|title=Released and promising crop varieties for mountain agriculture in Nepal|last=LI-BIRD|date=2017}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਭਾਰਤ, ਫਿਲੀਪੀਨਜ਼, ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ, ਵੀਅਤਨਾਮ, ਥਾਈਲੈਂਡ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਅਫਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਿੱਥੋਂ ਇਹ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣ ਦੀ ਪਠਾਰ ਦੇ ਅਪਵਾਦ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਫਸਲ ਵਜੋਂ ਉਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੋਜਨ ਸਰੋਤ ਵਜੋਂ ਉਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। &lt;ref&gt;|&quot;Millets&quot;. Earth360. (2010-13). http://earth360.in/web/Millets.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140209154135/http://www.earth360.in/web/Millets.html |date=2014-02-09 }}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਖ਼ਤ ਫਸਲ ਹੈ ਜੋ ਸੋਕਾ ਵੀ ਸਹਾਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ਵਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਬਚ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹੋਰ ਫਸਲਾਂ ਨਹੀਂ ਬਚ ਸਕਦੀਆਂ, ਅਤੇ 450-900 ਪ੍ਰਤੀ ਹੈਕਟੇਅਰ ਕਿਲੋ ਅਨਾਜ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।&amp;nbsp; &lt;ref name=&quot;fao&quot;/&gt; ਕੋਧਰੇ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ  ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਵੱਡੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ।

ਪੌਦੇ ਨੂੰ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ ਭਾਸ਼ਾ]] ਵਿੱਚ ''ਅਰੀਕੇਲੂ'', [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] ਵਿੱਚ ''ਵਰਾਗੂ'', [[ਮਲਿਆਲਮ]] ਵਿੱਚ ''ਵਰਕ (വരക്)'', [[ਕੰਨੜ]] ਵਿੱਚ ''ਅਰਕਾ'', [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ਵਿੱਚ ''ਕੋਡੋ'' ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਵਿੱਚ ''ਕੋਧਰਾ''  ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਵਰਣਨ ==
ਕੋਧਰਾ ਇੱਕ ਮੋਨੋਕੋਟ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਾਲਾਨਾ ਘਾਹ ਦੀ ਫਸਲ ਹੈ ਜੋ ਲਗਭਗ ਚਾਰ ਫੁੱਟ ਦੀ ਉਚਾਈ ਤੱਕ ਵਧਦਾ ਹੈ। &lt;ref&gt;&quot;Kodomillet&quot;. United States Department of Agriculture. (No date given, accessed November 11, 2013). http://plants.usda.gov/core/profile?symbol=Pasc6&lt;/ref&gt; ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫੁੱਲ ਹੈ ਜੋ 4-6 ਰੇਸਮੇਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ 4-9 &amp;nbsp;ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਲੰਬੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਪਤਲੇ, ਹਲਕੇ ਹਰੇ ਪੱਤੇ 20 ਤੋਂ 40 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਲੰਬਾਈ ਤੱਕ ਵਧਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬੀਜ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਅੰਡਾਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਲਗਭਗ 1.5 mm ਚੌੜੇ ਅਤੇ ਲੰਬਾਈ ਵਿੱਚ 2 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਉਹ ਹਲਕੇ ਭੂਰੇ ਤੋਂ ਗੂੜ੍ਹੇ ਸਲੇਟੀ ਰੰਗ ਤੱਕ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੋਧਰਾ ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਖੋਖਲੀ ਹੁੰਦੀ  ਹੈ ਜੋ ਅੰਤਰ-ਫਸਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਲਈ ਆਦਰਸ਼ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;fao&quot;/&gt;

== ਇਤਿਹਾਸ, ਭੂਗੋਲ ਅਤੇ ਨਸਲੀ ਵਿਗਿਆਨ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Paspalum_commersonii_at_Peradeniya_Royal_Botanical_Garden.jpg|left|thumb| ਪੇਰਾਡੇਨੀਆ ਰਾਇਲ ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਗਾਰਡਨ ਵਿਖੇ]]
''ਪਾਸਪਲਮ ਸਕ੍ਰੋਬੀਕੁਲੇਟਮ ( ਕਿਸਮ  ਸਕ੍ਰੋਬੀਕੁਲੇਟਮ'' ) ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫਸਲ ਵਜੋਂ ਉਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ''ਪਾਸਪਲਮ ਸਕ੍ਰੋਬੀਕੁਲੇਟਮ (ਕਿਸਮ ਕਾਮਰਸੋਨੀ)'' ਅਫਰੀਕਾ ਦੀ ਦੇਸੀ ਜੰਗਲੀ ਕਿਸਮ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;fao&quot;&gt;Heuzé V., Tran G., Giger-Reverdin S., 2015. Scrobic (Paspalum scrobiculatum) forage and grain. Feedipedia, a programme by INRA, CIRAD, AFZ and FAO. https://www.feedipedia.org/node/401 Last updated on October 6, 2015, 12:07&lt;/ref&gt; ਕੋਡੋ ਬਾਜਰਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗਊ ਘਾਹ, ਚੌਲਾਂ ਦਾ ਘਾਹ, ਡਿਚ ਬਾਜਰਾ, ਨੇਟਿਵ ਪਾਸਪਲਮ, ਜਾਂ ਇੰਡੀਅਨ ਕਰਾਊਨ ਗ੍ਰਾਸ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਪਤ ਖੰਡੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ 3000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਲਿਆ ਸੀ। &lt;ref&gt;&quot;Kodo millet&quot;. International Crop Research Institute for the Semi-Arid Tropics. (December 4, 2013). http://www.icrisat.org/crop-kodomillet.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131211223005/http://www.icrisat.org/crop-kodomillet.htm|date=2013-12-11}}&lt;/ref&gt;  ਇਸ ਨੂੰ ਘਰੇਲੂ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਜੇ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ. ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਇਸਨੂੰ ਵਰਕੂ ਜਾਂ ਕੂਵਾਰਕੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੋਡੋ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਡਰਾ (ਪੌਦੇ ਦਾ ਹਿੰਦੀ ਨਾਮ) ਦਾ ਇੱਕ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਰੂਪ ਹੈ, । ਇਹ ਸਾਲਾਨਾ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਏਸ਼ੀਆਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਧੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਭੋਜਨ ਫਸਲ ਹੈ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੰਗਲਾਂ ਪੌਧੇ ਹੈ ਜੋ ਸਦੀਵੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਗਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਇਸਨੂੰ ਅਕਾਲ ਪੈਣ  ਦੇ ਵਕਤ ਭੋਜਨ ਵਜੋਂ ਖਾਧਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;nrc&quot;&gt;Board on Science and Technology for International Development, Office of International Affairs, National Research Council. &quot;Kodo Millet&quot;. Lost Crops of Africa; Volume 1: Grains. (1996). http://books.nap.edu/openbook.php?record_id=2305&amp;page=249&lt;/ref&gt; ਅਕਸਰ ਇਹ ਚੌਲਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਦੀਨ ਵਜੋਂ ਉੱਗਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਿਸਾਨ ਇਸ 'ਤੇ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਫ਼ਸਲ ਫੇਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਲਵੀਂ ਫ਼ਸਲ ਵਜੋਂ ਉਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;nrc&quot; /&gt; ਦੱਖਣੀ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਬੂਟੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;issg&quot;&gt;&quot;Paspalum scrobiculatum (grass).&quot; Global Invasive Species Database. (2010). http://www.issg.org/database/species/ecology.asp?si=1423&amp;lang=EN {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131214071654/http://www.issg.org/database/species/ecology.asp?si=1423&amp;lang=EN |date=2013-12-14 }}&lt;/ref&gt;

ਸਿੱਖ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਯਾਤਰਾ ਸਮੇਂ ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਤਰਖਾਣ ਦੇ ਘਰ ਐਮਨਾਬਾਦ (ਹੁਣ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ , ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿੱਚ ਗਏ ਤੇ ਉੱਥੇ ਕੋਧਰੇ ਦੀ ਰੋਟੀ ਦਾ ਭੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਜਿਹੇ ਕਿਰਤੀਆਂ ਦਾ ਉਦੋਂ ਨਿੱਤ ਦਾ ਭੋਜਨ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Ih0EKRocRYs&amp;t=542s|title=ਕੋਧਰੇ ਤੌਂ ਵਧੀਆ ਕੋਈ ਅੰਨ ਨਹੀਂ|website=YouTube|access-date=1 February 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://sarokar.ca/2015-04-08-03-15-11/2015-05-04-23-41-51/3252-2021-10-08-14-04-03|title=ਕੋਧਰੇ ਦੀ ਰੋਟੀ --- ਡਾ. ਹਰਸ਼ਿੰਦਰ ਕੌਰ - sarokar.ca|website=sarokar.ca|access-date=2023-02-02}}&lt;/ref&gt;

== ਉਗਾਉਣ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੁਰੀ ਸ਼ਰਤਾਂ ==
ਕੋਡੋ ਬਾਜਰੇ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਬੀਜਾਂ ਤੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਆਦਰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫੈਲਾਅ ਕੇ ਬੀਜਣ ਦੀ  ਬਜਾਏ ਕਤਾਰ ਲਾਉਣ ਨਾਲ। ਇਸਦੀ ਤਰਜੀਹੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕਿਸਮ ਬਹੁਤ ਉਪਜਾਊ, ਮਿੱਟੀ-ਅਧਾਰਤ ਮਿੱਟੀ ਹੈ। ਕਿਸਮ ''ਸਕ੍ਰੋਬੀਕੁਲੇਟਮ''  ਆਪਣੇ ਜੰਗਲੀ ਹਮਰੁਤਬਾ ਨਾਲੋਂ ਸੁੱਕੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਲਈ ਬਿਹਤਰ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਲਈ ਲਗਭਗ 800-1200 ਮਿਲੀਮੀਟਰ &amp;nbsp;ਸਲਾਨਾ ਪਾਣੀ ਦੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਉਪ-ਨਮੀ ਵਾਲੇ ਸੁੱਕੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਲਈ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ। &lt;ref&gt;&quot;Agroclimatic Zones&quot;. Production Estimates and Crop Assessment Division Foreign Agricultural Service. (2013). http://www.fas.usda.gov/pecad2/highlights/2002/10/ethiopia/baseline/Eth_Agroeco_Zones.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131214041557/http://www.fas.usda.gov/pecad2/highlights/2002/10/ethiopia/baseline/Eth_Agroeco_Zones.htm|date=2013-12-14}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;fao&quot;/&gt; ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਲਈ ਦੂਜੇ ਪੌਦਿਆਂ ਜਾਂ ਨਦੀਨਾਂ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲ, ਇਹ ਅਪੋਸ਼ਟਿਕ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਧ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਇੱਕ ਆਮ ਖਾਦ ਨਾਲ ਸਿੰਜੀ  ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;fao&quot; /&gt; ਸਰਵੋਤਮ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇਸ ਦੀ  ਖੁਰਾਕ  ਲਈ 40 &amp;nbsp;ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਪਲੱਸ 20&amp;nbsp;ਕਿਲੋ ਫਾਸਫੋਰਸ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈਕਟੇਅਰ ਖੁਰਾਕ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। 1997 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰੀਵਾ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੇਸ ਸਟੱਡੀ ਵਿੱਚ ਕੋਡੋ ਬਾਜਰੇ ਦੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾ ਖਾਦ ਮੁਕਾਬਲੇ ਖਾਧ ਨਾਲ 72% ਵਾਧਾ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। (ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਸੈਕਸ਼ਨ &quot;ਹੋਰ ਖੇਤੀ ਮੁੱਦੇ&quot; ਦੇਖੋ)।  ਕੋਡੋ ਬਾਜਰਾ  ਅਨੁਕੂਲ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ਕ ਛਾਂ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇਸਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਤਾਪਮਾਨ 25-27 ਹੈ&amp;nbsp;°C ਇਸ ਨੂੰ ਪੱਕਣ ਅਤੇ ਵਾਢੀ ਤੱਕ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;fao&quot; /&gt;

== ਹੋਰ ਖੇਤੀ ਮੁੱਦੇ ==
ਕੋਡੋ ਬਾਜਰਾ ਦੇ ਪੱਕਣ ਸਮੇਂ  ਅਨਾਜ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।  ਇਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ, ਸੀਮਤ ਖਾਦ ਪਾਉਣ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਖਾਦ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੁਧਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਜੋਰਦਾਰ ਵਾਧੇ ਦੇ ਨਾਲ ਲੋਜਿੰਗ ਦਾ ਜੋਖਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਖਾਧ ਦਾ   14-22 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਸੰਤੁਲਨ  ਹੈ&amp;nbsp;।ਲੋਜਿੰਗ . ਭਾਰੀ ਬਾਰਸ਼ ਕਾਰਨ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। &lt;ref&gt;Johns, M. &quot;Millet for Forage Use: Frequently asked Questions&quot;. Alberta Agriculture and Rural Development. (2007). http://www1.agric.gov.ab.ca/$department/deptdocs.nsf/all/faq8355&lt;/ref&gt; ਕੋਡੋ ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਕਟਾਈ ਘਾਹ ਦੇ ਡੰਡੇ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਇਸ ਨੂੰ ਭੂਸੀ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਰਗੜਿਆ ਜਾਂਦਾ  ਹੈ।।ਮੌਸਮ ਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਸਹੀ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਸਟੋਰੇਜ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੁੱਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਥਰੈਸ਼ਿੰਗ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਭੁਸਕੀ ਹਟਾਉਣਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੋਡੋ ਬਾਜਰੇ ਨੂੰ ਭੂਸੀ ਕੱਢਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਔਖਾ ਅਨਾਜ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। &lt;ref&gt;&quot;Report on Survey of Post-Harvest Technology and Constraints Faced by Women Farmers related to Small Millets and Associated Crops&quot;. DHAN Foundation. (2011). http://www.dhan.org/smallmillets/docs/report/PHT_final_report.pdf&lt;/ref&gt;

== ਤਣਾਅ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ==
ਕੋਡੋ ਬਾਜਰਾ ਮਾਮੂਲੀ ਜ਼ਮੀਨਾਂ 'ਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਕਿਸਮ ''ਸਕ੍ਰੋਬੀਕੁਲੇਟਮ'' ਨੂੰ ਵਧਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਦੀ ਸੋਕਾ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;fao&quot;/&gt; ਇਸਦੀ ਖੇਤੀ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਹਰੀ ਖੇਤ ਖਾਦ , ਖਾਦ ਪਾਉਣ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਢੁਕਵੇਂ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਕੋਡੋ ਬਾਜਰੇ ਘੱਟ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜੰਗਲੀ ਕਿਸਮ ਨਮੀ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਲਈ ਬਿਹਤਰ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ, ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਅਤੇ ਦਲਦਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;fao&quot; /&gt;

''[[Paspalum ergot|ਪਾਸਪਲਮ]]'' ਐਰਗੋਟ ਇੱਕ ਉੱਲੀ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਕੋਡੋ ਬਾਜਰੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਇਸ ਉੱਲੀ ਦੇ ਕਠੋਰ ਪੁੰਜ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਕਲੇਰੋਟੀਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬਾਜਰੇ ਦੇ ਦਾਣੇ ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਉੱਗਣਗੇ। &lt;ref name=&quot;fao&quot;/&gt; ਇਹਨਾਂ ਸੰਖੇਪ ਉੱਲੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਸਾਇਣਕ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਖਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘਾਤਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੇਂਦਰੀ ਨਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਤਸ਼ਾਹ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਲੱਛਣ ਜਲਦੀ ਫੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਸੰਕਰਮਿਤ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਠੀਕ ਹੋਣ ਦੀ ਚੰਗੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਟੋਰੇਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉੱਲੀ ਦੇ ਬੀਜਾਣੂ ਦੂਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। &lt;ref name=&quot;fao&quot; /&gt;

;

*

*

;

*

== ਖਪਤ ਅਤੇ ਵਰਤੋਂ ==
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਕੋਡੋ ਬਾਜਰੇ ਨੂੰ ਆਟੇ ਵਿੱਚ ਪੀਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਲਵਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;fao&quot;/&gt; ਅਫਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਚੌਲਾਂ ਵਾਂਗ ਪਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਸ਼ੂਆਂ, ਬੱਕਰੀਆਂ, ਸੂਰਾਂ, ਭੇਡਾਂ ਅਤੇ ਮੁਰਗੀਆਂ ਲਈ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਲਈ ਵੀ ਵਧੀਆ ਵਿਕਲਪ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;issg&quot;/&gt; ਹਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਕਿਸਮ ਸਕ੍ਰੋਬੀਕੁਲੇਟਮ ਪਹਾੜੀ ਢਲਾਣਾਂ 'ਤੇ  ਜਿੱਥੇ ਹੋਰ ਘਾਹ ਨਹੀਂ ਉੱਗਦੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਧਦਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਸਰੋਤ ਵਜੋਂ ਉਗਾਉਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;issg&quot; /&gt; ਇਸ ਵਿਚ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਟੌਤੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਪਹਾੜੀ ਪਲਾਟਾਂ 'ਤੇ ਘਾਹ ਦੇ ਬੰਧਨ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਸੈਕੰਡਰੀ ਉਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਅਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਭੋਜਨ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਚੰਗੀ ਕਵਰ ਫਸਲ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;fao&quot; /&gt;

== ਪੋਸ਼ਣ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ==
ਕੋਡੋ ਬਾਜਰਾ ਇੱਕ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਅਨਾਜ ਹੈ ਅਤੇ ਚੌਲਾਂ ਜਾਂ ਕਣਕ ਦਾ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਬਦਲ ਹੈ। ਇਹ ਅਨਾਜ 11% ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਜੋ 9 ਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ 100 ਗ੍ਰਾਮ ਖਪਤ ਤੇ 9 ਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;swaraj.org&quot;&gt;&quot;Millets: Future of Food &amp; Farming&quot;. Millet Network of India. (No date given, accessed November 13th 2013.) http://www.swaraj.org/shikshantar/millets.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130412115512/http://www.swaraj.org/shikshantar/millets.pdf |date=2013-04-12 }}&lt;/ref&gt; ਇਹ 10 ਗ੍ਰਾਮ (37-38%)  ਫਾਈਬਰ ਨਾਲ ਇਹ ਫ਼ਾਈਬਰ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਰੋਤ ਹੈ, ਜੋ ਚੌਲਾਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰਤੀ 100 ਗ੍ਰਾਮ ਕੇਵਲ .2 ਗ੍ਰਾਮ  ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਣਕ, ਜੋ 1.2/100 ਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਉਚਿਤ ਫਾਈਬਰ ਸਰੋਤ ਭੁੱਖ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ  ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ. ਕੋਡੋ ਬਾਜਰੇ ਵਿੱਚ 66.6 ਗ੍ਰਾਮ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ ਅਤੇ 353 ਕਿਲੋਕੈਲੋਰੀ ਊਰਜਾ  ਪ੍ਰਤੀ 100 ਗ੍ਰਾਮ ਅਨਾਜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਦੂਸਰੇ ਕਿਸਮ ਦੇ  ਬਾਜਰਿਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੀ  ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀ 100 ਗ੍ਰਾਮ 3.6 ਗ੍ਰਾਮ ਚਰਬੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹਤੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ  0.5/100 ਮਿਲੀਗ੍ਰਾਮ ਆਇਰਨ &amp;nbsp; ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਅਤੇ 27/100&amp;nbsp;ਮਿਲੀਗ੍ਰਾਮ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;swaraj.org&quot; /&gt; ਕੋਡੋ ਬਾਜਰੇ ਵਿੱਚ ਪੌਲੀਫੇਨੌਲ ਦੀ ਉੱਚ ਮਾਤਰਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਐਂਟੀਆਕਸੀਡੈਂਟ ਕੰਪਾਊਂਡ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;hedge&quot;&gt;{{Cite journal|last=Hedge|first=P.S.|last2=Chandra|first2=T.S.|year=2005|title=ESR spectroscopic study reveals higher free radical quenching potential in kodo millet (Paspalum scrobiculatum) compared to other millets|journal=Food Chemistry|volume=92|pages=177–182|doi=10.1016/j.foodchem.2004.08.002}}&lt;/ref&gt;


== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
https://www.youtube.com/watch?v=Ih0EKRocRYs&amp;t=542s
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਨ]]</text>
      <sha1>23dsxm98omo91p0lbe38fz03wjfu42p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਨਸਰੀਨ ਅੰਜੁਮ ਭੱਟੀ</title>
    <ns>1</ns>
    <id>153949</id>
    <revision>
      <id>812069</id>
      <parentid>642988</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T10:14:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2401:4900:1C55:43B9:D95A:7881:186E:6F6B</ip>
      </contributor>
      <comment>/* ਰਚਨਾਵਾਂ */ ਨਵਾਂ ਭਾਗ</comment>
      <origin>812069</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="266" sha1="q8544se6p5h1x936fpna6wdeoine3is" xml:space="preserve">{{ਫੈਮੀਨਿਜ਼ਮ ਐਂਡ ਫੋਕਲੋਰ 2023}}

== ਰਚਨਾਵਾਂ  ==

ਰਚਨਾਵਾਂ  [[ਖ਼ਾਸ:ਯੋਗਦਾਨ/2401:4900:1C55:43B9:D95A:7881:186E:6F6B|2401:4900:1C55:43B9:D95A:7881:186E:6F6B]] 10:14, 28 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>q8544se6p5h1x936fpna6wdeoine3is</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪਰੋਮਿਤਾ ਵੋਹਰਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>155573</id>
    <revision>
      <id>812052</id>
      <parentid>740338</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T09:53:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>812052</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10671" sha1="lq83g6peqmxvh8s8bpq6aq3yza2ejfa" xml:space="preserve">
{{Infobox person
| name               = ਪਰੋਮਿਤਾ ਵੋਹਰਾ
| image              = 
| alt                = 
| caption            = 
| other_names        = 
| birth_name         = 
| birth_date         = 
| birth_place        = 
| death_date         = 
| death_place        = 
| nationality        = ਭਾਰਤੀ
| occupation         = ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਅਤੇ ਲੇਖਕ
| years_active       = 
| known_for          = ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਬਣਾਉਣਾ
| notable_works      = 
| relatives          = 
}}
[[Category:Articles with hCards]]
'''ਪਰੋਮਿਤਾ ਵੋਹਰਾ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Paromita Vohra''') ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਹੈ। ਉਹ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜੀਵਨ, ਪੌਪ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ 'ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Aitken2011&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=4r8cRrzOavEC&amp;pg=PA405|title=The Concise Routledge Encyclopedia of the Documentary Film|last=Aitken|first=Ian|date=31 October 2011|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-59642-8|page=405|access-date=18 January 2013}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਫ਼ੀਚਰ ਫ਼ਿਲਮ ''[[ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਪਾਣੀ|ਖਾਮੋਸ਼ ਪਾਣੀ]]'' ਦੀ ਪਟਕਥਾ ਵੀ ਲਿਖੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Kamath&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.hindu.com/fr/2005/02/11/stories/2005021100380201.htm|title=Khamosh Pani|last=Kamath|first=Sudhish|date=11 February 2005|work=[[The Hindu]]|access-date=18 January 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20050529161005/http://www.hindu.com/fr/2005/02/11/stories/2005021100380201.htm|archive-date=29 May 2005}}&lt;/ref&gt; ਉਸਦੀ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਣ ਕੰਪਨੀ ਪਰੋਦੇਵੀ ਪਿਕਚਰਜ਼&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Parodevi Pictures {{!}} About |url=http://www.parodevipictures.com/about-our-company/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180325171427/http://www.parodevipictures.com/about-our-company/ |archive-date=25 March 2018 |access-date=2016-07-07 |website=www.parodevipictures.com}}&lt;/ref&gt; ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਅਧਾਰਤ ਹੈ। ਉਹ ਸੰਡੇ ਮਿਡ-ਡੇ&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2020-04-28 |title=The 'Women In Labour' Podcast: Filmmaker Paromita Vohra on adopting narratives free of patriarchy - Living News, Firstpost |url=https://www.firstpost.com/living/the-women-in-labour-podcast-filmmaker-paromita-vohra-on-adopting-narratives-free-of-patriarchy-8307511.html |access-date=2020-06-27 |website=Firstpost}}&lt;/ref&gt; ਲਈ ਇੱਕ ਕਾਲਮ ''ਪੈਰੋ-ਨਰਮਲ ਗਤੀਵਿਧੀ'' ਲਿਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੰਬਈ ਮਿਰਰ ਲਈ ਇੱਕ ਹਫਤਾਵਾਰੀ ਕਾਲਮ ਵੀ ਲਿਖਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Articles by Paromita Vohra |url=https://mumbaimirror.indiatimes.com/author/author-paromita-vohra-479246015.cms |access-date=October 13, 2019 }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

== ਜੀਵਨੀ ==
ਵੋਹਰਾ [[ਮੁੰਬਈ]] ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2019-12-03 |title=Filmmaker-artist Paromita Vohra's new installation urges to not shy away from pleasures aural and oral |url=https://indianexpress.com/article/lifestyle/art-and-culture/sexual-culture-the-birds-and-the-bees-6147691/ |access-date=2020-06-27 |website=The Indian Express |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਸ਼ਿਖਾ ਵੋਹਰਾ ਦੀ ਧੀ ਹੈ,&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Ashalata Biswas |url=https://www.cinemaazi.com/people/ashalata-biswas |access-date=2020-06-27 |website=Cinemaazi |language=en |archive-date=2021-05-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210526103227/https://www.cinemaazi.com/people/ashalata-biswas |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਜੋ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਅਨਿਲ ਬਿਸਵਾਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਤਨੀ ਆਸਲਤਾ ਬਿਸਵਾਸ ਦੁਆਰਾ ਧੀ ਸੀ, ਇੱਕ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਜਿਸਨੇ 1930 ਅਤੇ 1940 ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Pandya |first=Sonal |date=October 17, 2016 |title=Down memory lane: Ashalata Biswas |url=https://www.cinestaan.com/articles/2016/oct/17/2520 |access-date=October 14, 2019 |publisher=Cinestan |archive-date=ਅਕਤੂਬਰ 14, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191014033321/https://www.cinestaan.com/articles/2016/oct/17/2520 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਵੋਹਰਾ ਨੇ [[ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] (1986 - 1989) ਵਿੱਚ [[ਮਿਰਾਂਡਾ ਹਾਊਸ]] ਵਿੱਚ ਜਨ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/features/friday-review/and-i-make-documentaries-paromita-vohra/article7061461.ece|title=And I make documentaries|last=Nathan|first=Archana|date=2 April 2015|work=The Hindu|access-date=24 August 2018}}&lt;/ref&gt;

ਵੋਹਰਾ ਨੇ ''ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਏਜੰਟਾਂ ਦੀ'' ਸਹਿ-ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੀਡੀਆ ਫਾਰਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੈਕਸ ਨੂੰ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਔਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Goethe-Institut AOI&quot;&gt;{{Cite web |last=Almeida |first=Rhea |date=December 2018 |title=How 'Agents of Ishq' is Helping India Talk About Sex |url=https://www.goethe.de/ins/in/en/kul/sup/fup/21443419.html |access-date=October 15, 2019 |publisher=[[Goethe-Institut|Goethe-Institut/Max Mueller Bhavan]]}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਇਸਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਰਚਨਾਤਮਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=The Team - Agents of Ishq |url=https://agentsofishq.com/team |access-date=October 15, 2019 |publisher=Agents of Ishq}}&lt;/ref&gt; ''ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਏਜੰਟਾਂ'' ਕੋਲ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] ਅਤੇ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ਵਿੱਚ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਸਮੱਗਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ [[ਜਿਨਸੀ ਸਿੱਖਿਆ|ਸੈਕਸ ਸਿੱਖਿਆ]], ਜਿਨਸੀ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਜਿਨਸੀ ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪਹਿਲੂਆਂ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਵਿਆਪਕ ਲਿੰਗਕਤਾ ਸਿੱਖਿਆ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;News Minute AOI&quot;&gt;{{Cite web |last=Mantri |first=Geetika |date=September 30, 2016 |title=Singing condoms, podcasts and memes: 'Agents of Ishq' is on a mission to make sex ed fun |url=https://www.thenewsminute.com/article/singing-condoms-podcasts-and-memes-agents-ishq-mission-make-sex-ed-fun-50671 |access-date=October 15, 2019 |publisher=[[The News Minute]]}}&lt;/ref&gt; ਵੋਹਰਾ ਨੇ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਨੂੰ &quot;ਇੱਛਾ, ਆਜ਼ਾਦੀ, ਲਿੰਗ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਚੋਣ&quot; ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Cook |first=Ian M |last2=Udupa |first2=Sahana |date=September 6, 2019 |title=Online Gods Ep 4: Rumours and the Agents of Ishq |url=https://www.epw.in/engage/article/online-gods-ep-4-rumours-and-agents-ishq |access-date=October 15, 2019 |publisher=[[Economic and Political Weekly]]}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਜਿੱਥੇ ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤੀ ਸੈਕਸ ਬਾਰੇ ਸਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਰਾਮ ਦੇਵੀਨੇਨੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਵੋਹਰਾ ਨੇ ''ਪ੍ਰਿਆਜ਼ ਮਿਰਰ'', ''ਪ੍ਰਿਆ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ'' ਦਾ ਦੂਜਾ ਅਧਿਆਏ, ਇੱਕ 2016 ਵਿੱਚ ਸੰਸ਼ੋਧਿਤ ਅਸਲੀਅਤ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਕਾਮਿਕ ਜੋ ਕਿ [[ਤੇਜ਼ਾਬ ਸੁੱਟਣਾ|ਤੇਜ਼ਾਬ ਹਮਲਿਆਂ]] ਅਤੇ [[ਔਰਤਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ ਹਿੰਸਾ|ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ ']] ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ, ਸਹਿ-ਲਿਖਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Priya's Mirror - About |url=https://futureofstorytelling.org/project/priya-s-mirror |access-date=October 14, 2019 |publisher=[[Future of StoryTelling]] |archive-date=ਅਕਤੂਬਰ 14, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191014035139/https://futureofstorytelling.org/project/priya-s-mirror |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Priya's Mirror - Priya's Shakti |url=https://www.priyashakti.com/priyas-mirror |access-date=October 14, 2019 |publisher=Priya's Shakti}}&lt;/ref&gt;

ਵੋਹਰਾ ਨੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਸਿਨੇਮਾ ਸਿਟੀ ਲਈ ਧੁਨੀ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਬਣਾਈਆਂ, ਸਿਨੇਮਾ, ਸ਼ਹਿਰ, ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਪੁਰਾਲੇਖ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ 2012 ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ, ''ਸੋ ਨਿਅਰ ਯਟ ਸੋ ਫਾਰ'',&lt;ref name=&quot;Zeenat&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.timeoutmumbai.net/art/featuresfeatures/escape-routes|title=Escape routes|last=Nagree|first=Zeenat|date=11 May 2012|work=TimeOut Mumbai|access-date=18 January 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20121101185438/http://timeoutmumbai.net/art/featuresfeatures/escape-routes|archive-date=1 November 2012}}&lt;/ref&gt; ਜੋ ਕਿ [[ਨੈਸ਼ਨਲ ਗੈਲਰੀ ਆਫ਼ ਮਾਡਰਨ ਆਰਟ]], ਦਿੱਲੀ, ਮੁੰਬਈ ਅਤੇ ਬੰਗਲੌਰ ਤੱਕ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਇਸੇ ਨਾਮ ਦੇ ਚੈਨਲ V ਦੇ ਪ੍ਰੋਮੋਜ਼ ਵਿੱਚ 'ਆਂਟੀ 303' ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਫਿਲਮ ''ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਅਗਸਤ'' ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੈਮਿਓ ਕੀਤਾ ਸੀ।

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਨਾਰੀਵਾਦੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ]]</text>
      <sha1>lq83g6peqmxvh8s8bpq6aq3yza2ejfa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156370</id>
    <revision>
      <id>811987</id>
      <parentid>760691</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T05:16:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811987</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9592" sha1="61rp0qvfnvrqbqmymusqo21biogbaoz" xml:space="preserve">[[ਦਿੱਲੀ]], ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਿਆਰਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਜਾਂ ਮਾਲੀਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਇੱਕ [[ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ]] (DM) ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ (DC) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,&lt;ref&gt;{{cite web |title=List of 11 DM in the Government of Delhi |url=http://revenue.delhi.gov.in/wps/wcm/connect/doit_revenue/Revenue/Home/Telephone+Directory/List+of+DC+in+Districts |work=Government of Delhi}}&lt;/ref&gt; ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ 11 ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ 33 ਸਬ-ਡਿਵੀਜ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਹਰੇਕ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਇੱਕ ਉਪ ਮੰਡਲ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ (SDM) ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web |title=List of 33 SDM in the Government of Delhi |url=http://revenue.delhi.gov.in/wps/wcm/connect/doit_revenue/Revenue/Home/Telephone+Directory/List+of+SDM+at+Revenue+Department |work=Government of Delhi}}&lt;/ref&gt;

[[ਤਸਵੀਰ:Delhi districts.png|thumb|ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]]

ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ [[ਦਿੱਲੀ ਸਰਕਾਰ]] ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਲਈ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵਿਭਾਗ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਕਾਰਜਕਰਤਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।

[[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨੋਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ, ਕਾਰਜਕਾਰੀ ([[ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ]]), ਵਿਧਾਨ ਮੰਡਲ ([[ਸੰਸਦ ਭਵਨ]]) ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ([[ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ|ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ]]) ਦੀ ਸੀਟ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ 15 ਪੁਲਿਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਹਰੇਕ ਦਾ ਮੁਖੀ ਪੁਲਿਸ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ (ਡੀਸੀਪੀ) ਦੇ ਰੈਂਕ ਦਾ ਇੱਕ ਆਈਪੀਐਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2019-01-01 |title=Delhi gets 15 new police stations, one new police district from January 1 |url=https://www.hindustantimes.com/delhi-news/delhi-gets-15-new-police-stations-one-new-police-district-from-january-1/story-OMZbSaNFyYWiJ88vTY82uL.html |access-date=2022-02-13 |website=Hindustan Times |language=en}}&lt;/ref&gt;

== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]] (1858-1947) ਤੱਕ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।  1911 ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨੂੰ ਸਾਬਕਾ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਦੇ ਕਲਕੱਤਾ ਤੋਂ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।  ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਨਵੰਬਰ 1956 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਦਰਜਾ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1991 ਦੇ 69ਵੇਂ ਸੰਵਿਧਾਨਕ (ਸੋਧ) ਐਕਟ ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਐਨਸੀਟੀ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ, ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਚਾਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉੱਤਰੀ, ਦੱਖਣੀ, ਕੇਂਦਰੀ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ।  ਜਨਵਰੀ 1997 ਅਤੇ ਸਤੰਬਰ 2012 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਨੌਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ 27 ਸਬ-ਡਿਵੀਜ਼ਨਾਂ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/for-speedy-justice-delhi-to-be-divided-into-11-districts/articleshow/15010736.cms?from=mdr|title=For speedy justice, Delhi to be divided into 11 districts|date=2012-07-17|work=The Times of India|access-date=2024-04-25|issn=0971-8257}}&lt;/ref&gt;  ਸਤੰਬਰ 2012 ਵਿੱਚ, ਦੋ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ.  ਦੱਖਣੀ-ਪੂਰਬੀ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਦਰਾ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2012-09-12 |title=Delhi gets two more revenue districts: Southeast,Shahdara |url=https://indianexpress.com/article/cities/delhi/delhi-gets-two-more-revenue-districts-southeast-shahdara/ |access-date=2024-04-25 |website=The Indian Express |language=en}}&lt;/ref&gt;

1978 ਵਿੱਚ, ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਐਕਟ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰੇਟ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆ ਗਿਆ ਸੀ।  ਉਦੋਂ ਤੋਂ [[ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ|ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ]] ਕੋਲ ਅਮਨ-ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰ (ਅਪਰਾਧਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕੋਡ ਜਾਂ ਸੀਆਰਪੀਸੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ) ਕੋਲ ਸਨ।

== ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ==
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ 11 ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਅਤੇ 33 ਸਬ-ਡਿਵੀਜ਼ਨਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਹੈ (ਸਤੰਬਰ 2012 ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵੀ)।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Home {{!}} e-District Delhi |url=https://edistrict.delhigovt.nic.in/in/en/Public/ContactDetails.html |access-date=2024-04-26 |website=edistrict.delhigovt.nic.in |archive-date=2021-09-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210913133510/https://edistrict.delhigovt.nic.in/in/en/Public/ContactDetails.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/for-speedy-justice-delhi-to-be-divided-into-11-districts/articleshow/15010736.cms?from=mdr|title=For speedy justice, Delhi to be divided into 11 districts|date=2012-07-17|work=The Times of India|access-date=2024-04-26|issn=0971-8257}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2012-09-12 |title=Delhi gets two more revenue districts: Southeast,Shahdara |url=https://indianexpress.com/article/cities/delhi/delhi-gets-two-more-revenue-districts-southeast-shahdara/ |access-date=2024-04-26 |website=The Indian Express |language=en}}&lt;/ref&gt; ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਾਰੇ 11 ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ [[Delhi division|ਦਿੱਲੀ ਡਿਵੀਜ਼ਨ]] ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ


{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!No.
!District
!Location of Headquarters
!Population
!Area
! colspan=&quot;3&quot; |Sub-divisions (Tehsils)
!&lt;abbr&gt;Ref.&lt;/abbr&gt;
|-
|1
|[[मध्य दिल्ली|Central Delhi]]
|[[Daryaganj]]
|578,671
|23
|Civil Lines
|Karol Bagh
|Kotwali
|
|-
|2
|[[East Delhi district|East Delhi]]
|Shastri Nagar
|1,707,725
|49
|Gandhi Nagar
|Mayur Vihar
|Preet Vihar
|
|-
|3
|New Delhi
|Jamnagar House
|133,713
|35
|Chanakyapuri
|Delhi Cantonment
|Vasant Vihar
|
|-
|4
|North Delhi
|Alipur
|883,418
|59
|Alipur
|Model Town
|Narela
|
|-
|5
|North East Delhi
|Nand Nagri
|2,240,749
|56
|Karawal Nagar
|Seelampur
|Yamuna Vihar
|
|-
|6
|North West Delhi
|Kanjhawala
|3,651,261
|234.4
|Kanjhawala
|Rohini
|Saraswati Vihar
|
|-
|7
|Shahdara
|Nand Nagri
|322,931
|59.75
|Seemapuri
|Shahdara
|Vivek Vihar
|
|-
|8
|South Delhi
|Saket
|2,733,752
|249
|Hauz Khas
|Mehrauli
|Saket
|
|-
|9
|South East Delhi
|Lajpat Nagar
|637,775
|102
|Defence Colony
|Kalkaji
|Sarita Vihar
|
|-
|10
|South West Delhi
|Kapashera
|2,292,363
|421
|Dwarka
|Kapashera
|Najafgarh
|
|-
|11
|West Delhi
|Shivaji Place
|2,531,583
|131
|Patel Nagar
|Punjabi Bagh
|Rajouri Garden
|
|}

== ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਨਗਰ ਪਾਲਿਕਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Municipality
!Jurisdiction
|-
|Municipal Corporation of Delhi
|12 Zones (Centre, South, West, Najafgarh, Rohini, Civil Lines, Karol Bagh, SP-City, Keshavpuram, Narela, Shahdara North &amp; Shahdara South)
|-
|New Delhi Municipal Council
|New Delhi
|-
|Delhi Cantonment Board
|Delhi Cantonment
|}

==ਨੋਟ==
{{notelist}}

==ਹਵਾਲੇ==
{{reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]]</text>
      <sha1>61rp0qvfnvrqbqmymusqo21biogbaoz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਰਸਵਤੀ ਰਾਣੇ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>157381</id>
    <revision>
      <id>811942</id>
      <parentid>652937</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T15:06:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>811942</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4934" sha1="kjsz8jf0js2i95hgt1r7sjul8l94rka" xml:space="preserve">'''ਸਰਸਵਤੀ ਰਾਣੇ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Saraswati Rane;''' 4 ਅਕਤੂਬਰ, 1913 - 10 ਅਕਤੂਬਰ, 2006) [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਲਾਸੀਕਲ]] ਵਿਧਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗਾਇਕਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਰਨਾ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ (1872-1937) ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਸੰਗੀਤ ਪਰੰਪਰਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਿਰਨਾ ਘਰਾਣਾ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਵੋਕਲ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਿਖਲਾਈ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਸੁਰੇਸ਼ਬਾਬੂ ਮਾਨੇ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਹੀਰਾਬਾਈ ਬੜੋਡੇਕਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਧੁਰੇ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;ki&quot;&gt;{{Cite web |title=Kirana Gharana |url=http://sounak.com/kiranagharana.html |access-date=2023-03-13 |archive-date=2011-01-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110128170517/http://www.sounak.com/kiranagharana.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਵੱਡੀ ਭੈਣ, ਹੀਰਾਬਾਈ ਬੋਡੋਡੇਕਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ''[[ਜੁਗਲਬੰਦੀ]]'' ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=MiE9AAAAIAAJ&amp;q=%22Saraswati+Rane%22+-inpublisher%3Aicon&amp;pg=PA196|title=Khyāl: creativity within North India's classical music tradition|last=Wade|first=Bonnie C.|publisher=Cambridge University Press Archive|year=1994|isbn=0-521-25659-3|page=196}}&lt;/ref&gt;

== ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ==
4 ਅਕਤੂਬਰ, 1913 ਨੂੰ ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ (1872-1937), ਕਿਰਾਣਾ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ, ਅਤੇ ਤਾਰਾਬਾਈ ਮਾਨੇ, ਸਕੀਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਨਮੀ, ਉਹ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਘਰਾਣੇ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਹੋਈ। ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਤਾਰਾਬਾਈ, ਉਸਦੀ ਮਾਂ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ; ਇਸ ਲਈ ਸਕੀਨਾ ਕੁਮਾਰੀ ਸਰਸਵਤੀ ਮਾਨੇ ਬਣ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਸੁਰੇਸ਼ਬਾਬੂ ਮਾਨੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1930 ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਹੀਰਾਬਾਈ ਬੜੋਡੇਕਰ ਤੋਂ ਵੀ ਸਿੱਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।

ਆਪਣੇ ਸੰਗੀਤਕ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਉਸਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ [[ਸੰਗੀਤ ਘਰਾਣਾ|ਘਰਾਣਿਆਂ]] ਦੇ ਉਸਤਾਦਾਂ ਤੋਂ ''ਤਾਲੀਮ'' (ਸਿਖਲਾਈ) ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਿਵੇਂ ਅਲਦੀਆ ਖਾਨ ਦੇ ਭਤੀਜੇ, ਜੈਪੁਰ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਉਸਤਾਦ ਨੱਥਨ ਖਾਨ, ਪ੍ਰੋ. ਬੀ ਆਰ ਦੇਵਧਰ ਅਤੇ [[ਗਵਾਲੀਅਰ ਘਰਾਣਾ|ਗਵਾਲੀਅਰ ਘਰਾਣੇ]] ਦੇ ਪੰਡਿਤ ਮਾਸਟਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਰਾਓ ਫੁਲੰਬਰੀਕਰ।&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=GL8GAQAAMAAJ&amp;q=%22Saraswati+Rane%22+-inpublisher:icon|title=Among contemporary musicians|last=Misra|first=Susheela|publisher=Harman Pub. House|year=2001|isbn=9788186622469|pages=90–91}}&lt;/ref&gt;

== ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ==
ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸੁੰਦਰਰਾਓ ਰਾਣੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। 10 ਅਕਤੂਬਰ 2006 ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

== ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾ ==

* ਬਾਲਗੰਧਰਵ ਪੁਰਸਕਾਰ ( ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਸਰਕਾਰ, 1966)
* ਬਾਲਗੰਧਰਵ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ
* ਆਈਟੀਸੀ ਸੰਗੀਤ ਰਿਸਰਚ ਅਕੈਡਮੀ ਅਵਾਰਡ
* ਯਸ਼ਵੰਤਰਾਓ ਚਵਾਨ ਪੁਰਸਕਾਰ
* ਗੁਰੂ ਮਹਾਤਮਿਆ ਪੁਰਸਕਾਰ (ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ)
* ਉਸਤਾਦ ਫੈਯਾਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਟਰੱਸਟ (ਕਿਰਾਨਾ ਘਰਾਣਾ ਅਵਾਰਡ 1999)

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2006]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1913]]</text>
      <sha1>kjsz8jf0js2i95hgt1r7sjul8l94rka</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਟੀ. ਜੀ. ਕਮਲਾ ਦੇਵੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>159813</id>
    <revision>
      <id>811978</id>
      <parentid>657340</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T00:33:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811978</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6947" sha1="ma5pofwm87x3kqm2r0jlqkeurr5y71a" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਟੀ. ਜੀ. ਕਮਲਾ ਦੇਵੀ
| image              = T.g.kamaladevi.jpg
| other_names        = ਕਮਲਾ ਦੇਵੀ, ਕਮਲਾ ਚੰਦਰ ਬਾਬੂ, ਏ ਕਮਲਾ ਚੰਦਰ ਬਾਬੂ
| birth_name         = ਥੋਟਾ ਗੋਵਿੰਦਮਾ
| birth_date         = 29 ਦਸੰਬਰ 1930
| birth_place        = ਕਾਰਵੇਤੀਨਗਰਮ, ਚਿਤੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਮਦਰਾਸ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ, [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]]
| death_date         = {{Death date and age|2012|08|16|1930|12|29|df=yes}}
| death_place        = [[ਮਦਰਾਸ]], [[ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ]], ਭਾਰਤ
| spouse             = 
| children           = 1
}}
[[Category:Articles with hCards]]
'''ਟੀ. ਜੀ. ਕਮਲਾ ਦੇਵੀ''' ('''T. G. Kamala Devi;''' ਜਨਮ ਨਾਮ: '''ਥੋਟਾ ਗੋਵਿੰਦਮਾ''' ; 29 ਦਸੰਬਰ 1930 &amp;#x2013; 16 ਅਗਸਤ 2012), ਜਿਸਨੂੰ '''ਕਮਲਾ ਚੰਦਰ ਬਾਬੂ''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਡਬਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, [[ਪਿਠਵਰਤੀ ਗਾਇਕ|ਪਲੇਬੈਕ ਗਾਇਕਾ]] ਅਤੇ [[ਅਦਾਕਾਰ|ਅਦਾਕਾਰਾ]] ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੇਲਗੂ ਸਿਨੇਮਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੁਝ ਤਾਮਿਲ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।&lt;ref name=&quot;Video Interview&quot;&gt;{{Cite web |title=T G Kamala Devi |url=https://www.youtube.com/watch?v=MHo9yz1HXZA |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160312234413/https://www.youtube.com/watch?v=MHo9yz1HXZA |archive-date=2016-03-12 |access-date=13 June 2013 |website=Gurthukostunayyi |publisher=Maa TV}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਪੱਧਰ ਦੀ ਬਿਲੀਅਰਡਸ ਖਿਡਾਰਨ ਵੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਦੋ ਵਾਰ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਬਿਲੀਅਰਡਸ ਖਿਤਾਬ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=A. Kamala Chandra Babu passed away |url=http://www.cuesportsindia.com/myweb/news/2012/n6.htm |access-date=29 August 2012 |publisher=Cue Sports India |archive-date=3 ਮਾਰਚ 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303230042/http://www.cuesportsindia.com/myweb/news/2012/n6.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 16 ਅਗਸਤ 2012 ਨੂੰ ਚੇਨਈ ਵਿਖੇ ਸੰਖੇਪ ਬਿਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.deccanchronicle.com/channels/cities/hyderabad/actor-singer-kamala-devi-passes-away-886|title=Actor, singer Kamala Devi passes away|date=17 August 2012|work=Deccan Chronicle|access-date=17 August 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120819223237/http://www.deccanchronicle.com/channels/cities/hyderabad/actor-singer-kamala-devi-passes-away-886|archive-date=19 August 2012}}&lt;/ref&gt;

== ਜੀਵਨੀ ==
ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਕਾਰਵੇਤੀਨਗਰਮ, ਚਿਤੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ, ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਅਸਲੀ ਜਨਮ ਨਾਮ ਥੋਟਾ ਗੋਵਿੰਦਮਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਫਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਟੀਜੀ ਕਮਲਾ ਦੇਵੀ ਰੱਖ ਲਿਆ। ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਵਿੱਚ &quot;TG&quot; ਨਾਮ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਉਸਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਸਨੇ 1946 ਵਿੱਚ ਅਵੁੱਲਾ ਚੰਦਰ ਬਾਬੂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਅਵੁਲਾ ਜੈਚੰਦਰ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Actress cum playback singer T G Kamala Devi dies at 83 |url=http://www.raagalahari.com/news/14632/multi-talented-actress-t-g-kamala-devi-is-no-more.aspx}}&lt;/ref&gt;

== ਫਿਲਮ ਕੈਰੀਅਰ ==

=== ਐਕਟਿੰਗ ===
ਉਹ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ ਕੰਪਨੀ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਕੁਝ ਮਰਦ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਲਈ ਕਈ ਮੈਡਲ ਮਿਲ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਉਹ ਸਿਨੇਮਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 30 ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਛੋਟੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਹਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਟੇਜ ਅਦਾਕਾਰਾ ਵੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਕਈ ਨਾਟਕਾਂ ਅਤੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ।

== ਗਾਇਕ ==
ਉਸਨੇ ਤੇਲਗੂ ਅਤੇ ਤਾਮਿਲ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਗੀਤ ਗਾਏ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੇਲਗੂ-ਤਾਮਿਲ ਫਿਲਮ ਪਥਲਾ ਭੈਰਵੀ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਤੇਲਗੂ ਵਿੱਚ 'ਇਤਿਹਾਸਮ ਵਿਨਾਰਾ' ਜਾਂ ਤਾਮਿਲ ਸੰਸਕਰਣ ''ਇਥਿਕਸਮ ਕੈਟਾਰਾ'' ਗਾਇਆ।

=== ਡਬਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ ===
ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਡਬਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ [[ਪਦਮਨੀ (ਅਦਾਕਾਰਾ)|ਪਦਮਿਨੀ]], [[ਬੀ. ਸਰੋਜਾ ਦੇਵੀ]], ਲਲਿਤਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।

== ਅਵਾਰਡ ==

* ਨਾਟਕ ਕਲਾ ਪ੍ਰਪੂਰਣ ਨੂੰ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨਾਟਕ ਅਕੈਡਮੀ ਦੁਆਰਾ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

== ਸਿਰਲੇਖ ==

* ਨੈਸ਼ਨਲ ਬਿਲੀਅਰਡਸ ਚੈਂਪੀਅਨ: 1991,&lt;ref name=&quot;hindu&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/features/cinema/a-woman-of-many-talents/article3790938.ece|title=A woman of many talents|last=M. L. Narasimham|date=18 August 2012|work=[[The Hindu]]|access-date=21 January 2020|archive-url=https://archive.today/20200121151952/https://www.thehindu.com/features/cinema/a-woman-of-many-talents/article3790938.ece|archive-date=21 January 2020}}&lt;/ref&gt; 1995

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤੇਲਗੂ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2012]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1930]]</text>
      <sha1>ma5pofwm87x3kqm2r0jlqkeurr5y71a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਟੇਰੇਸਾ ਅਲਬੁਕਰਕੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>163609</id>
    <revision>
      <id>811979</id>
      <parentid>805495</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T00:51:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811979</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9905" sha1="lrf2jrm9jzazef1wflpwko5mstih6gw" xml:space="preserve">
'''ਟੇਰੇਸਾ ਅਲਬੁਕੇਰਕ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Teresa Albuquerque'''; 1930 – ਜੂਨ 2017) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸੀ ਜੋ ਗੋਆ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਅਤੇ ਬੰਬਈ ਦੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਸੀ।

== ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ ==
ਟੇਰੇਸਾ ਮੋਰੇਸ ਦਾ ਜਨਮ 1930 ਵਿੱਚ [[ਪੂਨੇ|ਪੁਣੇ]], ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗੋਆ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਭਰਾ ਪੱਤਰਕਾਰ ਫਰੈਂਕ ਮੋਰੇਸ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;wire&quot;&gt;{{Cite web |last=Noronha |first=Frederick |author-link=Frederick Noronha |date=12 June 2017 |title=Teresa Albuquerque, Historian of Colonial Bombay and the Goan Diaspora, is No More |url=https://thewire.in/146812/teresa-albuquerque-historian-colonial-bombay-goan-diaspora-no/ |access-date=13 June 2017 |website=The Wire}}&lt;/ref&gt;

ਉਸਨੇ ਸੇਂਟ ਜ਼ੇਵੀਅਰ ਕਾਲਜ, ਬੰਬਈ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਫ੍ਰੈਂਚ ਵਿੱਚ ਬੀ.ਏ. ਆਨਰਜ਼ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ,&lt;ref name=&quot;goan&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.thegoan.net/India/Bombay/Chronicling-Goa%E2%80%99s-history/05533.html|title=Chronicling Goa's history|last=D'Costa|first=Suezelle|date=24 August 2013|work=The Goan|access-date=13 June 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20131031214832/http://www.thegoan.net/India/Bombay/Chronicling-Goa%E2%80%99s-history/05533.html|archive-date=31 October 2013}}&lt;/ref&gt; ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਨੇ MA ਅਤੇ Ph.D. [[ਮੁੰਬਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਬੰਬਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਤੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ। ਉਸਨੇ ਮੈਥਿਊ ਅਲਬੂਕਰਕੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਐਲਬੂਕਰਕੇ ਨੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੈਨਲ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪੋਸਟ-ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਉਹ ਹੇਰਸ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਹਿਸਟਰੀ ਐਂਡ ਕਲਚਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖੋਜਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ।

ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜੌਨ ਕੋਰੀਆ-ਅਫੋਂਸੋ ਦੇ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ 'ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੋਆ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref name=&quot;marg&quot;&gt;{{Cite journal|last=Albuquerque|first=Teresa|year=2017|title=Perspective|url=http://www.museindia.com/focuscontent.asp?issid=50&amp;id=4290|journal=Marg|publisher=Muse India|issue=73|access-date=2023-04-15|archive-date=2016-04-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20160402080145/http://www.museindia.com/focuscontent.asp?issid=50&amp;id=4290|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਖੋਜ ਤੋਂ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਲੇਖ ਆਏ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ''ਅੰਜੁਨਾ: ਗੋਆ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰੋਫਾਈਲ'', ਜੋ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਦਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਸੀ,  ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ''ਗੋਆ: ਦ ਰਾਚੋਲ ਲੀਗੇਸੀ'', ਗੋਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੇਸੂਇਟ ਸੈਮੀਨਰੀ ਦੇ ਚਾਰ ਸੌ ਸਾਲਾਂ 'ਤੇ। ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ''ਅੰਡਰ ਦਾ ਆਰਚੈਂਜਲ ਵਿੰਗਜ਼: ਸੇਂਟ ਮਾਈਕਲ ਚਰਚ ਦੇ 400 ਸਾਲ, ਅੰਜੂਨਾ'' ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.goanvoice.ca/2004/issue3/goanewsclips.htm|title=Anjuna, footprints across centuries|last=D'Souza|first=Joel|date=7 February 2004|work=Goan Voice|access-date=13 June 2017|last2=Noronha|first2=Fred}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਪ੍ਰੈਲ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

ਹੇਰਾਸ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਸਨੇ ਗੋਆ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ, ''ਕੀਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਗੋਆਨ'' ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ। 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ, ਪੂਰਬੀ ਅਫਰੀਕਾ ਗੋਆ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਸਫਲ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਰੋਤ ਪੁਸਤਕ ਬਣ ਗਈ। 

ਅਲਬੁਕਰਕ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਇਤਿਹਾਸ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਲਾਂਘੇ 'ਤੇ ਕਈ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ। ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਅਤੇ ਪੁਰਤਗਾਲ ਵਿਚਕਾਰ 1878 ਦੀ ਸੰਧੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੋਆ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋ ਗਈ। ਵਸਤੂਆਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੁਰਤਗਾਲੀਆਂ ਨੇ ਮਾਲੀਏ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀ ਭਰਪਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਗੋਆ ਵਿੱਚ ਟੈਕਸ ਵਧਾਏ ਸਨ। ਗੋਆ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਾਲੀ ਨਵੀਂ ਬਣੀ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਫਿਰ ਬੰਬਈ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਗਰੀਬ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਨਦੀ ਬਣ ਗਈ। &lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|title=Peasantry and the Colonial State in Goa 1946-1961}}&lt;/ref&gt; ਗੋਆ ਤੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਅਲਬੁਕਰਕ ਦੀ ਕਿਤਾਬ, ''ਗੋਆਨ ਪਾਇਨੀਅਰਜ਼ ਇਨ ਬਾਂਬੇ'' (2011) ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ; ਇੱਕ ਪੇਪਰ ''1878 ਦੀ ਐਂਗਲੋ-ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਸੰਧੀ: ਗੋਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ'' (1990) ਨੇ ਗੋਆ ਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਸੰਧੀ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ।

ਗੋਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੈਰੀਅਰ ਸੰਗੀਤ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਸੀ, ਜਾਂ ਤਾਂ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਸਟ੍ਰੀਟ ਬੈਂਡ ਜਾਂ ਆਰਕੈਸਟਰਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Fernandes |first=Naresh |date=19 May 2015 |title=A story of love, longing and jazz in 1960s Bombay |url=https://qz.com/407489/a-story-of-love-longing-and-jazz-in-1960s-bombay/ |website=Quartz }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਰੀਅਰ ਬੇਕਰੀ ਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਾਂਦਰਾ, ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਇੱਕ ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਲਬੂਕਰਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ 1920 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਗੋਆ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬੰਦੋਬਸਤ ਸੀ। ਰੋਟੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁਨਰ ਗੋਆ ਦੇ ਉਪਨਾਮ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ - ''ਪਾਓ'', ਰੋਟੀ ਲਈ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਸ਼ਬਦ ''ਪਾਓ'' ਤੋਂ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=11 December 2013 |title=Three bakery owners tell Time Out how baking in Bandra has changed |url=http://bandra.info/three-bakery-owners-tell-time-out-how-baking-in-bandra-has-changed/ |access-date=13 June 2017 |website=Bandra.info |archive-date=17 ਜੁਲਾਈ 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150717061459/http://bandra.info/three-bakery-owners-tell-time-out-how-baking-in-bandra-has-changed/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;


== ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ==
ਅਲਬੁਕਰਕ ਦੀ ਮੌਤ ਜੂਨ 2017 ਵਿੱਚ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ 87 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ &lt;ref name=&quot;midday&quot;&gt;{{Cite news|url=http://m.mid-day.com/articles/mumbai-diary-tuesday-dossier/18332159|title=Mumbai Diary: Tuesday Dossier|date=13 June 2017|work=Mid-Day}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
&lt;references group=&quot;&quot; responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਿਕਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਿਕਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2017]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1930]]</text>
      <sha1>lrf2jrm9jzazef1wflpwko5mstih6gw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਦੀਯਾ ਸੁਜ਼ਾਨਾਹ ਬਜਾਜ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>163959</id>
    <revision>
      <id>811990</id>
      <parentid>766754</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T05:32:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811990</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9954" sha1="r3cs8k1dd7vccbaidq0lu9p22nhujgz" xml:space="preserve">
{{Infobox person
| name               = ਦੀਯਾ ਸੁਜਾਨਾਹ ਬਜਾਜ
| image              = Ms._Deeya_Bajaj_(cropped).JPG
| birth_date         = {{birth date and age|df=yes|1994|3|9}}
| nationality        = ਭਾਰਤੀ
| alma_mater         = ਕਾਰਨੇਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ,
ਪੈਨਸਿਲਵੇਨੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਵਾਰਟਨ ਸਕੂਲ
| occupation         = ਪਹਾੜੀ, ਖੋਜੀ, ਪ੍ਰੇਰਕ ਸਪੀਕਰ, ਸਾਹਸੀ ਸੈਰ ਸਪਾਟਾ
| parents            = ਸ਼ਰਲੀ ਬਜਾਜ ਅਤੇ ਅਜੀਤ ਬਜਾਜ
| relatives          = ਮੇਘਨਾ ਐਨ ਬਜਾਜ (ਭੈਣ)
}}
[[Category:Articles with hCards]]
'''ਦੀਆ ਸੁਜ਼ਾਨਾ ਬਜਾਜ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Deeya Suzannah Bajaj;''' ਜਨਮ 9 ਮਾਰਚ 1994) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਐਡਵੈਂਚਰ ਸਪੋਰਟਸ ਐਥਲੀਟ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/national/bajajs-become-first-father-daughter-duo-to-scale-the-mount-everest/article23905889.ece|title=Bajajs become first father-daughter duo to scale the Mount Everest|last=Kumar|first=Ashok|date=16 May 2018|work=[[The Hindu]]|language=en-IN}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ 5 ਜੂਨ 2022 ਨੂੰ ਸੱਤ ਸ਼ਿਖਰਾਂ ' ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।

== ਜੀਵਨੀ ==
ਬਜਾਜ ਸ਼ਰਲੀ ਥਾਮਸ ਬਜਾਜ ਅਤੇ [[ਅਜੀਤ ਬਜਾਜ]] (ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਸੀ ਅਤੇ [[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] ਐਵਾਰਡੀ) ਦੀ ਧੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Manekar |first=Sameer |date=2018-05-30 |title=Would Your Relationship With Your Father Survive Climbing Everest? |url=https://www.vice.com/en_in/article/a3a7wz/would-your-relationship-with-your-father-survive-climbing-everest |access-date=2019-10-07 |website=Vice |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਇੱਕ PADI ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਬਚਾਅ ਗੋਤਾਖੋਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/society/the-formidable-challenge-of-scaling-the-everest/article24077185.ece|title=The formidable challenge of scaling the Everest|last=Kullar|first=Gagan Dhillon|date=2018-06-04|work=The Hindu|access-date=2019-10-07|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਨਹਿਰੂ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਮਾਊਂਟੇਨੀਅਰਿੰਗ ਤੋਂ ਪਰਬਤਾਰੋਹੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਗਾਊਂ ਕੋਰਸ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.cnbctv18.com/buzz/even-everest-is-not-the-limit-if-you-put-your-mind-to-it-mountaineer-deeya-bajaj-2923441.htm|title=&quot;Even Everest is not the limit if you put your mind to it&quot; – Mountaineer Deeya Bajaj|date=11 April 2019|work=cnbctv18.com|access-date=24 November 2021|language=en}}&lt;/ref&gt;

== ਸਾਹਸੀ ==
17 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਬਜਾਜ ਨੇ ਇੱਕ 550 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਬੀ ਕਰਾਸ ਕੰਟਰੀ ਸਕੀਇੰਗ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ,&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Bhanukumar |first=Shashwathi |date=2018-06-11 |title=Ajeet and Deeya Bajaj: India's First Father-daughter duo to conquer Mt Everest - Parentcircle |url=https://www.parentcircle.com/article/meet-indias-first-fatherdaughter-duo-to-conquer-mt-everest/ |access-date=2019-10-07 |website=www.parentcircle.com |language=en-gb |archive-date=2020-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200929233616/https://www.parentcircle.com/article/meet-indias-first-fatherdaughter-duo-to-conquer-mt-everest/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਲਈ ਫੰਡ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਗ੍ਰੀਨਲੈਂਡ ਆਈਸਕੈਪ ਦੇ ਪਾਰ ਸਕੀਇੰਗ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite web |title=Skiing for a dream |url=https://www.rediff.com/getahead/slide-show/slide-show-1-achievers-interview-with-cross-country-skier-deeya-bajaj/20111103.htm |access-date=2019-10-07 |website=Rediff |language=en}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title= |url=https://www.pressreader.com/india/deccan-chronicle/20180603/282016148011915 |access-date=2019-10-07 |via=PressReader}}&lt;/ref&gt;

16 ਮਈ 2018 ਨੂੰ ਬਜਾਜ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਮਾਊਂਟ ਐਵਰੈਸਟ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਭਾਰਤੀ ਪਿਓ-ਧੀ ਦੀ ਜੋੜੀ ਬਣ ਗਏ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=&quot;Even Everest is not the limit if you put your mind to it&quot; – Mountaineer Deeya Bajaj |url=https://www.cnbctv18.com/buzz/even-everest-is-not-the-limit-if-you-put-your-mind-to-it-mountaineer-deeya-bajaj-2923441.htm |access-date=2019-10-07 |website=cnbctv18.com |language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.ndtv.com/delhi-news/adventure-is-a-way-of-life-indias-first-father-daughter-duo-who-climbed-mount-everest-1856863|title=&quot;Adventure Is A Way Of Life&quot;: India's First Father-Daughter Duo Who Climbed Mount Everest|date=24 May 2018|work=NDTV.com|access-date=2022-10-08|editor-last=Sethi|editor-first=Nidhi}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=17 May 2018 |title=Mount Everest: Gurugram duo scale Mt Everest, first Indian father-daughter team to do so {{!}} Gurgaon News - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/gurgaon/gurugram-duo-scale-mt-everest-first-indian-father-daughter-team-to-do-so/articleshow/64200339.cms |access-date=2019-10-07 |website=The Times of India |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=PM Modi congratulates Indian Mount Everest conquerors |url=https://www.aninews.in/news/national/general-news/pm-modi-congratulates-indian-mount-everest-conquerors201805271305170001/ |access-date=2019-10-07 |website=www.aninews.in |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਉੱਤਰੀ ਪਾਸੇ (ਤਿੱਬਤ) ਤੋਂ ਐਵਰੈਸਟ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ-ਬੱਚੇ ਦੀ ਟੀਮ ਵੀ ਹੈ। ਚੜ੍ਹਾਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬੱਚੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web |title=Everest climb a message for female equality |url=https://news.cornell.edu/stories/2018/06/everest-climb-message-female-equality |access-date=2019-10-07 |website=Cornell Chronicle |language=en}}&lt;/ref&gt; ਪਿਓ-ਧੀ ਦੀ ਟੀਮ ਨੇ [[ਐਵਰੈਸਟ ਪਹਾੜ|ਮਾਊਂਟ ਐਵਰੈਸਟ]], ਡੇਨਾਲੀ, ਐਕੋਨਕਾਗੁਆ, ਵਿਨਸਨ, [[ਮਾਉਂਟ ਐਲਬਰਸ|ਐਲਬਰਸ]], [[ਕਿਲੀਮੰਜਾਰੋ]] ਅਤੇ ਮਾਊਂਟ ਕੋਸੀਸਜ਼ਕੋ ਸਮੇਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸੱਤ ਸਿਖਰਾਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Ajeet Bajaj and Deeya Bajaj Blog |url=https://economictimes.indiatimes.com/blogs/author/ajeet-bajaj-and-deeya-bajaj/?source=app |access-date=2019-10-07 |website=Economic Times Blog |language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{Cite web |date=2018-12-13 |title=Dalmia Cement empowers Ajeet and Deeya Bajaj, the first Indian father - daughter duo aiming to scale Mt. Vinson, Antarctica |url=https://orissadiary.com/dalmia-cement-empowers-ajeet-deeya-bajaj-first-indian-father-daughter-duo-aiming-scale-mt-vinson-antarctica/ |access-date=2019-10-07 |website=Odisha Diary |language=en-US |archive-date=2018-12-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181214135712/http://orissadiary.com/dalmia-cement-empowers-ajeet-deeya-bajaj-first-indian-father-daughter-duo-aiming-scale-mt-vinson-antarctica/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

== ਅਵਾਰਡ ==

* &quot;ਐਡਵੈਂਚਰ ਸਪੋਰਟਸ&quot; 2012 ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਦਿਲੀ ਅਵਾਰਡ&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web |title=Deeya Suzannah Bajaj – TOSB |url=http://outstandingspeakersbureau.in/Speakers/deeya-suzannah-bajaj/ |access-date=2019-10-07 |language=en |archive-date=2019-12-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208085427/http://outstandingspeakersbureau.in/Speakers/deeya-suzannah-bajaj/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
* TiE (The IndUS Entrepreneurs) Aspire Young Achievers Award 'ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਵਜੋਂ ਬੇਮਿਸਾਲ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਵਿੱਚ' 2012&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Flipkart presents TiE-Aspire Young Achiever awards |url=https://www.sify.com/finance/flipkart-presents-tie-aspire-young-achiever-awards-news-national-mj3wWffaeajsi.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20181122172124/http://www.sify.com/finance/flipkart-presents-tie-aspire-young-achiever-awards-news-national-mj3wWffaeajsi.html |archive-date=2018-11-22 |access-date=2019-10-07 |website=Sify |language=en}}&lt;/ref&gt;
* ਐਡਵੈਂਚਰ ਟੂਰ ਆਪਰੇਟਰਜ਼ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਆਫ ਇੰਡੀਆ &quot;ਐਡਵੈਂਚਰਰ ਆਫ ਦਿ ਈਅਰ&quot; 2013&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Award2013 |url=http://www.atoai.org/index.php/award2013.html |access-date=2019-10-07 |website=www.atoai.org |archive-date=2020-01-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200105101402/http://www.atoai.org/index.php/award2013.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
&lt;references group=&quot;&quot; responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1994]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਪਰਬਤਾਰੋਹੀ]]</text>
      <sha1>r3cs8k1dd7vccbaidq0lu9p22nhujgz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜੈਨੇਟ ਰੋਨਾਲਡਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>164046</id>
    <revision>
      <id>811968</id>
      <parentid>810109</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T23:23:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811968</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11506" sha1="tdspfyjc9gq5d61h3ngl1r3nymmffp5" xml:space="preserve">
'''ਜੈਨੇਟ ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਰੋਨਾਲਡਸ''' (ਜਨਮ 30 ਅਕਤੂਬਰ 1985) ਇੱਕ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆਈ-ਜਨਮ ਫਿਜ਼ੀਓਥੈਰੇਪਿਸਟ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਕਟਰ ਹੈ, ਜੋ ਜਰਮਨੀ ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ ਲਈ ਇੱਕ ਆਲਰਾਊਂਡਰ ਵਜੋਂ ਖੇਡਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਜਰਮਨੀ ਲਈ [[ਮਹਿਲਾ ਟੀ20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਟਵੰਟੀ-20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ]] ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜਾ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਖਿਡਾਰਨ, ਮਰਦ ਜਾਂ ਔਰਤ ਸੀ।

== ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਰੀਅਰ ==
ਰੋਨਾਲਡਸ ਦਾ ਜਨਮ ਵਾਰਰਾਗੁਲ, [[ਵਿਕਟੋਰੀਆ (ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ)|ਵਿਕਟੋਰੀਆ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। &lt;ref name=&quot;espn profile&quot;&gt;{{Cite web |title=Janet Ronalds |url=https://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1190587.html |access-date=14 February 2021 |website=ESPNcricinfo |publisher=[[ESPN Inc.]]}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ 2007 ਵਿੱਚ ਮੈਲਬੌਰਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਫਿਜ਼ੀਓਥੈਰੇਪੀ ਦੀ ਬੈਚਲਰ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। 2008 ਵਿੱਚ ਮੈਲਬੋਰਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਫਿਜ਼ੀਓਥੈਰੇਪੀ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ 2011 ਅਤੇ 2016 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। 2018 ਤੋਂ, ਉਹ [[ਮਿਊਨਿਖ਼|ਮਿਊਨਿਖ]], ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਅਧਾਰਤ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;linkedin profile&quot;&gt;{{Cite web |title=Janet Ronalds |url=https://www.linkedin.com/in/janet-ronalds-5052892a/?originalSubdomain=de |access-date=14 February 2021 |website=linkedin.com |publisher=[[LinkedIn]]}}&lt;/ref&gt;

== ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੈਰੀਅਰ ==
26 ਜੂਨ 2019 ਨੂੰ, ਰੋਨਾਲਡਸ ਨੇ 2019 ICC ਮਹਿਲਾ ਕੁਆਲੀਫਾਇਰ ਯੂਰਪ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਲਾ ਮਾਂਗਾ ਕਲੱਬ ਮੈਦਾਨ, ਮਰਸੀਆ, ਸਪੇਨ ਵਿਖੇ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਜਰਮਨੀ ਲਈ [[ਮਹਿਲਾ ਟੀ20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|WT20I]] ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਜਰਮਨੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ WT20I ਵੀ ਸੀ। &lt;ref name=&quot;espn profile&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Scotland register massive win over debutant Germany |url=https://www.womenscriczone.com/report/scotland-register-massive-win-over-debutant-germany/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190627081858/https://www.womenscriczone.com/report/scotland-register-massive-win-over-debutant-germany/ |archive-date=27 June 2019 |access-date=27 June 2019 |website=Women's Criczone}}&lt;/ref&gt;

ਫਰਵਰੀ 2020 ਵਿੱਚ, ਅਲ ਅਮੇਰਤ ਕ੍ਰਿਕਟ ਸਟੇਡੀਅਮ, [[ਮਸਕਟ]] ਵਿਖੇ ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਓਮਾਨ ਵਿਚਕਾਰ ਦੁਵੱਲੀ ਲੜੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ WT20I ਮੈਚ ਵਿੱਚ, ਰੋਨਾਲਡਸ ਨੇ [[ਕ੍ਰਿਸਟੀਨਾ ਗਫ]] ਨਾਲ 158 ਦੌੜਾਂ ਦੀ ਅਟੁੱਟ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਦੋਵਾਂ ਬੱਲੇਬਾਜ਼ਾਂ ਨੇ 71 * ਦੌੜਾਂ ਬਣਾਈਆਂ। ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਜਰਮਨੀ ਦੀ 115 ਦੌੜਾਂ ਨਾਲ ਜਿੱਤ, ਟੀਮ ਦੀ WT20I ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਜਿੱਤ ਸੀ। &lt;ref name=&quot;dcb 2020-02-04&quot;&gt;{{Cite web |date=4 February 2020 |title=Deutschland gewinnt erstes T20i Länderspiel gegen Oman |trans-title=Germany wins first T20 International against Oman |url=https://www.cricket.de/deutschland-gewinnt-ersten-t20i-laenderspiel-gegen-oman/ |access-date=18 February 2021 |website=[[German Cricket Federation]] (DCB) |language=de}}&lt;/ref&gt; ਲੜੀ ਦੇ ਤੀਜੇ WT20I ਮੈਚ ਵਿੱਚ, ਰੋਨਾਲਡਸ ਨੇ 47 ਦੌੜਾਂ ਬਣਾਈਆਂ, ਦੋ ਕੈਚ ਲਏ, ਅਤੇ ਮੈਚ ਦਾ ਸਰਵੋਤਮ ਖਿਡਾਰੀ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਜਰਮਨੀ ਨੇ ਆਖਰਕਾਰ WT20I ਸੀਰੀਜ਼ 4-0 ਨਾਲ ਜਿੱਤੀ, ਅਤੇ ਰੋਨਾਲਡਸ ਨੂੰ ਸੀਰੀਜ਼ ਦਾ ਸਰਵੋਤਮ ਖਿਡਾਰੀ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। &lt;ref name=&quot;dcb 2020-02-25&quot;&gt;{{Cite web |date=25 February 2020 |title=Frauennationalmannschaft erfolgreich im Oman |trans-title=Women's national team successful in Oman |url=https://www.cricket.de/oman-tour-der-frauennationalmannschaft/ |access-date=18 February 2021 |website=German Cricket Federation (DCB) |language=de}}&lt;/ref&gt;

13 ਅਗਸਤ 2020 ਨੂੰ, ਸੀਬਰਨ ਕ੍ਰਿਕਟ ਗਰਾਊਂਡ ਵਿਖੇ ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਆਸਟਰੀਆ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਡੇ ਗਏ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦੁਵੱਲੇ ਲੜੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਮੈਚ ਵਿੱਚ, ਰੋਨਾਲਡਸ T20I ਵਿੱਚ ਜਰਮਨੀ ਲਈ ਸੈਂਕੜਾ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਖਿਡਾਰੀ, ਮਰਦ ਜਾਂ ਔਰਤ ਬਣ ਗਏ। &lt;ref name=&quot;ec 2020-08-13&quot; /&gt; ਉਸਨੇ 74 ਗੇਂਦਾਂ ਵਿੱਚ 105 * ਦੌੜਾਂ ਬਣਾਈਆਂ, ਅਤੇ ਗਫ ਦੇ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਵਿਕਟ ਲਈ 191 ਦੌੜਾਂ ਦੀ ਅਟੁੱਟ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਰਮਨੀ ਨੂੰ WT20I ਦੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਸਕੋਰ 191/0 ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਇਹ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ WT20Is ਵਿੱਚ ਚੌਥੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਕੁੱਲ ਨੇ ਸਾਰੇ T20I ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਵਿਕਟ ਗਵਾਏ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਕੋਰ ਦਾ ਨਵਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ। &lt;ref name=&quot;ec 2020-08-13&quot;&gt;{{Cite web |last=Grunshaw |first=Tom |date=13 August 2020 |title=Ronalds, Bargna smash records as Germany beat Austria by 138 runs |url=https://emergingcricket.com/news/ronalds-bargna-smash-records-as-germany-beat-austria-by-138-runs/ |access-date=20 February 2021 |website=Emerging Cricket}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;dcb 2020-08-14&quot;&gt;{{Cite web |date=14 August 2020 |title=Deutsche Frauennationalmannschaft im Rekordfieber! |trans-title=German women's national team in record fever! |url=https://www.cricket.de/deutsche-frauennationalmannschaft-im-rekordfieber/ |access-date=14 February 2021 |website=Deutscher Cricket Bund |language=de}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;icc 2020-08-14&quot;&gt;{{Cite web |title=Record-breaking Germany complete whitewash of Austria |url=https://www.icc-cricket.com/news/1753846 |access-date=14 February 2021 |website=www.icc-cricket.com}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;wcz 2020-08-17&quot;&gt;{{Cite web |last=Mohanan |first=Shajin |date=17 August 2020 |title=Austria v Germany: A lookback at the record-breaking series |url=https://www.womenscriczone.com/austria-v-germany-series-lookback |access-date=15 February 2021 |website=Women’s CricZone |archive-date=28 ਫ਼ਰਵਰੀ 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210228055402/https://www.womenscriczone.com/austria-v-germany-series-lookback/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਅਗਲੇ ਦਿਨ, ਦੁਵੱਲੀ ਲੜੀ ਦੇ ਚੌਥੇ ਮੈਚ ਵਿੱਚ, ਰੋਨਾਲਡਸ ਨੇ 68* ਦਾ ਸਕੋਰ ਬਣਾਇਆ, ਅਤੇ ਗਫ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਟੀਮ ਦਾ ਕੁੱਲ 198/0 ਦਾ ਸਕੋਰ ਬਣਾਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨ ਸਾਂਝੇਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। &lt;ref name=&quot;dcb 2020-08-14&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;icc 2020-08-14&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;wcz 2020-08-17&quot; /&gt;

2020 ਵਿੱਚ ਰੋਨਾਲਡਜ਼ ਦੀਆਂ ਕੁੱਲ 342 WT20I ਦੌੜਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਾਲ ਦੌਰਾਨ WT20I ਮੈਚਾਂ ਵਿੱਚ ਛੇਵੀਂ-ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੌੜਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਖਿਡਾਰਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। &lt;ref name=&quot;ec 2021-01-30&quot;&gt;{{Cite web |last=Lockett |first=Isaac |date=30 January 2021 |title=Women’s cricket in Germany 2020 with Monika Loveday |url=https://emergingcricket.com/insight/womens-cricket-in-germany-2020-with-monika-loveday/ |access-date=15 February 2021 |website=Emerging Cricket}}&lt;/ref&gt;

ਜਰਮਨੀ ਦੀ ਅਗਲੀ ਦੁਵੱਲੀ ਲੜੀ ਵਿੱਚ, ਜੁਲਾਈ 2021 ਵਿੱਚ, ਬੇਅਰ ਉਰਡਿੰਗਨ ਕ੍ਰਿਕਟ ਗਰਾਊਂਡ, ਕ੍ਰੇਫੀਲਡ ਵਿਖੇ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਖਿਲਾਫ, ਰੋਨਾਲਡਸ ਨੇ ਪੰਜ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਰ ਮੈਚ ਖੇਡੇ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਤੀਜੇ ਮੈਚ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ 31 ਗੇਂਦਾਂ ਵਿੱਚ 35 ਦੌੜਾਂ ਬਣਾ ਕੇ, ਮੈਚ ਅਤੇ ਸੀਰੀਜ਼ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਕੋਰ ਬਣਾਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਵਿਕਟਾਂ, ਤਿੰਨ ਕੈਚ ਵੀ ਲਏ ਅਤੇ ਮੈਚ ਦੀ ਸਰਵੋਤਮ ਖਿਡਾਰੀ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। &lt;ref name=&quot;wcz 2021-07-08-10&quot;&gt;{{Cite web |last=Women's CricZone Staff |date=10 July 2021 |title=Anuradha Doddaballapur bowls Germany to series win over France |url=https://www.womenscriczone.com/anuradha-doddaballapur-bowls-germany-to-series-win-over-france |access-date=16 July 2021 |website=Women’s CricZone |archive-date=16 ਜੁਲਾਈ 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210716125946/https://www.womenscriczone.com/anuradha-doddaballapur-bowls-germany-to-series-win-over-france |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;icc 2021-07-12&quot;&gt;{{Cite web |last=Emerging Cricket |date=12 July 2021 |title=Global Game: Germany's unbeaten run in T20Is extended after 5-0 series sweep against France |url=https://www.icc-cricket.com/news/2187808 |access-date=16 July 2021 |website=International Cricket Council}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;dcb 2021-07-13&quot;&gt;{{Cite web |date=13 July 2021 |title=5:0 gegen Frankreich: Golden Eagles bleiben unbesiegbar |trans-title=5-0 against France: Golden Eagles remain invincible |url=https://www.cricket.de/50-gegen-frankreich-golden-eagles-bleiben-unbesiegbar/ |access-date=16 July 2021 |website=German Cricket Federation (DCB) |language=de}}&lt;/ref&gt; ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ, ਉਸਨੇ 2021 ICC ਮਹਿਲਾ T20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਯੂਰਪ ਕੁਆਲੀਫਾਇਰ ਵਿੱਚ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਚਾਰ ਮੈਚਾਂ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ। &lt;ref&gt;{{Cite web |title=ICC Women's T20 World Cup Europe Region Qualifier, 2021 Cricket Team Records &amp; Stats {{!}} ESPNcricinfo.com |url=https://stats.espncricinfo.com/ci/engine/records/batting/most_runs_career.html?id=14092;type=tournament |access-date=5 December 2021 |website=ESPNcricinfo}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1985]]</text>
      <sha1>tdspfyjc9gq5d61h3ngl1r3nymmffp5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪੁਪੁਲ ਭੂਯਾਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>164837</id>
    <revision>
      <id>812075</id>
      <parentid>809918</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T10:52:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>812075</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11304" sha1="97k7iqsvoqmx83tfr9yece4ivcsmu32" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = Pupul Bhuyan
| image              = Pupul Bhuyan after winning Opera Mrs India Global (cropped).jpg
| image_size         = 
| caption            = 
| native_name        = 
| other_names        = Payal Bhuyan&lt;ref&gt;{{cite news |title=ଛୋଟ ପରଦାରେ ଉପସ୍ଥାପିକା, ହେଲେ ବଡ଼ ପରଦାରେ ନାୟିକା |url=https://sambad.in/entertainment/anchor-heroinepupul-96471/ |access-date=15 November 2022 |work=Sambad |date=7 March 2018 |language=Odia}}&lt;/ref&gt;
| birth_name         = 
| birth_date         = {{birth date and age |df=y|1992|02|23}}
| birth_place        = Sainkul, [[Keonjhar district]], [[Odisha]]
| alma_mater         = [[Buxi Jagabandhu Bidyadhar College]]
| occupation         = ([[Ollywood|Odia]]) actress, TV presenter
| years_active       = 2012 - present
| spouse             = Deep Thadani
| children           = 
| parents            = BataKrishna Bhuyan (father)&lt;br/&gt;Baijayantimala Bhuyan (mother)
| relatives          = 
| awards             = Rupanagara Mahanagara Award for Best Female Debut&lt;br/&gt;Opera Mrs India Global 2018&lt;ref&gt;{{cite web |title=Opera Miss/Mrs. India Global 2018 |url=http://operamrsindiaglobal.com/winners/ |website=Opera Miss/Mrs. India Global |access-date=15 November 2022}}&lt;/ref&gt;
| website            = 
}}
[[Category:Articles with hCards]]

'''ਪੁਪੁਲ ਭੂਯਾਨ''' ( {{IPA-or|pupulɔ bʱujaː̃}} ) (ਜਨਮ 23 ਫਰਵਰੀ 1992) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਪੇਸ਼ਕਾਰ, ਅਤੇ ਮਾਡਲ ਹੈ ਜੋ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉੜੀਆ ਫ਼ਿਲਮਾਂ, ਟੈਲੀਫ਼ਿਲਮਾਂ, ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ ਰਿਐਲਿਟੀ ਸ਼ੋਅ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਫ਼ਿਲਮੀ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 2013 ਵਿੱਚ [[ਕਾਵਿਆ ਕੀਰਨ]] ਦੇ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਓਡੀਆ 3D ਫ਼ਿਲਮ ਕੌਨਰੀ ਕੰਨਿਆ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Kaunri Kanya 3D Oriya Horror Film |url=http://incredibleorissa.com/oriyafilms/kaunri-kanya-oriya-movie-songs-videos-wallpapers |publisher=Incredible Orissa }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਓਪੇਰਾ ਮਿਸਿਜ਼ ਇੰਡੀਆ ਗਲੋਬਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਜੇਤੂ ਵਜੋਂ ਤਾਜ ਪਹਿਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;My City Links&quot;&gt;{{Cite news|url=https://mycitylinks.in/marriage-no-barrier-in-pursuing-dreams-says-opera-mrs-india-global-2018/|title=Marriage No Barrier In Pursuing Dreams, Says Opera Mrs India Global 2018|last=Jha|first=Neha|date=29 August 2020|work=My City Links|access-date=15 November 2022|language=English}}&lt;/ref&gt;

== ਆਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ==
ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ 23 ਫਰਵਰੀ 1992 ਨੂੰ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=January 2023}} ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੇ ਕੇਓਂਝਾਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸੈਨਕੁਲ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਬਾਟਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭੂਯਾਨ ਅਤੇ ਬੈਜਯੰਤੀਮਾਲਾ ਭੂਯਾਨ ਕੋਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਬਕਸ਼ੀ ਜਗਬੰਧੂ ਬਿਦਿਆਧਰ ਕਾਲਜ, ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਤੋਂ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=23 September 2018 |title=Odisha's Pupul Bhuyan Wins Opera Mrs India Global 2018 |url=https://odishabytes.com/odishas-pupul-bhuyan-wins-opera-mrs-india-global-2018/ |access-date=15 November 2022 |website=odishabytes |language=en-US}}&lt;/ref&gt; 2016 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਦੀਪ ਥਡਾਨੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;My City Links&quot;/&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਭੂਯਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇੱਕ ਸਟੇਜ ਪੇਸ਼ਕਾਰ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕੁਝ ਸੋਲੋ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਸ਼ੋਅ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਈ-ਨਿਊਜ਼, ਅਪਨੰਕਾ ਪਾਸੰਦ ਆਦਿ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕੀਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਸਾਰੇਗਾਮਾਪਾ ਲਿਟਲ ਚੈਂਪਸ, ਸਵਰਾ ਓਡੀਸ਼ਾਰਾ, ਮੁਨ ਬੀ ਹੀਰੋਇਨ ਹੇਬੀ, ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਰਿਐਲਿਟੀ ਸ਼ੋਅ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

2013 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਸੋਮਿਆ ਰੰਜਨ ਸਾਹੂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਪਹਿਲੀ ਓਡੀਆ 3D ਫ਼ਿਲਮ, ਕੌਨਰੀ ਕੰਨਿਆ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਓਡੀਆ ਫ਼ਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਬਲੈਕਮੇਲ, ਬਿਦਿਆਰਾਣਾ,&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Bureau |first=KalingaTV |date=16 June 2020 |title=First look of Babusan's Odia upcoming film ‘Bidyarana’ released: Watch |url=https://kalingatv.com/entertainment/first-look-of-babusans-odia-upcoming-film-bidyarana-released-watch/ |access-date=15 November 2022 |publisher=KalingaTV |language=en-US}}&lt;/ref&gt; ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਉੜੀਆ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਚਰਿੱਤਰ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ। ਅਨੁਭਵ - ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਮੀ ਅਤੇ ਨਿਯਤੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਉੜੀਆ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਐਂਕਰਿੰਗ ਅਤੇ ਐਕਟਿੰਗ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹ ਮਾਡਲਿੰਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਹੈ। 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਓਪੇਰਾ ਮਿਸਿਜ਼ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲਿਆ ਸੀ। ਇੰਡੀਆ ਗਲੋਬਲ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਿਤਾ ਅਤੇ ਜਿੱਤਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Pioneer |first=The |title=Cuttack girl wins Charming Face Odisha title |url=https://www.dailypioneer.com/2019/state-editions/cuttack-girl-wins-charming-face-odisha-title.html |access-date=15 November 2022 |website=The Pioneer |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=8 May 2020 |title=These beauty pageant winners capture hearts during lockdown |url=https://www.orissapost.com/more-to-life-than-winning-crowns-beauty-pageant-winners/ |access-date=15 November 2022 |website=Odisha News, Odisha Latest news, Odisha Daily - OrissaPOST |language=en-US}}&lt;/ref&gt; ਤਾਜ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸ ਨੇ ਸੈਮੀਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਸਰਵੋਤਮ ਰੈਂਪ ਵਾਕ ਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://odishapostepaper.com/edition/148/orissapost/page/2|title=Pupul is Opera Mrs India Global|date=25 September 2018|work=Orissa Post|access-date=29 September 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20221115140852/http://odishapostepaper.com/edition/148/orissapost/page/2|archive-date=15 November 2022}}&lt;/ref&gt; 2022 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਓਡੀਆ ਮੈਗਜ਼ੀਨ, ਸ਼ੁਭਪੱਲਬਾ ਦੀ ਕਵਰ ਫੋਟੋ 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=15 June 2022 |title=Shubhapallaba Released its 39th Edition on Raja Sankranti |url=https://orissadiary.com/shubhapallaba-released-its-39th-edition-on-raja-sankranti/ |access-date=15 November 2022 |website=Odisha Diary |language=en-US |archive-date=15 ਨਵੰਬਰ 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221115135302/https://orissadiary.com/shubhapallaba-released-its-39th-edition-on-raja-sankranti/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, 2016 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਕਾਦੰਬਨੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਸੀ।

== ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!ਸਾਲ
! ਫਿਲਮ
! ਭਾਸ਼ਾ
! ਭੂਮਿਕਾ
! ਨੋਟ ਕਰੋ
|-
| 2013
| ''ਕੌਨਰੀ ਕੰਨਿਆ''
| [[ਓਡੀਆ ਭਾਸ਼ਾ|ਓਡੀਆ]]
| ਅਨੁਸਾਯਾ
| ਓਲੀਵੁੱਡ ਵਿੱਚ ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ
|-
| 2015
| ''ਭਲਾ ਪੈ ਟੇਟੇ 100 ਰੁ''
| ਓਡੀਆ
|
|
|-
| 2018
| ''ਬਲੈਕਮੇਲ''
| ਓਡੀਆ
|
|
|-
| 2022
| ''[[Bidyarana (2022 Odia movie)|ਬਿਦਿਆਰਾਣਾ]]''
| ਓਡੀਆ
|
| &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Actress Pupul Bhuyan waits for shooting for her film to resume post lockdown - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/events/bhubaneswar/actress-pupul-bhuyan-waits-for-shooting-for-her-film-to-resume-post-lockdown/articleshow/77851873.cms |access-date=15 November 2022 |website=The Times of India |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;5&quot; | ਫਿਲਮਾਂਕਣ
| ਅਨੁਭਵ- ਪ੍ਰੇਮੀ
|
| ਬਰਸਾ
|
|-
| [[Niyati|ਨਿਆਤੀ]]
|
| ਸਾਧਨਾ
|
|-
| ਤੂ ਮੋ ਕਮਜੋਰੀ 
|
|
|
|-
| ''[[Delivery Boy(film)|ਡਿਲੀਵਰੀ ਬੁਆਏ]]'' 
|
|
|
|-
| ਅਜਾਤਿ 
|
|
|
|}

== ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ==
{| border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; ;&quot;
!ਸਿਰਲੇਖ
! ਚੈਨਲ
! ਨੋਟ ਕਰੋ
|-
| ਨੰਦਾ ਪੁਤੁਲੀ
| ਮੰਜਰੀ ਟੀ.ਵੀ
| ਓਡੀਆ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਦੁਕਾਨ
|-
| ਈ-ਨਿਊਜ਼
| OTV
| rowspan=&quot;10&quot; | ਪੇਸ਼ਕਾਰ
|-
| ਈ-ਗੌਸਿਪ
| OTV
|-
| ਟੈਲੀ ਟਰੇਵਲ
| OTV
|-
| ਸਮੀਖਿਆ ਸ਼ੋਅ
| MBC ਟੀ.ਵੀ
|-
| ਅਮਾ ਰੋਜ਼ੀ ਘਰਾ ॥
| ਤਰੰਗ ਟੀ.ਵੀ
|-
| ਜੀਤਾ ਉੜੀਸਾ ਜੀਆ
| ਤਰੰਗ ਟੀ.ਵੀ
|-
| ਅਪਨੰਕਾ ਪਾਸੰਦ
| [[ਵਾਇਆਕਾਮ18|ਈਟੀਵੀ ਓਡੀਆ]]
|-
| ਸਵਰਾ ਓਡੀਸ਼ਾਰਾ
| ਸਾਰਥਕ ਟੀ.ਵੀ
|-
| ਮੁਨ ਬੀ ਹੀਰੋਇਨ ਹੇਬੀ
| ਸਾਰਥਕ ਟੀ.ਵੀ
|-
| SaReGaMaPa Little Champs
| ਸਾਰਥਕ ਟੀ.ਵੀ
|}

== ਇਨਾਮ ==

* ਸਰਵੋਤਮ ਫੀਮੇਲ ਡੈਬਿਊ ਲਈ ਰੂਪਨਗਰ ਮਹਾਂਨਗਰ ਅਵਾਰਡ
* ਸਰਵੋਤਮ ਡੁਬਟ ਫੀਮੇਲ ਲਈ ਸਮਾਂ ਅਵਾਰਡ ਦਿਖਾਓ
* ਓਪੇਰਾ ਮਿਸਿਜ਼ ਇੰਡੀਆ ਗਲੋਬਲ 2018 &lt;ref name=&quot;My City Links&quot;/&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* {{IMDB name|nm6846747}}
* Pupul Bhuyan on Instagram
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1992]]</text>
      <sha1>97k7iqsvoqmx83tfr9yece4ivcsmu32</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਡਾਂਡੀਆਂ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>165119</id>
    <revision>
      <id>811947</id>
      <parentid>672355</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T15:10:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>811947</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="931" sha1="0rxqkl7iqecavmm24qn6981v4lfrq24" xml:space="preserve">{{Unreferenced|date=ਜੂਨ 2025}}

'''ਡਾਂਡੀਆਂ''',  [[ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ)]] ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਡਾਕਘਰ ਬੱਡੋਂ ਹੈ ਅਤੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਮੁੱਖ ਸੜਕ [[ਫਗਵਾੜਾ]]-ਪਾਂਛਟ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ [[ਫਗਵਾੜਾ]]  23 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ।  ਇਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਬਲਾਕ [[ਮਾਹਲਪੁਰ|ਮਾਹਿਲਪੁਰ]]  ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ [[ਸਿੱਖ]], ਡੋਡ ਰਾਜਪੂਤ ਹਨ।

{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਕਸਬੇ]]</text>
      <sha1>0rxqkl7iqecavmm24qn6981v4lfrq24</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਬਲਕੌਰ ਸਿੰਘ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>165728</id>
    <revision>
      <id>811943</id>
      <parentid>674326</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T15:06:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>811943</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1392" sha1="00xbrj66pf0fit7p6hgcmlfvx13nhzb" xml:space="preserve">
'''ਬਲਕੌਰ ਸਿੰਘ''' [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਦੇ [[ਕਾਲਾਂਵਾਲੀ ( ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ-ਹਲਕਾ )|ਕਾਲਾਂਵਾਲੀ]] ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਤੋਂ [[ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Haryana Vidhan Sabha MLA |url=http://haryanaassembly.gov.in/MLADetails.aspx?MLAID=865 |publisher=haryanaassembly.gov.in}}&lt;/ref&gt; ਉਹ 2019 ਦੀਆਂ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਠੀਕ ਪਹਿਲਾਂ [[ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;[https://www.indiatoday.in/elections/haryana-assembly-election/story/akali-dal-to-go-solo-in-haryana-assembly-polls-after-its-lone-mla-joins-bjp-1603691-2019-09-27 Akali Dal to go solo in Haryana assembly polls after its lone MLA joins BJP]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.ndtv.com/india-news/sad-mla-balkaur-singh-joins-bjp-betrayed-akali-dal-to-fight-haryana-polls-alone-2107889 &quot;Betrayed&quot; Akali Dal To Fight Elections Alone As BJP Scoops Up MLA]&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿਰਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਲੋਕ]]
&lt;references /&gt;{{ਆਧਾਰ}}</text>
      <sha1>00xbrj66pf0fit7p6hgcmlfvx13nhzb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਖਾਜਾਗੁਡਾ ਝੀਲ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167199</id>
    <revision>
      <id>811953</id>
      <parentid>679202</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T16:36:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811953</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8100" sha1="1z7z9gfg4tesepgyxlic1rpz5v2bj56" xml:space="preserve">{{Infobox body of water
| other_name         = ਭਾਗੀਰਾਧੰਮਾ ਤਲਾਅ &lt;br /&gt; ਨਾਨਕਰੰਗੁਡਾ ਝੀਲ
| location           = ਮਕਤਕਉਸਰਾਲੀ, [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਭਾਰਤ |ਹੈਦਰਾਬਾਦ ]]
| image              = Lake_near_a_village.jpg
| image_bathymetry   = 
| caption_bathymetry = 
| pushpin_map        = India Telangana#India
| coordinates        = {{coord|17.4148017|78.3573688|type:waterbody_region:IN|display=inline,title}}
| type               = [[ਕੁਦਰਤੀ ਝੀਲ ]]
| date-built         = 
| outflow            = 
| inflow             = 
| length             = 
| width              = 
| area               = 
| depth              = 
| max-depth          = 
| volume             = 
| shore              = 
| elevation          = 
| frozen             = 
| residence_time     = 
| islands            = 
| name               = 
}}
'''ਖਜਾਗੁਡਾ ਝੀਲ''', ਜਿਸ ਨੂੰ '''ਭਾਗੀਰਥੰਮਾ ਚੇਰੂਵੂ''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Nanakramguda lake reels under threat of destruction |url=https://www.newindianexpress.com/cities/hyderabad/2017/sep/29/nanakramguda-lake-reels-under-threat-of-destruction-1664371.html}}&lt;/ref&gt; ਭਾਰਤ ਦੇ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ [[ਰੰਗਾਰੇੱਡੀ ਜ਼ਿਲਾ|ਰੰਗਾ ਰੈੱਡੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ [[ਝੀਲ]] ਹੈ ਅਤੇ [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਕਿਨਾਰੇ ਉੱਤੇ, [[ਮਨੀਕੌਂਡਾ]] ਦੇ ਉਪਨਗਰ ਵਿੱਚ, ਮਕਥਾਕੌਸਰਾਲੀ, [[ਖਾਜਾਗੁਡਾ]] ਖੇਤਰ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ SAS iTower ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ, ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਵਪਾਰਕ ਕੰਪਲੈਕਸ, ਜੋ ਖਾਜਾਗੁਡਾ - [[ਨਾਨਕਕਰਮਗੁਡਾ|ਨਾਨਕਰਾਮਗੁਡਾ]] ਰੋਡ ਤੇ  ਹੈ। ਇਹ ਝੀਲ ਉਥੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਆਕਰਸ਼ਣ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਥਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬਹੁਤ ਰੋਚਕ ਹੈ। 

== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਖਾਜਾਗੁਡਾ ਝੀਲ 1897 ਵਿੱਚ 6ਵੇਂ [[ਨਿਜ਼ਾਮ ਹੈਦਰਾਬਾਦ|ਨਿਜ਼ਾਮ]] ਨਵਾਬ [[ਮਹਿਬੂਬ ਅਲੀ ਖਾਨ]] ਦੇ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਦੇ ਵੇਲੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਝੀਲ 618 ਏਕੜ  ਵਿੱਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ।  ਇਹ ਝੀਲ [[ਕਾਮਰੇਡੀ]], ਸਰਮਪੱਲੀ ਅਤੇ [[ਨਰਸਮਪੱਲੀ]] ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ 900 ਏਕੜ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰਿਆ ਕਰਦੀ  ਸੀ।

== ਸੈਰ ਸਪਾਟਾ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Fakhruddin_Gutta_Hyd.jpg|right|thumb| ਖਾਜਾਗੁਡਾ ਪਹਾੜੀਆਂ (ਫਖਰੂਦੀਨ ਗੁੱਟਾ)]]
ਝੀਲ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਪੈਂਦੀਆਂ ਖਾਜਾਗੁਡਾ  ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ  ਫਖਰੂਦੀਨ ਗੁੱਟਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹ ਥਾਂ ਕਈ  ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਾਈਕਿੰਗ ਅਤੇ ਬੋਲਡਰਿੰਗ। &lt;ref&gt;Mohammed Hasib: ''Khajaguda Hills – relishing SUNSET at the summit'', In: ''Adventures in Hyderabad, Travel Stories'', AtomicCircle.com, 8 October 2018, ([https://atomiccircle.com/sunset-at-khajaguda-hills/ Link]).&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;hyderabadclimbers.com - ''Khajaguda Routes'', ([http://www.hyderabadclimbers.com/khajaguda-routes.html Link] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211110045816/http://www.hyderabadclimbers.com/khajaguda-routes.html |date=2021-11-10 }})&lt;/ref&gt; ਫਖਰੂਦੀਨ ਗੁੱਟਾ ਗ੍ਰੇਨਾਈਟ ਚੱਟਾਨ ਦੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ (ਖਾਜਾਗੁਡਾ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ) 2.5 ਬਿਲੀਅਨ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹਨ। &lt;ref&gt;{{Cite web |title=A city as multifaceted as a diamond |url=https://www.espncricinfo.com/story/s-kaur-on-ten-things-to-do-in-hyderabad-1088037}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=HMDA finally wakes up to Khajaguda destruction |url=https://www.newindianexpress.com/states/telangana/2022/apr/20/hmda-finally-wakes-upto-khajaguda-destruction-2444138.html}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Telangana government urged to save Fakhruddin Gutta heritage rocks |url=https://www.newindianexpress.com/states/telangana/2021/sep/01/telangana-government-urged-to-save-fakhruddin-gutta-heritage-rocks-2352661.html}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Yet another blow to Hyderabad’s rock heritage |url=https://www.thehindu.com/news/national/telangana/yet-another-blow-to-hyderabads-rock-heritage/article38404425.ece}}&lt;/ref&gt; ਖਾਜਾਗੁਡਾ ਰੌਕ ਫਾਰਮੇਸ਼ਨ, ਜੋ ਕਿ [[ਪੂਰਵ ਇਤਿਹਾਸ|ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ]] ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨ ਹੈ, 180 ਏਕੜ ਦੇ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ   &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Telangana's Khajaguda Rock Formation is as old as the Earth's crust! |url=https://timesofindia.indiatimes.com/travel/destinations/telanganas-khajaguda-rock-formation-is-as-old-as-the-earths-crust/articleshow/95272121.cms}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Prehistoric connect makes Khajaguda unique |url=https://www.newindianexpress.com/states/telangana/2022/feb/23/prehistoric-connect-makes-khajaguda-unique-2422652.html}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=A year of challenges for built heritage in Telangana |url=https://www.thehindu.com/news/national/telangana/a-year-of-challenges-for-built-heritage-in-telangana/article66298792.ece}}&lt;/ref&gt; ਸੰਤ ਹਜ਼ਰਤ ਬਾਬਾ ਫਖਰੂਦੀਨ ਔਲੀਆ ਦੀ ਕਬਰ - [[ਅਲਾ-ਉਦ-ਦੀਨ ਬਾਹਮਣ ਸ਼ਾਹ|ਅਲਾਉ-ਉਦ-ਦੀਨ ਬਾਹਮਣ ਸ਼ਾਹ]] ( [[ਬਹਿਮਨੀ ਸਲਤਨਤ|ਬਾਹਮਣੀ ਰਾਜ]] ਦੇ ਬਾਨੀ) ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਲਾਹਕਾਰ, ਜਿਸ ਨੂੰ 1353 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।  ਇੱਕ 800 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੁਰਾਣਾ ਅੰਨਾਥਾ ਪਦਮਨਾਭ ਸਵਾਮੀ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਗੁਫਾ ਜਿੱਥੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਸੰਤ, [[ਮੇਹਰ ਬਾਬਾ|ਮੇਹਰ ਬਾਬਾ ਨੇ]] ਸਿਮਰਨ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਖਾਜਾਗੁਡਾ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਾੜੀਆਂ (ਫਖਰੂਦੀਨ ਗੁੱਟਾ) ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹਨ। &lt;ref&gt;{{Cite web |title=250 Hyderabadis lace up and run to...Save Fakhruddin Gutta |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/hyderabad/250-hyderabadis-lace-up-and-run-to-save-fakhruddin-gutta/articleshow/69621456.cms}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Telangana: Khajaguda’s heritage rocks turning to dust |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/hyderabad/khajagudas-heritage-rocks-turning-to-dust/articleshow/89602506.cms}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Hyderabad’s geological heritage turning to dust |url=https://www.thehindu.com/news/cities/Hyderabad/hyderabads-geological-heritage-turning-to-dust/article26557233.ece}}&lt;/ref&gt;
[[ਤਸਵੀਰ:Rocks_Fakhruddin_Gutta_Hyderabad.jpg|right|thumb| ਰਾਕਸ ਫਖਰੂਦੀਨ ਗੁੱਟਾ ਹੈਦਰਾਬਾਦ]]

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* [[ਮਨੀਕੌਂਡਾ]]
* [[ਸੋਸਾਇਟੀ ਟੂ ਸੇਵ ਰੌਕਸ]]
* ਮਾਨਿਕੋਂਡਾ ਚੇਰੂਵੂ (ਯੇਲਮਾ ਚੇਰੂਵੂ)

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|2}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ]]</text>
      <sha1>1z7z9gfg4tesepgyxlic1rpz5v2bj56</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਚਾੰਗਫੇਂਗ ਪਾਰਕ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>168574</id>
    <revision>
      <id>811961</id>
      <parentid>769596</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T20:06:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811961</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10212" sha1="nhbl0u0356hszrelwuja2kg7s5ubzai" xml:space="preserve"> 
{{Infobox park
| name           = ਚਾੰਗਫੇਂਗ ਪਾਰਕ
| photo          = View of Changfeng Park from the Marriott Hotel.jpg
| photo_width    = 280
| photo_caption  = Elevated view of Changfeng Park&lt;br/&gt; from the [[Marriott Hotel]]
| type           = Public [[urban park]]
| location       = [[ਪੁਤੁਓ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਸ਼ੰਘਾਈ|ਪੁਟੂਓ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਸ਼ੰਘਾਈ]], [[ਚੀਨ]]
| map            = China Shanghai
| map_width      = 280
| map_alt        =
| map_caption    = Location within Shanghai
| coords         = {{coord|31|13|36|N|121|23|41|E|source:wikimapia|display=inline,title}}
| area           = &lt;!-- {{convert|???|acre|ha}} --&gt;
| created        = {{Start_date|df=y|1959}}
| operator       = 
| visitation_num =
| status         = Open year round
| website        = &lt;!-- {{URL|???}} --&gt;
}}
{{Chinese
|order=st
|s=长风公园
|t=長風公園
|p=Chángfēng Gōngyuán
}}
'''ਚਾਂਗਫੇਂਗ ਪਾਰਕ''' ( {{Lang-zh|first=s|s=长风公园|p=Chángfēng Gōngyuán}}    ; Shanghainese   ; ਸ਼ਾਬਦਿਕ: ਪਾਰਕ ਆਫ ਫਾਰ ਆਫ ਵਿੰਡ) [[ਚੀਨ]] ਦੇ [[ਸ਼ੰਘਾਈ]] ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੈਂਡਸਕੇਪਡ ਪਾਰਕ ਹੈ।&lt;ref &gt;{{Cite web |title=Changfeng Park |url=http://www.tripadvisor.com/Attraction_Review-g308272-d1793293-Reviews-Changfeng_Park-Shanghai.html |access-date=10 September 2013 |website=[[TripAdvisor]]}}&lt;/ref&gt; ਪਾਰਕ ਦਾ ਆਕਾਰ 364,000 ਵਰਗ ਮੀਟਰ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਨਾਉਟੀ [[ਨਕਲੀ ਝੀਲ|ਝੀਲ]], '''ਯਿੰਚੂ ਝੀਲ''', ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਕਲੀ ਪਹਾੜੀ, '''ਟਿਏਬੀ ਪਹਾੜੀ ਹੈ''' । ਝੀਲ 'ਤੇ ਸੀ ਲਾਈਫ [[ਐਕੁਏਰੀਅਮ]] ਅਤੇ ਬੋਟਿੰਗ ਸਮੇਤ ਕਈ ਸਹੂਲਤਾਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Zaoyang Lu |date=19 September 2011 |title=Around Town : Parks &amp; Gardens : Changfeng Park |url=http://www.timeoutshanghai.com/venue/Around_Town-Parks__Gardens/4183/Changfeng-Park.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20141006091031/http://www.timeoutshanghai.com/venue/Around_Town-Parks__Gardens/4183/Changfeng-Park.html |archive-date=6 October 2014 |access-date=2 October 2014 |website=TimeOut Shanghai |publisher=[[Time Out (magazine)|Time Out]]}}&lt;/ref&gt;

ਪਾਰਕ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਅ 4 ਅਪ੍ਰੈਲ 1957 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਪੜਾਅ ਜੁਲਾਈ 1958 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਪਾਰਕ ਨੂੰ [[ਚੀਨ ਦੇ ਲੋਕ ਗਣਰਾਜ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਿਵਸ|ਚੀਨੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਿਵਸ]] (1 ਅਕਤੂਬਰ) 1959 ਵਿੱਚ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪਾਰਕ ਨੂੰ '''ਹੂਕਸੀ ਪਾਰਕ''' (&quot;ਪੱਛਮੀ ਸ਼ੰਘਾਈ ਪਾਰਕ&quot;) ਅਤੇ ਫਿਰ '''ਬਿਲੂਓਹੂ ਪਾਰਕ''' (&quot;ਗ੍ਰੀਨ [[Usnea|ਉਸਨੀਆ]] ਝੀਲ ਪਾਰਕ&quot;) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇਹ 1 ਜੁਲਾਈ 1958 ਨੂੰ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 29 ਸਤੰਬਰ 1959 ਨੂੰ, ਸ਼ੰਘਾਈ ਮਿਉਂਸਪਲ ਪਾਰਟੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਸੈਕਟਰੀ, [[ਵੇਈ ਵੇਨਬੋ|ਵੇਈ ਵੇਨਬੋ ਨੇ]] ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ '''ਚਾਂਗਫੇਂਗ ਪਾਰਕ''' (&quot;ਪਾਰਕ ਆਫ਼ ਫਾਰ ਆਫ ਵਿੰਡ&quot;) ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਨਕਲੀ ਝੀਲ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਯਿਨ ਚੂ ਝੀਲ (&quot;ਗਲੇਮਿੰਗ ਮੈਟੋਕ ਝੀਲ&quot;) ਅਤੇ ਟਾਈ ਬੀ ਹਿੱਲ (&quot;ਮਾਈਟੀ ਆਰਮ ਹਿੱਲ&quot;) ਰੱਖਿਆ। ਦੋਵੇਂ ਨਾਂ 1958 ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ [[ਮਾਓ ਤਸੇ-ਤੁੰਗ|ਮਾਓ ਜ਼ੇ-ਤੁੰਗ]] ਦੀ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਲਏ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;putuo&quot;&gt;{{Cite web |title=About Changfeng Park |url=http://english.shpt.gov.cn/Tour/ChangfengPark/index.shtml |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20130909164136/http://english.shpt.gov.cn/Tour/ChangfengPark/index.shtml |archive-date=9 September 2013 |access-date=10 September 2013 |publisher=Shanghai Putuo |location=China}} &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Mao Zedong at West Lake |url=http://www.chinaheritagequarterly.org/features.php?searchterm=028_mao.inc&amp;issue=028 |publisher=China Heritage Project, The Australian National University |access-date=2023-05-20 |archive-date=2023-06-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230601231929/http://www.chinaheritagequarterly.org/features.php?searchterm=028_mao.inc&amp;issue=028 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

== ਟਿਕਾਣਾ ==
ਪਾਰਕ [[ਪੁਟੂਓ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਸ਼ੰਘਾਈ|ਪੁਟੂਓ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਵਿੱਚ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Changfeng Park |url=http://www.tripadvisor.com/Attraction_Review-g308272-d1793293-Reviews-Changfeng_Park-Shanghai.html |access-date=10 September 2013 |website=[[TripAdvisor]]}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[http://www.tripadvisor.com/Attraction_Review-g308272-d1793293-Reviews-Changfeng_Park-Shanghai.html &quot;Changfeng Park&quot;]. ''[[TripAdvisor]]''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;10 September&lt;/span&gt; 2013&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; ਪੂਰਬ ਵੱਲ [[ਪੂਰਬੀ ਚੀਨ ਆਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਈਸਟ ਚਾਈਨਾ ਨਾਰਮਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਹੈ।&lt;ref name=&quot;wikimapia&quot;&gt;{{Cite web |title=Chang Feng Park (Shanghai) |url=http://wikimapia.org/39771/Chang-Feng-Park |access-date=10 September 2013 |publisher=[[WikiMapia]]}}&lt;/ref&gt;

ਪਾਰਕ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ [[ਸ਼ੰਘਾਈ ਮੈਟਰੋ ਲਾਈਨ 3]] ਜਾਂ [[ਸ਼ੰਘਾਈ ਮੈਟਰੋ ਲਾਈਨ 4|ਲਾਈਨ 4 ਨੂੰ]] [[ਜਿਨਸ਼ਾਜਿਆਂਗ ਰੋਡ ਸਟੇਸ਼ਨ]] ਤੱਕ ਲੈ ਕੇ ਪਾਰਕ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। [[ਸ਼ੰਘਾਈ ਮੈਟਰੋ ਲਾਈਨ 2]] ਪਾਰਕ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਚੱਲਦੀ ਹੈ।


== ਚਾਂਗਫੇਂਗ ਓਸ਼ਨ ਵਰਲਡ (ਸਮੁੰਦਰੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੰਘਾਈ) ==
{{Infobox zoo|name=Changfeng Ocean World (Sea Life Shanghai)|date_opened=1999|location=[[Shanghai]], [[China]]|website=http://www.oceanworld.com.cn|logo=ChangfengOceanWorld.png|logo_width=110}}
'''ਚਾਂਗਫੇਂਗ ਓਸ਼ੀਅਨ ਵਰਲਡ''', ਜਿਸ ਨੂੰ '''ਸੀ ਲਾਈਫ ਸ਼ੰਘਾਈ''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਚਾਂਗਫੇਂਗ ਪਾਰਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੁੱਖ ਆਕਰਸ਼ਣ ਹੈ। ਇਹ 1999 ਵਿੱਚ 10,000 ਵਰਗ ਮੀਟਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ 300 ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ 10,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Changfeng Ocean World - Time Out - Shanghai |url=http://www.timeoutshanghai.com/venue/Around_Town-Around_Town/18702/Changfeng-Ocean-World.html |access-date=2023-05-20 |archive-date=2022-08-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220816054018/https://www.timeoutshanghai.com/venue/Around_Town-Around_Town/18702/Changfeng-Ocean-World.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਚੀਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਮੁੰਦਰੀ ਐਕੁਏਰੀਅਮ ਹੈ, ਅਤੇ ਸ਼ੰਘਾਈ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਪੱਧਰੀ ਐਕੁਏਰੀਅਮ ਹੈ। ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜੀਵਣ ਦੀਆਂ 1,500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼ੰਘਾਈ ਦੇ ਯੁਵਾ ਵਿਗਿਆਨ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਅਧਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਇਮਾਰਤ ਯਿਨ ਚੂ ਝੀਲ ਤੋਂ 13 ਮੀਟਰ ਹੇਠਾਂ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਐਕੁਏਰੀਅਮ ਨੂੰ [[ਮਰਲਿਨ ਐਂਟਰਟੇਨਮੈਂਟਸ]] ਨੇ 2012 ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ।

ਚਾਂਗਫੇਂਗ ਓਸ਼ੀਅਨ ਵਰਲਡ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਬੇਲੂਗਾ ਵ੍ਹੇਲ]] ਅਤੇ [[ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਸ਼ੇਰ|ਸਮੁੰਦਰੀ ਸ਼ੇਰ]] ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸੈਲਾਨੀ, ਸਟਾਫ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ, ਗੋਤਾਖੋਰੀ ਸੂਟ ਪਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵ੍ਹੇਲ ਜਾਂ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸ਼ੇਰਾਂ ਨਾਲ ਡਾਂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ, ਚਾਂਗਫੇਂਗ ਓਸ਼ਨ ਵਰਲਡ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਸੀ ਲਾਈਫ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਤੋਂ ਲਿੰਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Citation |title=Sea Lies: Sea Life's Secret Cetacean Circus - YouTube |url=https://www.youtube.com/watch?v=D1w2EFidw34 |access-date=2015-10-21}}&lt;/ref&gt;

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* [[ਜ਼ੋਂਗਸ਼ਨ ਪਾਰਕ (ਸ਼ੰਘਾਈ)|ਜ਼ੋਂਗਸ਼ਨ ਪਾਰਕ]], ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

* [http://www.oceanworld.com.cn/ ਚੈਂਗਫੇਂਗ ਓਸ਼ਨ ਵਰਲਡ ਦੀ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230510165600/https://www.oceanworld.com.cn/ |date=2023-05-10 }} ਅਧਿਕਾਰਤ ਵੈੱਬਸਾਈਟ

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਚੀਨ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼ਹਿਰੀ ਜਨਤਕ ਪਾਰਕ]]</text>
      <sha1>nhbl0u0356hszrelwuja2kg7s5ubzai</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਰਸਮ-ਰਿਵਾਜ਼</title>
    <ns>0</ns>
    <id>170321</id>
    <revision>
      <id>812072</id>
      <parentid>789335</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T10:26:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812072</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="109370" sha1="rpm2zx9mcnotjrosdg0naibwy1smuwp" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{tone}}

{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}} 

*ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਆਕਰਣ ਅਤੇ ਸਭ ਭਾਗਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।}}

ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਰਸਮ-ਰਿਵਾਜ਼ ਅਰੰਭ ਤੋਂ ਅਖ਼ੀਰ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ:                        

== ਰੋਕਾ ==
ਧੀ/ਪੁੱਤ ਲਈ ਵਰ/ਕੰਨਿਆ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਜਦੋਂ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇਖ-ਭਾਲ਼ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦੇ ਮੇਚ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਲੱਭ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਈ ਦਿਨ, ਸਮਾਂ, ਸਥਾਨ ਮਿਥ ਕੇ ਕੁੜੀ-ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਦੇਖ-ਦਿਖਾਈ ਤੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਦੋਵੇਂ ਪੱਖ ਇਸ ਸ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕੁੜੀ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਹੱਥ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਝੋਲ਼ੀ ਵਿੱਚ ਤੇ ਮੁੰਡੇ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕੁੜੀ ਦੇ ਹੱਥ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਝੋਲ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਗਨ ਦੇ ਰੁਪਏ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਮਿੱਠਾ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਵਧਾਈਆਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼ ਮਿਠਾਈ ਵਰਤਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਇਹ ਮਿਲਣੀ ਕਿਸੇ ਹੋਟਲ ਜਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ/ਮੰਦਿਰ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਓਥੋਂ ਹੀ ਖੰਡ, ਪਤਾਸੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਲੈ ਕੇ ਮੂੰਹ ਮਿੱਠਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਵਰ/ਕੰਨਿਆ ਲਈ ਤਲਾਸ਼, ਭਟਕਣ, ਭੱਜ-ਦੌੜ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਰਿਸ਼ਤਾ ਰੋਕ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਰੇ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਰਾਹਤ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ।
    ਜਿੱਥੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਰਜ਼ਾਮੰਦੀ ਨਾਲ਼ ਪ੍ਰੀਤ-ਵਿਆਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਓਥੇ ਵੀ ਰਿਵਾਜ਼ਨ ਇਹ ਰਸਮ ਨਿਭਾ ਹੀ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
    ਹਿੰਦੂ-ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਟੇਵੇ ਜਾਂਚ ਕੇ ਗੁਣ ਮਿਲ਼ਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਮੰਗਲੀਕ, ਨਾ-ਮੰਗਲੀਕ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਸ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸਹਿਮਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

== ਠਾਕਾ ==
ਇਹ ਰਸਮ ‘ਰੋਕੇ’ ਉੱਤੇ ਪੱਕੀ ਮੋਹਰ ਲਾਉਣ ਵਾਂਗ ਹੀ ਹੈ। ਲੜਕੇ ਦੇ ਸਾਕ-ਸਬੰਧੀ ਲੜਕੀ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੜਕੀ ਦੀ ਮਾਂ ਲੜਕੇ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਬਦਾਮਾਂ-ਛੁਹਾਰਿਆਂ ਵਾਲ਼ਾ ਦੁੱਧ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਚਾਹ-ਪਾਣੀ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਦੇ ਨਾਲ਼ ਆਓ-ਭਗਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਲੜਕੇ ਦਾ ਲੱਡੂਆਂ ਜਾਂ ਬਰਫ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਮੂੰਹ ਮਿੱਠਾ ਕਰਵਾ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਸ਼ਗਨ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਰੁਪਈਆ, ਕੁਝ ਹੋਰ ਨਕਦੀ, ਕੱਪੜੇ ਆਦਿ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਲੜਕੇ ਦੇ ਬਾਕੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕੱਪੜੇ, ਰੁਪਏ, ਮਿਠਾਈ ਦੇ ਡੱਬੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
     ਲੜਕੇ ਵਾਲ਼ੇ ਵੀ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਸ਼ਗਨ ਵਜੋਂ ਰੁਪਏ ਜਾਂ ਕੋਈ ਤੋਹਫ਼ਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਕਤ ਵਿਆਹ ਦੇ ਬਾਕੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਰੇ ਇੱਕ ਮਨ ਹੋ ਕੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਜੁਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

== ਸਾਹਾ ਕਢਾਉਣਾ ==
ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕੁੜਮਾਈ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇ ਜੇ ਵਿਆਹ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਹੋਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੁੜਮਾਈ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ-ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਬੈਠ ਕੇ ਛੁੱਟੀ ਦਾ ਦਿਨ, ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਇਮਤਹਾਨ, ਪਰਵਾਸੀ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੀ ਆਮਦ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਸ਼ਾਦੀ ਦੇ ਦਿਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਸਨਿੱਚਰ-ਐਤਵਾਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਤਾਰਾ ਡੁੱਬਣ ਜਾਂ ਸਰਾਧਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਹੀ ਸ਼ੁੱਭ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
    ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਂਧੇ ਜਾਂ ਪੰਡਿਤ ਤੋਂ ਪੱਤਰੀ ਖੁਲ੍ਹਵਾ ਕੇ ਸ਼ੁੱਭ-ਮਹੂਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਦਿਨ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਰਾਧ, ਤਾਰਾ-ਡੁੱਬਣਾ, ਅਮਾਵਸ, ਕੱਤਕ ਤੇ ਪੋਹ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਲਗਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਸੰਗਰਾਂਦ, ਇਕਾਦਸ਼ੀ, ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸ਼ੁੱਭ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਸਾਹਾ-ਚਿੱਠੀ ==
ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਲੜਕੀ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਨਾਤੇਦਾਰਾਂ, ਪੰਚਾਇਤ ਵੱਲੋਂ ਲੜਕੀ ਦੇ ਸਹੁਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਘੱਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਤਾਰੀਖ, ਦਿਨ, ਸਥਾਨ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਨਿਯਤ ਸਮੇਂ ਢੁੱਕਣ ਲਈ ਅਰਜ਼ ਗੁਜ਼ਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਲੜਕੀ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ/ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ/ਪੰਚਾਇਤ/ ਜਾਂ ਮੁਹੱਲੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ, ਦਸਤਖ਼ਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਪਾਂਧਾ ਕੇਸਰ ਦੀ ਸਿਆਹੀ ਨਾਲ਼ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਕਈ ਵਾਰ ਕਲਮ ਨਾਲ਼ ਲਿਖ ਕੇ ਉੱਤੇ ਕੇਸਰ ਦੇ ਟਿੱਕੇ ਲਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਤਾਂ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਾਰਡਾਂ ਵਾਂਗ ਸਾਹੇ-ਚਿੱਠੀਆਂ ਵੀ ਛਪਾ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਨੀਲ, ਵੈਲਵਟ, ਤਿੱਲੇ ਗੋਟੇ ਆਦਿ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਹੇ-ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਮਿਸ਼ਰੀ, ਖੰਡ, ਚੌਲ਼, ਹਲ਼ਦੀ ਦੀ ਪੁੜੀ ਤੇ ਹਰੇਵਾਈ ਵਜੋਂ ਸਾਵੇ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਤਿੜਾਂ ਦੀ ਗੁੱਛੀ ਵੀ ਭੇਜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਜਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਥਾਵੇਂ ਮਿਠਿਆਈ, ਫ਼ਲ਼, ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ ਵੀ ਭੇਜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਲਾਗੀ ਹੱਥ ਹੀ ਭੇਜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਕਦੀ ਕਦੀ ਲੜਕੀ ਦਾ ਕੋਈ ਸਬੰਧੀ ਜਾਂ ਵਿਚੋਲਾ ਵੀ ਇਹਨੂੰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਾ-ਚਿੱਠੀ ਪਹੁੰਚਣ ’ਤੇ ਲੜਕੇ ਦਾ ਬਾਪ ਬਰਾਦਰੀ ਨੂੰ ਸੱਦ ਕੇ ਸਭ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਵਧਾਈਆਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਮੂੰਹ ਮਿੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਚਿੱਠੀ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਨੂੰ ਲਾਗ, ਕੰਬਲ਼, ਨਕਦੀ ਆਦਿ ਦੇ ਕੇ ਵਾਪਿਸ ਤੋਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 

== ਗੰਢਾਂ ਦੇਣੀਆਂ/ਸੱਦਾ ਪੱਤਰ ==
ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਗੰਢਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਖੰਮ੍ਹਣੀ ਨੂੰ ਸੱਤ ਗੰਢਾਂ ਦੇ ਕੇ ਲਾਗੀ ਹੱਥ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਬਾਕੀ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਹ ਮੂੰਹ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਦਿੰਦਾ, ਫਿਰ ਪੋਸਟ-ਕਾਰਡਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਲਿਖ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਹਲਦੀ ਜਾਂ ਕੇਸਰ ਲਗਾ ਕੇ ਭੇਜਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ ਜੋ ਅਜੋਕੇ ਕਾਰਡਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੁੜਮਾਈ, ਪਾਠ, ਕਥਾ, ਭਜਨ-ਕੀਰਤਨ, ਸੁਹਾਗ-ਸੰਗੀਤ, ਵਿਆਹ, ਸਵਾਗਤੀ ਸਮਾਰੋਹ ਦੇ ਸੱਦਾ-ਪੱਤਰ ਛਪਵਾ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਬੰਧਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਪ੍ਰਾਹੁਣਿਆਂ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਸਮਾਗਮਾਂ ’ਤੇ ਸੱਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹੀ ਸੱਦਾ-ਪੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਬੁਲਾਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਕਾਰਡ ਉਸੇ ਨਾਲ਼ ਮੇਲ਼ ਖਾਂਦੇ ਲਿਫਾਫੇ ਅੰਦਰ ਪਾ ਕੇ ਡਾਕ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੱਥ ਘੱਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੱਥੀਂ ਘੱਲਣ ਵੇਲ਼ੇ ਨਾਲ਼ ਮਿਠਾਈ, ਸੁੱਕੇ ਮੇਵਿਆਂ, ਭਾਜੀ ਜਾਂ ਪੰਜੀਰੀ ਦਾ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਡੱਬਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਪੁੱਜਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਮਤੀ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਇਸ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇੱਕ ਜੇਬ੍ਹ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੱਦਾ-ਪੱਤਰ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਡੱਬੇ ਉੱਤੇ ਵਿਆਹ ਵਾਲ਼ੀ ਜੋੜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ, ਸਿਰਨਾਵਾਂ, ਫੋਨ ਆਦਿ ਛਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
    ਪਰ ਅਜੇ ਵੀ ਵਿਆਂਹਦੜ ਦੀ ਮਾਂ ਆਪਣੇ ਪੇਕਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਕਾਰਡ ਅਤੇ ਮਿਠਾਈ ਲੈ ਕੇ ਆਪ ਗੰਢ ਦੇਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅੱਗੋਂ ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਸੂਟ ਤੇ ਰੁਪਏ ਦੇ ਕੇ ਵਿਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵੇਲ਼ੇ ਨਾਨਕੀਛੱਕ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਕੁੜਮਾਈ/ਰੋਪਨਾ/ਮੰਗਣਾ/ਸਗਾਈ (ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਉਚਾਰਣ: ਇੰਗੇਜਮੈਂਟ) ==
ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਕਈ ਮਹੀਨੇ, ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਇਹ ਰੀਤ ਨਿਭਾ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੁੜੀ ਦੇ ਸਾਕ-ਸਬੰਧੀ ਮੁੰਡੇ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਤ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਜੋ ਅਕਸਰ ਕੋਈ ਹੋਟਲ, ਪੈਲੇਸ ਜਾਂ ਬੈਂਕੁਇਟ ਹਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਮੁੰਡੇ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਿਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੁੜੀ ਦਾ ਪਿਤਾ ਨਾਲ਼ ਲਿਆਂਦੀ ਕੁੜਮਾਈ ਦੀ ਥਾਲ਼ੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਸਰ ਤੇ ਚਾਵਲ ਲੈ ਕੇ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਮੱਥੇ ’ਤੇ ਟਿੱਕਾ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਛੁਹਾਰਾ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਝੋਲ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਗਨ ਵਜੋਂ ਰੁਪਏ ਪਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਦਿਖਾਵੇ ਦੇ ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰੁਪਏ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਪਰੋਖੋਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨਾਲ਼ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿੱਕੇ, ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਤੇ ਕੋਈ ਜ਼ੇਵਰ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਕੇਸਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੋਲ਼ ਕੇ ਵਰ-ਪੱਖ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ’ਤੇ ਵੀ ਤਰੌਂਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਮਿਲ਼ ਕੇ ਨੱਚਦੇ-ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਖਾਂਦੇ-ਪੀਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਮੁੰਡੇ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਠਾਈ ਦੇ ਡੱਬੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
      ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਸਹੂਲਤ ਜਾਂ ਇਲਾਕੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਰਸਮ ਪੁਰਾਣੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੁੜੀ ਵਾਲ਼ੇ ਸ਼ਗਨਾਂ ਦੇ ਪੰਜ, ਸੱਤ ਜਾਂ ਗਿਆਰਾਂ ਥਾਲ਼ ਲੈ ਕੇ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਥਾਲ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਖੋਪਾ, ਛੁਹਾਰੇ, ਕੂਜਾ-ਮਿਸ਼ਰੀ, ਗੁੜ, ਮਿਠਾਈਆਂ, ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ, ਫ਼ਲ਼, ਇੱਕ ਕਟੋਰੀ ਵਿੱਚ ਕੇਸਰ ਤੇ ਇੱਕ ਪੁੜੀ ਵਿੱਚ ਚੌਲ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬਰਾਦਰੀ ਅਤੇ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਚੌਂਕੀ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਕੁੜੀ ਦਾ ਪਿਤਾ ਉਹਦੇ ਕੇਸਰ ਦਾ ਤਿਲਕ ਲਾ ਕੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਛੁਹਾਰਾ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਲੱਡੂ ਜਾਂ ਮਿਸ਼ਰੀ ਨਾਲ਼ ਮੂੰਹ ਮਿੱਠਾ ਕਰਾ ਕੇ ਸ਼ਗਨ ਵਜੋਂ ਰੁਪਏ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
     ਇਸ ਮੌਕੇ ਹਿੰਦੂ-ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ-ਪਰੋਹਤ ਜਾਂ ਪੰਡਿਤ ਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਹਵਨ ਕਰਕੇ ਮੰਤਰ ਉਚਾਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਤਿਲਕ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ-ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਪੌੜੀਆਂ ਪੜ੍ਹਕੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਮੱਥੇ ’ਤੇ ਟਿੱਕਾ ਲਾ ਕੇ ਸ਼ਗਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਸ੍ਰੀ ਅਖੰਡ-ਪਾਠ, ਸਹਿਜ-ਪਾਠ ਜਾਂ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਭੋਗ ਪੁਆ ਕੇ ਵੀ ਇਹ ਰਸਮ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਗਾਂਹ ਵਧੂ ਸਿੱਖ-ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਟਿੱਕਾ ਨਹੀਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ, ਬਾਕੀ ਰਸਮ ਉਵੇਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 
     ਮੁੰਡੇ ਵਾਲ਼ੇ ਉਸੇ ਦਿਨ ਕੁੜੀ ਲਈ ਸ਼ਗਨ ਵਜੋਂ ਖੰਡ, ਚਾਵਲ, ਛੁਹਾਰੇ, ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ, ਕੋਈ ਗਹਿਣਾ, ਤਿਉਰ ਤੇ ‘ਸੁਹਾਗ-ਪਟਾਰੀ’ ਭੇਜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸੁਹਾਗ-ਪਟਾਰੀ ਵਿੱਚ ਮਹਿੰਦੀ, ਖੰਮ੍ਹਣੀ, ਪਰਾਂਦੀ, ਬਿੰਦੀ-ਸੁਰਖੀ, ਨਹੁੰ-ਪਾਲਿਸ਼, ਲਾਲ-ਗੁਲਾਬੀ ਰਿਬਨ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੁੜੀ ਵਾਲ਼ੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ੁੱਭ-ਦਿਹਾੜੇ ਨੈਣ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਪਿੱਛੋਂ ਸਹੁਰਿਆਂ ਤੋਂ ਆਏ ਕੱਪੜੇ ਗਹਿਣੇ ਪਹਿਨਾ ਕੇ, ਚੜ੍ਹਦੇ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਚੌਂਕੀ ਜਾਂ ਪੀਹੜੇ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੁਹਾਗ-ਪਟਾਰੀ ਵਿਚੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਹਿੰਦੀ ਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਹਾਰ-ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨੈਣ ਉਹਦੀ ਝੋਲ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸਹੁਰਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਆਈਆਂ ਵਸਤਾਂ ਪਾ ਕੇ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ, ਖੰਡ, ਮਿਸ਼ਰੀ, ਛੁਹਾਰੇ ਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। 
     ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕੁੜਮਾਈ ਵੇਲ਼ੇ ਮੁੰਡੇ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕੁੜੀ-ਮੁੰਡਾ ਉੱਥੇ ਹੀ ਸੋਫ਼ੇ ਉੱਤੇ ਇਕੱਠੇ ਬਿਠਾਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
     ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਤਾਂ ਸਭ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣਾ ਸੁਹਾਵਣਾ ਹੈ, ਪਰ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਕੁਝ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਰਿਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆਂ ਲਈ ਸਾਹ-ਸੂਤਵਾਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਝੋਲ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਸ਼ਗਨ ਦਾ ਰੁਪੱਈਆ, ਜੋ ਕਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਰੁਪੱਈਆ ਜਾਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇੱਕ ਸੌ ਇੱਕ ਰੁਪੱਈਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੱਖਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼ ਮੁੰਡੇ ਲਈ ਕੜਾ, ਜ਼ੰਜੀਰੀ, ਛਾਪ, ਕੀਮਤੀ ਘੜੀ ਤੇ ਉਹਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਤੇ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਲਈ, ਸੂਟ, ਕੰਬਲ਼, ਗਹਿਣੇ ਤੇ ਹੋਰ ਕੀਮਤੀ ਤੋਹਫ਼ੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਵਿੱਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਜੰਮਣੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਾਰ ਦੇਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਗਏ ਹਨ।

== ਮੁੰਦਰੀ ਦੀ ਰਸਮ (ਰਿੰਗ ਸੈਰੇਮਨੀ) ==
ਇਹ ਰਸਮ ਪੱਛਮੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ ਤੇ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਵਿਆਹਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੰਗੇਤਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮੁੰਦਰੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰਸਮ ਕੁੜਮਾਈ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਸਹੁਰੇ ਚੁੰਨੀ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਦੀ ਰਸਮ ਵੀ ਇਸੇ ਵੇਲ਼ੇ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।

ਚੁੰਨੀ-ਚੜ੍ਹਾਉਣਾ: ਅਕਸਰ ਇਹ ਰਸਮ ਠਾਕੇ ਜਾਂ ਕੁੜਮਾਈ ਵਾਲ਼ੇ ਦਿਨ ਹੀ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਦਿਨ ਮਿਥ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁੰਡੇ ਵਾਲ਼ੇ ਕੁੜੀ ਦੇ ਘਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਭੈਣ ਜਾਂ ਭਰਜਾਈ ਕੁੜੀ ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਗੋਟੇਦਾਰ ਸਿਲਮੇ-ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਵਾਲ਼ੀ ਜਾਂ ਫੁਲਕਾਰੀ ਦੀ ਕਢਾਈ ਵਾਲ਼ੀ ਲਾਲ, ਗੁਲਾਬੀ, ਗੁਲਾਨਾਰੀ, ਸੰਦਲੀ ਜਾਂ ਸੁਨਹਿਰੀ ਚੁੰਨੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਉਹਦੇ ਨਹੁੰ ਪਾਲਿਸ਼ ਲਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਕੋਈ ਜ਼ੇਵਰ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹਦੀ ਝੋਲ਼ੀ ਵਿੱਚ ਤਿਉਰ, ਮੌਲੀ, ਬਦਾਮ-ਛੁਹਾਰੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ ਪਾ ਕੇ ਸੁਹਾਗ-ਪਟਾਰੀ ਦੇ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਹੁਰਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਲਿਆਂਦਾ ਤਿਉਰ ਪਹਿਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫੇਰ ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
    ਇਹ ਰਵਾਇਤ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਮੁਹੱਬਤੀ ਸੁਫ਼ਨਿਆਂ ਤੇ ਸਤਰੰਗੀਆਂ ਸੱਧਰਾਂ ਦੇ ਹੁਲ੍ਹਾਰੇ ਬਖਸ਼ਣ ਵਾਲ਼ੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਪੇਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਧੀ ਲਈ ਸੋਹਣਾ ਵਰ-ਘਰ ਲੱਭ ਜਾਣ ਦਾ ਚਾਅ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ੀ ਹੈ, ਪਰ ਲੋਭ-ਲਾਲਚ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਚੁੰਨੀ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਵਧੀਆ ਸੂਟ,ਕੀਮਤੀ ਤੋਹਫ਼ੇ ਆਦਿ ਲੈਣ ਦੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਨੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਦਮ ਘੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
    ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਰੀਤਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਾਰਜ ਅਰੰਭ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ:

== ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ==

=== ਗੌਣ ਬਿਠਾਉਣਾ ===
ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਸੱਤ ਜਾਂ ਗਿਆਰਾਂ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਗੌਣ ਬਿਠਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਘਰ ਨੈਣ ਜਾਂ ਲਾਗਣ ਦੇ ਹੱਥ ‘ਗੌਣ ਦੇ ਸੱਦੇ’ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਗੁੜ ਜਾਂ ਕੋਈ ਮਿਠਾਈ ਘੱਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭੈਣਾਂ-ਭਰਜਾਈਆਂ, ਸਖੀਆਂ-ਸਹੇਲੀਆਂ, ਤਾਈਆਂ-ਚਾਚੀਆਂ, ਆਂਢਣਾਂ-ਗਵਾਂਢਣਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਾਣ ਲੱਗੀਆਂ ਨੂੰ ਲੱਡੂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਵਿਆਹ ਦੇ ਦਿਨ ਤੱਕ ਹਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਾਹਲ਼-ਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੇ ਫ਼ਿਜ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਛਿੜਕਦਾ ਇਹ ਪਿਆਰਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਲੱਗਭਗ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਕੇ ਮੋਹ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝਾਂ ਪੁਆਣਾ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਵਿਆਹ ਦੇ ਕੰਮ-ਕਾਜ: ਉਪ੍ਰੋਕਤ ‘ਗੌਣ ਵਾਲ਼ੇ’ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੁਆਣੀਆਂ ਵਿਆਹ ਵਾਲ਼ੇ ਘਰ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਵਟਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਸੱਤ-ਸੁਹਾਗਣਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਹੀ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਤਾਈਆਂ-ਚਾਚੀਆਂ, ਆਂਢਣਾਂ-ਗਵਾਂਢਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ: 

=== ਵੜੀਆਂ ਟੁੱਕਣਾ ===
ਰਾਤ ਨੂੰ ਮਾਂਹ ਦਾ ਆਟਾ, ਨਮਕ-ਮਿਰਚ, ਜ਼ੀਰਾ, ਹਿੰਗ ਆਦਿ ਭਿਉਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਵੇਰੇ ਵੜੀਆਂ ਟੁਕੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।  ਸੁਕਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਵੜੀਆਂ ਦੀ ਸਬਜ਼ੀ ਵਿਆਹ ਵਾਲ਼ੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਡੰਗ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕੁਝ ਵੜੀਆਂ ਲਾੜੀ ਦੇ ਸਹੁਰੇ ਭੇਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਆਂਢ-ਗਵਾਂਢ ਤੇ ਸਾਕ-ਸਬੰਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹਦਾ ਖ਼ਾਸ ਮਹੱਤਵ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ੳਦੋਂ ਅੱਜ ਵਾਂਗ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਨਹੀਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਆਲੂ ਵੜੀਆਂ ਦੀ ਸਬਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਹੁਣਿਆਂ ਨੂੰ ਪਰੋਸੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਚੱਕੀ-ਹੱਥ (ਗਲ਼ਾ-ਪਾਉਣਾ): ਇਹ ਪੁਰਾਣੇ ਵਕਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਤੀਵੀਂਆਂ ਚੱਕੀ ਵਿੱਚ ਕਣਕ ਦਾ ਗਲ਼ਾ ਪਾ ਕੇ ਪੀਂਹਦੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਹੁਣ ਆਟੇ-ਚੱਕੀ ਤੋਂ ਮਿਲ਼ਦੇ ਜਾਂ ਪਿਹਾਏ ਜਾਂਦੇ ਆਟੇ ਕਰਕੇ ਇਹ ਰਸਮ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਇੱਕ ਚਿੰਨ ਵਾਂਗ ਹੀ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ‘ਕਣਕ ਛੱਟਣ’,‘ਦਾਲ਼ ਚੁਗਣ’ ਤੇ ‘ਆਟਾ ਛਾਣਨ’ ਦੇ ਕਾਰਜ ਅਜੇ ਵੀ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

=== ਦਾਲ਼-ਦਲਣਾ ===
ਇਹ ਪਿਰਤ ਵੀ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੱਭਦੀ ਹੈ, ਚੱਕੀ ਨਾਲ਼ ਦਾਲ਼ ਦਲ਼ੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਛੋਲਿਆਂ ਦੀ ਦਾਲ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੀਹ ਕੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਵਰਤਣ ਲਈ ਵੇਸਣ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 

ਆਟੇ-ਪਾਣੀ: ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਹ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ‘ਰੋਟੀ’ ਵਾਲ਼ੇ ਦਿਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੱਤ ਸੁਹਾਗਣਾਂ ਵੱਲੋਂ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼ ਵੱਡੀ ਪਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਆਟਾ ਪਾ ਕੇ ਗੁੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਫੁਲਕੇ ਪਕਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਹਿਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮੰਡੇ ਪਕਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। 
    ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਉਹ ਰਜ਼ਾਈਆਂ ਨਗੰਦਦੀਆਂ, ਗੋਟਾ-ਕਿਨਾਰੀ ਲਾਉਂਦੀਆਂ, ਮਟਰ ਕੱਢਦੀਆਂ, ਸਬਜ਼ੀ ਚੀਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਕਾਰਜ ਉਹ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੀਆਂ, ਹੱਸਦੀਆਂ-ਖੇਡਦੀਆਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੰਮ ਦਾ ਬੋਝ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਵਿਆਹ ਵਾਲ਼ੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸਹਾਇਤਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਰਸਮਾਂ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹਨ ਪਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ, ਕਸਬਿਆਂ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਟਰਿੰਗ-ਸੇਵਾਵਾਂ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਹੁਣ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦੀਆਂ।

=== ਲੱਡੂ ਵੱਟਣੇ ===
ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਆਹ ਵਾਲ਼ੇ ਘਰ ਹਲਵਾਈ ਬਿਠਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਭਾਜੀ ਤੇ ਲੱਡੂਆਂ ਵਾਲ਼ੀ ਮਿੱਠੀ ਬੂੰਦੀ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸ਼ਰੀਕੇ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਮਰਦ ਇਕੱਠੇ ਬਹਿ ਕੇ ਹਾਸਾ-ਠੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਲੱਡੂ ਵੱਟਦੇ ਹਨ।
    ਸਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿੱਠਤ ਭਰਨ ਵਾਲ਼ੀ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਜਿਉਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਸ਼ਹਿਰੀਏ ਇਸ ਤੋਂ ਪਾਸਾ ਵੱਟ ਗਏ ਹਨ।

=== ਬਾਜਰਾ-ਚੂਰੀ ===
ਤਿੰਨ ਕੁ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸੱਤ ਜਣੀਆਂ, ਇਕ ਵਿਆਹੁਲੀ ਕੁੜੀ ਤੇ ਛੇ ਸੁਹਾਗਣਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸੱਤ-ਸੱਤ ਮੁੱਠਾਂ ਪਾ ਕੇ ਇਕ ਗਾਗਰ ਜਾਂ ਘੜੇ ਵਿੱਚ ਬਾਜਰਾ ਭਿਉਂਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਵੇਰੇ ਇਹਨੂੰ ਕੁੜੀ ਦੀ ਚੁੰਨੀ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਛਾਣਿਆ/ਨਿਚੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲਾਗਣ ਇਸ ਵਿੱਚ ਭੋਰਿਆ ਹੋਇਆ ਗੁੜ ਰਲ਼ਾ ਕੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਕੁੜੀ ਦੇ ਪੱਲੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅੱਗੋਂ ਉਹ ਇਹ ਚੂਰੀ ਉੱਥੇ ਹਾਜ਼ਿਰ ਕੁਆਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਇਸ ਆਸ ਨਾਲ਼ ਇਹਨੂੰ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਵੀ ਛੇਤੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ।
    ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਨਾਨਕਿਆਂ, ਭੂਆ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਸਾਕ-ਸਕੀਰੀ ਵੱਲੋਂ ਆਈ ਬਦਾਮ, ਖੋਪਿਆਂ ਵਾਲ਼ੀ ਪੰਜੀਰੀ ਵੀ ਖੁਆਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਉਹਨੂੰ ਵਿਆਹੁਤਾ-ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਿਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਨੋਂ-ਮਨੋਂ ਤਕੜੀ ਕਰਨ ਦੇ ਚਾਰੇ ਹਨ।

=== ਥਾਪਾ ===
ਕੁਝ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਬੀ ‘ਥਾਪਾ’ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜੇ ਸਾਰੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਰਨੀਆਂ ਹੋਣ ਤਾਂ ਇਹ ਇੱਕ ਕੰਧ ’ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਵਿਆਹ ਮੈਰਿਜ-ਪੈਲੇਸ ਜਾਂ ਹੋਟਲ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕੈਲੰਡਰ ਦੇ ਖ਼ਾਲੀ ਸਫ਼ੇ ਜਾਂ ਗੱਤੇ ਆਦਿ ਉੱਤੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਚਿਪਕਾ ਕੇ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਬਣਾ ਕੇ ਵਿਆਹ-ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਿੱਲੀ ਹਲ਼ਦੀ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਲਗਾ ਕੇ, ਕੰਧ (ਜਾਂ ਕਾਗ਼ਜ਼) ਉੱਤੇ ਥਾਪਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਮਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਰੋਲੀ ਦੇ ਟਿੱਕੇ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਦਵਾਲ਼ੇ ਸੱਤ ਚੱਕਰ ਖਿੱਚੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਗੋਲ਼ ਚੱਕਰ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਬਾਹਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ ਖਿੱਚ ਕੇ ਇਹਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ-ਆਕਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਥਾਪਾ ਪਰਮ-ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਛਤਰ-ਛਾਇਆ ਹੇਠ ਸਾਰੇ ਕਾਰਜ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਹਨ।

== ਮਹਿੰਦੀ ==
ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਇੱਕ-ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ, ਤੇ ਜੇ ‘ਵਟਣਾ’ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਹੈ ਤਾਂ ਸਵੇਰੇ ਇਹ ਕਾਰਜ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਲੜਕੀ ਦੇ ਸੁਹਰਿਆਂ ਤੋਂ ਆਈ ਮਹਿੰਦੀ ਸਖੀਆਂ-ਸਹੇਲੀਆਂ ਦਵਾਰਾ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਮਹਿੰਦੀ-ਲਗਾਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਆ ਗਏ ਹਨ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਕੋਲ਼ੋਂ ਹੀ ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਮੂਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਹਿੰਦੀਆਂ ਲਗਾ ਕੇ ਮੇਲਣਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਨੂੰ ਮਹਿੰਦੀ ਦੇ ਗੀਤ, ਸੁਹਾਗ, ਘੋੜੀਆਂ ਆਦਿ ਹੋਰ ਮਹਿਕਮਈ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਵਲ ਤਾਂ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਮਹਿੰਦੀ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦੇ, ਪਰ ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੇ ਹਥੇਲੀ ਉੱਤੇ ਟਿੱਕਾ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
    ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰ ਤੇ ਕੰਨਿਆ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਮਹਿੰਦੀ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਿਆਂਹਦੜ ਨੂੰ ਚੌਂਕੀ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਮਹਿੰਦੀ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਫਿਰ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਮਹਿੰਦੀ ਵਾਲ਼ੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਕੰਧ ਉੱਤੇ ਥਾਪਾ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਮੁਟਿਆਰਾਂ  ਮਹਿੰਦੀ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਡਰੋਂ ਇਹ ਥਾਪਾ ਨਹੀਂ ਲਗਾਉਂਦੀਆਂ ਜਾਂ ਹੱਥ ਧੋ ਕੇ ਦੁਬਾਰਾ ਮਹਿੰਦੀ ਲਗਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

=== ਰਾਤ-ਜਗਾ/ਰੱਤ-ਜਗਾ ===
ਕੁਝ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਹਿੰਦੀ ਰਾਤ-ਜਗਾ/ਰੱਤ-ਜਗਾ ਵੇਲ਼ੇ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕੋ ਗੋਤ/ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਭਾਬੀ ਦੇ ਬਣਾਏ ‘ਥਾਪੇ’ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘੋਲ਼ੀ ਹੋਈ ਮਹਿੰਦੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਾਂ ਹੱਥਾਂ ਉੱਤੇ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸੇ ਵੇਲ਼ੇ ਵਿਆਂਹਦੜ ਦੇ ਮਹਿੰਦੀ ਲਗਾ ਕੇ ‘ਥਾਪਾ’ ਲਗਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਘਰ ਦੀ ਕੰਧ ’ਤੇ ਸ਼ੋਭਾ ਦਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਵਕਤ ਸਰੀਕੇ-ਕਬੀਲੇ ਨੂੰ ‘ਰੋਟੀ’ ਖੁਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 

=== ਗਾਨਾ-ਬੰਨ੍ਹਾਈ ===
ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਹ ਰਸਮ ਵਟਣਾ ਮਲਣ ਤੋਂ ਐਨ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਿਨ ਵੀ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਅਤੇ ਕੁੜੀ ਦੀ ਖੱਬੀ ਬਾਂਹ ਉੱਤੇ ਗਾਨਾ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗਾਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਮੌਲੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਵਾਲ਼ੇ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੇ ਗਾਨੇ ਮਿਲ਼ਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਗਾਨੇ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਗੁੱਟ ਉੱਤੇ ਕੌਡੀਆਂ ਵਾਲ਼ਾ ਗਾਨਾ, ਲੋਹੇ ਦਾ ਕੜਾ, ਛੱਲਾ ਜਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਕੰਬਲ਼ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਪਤਲਾ ਫੀਤਾ ਕੱਟ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਜਗਾਹ ਇੱਕ ਟਾਕੀ ਵਿੱਚ ਚੌਲ਼, ਖੰਡ ਜਾਂ ਸ਼ੱਕਰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗੁੱਟ ਉੱਤੇ ਗੰਢ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ‘ਰੱਖ’ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਆਂਹਦੜ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਤ ਆਤਮਾਵਾਂ, ਮਾੜੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਬੰਨ੍ਹੀ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
     ਬਹੁਤੇ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭਰਜਾਈ ਵੱਲੋਂ ਵਿਆਂਹਦੜ ਦੇ ਗੁੱਟ ਉੱਤੇ ਸੱਤ ਗੰਢਾਂ ਦੇ ਕੇ ਮੌਲੀ ਦਾ ਗਾਨਾ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੰਗਣਾ ਖੇਲ੍ਹਣ ਵੇਲੇ ਗੱਭਰੂ-ਵਹੁਟੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਗਾਨਾ ਖੋਲ੍ਹਦੇ ਹਨ।

=== ਮਾਈਂਆਂ/ਵਟਣਾ/ਹਲ਼ਦੀ-ਹੱਥ ===
ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਇੱਕ-ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਉਸੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਇੱਕ ਚੌਂਕੀ ਰੱਖ ਕੇ ਉਹਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਟੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਰੰਗੋਲੀ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਦੀਵਾ ਜਗਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਪਹਿਲਾਂ ਆਟੇ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਰੰਗਲਾ ਦੀਵਾ ਹੀ ਰੱਖਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ। ਚੌਂਕੀ ਉੱਤੇ ਵਿਆਂਹਦੜ ਨੂੰ ਬਿਠਾ ਕੇ ਨੈਣ/ਲਾਗਣ ਜਾਂ ਕੋਈ ਭੈਣ-ਭਰਜਾਈ ਉਹਦੇ ਗਾਨਾ ਬੰਨ੍ਹਦੀ ਹੈ। ਵਿਆਂਹਦੜ ਦੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮੇਲਣਾਂ ਦੇ ਵੀ ਗਾਨੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ ਜਾਂ ਕੱਟਣਾ ਕੁਸ਼ਗਨੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਦਿਨ ਪਿਛੋਂ ਤੱਕ ਇਸ ਜਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਦਿਲਕਸ਼ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
    ਵਿਆਂਹਦੜ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਬਾਗ-ਫੁਲਕਾਰੀ ਤਾਣ ਕੇ ਮੇਲਣਾਂ ਵਟਣੇ ਦੇ ਗੀਤ ਛੋਂਹਦੀਆਂ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਵਿਆਂਹਦੜ ਦੇ ਚਿਹਰੇ, ਲੱਤਾਂ, ਬਾਹਾਂ ਉੱਤੇ ਵਟਣਾ ਮਲ਼ਦੀਆਂ ਹਨ, ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼ ਮੌਲੀ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਤਿੜਾਂ ਨੂੰ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਤੇਲ ਵਿੱਚ ਭਿਉਂ ਕੇ ਉਹਦੇ ਵਾਲ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਟਣੇ ਦੀ ਇਹ ਰਵਾਇਤ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਘਰ ਦਾ ਬਿਊਟੀ ਪਾਰਲਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਂਹਦੜ ਲਿਸ਼ਕ-ਪੁਸ਼ਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਟਣੇ ਪਿੱਛੋਂ ਸਿਰ ਉਤਲੀ ਫੁਲਕਾਰੀ ਉਸ ਦਵਾਲ਼ੇ ਲਪੇਟ ਕੇ ਮਾਮਾ ਉਹਨੂੰ ਚੌਂਕੀ ਤੋਂ ਲਾਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਂ ਚੌਂਕੀ ਦੇ ਸੱਤ ਵਾਰ ਆਰ-ਪਾਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਬਾਕੀ ਬਚਿਆ ਵਟਣਾ ਰੰਗੋਲੀ ਵਿੱਚ ਰਲ਼ਾ ਕੇ ਉੱਥੇ ਪੋਚਾ ਫੇਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ਼ ਕੰਧ ਉੱਤੇ ਥਾਪਾ ਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਪੀਲ਼ੇ ਮਿੱਠੇ ਚੌਲ਼ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਆਂਹਦੜ ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਸਖੀਆਂ/ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਹੁਣਿਆਂ ਨੂੰ ਵਰਤਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
    ਮਾਈਂਏ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਵਿਆਂਹਦੜ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਜੇ ਜਾਣਾ ਹੀ ਪਵੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਦੋਸਤ/ਸਖੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨਾਲ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ‘ਸਾਹੇ-ਪੈਣਾ’ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ‘ਸਾਹਾ-ਚਿੱਠੀ’ ਤੋ ਬਾਅਦ ਦਾ ਵਕਤ ਵਿਆਹੁਲੇ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀ ਲਈ ‘ਸਾਹੇ-ਪੈਣਾ’ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚੰਗੀ ਰੀਤ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਘਟਨਾ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਜਾਂ ਬੀਮਾਰੀ ਦੀ ਲਾਗ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਰੁਝੇਂਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰੀਤ ਵੀ ਪੇਤਲੀ ਪੈ ਗਈ ਹੈ।

=== ਨਿਉਂਦਾ ===
ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਵੀ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਇਕ ਅੱਧ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਰੀਕੇ-ਕਬੀਲੇ ਵਾਲ਼ੇ, ਵਿਆਂਹਦੜ ਦੇ ਤਾਏ ਚਾਚੇ ਤੇ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨਕਦੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵੇਲ਼ੇ ਪਿਤਾ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਬੰਧੀ ਕਾਪੀ/ਡਾਇਰੀ ਲੈ ਕੇ ਹਰੇਕ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਉਹਦੇ ਅੱਗੇ ਦਿੱਤੇ ਰੁਪਿਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਧੀਆ ਰਵਾਇਤ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਨਿਉਂਦਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਦੇ ਘਰ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਕਾਪੀ/ਡਾਇਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਨੇ ਹੀ ਰੁਪਏ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਵੱਧ ਦੇ ਕੇ ਅਗਲੇ ਨੂੰ ਨਿਉਂਦਾ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
    ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ, ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੋੜੇ ਨੂੰ ਹੀ ਸ਼ਗਨ ਵਾਲ਼ੇ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਰੁਪਏ ਪਾ ਕੇ ਤੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਨਾਮ-ਪਤਾ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਘਰ ਵਾਲ਼ੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਡਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਅਗਲੇ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਗਨ ਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

=== ਨਾਨਕਾ-ਮੇਲ਼ ===
ਇਹ ਨਾਨਕੇ-ਪਰਿਵਾਰ ਵੱਲੋਂ ਆਏ ਸਾਰੇ ਸਬੰਧੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਨਾਨਕਾ-ਮੇਲ਼ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਿਆਹ ਸਿਰੇ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹ ਸਕਦਾ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਮਜਬੂਰੀ ਵੱਸ ਉਹ ਹਾਜ਼ਿਰ ਨਾ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਂਝ ਉਹ ਸੱਤ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ, ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਨੂੰ ਉਲੰਘ ਕੇ ਪਹੁੰਚ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਾਨਕੀਆਂ ਹੇਕਾਂ ਲਾਉਂਦੀਆਂ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਹੋਕਾ ਦੇ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਧੀ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ’ਤੇ ਖੜੋ ਕੇ ਬੰਬੀਹਾ ਬੁਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਬੰਬੀਹਾ ਖੜਕਾ ਕੇ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਟਿੱਚਰਾਂ-ਮਖੌਲਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਗੀਤਾਂ ਜਿਵੇਂ: ‘ਬੋਲੇ ਨੀ ਬੰਬੀਹਾ ਬੋਲੇ………’ ਨੂੰ ਬੰਬੀਹਾ ਬੁਲਾਉਣਾ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 
    ਧੀ ਤੇਲ ਚੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਭਾਬੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮੁਰੈਲ੍ਹਣ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਨ ਦੇ ਪੱਲੇ ਵਿੱਚ ਲੱਡੂ ਪਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਗਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਅੰਦਰ ਵਾੜਦੀ ਹੈ।

=== ਮਢਾ ਬੰਨ੍ਹਣਾ ===
ਇਹ ਨਾਨਕਿਆਂ ਦੀ ਰਸਮ ਹੈ, ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਿਆਂਹਦੜ ਦੀ ਮਾਂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਮਢਾ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਭੇਜਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਹਰੇਕ ਨਾਨਕੀ ਦੇ ਪੱਲੇ ਵਿੱਚ ਦੋ ਲੱਡੂ, ਇੱਕ ਮਹਿੰਦੀ ਦੀ ਪੁੜੀ, ਜਿਹਨੂੰ ਮੌਲੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕੁਝ ਰੁਪਏ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਪਰੰਤ ਨਾਨਕੀਆਂ ਟਰੰਕ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਨਾਨਕੀਛੱਕ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦੀ ਇੱਕ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਵਸਤ ਦਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਆਂਹਦੜ ਲਈ ਤਿਉਰ, ਗਹਿਣੇ, ਭਾਂਡੇ, ਬਿਸਤਰੇ ਜਾਂ ਘਰੇਲੂ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਹੋਰ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਧੀ (ਵਿਆਂਹਦੜ ਦੀ ਮਾਂ), ਉਹਦੀ ਸੱਸ, ਦਰਾਣੀਆਂ-ਜਠਾਣੀਆਂ, ਨਣਾਨਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਤੀਆਂ ਲਈ ਕੱਪੜੇ-ਲੀੜੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

=== ਸਾਂਤ ===
ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੇ ਵਿਆਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ, ਜੇ ਦਿਨ ਵੇਲ਼ੇ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਾਰਜ ਦੀ ਨਿਰਵਿਘਨ ਸਮਾਪਤੀ ਲਈ ਨੌਂ ਗ੍ਰਹਿਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਵਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਹਵਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਮਾਮਾ-ਮਾਮੀ ਤੋਂ ਕੁਝ ਰਸਮਾਂ ਕਰਵਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਾਮੇ-ਮਾਮੀ ਦਾ ਹਾਜ਼ਿਰ ਹੋਣਾ ਅਤੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਂਝ ਲੜਕੀ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਤੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਬੰਧੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।

=== ਚੂੜਾ-ਚੜ੍ਹਾਈ ===
ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਂਤ ਮੌਕੇ ਹੀ ਚੂੜਾ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹੂਲਤ ਮੁਤਾਬਿਕ ਵਟਣੇ ਵੇਲ਼ੇ, ਸੁਹਾਗ ਸੰਗੀਤ ਵੇਲ਼ੇ, ਜਾਂ ਨ੍ਹਾਈ-ਧੋਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੂੜਾ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚੂੜਾ ਨਾਨਕਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੁੜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸੰਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
    ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਭਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਕੱਚੀ ਲੱਸੀ ਪਾ ਕੇ ਉਸ ਅੰਦਰ ਇਹ ਚੂੜਾ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਮਾ, ਮਾਮੀ ਜਾਂ ਹੋਰ ਨਾਨਕੇ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੁੜੀ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ, ਭਾਬੀਆਂ, ਸਖੀਆਂ ਸੁਹਾਗਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਇਹ ਚੂੜ੍ਹਾ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਪਿਛੋਂ ਕਲ਼੍ਹੀਰੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕੁੜੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਲੱਡੂਆਂ ਨਾਲ ਮਿੱਠਾ ਕਰਾ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਸ਼ਗਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਸੀਸਾਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰਸਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਧਾਈਆਂ ਲਈਆਂ/ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

=== ਰੋਟੀ/ ਬ੍ਰਹਮਭੋਜ ===
ਇਸ ਦਿਨ ਸਾਰੇ ਸਰੀਕੇ ਕਬੀਲੇ ਜਾਂ ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਸਾਂਤ ਵਾਲ਼ੇ ਦਿਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਜਿਹੜੇ ਘਰ ਰਾਤ-ਜਗਾ/ਰੱਤ-ਜਗਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਉਸੇ ਦਿਨ ਬ੍ਰਹਮਭੋਜ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

=== ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਨਿਉਂਦ ===
ਸਕੇ ਘਰਾਂ ਜਾਂ ਲਿਹਾਜ਼ੀਆਂ/ਗਵਾਂਢੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਨਿਉਂਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਟੱਬਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਅਗਲਿਆਂ ਦੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਆਇਆ ਹੋਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ, ਕਿਉਂਕ ਜਿਸ ਘਰ ਨੂੰ ਚੁੱਲ੍ਹੇ-ਨਿਉਂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਬਲਣਾ ਹੁੰਦਾ। ਇਹਨਾਂ
ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵਿਆਹ ਵਾਲ਼ੇ ਘਰ ਹੀ ਮੇਲ੍ਹਦੇ ਫਿਰਦੇ ਕੰਮਾਂ-ਕਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਕਮਾਲ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਘਰ ਦੇ ਜੀਅ ਤਨਾਅ-ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਵਿਚਰਦੇ ਹਨ।

== ਗੀਤ-ਸੰਗੀਤ (ਲੇਡੀ ਸੰਗੀਤ) ==
ਇਹ ਜਸ਼ਨ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ, ਤੇ ਕਦੀ ਕਦੀ ਦਿਨ ਵੇਲ਼ੇ ਵੀ। ਕੁੜੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ ‘ਸੁਹਾਗ’ ਅਤੇ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ ‘ਘੋੜੀਆਂ’ ਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਢੋਲਕੀ ਦੇ ਗੀਤ, ਗਿੱਧਾ, ਡੀ.ਜੇ ਦੇ ਗੀਤ ਤੇ ਭੰਗੜਾ ਇਸ ਸਮਾਰੋਹ ਦੀ ਰੌਣਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਨਾਨਕੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ‘ਜਾਗੋ’ ਵੀ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ਼ ‘ਬੰਬੀਹਾ’ ਵਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਰਕਾਨ ‘ਗੱਡੀਆਂ ਵਾਲ਼ੀ’,‘ਸਾਧ-ਸਾਧਣੀ’, ‘ਚੁੜੇਲ’ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਸਵਾਂਗ ਰਚਾ ਕੇ ਸਭ ਦਾ ਦਿਲ-ਪਰਚਾਵਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
‘ਜਾਗੋ’: ‘ਜਾਗੋ’ ਗੀਤ -ਸੰਗੀਤ ਵਾਲ਼ੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਾਂ ਕਦੀ ਕਦੀ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ‘ਜਾਗੋ’ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮਾਮੀ ਚੁੱਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ਚੁੱਕ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਢੋਲ ਵਜਾਉਂਦੇ, ਬੋਲੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ, ਬੰਬੀਹਾ ਖੜਕਾਉਂਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿੱਚ ਗੇੜਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਘਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੋਹ ਦੇ ਸਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨੀਂ ਘਰੀਂ ਜਾ ਕੇ ਗਿੱਧਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਘਰ ‘ਜਾਗੋ’ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਸ਼ਗਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਚਾਹ-ਪਾਣੀ ਵੀ ਪਿਆਉਂਦੇ ਹਨ।
    ਜਾਗੋ ਦੇ ਕਈ ਮੰਤਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਦਾ ਹੋਕਾ ਫਿਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੂਜਾ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਗਿਲੇ-ਸ਼ਿਕਵੇ ਵੀ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ,ਘਰ ਅੱਗੋਂ ਜਾਗੋ ਨਿੱਕਲਦੀ ਦੇਖ ਰੁੱਸਿਆ ਸਬੰਧੀ ਪਿਘਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਜੇ ਕਦੀ ਮੇਲਣਾਂ ਮਾੜਾ ਜਿਹਾ ਪੈਰ ਮਲ਼ ਕੇ ਉਸ ਸਬੰਧੀ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਹੇਕ ਲਾ ਦੇਣ, ਤਾਂ ਉਹ ਰੋਸੇ ਦੀ ਪੌੜੀ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਬੂਹਾ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਾਗੋ ਉਹਦੇ ਵਿਹੜੇ ਜਗਮਗਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜੱਫ਼ੀਆਂ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਪੂਰੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੁਹੱਲੇ ਦੇ ਉਭੜ-ਖਾਭੜ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਰਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਜਾਗੋ ਚਾਨਣ ਕਰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਗੀਤ ਬੋਲੀਆਂ ਫਿਜ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਸ਼ਰੀ ਘੋਲਦੇ ਹੋਏ ਮੇਲੀਆਂ ਦਾ ਤੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਰੂਹ ਫੂਕ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

=== ਘੜੋਲੀ ਭਰਨਾ ===
ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀ/ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਮਾਮਾ-ਮਾਮੀ ਤੇ ਬਾਕੀ ਨਾਨਕੇ ਅਤੇ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਖੀਆਂ, ਭਾਬੀਆਂ, ਦਾਦਕੀਆਂ ਗੀਤਾਂ ਦੀਆਂ ਹੇਕਾਂ ਲਾਉਂਦੀਆਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ/ਮੰਦਿਰ/ਬਾਉਲੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮੁਕੱਰਰ ਥਾਂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਘੜਾ ਭਰ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹੁਲੇ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਨੁਹਾਇਆ ਜਾਦਾ ਹੈ।

=== ਨ੍ਹਾਈ-ਧੋਈ/ਖਾਰੇ ਚੜ੍ਹਨਾ ===
ਇਹ ਵਿਆਹ ਵਾਲ਼ੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚਾਲ਼ੇ ਰੱਖੇ ਪਟੜੇ ਉੱਤੇ ਬੰਨੇ ਨੂੰ ਬਿਠਾ ਕੇ ਨਾਈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਲਾਗੀ ਦਵਾਰਾ ਨੁਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਆਲ਼ੇ-ਦਵਾਲ਼ੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਮੇਲਣਾਂ ਦੋਹੇ ਲਾਉਂਦੀਆਂ, ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਦਵਾਲ਼ੇ ਬਾਗ, ਫੁਲਕਾਰੀ ਲਪੇਟ ਕੇ ਮਾਮਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਪਟੜੇ ਤੋਂ ਉਤਾਰਦਾ ਸੀ, ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਇਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਪਟੜੇ ਨੂੰ ‘ਖਾਰਾ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਕਤ ਮਾਮੇ, ਬਾਪ ਜਾਂ ਹੋਰ ਸਕੇ ਸੋਧਰਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਰੁਪੈ ਵਾਰ ਕੇ ਲਾੜੇ ਤੇ ਲਾਗੀ/ਨਾਈ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਮੁੰਡਾ ਕੁੜੀ ਗੁਸਲਖਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਨਹਾ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਖਾਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਪਰਾਂਤ ਜਾਂ ਪਟੜੀ ਮੂਧੀ ਮਾਰ ਕੇ ਰੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਵਿਆਂਹਦੜ ਨੇ ਨਿੱਕਲ਼ ਕੇ ਖੜ੍ਹਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਮਾਮਾ ਇਸ ਵੇਲ਼ੇ ਉਹਨੂੰ ਬਾਗ ਜਾਂ ਫੁਲਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਹਿਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀ ਵਾਸਤੇ ਨਾਨਕਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸੁੱਭਰ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਮਾਮਾ ਲੱਡੂ ਖੁਆ ਕੇ ਸ਼ਗਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਖਾਰੇ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਸੱਤ ਚੱਪਣੀਆਂ/ਠੂਠੀਆਂ ਛਾਲ਼ ਮਾਰ ਕੇ ਤੋੜਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਥਾਈਂ ਮਾਮਾ ਲੱਡੂ ਖੁਆ ਕੇ ਪਾਸੇ ਹਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਿਆਂਹਦੜ ਨੂੰ ਆਪ ਹੀ ਛਾਲ਼ ਮਾਰ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
    ਚੱਪਣੀਆਂ/ਠੂਠੀਆਂ ਤੋੜਨ ਦਾ ਅਰਥ ਪਹਿਲੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ਼ੋਂ ਨਾਤਾ ਤੋੜ ਕੇ ਗ੍ਰਹਿਸਤ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ ਮਾਪਿਆਂ ਨਾਲ਼ੋਂ ਮੋਹ ਤੋੜ ਕੇ ਅਗਲੇ ਘਰ ਜਾਣ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

=== ਸਿਹਰਾਬੰਦੀ ===
ਨ੍ਹਾਈ ਧੋਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾੜੇ ਦੇ ਟਿੱਕਾ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭੈਣਾਂ ਤੇ ਜੀਜੇ ਸਿਹਰਾ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਜੀਜੇ ਉਸ ਦੇ ਗਲ਼ ਵਿੱਚ ਨੋਟਾਂ ਦੇ ਹਾਰ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਨਾਲ਼ ਬੈਠੇ ਸਰਵ੍ਹਾਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਗਨ ਦੇ ਰੁਪੈ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
    ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭੈਣਾਂ ਲਾੜੇ ਦੇ ਸਿਹਰਾ ਬੰਨ੍ਹਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਲਗੀ ਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਉਸ ਦੀ ਝੋਲ਼ੀ ਵਿੱਚ ਨੋਟ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਛੋਟੇ ਨੋਟ ਸਰਵ੍ਹਾਲੇ ਦੀ ਝੋਲ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਿਹਰੇ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਦੋਹੇ ਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
    ਸਿਹਰਾ ਲਾੜੇ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨਾਲ਼ ਹੀ ਉਹਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਧੁੱਪ, ਮਿੱਟੀ-ਘੱਟੇ ਆਦਿ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਦੇਖਣ ਦੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਚਾਅਵਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਚੰਨ ਲਾਉਂਦੀ ਹੈ।
    ਇਸ ਵੇਲ਼ੇ ਭਾਬੀ ਲਾੜੇ ਦੇ ਸੁਰਮਾ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਇਵਜ਼ ਵਿੱਚ ਉਸ ਤੋਂ ਨਕਦੀ ਵਸੂਲਦੀ ਹੈ।

=== ਜੰਝ/ਜੰਨ ਦਾ ਚੜ੍ਹਾਅ/ਬਰਾਤ ਚੜ੍ਹਨੀ ===
ਲਾੜੇ ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਬਾਗ-ਫੁਲਕਾਰੀ ਜਾਂ ਤਿੱਲੇਦਾਰ ਲਾਲ ਦੁਪੱਟਾ ਤਾਣ ਕੇ ਜੰਨ-ਚੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਗੀਤ/ਸਿਹਰੇ ਗਾਉਂਦਿਆਂ ਮੇਲੀ-ਮੇਲਣਾਂ ਨੇੜੇ ਦੇ ਮੰਦਿਰ-ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੱਕ ਪੈਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲਾੜਾ ਆਪਣੀ ਕਿਰਪਾਨ ਨਾਲ਼ ਫੁਲਕਾਰੀ ਨੂੰ ਉੱਚੀ ਕਰੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਕੁਝ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾੜੇ ਨੂੰ ਲਿਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਬਹੁਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਾੜੇ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਛਤਰ ਤਾਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦੇ ਹਨ, ਚੁਰਾਹੇ ਵਿੱਚ ਲੱਡੂ ਅਤੇ ਚਾਵਲ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦਾ ਆਸ਼ਾ ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀ ਖਾਣਗੇ, ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਣਗੇ, ਦੁਆ ਦੇਣਗੇ ਤੇ ਇੰਝ ਵਿਆਹ ਸੁੱਖੀ-ਸਾਂਦੀ ਨੇਪਰੇ ਚੜ੍ਹੇਗਾ। ਲਾੜਾ ਘੋੜੀ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ, ਸਰ੍ਹਵਾਲਾ ਉਸਦੇ ਅੱਗੇ ਜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਬੈਠਦਾ ਹੈ, ਭੈਣਾਂ ਘੋੜੀ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਫੜ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਸ਼ਗਨ ਲੈ ਕੇ ਛੱਡਦੀਆਂ ਹਨ, ਪੀਲ਼ੀ ਦਾਲ/ਛੋਲਿਆਂ ਦੀ ਦਾਲ਼ ਚਾਰਦੀਆਂ ਹਨ।
     ਦਾਲ਼ ਚਾਰਨ ਦਾ ਮੰਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਘੋੜੀ ਰੱਜੀ ਰਹੇ ਤਾਂ ਕਿ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਥੱਕੇ ਨਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੀਰ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਚੁਸਤੀ-ਫੁਰਤੀ ਨਾ ਨਾਲ਼ ਭਾਬੀ ਦੇ ਦਰ ਤੱਕ ਲਿਜਾਵੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਬਰਾਤਾਂ ਦੂਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਵੀ ਨਿੱਕਲ਼ ਆਏ ਹਨ, ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਬੂਹੇ ’ਤੇ ਹੀ  ਘੋੜੀ ਛੱਡ ਕੇ ਲਾੜੇ ਨੂੰ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬਰਾਤ ਦੇ ਢੁਕਾਅ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦੂਰੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਮੁਕੱਰਰ ਥਾਂ ’ਤੇ ਉਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਘੋੜੀ ਲਿਆਂਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਲਾੜਾ, ਲਾੜੀ ਦੇ ਦਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਥਾਈਂ ਲਾੜੇ ਨੂੰ ਰਥ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਵੀ ਲਿਜਾਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ। 
    ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਰਦਾਸ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਲਾੜਾ ਡੋਲੀ ਵਾਲ਼ੀ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭੈਣਾਂ ਕਾਰ ਨੂੰ ਵਾਗਾਂ ਬੰਨ੍ਹਦੀਆਂ ਹਨ, ਲਾੜਾ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਗਨ ਵਜੋਂ ਰੁਪਏ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜੰਨ ਵਾਜਿਆਂ-ਗਾਜਿਆਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਵਿੱਚ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
    ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੇ ਜੰਡੀ ਵੱਢਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ, ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਲਾੜਾ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ਼ ਜੰਡੀ ਦੇ ਰੁੱਖ ਨੂੰ ਟੱਕ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਕੁਝ ਟਾਹਣੀਆਂ ਵੱਢਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਹਦੀ ਬੀਰਤਾ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਚਿੰਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲਾੜੇ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਤੇ ਬਾਕੀ ਜਾਨੀਆਂ/ਜਾਂਝੀਆਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਦੇਣ ਦੀ ਪਿਰਤ ਵੀ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਭੈੜੇ ਅਨਸਰਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਈ ਸੀ।
     ਵਿਆਹ ਦੇ ਨਿਸਚਿਤ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਕੁਝ ਫ਼ਾਸਲੇ ’ਤੇ ਜਾਨੀ/ਜਾਂਝੀ ਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਤਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪੂਰੇ ਢੋਲ-ਢਮੱਕੇ ਨਾਲ਼ ਨੱਚਦੇ, ਭੰਗੜਾ ਪਾਉਂਦੇ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਲੜਕੀ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਪੁੱਜਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬੈਂਡ ਵਾਜੇ ਵਾਲ਼ੇ ਜੰਨ ਦੀ ਅਗਵਾਨੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। 

=== ਮਿਲਣੀ ===
ਜੰਨ ਢੁੱਕਣ ਸਮੇਂ ਕੁੜੀ ਦੇ ਸਾਕ-ਸਕੀਰੀ ਤੇ ਜੇ ਵਿਆਹ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਨਾਲ਼ ਪੰਚਾਇਤ ਵੀ, ਜੰਨ ਦੇ ਸਵਾਗਤ ਲਈ ਖੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ-ਵਿਆਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਰਦਾਸ ਪਿੱਛੋਂ ਤੇ ਹਿੰਦੂ-ਵਿਆਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾੜੀ ਦੇ ਭਰਾ ਵੱਲੋਂ ਲਾੜੇ ਨੂੰ ਘੋੜੀ ਜਾਂ ਰਥ ਤੋਂ ਉਤਾਰਨ ਪਿਛੋਂ ਕੁੜਮਾਂ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਣੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਸਾਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਗਲ਼ ਹਾਰ ਪਾ ਕੇ ਜੱਫ਼ੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਲਾੜੇ ਦੇ ਸਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਕੰਬਲ, ਛਾਪਾਂ ਆਦਿ ਭੇਟ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
     ਇਹ ਰਸਮ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰੀ ਤੇ ਲੁਭਾਵਣੀ ਹੈ, ਸਾਕਾਂ-ਸਬੰਧੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ਼ ਮੋਹ-ਭਿੱਜੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਮਿਠਾਸ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਕੰਬਲਾਂ, ਛਾਪਾਂ ਤੇ ਨਕਦੀ ਦੇ ਲੋਭ ਨੇ ਫਿੱਕਾਪਨ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸ਼ਾਦੀ ਅਸਲੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਦ ਕਰ ਸਕੇ।
    ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣੀ ਸਮੇਂ ਮਸ਼ਕਰੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਸਿੱਠਣੀਆਂ ਦੇ ਕੇ ਰੰਗ ਹੋਰ ਗੂੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਗੁੱਸਾ ਨਹੀਂ ਮਨਾਉਂਦਾ, ਸਾਰੇ ਹੀ ਰਸ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਅਪਣੱਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਬੈਂਡ-ਵਾਜੇ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

=== ਸਾਲ਼ੀਆਂ ਦਾ ਨਾਕਾ/ਰਿਬਨ-ਕਟਾਈ ===
ਲਾੜੀ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ, ਸਹੇਲੀਆਂ, ਭਾਬੀਆਂ ਰਿਬਨ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਜੰਨ ਦਾ ਰਾਹ ਰੋਕ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਕਾਫੀ ਮੁੱਲ-ਭਾਅ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੈਅ ਹੋਏ ਰੁਪਏ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਲਾੜੇ ਤੋਂ ਰਿਬਨ ਕਟਾ ਕੇ ਰਾਹ ਖੋਲ੍ਹਦੀਆਂ ਹਨ।
ਮਿਣਤੀ: ਕੁਝ ਹਿੰਦੂ-ਵਿਆਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾੜੇ ਵਾਲ਼ੇ ਇੱਕ ਸਾੜ੍ਹੀ ਲਿਆ ਕੇ ਲਾੜੀ ਦੀ ਭਾਬੀ ਨੂੰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਭਾਬੀ ਲਾੜੇ ਨੂੰ ਚੌਕੀ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਸਾੜ੍ਹੀ ਨਾਲ਼ ਉਹਦੀ ਮਿਣਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਲਾੜਾ ਲਾੜੀ ਦੀ ਭਾਬੀ ਨੂੰ ਸ਼ਗਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। 

=== ਜੈਮਾਲ਼ਾ/ਵਰਮਾਲ਼ਾ ===
ਲਾੜੀ ਨੂੰ ਬਾਗ-ਫੁਲਕਾਰੀ ਜਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਜਾਲ਼ ਹੇਠਾਂ ਸਟੇਜ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਮੰਡਪ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲਾੜਾ ਲਾੜੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਅਸਲੀ/ਨਕਲੀ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਹਾਰ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਕਾਫੀ ਹਾਸਾ-ਮਖੌਲ ਤੇ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਆਮ ਕਰਕੇ ਹਿੰਦੂ-ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ, ਪਰ ਟਾਵੇਂ ਟਾਵੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

== ਅਨੰਦ-ਕਾਰਜ ==
ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਅਨੰਦ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ਼ ਸੰਪੂਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਵਕਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲ਼ੇ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਸੀ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਜੰਨ ਉਸੇ ਦਿਨ ਢੁਕਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅਕਸਰ ਦੇਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਲਾਵਾਂ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕਰਵਾਈਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗੀਆਂ ਨੇ, ਪਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲਾੜਾ-ਲਾੜੀ ਨੇੜਲੇ ਗੁਰਦਾਵਾਰੇ ਜਾ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹਜ਼ੂਰ ਬੈਠਦੇ ਹਨ, ਲਾੜੀ ਦਾ ਪਿਤਾ ਲਾੜੇ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਕੀਰਤਨ-ਪਰਵਾਹ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਵਿਸਮਾਦੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੁਭਾਗ-ਜੋੜੀ ਨੂੰ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਕੇ ਅਰਦਾਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਿਤਾ ਬੇਟੀ ਦਾ ਪੱਲਾ ਲਾੜੇ ਨੂੰ ਫੜਾਉਂਦਾ ਹੈ, ‘ਪੱਲੇ ਤੈਂਡੇ ਲਾਗੀ’ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਚਾਰ ਲਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਹਰ ਵਾਰ ਲਾਵ ਸੁਣਨ ਪਿੱਛੋਂ ਲਾੜਾ-ਲਾੜੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਵਾਲ਼ੇ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦੇ ਹਨ, ਸਾਰੀਆਂ ਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾੜਾ ਅੱਗੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਰਾਗੀ ਸਿੰਘ ਲਾਵ ਗਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਪਰੰਤ ‘ਵਿਆਹ ਹੋਆ ਮੇਰੇ ਬਾਬਲਾ’ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦੁ-ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਠ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਰੀ ਸੰਗਤ ਵੱਲੋਂ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਵਾਕ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਗ ਵਰਤਣ ਵਕਤ ਗ੍ਰੰਥੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸੇਵਾਦਾਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਸ਼ਾਦੀ-ਰਜਿਸਟਰ ਉੱਤੇ ਲਾੜਾ ਲਾੜੀ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਦੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਜਿਸਟਰ ਕਰਵਾ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 

=== ਫੇਰੇ/ਕੰਨਿਆ-ਦਾਨ ===
ਹਿੰਦੂ ਵਿਆਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫੇਰੇ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਹੁਣ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਦਿਨ ਵੇਲ਼ੇ ਵੀ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ। ਇਹ ਘਰ ਵਿੱਚ, ਮੰਦਿਰ ਜਾਂ ਮੈਰਿਜ-ਪੈਲੇਸ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਘਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਖੂੰਜੇ ਚਾਰ ਬਾਂਸ ਗੱਡ ਕੇ, ਫੁੱਲ-ਪੱਤੇ ਟੰਗ ਕੇ ‘ਵੇਦੀ’ ਬਣਾ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮੈਰਿਜ ਪੈਲੇਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਜਾਵਟਾਂ ਨਾਲ਼ ਬਣਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੰਡਿਤ ਜਾਂ ਕੁੱਲ-ਪੁਰੋਹਿਤ ਆਟੇ ਨਾਲ਼ ਚੌਂਕ ਪੂਰਦਾ ਹੈ। ਵਰ ਤੇ ਕੰਨਿਆ ਨੂੰ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਾ ਕੇ ਬਿਠਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹਵਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਪੁਰੋਹਿਤ ਆਪਣੀ ਧਿਰ ਦਾ ਗੋਤਾਚਾਰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ, ਫਿਰ ‘ਕੰਨਿਆ-ਦਾਨ’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੰਨਿਆ ਦਾ ਪਿਤਾ ਵੇਦ-ਮੰਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼ ਕੰਨਿਆ ਦਾ ਹੱਥ ਵਰ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਫੜਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਪੱਲਿਆਂ ਨੂੰ ਗੰਢ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਉਹ ਅਗਨੀ ਦਵਾਲ਼ੇ ਚਾਰ ਜਾਂ ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੇ ਸੱਤ ਫੇਰੇ ਲੈਂਦੇ  ਹਨ, ਆਖ਼ਰੀ ਫੇਰੇ ਵਿੱਚ ਲਾੜੀ ਅੱਗੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਪੰਡਿਤ ਮੰਤਰ/ਜਾਪ ਆਦਿ ਕਰਦਾ ਕੁਝ ਰਸਮਾਂ ਵੀ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੰਨਿਆ-ਦਾਨ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਵੱਲੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਿਰੀ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
    ਮਾਮਾ-ਮਾਮੀ ਜਾਂ ਹੋਰ ਨੇੜਲੇ ਸਬੰਧੀ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਥਾਂ ’ਤੇ ਵਰ-ਕੰਨਿਆ ਨੂੰ ਬਿਠਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਨੂੰ ‘ਖਾਰਾ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਫੇਰਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁੜੀ ਦਾ ਮਾਮਾ ਉਹਨੂੰ ਖਾਰੇ ਤੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਅੰਦਰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

=== ਜੁੱਤੀ-ਲੁਕਾਈ ===
ਲਾਂਵਾਂ/ਫੇਰਿਆਂ ਵੇਲ਼ੇ, ਜਾਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲ਼ੇ, ਸਾਲੀਆਂ ਜੀਜੇ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੁਕਾਅ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇੱਥੇ ਵੀ ਕਾਫੀ ਸੌਦੇਬਾਜ਼ੀ ਤੇ ਸ਼ੁਗਲ-ਮੇਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਆਖ਼ਿਰ ਉਹ ਮਨ-ਮਰਜ਼ੀ ਦੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸਮਝੌਤੇ ਅਧੀਨ ਰਕਮ ਲੈ ਕੇ ਜੁੱਤੀ ਮੋੜ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਵਿਖਾਲ਼ਾ: ਵਿਆਹ ਪਿੱਛੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਇਸ ਵਿਖਾਲ਼ੇ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਨੂੰ ਵਰੀ ਅਤੇ ਦਾਜ ਦਿਖਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ:

=== ਵਰੀ/ਖੱਟ ===
ਇਹ ਲੜਕੇ ਵਾਲ਼ੇ ਢੋਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਹੁਟੀ ਲਈ ਸੂਟ, ਗਹਿਣੇ, ਜੁੱਤੀ ਤੇ ਹਾਰ-ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦਾ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ‘ਖੱਟ’ ਦਾਜ ਨੂੰ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਦਾਜ/ਦਹੇਜ: ਇਹ ਲੜਕੀ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀ ਲਈ ਸੂਟ, ਗਹਿਣੇ, ਭਾਂਡੇ, ਬਿਸਤਰੇ, ਫਰਨੀਚਰ ਤੇ ਹੋਰ ਵਰਤੋਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਾੜੇ ਦੇ ਸਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਟ, ਕੰਬਲ਼, ਗਹਿਣੇ ਆਦਿ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਨਣਦ ਲਈ ‘ਪੇਟੀ ਖੁਲ੍ਹਾਈ’ ਦਾ ਸੂਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਕੋਲ਼ੋਂ ਹੀ ਦਾਜ ਵਾਲ਼ੀ ਪੇਟੀ ਖੁਲ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
    ਕਦੀ ਇਹ ਚੰਗੀ ਰੀਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਾਪੇ ਵਿਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਲਾਡਲੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੈਸੀਅਤ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਗਾਤਾਂ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਘਰ ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਸਹਾਰਾ ਮਿਲਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਇਸ ‘ਦਾਜ’ ਨੇ ਭਿਆਨਕ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ ਹੈ, ਸਹੁਰੇ ਲਾਲਚ ਵੱਸ ਜਾਂ ਫੋਕੀ ਸ਼ਾਨ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕੀਮਤੀ ਗਹਿਣੇ, ਅੱਤ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਸਕੂਟਰ, ਮੋਟਰ-ਸਾਈਕਲ, ਫਰਿੱਜ, ਏਅਰ-ਕੰਡੀਸ਼ਨਰ, ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕਾਰਾਂ, ਏਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਲੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਨਕਦੀ, ਪਲਾਟ ਜਾਂ ਕੋਠੀ ਆਦਿ ਵੀ ਮੰਗਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ ਤੇ ਇਹ ਲੋਭ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮਾਸੂਮ ਧੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਜਾਂ ਮੌਤ ਵਰਗੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਾਪੇ ਇਸ ਦਾਜ ਦੇ ਦੈਂਤ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਖ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਨਵ-ਜੰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਸੜਕਾਂ/ਰੂੜੀਆਂ ’ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਹੜੀਆਂ ਬਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਪੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਪੂਰੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕਣ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹੁਰੇ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
    ਸਮੇਂ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਦਾਜ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਮਨਫ਼ੀ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵੱਲ ਤੋਰੇ, ਮੌਤ ਵੱਲ ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਕੁੜੀ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਲੱਖਾਂ ਕਰੋੜਾਂ ਦਾ ਦਾਜ ਭਾਲ਼ਦੇ ਹਨ, ਕੱਲ੍ਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੋਤਰਿਆਂ-ਦੋਹਤਰਿਆਂ ਜਾਂ ਅਗਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਦੀ ਲਈ ਕੁੜੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲ਼ੇਗੀ।

=== ਥਾਪਾ ਛੰਦ-ਸੁਣਾਈ ===
ਇਹ ਰਹੁ-ਰੀਤ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹਿੰਦੂ-ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਲਾੜੇ-ਲਾੜੀ ਨੂੰ ਘਰ ਲਿਆ ਕੇ ਉਸ ‘ਥਾਪੇ’ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਿਠਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਲਾੜੀ ਦੀ ਭਾਬੀ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਰਸਮ ਮੈਰਿਜ-ਪੈਲੇਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋਣੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਥਾਪੇ ਵਾਲ਼ਾ ਕੈਲੰਡਰ ਉੱਥੇ ਲਿਆ ਕੇ ਟੰਗ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਲਾੜਾ ਉਸ ਥਾਪੇ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦਾ ਹੈ, ਛੰਦ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਲੀਚੜੀਆਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਲਾੜੇ-ਲਾੜੀ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਮਿੱਠਾ ਕਰਾ ਕੇ ਸ਼ਗਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਲਾੜੇ ਦਾ ਬਾਪ ਲਾੜੀ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਭਾਨ ਦੀ ਥੈਲੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਹ ਲਾੜੀ ਉੱਤੋਂ ਵਾਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਡੋਲੀ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

=== ਸਲਾਮੀ/ਮੱਠਰੀਆਂ/ਛੰਦ-ਸੁਣਾਈ ===
ਇਹ ਰਸਮ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਿੱਖ-ਵਿਆਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਵਿਆਹ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾੜੇ-ਲਾੜੀ ਨੂੰ ਲਾੜੀ ਦੇ ਘਰ ਲਿਆ ਕੇ ਇਕੱਠੇ ਬਿਠਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਰਸਮ ਮੈਰਿਜ  ਪੈਲੇਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲਾੜੀ ਦੀ ਮਾਂ ਸਿਰ ’ਤੇ ਦੋਸੜਾ ਲੈ ਕੇ, ਥਾਲ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮੌਲੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਨਰੇਲ ਅਤੇ ਲੱਡੂ ਰੱਖ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਨਰੇਲ ਨੂੰ ਲਾੜੇ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਸੱਤ ਵਾਰੀ ਵਾਰ ਕੇ ਉਹਦੀ ਝੋਲ਼ੀ ਪਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਲੱਡੂਆਂ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਮਿੱਠਾ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਹ ਲਾੜੇ ਦੀ ਝੋਲ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਗੁਥਲੀ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਅੰਦਰ ਮਖਾਣੇ, ਖੋਪੇ, ਛੁਹਾਰੇ, ਬਦਾਮ, ਫੁੱਲੀਆਂ, ਪਤਾਸੇ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਇਹ ਗੁਥਲੀ ਕੁੜਮਾਈ ਵੇਲ਼ੇ ਹੀ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲਾੜੇ ਤੋਂ ਛੰਦ ਸੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਲ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਕਲੀਚੜੀਆਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਸਾਲ਼ੀਆਂ ਉਹਨੂੰ ਮੱਠਰੀਆਂ ਚਬਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਦੁੱਧ ਪਿਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੁਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਾੜੇ ਦੇ ਹੱਥ ’ਤੇ ਮਹਿੰਦੀ ਦਾ ਟਿੱਕਾ ਜਾਂ ਚੀਚੀ ’ਤੇ ਨਹੁੰ-ਪਾਲਿਸ਼ ਵੀ ਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

== ਡੋਲੀ ==
ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾੜੀ ਆਪਣੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਰੋਲੀ ਜਾਂ ਸੰਧੂਰ ਨਾਲ਼ ਲਾਲ ਕੀਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁਬੋਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਕੰਧ ਉੱਤੇ ਪੰਜ ਵਾਰ ਥਾਪਾ ਲਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇੰਝ ਉੱਥੇ ਦਸ ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਛਪ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
    ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਦੋਵਾਂ ਵਿਆਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾੜੀ ਬਾਬਲ ਦੇ ਬੂਹੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਣ ਵੇਲ਼ੇ ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ਼ ਚੌਲਾਂ, ਖਿੱਲਾਂ ਜਾਂ ਕਣਕ ਦੇ ਬੁੱਕ ਭਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਦੇ ਉੱਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਸੁੱਟਦੀ ਹੈ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਜਾਂ ਘਰ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਜੀਅ ਆਪਣੀ ਬੁੱਕਲ਼ ਵਿੱਚ ਬੋਚਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸ਼ਗਨ ਆਪਣੇ ਅੰਮੀ-ਬਾਬਲ ਦਾ ਘਰ ਅਨਾਜ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਭਰਿਆ ਭਕੁੰਨਾ ਰਹਿਣ ਦੀ ਦੁਆ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ‘ਘਰ ਵਧਾਣਾ’ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੜਕੀ ਵੱਲੋਂ ਦੀਵਾ ਬਾਲਣ ਦੀ ਵੀ ਰੀਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੇਕੇ-ਘਰ ਲਈ ਸੁੱਖਾਂ ਦਾ ਚਾਨਣ ਮੰਗਦੀ ਹੈ।
    ਸ਼ਗਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਰੇ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਬੁੱਕਲ਼ ਵਿੱਚ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਪਿਆਰ ਭਰੀਆਂ ਅਸੀਸਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮਾਮਾ ਜਾਂ ਭਰਾ ਉਹਨੂੰ ਡੋਲੀ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਮਾਂ ਅੰਦਰ ਬੈਠੀ ਧੀ ਦੇ ਪੱਲੇ ਵਿੱਚ ਲੱਡੂ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਲੁਕਵਾਂ ਮਕਸਦ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਖਾਣ ਲਈ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਹੈ। ਜਲੇਬਾਂ ਦੀ ਪਰਾਂਤ ਜਾਂ ਮੱਠਰੀਆਂ, ਲੱਡੂਆਂ ਦੀ ਟੋਕਰੀ ਵੀ ਡੋਲੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਿਦਾਇਗੀ ਦੀ ਇਸ ਨਾਜ਼ੁਕ ਘੜੀ ਸਾਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਰਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਦੇ ਹੰਝੂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਸਿੱਲ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।    
    ਹਿੰਦੂ-ਵਿਆਹ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਡੋਲੀ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਤੋਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੇ ਜੇ ਵਿਆਹ ਦਿਨੇ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਡੋਲੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਤੋਰੀ ਜਾਦੀ ਹੈ।
    ਸਿੱਖ-ਵਿਆਹਾਂ ਵਿੱਚ ਡੋਲੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਤੋਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਭਰਾ ਡੋਲੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਦੂਰ ਤੱਕ ਧੱਕ ਕੇ ਤੋਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਡੋਲੀ ਫੁੱਲਾਂ, ਫੁਲਕਾਰੀਆਂ, ਜਾਂ ਗੋਟੇ ਦੇ ਜਾਲ਼ ਨਾਲ਼ ਸਜੀ ਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕੁਝ ਪਰਿਵਾਰ ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਾਂਗ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਪਾਲਕੀ ਜਾਂ ਰਥ ਦੀ ਡੋਲੀ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਫਿਰ ਕੁਝ ਦੂਰ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਭਰਾ ਵੀ ਡੋਲੀ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮੰਤਵ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚਰਦੀ ਮੁਟਿਆਰ ਨੂੰ ਸਹਾਰੇ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਅੱਗੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਲੁੱਟਾਂ-ਖੋਹਾਂ ਕਰਕੇ ਮੱਦਦ ਲਈ ਵੀ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਨੈਣ ਵੀ ਨਾਲ਼ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਸੰਗਦੀ ਹੋਈ ਨਵ-ਵਿਆਹੀ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਹਰ ਸ਼ਾਦੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਹੀ ਡੋਲੀ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

=== ਸੋਟ ===
ਲਾੜੇ ਦਾ ਬਾਪ ਸਰਕ ਰਹੀ ਡੋਲੀ ਦੇ ਉੱਤੋਂ ਭਾਨ ਦੀ ਸੋਟ ਸੁੱਟਦਾ ਹੈ, ਕੁਝ ਵਿਆਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੋਟ ਲਾੜੀ ਦੀ ਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਸੁੱਟੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਪੈਸਿਆਂ ਨੂੰ ਗਰੀਬ-ਗੁਰਬੇ ਚੁੱਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਇਹੀ ਚਾਹਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸੀਸਾਂ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੋੜੀ ਸੁਖੀ ਰਹੇ ਤੇ ਵਧੇ-ਫੁੱਲੇ। ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਹੁਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਵਹੁਟੀ ਉੱਤੋਂ ਵਾਰੇ-ਵਾਰੇ ਜਾਣਾ ਤੇ ਉਹਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਧਨ ਨੂੰ ਨਖਿੱਧ ਸਮਝਣਾ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਸ਼! ਇੰਝ ਸੱਚਮੁਚ ਹੀ ਹੋ ਸਕੇ ਕਿ ਸਹੁਰੇ ਨੂੰਹ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਧਨ ਨੂੰ ਨਖਿੱਧ ਸਮਝਣ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਪੂਰਾ ਇਜ਼ਤ-ਮਾਣ ਤੇ ਪਿਆਰ ਦੇਣ!
ਡੋਲੀ ਸਹੁਰੇ-ਘਰ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ:
ਡੋਲੀ ਦੇ ਸਹੁਰਾ-ਘਰ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਸੱਸ ਡੋਲੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਮਿਠਾਈ/ਦੁੱਧ ਜਾਂ ਸ਼ਰਬਤ ਆਦਿ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੁਹਾਵਣੇ ਮੌਕੇ ਮੇਲਣਾਂ ਸਵਾਗਤੀ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਭੁੱਖੀ-ਤਿਹਾਈ ਤੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਜੁਦਾਈ ਤੋਂ ਉਦਾਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਧਰਵਾਸ ਮਿਲ਼ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਬਾਕੀ ਰਸਮਾਂ ਲਈ ਤਰੋ-ਤਾਜ਼ਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਵਹੁਟੀ ਦੀ ਦਰਾਣੀ/ਜਠਾਣੀ ਜਾਂ ਨਣਦ ਉਹਨੂੰ ਡੋਲੀ ਤੋਂ ਉਤਾਰ ਕੇ ਬੂਹੇਤੱਕ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ।

=== ਭੈਣਾਂ ਦਾ ਨਾਕਾ ===
ਏਥੇ ਭੈਣਾਂ ਰਾਹ ਰੋਕ ਕੇ ਖੜੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਮਨ-ਚਾਹੀ ਨਕਦੀ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਵੀਰ-ਭਾਬੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ  ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰਦਲ ਟੱਪਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੌਲ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਤੇਲ ਚੋਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

=== ਪਾਣੀ ਵਾਰਨਾ ===
ਬੂਹੇ ਤੋਂ ਅੰਦਰ ਵੜਦਿਆਂ ਹੀ ਇੱਕ ਚੌਂਕੀ ਜਾਂ ਪਟੜਾ ਰੱਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਬੰਨੇ ਬੰਨੋ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਂ ਸ਼ਗਨਾਂ ਦਾ ਥਾਲ਼ ਲੈ ਕੇ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਥਾਲ਼ ਵਿੱਚ ਖੰਮ੍ਹਣੀ ਵਾਲ਼ੀ ਗੜਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਅੰਦਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਦੁੱਧ ਰਲ਼ਾ ਕੇ ਪਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜ ਲੱਡੂ ਤੇ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸਾਵੀਆਂ ਤਿੜਾਂ ਵੀ ਰੱਖੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਸੱਤ ਵਾਰ ਗੜਵੀ ਵਾਰ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦੀ ਹੈ, ਕੁਝ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚਾਚੀਆਂ-ਤਾਈਆਂ, ਦਰਾਣੀਆਂ-ਜਠਾਣੀਆਂ, ਨਣਦਾਂ ਵੀ ਪਾਣੀ ਵਾਰ ਕੇ ਪੀਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਜੇ ਸੱਸ ਸੁਹਾਗਣ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਵਾਰਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਕੋਈ ਸੁਹਾਗਣ ਤਾਈ ਚਾਚੀ ਹੀ ਇਹ ਰਸਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਜੋੜੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਮਿੱਠਾ ਕਰਾ ਕੇ ਪਟੜੇ ਤੋਂ ਉਤਾਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
    ਚਿਤਵਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਤਰੇਗਾ, ਉਹਦਾ ਬਾਕੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਰੋਹਬ ਰਹੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਬੰਨੋ ਦੀਆਂ ਦਰਾਣੀਆਂ-ਜਠਾਣੀਆਂ ਉਹਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਹੁਣ ਦੀ ਤੇ ਬੰਨੇ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਬੰਨੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਹੁਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
    ਸਿਰ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਵਾਰ ਕੇ ਪੀਣ ਦੀ ਰੀਤ ਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਨੂੰਹ ਪੁੱਤ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬਲਾਅਵਾਂ ਪੀ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਤਰ ਹਰ ਵਾਰ ਰੋਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਹਦੇ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖ-ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਨਾ ਸਹੇ। ਇਹ ਮਾਂ-ਪੁੱਤ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਨੋਖੀ ਤੇ ਬਲਿਹਾਰੀ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੀ ਰਸਮ ਹੈ।

=== ਆਰਤੀ ===
ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਵਾਇਤ ਵੀ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੈ। ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਿਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੁਲਹਨ ਦੀ ਆਰਤੀ ਉਤਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਉਹ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੇ ਚੌਲ਼ਾਂ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਨੂੰ ਸੱਜੇ ਪੈਰ ਨਾਲ਼ ਇੰਝ ਠੋਕਰ ਮਾਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਚੌਲ਼ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖਿੰਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਾਰਜ ਸਹੁਰੇ-ਘਰ ਦੇ ਅਨਾਜ ਨਾਲ਼ ਭਰੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਤੇ ਦੁਆ ਹੈ।

=== ਪੈਰ-ਪੈੜਾਂ ===
ਕੁਝ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਲਹਨ, ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਭਾਂਡੇ ਅੰਦਰ ਪਾਏ ਲਾਲ ਪਾਣੀ, ਜੋ ਸੰਧੂਰ ਜਾਂ ਰੋਲੀ ਨੂੰ ਘੋਲ਼ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਡੁਬੋ ਕੇ ਸੁਰਖ-ਪੈੜਾਂ ਪਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਅੱਗੇ ਵਧਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਦੇ ਰੰਗਾਂ-ਰੌਣਕਾਂ ਨਾਲ਼ ਭਰੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਚਾਹਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

=== ਮੂੰਹ-ਦਿਖਾਈ ===
ਬੰਨੇ-ਬੰਨੀ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਲਿਆ ਕੇ ਸੋਫ਼ੇ ਜਾਂ ਸੋਹਣੇ ਵਿਛੌਣੇ ’ਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸੱਸ ਨੂੰਹ ਨੂੰ ਮਿੱਠੀ ਚੂਰੀ ਜਾਂ ਖੰਡ-ਘਿਓ ਦੀਆਂ ਸੱਤ ਬੁਰਕੀਆਂ ਜਾਂ ਦਹੀਂ ਸ਼ੱਕਰ ਖੁਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮੂੰਹ-ਦਿਖਾਈ ਵਜੋਂ ਕੋਈ ਤੋਹਫ਼ਾ ਜਾਂ ਗਹਿਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਸਾਰੀਆਂ ਮੇਲਣਾਂ ਮੂੰਹ-ਦਿਖਾਈ ਵਜੋਂ ਰੁਪਏ ਜਾਂ ਕੋਈ ਤੋਹਫ਼ਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਵਹੁਟੀ ਨੇ ਘੁੰਡ ਕੱਢਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਹਰ ਸੁਆਣੀ ਘੁੰਡ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਮੂੰਹ ਦੇਖਦੀ ਸੀ ਜਾਂ ਘੁੰਡ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੂੰਹ ਦੇਖ ਕੇ ਫਿਰ ਉਹਦਾ ਘੁੰਡ ਕੱਢ ਦਿੰਦੀ ਸੀ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਨੈਣ ਇਹ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਹੁਣ ਘੁੰਡ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਪਿਛੜੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੈ।
   ਹਿੰਦੂ-ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋੜੀ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ‘ਥਾਪੇ’ ਕੋਲ਼ ਬਿਠਾ ਕੇ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਰਸਮਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

=== ਕੰਗਣਾ-ਖੇਡਣਾ ===
ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਾਹਲ਼ੇ ਵਕਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਵੀ ‘ਮੂੰਹ-ਦਿਖਾਈ’ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਪਰਾਂਤ ਜਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਭਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਕੱਚੀ ਲੱਸੀ (ਥੋੜ੍ਹਾ ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਬਹੁਤਾ ਪਾਣੀ) ਪਾ ਕੇ ਉੱਤੇ ਫੁੱਲ-ਪੱਤੀਆਂ ਛਿੜਕੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਲਾੜੇ ਦੀ ਭਾਬੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸੁਆਣੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੁੰਦਰੀ ਜਾਂ ਕੰਗਣ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਵਹੁਟੀ-ਗੱਭਰੂ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਜਿਸਦੇ ਵੀ ਹੱਥ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਹਨੂੰ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਦਿੰਦਿਆਂ ਤਾੜੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੰਝ ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਸੱਤ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਿਰਤ ਨਾਲ਼ ਵਹੁਟੀ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਓਪਰਾਪਨ ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੀ ਸਹਿਜ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

=== ਛਿਟੀਆਂ ਖੇਡਣਾ ===
ਵਹੁਟੀ ਗੱਭਰੂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਹਾਸੇ-ਮਜ਼ਾਕ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸੱਤ ਵਾਰ ਪਤਲੀਆਂ ਪਤਲੀਆਂ ਛਮਕਾਂ/ਛਿਟੀਆਂ ਮਾਰਦੇ ਹਨ, ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੰਝ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਲਈ ਝਿਜਕ, ਬੇਗਾਨਗੀ, ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਡਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਰਵਾਂ-ਰਵੀਂ ਗ੍ਰਹਿਸਤ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

=== ਗੋਤ-ਕਨਾਲ਼ਾ ===
ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਲਾੜੇ ਦੇ ਗੋਤ ਦੀਆਂ ਸਭ ਔਰਤਾਂ ਉਹਦੇ ਘਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਇਕੱਠੀਆਂ ਬਹਿ ਕੇ ਨਵੀਂ ਬਹੂ ਨਾਲ਼ ਇੱਕੋ ਬਰਤਨ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿੱਠੇ ਚੌਲ਼/ਹਲਵਾ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਪਕਵਾਨ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਬਹੂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਤੇ ਬਹੂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਬੁਰਕੀਆਂ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਹੋਰ ਗੋਤ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੋਤ ਵਿੱਚ ਰਲ਼ਾਉਣਾ ਤੇ ਰੋਟੀ ਦੀ ਸਾਂਝ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਅਪਣੱਤ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਨੋਟ: ਜਿੱਥੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਵਿਆਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਰਸਮਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਉਹ ਆਮ ਕਰਕੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਈ ਥਾਈਂ ਸਾਰੇ ਰਿਵਾਜ਼ ਹੀ ਰਲਗੱਡ ਹਨ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕਈ ਹਿੰਦੂ-ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਵਾ ਕੇ ਵਿਆਹ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਨੰਦ-ਕਾਰਜ ਆਦਿ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਈ ਸਿੱਖ-ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜੈ-ਮਾਲ਼ਾ ਤੇ ਤਿਲਕ ਦੀ ਰਸਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਕੁਝ ਨਵੀਂਆਂ ਰਸਮਾਂ:
ਵੰਗਾਂ-ਚੜ੍ਹਾਈ(Bangle Ceremony):''' ਇਹ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰੀਤ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਪੰਜਾਬਣ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਨਿਯਤ ਦਿਨ ਸਖੀਆਂ ਲਾਲ ਤੇ ਹਰੀਆਂ ਵੰਗਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਹਿਲੀ ਵੰਗ ਕੁੜੀ ਦਾ ਭਰਾ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਵੰਗਾਂ ਭੈਣਾਂ ਤੇ ਸਖੀਆਂ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਨੱਚਦੀਆਂ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਰੰਗ-ਤਮਾਸ਼ੇ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।''

=== ਬਰਾਈਡਲ ਸ਼ਾਵਰ (Bridal Shower) ===
ਇਹ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਇਆ ਰਿਵਾਜ਼ ਹੈ ਤੇ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਸਖੀਆਂ-ਸਹੇਲੀਆਂ, ਭੈਣਾਂ ਭਾਬੀਆਂ ਦਾ ਉਤਸਵ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੜਕੀ ਦੇ ਗਲ਼ ਵਿੱਚ ਸੈਸ਼ (Sash)  ਇੱਕ ਪਟਾ ਜਿਹਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ BRIDE TO BE ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਲਿਖਤ ਵਾਲ਼ਾ ਇੱਕ ਮੁਕਟ ਉਹਦੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਸਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਈ ਵਾਰ ਸਖੀਆਂ ਵੀ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਮੁਕਟ ਪਹਿਨ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹੁਲੀ ਕੁੜੀ ਕੋਈ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਕੇਕ ਕੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਗਾਣਾ-ਵਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੋਹਫ਼ੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
    ਕਈ ਪਰਿਵਾਰ ਇੱਕੋ ਦਿਨ ਵੜੀਆਂ ਟੁੱਕਣ, ਵੰਗਾਂ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਤੇ ਬਰਾਈਡਲ ਸ਼ਾਵਰ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਿਲ ਹੋਣ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਰਲ਼ ਜਾਣ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਹੈ। 

=== ਸਵਾਗਤੀ-ਸਮਾਰੋਹ (Reception) ===
ਇਹ ਰਿਵਾਜ਼ ਵੀ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਰੋਹ ਮੁੰਡੇ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਬਹੂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਵ-ਵਿਆਹੀ ਜੋੜੀ ਨੂੰ ਫੁੱਲਾਂ-ਸਜੀ ਸਟੇਜ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਸਭ ਦੇ ਰੂਬਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਹਿਮਾਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਆ ਕੇ ਸ਼ਗਨ ਅਤੇ ਅਸੀਸਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਵੀਡੀਓ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
    ਕੇਕ ਕੱਟਣ ਦੀ ਰੀਤ ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਦਾ ਅਹਿਮ ਭਾਗ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵੀਡੀਓ ਤੇ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ ਜਾਣ ਲਈ ਪੇਸ਼ ਕਰਨੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ੇ (ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ) ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਇਹ ਰਸਮ ਦੇਖ ਕੇ ਹੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਅਸਲੀ ਤੇ ਪੱਕਾ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਯਕੀਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸੇ ਮਕਸਦ ਕਰਕੇ ਹੀ ਮੁੰਦਰੀਆਂ ਪਾਉਣ ਦੀ ਰਸਮ ਵੀ ਲਾਜ਼ਿਮੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।
        ਜੇ ਮੁੰਡੇ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੇ ਸਵਾਗਤੀ-ਸਮਾਰੋਹ ਨਾ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੇਕ ਕੱਟਣ ਦੀ ਰਸਮ ਵਿਆਹ ਵਾਲ਼ੇ ਦਿਨ ਹੀ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲਾੜੇ-ਲਾੜੀ ਦੇ ਕੇਕ ਕੱਟਦਿਆਂ ਹੀ ਹਾਲ ਤਾੜੀਆਂ ਨਾਲ ਗੂੰਜ ਉੱਠਦਾ ਹੈ, ਵਧਾਈਆਂ ਦੀ ਛਹਿਬਰ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋੜੀ ਉੱਤੇ ਫੁੱਲ-ਪੱਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬਾਕੀ ਮਹਿਮਾਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੇਕ ਖੁਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵੇਲ਼ੇ ਸ਼ੈਂਪੇਨ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਵੀ ਚੱਲ ਪਿਆ ਹੈ ਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਘੁੱਟ-ਘੁੱਟ ਪੀਣ ਦਾ ਵੀ, ਜਿਹੜਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੈ।
        ਸਵਾਗਤੀ ਸਮਾਰੋਹ ਦੀ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਗੱਲ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੰਨ ਵਿੱਚ ਗਿਣੇ-ਚੁਣੇ ਲੋਕ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਲੜਕੀ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਜ਼ਨ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਹੋਰ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ, ਉਹਨੂੰ ਇਸ ਮੌਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਵਹੁਟੀ ਦੇ ਪੇਕਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਤੋਹਫ਼ਿਆਂ ਦਾ ਲੋਭ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੜੱਤਣਾਂ ਬੀਜਦਾ ਹੈ।

 ਵਿਆਹ ਦੀ ਭਾਜੀ:'&lt;nowiki/&gt;'' ਆਏ ਮੇਲ਼ ਨੂੰ ਭਾਜੀ ਦੇ ਡੱਬੇ ਦੇ ਕੇ ਤੋਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਡੱਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਲੱਡੂ, ਸ਼ੀਰਨੀ, ਸ਼ੱਕਰਪਾਰੇ, ਪਕੌੜੇ, ਮੱਠੀਆਂ, ਜਲੇਬੀਆਂ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਪਿਛੋਂ ਤੱਕ ਤਨ-ਮਨ ਨੂੰ ਸੁਆਦ ਸੁਆਦ ਕਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਵਿਆਂਹਦੜ ਦੀ ਮਾਂ ‘ਕੋਠੀ-ਝਾੜ’ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪੇਕੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਪਿਰਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਭਾਜੀ ਵੰਡਣ ਬਾਅਦ ਬਚੀ ਹੋਈ ਭਾਜੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਆਪਣੇ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਸੱਜਰੀ ਮਿਠਿਆਈ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਇਹ ਮੋਹਵੰਤੀ ਪਿਰਤ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਹ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਿਆਹ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ]]</text>
      <sha1>rpm2zx9mcnotjrosdg0naibwy1smuwp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Jasbir wattanwalia</title>
    <ns>3</ns>
    <id>170471</id>
    <revision>
      <id>812053</id>
      <parentid>808736</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T09:57:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>59.178.222.137</ip>
      </contributor>
      <comment>/* ਡਰੋਨ */</comment>
      <origin>812053</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3402" sha1="ibca5bs6ehoyli7ba463n8mcjgdvvuj" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Jasbir wattanwalia}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 08:00, 7 ਜੂਨ 2023 (UTC)

== ਡਰੋਨ ==

'''ਡਰੋਨ''' ਉੱਡਣ ਵਾਲਾ ਉਹ ਛੋਟਾ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਪਾਇਲਟ ਦੇ ਹਵਾ ਵਿਚ ਦੂਰ ਤੱਕ ਉੱਡ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਇੰਮਪਰੀਅਲ ਵਾਰ ਮਿਊਜੀਅਮ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਉੱਤੇ ਉਪਲੱਭਦ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੁਤਾਬਕ ਡਰੋਨ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ  ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਰਚ 1917 ਵਿੱਚ ਟੈਸਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਸ ਯੰਤਰ  ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਮਾਰੂ ਮਿਜਾਈਲ ਵਾਂਗ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਹਵਾਈ ਫੋਰਸ ਵਿਚ ਡਰੋਨ ਫੋਰਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਥਾਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿਚ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਜੰਗਾਂ ਲੜੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਉਸ ਵਿਚ ਡਰੋਨ ਦੀ ਕਾਫੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ। ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਡਰੋਨ ਨੂੰ ਬੰਬਾਰੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। 
[[ਤਸਵੀਰ:|thumb]]

[https://www.iwm.org.uk/history/a-brief-history-of-drones]

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਡਰੋਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੋਰ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਰੋਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨਾ, ਕਲਾਊਡ ਸੀਡਿੰਗ (ਆਰਟੀਫੀਸ਼ਲ ਬਾਰਸ਼ ਕਰਵਾਉਣਾ), ਜੰਗਲ ਉਗਾਉਣ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਰਿਆਵਾ ਲਈ ਡਰੋਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ,  ਸਾਮਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਡਰੋਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਖੋਜ ਅਤੇ ਬਚਾਅ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਡਰੋਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਫਿਲਮਾਂ ਦੀ ਵੀਡੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ਅਤੇ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫੀ ਵੀ ਡਰੋਨ ਨਾਲ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ।

''&lt;u&gt;ਸਰੋਤ: Imperial War Museum Website&lt;/u&gt;''
&lt;u&gt;ਸਰੋਤ: Interesting Engineering Website&lt;/u&gt;''&lt;u&gt;ਸਰੋਤ: Imperial War Museum Website&lt;/u&gt;'' [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Jasbir wattanwalia|Jasbir wattanwalia]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Jasbir wattanwalia|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 09:45, 8 ਜੂਨ 2023 (UTC)</text>
      <sha1>ibca5bs6ehoyli7ba463n8mcjgdvvuj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਘੜੇਸਣੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>170873</id>
    <revision>
      <id>811935</id>
      <parentid>809806</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T14:11:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>811935</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3330" sha1="il6srh4hrnudeevgmgdoggnth6yqmf9" xml:space="preserve">{{More citations needed|date=ਜੂਨ 2025}}

[[ਲੱਕੜ]] ਦੀ ਉਸ ਚਗਾਠ ਨੂੰ ਜਿਸ ਦੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਖੜੇ ਰੁੱਖ ਲੰਮੀ ਲੱਕੜ ਲੱਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਉਪਰ ਦੁੱਧ/ਦਹੀਂ ਵਾਲੀ ਚਾਟੀ ਨੂੰ ਰੱਖ ਕੇ [[ਦੁੱਧ]] ਰਿੜਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਘੜੇਸਣੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਘੜੇਥਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈਆਂ ਵਿਚ ਨੇਹੀ। ਘੜੇਸਣੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ 12 ਕੁ ਫੁੱਟ ਲੰਮੇ 22 ਕੁ ਇੰਚ ਚਪਟੇ ਦੋ ਲੱਕੜ ਦੇ ਟੋਟੇ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦੋ ਟੋਟੇ 14 ਕੁ ਫੁੱਟ ਲੰਮੇ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਚੂਲਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। 12 ਕੁ ਫੁੱਟ ਵਾਲੇ ਟੋਟਿਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੈੱਲ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਫੇਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰੇ ਟੋਟਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੋੜ ਕੇ ਚੁਗਾਠ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

12 ਕੁ ਫੁੱਟ ਵਾਲੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਦੇ ਟੋਟੇ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਸੈੱਲ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ 8 ਕੁ ਇੰਚ ਦਾ ਚਪਟਾ ਟੋਟਾ ਹੋਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਟੋਟੇ ਦੇ ਇਕ ਕਿਨਾਰੇ 'ਤੇ ਚੂਲ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਕਿਨਾਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੱਲ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਇਸ ਟੋਟੇ ਦੀ ਚੂਲ ਨੂੰ ਚੁਗਾਠ ਵਿਚ ਬਣੀ ਸੱਲ ਵਿਚ ਠੋਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਇਕ 22/3 ਕੁ ਫੁੱਟ ਲੰਮਾ ਗੁਲਾਈਦਾਰ ਡੰਡਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗੁਲਾਈਦਾਰ ਡੰਡੇ ਦੇ ਇਕ ਸਿਰੇ ਵਿਚ ਚੂਲ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਚੂਲ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਚੁਗਾਠ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਟੋਟੇ ਦੇ ਸੈੱਲ ਵਿਚ ਠੋਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੜੇਸਣੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਏਸ ਘੜੇਸਣੀ ਉਪਰ ਦੁੱਧ ਜਮਾਉਣ ਤੇ ਰਿੜਕਣ ਲਈ ਚਾਟੀ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂ ਜੋ ਹੁਣ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਰਿਵਾਰ [[ਬਿਜਲੀ]] ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਧਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਦੁੱਧ ਰਿੜਕਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਘੜੇਸਣੀ ਦੀ ਥਾਂ ਹੁਣ ਬਹੁਤੇ [[ਪਰਿਵਾਰ]] ਲੱਕੜ ਦੀ ਚੌਖਟ ਦੀ ਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸਾ ਕੋਸ਼|last=ਕਹਿਲ|first=ਹਰਕੇਸ਼ ਸਿੰਘ|publisher=Unistar books pvt.ltd|year=2013|isbn=978-93-82246-99-2|location=[[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]]}}&lt;/ref&gt;
== ਹਵਾਲੇ ==
&lt;references /&gt;{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਿਕੀਪਰਿਯੋਜਨਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸਾ ਕੋਸ਼]]</text>
      <sha1>il6srh4hrnudeevgmgdoggnth6yqmf9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰਾਹੀਲਾ ਬੀਬੀ ਕੋਬਰਾ ਆਲਮਸ਼ਾਹੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>173720</id>
    <revision>
      <id>812007</id>
      <parentid>704124</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:17:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812007</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3985" sha1="bflgu7lox9v0z4wabll6k3x2tn9we44" xml:space="preserve">{{Infobox officeholder
| name                = Rahila Bibi Kobra Alamshahi&lt;br&gt;{{nq|راحله بی‌بی کبرا علمشاهی}}
| office              = 
| order               = 
| image               = 
| width               = 
| alt                 = 
| smallimage          = 
| caption             = Rahila Bibi Kobra Alamshahi
| alongside           = &lt;!--For two or more people serving in the same position from the same district.  (e.g. United States Senators.)--&gt;
| chancellor          = 
| constituency        = 
| deputy              = 
| governor-general    = 
| lieutenant          = 
| monarch             = 
| predecessor         = 
| president           = 
| primeminister       = 
| succeeding          = &lt;!--For President-elect or equivalent--&gt;
| successor           = 
| taoiseach           = 
| vicepresident       = 
| viceprimeminister   = 
| footnotes           = 
| signature           = 
| signature_alt       = 
| alongside2          = 
| deputy2             = 
| governor            = 
| governor2           = 
| lieutenant2         = 
| majority            = 
| majority2           = 
| monarch2            = 
| office2             = 
| order2              = 
| predecessor2        = 
| president2          = 
| primeminister2      = 
| party               = 
| vicepresident2      = 
| viceprimeminister2  = 
| succeeding2         = 
| successor2          = 
| birth_name          = 
| birth_date          = &lt;!-- {{birth date|YYYY|MM|DD}} --&gt;
| birth_place         = ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ
| death_date          = &lt;!-- {{death date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} --&gt;
| death_place         = 
| resting_place       = 
| resting_place_coordinates = 
| citizenship         = 
| otherparty          = 
| spouse              = 
| partner             = 
| children            = 
| residence           = 
| alma_mater          = 
| occupation          = ਵਿਧਾਇਕ
| profession          = 
| cabinet             = 
| committees          = 
| portfolio           = 
| website             = 
| nickname            = 
| allegiance          = 
| branch              = 
| serviceyears        = 
| rank                = 
| unit                = 
| commands            = 
| battles             = 
| awards              = 
| military_blank1     = 
| military_data1      = 
| honorific_prefix    = 
| honorific_suffix    = 
| termstart           = 
| termend             = 
| termstart2          = 
| termend2            = 
}}
'''ਰਾਹੀਲਾ ਬੀਬੀ ਕੋਬਰਾ ਆਲਮਸ਼ਾਹੀ''' ਇੱਕ ਅਫ਼ਗਾਨ ਰਾਜਨੇਤਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ 2005 ਵਿੱਚ [[ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੀ ਵੋਲਸੀ ਜਿਰਗਾ, ਇਸ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਸਦਨ, ਵਿੱਚ [[ਗ਼ਜ਼ਨੀ ਸੂਬਾ|ਗਜ਼ਨੀ ਪ੍ਰਾਂਤ]] ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ &lt;ref name=&quot;NpsGhazni&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.nps.edu/programs/ccs/Docs/Executive%20Summaries/Ghazni%20Executive%20Summary.pdf|title=Province: Ghazni|archive-url=https://web.archive.org/web/20091211022941/http://www.nps.edu/programs/ccs/Docs/Executive%20Summaries/Ghazni%20Executive%20Summary.pdf|archive-date=2009-12-11|publisher=Navy Postgraduate School|year=2007}}&lt;/ref&gt; ਉਹ [[ਹਜ਼ਾਰਾ ਲੋਕ|ਹਜ਼ਾਰਾ ਨਸਲੀ ਸਮੂਹ]] ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹੈ। ਉਹ 28 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ [[ਈਰਾਨ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਹੀ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਫ਼ਗਾਨ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਫ਼ਗਾਨ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਫ਼ਗਾਨ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>bflgu7lox9v0z4wabll6k3x2tn9we44</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੰਗਲ ਪਾਂਧੀ ਮਿਸ਼ਨ 2</title>
    <ns>0</ns>
    <id>174132</id>
    <revision>
      <id>812058</id>
      <parentid>779471</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T10:02:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812058</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16682" sha1="4tdu6dwc9oss02kby4gzfc5koa3coar" xml:space="preserve">{{Infobox spaceflight
| auto               = all
| name               = {{big|ਮੰਗਲ ਪਾਂਧੀ ਮਿਸ਼ਨ 2}}
| names_list         = ਮੰਗਲਯਾਨ-2
| image              = 
| image_caption      = 
| image_size         = 
| mission_type       = [[ਮੰਗਲ (ਗ੍ਰਹਿ)|ਮੰਗਲ]] ਆਰਬਿਟਰ
| operator           = [[ਇਸਰੋ]]
| COSPAR_ID          = 
| SATCAT             = 
| website            = 
| mission_duration   = 1 ਸਾਲ (ਯੋਜਨਾਬੱਧ)
| spacecraft_bus     = [[ਆਈ-3ਕੇ]]
| manufacturer       = [[ਇਸਰੋ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਕੇਂਦਰ|ਆਈਐੱਸਏਸੀ]]
| launch_mass        = 
| dry_mass           = 
| dimensions         = 
| power              = &lt;!-- [[watt]]s --&gt;
| payload_mass       = ≈{{convert|100|kg|lb|abbr=on}}&lt;ref name='Deccan Sep2019'&gt;[https://www.deccanherald.com/national/mom-orbiter-enters-6th-year-isro-eyes-mangalyaan-2-763975.html MOM Orbiter enters 6th year, ISRO eyes Mangalyaan-2.] Rasheed Kappan, ''The Deccan Herald.'' 25 September 2019.&lt;/ref&gt;{{Update inline|date = October 2019}}
| launch_date        = NET 2024&lt;ref name=&quot;AstrotalkUK&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;RS_20190718&quot;/&gt;
| launch_rocket      = [[ਐੱਲਵੀਐੱਮ3]]&lt;ref name=&quot;IBNLive201410&quot;&gt;{{cite news |url=http://www.news18.com/news/india/india-plans-second-mars-mission-in-2018-723053.html |title=India plans second Mars mission in 2018 |work=News18.com |first=Md Saim |last=Fattah |date=29 October 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;AstrotalkUK&quot;/&gt;
| launch_site        = [[ਸਤੀਸ਼ ਧਵਨ ਸਪੇਸ ਸੈਂਟਰ]]
| launch_contractor  = [[ਇਸਰੋ]]
| disposal_type      = &lt;!--deorbited, decommissioned, placed in a graveyard orbit, etc--&gt;
| deactivated        = &lt;!--when craft was decommissioned--&gt;
| destroyed          = &lt;!--when craft was destroyed (if other than by re-entry)--&gt;
| last_contact       = &lt;!--when last signal received if not decommissioned--&gt;
| decay_date         = &lt;!--when craft re-entered the atmosphere, not needed if it landed--&gt;
&lt;!--{{end-date|}}&amp;nbsp;UTC--&gt;| interplanetary     = {{Infobox spaceflight/IP
  |type                 = orbiter
  |object               = [[ਮੰਗਲ (ਗ੍ਰਹਿ)|ਮੰਗਲ]]
  |arrival_date         = &lt;!--orbital insertion date--&gt;
  |periapsis            = {{convert|200|km|mi|abbr=on}}&lt;ref name=&quot;article8968388&quot;&gt;{{cite news |url=http://www.thehindu.com/news/national/isro-sets-the-ball-rolling-for-mars-mission2/article8968388.ece |title=ISRO sets the ball rolling for Mars Mission-2 |work=[[The Hindu]] |first=Madhumathi |last=D. S. |date=10 August 2016 |access-date=10 August 2016}}&lt;/ref&gt;
  |apoapsis             = {{convert|2000|km|mi|abbr=on}}&lt;ref name=&quot;article8968388&quot; /&gt;
  |inclination          = 
  |apsis                = areon
 }}
| programme          = [[ਭਾਰਤੀ ਮੰਗਲ ਖੋਜ ਮਿਸ਼ਨ]]
| previous_mission   = [[ਮੰਗਲ ਪਾਂਧੀ ਮਿਸ਼ਨ 1]]
| next_mission       = [[ਮੰਗਲ ਪਾਂਧੀ ਮਿਸ਼ਨ 3]]
}}

'''ਮੰਗਲ ਪਾਂਧੀ ਮਿਸ਼ਨ 2''' ਜਾਂ '''ਮੰਗਲਯਾਨ-2''', [[ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਾੜ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ|ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਾੜ ਖੋਜ ਸੰਗਠਨ]] (ਇਸਰੋ) ਦੁਆਰਾ ਮੰਗਲ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਦੂਜਾ ਮਿਸ਼ਨ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;RS_20190718&quot;&gt;{{Cite web|url=https://pqars.nic.in/annex/249/Au2955.pdf|title=Rajya Sabha Unstarred Question No. 2955|last=Jatiya|first=Satyanarayan|date=18 July 2019|access-date=5 February 2023}}&lt;/ref&gt; ਅਕਤੂਬਰ 2019 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, [[ਵਿਕਰਮ ਸਾਰਾਭਾਈ ਸਪੇਸ ਸੈਂਟਰ]] (VSSC) ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਨੇ ਇੱਕ ਲੈਂਡਰ&lt;ref name=&quot;AstrotalkUK&quot;/&gt; ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ ਫਰਵਰੀ 2021 ਵਿੱਚ ''[[ਦ ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ]]'' ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ ਇਸਰੋ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮਿਸ਼ਨ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਆਰਬਿਟਰ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|title=It's tough to land on Mars, Nasa did a good job; our 2nd Mars mission will be an orbital one: Isro chief - Times of India|url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/its-tough-to-land-on-mars-nasa-did-a-good-job-our-2nd-mars-mission-will-be-an-orbital-one-isro-chief/articleshow/81119391.cms|access-date=2021-02-20|website=The Times of India|language=en}}&lt;/ref&gt; ਆਰਬਿਟਰ ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਪੋਅਪਸੀਸ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਐਰੋਬ੍ਰੇਕਿੰਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਨਿਰੀਖਣ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਅਨੁਕੂਲ ਔਰਬਿਟ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਵੇਗਾ।&lt;ref&gt;{{Cite news |url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/With-82-launches-in-a-go-Isro-to-rocket-into-record-books/articleshow/55123860.cms |title=With 82 launches in a go, Isro to rocket into record books |work=[[The Times of India]] |agency=Times News Network |first=Srinivas |last=Laxman |date=29 October 2016 |access-date=3 October 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;COSPAR2018&quot;&gt;{{cite conference |url=http://cospar2018.org/wp-content/uploads/2018/07/COSPAR-2018-Abstract-Book_July21-2018-UPDATE.pdf |title=Indian Mars and Venus Missions: Science and Exploration |book-title=Scientific Assembly Abstracts|conference=42rd Committee on Space Research Scientific Assembly. 14–22 July 2018. Pasadena, California. |first=Syed A. |last=Haider |display-authors=etal |page=432 |date=2018 |id=B4.1-0010-18}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;scimag-isro-20170217&quot;&gt;{{cite news |url=https://www.science.org/content/article/india-eyes-return-mars-and-first-run-venus |title=India eyes a return to Mars and a first run at Venus |journal=[[Science (journal)|Science]] |first=Pallava |last=Bagla |date=17 February 2017 |access-date=1 May 2017 |doi=10.1126/science.aal0781}}&lt;/ref&gt; 

ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਾੜ ਖੋਜ ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ 2024 ਤੱਕ ਲਾਂਚ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਹੈ।{{cn|date=August 2023}} ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਾਈਪਰਸਪੈਕਟਰਲ ਕੈਮਰਾ, ਇੱਕ ਉੱਚ ਰੈਜ਼ੋਲਿਊਸ਼ਨ ਪੈਂਕ੍ਰੋਮੈਟਿਕ ਕੈਮਰਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰਾਡਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮਾਰਟੀਅਨ ਕਰਸਟ, ਹਾਲੀਆ ਬੇਸਾਲਟਸ ਅਤੇ ਬੋਲਡਰ ਫਾਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਹੋਵੇਗਾ।{{cn|date=August 2023}}

==ਇਤਿਹਾਸ==
[[ਮਾਰਸ ਆਰਬਿਟਰ ਮਿਸ਼ਨ]] (ਜਿਸ ਨੂੰ ''ਮੰਗਲਯਾਨ'' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਨੂੰ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਪੰਧ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਸੰਮਿਲਿਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸਰੋ ਨੇ 28 ਅਕਤੂਬਰ 2014 ਨੂੰ ਬੈਂਗਲੁਰੂ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਇੰਜੀਨੀਅਰਜ਼ ਕਨਕਲੇਵ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਲਈ ਦੂਜਾ ਮਿਸ਼ਨ ਲਾਂਚ ਕਰਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਇਰਾਦੇ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://www.businesstoday.in/sectors/it/isro-mars-misson-mars-orbiter-mission-chandrayaan-2-scientists/story/211826.html |title=We plan to launch 2nd Mars Mission in 2018, says ISRO satellite Centre Director |work=[[Business Today (India)|Business Today]] |agency=[[Indo-Asian News Service]] |date=30 October 2014 |access-date=3 October 2018}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਲਾਂਚ ਵਾਹਨ [[ਐੱਲਵੀਐੱਮ3]] ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 5 ਜੂਨ 2017 ਨੂੰ ਉਡਾਣ ਭਰੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਹਲਕੇ ਮਾਰਸ ਆਰਬਿਟਰ ਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਉਲਟ, ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਰੀ ਸੈਟੇਲਾਈਟਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਟ੍ਰੈਜੈਕਟਰੀ 'ਤੇ MOM ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਤਾਕਤਵਰ [[ਪੀਐੱਸਐੱਲਵੀ|ਪੀਐੱਸਐੱਲਵੀ ਐਕਸਐੱਲ]] ਰਾਕੇਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;times20170606&quot;&gt;{{cite news |url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/gslv-mk-iii-breaks-isros-jinx-of-failure-in-debut-launches/articleshow/59008331.cms |title=GSLV Mk III breaks Isro's jinx of failure in debut rocket launches |work=[[The Times of India]] |agency=Times News Network |first=Surendra |last=Singh |date=6 June 2017 |access-date=8 June 2018}}&lt;/ref&gt;

ਜਨਵਰੀ 2016 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸ ਨੇ 2020 ਤੱਕ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ 'ਤੇ MOM 2 ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇਸਰੋ ਅਤੇ CNES ਲਈ ਇਰਾਦੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪੱਤਰ 'ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ,&lt;ref name=&quot;tecake20160128&quot;&gt;{{cite news |url=http://tecake.in/news/space/india-join-hands-france-next-mars-mission-scheduled-2020-16964.html |title=India's French Connection: CNES and ISRO jointly will develop Mangalyaan 2 |work=The TeCake |first=Kanishk |last=Singh |date=28 January 2016 |access-date=29 March 2016 |archive-date=24 ਅਕਤੂਬਰ 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161024155302/http://tecake.in/news/space/india-join-hands-france-next-mars-mission-scheduled-2020-16964.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਪਰ ਅਪ੍ਰੈਲ 2018 ਤੱਕ, ਫਰਾਂਸ ਅਜੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://timesofindia.indiatimes.com/home/science/india-france-to-work-together-on-inter-planetary-missions/articleshow/63792194.cms |title=India, France to work together on inter-planetary missions |work=[[The Times of India]] |agency=Times News Network |first=Surendra |last=Singh |date=17 April 2018 |access-date=3 October 2018}}&lt;/ref&gt; ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ 2017 ਦੇ ਬਜਟ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਵਿੱਚ MOM 2 ਨੂੰ ਫੰਡ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਇਸਰੋਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਰਸਤਾ ਇੱਕ ਆਰਬਿਟਰ/ਲੈਂਡਰ/ਰੋਵਰ ਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਾਂ MOM 'ਤੇ ਉੱਡਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੰਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਆਰਬਿਟਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;scimag-isro-20170217&quot;/&gt; ਇੱਕ ਪੌਡਕਾਸਟ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਵਿੱਚ, ਅਕਤੂਬਰ 2019 ਵਿੱਚ ਵਿਕਰਮ ਸਾਰਾਭਾਈ ਸਪੇਸ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ [[ਐਸ. ਸੋਮਨਾਥ]] ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮਿਸ਼ਨ ਲਈ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਨੂੰ ਅਜੇ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਬਾਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੈਂਡਰ ਅਤੇ ਰੋਵਰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕੋਈ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name = &quot;AstrotalkUK&quot;&gt;{{Cite web|title = Episode 90 – An update on ISRO's activities with S Somanath and R Umamaheshwaran|url = https://astrotalkuk.org/episode-90-an-update-on-isros-activities-with-s-somanath-and-r-umamaheshwaran/|date = October 24, 2019|access-date = October 30, 2019|publisher = AstrotalkUK}}&lt;/ref&gt;

ਫਰਵਰੀ 2021 ਵਿੱਚ, ਇਸਰੋ ਨੇ MOM 2 'ਤੇ 'ਮੌਕਿਆਂ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ' ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ। ਇਸ ਵਿੱਚ, ਕੇ. ਸਿਵਨ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੰਗਲਯਾਨ 2 ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਆਰਬਿਟਰ ਮਿਸ਼ਨ ਹੋਵੇਗਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|date=February 20, 2021|title=Isro says India's second Mars mission Mangalyaan-2 will be an orbiter mission|url=https://www.indiatoday.in/science/story/isro-says-india-s-second-mars-mission-mangalyaan-2-will-be-an-orbiter-mission-1771140-2021-02-20|access-date=2021-02-20|website=India Today|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=India's next Mars mission likely to be an orbiter|url=https://www.theweek.in/news/sci-tech/2021/02/19/indias-next-mars-mission-likely-to-be-an-orbiter.html|access-date=2021-02-20|website=The Week|language=en}}&lt;/ref&gt;

==ਵਿਕਾਸ==

ਆਰਬਿਟਰ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੰਤਰਾਂ ਲਈ ਸਬਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਅਵਸਰ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਸਮਾਂ ਸੀਮਾ 20 ਸਤੰਬਰ 2016 ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name='AoP'&gt;{{cite web |url=https://www.isro.gov.in/announcement-of-opportunity-ao-future-mars-orbiter-mission-mom-2 |title=Announcement of Opportunity (AO) for future Mars Orbiter Mission (MOM-2) |publisher=Indian Space Research Organisation |access-date=14 January 2018 |archive-date=15 January 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180115184533/https://www.isro.gov.in/announcement-of-opportunity-ao-future-mars-orbiter-mission-mom-2 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://indianexpress.com/article/technology/science/isro-seeking-proposals-for-mars-orbiter-mission-2-4396357/ |title=ISRO seeking proposals for Mars Orbiter Mission-2 |work=[[The Indian Express]] |date=26 November 2016 |access-date=14 January 2018}}&lt;/ref&gt; ਕੁੱਲ ਵਿਗਿਆਨ ਪੇਲੋਡ ਪੁੰਜ 100 ਕਿਲੋ (220 lb) ਹੋਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ।&lt;ref name='Deccan Sep2019'/&gt;

ਵਿਕਾਸ ਅਧੀਨ ਸਾਇੰਸ ਪੇਲੋਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਏਆਰਆਈਐਸ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਆਇਨੋਸਫੀਅਰ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਯੰਤਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਪੇਸ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਸਿਸਟਮ ਅਤੇ ਪੇਲੋਡ ਸੈਂਟਰ (SSPACE) ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਾੜ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਸੰਸਥਾ (IIST) ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਮਾਡਲ ਅਤੇ ਉੱਚ ਵੈਕਿਊਮ ਟੈਸਟ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ.&lt;ref name='ARIS 2018'&gt;{{cite news |url=http://www.newindianexpress.com/states/kerala/2018/jul/19/isros-space-academy-eyeing-mars-and-venus-1845316.html |title=ISRO's space academy eyeing Mars and Venus |work=[[The New Indian Express]] |agency=Express News Service |first=Tiki |last=Rajwi |date=19 July 2018 |access-date=3 October 2018}}&lt;/ref&gt;

ਸਤੰਬਰ 2022 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੈਨਲ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਾਈਪਰਸਪੈਕਟਰਲ ਕੈਮਰਾ, ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਉੱਚ ਰੈਜ਼ੋਲਿਊਸ਼ਨ ਵਾਲਾ ਪੈਨਕ੍ਰੋਮੈਟਿਕ ਕੈਮਰਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰਾਡਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਮੰਗਲ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਵਾਂ, ਇਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਛਾਲੇ, ਹਾਲੀਆ ਬੇਸਾਲਟਸ, ਅਤੇ ਬੋਲਡਰ ਵਰਗੀਆਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਗੇ। ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ&lt;ref name=&quot;roadmap22&quot;&gt;{{Citation|author1=Neeraj Srivastava|author2=S. Vijayan|author3=Amit Basu Sarbadhikari|work=Planetary Sciences Division (PSDN), [[Physical Research Laboratory]]|title=Future Exploration of the Inner Solar System: Scope and the Focus Areas|via=ISRO Facebook Panel Discussion, Mars Orbiter Mission National Meet|date=2022-09-27}}&lt;/ref&gt;

==ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ==
* [[ਚੰਦ੍ਰਯਾਨ-3|ਚੰਦ੍ਰਯਾਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ]]

==ਹਵਾਲੇ==
{{Reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਾੜ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ]]</text>
      <sha1>4tdu6dwc9oss02kby4gzfc5koa3coar</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਪਾਰਟੀ (ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>174405</id>
    <revision>
      <id>812014</id>
      <parentid>773156</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:26:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812014</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35125" sha1="ry8bz1fhg5g2xlymh5qiie5emyv1szh" xml:space="preserve">{{Infobox political party
| name             = ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਪਾਰਟੀ
| native_name      = Republican Party
| logo             = Republican Party Disc (alternate).svg
| colorcode        = {{party color|Republican Party (United States)}}
| chairperson      = ਰੋਨਾ ਮੈਕਡਨੀਅਲ
| foundation       = {{start date and age|1854|3|20}}&lt;br /&gt;ਰਿਪਨ , [[ਵਿਸਕਾਂਸਨ]], ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ
| headquarters     = 310 ਫਸਟ ਸਟ੍ਰੀਟ ਐਸਈ,&lt;br /&gt;[[ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਡੀ.ਸੀ.]], ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ
| international    = ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਡੈਮੋਕਰੇਟ ਯੂਨੀਅਨ&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://idu.org/member-parties/|title=Members|publisher=IDU|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20150716031006/http://idu.org/member-parties/|archive-date=July 16, 2015}}&lt;/ref&gt;
| website          = {{Official URL}}
| country          = ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ
| abbreviation     = ਗ੍ਰੈਂਡ ਓਲਡ ਪਾਰਟੀ
| founder          = {{unbulleted list|ਐਲਵਨ ਈ. ਬੋਵੇ&lt;ref&gt;[http://content.wisconsinhistory.org/cdm4/document.php?CISOROOT=/tp&amp;CISOPTR=46379&amp;CISOSHOW=46363 ''The Origin of the Republican Party''] by A.&amp;nbsp;F. Gilman, Ripon College, WI, 1914.&lt;/ref&gt;|ਹੋਰੇਸ ਗ੍ਰੀਲੇ|ਐਡਵਿਨ ਡੀ. ਮੋਰਗਨ|ਹੈਨਰੀ ਜਾਰਵਿਸ ਰੇਮੰਡ|ਅਮੋਸ ਟਕ|[[ਅਬਰਾਹਮ ਲਿੰਕਨ]]|ਫਰਾਂਸਿਸ ਪ੍ਰੈਸਟਨ ਬਲੇਅਰ}}
| colors           = {{color box|{{party color|Republican Party (US)}}|border=darkgray}} ਲਾਲ
| governing_body   = ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਮੇਟੀ
| merger           = 
| predecessor      = 
| student_wing     = ਕਾਲਜ ਰਿਪਬਲੀਕਨਜ਼
| youth_wing       = {{unbulleted list|ਜਵਾਨ ਰਿਪਬਲੀਕਨਜ਼|ਟੀਨ ਐਜ ਰਿਪਬਲੀਕਨਜ਼}}
| womens_wing      = ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਆਫ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਵੂਮੈਨ
| membership       = {{increase}} 36,019,694&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Winger |first=Richard |title=December 2022 Ballot Access News Print Edition |url= https://ballot-access.org/2022/12/27/december-2022-ballot-access-news-print-edition/ |access-date=December 31, 2022|website=Ballot Access News|date=December 27, 2022 }}&lt;/ref&gt;
| membership_year  = 2022
| position         = &lt;!--Longstanding consensus is not to include a political position here. Do not change without talk page consensus.--&gt;
| european         = ਯੂਰਪੀਅਨ ਕੰਜ਼ਰਵੇਟਿਵ ਐਂਡ ਰਿਫੋਰਮਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਗਲੋਬਲ ਪਾਰਟਨਰ)
| logo_alt         = 
}}
'''ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਪਾਰਟੀ''', ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]] ਵਿੱਚ: '''Republican Party, US''' ਜਿਸ ਨੂੰ &quot;'''ਗ੍ਰੈਂਡ ਓਲਡ ਪਾਰਟੀ'''&quot; ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ]] ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮਕਾਲੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਾਰਟੀ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ  ਪਾਰਟੀ ਹੈ। ਇਹ 1850 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਆਸੀ ਵਿਰੋਧੀ ਵਜੋਂ ਉਭਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਦੋਵਾਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਦਬਦਬਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1854 ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮੀ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੰਸਾਸ-ਨੇਬਰਾਸਕਾ ਐਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ [[ਗ਼ੁਲਾਮੀ|ਚੈਟਲ ਗੁਲਾਮੀ]] ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਵਿਸਤਾਰ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Brownstein |first=Ronald |date=November 22, 2017 |title=Where the Republican Party Began |url=https://prospect.org/api/content/e2d2b2ef-bba8-58e7-a60a-61ceaca31c7f/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211229073039/https://prospect.org/power/republican-party-began/ |archive-date=December 29, 2021 |website=[[The American Prospect]]}}&lt;/ref&gt; ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵਿਭਿੰਨ [[ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ|ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ]] ਅਤੇ ਧੜੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸੱਜੇ-ਆਜ਼ਾਦੀਵਾਦੀ ਧੜੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ,&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Beavers |first=Olivia |last2=Carney |first2=Jordain |last3=Ferris |first3=Sarah |date=November 21, 2022 |title=GOP centrists prepare to 'flex our muscles' |url=https://www.politico.com/news/2022/11/21/gop-centrists-flex-muscles-00069541 |access-date=April 12, 2023 |website=[[Politico]] |language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;populist2&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=123137382|title=What's Behind The New Populism?|last=Halloran|first=Liz|date=February 5, 2010|access-date=June 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20180729230703/https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=123137382|archive-date=July 29, 2018|publisher=[[NPR]]}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;libertarian22&quot;&gt;{{Cite news|url=http://reason.com/poll/2011/09/26/is-half-the-tea-part-libertart|title=Is Half the Tea Party Libertarian?|last=Ekins|first=Emily|date=September 26, 2011|work=[[Reason (magazine)|Reason]]|access-date=July 16, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120511064727/http://reason.com/poll/2011/09/26/is-half-the-tea-part-libertart|archive-date=May 11, 2012}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;political-ideology-today&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=apstK1qIvvMC&amp;pg=PA32|title=Political Ideology Today|last=Adams|first=Ian|publisher=Manchester University Press|year=2001|isbn=9780719060205|edition=reprinted, revised|location=Manchester|pages=32–33|quote=Ideologically, all US parties are liberal and always have been. Essentially they espouse classical liberalism, that is a form of democratised Whig constitutionalism plus the free market. The point of difference comes with the influence of social liberalism&quot; and the proper role of government... ...the American right has nothing to do with maintaining the traditional social order, as in Europe. What it believes in is... individualism... The American right has tended towards... classical liberalism...}}&lt;/ref&gt; ਪਰ [[ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦ|ਕੰਜ਼ਰਵੇਟਿਵੀਸਮ]] ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Smith-2021&quot;&gt;{{Cite journal|date=2021 |title=Ronald Reagan, Donald Trump, and the Future of the Republican Party and Conservatism in America |url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/full/10.1086/713662 |journal=[[American Political Thought]] |volume=10 |issue=2 |pages=283–289 |doi=10.1086/713662 |access-date=September 21, 2022|last=Smith|first=Robert C.}}&lt;/ref&gt; [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੇ]] [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|46 ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀਆਂ]] ਵਿੱਚੋ 19 ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਪਾਰਟੀ ਤੋ ਹੋਏ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Why the Republican Presidents Would Win a Tug-of-War |url=https://www.thoughtco.com/which-presidents-were-republican-105451 |access-date=2023-09-05 |website=ThoughtCo |language=en}}&lt;/ref&gt; ਜਿੰਨ੍ਹਾ ਵਿੱਚ [[ਅਬਰਾਹਮ ਲਿੰਕਨ]], [[ਰਿਚਰਡ ਨਿਕਸਨ]], [[ਰੋਨਲਡ ਰੀਗਨ]], [[ਜਾਰਜ ਐਚ. ਡਬਲਿਉ. ਬੁਸ਼]], [[ਜਾਰਜ ਵਾਕਰ ਬੁਸ਼]], [[ਡੌਨਲਡ ਟਰੰਪ]] ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ, ਅਬਰਾਹਮ ਲਿੰਕਨ ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਤੋ ਪਹਿਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸਨ।

ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੂਰਵਗਾਮੀ ਨੂੰ ਕੰਜ਼ਰਵੇਟਿਵ ਵਿਗ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਮੈਂਬਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਬ੍ਰਾਹਮ ਲਿੰਕਨ, [[ਰੁਦਰਫੋਰਡ ਬੀ. ਹੇਈਜ਼|ਰਦਰਫੋਰਡ ਬੀ. ਹੇਜ਼]], ਚੈਸਟਰ ਏ. ਆਰਥਰ, ਅਤੇ ਬੈਂਜਾਮਿਨ ਹੈਰੀਸਨ ਸਾਰੇ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਗ ਸਨ, ਜਿੱਥੋਂ ਉਹ ਚੁਣੇ ਗਏ ਸਨ। &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Major American Political Parties of the 19th Century |url=https://online.norwich.edu/academic-programs/resources/major-american-political-parties-of-the-19th-century |access-date=July 4, 2022 |website=Norwich University Online |language=en |quote=...The Democratic-Republican and Whig parties are considered the predecessors of today's Democratic and Republican parties, respectively. |archive-date=ਜੁਲਾਈ 5, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220705230551/https://online.norwich.edu/academic-programs/resources/major-american-political-parties-of-the-19th-century |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਵਿਗਜ਼ ਦੇ ਪਤਨ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਨੇ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਚੋਣ ਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ। ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸਨੇ ਗੁਲਾਮੀ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਲਾਸੀਕਲ ਉਦਾਰਵਾਦ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। &lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Xarqzbuf43sC&amp;pg=PA19|title=Lincoln's America: 1809–1865|last=Joseph R. Fornieri|last2=Sara Vaughn Gabbard|publisher=SIU Press|year=2008|isbn=978-0809387137|page=19|access-date=February 4, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190724082654/https://books.google.com/books?id=Xarqzbuf43sC&amp;pg=PA19|archive-date=July 24, 2019}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[[James G. Randall]]; ''Lincoln the Liberal Statesman'' (1947).&lt;/ref&gt; ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰੀ ਪ੍ਰੋਟੈਸਟੈਂਟ, ਫੈਕਟਰੀ ਵਰਕਰ, ਪੇਸ਼ੇਵਰ, ਵਪਾਰੀ, ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ 1866 ਤੋਂ, ਸਾਬਕਾ ਬਲੈਕ ਸਲੇਵਜ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵੇਲੇ ਦੱਖਣੀ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਲਗਭਗ ਕੋਈ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਉੱਤਰੀ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਫਲ ਸੀ ਜਿੱਥੇ, 1858 ਤੱਕ, ਇਸਨੇ [[ਨਿਊ ਇੰਗਲੈਂਡ]] ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਹਰ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਮਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਾਬਕਾ ਵਿਗਸ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਫ੍ਰੀ ਸੋਇਲ ਡੈਮੋਕਰੇਟਸ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਵਪਾਰ ਪੱਖੀ ਨੀਤੀਆਂ ਅਪਣਾਈਆਂ ਸਨ, ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬੈਂਕਿੰਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਸੋਨੇ ਦੇ ਮਿਆਰ, ਰੇਲਮਾਰਗ, ਅਤੇ [[ਸੁਰੱਖਿਆਵਾਦ|ਉੱਚ ਟੈਰਿਫਾਂ]] ਲਈ ਇਸਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਨੇ [[ਅਮਰੀਕੀ ਗ੍ਰਹਿ ਯੁੱਧ|ਗ੍ਰਹਿ ਯੁੱਧ]] ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਖਣੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇਆਮ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ - ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਉੱਤਰੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਾ ਸੀ - ਪਰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖਾਤਮੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਅਬਰਾਹਮ ਲਿੰਕਨ, ਪਹਿਲੇ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀ ਚੋਣ ਨਾਲ ਗੁਲਾਮੀ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਲਈ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਦੱਖਣ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾਂ ਨੇ ਵੱਖ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੰਘ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਲਿੰਕਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਇਸਨੇ ਅਮਰੀਕੀ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਸੰਘ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ, ਯੂਨੀਅਨ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਲੜਾਈ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਰਟੀ ਨੇ 1932 ਤੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ 'ਤੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਦਬਦਬਾ ਬਣਾਇਆ। ਜਦੋਂ ਡੈਮੋਕਰੇਟਸ ਦੇ ਨਿਊ ਡੀਲ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਾਬਤ ਹੋਏ ਤਾਂ ਪਾਰਟੀ ਨੇ [[ਵੱਡਾ ਆਰਥਿਕ ਮੰਦਵਾੜਾ|ਗ੍ਰੇਟ ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ]] ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਬਹੁਮਤ ਗੁਆ ਦਿੱਤੀ। ਡਵਾਈਟ ਡੀ. ਆਈਜ਼ਨਹਾਵਰ ਨੇ [[ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ|ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਰਥਿਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੇ ਦੌਰ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕੀਤੀ। 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ [[ਅਫ਼ਰੀਕੀ-ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਰਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਅੰਦੋਲਨ (1954–68)|ਸਿਵਲ ਰਾਈਟਸ ਅੰਦੋਲਨ]] ਦੀਆਂ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੂਲ ਅਧਾਰ ਬਦਲ ਗਿਆ, ਦੱਖਣੀ ਰਾਜ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਰਾਜ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਬਣ ਗਏ । &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Coleman, J. Miles |date=April 20, 2023 |title=Leaning Into State Trends: The Northeast and Greater South |url=https://centerforpolitics.org/crystalball/articles/leaning-into-state-trends-the-northeast-and-greater-south/ |access-date=May 23, 2023 |website=[[University of Virginia Center for Politics]]}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Zingher|first=Joshua N.|date=2018|title=Polarization, Demographic Change, and White Flight from the Democratic Party|journal=The Journal of Politics|volume=80|issue=3|pages=860–72|doi=10.1086/696994|issn=0022-3816}}&lt;/ref&gt; ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ 1973 ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ''ਰੋ ਵੀ.ਵੇਡ'', ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਾਰਟੀ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਵਿੱਚ [[ਗਰਭਪਾਤ|ਗਰਭਪਾਤ ਦਾ]] ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। &lt;ref name=&quot;The Great Divide: Religious and Cultural Conflict in American Party Politics2&quot;&gt;{{Cite book|url=https://cup.columbia.edu/book/the-great-divide/9780231120593|title=The Great Divide: Religious and Cultural Conflict in American Party Politics|last=Layman|first=Geoffrey|date=2001|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0231120586|pages=115, 119–120|author-link=Geoffrey Layman|access-date=July 15, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20150625083214/http://cup.columbia.edu/book/the-great-divide/9780231120593|archive-date=June 25, 2015}}&lt;/ref&gt; [[ਰਿਚਰਡ ਨਿਕਸਨ|ਰਿਚਰਡ ਨਿਕਸਨ ਨੇ]] 1972 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਾਈਲੈਂਟ ਬਹੁਮਤ ਨਾਲ 49 ਰਾਜ ਕੀਤੇ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ [[ਵਾਟਰਗੇਟ ਘੋਟਾਲਾ|ਵਾਟਰਗੇਟ ਸਕੈਂਡਲ ਨੇ]] ਉਸ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦਾ ਅਸਤੀਫਾ ਹੋਇਆ। [[ਜੈਰਲਡ ਫ਼ੋਰਡ|ਗੇਰਾਲਡ ਫੋਰਡ]] ਦੁਆਰਾ ਨਿਕਸਨ ਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਲਈ ਚੋਣ ਹਾਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਦੁਬਾਰਾ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ 1980 ਤੱਕ [[ਰੋਨਲਡ ਰੀਗਨ|ਰੋਨਾਲਡ ਰੀਗਨ]] ਦੀ ਚੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ, ਜਿਸਨੇ ਫ੍ਰੀ-ਮਾਰਕੀਟ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਸਮਾਜਿਕ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ, ਅਤੇ ਦੇ ਵਕੀਲਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ]] ਬਾਜ਼. &lt;ref name=&quot;Devine-2014&quot;&gt;{{Cite web |last=Devine |first=Donald |date=April 4, 2014 |title=Reagan's Philosophical Fusionism |url=https://www.theamericanconservative.com/reagans-philosophical-fusionism/ |access-date=January 18, 2023 |website=The American Conservative |language=en-US}}&lt;/ref&gt; [[ਜਾਰਜ ਵਾਕਰ ਬੁਸ਼|ਜਾਰਜ ਡਬਲਯੂ. ਬੁਸ਼ ਨੇ]] [[11 ਸਤੰਬਰ 2001 ਦੇ ਹਮਲੇ|11 ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ]] ਅਤੇ [[ਇਰਾਕ ਯੁੱਧ]] ਦੇ ਜਵਾਬ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੀਤੀ। &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/topic/Republican-Party|title=Republican Party {{!}} political party, United States [1854–present]|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|access-date=May 9, 2017}}&lt;/ref&gt;

2020 ਤੱਕ, ਪਾਰਟੀ ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਡਿਗਰੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੋਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਹੈ; &lt;ref name=&quot;Levitz-2022&quot;&gt;{{Cite web |last=Levitz |first=Eric |date=October 19, 2022 |title=How the Diploma Divide Is Remaking American Politics |url=https://nymag.com/intelligencer/2022/10/education-polarization-diploma-divide-democratic-party-working-class.html |access-date=October 21, 2022 |website=[[New York (magazine)|New York]] |language=en-us |quote=Blue America is an increasingly wealthy and well-educated place. Throughout the second half of the 20th century, Americans without college degrees were more likely than university graduates to vote Democratic. But that gap began narrowing in the late 1960s before finally flipping in 2004... A more educated Democratic coalition is, naturally, a more affluent one... In every presidential election from 1948 to 2012, White voters in the top 5 percent of America's income distribution were more Republican than those in the bottom 95 percent. Now, the opposite is true: Among America's White majority, the rich voted to the left of the middle class and the poor in 2016 and 2020, while the poor voted to the right of the middle class and the rich.}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ [[ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ|ਪੇਂਡੂ, ਸਾਬਕਾ ਸ਼ਹਿਰੀ, ਜਾਂ ਛੋਟੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ]] ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ; &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Vance |first=Chris |date=February 1, 2023 |title=Breaking the partisan duopoly, part II |url=https://www.niskanencenter.org/breaking-the-partisan-duopoly-part-ii/ |access-date=February 10, 2023 |website=Niskanen Center |language=en}}&lt;/ref&gt; [[ਵਿਆਹ|ਸ਼ਾਦੀਸ਼ੁਦਾ]], [[ਮਰਦ]] ਜਾਂ ਗੋਰੇ ਹਨ; ਜਾਂ ਜੋ ਈਵੈਂਜਲੀਕਲ ਈਸਾਈ ਜਾਂ ਲੈਟਰ ਡੇ ਸੇਂਟਸ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨਸਲੀ ਅਤੇ ਜਿਨਸੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵੋਟਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀਆਂ, ਪਰ ਇਹ ਕਿਊਬਾ ਅਤੇ ਵੀਅਤਨਾਮੀ ਵੋਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;auto9&quot;&gt;{{Cite web |title=Vietnamese Americans and Donald Trump – DW – 11/23/2020 |url=https://www.dw.com/en/trump-popular-among-vietnamese-americans/a-55702032 |access-date=January 18, 2023 |website=dw.com |language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |date=November 5, 2020 |title=Chart: How U.S. Latinos Voted in the 2020 Presidential Election |url=https://www.as-coa.org/articles/chart-how-us-latinos-voted-2020-presidential-election |access-date=January 18, 2023 |website=AS/COA |language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Desk |first=ALEC SCHEMMEL {{!}} The National |date=November 9, 2022 |title=GOP favored by married people, Dems strongly supported by unmarried women, exit polls show |url=https://katv.com/news/nation-world/gop-favored-by-married-people-while-dems-strongly-supported-by-unmarried-women-exit-polls |access-date=January 18, 2023 |website=KATV |language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Put a Ring on It: Obama Wins Women, but Not the Married Kind |url=https://abcnews.go.com/Politics/OTUS/put-ring-obama-wins-women-married-types/story?id=16057761 |access-date=January 18, 2023 |website=[[ABC News]] |language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Married Americans Keep Voting Red |url=https://www.aei.org/articles/married-americans-keep-voting-red/ |access-date=January 18, 2023 |website=American Enterprise Institute - AEI |language=en-US}}&lt;/ref&gt; 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ, ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਗੋਰੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸਨੇ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਕਾਲਜ-ਪੜ੍ਹੇ ਗੋਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥਨ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। &lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/interactive/2020/01/27/business/economy/republican-party-voters-income.html|title=How the G.O.P. Became the Party of the Left Behind|last=Porter|first=Eduardo|date=January 27, 2020|work=[[The New York Times]]|access-date=January 31, 2023|language=en-US|issn=0362-4331}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Teixeira-2022&quot; /&gt; &lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/interactive/2018/07/27/upshot/white-voters-precinct-analysis.html,%20https://www.nytimes.com/interactive/2018/07/27/upshot/white-voters-precinct-analysis.html|title=Precinct Data Shows Rich, White Neighborhoods Flipping Democratic in 2016. Will It Last?|last=Cohn|first=Nate|date=July 27, 2018|work=[[The New York Times]]|access-date=January 21, 2023|language=en-US|issn=0362-4331}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Ackley-2022&quot;&gt;{{Cite web |last=Ackley |first=Kate |date=November 2, 2022 |title=Midterms' final stretch marked by fights in unexpected places |url=https://www.rollcall.com/2022/11/02/midterms-final-stretch-marked-by-fights-in-unexpected-places/ |access-date=November 4, 2022 |website=Roll Call |language=en |quote=Democrats have gained support among more college-educated and affluent voters, as Republicans have made inroads with working-class voters, including minority voters. And House Republicans may expand their number of members who are Black, Hispanic, and Asian American, as the party has more minority House candidates... than in any previous cycle.}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Kraushaar-2022a&quot;&gt;{{Cite web |last=Kraushaar |first=Josh |date=July 14, 2022 |title=The Great American Realignment |url=https://www.axios.com/2022/07/14/republicans-democrats-hispnanic-voters |access-date=August 2, 2022 |website=[[Axios (website)|Axios]] |language=en |quote=Shifts in the demographics of the two parties' supporters — taking place before our eyes — are arguably the biggest political story of our time. Republicans are becoming more working class and a little more multiracial. Democrats are becoming more elite and a little more White...}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Kraushaar-2022b&quot;&gt;{{Cite web |last=Kraushaar |first=Josh |date=July 13, 2022 |title=The Democratic electorate's seismic shift |url=https://www.axios.com/2022/07/13/democrats-biden-white-college-graduates-poll |access-date=August 2, 2022 |website=[[Axios (website)|Axios]] |language=en |quote=Democrats are becoming the party of upscale voters concerned more about issues like gun control and abortion rights. Republicans are quietly building a multiracial coalition of working-class voters, with inflation as an accelerant... In the Times/Siena poll, Ds hold a 20-point advantage over Rs among White college-educated voters — but are statistically tied among Hispanics.}}&lt;/ref&gt; 2012 ਤੋਂ, ਇਸ ਨੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ-ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਏਸ਼ੀਅਨ &lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2023/03/06/briefing/asian-americans-conservative-republican.html|title=Asian Americans, Shifting Right|last=Leonhardt|first=David|date=March 6, 2023|work=[[The New York Times]]|access-date=March 8, 2023|language=en-US|issn=0362-4331}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/interactive/2023/03/05/nyregion/election-asians-voting-republicans-nyc.html|title=Where New York's Asian Neighborhoods Shifted to the Right|last=Kao|first=Jason|date=March 6, 2023|work=[[The New York Times]]|access-date=March 8, 2023|language=en-US|issn=0362-4331}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Poonia |first=Gitanjali |date=March 7, 2023 |title=Democrats are losing the Asian American vote. Will Republicans be able to capitalize? |url=https://www.deseret.com/2023/3/7/23628649/democrats-republicans-asian-american-voter |access-date=March 8, 2023 |website=Deseret News |language=en}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਹਿਸਪੈਨਿਕ/ਲਾਤੀਨੋ ਅਮਰੀਕਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;Teixeira-2022&quot;&gt;{{Cite web |last=Teixeira |first=Ruy |author-link=Ruy Teixeira |date=November 6, 2022 |title=Democrats' Long Goodbye to the Working Class |url=https://www.theatlantic.com/ideas/archive/2022/11/democrats-long-goodbye-to-the-working-class/672016/ |access-date=November 8, 2022 |website=[[The Atlantic]] |language=en |quote=As we move into the endgame of the 2022 election, the Democrats face a familiar problem. America’s historical party of the working class keeps losing working-class support. And not just among White voters. Not only has the emerging Democratic majority I once predicted failed to materialize, but many of the non-White voters who were supposed to deliver it are instead voting for Republicans... From 2012 to 2020, the Democrats not only saw their support among White working-class voters — those without college degrees — crater, they also saw their advantage among non-White working-class voters fall by 18 points. And between 2016 and 2020 alone, the Democratic advantage among Hispanic voters declined by 16 points, overwhelmingly driven by the defection of working-class voters. In contrast, Democrats' advantage among White college-educated voters improved by 16 points from 2012 to 2020, an edge that delivered Joe Biden the White House.}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Shimron |first=Yonat |date=February 19, 2021 |title=In voting, Orthodox Jews are looking more like evangelicals |url=https://religionnews.com/2021/02/19/the-political-chasm-between-left-and-right-is-tearing-orthodox-jews-apart/ |access-date=August 2, 2022 |website=Religion News Service |language=en-US}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Zitner-2022&quot;&gt;{{Cite web |last=Zitner |first=Aaron |last2=Mena |first2=Bryan |date=October 2, 2022 |title=Working-Class Latino Voters, Once Solidly Democratic, Are Shifting Toward Republicans |url=https://www.wsj.com/story/working-class-latino-voters-once-solidly-democratic-are-shifting-toward-republicans-a7578ecc |access-date=October 3, 2022 |website=[[Wall Street Journal]] |quote=Latinos across America are splitting among economic lines, with a pronounced shift among working-class voters toward the Republican party.}}&lt;/ref&gt; ਪਾਰਟੀ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਡੀ-ਰੇਗੂਲੇਸ਼ਨ, ਘੱਟ ਟੈਕਸ, , ਗਰਭਪਾਤ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ, ਮਜ਼ਦੂਰ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ' ਤੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ, ਅਤੇ ਵਧੇ ਹੋਏ ਫੌਜੀ ਖਰਚਿਆਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸਨੇ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਗਰਭਪਾਤ, ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ, ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ' ਤੇ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਥਿਤੀਆਂ ਲਈਆਂ ਹਨ। &lt;ref name=&quot;Smith-2021&quot;/&gt; &lt;ref name=&quot;Williams-2022&quot;&gt;{{Cite web |last=Williams |first=Daniel K. |date=May 9, 2022 |title=This Really Is a Different Pro-Life Movement |url=https://www.theatlantic.com/ideas/archive/2022/05/south-abortion-pro-life-protestants-catholics/629779/ |access-date=February 2, 2023 |website=[[The Atlantic]] |language=en |quote=This was not merely a geographic shift, trading one region for another, but a more fundamental transformation of the anti-abortion movement’s political ideology. In 1973 many of the most vocal opponents of abortion were northern Democrats who believed in an expanded social-welfare state and who wanted to reduce abortion rates through prenatal insurance and federally funded day care. In 2022, most anti-abortion politicians are conservative Republicans who are skeptical of such measures. What happened was a seismic religious and political shift in opposition to abortion that has not occurred in any other Western country.}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;auto6&quot;&gt;{{Cite journal|last=Hajnal|first=Zoltan|date=January 4, 2021|title=Immigration &amp; the Origins of White Backlash|journal=Daedalus|volume=150|issue=2|pages=23–39|doi=10.1162/daed_a_01844|issn=0011-5266|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਪਾਰਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਡੈਮੋਕਰੇਟ ਯੂਨੀਅਨ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕੇਂਦਰ-ਸੱਜੇ [[ਸਿਆਸੀ ਦਲ|ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ]] ਦਾ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗਠਜੋੜ ਹੈ । &lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/1989/09/23/world/conservative-figures-see-bright-future.html|title=Conservative Figures See 'Bright' Future|date=September 23, 1989|work=[[The New York Times]]|access-date=October 13, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20210716145052/https://www.nytimes.com/1989/09/23/world/conservative-figures-see-bright-future.html|archive-date=July 16, 2021|location=New York City|issn=1553-8095}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2002/06/11/world/bush-sees-sharon-and-says-time-isn-t-ripe-for-peace-conference.html|title=Bush in Terrorist Warning|date=June 11, 2002|work=[[The New York Times]]|access-date=October 13, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20210719025159/https://www.nytimes.com/2002/06/11/world/bush-sees-sharon-and-says-time-isn-t-ripe-for-peace-conference.html|archive-date=July 19, 2021|location=New York City|issn=1553-8095|quote=[[George W. Bush|President Bush]] warned an international group of conservative and moderate politicians at the White House tonight that terrorists could attain 'catastrophic power' with weapons of mass destruction and would readily use that power to attack the United States or other nations. The president made his remarks to about 100 members of the [[International Democrat Union]], a group of international center and center-right political parties that met today and Sunday for a conference in Washington.}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿਆਸੀ ਵਿੰਗ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਿੰਗ, ਕਾਲਜ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ; ਇੱਕ ਮਹਿਲਾ ਵਿੰਗ, ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਵੂਮੈਨ ਦੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ; ਅਤੇ ਇੱਕ LGBT ਵਿੰਗ, ਲੌਗ ਕੈਬਿਨ ਰਿਪਬਲਿਕਨ।

{{CURRENTYEAR}} ਤੱਕ, ਪਾਰਟੀ ਕੋਲ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਹਾਊਸ ਆਫ ਰਿਪ੍ਰੈਜ਼ੈਂਟੇਟਿਵ|ਅਮਰੀਕੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਸਭਾ]], 26 ਰਾਜ ਗਵਰਨਰਸ਼ਿਪ, 28 ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ, ਅਤੇ 22 ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਟ੍ਰਾਈਫੈਕਟਾਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਮਤ ਹੈ। ਅਮਰੀਕੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਨੌਂ ਮੌਜੂਦਾ ਜੱਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਛੇ ਨੂੰ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਉਮੀਦਵਾਰ [[ਡੌਨਲਡ ਟਰੰਪ]] ਸਨ, ਜੋ 2017 ਤੋਂ 2021 ਤੱਕ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ 45ਵੇਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸਨ । ਇਹ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ। ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਪਾਰਟੀ ਨੇ 24 ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਉਸਦੀ ਮੁੱਖ ਸਿਆਸੀ ਵਿਰੋਧੀ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲੋਂ ਇੱਕ ਵੱਧ ਹੈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
{{Sister project links|display=ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਪਾਰਟੀ|d=Q29468|voy=no|m=no|mw=no|species=no|n=Category:Republican Party (United States)|wikt=Republican|s=Category:Republican Party (United States)|b=Voter's Guide/United States/Republican Party|v=no}}
* {{official website}}
* {{curlie|Regional/North_America/United_States/Society_and_Culture/Politics/Parties/Republican/|Republican Party}}.</text>
      <sha1>ry8bz1fhg5g2xlymh5qiie5emyv1szh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਏਮਨ ਖ਼ਾਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>183050</id>
    <revision>
      <id>812032</id>
      <parentid>749744</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T07:41:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812032</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6107" sha1="rgom4fnqm34axwlqyupcoto2s2y0pcm" xml:space="preserve">'''ਏਮਨ ਮੁਨੀਬ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Aiman Muneeb'''; [[ਉਰਦੂ]]: ایمن خان, ਜਨਮ 20 ਨਵੰਬਰ 1998) ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ [[ਅਦਾਕਾਰ|ਅਭਿਨੇਤਰੀ]] ਹੈ, ਜੋ [[ਉਰਦੂ]] ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ 'ਤੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ 2013 ਵਿੱਚ ARY ਡਿਜੀਟਲ ਦੇ ਡਰਾਮੇ ਮੇਰੀ ਬੇਟੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਈ ਸੀਰੀਅਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਈ। ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥ ਅਤੇ ਸ਼ਫ਼ਾਕ''ਘਰ ਤਿਤਲੀ ਕਾ ਪਰ'' ਵਿਚ ਮਾਦਾ ਨਾਇਕ ਮਸ਼ਾਲ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਛਾਣ ਮਿਲੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਵਾਰ [[ਹਮ ਟੀਵੀ]] ਦੀ ''ਬੰਦੀ'' 2018 ਵਿੱਚ ਮੀਰੂ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਉਸਨੇ ''ਇਸ਼ਕ ਤਮਾਸ਼ਾ'' ਅਤੇ ''ਬੰਦੀ'' (2018) ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਕੰਮ ਲਈ ਹਮ ਅਵਾਰਡ ਵਿੱਚ ਸਰਵੋਤਮ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਲਈ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।

== ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ==
ਖਾਨ ਦਾ ਜਨਮ 20 ਨਵੰਬਰ 1998 ਨੂੰ [[ਕਰਾਚੀ]], [[ਸਿੰਧ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਜੁੜਵਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਦੂਜੀ ਉਸਦੀ ਭੈਣ ਮੀਨਲ ਖਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਰਾ ਵੀ ਹਨ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਮੁਬੀਨ ਖਾਨ ਸਿੰਧ ਪੁਲਿਸ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਨ ਜਦਕਿ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਉਜ਼ਮਾ ਖਾਨ ਇੱਕ ਘਰੇਲੂ ਔਰਤ ਹੈ। ਖਾਨ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ 31 ਦਸੰਬਰ 2020 ਨੂੰ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2020-12-31 |title=Aiman, Minal Khan's father passes away |url=http://tribune.com.pk/story/2278122/aiman-minal-khans-father-passes-away |access-date=2021-01-01 |website=The Express Tribune |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ [[ਮੁਹਾਜਰ ਲੋਕ|ਮੁਹਾਜਿਰ]] ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;showqueen&quot;&gt;{{Cite web |last=Zakir |first=Fatima |title=Watch out for the 'Show Queens' |url=https://www.thenews.com.pk/magazine/you/208750-Watch-out-for-the-Show-Queens |access-date=2018-03-14 |website=[[The News International]] |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;newfaces&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thenews.com.pk/magazine/instep-today/121633-Televisions-new-faces-that-deserve-our-attention|title=Television's new faces that deserve our attention|last=Shabbir|first=Buraq|work=[[The News International]]|access-date=6 September 2017|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;express&quot;&gt;{{Cite news|url=https://tribune.com.pk/story/1760894/4-work-small-houses-without-ac-day-stay-closer-reality-aiman-khan/|title=When you work in small houses without AC all day, you stay closer to reality: Aiman Khan {{!}} The Express Tribune|date=2018-07-18|work=[[The Express Tribune]]|access-date=2018-11-02|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;dailyp&quot;&gt;{{Cite news|url=https://en.dailypakistan.com.pk/lifestyle/in-conversation-with-the-beautiful-aiman-khan/|title=In conversation with the beautiful Aiman Khan|work=[[Daily Pakistan]]|access-date=2018-11-02|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

ਖਾਨ ਨੇ 21 ਨਵੰਬਰ 2018 ਨੂੰ ਕਰਾਚੀ ਵਿੱਚ ਮੁਨੀਬ ਬੱਟ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=TV actors Aiman Khan and Muneeb Butt are married! |url=https://www.thenews.com.pk/latest/396825-aiman-khan-and-muneeb-butt |access-date=2019-01-28 |website=The News |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=TV actors Aiman Khan and Muneeb Butt are married! |url=https://www.thenews.com.pk/latest/396825-aiman-khan-and-muneeb-butt}}&lt;/ref&gt; ਜੋੜੇ ਨੇ [[ਰਮਜ਼ਾਨ]] 2019 ਦੌਰਾਨ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ [[ਉਮਰਾਹ]] ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2019-05-05 |title=Aiman Khan, Muneeb Butt perform their first Umrah together |url=https://www.thenews.com.pk/latest/467425-aiman-khan-muneeb-butt-perform-their-first-umrah-together |access-date=2019-06-15 |website=www.thenews.com.pk |language=en}}&lt;/ref&gt; ਜੋੜੇ ਦੀ 2019 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਧੀ, ਅਮਲ ਮੁਨੀਬ ਸੀ&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Images Staff |date=2019-08-30 |title=Muneeb Butt and Aiman Khan just had a baby girl |url=https://images.dawn.com/news/1183592 |access-date=2019-09-01 |website=DAWN |language=en}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ 2023 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬੱਚੀ ਮਿਰਲ ਮੁਨੀਬ ਹੋਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Aiman Khan is Pakistan's most followed celebrity on Instagram |url=https://tribune.com.pk/story/2207450/4-aiman-khan-pakistans-followed-celebrity-instagram/ |website=The Express Tribune |language=en}}&lt;/ref&gt;

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਏਮਨ ਖਾਨ ਨੇ 2012 ਵਿੱਚ ਹਮ ਟੀਵੀ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਨਾਟਕ 'ਮੁਹੱਬਤ ਭਰ ਮਾਈ ਜਾਏ' ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Aiman Khan {{!}} All Latest News and Updates |url=https://reviewit.pk/aiman-khan/ |access-date=2020-04-26 |website=Reviewit.pk |language=en-US}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* {{IMDb name|nm7651253}}
{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1998]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਰਾਚੀ ਦੀਆਂ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]</text>
      <sha1>rgom4fnqm34axwlqyupcoto2s2y0pcm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812034</id>
      <parentid>812032</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T07:42:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812034</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6111" sha1="izmgt2fnu3huxb62n05x4c93k22xvb7" xml:space="preserve">'''ਏਮਨ ਮੁਨੀਬ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Aiman Muneeb'''; [[ਉਰਦੂ]]: ایمن خان, ਜਨਮ 20 ਨਵੰਬਰ 1998) ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ [[ਅਦਾਕਾਰ|ਅਭਿਨੇਤਰੀ]] ਹੈ, ਜੋ [[ਉਰਦੂ]] ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ 'ਤੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ 2013 ਵਿੱਚ ARY ਡਿਜੀਟਲ ਦੇ ਡਰਾਮੇ ਮੇਰੀ ਬੇਟੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਈ ਸੀਰੀਅਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਈ। ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥ ਅਤੇ ਸ਼ਫ਼ਾਕ''ਘਰ ਤਿਤਲੀ ਕਾ ਪਰ'' ਵਿਚ ਮਾਦਾ ਨਾਇਕ ਮਸ਼ਾਲ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਛਾਣ ਮਿਲੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਵਾਰ [[ਹਮ ਟੀਵੀ]] ਦੀ ''ਬੰਦੀ'' 2018 ਵਿੱਚ ਮੀਰੂ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਉਸਨੇ &quot;''ਇਸ਼ਕ ਤਮਾਸ਼ਾ''&quot; ਅਤੇ &quot;''ਬੰਦੀ&quot;'' (2018) ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਕੰਮ ਲਈ ਹਮ ਅਵਾਰਡ ਵਿੱਚ ਸਰਵੋਤਮ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਲਈ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।

== ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ==
ਖਾਨ ਦਾ ਜਨਮ 20 ਨਵੰਬਰ 1998 ਨੂੰ [[ਕਰਾਚੀ]], [[ਸਿੰਧ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਜੁੜਵਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਦੂਜੀ ਉਸਦੀ ਭੈਣ ਮੀਨਲ ਖਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਰਾ ਵੀ ਹਨ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਮੁਬੀਨ ਖਾਨ ਸਿੰਧ ਪੁਲਿਸ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਨ ਜਦਕਿ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਉਜ਼ਮਾ ਖਾਨ ਇੱਕ ਘਰੇਲੂ ਔਰਤ ਹੈ। ਖਾਨ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ 31 ਦਸੰਬਰ 2020 ਨੂੰ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2020-12-31 |title=Aiman, Minal Khan's father passes away |url=http://tribune.com.pk/story/2278122/aiman-minal-khans-father-passes-away |access-date=2021-01-01 |website=The Express Tribune |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ [[ਮੁਹਾਜਰ ਲੋਕ|ਮੁਹਾਜਿਰ]] ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;showqueen&quot;&gt;{{Cite web |last=Zakir |first=Fatima |title=Watch out for the 'Show Queens' |url=https://www.thenews.com.pk/magazine/you/208750-Watch-out-for-the-Show-Queens |access-date=2018-03-14 |website=[[The News International]] |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;newfaces&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thenews.com.pk/magazine/instep-today/121633-Televisions-new-faces-that-deserve-our-attention|title=Television's new faces that deserve our attention|last=Shabbir|first=Buraq|work=[[The News International]]|access-date=6 September 2017|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;express&quot;&gt;{{Cite news|url=https://tribune.com.pk/story/1760894/4-work-small-houses-without-ac-day-stay-closer-reality-aiman-khan/|title=When you work in small houses without AC all day, you stay closer to reality: Aiman Khan {{!}} The Express Tribune|date=2018-07-18|work=[[The Express Tribune]]|access-date=2018-11-02|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;dailyp&quot;&gt;{{Cite news|url=https://en.dailypakistan.com.pk/lifestyle/in-conversation-with-the-beautiful-aiman-khan/|title=In conversation with the beautiful Aiman Khan|work=[[Daily Pakistan]]|access-date=2018-11-02|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

ਖਾਨ ਨੇ 21 ਨਵੰਬਰ 2018 ਨੂੰ ਕਰਾਚੀ ਵਿੱਚ ਮੁਨੀਬ ਬੱਟ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=TV actors Aiman Khan and Muneeb Butt are married! |url=https://www.thenews.com.pk/latest/396825-aiman-khan-and-muneeb-butt |access-date=2019-01-28 |website=The News |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=TV actors Aiman Khan and Muneeb Butt are married! |url=https://www.thenews.com.pk/latest/396825-aiman-khan-and-muneeb-butt}}&lt;/ref&gt; ਜੋੜੇ ਨੇ [[ਰਮਜ਼ਾਨ]] 2019 ਦੌਰਾਨ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ [[ਉਮਰਾਹ]] ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2019-05-05 |title=Aiman Khan, Muneeb Butt perform their first Umrah together |url=https://www.thenews.com.pk/latest/467425-aiman-khan-muneeb-butt-perform-their-first-umrah-together |access-date=2019-06-15 |website=www.thenews.com.pk |language=en}}&lt;/ref&gt; ਜੋੜੇ ਦੀ 2019 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਧੀ, ਅਮਲ ਮੁਨੀਬ ਸੀ&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Images Staff |date=2019-08-30 |title=Muneeb Butt and Aiman Khan just had a baby girl |url=https://images.dawn.com/news/1183592 |access-date=2019-09-01 |website=DAWN |language=en}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ 2023 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬੱਚੀ ਮਿਰਲ ਮੁਨੀਬ ਹੋਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Aiman Khan is Pakistan's most followed celebrity on Instagram |url=https://tribune.com.pk/story/2207450/4-aiman-khan-pakistans-followed-celebrity-instagram/ |website=The Express Tribune |language=en}}&lt;/ref&gt;

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਏਮਨ ਖਾਨ ਨੇ 2012 ਵਿੱਚ ਹਮ ਟੀਵੀ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਨਾਟਕ 'ਮੁਹੱਬਤ ਭਰ ਮਾਈ ਜਾਏ' ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Aiman Khan {{!}} All Latest News and Updates |url=https://reviewit.pk/aiman-khan/ |access-date=2020-04-26 |website=Reviewit.pk |language=en-US}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* {{IMDb name|nm7651253}}
{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1998]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਰਾਚੀ ਦੀਆਂ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]</text>
      <sha1>izmgt2fnu3huxb62n05x4c93k22xvb7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪੂਰਬੀ ਬਸੂ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184770</id>
    <revision>
      <id>812076</id>
      <parentid>750479</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T11:08:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>812076</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4977" sha1="dtqajyfftvfy6k0rxlxu5fqd0qn149c" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = 
| image              = Purabi Bose 2017.jpg
}}

'''ਪੂਰਬੀ ਬਾਸੂ''' (ਜਨਮ 21 ਸਤੰਬਰ 1949) ਇੱਕ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਲਘੂ ਕਹਾਣੀ ਲੇਖਕ, ਦਵਾਈ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਕਾਰਕੁਨ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=1949-09-21 |title=পূরবী বসু (Purabi Basu) - Portfolio of Bengali Author Purabi Basu on |url=http://authors.com.bd/2132 |access-date=2022-05-31 |publisher=Authors.com.bd |archive-date=2022-07-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220704033057/http://authors.com.bd/2132 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ 2005 ਵਿੱਚ ਅਨੰਨਿਆ ਸਾਹਿਤ ਪੁਰਸਕਾਰ ਅਤੇ 2013 ਵਿੱਚ ਬੰਗਲਾ ਅਕੈਡਮੀ ਸਾਹਿਤ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤਿਆ।&lt;ref name=&quot;scientist&quot;&gt;{{Cite news|url=http://archive.thedailystar.net/magazine/2007/07/03/interview.htm|title=The Scientist|last=Rahman|first=Nader|date=20 July 2007|work=The Daily Star|access-date=6 August 2017|archive-date=28 ਮਾਰਚ 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160328073903/http://archive.thedailystar.net/magazine/2007/07/03/interview.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |script-title=bn:পুরস্কারপ্রাপ্তদের তালিকা |trans-title=Winners list |url=http://banglaacademy.org.bd/?page_id=1315 |access-date=24 July 2017 |publisher=Bangla Academy |language=bn |archive-date=6 ਜੂਨ 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170606222807/http://banglaacademy.org.bd/?page_id=1315 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 2005 ਤੱਕ, ਉਹ ਨਿਊਯਾਰਕ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਡਰੱਗ ਕੰਪਨੀ ਵਾਈਥ ਫਾਰਮਾਸਿਊਟੀਕਲਜ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੀਨੀਅਰ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;munshi&quot;&gt;{{Cite web |title=Dr. Purabi Basu |url=http://www.munshigonj.com/Famous/zLiterature/PBasu.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120130171512/http://www.munshigonj.com/Famous/zLiterature/PBasu.htm |archive-date=30 January 2012 |access-date=6 August 2017 |publisher=munshigonj.com}}&lt;/ref&gt;

== ਸਿੱਖਿਆ ==
ਬਾਸੂ ਨੇ [[ਢਾਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਤੋਂ ਫਾਰਮੇਸੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਬੈਚਲਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਸੰਨ 1970 ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਚਲੀ ਗਈ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ 1972 ਵਿੱਚ ਪੈਨਸਿਲਵੇਨੀਆ ਦੇ ਵੂਮੈਨ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਬਾਇਓਕੈਮਿਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 1976 ਵਿੱਚ ਮਿਸੂਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਪੋਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਪੀਐਚ. ਡੀ. ਕੀਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਦੱਖਣੀ ਅਲਾਬਾਮਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਫਾਰਮਾਕੋਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਪੋਸਟ-ਡਾਕਟੋਰਲ ਫੈਲੋ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਬਾਸੂ ਨੇ ਬ੍ਰੈਕ ਵਿਖੇ ਸਿਹਤ, ਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।

== ਕੰਮ ==

* ''ਰਾਧਾ ਅੱਜ ਖਾਣਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਏਗੀ'' &lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=ja9tAAAAMAAJ|title=The Concept|last=Khan|first=Raja|year=2003|page=34}}&lt;/ref&gt;
* ''ਸਾਲੇਹਾ ਦੀ ਇੱਛਾ''&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Kaiser, Nahid|year=2011|title=Resistance to Paterfamilias in Purabi Basu's two short stories: &quot;Radha Will Not Cook Today&quot; and &quot;Saleha's Desire&quot;|url=http://www.banglajol.info/index.php/SJE/article/view/13912|journal=Stamford Journal of English|volume=6}}&lt;/ref&gt;

== ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ==
ਬਾਸੂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਏਕੁਸ਼ੀ ਪਦਕ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾ ਅਕੈਡਮੀ ਸਾਹਿਤ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਲਘੂ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਜਯੋਤੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੱਤਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.boinews24.com/uncategorized/কথাসাহিত্যিক-পূরবী-বসুকে|date=16 September 2014|access-date=6 August 2017|publisher=boinews24.com|language=bn|script-title=bn:কথাসাহিত্যিক পূরবী বসুকে 'বাংলা একাডেমি সাহিত্য পুরস্কার-২০১৩' প্রদান}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਪ੍ਰੈਲ 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1949]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>dtqajyfftvfy6k0rxlxu5fqd0qn149c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰਾਗ ਤਿਲੰਗ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>189650</id>
    <redirect title="ਤਿਲੰਗ" />
    <revision>
      <id>812059</id>
      <parentid>768720</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T10:06:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;Film songs&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1293073261|Tilang]]&quot;</comment>
      <origin>812059</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2505" sha1="7imffmkns5jtwie7nztlqdopcbwkx08" xml:space="preserve">#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਤਿਲੰਗ]]

== ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ  ==


=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]]  ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ (ਸੰਗੀਤ) 
|-
|''ਗੋਰੀ ਗੋਰੀ ਗਾਓਂ ਕੀ ਗੋਰੀ ਰੇ''
|ਯੇ ਗੁਲਿਸਤਾਨ ਹਮਾਰਾ
|[[ਸਚਿਨ ਦੇਵ ਬਰਮਨ|ਐਸ. ਡੀ. ਬਰਮਨ]]
|[[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]] ਅਤੇ [[ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ]]
|-
|''ਕੈਸੇ ਕਹੇਂ ਹਮ''
|ਸ਼ਰਮੀਲੀ
|[[ਸਚਿਨ ਦੇਵ ਬਰਮਨ|ਐਸ. ਡੀ. ਬਰਮਨ]]
|[[ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ]]
|-
|''ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ ਭੂਲਨੇਵਾਲੇ ਤੇਰਾ ਜਹਾਂ ਆਬਾਦ ਰਹੇ''
|ਦੀਦਾਰ
|[[ਨੌਸ਼ਾਦ]]
|[[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ]]
|-
|''ਯਹੀ ਅਰਮਾਨ ਲੇਕਰ ਆਜ ਅਪਨੇ ਘਰ ਸੇ ਹਮ ਨਿਕਲੇ''
|ਸ਼ਬਾਬ
|[[ਨੌਸ਼ਾਦ]]
|[[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ]]
|-
|''ਸਜਨਾ ਸੰਗ ਕਾਹੇ ਨੇਹਾ ਲਗਾਏ''
|ਮੈਂ ਨਸ਼ੇ ਮੇਂ ਹੂਂ
|[[ਸ਼ੰਕਰ-ਜੈਕਿਸ਼ਨ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ|ਸ਼ੰਕਰ-ਜੈਕਿਸ਼ਨ]]
|[[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]]
|-
|''ਲਗਨ ਤੋਸੇ ਲਾਗੀ ਬਾਲਮਾ''
|ਦੇਖ ਕਬੀਰਾ ਰੋਯਾ
|[[ਮਦਨ ਮੋਹਨ|ਮਦਨ ਮੋਹਨ (ਸੰਗੀਤਕਾਰ)]]
|[[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]]
|-
|''ਛੋਟਾ ਸਾ ਬਾਲਾਮਾ ਅੰਖਿਆਂ ਨੀਂਦ ਉੜਾਏ ਲੇ ਗਓ''
|ਰਾਗਿਨੀ
|[[ਓ. ਪੀ. ਨਈਅਰ]]
|[[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]]
|-
|''ਮੈਂ ਅਪਨੇ ਆਪ ਸੇ ਘਬਰਾ ਗਯਾ ਹੂੰ''
|ਬਿੰਦਿਆ
|[[ਇਕਬਾਲ ਕੁਰੈਸ਼ੀ]]
|[[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ]]
|-
|ਇਤਨਾ ਤੋਂ ਯਾਦ ਹੈ ਮੁਝੇ 
|ਮਹਿਬੂਬ ਕੀ ਮਹਿੰਦੀ
|[[ਲਕਸ਼ਮੀਕਾਂਤ-ਪਿਆਰੇ ਲਾਲ|ਲਕਸ਼ਮੀਕਾਂਤ-ਪਿਆਰੇਲਾਲ]]
|[[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]] ਅਤੇ [[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ]]
|}

=== ਤਮਿਲ ===

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]]  ===</text>
      <sha1>7imffmkns5jtwie7nztlqdopcbwkx08</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੇਘ ਮਲਹਾਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>190031</id>
    <revision>
      <id>812074</id>
      <parentid>770830</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T10:31:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;Film Songs&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1266341962|Megh Malhar]]&quot;</comment>
      <origin>812074</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27295" sha1="juerpjpa9iq8jc786x7pw5ud659evpp" xml:space="preserve">'''ਰਾਗ ਮੇਘ ਮਲਹਾਰ''' [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ]] ਦਾ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਗ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ।

ਇਸ ਰਾਗ  ਦਾ ਨਾਮ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ]] ਸ਼ਬਦ ''ਮੇਘ'' ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ''ਬੱਦਲ''। ਦੰਤਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਰਾਗ ਵਿਚ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬਾਰਿਸ਼ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਗਾਇਆ-ਵਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਘ ਮਲਹਾਰ ਰਾਗ ਮੇਘ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ [[ਰਾਗ ਮਲਾਰ|ਮਲਹਾਰ]] ਦਾ ਰੰਗ ਨਜ਼ਰ ਆਓਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗਾਇਕ [[ਜਸਰਾਜ|ਪੰਡਿਤ ਜਸਰਾਜ]] ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮੇਘ ਮਲਹਾਰ ਇੱਕ ਮੌਸਮੀ ਰਾਗ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਬਾਰਿਸ਼ ਦੇ ਸੱਦੇ ਵਜੋਂ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/indian-classical-music-different-kinds-of-ragas/articleshow/54540966.cms?from=mdr|title=Indian classical music: Different kinds of ragas|last=|first=|date=29 September 2016|work=The Times of India|access-date=10 May 2021|publisher=Times Group|location=|pages=|language=}}&lt;/ref&gt;

== ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
|'''ਸੁਰ''' 
|'''ਗੰਧਰ ਤੇ ਧੈਵਤ ਵਰਜਤ''' 
'''ਨਿਸ਼ਾਦ ਕੋਮਲ''' 
'''ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ''' 
|-
|'''ਜਾਤੀ''' 
|'''ਔਡਵ-ਔਡਵ''' 
|-
|'''ਥਾਟ''' 
|'''ਕਾਫੀ''' 
|-
|'''ਵਾਦੀ''' 
|'''ਮਧ੍ਯਮ(ਮ)'''
|-
|'''ਸੰਵਾਦੀ''' 
|'''ਸ਼ਡਜ (ਸ)'''
|-
|'''ਅਰੋਹ'''
|'''ਸ(ਮ) ਰੇ ਮ ਪ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਸੰ''' 
|-
|'''ਅਵਰੋਹ''' 
|'''ਸੰ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਪ ਮ ਰੇ ਸ ਰੇ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਸ''' 
|-
|'''ਮੁਖ ਅੰਗ''' 
|'''&lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;(ਮੰਦਰ) ਸ ਰੇ ਪ ਮ ਰੇ ;ਮ ਪ ਮ ਰੇ ; ਮ ਪ ;ਪ ; ਪ ਮ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਪ ਮ ਰੇ ; ਰੇ ਰੇ ਪ ਮ ਰੇ ਰੇ ਸ ; &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;(ਮੰਦਰ) ਸ''' 
|-
|'''ਠਹਿਰਾਵ ਦੇ ਸੁਰ''' 
|'''ਸ ; ਮ ; ਪ ; - ਪ ; ਮ ਰੇ''' 
|-
|'''ਸਮਾਂ''' 
|'''ਰਾਤ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਹਿਰ ਪਰੰਤੂ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਮੌਸਮ 'ਚ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ''' 
|}

== ਖਾਸਿਅਤ ==

* ਰਾਗ ਮੇਘ ਮਲਹਾਰ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਖਾਂਵਾਂ ਤੇ ਮਧੁਰ ਰਾਗ ਹੈ। 
* ਇਹ ਰਾਗ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਬਣਤਰ ਰਾਗ ਮਧੁਮੰਦ ਸਾਰੰਗ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ।
* ਰਾਗ ਮਧੁਮੰਦ ਸਾਰੰਗ ਵਿਚ ਸਾਰੰਗ ਰਾਗ ਪ੍ਰਮੁਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿੰਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀ &quot;'''ਸਰੇ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਰੇ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਪ ਨੀ ਪ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਰੇ&quot;,''' ਇਸ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ '''ਰਿਸ਼ਭ (ਰੇ)''' ਵਾਦੀ ਸੁਰ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਨਾ ਮੀੰਡ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ '''ਮਧ੍ਯਮ(ਮ)''' ਤੋਂ ਸਿਧਾ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ  ਬਿਲਕੁਲ ਓੰਵੇ ਜਿਵੇਂ ਬ੍ਰਿੰਦਾਬਨੀ ਸਾਰੰਗ 'ਚ ਵਰਤਿਆ  ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਕਿ ਰਾਗ ਮੇਘ ਮਲਹਾਰ ਵਿੱਚ '''ਰਿਸ਼ਭ(ਰੇ)''' ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ '''ਮਧ੍ਯਮ (ਮ)''' ਸੁਰ ਨੂੰ ਛੂ ਕੇ ਕਣ-ਸੁਰ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 
* ਰਾਗ ਮੇਘ ਮਲਹਾਰ ਦਾ '''ਵਾਦੀ ਸੁਰ ਸ਼ਡਜ(ਸ)''' ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰਾਗ ਮਧੂਮਦ ਸਾਰੰਗ ਵਿਚ ਵੀ '''&lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਪ''' ਸਿਧੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਰਾਗ ਮੇਘ ਮਲਹਾਰ ਵਿੱਚ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਪ ਨੂੰ '''(ਪ)&lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਪ''' ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 
* ਮੇਘ ਮਲਹਾਰ ਰਾਗ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪੁਰਾਣਾ ਰਾਗ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਧ੍ਰੁਪਦ ਅੰਗ ਲਾ ਕੇ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 
* ਇਸ ਰਾਗ 'ਚ ਗਮਕ ਤੇ ਮੀੰਡ ਦੀ  ਬਹੁਤ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
* ਇਸ ਰਾਗ ਨੂੰ ਤਿੰਨੇ ਸਪਤਕਾਂ 'ਚ ਖੁੱਲ ਕੇ ਗਾਇਆ-ਵਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 
* ਇਸ ਰਾਗ ਨੂੰ ਰਾਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਹਿਰ 'ਚ ਗਾਇਆ-ਵਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
* ਰਾਗ ਮੇਘ ਮਲਹਾਰ ਸੁਣਨ ਤੇ ਬੱਦਲਾਂ ਦੇ ਗਰਜਣ ਦੀ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਚਮਕਣ ਦੀ ਅਤੇ ਬਾਰਿਸ਼ ਪੈਣ ਦਾ ਏਹਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ  ਇੱਕ ਮੌਸਮੀ ਰਾਗ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਬਾਰਸ਼ ਦੇ ਸੱਦੇ ਵਜੋਂ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

== ਦੰਤਕਥਾ ==

ਦੰਤਕਥਾ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਰਾਗ [[Deepak (Poorvi Thaat)|ਦੀਪਕ (ਪੂਰਵੀ ਥਾਟ)]] ਗਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ [[ਤਾਨਸੇਨ]] ਦੀ  ਸ਼ਰੀਰਕ ਕਸ਼ਟ, ਦੋ ਭੈਣਾਂ, [[ਤਾਨਾ ਅਤੇ ਰੀਰੀ]] ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਰਾਗ ਮੇਘ ਮਲਹਾਰ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।

== ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!ਗੀਤ 
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ/
ਗੀਤਕਾਰ 
!ਗਾਇਕ/
ਗਾਇਕਾ 
!ਫਿਲਮ/
ਸਾਲ 
|-
|ਬਰਸੋ ਰੇ 
|ਖੇਮ ਚੰਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ /
ਪੰਡਿਤ ਇੰਦਰ ਚੰਦਰ 
|ਖੁਰਸ਼ੀਦ ਬਾਨੋ 
|ਤਾਨਸੇਨ/
1943
|-
|ਦੁਖ ਭਰੇ ਦਿਨ ਬੀਤੇ 
ਰੇ ਭੈਯਾ 
|ਨੌਸ਼ਾਦ/
ਸ਼ਕੀਲ ਬਦਾਯੁਨੀ
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ/
ਮੰਨਾ ਡੇ/
ਸ਼ਮਸ਼ਾਦ ਬੇਗ਼ਮ/
ਆਸ਼ਾ ਭੋੰਸਲੇ 
|ਮਦਰ ਇੰਡੀਆ /
1957
|-
|ਮੋਰੇ ਅੰਗ ਲਗ ਜਾ ਬਾਲਮਾ 
|ਸ਼ੰਕਰ ਜੈਕਿਸ਼ਨ/
ਹਸਰਤ ਜੈਪੁਰੀ  
|ਆਸ਼ਾ ਭੋੰਸਲੇ
|ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਜੋਕਰ/1970
|-
|ਲਪਕ ਝਪਕ 
|ਸ਼ੰਕਰ ਜੈਕਿਸ਼ਨ/
ਹਸਰਤ ਜੈਪੁਰੀ  
|ਮੰਨਾ ਡੇ
|ਬੂਟ ਪਾਲਿਸ਼/
1954
|-
|ਤਨ ਰੰਗ ਲੋ ਜੀ ਆਜ ਮਨ ਰੰਗ ਲੋ 
|ਨੌਸ਼ਾਦ/
ਸ਼ਕੀਲ ਬਦਾਯੁਨੀ
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ
/ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|ਕੋਹਿਨੂਰ/1960
|}

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ]]

== ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ  ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#FF1493&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#FF1493&quot; |ਫ਼ਿਲਮ
! style=&quot;background:#FF1493&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#FF1493&quot; |ਗਾਇਕ
|-
|ਅਰਬੂਥਾ ਲੀਲਾਈਗਲਾਈ
|ਸ਼ਿਵਗਾਮੀ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਕੇ. ਵੀ. ਮਹਾਦੇਵਨ
|ਐਮ. ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਾਗਵਤਰ
|-
|ਐਂਗੀਰੰਥੋ ਵੰਥਨ
|ਪਡੀਕੱਡਾ ਮੇਧਈ
|ਸੀਰਕਾਝੀ ਗੋਵਿੰਦਰਾਜਨ
|-
|ਥਿਰੂਮਲ ਪੇਰੂਮਾਈਕੂ
(ਰਾਗਮਾਲਿਕਾ) 
|ਥਿਰੂਮਲ ਪੇਰੂਮਾਈ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਮਲਾਰੋਡੂ ਵਿਲਾਇਆਡਮ
|ਦੇਵਾ ਬਾਲਮ
|ਅਸਵਥਾਮਾ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਮੁਥੁਕ੍ਕਲੋ ਕੰਗਲ
|ਨੇਜੀਰੁੱਕੁਮ ਵਰਈ
| rowspan=&quot;5&quot; |M.S.Viswanathan
| rowspan=&quot;4&quot; |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਪਚਾਇਕਿਲੀ ਮੁਥੁਚਾਰਮ
|ਉਲਾਗਮ ਸੁੱਤਰਮ ਵਾਲਿਬਾਨ
|-
|ਵੇਲੇਲ ਵਿਜ਼ੀਗਲ
|ਐਨਾਈ ਪੋਲ ਓਰੁਵਨ
|-
|ਸੰਧਾਨਾਥਿਲ ਨਾਲਾ ਵਾਸਮ
|ਪ੍ਰੈਪਥਮ
|-
|ਕਾਨਾ ਕਾਨੁਮ
|ਅਗਨੀ ਸਾਕਸ਼ੀ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸਰਿਤਾਸਰੀਥਾ
|-
|ਆਗਯਾ ਗੰਗਾਈ
|ਧਰਮ ਯੁੱਧਮ
| rowspan=&quot;19&quot; |ਇਲਯਾਰਾਜਾ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਆਨੰਦਮ ਫਿਰ ਸਿੰਧੂਮ
|ਮਾਨ ਵਾਸਨਾਈ
|-
|ਨੀਲਾ ਕਯੂਥੂ
(ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਗਮ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹਨ) 
|ਸਕਲਕਲਾ ਵਲਵਨ
|-
|ਆਦਿ ਪੇਨੀ
|ਮੁਲਮ ਮਲੇਰਮ
|ਜੈਨ੍ਸੀ ਐਂਥਨੀ
|-
|ਧਗਮ ਐਡੁਕਿਰਾ ਨੇਰਮ
|ਐਨਾਕਾਗਾ ਕਾਥੀਰੂ
|[[ਉਮਾ ਰਾਮਾਨਾਨ|ਉਮਾ ਰਮਨਨ]]
|-
|ਐਨ ਕਲਿਆਣਾ
|ਅਜ਼ਹੇ ਉੱਨਈ ਅਰਥਿਕਿਰੇਨ
|[[ਵਾਣੀ ਜੈਰਾਮ]]
|-
|ਸੋਲਾਈਕੁਇਲ
|ਪੋਨੂ ਉਰੂੱਕੂ ਪੁਧੁਸੂ
|ਐਸ. ਪੀ. ਸੈਲਜਾ
|-
|ਈਰਾਮਨਾ ਰੋਜਾਵੇ
|ਇਲਾਮਾਈ ਕਾਲੰਗਲ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], ਐਸ. ਜਾਨਕੀ (ਛੋਟੀ ਕੁਡ਼ੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼) 
|-
|ਥਾਜ਼ਮ ਪੂਵੇ ਵਾਸਮ
|ਕਾਈ ਕੋਡੁਕਮ ਕਾਈ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਸੇਵਵੰਤੀ ਪੂਕਲਿਲ
|ਮੇਲਾ ਪੇਸੁੰਗਲ
|ਦੀਪਨ ਚੱਕਰਵਰਤੀ, ਉਮਾ ਰਾਮਾਨਨ[[ਉਮਾ ਰਾਮਾਨਾਨ|ਉਮਾ ਰਮਨਨ]]
|-
|ਕੁਈਲ ਕੁਇਲ
|ਆਨ ਪਾਵਮ
|ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਨੀ ਪੋਗਮ ਪਾਤਾਇਲ
|ਗ੍ਰਾਮੱਥੂ ਮਿਨਨਾਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ
|-
|ਏਜਮੰਨ ਕਲਾਦੀ
|ਇਜਮਾਨ
|-
|ਅਜ਼ਗਾਨਾ ਮੰਚ ਪੁਰਾ
|ਏਲਾਮੇ ਐਨ ਰਸਾਥਨ
|ਮਾਨੋ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਨੀ ਠਾਣੇ ਐਥਨ
|ਨਿਨੈਵੇਲਮ ਨਿਤਿਆ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਕਵੀਥਾਈ ਪਾਡੂ
|ਥੰਡਰੇਲ ਐਨਾਈ ਥੋਡੂ
|-
|ਥੰਗਾ ਨੀਲਾਵੁਕੁਲ
|ਰਿਕਸ਼ਾ ਮਾਂ
|-
|ਪੋਨਮੇਨੀ ਉਰੁਗੁਥੇ
|ਮੂੰਡਰਮ ਪਿਰਾਈ
| rowspan=&quot;4&quot; |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਆਦਿ ਆਦਿਵਰਮ ਪੱਲਾਕੂ
|ਮੈਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।
|-
|ਕਦਲ ਵੇਨੀਲਾ
|ਲਕਸ਼ਮੀ ਵੰਧਾਚੂ
|ਰਵਿੰਦਰਨ
|-
|ਸਿਰਾਈਯਿਨਿਲ ਵੀਨਾਈ
|ਕਾਲਾਇਯੁਮ ਨੀਏ ਮਲਾਇਯੁਮ ਨੇਏ
|ਦੇਵੇਂਦਰਨ
|-
|ਪੋਨ ਵਨੀਲੀ
|ਕੂਚਮ
|ਗੰਗਾਈ ਅਮਰਨ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਥੋਲਵੀ ਨੀਲਯੇਨਾ
|ਊਮਾਈ ਵਿਜ਼ੀਗਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਨੋਜ-ਗਿਆਨ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਅਬਵਨਨ
|-
|ਜਲੱਕੂ ਜਲੱਕੂ
|ਐਂਡਰੈਂਡਰਮ ਕਦਲ
|ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ, ਐਸ. ਐਨ. ਸੁਰੇਂਦਰਐੱਸ. ਐੱਨ. ਸੁਰੇਂਦਰ
|-
|ਥੌਮ ਕਾਰੂਵਿਲ ਇਰੰਡਮ
|ਸਟਾਰ
| rowspan=&quot;6&quot; |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|[[ਸ਼ੰਕਰ ਮਹਾਦੇਵਨ]]
|-
|ਕੋਲੰਬਸ
|ਜੀਂਸ
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|-
|ਥਾਈਯਾ ਥਾਈਯਾ
|ਯੂਅਰ
|[[ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]], [[ਮਾਲਗੁਡੀ ਸੁਭਾ]], ਪਲੱਕਡ਼ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ
|-
|ਅਲੰਗੱਤੀ ਮਜ਼ਹਾਈ
|ਤਦਾਲੀ
|[[ਕਮਲ ਹਸਨ|ਕਮਲ ਹਾਸਨ]], ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ, ਬੇਬੀ ਸਿਲੋਨੋ ਰਥ ਅਤੇ ਬੇਬੀ ਸ਼ਾਰਨੀਆ ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ
|-
|''ਵਾਨ ਵਰੁਵਾਨ''
|ਕਾਤ੍ਰੂ ਵੇਲਿਈਦਾਈ
|[[ਸ਼ਾਸ਼ਾ ਤਿਰੂਪਤੀ]]
|-
|ਥੰਬੀ ਥੂਲਾਲ
(ਅਬੇਰੀ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੀ) 
|ਕੋਬਰਾ
|ਨਕੁਲ ਅਭਿਆਨਕਰ, [[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]]
|-
|ਆਨੰਦਮ ਆਨੰਦਮ
|ਮੁਰਾਈ ਮਮਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ
|ਪੀ. ਉਨਨੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ, [[ਮਨੋਰਮਾ (ਤਾਮਿਲ ਅਭਿਨੇਤਰੀ)|ਮਨੋਰਮਾ]]
|-
|ਅਯਾਰੇਤੂ
|ਮਾਜਾ
|[[ਸ਼ੰਕਰ ਮਹਾਦੇਵਨ]], [[ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ੍ਰੀਰਾਮ|ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ]]
|-
|ਐਧੇਡੋ ਕਰਪਾਨਈ
|ਵਾਈ ਕੋਜ਼ੂਪੂ
|ਚੰਦਰਬੋਸ
|ਟੀ. ਐੱਲ. ਤਿਆਗਰਾਜਨ, ਲਲਿਤਾ ਸਾਗਰੀ
|-
|ਵਿਜ਼ਹਾਲੇ ਇਰੂਕਾ ਮੁਡੀਯੂਮਾ
|ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੰਬਰ 1
|ਐਮ. ਐਮ. ਕੀਰਵਾਨੀ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬੀ. ਚਰਨ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਆਦਿਲੇ ਸੇਧੀ
|ਐਨ ਆਸਾਈ ਮਚਨ
| rowspan=&quot;4&quot; |ਦੇਵਾ
|[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਮਮਰਕੁਕੁਇਲ ਮਮਰਕੂਇਲ
|ਐਨ ਆਸਾਈ ਰਾਸਵੇ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਉਥੂ ਉਥੂ ਪਾਕਥਿੰਗਾ
|ਵੀਰਮ ਵਿਲਾਂਜਾ ਮੰਨੂ
|ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਅਥੀਪਾਜ਼ਮ ਸਿਵੱਪਾ
|ਰਾਜਾ ਪੰਡੀ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਪਾਥੀ ਨੀਲਾ
|ਕਾਮਾਰਾਸੂ
|ਐਸ. ਏ. ਰਾਜਕੁਮਾਰ
|-
|ਵਾ ਵਨਮ ਇੰਗੂ ਥੂਰਾਮਿਲਈ
|ਮਾਈਨਰ ਮੈਪਿੱਲਈ
|ਈਸਵਾਨਨ
|-
|ਧਵਾਨੀਪੋਟਾ ਦੀਵਾਲੀ
|ਸੰਦਾਕੋਜੀ
| rowspan=&quot;4&quot; |ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ
|ਵਿਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ, [[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]]
|-
|ਥਾਲੀਆ ਥੇਵਾਈਲਾਈ
|ਤਾਮਿਰਾਭਰਾਨੀ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਭਵਾਥਾਰਿਨੀ|ਭਵਥਾਰਿਨੀ]]
|-
|ਕਾਤ੍ਰੁਕੂ ਕਾਤ੍ਰੁਕੂਕ
|ਥੂਲੁਵਧੋ ਇਲਾਮਾਈ
|ਹਰੀਸ਼ ਰਾਘਵੇਂਦਰ, [[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ]], ਫੈਬੀ ਮਨੀ, ਸੁੰਦਰ ਰਾਜਨ
|-
|ਧੇਵੰਗਲ ਏਲਮ
|ਕੇਦੀ ਬਿੱਲਾ ਕਿੱਲਾਦੀ ਰੰਗਾ
|ਵਿਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ
|-
|ਅਨਬੇ ਅਨਬੇ
|ਈਦੂ ਕਥਿਰਵੇਲਨ ਕਦਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਹੈਰਿਸ ਜੈਰਾਜ
|ਹਰੀਸ਼ ਰਾਘਵੇਂਦਰ, [[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ]]
|-
|ਇਵਾਨ ਯਾਰੋ
|ਮਿਨਨੇਲ
|ਪੀ. ਉਨਨੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ]]
|-
|ਨੇਜਨਗੂਟਿਲ
|ਡਿਸ਼ਯੂਮ
|ਵਿਜੇ ਐਂਟਨੀ
|ਜੈਦੇਵ, ਰਾਜਲਕਸ਼ਮੀ
|-
|ਚੈਂਬਰੂਥੀ ਪੂ
|ਵਿਨੁਕਮ ਮੰਨੁਕਮ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਸਰਪੀ
|ਅਰੁਣਮੋਝੀ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਚਿੰਨਾ ਚਿੰਨਾ ਇਡੰਗਲਾਈ
|ਚਿੰਨਾ ਮੈਡਮ
|ਮਨੋ, ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਪਾਥੀ ਕਦਲ
|ਮੋਧੀ ਵਿਲਯਾਡੂ
|ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ
|[[ਬੰਬੇ ਜੈਯਾਸ਼੍ਰੀ|ਬੰਬੇ ਜੈਸ਼੍ਰੀ]], [[ਸੁਨੀਤਾ ਸਾਰਾਥੀ|ਸੁਨੀਤਾ ਸਾਰਥੀ]]
|-
|ਕੰਨਮ ਕੰਨਮ
|ਸੁੰਧਰਾ ਯਾਤਰਾ
|ਭਰਾਨੀ
|ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਰਾਜ
|}

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#FF1493&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#FF1493&quot; |ਫ਼ਿਲਮ
! style=&quot;background:#FF1493&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#FF1493&quot; |ਗਾਇਕ
|-
|ਅਰਬੂਥਾ ਲੀਲਾਈਗਲਾਈ
|ਸ਼ਿਵਗਾਮੀ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਕੇ. ਵੀ. ਮਹਾਦੇਵਨ
|ਐਮ. ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਾਗਵਤਰ
|-
|ਐਂਗੀਰੰਥੋ ਵੰਥਨ
|ਪਡੀਕੱਡਾ ਮੇਧਈ
|ਸੀਰਕਾਝੀ ਗੋਵਿੰਦਰਾਜਨ
|-
|ਥਿਰੂਮਲ ਪੇਰੂਮਾਈਕੂ
(ਰਾਗਮਾਲਿਕਾ) 
|ਥਿਰੂਮਲ ਪੇਰੂਮਾਈ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਮਲਾਰੋਡੂ ਵਿਲਾਇਆਡਮ
|ਦੇਵਾ ਬਾਲਮ
|ਅਸਵਥਾਮਾ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਮੁਥੁਕ੍ਕਲੋ ਕੰਗਲ
|ਨੇਜੀਰੁੱਕੁਮ ਵਰਈ
| rowspan=&quot;5&quot; |M.S.Viswanathan
| rowspan=&quot;4&quot; |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਪਚਾਇਕਿਲੀ ਮੁਥੁਚਾਰਮ
|ਉਲਾਗਮ ਸੁੱਤਰਮ ਵਾਲਿਬਾਨ
|-
|ਵੇਲੇਲ ਵਿਜ਼ੀਗਲ
|ਐਨਾਈ ਪੋਲ ਓਰੁਵਨ
|-
|ਸੰਧਾਨਾਥਿਲ ਨਾਲਾ ਵਾਸਮ
|ਪ੍ਰੈਪਥਮ
|-
|ਕਾਨਾ ਕਾਨੁਮ
|ਅਗਨੀ ਸਾਕਸ਼ੀ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸਰਿਤਾਸਰੀਥਾ
|-
|ਆਗਯਾ ਗੰਗਾਈ
|ਧਰਮ ਯੁੱਧਮ
| rowspan=&quot;19&quot; |ਇਲਯਾਰਾਜਾ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਆਨੰਦਮ ਫਿਰ ਸਿੰਧੂਮ
|ਮਾਨ ਵਾਸਨਾਈ
|-
|ਨੀਲਾ ਕਯੂਥੂ
(ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਗਮ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹਨ) 
|ਸਕਲਕਲਾ ਵਲਵਨ
|-
|ਆਦਿ ਪੇਨੀ
|ਮੁਲਮ ਮਲੇਰਮ
|ਜੈਨ੍ਸੀ ਐਂਥਨੀ
|-
|ਧਗਮ ਐਡੁਕਿਰਾ ਨੇਰਮ
|ਐਨਾਕਾਗਾ ਕਾਥੀਰੂ
|[[ਉਮਾ ਰਾਮਾਨਾਨ|ਉਮਾ ਰਮਨਨ]]
|-
|ਐਨ ਕਲਿਆਣਾ
|ਅਜ਼ਹੇ ਉੱਨਈ ਅਰਥਿਕਿਰੇਨ
|[[ਵਾਣੀ ਜੈਰਾਮ]]
|-
|ਸੋਲਾਈਕੁਇਲ
|ਪੋਨੂ ਉਰੂੱਕੂ ਪੁਧੁਸੂ
|ਐਸ. ਪੀ. ਸੈਲਜਾ
|-
|ਈਰਾਮਨਾ ਰੋਜਾਵੇ
|ਇਲਾਮਾਈ ਕਾਲੰਗਲ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], ਐਸ. ਜਾਨਕੀ (ਛੋਟੀ ਕੁਡ਼ੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼) 
|-
|ਥਾਜ਼ਮ ਪੂਵੇ ਵਾਸਮ
|ਕਾਈ ਕੋਡੁਕਮ ਕਾਈ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਸੇਵਵੰਤੀ ਪੂਕਲਿਲ
|ਮੇਲਾ ਪੇਸੁੰਗਲ
|ਦੀਪਨ ਚੱਕਰਵਰਤੀ, ਉਮਾ ਰਾਮਾਨਨ[[ਉਮਾ ਰਾਮਾਨਾਨ|ਉਮਾ ਰਮਨਨ]]
|-
|ਕੁਈਲ ਕੁਇਲ
|ਆਨ ਪਾਵਮ
|ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਨੀ ਪੋਗਮ ਪਾਤਾਇਲ
|ਗ੍ਰਾਮੱਥੂ ਮਿਨਨਾਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ
|-
|ਏਜਮੰਨ ਕਲਾਦੀ
|ਇਜਮਾਨ
|-
|ਅਜ਼ਗਾਨਾ ਮੰਚ ਪੁਰਾ
|ਏਲਾਮੇ ਐਨ ਰਸਾਥਨ
|ਮਾਨੋ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਨੀ ਠਾਣੇ ਐਥਨ
|ਨਿਨੈਵੇਲਮ ਨਿਤਿਆ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਕਵੀਥਾਈ ਪਾਡੂ
|ਥੰਡਰੇਲ ਐਨਾਈ ਥੋਡੂ
|-
|ਥੰਗਾ ਨੀਲਾਵੁਕੁਲ
|ਰਿਕਸ਼ਾ ਮਾਂ
|-
|ਪੋਨਮੇਨੀ ਉਰੁਗੁਥੇ
|ਮੂੰਡਰਮ ਪਿਰਾਈ
| rowspan=&quot;4&quot; |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਆਦਿ ਆਦਿਵਰਮ ਪੱਲਾਕੂ
|ਮੈਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।
|-
|ਕਦਲ ਵੇਨੀਲਾ
|ਲਕਸ਼ਮੀ ਵੰਧਾਚੂ
|ਰਵਿੰਦਰਨ
|-
|ਸਿਰਾਈਯਿਨਿਲ ਵੀਨਾਈ
|ਕਾਲਾਇਯੁਮ ਨੀਏ ਮਲਾਇਯੁਮ ਨੇਏ
|ਦੇਵੇਂਦਰਨ
|-
|ਪੋਨ ਵਨੀਲੀ
|ਕੂਚਮ
|ਗੰਗਾਈ ਅਮਰਨ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਥੋਲਵੀ ਨੀਲਯੇਨਾ
|ਊਮਾਈ ਵਿਜ਼ੀਗਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਨੋਜ-ਗਿਆਨ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਅਬਵਨਨ
|-
|ਜਲੱਕੂ ਜਲੱਕੂ
|ਐਂਡਰੈਂਡਰਮ ਕਦਲ
|ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ, ਐਸ. ਐਨ. ਸੁਰੇਂਦਰਐੱਸ. ਐੱਨ. ਸੁਰੇਂਦਰ
|-
|ਥੌਮ ਕਾਰੂਵਿਲ ਇਰੰਡਮ
|ਸਟਾਰ
| rowspan=&quot;6&quot; |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|[[ਸ਼ੰਕਰ ਮਹਾਦੇਵਨ]]
|-
|ਕੋਲੰਬਸ
|ਜੀਂਸ
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|-
|ਥਾਈਯਾ ਥਾਈਯਾ
|ਯੂਅਰ
|[[ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]], [[ਮਾਲਗੁਡੀ ਸੁਭਾ]], ਪਲੱਕਡ਼ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ
|-
|ਅਲੰਗੱਤੀ ਮਜ਼ਹਾਈ
|ਤਦਾਲੀ
|[[ਕਮਲ ਹਸਨ|ਕਮਲ ਹਾਸਨ]], ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ, ਬੇਬੀ ਸਿਲੋਨੋ ਰਥ ਅਤੇ ਬੇਬੀ ਸ਼ਾਰਨੀਆ ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ
|-
|''ਵਾਨ ਵਰੁਵਾਨ''
|ਕਾਤ੍ਰੂ ਵੇਲਿਈਦਾਈ
|[[ਸ਼ਾਸ਼ਾ ਤਿਰੂਪਤੀ]]
|-
|ਥੰਬੀ ਥੂਲਾਲ
(ਅਬੇਰੀ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੀ) 
|ਕੋਬਰਾ
|ਨਕੁਲ ਅਭਿਆਨਕਰ, [[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]]
|-
|ਆਨੰਦਮ ਆਨੰਦਮ
|ਮੁਰਾਈ ਮਮਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ
|ਪੀ. ਉਨਨੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ, [[ਮਨੋਰਮਾ (ਤਾਮਿਲ ਅਭਿਨੇਤਰੀ)|ਮਨੋਰਮਾ]]
|-
|ਅਯਾਰੇਤੂ
|ਮਾਜਾ
|[[ਸ਼ੰਕਰ ਮਹਾਦੇਵਨ]], [[ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ੍ਰੀਰਾਮ|ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ]]
|-
|ਐਧੇਡੋ ਕਰਪਾਨਈ
|ਵਾਈ ਕੋਜ਼ੂਪੂ
|ਚੰਦਰਬੋਸ
|ਟੀ. ਐੱਲ. ਤਿਆਗਰਾਜਨ, ਲਲਿਤਾ ਸਾਗਰੀ
|-
|ਵਿਜ਼ਹਾਲੇ ਇਰੂਕਾ ਮੁਡੀਯੂਮਾ
|ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੰਬਰ 1
|ਐਮ. ਐਮ. ਕੀਰਵਾਨੀ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬੀ. ਚਰਨ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਆਦਿਲੇ ਸੇਧੀ
|ਐਨ ਆਸਾਈ ਮਚਨ
| rowspan=&quot;4&quot; |ਦੇਵਾ
|[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਮਮਰਕੁਕੁਇਲ ਮਮਰਕੂਇਲ
|ਐਨ ਆਸਾਈ ਰਾਸਵੇ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਉਥੂ ਉਥੂ ਪਾਕਥਿੰਗਾ
|ਵੀਰਮ ਵਿਲਾਂਜਾ ਮੰਨੂ
|ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਅਥੀਪਾਜ਼ਮ ਸਿਵੱਪਾ
|ਰਾਜਾ ਪੰਡੀ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਪਾਥੀ ਨੀਲਾ
|ਕਾਮਾਰਾਸੂ
|ਐਸ. ਏ. ਰਾਜਕੁਮਾਰ
|-
|ਵਾ ਵਨਮ ਇੰਗੂ ਥੂਰਾਮਿਲਈ
|ਮਾਈਨਰ ਮੈਪਿੱਲਈ
|ਈਸਵਾਨਨ
|-
|ਧਵਾਨੀਪੋਟਾ ਦੀਵਾਲੀ
|ਸੰਦਾਕੋਜੀ
| rowspan=&quot;4&quot; |ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ
|ਵਿਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ, [[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]]
|-
|ਥਾਲੀਆ ਥੇਵਾਈਲਾਈ
|ਤਾਮਿਰਾਭਰਾਨੀ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਭਵਾਥਾਰਿਨੀ|ਭਵਥਾਰਿਨੀ]]
|-
|ਕਾਤ੍ਰੁਕੂ ਕਾਤ੍ਰੁਕੂਕ
|ਥੂਲੁਵਧੋ ਇਲਾਮਾਈ
|ਹਰੀਸ਼ ਰਾਘਵੇਂਦਰ, [[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ]], ਫੈਬੀ ਮਨੀ, ਸੁੰਦਰ ਰਾਜਨ
|-
|ਧੇਵੰਗਲ ਏਲਮ
|ਕੇਦੀ ਬਿੱਲਾ ਕਿੱਲਾਦੀ ਰੰਗਾ
|ਵਿਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ
|-
|ਅਨਬੇ ਅਨਬੇ
|ਈਦੂ ਕਥਿਰਵੇਲਨ ਕਦਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਹੈਰਿਸ ਜੈਰਾਜ
|ਹਰੀਸ਼ ਰਾਘਵੇਂਦਰ, [[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ]]
|-
|ਇਵਾਨ ਯਾਰੋ
|ਮਿਨਨੇਲ
|ਪੀ. ਉਨਨੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ]]
|-
|ਨੇਜਨਗੂਟਿਲ
|ਡਿਸ਼ਯੂਮ
|ਵਿਜੇ ਐਂਟਨੀ
|ਜੈਦੇਵ, ਰਾਜਲਕਸ਼ਮੀ
|-
|ਚੈਂਬਰੂਥੀ ਪੂ
|ਵਿਨੁਕਮ ਮੰਨੁਕਮ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਸਰਪੀ
|ਅਰੁਣਮੋਝੀ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਚਿੰਨਾ ਚਿੰਨਾ ਇਡੰਗਲਾਈ
|ਚਿੰਨਾ ਮੈਡਮ
|ਮਨੋ, ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਪਾਥੀ ਕਦਲ
|ਮੋਧੀ ਵਿਲਯਾਡੂ
|ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ
|[[ਬੰਬੇ ਜੈਯਾਸ਼੍ਰੀ|ਬੰਬੇ ਜੈਸ਼੍ਰੀ]], [[ਸੁਨੀਤਾ ਸਾਰਾਥੀ|ਸੁਨੀਤਾ ਸਾਰਥੀ]]
|-
|ਕੰਨਮ ਕੰਨਮ
|ਸੁੰਧਰਾ ਯਾਤਰਾ
|ਭਰਾਨੀ
|ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਰਾਜ
|}</text>
      <sha1>juerpjpa9iq8jc786x7pw5ud659evpp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪੂਰੀਆ ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>190096</id>
    <revision>
      <id>812050</id>
      <parentid>770812</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T09:49:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;Raga-Rasa Theory&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1294052179|Puriya Dhanashree]]&quot;</comment>
      <origin>812050</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13664" sha1="r2116mvh3nn1khfamkvn9wucy6pgj78" xml:space="preserve">{{ਅੰਦਾਜ਼}}'''ਪੂਰੀਆ ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ''' [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ]] ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਧੁਰ,ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ [[ਰਾਗ]] ਹੈ। ਇਹ ਪੂਰਵੀ ਥਾਟ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਥਾਟ ਦੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਰਾਗ - ਰਾਗ ਪੂਰਵੀ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।      

'''ਕੋਮਲ ਰੇ-ਧ ਤੀਵ੍ਰ ਨੀ ਗ ਮ, ਹੈ ਪੰਚਮ ਸੁਰ ਵਾਦੀ।'''      

'''ਯੇਹ ਪੂਰੀਆ ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ,ਜਹਾਂ ਰਿਖਬ ਸੰਵਾਦੀ।।''''

'''-ਪ੍ਰਚੀਨ ਸੰਗੀਤ ਗ੍ਰੰਥ ਰਾਗ ਚੰਦ੍ਰਿਕਾਸਾਰ'''                                                     

== ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
|'''ਥਾਟ''' 
|'''ਪੂਰਵੀ''' 
|-
|'''ਸੁਰ''' 
|'''ਰਿਸ਼ਭ(ਰੇ) ਅਤੇ ਧੈਵਤ(ਧ) ਕੋਮਲ''' 
'''ਮਧ੍ਯਮ(ਮ)ਤੀਵ੍ਰ''' 
'''ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ''' 
|-
|'''ਜਾਤੀ''' 
|'''ਸਮਪੂਰਣ-ਸਮਪੂਰਣ ਵਕ੍ਰ''' 
|-
|'''ਵਾਦੀ''' 
|'''ਪੰਚਮ (ਪ)'''  
|-
|'''ਸੰਵਾਦੀ''' 
|'''ਸ਼ਡਜ (ਸ)'''
|-
|'''ਆਰੋਹ'''
|'''ਨੀ(ਮੰਦਰ) &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਗ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਪ,ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਨੀ ਸੰ''' 
|-
|'''ਅਵਰੋਹ''' 
|'''&lt;u&gt;ਰੇੰ&lt;/u&gt; ਨੀ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਪ,ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਗ, ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਗ &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਸ''' 
|-
|'''ਪਕੜ''' 
|'''ਨੀ &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਗ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ)ਪ,&lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਪ,ਮ(ਤੀਵ੍ਰ)ਗ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਗ,&lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਸ'''  
|-
|'''ਠਹਿਰਾਵ ਵਾਲੇ ਸੁਰ''' 
|'''ਸ;ਗ;ਪ;ਨੀ-ਸੰ;ਪ;ਗ;&lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt;;''' 
|-
|'''ਮੁੱਖ ਅੰਗ''' 
|'''ਨੀ &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਗ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਪ;ਪ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਗ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਗ; ਮ(ਤੀਵ੍ਰ)   &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਪ; ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਨੀ ਸੰ;ਨੀ &lt;u&gt;ਰੇੰ&lt;/u&gt; ; ਨੀ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਪ;ਪ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਪ ਪ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਗ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਗ &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਸ''' 
|-
|'''ਸਮਾਂ''' 
|'''ਦਿਨ ਦਾ ਚੌਥਾ ਪਹਿਰ- ਸੰਧੀ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼'''
|-
|'''ਮਿਲਦੇ ਜੁਲਦੇ ਰਾਗ''' 
|'''ਪੂਰਵੀ ਅਤੇ ਜੈਤਾਸ਼੍ਰੀ''' 
|}

== ਵਿਸਤਾਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ==

* '''ਰਾਗ ਪੂਰੀਆ ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ''' ਨੂੰ ਪੂਰਵੀ ਥਾਟ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਪੂਰੀਆ ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ''' ਵਿਚ ਰਿਸ਼ਭ(ਰੇ) ਅਤੇ ਧੈਵਤ(ਧ) ਕੋਮਲ ਅਤੇ ਮਧ੍ਯਮ(ਮ) ਤੀਵ੍ਰ ਲਗਦੇ ਹਨ।
* '''ਰਾਗ ਪੂਰੀਆ ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ''' ਦਾ ਵਾਦੀ ਪੰਚਮ(ਪ) ਅਤੇ ਸੰਵਾਦੀ ਸ਼ਡਜ(ਸ) ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਪੂਰੀਆ ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ''' ਦੀ ਜਾਤੀ ਸਮਪੂਰਣ-ਸਮਪੂਰਣ ਵਕ੍ਰ ਹੈ।
* '''ਪੂਰੀਆ ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ''' ਨਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਜਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੋ ਰਾਗਾਂ ਯਾਨੀ ਕਿ '''ਪੂਰੀਆ''' ਅਤੇ '''ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ''' ਦੇ ਮਿਸ਼੍ਰਣ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਾਗ '''ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ''' ਕਾਫੀ ਥਾਟ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਸੁਰ ਗੰਧਾਰ(ਗ) ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਦ(ਨੀ) ਕੋਮਲ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ '''ਪੂਰੀਆ ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ''' ਨੂੰ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਗ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।
* ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਗਾਏ-ਵਜਾਏ ਜਾਨ ਵਾਲੇ ਸੰਧਿਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰਾਗਾਂ ਚੋਂ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅਤੇ ਮਨ ਭਾਉਂਦਾ ਰਾਗ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਗਾਏ-ਵਜਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ  '''ਮਾਰਵਾ,ਪੂਰਵੀ,ਸ਼੍ਰੀ''' ਵਰਗੇ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸੰਗੀਤਕਾਰ '''ਰਾਗ ਪੂਰੀਆ ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ'''  ਨੂੰ ਗਾਨਾ-ਵਜਾਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।
* '''ਰਾਗ ਪੂਰੀਆ ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ''' ਵਿੱਚ '''&lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਗ''' ਅਤੇ '''&lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਨੀ''' ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 
* '''ਰਾਗ ਪੂਰੀਆ ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ''' ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਇਕ ਸੰਧਿਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰਾਗ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕਰੁਣਾ ਰਸ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਇਕ ਗੰਭੀਰ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨੇੜਲਾ ਰਾਗ ਪੂਰਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੋਨੋ ਮਧ੍ਯਮ ਲਗਦੇ ਹਨ।
* '''ਰਾਗ ਪੂਰੀਆ ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ''' ਵਿੱਚ ਪੰਚਮ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੁਰ ਹੈ ਅਤੇ  ਰਾਗ ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਹੀ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ।ਉਤਰਾਂਗ ਵਿੱਚ ਅਰੋਹ 'ਚ ਇਸਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਗ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤ'ਚ ਇਜ਼ਾਫ਼ਾ ਕਰਣ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ।
* '''ਰਾਗ ਪੂਰੀਆ ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ''' ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀਆਂ ਇਸ ਰਾਗ ਦਾ ਸਰੂਪ ਨਿਖਾਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੁਹਰਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

== ਖਾਸ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀਆਂ ==

* ਨੀ &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਗ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਪ 
* (ਪ)ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਗ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਗ 
* &lt;u&gt;ਰੇੰ&lt;/u&gt; ਨੀ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਪ, ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਗ, ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਗ

== ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!ਗੀਤ 
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ/
ਗੀਤਕਾਰ 
!ਗਾਇਕ/
ਗਾਇਕਾ 
!ਫਿਲਮ/
ਸਾਲ 
|-
|ਮੇਰੀ ਸਾਂਸੋਂ ਕੋ ਜੋ
ਮੇਹਕਾ ਰਹੀ ਹੈ 
|ਲਕਸ਼ਮੀ ਕਾੰਤ 
ਪਿਆਰੇ ਲਾਲ/
ਆਨੰਦ ਬਕਸ਼ੀ  
|ਮਹਿੰਦਰ ਕਪੂਰ/
ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|ਬਦਲਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇ/
1978
|-
|ਪ੍ਰੇਮ ਲਗਣ ਮਨ 
ਮੇਂ ਬਸਾਏ
|ਰੋਸ਼ਨ/ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ 
|ਆਸ਼ਾ ਭੋੰਸਲੇ 
|ਸੂਰਤ ਔਰ ਸੀਰਤ/
1962 
|-
|ਰੁੱਤ ਆ ਗਈ ਰੇ 
ਰੁੱਤ ਛਾ ਗਈ ਰੇ 
|ਏ ਆਰ ਰਹਮਾਨ/
ਜਾਵੇਦ ਅਖ਼ਤਰ
|ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ 
|1947 ਅਰਥ/
1999
|-
|ਤੋਰੀ ਜੈ ਜੈ ਕਰਤਾਰ 
|ਨੌਸ਼ਾਦ/ਸ਼ਕੀਲ ਬਦਾਯੁਨੀ
|ਅਮੀਰ ਖਾਨ 
|ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ/
1952
|-
|ਤੁਮਨੇ ਕ੍ਯਾ ਕ੍ਯਾ ਕਿਆ ਹੈ ਹਮਾਰੇ ਲਿਏ
|ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ/
ਇੰਦੀਵਰ
|ਆਸ਼ਾ ਭੋੰਸਲੇ 
|ਪ੍ਰੇਮ ਗੀਤ/
1981
|}

== ਬਣਤਰ ==
ਰਾਗ ਪੂਰਵੀ, ਪੂਰਵੀ ਥਾਟ ਦੇ &quot;ਕਿਸਮ-ਰਾਗ&quot; ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸੱਤ ਨੋਟ (ਭਾਵ ਸ਼ਡਜ, ਰਿਸ਼ਭ, ਗੰਧਾਰ, ਮੱਧਮ, ਪੰਚਮ, ਧੈਵਤ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਦ) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਪਰ ਰਿਸ਼ਭ ਅਤੇ ਧੈਵਤ ਚੜ੍ਹਾਈ ਅਤੇ ਉਤਰਾਈ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਮਲ ਹਨ ਅਤੇ ਮੱਧ ਤੀਵਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਤੱਕ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਗੰਧਰ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਦ ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪੁਰੀਆ ਧਨਸ਼੍ਰੀ ਵਿੱਚ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਆਰੋਹਣ ਜਾਂ ਚੜ੍ਹਾਈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ - -N r GM d N S+। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਚਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਰੋਹਣ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸਨੂੰ ਛੇ ਨੋਟਾਂ ਵਾਲਾ ਸ਼ਾਦਵ ਆਰੋਹਣ ਜਾਂ ਆਰੋਹਣ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਗ ਪੁਰੀਆ ਧਨਸ਼੍ਰੀ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ਭ ਅਤੇ ਧੈਵਤ ਕੋਮਲ ਜਾਂ ਸਮਤਲ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੱਧਮ ਤੀਵਰਾ ਜਾਂ ਤਿੱਖਾ ਹੈ। ਉਤਰਾਧਿਕਾਰ ਜਾਂ ਅਵਰੋਹਣ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ: S+ N d PMGM r G r S, ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਕੋਮਲ ਧੈਵਤ ਅਤੇ ਸ਼ਡਜ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤੀਵਰਾ ਮੱਧਮ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਸੱਤ ਨੋਟ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਰਾਗ ਦੀ ਵਾਦੀ ਪੰਚਮ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਵਦੀ ਰਿਸ਼ਭ ਹੈ। ਰਾਗ ਪੂਰਵੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਰਾਗ ਪੂਰੀਆ ਧਨਸ਼੍ਰੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹੈ ਇਸਲਈ ਦੋ ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਮ ਵਿਚਕਾਰ ਫਰਕ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਸਰ ਰਾਗ ਪੂਰਵੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਰਾਗ ਪੂਰੀਆ ਧਨਸ਼੍ਰੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਤੀਵਰਾ ਮਾਧਿਆਮ ਦੇ ਉਲਟ।

ਗਯਾਨ ਸਮੇ ਜਾਂ ਇਸ ਰਾਗ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸ਼ਾਮ ਵੇਲੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰਾਗ ਪੁਰੀਆ ਧਨਸ਼੍ਰੀ ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸਨੂੰ ਸੰਧੀਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰਾਗ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਾਗ ਦਾ ਪਕੜ ਜਾਂ ਭਟਕੰਡੇ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇਸ ਰਾਗ ਦਾ ਕੈਚ ਵਾਕੰਸ਼ ਹੈ-N r G, M r GP, M d P, MGM r G d MG r S। ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਉਤਰਰੰਗ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਤਾਰਾ ਸਪਤਕ (ਉੱਚ ਅਸ਼ਟਕ) ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਈ Md N d S+ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤਾਰਾ ਸਪਤਕ ਰੇ ਤੋਂ ਮੱਧ ਸਪਤਕ ਨੀ ਤੱਕ ਤਬਦੀਲੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੇਂਧ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ]]

== ਰਾਗ ਰਸ ਥਿਓਰੀ ==

ਹਰੇਕ ਸ਼੍ਰੁਤਿ ਜਾਂ ਸੂਖਮ ਧੁਨੀ ਦੇ ਅੰਤਰਾਲ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਚਰਿੱਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਮੰਡਾ, ਕੰਦੋਵਤੀ, ਦਯਾਵਤੀ, ਰੰਜਨੀ, ਰੌਦਰੀ, ਕ੍ਰੋਧ, ਉਗਰਾ ਜਾਂ ਖੋਸੋਭਿਨੀ ਆਦਿ ਨਾਮ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮਾਡਲ ਸਕੇਲ ਦੇ ਸੁਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਜਾਂ ਇਕੱਲੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦੇ ਹਨ-ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਦਯਾਵਤੀ. ਰੰਜਨੀ ਅਤੇ ਰਤਿਕਾ ਗੰਧਾਰ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਸੁਰ (ਇਸਦੇ ਬਦਲੇ ਸਕੇਲ ਦੇ ਸਵਰ) ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਅਤੇ ਵੱਖਰਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਜਾਂ ਸਰੀਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈਂ ਅਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਰੰਗ, ਇੱਕ ਮੂਡ (ਇੱਕ ਮਨੋਦਸ਼ਾ ਜਾਂ ਇੱਕ ਮੀਟਰ, ਇੱਕੋ ਦੇਵਤਾ ਜਾਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸੂਖਮ ਕੇਂਦਰਾਂ (ਚੱਕਰ) ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ...ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੰਗਡ਼ਾ (ਪ੍ਰੇਮ ਜਾਂ ਕਾਮੁਕਤਾ) ਅਤੇ ਹਾਸਿਆ (ਹਾਸੇ ਦਾ ਰਸ) ਲਈ, ਮੱਧਮਾ ਅਤੇ ਪੰਚਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀਰਾ (ਹੀਰੋ ਰੌਦਰ) ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਦਭੂਤਾ (ਬਿਵਤਸ ਲਈ ਸ਼ਡਜ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਭ) ਅਤੇ ਭੈਨਾਕ (ਭੈਅ) ਅਤੇ ਕਰੂਣਾ (ਹਮਦਰਦੀ) ਲਈ ਨਿਸ਼ਾਦ ਅਤੇ ਗੰਧਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਸੁਰ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਭਾਵਨਾ ਜਾਂ ਮਨੋਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰੀ ਮਹੱਤਵ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਮਾਡਲ ਸਕੇਲ ਦੇ 'ਵਿਅਕਤੀ' ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।</text>
      <sha1>r2116mvh3nn1khfamkvn9wucy6pgj78</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਸਾਵੇਰੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191867</id>
    <revision>
      <id>812066</id>
      <parentid>777489</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T10:10:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;Film Songs&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1294457833|Asaveri]]&quot;</comment>
      <origin>812066</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63394" sha1="f7lxd4cyaxjwklztn8b6lxgz1ul4grj" xml:space="preserve">'''ਅਸਾਵੇਰੀ''' (ਆਸਾਵੇਰੀ) ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸੰਗੀਤਕ ਪੈਮਾਨਾ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਜਨਯ ਰਾਗਮ ਹੈ (8ਵੇਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਸਕੇਲ ''ਹਨੂਮਾਟੋਦੀ'' ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸਕੇਲ)।ਇਹ ਇੱਕ ਜਨਯਾ ਸਕੇਲ ਹੈ,ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਅਰੋਹ(ਚਡ਼੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸੱਤ ਸੁਰ (ਸੰਗੀਤਕ ਨੋਟਸ) ਨਹੀਂ ਲਗਦੇ ਹਨ,ਅਤੇ ਅਵਰੋਹ (ਉਤਰਦੇ ਸਕੇਲ) ਵਿੱਚ ਸੁਰ ਵਕ੍ਰ(ਜ਼ਿਗਜ਼ੇਗ) ਰੂਪ ,ਚ ਲਗਦੇ ਹਨ।

ਇਹ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਂਗਾ ਰਾਗਮ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਅਵਰੋਹਣਮ ਵਿੱਚ ਚਤੁਰਸ਼ਰੁਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਰਾਗ ਤੋੜੀ ਦੇ ਮੂਲ ਪੈਮਾਨੇ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ''[[ਸੁਰ|ਸਵਰਮ]]'' ਹੈ। ਅਸਵੇਰੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਾਗ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸੰਗੀਤ ਰਤਨਾਕਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ''ਅਸਾਵੇਰੀ'' ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਕੋਮਲ ਅਸਾਵਰੀ ਅਤੇ ''ਆਸਾ ਤੋੜੀ'' ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਰਾਗ ਹੈ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਰਾਗ ''ਆਸਾਵਰੀ''  ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ''ਰਾਗ ਨਟਭੈਰਵੀ'' ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;ragas&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;raganidhi&quot; /&gt;

== ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਨਾ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Karnataka_Shuddha_Saveri_scale.svg|right|thumb|300x300px|ਸੀ 'ਤੇ ''ਸ਼ਡਜਮ'' ਦੇ ਨਾਲ ਚਡ਼੍ਹਨ ਵਾਲਾ ਪੈਮਾਨਾ, ਜੋ ''ਕਰਨਾਟਕ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਵੇਰੀ'' ਸਕੇਲ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ]]
[[ਤਸਵੀਰ:Hanumatodi_scale.svg|right|thumb|300x300px|ਸੀ 'ਤੇ ''ਸ਼ਡਜਮ'' ਦੇ ਨਾਲ ਉਤਰਦਾ ਪੈਮਾਨਾ, ਜੋ ਕਿ ''ਹਨੂਮਾਟੋਦੀ'' ਪੈਮਾਨੇ' ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ]]
ਅਸਵੇਰੀ ਇੱਕ ਅਸਮਿਤ, ਭਾਸਗ ਰਾਗਮ, ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰਲੇ ਸੁਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉੱਚੀ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ''ਗੰਧਾਰਮ'' ਅਤੇ ''ਨਿਸ਼ਾਦਮ'' ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਓਡਵ-ਵਕਰਾ-ਸੰਪੂਰਨਾ ਰਾਗਮ (ਜਾਂ ਓਡਵ ਰਾਗਮ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪੈਂਟਾਟੋਨਿਕ ਚਡ਼੍ਹਨ ਵਾਲਾ ਸਕੇਲ(ਅਰੋਹ)) ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ ਬਣਤਰ (ਚਡ਼੍ਹਨ ਅਤੇ ਉਤਰਨ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ) ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈਃ


ਅਰੋਹ : ਸ ਰੇ 1 ਮ 1 ਪ ਧ 1 ਸ  

ਅਵਰੋਹ: ਨੀ 2 ਸ  ਪ ਧ 1 ਮ1 ਪ ਰੇ 2 ਗ 2 ਰੇ 1 ਸ   

ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸੁਰ  ਹਨ ''ਸ਼ਡਜਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਰਿਸ਼ਭਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਮਮ, ਪੰਚਮ'' ਅਤੇ ''ਸ਼ੁੱਧ ਧੈਵਤਮ'', ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੈਸਿਕੀ ਨਿਸ਼ਧਮ, ''ਸਾਧਾਰਣ ਗੰਧਾਰਮ'' ਅਤੇ &quot;ਚਤੁਰਸ਼ਰੁਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ&quot; ਅਵਰੋਹੀ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸੰਕੇਤਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ, [[ਸੁਰ|ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ]] ਵੇਖੋ।

ਅੰਨਿਆ ਸਵਰਮ ਚਤੁਰਸ਼ਰੁਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ *ਰੇ 2/ਸ਼ੁੱਧ ਗੰਧਾਰਮ *ਗ1 ਅਤੇ ਚਤੁਰਸ਼ਰੁਤਿ ਧੈਵਤਮ * ਧ 2/ਸ਼ੁਧ ਨਿਸ਼ਾਦਮ * ਨੀ 1 ਹਨ।ਵੀਨਾ ਵਿੱਚ, ਅੰਨਿਆ ਸਵਰਮ ਸ਼ੁੱਧ ਗੰਧਾਰਮ ਗ  1 ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਨਿਸ਼ਾਦਮ ਨੀ 1 ਤੋਂ ਗਾਏ-ਵਜਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

== ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ==
ਅਸਵੇਰੀ ਰਾਗ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਬਣੀਆਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ''ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ'' ਇਹ ਹਨ।

* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ''ਮਾਪਲਾ ਵੇਲਾਸੀ'', ਦਸ਼ਰਥ ਨੰਦਨ ਅਤੇ ਰਾਰਾ ਮਯੰਤੀਦਕ
* ਚੰਦਰਮ ਭਜਮਾਨਸਾ ਅਤੇ ''ਕੁਮਾਰਸਵਾਮੀਨਮ''-ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ
* ''ਰਾਮਚੰਦਰੂਲੂ ਨਾਪਾਈ'' ਭਦਰਚਲ ਰਾਮਦਾਸੁ ਦੁਆਰਾ
* ਅਰੁਣਾਚਲ ਕਵੀ ਦੁਆਰਾ ''ਕਦਾਈਕਨਾਲ''
* ਪੈਰੀਆਸਾਮੀ ਥੂਰਨ ਦੁਆਰਾ ''ਸਾਰਨਮ ਸਰਨਮ''ਪੇਰੀਆਸਾਮੀ ਥੂਰਨ

== ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ ==

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਵਿੰਨੋਡਮ ਮੁਗਿਲੋਡਮ
|ਪੁਧਾਇਲ
| rowspan=&quot;11&quot; |ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ
|ਸੀ. ਐਸ. ਜੈਰਾਮਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਮਨੀਥਨ ਐਨਬਾਵਨ
|ਸੁਮੈਥਾਂਗੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ
|-
|ਚਿੰਨਾ ਚਿੰਨਾ ਕੰਨਨੁੱਕੂ
|ਵਾਜ਼ਕਾਈ ਪਡਗੂ
|-
|ਅਨੁਭਵਮ ਪੁਧੂਮਾਈ
|ਕਾਦਲਿੱਕਾ ਨੇਰਾਮਿਲਈ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਉਨਾਕੂ ਮਾਤਮ ਉਨਾਕੂ ਮਾਤੁਮ
|ਮਨਪਨਥਲ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਨਿਨੈਕਾ ਥਰਿੰਧਾ
|ਆਨੰਦ ਜੋਧੀ
|-
|ਥੈਂਡਰਲ ਵਰਮ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪਾਲਮ ਪਾਜ਼ਮਮ
|-
|ਪਾਲਮ ਪਾਜ਼ਮਮ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਐਂਗਲੁਕਮ ਕਾਲਮ ਵਰੂਮ
|ਪਾਸਮਲਾਰ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਆਡਵਰਲਮ
|ਕਰੂਪੂ ਪਨਾਮ
|ਐਲ. ਆਰ. ਈਸਵਾਰੀ
|-
|ਪੂਜਾ ਵੰਧਾ ਮਲਾਰੇ
|ਪਾਧਾ ਕਾਨਿੱਕਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਪੋਧਿਗਾਈ ਮਲਾਈ ਉਚੀਲੀ
|ਤਿਰੂਵਿਲਾਇਆਡਲ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਕੇ. ਵੀ. ਮਹਾਦੇਵਨ
|-
|ਓਂਦਰੂ ਸੇਰੰਧਾ ਅਨਬੂ
|ਮੱਕਲਾਈ ਪੇਟਰਾ ਮਗਾਰਸੀ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਸਰੋਜਨੀ
|-
|ਓਰੂ ਕੋਡੀਇਲ ਇਰੂ ਮਲਾਰਗਲ
|ਕਾਂਚੀ ਥਲਾਈਵਨ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਨਾਨ ਪਾਰਥਾਦਿਲੇ
|ਅੰਬੇ ਵਾ
| rowspan=&quot;7&quot; |ਐਮ. ਐਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ
|-
|ਓਰੁਵਰ ਮੀਤੂ
|ਨਿਨੈਥਾਧਈ ਮੁਦਿੱਪਵਨ
|-
|ਬੁਧਨ ਯੇਸੂ ਗਾਂਧੀ
|ਚੰਧਰੋਧਯਮ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਕਾਦਲਿਨ ਪੋਨ ਵੀਧੀਇਲ
|ਪੂਕਕਾਰੀ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਅਨਬੋਮਲਾਰਗਲ
|ਨਾਲਾਈ ਨਮਾਦੇ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਕਟਰੂਕਨਾ ਵੈਲੀ
|[[ਅਵਰਗਲ|ਅਵਾਰਗਲ]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਕੰਨਨ ਮਾਨਮ ਐਨਾ
|ਵਸੰਤਾ ਰਾਗਮ
|-
|ਉੱਨੀਦਮ ਮਯਾਂਗੁਗਿਰੇਨ
|ਫਿਰ ਸਿੰਧੂਧੇ ਵਾਨਮ
|ਵੀ. ਕੁਮਾਰ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਯੇਨ ਇਨਿਆ ਪੋਨ ਨੀਲਾਵੇ
|ਮੂਡੂ ਪਾਣੀ
| rowspan=&quot;24&quot; |ਇਲੈਅਰਾਜਾ
|-
|ਅਰਾਰੀਰੂ
|ਥਾਈਕੂ ਓਰੂ ਥਾਲੱਟੂ
|-
|ਸੈਂਥੂਰਾ ਪੂਵ
|16 ਵੈਆਥਿਨਿਲ
| rowspan=&quot;4&quot; |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਪੁਥਮ ਪੁਧੂ ਕਾਲਈ
|ਅਲੈਗਲ ਓਇਵਾਥਿਲਾਈ
|-
|ਕੰਨਨ ਵੰਤੂ
|ਰੇਤਾਈ ਵਾਲ ਕੁਰੂਵੀ
|-
|ਉਰੂ ਸਨਮ ਥੂੰਗੀਰੁਚੂ
|ਮੇਲਾ ਥਿਰੰਧਾਥੂ ਕਾਧਵ
|-
|ਇਲਮਪਾਨੀ ਥੁਲੀ ਵਿਜ਼ਹਮ ਨੇਰਾਮ
|ਅਰਾਧਨਾਈ (1981 ਫ਼ਿਲਮ) 
|[[ਮੰਜੁਲਾ ਗੁਰੂਰਾਜ]]
|-
|ਕੋਡਾਈ ਕਾਲਾ ਕਾਤਰੇ
|ਪਨੀਰ ਪੁਸ਼ਪੰਗਲ
|ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ
|-
|ਪਾਨੀਵਿਜ਼ੂਮ ਇਰਾਵੂ
|ਮੌਨਾ ਰਾਗਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਸੰਗੀਤਾ ਮੇਗਾਮ
|ਉਦੈ ਗੀਤਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਪੁਦੂ ਰਾਉਟੇਲਾਡਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮੀਰਾ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਓ ਬਟਰਫਲਾਈ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]]
|-
|ਅੰਧੀ ਮਜ਼ਹਾਈ ਮੇਗਾਮ
|ਨਾਇਕਨ
|ਟੀ. ਐਲ. ਮਹਾਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਮਨੀਆਏ ਮਨੀਕੁਇਲਾ
|ਨਾਡੋਡੀ ਥੈਂਡਰਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਾਨੋ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਕਾਦੋਰਮ ਲੋਲੱਕੂ (ਅਸਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
| rowspan=&quot;2&quot; |ਚਿੰਨਾ ਮਾਪਿਲਈ
|-
|ਕੱਟੂਕੁਇਲ ਪੱਟੂ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਨੋ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਮਲਾਇਕੋਵਿਲ ਵਾਸਾਲੀਲੀ (ਅਸਾਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਵੀਰਾ
|-
|ਵੇਤਰੀ ਵੇਤਰੀ (ਅਸਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਕੱਟੁਮਾਰਕਰਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਆਤਥੂ ਮੇਤੁਲੀ
|ਗ੍ਰਾਮਥੂ ਅਥਿਅਮ
|ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਆਸੀਆ ਕਥੂਲਾ
|ਜੌਨੀ
|ਐਸ. ਪੀ. ਸੈਲਜਾ
|-
|ਕਾਲਈ ਨੀਰਾ ਰਾਗਮੇ
|ਰਾਸਵੇ ਉੱਨਈ ਨੰਬੀ
|[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਥੇਨਮਾਡੁਰਾਈ ਵੈਗਾਈ ਨਦੀ
|ਧਰਮਾਥਿਨ ਥਲਾਈਵਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਨੀ ਪਾਰਥਾ
|ਹੇ ਰਾਮ।
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]]
|-
|ਪਦਥਾ ਥੇਮੰਗੂ
|ਪੂੰਥੋਟਾ ਕਵਲਕਰਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਮਿਨਾਲਾ
|ਮਈ ਮਾਧਮ
| rowspan=&quot;5&quot; |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|-
|ਵੇਨੀਲਾਵਿਨ ਥੇਰਿਲ
|ਜੋਡ਼ੀ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਕਾਦਲੇਨਮ ਥਰਵੇਜ਼ੁਧੀ (ਅਸਾਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਕਦਲਾਰ ਦਿਨਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਕਦਲ ਸਦੁਗੂਡੂ
|ਅਲਾਈਪਯੁਥੇ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬੀ. ਚਰਨ, ਨਵੀਨ
|-
|ਨਿਊਯਾਰਕ ਨਗਰਮ
|ਸਿਲੂਨੂ ਓਰੂ ਕਾਧਲ
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|-
|ਵਾਲਾਰਮ ਵੈਲਾਰਮ ਨੀਲਵੂ
|ਪਾਸਮਲਾਰਗਲ
|ਵੀ. ਐਸ. ਨਰਸਿਮਹਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਨੀਲਵੇ ਨੀਲਵੇ
|ਨੀਲਾਵੇ ਵਾ
|ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ
|[[ਵਿਜੈ (ਅਦਾਕਾਰ)|ਵਿਜੇ]], [[ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ੍ਰੀਰਾਮ|ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ]]
|-
|ਇਰਾਵਾ ਪਗਾਲਾ
|ਪੂਵੇਲਮ ਕੇਟੱਪਰ
|ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਵਸੀਗਰਾ
|ਮਿਨਨੇਲ
|ਹੈਰਿਸ ਜੈਰਾਜ
|[[ਬੰਬੇ ਜੈਯਾਸ਼੍ਰੀ|ਬੰਬੇ ਜੈਸ਼੍ਰੀ]]
|}

== ਨੋਟਸ ==
{{Notelist|30em}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਣ-ਸਮੀਖਿਆ ਅਨੁਵਾਦਾਂ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ੇ]]

== ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ  ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਵਿੰਨੋਡਮ ਮੁਗਿਲੋਡਮ
|ਪੁਧਾਇਲ
| rowspan=&quot;11&quot; |ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ
|ਸੀ. ਐਸ. ਜੈਰਾਮਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਮਨੀਥਨ ਐਨਬਾਵਨ
|ਸੁਮੈਥਾਂਗੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ
|-
|ਚਿੰਨਾ ਚਿੰਨਾ ਕੰਨਨੁੱਕੂ
|ਵਾਜ਼ਕਾਈ ਪਡਗੂ
|-
|ਅਨੁਭਵਮ ਪੁਧੂਮਾਈ
|ਕਾਦਲਿੱਕਾ ਨੇਰਾਮਿਲਈ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਉਨਾਕੂ ਮਾਤਮ ਉਨਾਕੂ ਮਾਤੁਮ
|ਮਨਪਨਥਲ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਨਿਨੈਕਾ ਥਰਿੰਧਾ
|ਆਨੰਦ ਜੋਧੀ
|-
|ਥੈਂਡਰਲ ਵਰਮ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪਾਲਮ ਪਾਜ਼ਮਮ
|-
|ਪਾਲਮ ਪਾਜ਼ਮਮ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਐਂਗਲੁਕਮ ਕਾਲਮ ਵਰੂਮ
|ਪਾਸਮਲਾਰ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਆਡਵਰਲਮ
|ਕਰੂਪੂ ਪਨਾਮ
|ਐਲ. ਆਰ. ਈਸਵਾਰੀ
|-
|ਪੂਜਾ ਵੰਧਾ ਮਲਾਰੇ
|ਪਾਧਾ ਕਾਨਿੱਕਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਪੋਧਿਗਾਈ ਮਲਾਈ ਉਚੀਲੀ
|ਤਿਰੂਵਿਲਾਇਆਡਲ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਕੇ. ਵੀ. ਮਹਾਦੇਵਨ
|-
|ਓਂਦਰੂ ਸੇਰੰਧਾ ਅਨਬੂ
|ਮੱਕਲਾਈ ਪੇਟਰਾ ਮਗਾਰਸੀ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਸਰੋਜਨੀ
|-
|ਓਰੂ ਕੋਡੀਇਲ ਇਰੂ ਮਲਾਰਗਲ
|ਕਾਂਚੀ ਥਲਾਈਵਨ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਨਾਨ ਪਾਰਥਾਦਿਲੇ
|ਅੰਬੇ ਵਾ
| rowspan=&quot;7&quot; |ਐਮ. ਐਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ
|-
|ਓਰੁਵਰ ਮੀਤੂ
|ਨਿਨੈਥਾਧਈ ਮੁਦਿੱਪਵਨ
|-
|ਬੁਧਨ ਯੇਸੂ ਗਾਂਧੀ
|ਚੰਧਰੋਧਯਮ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਕਾਦਲਿਨ ਪੋਨ ਵੀਧੀਇਲ
|ਪੂਕਕਾਰੀ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਅਨਬੋਮਲਾਰਗਲ
|ਨਾਲਾਈ ਨਮਾਦੇ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਕਟਰੂਕਨਾ ਵੈਲੀ
|[[ਅਵਰਗਲ|ਅਵਾਰਗਲ]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਕੰਨਨ ਮਾਨਮ ਐਨਾ
|ਵਸੰਤਾ ਰਾਗਮ
|-
|ਉੱਨੀਦਮ ਮਯਾਂਗੁਗਿਰੇਨ
|ਫਿਰ ਸਿੰਧੂਧੇ ਵਾਨਮ
|ਵੀ. ਕੁਮਾਰ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਯੇਨ ਇਨਿਆ ਪੋਨ ਨੀਲਾਵੇ
|ਮੂਡੂ ਪਾਣੀ
| rowspan=&quot;24&quot; |ਇਲੈਅਰਾਜਾ
|-
|ਅਰਾਰੀਰੂ
|ਥਾਈਕੂ ਓਰੂ ਥਾਲੱਟੂ
|-
|ਸੈਂਥੂਰਾ ਪੂਵ
|16 ਵੈਆਥਿਨਿਲ
| rowspan=&quot;4&quot; |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਪੁਥਮ ਪੁਧੂ ਕਾਲਈ
|ਅਲੈਗਲ ਓਇਵਾਥਿਲਾਈ
|-
|ਕੰਨਨ ਵੰਤੂ
|ਰੇਤਾਈ ਵਾਲ ਕੁਰੂਵੀ
|-
|ਉਰੂ ਸਨਮ ਥੂੰਗੀਰੁਚੂ
|ਮੇਲਾ ਥਿਰੰਧਾਥੂ ਕਾਧਵ
|-
|ਇਲਮਪਾਨੀ ਥੁਲੀ ਵਿਜ਼ਹਮ ਨੇਰਾਮ
|ਅਰਾਧਨਾਈ (1981 ਫ਼ਿਲਮ) 
|[[ਮੰਜੁਲਾ ਗੁਰੂਰਾਜ]]
|-
|ਕੋਡਾਈ ਕਾਲਾ ਕਾਤਰੇ
|ਪਨੀਰ ਪੁਸ਼ਪੰਗਲ
|ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ
|-
|ਪਾਨੀਵਿਜ਼ੂਮ ਇਰਾਵੂ
|ਮੌਨਾ ਰਾਗਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਸੰਗੀਤਾ ਮੇਗਾਮ
|ਉਦੈ ਗੀਤਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਪੁਦੂ ਰਾਉਟੇਲਾਡਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮੀਰਾ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਓ ਬਟਰਫਲਾਈ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]]
|-
|ਅੰਧੀ ਮਜ਼ਹਾਈ ਮੇਗਾਮ
|ਨਾਇਕਨ
|ਟੀ. ਐਲ. ਮਹਾਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਮਨੀਆਏ ਮਨੀਕੁਇਲਾ
|ਨਾਡੋਡੀ ਥੈਂਡਰਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਾਨੋ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਕਾਦੋਰਮ ਲੋਲੱਕੂ (ਅਸਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
| rowspan=&quot;2&quot; |ਚਿੰਨਾ ਮਾਪਿਲਈ
|-
|ਕੱਟੂਕੁਇਲ ਪੱਟੂ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਨੋ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਮਲਾਇਕੋਵਿਲ ਵਾਸਾਲੀਲੀ (ਅਸਾਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਵੀਰਾ
|-
|ਵੇਤਰੀ ਵੇਤਰੀ (ਅਸਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਕੱਟੁਮਾਰਕਰਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਆਤਥੂ ਮੇਤੁਲੀ
|ਗ੍ਰਾਮਥੂ ਅਥਿਅਮ
|ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਆਸੀਆ ਕਥੂਲਾ
|ਜੌਨੀ
|ਐਸ. ਪੀ. ਸੈਲਜਾ
|-
|ਕਾਲਈ ਨੀਰਾ ਰਾਗਮੇ
|ਰਾਸਵੇ ਉੱਨਈ ਨੰਬੀ
|[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਥੇਨਮਾਡੁਰਾਈ ਵੈਗਾਈ ਨਦੀ
|ਧਰਮਾਥਿਨ ਥਲਾਈਵਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਨੀ ਪਾਰਥਾ
|ਹੇ ਰਾਮ।
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]]
|-
|ਪਦਥਾ ਥੇਮੰਗੂ
|ਪੂੰਥੋਟਾ ਕਵਲਕਰਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਮਿਨਾਲਾ
|ਮਈ ਮਾਧਮ
| rowspan=&quot;5&quot; |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|-
|ਵੇਨੀਲਾਵਿਨ ਥੇਰਿਲ
|ਜੋਡ਼ੀ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਕਾਦਲੇਨਮ ਥਰਵੇਜ਼ੁਧੀ (ਅਸਾਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਕਦਲਾਰ ਦਿਨਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਕਦਲ ਸਦੁਗੂਡੂ
|ਅਲਾਈਪਯੁਥੇ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬੀ. ਚਰਨ, ਨਵੀਨ
|-
|ਨਿਊਯਾਰਕ ਨਗਰਮ
|ਸਿਲੂਨੂ ਓਰੂ ਕਾਧਲ
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|-
|ਵਾਲਾਰਮ ਵੈਲਾਰਮ ਨੀਲਵੂ
|ਪਾਸਮਲਾਰਗਲ
|ਵੀ. ਐਸ. ਨਰਸਿਮਹਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਨੀਲਵੇ ਨੀਲਵੇ
|ਨੀਲਾਵੇ ਵਾ
|ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ
|[[ਵਿਜੈ (ਅਦਾਕਾਰ)|ਵਿਜੇ]], [[ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ੍ਰੀਰਾਮ|ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ]]
|-
|ਇਰਾਵਾ ਪਗਾਲਾ
|ਪੂਵੇਲਮ ਕੇਟੱਪਰ
|ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਵਸੀਗਰਾ
|ਮਿਨਨੇਲ
|ਹੈਰਿਸ ਜੈਰਾਜ
|[[ਬੰਬੇ ਜੈਯਾਸ਼੍ਰੀ|ਬੰਬੇ ਜੈਸ਼੍ਰੀ]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਵਿੰਨੋਡਮ ਮੁਗਿਲੋਡਮ
|ਪੁਧਾਇਲ
| rowspan=&quot;11&quot; |ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ
|ਸੀ. ਐਸ. ਜੈਰਾਮਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਮਨੀਥਨ ਐਨਬਾਵਨ
|ਸੁਮੈਥਾਂਗੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ
|-
|ਚਿੰਨਾ ਚਿੰਨਾ ਕੰਨਨੁੱਕੂ
|ਵਾਜ਼ਕਾਈ ਪਡਗੂ
|-
|ਅਨੁਭਵਮ ਪੁਧੂਮਾਈ
|ਕਾਦਲਿੱਕਾ ਨੇਰਾਮਿਲਈ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਉਨਾਕੂ ਮਾਤਮ ਉਨਾਕੂ ਮਾਤੁਮ
|ਮਨਪਨਥਲ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਨਿਨੈਕਾ ਥਰਿੰਧਾ
|ਆਨੰਦ ਜੋਧੀ
|-
|ਥੈਂਡਰਲ ਵਰਮ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪਾਲਮ ਪਾਜ਼ਮਮ
|-
|ਪਾਲਮ ਪਾਜ਼ਮਮ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਐਂਗਲੁਕਮ ਕਾਲਮ ਵਰੂਮ
|ਪਾਸਮਲਾਰ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਆਡਵਰਲਮ
|ਕਰੂਪੂ ਪਨਾਮ
|ਐਲ. ਆਰ. ਈਸਵਾਰੀ
|-
|ਪੂਜਾ ਵੰਧਾ ਮਲਾਰੇ
|ਪਾਧਾ ਕਾਨਿੱਕਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਪੋਧਿਗਾਈ ਮਲਾਈ ਉਚੀਲੀ
|ਤਿਰੂਵਿਲਾਇਆਡਲ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਕੇ. ਵੀ. ਮਹਾਦੇਵਨ
|-
|ਓਂਦਰੂ ਸੇਰੰਧਾ ਅਨਬੂ
|ਮੱਕਲਾਈ ਪੇਟਰਾ ਮਗਾਰਸੀ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਸਰੋਜਨੀ
|-
|ਓਰੂ ਕੋਡੀਇਲ ਇਰੂ ਮਲਾਰਗਲ
|ਕਾਂਚੀ ਥਲਾਈਵਨ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਨਾਨ ਪਾਰਥਾਦਿਲੇ
|ਅੰਬੇ ਵਾ
| rowspan=&quot;7&quot; |ਐਮ. ਐਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ
|-
|ਓਰੁਵਰ ਮੀਤੂ
|ਨਿਨੈਥਾਧਈ ਮੁਦਿੱਪਵਨ
|-
|ਬੁਧਨ ਯੇਸੂ ਗਾਂਧੀ
|ਚੰਧਰੋਧਯਮ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਕਾਦਲਿਨ ਪੋਨ ਵੀਧੀਇਲ
|ਪੂਕਕਾਰੀ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਅਨਬੋਮਲਾਰਗਲ
|ਨਾਲਾਈ ਨਮਾਦੇ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਕਟਰੂਕਨਾ ਵੈਲੀ
|[[ਅਵਰਗਲ|ਅਵਾਰਗਲ]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਕੰਨਨ ਮਾਨਮ ਐਨਾ
|ਵਸੰਤਾ ਰਾਗਮ
|-
|ਉੱਨੀਦਮ ਮਯਾਂਗੁਗਿਰੇਨ
|ਫਿਰ ਸਿੰਧੂਧੇ ਵਾਨਮ
|ਵੀ. ਕੁਮਾਰ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਯੇਨ ਇਨਿਆ ਪੋਨ ਨੀਲਾਵੇ
|ਮੂਡੂ ਪਾਣੀ
| rowspan=&quot;24&quot; |ਇਲੈਅਰਾਜਾ
|-
|ਅਰਾਰੀਰੂ
|ਥਾਈਕੂ ਓਰੂ ਥਾਲੱਟੂ
|-
|ਸੈਂਥੂਰਾ ਪੂਵ
|16 ਵੈਆਥਿਨਿਲ
| rowspan=&quot;4&quot; |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਪੁਥਮ ਪੁਧੂ ਕਾਲਈ
|ਅਲੈਗਲ ਓਇਵਾਥਿਲਾਈ
|-
|ਕੰਨਨ ਵੰਤੂ
|ਰੇਤਾਈ ਵਾਲ ਕੁਰੂਵੀ
|-
|ਉਰੂ ਸਨਮ ਥੂੰਗੀਰੁਚੂ
|ਮੇਲਾ ਥਿਰੰਧਾਥੂ ਕਾਧਵ
|-
|ਇਲਮਪਾਨੀ ਥੁਲੀ ਵਿਜ਼ਹਮ ਨੇਰਾਮ
|ਅਰਾਧਨਾਈ (1981 ਫ਼ਿਲਮ) 
|[[ਮੰਜੁਲਾ ਗੁਰੂਰਾਜ]]
|-
|ਕੋਡਾਈ ਕਾਲਾ ਕਾਤਰੇ
|ਪਨੀਰ ਪੁਸ਼ਪੰਗਲ
|ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ
|-
|ਪਾਨੀਵਿਜ਼ੂਮ ਇਰਾਵੂ
|ਮੌਨਾ ਰਾਗਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਸੰਗੀਤਾ ਮੇਗਾਮ
|ਉਦੈ ਗੀਤਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਪੁਦੂ ਰਾਉਟੇਲਾਡਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮੀਰਾ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਓ ਬਟਰਫਲਾਈ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]]
|-
|ਅੰਧੀ ਮਜ਼ਹਾਈ ਮੇਗਾਮ
|ਨਾਇਕਨ
|ਟੀ. ਐਲ. ਮਹਾਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਮਨੀਆਏ ਮਨੀਕੁਇਲਾ
|ਨਾਡੋਡੀ ਥੈਂਡਰਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਾਨੋ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਕਾਦੋਰਮ ਲੋਲੱਕੂ (ਅਸਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
| rowspan=&quot;2&quot; |ਚਿੰਨਾ ਮਾਪਿਲਈ
|-
|ਕੱਟੂਕੁਇਲ ਪੱਟੂ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਨੋ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਮਲਾਇਕੋਵਿਲ ਵਾਸਾਲੀਲੀ (ਅਸਾਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਵੀਰਾ
|-
|ਵੇਤਰੀ ਵੇਤਰੀ (ਅਸਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਕੱਟੁਮਾਰਕਰਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਆਤਥੂ ਮੇਤੁਲੀ
|ਗ੍ਰਾਮਥੂ ਅਥਿਅਮ
|ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਆਸੀਆ ਕਥੂਲਾ
|ਜੌਨੀ
|ਐਸ. ਪੀ. ਸੈਲਜਾ
|-
|ਕਾਲਈ ਨੀਰਾ ਰਾਗਮੇ
|ਰਾਸਵੇ ਉੱਨਈ ਨੰਬੀ
|[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਥੇਨਮਾਡੁਰਾਈ ਵੈਗਾਈ ਨਦੀ
|ਧਰਮਾਥਿਨ ਥਲਾਈਵਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਨੀ ਪਾਰਥਾ
|ਹੇ ਰਾਮ।
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]]
|-
|ਪਦਥਾ ਥੇਮੰਗੂ
|ਪੂੰਥੋਟਾ ਕਵਲਕਰਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਮਿਨਾਲਾ
|ਮਈ ਮਾਧਮ
| rowspan=&quot;5&quot; |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|-
|ਵੇਨੀਲਾਵਿਨ ਥੇਰਿਲ
|ਜੋਡ਼ੀ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਕਾਦਲੇਨਮ ਥਰਵੇਜ਼ੁਧੀ (ਅਸਾਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਕਦਲਾਰ ਦਿਨਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਕਦਲ ਸਦੁਗੂਡੂ
|ਅਲਾਈਪਯੁਥੇ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬੀ. ਚਰਨ, ਨਵੀਨ
|-
|ਨਿਊਯਾਰਕ ਨਗਰਮ
|ਸਿਲੂਨੂ ਓਰੂ ਕਾਧਲ
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|-
|ਵਾਲਾਰਮ ਵੈਲਾਰਮ ਨੀਲਵੂ
|ਪਾਸਮਲਾਰਗਲ
|ਵੀ. ਐਸ. ਨਰਸਿਮਹਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਨੀਲਵੇ ਨੀਲਵੇ
|ਨੀਲਾਵੇ ਵਾ
|ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ
|[[ਵਿਜੈ (ਅਦਾਕਾਰ)|ਵਿਜੇ]], [[ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ੍ਰੀਰਾਮ|ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ]]
|-
|ਇਰਾਵਾ ਪਗਾਲਾ
|ਪੂਵੇਲਮ ਕੇਟੱਪਰ
|ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਵਸੀਗਰਾ
|ਮਿਨਨੇਲ
|ਹੈਰਿਸ ਜੈਰਾਜ
|[[ਬੰਬੇ ਜੈਯਾਸ਼੍ਰੀ|ਬੰਬੇ ਜੈਸ਼੍ਰੀ]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਵਿੰਨੋਡਮ ਮੁਗਿਲੋਡਮ
|ਪੁਧਾਇਲ
| rowspan=&quot;11&quot; |ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ
|ਸੀ. ਐਸ. ਜੈਰਾਮਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਮਨੀਥਨ ਐਨਬਾਵਨ
|ਸੁਮੈਥਾਂਗੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ
|-
|ਚਿੰਨਾ ਚਿੰਨਾ ਕੰਨਨੁੱਕੂ
|ਵਾਜ਼ਕਾਈ ਪਡਗੂ
|-
|ਅਨੁਭਵਮ ਪੁਧੂਮਾਈ
|ਕਾਦਲਿੱਕਾ ਨੇਰਾਮਿਲਈ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਉਨਾਕੂ ਮਾਤਮ ਉਨਾਕੂ ਮਾਤੁਮ
|ਮਨਪਨਥਲ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਨਿਨੈਕਾ ਥਰਿੰਧਾ
|ਆਨੰਦ ਜੋਧੀ
|-
|ਥੈਂਡਰਲ ਵਰਮ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪਾਲਮ ਪਾਜ਼ਮਮ
|-
|ਪਾਲਮ ਪਾਜ਼ਮਮ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਐਂਗਲੁਕਮ ਕਾਲਮ ਵਰੂਮ
|ਪਾਸਮਲਾਰ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਆਡਵਰਲਮ
|ਕਰੂਪੂ ਪਨਾਮ
|ਐਲ. ਆਰ. ਈਸਵਾਰੀ
|-
|ਪੂਜਾ ਵੰਧਾ ਮਲਾਰੇ
|ਪਾਧਾ ਕਾਨਿੱਕਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਪੋਧਿਗਾਈ ਮਲਾਈ ਉਚੀਲੀ
|ਤਿਰੂਵਿਲਾਇਆਡਲ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਕੇ. ਵੀ. ਮਹਾਦੇਵਨ
|-
|ਓਂਦਰੂ ਸੇਰੰਧਾ ਅਨਬੂ
|ਮੱਕਲਾਈ ਪੇਟਰਾ ਮਗਾਰਸੀ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਸਰੋਜਨੀ
|-
|ਓਰੂ ਕੋਡੀਇਲ ਇਰੂ ਮਲਾਰਗਲ
|ਕਾਂਚੀ ਥਲਾਈਵਨ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਨਾਨ ਪਾਰਥਾਦਿਲੇ
|ਅੰਬੇ ਵਾ
| rowspan=&quot;7&quot; |ਐਮ. ਐਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ
|-
|ਓਰੁਵਰ ਮੀਤੂ
|ਨਿਨੈਥਾਧਈ ਮੁਦਿੱਪਵਨ
|-
|ਬੁਧਨ ਯੇਸੂ ਗਾਂਧੀ
|ਚੰਧਰੋਧਯਮ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਕਾਦਲਿਨ ਪੋਨ ਵੀਧੀਇਲ
|ਪੂਕਕਾਰੀ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਅਨਬੋਮਲਾਰਗਲ
|ਨਾਲਾਈ ਨਮਾਦੇ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਕਟਰੂਕਨਾ ਵੈਲੀ
|[[ਅਵਰਗਲ|ਅਵਾਰਗਲ]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਕੰਨਨ ਮਾਨਮ ਐਨਾ
|ਵਸੰਤਾ ਰਾਗਮ
|-
|ਉੱਨੀਦਮ ਮਯਾਂਗੁਗਿਰੇਨ
|ਫਿਰ ਸਿੰਧੂਧੇ ਵਾਨਮ
|ਵੀ. ਕੁਮਾਰ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਯੇਨ ਇਨਿਆ ਪੋਨ ਨੀਲਾਵੇ
|ਮੂਡੂ ਪਾਣੀ
| rowspan=&quot;24&quot; |ਇਲੈਅਰਾਜਾ
|-
|ਅਰਾਰੀਰੂ
|ਥਾਈਕੂ ਓਰੂ ਥਾਲੱਟੂ
|-
|ਸੈਂਥੂਰਾ ਪੂਵ
|16 ਵੈਆਥਿਨਿਲ
| rowspan=&quot;4&quot; |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਪੁਥਮ ਪੁਧੂ ਕਾਲਈ
|ਅਲੈਗਲ ਓਇਵਾਥਿਲਾਈ
|-
|ਕੰਨਨ ਵੰਤੂ
|ਰੇਤਾਈ ਵਾਲ ਕੁਰੂਵੀ
|-
|ਉਰੂ ਸਨਮ ਥੂੰਗੀਰੁਚੂ
|ਮੇਲਾ ਥਿਰੰਧਾਥੂ ਕਾਧਵ
|-
|ਇਲਮਪਾਨੀ ਥੁਲੀ ਵਿਜ਼ਹਮ ਨੇਰਾਮ
|ਅਰਾਧਨਾਈ (1981 ਫ਼ਿਲਮ) 
|[[ਮੰਜੁਲਾ ਗੁਰੂਰਾਜ]]
|-
|ਕੋਡਾਈ ਕਾਲਾ ਕਾਤਰੇ
|ਪਨੀਰ ਪੁਸ਼ਪੰਗਲ
|ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ
|-
|ਪਾਨੀਵਿਜ਼ੂਮ ਇਰਾਵੂ
|ਮੌਨਾ ਰਾਗਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਸੰਗੀਤਾ ਮੇਗਾਮ
|ਉਦੈ ਗੀਤਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਪੁਦੂ ਰਾਉਟੇਲਾਡਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮੀਰਾ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਓ ਬਟਰਫਲਾਈ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]]
|-
|ਅੰਧੀ ਮਜ਼ਹਾਈ ਮੇਗਾਮ
|ਨਾਇਕਨ
|ਟੀ. ਐਲ. ਮਹਾਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਮਨੀਆਏ ਮਨੀਕੁਇਲਾ
|ਨਾਡੋਡੀ ਥੈਂਡਰਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਾਨੋ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਕਾਦੋਰਮ ਲੋਲੱਕੂ (ਅਸਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
| rowspan=&quot;2&quot; |ਚਿੰਨਾ ਮਾਪਿਲਈ
|-
|ਕੱਟੂਕੁਇਲ ਪੱਟੂ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਨੋ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਮਲਾਇਕੋਵਿਲ ਵਾਸਾਲੀਲੀ (ਅਸਾਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਵੀਰਾ
|-
|ਵੇਤਰੀ ਵੇਤਰੀ (ਅਸਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਕੱਟੁਮਾਰਕਰਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਆਤਥੂ ਮੇਤੁਲੀ
|ਗ੍ਰਾਮਥੂ ਅਥਿਅਮ
|ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਆਸੀਆ ਕਥੂਲਾ
|ਜੌਨੀ
|ਐਸ. ਪੀ. ਸੈਲਜਾ
|-
|ਕਾਲਈ ਨੀਰਾ ਰਾਗਮੇ
|ਰਾਸਵੇ ਉੱਨਈ ਨੰਬੀ
|[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਥੇਨਮਾਡੁਰਾਈ ਵੈਗਾਈ ਨਦੀ
|ਧਰਮਾਥਿਨ ਥਲਾਈਵਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਨੀ ਪਾਰਥਾ
|ਹੇ ਰਾਮ।
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]]
|-
|ਪਦਥਾ ਥੇਮੰਗੂ
|ਪੂੰਥੋਟਾ ਕਵਲਕਰਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਮਿਨਾਲਾ
|ਮਈ ਮਾਧਮ
| rowspan=&quot;5&quot; |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|-
|ਵੇਨੀਲਾਵਿਨ ਥੇਰਿਲ
|ਜੋਡ਼ੀ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਕਾਦਲੇਨਮ ਥਰਵੇਜ਼ੁਧੀ (ਅਸਾਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਕਦਲਾਰ ਦਿਨਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਕਦਲ ਸਦੁਗੂਡੂ
|ਅਲਾਈਪਯੁਥੇ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬੀ. ਚਰਨ, ਨਵੀਨ
|-
|ਨਿਊਯਾਰਕ ਨਗਰਮ
|ਸਿਲੂਨੂ ਓਰੂ ਕਾਧਲ
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|-
|ਵਾਲਾਰਮ ਵੈਲਾਰਮ ਨੀਲਵੂ
|ਪਾਸਮਲਾਰਗਲ
|ਵੀ. ਐਸ. ਨਰਸਿਮਹਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਨੀਲਵੇ ਨੀਲਵੇ
|ਨੀਲਾਵੇ ਵਾ
|ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ
|[[ਵਿਜੈ (ਅਦਾਕਾਰ)|ਵਿਜੇ]], [[ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ੍ਰੀਰਾਮ|ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ]]
|-
|ਇਰਾਵਾ ਪਗਾਲਾ
|ਪੂਵੇਲਮ ਕੇਟੱਪਰ
|ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਵਸੀਗਰਾ
|ਮਿਨਨੇਲ
|ਹੈਰਿਸ ਜੈਰਾਜ
|[[ਬੰਬੇ ਜੈਯਾਸ਼੍ਰੀ|ਬੰਬੇ ਜੈਸ਼੍ਰੀ]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਵਿੰਨੋਡਮ ਮੁਗਿਲੋਡਮ
|ਪੁਧਾਇਲ
| rowspan=&quot;11&quot; |ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ
|ਸੀ. ਐਸ. ਜੈਰਾਮਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਮਨੀਥਨ ਐਨਬਾਵਨ
|ਸੁਮੈਥਾਂਗੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ
|-
|ਚਿੰਨਾ ਚਿੰਨਾ ਕੰਨਨੁੱਕੂ
|ਵਾਜ਼ਕਾਈ ਪਡਗੂ
|-
|ਅਨੁਭਵਮ ਪੁਧੂਮਾਈ
|ਕਾਦਲਿੱਕਾ ਨੇਰਾਮਿਲਈ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਉਨਾਕੂ ਮਾਤਮ ਉਨਾਕੂ ਮਾਤੁਮ
|ਮਨਪਨਥਲ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਨਿਨੈਕਾ ਥਰਿੰਧਾ
|ਆਨੰਦ ਜੋਧੀ
|-
|ਥੈਂਡਰਲ ਵਰਮ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪਾਲਮ ਪਾਜ਼ਮਮ
|-
|ਪਾਲਮ ਪਾਜ਼ਮਮ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਐਂਗਲੁਕਮ ਕਾਲਮ ਵਰੂਮ
|ਪਾਸਮਲਾਰ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਆਡਵਰਲਮ
|ਕਰੂਪੂ ਪਨਾਮ
|ਐਲ. ਆਰ. ਈਸਵਾਰੀ
|-
|ਪੂਜਾ ਵੰਧਾ ਮਲਾਰੇ
|ਪਾਧਾ ਕਾਨਿੱਕਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਪੋਧਿਗਾਈ ਮਲਾਈ ਉਚੀਲੀ
|ਤਿਰੂਵਿਲਾਇਆਡਲ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਕੇ. ਵੀ. ਮਹਾਦੇਵਨ
|-
|ਓਂਦਰੂ ਸੇਰੰਧਾ ਅਨਬੂ
|ਮੱਕਲਾਈ ਪੇਟਰਾ ਮਗਾਰਸੀ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਸਰੋਜਨੀ
|-
|ਓਰੂ ਕੋਡੀਇਲ ਇਰੂ ਮਲਾਰਗਲ
|ਕਾਂਚੀ ਥਲਾਈਵਨ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਨਾਨ ਪਾਰਥਾਦਿਲੇ
|ਅੰਬੇ ਵਾ
| rowspan=&quot;7&quot; |ਐਮ. ਐਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ
|-
|ਓਰੁਵਰ ਮੀਤੂ
|ਨਿਨੈਥਾਧਈ ਮੁਦਿੱਪਵਨ
|-
|ਬੁਧਨ ਯੇਸੂ ਗਾਂਧੀ
|ਚੰਧਰੋਧਯਮ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਕਾਦਲਿਨ ਪੋਨ ਵੀਧੀਇਲ
|ਪੂਕਕਾਰੀ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਅਨਬੋਮਲਾਰਗਲ
|ਨਾਲਾਈ ਨਮਾਦੇ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਕਟਰੂਕਨਾ ਵੈਲੀ
|[[ਅਵਰਗਲ|ਅਵਾਰਗਲ]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਕੰਨਨ ਮਾਨਮ ਐਨਾ
|ਵਸੰਤਾ ਰਾਗਮ
|-
|ਉੱਨੀਦਮ ਮਯਾਂਗੁਗਿਰੇਨ
|ਫਿਰ ਸਿੰਧੂਧੇ ਵਾਨਮ
|ਵੀ. ਕੁਮਾਰ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਯੇਨ ਇਨਿਆ ਪੋਨ ਨੀਲਾਵੇ
|ਮੂਡੂ ਪਾਣੀ
| rowspan=&quot;24&quot; |ਇਲੈਅਰਾਜਾ
|-
|ਅਰਾਰੀਰੂ
|ਥਾਈਕੂ ਓਰੂ ਥਾਲੱਟੂ
|-
|ਸੈਂਥੂਰਾ ਪੂਵ
|16 ਵੈਆਥਿਨਿਲ
| rowspan=&quot;4&quot; |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਪੁਥਮ ਪੁਧੂ ਕਾਲਈ
|ਅਲੈਗਲ ਓਇਵਾਥਿਲਾਈ
|-
|ਕੰਨਨ ਵੰਤੂ
|ਰੇਤਾਈ ਵਾਲ ਕੁਰੂਵੀ
|-
|ਉਰੂ ਸਨਮ ਥੂੰਗੀਰੁਚੂ
|ਮੇਲਾ ਥਿਰੰਧਾਥੂ ਕਾਧਵ
|-
|ਇਲਮਪਾਨੀ ਥੁਲੀ ਵਿਜ਼ਹਮ ਨੇਰਾਮ
|ਅਰਾਧਨਾਈ (1981 ਫ਼ਿਲਮ) 
|[[ਮੰਜੁਲਾ ਗੁਰੂਰਾਜ]]
|-
|ਕੋਡਾਈ ਕਾਲਾ ਕਾਤਰੇ
|ਪਨੀਰ ਪੁਸ਼ਪੰਗਲ
|ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ
|-
|ਪਾਨੀਵਿਜ਼ੂਮ ਇਰਾਵੂ
|ਮੌਨਾ ਰਾਗਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਸੰਗੀਤਾ ਮੇਗਾਮ
|ਉਦੈ ਗੀਤਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਪੁਦੂ ਰਾਉਟੇਲਾਡਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮੀਰਾ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਓ ਬਟਰਫਲਾਈ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]]
|-
|ਅੰਧੀ ਮਜ਼ਹਾਈ ਮੇਗਾਮ
|ਨਾਇਕਨ
|ਟੀ. ਐਲ. ਮਹਾਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਮਨੀਆਏ ਮਨੀਕੁਇਲਾ
|ਨਾਡੋਡੀ ਥੈਂਡਰਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਾਨੋ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਕਾਦੋਰਮ ਲੋਲੱਕੂ (ਅਸਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
| rowspan=&quot;2&quot; |ਚਿੰਨਾ ਮਾਪਿਲਈ
|-
|ਕੱਟੂਕੁਇਲ ਪੱਟੂ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਨੋ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਮਲਾਇਕੋਵਿਲ ਵਾਸਾਲੀਲੀ (ਅਸਾਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਵੀਰਾ
|-
|ਵੇਤਰੀ ਵੇਤਰੀ (ਅਸਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਕੱਟੁਮਾਰਕਰਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਆਤਥੂ ਮੇਤੁਲੀ
|ਗ੍ਰਾਮਥੂ ਅਥਿਅਮ
|ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਆਸੀਆ ਕਥੂਲਾ
|ਜੌਨੀ
|ਐਸ. ਪੀ. ਸੈਲਜਾ
|-
|ਕਾਲਈ ਨੀਰਾ ਰਾਗਮੇ
|ਰਾਸਵੇ ਉੱਨਈ ਨੰਬੀ
|[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਥੇਨਮਾਡੁਰਾਈ ਵੈਗਾਈ ਨਦੀ
|ਧਰਮਾਥਿਨ ਥਲਾਈਵਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਨੀ ਪਾਰਥਾ
|ਹੇ ਰਾਮ।
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]]
|-
|ਪਦਥਾ ਥੇਮੰਗੂ
|ਪੂੰਥੋਟਾ ਕਵਲਕਰਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਮਿਨਾਲਾ
|ਮਈ ਮਾਧਮ
| rowspan=&quot;5&quot; |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|-
|ਵੇਨੀਲਾਵਿਨ ਥੇਰਿਲ
|ਜੋਡ਼ੀ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਕਾਦਲੇਨਮ ਥਰਵੇਜ਼ੁਧੀ (ਅਸਾਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਕਦਲਾਰ ਦਿਨਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਕਦਲ ਸਦੁਗੂਡੂ
|ਅਲਾਈਪਯੁਥੇ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬੀ. ਚਰਨ, ਨਵੀਨ
|-
|ਨਿਊਯਾਰਕ ਨਗਰਮ
|ਸਿਲੂਨੂ ਓਰੂ ਕਾਧਲ
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|-
|ਵਾਲਾਰਮ ਵੈਲਾਰਮ ਨੀਲਵੂ
|ਪਾਸਮਲਾਰਗਲ
|ਵੀ. ਐਸ. ਨਰਸਿਮਹਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਨੀਲਵੇ ਨੀਲਵੇ
|ਨੀਲਾਵੇ ਵਾ
|ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ
|[[ਵਿਜੈ (ਅਦਾਕਾਰ)|ਵਿਜੇ]], [[ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ੍ਰੀਰਾਮ|ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ]]
|-
|ਇਰਾਵਾ ਪਗਾਲਾ
|ਪੂਵੇਲਮ ਕੇਟੱਪਰ
|ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਵਸੀਗਰਾ
|ਮਿਨਨੇਲ
|ਹੈਰਿਸ ਜੈਰਾਜ
|[[ਬੰਬੇ ਜੈਯਾਸ਼੍ਰੀ|ਬੰਬੇ ਜੈਸ਼੍ਰੀ]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਵਿੰਨੋਡਮ ਮੁਗਿਲੋਡਮ
|ਪੁਧਾਇਲ
| rowspan=&quot;11&quot; |ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ
|ਸੀ. ਐਸ. ਜੈਰਾਮਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਮਨੀਥਨ ਐਨਬਾਵਨ
|ਸੁਮੈਥਾਂਗੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ
|-
|ਚਿੰਨਾ ਚਿੰਨਾ ਕੰਨਨੁੱਕੂ
|ਵਾਜ਼ਕਾਈ ਪਡਗੂ
|-
|ਅਨੁਭਵਮ ਪੁਧੂਮਾਈ
|ਕਾਦਲਿੱਕਾ ਨੇਰਾਮਿਲਈ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਉਨਾਕੂ ਮਾਤਮ ਉਨਾਕੂ ਮਾਤੁਮ
|ਮਨਪਨਥਲ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਨਿਨੈਕਾ ਥਰਿੰਧਾ
|ਆਨੰਦ ਜੋਧੀ
|-
|ਥੈਂਡਰਲ ਵਰਮ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪਾਲਮ ਪਾਜ਼ਮਮ
|-
|ਪਾਲਮ ਪਾਜ਼ਮਮ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਐਂਗਲੁਕਮ ਕਾਲਮ ਵਰੂਮ
|ਪਾਸਮਲਾਰ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਆਡਵਰਲਮ
|ਕਰੂਪੂ ਪਨਾਮ
|ਐਲ. ਆਰ. ਈਸਵਾਰੀ
|-
|ਪੂਜਾ ਵੰਧਾ ਮਲਾਰੇ
|ਪਾਧਾ ਕਾਨਿੱਕਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਪੋਧਿਗਾਈ ਮਲਾਈ ਉਚੀਲੀ
|ਤਿਰੂਵਿਲਾਇਆਡਲ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਕੇ. ਵੀ. ਮਹਾਦੇਵਨ
|-
|ਓਂਦਰੂ ਸੇਰੰਧਾ ਅਨਬੂ
|ਮੱਕਲਾਈ ਪੇਟਰਾ ਮਗਾਰਸੀ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਸਰੋਜਨੀ
|-
|ਓਰੂ ਕੋਡੀਇਲ ਇਰੂ ਮਲਾਰਗਲ
|ਕਾਂਚੀ ਥਲਾਈਵਨ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਨਾਨ ਪਾਰਥਾਦਿਲੇ
|ਅੰਬੇ ਵਾ
| rowspan=&quot;7&quot; |ਐਮ. ਐਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ
|-
|ਓਰੁਵਰ ਮੀਤੂ
|ਨਿਨੈਥਾਧਈ ਮੁਦਿੱਪਵਨ
|-
|ਬੁਧਨ ਯੇਸੂ ਗਾਂਧੀ
|ਚੰਧਰੋਧਯਮ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਕਾਦਲਿਨ ਪੋਨ ਵੀਧੀਇਲ
|ਪੂਕਕਾਰੀ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਅਨਬੋਮਲਾਰਗਲ
|ਨਾਲਾਈ ਨਮਾਦੇ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਕਟਰੂਕਨਾ ਵੈਲੀ
|[[ਅਵਰਗਲ|ਅਵਾਰਗਲ]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਕੰਨਨ ਮਾਨਮ ਐਨਾ
|ਵਸੰਤਾ ਰਾਗਮ
|-
|ਉੱਨੀਦਮ ਮਯਾਂਗੁਗਿਰੇਨ
|ਫਿਰ ਸਿੰਧੂਧੇ ਵਾਨਮ
|ਵੀ. ਕੁਮਾਰ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਯੇਨ ਇਨਿਆ ਪੋਨ ਨੀਲਾਵੇ
|ਮੂਡੂ ਪਾਣੀ
| rowspan=&quot;24&quot; |ਇਲੈਅਰਾਜਾ
|-
|ਅਰਾਰੀਰੂ
|ਥਾਈਕੂ ਓਰੂ ਥਾਲੱਟੂ
|-
|ਸੈਂਥੂਰਾ ਪੂਵ
|16 ਵੈਆਥਿਨਿਲ
| rowspan=&quot;4&quot; |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਪੁਥਮ ਪੁਧੂ ਕਾਲਈ
|ਅਲੈਗਲ ਓਇਵਾਥਿਲਾਈ
|-
|ਕੰਨਨ ਵੰਤੂ
|ਰੇਤਾਈ ਵਾਲ ਕੁਰੂਵੀ
|-
|ਉਰੂ ਸਨਮ ਥੂੰਗੀਰੁਚੂ
|ਮੇਲਾ ਥਿਰੰਧਾਥੂ ਕਾਧਵ
|-
|ਇਲਮਪਾਨੀ ਥੁਲੀ ਵਿਜ਼ਹਮ ਨੇਰਾਮ
|ਅਰਾਧਨਾਈ (1981 ਫ਼ਿਲਮ) 
|[[ਮੰਜੁਲਾ ਗੁਰੂਰਾਜ]]
|-
|ਕੋਡਾਈ ਕਾਲਾ ਕਾਤਰੇ
|ਪਨੀਰ ਪੁਸ਼ਪੰਗਲ
|ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ
|-
|ਪਾਨੀਵਿਜ਼ੂਮ ਇਰਾਵੂ
|ਮੌਨਾ ਰਾਗਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਸੰਗੀਤਾ ਮੇਗਾਮ
|ਉਦੈ ਗੀਤਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਪੁਦੂ ਰਾਉਟੇਲਾਡਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮੀਰਾ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਓ ਬਟਰਫਲਾਈ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]]
|-
|ਅੰਧੀ ਮਜ਼ਹਾਈ ਮੇਗਾਮ
|ਨਾਇਕਨ
|ਟੀ. ਐਲ. ਮਹਾਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਮਨੀਆਏ ਮਨੀਕੁਇਲਾ
|ਨਾਡੋਡੀ ਥੈਂਡਰਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਾਨੋ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਕਾਦੋਰਮ ਲੋਲੱਕੂ (ਅਸਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
| rowspan=&quot;2&quot; |ਚਿੰਨਾ ਮਾਪਿਲਈ
|-
|ਕੱਟੂਕੁਇਲ ਪੱਟੂ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਨੋ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਮਲਾਇਕੋਵਿਲ ਵਾਸਾਲੀਲੀ (ਅਸਾਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਵੀਰਾ
|-
|ਵੇਤਰੀ ਵੇਤਰੀ (ਅਸਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਕੱਟੁਮਾਰਕਰਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਆਤਥੂ ਮੇਤੁਲੀ
|ਗ੍ਰਾਮਥੂ ਅਥਿਅਮ
|ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਆਸੀਆ ਕਥੂਲਾ
|ਜੌਨੀ
|ਐਸ. ਪੀ. ਸੈਲਜਾ
|-
|ਕਾਲਈ ਨੀਰਾ ਰਾਗਮੇ
|ਰਾਸਵੇ ਉੱਨਈ ਨੰਬੀ
|[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਥੇਨਮਾਡੁਰਾਈ ਵੈਗਾਈ ਨਦੀ
|ਧਰਮਾਥਿਨ ਥਲਾਈਵਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਨੀ ਪਾਰਥਾ
|ਹੇ ਰਾਮ।
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]]
|-
|ਪਦਥਾ ਥੇਮੰਗੂ
|ਪੂੰਥੋਟਾ ਕਵਲਕਰਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਮਿਨਾਲਾ
|ਮਈ ਮਾਧਮ
| rowspan=&quot;5&quot; |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|-
|ਵੇਨੀਲਾਵਿਨ ਥੇਰਿਲ
|ਜੋਡ਼ੀ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਕਾਦਲੇਨਮ ਥਰਵੇਜ਼ੁਧੀ (ਅਸਾਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਕਦਲਾਰ ਦਿਨਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਕਦਲ ਸਦੁਗੂਡੂ
|ਅਲਾਈਪਯੁਥੇ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬੀ. ਚਰਨ, ਨਵੀਨ
|-
|ਨਿਊਯਾਰਕ ਨਗਰਮ
|ਸਿਲੂਨੂ ਓਰੂ ਕਾਧਲ
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|-
|ਵਾਲਾਰਮ ਵੈਲਾਰਮ ਨੀਲਵੂ
|ਪਾਸਮਲਾਰਗਲ
|ਵੀ. ਐਸ. ਨਰਸਿਮਹਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਨੀਲਵੇ ਨੀਲਵੇ
|ਨੀਲਾਵੇ ਵਾ
|ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ
|[[ਵਿਜੈ (ਅਦਾਕਾਰ)|ਵਿਜੇ]], [[ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ੍ਰੀਰਾਮ|ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ]]
|-
|ਇਰਾਵਾ ਪਗਾਲਾ
|ਪੂਵੇਲਮ ਕੇਟੱਪਰ
|ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਵਸੀਗਰਾ
|ਮਿਨਨੇਲ
|ਹੈਰਿਸ ਜੈਰਾਜ
|[[ਬੰਬੇ ਜੈਯਾਸ਼੍ਰੀ|ਬੰਬੇ ਜੈਸ਼੍ਰੀ]]
|}

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਵਿੰਨੋਡਮ ਮੁਗਿਲੋਡਮ
|ਪੁਧਾਇਲ
| rowspan=&quot;11&quot; |ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ
|ਸੀ. ਐਸ. ਜੈਰਾਮਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਮਨੀਥਨ ਐਨਬਾਵਨ
|ਸੁਮੈਥਾਂਗੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ
|-
|ਚਿੰਨਾ ਚਿੰਨਾ ਕੰਨਨੁੱਕੂ
|ਵਾਜ਼ਕਾਈ ਪਡਗੂ
|-
|ਅਨੁਭਵਮ ਪੁਧੂਮਾਈ
|ਕਾਦਲਿੱਕਾ ਨੇਰਾਮਿਲਈ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਉਨਾਕੂ ਮਾਤਮ ਉਨਾਕੂ ਮਾਤੁਮ
|ਮਨਪਨਥਲ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਨਿਨੈਕਾ ਥਰਿੰਧਾ
|ਆਨੰਦ ਜੋਧੀ
|-
|ਥੈਂਡਰਲ ਵਰਮ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪਾਲਮ ਪਾਜ਼ਮਮ
|-
|ਪਾਲਮ ਪਾਜ਼ਮਮ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਐਂਗਲੁਕਮ ਕਾਲਮ ਵਰੂਮ
|ਪਾਸਮਲਾਰ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਆਡਵਰਲਮ
|ਕਰੂਪੂ ਪਨਾਮ
|ਐਲ. ਆਰ. ਈਸਵਾਰੀ
|-
|ਪੂਜਾ ਵੰਧਾ ਮਲਾਰੇ
|ਪਾਧਾ ਕਾਨਿੱਕਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਪੋਧਿਗਾਈ ਮਲਾਈ ਉਚੀਲੀ
|ਤਿਰੂਵਿਲਾਇਆਡਲ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਕੇ. ਵੀ. ਮਹਾਦੇਵਨ
|-
|ਓਂਦਰੂ ਸੇਰੰਧਾ ਅਨਬੂ
|ਮੱਕਲਾਈ ਪੇਟਰਾ ਮਗਾਰਸੀ
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਸਰੋਜਨੀ
|-
|ਓਰੂ ਕੋਡੀਇਲ ਇਰੂ ਮਲਾਰਗਲ
|ਕਾਂਚੀ ਥਲਾਈਵਨ
| rowspan=&quot;3&quot; |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ|ਪੀ. ਸੁਸੀਲਾ]]
|-
|ਨਾਨ ਪਾਰਥਾਦਿਲੇ
|ਅੰਬੇ ਵਾ
| rowspan=&quot;7&quot; |ਐਮ. ਐਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ
|-
|ਓਰੁਵਰ ਮੀਤੂ
|ਨਿਨੈਥਾਧਈ ਮੁਦਿੱਪਵਨ
|-
|ਬੁਧਨ ਯੇਸੂ ਗਾਂਧੀ
|ਚੰਧਰੋਧਯਮ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਕਾਦਲਿਨ ਪੋਨ ਵੀਧੀਇਲ
|ਪੂਕਕਾਰੀ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਅਨਬੋਮਲਾਰਗਲ
|ਨਾਲਾਈ ਨਮਾਦੇ
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਕਟਰੂਕਨਾ ਵੈਲੀ
|[[ਅਵਰਗਲ|ਅਵਾਰਗਲ]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਕੰਨਨ ਮਾਨਮ ਐਨਾ
|ਵਸੰਤਾ ਰਾਗਮ
|-
|ਉੱਨੀਦਮ ਮਯਾਂਗੁਗਿਰੇਨ
|ਫਿਰ ਸਿੰਧੂਧੇ ਵਾਨਮ
|ਵੀ. ਕੁਮਾਰ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਯੇਨ ਇਨਿਆ ਪੋਨ ਨੀਲਾਵੇ
|ਮੂਡੂ ਪਾਣੀ
| rowspan=&quot;24&quot; |ਇਲੈਅਰਾਜਾ
|-
|ਅਰਾਰੀਰੂ
|ਥਾਈਕੂ ਓਰੂ ਥਾਲੱਟੂ
|-
|ਸੈਂਥੂਰਾ ਪੂਵ
|16 ਵੈਆਥਿਨਿਲ
| rowspan=&quot;4&quot; |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਪੁਥਮ ਪੁਧੂ ਕਾਲਈ
|ਅਲੈਗਲ ਓਇਵਾਥਿਲਾਈ
|-
|ਕੰਨਨ ਵੰਤੂ
|ਰੇਤਾਈ ਵਾਲ ਕੁਰੂਵੀ
|-
|ਉਰੂ ਸਨਮ ਥੂੰਗੀਰੁਚੂ
|ਮੇਲਾ ਥਿਰੰਧਾਥੂ ਕਾਧਵ
|-
|ਇਲਮਪਾਨੀ ਥੁਲੀ ਵਿਜ਼ਹਮ ਨੇਰਾਮ
|ਅਰਾਧਨਾਈ (1981 ਫ਼ਿਲਮ) 
|[[ਮੰਜੁਲਾ ਗੁਰੂਰਾਜ]]
|-
|ਕੋਡਾਈ ਕਾਲਾ ਕਾਤਰੇ
|ਪਨੀਰ ਪੁਸ਼ਪੰਗਲ
|ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ
|-
|ਪਾਨੀਵਿਜ਼ੂਮ ਇਰਾਵੂ
|ਮੌਨਾ ਰਾਗਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਸੰਗੀਤਾ ਮੇਗਾਮ
|ਉਦੈ ਗੀਤਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਪੁਦੂ ਰਾਉਟੇਲਾਡਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮੀਰਾ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਓ ਬਟਰਫਲਾਈ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]]
|-
|ਅੰਧੀ ਮਜ਼ਹਾਈ ਮੇਗਾਮ
|ਨਾਇਕਨ
|ਟੀ. ਐਲ. ਮਹਾਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਮਨੀਆਏ ਮਨੀਕੁਇਲਾ
|ਨਾਡੋਡੀ ਥੈਂਡਰਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਾਨੋ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਕਾਦੋਰਮ ਲੋਲੱਕੂ (ਅਸਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
| rowspan=&quot;2&quot; |ਚਿੰਨਾ ਮਾਪਿਲਈ
|-
|ਕੱਟੂਕੁਇਲ ਪੱਟੂ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮਨੋ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਮਲਾਇਕੋਵਿਲ ਵਾਸਾਲੀਲੀ (ਅਸਾਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਵੀਰਾ
|-
|ਵੇਤਰੀ ਵੇਤਰੀ (ਅਸਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਕੱਟੁਮਾਰਕਰਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਆਤਥੂ ਮੇਤੁਲੀ
|ਗ੍ਰਾਮਥੂ ਅਥਿਅਮ
|ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਆਸੀਆ ਕਥੂਲਾ
|ਜੌਨੀ
|ਐਸ. ਪੀ. ਸੈਲਜਾ
|-
|ਕਾਲਈ ਨੀਰਾ ਰਾਗਮੇ
|ਰਾਸਵੇ ਉੱਨਈ ਨੰਬੀ
|[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਥੇਨਮਾਡੁਰਾਈ ਵੈਗਾਈ ਨਦੀ
|ਧਰਮਾਥਿਨ ਥਲਾਈਵਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਨੀ ਪਾਰਥਾ
|ਹੇ ਰਾਮ।
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]]
|-
|ਪਦਥਾ ਥੇਮੰਗੂ
|ਪੂੰਥੋਟਾ ਕਵਲਕਰਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਮਿਨਾਲਾ
|ਮਈ ਮਾਧਮ
| rowspan=&quot;5&quot; |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|-
|ਵੇਨੀਲਾਵਿਨ ਥੇਰਿਲ
|ਜੋਡ਼ੀ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਕਾਦਲੇਨਮ ਥਰਵੇਜ਼ੁਧੀ (ਅਸਾਵੇਰੀ ਰਾਗਮ) 
|ਕਦਲਾਰ ਦਿਨਮ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਕਦਲ ਸਦੁਗੂਡੂ
|ਅਲਾਈਪਯੁਥੇ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬੀ. ਚਰਨ, ਨਵੀਨ
|-
|ਨਿਊਯਾਰਕ ਨਗਰਮ
|ਸਿਲੂਨੂ ਓਰੂ ਕਾਧਲ
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|-
|ਵਾਲਾਰਮ ਵੈਲਾਰਮ ਨੀਲਵੂ
|ਪਾਸਮਲਾਰਗਲ
|ਵੀ. ਐਸ. ਨਰਸਿਮਹਨ
|ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਨੀਲਵੇ ਨੀਲਵੇ
|ਨੀਲਾਵੇ ਵਾ
|ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ
|[[ਵਿਜੈ (ਅਦਾਕਾਰ)|ਵਿਜੇ]], [[ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ੍ਰੀਰਾਮ|ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ]]
|-
|ਇਰਾਵਾ ਪਗਾਲਾ
|ਪੂਵੇਲਮ ਕੇਟੱਪਰ
|ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਵਸੀਗਰਾ
|ਮਿਨਨੇਲ
|ਹੈਰਿਸ ਜੈਰਾਜ
|[[ਬੰਬੇ ਜੈਯਾਸ਼੍ਰੀ|ਬੰਬੇ ਜੈਸ਼੍ਰੀ]]
|}</text>
      <sha1>f7lxd4cyaxjwklztn8b6lxgz1ul4grj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰਾਗਵਰਧਿਨੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>192051</id>
    <revision>
      <id>812051</id>
      <parentid>781966</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T09:53:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;Film Songs&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1295771194|Ragavardhini]]&quot;</comment>
      <origin>812051</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5088" sha1="276yjpxav1p8hzypx9s7imo3x90sq5e" xml:space="preserve">ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ '''ਰਾਗਵਰਧਿਨੀ''' ਦੇ ਦੋ ਵੱਖਰੇ ਅਰਥ ਹਨਃ

* [[ਰਾਗ]] ਦੇ ਆਲਾਪਨ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ। ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਲਾਕਾਰ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੁਰ 'ਤੇ ਰੁਕਦੇ ਹੋਏ ਕਦਮ-ਦਰ-ਕਦਮ ਰਾਗ ਦਾ  ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
* ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਕਟਪਾਇਆਦੀ ਸੰਖਿਆ ਸਕੀਮ ਵਿੱਚ 32ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ।

== ਮੇਲਕਰਤਾ ==
ਇਹ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ 72ਵੀਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ 32ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਮੁਥੁਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ '''ਰਾਗਚੁਦਾਮਨੀ''' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਨਾ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Ragavardini_scale.svg|right|thumb|300x300px|ਸੀ 'ਤੇ ''ਸ਼ਡਜਮ'' ਨਾਲ ''ਰਾਗਵਰਦਿਨੀ'' ਸਕੇਲ]]
ਇਹ 6ਵੇਂ ''ਚੱਕਰ ਰਿਤੂ'' ਦਾ ਦੂਜਾ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਯਾਦਗਾਰੀ ਨਾਮ ''ਰਿਤੂ-ਸ਼੍ਰੀ'' ਹੈ। ਯਾਦਗਾਰੀ ਸੁਰਸੰਗਤੀ ''ਸਾ ਰੂ ਗੁ ਮਾ ਪਾ ਧਾ ਨੀ'' ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਅਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ ਬਣਤਰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ। (ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ [[ਸੁਰ|ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ]] ਵੇਖੋਃ

* ਅਰੋਹਣਃ ਸ ਰੇ3 ਗ3 ਮ1 ਪ ਧ1 ਨੀ2 ਸੰ[a] 
* ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ2 ਧ1 ਪ ਮ। ਗ3 ਰੇ3 ਸ[b] 

ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ਦੇ ਸੁਰ  ਸ਼ਤਸ਼ਰੂਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ, ਅੰਤਰ ਗੰਧਾਰਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਮਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਧੈਵਤਮ ਅਤੇ ''ਕੈਸੀਕੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ'' ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਹੈ, ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਇੱਕ ''ਸੰਪੂਰਨਾ'' ਰਾਗ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅਰੋਹ ਤੇ ਅਵਰੋਹ(ਚਡ਼੍ਹਨ ਅਤੇ ਉਤਰਨ) ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਦੇ ਸੱਤ ਸੁਰ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਇਹ ''ਜਯੋਤੀ ਸਵਰੂਪਿਨੀ'' ਦੇ ਬਰਾਬਰ ''ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਯਮ'' ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 68ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਸਕੇਲ ਹੈ।

== ਜਨਯ ਰਾਗ ==
''ਰਾਗਵਰਦਿਨੀ'' ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਛੋਟੇ ਜਨਯ ਰਾਗ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ''ਰਾਗਵਰਦਿਨੀ'' ਨਾਲ ਜੁੜੇ  ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੂਚੀ ਲਈ ਜਨਯ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵੇਖੋ।

== ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ ==

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]] ===

==== ਜਨਯਾ ਰਾਗਮਃ ਸਵਰਵਰਧਿਨੀ ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਕੰਨਾ ਵਾ
|ਮਰਗਾਥਾ ਵੀਨਾਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਇਲਯਾਰਾਜਾ
|[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਨਿਲਥਾ ਵੇਨੀਲਾ
|ਆਨਾਝਗਨ
|ਇਲਯਾਰਾਜਾ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|}

== ਸਬੰਧਤ ਰਾਗ ==
ਇਹ ਭਾਗ ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਰਾਗਵਰਦਿਨੀ ਦੇ ਸੁਰ ਜਦੋਂ ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'' ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ''ਵਰੁਣਪ੍ਰਿਆ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ'' ਰਾਗ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਟੌਿਨਕ ਨੋਟ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ''ਮੱਧਮਮ'' ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਵੇਰਵੇ ਅਤੇ ਰਾਗਵਰਦਿਨੀ ਉੱਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਵੇਖੋ।

== ਨੋਟਸ ==
{{Notelist|30em}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ  ==


=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]] ===

==== ਜਨਯ ਰਾਗਮਃ ਸਵਰਵਰਧਿਨੀ ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਕੰਨਾ ਵਾ
|ਮਰਗਾਥਾ ਵੀਨਾਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਇਲਯਾਰਾਜਾ
|[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਨਿਲਤਾ ਵੇਨੀਲਾ
|ਆਨਾਜ਼ਗਨ
|ਇਲਯਾਰਾਜਾ, ਸਵਰਨਲਤਾ
|}</text>
      <sha1>276yjpxav1p8hzypx9s7imo3x90sq5e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕੇ.ਸੀ. ਰਨਰੇਮਸਾਂਗੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>193332</id>
    <revision>
      <id>811940</id>
      <parentid>783913</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T14:52:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811940</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9381" sha1="ggf39tuxxnftojz6ospa14ckx2w1v9b" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਕੇ.ਸੀ. ਰਨਰੇਮਸਾਂਗੀ
| image              = K.C. Runremsangi Sangeet Natak Akademi Award 2017 (sq cropped).jpg
| image_size         = 
| caption            = 
| other_names        = &quot;ਮਿਜ਼ੋ ਲੋਕ ਗੀਤ ਦੀ ਰਾਨੀ&quot;
| birth_name         = 
| birth_date         = {{Birth date and age|1963|3|1|}}
| birth_place        = [[ਸਰਛਿਪ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| death_date         = 
| death_place        = 
| death_cause        = 
| nationality        = [[ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ|ਭਾਰਤੀ]]
| education          = 
| occupation         = ਡਾਂਸ ਅਧਿਆਪਿਕਾ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ
| employer           = 
| known_for          = 
| spouse             = 
| partner            = 
| children           = 
| awards             = [[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]],[[ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਅਵਾਰਡ]]
| website            = 
| footnotes          = 
}}

'''ਕੇਸੀ ਰਨਰੇਮਸਾਂਗੀ''' (ਜਨਮ 1 ਮਾਰਚ 1963) ਇੱਕ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤੀ]] ਲੋਕ ਗਾਇਕ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ &quot;ਮਿਜ਼ੋ ਲੋਕ ਗੀਤ ਦੀ ਰਾਣੀ&quot; ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। [[ਮਿਜ਼ੋ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਿਜ਼ੋ]] ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਦਰਜਨਾਂ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ 2023 ਵਿੱਚ [[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] ਅਤੇ 2017 ਵਿੱਚ [[ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ|ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ]] ਪੁਰਸਕਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

== ਜੀਵਨ ==
ਰਨਰੇਮਸਾਂਗੀ ਦਾ ਜਨਮ 1 ਮਾਰਚ 1963&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2017 |title=K C Runremsangi |url=https://sangeetnatak.gov.in/public/uploads/awardees/docs/K_C_Runremsangi.pdf |url-status=dead |access-date=5 December 2024 |website=Sandeet Natak awards (Indian Government) |archive-date=1 ਫ਼ਰਵਰੀ 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230201062856/https://sangeetnatak.gov.in/public/uploads/awardees/docs/K_C_Runremsangi.pdf }}&lt;/ref&gt; ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਸੇਰਛਿਪ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੇਰਛਿਪ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਦੇ ਕੇਤੁਮ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਉਹ ਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;keitum&quot;&gt;{{Cite web |last=Colney |first=Kimi |author-link=Kimi Colney |date=2023-02-22 |title=Meet KC Runremsangi: Mizoram's folk legend is this year's Padma awardee |url=https://www.eastmojo.com/mizoram/2023/02/22/meet-kc-runremsangi-mizorams-folk-legend-is-this-years-padma-awardee/ |access-date=2024-12-05 |website=EastMojo |language=en-US}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੂੰ ਗਾਉਣਾ ਪਸੰਦ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਆਹਾਂ ਅਤੇ ਚਰਚ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;iexpress&quot;&gt;{{Cite web |date=2023-01-30 |title=Hope other artistes working to promote indigenous art get inspired: Padma Shri awardee from Mizoram |url=https://indianexpress.com/article/lifestyle/art-and-culture/padma-shri-awardee-from-mizoram-kc-runremsangi-8412627/ |access-date=2024-12-05 |website=The Indian Express |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਐਂਡ ਫਾਈਨ ਆਰਟਸ (IMFA) ਮਿਜ਼ੋਰਮ ਐਲ. ਮੰਗਲੀਆਨਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=December 2024}}

ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ 1986 ਵਿੱਚ [[ਆਈਜ਼ੋਲ|ਆਈਜ਼ੌਲ]] ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ [[ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ]] ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਗਾਇਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗਾਇਕੀ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2023-01-30 |title=Hope other artistes working to promote indigenous art get inspired: Padma Shri awardee from Mizoram |url=https://indianexpress.com/article/lifestyle/art-and-culture/padma-shri-awardee-from-mizoram-kc-runremsangi-8412627/ |access-date=2024-12-05 |website=The Indian Express |language=en}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://indianexpress.com/article/lifestyle/art-and-culture/padma-shri-awardee-from-mizoram-kc-runremsangi-8412627/ &quot;Hope other artistes working to promote indigenous art get inspired: Padma Shri awardee from Mizoram&quot;]. ''The Indian Express''. 2023-01-30&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;2024-12-05&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੋਕ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਖਬਰੀ ਸਮੇਤ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ 50 ਤੋਂ ਵੱਧ [[ਮਿਜ਼ੋ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਿਜ਼ੋ]] ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਉਹ [[ਮਿਜ਼ੋਰਮ|ਮਿਜ਼ੋਰਮ ਰਾਜ]] ਦੇ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਭਾਗ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਚਲੀ ਗਈ।

ਉਸ ਨੇ [[ਮਿਜ਼ੋਰਮ]] ਵਿੱਚ ਛਪਚਰ ਕੁਟ ਮਿਜ਼ੋ ਤਿਉਹਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Femina's Fab 40: KC Runremsangi Is Dedicated To Safeguarding Our Culture {{!}} Femina.in |url=https://www.femina.in/trending/in-the-news/feminas-fab-40-kc-runremsangi-is-dedicated-to-safeguarding-our-culture-278661.html |access-date=2024-12-05 |website=www.femina.in |language=en}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=the origin of chapchar kut: Mizoram |url=https://mizoram.nic.in/about/oriofchapcharkut.htm |access-date=2024-12-05 |website=mizoram.nic.in}}&lt;/ref&gt;

ਉਸ ਨੇ 50 ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ [[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ [[ਰਾਮ ਨਾਥ ਕੋਵਿੰਦ]] ਦੁਆਰਾ 2023 ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Femina's Fab 40: KC Runremsangi Is Dedicated To Safeguarding Our Culture {{!}} Femina.in |url=https://www.femina.in/trending/in-the-news/feminas-fab-40-kc-runremsangi-is-dedicated-to-safeguarding-our-culture-278661.html |access-date=2024-12-05 |website=www.femina.in |language=en}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.femina.in/trending/in-the-news/feminas-fab-40-kc-runremsangi-is-dedicated-to-safeguarding-our-culture-278661.html &quot;Femina's Fab 40: KC Runremsangi Is Dedicated To Safeguarding Our Culture | Femina.in&quot;]. ''www.femina.in''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;2024-12-05&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਸੀ। ਨਵੰਬਰ 2023 ਵਿੱਚ [[ਮਿਜ਼ੋਰਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ICFAI ਮਿਜ਼ੋਰਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਵਿਖੇ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਆਨਰੇਰੀ ਡਾਕਟਰੇਟ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Governor Dr. Hari Babu Kambhampati presides the 11th Convocation of ICFAI University Mizoram {{!}} Raj Bhavan Mizoram {{!}} India |url=https://rajbhavan.mizoram.gov.in/governor-dr-hari-babu-kambhampati-presides-the-11th-convocation-of-icfai-university-mizoram/ |access-date=2024-12-05 |language=en }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

ਉਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ 2017 ਵਿੱਚ [[ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ|ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Femina's Fab 40: KC Runremsangi Is Dedicated To Safeguarding Our Culture {{!}} Femina.in |url=https://www.femina.in/trending/in-the-news/feminas-fab-40-kc-runremsangi-is-dedicated-to-safeguarding-our-culture-278661.html |access-date=2024-12-05 |website=www.femina.in |language=en}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.femina.in/trending/in-the-news/feminas-fab-40-kc-runremsangi-is-dedicated-to-safeguarding-our-culture-278661.html &quot;Femina's Fab 40: KC Runremsangi Is Dedicated To Safeguarding Our Culture | Femina.in&quot;]. ''www.femina.in''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;2024-12-05&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਗਾਇਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1963]]</text>
      <sha1>ggf39tuxxnftojz6ospa14ckx2w1v9b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ:ਸੱਥ</title>
    <ns>4</ns>
    <id>194359</id>
    <revision>
      <id>811962</id>
      <parentid>811773</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T20:57:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>7061</id>
      </contributor>
      <comment>/* Sister Projects Task Force reviews Wikispore and Wikinews */ ਨਵਾਂ ਭਾਗ</comment>
      <origin>811962</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64177" sha1="e8nl3ku1u8qxpo4yl2qn5g3reepvcpo" xml:space="preserve">{{ਸੱਥ/ਹੈੱਡਰ}}

== ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਮੀਡੀਅਨਜ਼ 2025 ਦੀ ਸਲਾਨਾ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਫੈਮੀਨਿਜ਼ਮ ਅਤੇ ਫੋਕਲੋਰ 2025 ਲਈ ਆਫਲਾਈਨ ਮੀਟਿੰਗ ==

ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਜੀ, 2 ਮਾਰਚ 2025 ਨੂੰ ਪਟਿਆਲੇ ਇੱਕ ਆਫ਼ਲਾਈਨ ਮੀਟਿੰਗ ਰੱਖਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇ ਮੁੱਖ ਹੋਣਗੇ - ਪਹਿਲਾ ਤਾਂ ਫੈਮੀਨਿਜ਼ਮ ਅਤੇ ਫੋਕਲੋਰ 2025 ਕੱਲ੍ਹ 25 ਫ਼ਰਵਰੀ 2025 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ 31 ਮਾਰਚ 2025 ਤੱਕ ਚੱਲੇਗਾ। ਦੂਜਾ ਆਪਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਮੀਡੀਅਨਜ਼ 2025 ਦੀ ਸਲਾਨਾ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਲੈਕੇ ਰਣਨੀਤੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਵੀ ਅਹਿਮ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਮੀਡੀਅਨਜ਼ ਨੂੰ ਆਉਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸਭਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ਼ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈਕੇ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕੇ। ਧੰਨਵਾਦ।

* FNF 2025 ਮੈਟਾ ਸਫ਼ਾ - [[m:Feminism and Folklore 2025]]
* FNF 2025 ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀ ਸਫ਼ਾ - [[ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ:ਫੈਮੀਨਿਜ਼ਮ ਐਂਡ ਫੋਕਲੋਰ 2025]]
* ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਮੀਡੀਅਨਜ਼ 2025 ਗ੍ਰਾਂਟ ਸਫ਼ਾ - [[m:Community Resources and Partnerships/India General Support Project/Punjabi Wikimedians Annual Grant - 2025|Punjabi Wikimedians Annual Grant - 2025]]
-- '''[[user:kuldeepburjbhalaike|&lt;i style=&quot;color:#FF4500; font-family:sylfaen&quot;&gt;KuldeepBurjBhalaike&lt;/i&gt;]]''' &lt;sup style=&quot;color:#FF4500; font-family:georgia&quot;&gt;([[User_talk:Kuldeepburjbhalaike|Talk]])&lt;/sup&gt; 07:06, 24 ਫ਼ਰਵਰੀ 2025 (UTC)

== ਪੰਜਾਬੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਕੋਆਰਡੀਨੇਟਰ ਲਈ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ==

ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਜੀ, ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਠੀਕ ਹੋਵੋਗੇ। 

ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਸਲਾਨਾ ਗ੍ਰਾਂਟ ਦੀ ਅਰਜ਼ੀ ਪਾਈ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਵਲੋਂ ਰਜ਼ਾਮੰਦੀ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ। ਉਸ ਪ੍ਰਾਪੋਜਲ ਵਿਚ, ਪੰਜਾਬੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਕੋਆਰਡੀਨੇਟਰ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ 'ਤੇ ਵੀ ਚਾਨਣਾ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਸਲਾਨਾ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਕੋਆਰਡੀਨੇਟਰ ਦੀ ਪੋਸਟ ਨੂੰ ਓਪਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। 

ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਸਭ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਜਾਰਿਸ਼ ਹੈ ਜੋ ਵੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸਾਥੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੈਣ ਵਿਚ ਰੁਚੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਪੋਸਟ ਲਈ ਅਪਲਾਈ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਜੌਬ ਲਈ ਅਪਲਾਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਐਪਲੀਕੈਂਟ ਨੂੰ ਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਲਈ [https://docs.google.com/document/d/1mqOp2UsswBP68G-XpWjbLqGIt38xrmLqZ5DXo-yhPDA/edit?tab=t.0 ਇਸ ਦਸਤਾਵੇਜ਼] ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੜਨ ਦੀ ਗੁਜਾਰਿਸ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਅਸਪਸ਼ਟ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੀ ਨਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। 

ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ 'ਤੇ ਦਿੱਤੀ ਈਮੇਲ 'ਤੇ ਭੇਜ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਕੋਈ ਵੀ ਸਵਾਲ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਕਾਲ, ਮੈਸੇਜ ਜਾਂ ਈਮੇਲ ਰਾਹੀਂ ਸੰਪਰਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। 

ਨੋਟ: ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਸਾਥੀ, ਆਉਂਦੇ ਐਤਵਾਰ, 9 ਮਾਰਚ, ਤੱਕ ਆਪਣੀਆਂ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਜੋ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਰਵਿਊ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਛੇਤੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ।

ਸ਼ੁਕਰੀਆ

--[[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Nitesh Gill|Nitesh Gill]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Nitesh Gill|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 06:34, 2 ਮਾਰਚ 2025 (UTC)

(ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਮੀਡੀਅਨਜ਼ ਯੂਜ਼ਰ ਗਰੁੱਪ ਦੀ ਕੰਟੈਕਟ ਪਰਸਨ)

; ਸਤਸ੍ਰੀਅਕਾਲ ਜੀ, ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਘੱਟ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਆਉਣ ਕਾਰਨ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਹਫ਼ਤੇ (27 ਮਾਰਚ)ਲਈ open ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਸਾਥੀ ਜ਼ਰੂਰ ਅਪਲਾਈ ਕਰਨ। ਧੰਨਵਾਦ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Nitesh Gill|Nitesh Gill]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Nitesh Gill|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 05:56, 21 ਮਾਰਚ 2025 (UTC)

== ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਹਿੰਦੀਕਰਨ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀਕਰਨ ==

ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਤੁਹਾਡੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਯਤਨਾਂ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਲਗਭਗ 100 ਸਾਲ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਜਵਾਨ ਸੀ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋਈ, ਅਸੀਂ &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ&quot; ਮੰਗਿਆ। ਫਿਰ ਹਿੰਦ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਹਿੰਦੀਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਵੱਡੀ ਖ਼ਬਰ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦ ਸਰਕਾਰ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਹਿੰਦੀਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਪੈਸਾ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਹਿੰਦੀ ਵਰਤਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। 3 ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ &quot;ਚੱੜਦੇ ਪੰਜਾਬ&quot; ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਹੋ।

ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸ਼ਰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਐ, ਹਿੰਦ ਸਰਕਾਰ 70 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਜਿੱਤ ਗਈ ਐ। ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦਾ ਹਿੰਦੀਕਰਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਗੂਗਲ ਉਲਥਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਿੰਦੀ/ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਦਿੰਦਾ ਐ, ਉਲਥੇਕਾਰ ਵਜੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੰਮ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀਕਰਨ ਦੀ ਇਸ ਧੱਕੇਸ਼ਾਹੀ ਤੋਂ ਬਚਾਓ। ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਕੁਝ ਉਦਾਹਰਣਾਂ: 

ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ  -ਐ-  ਵਰਤਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਹੂਣ ਹਿੰਦੀ  -ਹੈ-  ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ 

Translate- ਉਲਥਾ (ਪੰਜਾਬੀ), ਅਨੁਵਾਦ (ਹਿੰਦੀ), ਤਰਜਮਾ (ਉਰਦੂ)

page/pages- ਵਰਕਾ (ਪੰਜਾਬੀ), ਪੰਨਾ (ਹਿੰਦੀ), ਸਫ਼ਾ (ਉਰਦੂ)

again- ਮੁੜ (ਪੰਜਾਬੀ), ਦੁਬਾਰਾ (ਹਿੰਦੀ), ਦੁਬਾਰਾ (ਉਰਦੂ)

clipboard- ਚੂੰਢੀ-ਤਖਤੀ (ਪੰਜਾਬੀ), ਕਲਿੱਪਬੋਰਡ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ)

configuration- ਬਣਤਰ (ਪੰਜਾਬੀ), ਸੰਰਚਨਾ (ਹਿੰਦੀ)

description- ਵੇਰਵਾ (ਪੰਜਾਬੀ), ਵਰਣਨ (ਹਿੰਦੀ)

edit- ਸੋਧ (ਪੰਜਾਬੀ), ਸੰਪਾਦਿਤ (ਹਿੰਦੀ), ਸੰਪਾਦਿਤ (ਉਰਦੂ)

experience- ਤਜਰਬਾ (ਪੰਜਾਬੀ), ਅਨੁਭਵ (ਹਿੰਦੀ), ਅਨੁਭਵ (ਉਰਦੂ)

expiry- ਮਿਆਦ-ਪੁੱਗਣੀ (ਪੰਜਾਬੀ)

gadget- ਜੰਤਰ (ਪੰਜਾਬੀ), ਗੈਜੇਟ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ)

import- ਦਰਾਮਦ (ਪੰਜਾਬੀ), ਆਯਾਤ (ਹਿੰਦੀ)

export- ਬਰਾਮਦ (ਪੰਜਾਬੀ), ਨਿਰਯਾਤ (ਹਿੰਦੀ)

language- ਬੋਲੀ (ਪੰਜਾਬੀ), ਭਾਸ਼ਾ (ਹਿੰਦੀ)

mark- ਨਿਸ਼ਾਨ (ਪੰਜਾਬੀ), ਚਿੰਨ੍ਹ (ਹਿੰਦੀ)

optional- ਚੋਣਵਾਂ (ਪੰਜਾਬੀ), ਵਿਕਲਪਿਕ (ਹਿੰਦੀ)

session- ਅਜਲਾਸ / ਕਾਰਜਕਾਲ (ਪੰਜਾਬੀ), ਸੈਸ਼ਨ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ) 

translator- ਉਲਥੇਕਾਰ (ਪੰਜਾਬੀ), ਅਨੁਵਾਦਕ (ਹਿੰਦੀ), ਤਰਜਮੇਕਾਰ (ਉਰਦੂ)


ਜੇਕਰ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਲੱਗਾ ਐ ਤਾਂ ਮੈਂ ਮਾਫ਼ੀ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਬਿਹਤਰ ਕਰੋਗੇ ਅਤੇ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰੇ ਯਤਨਾਂ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ।

ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਲਿਖਣ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਕਿਉਂਕਿ ਬੁਢੇਪੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣਾ ਔਖਾ ਐ। [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:ਉਲਥਾਕਾਰ|ਉਲਥਾਕਾਰ]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਉਲਥਾਕਾਰ|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 16:21, 6 ਮਾਰਚ 2025 (UTC)

:welcome ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ --- ਹੁੰਦਾ ਐ, ਤੁਸੀ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੀ ਵਰਤਦੇ ਓ -- ਸਵਾਗਤ ਹੈ (Hindi)  [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:ਉਲਥਾਕਾਰ|ਉਲਥਾਕਾਰ]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਉਲਥਾਕਾਰ|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 16:32, 6 ਮਾਰਚ 2025 (UTC)
::ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ ਜੀ। ਤੁਸੀਂ ਏਹ ਜੋੜਨਾ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹੋ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ -- ਦੁਆਰਾ (Hindi)-- ਨਹੀਂ ਲਿਖਦੇ, ਇਸਦੀ ਬਜਾਏ ਅਸੀਂ -- ਵੱਲੋਂ/ਮੁੜ -- ਵਰਤਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੀ ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Cabal11|Cabal11]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Cabal11|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 16:50, 6 ਮਾਰਚ 2025 (UTC)
:I forgot to add, we use ਮੁੱਢਲਾ (Theth Panjabi), people who use Hindinized Panjabi use ਮੁੱਖ (Hindi). Reading translated articles in Wikipedia is like reading Hindi written in Gurmukhi. Thanks again. [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Cabal11|Cabal11]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Cabal11|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 18:56, 6 ਮਾਰਚ 2025 (UTC)

== ਰੀਡਿੰਗ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਇਨ ਦੀ ਕਲਾਸ ਰੂਮ ਫੋਰ ਗਰੈਜੂਏਟ ਸਟੂਡੈਂਟਸ -ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ   ==

ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਜੀ, 

9 ਮਾਰਚ 2025 ਨੂੰ ਰੀਡਿੰਗ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਇਨ ਦੀ ਕਲਾਸ ਰੂਮ  ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ  ਕੋਰਸ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਕੋਰਸ ਢਾਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਅਪਡੇਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗਾ । ਅਗਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ  ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:FromPunjab|FromPunjab]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:FromPunjab|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 06:20, 7 ਮਾਰਚ 2025 (UTC)

== Universal Code of Conduct annual review: proposed changes are available for comment ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
My apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}.

I am writing to you to let you know that [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|proposed changes]] to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter]] are open for review. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|You can provide feedback on suggested changes]]''' through the [[d:Q614092|end of day]] on Tuesday, 18 March 2025. This is the second step in the annual review process, the final step will be community voting on the proposed changes.
[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find relevant links about the process on the UCoC annual review page on Meta]].

The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]].

Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate.

-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] 18:51, 7 ਮਾਰਚ 2025 (UTC)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28307738 --&gt;

== Wiki names and descriptions in Panjabi ==

[[ਤਸਵੀਰ:Wiki name in Panjabi.png|thumb|Wiki names in Panjabi]]

Too many Wiki pages have different names or descriptions. So, I tried to standardize Wiki names and description in Panjabi, Let me know if I am doing it wrong, or it needs correction. I appreciate your helps and feedback.

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਕੀ ਵਰਕਿਆਂ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਨਾਂ ਜਾਂ ਵੇਰਵੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ, ਮੈਂ ਵਿਕੀ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵੇਰਵੇਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਮਿਆਰੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜੇ ਮੈਂ ਇਹ ਗਲਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਾਂ ਇਸਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਦਦ ਅਤੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

I don't know where to save it, if someone wants code, I will happily give it and you can save it where ever you want. Thanks, appriciate  you all. [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Cabal11|Cabal11]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Cabal11|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 02:12, 12 ਮਾਰਚ 2025 (UTC)

== An improved dashboard for the Content Translation tool ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{Int:hello}} Wikipedians,

Apologies as this message is not in your language, {{Int:please-translate}}.

The [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Wikimedia_Language_and_Product_Localization|Language and Product Localization team]] has improved the [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&amp;filter-type=automatic&amp;filter-id=previous-edits&amp;active-list=suggestions&amp;from=en&amp;to=es Content Translation dashboard] to create a consistent experience for all contributors using mobile and desktop devices. The improved translation dashboard allows all logged-in users of the tool to enjoy a consistent experience regardless of their type of device.

With a harmonized experience, logged-in desktop users now have access to the capabilities shown in the image below.
[[file:Content_Translation_new-dashboard.png|alt=|center|thumb|576x576px|Notice that in this screenshot, the new dashboard allows: Users to adjust suggestions with the &quot;For you&quot; and &quot;...More&quot; buttons to select general topics or community-created collections (like the example of Climate topic).  Also, users can use translation to create new articles (as before) and expand existing articles section by section. You can see how suggestions are provided in the new dashboard  in two groups (&quot;Create new pages&quot; and &quot;Expand with new sections&quot;)-one for each activity.]]
[[File:Content_Translation_dashboard_on_desktop.png|alt=|center|thumb|577x577px|In the current dashboard, you will notice that you can't adjust suggestions to select topics or community-created collections. Also, you can't expand on existing articles by translating new sections.]]
We will implement [[mw:Special:MyLanguage/Content translation#Improved translation experience|this improvement]] on your wiki '''on Monday, March 17th, 2025''' and remove the current dashboard '''by May 2025'''.
Please reach out with any questions concerning the dashboard in this thread. 

Thank you!

On behalf of the Language and Product Localization team.
&lt;/div&gt;

&lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]&lt;/bdi&gt; 02:56, 13 ਮਾਰਚ 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_CX_Unified_dashboard_announcement_list_1&amp;oldid=28382282 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Your wiki will be in read-only soon&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;server-switch&quot;/&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will switch the traffic between its data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster.

All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2025-03-19|en}}'''. The switch will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2025-03-19T14:00|en}} {{#time:H:i e|2025-03-19T14:00}}]'''.

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. This banner will remain visible until the end of the operation. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2025-03-19|en}}.
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
* We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes.

This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. 

'''Please share this information with your community.'''&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;server-switch&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]&lt;/bdi&gt; 23:15, 14 ਮਾਰਚ 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=28307742 --&gt;

==  Phased deployment of the CampaignEvents extension across various Wikipedias  ==

Namaste!

Firstly, apologies for posting this message in a different language!

I am writing on behalf of the [[metawiki:Special:MyLanguage/Campaigns/Foundation Product Team|Campaigns product team]] who are planning a global deployment of the [[mediawikiwiki:Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]] to all Wikipedias, starting with a small batch in April 2025.

Punjabi Wikipedia is one of the wikis proposed for this phase! This extension is designed to help organizers plan and manage events, wikiprojects, and other on-wiki collaborations. Also making these events/wikiprojects more discoverable. You can find out more here on the [[mediawikiwiki:Help:Extension:CampaignEvents/FAQ|FAQs page]].

The three main features of this extension are:

# '''Event Registration:''' A simple way to sign up for events on the wiki.
# '''Event List:''' A calendar to show all events on your wiki. Soon, it will include WikiProjects too.
# '''Invitation Lists:''' A tool to find editors who might want to join, based on their edits.

'''Please Note:'''

This extension comes with a new user right called &quot;Event Organizer,&quot; which will be managed by the administrators of Punjabi Wikipedia, allowing the admins to decide when and how the extension tools are used on the wikis. Once released, the organizer-facing tools (Event Registration and Invitation Lists) can only be used if someone is granted the Event-Organizer right, managed by the admins.

The extension is already on some wikis,e.g Meta, Wikidata, English Wikipedia ([[metawiki:CampaignEvents/Deployment_status|see full list]]). Check out the [[metawiki:CampaignEvents/Deployment status|phased deployment plan]] and share your thoughts by March 31, 2025.

'''Dear Admins,''' your feedback and thoughts are especially important because this extension includes a new user right called &quot;Event Organizer,&quot; which will be managed by you. Once you take a look at the details above and on the linked pages, we suggest drafting a community policy outlining criteria for granting this right on Punjabi Wikipedia. Check out [[metawiki:Meta:Event organizers|Meta:Event_organizers]] and [[wikidata:Wikidata:Event_organizers|Wikidata:Event_organizers]] to see examples.

For further enquiries, feel free to contact us via the [https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:CampaignEvents%7Cextension talkpage], or email rasharma@wikimedia.org.

--[[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:RASharma (WMF)|RASharma (WMF)]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:RASharma (WMF)|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 09:55, 21 ਮਾਰਚ 2025 (UTC)

== Final proposed modifications to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter now posted ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
The proposed modifications to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines]] and the U4C Charter [[m:Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Proposed_Changes|are now on Meta-wiki for community notice]] in advance of the voting period. This final draft was developed from the previous two rounds of community review. Community members will be able to vote on these modifications starting on 17 April 2025. The vote will close on 1 May 2025, and results will be announced no later than 12 May 2025. The U4C election period, starting with a call for candidates, will open immediately following the announcement of the review results. More information will be posted on [[m:Special:MyLanguage//Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election|the wiki page for the election]] soon.

Please be advised that this process will require more messages to be sent here over the next two months. 

The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]].

Please share this message with members of your community so they can participate as well.

-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 02:04, 4 ਅਪਰੈਲ 2025 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28469465 --&gt;

== Editing contest about Norway ==
Hello! Please excuse me from writing in English. If this post should be posted on a different page instead, please feel free to move it (or tell me to move it).

I am Jon Harald Søby from the Norwegian Wikimedia chapter, [[wmno:|Wikimedia Norge]]. During the month of April, we are holding [[:no:Wikipedia:Konkurranser/Månedens konkurranse/2025-04|an editing contest]] about India on the Wikipedias in [[:nb:|Norwegian Bokmål]], [[:nn:|Norwegian Nynorsk]], [[:se:|Northern Sámi]] and [[:smn:|Inari Sámi]]̩, and we had the idea to also organize an &quot;inverse&quot; contest where contributors to Indian-language Wikipedias can write about Norway and Sápmi.

Therefore, I would like to invite interested participants from the Punjabi-language Wikipedia (it doesn't matter if you're from India or not) to join the contest by visiting [[:no:Wikipedia:Konkurranser/Månedens konkurranse/2025-04/For Indians|this page in the Norwegian Bokmål Wikipedia]] and following the instructions that are there.

Hope to see you there! [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Jon Harald Søby (WMNO)|Jon Harald Søby (WMNO)]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Jon Harald Søby (WMNO)|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 09:10, 4 ਅਪਰੈਲ 2025 (UTC)

:Hi @[[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Jon Harald Søby (WMNO)|Jon Harald Søby (WMNO)]],
:Thank you for starting this wonderful initiative, and apologies for the late reply. We’re really happy to join the contest and contribute to this exciting exchange! I’ve also shared your message with our Punjabi Wikipedia community through our WhatsApp group to encourage more participation.
:Looking forward to seeing the cross-cultural contributions!
:-- '''[[user:kuldeepburjbhalaike|&lt;i style=&quot;color:#FF4500; font-family:sylfaen&quot;&gt;KuldeepBurjBhalaike&lt;/i&gt;]]''' &lt;sup style=&quot;color:#FF4500; font-family:georgia&quot;&gt;([[User_talk:Kuldeepburjbhalaike|Talk]])&lt;/sup&gt; 05:05, 18 ਅਪਰੈਲ 2025 (UTC)

== Invitation for the next South Asia Open Community Call (SAOCC) with a focus on WMF's Annual Plans (27th April, 2025) ==

Dear All,

The [[:m:South Asia Open Community Call|South Asia Open Community Call (SAOCC)]] is a monthly call where South Asian communities come together to participate, share community activities, receive important updates and ask questions in the moderated discussions. 

The next SAOCC is scheduled for 27th April, 6:00 PM-7:00 PM (1230-1330 UTC) and will have a section with representatives from WMF who will be sharing more about their [[:m:Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Global Trends|Annual Plans]] for the next year, in addition to Open Community Updates. 

We request you all to please attend the call and you can find the joining details [https://meta.wikimedia.org/wiki/South_Asia_Open_Community_Call#27_April_2025 here]. 

Thank you! [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MediaWiki message delivery|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 08:25, 14 ਅਪਰੈਲ 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Nitesh_Gill/lists/Indic_VPs&amp;oldid=28543211 --&gt;

== Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025: Invitation ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
[[File:UCDM 2025 general.png|180px|right]]
{{int:please-translate}}

Hello, dear Wikipedians!&lt;br/&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the fifth edition of writing challenge &quot;'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''&quot;, which lasts from '''14th April''' until '''16th May 2025'''. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design, and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contributions in every language! 

The most active contesters will receive prizes.

If you are interested in coordinating long-term community engagement for the campaign and becoming a local ambassador, we would love to hear from you! Please let us know your interest.
&lt;br/&gt;

We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:OlesiaLukaniuk (WMUA)|OlesiaLukaniuk (WMUA)]] ([[:m:User talk:OlesiaLukaniuk (WMUA)|talk]])
&lt;/div&gt;

16:11, 16 ਅਪਰੈਲ 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Hide on Rosé@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:OlesiaLukaniuk_(WMUA)/list_of_wikis&amp;oldid=28552112 --&gt;

== Vote now on the revised UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines (&quot;UCoC EG&quot;) and the UCoC's Coordinating Committee Charter is open now through the end of 1 May (UTC) ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Voter_information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki.

The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review of the EG and Charter was planned and implemented by the U4C. Further information will be provided in the coming months about the review of the UCoC itself. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]].

Please share this message with members of your community so they can participate as well.

In cooperation with the U4C -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 00:34, 17 ਅਪਰੈਲ 2025 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28469465 --&gt;

== Sub-referencing: User testing ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
[[File:Sub-referencing reuse visual.png|400px|right]]
&lt;small&gt;''Apologies for writing in English, please help us by providing a translation below''&lt;/small&gt;

Hi I’m Johannes from [[:m:Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]'s [[:m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes team]]. We are making great strides with the new [[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|sub-referencing feature]] and we’d love to invite you to take part in two activities to help us move this work further:

#'''Try it out and share your feedback'''
#:[[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing# Test the prototype|Please try]] the updated ''wikitext'' feature [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Sub-referencing on the beta wiki] and let us know what you think, either [[:m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|on our talk page]] or by [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/talktotechwish booking a call] with our UX researcher. 
#'''Get a sneak peak and help shape the ''Visual Editor'' user designs'''
#:Help us test the new design prototypes by participating in user sessions – [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/gxk0taud/apply sign up here to receive an invite]. We're especially hoping to speak with people from underrepresented and diverse groups. If that's you, please consider signing up! No prior or extensive editing experience is required. User sessions will start ''May 14th''.

We plan to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We’ll reach out to wikis for piloting in time for deployments. Creators and maintainers of reference-related tools and templates will be contacted beforehand as well.

Thank you very much for your support and encouragement so far in helping bring this feature to life! &lt;/div&gt; &lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]])&lt;/bdi&gt; 15:03, 28 ਅਪਰੈਲ 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johannes Richter (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&amp;oldid=28628657 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Vote on proposed modifications to the UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter closes on 1 May 2025 at 23:59 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025/Voter information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki.

The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]].

Please share this message with members of your community in your language, as appropriate, so they can participate as well.

In cooperation with the U4C -- &lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 03:41, 29 ਅਪਰੈਲ 2025 (UTC)&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28618011 --&gt;

== We will be enabling the new Charts extension on your wiki soon! ==

''(Apologies for posting in English)''

Hi all! We have good news to share regarding the ongoing problem with graphs and charts affecting all wikis that use them.

As you probably know, the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Graph|old Graph extension]] was disabled in 2023 [[listarchive:list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/EWL4AGBEZEDMNNFTM4FRD4MHOU3CVESO/|due to security reasons]]. We’ve worked in these two years to find a solution that could replace the old extension, and provide a safer and better solution to users who wanted to showcase graphs and charts in their articles. We therefore developed the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Charts extension]], which will be replacing the old Graph extension and potentially also the [[:mw:Extension:EasyTimeline|EasyTimeline extension]].

After successfully deploying the extension on Italian, Swedish, and Hebrew Wikipedia, as well as on MediaWiki.org, as part of a pilot phase, we are now happy to announce that we are moving forward with the next phase of deployment, which will also include your wiki.

The deployment will happen in batches, and will start from '''May 6'''. Please, consult [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project#Deployment Timeline|our page on MediaWiki.org]] to discover when the new Charts extension will be deployed on your wiki. You can also [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|consult the documentation]] about the extension on MediaWiki.org.

If you have questions, need clarifications, or just want to express your opinion about it, please refer to the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension_talk:Chart/Project|project’s talk page on Mediawiki.org]], or ping me directly under this thread. If you encounter issues using Charts once it gets enabled on your wiki, please report it on the [[:mw:Extension_talk:Chart/Project|talk page]] or at [[phab:tag/charts|Phabricator]].

Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|User:Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|talk]]) 15:08, 6 ਮਈ 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Sannita (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&amp;oldid=28663781 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Call for Candidates for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
The results of voting on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter is [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025#Results|available on Meta-wiki]].

You may now [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025/Candidates|submit your candidacy to serve on the U4C]] through 29 May 2025 at 12:00 UTC. Information about [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|eligibility, process, and the timeline are on Meta-wiki]]. Voting on candidates will open on 1 June 2025 and run for two weeks, closing on 15 June 2025 at 12:00 UTC.

If you have any questions, you can ask on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|the discussion page for the election]]. -- in cooperation with the U4C, &lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|ਗੱਲ-ਬਾਤ]])&lt;/bdi&gt; 22:07, 15 ਮਈ 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28618011 --&gt;

== RfC ongoing regarding Abstract Wikipedia (and your project) ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
''(Apologies for posting in English, if this is not your first language)''

Hello all! We opened a discussion on Meta about a very delicate issue for the development of [[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. Since some of the hypothesis involve your project, we wanted to hear your thoughts too. 

We want to make the decision process clear: we do not yet know which option we want to use, which is why we are consulting here. We will take the arguments from the Wikimedia communities into account, and we want to consult with the different communities and hear arguments that will help us with the decision. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation.

You can read the various hypothesis and have your say at [[:m:Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;{{int:Talkpagelinktext}}&lt;/span&gt;]]) 15:27, 22 ਮਈ 2025 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Sannita (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&amp;oldid=28768453 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 Selection &amp; Call for Questions&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Dear all,

This year, the term of 2 (two) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats.

The Elections Committee will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Governance Committee, composed of trustees who are not candidates in the 2025 community-and-affiliate-selected trustee selection process (Raju Narisetti, Shani Evenstein Sigalov, Lorenzo Losa, Kathy Collins, Victoria Doronina and Esra’a Al Shafei) [3], is tasked with providing Board oversight for the 2025 trustee selection process and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4].

Here are the key planned dates:

* May 22 – June 5: Announcement (this communication) and call for questions period [6]
* June 17 – July 1, 2025: Call for candidates
* July 2025: If needed, affiliates vote to shortlist candidates if more than 10 apply [5]
* August 2025: Campaign period
* August – September 2025: Two-week community voting period
* October – November 2025: Background check of selected candidates
* Board’s Meeting in December 2025: New trustees seated

Learn more about the 2025 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on this Meta-wiki page [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025|[link]]].

'''Call for Questions'''

In each selection process, the community has the opportunity to submit questions for the Board of Trustees candidates to answer. The Election Committee selects questions from the list developed by the community for the candidates to answer. Candidates must answer all the required questions in the application in order to be eligible; otherwise their application will be disqualified. This year, the Election Committee will select 5 questions for the candidates to answer. The selected questions may be a combination of what’s been submitted from the community, if they’re alike or related. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates|[link]]]

'''Election Volunteers'''

Another way to be involved with the 2025 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this Meta-wiki page [[m:Wikimedia_Foundation_elections/2025/Election_volunteers|[link].]]

Thank you!

[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Results

[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter

[3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Committee_Membership,_December_2024

[4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles

[5] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/FAQ

[6] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates

Best regards,

Victoria Doronina

Board Liaison to the Elections Committee

Governance Committee&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MediaWiki message delivery|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 03:07, 28 ਮਈ 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28618011 --&gt;

== Update from A2K team: May 2025 ==

Hello everyone,

We’re happy to share that the ''Access to Knowledge'' (A2K) program has now formally become part of the '''Raj Reddy Centre for Technology and Society''' at '''IIIT-Hyderabad'''. Going forward, our work will continue under the name [[:m:IIITH-OKI|Open Knowledge Initiatives]].

The new team includes most members from the former A2K team, along with colleagues from IIIT-H already involved in Wikimedia and Open Knowledge work. Through this integration, our commitment to partnering with Indic Wikimedia communities, the GLAM sector, and broader open knowledge networks remains strong and ongoing. Learn more at our Team’s page on Meta-Wiki.

We’ll also be hosting an open session during the upcoming [[:m:South Asia Open Community Call|South Asia Open Community Call]] on 6 - 7 pm, and we look forward to connecting with you there.

Thanks for your continued support! Thank you 

Pavan Santhosh,

On behalf of the Open Knowledge Initiatives Team.
&lt;!-- Message sent by User:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Nitesh_Gill/lists/Indic_VPs&amp;oldid=28543211 --&gt;

== Suhridian ai  ==

ਸੁਹ੍ਰਿਦੀਅਨ ਏਆਈ ਇੱਕ ਸਵਦੇਸ਼ੀ, ਭਾਰਤੀ-ਵਿਕਸਤ ਗੱਲਬਾਤ ਵਾਲਾ ਏਆਈ ਮਾਡਲ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬ-ਅਧਾਰਤ ਡਿਵੈਲਪਰ ਪ੍ਰਭ ਹੁੰਦਲ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਗੱਲਬਾਤ ਵਾਲਾ ਏਆਈ ਮਾਡਲ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੱਲਬਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦਾਅਵੇ: ਭਾਰਤੀ-ਵਿਕਸਤ: ਸੁਹ੍ਰਿਦੀਅਨ ਏਆਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, API ਜਾਂ ਹੋਰ AI ਫਰਮਾਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ। ਗੱਲਬਾਤ ਵਾਲਾ ਏਆਈ: ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਸਮੇਤ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਹੁਭਾਸ਼ਾਈ: ਇਹ 40 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨਿਰਪੱਖ ਨਹੀਂ: ਡਿਵੈਲਪਰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਡਲ ਨਿਰਪੱਖ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਵਿਸ਼ਿਆਂ 'ਤੇ ਚਰਚਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤਰਕ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆ ਹੱਲ: ਇਹ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਗਣਿਤ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ OpenAI ਵਰਗੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਮਾਡਲਾਂ ਦੇ ਮੁਫਤ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਛਾੜਦਾ ਹੈ। ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਮੁਫ਼ਤ: ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁਫਤ AI ਚੈਟਬੋਟ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਡਿਵੈਲਪਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ: ਪ੍ਰਭ ਹੁੰਦਲ, ਇੱਕ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਡਿਵੈਲਪਰ ਅਤੇ ਸੁਹ੍ਰਿਦੀਅਨ ਏਆਈ ਦੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ, ਨੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਤਰਕ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆ-ਹੱਲ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਇਸਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਸਥਾਪਿਤ ਏਆਈ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਮੁਫਤ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਰੱਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ। [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Phvofs|Phvofs]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Phvofs|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 08:53, 29 ਮਈ 2025 (UTC)

== 📣 Announcing the South Asia Newsletter – Get Involved! 🌏 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

''{{int:please-translate}}''

Hello Wikimedians of South Asia! 👋

We’re excited to launch the planning phase for the '''South Asia Newsletter''' – a bi-monthly, community-driven publication that brings news, updates, and original stories from across our vibrant region, to one page!

We’re looking for passionate contributors to join us in shaping this initiative:

* Editors/Reviewers – Craft and curate impactful content
* Technical Contributors – Build and maintain templates, modules, and other magic on meta.
* Community Representatives – Represent your Wikimedia Affiliate or community

If you're excited to contribute and help build a strong regional voice, we’d love to have you on board!

👉 Express your interest though [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfhk4NIe3YwbX88SG5hJzcF3GjEeh5B1dMgKE3JGSFZ1vtrZw/viewform this link].

Please share this with your community members.. Let’s build this together! 💬

This message was sent with [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MediaWiki message delivery|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) by [[m:User:Gnoeee|Gnoeee]] ([[m:User_talk:Gnoeee|talk]]) at 15:42, 6 ਜੂਨ 2025 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Gnoeee@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/South_Asia_Village_Pumps&amp;oldid=25720607 --&gt;

== Vote now in the 2025 U4C Election ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}

Eligible voters are asked to participate in the 2025 [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] election. More information–including an eligibility check, voting process information, candidate information, and a link to the vote–are available on Meta at the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2025|2025 Election information page]]. The vote closes on 17 June 2025 at [https://zonestamp.toolforge.org/1750161600 12:00 UTC].

Please vote if your account is eligible. Results will be available by 1 July 2025. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 23:01, 13 ਜੂਨ 2025 (UTC) &lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28848819 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 - Call for Candidates&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;
Hello all,

The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025|call for candidates for the 2025 Wikimedia Foundation Board of Trustees selection is now open]] from June 17, 2025 – July 2, 2025 at 11:59 UTC [1]. The Board of Trustees oversees the Wikimedia Foundation's work, and each Trustee serves a three-year term [2]. This is a volunteer position.

This year, the Wikimedia community will vote in late August through September 2025 to fill two (2) seats on the Foundation Board. Could you – or someone you know – be a good fit to join the Wikimedia Foundation's Board of Trustees? [3]

Learn more about what it takes to stand for these leadership positions and how to submit your candidacy on [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Candidate application|this Meta-wiki page]] or encourage someone else to run in this year's election.

Best regards,

Abhishek Suryawanshi&lt;br /&gt;
Chair of the Elections Committee

On behalf of the Elections Committee and Governance Committee

[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Call_for_candidates

[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Legal:Bylaws#(B)_Term.

[3] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Resources_for_candidates&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MediaWiki message delivery|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 17:44, 17 ਜੂਨ 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28866958 --&gt;

==  ਵਿਕਸ਼ਨਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਬਣਨ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ==

[[Pa:wikt:Wiktionary:ਸੱਥ#ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਬਣਨ ਲਈ ਬੇਨਤੀ|ਇੱਥੇ]] [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Ophyrius|Ophyrius]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Ophyrius|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 12:30, 25 ਜੂਨ 2025 (UTC)

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Sister Projects Task Force reviews Wikispore and Wikinews&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;message&quot;/&gt;
Dear Wikimedia Community,

The [[m:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs Committee (CAC)]]  of the Wikimedia Foundation Board of Trustees assigned [[m:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Sister Projects Task Force|the Sister Projects Task Force (SPTF)]] to update and implement a procedure for assessing the lifecycle of Sister Projects – wiki [[m:Wikimedia projects|projects supported by Wikimedia Foundation (WMF)]].

A vision of relevant, accessible, and impactful free knowledge has always guided the Wikimedia Movement. As the ecosystem of Wikimedia projects continues to evolve, it is crucial that we periodically review existing projects to ensure they still align with our goals and community capacity.

Despite their noble intent, some projects may no longer effectively serve their original purpose. '''Reviewing such projects is not about giving up – it's about responsible stewardship of shared resources'''. Volunteer time, staff support, infrastructure, and community attention are finite, and the non-technical costs tend to grow significantly as our ecosystem has entered a different age of the internet than the one we were founded in. Supporting inactive projects or projects that didn't meet our ambitions can unintentionally divert these resources from areas with more potential impact.

Moreover, maintaining projects that no longer reflect the quality and reliability of the Wikimedia name stands for, involves a reputational risk. An abandoned or less reliable project affects trust in the Wikimedia movement.

Lastly, '''failing to sunset or reimagine projects that are no longer working can make it much harder to start new ones'''. When the community feels bound to every past decision – no matter how outdated – we risk stagnation. A healthy ecosystem must allow for evolution, adaptation, and, when necessary, letting go. If we create the expectation that every project must exist indefinitely, we limit our ability to experiment and innovate.

Because of this, SPTF reviewed two requests concerning the lifecycle of the Sister Projects to work through and demonstrate the review process. We chose Wikispore as a case study for a possible new Sister Project opening and Wikinews as a case study for a review of an existing project. Preliminary findings were discussed with the CAC, and a community consultation on both proposals was recommended.

=== Wikispore ===

The [[m:Wikispore|application to consider Wikispore]] was submitted in 2019. SPTF decided to review this request in more depth because rather than being concentrated on a specific topic, as most of the proposals for the new Sister Projects are, Wikispore has the potential to nurture multiple start-up Sister Projects.

After careful consideration, the SPTF has decided '''not to recommend''' Wikispore as a Wikimedia Sister Project. Considering the current activity level, the current arrangement allows '''better flexibility''' and experimentation while WMF provides core infrastructural support. 

We acknowledge the initiative's potential and seek community input on what would constitute a sufficient level of activity and engagement to reconsider its status in the future.

As part of the process, we shared the decision with the Wikispore community and invited one of its leaders, Pharos, to an SPTF meeting.

Currently, we especially invite feedback on measurable criteria indicating the project's readiness, such as contributor numbers, content volume, and sustained community support. This would clarify the criteria sufficient for opening a new Sister Project, including possible future Wikispore re-application. However, the numbers will always be a guide because any number can be gamed.

=== Wikinews ===

We chose to review Wikinews among existing Sister Projects because it is the one for which we have observed the highest level of concern in multiple ways.

Since the SPTF was convened in 2023, its members have asked for the community's opinions during conferences and community calls about Sister Projects that did not fulfil their promise in the Wikimedia movement.[https://commons.wikimedia.org/wiki/File:WCNA_2024._Sister_Projects_-_opening%3F_closing%3F_merging%3F_splitting%3F.pdf &lt;nowiki&gt;[1]&lt;/nowiki&gt;][https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Community_Affairs_Committee/Sister_Projects_Task_Force#Wikimania_2023_session_%22Sister_Projects:_past,_present_and_the_glorious_future%22 &lt;nowiki&gt;[2]&lt;/nowiki&gt;][https://meta.wikimedia.org/wiki/WikiConvention_francophone/2024/Programme/Quelle_proc%C3%A9dure_pour_ouvrir_ou_fermer_un_projet_%3F &lt;nowiki&gt;[3]&lt;/nowiki&gt;] Wikinews was the leading candidate for an evaluation because people from multiple language communities proposed it. Additionally, by most measures, it is the least active Sister Project, with the greatest drop in activity over the years.

While the Language Committee routinely opens and closes language versions of the Sister Projects in small languages, there has never been a valid proposal to close Wikipedia in major languages or any project in English. This is not true for Wikinews, where there was a proposal to close English Wikinews, which gained some traction but did not result in any action[https://meta.wikimedia.org/wiki/Proposals_for_closing_projects/Closure_of_English_Wikinews &lt;nowiki&gt;[4]&lt;/nowiki&gt;][https://meta.wikimedia.org/wiki/WikiConvention_francophone/2024/Programme/Quelle_proc%C3%A9dure_pour_ouvrir_ou_fermer_un_projet_%3F &lt;nowiki&gt;[5]&lt;/nowiki&gt;, see section 5] as well as a draft proposal to close all languages of Wikinews[https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:Proposals_for_closing_projects/Archive_2#Close_Wikinews_completely,_all_languages? &lt;nowiki&gt;[6]&lt;/nowiki&gt;].

[[:c:File:Sister Projects Taskforce Wikinews review 2024.pdf|Initial metrics]] compiled by WMF staff also support the community's concerns about Wikinews.

Based on this report, SPTF recommends a community reevaluation of Wikinews. We conclude that its current structure and activity levels are the lowest among the existing sister projects. SPTF also recommends pausing the opening of new language editions while the consultation runs.

SPTF brings this analysis to a discussion and welcomes discussions of alternative outcomes, including potential restructuring efforts or integration with other Wikimedia initiatives.

'''Options''' mentioned so far (which might be applied to just low-activity languages or all languages) include but are not limited to:
*Restructure how Wikinews works and is linked to other current events efforts on the projects,
*Merge the content of Wikinews into the relevant language Wikipedias, possibly in a new namespace,
*Merge content into compatibly licensed external projects,
*Archive Wikinews projects.
Your insights and perspectives are invaluable in shaping the future of these projects. We encourage all interested community members to share their thoughts on the relevant discussion pages or through other designated feedback channels.

=== Feedback and next steps ===

We'd be grateful if you want to take part in a conversation on the future of these projects and the review process. We are setting up two different project pages: [[m:Public consultation about Wikispore|Public consultation about Wikispore]] and [[m:Public consultation about Wikinews|Public consultation about Wikinews]]. Please participate between 27 June 2025 and 27 July 2025, after which we will summarize the discussion to move forward. You can write in your own language.

I will also host a community conversation 16th July Wednesday 11.00 UTC and 17th July Thursday 17.00 UTC (call links to follow shortly) and will be around at Wikimania for more discussions. 
&lt;section end=&quot;message&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

-- [[User:Victoria|Victoria]] on behalf of the Sister Project Task Force, 20:57, 27 ਜੂਨ 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Sister_project_MassMassage_on_behalf_of_Victoria/Target_list&amp;oldid=28911188 --&gt;</text>
      <sha1>e8nl3ku1u8qxpo4yl2qn5g3reepvcpo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜਦੁਨਾਥ ਭੱਟਾਚਾਰੀਆ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>195106</id>
    <revision>
      <id>811963</id>
      <parentid>794409</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T21:11:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811963</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11460" sha1="sl69oq505wf0urnfwmwoedae2yxkkh7" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = Jadunath Bhattacharya
| image              = Jadunath Bhattacharya.png
| image_size         = 
| birth_date         = {{Birth date text|1840}}
| birth_place        = [[Bishnupur kingdom|Bishnupur]], [[Bengal Presidency]], [[British Raj|British India]]
| death_date         = {{Death date and age|1883|04|04|1840|04|04}}
| alma_mater         = 
| occupation         = [[Vocalist]], [[Musician]]
| years_active       = 1860 –1883
| spouse             = 
| children           = 
| father             = Madhusudan Bhattacharya
| relatives          = 
| module             = {{Infobox musical artist|embed=yes
| genre = {{hlist||[[Indian classical music]]|[[Bengali classical music]]
}}
| instrument = [[Surbahar]], [[sitar]]
}}|
}}
[[ਤਸਵੀਰ:Jadu-Bhatta-honor.jpg|right|thumb|ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਤਰੁਘਨਦਿੱਤਿਆ ਦੁਆਰਾ ਜਦੁਨਾਥ ਭੱਟਾਚਾਰੀਆ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ]]
ਜਦੂਨਾਥ ਭੱਟਾਚਾਰੀਆ (ਜਦੂ ਭੱਟਾ) (1840-4 ਅਪ੍ਰੈਲ 1883) 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ  ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਮਾਤਾ ਸੀ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹ  ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਘਰਾਣੇ ਤੋਂ ਸੀ ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=24 November 2012 |title=Jadu Bhatta's 177-year-old tanpura finds place in Indian Museum |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/kolkata/jadu-bhattas-177-year-old-tanpura-finds-place-in-indian-museum/articleshow/17344385.cms |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|location=Kalakātā}}&lt;/ref&gt; ਦਰਅਸਲ, ਉਹ ਕਵੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, &quot;ਰੱਬ ਦੇ ਹੱਥ ਦਾ ਮਾਲਕ&quot; ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=যদুভট্টের থেকে পালিয়ে বেড়াতেন রবীন্দ্রনাথ, স্বীকার করেছেন নিজের গানের সীমাবদ্ধতাও - Prohor |url=https://www.prohor.in/jadunath-bhattacharya-taught-music-to-rabindranath-tagore-in-his-young-age |website=যদুভট্টের থেকে পালিয়ে বেড়াতেন রবীন্দ্রনাথ, স্বীকার করেছেন নিজের গানের সীমাবদ্ধতাও - Prohor |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਿਸ਼ਣੂਪੁਰ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਸੁਆਦ ਦਾ ਰਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਾਇਆ , ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਧੀ।

== ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਅਤੇ ਬੰਕਿਮ ਉੱਤੇ ਜਦੂ ਭੱਟਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ==
19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਾਨਪੁਰਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਧਰੁਪਦ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕਲਾਕਾਰ ਜਾਦੂ ਭੱਟਾ ਨੇ [[ਬੰਕਿਮਚੰਦਰ ਚੱਟੋਪਾਧਿਆਏ|ਬੰਕਿਮ ਚੰਦਰ ਚਟੋਪਾਧਿਆਏ]] ਅਤੇ [[ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ]] ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਕਸਿਯਤਾਂ ਨੂੰ ਸਬਕ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਵਜਾਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=24 November 2012 |title=Jadu Bhatta's 177-year-old tanpura finds place in Indian Museum |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/kolkata/jadu-bhattas-177-year-old-tanpura-finds-place-in-indian-museum/articleshow/17344385.cms |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! colspan=&quot;2&quot; |ਰਬਿੰਦਰ ਸੰਗੀਤ
! colspan=&quot;2&quot; |ਸਰੋਤ-ਜਾਦੂ ਭੱਟਾ ਦਾ ਮੂਲ ਗੀਤ
! colspan=&quot;2&quot; |ਰਾਗ, ਲੈਅ &lt;ref&gt;{{Cite web |title=ভারতীয় শাস্ত্রীয় সংগীতের বিষ্ণুপুর ঘরানা |url=https://www.sahapedia.org/bhaarataiya-saasataraiya-samgaitaera-baisanaupaura-gharaanaa |website=Sahapedia |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[ਬੰਗਾਲੀ ਲਿਪੀ]]
|ਬੰਗਾਲੀ ਧੁਨੀ ਸੰਬੰਧੀ ਟ੍ਰਾਂਸਕ੍ਰਿਪਸ਼ਨ'''&amp;nbsp;  &amp;nbsp;'''
|[[ਬੰਗਾਲੀ ਲਿਪੀ]]
|ਬੰਗਾਲੀ ਧੁਨੀ ਸੰਬੰਧੀ ਟ੍ਰਾਂਸਕ੍ਰਿਪਸ਼ਨ'''&amp;nbsp;  &amp;nbsp;'''
|[[ਬੰਗਾਲੀ ਲਿਪੀ]]
|ਬੰਗਾਲੀ ਧੁਨੀ ਸੰਬੰਧੀ ਟ੍ਰਾਂਸਕ੍ਰਿਪਸ਼ਨ'''&amp;nbsp;  &amp;nbsp;'''
|-
|1. ਫਿਰ ਵੀ, ਫਿਰ ਵੀ, ਨਾ
|1. ਸ਼ੂਨਯਾ ਹਾਟੇ ਫਿਰੀ ਹੇ, ਨਾਥਾ
|ਰੁਮੇਨ ਬਰਖੇ ਅਜੋ ਬਰਬਾ
|ਰੁਮਾਜੂਮਾ ਬਾਰਖੇ ਅਜੋ ਬਦਰਬਾ
|ਕਾਫੀ, ਸੁਰਫਕਲ
|ਕਾਪੀ, ਸੁਰਫਾਮ ਕਟਾਲਾ
|-
|2. ਅੱਜ ਵੀ ਅੱਜ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ
|2. ਅਜੀ ਬਹਿਚੇ ਬਸੰਤਾ ਪਬਨਾ
|ਅੱਜੂ ਭੱਟ ਸੁੰਗੰਦ ਪਬਨ
|ਅਜੀ ਬਹੂਤਾ ਸੁਗੰਧੀ ਪਬਨਾ
|ਬਾਹਰ, ਇੱਕ
|ਬਾਰਾ, ਤੇਰਾ
|-
|3. ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ
|3. ਅੱਜੀ ਮਮ ਮਨ ਚਾਹੇ
|ਫੁੱਲੀਬਨ ਖ਼ਾਨ ਮੋਰ ਆਈ ਸੰਤਰੀ
|ਫੁਲਿਬਾਨਾ ਘਾਨਾ ਮੋਰਾ ਬਸੰਤਰੀ
|ਬਾਹਰ, ਨਵਾਂ
|ਬਾਹਰਾ, ਕੌਤਲਾ
|-
|4 ਅੰਤਰਾਲ
|4. ਜੱਸਾ ਤਾਬਾ ਬਿਸਤਰਾ ਆਨੰਦ
|ਪੱਤਰ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੋ
|ਜ਼ਾਹ ਪ੍ਰਬਾਲ ਬੇਗਬਤੀ ਸੁਰਸ਼ਬਰੀ
|ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਸ਼ਾਰੰਗ, ਤੇਵਡੋ
|ਬਰੰਦਬਾਨੀ ਸਾਰਮ, ਤੇ 'ōrā
|}
ਬੰਕਿਮ ਚੰਦਰ ਵੀ ਜਾਦੂ ਭੱਟਾ ਦਾ ਸੰਗੀਤਕ ਸ਼ਗਿਰਦ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਨੈਹਾਟੀ ਦੇ ਭਾਟਪਾਰਾ ਵਿੱਚ ਬੰਕਿਮ ਚੰਦਰ ਦੇ ਘਰ ਅਕਸਰ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ &quot;[[ਬੰਗਾਲ]] ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ&quot; [[ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ]] ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤ੍ਰਿਤਾਲ ਉੱਤੇ ਕਾਫੀ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਗੀਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=5 June 2021 |title=স্বর্গীয় যদুনাথ ভট্টাচার্য্য (যদুভট্ট) |url=https://sargam93.com/2020/08/%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A7%80%E0%A7%9F-%E0%A6%AF%E0%A6%A6%E0%A7%81%E0%A6%A8%E0%A6%BE%E0%A6%A5-%E0%A6%AD%E0%A6%9F%E0%A7%8D%E0%A6%9F%E0%A6%BE%E0%A6%9A%E0%A6%BE%E0%A6%B0/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20210605124148/https://sargam93.com/2020/08/%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A7%80%E0%A7%9F-%E0%A6%AF%E0%A6%A6%E0%A7%81%E0%A6%A8%E0%A6%BE%E0%A6%A5-%E0%A6%AD%E0%A6%9F%E0%A7%8D%E0%A6%9F%E0%A6%BE%E0%A6%9A%E0%A6%BE%E0%A6%B0/ |archive-date=5 June 2021}}&lt;/ref&gt;

== ਵਿਰਾਸਤ ==
ਜਦੂਨਾਥ ਭੱਟਾਚਾਰੀਆ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ 177 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਤਾਨਪੁਰਾ ਹੁਣ ਕੋਲਕਾਤਾ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=24 November 2012 |title=Jadu Bhatta's 177-year-old tanpura finds place in Indian Museum |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/kolkata/jadu-bhattas-177-year-old-tanpura-finds-place-in-indian-museum/articleshow/17344385.cms |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=আনন্দবাজার পত্রিকা - কলকাতার কড়চা |url=http://archives.anandabazar.com/archive/1121112/12karcha.html |website=archives.anandabazar.com |access-date=2025-03-08 |archive-date=2024-12-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241214231434/http://archives.anandabazar.com/archive/1121112/12karcha.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

== ਯਾਦਾਂ ==
[[ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ]] -
&quot;ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਬੇਸ਼ੱਕ  ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਾਦੂ ਭੱਟਾ ਵਰਗੀ ਸੰਗੀਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ।&quot;[1]

== ਕਿਤਾਬਾਂ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Sangit_Manjari_1.png|right|thumb|ਸੰਗੀਤ ਮੰਜਰੀ ਰਾਮਪ੍ਰਸੰਨਾ ਬੰਦੋਪਾਧਿਆਏ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਕਿਤਾਬ]]
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬੰਗਾਲੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਗੀਤ &quot;ਸੰਗੀਤਾ ਮੰਜਰੀ&quot; ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਮਪ੍ਰਸੰਨਾ ਬੰਦੋਪਾਧਿਆਏ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਕਿਤਾਬ &quot;ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ&quot; ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

*  

== ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ==
[[ਤਸਵੀਰ:The_Vishnupur_Gharana_-_Fading_Footfalls_in_Gharana_Fort_-_Documentary.webm|left|thumbtime=36:53|thumb|The dhrupad gharana of Bishnupur kingdom]]

=== ਫ਼ਿਲਮ ===

* ਪੂਰਬੀ ਜ਼ੋਨਲ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕੇਂਦਰ, ਕੋਲਕਾਤਾ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ 'ਓ ਐੱਨ ਐੱਨ ਏ ਆਰ ਸੀ ਐੱਚ ਵੀ ਈ [[𝗗𝗼𝗰𝘂𝗺𝗲𝗻𝘁𝗮𝗿𝘆 𝗙𝗶𝗹𝗺 𝗙𝗲𝘀𝘁𝗶𝘃𝗮𝗹|ਡੀ ਓ ਸੀ ਯੂ ਐੱਨ ਟੀ ਏ ਆਰ ਵਾਈ ਐੱਫ ਆਈ ਐੱਲ ਐੱਫ ਈ ਐੱਸ ਟੀ ਆਈ ਵੀ ਐੱਲ]] &quot;ਤੋਂ ਚੌਥੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਵੀਡੀਓ ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਰਾਜ ਦੇ ਧਰੁਪਦ ਘਰਾਣੇ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੈ।

* ਭਾਰਤੀ ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਨਿਰੇਨ ਲਾਹਿਡ਼ੀ ਨੇ ਇੱਕ ਫ਼ਿਲਮ, ''ਜਾਦੂ ਭੱਟਾ'' (1954) ਬਣਾਈ। ਇਸ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਬੰਗਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਰਬੋਤਮ ਫੀਚਰ ਫਿਲਮ ਲਈ ਦੂਜਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1883]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1840]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:Articles with hCards]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਿਕੀਡਾਟਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੈ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਾਲੇ ਲੇਖ]]</text>
      <sha1>sl69oq505wf0urnfwmwoedae2yxkkh7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਲੂਸੀ ਮਿਨੀਗੇਰੋਡ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>196420</id>
    <revision>
      <id>812031</id>
      <parentid>801170</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T07:39:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812031</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7640" sha1="pc1bz501tr70rh3o1e696gy5nkhiquk" xml:space="preserve">
'''ਲੂਸੀ ਮਿਨੀਗੇਰੋਡ''' (8 ਫਰਵਰੀ, 1871-24 ਮਾਰਚ, 1935) ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਨਰਸ ਸੀ, ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੀ ਪਬਲਿਕ ਹੈਲਥ ਸਰਵਿਸ ਨਰਸਿੰਗ ਕੋਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ। ਉਹ 1925 ਵਿੱਚ ਰੈਡ ਕਰਾਸ ਦੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ [[ਫਲੋਰੈਂਸ ਨਾਈਟਿੰਗੇਲ ਮੈਡਲ|ਫਲੋਰੈਂਸ ਨਾਈਟਿੰਗਲ ਮੈਡਲ]] ਦੀ ਅੱਠਵੀਂ ਅਮਰੀਕੀ ਪ੍ਰਾਪਤਕਰਤਾ ਸੀ।

== ਮੁਢਲਾ  ਜੀਵਨ ==
ਲੂਸੀ ਮਿਨੀਗੇਰੋਡ ਦਾ ਜਨਮ ਮਿਡਲਬਰਗ, ਵਰਜੀਨੀਆ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਚਾਰਲਸ ਮਿਨੀਗੇਰੋਡ ਅਤੇ ਵਰਜੀਨੀਆ ਕਥਬਰਟ ਪਾਵੇਲ ਮਿਨੀਗੇਰੋਡ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਅਮਰੀਕੀ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਕਨਫੈਡਰੇਟ ਸਟੇਟਸ ਆਰਮੀ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਸਦੀ ਭੈਣ ਕਲਾਕਾਰ ਮੈਰੀਏਟਾ ਮਿਨੀਗੇਰੋਡ ਐਂਡਰਿਊਜ਼ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਵਿਆਹ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਲਾਕਾਰ, ਐਲੀਫਲੇਟ ਫਰੇਜ਼ਰ ਐਂਡਰਿਊਜ਼ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ, ਚਾਰਲਸ ਫਰੈਡਰਿਕ ਅਰਨੈਸਟ ਮਿਨੀਗੇਰੋਡ, ਇੱਕ ਜਰਮਨ ਕਲਾਸਿਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਤੇ ਪਾਦਰੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ &quot;ਫਾਦਰ ਕਨਫੈਸਰ ਆਫ਼ ਦ ਕਨਫੈਡਰੇਸੀ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਰਿਚਮੰਡ, ਵਰਜੀਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਐਪੀਸਕੋਪਲ ਚਰਚ ਦੇ ਪਾਦਰੀ ਸਨ। 

ਲੂਸੀ ਮਿਨੀਗੇਰੋਡ ਨੇ ਅਰਲਿੰਗਟਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ, ਜੋ ਕਿ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰੀਆ, ਵਰਜੀਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਨਿਊਯਾਰਕ ਦੇ ਬੇਲੇਵਿਊ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਰਸ ਵਜੋਂ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, 1905 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਮਿਨੀਗੇਰੋਡ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ, ਡੀ.ਸੀ. ਦੇ ਐਪੀਸਕੋਪਲ ਆਈ, ਈਅਰ ਐਂਡ ਥਰੋਟ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਨਰਸਾਂ ਦੀ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਸੀ। 1910 ਤੋਂ 1914 ਤੱਕ। ਉਹ 1914 ਵਿੱਚ ਕੀਵ ਦੇ ਇੱਕ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਰੈੱਡ ਕਰਾਸ &quot;ਦਇਆ ਜਹਾਜ਼&quot; ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ, ਸੀਨੀਅਰ ਸੁਪਰਵਾਈਜ਼ਰ ਹੈਲਨ ਸਕਾਟ ਹੇਅ ਦੇ ਅਧੀਨ ਯੂਨਿਟ ਸੀ ਲਈ ਨਿਗਰਾਨੀ ਨਰਸ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ। 1915 ਤੋਂ 1917 ਤੱਕ, ਉਸਨੇ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਡੀ.ਸੀ. ਵਿੱਚ ਕੋਲੰਬੀਆ ਹਸਪਤਾਲ ਫਾਰ ਵੂਮੈਨ ਦੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਕੀਤੀ; ਫਿਰ ਉਹ ਉਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਨ ਰੈੱਡ ਕਰਾਸ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਵਿਖੇ ਕਲਾਰਾ ਨੋਏਸ ਦੇ ਸਟਾਫ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ। 1919 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਨੋਏਸ ਦੁਆਰਾ ਯੂ.ਐਸ. ਪਬਲਿਕ ਹੈਲਥ ਸਰਵਿਸ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣ ਅਤੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਨ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪਬਲਿਕ ਹੈਲਥ ਸਰਵਿਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਨਰਸਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ 1921 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਨਰਸਾਂ ਦੀ ਭਰਤੀ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਯੂ.ਐਸ. ਪਬਲਿਕ ਹੈਲਥ ਸਰਵਿਸ ਨਰਸਿੰਗ ਕੋਰ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਅਮਰੀਕਨ ਨਰਸ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਨਰਸਾਂ ਇਨ ਗਵਰਨਮੈਂਟ ਸੈਕਸ਼ਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੂੰ 1925 ਵਿੱਚ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ &quot;ਮਹਿਲਾ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ&quot; ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੇਸ ਐਬੋਟ, ਕੈਥਰੀਨ ਸੈਲਰਸ ਅਤੇ ਮੇਬਲ ਵਾਕਰ ਵਿਲੇਬ੍ਰਾਂਡਟ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।

1925 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਜੇਨੇਵਾ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰੈੱਡ ਕਰਾਸ ਤੋਂ ਫਲੋਰੈਂਸ ਨਾਈਟਿੰਗੇਲ ਮੈਡਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅੱਠਵੀਂ ਅਮਰੀਕੀ ਨਰਸ ਬਣ ਗਈ। ਉਸਨੂੰ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਸੇਂਟ ਅੰਨਾ ਵੀ ਮਿਲਿਆ।

== ਮੌਤ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ==
ਮਿਨੀਗੇਰੋਡ ਦੀ ਮੌਤ 1935 ਵਿੱਚ 64 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰੀਆ, ਵਰਜੀਨੀਆ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਭਤੀਜੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਈ। ਲੂਸੀ ਮਿਨੀਗੇਰੋਡ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਮਰੀਕਨ ਨਰਸ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਨੇ ਇੱਕ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਫੰਡ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਯੂ.ਐਸ. ਪਬਲਿਕ ਹੈਲਥ ਸਰਵਿਸ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਪੰਜ ਮਿਨੀਗੇਰੋਡ ਅਵਾਰਡ ਫਾਰ ਨਰਸਿੰਗ ਐਕਸੀਲੈਂਸ (MANE) ਉਸਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਰੱਖੇ ਗਏ ਹਨ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* I. McLellan, [https://weservedtoo.wordpress.com/2014/05/13/lucy-minnigerode/ &quot;Lucy Minnigerode&quot;] ''We Served Too'' (May 13, 2014). A blog post about Minnigerode.
* [https://collections.nlm.nih.gov/catalog/nlm:nlmuid-101423574-img Another photograph of Lucy Minnigerode], in the collection of the [[United States National Library of Medicine]].
* [https://www.gettyimages.com/detail/news-photo/red-cross-nurses-who-will-go-to-europe-mary-f-keller-mary-news-photo/515568586 A photograph of a group of Red Cross nurses including Minnigerode], at [[Getty Images]].
* Marietta Minnigerode Andrews, [https://books.google.com/books?id=uMFCAAAAIAAJ&amp;q=Lucy+Minnigerode ''Memoirs of a Poor Relation: Being the Story of a Post-war Southern Girl and Her Battle with Destiny''] (E. P. Dutton 1930). Her sister's memoir, contains many references to Lucy Minnigerode's childhood and family.
* {{Find a Grave|19395168}}
{{authority control}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1871]]</text>
      <sha1>pc1bz501tr70rh3o1e696gy5nkhiquk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਦੋਧਾਲਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198958</id>
    <revision>
      <id>811992</id>
      <parentid>811174</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T05:48:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>811992</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10126" sha1="tecqa85r2bfomkfrnfi8b2upb05b93f" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                     = ਦੋਧਾਲਾ
| native_name              = 
| native_name_lang         = pa
| settlement_type          = ਪਿੰਡ
| pushpin_map              = India Punjab#India
| pushpin_map_caption      = ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ
| coordinates              = {{coord|31.0485035|N|76.0453462|E|display=inline,title}}
| subdivision_type         = ਦੇਸ਼
| subdivision_name         = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1        = ਰਾਜ
| subdivision_name1        = ਪੰਜਾਬ
| subdivision_type2        = 
| subdivision_name2        = ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ
| government_type          = ਪੰਚਾਇਤ ਰਾਜ
| governing_body           = ਪੰਚਾਇਤ
| unit_pref                = Metric
| elevation_m              = 254
| population_footnotes     = 
| population_total         = 870&lt;ref name=census&gt;{{cite web|url=http://www.censusindia.gov.in/pca/SearchDetails.aspx?Id=35402|title=Dodhala Population per Census India|work=[[2011 Census of India]]}}&lt;/ref&gt;
| population_as_of         = 2011
| population_density_km2   = auto
| population_note          = ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ - 401/469
| population_demonym       = 
| demographics_type1       = 
| demographics1_title1     = 
| demographics1_info1      = ਪੰਜਾਬੀ
| timezone1                = IST
| utc_offset1              = +5:30
| postal_code_type         = PIN
| postal_code              = 144518
| area_code_type           = 
| area_code                = 01823
| iso_code                 = 
| registration_plate       = 
| blank1_name_sec2         = 
| blank1_info_sec2         = 
| website                  = {{URL|nawanshahr.nic.in}}
}}
'''ਦੋਧਾਲਾ''' ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]] ਦੇ [[ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਗਰਚਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਡਾਕ ਦਫ਼ਤਰ ਤੋਂ 4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (2.5 ਮੀਲ), [[ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ|ਨਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ]] ਤੋਂ 12 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (7.5 ਮੀਲ), ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਤੋਂ 6 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (3.7 ਮੀਲ) ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ|ਚੰਡੀਗਡ਼੍ਹ]] ਤੋਂ 99 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (62 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ [[ਸਰਪੰਚ]] ਸੰਮਤੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਪਤਨੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਲਜਾਰ ਸਿੰਘ ਸੈਣੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=List of Sarpanches of Gram Panchayats in SBS Nagar district |url=http://nawanshahr.gov.in/Election%20website/DDPO16-09-2013/Elected%20Sarpanches%20Distt.%20SBS%20Nagar2013.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170924184443/http://nawanshahr.gov.in/Election%20website/DDPO16-09-2013/Elected%20Sarpanches%20Distt.%20SBS%20Nagar2013.pdf |archive-date=24 September 2017 |access-date=28 November 2016 |website=nawanshahr.gov.in (extract from Punjab Government Gazette)}}&lt;/ref&gt;

== ਜਨਸੰਖਿਆ ==
2011 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੋਧਾਲਾ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 199 ਘਰ ਹਨ ਅਤੇ 870 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 401 ਪੁਰਸ਼ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ 469 ਔਰਤਾਂ ਹਨ। ਡੋਧਾਲਾ ਦੀ [[ਸਾਖਰਤਾ|ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ]] 85.77% ਹੈ, ਜੋ ਰਾਜ ਦੀ ਔਸਤ 75.84% ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ। 6 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 62 ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਡੋਡਾਲਾ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 7.13% ਹੈ, ਅਤੇ [[ਮਨੁੱਖੀ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ|ਬਾਲ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ]] ਲਗਭਗ 1067 ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੀ ਔਸਤ 846 ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Child Sex Ratio in India (2001-2011) |url=http://pib.nic.in/newsite/PrintRelease.aspx?relid=103437 |website=pib.nic.in}}&lt;/ref&gt;

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ ਜੋ ਦੋਧਾਲਾ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 30.92% ਹੈ। ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੋਈ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਸਾਲ 2011 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੋਧਾਲਾ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚੋਂ 243 ਲੋਕ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 224 ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ 19 ਔਰਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਸਰਵੇਖਣ ਰਿਪੋਰਟ 2011 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 93.83% ਕਾਮੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ 6.12% ਕਾਮੇ 6 ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਲਈ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਸ਼ੀਏ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=District Census Handbook SBS Nagar |url=http://www.censusindia.gov.in/2011census/dchb/0305_PART_B_DCHB%20_SAHID%20BHAGAT%20SINGH%20NAGAR.pdf |website=censusindia.gov.in}}&lt;/ref&gt;

== ਸਿੱਖਿਆ ==
ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਧਿਅਮ ਦਾ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਹੈ ਜੋ 1976 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;SBSNP&quot;&gt;{{Cite web |title=List of Schools and Colleges in SBS Nagar district |url=http://www.sbsnagarpolice.com/Forms/School%20College%20of%20SBS%20Nagar.pdf |website=sbsnagarpolice.com |access-date=2025-06-19 |archive-date=2021-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210511042829/http://www.sbsnagarpolice.com/Forms/School%20College%20of%20SBS%20Nagar.pdf |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Details about GPS Dudhala |url=http://www.icbse.com/schools/gps-dudhala/03060102001 |website=icbse.com}}&lt;/ref&gt; ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਡ-ਡੇਅ ਮੀਲ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਇਹ ਸਕੂਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮੁਫ਼ਤ ਅਤੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 6 ਤੋਂ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਫਤ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। 

== ਆਵਾਜਾਈ ==
[[ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ|ਨਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ]] ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਗੜ੍ਹਸ਼ੰਕਰ ਜੰਕਸ਼ਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਪਿੰਡ ਤੋਂ 28 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (17 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਹੈ। ਸਾਹਨੇਵਾਲ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਘਰੇਲੂ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਹੈ ਜੋ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਵਿੱਚ 56 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (35 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡ਼ਾ ਚੰਡੀਗਡ਼੍ਹ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Distance from Dodhala (Multiple routes) |url=https://www.google.co.in/maps/dir/Dudhala,+Punjab/Nawanshahr+Railway+Station,+Railway+Road,+Guru+Ravidas+Nagar,+Nawanshahr,+Punjab/Dudhala,+Punjab/Garhshankar+Junction,+Garhshankar-Hoshiarpur+Road,+Garhshankar,+Punjab/Dudhala,+Punjab/Ludhiana+Airport,+Ludhiana,+Punjab/Dudhala,+Punjab/Sri+Guru+Ram+Dass+Jee+International+Airport,+Ajnala+Rd,+Rajasansi,+Amritsar,+Punjab+143101/@31.2760533,74.9400889,9z/am=t/data=!3m1!4b1!4m50!4m49!1m5!1m1!1s0x391a9787747fe459:0xf9e62f18c54b3eed!2m2!1d76.0471687!2d31.0479386!1m5!1m1!1s0x391abdc00733d547:0xb47c552bf41ad7ec!2m2!1d76.1089072!2d31.1216023!1m5!1m1!1s0x391a9787747fe459:0xf9e62f18c54b3eed!2m2!1d76.0471687!2d31.0479386!1m5!1m1!1s0x391abf70c8ccbed7:0xe1194be2a5ffb5d8!2m2!1d76.1385636!2d31.2240694!1m5!1m1!1s0x391a9787747fe459:0xf9e62f18c54b3eed!2m2!1d76.0471687!2d31.0479386!1m5!1m1!1s0x391a83a8f16dc85d:0x4d81be91b95ee708!2m2!1d75.9569956!2d30.8505353!1m5!1m1!1s0x391a9787747fe459:0xf9e62f18c54b3eed!2m2!1d76.0471687!2d31.0479386!1m5!1m1!1s0x39196609c25343eb:0x2284aab8b51ba16d!2m2!1d74.8066719!2d31.7055209!3e0 |website=Google Map}}&lt;/ref&gt;

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==
* [[:ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਸੂਚੀਆਂ|ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* [http://www.punjabtourism.gov.in/ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ]
* [https://web.archive.org/web/20180804201629/http://punjabcensus.gov.in/ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ]
* [https://web.archive.org/web/20161018231343/http://cept.gov.in/lbpsd/placesearch.aspx ਸਥਾਨ ਅਧਾਰਿਤ ਪਿੰਨਕੋਡ]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]</text>
      <sha1>tecqa85r2bfomkfrnfi8b2upb05b93f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਨੰਗਲ ਜੱਟਾਂ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198987</id>
    <revision>
      <id>812048</id>
      <parentid>811385</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T08:54:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>812048</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11292" sha1="cwo8ravlgy5bickz7p1co9v87te1pv2" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                     = ਨੰਗਲ ਜੱਟਾਂ
| native_name              = 
| native_name_lang         = 
| settlement_type          = ਪਿੰਡ
| pushpin_map              = India Punjab #India
| pushpin_map_caption      = ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ
| coordinates              = {{coord|31.0306699|N|75.9478534|E|display=inline,title}}
| subdivision_type         = ਦੇਸ਼
| subdivision_name         = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1        = ਰਾਜ
| subdivision_name1        = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2        = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2        = [[ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ]]
| government_type          = [[ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ]]
| governing_body           = [[ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ]]
| unit_pref                = Metric
| elevation_m              = 254
| population_footnotes     = 
| population_total         = 504&lt;ref name=census&gt;{{cite web|url=http://www.censusindia.gov.in/pca/SearchDetails.aspx?Id=35369|title=Nangal Jattan Population per Census India|work=[[2011 Census of India]]}}&lt;/ref&gt;
| population_as_of         = 2011
| population_density_km2   = auto
| population_note          = [[ਮਨੁੱਖੀ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ|ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ]] 241/263 [[ਮਰਦ|♂]]/[[ਔਰਤ|♀]]
| population_demonym       = 
| demographics_type1       = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1     = ਅਧਿਕਾਰਤ
| demographics1_info1      = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| timezone1                = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|IST]]
| utc_offset1              = +5:30
| postal_code_type         = [[ਪਿੰਨ ਕੋਡ]]
| postal_code              = 144415
| area_code_type           = [[ਟੈਲੀਫੋਨ ਕੋਡ]]
| area_code                = 01823
| iso_code                 = IN-PB
| registration_plate       = 
| blank1_name_sec2         = [[ਡਾਕਖਾਨਾ]]
| blank1_info_sec2         = ਲੱਸਾੜਾ&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://censusindia.gov.in/2011-villagedirectory/Directory/short_code_rural_03.pdf|title=All India Pincode Directory|work=censusindia.gov.in}}&lt;/ref&gt;
| website                  = {{URL|nawanshahr.nic.in}}
}}
'''ਨੰਗਲ ਜੱਟਾਂ''' [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]], ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਸਬ-ਪੋਸਟ ਆਫਿਸ ਲੱਸਾੜਾ ਤੋਂ 2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (1.6 ਮੀਲ), [[ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ|ਨਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ]] ਤੋਂ 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (12 ਮੀਲ), ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਤੋਂ 13 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (1.8 ਮੀਲ) ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਤੋਂ 109 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (68 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ [[ਸਰਪੰਚ]] ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਿੰਡ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=List of Sarpanches of Gram Panchayats in SBS Nagar district |url=http://nawanshahr.gov.in/Election%20website/DDPO16-09-2013/Elected%20Sarpanches%20Distt.%20SBS%20Nagar2013.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170924184443/http://nawanshahr.gov.in/Election%20website/DDPO16-09-2013/Elected%20Sarpanches%20Distt.%20SBS%20Nagar2013.pdf |archive-date=24 September 2017 |access-date=28 November 2016 |website=nawanshahr.gov.in (extract from Punjab Government Gazette)}}&lt;/ref&gt;

== ਜਨਸੰਖਿਆ ==
2011 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਨੰਗਲ ਜੱਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 103 ਘਰ ਹਨ ਅਤੇ 504 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 241 ਪੁਰਸ਼ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ 263 ਔਰਤਾਂ ਹਨ। ਨੰਗਲ ਜੱਟਾਂ ਦੀ [[ਸਾਖਰਤਾ|ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ]] ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਰਾਜ ਦੀ ਔਸਤ 75.84% ਹੈ। 6 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 51 ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਨੰਗਲ ਜੱਟਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ% ਹੈ, ਅਤੇ [[ਮਨੁੱਖੀ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ|ਬਾਲ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ]] ਲਗਭਗ 1125 ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੀ ਔਸਤ 846 ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Child Sex Ratio in India (2001-2011) |url=http://pib.nic.in/newsite/PrintRelease.aspx?relid=103437 |website=pib.nic.in}}&lt;/ref&gt;

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ ਜੋ ਨੰਗਲ ਜੱਟਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 41.07% ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੋਈ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਸਾਲ 2011 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਨੰਗਲ ਜੱਟਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚੋਂ 149 ਲੋਕ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 130 ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ 19 ਔਰਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਸਰਵੇਖਣ ਰਿਪੋਰਟ 2011 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 42.95% ਕਾਮੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ 57.05% ਕਾਮੇ 6 ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਲਈ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਸ਼ੀਏ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=District Census Handbook SBS Nagar |url=http://www.censusindia.gov.in/2011census/dchb/0305_PART_B_DCHB%20_SAHID%20BHAGAT%20SINGH%20NAGAR.pdf |website=censusindia.gov.in}}&lt;/ref&gt;

== ਸਿੱਖਿਆ ==
ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਧਿਅਮ, ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਹੈ ਜੋ 1972 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;SBSNP&quot;&gt;{{Cite web |title=List of Schools and Colleges in SBS Nagar district |url=http://www.sbsnagarpolice.com/Forms/School%20College%20of%20SBS%20Nagar.pdf |website=sbsnagarpolice.com |access-date=2025-06-20 |archive-date=2021-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210511042829/http://www.sbsnagarpolice.com/Forms/School%20College%20of%20SBS%20Nagar.pdf |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Details about GPS Nangal Jattan |url=http://www.icbse.com/schools/gps-nangal-jattan/03060105601 |website=icbse.com}}&lt;/ref&gt; ਸਕੂਲ ਭਾਰਤੀ ਮਿਡ-ਡੇਅ ਮੀਲ ਸਕੀਮ ਅਨੁਸਾਰ ਮਿਡ-ਡੇ-ਮੀਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Mid Day Meal Society |url=http://www.ssapunjab.org/mdm/ |website=ssapunjab.org}}&lt;/ref&gt; ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮੁਫ਼ਤ ਅਤੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਕੂਲ 6 ਤੋਂ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਫਤ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਕੇ. ਸੀ. ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਦੋਆਬਾ ਖਾਲਸਾ ਟਰੱਸਟ ਗਰੁੱਪ ਆਫ਼ ਇੰਸਟੀਟਿਊਸ਼ਨਜ਼ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜਲੇ ਕਾਲਜ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;SBSNP&quot;/&gt; ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਿਖਲਾਈ ਸੰਸਥਾ (ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ. ਨਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ) 22 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (14 ਮੀਲ) ਹੈ। 

== ਆਵਾਜਾਈ ==
ਫਿਲੌਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਜੰਕਸ਼ਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਪਿੰਡ ਤੋਂ 34 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (21 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਹੈ। ਸਾਹਨੇਵਾਲ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਘਰੇਲੂ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਹੈ ਜੋ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਵਿੱਚ 47 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (29 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਥਿਤ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Distance from Nangal Jattan (Multiple routes) |url=https://www.google.co.in/maps/dir/Nangal+Jattan,+Punjab+144415/Nawanshahr+Railway+Station,+Railway+Road,+Guru+Ravidas+Nagar,+Nawanshahr,+Punjab/Nangal+Jattan,+Punjab+144415/Ludhiana+Jn,+Ludhiana,+Punjab/Nangal+Jattan,+Punjab+144415/Ludhiana+Airport,+Ludhiana,+Punjab/Nangal+Jattan,+Punjab+144415/Sri+Guru+Ram+Dass+Jee+International+Airport,+Raja+Sansi,+Punjab/@31.2737078,74.8977022,9z/am=t/data=!3m1!4b1!4m50!4m49!1m5!1m1!1s0x391a9a7bf8f2f755:0xbf3130978aaf2ff7!2m2!1d75.9528557!2d31.0305278!1m5!1m1!1s0x391abdc00733d547:0xb47c552bf41ad7ec!2m2!1d76.1089072!2d31.1216023!1m5!1m1!1s0x391a9a7bf8f2f755:0xbf3130978aaf2ff7!2m2!1d75.9528557!2d31.0305278!1m5!1m1!1s0x391a83a1fbd6e9c7:0x7a1891414f61577c!2m2!1d75.8482248!2d30.9121269!1m5!1m1!1s0x391a9a7bf8f2f755:0xbf3130978aaf2ff7!2m2!1d75.9528557!2d31.0305278!1m5!1m1!1s0x391a83a8f16dc85d:0x4d81be91b95ee708!2m2!1d75.9569956!2d30.8505353!1m5!1m1!1s0x391a9a7bf8f2f755:0xbf3130978aaf2ff7!2m2!1d75.9528557!2d31.0305278!1m5!1m1!1s0x39196609c25343eb:0x2284aab8b51ba16d!2m2!1d74.8066719!2d31.7055209!3e0 |website=Google Map}}&lt;/ref&gt;

== ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ ==
* [[:ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਸੂਚੀਆਂ|ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* [http://www.punjabtourism.gov.in/ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ]
* [https://web.archive.org/web/20180804201629/http://punjabcensus.gov.in/ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ]
* [https://web.archive.org/web/20161018231343/http://cept.gov.in/lbpsd/placesearch.aspx ਸਥਾਨ ਅਧਾਰਿਤ ਪਿੰਨਕੋਡ]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]</text>
      <sha1>cwo8ravlgy5bickz7p1co9v87te1pv2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੀਤਾ ਭੁੱਕਲ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199064</id>
    <revision>
      <id>811934</id>
      <parentid>811835</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T14:10:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>811934</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5130" sha1="qvjpmju87lrkzfdelk0cuq1os0ru0af" xml:space="preserve">
{{Infobox officeholder
| name                = ਗੀਤਾ ਭੁੱਕਲ
| native_name         = 
| image               = DAUGHTERS-GALLERY-4 650 101514104312.jpg
| caption             = 
| office              = ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ
| term_start          = 2009
| term_end            = 
| predecessor         = ਹਰੀ ਰਾਮ
| successor           = 
| constituency        = ਝੱਜਰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਾ
| termstart1          = 2005
| termend1            = 2009
| predecessor1        = ਦੀਨਾ ਰਾਮ
| successor1          = ਰਾਮਪਾਲ ਮਾਜਰਾ
| constituency1       = ਕਲਾਇਤ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਾ
| office2             = 
| termstart2          = 2009
| termend2            = 2014
| birth_date          = {{Birth date and age|1968|8|16|df=y}}
| birth_place         = ਝੱਜਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, [[ਹਰਿਆਣਾ]], ਭਾਰਤ
| party               = [[ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ]]
| residence           = ਝੱਜਰ
| education           = ਮਾਸਟਰ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ (ਐਮ.ਏ.), (ਐਲ.ਐਲ.ਬੀ.), ਪੀ.ਜੀ. ਡਿਪਲੋਮਾ ਇਨ ਪਰਸੋਨਲ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਐਂਡ ਇੰਡਸਟਰੀਅਲ ਰਿਲੇਸ਼ਨਜ਼, (ਬੀ.ਐੱਡ.)
| spouse              = ਦਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਭੁੱਕਲ
| children            = 3
}}

'''ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ''' '''ਗੀਤਾ ਭੁੱਕਲ''' (ਜਨਮ 16 ਅਗਸਤ 1968) ਇੱਕ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]] ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ ਜੋ [[ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]], ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਝੱਜਰ ਹਲਕੇ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Haryana Vidhan Sabha MLA |url=http://haryanaassembly.gov.in/MLADetails.aspx?MLAID=774 |access-date=2017-04-23 |publisher=haryanaassembly.gov.in}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਕੈਬਨਿਟ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ, ਸਿਹਤ, ਮਹਿਲਾ ਅਤੇ ਬਾਲ ਵਿਕਾਸ, ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ, ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪੱਛੜੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੀ ਭਲਾਈ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਛਪਾਈ ਅਤੇ ਸਟੇਸ਼ਨਰੀ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Council of Ministers, Government of Haryana (2009) |url=http://infoelections.com/infoelection/index.php/haryana-news/502-haryana-council-of-ministers.html |access-date=2017-04-24}}&lt;/ref&gt;

== ਆਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ==
[[ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ|ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]], [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ|ਚੰਡੀਗਡ਼੍ਹ]] ਤੋਂ ਬੀ. ਏ. ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਡੀ. ਏ. ਵੀ. ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਕਾਲਜ, ਚੰਡੀਗਡ਼ ਤੋਂ ਪਰਸੋਨਲ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਅਤੇ ਇੰਡਸਟਰੀਅਲ ਰਿਲੇਸ਼ਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਡਿਪਲੋਮਾ ਕੀਤਾ। ਭੁੱਕਲ ਨੇ [[ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਤੋਂ ਬੈਚਲਰ ਆਫ਼ ਲਾਅ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਅਤੇ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਦਯਾਨੰਦ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਰੋਹਤਕ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਬੈਚਲਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਵੀ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਐਮ. ਏ. ਲਈ ਗਈ।  {{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=October 2024}}

== ਸਿਆਸੀ ਕਰੀਅਰ ==
ਭੁੱਕਲ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 2005 ਵਿੱਚ [[ਕਲਾਇਤ]] ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ 37 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]] ਲਈ ਇਹ ਸੀਟ ਜਿੱਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Haryana Assembly Polls: Geeta Bhukkal, Jhajjar MLA |url=https://www.hindustantimes.com/assembly-elections/haryana-assembly-polls-geeta-bhukkal-jhajjar-mla/story-v7Vd16SLzcdjuBUAIHT32H_amp.html |access-date=2024-10-21 |publisher=hindustantimes.com}}&lt;/ref&gt;

== ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ==
ਭੁੱਕਲ ਦਾ ਵਿਆਹ ਦਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਭੁੱਕਲ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 3 ਬੱਚੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Congress, BJP nominees confident of win |url=https://www.tribuneindia.com/news/haryana/congress-bjp-nominees-confident-of-win/amp |access-date=2024-10-21 |publisher=tribuneindia.com}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1968]]</text>
      <sha1>qvjpmju87lrkzfdelk0cuq1os0ru0af</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮਮਤਾ ਭੂਨੀਆ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199071</id>
    <revision>
      <id>811932</id>
      <parentid>811883</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T14:05:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>811932</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3814" sha1="nmya0wqo38ucbqn165ogjqoo2daei2l" xml:space="preserve">
{{Infobox officeholder
| name                = ਮਮਤਾ ਭੂਨੀਆ
| image               = 
| caption             = 
| office              = ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ
| term_start          = 2012
| term_end            = 
| constituency        = ਦਾਸਪੁਰ
| predecessor         = ਅਜੀਤ ਭੁਨੀਆ
| successor           = 
| birth_place         = 
| birth_date          = 
| spouse              = 
| party               = ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਾਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ
| residence           = ਪਸਚਿਮ ਮੇਦਿਨੀਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, [[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]]
| alma_mater          = 
| profession          = ਸਿਆਸਤਦਾਨ
| website             = 
| footnotes           = 
}}

'''ਮਮਤਾ ਭੂਨੀਆ''' [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਮੈਂਬਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Mamata Bhunia Election Affidavit |url=https://affidavit.eci.gov.in/show-profile/MTE5Mw==/MTY=/MTA=/Mw==/QUM= |access-date=1 July 2021 |website=[[Election Commission of India]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Mamata Bhunia is a TMC candidate from Daspur constituency in the 2021 |url=https://www.news18.com/assembly-elections-2021/west-bengal/mamata-bhunia-daspur-candidate-s25a230c003/ |access-date=1 July 2021 |website=[[News18]]}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਇੱਕ [[ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰ (ਭਾਰਤ)|ਵਿਧਾਇਕ]] ਹੈ,&lt;ref&gt;{{Cite web |title=West Bengal Assembly Election Candidate Mamata Bhunia |url=https://www.ndtv.com/elections/west-bengal-assembly-election-candidates-list-2021/mamata-bhunia-25230-3 |access-date=1 July 2021 |website=[[NDTV]]}}&lt;/ref&gt; ਜੋ [[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ 2016|2016 ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ]] ਵਿੱਚ ਦਾਸਪੁਰ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=2016 Winner Mamata Bhunia |url=https://www.hindustantimes.com/elections/west-bengal-assembly-election/daspur-2023150395 |access-date=1 July 2021 |website=[[Hindustan Times]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Burwan Assembly Constituency |url=https://www.business-standard.com/elections/west-bengal-assembly-election-2021/daspur-election-results-36_3420.html |access-date=1 July 2021 |website=[[Business Standard]]}}&lt;/ref&gt; 2021 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉਸੇ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Daspur, West Bengal Assembly election result 2021 |url=https://www.indiatoday.in/elections/story/daspur-west-bengal-assembly-election-result-2021-live-updates-1797310-2021-05-02 |access-date=1 July 2021 |website=[[India Today]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Mamata Bhunia - दासपुर विधानसभा चुनाव 2021 परिणाम |url=https://www.amarujala.com/election/vidhan-sabha-elections/west-bengal/candidates/mamata-bhunia-aitc-2021-daspur-249-west-bengal |access-date=1 July 2021 |website=[[Amar Ujala]]}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>nmya0wqo38ucbqn165ogjqoo2daei2l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>811933</id>
      <parentid>811932</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T14:06:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>811933</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3830" sha1="24p8uexbnff7pdgw91zrj4t7zwwqupi" xml:space="preserve">
{{Infobox officeholder
| name                = ਮਮਤਾ ਭੂਨੀਆ
| image               = 
| caption             = 
| office              = ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ
| term_start          = 2012
| term_end            = 
| constituency        = ਦਾਸਪੁਰ
| predecessor         = ਅਜੀਤ ਭੁਨੀਆ
| successor           = 
| birth_place         = 
| birth_date          = 
| spouse              = 
| party               = ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਾਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ
| residence           = ਪਸਚਿਮ ਮੇਦਿਨੀਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, [[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]]
| alma_mater          = 
| profession          = ਸਿਆਸਤਦਾਨ
| website             = 
| footnotes           = 
}}

'''ਮਮਤਾ ਭੂਨੀਆ''' [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਮੈਂਬਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Mamata Bhunia Election Affidavit |url=https://affidavit.eci.gov.in/show-profile/MTE5Mw==/MTY=/MTA=/Mw==/QUM= |access-date=1 July 2021 |website=[[Election Commission of India]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Mamata Bhunia is a TMC candidate from Daspur constituency in the 2021 |url=https://www.news18.com/assembly-elections-2021/west-bengal/mamata-bhunia-daspur-candidate-s25a230c003/ |access-date=1 July 2021 |website=[[News18]]}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਇੱਕ [[ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰ (ਭਾਰਤ)|ਵਿਧਾਇਕ]] ਹੈ,&lt;ref&gt;{{Cite web |title=West Bengal Assembly Election Candidate Mamata Bhunia |url=https://www.ndtv.com/elections/west-bengal-assembly-election-candidates-list-2021/mamata-bhunia-25230-3 |access-date=1 July 2021 |website=[[NDTV]]}}&lt;/ref&gt; ਜੋ [[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ 2016|2016 ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ]] ਵਿੱਚ ਦਾਸਪੁਰ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=2016 Winner Mamata Bhunia |url=https://www.hindustantimes.com/elections/west-bengal-assembly-election/daspur-2023150395 |access-date=1 July 2021 |website=[[Hindustan Times]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Burwan Assembly Constituency |url=https://www.business-standard.com/elections/west-bengal-assembly-election-2021/daspur-election-results-36_3420.html |access-date=1 July 2021 |website=[[Business Standard]]}}&lt;/ref&gt; 2021 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉਸੇ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Daspur, West Bengal Assembly election result 2021 |url=https://www.indiatoday.in/elections/story/daspur-west-bengal-assembly-election-result-2021-live-updates-1797310-2021-05-02 |access-date=1 July 2021 |website=[[India Today]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Mamata Bhunia - दासपुर विधानसभा चुनाव 2021 परिणाम |url=https://www.amarujala.com/election/vidhan-sabha-elections/west-bengal/candidates/mamata-bhunia-aitc-2021-daspur-249-west-bengal |access-date=1 July 2021 |website=[[Amar Ujala]]}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>24p8uexbnff7pdgw91zrj4t7zwwqupi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਚੰਦਰਕਾਂਤਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199073</id>
    <redirect title="ਚੰਦ੍ਰਕਾਂਤ" />
    <revision>
      <id>811976</id>
      <parentid>811900</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T00:08:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>927</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Fixing double redirect from [[ਚੰਦ੍ਰਕਾਂਤਾ]] to [[ਚੰਦ੍ਰਕਾਂਤ]]</comment>
      <origin>811976</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" sha1="427drwqwghyee6gf72p7iynbd12if6f" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਚੰਦ੍ਰਕਾਂਤ]]</text>
      <sha1>427drwqwghyee6gf72p7iynbd12if6f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Fpants097</title>
    <ns>3</ns>
    <id>199079</id>
    <revision>
      <id>811931</id>
      <timestamp>2025-06-27T13:23:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>811931</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="231" sha1="49wqxqv0awagzuvg0lc1w07pa9ny2uj" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Fpants097}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 13:23, 27 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>49wqxqv0awagzuvg0lc1w07pa9ny2uj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Sukhvir Sam</title>
    <ns>3</ns>
    <id>199080</id>
    <revision>
      <id>811938</id>
      <timestamp>2025-06-27T14:14:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>811938</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="233" sha1="h5reimr463nydyng9eiyltooyhw4taa" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Sukhvir Sam}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 14:14, 27 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>h5reimr463nydyng9eiyltooyhw4taa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜੀਵਵਾਦ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199081</id>
    <revision>
      <id>811941</id>
      <timestamp>2025-06-27T15:05:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harchand Bhinder</username>
        <id>3793</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:hi:Special:Redirect/revision/5955804|जीववाद]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>811941</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9905" sha1="7hhvydapgamxkr67r3nfa2p99j3olud" xml:space="preserve">'''ਜੀਵਵਾਦ''' ਇੱਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਂ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ [[ਆਤਮਾ]] ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਪੌਦਿਆਂ, ਚੱਟਾਨਾਂ, ਕੁਦਰਤੀ [[ਵਰਤਾਰਾ|ਵਰਤਾਰਿਆਂ]] ( [[ਬਿਜਲੀ]], [[ਮੀਂਹ]] ਆਦਿ) ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ '''।''' ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ, ਕਈ ਵਾਰ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ, ਨਾਵਾਂ, ਉਪਮਾਵਾਂ, ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਰਬ-ਸ਼ਕਤੀਵਾਦ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ [[ਸ਼ਿੰਤੋਵਾਦ|ਸ਼ਿੰਤੋ]] ਅਤੇ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦੇ ਕੁਝ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ==
ਆਤਮਾ ਬਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ। ਕੁਝ ਲੋਕ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਾਰਵਾਕ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ, ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਜਾਂ ਵੱਖਰਾ ਜੀਵਾਂ ਜਾਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਚੇਤਨਾ ਅਟੱਲ ਦਿਮਾਗ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਜਿਗਰ ਤੋਂ ਪਿੱਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਇਹ ਕਿਸੇ ਗੈਰ-ਭੌਤਿਕ ਤੱਤ ਜਾਂ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਗੁਣ ਜਾਂ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਕੁਝ ਲੋਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚੇਤਨਾ ਭੌਤਿਕ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਗੋਂ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਦਾ ਗੁਣ ਹੈ, ਜੋ ਭੌਤਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਜੈਨ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, &quot;ਚੇਤਨਲਕਸ਼ਨੋ ਜੀਵ:&quot; ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇੱਕੋ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਉਹ ਹਨ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਉੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਉਹ ਹਨ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜਿਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਨਿਰਜੀਵ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀਵਾਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਰਕਪੂਰਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ, ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀਵਾਦ ਉਹ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਜੀਵਤ ਆਤਮਾ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਭੌਤਿਕ ਤੱਤ ਜਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਅਖੌਤੀ ਨਿਰਜੀਵ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ, ਸਗੋਂ ਭੌਤਿਕ ਜਾਂ ਭੌਤਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਨੀਂਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਕਠ ਉਪਨਿਸ਼ਦ]] ਦੀ ਇਸ ਸ਼੍ਰੁਤਿ “ਯੋਨਿਮਨਯੇ ਪ੍ਰਪਦਯਨ੍ਤੇ ਸ਼ਰੀਰਤ੍ਵਯ ਦੇਹਿਨ: ਸ੍ਥਾਨੁਮਨਯੇਨੁਸਯਤਿ ਯਥਾਕਰਮਾ ਯਥਾਸ਼੍ਰੁਤਮ੍” (2-27) ਅਤੇ [[ਭਗਵਤ ਪੁਰਾਣ|ਸ਼੍ਰੀਮਦ ਭਾਗਵਤ]] ਦੇ ਇਸ ਸਲੋਕ “ਅੰਦੇਸ਼ੁ ਪੇਸ਼ਿਸ ਤਰੁਸ਼ਵਨਿਸ਼੍ਚਿਤੇਸ਼ੁ ਪ੍ਰਾਣੋ ਹਿ ਜੀਵਮੁਪਧਵਤਿ” ( ਤ -31-3) ਤੋਂ। ਸ਼੍ਰੀ [[ਉਮਾਸਵਤੀ|ਉਮਾਸਵਾਮੀ]] ਦਾ ਤੱਤਵਾਰਥਾਧਿਗਮਸੂਤਰ । ਇਸ ਵਾਕ “ਵਨਸਪਤਯੰਤਨਾਮੇਕਮ” (2-22) ਤੋਂ ਇਹ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਅਤੇ ਜੈਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਪੌਦਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਅਚੱਲ ਵਸਤੂਆਂ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਚਲ-ਅਚੱਲ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ, ਉਸਨੂੰ ਸਰਵਵਿਆਪੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਸਮਰਥਕ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਦਰਅਸਲ, ਜੋ ਲੋਕ [[ਆਤਮਾ]] ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਰੁੱਖਾਂ, ਗ੍ਰਹਿਆਂ, ਉਪਗ੍ਰਹਿਾਂ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਨਿਰਜੀਵ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ [[गायना|ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਆਨਾ]] ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭੂਤਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੀ, ਸਗੋਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਦੀ ਵੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਸਰੀਰ ਜਾਂ ਵਸਤੂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇਵਤਿਆਂ ਜਾਂ ਮਾਣਮੱਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਚਿੰਤਕ ਸਰਬ-ਆਤਮਵਾਦ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ [[ਬਹੁਦੇਵਵਾਦ|ਬਹੁ-ਦੇਵਵਾਦ]] ਦਾ, ਬਲਕਿ ਚੰਗੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ [[ਇੱਕ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ|ਇੱਕ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ]] ਦਾ ਅਧਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੱਭਿਆ ਜਾਂ ਅਰਧ-ਅਸੱਭਿਆ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਜਾਂ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਵਜੋਂ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਰਬਆਤਮਵਾਦ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਹਕੀਕਤਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਬੌਧਿਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਿਰਫ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜਾਂ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਯਤਨ।

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* [[ਇੱਕ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ]]
* [[ਬਹੁਦੇਵਵਾਦ]]
* ਸਰਬ-ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* [https://web.archive.org/web/20081217061202/http://www.roboethics.org/icra07/contributions/KITANO%20Animism%20Rinri%20Modernization%20the%20Base%20of%20Japanese%20Robo.pdf ਜੀਵਵਾਦ, ਰਿਨਰੀ, ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ; ਜਾਪਾਨੀ ਰੋਬੋਟਿਕਸ ਦਾ ਅਧਾਰ]
* [https://archive.today/20140630064537/http://www.snopes.com/religion/soulweight.asp ਸ਼ਹਿਰੀ ਦੰਤਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਪੰਨੇ: ਆਤਮਾ ਦਾ ਭਾਰ]
* [https://web.archive.org/web/20091130185724/http://www.returntothelandofsouls.com/ ਰੂਹਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਵਾਪਸ ਜਾਓ।] [https://web.archive.org/web/20091130185724/http://www.returntothelandofsouls.com/ ਜੋਰਡੀ ਐਸਟੇਵਾ ਦੁਆਰਾ ਆਈਵਰੀ ਕੋਸਟ ਵਿੱਚ ਜੀਵਵਾਦ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਦਰਸ਼ਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਹੁਦੇਵਵਾਦ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਈਸਵਰਵਾਦ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਣ-ਸਮੀਖਿਆ ਅਨੁਵਾਦਾਂ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ੇ]]</text>
      <sha1>7hhvydapgamxkr67r3nfa2p99j3olud</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>811948</id>
      <parentid>811941</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T15:10:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harchand Bhinder</username>
        <id>3793</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>811948</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9928" sha1="84jno6qgpaqrw0whuscjsu2fnp4mijd" xml:space="preserve">'''ਜੀਵਵਾਦ''' ਇੱਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, [[ਧਾਰਮਿਕ]] ਜਾਂ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ [[ਆਤਮਾ]] ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਪੌਦਿਆਂ, ਚੱਟਾਨਾਂ, ਕੁਦਰਤੀ [[ਵਰਤਾਰਾ|ਵਰਤਾਰਿਆਂ]] [[ਬਿਜਲੀ|(ਬਿਜਲੀ]], [[ਮੀਂਹ]] ਆਦਿ) ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ '''।''' ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ, ਕਈ ਵਾਰ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ, ਨਾਵਾਂ, ਉਪਮਾਵਾਂ, ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਰਬ-ਸ਼ਕਤੀਵਾਦ ਦਾ [[ਦਰਸ਼ਨ]] ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ [[ਸ਼ਿੰਤੋਵਾਦ|ਸ਼ਿੰਤੋ]] ਅਤੇ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦੇ ਕੁਝ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ==
ਆਤਮਾ ਬਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ। ਕੁਝ ਲੋਕ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਾਰਵਾਕ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ, ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਜਾਂ ਵੱਖਰਾ ਜੀਵਾਂ ਜਾਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਚੇਤਨਾ ਅਟੱਲ ਦਿਮਾਗ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਜਿਗਰ ਤੋਂ ਪਿੱਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਇਹ ਕਿਸੇ ਗੈਰ-ਭੌਤਿਕ ਤੱਤ ਜਾਂ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਗੁਣ ਜਾਂ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਕੁਝ ਲੋਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚੇਤਨਾ ਭੌਤਿਕ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਗੋਂ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਦਾ ਗੁਣ ਹੈ, ਜੋ ਭੌਤਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਜੈਨ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, &quot;ਚੇਤਨਲਕਸ਼ਨੋ ਜੀਵ:&quot; ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇੱਕੋ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਉਹ ਹਨ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਉੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਉਹ ਹਨ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜਿਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਨਿਰਜੀਵ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀਵਾਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਰਕਪੂਰਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ, ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀਵਾਦ ਉਹ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਜੀਵਤ ਆਤਮਾ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਭੌਤਿਕ ਤੱਤ ਜਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਅਖੌਤੀ ਨਿਰਜੀਵ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ, ਸਗੋਂ ਭੌਤਿਕ ਜਾਂ ਭੌਤਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਨੀਂਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਕਠ ਉਪਨਿਸ਼ਦ]] ਦੀ ਇਸ ਸ਼੍ਰੁਤਿ “ਯੋਨਿਮਨਯੇ ਪ੍ਰਪਦਯਨ੍ਤੇ ਸ਼ਰੀਰਤ੍ਵਯ ਦੇਹਿਨ: ਸ੍ਥਾਨੁਮਨਯੇਨੁਸਯਤਿ ਯਥਾਕਰਮਾ ਯਥਾਸ਼੍ਰੁਤਮ੍” (2-27) ਅਤੇ [[ਭਗਵਤ ਪੁਰਾਣ|ਸ਼੍ਰੀਮਦ ਭਾਗਵਤ]] ਦੇ ਇਸ ਸਲੋਕ “ਅੰਦੇਸ਼ੁ ਪੇਸ਼ਿਸ ਤਰੁਸ਼ਵਨਿਸ਼੍ਚਿਤੇਸ਼ੁ ਪ੍ਰਾਣੋ ਹਿ ਜੀਵਮੁਪਧਵਤਿ” ( ਤ -31-3) ਤੋਂ। ਸ਼੍ਰੀ [[ਉਮਾਸਵਤੀ|ਉਮਾਸਵਾਮੀ]] ਦਾ ਤੱਤਵਾਰਥਾਧਿਗਮਸੂਤਰ । ਇਸ ਵਾਕ “ਵਨਸਪਤਯੰਤਨਾਮੇਕਮ” (2-22) ਤੋਂ ਇਹ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਅਤੇ ਜੈਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਪੌਦਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਅਚੱਲ ਵਸਤੂਆਂ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਚਲ-ਅਚੱਲ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ, ਉਸਨੂੰ ਸਰਵਵਿਆਪੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਸਮਰਥਕ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਦਰਅਸਲ, ਜੋ ਲੋਕ [[ਆਤਮਾ]] ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਰੁੱਖਾਂ, ਗ੍ਰਹਿਆਂ, ਉਪਗ੍ਰਹਿਾਂ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਨਿਰਜੀਵ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ [[गायना|ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਆਨਾ]] ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭੂਤਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੀ, ਸਗੋਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਦੀ ਵੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਸਰੀਰ ਜਾਂ ਵਸਤੂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇਵਤਿਆਂ ਜਾਂ ਮਾਣਮੱਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਚਿੰਤਕ ਸਰਬ-ਆਤਮਵਾਦ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ [[ਬਹੁਦੇਵਵਾਦ|ਬਹੁ-ਦੇਵਵਾਦ]] ਦਾ, ਬਲਕਿ ਚੰਗੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ [[ਇੱਕ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ|ਇੱਕ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ]] ਦਾ ਅਧਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੱਭਿਆ ਜਾਂ ਅਰਧ-ਅਸੱਭਿਆ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਜਾਂ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਵਜੋਂ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਰਬਆਤਮਵਾਦ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਹਕੀਕਤਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਬੌਧਿਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਿਰਫ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜਾਂ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਯਤਨ।

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* [[ਇੱਕ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ]]
* [[ਬਹੁਦੇਵਵਾਦ]]
* ਸਰਬ-ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* [https://web.archive.org/web/20081217061202/http://www.roboethics.org/icra07/contributions/KITANO%20Animism%20Rinri%20Modernization%20the%20Base%20of%20Japanese%20Robo.pdf ਜੀਵਵਾਦ, ਰਿਨਰੀ, ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ; ਜਾਪਾਨੀ ਰੋਬੋਟਿਕਸ ਦਾ ਅਧਾਰ]
* [https://archive.today/20140630064537/http://www.snopes.com/religion/soulweight.asp ਸ਼ਹਿਰੀ ਦੰਤਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਪੰਨੇ: ਆਤਮਾ ਦਾ ਭਾਰ]
* [https://web.archive.org/web/20091130185724/http://www.returntothelandofsouls.com/ ਰੂਹਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਵਾਪਸ ਜਾਓ।] [https://web.archive.org/web/20091130185724/http://www.returntothelandofsouls.com/ ਜੋਰਡੀ ਐਸਟੇਵਾ ਦੁਆਰਾ ਆਈਵਰੀ ਕੋਸਟ ਵਿੱਚ ਜੀਵਵਾਦ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਦਰਸ਼ਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਹੁਦੇਵਵਾਦ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਈਸਵਰਵਾਦ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਣ-ਸਮੀਖਿਆ ਅਨੁਵਾਦਾਂ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ੇ]]</text>
      <sha1>84jno6qgpaqrw0whuscjsu2fnp4mijd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812000</id>
      <parentid>811948</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:05:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812000</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9973" sha1="rgtb9u1o4jf4ym6aifv3hv0btowamxx" xml:space="preserve">'''{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}ਜੀਵਵਾਦ''' ਇੱਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, [[ਧਾਰਮਿਕ]] ਜਾਂ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ [[ਆਤਮਾ]] ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਪੌਦਿਆਂ, ਚੱਟਾਨਾਂ, ਕੁਦਰਤੀ [[ਵਰਤਾਰਾ|ਵਰਤਾਰਿਆਂ]] [[ਬਿਜਲੀ|(ਬਿਜਲੀ]], [[ਮੀਂਹ]] ਆਦਿ) ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ '''।''' ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ, ਕਈ ਵਾਰ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ, ਨਾਵਾਂ, ਉਪਮਾਵਾਂ, ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਰਬ-ਸ਼ਕਤੀਵਾਦ ਦਾ [[ਦਰਸ਼ਨ]] ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ [[ਸ਼ਿੰਤੋਵਾਦ|ਸ਼ਿੰਤੋ]] ਅਤੇ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦੇ ਕੁਝ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ==
ਆਤਮਾ ਬਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ। ਕੁਝ ਲੋਕ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਾਰਵਾਕ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ, ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਜਾਂ ਵੱਖਰਾ ਜੀਵਾਂ ਜਾਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਚੇਤਨਾ ਅਟੱਲ ਦਿਮਾਗ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਜਿਗਰ ਤੋਂ ਪਿੱਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਇਹ ਕਿਸੇ ਗੈਰ-ਭੌਤਿਕ ਤੱਤ ਜਾਂ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਗੁਣ ਜਾਂ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਕੁਝ ਲੋਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚੇਤਨਾ ਭੌਤਿਕ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਗੋਂ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਦਾ ਗੁਣ ਹੈ, ਜੋ ਭੌਤਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਜੈਨ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, &quot;ਚੇਤਨਲਕਸ਼ਨੋ ਜੀਵ:&quot; ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇੱਕੋ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਉਹ ਹਨ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਉੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਉਹ ਹਨ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜਿਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਨਿਰਜੀਵ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀਵਾਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਰਕਪੂਰਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ, ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀਵਾਦ ਉਹ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਜੀਵਤ ਆਤਮਾ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਭੌਤਿਕ ਤੱਤ ਜਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਅਖੌਤੀ ਨਿਰਜੀਵ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ, ਸਗੋਂ ਭੌਤਿਕ ਜਾਂ ਭੌਤਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਨੀਂਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਕਠ ਉਪਨਿਸ਼ਦ]] ਦੀ ਇਸ ਸ਼੍ਰੁਤਿ “ਯੋਨਿਮਨਯੇ ਪ੍ਰਪਦਯਨ੍ਤੇ ਸ਼ਰੀਰਤ੍ਵਯ ਦੇਹਿਨ: ਸ੍ਥਾਨੁਮਨਯੇਨੁਸਯਤਿ ਯਥਾਕਰਮਾ ਯਥਾਸ਼੍ਰੁਤਮ੍” (2-27) ਅਤੇ [[ਭਗਵਤ ਪੁਰਾਣ|ਸ਼੍ਰੀਮਦ ਭਾਗਵਤ]] ਦੇ ਇਸ ਸਲੋਕ “ਅੰਦੇਸ਼ੁ ਪੇਸ਼ਿਸ ਤਰੁਸ਼ਵਨਿਸ਼੍ਚਿਤੇਸ਼ੁ ਪ੍ਰਾਣੋ ਹਿ ਜੀਵਮੁਪਧਵਤਿ” ( ਤ -31-3) ਤੋਂ। ਸ਼੍ਰੀ [[ਉਮਾਸਵਤੀ|ਉਮਾਸਵਾਮੀ]] ਦਾ ਤੱਤਵਾਰਥਾਧਿਗਮਸੂਤਰ । ਇਸ ਵਾਕ “ਵਨਸਪਤਯੰਤਨਾਮੇਕਮ” (2-22) ਤੋਂ ਇਹ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਅਤੇ ਜੈਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਪੌਦਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਅਚੱਲ ਵਸਤੂਆਂ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਚਲ-ਅਚੱਲ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ, ਉਸਨੂੰ ਸਰਵਵਿਆਪੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਸਮਰਥਕ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਦਰਅਸਲ, ਜੋ ਲੋਕ [[ਆਤਮਾ]] ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਰੁੱਖਾਂ, ਗ੍ਰਹਿਆਂ, ਉਪਗ੍ਰਹਿਾਂ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਨਿਰਜੀਵ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ [[गायना|ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਆਨਾ]] ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭੂਤਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੀ, ਸਗੋਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਦੀ ਵੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਸਰੀਰ ਜਾਂ ਵਸਤੂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇਵਤਿਆਂ ਜਾਂ ਮਾਣਮੱਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਚਿੰਤਕ ਸਰਬ-ਆਤਮਵਾਦ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ [[ਬਹੁਦੇਵਵਾਦ|ਬਹੁ-ਦੇਵਵਾਦ]] ਦਾ, ਬਲਕਿ ਚੰਗੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ [[ਇੱਕ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ|ਇੱਕ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ]] ਦਾ ਅਧਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੱਭਿਆ ਜਾਂ ਅਰਧ-ਅਸੱਭਿਆ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਜਾਂ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਵਜੋਂ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਰਬਆਤਮਵਾਦ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਹਕੀਕਤਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਬੌਧਿਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਿਰਫ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜਾਂ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਯਤਨ।

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* [[ਇੱਕ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ]]
* [[ਬਹੁਦੇਵਵਾਦ]]
* ਸਰਬ-ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* [https://web.archive.org/web/20081217061202/http://www.roboethics.org/icra07/contributions/KITANO%20Animism%20Rinri%20Modernization%20the%20Base%20of%20Japanese%20Robo.pdf ਜੀਵਵਾਦ, ਰਿਨਰੀ, ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ; ਜਾਪਾਨੀ ਰੋਬੋਟਿਕਸ ਦਾ ਅਧਾਰ]
* [https://archive.today/20140630064537/http://www.snopes.com/religion/soulweight.asp ਸ਼ਹਿਰੀ ਦੰਤਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਪੰਨੇ: ਆਤਮਾ ਦਾ ਭਾਰ]
* [https://web.archive.org/web/20091130185724/http://www.returntothelandofsouls.com/ ਰੂਹਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਵਾਪਸ ਜਾਓ।] [https://web.archive.org/web/20091130185724/http://www.returntothelandofsouls.com/ ਜੋਰਡੀ ਐਸਟੇਵਾ ਦੁਆਰਾ ਆਈਵਰੀ ਕੋਸਟ ਵਿੱਚ ਜੀਵਵਾਦ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਦਰਸ਼ਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਹੁਦੇਵਵਾਦ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਈਸਵਰਵਾਦ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਣ-ਸਮੀਖਿਆ ਅਨੁਵਾਦਾਂ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ੇ]]</text>
      <sha1>rgtb9u1o4jf4ym6aifv3hv0btowamxx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਯੋਨੋ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199082</id>
    <revision>
      <id>811951</id>
      <timestamp>2025-06-27T16:14:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1260722909|YONO]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>811951</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9460" sha1="qfbflgpro9bcmhkmj8aqmts8ybpmy3s" xml:space="preserve">
{{Infobox software
| title = YONO
| logo = SBI YONO Logo.svg
| logo size = 220px
| developer = [[IBM]]
| released = {{Start date and age|2017|11|24|df=yes}}
| ver layout = stacked
| latest release version = {{Multiple releases
| branch1                = Android
| version1               = 1.24.04
| date1                  = {{start date and age|2024|09|11|df=y}} 
| branch2                = iOS
| version2               = 1.24.04
| date2                  = {{Start date and age|2024|09|12|df=y}}
}}
| platform = [[Android (operating system)|Android]]&lt;br&gt;[[iOS]]
| size = {{plainlist| 
*156.6 [[Megabyte|MB]] ([[iOS]])
*95 [[Megabyte|MB]] ([[Android (operating system)|Android]])}}
| language = [[English language|English]]
| genre = [[Payment]]&lt;br/&gt;[[Unified Payments Interface|UPI]]
| website = {{url|https://yonobusiness.sbi}}
}}

'''ਯੋਨੋ''' ('''Y'''ou '''O'''nly '''N'''eed '''O'''ne) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਵਾਲਾ ਡਿਜੀਟਲ ਬੈਂਕਿੰਗ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਹੈ ਜੋ ਕਿ [[ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ|ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ]] (ਐਸ ਬੀ ਆਈ ) ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੇਵਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਵਾਈ, ਰੇਲ, ਬੱਸ ਅਤੇ ਟੈਕਸੀ ਬੁਕਿੰਗ, ਔਨਲਾਈਨ ਖਰੀਦਦਾਰੀ, ਜਾਂ ਮੈਡੀਕਲ ਬਿੱਲਾਂ ਦੇ ਭੁਗਤਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।&lt;ref name=&quot;news_HinduBusinessLine_20171123_a&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.thehindubusinessline.com/money-and-banking/sbi-launches-yono-an-integrated-app-for-financial-services/article9970915.ece|title=SBI launches YONO, an integrated app for financial services|date=23 November 2017|work=[[The Hindu]]|access-date=24 November 2017}}&lt;/ref&gt; ਯੋਨੋ ਨੂੰ [[ਐਂਡਰੌਇਡ (ਔਪਰੇਟਿੰਗ ਸਿਸਟਮ)|ਐਂਡਰਾਇਡ]] ਅਤੇ [[ਆਈਓਐਸ]] ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮੋਬਾਈਲ ਬੈਂਕਿੰਗ ਐਪ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=6 December 2022 |title=How To Register For SBI Mobile Banking? |url=https://www.bqprime.com/personal-finance/pfx-how-to-register-for-sbi-mobile-banking |website=BQ Prime}}&lt;/ref&gt; ਯੋਨੋ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੋਡ ਨਾਮ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਲੋਟਸ ਸੀ।

== ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ==
ਯੋਨੋ ਐਪ ਆਉਣ ਵਾਲੈ ਸਾਲਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ &quot;ਔਨਲਾਈਨ ਮਾਰਕੀਟਪਲੇਸ&quot; ਬਣਾਉਣ ਦੀ (ਐਸ ਬੀ ਆਈ) ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਯੋਜਨਾ ਤੋਂ ਉਭਰਿਆ।&lt;ref name=&quot;bt&quot; /&gt; ਇਸ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਦਾ ਨਾਮ &quot;ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਲੋਟਸ&quot; ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਰਜਨੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਦੁਆਰਾ ਐਮਡੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬੈਂਕ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਵਜੋਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;bt&quot; /&gt; ਇਹ ਐਪ ਨਵੰਬਰ 2017 ਵਿੱਚ ਲਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;bt&quot;&gt;{{Cite web |date=22 October 2021 |title=Inside account of how SBI's YONO became one of the largest digital lenders in India |url=https://www.businesstoday.in/industry/banks/story/inside-account-of-how-sbis-yono-became-one-of-the-largest-digital-lenders-in-india-310152-2021-10-22 |website=Business Today}}&lt;/ref&gt;

== ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ==
ਯੋਨੋ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਈ-ਕਾਮਰਸ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਨਲਾਈਨ ਖਰੀਦਦਾਰੀ, ਯਾਤਰਾ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ, ਟੈਕਸੀ ਬੁਕਿੰਗ, ਰੇਲ ਬੁਕਿੰਗ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਟਿਕਟ ਬੁਕਿੰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;news_TOI_20171124_a&quot;&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/sbis-yono-allows-instant-saving-a/cs-online-loans/articleshow/61774693.cms|title=SBI's YONO allows instant digital savings accounts, online loans|date=24 November 2017|work=[[The Times of India]]|access-date=24 November 2017}}&lt;/ref&gt; ਯੋਨੋ ਰਵਾਇਤੀ ਮੋਬਾਈਲ ਬੈਂਕਿੰਗ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੈਂਕ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹਣਾ, ਫੰਡ ਟ੍ਰਾਂਸਫਰ, ਕੈਸ਼ਲੈੱਸ ਬਿੱਲ ਸਵਾਈਪ ਦਵਾਰਾ ਭੁਗਤਾਨ ਅਤੇ ਕਰਜ਼ੇ। ਸਮਾਰਟਫੋਨ ਐਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ &quot;ਯੋਨੋ ਕੈਸ਼&quot; ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰਾਹੀਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਏ. ਟੀ. ਐਮ. ਕਾਰਡ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੇ ਏ. ਟੀ&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://economictimes.indiatimes.com/wealth/save/how-to-withdraw-cash-from-sbi-atm-without-using-debit-card-or-sbi-yono-app/articleshow/68722123.cms?from=mdr|title=How to withdraw cash from SBI ATM without using debit card or SBI YONO app|last=Dubey|first=Navneet|date=2019-04-05|work=The Economic Times|access-date=2019-05-23}}&lt;/ref&gt; ਅਕਤੂਬਰ 2021 ਤੱਕ, ਐਪ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਡਿਜੀਟਲ ਰਿਣਦਾਤਾ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੀ ਸੀ ਜੋ ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾ ਔਸਤਨ 1500-2000 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;bt&quot;&gt;{{Cite web |date=22 October 2021 |title=Inside account of how SBI's YONO became one of the largest digital lenders in India |url=https://www.businesstoday.in/industry/banks/story/inside-account-of-how-sbis-yono-became-one-of-the-largest-digital-lenders-in-india-310152-2021-10-22 |website=Business Today}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.businesstoday.in/industry/banks/story/inside-account-of-how-sbis-yono-became-one-of-the-largest-digital-lenders-in-india-310152-2021-10-22 &quot;Inside account of how SBI's YONO became one of the largest digital lenders in India&quot;]. ''Business Today''. 22 October 2021.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; 2 ਜੁਲਾਈ 2023 ਨੂੰ, ਯੋਨੋ ਐਪ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸੰਸਕਰਣ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਯੂ ਪੀ ਆਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਹੋਰ ਬੈਂਕ ਗਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਯੂ ਪੀ ਆਈ ਭੁਗਤਾਨਾਂ ਲਈ ਐਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ। ਅੱਪਡੇਟ ਨੇ ਕਿਊ. ਆਰ. ਸਕੈਨਿੰਗ ਅਤੇ ਪੇ-ਬਾਈ-ਕੰਟੈਕਟ ਯੂ. ਪੀ. ਆਈ. ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਵੀ ਲਿਆਂਦੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thequint.com/news/business/sbi-yono-app-launched-with-an-updated-version-check-all-the-new-features-here#read-more|title=SBI YONO App Launched With an Updated Version: Check All the New Features Here|date=4 July 2023|work=The Quint}}&lt;/ref&gt;

== ਯੋਨੋ ਲਾਈਟ ==
ਯੋਨੋ ਲਾਈਟ (ਐਸ ਬੀ ਆਈ) ਦੀ ਇੱਕ ਮੋਬਾਈਲ ਬੈਂਕਿੰਗ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Ojha |first=Sangeeta |date=2021-08-02 |title=SBI launches new feature in Yono, Yono Lite app. Benefits and other details here |url=https://www.livemint.com/money/personal-finance/sbi-launches-new-feature-in-yono-yono-lite-app-benefits-and-other-details-here-11627892526445.html |access-date=2022-07-24 |website=mint}}&lt;/ref&gt; ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਐੱਸਬੀਆਈ ਏਨੀਵੇਅਰ ਪਰਸਨਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਸੀ ਪਰ ਯੋਨੋ ਐਪ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ 2018 ਵਿੱਚ &quot;ਯੋਨੋ ਲਾਈਟ&quot; ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੁਬਾਰਾ ਬ੍ਰਾਂਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2021 ਵਿੱਚ, ਯੋਨੋ ਲਾਈਟ ਨੇ ਆਪਣੇ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲ ਧੋਖਾਧੜੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਅਪਡੇਟ ਕੀਤੇ ਗਏ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Sharma |first=Reema |date=2021-08-03 |title=SBI YONO, YONO Lite get security features for protection from digital frauds |url=https://zeenews.india.com/personal-finance/sbi-yono-yono-lite-get-new-security-features-customers-to-get-protection-from-digital-frauds-2381446.html |access-date=2022-07-24 |website=Zee News}}&lt;/ref&gt;

== ਯੋਨੋ ਕਾਰੋਬਾਰ ==
ਯੋਨੋ ਬਿਜ਼ਨਸ ਮੋਬਾਈਲ ਐਪ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਬੈਂਕਿੰਗ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਲਈ ਪਲੇ ਸਟੋਰ ਅਤੇ ਐਪ ਸਟੋਰ ਉੱਤੇ ਉਪਲਬਧ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Yono Business |url=https://yonobusiness.sbi/}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਐਂਡਰੌਇਡ (ਔਪਰੇਟਿੰਗ ਸਿਸਟਮ) ਸਾਫਟਵੇਅਰ]]</text>
      <sha1>qfbflgpro9bcmhkmj8aqmts8ybpmy3s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>811952</id>
      <parentid>811951</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T16:18:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <origin>811952</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9474" sha1="6fmqrzv5crw0nmxc090n9m3dqc75sup" xml:space="preserve">
{{Infobox software
| title = '''ਯੋਨੋ'''
| logo = SBI YONO Logo.svg
| logo size = 220px
| developer = [[IBM]]
| released = {{Start date and age|2017|11|24|df=yes}}
| ver layout = stacked
| latest release version = {{Multiple releases
| branch1                = Android
| version1               = 1.24.04
| date1                  = {{start date and age|2024|09|11|df=y}} 
| branch2                = iOS
| version2               = 1.24.04
| date2                  = {{Start date and age|2024|09|12|df=y}}
}}
| platform = [[Android (operating system)|Android]]&lt;br&gt;[[iOS]]
| size = {{plainlist| 
*156.6 [[Megabyte|MB]] ([[iOS]])
*95 [[Megabyte|MB]] ([[Android (operating system)|Android]])}}
| language = [[English language|English]]
| genre = [[Payment]]&lt;br/&gt;[[Unified Payments Interface|UPI]]
| website = {{url|https://yonobusiness.sbi}}
}}

'''ਯੋਨੋ''' ('''Y'''ou '''O'''nly '''N'''eed '''O'''ne) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਵਾਲਾ ਡਿਜੀਟਲ ਬੈਂਕਿੰਗ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਹੈ ਜੋ ਕਿ [[ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ|ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ]] (ਐਸ ਬੀ ਆਈ ) ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੇਵਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਵਾਈ, ਰੇਲ, ਬੱਸ ਅਤੇ ਟੈਕਸੀ ਬੁਕਿੰਗ, ਔਨਲਾਈਨ ਖਰੀਦਦਾਰੀ, ਜਾਂ ਮੈਡੀਕਲ ਬਿੱਲਾਂ ਦੇ ਭੁਗਤਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।&lt;ref name=&quot;news_HinduBusinessLine_20171123_a&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.thehindubusinessline.com/money-and-banking/sbi-launches-yono-an-integrated-app-for-financial-services/article9970915.ece|title=SBI launches YONO, an integrated app for financial services|date=23 November 2017|work=[[The Hindu]]|access-date=24 November 2017}}&lt;/ref&gt; ਯੋਨੋ ਨੂੰ [[ਐਂਡਰੌਇਡ (ਔਪਰੇਟਿੰਗ ਸਿਸਟਮ)|ਐਂਡਰਾਇਡ]] ਅਤੇ [[ਆਈਓਐਸ]] ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮੋਬਾਈਲ ਬੈਂਕਿੰਗ ਐਪ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=6 December 2022 |title=How To Register For SBI Mobile Banking? |url=https://www.bqprime.com/personal-finance/pfx-how-to-register-for-sbi-mobile-banking |website=BQ Prime}}&lt;/ref&gt; ਯੋਨੋ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੋਡ ਨਾਮ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਲੋਟਸ ਸੀ।

== ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ==
ਯੋਨੋ ਐਪ ਆਉਣ ਵਾਲੈ ਸਾਲਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ &quot;ਔਨਲਾਈਨ ਮਾਰਕੀਟਪਲੇਸ&quot; ਬਣਾਉਣ ਦੀ (ਐਸ ਬੀ ਆਈ) ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਯੋਜਨਾ ਤੋਂ ਉਭਰਿਆ।&lt;ref name=&quot;bt&quot; /&gt; ਇਸ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਦਾ ਨਾਮ &quot;ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਲੋਟਸ&quot; ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਰਜਨੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਦੁਆਰਾ ਐਮਡੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬੈਂਕ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਵਜੋਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;bt&quot; /&gt; ਇਹ ਐਪ ਨਵੰਬਰ 2017 ਵਿੱਚ ਲਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;bt&quot;&gt;{{Cite web |date=22 October 2021 |title=Inside account of how SBI's YONO became one of the largest digital lenders in India |url=https://www.businesstoday.in/industry/banks/story/inside-account-of-how-sbis-yono-became-one-of-the-largest-digital-lenders-in-india-310152-2021-10-22 |website=Business Today}}&lt;/ref&gt;

== ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ==
ਯੋਨੋ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਈ-ਕਾਮਰਸ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਨਲਾਈਨ ਖਰੀਦਦਾਰੀ, ਯਾਤਰਾ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ, ਟੈਕਸੀ ਬੁਕਿੰਗ, ਰੇਲ ਬੁਕਿੰਗ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਟਿਕਟ ਬੁਕਿੰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;news_TOI_20171124_a&quot;&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/sbis-yono-allows-instant-saving-a/cs-online-loans/articleshow/61774693.cms|title=SBI's YONO allows instant digital savings accounts, online loans|date=24 November 2017|work=[[The Times of India]]|access-date=24 November 2017}}&lt;/ref&gt; ਯੋਨੋ ਰਵਾਇਤੀ ਮੋਬਾਈਲ ਬੈਂਕਿੰਗ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੈਂਕ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹਣਾ, ਫੰਡ ਟ੍ਰਾਂਸਫਰ, ਕੈਸ਼ਲੈੱਸ ਬਿੱਲ ਸਵਾਈਪ ਦਵਾਰਾ ਭੁਗਤਾਨ ਅਤੇ ਕਰਜ਼ੇ। ਸਮਾਰਟਫੋਨ ਐਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ &quot;ਯੋਨੋ ਕੈਸ਼&quot; ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰਾਹੀਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਏ. ਟੀ. ਐਮ. ਕਾਰਡ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੇ ਏ. ਟੀ&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://economictimes.indiatimes.com/wealth/save/how-to-withdraw-cash-from-sbi-atm-without-using-debit-card-or-sbi-yono-app/articleshow/68722123.cms?from=mdr|title=How to withdraw cash from SBI ATM without using debit card or SBI YONO app|last=Dubey|first=Navneet|date=2019-04-05|work=The Economic Times|access-date=2019-05-23}}&lt;/ref&gt; ਅਕਤੂਬਰ 2021 ਤੱਕ, ਐਪ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਡਿਜੀਟਲ ਰਿਣਦਾਤਾ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੀ ਸੀ ਜੋ ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾ ਔਸਤਨ 1500-2000 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;bt&quot;&gt;{{Cite web |date=22 October 2021 |title=Inside account of how SBI's YONO became one of the largest digital lenders in India |url=https://www.businesstoday.in/industry/banks/story/inside-account-of-how-sbis-yono-became-one-of-the-largest-digital-lenders-in-india-310152-2021-10-22 |website=Business Today}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.businesstoday.in/industry/banks/story/inside-account-of-how-sbis-yono-became-one-of-the-largest-digital-lenders-in-india-310152-2021-10-22 &quot;Inside account of how SBI's YONO became one of the largest digital lenders in India&quot;]. ''Business Today''. 22 October 2021.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; 2 ਜੁਲਾਈ 2023 ਨੂੰ, ਯੋਨੋ ਐਪ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸੰਸਕਰਣ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਯੂ ਪੀ ਆਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਹੋਰ ਬੈਂਕ ਗਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਯੂ ਪੀ ਆਈ ਭੁਗਤਾਨਾਂ ਲਈ ਐਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ। ਅੱਪਡੇਟ ਨੇ ਕਿਊ. ਆਰ. ਸਕੈਨਿੰਗ ਅਤੇ ਪੇ-ਬਾਈ-ਕੰਟੈਕਟ ਯੂ. ਪੀ. ਆਈ. ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਵੀ ਲਿਆਂਦੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thequint.com/news/business/sbi-yono-app-launched-with-an-updated-version-check-all-the-new-features-here#read-more|title=SBI YONO App Launched With an Updated Version: Check All the New Features Here|date=4 July 2023|work=The Quint}}&lt;/ref&gt;

== ਯੋਨੋ ਲਾਈਟ ==
ਯੋਨੋ ਲਾਈਟ (ਐਸ ਬੀ ਆਈ) ਦੀ ਇੱਕ ਮੋਬਾਈਲ ਬੈਂਕਿੰਗ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Ojha |first=Sangeeta |date=2021-08-02 |title=SBI launches new feature in Yono, Yono Lite app. Benefits and other details here |url=https://www.livemint.com/money/personal-finance/sbi-launches-new-feature-in-yono-yono-lite-app-benefits-and-other-details-here-11627892526445.html |access-date=2022-07-24 |website=mint}}&lt;/ref&gt; ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਐੱਸਬੀਆਈ ਏਨੀਵੇਅਰ ਪਰਸਨਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਸੀ ਪਰ ਯੋਨੋ ਐਪ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ 2018 ਵਿੱਚ &quot;ਯੋਨੋ ਲਾਈਟ&quot; ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੁਬਾਰਾ ਬ੍ਰਾਂਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2021 ਵਿੱਚ, ਯੋਨੋ ਲਾਈਟ ਨੇ ਆਪਣੇ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲ ਧੋਖਾਧੜੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਅਪਡੇਟ ਕੀਤੇ ਗਏ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Sharma |first=Reema |date=2021-08-03 |title=SBI YONO, YONO Lite get security features for protection from digital frauds |url=https://zeenews.india.com/personal-finance/sbi-yono-yono-lite-get-new-security-features-customers-to-get-protection-from-digital-frauds-2381446.html |access-date=2022-07-24 |website=Zee News}}&lt;/ref&gt;

== ਯੋਨੋ ਕਾਰੋਬਾਰ ==
ਯੋਨੋ ਬਿਜ਼ਨਸ ਮੋਬਾਈਲ ਐਪ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਬੈਂਕਿੰਗ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਲਈ ਪਲੇ ਸਟੋਰ ਅਤੇ ਐਪ ਸਟੋਰ ਉੱਤੇ ਉਪਲਬਧ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Yono Business |url=https://yonobusiness.sbi/}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਐਂਡਰੌਇਡ (ਔਪਰੇਟਿੰਗ ਸਿਸਟਮ) ਸਾਫਟਵੇਅਰ]]</text>
      <sha1>6fmqrzv5crw0nmxc090n9m3dqc75sup</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>811999</id>
      <parentid>811952</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:04:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>811999</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9492" sha1="f8zv0h9nnfmu2ycqiteoyt2y6o3idno" xml:space="preserve">{{Cleanup infobox}}{{Infobox software
| title = '''ਯੋਨੋ'''
| logo = SBI YONO Logo.svg
| logo size = 220px
| developer = [[IBM]]
| released = {{Start date and age|2017|11|24|df=yes}}
| ver layout = stacked
| latest release version = {{Multiple releases
| branch1                = Android
| version1               = 1.24.04
| date1                  = {{start date and age|2024|09|11|df=y}} 
| branch2                = iOS
| version2               = 1.24.04
| date2                  = {{Start date and age|2024|09|12|df=y}}
}}
| platform = [[Android (operating system)|Android]]&lt;br&gt;[[iOS]]
| size = {{plainlist| 
*156.6 [[Megabyte|MB]] ([[iOS]])
*95 [[Megabyte|MB]] ([[Android (operating system)|Android]])}}
| language = [[English language|English]]
| genre = [[Payment]]&lt;br/&gt;[[Unified Payments Interface|UPI]]
| website = {{url|https://yonobusiness.sbi}}
}}

'''ਯੋਨੋ''' ('''Y'''ou '''O'''nly '''N'''eed '''O'''ne) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਵਾਲਾ ਡਿਜੀਟਲ ਬੈਂਕਿੰਗ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਹੈ ਜੋ ਕਿ [[ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ|ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ]] (ਐਸ ਬੀ ਆਈ ) ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੇਵਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਵਾਈ, ਰੇਲ, ਬੱਸ ਅਤੇ ਟੈਕਸੀ ਬੁਕਿੰਗ, ਔਨਲਾਈਨ ਖਰੀਦਦਾਰੀ, ਜਾਂ ਮੈਡੀਕਲ ਬਿੱਲਾਂ ਦੇ ਭੁਗਤਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।&lt;ref name=&quot;news_HinduBusinessLine_20171123_a&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.thehindubusinessline.com/money-and-banking/sbi-launches-yono-an-integrated-app-for-financial-services/article9970915.ece|title=SBI launches YONO, an integrated app for financial services|date=23 November 2017|work=[[The Hindu]]|access-date=24 November 2017}}&lt;/ref&gt; ਯੋਨੋ ਨੂੰ [[ਐਂਡਰੌਇਡ (ਔਪਰੇਟਿੰਗ ਸਿਸਟਮ)|ਐਂਡਰਾਇਡ]] ਅਤੇ [[ਆਈਓਐਸ]] ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮੋਬਾਈਲ ਬੈਂਕਿੰਗ ਐਪ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=6 December 2022 |title=How To Register For SBI Mobile Banking? |url=https://www.bqprime.com/personal-finance/pfx-how-to-register-for-sbi-mobile-banking |website=BQ Prime}}&lt;/ref&gt; ਯੋਨੋ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੋਡ ਨਾਮ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਲੋਟਸ ਸੀ।

== ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ==
ਯੋਨੋ ਐਪ ਆਉਣ ਵਾਲੈ ਸਾਲਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ &quot;ਔਨਲਾਈਨ ਮਾਰਕੀਟਪਲੇਸ&quot; ਬਣਾਉਣ ਦੀ (ਐਸ ਬੀ ਆਈ) ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਯੋਜਨਾ ਤੋਂ ਉਭਰਿਆ।&lt;ref name=&quot;bt&quot; /&gt; ਇਸ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਦਾ ਨਾਮ &quot;ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਲੋਟਸ&quot; ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਰਜਨੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਦੁਆਰਾ ਐਮਡੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬੈਂਕ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਵਜੋਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;bt&quot; /&gt; ਇਹ ਐਪ ਨਵੰਬਰ 2017 ਵਿੱਚ ਲਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;bt&quot;&gt;{{Cite web |date=22 October 2021 |title=Inside account of how SBI's YONO became one of the largest digital lenders in India |url=https://www.businesstoday.in/industry/banks/story/inside-account-of-how-sbis-yono-became-one-of-the-largest-digital-lenders-in-india-310152-2021-10-22 |website=Business Today}}&lt;/ref&gt;

== ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ==
ਯੋਨੋ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਈ-ਕਾਮਰਸ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਨਲਾਈਨ ਖਰੀਦਦਾਰੀ, ਯਾਤਰਾ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ, ਟੈਕਸੀ ਬੁਕਿੰਗ, ਰੇਲ ਬੁਕਿੰਗ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਟਿਕਟ ਬੁਕਿੰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;news_TOI_20171124_a&quot;&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/sbis-yono-allows-instant-saving-a/cs-online-loans/articleshow/61774693.cms|title=SBI's YONO allows instant digital savings accounts, online loans|date=24 November 2017|work=[[The Times of India]]|access-date=24 November 2017}}&lt;/ref&gt; ਯੋਨੋ ਰਵਾਇਤੀ ਮੋਬਾਈਲ ਬੈਂਕਿੰਗ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੈਂਕ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹਣਾ, ਫੰਡ ਟ੍ਰਾਂਸਫਰ, ਕੈਸ਼ਲੈੱਸ ਬਿੱਲ ਸਵਾਈਪ ਦਵਾਰਾ ਭੁਗਤਾਨ ਅਤੇ ਕਰਜ਼ੇ। ਸਮਾਰਟਫੋਨ ਐਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ &quot;ਯੋਨੋ ਕੈਸ਼&quot; ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰਾਹੀਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਏ. ਟੀ. ਐਮ. ਕਾਰਡ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੇ ਏ. ਟੀ&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://economictimes.indiatimes.com/wealth/save/how-to-withdraw-cash-from-sbi-atm-without-using-debit-card-or-sbi-yono-app/articleshow/68722123.cms?from=mdr|title=How to withdraw cash from SBI ATM without using debit card or SBI YONO app|last=Dubey|first=Navneet|date=2019-04-05|work=The Economic Times|access-date=2019-05-23}}&lt;/ref&gt; ਅਕਤੂਬਰ 2021 ਤੱਕ, ਐਪ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਡਿਜੀਟਲ ਰਿਣਦਾਤਾ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੀ ਸੀ ਜੋ ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾ ਔਸਤਨ 1500-2000 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;bt&quot;&gt;{{Cite web |date=22 October 2021 |title=Inside account of how SBI's YONO became one of the largest digital lenders in India |url=https://www.businesstoday.in/industry/banks/story/inside-account-of-how-sbis-yono-became-one-of-the-largest-digital-lenders-in-india-310152-2021-10-22 |website=Business Today}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.businesstoday.in/industry/banks/story/inside-account-of-how-sbis-yono-became-one-of-the-largest-digital-lenders-in-india-310152-2021-10-22 &quot;Inside account of how SBI's YONO became one of the largest digital lenders in India&quot;]. ''Business Today''. 22 October 2021.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; 2 ਜੁਲਾਈ 2023 ਨੂੰ, ਯੋਨੋ ਐਪ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸੰਸਕਰਣ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਯੂ ਪੀ ਆਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਹੋਰ ਬੈਂਕ ਗਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਯੂ ਪੀ ਆਈ ਭੁਗਤਾਨਾਂ ਲਈ ਐਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ। ਅੱਪਡੇਟ ਨੇ ਕਿਊ. ਆਰ. ਸਕੈਨਿੰਗ ਅਤੇ ਪੇ-ਬਾਈ-ਕੰਟੈਕਟ ਯੂ. ਪੀ. ਆਈ. ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਵੀ ਲਿਆਂਦੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thequint.com/news/business/sbi-yono-app-launched-with-an-updated-version-check-all-the-new-features-here#read-more|title=SBI YONO App Launched With an Updated Version: Check All the New Features Here|date=4 July 2023|work=The Quint}}&lt;/ref&gt;

== ਯੋਨੋ ਲਾਈਟ ==
ਯੋਨੋ ਲਾਈਟ (ਐਸ ਬੀ ਆਈ) ਦੀ ਇੱਕ ਮੋਬਾਈਲ ਬੈਂਕਿੰਗ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Ojha |first=Sangeeta |date=2021-08-02 |title=SBI launches new feature in Yono, Yono Lite app. Benefits and other details here |url=https://www.livemint.com/money/personal-finance/sbi-launches-new-feature-in-yono-yono-lite-app-benefits-and-other-details-here-11627892526445.html |access-date=2022-07-24 |website=mint}}&lt;/ref&gt; ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਐੱਸਬੀਆਈ ਏਨੀਵੇਅਰ ਪਰਸਨਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਸੀ ਪਰ ਯੋਨੋ ਐਪ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ 2018 ਵਿੱਚ &quot;ਯੋਨੋ ਲਾਈਟ&quot; ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੁਬਾਰਾ ਬ੍ਰਾਂਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2021 ਵਿੱਚ, ਯੋਨੋ ਲਾਈਟ ਨੇ ਆਪਣੇ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲ ਧੋਖਾਧੜੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਅਪਡੇਟ ਕੀਤੇ ਗਏ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Sharma |first=Reema |date=2021-08-03 |title=SBI YONO, YONO Lite get security features for protection from digital frauds |url=https://zeenews.india.com/personal-finance/sbi-yono-yono-lite-get-new-security-features-customers-to-get-protection-from-digital-frauds-2381446.html |access-date=2022-07-24 |website=Zee News}}&lt;/ref&gt;

== ਯੋਨੋ ਕਾਰੋਬਾਰ ==
ਯੋਨੋ ਬਿਜ਼ਨਸ ਮੋਬਾਈਲ ਐਪ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਬੈਂਕਿੰਗ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਲਈ ਪਲੇ ਸਟੋਰ ਅਤੇ ਐਪ ਸਟੋਰ ਉੱਤੇ ਉਪਲਬਧ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Yono Business |url=https://yonobusiness.sbi/}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਐਂਡਰੌਇਡ (ਔਪਰੇਟਿੰਗ ਸਿਸਟਮ) ਸਾਫਟਵੇਅਰ]]</text>
      <sha1>f8zv0h9nnfmu2ycqiteoyt2y6o3idno</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812017</id>
      <parentid>811999</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:54:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <comment>/* ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ */</comment>
      <origin>812017</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9489" sha1="9uwyu34gekahuy3tam8zizqg05ky13g" xml:space="preserve">{{Cleanup infobox}}{{Infobox software
| title = '''ਯੋਨੋ'''
| logo = SBI YONO Logo.svg
| logo size = 220px
| developer = [[IBM]]
| released = {{Start date and age|2017|11|24|df=yes}}
| ver layout = stacked
| latest release version = {{Multiple releases
| branch1                = Android
| version1               = 1.24.04
| date1                  = {{start date and age|2024|09|11|df=y}} 
| branch2                = iOS
| version2               = 1.24.04
| date2                  = {{Start date and age|2024|09|12|df=y}}
}}
| platform = [[Android (operating system)|Android]]&lt;br&gt;[[iOS]]
| size = {{plainlist| 
*156.6 [[Megabyte|MB]] ([[iOS]])
*95 [[Megabyte|MB]] ([[Android (operating system)|Android]])}}
| language = [[English language|English]]
| genre = [[Payment]]&lt;br/&gt;[[Unified Payments Interface|UPI]]
| website = {{url|https://yonobusiness.sbi}}
}}

'''ਯੋਨੋ''' ('''Y'''ou '''O'''nly '''N'''eed '''O'''ne) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਵਾਲਾ ਡਿਜੀਟਲ ਬੈਂਕਿੰਗ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਹੈ ਜੋ ਕਿ [[ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ|ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ]] (ਐਸ ਬੀ ਆਈ ) ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੇਵਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਵਾਈ, ਰੇਲ, ਬੱਸ ਅਤੇ ਟੈਕਸੀ ਬੁਕਿੰਗ, ਔਨਲਾਈਨ ਖਰੀਦਦਾਰੀ, ਜਾਂ ਮੈਡੀਕਲ ਬਿੱਲਾਂ ਦੇ ਭੁਗਤਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।&lt;ref name=&quot;news_HinduBusinessLine_20171123_a&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.thehindubusinessline.com/money-and-banking/sbi-launches-yono-an-integrated-app-for-financial-services/article9970915.ece|title=SBI launches YONO, an integrated app for financial services|date=23 November 2017|work=[[The Hindu]]|access-date=24 November 2017}}&lt;/ref&gt; ਯੋਨੋ ਨੂੰ [[ਐਂਡਰੌਇਡ (ਔਪਰੇਟਿੰਗ ਸਿਸਟਮ)|ਐਂਡਰਾਇਡ]] ਅਤੇ [[ਆਈਓਐਸ]] ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮੋਬਾਈਲ ਬੈਂਕਿੰਗ ਐਪ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=6 December 2022 |title=How To Register For SBI Mobile Banking? |url=https://www.bqprime.com/personal-finance/pfx-how-to-register-for-sbi-mobile-banking |website=BQ Prime}}&lt;/ref&gt; ਯੋਨੋ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੋਡ ਨਾਮ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਲੋਟਸ ਸੀ।

== ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ==
ਯੋਨੋ ਐਪ ਆਉਣ ਵਾਲੈ ਸਾਲਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ &quot;ਔਨਲਾਈਨ ਮਾਰਕੀਟਪਲੇਸ&quot; ਬਣਾਉਣ ਦੀ (ਐਸ ਬੀ ਆਈ) ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਯੋਜਨਾ ਤੋਂ ਉਭਰਿਆ।&lt;ref name=&quot;bt&quot; /&gt; ਇਸ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਦਾ ਨਾਮ &quot;ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਲੋਟਸ&quot; ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਰਜਨੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਦੁਆਰਾ ਐਮਡੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬੈਂਕ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਵਜੋਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;bt&quot; /&gt; ਇਹ ਐਪ ਨਵੰਬਰ 2017 ਵਿੱਚ ਲਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;bt&quot;&gt;{{Cite web |date=22 October 2021 |title=Inside account of how SBI's YONO became one of the largest digital lenders in India |url=https://www.businesstoday.in/industry/banks/story/inside-account-of-how-sbis-yono-became-one-of-the-largest-digital-lenders-in-india-310152-2021-10-22 |website=Business Today}}&lt;/ref&gt;

== ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ==
ਯੋਨੋ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਈ-ਕਾਮਰਸ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਨਲਾਈਨ ਖਰੀਦਦਾਰੀ, ਯਾਤਰਾ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ, ਟੈਕਸੀ ਬੁਕਿੰਗ, ਰੇਲ ਬੁਕਿੰਗ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਟਿਕਟ ਬੁਕਿੰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;news_TOI_20171124_a&quot;&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/sbis-yono-allows-instant-saving-a/cs-online-loans/articleshow/61774693.cms|title=SBI's YONO allows instant digital savings accounts, online loans|date=24 November 2017|work=[[The Times of India]]|access-date=24 November 2017}}&lt;/ref&gt; ਯੋਨੋ ਰਵਾਇਤੀ ਮੋਬਾਈਲ ਬੈਂਕਿੰਗ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੈਂਕ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹਣਾ, ਫੰਡ ਟ੍ਰਾਂਸਫਰ, ਕੈਸ਼ਲੈੱਸ ਬਿੱਲ ਸਕੈਨ ਦਵਾਰਾ ਭੁਗਤਾਨ ਅਤੇ ਕਰਜ਼ੇ। ਸਮਾਰਟਫੋਨ ਐਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ &quot;ਯੋਨੋ ਕੈਸ਼&quot; ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰਾਹੀਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਏ. ਟੀ. ਐਮ. ਕਾਰਡ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੇ ਏ. ਟੀ&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://economictimes.indiatimes.com/wealth/save/how-to-withdraw-cash-from-sbi-atm-without-using-debit-card-or-sbi-yono-app/articleshow/68722123.cms?from=mdr|title=How to withdraw cash from SBI ATM without using debit card or SBI YONO app|last=Dubey|first=Navneet|date=2019-04-05|work=The Economic Times|access-date=2019-05-23}}&lt;/ref&gt; ਅਕਤੂਬਰ 2021 ਤੱਕ, ਐਪ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਡਿਜੀਟਲ ਰਿਣਦਾਤਾ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੀ ਸੀ ਜੋ ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾ ਔਸਤਨ 1500-2000 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;bt&quot;&gt;{{Cite web |date=22 October 2021 |title=Inside account of how SBI's YONO became one of the largest digital lenders in India |url=https://www.businesstoday.in/industry/banks/story/inside-account-of-how-sbis-yono-became-one-of-the-largest-digital-lenders-in-india-310152-2021-10-22 |website=Business Today}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.businesstoday.in/industry/banks/story/inside-account-of-how-sbis-yono-became-one-of-the-largest-digital-lenders-in-india-310152-2021-10-22 &quot;Inside account of how SBI's YONO became one of the largest digital lenders in India&quot;]. ''Business Today''. 22 October 2021.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; 2 ਜੁਲਾਈ 2023 ਨੂੰ, ਯੋਨੋ ਐਪ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸੰਸਕਰਣ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਯੂ ਪੀ ਆਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਹੋਰ ਬੈਂਕ ਗਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਯੂ ਪੀ ਆਈ ਭੁਗਤਾਨਾਂ ਲਈ ਐਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ। ਅੱਪਡੇਟ ਨੇ ਕਿਊ. ਆਰ. ਸਕੈਨਿੰਗ ਅਤੇ ਪੇ-ਬਾਈ-ਕੰਟੈਕਟ ਯੂ. ਪੀ. ਆਈ. ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਵੀ ਲਿਆਂਦੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thequint.com/news/business/sbi-yono-app-launched-with-an-updated-version-check-all-the-new-features-here#read-more|title=SBI YONO App Launched With an Updated Version: Check All the New Features Here|date=4 July 2023|work=The Quint}}&lt;/ref&gt;

== ਯੋਨੋ ਲਾਈਟ ==
ਯੋਨੋ ਲਾਈਟ (ਐਸ ਬੀ ਆਈ) ਦੀ ਇੱਕ ਮੋਬਾਈਲ ਬੈਂਕਿੰਗ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Ojha |first=Sangeeta |date=2021-08-02 |title=SBI launches new feature in Yono, Yono Lite app. Benefits and other details here |url=https://www.livemint.com/money/personal-finance/sbi-launches-new-feature-in-yono-yono-lite-app-benefits-and-other-details-here-11627892526445.html |access-date=2022-07-24 |website=mint}}&lt;/ref&gt; ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਐੱਸਬੀਆਈ ਏਨੀਵੇਅਰ ਪਰਸਨਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਸੀ ਪਰ ਯੋਨੋ ਐਪ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ 2018 ਵਿੱਚ &quot;ਯੋਨੋ ਲਾਈਟ&quot; ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੁਬਾਰਾ ਬ੍ਰਾਂਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2021 ਵਿੱਚ, ਯੋਨੋ ਲਾਈਟ ਨੇ ਆਪਣੇ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲ ਧੋਖਾਧੜੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਅਪਡੇਟ ਕੀਤੇ ਗਏ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Sharma |first=Reema |date=2021-08-03 |title=SBI YONO, YONO Lite get security features for protection from digital frauds |url=https://zeenews.india.com/personal-finance/sbi-yono-yono-lite-get-new-security-features-customers-to-get-protection-from-digital-frauds-2381446.html |access-date=2022-07-24 |website=Zee News}}&lt;/ref&gt;

== ਯੋਨੋ ਕਾਰੋਬਾਰ ==
ਯੋਨੋ ਬਿਜ਼ਨਸ ਮੋਬਾਈਲ ਐਪ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਬੈਂਕਿੰਗ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਲਈ ਪਲੇ ਸਟੋਰ ਅਤੇ ਐਪ ਸਟੋਰ ਉੱਤੇ ਉਪਲਬਧ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Yono Business |url=https://yonobusiness.sbi/}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਐਂਡਰੌਇਡ (ਔਪਰੇਟਿੰਗ ਸਿਸਟਮ) ਸਾਫਟਵੇਅਰ]]</text>
      <sha1>9uwyu34gekahuy3tam8zizqg05ky13g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Denniscabrams</title>
    <ns>3</ns>
    <id>199083</id>
    <revision>
      <id>811954</id>
      <timestamp>2025-06-27T16:45:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>811954</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="235" sha1="1ivh5bkl907aejwsej56qhkplxe0k6u" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Denniscabrams}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 16:45, 27 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>1ivh5bkl907aejwsej56qhkplxe0k6u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Ipedecha</title>
    <ns>3</ns>
    <id>199084</id>
    <revision>
      <id>811955</id>
      <timestamp>2025-06-27T17:01:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>811955</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="230" sha1="mzcv0jm0vuwdl10eo5jodhrycqrfl3h" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Ipedecha}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 17:01, 27 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>mzcv0jm0vuwdl10eo5jodhrycqrfl3h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Bjnrop06</title>
    <ns>3</ns>
    <id>199085</id>
    <revision>
      <id>811958</id>
      <timestamp>2025-06-27T17:35:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>811958</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="230" sha1="hohaz2g8qgu5f0g97xx1w7feee4g11t" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Bjnrop06}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 17:35, 27 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>hohaz2g8qgu5f0g97xx1w7feee4g11t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕੇ. ਵੀ. ਉਸ਼ਾਸ਼ਰੀ ਚਰਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199086</id>
    <revision>
      <id>811959</id>
      <timestamp>2025-06-27T18:44:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nitesh Gill</username>
        <id>8973</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1290667696|K. V. Ushashri Charan]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>811959</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10736" sha1="7bbgorrnxvvi412o22u8c74hosmifxu" xml:space="preserve">
{{Infobox officeholder
| name                = K. V. Ushashri Charan
| image               = 
| birth_date          = {{Birth date and age|1976|07|16|df=y}}
| birth_place         = [[Rayadurgam]], [[Andhra Pradesh]]
| residence           = [[Kalyandurg]], Andhra Pradesh
| death_date          = 
| death_place         = 
| party               = [[YSR Congress Party]] (since 2014)
| otherparty          = [[Telugu Desam Party]] (until 2014)
| office              = [[Ministry of Women and Child Welfare|Minister of Women and Child Welfare]]; [[Ministry of Disabled &amp; Senior Citizen Welfare (Andhra Pradesh)|Disabled and Senior Citizen Welfare]]&lt;br /&gt;[[Government of Andhra Pradesh]]
| term_start          = 11 April 2022
| term_end            = 4 June 2024
| governor            = [[Biswabhusan Harichandan]]&lt;br /&gt;[[S. Abdul Nazeer]]
| 1blankname          = Chief Minister
| 1namedata           = [[Y. S. Jagan Mohan Reddy]]
| predecessor         = [[Taneti Vanitha]]
| successor           = [[Gummadi Sandhya Rani]] (as Minister of Women and Child Welfare)&lt;br /&gt;[[Dola Sree Bala Veeranjaneya Swamy]] (as Minister of Disabled and Senior Citizen Welfare)
| office1             = [[Member of Legislative Assembly (India)|Member of Legislative Assembly]], [[Andhra Pradesh Legislative Assembly|Andhra Pradesh]]
| termstart1          = 2019
| termend1            = 2024
| constituency1       = [[Kalyandurg Assembly constituency|Kalyandurg]]
| predecessor1        = Vunnam Hanumantharaya Chowdary
| successor1          = [[Amilineni Surendra Babu]]
| alma_mater          = 
| spouse              = Sri Charan Reddy
| parents             = Kuruba Virupakshappa&lt;br /&gt;K. V. Ratnamma
| children            = 2
| occupation          = Politician
| website             = 
| footnotes           = 
| date                = 
| year                = 
| source              = 
}}

'''ਕੇ. ਵੀ. ਉਸ਼ਾਸ਼ਰੀ ਚਰਨ''' (16 ਜੁਲਾਈ 1976) [[ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਸਾਬਕਾ ਕੈਬਨਿਟ ਮੰਤਰੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web |date=2022-04-10 |title=Ushashri Charan: కంచుకోటను బద్దలు కొట్టి.. మంత్రి వర్గంలో.. |url=https://www.sakshi.com/telugu-news/andhra-pradesh/ap-new-cabinet-minister-ushashri-charan-profile-1447826 |access-date=2023-12-11 |website=Sakshi |language=te}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=12 April 2022 |title=Portfolios allotted for new ministers in Jagan's cabinet |url=https://www.telugubulletin.com/portfolios-allotted-for-new-ministers-in-jagans-cabinet-157278 |access-date=20 April 2022 |website=TeluguBulletin.com |language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Network |first=Newsmeter |date=11 April 2022 |title=AP Cabinet: 25 ministers sworn in |url=https://newsmeter.in/top-stories/ap-cabinet-25-ministers-sworn-in-694137 |access-date=20 April 2022 |website=newsmeter.in |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਵਾਈਐੱਸਆਰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੰਤਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਲਿਆਣਦੁਰਗ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਵਿਧਾਇਕ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Women in Legislature - Andhra Pradesh Legislature - Liferay DXP |url=https://aplegislature.org/web/aplegislature/women-in-legislature |access-date=2023-12-11 |website=aplegislature.org}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=23 May 2019 |title=Kalyandurg Election Results 2019 Live Updates |url=https://www.news18.com/news/politics/kalyandurg-election-results-2019-live-updates-winner-loser-leading-trailing-2154919.html |website=News18}}&lt;/ref&gt;

ਬਾਹਾਗਾ ਹਸਹਾਹਾ ਹਸਹਦਹਦਹ ਦਹਹਦਹਦ ਦਹਹਦਹਦ ਹਦਹਦਹਦ ਹਹਦਹਦਹ ਦਹਹਦਹਦ ਹਦਹਦਹਦ ਹਦਹਦਹਦ ਹਦਹਦਹਦ ਹਦਹਦ 

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ==
ਉਸ਼ਾਸ਼ਰੀ ਚਰਨ ਦਾ ਜਨਮ 1976 ਵਿੱਚ ਰਾਇਦੁਰਗਮ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਕੇ. ਵੀ. ਰਤਨਾਮਾ ਅਤੇ ਡਾ. ਕੁਰੂਬਾ ਵਿਰੂਪਕਸ਼ੱਪਾ ਹਨ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਚਰਨ ਰੈੱਡੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਧੀ, ਜਯਾਨਾ ਸ਼੍ਰੀਚਰਣ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਦਿਵਿਜੀਤ ਸ਼੍ਰੀਚਰਣ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web |date=2022-04-10 |title=Ushashri Charan: కంచుకోటను బద్దలు కొట్టి.. మంత్రి వర్గంలో.. |url=https://www.sakshi.com/telugu-news/andhra-pradesh/ap-new-cabinet-minister-ushashri-charan-profile-1447826 |access-date=2023-12-11 |website=Sakshi |language=te}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.sakshi.com/telugu-news/andhra-pradesh/ap-new-cabinet-minister-ushashri-charan-profile-1447826 &quot;Ushashri Charan: కంచుకోటను బద్దలు కొట్టి.. మంత్రి వర్గంలో.&quot;] ''Sakshi'' (in Telugu). 10 April 2022&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;11 December&lt;/span&gt; 2023&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;
[[Category:CS1 Telugu-language sources (te)]]&lt;/ref&gt; ਬੀ. ਏ. ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਐੱਮ. ਉਸ ਨੇ ਜੀਵਨ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚੋਂ ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੀਐਚ. ਡੀ. ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਐਸਕੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਨ ਐਟਮੋਸਫੈਰਿਕ ਸਾਇੰਸ ਐਂਡ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਤੋਂ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸ ਨੇ [[ਤੇਲਗੂ ਦੇਸਮ ਪਾਰਟੀ|ਤੇਲਗੂ ਦੇਸ਼ਮ ਪਾਰਟੀ]] ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਵਿੰਗ ਦੀ ਸੂਬਾ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=1 December 2014 |title=TDP leader jumps into YSRCP - TeluguMirchi.com |url=http://www.telugumirchi.com/en/politics/shocking-tdp-leader-jumps-into-ysrcp.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190605050610/http://www.telugumirchi.com/en/politics/shocking-tdp-leader-jumps-into-ysrcp.html |archive-date=5 June 2019 |access-date=5 June 2019}}&lt;/ref&gt; ਦਸੰਬਰ 2014 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਵਾਈਐੱਸਆਰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=TDP General Secretary Usha sree Charan joins YSRCP - Timesofap.com |url=http://timesofap.com/politics/tdp-general-secretary-usha-sree-charan-joins-ysrcp-98589.html |website=timesofap.com}}&lt;/ref&gt; 2019 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਕਲਿਆਣਦੁਰਗ ਤੋਂ ਚੋਣ ਲਡ਼ੀ ਅਤੇ ਐਮਐਲਏ ਵਜੋਂ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 19896 ਦੇ ਬਹੁਮਤ ਨਾਲ ਟੀਡੀਪੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਉਮਾ ਮਹੇਸ਼ਵਰ ਨਾਇਡੂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=M |first=Sambasiva Rao |date=17 March 2019 |title=YSRCP releases the list of candidates contesting for Assembly and Parliament |url=https://www.thehansindia.com/andhra-pradesh/ysrcp-releases-the-list-of-candidates-contesting-for-assembly-and-parliament-512795 |website=www.thehansindia.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.indiatoday.in/elections/andhra-pradesh-assembly-polls-2019/story/andhra-pradesh-assembly-election-2019-results-winners-list-names-of-winning-candidates-of-bjp-congress-npp-1532110-2019-05-23|title=Andhra Pradesh Assembly Election 2019 Results: Full Winners List|work=India Today|agency=Ist}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Kalyandurg Constituency Winner List in AP Elections 2019 &amp;#124; Kalyandurg Constituency Election Results 2019 |url=https://m.sakshi.com/election-2019/en/results/andhra_pradesh/constituency/kalyandurg |website=m.sakshi.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Women in Legislature |url=https://aplegislature.org/web/aplegislature/women-in-legislature |website=aplegislature.org}}&lt;/ref&gt; ਅਪ੍ਰੈਲ 2022 ਵਿੱਚ, ਕੈਬਨਿਟ ਫੇਰਬਦਲ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੂੰ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ, ਅਪਾਹਜ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੀਨੀਅਰ ਸਿਟੀਜ਼ਨ ਵੈਲਫੇਅਰ ਲਈ ਮੰਤਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=India |first=The Hans |date=12 April 2022 |title=CM YS Jagan impressed by oratory skills of Ushashri Charan |url=https://www.thehansindia.com/andhra-pradesh/cm-ys-jagan-impressed-by-oratory-skills-of-ushashri-charan-737653 |access-date=20 April 2022 |website=www.thehansindia.com |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=13 April 2022 |title=CM YS Jagan Gives Key Portfolios in AP Cabinet to Women |url=https://english.sakshi.com/news/amaravati/cm-ys-jagan-gives-key-portfolios-ap-cabinet-women-153458 |access-date=20 April 2022 |website=Sakshi Post |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/national/andhra-pradesh/buggana-retains-finance-vanithagets-home/article65311357.ece|title=Buggana retains finance, Vanitha gets Home|last=Staff Reporter|date=11 April 2022|work=The Hindu|access-date=20 April 2022|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=11 April 2022 |title=AP's 4 women ministers hold key portfolios in new Cabinet |url=https://newsmeter.in/top-stories/aps-4-women-ministers-hold-key-portfolios-in-new-cabinet-694145}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=11 April 2022 |title=AP Cabinet: 25 ministers sworn in |url=https://newsmeter.in/top-stories/ap-cabinet-25-ministers-sworn-in-694137 |access-date=20 April 2022 |website=newsmeter.in |language=en}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1976]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲੀਡਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>7bbgorrnxvvi412o22u8c74hosmifxu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>811960</id>
      <parentid>811959</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T18:45:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nitesh Gill</username>
        <id>8973</id>
      </contributor>
      <origin>811960</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10500" sha1="kk7nmz8n9log9l0afh0jpos1joogf52" xml:space="preserve">
{{Infobox officeholder
| name                = K. V. Ushashri Charan
| image               = 
| birth_date          = {{Birth date and age|1976|07|16|df=y}}
| birth_place         = [[Rayadurgam]], [[Andhra Pradesh]]
| residence           = [[Kalyandurg]], Andhra Pradesh
| death_date          = 
| death_place         = 
| party               = [[YSR Congress Party]] (since 2014)
| otherparty          = [[Telugu Desam Party]] (until 2014)
| office              = [[Ministry of Women and Child Welfare|Minister of Women and Child Welfare]]; [[Ministry of Disabled &amp; Senior Citizen Welfare (Andhra Pradesh)|Disabled and Senior Citizen Welfare]]&lt;br /&gt;[[Government of Andhra Pradesh]]
| term_start          = 11 April 2022
| term_end            = 4 June 2024
| governor            = [[Biswabhusan Harichandan]]&lt;br /&gt;[[S. Abdul Nazeer]]
| 1blankname          = Chief Minister
| 1namedata           = [[Y. S. Jagan Mohan Reddy]]
| predecessor         = [[Taneti Vanitha]]
| successor           = [[Gummadi Sandhya Rani]] (as Minister of Women and Child Welfare)&lt;br /&gt;[[Dola Sree Bala Veeranjaneya Swamy]] (as Minister of Disabled and Senior Citizen Welfare)
| office1             = [[Member of Legislative Assembly (India)|Member of Legislative Assembly]], [[Andhra Pradesh Legislative Assembly|Andhra Pradesh]]
| termstart1          = 2019
| termend1            = 2024
| constituency1       = [[Kalyandurg Assembly constituency|Kalyandurg]]
| predecessor1        = Vunnam Hanumantharaya Chowdary
| successor1          = [[Amilineni Surendra Babu]]
| alma_mater          = 
| spouse              = Sri Charan Reddy
| parents             = Kuruba Virupakshappa&lt;br /&gt;K. V. Ratnamma
| children            = 2
| occupation          = Politician
| website             = 
| footnotes           = 
| date                = 
| year                = 
| source              = 
}}

'''ਕੇ. ਵੀ. ਉਸ਼ਾਸ਼ਰੀ ਚਰਨ''' (16 ਜੁਲਾਈ 1976) [[ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਸਾਬਕਾ ਕੈਬਨਿਟ ਮੰਤਰੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web |date=2022-04-10 |title=Ushashri Charan: కంచుకోటను బద్దలు కొట్టి.. మంత్రి వర్గంలో.. |url=https://www.sakshi.com/telugu-news/andhra-pradesh/ap-new-cabinet-minister-ushashri-charan-profile-1447826 |access-date=2023-12-11 |website=Sakshi |language=te}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=12 April 2022 |title=Portfolios allotted for new ministers in Jagan's cabinet |url=https://www.telugubulletin.com/portfolios-allotted-for-new-ministers-in-jagans-cabinet-157278 |access-date=20 April 2022 |website=TeluguBulletin.com |language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Network |first=Newsmeter |date=11 April 2022 |title=AP Cabinet: 25 ministers sworn in |url=https://newsmeter.in/top-stories/ap-cabinet-25-ministers-sworn-in-694137 |access-date=20 April 2022 |website=newsmeter.in |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਵਾਈਐੱਸਆਰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੰਤਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਲਿਆਣਦੁਰਗ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਵਿਧਾਇਕ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Women in Legislature - Andhra Pradesh Legislature - Liferay DXP |url=https://aplegislature.org/web/aplegislature/women-in-legislature |access-date=2023-12-11 |website=aplegislature.org}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=23 May 2019 |title=Kalyandurg Election Results 2019 Live Updates |url=https://www.news18.com/news/politics/kalyandurg-election-results-2019-live-updates-winner-loser-leading-trailing-2154919.html |website=News18}}&lt;/ref&gt; 

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ==
ਉਸ਼ਾਸ਼ਰੀ ਚਰਨ ਦਾ ਜਨਮ 1976 ਵਿੱਚ ਰਾਇਦੁਰਗਮ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਕੇ. ਵੀ. ਰਤਨਾਮਾ ਅਤੇ ਡਾ. ਕੁਰੂਬਾ ਵਿਰੂਪਕਸ਼ੱਪਾ ਹਨ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਚਰਨ ਰੈੱਡੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਧੀ, ਜਯਾਨਾ ਸ਼੍ਰੀਚਰਣ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਦਿਵਿਜੀਤ ਸ਼੍ਰੀਚਰਣ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2022-04-10 |title=Ushashri Charan: కంచుకోటను బద్దలు కొట్టి.. మంత్రి వర్గంలో.. |url=https://www.sakshi.com/telugu-news/andhra-pradesh/ap-new-cabinet-minister-ushashri-charan-profile-1447826 |access-date=2023-12-11 |website=Sakshi |language=te}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.sakshi.com/telugu-news/andhra-pradesh/ap-new-cabinet-minister-ushashri-charan-profile-1447826 &quot;Ushashri Charan: కంచుకోటను బద్దలు కొట్టి.. మంత్రి వర్గంలో.&quot;] ''Sakshi'' (in Telugu). 10 April 2022&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;11 December&lt;/span&gt; 2023&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;
[[Category:CS1 Telugu-language sources (te)]]&lt;/ref&gt; ਬੀ. ਏ. ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਐੱਮ. ਉਸ ਨੇ ਜੀਵਨ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚੋਂ ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੀਐਚ. ਡੀ. ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਐਸਕੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਨ ਐਟਮੋਸਫੈਰਿਕ ਸਾਇੰਸ ਐਂਡ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਤੋਂ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸ ਨੇ [[ਤੇਲਗੂ ਦੇਸਮ ਪਾਰਟੀ|ਤੇਲਗੂ ਦੇਸ਼ਮ ਪਾਰਟੀ]] ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਵਿੰਗ ਦੀ ਸੂਬਾ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=1 December 2014 |title=TDP leader jumps into YSRCP - TeluguMirchi.com |url=http://www.telugumirchi.com/en/politics/shocking-tdp-leader-jumps-into-ysrcp.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190605050610/http://www.telugumirchi.com/en/politics/shocking-tdp-leader-jumps-into-ysrcp.html |archive-date=5 June 2019 |access-date=5 June 2019}}&lt;/ref&gt; ਦਸੰਬਰ 2014 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਵਾਈਐੱਸਆਰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=TDP General Secretary Usha sree Charan joins YSRCP - Timesofap.com |url=http://timesofap.com/politics/tdp-general-secretary-usha-sree-charan-joins-ysrcp-98589.html |website=timesofap.com}}&lt;/ref&gt; 2019 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਕਲਿਆਣਦੁਰਗ ਤੋਂ ਚੋਣ ਲਡ਼ੀ ਅਤੇ ਐਮਐਲਏ ਵਜੋਂ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 19896 ਦੇ ਬਹੁਮਤ ਨਾਲ ਟੀਡੀਪੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਉਮਾ ਮਹੇਸ਼ਵਰ ਨਾਇਡੂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=M |first=Sambasiva Rao |date=17 March 2019 |title=YSRCP releases the list of candidates contesting for Assembly and Parliament |url=https://www.thehansindia.com/andhra-pradesh/ysrcp-releases-the-list-of-candidates-contesting-for-assembly-and-parliament-512795 |website=www.thehansindia.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.indiatoday.in/elections/andhra-pradesh-assembly-polls-2019/story/andhra-pradesh-assembly-election-2019-results-winners-list-names-of-winning-candidates-of-bjp-congress-npp-1532110-2019-05-23|title=Andhra Pradesh Assembly Election 2019 Results: Full Winners List|work=India Today|agency=Ist}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Kalyandurg Constituency Winner List in AP Elections 2019 &amp;#124; Kalyandurg Constituency Election Results 2019 |url=https://m.sakshi.com/election-2019/en/results/andhra_pradesh/constituency/kalyandurg |website=m.sakshi.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Women in Legislature |url=https://aplegislature.org/web/aplegislature/women-in-legislature |website=aplegislature.org}}&lt;/ref&gt; ਅਪ੍ਰੈਲ 2022 ਵਿੱਚ, ਕੈਬਨਿਟ ਫੇਰਬਦਲ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੂੰ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ, ਅਪਾਹਜ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੀਨੀਅਰ ਸਿਟੀਜ਼ਨ ਵੈਲਫੇਅਰ ਲਈ ਮੰਤਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=India |first=The Hans |date=12 April 2022 |title=CM YS Jagan impressed by oratory skills of Ushashri Charan |url=https://www.thehansindia.com/andhra-pradesh/cm-ys-jagan-impressed-by-oratory-skills-of-ushashri-charan-737653 |access-date=20 April 2022 |website=www.thehansindia.com |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=13 April 2022 |title=CM YS Jagan Gives Key Portfolios in AP Cabinet to Women |url=https://english.sakshi.com/news/amaravati/cm-ys-jagan-gives-key-portfolios-ap-cabinet-women-153458 |access-date=20 April 2022 |website=Sakshi Post |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/national/andhra-pradesh/buggana-retains-finance-vanithagets-home/article65311357.ece|title=Buggana retains finance, Vanitha gets Home|last=Staff Reporter|date=11 April 2022|work=The Hindu|access-date=20 April 2022|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=11 April 2022 |title=AP's 4 women ministers hold key portfolios in new Cabinet |url=https://newsmeter.in/top-stories/aps-4-women-ministers-hold-key-portfolios-in-new-cabinet-694145}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=11 April 2022 |title=AP Cabinet: 25 ministers sworn in |url=https://newsmeter.in/top-stories/ap-cabinet-25-ministers-sworn-in-694137 |access-date=20 April 2022 |website=newsmeter.in |language=en}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1976]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲੀਡਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>kk7nmz8n9log9l0afh0jpos1joogf52</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>811998</id>
      <parentid>811960</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:04:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>811998</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10069" sha1="ei5z7ypqkq7z8hmjwsr7gno94a1jc6u" xml:space="preserve">{{Cleanup infobox}}{{Infobox officeholder
| name                = K. V. Ushashri Charan
| image               = 
| birth_date          = {{Birth date and age|1976|07|16|df=y}}
| birth_place         = [[Rayadurgam]], [[Andhra Pradesh]]
| residence           = [[Kalyandurg]], Andhra Pradesh
| death_date          = 
| death_place         = 
| party               = [[YSR Congress Party]] (since 2014)
| otherparty          = [[Telugu Desam Party]] (until 2014)
| office              = [[Ministry of Women and Child Welfare|Minister of Women and Child Welfare]]; [[Ministry of Disabled &amp; Senior Citizen Welfare (Andhra Pradesh)|Disabled and Senior Citizen Welfare]]&lt;br /&gt;[[Government of Andhra Pradesh]]
| term_start          = 11 April 2022
| term_end            = 4 June 2024
| governor            = [[Biswabhusan Harichandan]]&lt;br /&gt;[[S. Abdul Nazeer]]
| 1blankname          = Chief Minister
| 1namedata           = [[Y. S. Jagan Mohan Reddy]]
| predecessor         = [[Taneti Vanitha]]
| successor           = [[Gummadi Sandhya Rani]] (as Minister of Women and Child Welfare)&lt;br /&gt;[[Dola Sree Bala Veeranjaneya Swamy]] (as Minister of Disabled and Senior Citizen Welfare)
| office1             = [[Member of Legislative Assembly (India)|Member of Legislative Assembly]], [[Andhra Pradesh Legislative Assembly|Andhra Pradesh]]
| termstart1          = 2019
| termend1            = 2024
| constituency1       = [[Kalyandurg Assembly constituency|Kalyandurg]]
| predecessor1        = Vunnam Hanumantharaya Chowdary
| successor1          = [[Amilineni Surendra Babu]]
| alma_mater          = 
| spouse              = Sri Charan Reddy
| parents             = Kuruba Virupakshappa&lt;br /&gt;K. V. Ratnamma
| children            = 2
| occupation          = Politician
| website             = 
| footnotes           = 
| date                = 
| year                = 
| source              = 
}}

'''ਕੇ. ਵੀ. ਉਸ਼ਾਸ਼ਰੀ ਚਰਨ''' (16 ਜੁਲਾਈ 1976) [[ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਸਾਬਕਾ ਕੈਬਨਿਟ ਮੰਤਰੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web |date=2022-04-10 |title=Ushashri Charan: కంచుకోటను బద్దలు కొట్టి.. మంత్రి వర్గంలో.. |url=https://www.sakshi.com/telugu-news/andhra-pradesh/ap-new-cabinet-minister-ushashri-charan-profile-1447826 |access-date=2023-12-11 |website=Sakshi |language=te}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=12 April 2022 |title=Portfolios allotted for new ministers in Jagan's cabinet |url=https://www.telugubulletin.com/portfolios-allotted-for-new-ministers-in-jagans-cabinet-157278 |access-date=20 April 2022 |website=TeluguBulletin.com |language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Network |first=Newsmeter |date=11 April 2022 |title=AP Cabinet: 25 ministers sworn in |url=https://newsmeter.in/top-stories/ap-cabinet-25-ministers-sworn-in-694137 |access-date=20 April 2022 |website=newsmeter.in |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਵਾਈਐੱਸਆਰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੰਤਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਲਿਆਣਦੁਰਗ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਵਿਧਾਇਕ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Women in Legislature - Andhra Pradesh Legislature - Liferay DXP |url=https://aplegislature.org/web/aplegislature/women-in-legislature |access-date=2023-12-11 |website=aplegislature.org}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=23 May 2019 |title=Kalyandurg Election Results 2019 Live Updates |url=https://www.news18.com/news/politics/kalyandurg-election-results-2019-live-updates-winner-loser-leading-trailing-2154919.html |website=News18}}&lt;/ref&gt; 

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ==
ਉਸ਼ਾਸ਼ਰੀ ਚਰਨ ਦਾ ਜਨਮ 1976 ਵਿੱਚ ਰਾਇਦੁਰਗਮ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਕੇ. ਵੀ. ਰਤਨਾਮਾ ਅਤੇ ਡਾ. ਕੁਰੂਬਾ ਵਿਰੂਪਕਸ਼ੱਪਾ ਹਨ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਚਰਨ ਰੈੱਡੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਧੀ, ਜਯਾਨਾ ਸ਼੍ਰੀਚਰਣ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਦਿਵਿਜੀਤ ਸ਼੍ਰੀਚਰਣ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2022-04-10 |title=Ushashri Charan: కంచుకోటను బద్దలు కొట్టి.. మంత్రి వర్గంలో.. |url=https://www.sakshi.com/telugu-news/andhra-pradesh/ap-new-cabinet-minister-ushashri-charan-profile-1447826 |access-date=2023-12-11 |website=Sakshi |language=te}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:CS1 Telugu-language sources (te)]]&lt;/ref&gt; ਬੀ. ਏ. ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਐੱਮ. ਉਸ ਨੇ ਜੀਵਨ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚੋਂ ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੀਐਚ. ਡੀ. ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਐਸਕੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਨ ਐਟਮੋਸਫੈਰਿਕ ਸਾਇੰਸ ਐਂਡ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਤੋਂ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸ ਨੇ [[ਤੇਲਗੂ ਦੇਸਮ ਪਾਰਟੀ|ਤੇਲਗੂ ਦੇਸ਼ਮ ਪਾਰਟੀ]] ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਵਿੰਗ ਦੀ ਸੂਬਾ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=1 December 2014 |title=TDP leader jumps into YSRCP - TeluguMirchi.com |url=http://www.telugumirchi.com/en/politics/shocking-tdp-leader-jumps-into-ysrcp.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190605050610/http://www.telugumirchi.com/en/politics/shocking-tdp-leader-jumps-into-ysrcp.html |archive-date=5 June 2019 |access-date=5 June 2019}}&lt;/ref&gt; ਦਸੰਬਰ 2014 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਵਾਈਐੱਸਆਰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=TDP General Secretary Usha sree Charan joins YSRCP - Timesofap.com |url=http://timesofap.com/politics/tdp-general-secretary-usha-sree-charan-joins-ysrcp-98589.html |website=timesofap.com}}&lt;/ref&gt; 2019 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਕਲਿਆਣਦੁਰਗ ਤੋਂ ਚੋਣ ਲਡ਼ੀ ਅਤੇ ਐਮਐਲਏ ਵਜੋਂ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 19896 ਦੇ ਬਹੁਮਤ ਨਾਲ ਟੀਡੀਪੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਉਮਾ ਮਹੇਸ਼ਵਰ ਨਾਇਡੂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=M |first=Sambasiva Rao |date=17 March 2019 |title=YSRCP releases the list of candidates contesting for Assembly and Parliament |url=https://www.thehansindia.com/andhra-pradesh/ysrcp-releases-the-list-of-candidates-contesting-for-assembly-and-parliament-512795 |website=www.thehansindia.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.indiatoday.in/elections/andhra-pradesh-assembly-polls-2019/story/andhra-pradesh-assembly-election-2019-results-winners-list-names-of-winning-candidates-of-bjp-congress-npp-1532110-2019-05-23|title=Andhra Pradesh Assembly Election 2019 Results: Full Winners List|work=India Today|agency=Ist}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Kalyandurg Constituency Winner List in AP Elections 2019 &amp;#124; Kalyandurg Constituency Election Results 2019 |url=https://m.sakshi.com/election-2019/en/results/andhra_pradesh/constituency/kalyandurg |website=m.sakshi.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Women in Legislature |url=https://aplegislature.org/web/aplegislature/women-in-legislature |website=aplegislature.org}}&lt;/ref&gt; ਅਪ੍ਰੈਲ 2022 ਵਿੱਚ, ਕੈਬਨਿਟ ਫੇਰਬਦਲ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੂੰ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ, ਅਪਾਹਜ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੀਨੀਅਰ ਸਿਟੀਜ਼ਨ ਵੈਲਫੇਅਰ ਲਈ ਮੰਤਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=India |first=The Hans |date=12 April 2022 |title=CM YS Jagan impressed by oratory skills of Ushashri Charan |url=https://www.thehansindia.com/andhra-pradesh/cm-ys-jagan-impressed-by-oratory-skills-of-ushashri-charan-737653 |access-date=20 April 2022 |website=www.thehansindia.com |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=13 April 2022 |title=CM YS Jagan Gives Key Portfolios in AP Cabinet to Women |url=https://english.sakshi.com/news/amaravati/cm-ys-jagan-gives-key-portfolios-ap-cabinet-women-153458 |access-date=20 April 2022 |website=Sakshi Post |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/national/andhra-pradesh/buggana-retains-finance-vanithagets-home/article65311357.ece|title=Buggana retains finance, Vanitha gets Home|last=Staff Reporter|date=11 April 2022|work=The Hindu|access-date=20 April 2022|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=11 April 2022 |title=AP's 4 women ministers hold key portfolios in new Cabinet |url=https://newsmeter.in/top-stories/aps-4-women-ministers-hold-key-portfolios-in-new-cabinet-694145}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=11 April 2022 |title=AP Cabinet: 25 ministers sworn in |url=https://newsmeter.in/top-stories/ap-cabinet-25-ministers-sworn-in-694137 |access-date=20 April 2022 |website=newsmeter.in |language=en}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1976]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲੀਡਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>ei5z7ypqkq7z8hmjwsr7gno94a1jc6u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜਗਤ ਗੋਸੈਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199087</id>
    <redirect title="ਜਗਤ ਗੋਸਾਈਂ" />
    <revision>
      <id>811986</id>
      <timestamp>2025-06-28T05:09:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dibyayoti176255</username>
        <id>40281</id>
      </contributor>
      <comment>Dibyayoti176255 ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਜਗਤ ਗੋਸੈਨ]] ਨੂੰ [[ਜਗਤ ਗੋਸਾਈਂ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: ਗਲਤ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜ ਵਾਲਾ ਸਿਰਲੇਖ: Corrected The Spellings...</comment>
      <origin>811986</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61" sha1="f8f5nrn2jzjnhmbkkil30i9jk5j0fgl" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਜਗਤ ਗੋਸਾਈਂ]]</text>
      <sha1>f8f5nrn2jzjnhmbkkil30i9jk5j0fgl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>YPBB Entertainment</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199088</id>
    <revision>
      <id>811993</id>
      <timestamp>2025-06-28T05:53:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Yashpppp</username>
        <id>54349</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Infobox company | name = YPBB Entertainment | logo = YPBB_Entertainment_Logo.jpg | logo_caption = Official logo of YPBB Entertainment | type = Private | industry = Entertainment, Music, Film Production, Digital Distribution | founded = {{Start date|2021}} | founder = Yash Paul | headquarters = Udhampur, Jammu and Kashmir, India | area_served = Worldwide | key_people = Mr. Yash (Yash Paul) (Founder &amp; CEO) | products = Music production Music video...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>811993</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8731" sha1="1n6mvqyqhc2jsvcyq2iibik8ubq6h0b" xml:space="preserve">{{Infobox company
| name = YPBB Entertainment
| logo = YPBB_Entertainment_Logo.jpg
| logo_caption = Official logo of YPBB Entertainment
| type = Private
| industry = Entertainment, Music, Film Production, Digital Distribution
| founded = {{Start date|2021}}
| founder = Yash Paul
| headquarters = Udhampur, Jammu and Kashmir, India
| area_served = Worldwide
| key_people = Mr. Yash (Yash Paul) (Founder &amp; CEO)
| products = Music production
Music videos
Short films
Digital distribution
| services = Record label
Music publishing
Artist management
Video production
| subsid = YPBB Music, B9V MUSIC
| num_employees = 2–10 (2025)
| website = [https://ypbbent.com ypbbent.com]
| social = * [https://www.youtube.com/@YPBBEnt YouTube]
  * [https://www.instagram.com/ypbbent Instagram]
  * [https://www.facebook.com/ypbbent Facebook]
  * [https://twitter.com/ypbbent Twitter]
  * [https://in.linkedin.com/company/ypbbent LinkedIn]
}}


'''YPBB Entertainment''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਉਧਮਪੁਰ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ 2021 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਮਿਸਟਰ ਯਸ਼ (ਯਸ਼ ਪੌਲ) ਦੁਆਰਾ స్థਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਕੰਪਨੀ ਸੰਗੀਤ ਉਤਪਾਦਨ, ਡਿਜੀਟਲ ਵੰਡ, ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਸਹਾਇਕ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸਭ ਤੋਂ ਊਚੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ YPBB ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਹੈ, ਜੋ ਮੂਲ ਸੰਗੀਤ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਰਚਨ ਅਤੇ ਛਾਪਣ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=YPBB ENTERTAINMENT - Crunchbase Company Profile &amp; Funding |url=https://www.crunchbase.com/organization/yp-bass-boosted-c0d7 |access-date=2025-06-28 |website=Crunchbase |language=en}}&lt;/ref&gt;

'''YPBB Entertainment''' is an Indian entertainment and media company headquartered in Udhampur, Jammu and Kashmir. It was founded in 2021 by Indian musician and entrepreneur [[ਸ਼੍ਰੀ ਯਸ਼|Mr. Yash]] (Yash Paul).&lt;ref&gt;{{Cite web |title=YPBB Entertainment: Shaping the Future of News, Music, and Films |url=https://ypbbentertainment.blogspot.com/2024/09/ypbb-entertainment-shaping-future-of.html |access-date=2025-06-28 |website=YPBB News |language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Mr. Yash's profile - Pianity |url=https://pianity.com/artist/yash |access-date=2025-06-28 |website=pianity.com |language=en}}&lt;/ref&gt;The company is involved in music production, digital distribution, and film production. It operates through its subsidiaries, most notably YPBB Music, which handles the creation and release of original music content.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=EntertainmentYpbb.jpgISIN🆔IndustryArt |first=YPBB |last2=Films |last3=Music |first3=MusicFounded 📆2021-12-24Founder 👔Mr YashArea served 🗺️BrandsYPBB |last4=Instagramypbbent |first4=YPBB RecordsOwnersMr YashMembersNumber of employees🌐 Website ] 📇 Address📞 telephone🥚 Twitterypbbent👍 Facebookypbbhouse📷 |date=2025-01-16 |title=YPBB Entertainment |url=https://en.everybodywiki.com/YPBB_Entertainment |access-date=2025-06-28 |website=EverybodyWiki Bios &amp; Wiki |language=en}}&lt;/ref&gt;

== History ==
YPBB Entertainment was established in 2021 by Mr. Yash with the vision of creating a platform to promote independent music and regional talent. Initially focused on publishing and distributing original music, YPBB later expanded into video production and artist management. The company quickly gained traction through its digital-first distribution approach, allowing independent creators to release content on major streaming platforms.

== Operations ==
The company operates in multiple areas of the entertainment industry:

=== Music Production ===
YPBB Entertainment produces and distributes original songs under its in-house label, YPBB Music. The label releases content in genres such as hip hop, Latin, and Phonk. YPBB Music is available on platforms including Spotify, Apple Music, [[YouTube Music]], Amazon Music, and VEVO.

=== Video Production ===
In addition to music, the company also creates and distributes music videos. In 2025, YPBB Entertainment was listed on IMDbPro&lt;ref&gt;{{Cite web |title=YPBB Entertainment - Client &amp; Contact Info {{!}} IMDbPro |url=https://pro.imdb.com/company/co1082505/ |access-date=2025-06-28 |website=pro.imdb.com}}&lt;/ref&gt; as a production company for multiple global music videos such as ''Eclipse (Lost in Motion)'', ''Lunar Drift'', and ''Neon Mirage''.

== Notable Artists ==
YPBB Entertainment and its music label have featured several artists including:&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Artists |url=https://music.ypbbent.com/artists/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* Mr. Yash&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Mr. Yash |url=https://music.ypbbent.com/artist/mr-yash/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* DJ Eklypse&lt;ref&gt;{{Cite web |title=DJ Eklypse |url=https://music.ypbbent.com/artist/dj-eklypse/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* Half Sun Run&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Half Sun Run |url=https://music.ypbbent.com/artist/half-sun-run/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* Bahamas&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Bahamas |url=https://music.ypbbent.com/artist/bahamas/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* DJ Lowtempo&lt;ref&gt;{{Cite web |title=DJ Lowtempo |url=https://music.ypbbent.com/artist/dj-lowtempo/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;

== Notable Releases ==
* ''Alonely'' – by Mr. Yash (Hip Hop)&lt;ref&gt;{{Cite web |last=LHX |first=TRANSSION: |title=Download Mr. Yash album songs: ALONELY {{!}} Boomplay Music |url=https://www.boomplay.com/albums/99387810 |access-date=2025-06-28 |website=Boomplay Music - WebPlayer |language=en}}&lt;/ref&gt;
* ''My Turn'' – by Mr. Yash (Latin)&lt;ref&gt;{{Citation |title=MY TURN |date=2024-10-04 |url=https://www.deezer.com/en/album/652427331 |language=en-GB |access-date=2025-06-28}}&lt;/ref&gt;
* ''Protocol'' – by Mr. Yash (Phonk)&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Protocol |url=https://music.ypbbent.com/discography/protocol/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=ENT |first=YPBB |date=2024-12-08 |title=Mr. Yash’s 'Protocol': A Phonk Revolution Redefining Music |url=https://ypbbent.com/mr-yashs-protocol-a-phonk-revolution-redefining-music/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Entertainment |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* ''Black Mine'' – by DJ Eklypse&lt;ref&gt;{{Citation |title=Black Mine |url=https://www.deezer.com/en/track/2978232521 |language=en-GB |access-date=2025-06-28}}&lt;/ref&gt;
* ''Outbreak'' – by DJ Lowtempo&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Outbreak EP |url=https://music.ypbbent.com/discography/outbreak-ep/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;

== Subsidiaries ==
=== YPBB Music ===
YPBB Music&lt;ref&gt;{{Cite web |title=About Us |url=https://ypbbent.com/about-us/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Entertainment |language=en-US}}&lt;/ref&gt; is the music label division of YPBB Entertainment. It manages the release and distribution of original music and music videos. The label has become a significant contributor to the Indian independent music scene.

== Online Presence ==
YPBB Entertainment maintains an active digital presence through:
* Official website: [https://ypbbent.com ypbbent.com]
* YouTube Channel: [https://www.youtube.com/@YPBBEntertainment YouTube]
* Facebook: [https://www.facebook.com/ypbbent Facebook]
* Twitter: [https://twitter.com/ypbbent Twitter]
* LinkedIn: [https://in.linkedin.com/company/ypbbent LinkedIn]

== See Also ==
* [[Indian music industry]]
* [[List of Indian music labels]]
* [[Independent record label]]

== References ==
{{reflist}}
* [https://ypbbent.com Official website]
* [https://music.ypbbent.com YPBB Music site]
* [https://pro.imdb.com/company/co1082505 IMDbPro listing]
* [https://in.linkedin.com/company/ypbbent LinkedIn Company Profile]

== External Links ==
* [https://ypbbent.com YPBB Entertainment official website]
* [https://www.youtube.com/@YPBBEnt YPBB on YouTube]
* [https://music.ypbbent.com YPBB Music official site]

[[Category:Indian music record labels]]
[[Category:Indian entertainment companies]]
[[Category:Companies based in Jammu and Kashmir]]
[[Category:Record labels established in 2021]]
[[Category:Film production companies of India]]</text>
      <sha1>1n6mvqyqhc2jsvcyq2iibik8ubq6h0b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>811995</id>
      <parentid>811993</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:01:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>811995</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8818" sha1="0ytvsr2vt7yts9z58xvbdk4sauxrx8d" xml:space="preserve">{{Delete|ਸਫ਼ਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੈ}}{{Infobox company
| name = YPBB Entertainment
| logo = YPBB_Entertainment_Logo.jpg
| logo_caption = Official logo of YPBB Entertainment
| type = Private
| industry = Entertainment, Music, Film Production, Digital Distribution
| founded = {{Start date|2021}}
| founder = Yash Paul
| headquarters = Udhampur, Jammu and Kashmir, India
| area_served = Worldwide
| key_people = Mr. Yash (Yash Paul) (Founder &amp; CEO)
| products = Music production
Music videos
Short films
Digital distribution
| services = Record label
Music publishing
Artist management
Video production
| subsid = YPBB Music, B9V MUSIC
| num_employees = 2–10 (2025)
| website = [https://ypbbent.com ypbbent.com]
| social = * [https://www.youtube.com/@YPBBEnt YouTube]
  * [https://www.instagram.com/ypbbent Instagram]
  * [https://www.facebook.com/ypbbent Facebook]
  * [https://twitter.com/ypbbent Twitter]
  * [https://in.linkedin.com/company/ypbbent LinkedIn]
}}


'''YPBB Entertainment''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਉਧਮਪੁਰ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ 2021 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਮਿਸਟਰ ਯਸ਼ (ਯਸ਼ ਪੌਲ) ਦੁਆਰਾ స్థਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਕੰਪਨੀ ਸੰਗੀਤ ਉਤਪਾਦਨ, ਡਿਜੀਟਲ ਵੰਡ, ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਸਹਾਇਕ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸਭ ਤੋਂ ਊਚੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ YPBB ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਹੈ, ਜੋ ਮੂਲ ਸੰਗੀਤ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਰਚਨ ਅਤੇ ਛਾਪਣ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=YPBB ENTERTAINMENT - Crunchbase Company Profile &amp; Funding |url=https://www.crunchbase.com/organization/yp-bass-boosted-c0d7 |access-date=2025-06-28 |website=Crunchbase |language=en}}&lt;/ref&gt;

'''YPBB Entertainment''' is an Indian entertainment and media company headquartered in Udhampur, Jammu and Kashmir. It was founded in 2021 by Indian musician and entrepreneur [[ਸ਼੍ਰੀ ਯਸ਼|Mr. Yash]] (Yash Paul).&lt;ref&gt;{{Cite web |title=YPBB Entertainment: Shaping the Future of News, Music, and Films |url=https://ypbbentertainment.blogspot.com/2024/09/ypbb-entertainment-shaping-future-of.html |access-date=2025-06-28 |website=YPBB News |language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Mr. Yash's profile - Pianity |url=https://pianity.com/artist/yash |access-date=2025-06-28 |website=pianity.com |language=en}}&lt;/ref&gt;The company is involved in music production, digital distribution, and film production. It operates through its subsidiaries, most notably YPBB Music, which handles the creation and release of original music content.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=EntertainmentYpbb.jpgISIN🆔IndustryArt |first=YPBB |last2=Films |last3=Music |first3=MusicFounded 📆2021-12-24Founder 👔Mr YashArea served 🗺️BrandsYPBB |last4=Instagramypbbent |first4=YPBB RecordsOwnersMr YashMembersNumber of employees🌐 Website ] 📇 Address📞 telephone🥚 Twitterypbbent👍 Facebookypbbhouse📷 |date=2025-01-16 |title=YPBB Entertainment |url=https://en.everybodywiki.com/YPBB_Entertainment |access-date=2025-06-28 |website=EverybodyWiki Bios &amp; Wiki |language=en}}&lt;/ref&gt;

== History ==
YPBB Entertainment was established in 2021 by Mr. Yash with the vision of creating a platform to promote independent music and regional talent. Initially focused on publishing and distributing original music, YPBB later expanded into video production and artist management. The company quickly gained traction through its digital-first distribution approach, allowing independent creators to release content on major streaming platforms.

== Operations ==
The company operates in multiple areas of the entertainment industry:

=== Music Production ===
YPBB Entertainment produces and distributes original songs under its in-house label, YPBB Music. The label releases content in genres such as hip hop, Latin, and Phonk. YPBB Music is available on platforms including Spotify, Apple Music, [[YouTube Music]], Amazon Music, and VEVO.

=== Video Production ===
In addition to music, the company also creates and distributes music videos. In 2025, YPBB Entertainment was listed on IMDbPro&lt;ref&gt;{{Cite web |title=YPBB Entertainment - Client &amp; Contact Info {{!}} IMDbPro |url=https://pro.imdb.com/company/co1082505/ |access-date=2025-06-28 |website=pro.imdb.com}}&lt;/ref&gt; as a production company for multiple global music videos such as ''Eclipse (Lost in Motion)'', ''Lunar Drift'', and ''Neon Mirage''.

== Notable Artists ==
YPBB Entertainment and its music label have featured several artists including:&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Artists |url=https://music.ypbbent.com/artists/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* Mr. Yash&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Mr. Yash |url=https://music.ypbbent.com/artist/mr-yash/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* DJ Eklypse&lt;ref&gt;{{Cite web |title=DJ Eklypse |url=https://music.ypbbent.com/artist/dj-eklypse/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* Half Sun Run&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Half Sun Run |url=https://music.ypbbent.com/artist/half-sun-run/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* Bahamas&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Bahamas |url=https://music.ypbbent.com/artist/bahamas/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* DJ Lowtempo&lt;ref&gt;{{Cite web |title=DJ Lowtempo |url=https://music.ypbbent.com/artist/dj-lowtempo/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;

== Notable Releases ==
* ''Alonely'' – by Mr. Yash (Hip Hop)&lt;ref&gt;{{Cite web |last=LHX |first=TRANSSION: |title=Download Mr. Yash album songs: ALONELY {{!}} Boomplay Music |url=https://www.boomplay.com/albums/99387810 |access-date=2025-06-28 |website=Boomplay Music - WebPlayer |language=en}}&lt;/ref&gt;
* ''My Turn'' – by Mr. Yash (Latin)&lt;ref&gt;{{Citation |title=MY TURN |date=2024-10-04 |url=https://www.deezer.com/en/album/652427331 |language=en-GB |access-date=2025-06-28}}&lt;/ref&gt;
* ''Protocol'' – by Mr. Yash (Phonk)&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Protocol |url=https://music.ypbbent.com/discography/protocol/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=ENT |first=YPBB |date=2024-12-08 |title=Mr. Yash’s 'Protocol': A Phonk Revolution Redefining Music |url=https://ypbbent.com/mr-yashs-protocol-a-phonk-revolution-redefining-music/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Entertainment |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* ''Black Mine'' – by DJ Eklypse&lt;ref&gt;{{Citation |title=Black Mine |url=https://www.deezer.com/en/track/2978232521 |language=en-GB |access-date=2025-06-28}}&lt;/ref&gt;
* ''Outbreak'' – by DJ Lowtempo&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Outbreak EP |url=https://music.ypbbent.com/discography/outbreak-ep/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;

== Subsidiaries ==
=== YPBB Music ===
YPBB Music&lt;ref&gt;{{Cite web |title=About Us |url=https://ypbbent.com/about-us/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Entertainment |language=en-US}}&lt;/ref&gt; is the music label division of YPBB Entertainment. It manages the release and distribution of original music and music videos. The label has become a significant contributor to the Indian independent music scene.

== Online Presence ==
YPBB Entertainment maintains an active digital presence through:
* Official website: [https://ypbbent.com ypbbent.com]
* YouTube Channel: [https://www.youtube.com/@YPBBEntertainment YouTube]
* Facebook: [https://www.facebook.com/ypbbent Facebook]
* Twitter: [https://twitter.com/ypbbent Twitter]
* LinkedIn: [https://in.linkedin.com/company/ypbbent LinkedIn]

== See Also ==
* [[Indian music industry]]
* [[List of Indian music labels]]
* [[Independent record label]]

== References ==
{{reflist}}
* [https://ypbbent.com Official website]
* [https://music.ypbbent.com YPBB Music site]
* [https://pro.imdb.com/company/co1082505 IMDbPro listing]
* [https://in.linkedin.com/company/ypbbent LinkedIn Company Profile]

== External Links ==
* [https://ypbbent.com YPBB Entertainment official website]
* [https://www.youtube.com/@YPBBEnt YPBB on YouTube]
* [https://music.ypbbent.com YPBB Music official site]

[[Category:Indian music record labels]]
[[Category:Indian entertainment companies]]
[[Category:Companies based in Jammu and Kashmir]]
[[Category:Record labels established in 2021]]
[[Category:Film production companies of India]]</text>
      <sha1>0ytvsr2vt7yts9z58xvbdk4sauxrx8d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>811996</id>
      <parentid>811995</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:01:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਛੇਤੀ ਮਿਟਾਉਣਯੋਗ ਸਫ਼ੇ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>811996</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8898" sha1="by3gnyq7w2lk07qwf7bsete6nx7ib9f" xml:space="preserve">{{Delete|ਸਫ਼ਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੈ}}{{Infobox company
| name = YPBB Entertainment
| logo = YPBB_Entertainment_Logo.jpg
| logo_caption = Official logo of YPBB Entertainment
| type = Private
| industry = Entertainment, Music, Film Production, Digital Distribution
| founded = {{Start date|2021}}
| founder = Yash Paul
| headquarters = Udhampur, Jammu and Kashmir, India
| area_served = Worldwide
| key_people = Mr. Yash (Yash Paul) (Founder &amp; CEO)
| products = Music production
Music videos
Short films
Digital distribution
| services = Record label
Music publishing
Artist management
Video production
| subsid = YPBB Music, B9V MUSIC
| num_employees = 2–10 (2025)
| website = [https://ypbbent.com ypbbent.com]
| social = * [https://www.youtube.com/@YPBBEnt YouTube]
  * [https://www.instagram.com/ypbbent Instagram]
  * [https://www.facebook.com/ypbbent Facebook]
  * [https://twitter.com/ypbbent Twitter]
  * [https://in.linkedin.com/company/ypbbent LinkedIn]
}}


'''YPBB Entertainment''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਉਧਮਪੁਰ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ 2021 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਮਿਸਟਰ ਯਸ਼ (ਯਸ਼ ਪੌਲ) ਦੁਆਰਾ స్థਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਕੰਪਨੀ ਸੰਗੀਤ ਉਤਪਾਦਨ, ਡਿਜੀਟਲ ਵੰਡ, ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਸਹਾਇਕ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸਭ ਤੋਂ ਊਚੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ YPBB ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਹੈ, ਜੋ ਮੂਲ ਸੰਗੀਤ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਰਚਨ ਅਤੇ ਛਾਪਣ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=YPBB ENTERTAINMENT - Crunchbase Company Profile &amp; Funding |url=https://www.crunchbase.com/organization/yp-bass-boosted-c0d7 |access-date=2025-06-28 |website=Crunchbase |language=en}}&lt;/ref&gt;

'''YPBB Entertainment''' is an Indian entertainment and media company headquartered in Udhampur, Jammu and Kashmir. It was founded in 2021 by Indian musician and entrepreneur [[ਸ਼੍ਰੀ ਯਸ਼|Mr. Yash]] (Yash Paul).&lt;ref&gt;{{Cite web |title=YPBB Entertainment: Shaping the Future of News, Music, and Films |url=https://ypbbentertainment.blogspot.com/2024/09/ypbb-entertainment-shaping-future-of.html |access-date=2025-06-28 |website=YPBB News |language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Mr. Yash's profile - Pianity |url=https://pianity.com/artist/yash |access-date=2025-06-28 |website=pianity.com |language=en}}&lt;/ref&gt;The company is involved in music production, digital distribution, and film production. It operates through its subsidiaries, most notably YPBB Music, which handles the creation and release of original music content.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=EntertainmentYpbb.jpgISIN🆔IndustryArt |first=YPBB |last2=Films |last3=Music |first3=MusicFounded 📆2021-12-24Founder 👔Mr YashArea served 🗺️BrandsYPBB |last4=Instagramypbbent |first4=YPBB RecordsOwnersMr YashMembersNumber of employees🌐 Website ] 📇 Address📞 telephone🥚 Twitterypbbent👍 Facebookypbbhouse📷 |date=2025-01-16 |title=YPBB Entertainment |url=https://en.everybodywiki.com/YPBB_Entertainment |access-date=2025-06-28 |website=EverybodyWiki Bios &amp; Wiki |language=en}}&lt;/ref&gt;

== History ==
YPBB Entertainment was established in 2021 by Mr. Yash with the vision of creating a platform to promote independent music and regional talent. Initially focused on publishing and distributing original music, YPBB later expanded into video production and artist management. The company quickly gained traction through its digital-first distribution approach, allowing independent creators to release content on major streaming platforms.

== Operations ==
The company operates in multiple areas of the entertainment industry:

=== Music Production ===
YPBB Entertainment produces and distributes original songs under its in-house label, YPBB Music. The label releases content in genres such as hip hop, Latin, and Phonk. YPBB Music is available on platforms including Spotify, Apple Music, [[YouTube Music]], Amazon Music, and VEVO.

=== Video Production ===
In addition to music, the company also creates and distributes music videos. In 2025, YPBB Entertainment was listed on IMDbPro&lt;ref&gt;{{Cite web |title=YPBB Entertainment - Client &amp; Contact Info {{!}} IMDbPro |url=https://pro.imdb.com/company/co1082505/ |access-date=2025-06-28 |website=pro.imdb.com}}&lt;/ref&gt; as a production company for multiple global music videos such as ''Eclipse (Lost in Motion)'', ''Lunar Drift'', and ''Neon Mirage''.

== Notable Artists ==
YPBB Entertainment and its music label have featured several artists including:&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Artists |url=https://music.ypbbent.com/artists/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* Mr. Yash&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Mr. Yash |url=https://music.ypbbent.com/artist/mr-yash/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* DJ Eklypse&lt;ref&gt;{{Cite web |title=DJ Eklypse |url=https://music.ypbbent.com/artist/dj-eklypse/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* Half Sun Run&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Half Sun Run |url=https://music.ypbbent.com/artist/half-sun-run/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* Bahamas&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Bahamas |url=https://music.ypbbent.com/artist/bahamas/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* DJ Lowtempo&lt;ref&gt;{{Cite web |title=DJ Lowtempo |url=https://music.ypbbent.com/artist/dj-lowtempo/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;

== Notable Releases ==
* ''Alonely'' – by Mr. Yash (Hip Hop)&lt;ref&gt;{{Cite web |last=LHX |first=TRANSSION: |title=Download Mr. Yash album songs: ALONELY {{!}} Boomplay Music |url=https://www.boomplay.com/albums/99387810 |access-date=2025-06-28 |website=Boomplay Music - WebPlayer |language=en}}&lt;/ref&gt;
* ''My Turn'' – by Mr. Yash (Latin)&lt;ref&gt;{{Citation |title=MY TURN |date=2024-10-04 |url=https://www.deezer.com/en/album/652427331 |language=en-GB |access-date=2025-06-28}}&lt;/ref&gt;
* ''Protocol'' – by Mr. Yash (Phonk)&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Protocol |url=https://music.ypbbent.com/discography/protocol/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=ENT |first=YPBB |date=2024-12-08 |title=Mr. Yash’s 'Protocol': A Phonk Revolution Redefining Music |url=https://ypbbent.com/mr-yashs-protocol-a-phonk-revolution-redefining-music/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Entertainment |language=en-US}}&lt;/ref&gt;
* ''Black Mine'' – by DJ Eklypse&lt;ref&gt;{{Citation |title=Black Mine |url=https://www.deezer.com/en/track/2978232521 |language=en-GB |access-date=2025-06-28}}&lt;/ref&gt;
* ''Outbreak'' – by DJ Lowtempo&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Outbreak EP |url=https://music.ypbbent.com/discography/outbreak-ep/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Music |language=en-US}}&lt;/ref&gt;

== Subsidiaries ==
=== YPBB Music ===
YPBB Music&lt;ref&gt;{{Cite web |title=About Us |url=https://ypbbent.com/about-us/ |access-date=2025-06-28 |website=YPBB Entertainment |language=en-US}}&lt;/ref&gt; is the music label division of YPBB Entertainment. It manages the release and distribution of original music and music videos. The label has become a significant contributor to the Indian independent music scene.

== Online Presence ==
YPBB Entertainment maintains an active digital presence through:
* Official website: [https://ypbbent.com ypbbent.com]
* YouTube Channel: [https://www.youtube.com/@YPBBEntertainment YouTube]
* Facebook: [https://www.facebook.com/ypbbent Facebook]
* Twitter: [https://twitter.com/ypbbent Twitter]
* LinkedIn: [https://in.linkedin.com/company/ypbbent LinkedIn]

== See Also ==
* [[Indian music industry]]
* [[List of Indian music labels]]
* [[Independent record label]]

== References ==
{{reflist}}
* [https://ypbbent.com Official website]
* [https://music.ypbbent.com YPBB Music site]
* [https://pro.imdb.com/company/co1082505 IMDbPro listing]
* [https://in.linkedin.com/company/ypbbent LinkedIn Company Profile]

== External Links ==
* [https://ypbbent.com YPBB Entertainment official website]
* [https://www.youtube.com/@YPBBEnt YPBB on YouTube]
* [https://music.ypbbent.com YPBB Music official site]

[[Category:Indian music record labels]]
[[Category:Indian entertainment companies]]
[[Category:Companies based in Jammu and Kashmir]]
[[Category:Record labels established in 2021]]
[[Category:Film production companies of India]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਛੇਤੀ ਮਿਟਾਉਣਯੋਗ ਸਫ਼ੇ]]</text>
      <sha1>by3gnyq7w2lk07qwf7bsete6nx7ib9f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Jagmit Singh Brar/ਕੱਚਾ ਖ਼ਾਕਾ</title>
    <ns>2</ns>
    <id>199089</id>
    <revision>
      <id>811994</id>
      <timestamp>2025-06-28T05:58:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{ਆਧਾਰ}}{{PunjabIN-geo-stub}}{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date={{subst:CURRENTMONTHNAME}} {{subst:CURRENTYEAR}}}}{{Expert needed | date = {{subst:CURRENTMONTHNAME}} {{subst:CURRENTYEAR}} }}{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}  {{tone}}  {{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}}   ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਆਕਰਣ ਅਤੇ ਸਭ ਭਾਗਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।  {{cleanup-translation}}}}{{Mult...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>811994</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1064" sha1="b7q1bgbesodv10487vrznoa29v6osnb" xml:space="preserve">{{ਆਧਾਰ}}{{PunjabIN-geo-stub}}{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}{{Expert needed
| date = ਜੂਨ 2025
}}{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{tone}}

{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}} 

ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਆਕਰਣ ਅਤੇ ਸਭ ਭਾਗਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

{{cleanup-translation}}}}{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}} 

ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਆਕਰਣ ਅਤੇ ਸਭ ਭਾਗਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

{{cleanup-translation}}}}{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{cleanup-translation}}

- ਲੇਖ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਜਰੂਰੀ ਅੰਕਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।}}

== ਗੈਲਰੀ ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:Nirmal_toys3.jpg|ਨਿਰਮਲ ਲੱਕੜ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ - ਟਾਈਗਰ ਜੋੜਾ
&lt;/gallery&gt;{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}
#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[]]</text>
      <sha1>b7q1bgbesodv10487vrznoa29v6osnb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812001</id>
      <parentid>811994</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:05:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812001</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1193" sha1="4ntl6cr41a7wnu3dk0ufs6ih253q7pb" xml:space="preserve">{{Cleanup translation}}{{Cleanup infobox}}{{ਆਧਾਰ}}{{PunjabIN-geo-stub}}{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}{{Expert needed
| date = ਜੂਨ 2025
}}{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{tone}}

{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}} 

ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਆਕਰਣ ਅਤੇ ਸਭ ਭਾਗਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

{{cleanup-translation}}}}{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}} 

ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਆਕਰਣ ਅਤੇ ਸਭ ਭਾਗਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

{{cleanup-translation}}}}{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{cleanup-translation}}

- ਲੇਖ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਜਰੂਰੀ ਅੰਕਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।}}{{Delete|ਸਫ਼ਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੈ}}

== ਗੈਲਰੀ ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:Nirmal_toys3.jpg|ਨਿਰਮਲ ਲੱਕੜ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ - ਟਾਈਗਰ ਜੋੜਾ
&lt;/gallery&gt;{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}
#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[]]</text>
      <sha1>4ntl6cr41a7wnu3dk0ufs6ih253q7pb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812002</id>
      <parentid>812001</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:07:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812002</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1270" sha1="55x62gp5k6nk7i0ooy4wnm7jy9uyaa0" xml:space="preserve">== ਫ਼ਰਮੇ ==
{{Cleanup infobox}}{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}{{Expert needed
| date = ਜੂਨ 2025
}}{{ਆਧਾਰ}}{{PunjabIN-geo-stub}}{{Cleanup translation}}

== ਵਿਭਿੰਨ ਮਸਲੇ ==
{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{tone}}

{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}} 

ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਆਕਰਣ ਅਤੇ ਸਭ ਭਾਗਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

{{cleanup-translation}}}}{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}} 

ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਆਕਰਣ ਅਤੇ ਸਭ ਭਾਗਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

{{cleanup-translation}}}}{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{cleanup-translation}}

- ਲੇਖ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਜਰੂਰੀ ਅੰਕਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।}}

== Delete ==
{{Delete|ਸਫ਼ਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੈ}}

== ਗੈਲਰੀ ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:Nirmal_toys3.jpg|ਨਿਰਮਲ ਲੱਕੜ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ - ਟਾਈਗਰ ਜੋੜਾ
&lt;/gallery&gt;{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}
#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[]]</text>
      <sha1>55x62gp5k6nk7i0ooy4wnm7jy9uyaa0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812003</id>
      <parentid>812002</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:08:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812003</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1289" sha1="092s9wi4hyi1ariyb5lavkdfzpc7x3k" xml:space="preserve">== ਫ਼ਰਮੇ ==
{{Cleanup infobox}}{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}{{Expert needed
| date = ਜੂਨ 2025
}}{{ਆਧਾਰ}}{{PunjabIN-geo-stub}}{{Cleanup translation}}

== ਵਿਭਿੰਨ ਮਸਲੇ ==
{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{tone}}

{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}} 

ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਆਕਰਣ ਅਤੇ ਸਭ ਭਾਗਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

{{cleanup-translation}}}}{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}} 

ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਆਕਰਣ ਅਤੇ ਸਭ ਭਾਗਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

{{cleanup-translation}}}}{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{cleanup-translation}}

- ਲੇਖ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਜਰੂਰੀ ਅੰਕਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।}}

== Delete ==
{{Delete|ਸਫ਼ਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੈ}}

== ਗੈਲਰੀ ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:Nirmal_toys3.jpg|ਨਿਰਮਲ ਲੱਕੜ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ - ਟਾਈਗਰ ਜੋੜਾ
&lt;/gallery&gt;{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}


&lt;nowiki&gt;#&lt;/nowiki&gt;ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[]]</text>
      <sha1>092s9wi4hyi1ariyb5lavkdfzpc7x3k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812006</id>
      <parentid>812003</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:15:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812006</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1321" sha1="i0v9cvisk2nrs2ucnvm4euxko1gsbvf" xml:space="preserve">== ਫ਼ਰਮੇ ==
{{Cleanup infobox}}{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}{{Expert needed
| date = ਜੂਨ 2025
}}{{ਆਧਾਰ}}{{PunjabIN-geo-stub}}{{Under construction|placedby=}}{{Cleanup translation}}

== ਵਿਭਿੰਨ ਮਸਲੇ ==
{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{tone}}

{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}} 

ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਆਕਰਣ ਅਤੇ ਸਭ ਭਾਗਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

{{cleanup-translation}}}}{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}} 

ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਆਕਰਣ ਅਤੇ ਸਭ ਭਾਗਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

{{cleanup-translation}}}}{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{cleanup-translation}}

- ਲੇਖ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਜਰੂਰੀ ਅੰਕਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।}}

== Delete ==
{{Delete|ਸਫ਼ਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੈ}}

== ਗੈਲਰੀ ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:Nirmal_toys3.jpg|ਨਿਰਮਲ ਲੱਕੜ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ - ਟਾਈਗਰ ਜੋੜਾ
&lt;/gallery&gt;{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}


&lt;nowiki&gt;#&lt;/nowiki&gt;ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[]]</text>
      <sha1>i0v9cvisk2nrs2ucnvm4euxko1gsbvf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812018</id>
      <parentid>812006</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T06:55:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812018</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1367" sha1="4l8877xtrjdg151l1orflr9w0m15h0t" xml:space="preserve">== ਫ਼ਰਮੇ ==
{{Cleanup infobox}}{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}{{Expert needed
| date = ਜੂਨ 2025
}}
{{More citations needed|date=ਜੂਨ 2025}}{{ਆਧਾਰ}}{{PunjabIN-geo-stub}}{{Under construction|placedby=}}{{Cleanup translation}}

== ਵਿਭਿੰਨ ਮਸਲੇ ==
{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{tone}}

{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}} 

ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਆਕਰਣ ਅਤੇ ਸਭ ਭਾਗਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

{{cleanup-translation}}}}{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}} 

ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਆਕਰਣ ਅਤੇ ਸਭ ਭਾਗਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

{{cleanup-translation}}}}{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{cleanup-translation}}

- ਲੇਖ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਜਰੂਰੀ ਅੰਕਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।}}

== Delete ==
{{Delete|ਸਫ਼ਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੈ}}

== ਗੈਲਰੀ ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:Nirmal_toys3.jpg|ਨਿਰਮਲ ਲੱਕੜ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ - ਟਾਈਗਰ ਜੋੜਾ
&lt;/gallery&gt;{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}


&lt;nowiki&gt;#&lt;/nowiki&gt;ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[]]</text>
      <sha1>4l8877xtrjdg151l1orflr9w0m15h0t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>812023</id>
      <parentid>812018</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T07:19:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>812023</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1199" sha1="6nx6gnk82iskw56a1o7jiemzhcgrob6" xml:space="preserve">== ਫ਼ਰਮੇ ==
{{Cleanup infobox}}{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਜੂਨ 2025}}{{Expert needed
| date = ਜੂਨ 2025
}}
{{More citations needed|date=ਜੂਨ 2025}}{{ਆਧਾਰ}}{{PunjabIN-geo-stub}}{{Under construction|placedby=}}{{Cleanup translation}}

== ਵਿਭਿੰਨ ਮਸਲੇ ==
{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{tone}}

{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}} 

*ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਆਕਰਣ ਅਤੇ ਸਭ ਭਾਗਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

{{cleanup-translation}}}}

{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}
{{cleanup-translation}}
{{stub}}}}{{Multiple issues|{{cleanup infobox}}

{{cleanup-translation}}

- ਲੇਖ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਜਰੂਰੀ ਅੰਕਾਂ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।}}

== Delete ==
{{Delete|ਸਫ਼ਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੈ}}

== ਗੈਲਰੀ ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:Nirmal_toys3.jpg|ਨਿਰਮਲ ਲੱਕੜ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ - ਟਾਈਗਰ ਜੋੜਾ
&lt;/gallery&gt;{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}


&lt;nowiki&gt;#&lt;/nowiki&gt;ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[]]</text>
      <sha1>6nx6gnk82iskw56a1o7jiemzhcgrob6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:伊予の神</title>
    <ns>3</ns>
    <id>199090</id>
    <revision>
      <id>812045</id>
      <timestamp>2025-06-28T08:38:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>812045</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="234" sha1="3rzzuj6rfrpxxx1ya67rxv3y2za4ov6" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=伊予の神}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 08:38, 28 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>3rzzuj6rfrpxxx1ya67rxv3y2za4ov6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199091</id>
    <redirect title="ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ" />
    <revision>
      <id>812056</id>
      <timestamp>2025-06-28T09:59:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਭਾਰਤੀ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ]] ਨੂੰ [[ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: ਪ੍ਰ੍ਸਿੱਧ ਨਾਮ </comment>
      <origin>812056</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="84" sha1="brxmlko4f25a3qnq1cewboepk9e1voj" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ]]</text>
      <sha1>brxmlko4f25a3qnq1cewboepk9e1voj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>੨੮੩</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199092</id>
    <redirect title="283" />
    <revision>
      <id>812063</id>
      <timestamp>2025-06-28T10:08:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[੨੮੩]] ਨੂੰ [[283]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>812063</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36" sha1="fhcrw7ykngag4s1g3k2jju900hopinq" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[283]]</text>
      <sha1>fhcrw7ykngag4s1g3k2jju900hopinq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:੨੮੩</title>
    <ns>1</ns>
    <id>199093</id>
    <redirect title="ਗੱਲ-ਬਾਤ:283" />
    <revision>
      <id>812065</id>
      <timestamp>2025-06-28T10:08:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:੨੮੩]] ਨੂੰ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:283]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>812065</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="gtbamdhtxinkrdmwosflugyg3imhlmb" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:283]]</text>
      <sha1>gtbamdhtxinkrdmwosflugyg3imhlmb</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>