ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ pawiki https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%96_%E0%A8%B8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BE MediaWiki 1.45.0-wmf.7 first-letter ਮੀਡੀਆ ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਤਸਵੀਰ ਤਸਵੀਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਫਰਮਾ ਫਰਮਾ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਮਦਦ ਮਦਦ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਫਾਟਕ ਫਾਟਕ ਗੱਲ-ਬਾਤ TimedText TimedText talk ਮੌਡਿਊਲ ਮੌਡਿਊਲ ਗੱਲ-ਬਾਤ Event Event talk Topic 0 2458 812198 787910 2025-06-29T19:23:39Z 106.78.17.18 812198 wikitext text/x-wiki {{ਬੇਹਵਾਲਾ}} {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਗੁਰ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ | native_name = | native_name_lang = pa | image = Sri Guru Har Krishan Ji Gurudwara Pothi Mala.jpg | alt = ਗੁਰ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਫ਼ੈਸਕੋ | caption = ਗੁਰ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਫ਼ੈਸਕੋ | birth_name = ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ | birth_date = 7 ਜੁਲਾਈ 1656<ref name="Kohli1992p12"/> | birth_place = [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]], [[ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਪਹਾੜੀਆਂ]] | death_date = {{Death date and age|df=yes|1664|03|30|1656|08|07}}<ref name="Kohli1992p12"/> | death_place = [[ਦਿੱਲੀ]] | resting_place= | period = 1661–1664 | other_names = ''ਅੱਠਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ'', ਬਾਲਾ ਪ੍ਰੀਤਮ | occupation = | predecessor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਰਾਇ]] | successor = [[ਗੁਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]] | father = ਗੁਰ ਹਰਿਰਾਇ | mother = ਮਾਤਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ | death_cause = [[ਚੇਚਕ]] }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਗੁਰ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ''' (7 ਜੁਲਾਈ 1656 – 30 ਮਾਰਚ 1664) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਅੱਠਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਸਨ। ==ਜੀਵਨੀ== ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਕ੍ਰਿਸਨ ਜੀ ਨੂੰ ‘ਬਾਲ ਗੁਰੂ’ ਜਾਂ ਫਿਰ ‘ਬਾਲਾ ਪ੍ਰੀਤਮ’ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਪ [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ]] ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਏ ਗਏ ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਦੇ ਅੱਠਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਨ। ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰਿਆਈ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਅੱਠ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਾਲ ਗੁਰਿਆਈ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਸੂਝ, ਸਿਆਣਪ, ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਅਤੇ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਿਸਾਲ ਆਪ ਸੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਰਸਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਮਰ, ਬੁਧੀਮਾਨਤਾ ਤੇ ਆਤਮ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਆਓ ‘ਬਾਲਾ ਪ੍ਰੀਤਮ’ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੀ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ।ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ 8 ਸਾਵਣ ਸੰਮਤ 1723 ਮੁਤਾਬਿਕ 7 ਜੁਲਾਈ 1656 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਏ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਮਾਤਾ ਕ੍ਰਿਸਨ ਕੌਰ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਹੋਇਆ। ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਕੈਲੰਡਰ ਮੁਤਾਬਿਕ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ 8 ਸਾਵਣ ਹਰ ਸਾਲ 23 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਮਰਾਏ ਜੀ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਏ ਜੀ ਨੇ ਅਕਤੂਬਰ 1661 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਨੁੂੰ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਬਖਸ਼ ਦਿੱਤੀ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਰਾਮਰਾਏ ਬੜੇ ਚਤੁਰ, ਨੀਤੀ ਨਿਪੁੰਨ ਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਅਤੇ ਮਸੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਨਿਗ੍ਹਾ ਨਾਲ ਵੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਜਦ ਔਰੰਗਜੇਬ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਏ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜੇਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਰਾਮਾਤਾਂ ਦਿਖਾਈਆਂ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੁਲਾਣਿਆਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ‘ਤੇ ਔਰੰਗਜੇਬ ਨੇ ਰਾਮਰਾਏ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ‘ਮਿਟੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੀ ਪੇੜੈ ਪਈ ਕੁਮਿਆਰ’ ਲਿਖ ਕੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ‘ਤੇ ਆਪਣਾ ਬਣਿਆ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਖੁਸਨੰਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਮਰਾਏ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਸਲ ਸਬਦ ‘ਮਿਟੀ ਬੇਈਮਾਨ ਕੀ ਪੇੜੈ ਪਈ ਕੁਮਿਆਰ’ ਹੈ ਪਰ ਲਿਖਾਰੀ ਦੀ ਗਲਤੀ ਕਾਰਨ ‘ਮੁਸਲਮਾਨ’ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਘੋਰ ਅਵੱਗਿਆ ਕਾਰਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਏ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਦਾ ਲਈ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਰਾਮਰਾਏ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ। ਗੁਰਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਜੀ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਇੱਕ ਧਨੀ ਆਦਮੀ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਹੀ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਜਦ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਪਛੁਤਾਵਾ ਕੀਤਾ ਤੇਅੱਗੇ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਇਨਸਾਨ ਬਣਨ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਆਪਜੀ ਨੇ ਭਰੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕੁੜੀਮਾਰ ਨੂੰ ਤਾੜਨਾ ਕਰਕੇ ਬਖਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਜੀ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪਰਉਪਕਾਰ ਕੀਤੇ।ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਰਾਮਰਾਏ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜੇਬ ਕੋਲ ਫਰਿਆਦ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਮੇਰਾ ਹੱਕ ਮਾਰ ਕੇ ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਗੁਰਗੱਦੀ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤਾਂ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਪਰ ਔਰੰਗਜੇਬ ਨੇ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਬੁਲਾਏ। ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੀਵਾਨ ਪਰਸਰਾਮ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਸਹਿਤ ਦਿੱਲੀ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਦੀਵਾਨ ਕੀਰਤਪੁਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦੀਵਾਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕੋਈ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਪਰ ਉਹ ਔਰੰਗਜੇਬ ਵਰਗੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਵੇਖਣਗੇ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕਰਕੇ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਤੁਰਨ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਭਾਰੀ ਭੀੜ ਕੀਰਤਪੁਰ ਆ ਗਈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਭ ਨੂੰ ਧੀਰਜ ਤੇ ਦਿਲਾਸਾ ਦਿੱਤਾ ਫਿਰ ਵੀ ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੱਖ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਚੱਲ ਪਏ। ਅੰਬਾਲੇ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਸਬੇ ਪੰਜੋਖਰੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕੁਝ ਉਘੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਬਾਕੀ ਸਭ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪਹਿਲੀਰਾਤ ਪੰਜੋਖਰੇ ਕੱਟੀ। ਉਥੋਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੰਕਾਰੀ ਪੰਡਿਤ ਲਾਲਚੰਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਤੁਹਾਨੁੂੰ ਗੁਰੂ ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਦੁਆਪਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸਨ ਜੀਨੇ ਗੀਤਾ ਰਚੀ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਅਰਥ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾਓ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚੋਂ ਧੁਰੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਨਿਮਰਤਾ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਬੋਲੇ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਸੇਵਕ ਹਾਂ। ਕਲਾ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਹੀ ਵਰਤਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਕਲਾ ਦੇਖਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਨਗਰ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਲੈ ਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਆਪਣੀ ਮਿਹਰ ਸਦਕਾ ਗੀਤਾ ਦੇ ਅਰਥ ਕਰਕੇ ਤੇਰੀ ਨਿਸਾ ਕਰਵਾ ਦੇਣਗੇ। ਪੰਡਿਤ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੱਜੂ ਨਾਮੀ ਅਨਪੜ੍ਹ ਝਿਉਰ ਨੂੰ ਲੈ ਆਇਆ। ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਦਰੀਂ ਨਦਰ ਨਿਹਾਲ ਕੀਤਾ ਤੇਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦੀ ਨਿਸਾ ਕਰਵਾਏ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਸੋਟੀ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਨੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨੇਤਰ ਪਾਏ। ਪੰਡਿਤ ਨੇ ਗੀਤਾ ਦੇ ਔਖੇ ਤੋਂ ਔਖੇ ਸਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਪੁੱਛੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਸ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਅਰਥ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਪੰਡਿਤ ਇਹ ਕੌਤਕ ਵੇਖ ਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨੀ ਪੈ ਗਿਆ, ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ।ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜਿੱਥੇ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ ਹੈ, ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ਠਹਿਰੇ। ਔਰੰਗਜੇਬ ਨੇ ਦਰਸਨਾ ਲਈ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਆਦੇਸ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਨਹਿ ਮਲੇਛ ਕੋ ਦਰਸਨ ਦੇਹੈਂ’ ਕਹਿ ਕੇ ਦਰਸਨ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਬਦ ਲਿੱਖ ਕੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ‘ਕਿਆ ਖਾਧੇ ਕਿਆ ਪੈਧੇ ਹੋਇ, ਜਾ ਮਨਿ ਨਾਹੀ ਸਚਾ ਸੋਇ॥” ਔਰੰਗਜੇਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਸਹਿਜਾਦਾ ਮੁਅੱਜ਼ਮ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋਲ ਭੇਜਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਉਪਦੇਸ ਦੇ ਕੇ ਨਿਹਾਲ ਕੀਤਾ। ਜਦ ਰਾਮਰਾਏ ਨੂੰ ਗੱਦੀ ਨਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਤੁਰੀ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸਪੱਸਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਗੁਰਗੱਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਜਾਂ ਜੱਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਨਹੀਂ। ਰਾਮਰਾਏ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਤੁਕ ਬਦਲੀ, ਇਸ ਤੇ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਨੁੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਗੁਰਗੱਦੀ ਬਾਰੇ ਦਾਅਵਾ ਝੂਠਾ ਹੈ। ਸਹਿਜਾਦਾ ਮੁਅੱਜ਼ਮ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਸੁਣ ਕੇ ਔਰੰਗਜੇਬ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸਿਆਣਪ ਦਾ ਕਾਇਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕਰਾਮਾਤੀ ਸਕਤੀ ਪਰਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਇਆ ਤੇ ਪਟਰਾਣੀ ਦੀ ਪਰਖ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੋਟੀ ਪਟਰਾਣੀ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ‘ਇਹ ਹੈ ਪਟਰਾਣੀ’ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਪੂਰੀ ਹੋਣਦਾ ਵਰ ਦਿੱਤਾ।ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਬੁਖਾਰ ਤੇ ਚੇਚਕ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਫੈਲ ਗਈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਦੁਖੀ ਬਿਮਾਰਾਂ ਦੀ ਦਿਨ ਰਾਤ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਦਸਵੰਧ ਤੇ ਭੇਟਾ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਵਰਤਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪਾਵਨ ਦਰਸ਼ਨਾ ਨਾਲ ਤਨ ਤੇ ਮਨ ਦੇ ਰੋਗ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਦਸਮੇਸ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਫੁਰਮਾਇਆ ਹੈ ‘ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਧਿਆਇਐ, ਜਿਸ ਡਿਠੈ ਸਭ ਦੁਖ ਜਾਇ।’ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਗੀਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਿਆਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਤੇਜ ਬੁਖਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ ਵੀ ਚੇਚਕ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਆਪਣਾ ਅੰਤ ਸਮਾ ਜਾਣ ਕੇ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਬਾਰੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ‘ਬਾਬਾ ਬਕਾਲੇ’ ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਸੀ ਕਿ ਅਗਲਾ ਗੁਰੂ ਪਿੰਡ ਬਕਾਲੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ 3 ਵੈਸਾਖ ਸੰਮਤ 1721 ਮੁਤਾਬਿਕ 30 ਮਾਰਚ 1664 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਜੋਤੀਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ। ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਕੈਲੰਡਰ ਮੁਤਾਬਿਕ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ 3 ਵੈਸਾਖ ਹਰ ਸਾਲ 16 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੰਸਾਰਿਕ ਯਾਤਰਾ 7 ਸਾਲ 8 ਮਹੀਨੇ 19 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਜਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਹੁਣ ‘ਬਾਲਾ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰਦੁਆਰਾ’ ਹੈ। == ਹਵਾਲੇ == d92vr45qul18rbv358m52cxemky67l6 0 2772 812192 810525 2025-06-29T18:54:19Z 106.78.17.18 812192 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਸ੍ਰੀ ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | image = Hargobind_Sahib_Ji_Gurusar_Sahib.jpg ‎ | caption = ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1595|07|05|df=yes}} | birth_place = ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲ਼ੀ, [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1644|03|19|1595|07|05}}<ref name=eos>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/HARGOBIND%20GURU%20(1595-1644).html |title=HARGOBIND, GURU (1595-1644) |last1=Fauja Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University, Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> | ਜੋਤੀ ਜੋਤ = [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | nationality = | other_names = ''ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ<br />ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ'' | known_for = {{plainlist|# [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ # ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ # ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਟ੍ਰੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ # ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੀ ਕਾਇਮੀ # [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ # ਇਹ ਜੰਗਾ ਲੜੀਆਂ: * [[ਰੁਹੀਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ (1634) * [[ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਗੁਰੂਸਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ}} | predecessor = [[ਗੁਰ ਅਰਜਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਰਾਇ]] | spouse = {{plainlist| * ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/DAMODARI%20MATA%20(1597-1631).html |title=DAMODARI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/NANAKI%20MATA%20(D.%201678).html |title=NANAKI, MATA |last1=Banerjee |first=A. C. |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਮਹਾ ਦੇਵੀ<ref>{{cite web | url=http://eos.learnpunjabi.org/MAHA%20DEVI%20MATA%20(D.%201645).html |title=MAHA DEVI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> }} | children = [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]], [[ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਅਨੀ ਰਾਇ]], [[ਅਟਲ ਰਾਇ]] , [[ਗੁਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ|ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]], ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] | father = ਗੁਰ ਅਰਜਨ | mother = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ''' (5 ਜੁਲਾਈ 1595 – 19 ਮਾਰਚ 1644) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਹੋਏ ਸਨ।<ref>HS Syan (2013), Sikh Militancy in the Seventeenth Century, IB Tauris, {{ISBN|978-1780762500}}, pages 48–55</ref> ==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ== 1603 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ [[ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ]] ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨਿਪੁੰਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਂਬਲੀ ਯੋਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਆਖ ਦੇਂਦੇ ਸਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਤਾ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਰਿਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਤ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਮਈ 1606 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਹਿਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਗਭਗ 11 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਰ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆ ਸੋ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਧਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’== {{Quote box|width=246px|bgcolor=#ACE1AF|align=right|quote="ਪੰਜ ਪਿਆਲੇ, ਪੰਜ ਪੀਰ ਛਟਮੁ ਪੀਰ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ। ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ, ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ। ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ ਰੂਪ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ। ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ ਵਡ ਯੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ। ਦਰਬਾਰੀ ਢਾਡੀ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਦੋ ਤਲਵਾਰੀ ਬੱਧੀਆਂ ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀਰੀ ਦੀ। ਇਕ ਅਜ਼ਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ। ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ।"|salign=right|source=— ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ}} [[ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ]] ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੋਰਨਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਗਦ ਭੇਟਾ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਜੁਆਨੀ ਅਰਪਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਚੋਣਵੇਂ ਸੂਰਮੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਰੁਚੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ ਅਤੇ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸੌ ਜਵਾਨ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਗਏ। ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਲਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬਣ ਰਹੀ ਫੌ਼ਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ 1609 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਮਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿਦਿਆ ਦਿੱਤੀ। ==ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ== ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ-ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1612-13 ਵਿੱਚ ਦੁਆਬੇ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾਪਅਤੇ ਰਚਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਾਰਖੂ ਅੱਖ ਨੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ। 1613 ਵਿੱਚ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]] ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਡਰੌਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਾਧੂ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਵਰੀਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ ਜਿਸਦੇ ਘਰ ‘[[ਭਾਈ ਰੂਪ ਚੰਦ]]’ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ [[ਰਾਮਸਰ]] ਅਤੇ [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਿਬੇਕਸਰ]] ਨਾਮ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਲੋਹਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ==ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਕੈਦ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਇਆ। 1612 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਹੁਕਮ ਦੇਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਉਂ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਪਹੁੰਚਦੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। 1614 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਦਮੇ ਦਾ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਦੌਰਾ ਪਿਆ। ਆਖ਼ਰ ਉਸਨੇ ਫ਼ਕੀਰ [[ਮੀਆਂ ਮੀਰ]] ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 52 ਕਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਚੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਫੱੜ ਕੇ 52 ਰਾਜੇ ਵੀ ਜੇਲ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਬੰਦੀ ਛੋੜ== [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ 'ਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਅਤੇ [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਵੱਲੋਂ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ 52 ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਉਪਰੰਤ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਹਰ ਸਾਲ [[ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ]] ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ==ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਘੋੜੇ== [[ਕਾਬੁਲ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਖ-ਮਸੰਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਦੋ ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ ਲੈਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਹੀ [[ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਘੋੜੇ ਖੋਹ ਲਏ। [[ਬਿਧੀ ਚੰਦ|ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ]] ਨੇ ਦੋਵੇਂ ਘੋੜੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੇ। ਇਸ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇਸ ਵਾਰੀਂ [[ਲਾਲਾਬੇਗ]] ਅਤੇ [[ਕਮਰਬੇਗ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਕਰਾਰੀ ਜੰਗ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ‘ਡਰੌਲੀ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕ ਸਰਦਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਗੁਰੂ ਸਰ’ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਇਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ== ਨਿੱਤ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ, [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 3 ਮਈ, 1635 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ [[ਬਿਲਾਸਪੁਰ]], [[ਨਾਹਨ]], [[ਗੁਲੇਰ]], [[ਨਦੌਣ]], [[ਖੰਡੂਰ]] (ਮਗਰੋਂ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]]) ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੋਪੜ (ਹੁਣ [[ਰੋਪੜ]]) ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ [[ਖੰਡੂਰ]] ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ [[ਹਰੀ ਚੰਦ]], ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਅਰਜ਼ ਕਰਨ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ (ਬਾਬਾ) ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੱਥਾ ਭੇਜ ਦਿਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ [[ਨੰਗਲ ਗੁੱਜਰਾਂ]] (ਹੁਣ [[ਸਰਸਾ ਨੰਗਲ]]) ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਪੜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ [[ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ]]) ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਤ ਉੱਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ, 18 ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ ਰੋਪੜ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਨਵਾਬ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ। 19 ਤੇ 20 ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ) ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਰਿਆਸਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ==ਯੁੱਧ== ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ÷ 1634 ਈ: ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ]] ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ===ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ=== ਇਹ ਲੜਾਈ 1635 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗੰਢ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਫ਼ੌਜ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ‘ਕਰਤਾਰਪੁਰ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ) ਜੀ ਵੀ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਲੜੇ। ਆਖਿਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਪਰ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨੇੜੇ ਆਗਿਆ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦਾ ਦਾਮਾਦ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਲਈ ਲਲਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਾਪਸੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖਿਆਂ ਕਾਲੇ ਖਾਂ,ਵਾਰ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਇਉਂ ਕਰੀ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਐਸਾ ਚੀਰ ਪਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੰਜੂ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਯੁੱਧ 1635 ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਣ ਬਚਾਈ। 1635ਈ: ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਗਵਾੜਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਦਾਸਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਲੇਹਾ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। 1638 ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ== ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ। 1635 ਵਿੱਚ [[ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ]] ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ 1644 ਤੱਕ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਵੇਲਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ (ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰ ਦਿਤਾ ਜੀ) [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਅਤੇ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਨੂੰ 49 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ। ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190528120243/http://www.babagurdittaji.com/ |date=28 May 2019 }} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] so8on6bd9mh45rpmazp7pp4rrg5a963 0 13569 812240 808400 2025-06-30T11:14:53Z 2401:4900:5984:D1B2:A927:882C:3101:FFC1 Jdjdjdjjdjxkxnxjcufjjxnvhfnddndbdjj 812240 wikitext text/x-wiki [[ਤਸਵੀਰ:Kikkli.jpg|thumb|ਕਿੱਕਲੀ]] [[ਤਸਵੀਰ:Punjabi Dance 6.jpg|thumb|ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਚ]] [[ਤਸਵੀਰ:Punjabi Dance 11.jpg|thumb|ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਚ]] [[ਤਸਵੀਰ:Punjabi Dance 3.jpg|thumb|ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚ]] "ਲੋਕ-ਨਾਚ ਨਾਲ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨਾਚ ਕਲਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਅਮਲ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।" 'ਨੱਚਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਅੱਡੀ ਨਾ ਰਹਿੰਦੀ , ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਮੂੰਹ' ਇਸ ਸੁਭਾਵਕ ਅਮਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੀ [[ਕਾਵਿ-ਸਤਰ|ਕਾਵਿ ਸਤਰ]] ਹੈ। ਨਾਚ ਕਲਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਮੂਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਖ਼ਾਸਕਰ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚ ਗਿੱਧਾ ਭੰਗੜਾ ਤਾਂ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਜਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਿਤੇ ਜਾਣਾ ਸੰਭਵ ਹੀ ਨਹੀਂ।<ref>{{Cite book|title=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਬਦਲਦੇ ਪਰਿਪੇਖ|last=ਜੋਸ਼ੀ|first=ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ|publisher=ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ|year=2017|isbn=978-81-7856-482-1|location=Amritsar|pages=Pg. 35}}</ref> ਲੋਕ-ਸਮੂਹ ਦੀ ਸਿਰਜਨ-ਕਲਾ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵੰਨਗੀ ਹੈ, ਜੋ ਲੋਕ-ਮਾਨਸ ਦੇ ਸਮੁਚੇ ਹਾਵਾਂ-ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਉ-ਸੰਦਰਭ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਨਾਚ ਵੀ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਲੋਕ-ਕਲਾ ਹੈ। ਲੋਕ-ਨਾਚ ਮੰਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਕਿਸੇ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਜਨ-ਸਮੂਹ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ, ਨੈਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਰਾਜਸੀ ਅਤੇ ਇਤਹਾਸਿਕ ਜੀਵਨ-ਤੋਰ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਪਰਤਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰਕ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਆਪ-ਮੁਹਾਰਾ, ਸਧਾਰਨ, ਖੁਸ਼ੀਆਂ-ਖੇੜਿਆਂ ਭਰਪੂਰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਵੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਪੰਜਾਬ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਹੱਤਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹਨ।"<ref>{{Cite web |url=http://www.sabhyachar.com/naach.php |title=ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ > ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ |access-date=2012-11-16 |archive-date=2012-10-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121031234720/http://www.sabhyachar.com/naach.php |url-status=dead }}</ref> ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੋ ਪੱਧਰਾਂ ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: *ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ *ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਤੇ ਮਰਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਂਝੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਨੱਚਣ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਗਿੱਧਾ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਚਾਵਾਂ, ਉਮੰਗਾਂ, ਵਲਵਲਿਆਂ ਅਤੇ ਉਲਾਸ- ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰਾ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗਿੱਧਾ ਤਾਲੀ ਨਾਚ ਹੈ। ਨੱਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਹੋਰ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਤਾਲੀ ਮਾਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬਣਾ ਆਪਣੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚੋ ਗਿੱਧੇ ਵਾਸਤੇ ਮੌਕੇ ਸਿਰਜ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਟਿਅਰਾਂ ਕੋਲ ਨਾ ਬੋਲੀਆਂ ਮੁੱਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਨਾ ਥਕਾਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਗਿੱਧੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿਰਤਾਜ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਮੰਨਿਆਂ ਗਿਆ ਹੈ। ਗਿੱਧਾ, ਸੰਮੀ ਅਤੇ ਕਿੱਕਲੀ ਜਿਹੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਹੋਰ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਹੇ ਹਨ। ਭੰਗੜਾ ਪੰਜਾਬੀ ਗੱਭਰੂਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਕੜੇ ਤੇ ਗੱਠੇ ਹੋਏ ਸਰੀਰ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਸਧਾਰਨ ਪਰ ਸੁੰਦਰ ਪੁਸ਼ਾਕ ਪਹਿਨ ਕੇ, ਅਲਬੇਲੇਪਨ ਵਿੱਚ, ਜ਼ੋਸ਼, ਵੀਰਤਾ ਅਤੇ ਹੌਸਲੇ ਭਰਪੂਰ ਨਾਚ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ-ਨਾਚ ਭੰਗੜਾ, ਲੋਕ-ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਧੜਕਣ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਲੋਕ-ਸਾਜ਼ ਢੋਲ ਦੀ ਸਰਲ ਤਾਲ ਤੇ ਨੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭੰਗੜੇ ਦੇ ਆਰੰਭ ਸਮੇਂ ਇਹ ਤਾਲ ਧੀਮੀ ਧੀਮੀ ਵੱਜਦੀ ਹੈ। ਨਚਾਰ ਭੰਗੜੇ ਦੇ ਤਾਲ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਪੈਰ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹੋਰ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਹਲੂਣਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਰੂਪ, ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਭੰਗੜੇ ਵਿੱਚ ਨਚਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਬਦਲਦੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਬਦਲਾਵ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ। === ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ === ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦੀ ਇਹ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨਾਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਵਾਂਗ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਗੀਤ ਅਤੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਨਿਖੇੜਾ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਹਰ ਇਕ ਲੋਕ ਗੀਤ ਵਿਚ ਲੋਕ ਨਾਚ ਅਤੇ ਹਰ ਇਕ ਲੋਕ ਨਾਚ ਅੰਦਰ ਲੋਕ ਗੀਤ ਛੁਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਗੱਭਰੂਆਂ ਤੇ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੇ ਮਾਣ-ਮੱਤੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਧੰਦਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਲਈ ਤਕੜੇ ਨਰੋਏ ਜੁੱਸੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੰਨ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਗੱਭਰੂ ਗੀਤ ਨੁਮਾ ਬੋਲ ਕੱਢਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸੰਨਾਟਾ ਛਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪੱਖ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ। ਫੱਗਣ-ਚੇਤ ਦੀਆਂ ਚਾਨਣੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਹੋਣ ਜਾਂ ਸਾਵਨ ਮਹੀਨੇ ਦੀਆਂ ਤਰਕਾਲਾਂ, ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ ਬਰਾਤ ਚੜੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਡੋਲੀ ਵਿਦਾ ਹੋਈ ਹੋਵੇ, ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਵਗ ਤੁਰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਡਾ. ਸੋਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਪੰਜਾਬੀ ਚਰਿੱਤਰ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਦਰਪਣ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਵ ਜੇ ਕੁਝ ਖਾਸ ਗੁਣ ਲੱਛਣ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਵੀਰਤਾ, ਸਾਹਸ ,ਅਣਖ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਡਤਾ ਦੀ ਝਲਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰ ਸਾਫ ਝਲਕਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite book|title=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਬਦਲਦੇ ਪਰਿਪੇਖ|last=ਜੋਸ਼ੀ|first=ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ|publisher=ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ|year=2017|isbn=978-81-7856-482-1|location=Guru teg Bahadur Nagar, Amritsar|pages=Pg. 41}}</ref> == ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚ ਵੰਨਗੀਆਂ == ਨਾਚ ਦਾ ਮਨੁੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਅਨਿੱਖੜ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਮਾਤਰ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਸੰਸਾਰ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਚ ਸੀ |ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਜਿੰਨੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ | ਪ੍ਰਾਰੰਭਕ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸਰੀਰਿਕ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਜਿਹੀ ਸੰਚਾਰ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਹੋ ਨਿਬੱੜੀ।‘ਨਾਚ’ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਵਿਆਕਰਣਕ ਸ਼ਬਦ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਨਾਂਵ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਨਾਚਕ’ ਇਸ ਦਾ ਕਿਰਿਆਵੀ ਰੂਪ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਲੈਅ' ਤਾਲ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਹਰਕਤ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਇਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਬ੍ਰਿਟੇਨਿਕਾ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਇੰਦਰਾਜ ਅਨੁਸਾਰ "ਨਾਚ ਕਲਾ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਤਾਲਮਈ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕਲਾ ਹੈ। ਜੋ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਸੰਗੀਤ,ਸਹਿਤ ਕਿਸੇ ਜਜ਼ਬੇ, ਵਿਚਾਰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕਥਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀ ਕਿਸੇ ਮੁਦਰਾ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।”<ref>ਇਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਬ੍ਰਿਟੇਨਿਕਾ</ref> ਨਾਚ ਵੰਨਗੀਆਂ ਨਾਚ ਸਧਾਰਨ ਪੱਧਰ ਦੀ ਕਲਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਕੇ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਟਿਲ ਅਤੇ ਹੁਨਰੀ ਕਲਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹੋਣ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਕੌਮਾਂ ਜਾਂ ਖਿੱਤਿਆਂ ਦੀ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਵਿਲੱਖਣ ਨਾਚ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਚ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਨਾਚ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਵੰਨਗੀਆਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਨਾਚ ਦੀ ਵਰਗਵੰਡ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ: #ਆਰੰਭਕ ਨਾਚ #ਕਬੀਲਾ ਨਾਚ #ਲੋਕ ਨਾਚ #ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨਾਚ #ਆਧੁਨਿਕ ਰਲਗੱਡ ਨਾਚ * ਨਾਚ ਦਾ ਇਹ ਵਰਗੀਕਰਨ ਨਾਚ ਕਲਾ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀ ਖੋਜ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਇਹ ਸਭਿਆਚਰਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵੀ ਨਾਚ ਕਲਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਾਸਤੇ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ: * ਲੋਕ ਨਾਚ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਨਾਚ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਮਨੁੱਖੀ ਦੇ ਮਨ ਦੇ ਚਾਉ ਤੇ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰਕ ਅੰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਪ੍ਗਟਾਵਾ ਲੋਕ ਨਾਚ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ। ਸਟੈ੍ਵਡਰਡ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਆਫ ਫੋਕਲੋਰ ਲੋਕ ਨਾਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੰਕਟੀ ਅਵਸਰਾਂ ਤੇ ਹਰਕਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਹੈ। ਡਾ. ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ "ਲੋਕ ਨਾਚ ਜਾਤੀ ਦੇ ਚਰਿਤ੍ਰ ਤੇ ਸਾਮੂਹਿਕ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦਾ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਤਾਲ ਬੱਧ ਲਹਿਰਾੳ ਤੇ ਹਾਵਾਂ ਭਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟਾੳ ਹੈ” * ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅਜੋਕੇ ਨਾਚ ਜੋ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲੋਕ ਸਮੁੱਚ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦੇ ਕੇ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਮਨ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੱਚਣ ਨਾਲ ਲੋਕ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁੰਡੇ, ਕੁੜੀਆਂ ਹਰ ਉਮਰ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਲੋਕ ਨਾਚ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। * ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵੰਨਗੀਆਂ == ਭੰਗੜਾ == ਭੰਗੜਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਕੌਮੀ ਨਾਚ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਇਕੋ-ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਨਾਚ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਮੰਚਾ ਉੱਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਚ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਭੰਗੜੇ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਢੋਲੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀ ਤਾਲ ਨਾਲ ਭਾਂਗੜਿਆ ਨੂੰ ਸੱਦਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੱਕ ਧਮਾਲ ਨਾਲ ਵੱਜਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਪਹਿਲਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਖਾੜੇ ਦੀ ਤਾਲ ਹੈ। ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਪਹਿਲਾ ਹਰ ਨਚਾਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਢੋਲ ਨੂੰ ਅਦਾਬ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨਾਚਿਆ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੋਣ ਤੇ ਇਕ ਗਭਰੂ ਢੋਲੇ ਦੀ ਸੱਦ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਬੋਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਤੋੜ ਵਜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਹਰ ਤੋੜੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਇੱਕ ਛਾਲ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਭੰਗੜਾ ਆਰੰਭ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਭੰਗੜਾ ਪਹਿਲਵਾਨੀ ਦੇ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਨੇੜੇ ਰਿਹਾ ਹੈ।<ref>{{Cite book|title=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ : ਬਦਲਦੇ ਪਰਿਪੇਖ|last=ਜੋਸ਼ੀ|first=ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ|publisher=ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ|year=2017|isbn=978-81-7856-482-1|location=Gurudev bahadur nagar ,Amritsar|pages=87,88}}</ref> ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਚ ਹੈ, ਜਿਸ ਸੰਬੰਧੀ ਇੱਕ ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕੁਝ ਕਬੀਲੇ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਾਸੀ ਬਣ ਗਏ ‘ਭੰਗੜਾ’ ਲੋਕ ਨਾਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਂ ਸਬੰਧੀ ਵੀ ਕਿਆਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਚ ਨੂੰ ਨੱਚਣ ਵਾਲੇ ਭੰਗ ਪੀਣ ਉਪਰੰਤ ਮਸਤ ਹੋਕੇ ਨੱਚਦੇ ਪਰ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਭੰਗ ਤੋਂ ਭੰਗੜਾ ਨਾਮ ਪੈ ਗਿਆ। ਪਰ ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਬਿਕਰਮੀ ਸੰਮਤ ਦੇ ਵਿਸਾਖ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਨਾਲ ਹੈ। ਬੋਲੀਆਂ ਬਿਨਾ ਭੰਗੜਾ ਅਧੂਰਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੱਭਰੂਆਂ ਦਾ ਜੋ਼ਸ਼ੀਲਾਪਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਵਾਨੀ ਤੇ ਜਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਤਲਖ ਹਕੀਕਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਤਕੜੇ ਅਤੇ ਗੱਠੇ ਹੋਏ ਸਰੀਰ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਸਧਾਰਨ ਪਰ ਸੁੰਦਰ ਪੁਸ਼ਾਕ ਪਹਿਨ ਕੇ, ਜੋਸ਼,ੀਰਤਾ ਤੇ ਹੌਸਲੇ ਭਰਪੂਰ ਨਾਚ ਮੁਦਰਾਵਾ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। == ਗਿੱਧਾ == ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਭੰਗੜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਨਾਂ ਹੋਠਾਂ ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ , ਉਹ ਗਿੱਧਾ ਹੈ। ਗਿੱਧਾ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁੱਖ ਲੋਕ ਨਾਚ ਹੈ, ਲੋਕ ਮਾਨਸ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾ ਸਬੰਧੀ ਇੱਕ ਦੰਤ ਕਥਾ ਜੋੜੀ ਹੋਈ ਹੈ "ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਛੱਪੜ ਦੇ ਕੰਢੇ ਹਰ ਪੂਰਨਮਾਸੀ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪਰੀਆਂ ਅਸਮਾਨ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਨਾਚ ਕਰਦੀਆਂ, ਗਿੱਧੇ ਤੇ ਸੰਮੀ ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਤਿਣਕ ਪੈ ਗਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਪਰੀਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਰੱਖੇ ਕੱਪੜੇ ਚੁਰਾ ਲਏ ਅਤੇ ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਤੇ ਵਾਪਿਸ ਕੀਤੇ ਕਿ ਪਰੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਚ ਸਿਖਾ ਦੇਣ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਤੇ ਗਿੱਧਾ ਤੇ ਸੰਮੀ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਚ ਪ੍ਰਚਲਿੱਤ ਹੋ ਗਏ।" ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗਿੱਧੇ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੱਥ ਨਾਲ ਵੱਜਣ ਵਾਲੀ ਤਾਲੀ ਹੈ, ਕਿਉੰਕਿ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਤਾਲੀਆਂ ਵਜਾ ਕੇ ਤਾਲ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਲੋਕ ਨਾਚ ਨੂੰ ਗਿੱਧਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ, ਗਿੱਧਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਜਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਨਾਚ ਹੈ, ਪਰ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਮਰਦਾ ਦਾ ਗਿੱਧਾ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲੋਕ ਨਾਚ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਾਦੀ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਕੁੜੀਆਂ ਇੱਕ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਖਲੋ ਕੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਕੋਈ ਕੁੜੀ ਘੜਾ ਜਾਂ ਢੋਲਕੀ ਲੈ ਕੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਬੋਲੀ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਦ ਕਿ ਬਾਕੀ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀਆਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਘਰੇਲੂ ਮਸਲਿਆਂ, ਘੁੱਟੀਆਂ, ਨੂੰਹ ਸੱਸ ਦੀ ਟੱਕਰ, ਦਿਓਰ ਭਰਜਾਈ ਦਾ ਰੁਮਾਂਸ, ਚੰਗੇ ਵਰ ਦੀ ਚੋਣ, ਅੰਮੜੀ ਦਾ ਵਿਹੜਾ ਆਦਿ ਨਾਲ ਜੁੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੇ ਗਿੱਧੇ ਨੂੰ ਇਸਤਰਿਆਂ ਦਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਗਿੱਧਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਅੰਦਰ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦੀ ਸਟੇਜ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਨਤਕ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੇ ਰੁਝਾਨ ਨੇ ਇਸ ਨਾਚ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗਿੱਧਾ ਲੋਕ ਨਾਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਗਿੱਧਾ ਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋਵੇ, ਮੁੰਡਾ ਜੰਮਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾਮ ਸੰਸਕਾਰ ਤੇ ਸਾਵਣ ਦੀਆਂ ਝੜੀਆਂ ਆਦਿ ਵੇਲੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਗਿੱਧੇ ਦਾ ਜਲਵਾ ਦੇਖਣ ਵਾਲਾ ਧੰਨ ਧੰਨ ਕਰ ਉੱਠਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite book|title=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ: ਬਦਲਦੇ ਪਰਿਪੇਖ|last=ਜੋਸ਼ੀ|first=ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ|publisher=ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ|year=2017|isbn=978-81-7856-482-1|location=Guru teg Bahadur Nagar, Amritsar|pages=45, 46}}</ref> 'ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝਾ ਦਾ ਪਿੜ' ਗਿੱਧੇ ਦਾ ਜਨਮ ਸਾਂਝੇ ਵਲਵਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਣ ਲਈ ਹੋਇਆ। ਨੱਚਣ ਕੁੱਦਣ ਦੇ ਜਿਓਂਦੇ ਹੁਲਾਰੇ ਪਿਤਾ ਪੁਰਖੀ ਭਾਈਵਾਲ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੀਤ ਰੱਜੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਨਾਲ ਮੌਜ ਮੇਲਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਿੱਠੀ ਦੁਨੀਆ ਵਸਾ ਵਸਾ ਦੇਂਦੇ ਹਨ। ਗਿੱਧਾ ਕੀ ਹੈ, ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਪਿੜ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਆਕੇ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਹੁਤੀਆਂ ਵਿੱਥਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ।ਮਜ਼ਹਬਾਂ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਇੱਥੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫਿੱਕ ਨਹਾਈ ਪਾ ਸਕਦਾ। ਖੁਦਾ ਦੇ ਨਿਰਮਲੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਨਿਰੋਲ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਤੇ ਸਰਬ ਸਾਂਝ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਇਕ-ਮਿੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਰਾਮ ਤੇ ਰਹੀਮ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਫ਼ਰਕ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਮੰਗਲਾਚਰਨ ਵਿੱਚ ਦੇਵੀ ਮਾਤਾ ਅੱਲਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਟੇ ਪੀਰ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਇਕੋ ਵਲਵਲੇ ਹੇਠ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੇਵੀ ਮਾਤਾ ਗੌਣ ਬਖਸ਼ਦੀ ਨਾਮ ਲਏ ਜੱਗ ਤਰਦਾ, ਬੋਲੀਆਂ ਪੌਣ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਮਨਸ਼ਾ ਆ ਕੇ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਵੜਦਾ, ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਮੇਲ ਜੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਪਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦੀ ਰੀਝ ਜਾਗ ਉੱਠਦੀ ਹੈ। ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਵਿਸਮਾਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪੁਹੰਚਣਾ ਨਹੀਂ ਲੋਚਦੇ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਭੁੱਲ ਜਾਣ। ਨੱਚਦੇ ਨੱਚਦੇ ਗਲਵੱਕੜੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਚਿਤ੍ਰ ਖਿੱਚ ਵਖਾਉਂਦੇ ਹਨ।<ref name="ਗਿੱਧਾ ਦਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ">"ਗਿੱਧਾ" ਦਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ</ref> == ਮਲਵਈ ਗਿੱਧਾ == ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਵੇ ਖੇਤਰ ਅੰਦਰ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਗਿੱਧੇ ਦੀ ਇੱਕ ਗੌਰਵਮਈ ਵਿਲੱਖਣ ਪਰੰਪਰਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਵੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਮਲਵਈ ਗਿੱਧਾ, ਇਸ ਦੇ ਬਚੇ-ਖੁਚੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਬਾਬਿਆਂ ਦਾ ਗਿੱਧਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਗਿੱਧੇ ਨੇ ਔਰਤ ਮਰਦਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਾਵਿਕ ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਦੇ ਹਨ। ਮਲਵਈ ਗਿੱਧੇ ਦਾ ਆਰੰਭ ਉਸ ਸਮਾਜਿਕ ਲੋੜ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ ਜੰਝ ਚੜ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਧੀ ਵਾਲੇ ਘਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਸੱਖਣੇ ਘਰ ਚੋਰਾਂ, ਡਾਕੂਲਾਂ ਦਾ ਡਰ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਬਰਾਤ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਗਰਾਤਾ ਕੱਟਦਾ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਚਾਅ ਵਿੱਚ ਨਾਨਕੇ ਮੇਲ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਮਸਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਮਲਵੈਣਾ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਪਾਉਣ ਦੀ ਚੁਣੋਤੀ ਦੇ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਜਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਗਿੱਧਾ ਪਾ ਰਹੀਆਂ ਸੁਟਿਆਰਾਂ ਵਿੱਚ ਚੋਬਰ ਖੁਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ੋਨੋਤਰੀ ਜਾਂ ਸੰਪਾਦਕੀ ਲਹਿਜੇ ਦੀਆ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਬੋਲੀਕਾਰ ਕਿਸੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮੇਲਣ ਨੂੰ ਮਖਾਤਿਬ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ: ਸੁਣ ਨੀ ਮੇਲਣ ਨੱਚਣ, ਆਈਏ, ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਜਸ ਗਾਵਾਂ, ਮੰਦਾ ਬੋਲ ਨਾ ਬੋਲਾ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਵਧ ਕੇ ਬੋਲੀ ਪਾਵਾਂ, ਪਾਲਾ ਸਿੰਘ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਸੋਹਣੀਏ, ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਚਰ ਖਾੜੇ ਲਾਵਾਂ ਪਿੰਡ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਖਾਸ ਚੋਡੀਕੇ ਸਭ ਗੱਲ ਖੋਲ ਸੂਣਾਵਾਂ, ਬਾਰਾ ਚ ਫੁੱਲ ਖਿੜਿਆ ਕਹੇ ਤਾਂ ਤੋੜ ਲਿਆਵਾਂ... ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਲਵੈਣਾਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਉਹ ਮੋੜੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਪਾ ਕੇ ਅਖਾੜਾ ਮਘਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸੀ ਤੇ ਟੇਢੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬੋਲੀਕਾਰ ਨੂੰ ਘੇਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ:- ਦਾੜੀ ਆਲਿਆ ਪਾਊਨੇ ਬੋਲੀਆਂ, ਆਹ ਤੇਰਾ ਕੰਮ ਮਾੜਾ, ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਪੜਨ ਪੋਥੀਆਂ ਤੜਕੇ ਫੇਰਦੇ ਮਾਲਾ, ਮੇਰੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਮੋੜ ਕਰੀ ਸਰਦਾਰਾ। == ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਗਿੱਧਾ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ == ਹਾੜ-ਸਾਉਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਤੇ ਕਿਸਾਨ ਪਾਉਣੀ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਬੀਜ ਕੇ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਗਰਮੀ ਦੀ ਤਾਪਸ ਘਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਟੁੱਕ ਖਾ ਕੇ ਗਿੱਧੇ ਦੀ ਢਾਣੀ ਦੇ ਪੱਕੇ ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੇ ਲੋਕ ਸਾਜ ਲੈ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ ਤੇ ਇੱਕਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਢੋਲਕੀ ਦੀ ਤਾਲ ਨਾਲ ਤਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਸਾਜਾਂ ਲੈ ਦੀ ਆਵਾਜ ਸੁਣ ਕੇ ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਸ਼ੋਕੀਨ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਸਾਜ਼ ਲੈ ਕੇ ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਂਦੋ ਦੀ ਚਾਨਣੀ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਛਪਾਰ ਦੇ ਮੇਲੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਗੇ ਚੇਤ ਮਹੀਨੇ ਮਾਤਾ ਰਾਣੀ ਦੇ ਮੇਲਿਆਂ ਤੱਕ ਗਿੱਧੇ ਦਾ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਗਿੱਧਾ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਮੇਲਿਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵੰਨਗੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਮੇਲੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹਨ ਜਿਵੇ:- ਵਿਸਾਖੀ, ਦੁਸਹਿਰਾ ਹੋਲੀ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਸਾਜ ਵਜਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਥਾਂ ਢੋਲਕੀ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਸਾਜ ਉਸਦੀ ਤਾਲ ਨੂੰ ਰੰਗਣ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਮ ਕਰਕੇ ਗਿੱਧੇ ਦੀ ਇੱਕ ਘੜੇ ਵਾਲਾ ਦੋ ਤਿੰਨ ਬੁਘਦੂਆਂ (ਤੂੰਬਿਆ) ਵਾਲੇ ਦੋ ਚਿੰਮਟਿਆਂ ਵਾਲੇ ਸੱਤ ਅੱਠ ਸੱਪਾਂ ਵਾਲੇ ਇੱਕ-ਦੋ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਛੜੇ-ਛਡਾਂਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਪੱਕੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇੱਕ ਤਾਰਾ ਅਤੇ ਸਾਰੰਗੀ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰੀ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਜਾਂ ਪੱਟਾਂ ਨੂੰ ਮੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਵੀ ਬੰਨਿਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਦਾਂ ਦੇ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਆਮ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਗੰਭਰੂ ਬੋਲੀ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸਾਜਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬੋਲੀ ਦੀਆਂ ਅੰਤਿਮ ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹੀ ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ ਰੁਕ ਕੇ ਇੱਕ ਜਣਾ ਸੀਟੀ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਰੇ ਸਾਜ ਵੱਜਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਬੋਲੀ ਦੀਆਂ ਅੰਤਿਮ ਸਤਰਾਂ ਸਾਰੇ ਨ੍ਰਿਤਕ ਰਲ ਕੇ ਦੁਹਾਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਦੋ ਗੱਭਰੂ ਅੱਗੇ ਆ ਕੇ ਤਾੜੀਆ ਨਾਲ ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਲੈ ਕੇ ਜਾ ਝੁਕ ਕੇ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਥਾਏ ਕੇ ਵੀ ਨੱਚ ਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੋਲੀ ਚੁੱਕ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਗੱਭਰੂਆਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਜੋੜਾ ਆਕੇ ਇੰਝ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫਿਰ ਤੀਜਾ ਜੋੜਾ। ਬੋਲੀ ਖਤਰਾ ਕਰ ਕੇ ਸਾਰੇ ਗੱਭਰੂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਉਤਾਂਹ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਪਿੱਛੋ ਦੂਜੀ ਤੇ ਫਿਰ ਤੀਜੀ ਬੋਲੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਟੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੱਭਰੂ ਗਿੱਧੇ ਦੀ ਤਾਲ ਨੂੰ ਚੁੱਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੱਭਰੂ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਸਫੈਦ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੜੀ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਟੋਟੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਆਮ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਦੋ ਬੋਲੀਕਾਰ ਜਿਦ ਕੇ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਜਨਾਬ ਦੇਣ ਲਈ ਤੁਰੰਤ ਟੋਟਾ ਰਚ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦ ਵਿਸ਼ੇ ਘਰੇਲੂ, ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਸਲੇ, ਸਮਕਾਲੀਨ ਲਹਿਰਾਂ, ਛੜਿਆਂ ਦੇ ਦੁਖੜੇ ਦਿਉਰ-ਭਾਬੀ ਦੇ ਮਸਲੇ, ਆਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ੂਕਾਂ ਦੇ ਤਾਹਨੇ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਬੋਗੋ-ਨਾਰ, ਪੂਰਨ-ਭਗਤ, ਹੀਰ-ਰਾਂਝਾ, ਮਿਰਜਾ-ਸਹਿਬਾਂ ਆਦਿ ਕਿੱਸਿਆ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆ ਵੀ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੋਲੀਆਂ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਂ ਐ ਕੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਸਾਹਿਤਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਲੀਲ ਕਹੀਆ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕੀ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਗੁੱਭ-ਗੁਭਾਰ ਕੱਦ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਢਾਣੀਆਂ ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਫਰਕ ਰੱਖ ਕੇ ਹਰੇਕ ਢਾਣੀ ਆਪਣਾ ਅਖਾੜਾ ਰਚਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਗਿੱਧਾ ਪੈਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। == ਕਿੱਕਲੀ == ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਬਾਲੜੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਅਨੋਖਾ ਲੋਕ ਨਾਚ ਕਿੱਕਲੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਕਲੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਲੋਕ ਨਾਚ ਹੈ ਜੋ ਬੱਚੀਆਂ ਦੀਆਂ ਖੇਡਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਚ ਲਈ ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਜਾਂ ਥਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ , ਘਰ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੁੱਲੀ ਥਾਂ ਤੇ ਜਦ ਕੁੜੀਆਂ ਖੇਨੂੰ ਗੀਟੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਖੇਡਾਂ ਖੇਡਦੀਆਂ ਅੱਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਸਹਿਵਣ ਦੀ ਕਿਕਲੀ ਪਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੱਚੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਖੇਡ ਨਾਚ ਦੇ ਨਾ ਬਾਰੇ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਉ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਨੱਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਕਰਿੰਗਲੀ ਜਾਂ ਕੁੜਿੰਗੜੀ ਪਾ ਕੇ ਨੱਚਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨਾਚ ਦਾ ਨਾਮ ਕਿਕਲੀ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਹ ਨਾਚ ਕੁੜੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਦੋ-ਦੋ ਜੋਟਿਆ ਵਿਚ ਨੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਚ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁੜੀਆਂ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਖਲੋ ਕੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਹੱਥ ਇੰਜ ਪਕੜਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਬਾਹਵਾਂ ਦੀ ਸੰਗਲੀ ਜਿਹੀ ਬਣ ਜਾਵੇ। ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਅਗਲੀਆਂ ਤਲੀਆਂ ਉੱਤੇ ਭਾਰ ਪਾ ਕੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਭੰਬੀਰੀ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮਦਿਆਂ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ: - ਕਿੱਕਲੀ ਕਲੀਰ ਦੀ ਪੱਗ ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਦੀ ਦੁਪੱਟਾ ਭਰਜਾਈ ਦਾ ਫਿਟੇ ਮੂੰਹ ਜਵਾਈ ਦਾ।<ref>{{Cite book|title=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ : ਬਦਲਦੇ ਪਰਿਪੇਖ|last=ਜੋਸ਼ੀ|first=ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ|publisher=ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ|year=2017|isbn=978-81-7856-482-1|location=Guru teg Bahadur Nagar, Amritsar|pages=105, 106}}</ref> == ਝੂੰਮਰ == ਝੂੰਮਰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ਤੇ ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਲੋਕ ਨਾਚ ਹੈ। ਪਰ ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਝੂੰਮਰ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੁਸਲੀ ਜਾਤ ਵਿੱਚ ਝੂੰਮਰ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਰਦ ਰਲ ਕੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਝੂੰਮਰ ਨੂੰ ਬਲੋਚਾਂ ਦੇ ਨਾਚ ਕਰਕੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਝੂੰਮਰ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਝੂੰਮਰੀ ਨੱਚਣ ਸਮੇਂ ਝੂੰਮਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਝੂੰਮਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਣ ਕਾਰਨ ਕਈ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਘੂੰਮਰ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਘੁੰਮਣਾ ਇਸ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਝੂੰਮਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਖੇਤਰ ਸਾਂਦਲਬਾਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੰਟਗੁਮਰੀ, ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ, ਫੈਸਲਾਬਾਦ, ਟੋਭਾਟੇਕ ਸਿੰਘ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਝੰਗ ਅਤੇ ਸਰਗੋਧਾ ਆਦਿ ਜ਼ਿਲੇ੍ਹ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲੀ/ਜਾਂਗਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਲੋਕ ਆਪ ਵੀ ਨੱਚਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਊਠਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਚਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਝੂੰਮਰ ਨਾਮ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਝੂੰਮਰ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੈ। ਝੂੰਮਰ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਾਜ ਢੋਲ ਹੈ। ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਟੋਲੀਆਂ ਢੋਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚਮਟੇ, ਖੜਤਾਲਾਂ, ਤੂਤੀਆਂ, ਡਾਂਡੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਨਾਈਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਝੂੰਮਰ ਪਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ। ਝੂੰਮਰੀ ਢੋਲ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਖਲੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਕਦਮ ਦਾਇਰੇ ਵੱਲ ਵਧਾ ਕੇ ਖੱਬਿਓਂ ਸੱਜੇ ਸੱਜਿਓਂ ਖੱਬੇ ਪਿਛਾਂਹ ਵੱਲ ਘੁੰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਪਰੰਤ ਪੂਰਾ ਘੁੰਮ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਾਲ-ਨਾਲ ਛੂਹ ਛਾਹ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਕੱਢਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਐਕਟਿੰਗ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋਨੋਂ ਮੁੱਠੀਆਂ ਮੀਟ ਕੇ ਛਾਤੀ ਅੱਗੇ ਰੱਖ ਕੇ ਝਟਕਾ ਮਾਰਦੇ ਹਨ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੀਤ ਵੀ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਢੋਲਚੀ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਤਾਲਾਂ ਨਾਲ ਝੂੰਮਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਚ ਦੀ ਗਤੀ ਵੀ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਧੀਮਾ ਫਿਰ ਤੇਜ਼ ਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਝੂੰਮਰ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਗਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਢੋਲਿਆਂ/ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਬੋਲ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:- * ਇੱਕ ਫੁੱਲ ਮੋਤੀਏ ਦਾ, ਮਾਰ ਕੇ ਜਗਾ ਸੋਹਣੀਏ। * ਭਾਂਵੇ ਜਾਣੇ, ਭਾਂਵੇ ਨਾ ਜਾਣੇ, ਤੇ ਮੇਰਾ ਢੋਲ ਜਵਾਨੀਆਂ ਮਾਣੇ। * ਵੇ ਮੈਂ ਪਾਣੀ ਭਰੇਨੀਆਂ ਚਿੱਕ ਦਾ, ਮੇਰਾ ਢੋਲ ਪਰਦੇਸੀ ਨਿੱਤ ਦਾ। ‘ਝੂੰਮਰ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਂਦਲਬਾਰ ਦੇ ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਲੋਕ ਨਾਚ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ, ਲਾਇਲਪੁਰ, ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ ਅਤੇ ਝੰਗ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਜਾਂਗਲੀ ਲੋਕ ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਮਲ੍ਹਾਰ ਦੇ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਐਕਸ਼ਨ ਹੀ ਝੂੰਮਰ ਨਾਚ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਸਾਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਚ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਭੰਗੜੇ ਵਾਲੀਆਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਭੰਗੜੇ ਵਾਂਗ ਢੋਲ ਇਸ ਦਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸਾਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਗੀਤ ਲੰਮੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:- ਲੰਘ ਆ ਜਾ ਪੱਤਣ ਝਨਾਅ ਦਾ ਓ ਯਾਰ ਸਿਰ ਸਦਕਾ ਤੇਰੇ ਨਾਂ ਦਾ ਓ ਯਾਰੁ।` 2 ‘ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੋਕ ਨਾਚ ਝੂੰਮਰ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਂਦਲਬਾਰ ਦੇ ਚਾਵਾਂ ਤੇ ਮਲ੍ਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਝੂੰਮ-ਝੂੰਮ ਕੇ ਨੱਚਣ ਸਦਕਾ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਝੂੰਮਰ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਹ ਨਾਚ ਤਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਤਹਿਤ ਨੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਤਾਲਾ ਮੱਠੀ ਤਾਲ, ਤੇਜ਼ ਤਾਲ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਤੇਜ਼ ਤਾਲ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਝੂੰਮਰ ਦੀ ਤਾਲ, ਚੀਣਾ ਛੜਨਾ ਅਤੇ ਧਮਾਲ ਵੀ ਆਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਚ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਪੜਾਅ ਤੱਕ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ ਕੁਝ ਕੁ ਨਚਾਰ ਹੀ ਨੱਚਦੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਬਾਕੀ ਹਫ਼ ਕੇ ਖਲੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।`3 ‘ਢੋਲੀ ਦਾ ਢੋਲ ਵਜਾਉਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਇਓਂ ਹੈ ਕਿ ਢੋਲੀ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਮੋਟੀ ਛੜੀ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ ਡਗੇ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਜਾਣੀਕੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੀ ਪਤਲੀ ਛੜੀ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਬੜਕਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਝੂੰਮਰ ਦੀ ਤਾਲ ਤਨਕ-ਦਿਨ-ਤਾ--ਤਨਕ-ਦਿਨ-ਤਾ, ਤਨਕ-ਦਿਨ-ਤਾ -- ਦਨਕ-ਦਿਨ-ਦਿਨ ਹੈ।`4 ‘ਝੂੰਮਰ ਦੀ ਸੱਦ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੀਯਤ ਤਾਲ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਓਂ ਜਾਂਗਲੀ ਆ ਕੇ ਝੂੰਮਰ ਦੇ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਢੋਲੀ ਝੂੰਮਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਾਲ ਆਰੰਭਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਲ ਹੈ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੇ ਦੋ ਡਗੇ ਲਗਾਤਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੀ ਤੀਲ੍ਹੀ ਦੇ ਛੇ ਮਾਤਰੇ ਪੀਸ ਧੀਮੇ ਵਕਫੇ ਨਾਲ ਵਜਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦੋ ਡਗਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅਤੇ ਛੇ ਤੀਲ੍ਹੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵਕਫ਼ਾ ਏਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਾਹਵਾਂ-ਲੱਤਾਂ ਇੱਕ ਖਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁਲਾਰਾ ਮਾਰ ਸਕਣ। ਕਈ ਵਾਰ ਢੋਲੀ ਨਾਚ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਟਕਦਾਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਖੂੰਡੀ ਨੂੰ ਉਂਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਟੁੰੰਗ ਕੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਦਾ ਤਾਲ ਕੇਵਲ ਹਥੇਲੀ ਨਾਲ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।`5 == Garba == ਸੰਮੀ ਨਾਚ ਸਮਤਾ ਵਿਚ ਨੱਚਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਨਾਚ ਹੈ। ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲ, ਤਾੜੀ ਅਤੇ ਚੁਟਕੀ ਨਾਚ ਦੀ ਸਮਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੰਮੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਸਾਂਦਲਬਾਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਨਾਲ ਹੈ। ਡਾ ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ ਨੇ ਸੰਮੀ ਨੂੰ ਅਤਿ ਪੁਰਾਣਾ ਨਾਚ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਔਰਤਾਂ ਅੱਗ ਦੁਆਲੇ ਨੱਚਦੀਆਂ ਸਨ।ਭਾਂਵੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਦੋ ਰਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਨਾਚ ਦਾ ਨਾਮ ਸੰਮੀ ਨਾਮ ਦੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਇਸੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਪਿਆ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਨਾਂ ਕਿਵੇਂ ਪਿਆ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੰਤ ਕਥਾਵਾਂ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਂ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਸੰਮੀ ਨਾਂ ਦੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦਾ ਪ੍ਰਮੀ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬਿਰਹਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਮੀ ਨੱਚਦੀ ਤੇ ਗਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੇ ਨਾਂ ਢੋਲ ਜਾਂ ਢੋਲਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਦੰਤ ਕਥਾ ਅਨੂਸਾਰ ਸੰਮੀ ਤੇ ਢੋਲਾ ਦੋਨੋਂ ਨੇੜੇ ਵਸਦੇ ਰਈਸਾਂ ਜਾਂ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਧੀ-ਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਢੋਲਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਦਾ ਸੰਮੀ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰੇ ਦੋਨੋਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਦੀਵਾਨੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਦ ਢੋਲਾ ਸੰਮੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਨੱਚਦੀ-ਗਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਚ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗਿੱਧੇ ਵਾਂਗ ਕੁੜੀਆਂ/ਔਰਤਾਂ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਖਲੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਹਾਂ ਪਾ ਕੇ ਨੱਚਣਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਤਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਉਂਗਲਾਂ ਨਾਲ ਚੁਟਕੀਆਂ ਵਜਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਧਮਕ ਨਾਲ ਤਾਲ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਮੀ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਗੀਤ ਉਚਾਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਗਿੱਧੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਸੰਮੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਦੂਜੀ ਸੰਮੀ ਦੀ ਵੰਨਗੀ ‘ਸਲਾਮ ਸੰਮੀ` ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਮੀ ਵਿੱਚ ਨੱਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਲੱਕ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਖੱਬਾ ਹੱਥ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਸਲਾਮ ਕਰਨ ਦੀ ਐਕਟਿੰਗ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਲੱਕ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਪਾਸੇ ਝੁਕਾਅ ਕੇ ਸਲਾਮ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਫ਼ਜ਼ਲ ਪਰਵੇਜ਼ ਨੇ ‘ਬਨ ਫੁਲਵਾੜੀ` ਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸੰਮੀ ਨੂੰ ਪੋਠੋਹਾਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਨਾਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਭੰਗੜੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ।‘ਸੰਮੀ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦਾ ਨਾਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਂਦਲਬਾਰ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਨੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਚ ਦਾ ਨਾਮ ਕੁੜੀ ਸੰਮੀ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਪਰ ਪਿਆ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਮਾਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਦੂਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਨੱਚਿਆ ਗਾਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਲੋਕ ਕਲਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦਾ ਗੀਤ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਚ ਵਿੱਚ ਗਾਏ ਜਾਣ ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:- ਸੰਮੀ ਮੇਰੀ ਬਣ, ਊਠ ਲੱਦੇ ਕਚੂਰ ਦੇ ਸੰਮੀਏ ਸੰਮੀ ਮੇਰੀ ਬਣ, ਗਿਣ-ਗਿਣ ਲਾਹਵਾਂ ਰੋਟੀਆਂ ਨੀ ਸੰਮੀਏ ਬਣ ਸੰਮੀਆਂ, ਸੰਮੀ ਮੇਰੀ ਬਣ ਖਾਵਣ ਵਾਲੇ ਦੂਰ ਬਣ ਸੰਮੀਏ। ਸੰਮੀ ਨਾਚ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕੀ ਇਹ ਨਾਚ ਭਾਵੇਂ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਗੀਤਾਂ 'ਤੇ ਚਲਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਇਸ ਨਾਚ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਬੋਲ ਪੀਰਾਂ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਦਕਾ ਨਾਚ ਅੰਦਰ ਵੀ ਸ਼ਰਧਾਮਈ ਭਾਵਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਅਦਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਜੰਗਲੀ ਔਰਤ ਕਿਸੇ ਇਸ਼ਟ ਦੀ ਆਰਾਧਨਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ : ਮੇਰੇ ਪੀਰ ਪਵਾਏ ਕੋਠੇ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣ ਤੋਤੇ ਉਹ ਗੱਡੀ ਬੰਨ੍ਹ ਖਲੋਤੇ ਮੈਂ ਕੁਰਬਾਨ ਜਾਨੀਂ ਆਂ। ਆਇਆ ਕੁਤਬ ਦਾ ਫ਼ਰੀਦ ਮੈਂ ਫ਼ਰਸ਼ਾਨ ਜਾਨੀ ਆਂ। ਇਸ ਲੋਕ ਨਾਚ ਦੀਆਂ ਰੂੜੀਆਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤਕ ਲੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ ਨਿਰਵਿਵਾਦ ਹੈ ਕਿ ਸੰਮੀ ਨਾਚ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਨਾਚ ਹੈ। ਬਿਰਹੋਂ ਕੁੱਠੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦੀਆਂ ਸੋਖ ਅਦਾਵਾਂ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੈ।<ref>{{Cite book|title=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ : ਬਦਲਦੇ ਪਰਿਪੇਖ|last=ਜੋਸ਼ੀ|first=ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ|publisher=ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ|year=2017|isbn=978-81-7856-4821|location=Guru teg Bahadur Nagar, Amritsar|pages=99, 100}}</ref> == ਲੁੱਡੀ == ‘ਲੁੱਡੀ ਪਾਉਣਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਮੁਹਾਵਰਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਉਣੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਤੇ ਨਚਾਰ ਸਾਗਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਲੁੱਡੀ ਲਫ਼ਜ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਯੂਨਾਨੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਰਾਹੀਂ ਆਇਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ਖੇਡ-ਕੂਦ। ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਨਾਚ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ। ਜਦ ਫੌਜ ਜੰਗ ਜਿੱਤ ਕੇ ਪਰਤਦੀ ਤਾਂ ਲੁੱਡੀ ਪਾ ਕੇ ਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤੀ ਟੀਮ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਜਾਂ ਮੁਕੱਦਮਾ ਜਿੱਤਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨ ਲਈ ਲੁੱਡੀ ਨਾਚ ਨੱਚਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਜਿਵੇਂ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਗਿੱਧੇ ਪਿੱਛੋਂ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਗਿੱਧੇ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਜਿਵੇਂ ਖਾਰੇ ਚੜ੍ਹਨਾ, ਘੋੜੀ ਚੜ੍ਹਨਾ ਅਤੇ ਡੋਲੀ ਆਦਿ ਦੀ ਵਿਦਾਇਗੀ ਮੌਕੇ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਵੀ ਲੁੱਡੀ ਪਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਇਹ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਰਿਹਾ। ਅਫ਼ਜ਼ਲ ਪਰਵੇਜ਼ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਮੀ ਅਤੇ ਲੁੱਡੀ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਇਹ ਫ਼ਰਕ ਹੈ ਕਿ ਸੰਮੀ ਨਾਚ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੀਤ ਵੀ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਲੁੱਡੀ ਦੇ ਨੱਚਣ ਸਮੇਂ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਵਿਵਸਥਾ ਨਹੀਂ। ਜਦ ਢੋਲੀ ਢੋਲ ਉੱਪਰ ਡਗਾ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਤਾਲ ਨਾਲ ਨੱਚਣ ਵਾਲੇ ਛਾਤੀ ਅੱਗੇ ਤਾਲੀ ਮਾਰਦੇ ਹਨ, ਮੋਢੇ ਹਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਮਚਕਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਢੋਲ ਦੀ ਲੈਅ ਅਨੁਸਾਰ ਲੁੱਡੀ ਦੇ ਨਚਾਰ ਫੁੰਮਣੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਚ ਵਿੱਚ ਨੱਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ। ਢੋਲੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹ ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਐਕਸ਼ਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਗੱਭਰੂ ਡੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਘੁੰਗਰੂ ਬੰਨ ਕੇ ਹਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਯਾ-ਅਲ੍ਹੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਕੱਢਦਾ ਹੈ।`6 ‘ਲੁੱਡੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇੱਕ ਖੁਸ਼ੀ ਭਰਿਆ ਨਾਚ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲੁੱਡੀ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਲੁੱਡੀ ਪਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਢੋਲੀ ਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਲੁੱਡੀ ਤਾਲ ਵਜਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਉਸੇ ਤਾਲ ਵਿੱਚ ਲੋਕੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲੁੱਡੀ ਪਾਉਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਤਾੜੀਆਂ ਮਾਰਦੇ, ਅੱਖਾਂ ਮਟਕਾਉਂਦੇ, ਮੋਢੇ ਹਿਲਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਲੱਕ ਲਚਕਾਉਂਦੇ ਹਨ।ਫਿਰ ਢੋਲੀ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਤੇ ਨਾਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਹ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਓਇ-ਓਇ, ਏਲੀ-ਏਲੀ ਆਦਿ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਿੱਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਲੁੱਡੀ ਤੀਵੀਆਂ ਦਾ ਨਾਚ ਵੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸਦਾ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਨਾਚ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ।`7 ‘ਲੁੱਡੀ ਨਾਚ ਦੀ ਇੱਕੋ ਤਾਲ ਹੈ, ਤੋੜਾ ਮਾਰ ਕੇ ਕਦੇ ਤੇਜ਼, ਕਦੇ ਹੌਲੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਢੋਲ ਮੱਧਮ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਾਰ ਵੱਜਦਾ ਹੈ। ਢੋਲੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲੁੱਡੀ ਨਾਚ ਉੱਤੇ ਚਾਰ ਮਾਤਰੇ ਦੀ ਕਹਿਰਵਾ ਤਾਲ ਵੱਜਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਹੈ ਦਾਗੇ-ਨਾ-ਦਨਕ-ਦਿਨ। ਪਰ ਅਜੋਕੇ ਭੰਗੜੇ ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਮਾਤਰੇ ਦੀ ਕਹਿਰਵਾ ਤਾਲ ਵੱਜਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਾਲ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤੀਆਂ ਅਦਾਵਾਂ ਭੰਗੜਾ ਨਾਚ ਦੀਆਂ ਨਿਭਾਈਆਂP ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।8 == ਧਮਾਲ == ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਰਹੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਦਾ ਨਾਮ ਧਮਾਲ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਾਚ ਬੇਹੱਦ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਨਾਚ ਨੂੰ ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਨੱਚਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਨਾਚ ਦੋਵੇਂ ਬਾਹਵਾਂ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਫੈਲਾ ਕੇ ਨੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਂਝ ਇਸ ਨਾਚ ਦੀ ਕੋਈ ਬੱਝਵੀਂ ਸ਼ੈਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਚ ਰਾਹੀਂ ਅੰਦਰ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਨੱਚ-ਕੁੱਦ ਕੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਧਮਾਲ ਨਾਚ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਉਂਜ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਨਮਾਜ਼ ਸ਼ਬਦ ਨਾਚ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਇਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ : - ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਨੀ ਮੈਂ ਪਾਵਾਂ ਨੱਚ ਧਮਾਲਾਂ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਰਖੂਆਂਆਂ ਨੇ ਧਮਾਲ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਹੈਇਹ ਰ ਮੂਲ ਰੁਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾ ਵਾਲਾ ਨਾਚ ,ਹੈਇਸਨੂੰਿੰ ਮੁਸਲਮਾਸ਼ਨ ਰਧਾਲੂ ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ, ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ ਮਗ਼ਾਰਾਂ ਉਪਰ ਲੱਗਨ ਵਾਲੇ ਮੇਲਿਆਂ ਜਾਂ ਉਰਸਾਂ ਦੇ ਮੌਕੇ ਅਕੀਦਤ ਜਾਂ ਰਧਾ ਭੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਨੱਚਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਖੀਅਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹਜਰਤ ਦਾਤਾ ਗੰਜ ਬਖ, ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਕਰਗੰਜ, ਹਜਰਤ ਮੀਆ ਧੀਰ, ਮਾਧੋ ਲਾਲ ਹੁਸੈਨ, ਸਾਈ ਬੁੱਲੇ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਸੱਯਦ ਵਾਰਿਸਾਹ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।" ↵ਧਮਾਲ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਲੰਗਾਂ, ਮਸਤਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਕਲੰਦਰਾਂ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਨਾਚ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਹ ਦੀਵਾਨੇ ਢੋਲ ਜਾਂ ਨਗਾਰੇ ਦੀ ਤਾਲ ਉਪਰ ਮਸਤ ਹੋ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਧਮਕ ਦੀ ਆਵਾਜ ਕੱਢਦੇ ਹਨ, ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਧਮਾਲ ਦਾ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ * == ਧੀਰਸ == ਝੁੰਮਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਸਾਂਦਲ ਬਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਲੋਕ ਨਾਚ ਧੀਰਸ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਚ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਝੰਗ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਹੈ, ਸਾਂਗਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ "ਕਿਉ ਜੋ ਇਸ ਨਾਚ ਨੂੰ ਨੱਚਣ ਵਾਲੇ ਬੜੇ ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ ਪੈਰ ਧਰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਧੀਰਜ ਤੋਂ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਧੀਰਸ ਪੈ ਗਿਆ।" ਨਾਚ ਦੇ ਨਾਲ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਸਮੇਤ ਸ਼ੀ ਸ਼ੀ ਦੀ ਆਵਾਜ ਵੀ ਕੱਢਦੇ ਹਨ। ਸਾਗ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਢੋਲ ਦੇ ਨਾਲ ਤੂਤੀ ਅਤੇ ਰਨਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੇਲਿਆਂ ਤੇ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵੇਲੇ ਨੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਚ ਨਾਲ ਗਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਗੀਤ ਦੂਜੇ ਨਾਚਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ: ਚੰਨਾ ਕਿੱਥੇ ਗੁਜਾਰੀ ਆਈ ਰਾਤ ਵੇ, ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇ ਵਾਸ ਵੇ”। ਪ੍ਰੰਤੂ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇ੍ਵ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਮਨ ਚੋ੍ਵ ਵਿਸਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਨਾਚ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਬਣ ਕਿ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ, ਅਸਲ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਦੀ ਅਣਹੋ੍ਵਦ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ * ਜਿਸ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਤਾਂ ਪੱਛਮੀਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ, ਪੱਛਮੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਵੀਕਰਨ ਵਰਗੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਨੇ ਕੇਵਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੱਭਿਆਰਚਾਰਕ ਲੋਕਧਾਰਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਤੋਂ ਹੱਟ ਕੇ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਦੀ ਹੋੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਕਲਚਰ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਪਹਿਰਾਵਾ, ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਮਨੋਰੰਜਨ ਆਦਿ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਬਦਲਾਵ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੈਸੇ ਦੀ ਹੋੜ ਨੇ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜ ਦੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੀਡੀਆ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਸਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਰੋਲ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਖੇਤਰੀ ਚੈਨਲਾਂ ਦੇ ਉਪੱਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਅੱਜ ਕੱਲ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਆਪਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸਿਖ ਸਕੇ। ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਤ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਨ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸਿਰਫ ਯੁਵਕ ਮੇਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਤੇ ਸ੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਯੁਵਕ ਮੇਲਿਆਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਅੰਤਰ ਖੇਤਰੀ ਤੇ ਅੰਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਰਵਾਕੇ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਨੂੰ ਜਿਊ੍ਵਦਾ ਰੱਖ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ]] ਦਾ ਵਿੇ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹਰ ਸਾਲ ਯੁਵਕ ਮੇਲੇ ਦੀ ਤਰਜੀਹ ਤੇ ਹੀ ‘ਲੋਕ ਮੇਲਾ’ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚ ਭੰਗੜਾ, ਸੰਮੀ, ਗਿੱਧਾ, ਝੁੰਮਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ੀਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ ਲੋਕ-ਕਲਾਵਾਂ, ਲੋਕ-ਖੇਡਾਂ, ਲੋਕ ਗੀਤ ਤੇ ਲੋਕ ਨਾਟ ਵੀ ਸੰਭਾਲ ਲਏ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਹੀ [[ਪੰਜਾਬੀ ਅਕਾਦਮੀ ਦਿੱਲੀ|ਪੰਜਾਬੀ ਅਕਾਦਮੀ]], ਦਿੱਲੀ (ਕਲਾ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਭਾਾ ਵਿਭਾਗ, ਦਿੱਲੀ ਸਰਕਾਰ) ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚ (ਭੰਗੜਾ, ਗਿੱਧਾ) ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਹਰ ਸਾਲ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। == ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਗੀਤ == ਲੋਕ-ਗੀਤ, ਲੋਕ-ਮਨਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸੁੱਚੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਹਨ ਜੋ ਲੋਕ ਹਿਰਦਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਝਰਨਿਆਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਪੀੜੀ-ਦਰ-ਪੀੜੀ ਅਗੇਰੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਲੋਕ-ਗੀਤ ਲੋਕ-ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਬਹੁਰੰਗੀ ਤੇ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੀ ਝਾਕੀ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਸਾਹਿਤ-ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਗਟਾਉ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕਦੀ। ਇਤਹਾਸਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ 'ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦੇ' ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ਤੇ-ਨਾਤਿਆਂ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸੰਬਧਿਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਉ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਭਾਵੇਂ ਸਾਰੀ ਸਮਗਰੀ ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚੋਂ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ, ਆਪਣੇ ਅਤੀਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖਿੱਤਿਆਂ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ, ਦੁਆਬੇ, ਪੁਆਧ, ਪੋਠੇਹਾਰ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਇਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕਈ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗੀਤ ਸਾਂਝੇ ਤੇ ਅਣਵੰਡੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਅਣਵੰਡਿਆ ਮੁੱਲਵਾਨ ਵਿਰਸਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਡੇਰਾ ਭਾਗ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੌਤ ਤੱਕ ਦੀਆ ਅਨੇਕਾ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ- ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚਲੀ ਅਤੁੱਟ ਸਾਂਝ ਹੈ। ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਰਸਾਣੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਰਦ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਅਜਿਹੇ ਉਦਾਹਰਨ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੜਕੀ ਵਾਲੇ ਘਰ ਦੀ ਨਿਮਨ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਝਲਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ-ਗੀਤ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਮੂੰਹ ਬੋਲਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਦਾਚਾਰ ਨਾਲ ਵੀ ਆਪਣੀ ਅਤੁੱਟ ਸਾਂਝ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ|ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਡੇਰਾ ਭਾਗ ਬੋਲੀਆਂ, ਟੱਪੇ, ਮਾਹੀਆ, ਸਿੱਠਣੀਆਂ, ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਨਿੱਕੀਆ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੀਤ-ਬਣਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਰਾਂਗਲੀ ਝਾਕੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇੰਨਾ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਖੁਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।ਸਾਡੇ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਰਚਣਹਾਰੇ ਤੇ ਬੋਲਣਹਾਰੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਦੂਰ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}}{{commons category|Dance of Punjab, India|ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਚ}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * [https://web.archive.org/web/20160730024535/http://www.punjabonline.com/servlet/library.culture?Action=Dance Glossary of different Punjabi Folk Dances] * [https://www.trendpunjabi.com/punjabi-folk-dance/ Folk dances of Punjab] * [http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=2012%5C03%5C12%5Cstory_12-3-2012_pg13_6 Activities in Lahore and Folk Dances] * [https://web.archive.org/web/20130123141536/http://www.weeklypulse.org/details.aspx?contentID=618&storylist=15 Folk Dances in Punjab] {{Punjab, India}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਾਚ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ]] risumfgiy5tlphrkzfze1addh715mso 812241 812240 2025-06-30T11:15:09Z Ophyrius 54035 Undid edits by [[Special:Contribs/2401:4900:5984:D1B2:A927:882C:3101:FFC1|2401:4900:5984:D1B2:A927:882C:3101:FFC1]] ([[User talk:2401:4900:5984:D1B2:A927:882C:3101:FFC1|talk]]) to last version by Jagmit Singh Brar 812241 wikitext text/x-wiki [[ਤਸਵੀਰ:Kikkli.jpg|thumb|ਕਿੱਕਲੀ]] [[ਤਸਵੀਰ:Punjabi Dance 6.jpg|thumb|ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਚ]] [[ਤਸਵੀਰ:Punjabi Dance 11.jpg|thumb|ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਚ]] [[ਤਸਵੀਰ:Punjabi Dance 3.jpg|thumb|ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚ]] "ਲੋਕ-ਨਾਚ ਨਾਲ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨਾਚ ਕਲਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਅਮਲ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।" 'ਨੱਚਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਅੱਡੀ ਨਾ ਰਹਿੰਦੀ , ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਮੂੰਹ' ਇਸ ਸੁਭਾਵਕ ਅਮਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੀ [[ਕਾਵਿ-ਸਤਰ|ਕਾਵਿ ਸਤਰ]] ਹੈ। ਨਾਚ ਕਲਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਮੂਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਖ਼ਾਸਕਰ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚ ਗਿੱਧਾ ਭੰਗੜਾ ਤਾਂ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਜਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਿਤੇ ਜਾਣਾ ਸੰਭਵ ਹੀ ਨਹੀਂ।<ref>{{Cite book|title=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਬਦਲਦੇ ਪਰਿਪੇਖ|last=ਜੋਸ਼ੀ|first=ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ|publisher=ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ|year=2017|isbn=978-81-7856-482-1|location=Amritsar|pages=Pg. 35}}</ref> ਲੋਕ-ਸਮੂਹ ਦੀ ਸਿਰਜਨ-ਕਲਾ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵੰਨਗੀ ਹੈ, ਜੋ ਲੋਕ-ਮਾਨਸ ਦੇ ਸਮੁਚੇ ਹਾਵਾਂ-ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਉ-ਸੰਦਰਭ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਨਾਚ ਵੀ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਲੋਕ-ਕਲਾ ਹੈ। ਲੋਕ-ਨਾਚ ਮੰਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਕਿਸੇ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਜਨ-ਸਮੂਹ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ, ਨੈਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਰਾਜਸੀ ਅਤੇ ਇਤਹਾਸਿਕ ਜੀਵਨ-ਤੋਰ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਪਰਤਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰਕ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਆਪ-ਮੁਹਾਰਾ, ਸਧਾਰਨ, ਖੁਸ਼ੀਆਂ-ਖੇੜਿਆਂ ਭਰਪੂਰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਵੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਪੰਜਾਬ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਹੱਤਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹਨ।"<ref>{{Cite web |url=http://www.sabhyachar.com/naach.php |title=ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ > ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ |access-date=2012-11-16 |archive-date=2012-10-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121031234720/http://www.sabhyachar.com/naach.php |url-status=dead }}</ref> ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੋ ਪੱਧਰਾਂ ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: *ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ *ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਤੇ ਮਰਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਂਝੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਨੱਚਣ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਗਿੱਧਾ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਚਾਵਾਂ, ਉਮੰਗਾਂ, ਵਲਵਲਿਆਂ ਅਤੇ ਉਲਾਸ- ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰਾ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗਿੱਧਾ ਤਾਲੀ ਨਾਚ ਹੈ। ਨੱਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਹੋਰ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਤਾਲੀ ਮਾਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬਣਾ ਆਪਣੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚੋ ਗਿੱਧੇ ਵਾਸਤੇ ਮੌਕੇ ਸਿਰਜ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਟਿਅਰਾਂ ਕੋਲ ਨਾ ਬੋਲੀਆਂ ਮੁੱਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਨਾ ਥਕਾਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਗਿੱਧੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿਰਤਾਜ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਮੰਨਿਆਂ ਗਿਆ ਹੈ। ਗਿੱਧਾ, ਸੰਮੀ ਅਤੇ ਕਿੱਕਲੀ ਜਿਹੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਹੋਰ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਹੇ ਹਨ। ਭੰਗੜਾ ਪੰਜਾਬੀ ਗੱਭਰੂਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਕੜੇ ਤੇ ਗੱਠੇ ਹੋਏ ਸਰੀਰ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਸਧਾਰਨ ਪਰ ਸੁੰਦਰ ਪੁਸ਼ਾਕ ਪਹਿਨ ਕੇ, ਅਲਬੇਲੇਪਨ ਵਿੱਚ, ਜ਼ੋਸ਼, ਵੀਰਤਾ ਅਤੇ ਹੌਸਲੇ ਭਰਪੂਰ ਨਾਚ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ-ਨਾਚ ਭੰਗੜਾ, ਲੋਕ-ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਧੜਕਣ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਲੋਕ-ਸਾਜ਼ ਢੋਲ ਦੀ ਸਰਲ ਤਾਲ ਤੇ ਨੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭੰਗੜੇ ਦੇ ਆਰੰਭ ਸਮੇਂ ਇਹ ਤਾਲ ਧੀਮੀ ਧੀਮੀ ਵੱਜਦੀ ਹੈ। ਨਚਾਰ ਭੰਗੜੇ ਦੇ ਤਾਲ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਪੈਰ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹੋਰ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਹਲੂਣਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਰੂਪ, ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਭੰਗੜੇ ਵਿੱਚ ਨਚਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਬਦਲਦੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਬਦਲਾਵ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ। === ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ === ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦੀ ਇਹ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨਾਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਵਾਂਗ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਗੀਤ ਅਤੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਨਿਖੇੜਾ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਹਰ ਇਕ ਲੋਕ ਗੀਤ ਵਿਚ ਲੋਕ ਨਾਚ ਅਤੇ ਹਰ ਇਕ ਲੋਕ ਨਾਚ ਅੰਦਰ ਲੋਕ ਗੀਤ ਛੁਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਗੱਭਰੂਆਂ ਤੇ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੇ ਮਾਣ-ਮੱਤੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਧੰਦਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਲਈ ਤਕੜੇ ਨਰੋਏ ਜੁੱਸੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੰਨ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਗੱਭਰੂ ਗੀਤ ਨੁਮਾ ਬੋਲ ਕੱਢਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸੰਨਾਟਾ ਛਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪੱਖ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ। ਫੱਗਣ-ਚੇਤ ਦੀਆਂ ਚਾਨਣੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਹੋਣ ਜਾਂ ਸਾਵਨ ਮਹੀਨੇ ਦੀਆਂ ਤਰਕਾਲਾਂ, ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ ਬਰਾਤ ਚੜੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਡੋਲੀ ਵਿਦਾ ਹੋਈ ਹੋਵੇ, ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਵਗ ਤੁਰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਡਾ. ਸੋਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਪੰਜਾਬੀ ਚਰਿੱਤਰ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਦਰਪਣ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਵ ਜੇ ਕੁਝ ਖਾਸ ਗੁਣ ਲੱਛਣ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਵੀਰਤਾ, ਸਾਹਸ ,ਅਣਖ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਡਤਾ ਦੀ ਝਲਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰ ਸਾਫ ਝਲਕਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite book|title=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਬਦਲਦੇ ਪਰਿਪੇਖ|last=ਜੋਸ਼ੀ|first=ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ|publisher=ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ|year=2017|isbn=978-81-7856-482-1|location=Guru teg Bahadur Nagar, Amritsar|pages=Pg. 41}}</ref> == ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚ ਵੰਨਗੀਆਂ == ਨਾਚ ਦਾ ਮਨੁੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਅਨਿੱਖੜ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਮਾਤਰ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਸੰਸਾਰ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਚ ਸੀ |ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਜਿੰਨੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ | ਪ੍ਰਾਰੰਭਕ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸਰੀਰਿਕ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਜਿਹੀ ਸੰਚਾਰ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਹੋ ਨਿਬੱੜੀ।‘ਨਾਚ’ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਵਿਆਕਰਣਕ ਸ਼ਬਦ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਨਾਂਵ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਨਾਚਕ’ ਇਸ ਦਾ ਕਿਰਿਆਵੀ ਰੂਪ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਲੈਅ' ਤਾਲ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਹਰਕਤ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਇਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਬ੍ਰਿਟੇਨਿਕਾ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਇੰਦਰਾਜ ਅਨੁਸਾਰ "ਨਾਚ ਕਲਾ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਤਾਲਮਈ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕਲਾ ਹੈ। ਜੋ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਸੰਗੀਤ,ਸਹਿਤ ਕਿਸੇ ਜਜ਼ਬੇ, ਵਿਚਾਰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕਥਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀ ਕਿਸੇ ਮੁਦਰਾ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।”<ref>ਇਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਬ੍ਰਿਟੇਨਿਕਾ</ref> ਨਾਚ ਵੰਨਗੀਆਂ ਨਾਚ ਸਧਾਰਨ ਪੱਧਰ ਦੀ ਕਲਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਕੇ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਟਿਲ ਅਤੇ ਹੁਨਰੀ ਕਲਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹੋਣ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਕੌਮਾਂ ਜਾਂ ਖਿੱਤਿਆਂ ਦੀ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਵਿਲੱਖਣ ਨਾਚ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਚ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਨਾਚ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਵੰਨਗੀਆਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਨਾਚ ਦੀ ਵਰਗਵੰਡ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ: #ਆਰੰਭਕ ਨਾਚ #ਕਬੀਲਾ ਨਾਚ #ਲੋਕ ਨਾਚ #ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨਾਚ #ਆਧੁਨਿਕ ਰਲਗੱਡ ਨਾਚ * ਨਾਚ ਦਾ ਇਹ ਵਰਗੀਕਰਨ ਨਾਚ ਕਲਾ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀ ਖੋਜ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਇਹ ਸਭਿਆਚਰਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵੀ ਨਾਚ ਕਲਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਾਸਤੇ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ: * ਲੋਕ ਨਾਚ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਨਾਚ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਮਨੁੱਖੀ ਦੇ ਮਨ ਦੇ ਚਾਉ ਤੇ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰਕ ਅੰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਪ੍ਗਟਾਵਾ ਲੋਕ ਨਾਚ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ। ਸਟੈ੍ਵਡਰਡ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਆਫ ਫੋਕਲੋਰ ਲੋਕ ਨਾਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੰਕਟੀ ਅਵਸਰਾਂ ਤੇ ਹਰਕਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਹੈ। ਡਾ. ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ "ਲੋਕ ਨਾਚ ਜਾਤੀ ਦੇ ਚਰਿਤ੍ਰ ਤੇ ਸਾਮੂਹਿਕ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦਾ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਤਾਲ ਬੱਧ ਲਹਿਰਾੳ ਤੇ ਹਾਵਾਂ ਭਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟਾੳ ਹੈ” * ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅਜੋਕੇ ਨਾਚ ਜੋ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲੋਕ ਸਮੁੱਚ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦੇ ਕੇ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਮਨ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੱਚਣ ਨਾਲ ਲੋਕ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁੰਡੇ, ਕੁੜੀਆਂ ਹਰ ਉਮਰ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਲੋਕ ਨਾਚ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। * ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵੰਨਗੀਆਂ == ਭੰਗੜਾ == ਭੰਗੜਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਕੌਮੀ ਨਾਚ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਇਕੋ-ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਨਾਚ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਮੰਚਾ ਉੱਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਚ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਭੰਗੜੇ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਢੋਲੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀ ਤਾਲ ਨਾਲ ਭਾਂਗੜਿਆ ਨੂੰ ਸੱਦਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੱਕ ਧਮਾਲ ਨਾਲ ਵੱਜਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਪਹਿਲਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਖਾੜੇ ਦੀ ਤਾਲ ਹੈ। ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਪਹਿਲਾ ਹਰ ਨਚਾਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਢੋਲ ਨੂੰ ਅਦਾਬ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨਾਚਿਆ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੋਣ ਤੇ ਇਕ ਗਭਰੂ ਢੋਲੇ ਦੀ ਸੱਦ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਬੋਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਤੋੜ ਵਜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਹਰ ਤੋੜੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਇੱਕ ਛਾਲ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਭੰਗੜਾ ਆਰੰਭ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਭੰਗੜਾ ਪਹਿਲਵਾਨੀ ਦੇ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਨੇੜੇ ਰਿਹਾ ਹੈ।<ref>{{Cite book|title=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ : ਬਦਲਦੇ ਪਰਿਪੇਖ|last=ਜੋਸ਼ੀ|first=ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ|publisher=ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ|year=2017|isbn=978-81-7856-482-1|location=Gurudev bahadur nagar ,Amritsar|pages=87,88}}</ref> ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਚ ਹੈ, ਜਿਸ ਸੰਬੰਧੀ ਇੱਕ ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕੁਝ ਕਬੀਲੇ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਾਸੀ ਬਣ ਗਏ ‘ਭੰਗੜਾ’ ਲੋਕ ਨਾਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਂ ਸਬੰਧੀ ਵੀ ਕਿਆਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਚ ਨੂੰ ਨੱਚਣ ਵਾਲੇ ਭੰਗ ਪੀਣ ਉਪਰੰਤ ਮਸਤ ਹੋਕੇ ਨੱਚਦੇ ਪਰ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਭੰਗ ਤੋਂ ਭੰਗੜਾ ਨਾਮ ਪੈ ਗਿਆ। ਪਰ ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਬਿਕਰਮੀ ਸੰਮਤ ਦੇ ਵਿਸਾਖ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਨਾਲ ਹੈ। ਬੋਲੀਆਂ ਬਿਨਾ ਭੰਗੜਾ ਅਧੂਰਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੱਭਰੂਆਂ ਦਾ ਜੋ਼ਸ਼ੀਲਾਪਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਵਾਨੀ ਤੇ ਜਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਤਲਖ ਹਕੀਕਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਤਕੜੇ ਅਤੇ ਗੱਠੇ ਹੋਏ ਸਰੀਰ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਸਧਾਰਨ ਪਰ ਸੁੰਦਰ ਪੁਸ਼ਾਕ ਪਹਿਨ ਕੇ, ਜੋਸ਼,ੀਰਤਾ ਤੇ ਹੌਸਲੇ ਭਰਪੂਰ ਨਾਚ ਮੁਦਰਾਵਾ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। == ਗਿੱਧਾ == ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਭੰਗੜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਨਾਂ ਹੋਠਾਂ ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ , ਉਹ ਗਿੱਧਾ ਹੈ। ਗਿੱਧਾ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁੱਖ ਲੋਕ ਨਾਚ ਹੈ, ਲੋਕ ਮਾਨਸ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾ ਸਬੰਧੀ ਇੱਕ ਦੰਤ ਕਥਾ ਜੋੜੀ ਹੋਈ ਹੈ "ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਛੱਪੜ ਦੇ ਕੰਢੇ ਹਰ ਪੂਰਨਮਾਸੀ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪਰੀਆਂ ਅਸਮਾਨ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਨਾਚ ਕਰਦੀਆਂ, ਗਿੱਧੇ ਤੇ ਸੰਮੀ ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਤਿਣਕ ਪੈ ਗਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਪਰੀਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਰੱਖੇ ਕੱਪੜੇ ਚੁਰਾ ਲਏ ਅਤੇ ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਤੇ ਵਾਪਿਸ ਕੀਤੇ ਕਿ ਪਰੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਚ ਸਿਖਾ ਦੇਣ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਤੇ ਗਿੱਧਾ ਤੇ ਸੰਮੀ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਚ ਪ੍ਰਚਲਿੱਤ ਹੋ ਗਏ।" ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗਿੱਧੇ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੱਥ ਨਾਲ ਵੱਜਣ ਵਾਲੀ ਤਾਲੀ ਹੈ, ਕਿਉੰਕਿ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਤਾਲੀਆਂ ਵਜਾ ਕੇ ਤਾਲ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਲੋਕ ਨਾਚ ਨੂੰ ਗਿੱਧਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ, ਗਿੱਧਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਜਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਨਾਚ ਹੈ, ਪਰ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਮਰਦਾ ਦਾ ਗਿੱਧਾ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲੋਕ ਨਾਚ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਾਦੀ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਕੁੜੀਆਂ ਇੱਕ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਖਲੋ ਕੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਕੋਈ ਕੁੜੀ ਘੜਾ ਜਾਂ ਢੋਲਕੀ ਲੈ ਕੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਬੋਲੀ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਦ ਕਿ ਬਾਕੀ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀਆਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਘਰੇਲੂ ਮਸਲਿਆਂ, ਘੁੱਟੀਆਂ, ਨੂੰਹ ਸੱਸ ਦੀ ਟੱਕਰ, ਦਿਓਰ ਭਰਜਾਈ ਦਾ ਰੁਮਾਂਸ, ਚੰਗੇ ਵਰ ਦੀ ਚੋਣ, ਅੰਮੜੀ ਦਾ ਵਿਹੜਾ ਆਦਿ ਨਾਲ ਜੁੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੇ ਗਿੱਧੇ ਨੂੰ ਇਸਤਰਿਆਂ ਦਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਗਿੱਧਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਅੰਦਰ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦੀ ਸਟੇਜ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਨਤਕ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੇ ਰੁਝਾਨ ਨੇ ਇਸ ਨਾਚ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗਿੱਧਾ ਲੋਕ ਨਾਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਗਿੱਧਾ ਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋਵੇ, ਮੁੰਡਾ ਜੰਮਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾਮ ਸੰਸਕਾਰ ਤੇ ਸਾਵਣ ਦੀਆਂ ਝੜੀਆਂ ਆਦਿ ਵੇਲੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਗਿੱਧੇ ਦਾ ਜਲਵਾ ਦੇਖਣ ਵਾਲਾ ਧੰਨ ਧੰਨ ਕਰ ਉੱਠਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite book|title=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ: ਬਦਲਦੇ ਪਰਿਪੇਖ|last=ਜੋਸ਼ੀ|first=ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ|publisher=ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ|year=2017|isbn=978-81-7856-482-1|location=Guru teg Bahadur Nagar, Amritsar|pages=45, 46}}</ref> 'ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝਾ ਦਾ ਪਿੜ' ਗਿੱਧੇ ਦਾ ਜਨਮ ਸਾਂਝੇ ਵਲਵਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਣ ਲਈ ਹੋਇਆ। ਨੱਚਣ ਕੁੱਦਣ ਦੇ ਜਿਓਂਦੇ ਹੁਲਾਰੇ ਪਿਤਾ ਪੁਰਖੀ ਭਾਈਵਾਲ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੀਤ ਰੱਜੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਨਾਲ ਮੌਜ ਮੇਲਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਿੱਠੀ ਦੁਨੀਆ ਵਸਾ ਵਸਾ ਦੇਂਦੇ ਹਨ। ਗਿੱਧਾ ਕੀ ਹੈ, ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਪਿੜ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਆਕੇ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਹੁਤੀਆਂ ਵਿੱਥਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ।ਮਜ਼ਹਬਾਂ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਇੱਥੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫਿੱਕ ਨਹਾਈ ਪਾ ਸਕਦਾ। ਖੁਦਾ ਦੇ ਨਿਰਮਲੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਨਿਰੋਲ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਤੇ ਸਰਬ ਸਾਂਝ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਇਕ-ਮਿੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਰਾਮ ਤੇ ਰਹੀਮ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਫ਼ਰਕ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਮੰਗਲਾਚਰਨ ਵਿੱਚ ਦੇਵੀ ਮਾਤਾ ਅੱਲਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਟੇ ਪੀਰ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਇਕੋ ਵਲਵਲੇ ਹੇਠ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੇਵੀ ਮਾਤਾ ਗੌਣ ਬਖਸ਼ਦੀ ਨਾਮ ਲਏ ਜੱਗ ਤਰਦਾ, ਬੋਲੀਆਂ ਪੌਣ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਮਨਸ਼ਾ ਆ ਕੇ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਵੜਦਾ, ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਮੇਲ ਜੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਪਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦੀ ਰੀਝ ਜਾਗ ਉੱਠਦੀ ਹੈ। ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਵਿਸਮਾਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪੁਹੰਚਣਾ ਨਹੀਂ ਲੋਚਦੇ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਭੁੱਲ ਜਾਣ। ਨੱਚਦੇ ਨੱਚਦੇ ਗਲਵੱਕੜੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਚਿਤ੍ਰ ਖਿੱਚ ਵਖਾਉਂਦੇ ਹਨ।<ref name="ਗਿੱਧਾ ਦਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ">"ਗਿੱਧਾ" ਦਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ</ref> == ਮਲਵਈ ਗਿੱਧਾ == ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਵੇ ਖੇਤਰ ਅੰਦਰ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਗਿੱਧੇ ਦੀ ਇੱਕ ਗੌਰਵਮਈ ਵਿਲੱਖਣ ਪਰੰਪਰਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਵੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਮਲਵਈ ਗਿੱਧਾ, ਇਸ ਦੇ ਬਚੇ-ਖੁਚੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਬਾਬਿਆਂ ਦਾ ਗਿੱਧਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਗਿੱਧੇ ਨੇ ਔਰਤ ਮਰਦਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਾਵਿਕ ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਦੇ ਹਨ। ਮਲਵਈ ਗਿੱਧੇ ਦਾ ਆਰੰਭ ਉਸ ਸਮਾਜਿਕ ਲੋੜ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ ਜੰਝ ਚੜ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਧੀ ਵਾਲੇ ਘਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਸੱਖਣੇ ਘਰ ਚੋਰਾਂ, ਡਾਕੂਲਾਂ ਦਾ ਡਰ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਬਰਾਤ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਗਰਾਤਾ ਕੱਟਦਾ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਚਾਅ ਵਿੱਚ ਨਾਨਕੇ ਮੇਲ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਮਸਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਮਲਵੈਣਾ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਪਾਉਣ ਦੀ ਚੁਣੋਤੀ ਦੇ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਜਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਗਿੱਧਾ ਪਾ ਰਹੀਆਂ ਸੁਟਿਆਰਾਂ ਵਿੱਚ ਚੋਬਰ ਖੁਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ੋਨੋਤਰੀ ਜਾਂ ਸੰਪਾਦਕੀ ਲਹਿਜੇ ਦੀਆ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਬੋਲੀਕਾਰ ਕਿਸੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮੇਲਣ ਨੂੰ ਮਖਾਤਿਬ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ: ਸੁਣ ਨੀ ਮੇਲਣ ਨੱਚਣ, ਆਈਏ, ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਜਸ ਗਾਵਾਂ, ਮੰਦਾ ਬੋਲ ਨਾ ਬੋਲਾ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਵਧ ਕੇ ਬੋਲੀ ਪਾਵਾਂ, ਪਾਲਾ ਸਿੰਘ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਸੋਹਣੀਏ, ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਚਰ ਖਾੜੇ ਲਾਵਾਂ ਪਿੰਡ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਖਾਸ ਚੋਡੀਕੇ ਸਭ ਗੱਲ ਖੋਲ ਸੂਣਾਵਾਂ, ਬਾਰਾ ਚ ਫੁੱਲ ਖਿੜਿਆ ਕਹੇ ਤਾਂ ਤੋੜ ਲਿਆਵਾਂ... ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਲਵੈਣਾਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਉਹ ਮੋੜੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਪਾ ਕੇ ਅਖਾੜਾ ਮਘਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸੀ ਤੇ ਟੇਢੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬੋਲੀਕਾਰ ਨੂੰ ਘੇਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ:- ਦਾੜੀ ਆਲਿਆ ਪਾਊਨੇ ਬੋਲੀਆਂ, ਆਹ ਤੇਰਾ ਕੰਮ ਮਾੜਾ, ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਪੜਨ ਪੋਥੀਆਂ ਤੜਕੇ ਫੇਰਦੇ ਮਾਲਾ, ਮੇਰੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਮੋੜ ਕਰੀ ਸਰਦਾਰਾ। == ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਗਿੱਧਾ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ == ਹਾੜ-ਸਾਉਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਤੇ ਕਿਸਾਨ ਪਾਉਣੀ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਬੀਜ ਕੇ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਗਰਮੀ ਦੀ ਤਾਪਸ ਘਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਟੁੱਕ ਖਾ ਕੇ ਗਿੱਧੇ ਦੀ ਢਾਣੀ ਦੇ ਪੱਕੇ ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੇ ਲੋਕ ਸਾਜ ਲੈ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ ਤੇ ਇੱਕਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਢੋਲਕੀ ਦੀ ਤਾਲ ਨਾਲ ਤਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਸਾਜਾਂ ਲੈ ਦੀ ਆਵਾਜ ਸੁਣ ਕੇ ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਸ਼ੋਕੀਨ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਸਾਜ਼ ਲੈ ਕੇ ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਂਦੋ ਦੀ ਚਾਨਣੀ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਛਪਾਰ ਦੇ ਮੇਲੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਗੇ ਚੇਤ ਮਹੀਨੇ ਮਾਤਾ ਰਾਣੀ ਦੇ ਮੇਲਿਆਂ ਤੱਕ ਗਿੱਧੇ ਦਾ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਗਿੱਧਾ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਮੇਲਿਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵੰਨਗੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਮੇਲੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹਨ ਜਿਵੇ:- ਵਿਸਾਖੀ, ਦੁਸਹਿਰਾ ਹੋਲੀ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਸਾਜ ਵਜਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਥਾਂ ਢੋਲਕੀ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਸਾਜ ਉਸਦੀ ਤਾਲ ਨੂੰ ਰੰਗਣ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਮ ਕਰਕੇ ਗਿੱਧੇ ਦੀ ਇੱਕ ਘੜੇ ਵਾਲਾ ਦੋ ਤਿੰਨ ਬੁਘਦੂਆਂ (ਤੂੰਬਿਆ) ਵਾਲੇ ਦੋ ਚਿੰਮਟਿਆਂ ਵਾਲੇ ਸੱਤ ਅੱਠ ਸੱਪਾਂ ਵਾਲੇ ਇੱਕ-ਦੋ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਛੜੇ-ਛਡਾਂਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗਿੱਧੇ ਦੇ ਪੱਕੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇੱਕ ਤਾਰਾ ਅਤੇ ਸਾਰੰਗੀ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰੀ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਜਾਂ ਪੱਟਾਂ ਨੂੰ ਮੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਵੀ ਬੰਨਿਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਦਾਂ ਦੇ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਆਮ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਗੰਭਰੂ ਬੋਲੀ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸਾਜਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬੋਲੀ ਦੀਆਂ ਅੰਤਿਮ ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹੀ ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ ਰੁਕ ਕੇ ਇੱਕ ਜਣਾ ਸੀਟੀ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਰੇ ਸਾਜ ਵੱਜਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਬੋਲੀ ਦੀਆਂ ਅੰਤਿਮ ਸਤਰਾਂ ਸਾਰੇ ਨ੍ਰਿਤਕ ਰਲ ਕੇ ਦੁਹਾਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਦੋ ਗੱਭਰੂ ਅੱਗੇ ਆ ਕੇ ਤਾੜੀਆ ਨਾਲ ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਲੈ ਕੇ ਜਾ ਝੁਕ ਕੇ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਥਾਏ ਕੇ ਵੀ ਨੱਚ ਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੋਲੀ ਚੁੱਕ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਗੱਭਰੂਆਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਜੋੜਾ ਆਕੇ ਇੰਝ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫਿਰ ਤੀਜਾ ਜੋੜਾ। ਬੋਲੀ ਖਤਰਾ ਕਰ ਕੇ ਸਾਰੇ ਗੱਭਰੂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਉਤਾਂਹ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਪਿੱਛੋ ਦੂਜੀ ਤੇ ਫਿਰ ਤੀਜੀ ਬੋਲੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਟੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੱਭਰੂ ਗਿੱਧੇ ਦੀ ਤਾਲ ਨੂੰ ਚੁੱਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੱਭਰੂ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਸਫੈਦ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੜੀ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਟੋਟੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਆਮ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਦੋ ਬੋਲੀਕਾਰ ਜਿਦ ਕੇ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਜਨਾਬ ਦੇਣ ਲਈ ਤੁਰੰਤ ਟੋਟਾ ਰਚ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦ ਵਿਸ਼ੇ ਘਰੇਲੂ, ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਸਲੇ, ਸਮਕਾਲੀਨ ਲਹਿਰਾਂ, ਛੜਿਆਂ ਦੇ ਦੁਖੜੇ ਦਿਉਰ-ਭਾਬੀ ਦੇ ਮਸਲੇ, ਆਸ਼ਕ-ਮਾਸ਼ੂਕਾਂ ਦੇ ਤਾਹਨੇ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਬੋਗੋ-ਨਾਰ, ਪੂਰਨ-ਭਗਤ, ਹੀਰ-ਰਾਂਝਾ, ਮਿਰਜਾ-ਸਹਿਬਾਂ ਆਦਿ ਕਿੱਸਿਆ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆ ਵੀ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੋਲੀਆਂ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਂ ਐ ਕੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਸਾਹਿਤਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਲੀਲ ਕਹੀਆ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕੀ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਗੁੱਭ-ਗੁਭਾਰ ਕੱਦ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਢਾਣੀਆਂ ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਫਰਕ ਰੱਖ ਕੇ ਹਰੇਕ ਢਾਣੀ ਆਪਣਾ ਅਖਾੜਾ ਰਚਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਗਿੱਧਾ ਪੈਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। == ਕਿੱਕਲੀ == ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਬਾਲੜੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਅਨੋਖਾ ਲੋਕ ਨਾਚ ਕਿੱਕਲੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਕਲੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਲੋਕ ਨਾਚ ਹੈ ਜੋ ਬੱਚੀਆਂ ਦੀਆਂ ਖੇਡਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਚ ਲਈ ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਜਾਂ ਥਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ , ਘਰ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੁੱਲੀ ਥਾਂ ਤੇ ਜਦ ਕੁੜੀਆਂ ਖੇਨੂੰ ਗੀਟੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਖੇਡਾਂ ਖੇਡਦੀਆਂ ਅੱਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਸਹਿਵਣ ਦੀ ਕਿਕਲੀ ਪਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੱਚੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਖੇਡ ਨਾਚ ਦੇ ਨਾ ਬਾਰੇ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਉ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਨੱਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਕਰਿੰਗਲੀ ਜਾਂ ਕੁੜਿੰਗੜੀ ਪਾ ਕੇ ਨੱਚਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨਾਚ ਦਾ ਨਾਮ ਕਿਕਲੀ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਹ ਨਾਚ ਕੁੜੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਦੋ-ਦੋ ਜੋਟਿਆ ਵਿਚ ਨੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਚ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁੜੀਆਂ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਖਲੋ ਕੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਹੱਥ ਇੰਜ ਪਕੜਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਬਾਹਵਾਂ ਦੀ ਸੰਗਲੀ ਜਿਹੀ ਬਣ ਜਾਵੇ। ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਅਗਲੀਆਂ ਤਲੀਆਂ ਉੱਤੇ ਭਾਰ ਪਾ ਕੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਭੰਬੀਰੀ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮਦਿਆਂ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ: - ਕਿੱਕਲੀ ਕਲੀਰ ਦੀ ਪੱਗ ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਦੀ ਦੁਪੱਟਾ ਭਰਜਾਈ ਦਾ ਫਿਟੇ ਮੂੰਹ ਜਵਾਈ ਦਾ।<ref>{{Cite book|title=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ : ਬਦਲਦੇ ਪਰਿਪੇਖ|last=ਜੋਸ਼ੀ|first=ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ|publisher=ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ|year=2017|isbn=978-81-7856-482-1|location=Guru teg Bahadur Nagar, Amritsar|pages=105, 106}}</ref> == ਝੂੰਮਰ == ਝੂੰਮਰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ਤੇ ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਲੋਕ ਨਾਚ ਹੈ। ਪਰ ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਝੂੰਮਰ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੁਸਲੀ ਜਾਤ ਵਿੱਚ ਝੂੰਮਰ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਰਦ ਰਲ ਕੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਝੂੰਮਰ ਨੂੰ ਬਲੋਚਾਂ ਦੇ ਨਾਚ ਕਰਕੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਝੂੰਮਰ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਝੂੰਮਰੀ ਨੱਚਣ ਸਮੇਂ ਝੂੰਮਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਝੂੰਮਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਣ ਕਾਰਨ ਕਈ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਘੂੰਮਰ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਘੁੰਮਣਾ ਇਸ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਝੂੰਮਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਖੇਤਰ ਸਾਂਦਲਬਾਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੰਟਗੁਮਰੀ, ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ, ਫੈਸਲਾਬਾਦ, ਟੋਭਾਟੇਕ ਸਿੰਘ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਝੰਗ ਅਤੇ ਸਰਗੋਧਾ ਆਦਿ ਜ਼ਿਲੇ੍ਹ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲੀ/ਜਾਂਗਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਲੋਕ ਆਪ ਵੀ ਨੱਚਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਊਠਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਚਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਝੂੰਮਰ ਨਾਮ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਝੂੰਮਰ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੈ। ਝੂੰਮਰ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਾਜ ਢੋਲ ਹੈ। ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਟੋਲੀਆਂ ਢੋਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚਮਟੇ, ਖੜਤਾਲਾਂ, ਤੂਤੀਆਂ, ਡਾਂਡੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਨਾਈਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਝੂੰਮਰ ਪਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ। ਝੂੰਮਰੀ ਢੋਲ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਖਲੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਕਦਮ ਦਾਇਰੇ ਵੱਲ ਵਧਾ ਕੇ ਖੱਬਿਓਂ ਸੱਜੇ ਸੱਜਿਓਂ ਖੱਬੇ ਪਿਛਾਂਹ ਵੱਲ ਘੁੰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਪਰੰਤ ਪੂਰਾ ਘੁੰਮ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਾਲ-ਨਾਲ ਛੂਹ ਛਾਹ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਕੱਢਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਐਕਟਿੰਗ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋਨੋਂ ਮੁੱਠੀਆਂ ਮੀਟ ਕੇ ਛਾਤੀ ਅੱਗੇ ਰੱਖ ਕੇ ਝਟਕਾ ਮਾਰਦੇ ਹਨ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੀਤ ਵੀ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਢੋਲਚੀ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਤਾਲਾਂ ਨਾਲ ਝੂੰਮਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਚ ਦੀ ਗਤੀ ਵੀ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਧੀਮਾ ਫਿਰ ਤੇਜ਼ ਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਝੂੰਮਰ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਗਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਢੋਲਿਆਂ/ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਬੋਲ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:- * ਇੱਕ ਫੁੱਲ ਮੋਤੀਏ ਦਾ, ਮਾਰ ਕੇ ਜਗਾ ਸੋਹਣੀਏ। * ਭਾਂਵੇ ਜਾਣੇ, ਭਾਂਵੇ ਨਾ ਜਾਣੇ, ਤੇ ਮੇਰਾ ਢੋਲ ਜਵਾਨੀਆਂ ਮਾਣੇ। * ਵੇ ਮੈਂ ਪਾਣੀ ਭਰੇਨੀਆਂ ਚਿੱਕ ਦਾ, ਮੇਰਾ ਢੋਲ ਪਰਦੇਸੀ ਨਿੱਤ ਦਾ। ‘ਝੂੰਮਰ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਂਦਲਬਾਰ ਦੇ ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਲੋਕ ਨਾਚ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ, ਲਾਇਲਪੁਰ, ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ ਅਤੇ ਝੰਗ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਜਾਂਗਲੀ ਲੋਕ ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਮਲ੍ਹਾਰ ਦੇ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਐਕਸ਼ਨ ਹੀ ਝੂੰਮਰ ਨਾਚ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਸਾਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਚ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਭੰਗੜੇ ਵਾਲੀਆਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਭੰਗੜੇ ਵਾਂਗ ਢੋਲ ਇਸ ਦਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸਾਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਗੀਤ ਲੰਮੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:- ਲੰਘ ਆ ਜਾ ਪੱਤਣ ਝਨਾਅ ਦਾ ਓ ਯਾਰ ਸਿਰ ਸਦਕਾ ਤੇਰੇ ਨਾਂ ਦਾ ਓ ਯਾਰੁ।` 2 ‘ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੋਕ ਨਾਚ ਝੂੰਮਰ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਂਦਲਬਾਰ ਦੇ ਚਾਵਾਂ ਤੇ ਮਲ੍ਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਝੂੰਮ-ਝੂੰਮ ਕੇ ਨੱਚਣ ਸਦਕਾ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਝੂੰਮਰ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਹ ਨਾਚ ਤਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਤਹਿਤ ਨੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਤਾਲਾ ਮੱਠੀ ਤਾਲ, ਤੇਜ਼ ਤਾਲ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਤੇਜ਼ ਤਾਲ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਝੂੰਮਰ ਦੀ ਤਾਲ, ਚੀਣਾ ਛੜਨਾ ਅਤੇ ਧਮਾਲ ਵੀ ਆਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਚ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਪੜਾਅ ਤੱਕ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ ਕੁਝ ਕੁ ਨਚਾਰ ਹੀ ਨੱਚਦੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਬਾਕੀ ਹਫ਼ ਕੇ ਖਲੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।`3 ‘ਢੋਲੀ ਦਾ ਢੋਲ ਵਜਾਉਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਇਓਂ ਹੈ ਕਿ ਢੋਲੀ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਮੋਟੀ ਛੜੀ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ ਡਗੇ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਜਾਣੀਕੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੀ ਪਤਲੀ ਛੜੀ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਬੜਕਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਝੂੰਮਰ ਦੀ ਤਾਲ ਤਨਕ-ਦਿਨ-ਤਾ--ਤਨਕ-ਦਿਨ-ਤਾ, ਤਨਕ-ਦਿਨ-ਤਾ -- ਦਨਕ-ਦਿਨ-ਦਿਨ ਹੈ।`4 ‘ਝੂੰਮਰ ਦੀ ਸੱਦ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੀਯਤ ਤਾਲ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਓਂ ਜਾਂਗਲੀ ਆ ਕੇ ਝੂੰਮਰ ਦੇ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਢੋਲੀ ਝੂੰਮਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਾਲ ਆਰੰਭਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਲ ਹੈ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੇ ਦੋ ਡਗੇ ਲਗਾਤਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੀ ਤੀਲ੍ਹੀ ਦੇ ਛੇ ਮਾਤਰੇ ਪੀਸ ਧੀਮੇ ਵਕਫੇ ਨਾਲ ਵਜਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦੋ ਡਗਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅਤੇ ਛੇ ਤੀਲ੍ਹੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵਕਫ਼ਾ ਏਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਾਹਵਾਂ-ਲੱਤਾਂ ਇੱਕ ਖਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁਲਾਰਾ ਮਾਰ ਸਕਣ। ਕਈ ਵਾਰ ਢੋਲੀ ਨਾਚ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਟਕਦਾਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਖੂੰਡੀ ਨੂੰ ਉਂਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਟੁੰੰਗ ਕੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਦਾ ਤਾਲ ਕੇਵਲ ਹਥੇਲੀ ਨਾਲ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।`5 == ਸੰਮੀ == ਸੰਮੀ ਨਾਚ ਸਮਤਾ ਵਿਚ ਨੱਚਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਨਾਚ ਹੈ। ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲ, ਤਾੜੀ ਅਤੇ ਚੁਟਕੀ ਨਾਚ ਦੀ ਸਮਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੰਮੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਸਾਂਦਲਬਾਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਨਾਲ ਹੈ। ਡਾ ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ ਨੇ ਸੰਮੀ ਨੂੰ ਅਤਿ ਪੁਰਾਣਾ ਨਾਚ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਔਰਤਾਂ ਅੱਗ ਦੁਆਲੇ ਨੱਚਦੀਆਂ ਸਨ।ਭਾਂਵੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਦੋ ਰਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਨਾਚ ਦਾ ਨਾਮ ਸੰਮੀ ਨਾਮ ਦੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਇਸੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਪਿਆ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਨਾਂ ਕਿਵੇਂ ਪਿਆ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੰਤ ਕਥਾਵਾਂ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਂ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਸੰਮੀ ਨਾਂ ਦੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦਾ ਪ੍ਰਮੀ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬਿਰਹਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਮੀ ਨੱਚਦੀ ਤੇ ਗਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੇ ਨਾਂ ਢੋਲ ਜਾਂ ਢੋਲਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਦੰਤ ਕਥਾ ਅਨੂਸਾਰ ਸੰਮੀ ਤੇ ਢੋਲਾ ਦੋਨੋਂ ਨੇੜੇ ਵਸਦੇ ਰਈਸਾਂ ਜਾਂ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਧੀ-ਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਢੋਲਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਦਾ ਸੰਮੀ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰੇ ਦੋਨੋਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਦੀਵਾਨੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਦ ਢੋਲਾ ਸੰਮੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਨੱਚਦੀ-ਗਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਚ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗਿੱਧੇ ਵਾਂਗ ਕੁੜੀਆਂ/ਔਰਤਾਂ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਖਲੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਹਾਂ ਪਾ ਕੇ ਨੱਚਣਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਤਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਉਂਗਲਾਂ ਨਾਲ ਚੁਟਕੀਆਂ ਵਜਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਧਮਕ ਨਾਲ ਤਾਲ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਮੀ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਗੀਤ ਉਚਾਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਗਿੱਧੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਸੰਮੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਦੂਜੀ ਸੰਮੀ ਦੀ ਵੰਨਗੀ ‘ਸਲਾਮ ਸੰਮੀ` ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਮੀ ਵਿੱਚ ਨੱਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਲੱਕ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਖੱਬਾ ਹੱਥ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਸਲਾਮ ਕਰਨ ਦੀ ਐਕਟਿੰਗ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਲੱਕ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਪਾਸੇ ਝੁਕਾਅ ਕੇ ਸਲਾਮ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਫ਼ਜ਼ਲ ਪਰਵੇਜ਼ ਨੇ ‘ਬਨ ਫੁਲਵਾੜੀ` ਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸੰਮੀ ਨੂੰ ਪੋਠੋਹਾਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਨਾਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਭੰਗੜੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ।‘ਸੰਮੀ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦਾ ਨਾਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਂਦਲਬਾਰ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਨੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਚ ਦਾ ਨਾਮ ਕੁੜੀ ਸੰਮੀ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਪਰ ਪਿਆ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਮਾਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਦੂਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਨੱਚਿਆ ਗਾਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਲੋਕ ਕਲਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦਾ ਗੀਤ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਚ ਵਿੱਚ ਗਾਏ ਜਾਣ ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:- ਸੰਮੀ ਮੇਰੀ ਬਣ, ਊਠ ਲੱਦੇ ਕਚੂਰ ਦੇ ਸੰਮੀਏ ਸੰਮੀ ਮੇਰੀ ਬਣ, ਗਿਣ-ਗਿਣ ਲਾਹਵਾਂ ਰੋਟੀਆਂ ਨੀ ਸੰਮੀਏ ਬਣ ਸੰਮੀਆਂ, ਸੰਮੀ ਮੇਰੀ ਬਣ ਖਾਵਣ ਵਾਲੇ ਦੂਰ ਬਣ ਸੰਮੀਏ। ਸੰਮੀ ਨਾਚ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕੀ ਇਹ ਨਾਚ ਭਾਵੇਂ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਗੀਤਾਂ 'ਤੇ ਚਲਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਇਸ ਨਾਚ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਬੋਲ ਪੀਰਾਂ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਦਕਾ ਨਾਚ ਅੰਦਰ ਵੀ ਸ਼ਰਧਾਮਈ ਭਾਵਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਅਦਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਜੰਗਲੀ ਔਰਤ ਕਿਸੇ ਇਸ਼ਟ ਦੀ ਆਰਾਧਨਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ : ਮੇਰੇ ਪੀਰ ਪਵਾਏ ਕੋਠੇ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣ ਤੋਤੇ ਉਹ ਗੱਡੀ ਬੰਨ੍ਹ ਖਲੋਤੇ ਮੈਂ ਕੁਰਬਾਨ ਜਾਨੀਂ ਆਂ। ਆਇਆ ਕੁਤਬ ਦਾ ਫ਼ਰੀਦ ਮੈਂ ਫ਼ਰਸ਼ਾਨ ਜਾਨੀ ਆਂ। ਇਸ ਲੋਕ ਨਾਚ ਦੀਆਂ ਰੂੜੀਆਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤਕ ਲੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ ਨਿਰਵਿਵਾਦ ਹੈ ਕਿ ਸੰਮੀ ਨਾਚ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਨਾਚ ਹੈ। ਬਿਰਹੋਂ ਕੁੱਠੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦੀਆਂ ਸੋਖ ਅਦਾਵਾਂ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੈ।<ref>{{Cite book|title=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚ : ਬਦਲਦੇ ਪਰਿਪੇਖ|last=ਜੋਸ਼ੀ|first=ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ|publisher=ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ|year=2017|isbn=978-81-7856-4821|location=Guru teg Bahadur Nagar, Amritsar|pages=99, 100}}</ref> == ਲੁੱਡੀ == ‘ਲੁੱਡੀ ਪਾਉਣਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਮੁਹਾਵਰਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਉਣੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਤੇ ਨਚਾਰ ਸਾਗਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਲੁੱਡੀ ਲਫ਼ਜ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਯੂਨਾਨੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਰਾਹੀਂ ਆਇਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ਖੇਡ-ਕੂਦ। ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਨਾਚ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ। ਜਦ ਫੌਜ ਜੰਗ ਜਿੱਤ ਕੇ ਪਰਤਦੀ ਤਾਂ ਲੁੱਡੀ ਪਾ ਕੇ ਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤੀ ਟੀਮ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਜਾਂ ਮੁਕੱਦਮਾ ਜਿੱਤਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨ ਲਈ ਲੁੱਡੀ ਨਾਚ ਨੱਚਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਜਿਵੇਂ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਗਿੱਧੇ ਪਿੱਛੋਂ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਗਿੱਧੇ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਜਿਵੇਂ ਖਾਰੇ ਚੜ੍ਹਨਾ, ਘੋੜੀ ਚੜ੍ਹਨਾ ਅਤੇ ਡੋਲੀ ਆਦਿ ਦੀ ਵਿਦਾਇਗੀ ਮੌਕੇ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਵੀ ਲੁੱਡੀ ਪਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਇਹ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਰਿਹਾ। ਅਫ਼ਜ਼ਲ ਪਰਵੇਜ਼ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਮੀ ਅਤੇ ਲੁੱਡੀ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਇਹ ਫ਼ਰਕ ਹੈ ਕਿ ਸੰਮੀ ਨਾਚ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੀਤ ਵੀ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਲੁੱਡੀ ਦੇ ਨੱਚਣ ਸਮੇਂ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਵਿਵਸਥਾ ਨਹੀਂ। ਜਦ ਢੋਲੀ ਢੋਲ ਉੱਪਰ ਡਗਾ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਤਾਲ ਨਾਲ ਨੱਚਣ ਵਾਲੇ ਛਾਤੀ ਅੱਗੇ ਤਾਲੀ ਮਾਰਦੇ ਹਨ, ਮੋਢੇ ਹਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਮਚਕਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਢੋਲ ਦੀ ਲੈਅ ਅਨੁਸਾਰ ਲੁੱਡੀ ਦੇ ਨਚਾਰ ਫੁੰਮਣੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਚ ਵਿੱਚ ਨੱਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ। ਢੋਲੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹ ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਐਕਸ਼ਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਗੱਭਰੂ ਡੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਘੁੰਗਰੂ ਬੰਨ ਕੇ ਹਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਯਾ-ਅਲ੍ਹੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਕੱਢਦਾ ਹੈ।`6 ‘ਲੁੱਡੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇੱਕ ਖੁਸ਼ੀ ਭਰਿਆ ਨਾਚ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲੁੱਡੀ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਲੁੱਡੀ ਪਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਢੋਲੀ ਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਲੁੱਡੀ ਤਾਲ ਵਜਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਉਸੇ ਤਾਲ ਵਿੱਚ ਲੋਕੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲੁੱਡੀ ਪਾਉਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਤਾੜੀਆਂ ਮਾਰਦੇ, ਅੱਖਾਂ ਮਟਕਾਉਂਦੇ, ਮੋਢੇ ਹਿਲਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਲੱਕ ਲਚਕਾਉਂਦੇ ਹਨ।ਫਿਰ ਢੋਲੀ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਤੇ ਨਾਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਹ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਓਇ-ਓਇ, ਏਲੀ-ਏਲੀ ਆਦਿ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਿੱਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਲੁੱਡੀ ਤੀਵੀਆਂ ਦਾ ਨਾਚ ਵੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸਦਾ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਨਾਚ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ।`7 ‘ਲੁੱਡੀ ਨਾਚ ਦੀ ਇੱਕੋ ਤਾਲ ਹੈ, ਤੋੜਾ ਮਾਰ ਕੇ ਕਦੇ ਤੇਜ਼, ਕਦੇ ਹੌਲੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਢੋਲ ਮੱਧਮ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਾਰ ਵੱਜਦਾ ਹੈ। ਢੋਲੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲੁੱਡੀ ਨਾਚ ਉੱਤੇ ਚਾਰ ਮਾਤਰੇ ਦੀ ਕਹਿਰਵਾ ਤਾਲ ਵੱਜਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਹੈ ਦਾਗੇ-ਨਾ-ਦਨਕ-ਦਿਨ। ਪਰ ਅਜੋਕੇ ਭੰਗੜੇ ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਮਾਤਰੇ ਦੀ ਕਹਿਰਵਾ ਤਾਲ ਵੱਜਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਾਲ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤੀਆਂ ਅਦਾਵਾਂ ਭੰਗੜਾ ਨਾਚ ਦੀਆਂ ਨਿਭਾਈਆਂP ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।8 == ਧਮਾਲ == ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਰਹੇ ਲੋਕ ਨਾਚ ਦਾ ਨਾਮ ਧਮਾਲ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਾਚ ਬੇਹੱਦ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਨਾਚ ਨੂੰ ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਨੱਚਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਨਾਚ ਦੋਵੇਂ ਬਾਹਵਾਂ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਫੈਲਾ ਕੇ ਨੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਂਝ ਇਸ ਨਾਚ ਦੀ ਕੋਈ ਬੱਝਵੀਂ ਸ਼ੈਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਚ ਰਾਹੀਂ ਅੰਦਰ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਨੱਚ-ਕੁੱਦ ਕੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਧਮਾਲ ਨਾਚ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਉਂਜ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਨਮਾਜ਼ ਸ਼ਬਦ ਨਾਚ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਇਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ : - ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਨੀ ਮੈਂ ਪਾਵਾਂ ਨੱਚ ਧਮਾਲਾਂ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਰਖੂਆਂਆਂ ਨੇ ਧਮਾਲ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਹੈਇਹ ਰ ਮੂਲ ਰੁਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾ ਵਾਲਾ ਨਾਚ ,ਹੈਇਸਨੂੰਿੰ ਮੁਸਲਮਾਸ਼ਨ ਰਧਾਲੂ ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ, ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ ਮਗ਼ਾਰਾਂ ਉਪਰ ਲੱਗਨ ਵਾਲੇ ਮੇਲਿਆਂ ਜਾਂ ਉਰਸਾਂ ਦੇ ਮੌਕੇ ਅਕੀਦਤ ਜਾਂ ਰਧਾ ਭੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਨੱਚਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਖੀਅਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹਜਰਤ ਦਾਤਾ ਗੰਜ ਬਖ, ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਕਰਗੰਜ, ਹਜਰਤ ਮੀਆ ਧੀਰ, ਮਾਧੋ ਲਾਲ ਹੁਸੈਨ, ਸਾਈ ਬੁੱਲੇ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਸੱਯਦ ਵਾਰਿਸਾਹ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।" ↵ਧਮਾਲ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਲੰਗਾਂ, ਮਸਤਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਕਲੰਦਰਾਂ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਨਾਚ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਹ ਦੀਵਾਨੇ ਢੋਲ ਜਾਂ ਨਗਾਰੇ ਦੀ ਤਾਲ ਉਪਰ ਮਸਤ ਹੋ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਧਮਕ ਦੀ ਆਵਾਜ ਕੱਢਦੇ ਹਨ, ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਧਮਾਲ ਦਾ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ * == ਧੀਰਸ == ਝੁੰਮਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਸਾਂਦਲ ਬਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਲੋਕ ਨਾਚ ਧੀਰਸ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਚ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਝੰਗ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਹੈ, ਸਾਂਗਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ "ਕਿਉ ਜੋ ਇਸ ਨਾਚ ਨੂੰ ਨੱਚਣ ਵਾਲੇ ਬੜੇ ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ ਪੈਰ ਧਰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਧੀਰਜ ਤੋਂ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਧੀਰਸ ਪੈ ਗਿਆ।" ਨਾਚ ਦੇ ਨਾਲ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਸਮੇਤ ਸ਼ੀ ਸ਼ੀ ਦੀ ਆਵਾਜ ਵੀ ਕੱਢਦੇ ਹਨ। ਸਾਗ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਢੋਲ ਦੇ ਨਾਲ ਤੂਤੀ ਅਤੇ ਰਨਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੇਲਿਆਂ ਤੇ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵੇਲੇ ਨੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਚ ਨਾਲ ਗਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਗੀਤ ਦੂਜੇ ਨਾਚਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ: ਚੰਨਾ ਕਿੱਥੇ ਗੁਜਾਰੀ ਆਈ ਰਾਤ ਵੇ, ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇ ਵਾਸ ਵੇ”। ਪ੍ਰੰਤੂ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇ੍ਵ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਮਨ ਚੋ੍ਵ ਵਿਸਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਨਾਚ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਬਣ ਕਿ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ, ਅਸਲ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਦੀ ਅਣਹੋ੍ਵਦ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ * ਜਿਸ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਤਾਂ ਪੱਛਮੀਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ, ਪੱਛਮੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਵੀਕਰਨ ਵਰਗੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਨੇ ਕੇਵਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੱਭਿਆਰਚਾਰਕ ਲੋਕਧਾਰਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਤੋਂ ਹੱਟ ਕੇ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਦੀ ਹੋੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਕਲਚਰ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਪਹਿਰਾਵਾ, ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਮਨੋਰੰਜਨ ਆਦਿ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਬਦਲਾਵ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੈਸੇ ਦੀ ਹੋੜ ਨੇ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜ ਦੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੀਡੀਆ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਸਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਰੋਲ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਖੇਤਰੀ ਚੈਨਲਾਂ ਦੇ ਉਪੱਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਅੱਜ ਕੱਲ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਆਪਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸਿਖ ਸਕੇ। ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਤ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਨ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸਿਰਫ ਯੁਵਕ ਮੇਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਤੇ ਸ੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਯੁਵਕ ਮੇਲਿਆਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਅੰਤਰ ਖੇਤਰੀ ਤੇ ਅੰਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਰਵਾਕੇ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਨੂੰ ਜਿਊ੍ਵਦਾ ਰੱਖ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ]] ਦਾ ਵਿੇ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹਰ ਸਾਲ ਯੁਵਕ ਮੇਲੇ ਦੀ ਤਰਜੀਹ ਤੇ ਹੀ ‘ਲੋਕ ਮੇਲਾ’ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚ ਭੰਗੜਾ, ਸੰਮੀ, ਗਿੱਧਾ, ਝੁੰਮਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ੀਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ ਲੋਕ-ਕਲਾਵਾਂ, ਲੋਕ-ਖੇਡਾਂ, ਲੋਕ ਗੀਤ ਤੇ ਲੋਕ ਨਾਟ ਵੀ ਸੰਭਾਲ ਲਏ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਹੀ [[ਪੰਜਾਬੀ ਅਕਾਦਮੀ ਦਿੱਲੀ|ਪੰਜਾਬੀ ਅਕਾਦਮੀ]], ਦਿੱਲੀ (ਕਲਾ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਭਾਾ ਵਿਭਾਗ, ਦਿੱਲੀ ਸਰਕਾਰ) ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਨਾਚ (ਭੰਗੜਾ, ਗਿੱਧਾ) ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਹਰ ਸਾਲ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। == ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਗੀਤ == ਲੋਕ-ਗੀਤ, ਲੋਕ-ਮਨਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸੁੱਚੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਹਨ ਜੋ ਲੋਕ ਹਿਰਦਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਝਰਨਿਆਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਪੀੜੀ-ਦਰ-ਪੀੜੀ ਅਗੇਰੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਲੋਕ-ਗੀਤ ਲੋਕ-ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਬਹੁਰੰਗੀ ਤੇ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੀ ਝਾਕੀ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਸਾਹਿਤ-ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਗਟਾਉ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕਦੀ। ਇਤਹਾਸਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ 'ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦੇ' ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ਤੇ-ਨਾਤਿਆਂ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸੰਬਧਿਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਉ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਭਾਵੇਂ ਸਾਰੀ ਸਮਗਰੀ ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚੋਂ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ, ਆਪਣੇ ਅਤੀਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖਿੱਤਿਆਂ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ, ਦੁਆਬੇ, ਪੁਆਧ, ਪੋਠੇਹਾਰ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਇਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕਈ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗੀਤ ਸਾਂਝੇ ਤੇ ਅਣਵੰਡੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਅਣਵੰਡਿਆ ਮੁੱਲਵਾਨ ਵਿਰਸਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਡੇਰਾ ਭਾਗ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੌਤ ਤੱਕ ਦੀਆ ਅਨੇਕਾ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ- ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚਲੀ ਅਤੁੱਟ ਸਾਂਝ ਹੈ। ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਰਸਾਣੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਰਦ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਅਜਿਹੇ ਉਦਾਹਰਨ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੜਕੀ ਵਾਲੇ ਘਰ ਦੀ ਨਿਮਨ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਝਲਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ-ਗੀਤ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਮੂੰਹ ਬੋਲਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਦਾਚਾਰ ਨਾਲ ਵੀ ਆਪਣੀ ਅਤੁੱਟ ਸਾਂਝ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ|ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਡੇਰਾ ਭਾਗ ਬੋਲੀਆਂ, ਟੱਪੇ, ਮਾਹੀਆ, ਸਿੱਠਣੀਆਂ, ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਨਿੱਕੀਆ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੀਤ-ਬਣਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਰਾਂਗਲੀ ਝਾਕੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇੰਨਾ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਖੁਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।ਸਾਡੇ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਰਚਣਹਾਰੇ ਤੇ ਬੋਲਣਹਾਰੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਦੂਰ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}}{{commons category|Dance of Punjab, India|ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਚ}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * [https://web.archive.org/web/20160730024535/http://www.punjabonline.com/servlet/library.culture?Action=Dance Glossary of different Punjabi Folk Dances] * [https://www.trendpunjabi.com/punjabi-folk-dance/ Folk dances of Punjab] * [http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=2012%5C03%5C12%5Cstory_12-3-2012_pg13_6 Activities in Lahore and Folk Dances] * [https://web.archive.org/web/20130123141536/http://www.weeklypulse.org/details.aspx?contentID=618&storylist=15 Folk Dances in Punjab] {{Punjab, India}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਾਚ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਨਾਚ]] qliis7pbp60e07w8x6xtf2mpx5esjdl 0 16448 812209 812106 2025-06-29T20:53:05Z Satdeep Gill 1613 /* ਨਾਟ ਜੁਗਤਾਂ ਅਤੇ ਸਰੋਕਾਰ */ 812209 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name =ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ | image = Ajmer aulakh.jpeg | imagesize = | caption = ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ | pseudonym = | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1942|8|19|df=yes}} | birth_place =ਕਿਸ਼ਨਗੜ੍ਹ ਫਰਵਾਹੀ, ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] | death_date = {{death date and age|2017|6|15|1942|8|19|df=yes}} | death_place = ਮਾਨਸਾ, ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ | occupation = | nationality = [[ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ|ਭਾਰਤੀ]] | period = | genre = ਨਾਟਕ | subject = | alma_mater = | movement = | spouse = [[ਮਨਜੀਤ ਔਲਖ]] | partner = | children = | relatives = | influences = | influenced = | website= }} '''ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ''' (19 ਅਗਸਤ 1942 – 15 ਜੂਨ 2017) [[ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਪੰਜਾਬ|ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ, ਪੰਜਾਬ]] ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕਕਾਰ ਸੀ।<ref>{{cite web | url=http://www.tribuneindia.com/news/punjab/eminent-punjabi-writer-ajmer-singh-aulakh-passes-away-at-his-mansa-house/422729.html | title=Eminent Punjabi writer Ajmer Singh Aulakh passes away | publisher=tribuneindia.com | accessdate=2017-06-19 | archive-date=2017-06-18 | archive-url=https://web.archive.org/web/20170618210436/http://www.tribuneindia.com/news/punjab/eminent-punjabi-writer-ajmer-singh-aulakh-passes-away-at-his-mansa-house/422729.html | url-status=dead }}</ref> ਉਸਦਾ ਜਨਮ 1942 ਵਿੱਚ ਕਿਸ਼ਨਗੜ੍ਹ ਉਰਫ [[ਫਰਵਾਹੀ, ਮਾਨਸਾ|ਫਰਵਾਹੀ]], ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ==ਜੀਵਨ== ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ ਦਾ ਜਨਮ 19 ਅਗਸਤ 1942 ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਨਗੜ੍ਹ ਫਰਵਾਹੀ, [[ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਭਾਰਤ]], ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸ੍ਰ. ਕੌਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਹਰਨਾਮ ਕੌਰ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਐੱਮ.ਏ. ਪੰਜਾਬੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦਿਆਂ ਨਹਿਰੂ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਕਾਲਜ, ਮਾਨਸਾ ਵਿੱਚੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਏ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋ. ਔਲਖ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੈਂਸਰ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਾਦਿਲੀ ਅੱਗੇ ਇਹ ਬੀਮਾਰੀ ਵੀ ਹਾਰ ਗਈ ਸੀ।ਪਰ ਉਹ 15 ਜੂਨ 2017 ਨੂੰ ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਕਰਨ ਹੀ ਇਸ ਜਹਾਨ ਤੋਂ ਚਲੇ ਗਏ।<ref>[http://punjabitribuneonline.com/2017/06/%e0%a8%a6%e0%a9%81%e0%a8%a8%e0%a8%bf%e0%a8%86%e0%a8%b5%e0%a9%80-%e0%a8%ae%e0%a9%b0%e0%a8%9a-%e0%a8%a4%e0%a9%8b%e0%a8%82-%e0%a8%b5%e0%a8%bf%e0%a8%a6%e0%a8%be-%e0%a8%b9%e0%a9%8b/ 'ਦੁਨਿਆਵੀ ਮੰਚ’ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋਏ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ]</ref> ਉਹ ਜਮਹੂਰੀ ਸਭਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਯਾਦਗਾਰ ਕਮੇਟੀ, ਪੰਜਾਬ ਸੰਗੀਤ ਅਕਾਦਮੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਲੇਖਕ ਸਭਾ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਉਹ ਉਮਰ ਦੇ ਅੱਠਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਨਾਟਕ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਪੁਸਤਕ ਮੇਲਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਜੋੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਨ ਬਰਾਬਰੀ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਵੱਲੋਂ ਡਾਕਟਰੇਟ ਦੀ ਆਨਰੇਰੀ ਡਿਗਰੀ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜਗਤ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੇਵਾ-ਮੁਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਲੈਕਚਰਾਰ ਹੁਣ ਕੁਲਵਕਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੰਗਮੰਚ ਕਾਮਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ ਗਈ।<ref>[https://ajitweekly.com/2017/06/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC-%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%A7%E0%A8%BE%E0%A8%A8-%E0%A8%B8%E0%A8%AD%E0%A8%BE-%E0%A8%B5%E0%A9%B1%E0%A8%B2%E0%A9%8B%E0%A8%82-%E0%A8%85%E0%A8%9C%E0%A8%AE/ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵੱਲੋਂ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == ਸ਼ਖਸੀਅਤ == ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੀ ਇਹ ਖਾਸੀਅਤ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸਾਧਾਰਨ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਆਪ ਕਦੇ ਮਾਣ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ, ਪਰ ਦੂਜਿਆਂ ਦਾ ਮਾਣ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਧਾ ਦਿੰਦੇ।<ref>{{Cite news|url=http://punjabitribuneonline.com/2018/07/%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%8B%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A9%88%E0%A8%B8%E0%A8%B0-%E0%A8%85%E0%A8%9C%E0%A8%AE%E0%A9%87%E0%A8%B0-%E0%A8%94%E0%A8%B2%E0%A8%96-%E0%A8%A8%E0%A9%82%E0%A9%B0-%E0%A8%AF/|title=ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ…|last=ਸ਼ਰਨਜੀਤ ਕੌਰ|first=|date=8-07-2018|work=ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ|access-date=|archive-url=|archive-date=|dead-url=}}</ref> == ਨਾਟ ਜੁਗਤਾਂ ਅਤੇ ਸਰੋਕਾਰ == ਜਿਸ ਨਾਟਕ ਲਈ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ, ਉਹ ਨਾਟਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜ਼ਿਕਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ‘''ਇਸ਼ਕ ਬਾਝ ਨਮਾਜ਼ ਦਾ ਹੱਜ ਨਾਹੀਂ''’ ਨਾਟਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਕੀਰਣਤਾ ਅਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਉੱਪਰੋਂ ਦਿਸਦੇ ਅਤਿ-ਧਾਰਮਿਕ ਬੰਦਿਆਂ ਅੰਦਰਲਾ ਕੱਚ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ।<ref>[http://punjabitribuneonline.com/2017/06/%e0%a8%a8%e0%a8%be-%e0%a8%9c%e0%a9%81%e0%a8%b0%e0%a8%be%e0%a8%ac-%e0%a8%a4%e0%a9%87-%e0%a8%a8%e0%a8%be-%e0%a8%a8%e0%a8%95%e0%a8%be%e0%a8%ac-%e0%a8%aa%e0%a8%be%e0%a8%89%e0%a8%a3-%e0%a8%b5%e0%a8%be/ ਨਾ ਜੁਰਾਬ ਤੇ ਨਾ ਨਕਾਬ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਔਲਖ]</ref> ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਸਰੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸੰਤਾਪ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਉੱਘੜਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਮਕਬੂਲ ਨਾਟਕ '[[ਬੇਗਾਨੇ ਬੋਹੜਦੀ ਛਾਂ|ਬੇਗਾਨੇ ਬੋਹੜ ਦੀ ਛਾਂ]]' ਵਿੱਚ ਬੋਹੜ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਆਰਥਿਕ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕ ਵਿਰੋਧੀ ਹੈ ਤੇ ਜਿਸਦੀ ਛਾਂ ਥੱਲੇ ਲੋਕ ਕਦੇ ਵੀ ਸੁੱਖਾਂ ਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਹੀਂ ਗੁਜ਼ਾਰਸਕਦੇ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਲਾਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਗੂੰਜਦੀਆਂ ਹਨ: '''ਜਨਮ ਧਾਰਿਆ ਢਿੱਡ ਦੀ ਲੋੜ ਵਿੱਚੋਂ''' '''ਮਰ ਜਾਣਗੇ ਢਿੱਡ ਦੀ ਲੋੜ ਥੱਲੇ''' '''ਘੜੀ ਸੁੱਖ ਦੀ ਭਾਲਦੇ ਭਲਾ ਕਿੱਥੋਂ''' '''ਜਿਹੜੇ ਰਹਿਣਗੇ ਬੇਗਾਨੜੇ ਬੋਹੜ ਥੱਲੇ''' ਔਲਖ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਸਰੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜੜ ਮੌਜੂਦਾ ਪੈਸਾ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਸਮਾਜ]] ਹੈ ਜੀਹਦੇ ਵਿੱਚ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਵੁੱਕਤ ਇੱਕ ਖੋਟੇ ਪੈਸੇ ਤੋਂਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। (ਤੂੜੀ ਵਾਲਾ ਕੋਠਾ)<ref>{{Cite web|url=http://lokmorcha.blogspot.com/2015/02/blog-post_16.html|title=ਇਨਕਲਾਬੀ ਜਨਤਕ ਸਲਾਮ ਸਮਾਰੋਹ|last=|first=|date=|website=|publisher=|access-date=}}</ref> ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਾਲਜਾਂ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੇ ਯੁਵਕ ਮੇਲਿਆਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ ਸੀਮਤ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਪੇਂਡੂ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਰੰਗਮੰਚ ਦੀ ਕਰਮ ਭੂਮੀ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ-ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਜੋਂ ਚੁਣ ਲਿਆ। ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਤਾਂ ਕਰ ਸਕੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ 'ਕਲਾ ਲੋਕਾਂ ਲਈ' ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਬਣ ਕੇ ਚੱਲੇ ਹਨ।ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦਾ ਕਲਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਕਲਾ ਤਾਂ ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਸਲ ਤਸਵੀਰ ਉਘਾੜਨ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਹੈ ਤੇ ਇਹਦੇ ਕੋਹਜ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰਨ ਦੀ ਤਾਂਘ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦੇਣ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਥਿਆਰ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਅਜਿਹੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲੋਕ ਮੁਖੀ ਰੰਗਮੰਚ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਰੰਗਮੰਚ ਪਿਰਤਾਂ ਦੇ ਹਮਸਫ਼ਰ ਰਹਿੰਦਿਆਂ, ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਖੋਜੇ ਤੇ ਸਿਰਜੇ ਹਨ ਜਿਹਦੇ ਨਾਲ ਸਧਾਰਨ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਏਸੇ ਲੋੜ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀਆਂ ਪਰ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਤੇ ਨਾਟ-ਜੁਗਤਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗਿਆ। ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਖਰਚੀਲੇ ਤੇ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਮੰਚ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾਂ ਘੜਨ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ 70 ਵਿਆਂ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਉਦੋਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਤੇ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਰੰਗਮੰਚ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਤੋਰਿਆ ਜਦੋਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸਟੇਜਾਂ 'ਤੇ ਆਉਣ ਨੂੰ ਆਮ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਣ-ਇੱਜ਼ਤ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਇਉਂ ਉਹ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ 'ਥੜਾ-ਥੀਏਟਰ' ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਵੀ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਖੇਤ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਮਜ਼ਲੂਮ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਸੰਤਾਪ ਨੂੰ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ, ਅਧੂਰੀਆਂ ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ-ਉਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਦਮ ਤੋੜਨ ਦਾ ਹਾਲ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਦਰਸ਼ਕ ਨੂੰ ਹਲੂਣਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕੁੱਝ ਚੰਗਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੀ ਹੈ। ਉਹਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਦੁੱਖ ਦਰਦ ਦੀ ਸੰਤਾਪੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿਖਦੀ ਸਗੋਂ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਗੁੱਸਾ ਤੇ ਰੋਹ ਵੀ ਝਲਕਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜਨਮ ਲੈਂਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਝਲਕਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹੋਰ ਸੋਹਣੀ ਹੋ ਸਕਣ ਦੀ ਆਸ ਵੀ ਬੰਨਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਨਾਟ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਤੇ ਉਹਦੀ ਰਾਖੀ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਰਚਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ ਨੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਮਾਜਿਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਛੁਪੀ ਕਰੂਰ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਲਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਘਾੜਿਆ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਦਾ ਅਣਵਿਆਹਿਆ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਔਲਖ ਲਈ ਮਜ਼ਾਕ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਤੋਟ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੀ ਗ਼ਰੀਬ ਆਦਮੀ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਹੈ। ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨੀ ਵਿੱਚ ਅਣਵਿਆਹੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਤੇਉਸੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਹਾਲਤਾਂ ਨੂੰ ਔਲਖ ਨੇ ਇਉਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਧਾਰਨ ਦਿਖਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਤਾਰੇ ਰੜਕਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹਦੇ ਨਾਟਕ ਅਜਿਹੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸੋਚਾਂ ਦੇ ਅਸਰਾਂ ਨੂੰ ਖੋਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਮੌਜੂਦਾ ਲੁਟੇਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਜ਼ਾਮ ਨੂੰ ਤਾਕਤ ਬਖਸ਼ਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਇਹਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਨੂੰ ਨਾਂਹ-ਪੱਖੀ ਰੁਖ਼ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਅੜਿੱਕਾ ਬਣਦੀ ਜਗੀਰੂ ਚੌਧਰ, ਮਰਦਾਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਦਾਬਾ ਤੇ ਜਾਤਪਾਤੀ ਸਮਾਜਕ ਦਾਬਾ ਵਿਤਕਰਾ ਉਸਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚੋਟ-ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਹਨ। ਉਸਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਝੰਜੋੜਾ ਪਿਛਾਂਹ-ਖਿੱਚੂ ਸੋਚਾਂ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਤੇ ਨਵਾਂ ਸਮਾਜ ਬਣਾਉਣਦਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਉੱਦਮ ਜੁਟਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਹੈ। ਅਖੌਤੀ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਲਈ ਉਹਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਤਰਸ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਣ ਨਾਲ ਸਿਰ ਉੁੱਚਾ ਕਰਕੇ ਜਿਉਣ ਦੀ ਅਧਿਕਾਰ ਜਤਾਈ ਝਲਕਦੀ ਹੈ। ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਦਾ ਨਾਟਕ ਤੇ ਰੰਗਮੰਚ ਲੋਕ ਲਹਿਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੁਰਿਆ ਹੈ। 80 ਵਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਉਸਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆੜਤੀਆਂ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਦੀ ਸਤਾਈ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨੀ ਤੇ ਖੇਤ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਬਾਲੇ ਮਾਰਦੇ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਹੈ। ਇਸ ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਗ਼ਲਤ ਲੀਹ ਤੇ ਚੜ ਜਾਣ ਤਾ ਤੌਖ਼ਲਾ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਸਹੀ ਲੀਹ ਤੇ ਤੋਰਨ ਲਈ ਵੱਡੇ ਸਾਂਝੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਖਿਲਾਫ਼ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਧਾਰ ਸੇਧਤ ਕਰਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੀ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਸੰਸਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਹੱਲੇ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਘੋਲ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਲਾ-ਕ੍ਰਿਤਾਂ ਦਾਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਔਲਖ ਨੇ ਗੋਬਿੰਦਪੁਰੇ ਵਿੱਚ ਚੱਲੇ ਘੋਲ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰਾ ਸਰੋਕਾਰ ਦਿਖਾਉਂਦਿਆਂ ਨਾਟਕ 'ਐਇੰ ਨੀਂ ਹੁਣ ਸਰਨਾ' ਲਿਖ ਕੇ, ਹਕੂਮਤੀ ਤੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਲਾਣੇਦੀਆਂ ਲੋਟੂ ਵਿਉਂਤਾਂ ਦਾ ਪਾਜ ਉਘੇੜਦਿਆਂ, ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਉਭਾਰਿਆ ਹੈ। 'ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਕਰਨ ਲਈ' ਹਰ ਹਥਿਆਰ ਵਰਤਣ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।ਖਾਲਿਸਤਾਨੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਔਲਖ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕ 'ਅੰਨੇ ਨਿਸ਼ਾਨਚੀ' ਰਾਹੀਂ ਫ਼ਿਰਕੂ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਪਾਜ ਉਘੇੜਦਿਆਂ, ਭਾਈਚਾਰਕ ਏਕਤਾ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਲੋਕ ਮਨਾਂ 'ਤੇ ਪੱਸਰੀ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਧੁੰਦ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਲਹਿਰ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਉਭਾਰਦਾ ਨਾਟਕ <nowiki>''</nowiki>ਚਾਨਣ ਦੇ ਵਣਜਾਰੇ<nowiki>''</nowiki> ਲਿਖਿਆ ਤੇ ਖੇਡਿਆ ਹੈ। ਗਦਰ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਮੌਕੇ ਗਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਵਿਰਾਂਗਣ ਗੁਲਾਬ ਕੌਰ ਦੀ ਕਰਨੀ ਰਾਹੀਂ ਲਹਿਰ ਦੀ ਦੇਣ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਨਾਟਕ <nowiki>''</nowiki>ਤੂੰ ਚਰਖਾ ਘੁਕਦਾ ਰੱਖ ਜਿੰਦੇ<nowiki>''</nowiki> ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਏਨੀ ਬਰੀਕੀ ਵਿੱਚ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਚਿਤਰ ਸਕਣ ਵਿੱਚ ਉਹਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਆਪਣਾ ਪੇਂਡੂ ਕਿਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਭਵ ਵੀਹੈ। ਇੱਕ ਗ਼ਰੀਬ ਕਿਸਾਨ ਮੁਜਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਨੇ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡੇ ਤੇ ਹੰਢਾਇਆ ਹੈ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਜਬਰ ਦਾ ਸੇਕ ਝੱਲਿਆ ਹੈ। ਥੁੜ-ਜ਼ਮੀਨੇ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਤੋਟਾਂ ਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬਚਪਨ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ ਹੈ। ਨਿੱਕੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਔਲਖ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਤੋਂ ਮੱਕੀ ਦੀ ਛੱਲੀ ਮੰਗਣ ਤੇ ਮਾਂ ਵੱਲੋਂਖੇਤੋਂ ਛੱਲੀ ਲਿਆਉਣ ਮੌਕੇ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਪੰਡ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਤੇ ਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਛੱਲੀ ਵਗਾ ਮਾਰਨ ਦੀ ਘਟਨਾ ਉਹਦੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਤਰਾਂ ਉੱਕਰੀ ਪਈ ਹੈ। ਇਉਂ ਹੀ ਮਗਰੋਂ ਚੜਦੀ ਜਵਾਨੀ ਵੇਲੇ ਜਗੀਰਦਾਰ ਵੱਲੋਂ ਉਹਦੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਮਾਰੇ ਠੁੱਡੇ ਦੀ ਪੀੜ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਦਾ ਸੰਤਾਪਦੇਖਿਆ ਤੇ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਉੱਠਦੇ ਕਿਸਾਨ ਉਭਾਰ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਲ਼ ਕੇ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ। ਉਹਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪੈਪਸੂ ਦੀ ਜੁਝਾਰ ਮੁਜਾਰਾ ਲਹਿਰ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂਯਾਦਾਂ ਸਾਂਭੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸਟੇਜਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਰਚੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦਿਆਂ ਉਹਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਹਿਤਕ ਸਫ਼ਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਉਂ ਉਹ ਕਿਸਾਨ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗੁੜਤੀ ਲੈ ਕੇ ਸਾਹਿਤਕ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਉੱਘੇ ਕਿਸਾਨ ਆਗੂ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਫੱਕਰ ਵੱਲੋਂ ਉਹਦੇ ਗੀਤ ਬਦਲੇ ਦਿੱਤੀ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਤੇ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦਾ ਇਨਾਮ ਅੱਜ ਵੀ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਿਤਾਂ ਲਈ ਕਲਮ ਚਲਾਉਣ ਤੇ ਨਾਟਕ ਖੇਡਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ ਨੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਖਰਚੀਲੀ ਮੰਚ-ਸੱਜਾ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬੰਨ੍ਹਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਘੇਰਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਦ-ਮੁਰਾਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਗਲੀ-ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿਚਲੇ ਕਰਮਯੋਗੀ ਅਭਿਨੈ ਨੂੰ ਸਾਖਸ਼ਾਤ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸ ਨੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਲਏ ਅਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਤੋਰੇ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/07/%E0%A8%86%E0%A8%AA%E0%A8%A3%E0%A9%80-%E0%A8%B9%E0%A9%8B%E0%A8%A3%E0%A9%80-%E0%A8%AC%E0%A8%A6%E0%A8%B2%E0%A8%A3-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A8%A8%E0%A8%BE/|title=ਆਪਣੀ ਹੋਣੀ ਬਦਲਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ|last=|first=|date=2018-07-28|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-07-30|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ==ਆਖਿਰੀ ਇੱਛਾ == ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਵੀ ਖਾਹਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਯੁਗ ਪਲਟਾਊ ਸੋਚ ’ਤੇ ਡੱਟ ਕੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਵੇ।<ref>{{Cite web|url=http://sarokar.ca/2015-04-08-03-15-11/2015-05-04-23-41-51/784-2017-06-20-03-56-49|title=ਆਖਿਰ ਤੁਰ ਹੀ ਗਿਆ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦਾ ਸ਼ਾਹ ਅਸਵਾਰ: ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ|last=ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ|first=|date=|website=|publisher=|access-date=}}</ref> ਪ੍ਰੋ. ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ ਨੇ 29 ਨਵੰਬਰ 2013 ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅੰਤਿਮ ਇੱਛਾ ਲਿਖ ਕੇ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਲਿਖਿਆ ਕਿਹਾ ਕਿ ਚਿਤਾ ਨੂੰ ਅਗਨੀ ਵਿਖਾਉਣ ਦੀ ਰਸਮ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ, ਕਰਨ। ਭੋਗ ਆਦਿ ਦੀ ਕੋਈ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ, ਸਿਰਫ਼ ਸਰਧਾਂਜਲੀ ਸਮਾਗਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਕੋਈ ਸਿਆਸੀ ਬੁਲਾਰਾ ਨਾ ਸੱਦਿਆ ਜਾਵੇ। ਸਮਾਗਮ ਬੇਲੋੜਾ ਤੇ ਲੰਬਾ ਵੀ ਨਾ ਹੋਵੇ।<ref>[http://punjabitribuneonline.com/2017/06/%e0%a8%a6%e0%a9%81%e0%a8%a8%e0%a8%bf%e0%a8%86%e0%a8%b5%e0%a9%80-%e0%a8%ae%e0%a9%b0%e0%a8%9a-%e0%a8%a4%e0%a9%8b%e0%a8%82-%e0%a8%b5%e0%a8%bf%e0%a8%a6%e0%a8%be-%e0%a8%b9%e0%a9%8b/ ਔਲਖ ਦੀ ਆਖਿਰੀ ਇੱਛਾ]</ref> == ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ == ਲੇਖਕ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਰਮਾ ਸੀ। ਜਿੰਨੀ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਨਾਲ ਉਹ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਝੰਬੇ ਹੋਏ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਪੀੜ ਹਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਲੜਿਆ, ਓਨੀ ਹੀ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਨਾਲ ਉਹ ਬੇਹੱਦ ਚੰਦਰੇ ਰੋਗ ਦੇ ਝੰਬੇ ਹੋਏ ਸਰੀਰ ਦੀ ਪੀੜ ਹਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਅਡੋਲ ਹੌਸਲੇ ਨਾਲ ਹਸਪਤਾਲੀ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੜਿਆ। ਜਦੋਂ ਵੀ, ਜਿਥੇ ਵੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ-ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਵਾਸਤੇ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜਮਹੂਰੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਵਾਸਤੇ, ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬੋਲਬਾਲੇ ਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕੀ ਸਥਾਨ ਵਾਸਤੇ ਆਵਾ’’ ਬੁਲੰਦ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਉਹ ਅਗਲੀ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਖਲੋਤਾ ਦਿਸਦਾ ਸੀ। ਲੋਕ-ਹਿਤ ਦਾ ਮੋਰਚਾ ਕੋਈ ਵੀ ਭਖਦਾ, ਉਹਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਅਡੋਲ ਹੁੰਦੀ। ਨਾਟ-ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਅ ਜੀ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਵਾਂਗ ਅਜਮੇਰ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਯੋਧੇ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਆਪਣੀ ਦੇਹ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਜਨਤਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੇਹ ਤਾਂ ਆਉਣੀ-ਜਾਣੀ ਹੈ ਪਰ ਜਨਤਾ ਅਮਰ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਜਨਤਾ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਤੇ ਜਨਤਾ ਵਿੱਚ ਜਿਉਂਦੇ ਅਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਵੀ ਅਮਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।<ref>[http://punjabitribuneonline.com/2017/06/%e0%a8%94%e0%a8%b2%e0%a8%96-%e0%a8%9c%e0%a8%bf%e0%a8%b8-%e0%a8%ae%e0%a9%8b%e0%a8%b0%e0%a8%9a%e0%a9%87-%e0%a8%89%e0%a9%b1%e0%a8%a4%e0%a9%87-%e0%a8%b2%e0%a9%9c%e0%a8%bf%e0%a8%86-%e0%a9%99%e0%a9%82/ ਔਲਖ :ਜਿਸ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਲੜਿਆ, ਖ਼ੂਬ ਲੜਿਆ!]</ref> ਔਲਖ ਆਪਣੀ ਬਿਮਾਰੀ ਵੱਲੋਂ ਬੇਪਰਵਾਹ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹਰ ਵੇਲੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਹੀ ਪਰਵਾਹ ਸੀ। ਦਵਾਈਆਂ ਦੇਣ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਹੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਬਿਮਾਰੀ-ਬਮੂਰੀ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਆਪ ਨੀ ਪਤਾ, ਮਨਜੀਤ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਲਓ। ਕੈਂਸਰ ਦਾ ਪਤਾ 2008 ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਸੀ, ਕੀ ਪਤਾ ਜੜ੍ਹ ਕਦੋਂ ਦੀ ਲੱਗੀ ਹੋਵੇ? ਉਹ ਤਾਂ ਨਿਉਂ-ਜੜ੍ਹ ਵਰਗੇ ਨਾਟਕ ਖੇਡਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਗਨ ਸੀ।<ref>[http://punjabitribuneonline.com/2017/06/%e0%a8%b0%e0%a9%b0%e0%a8%97-%e0%a8%ae%e0%a9%b0%e0%a8%9a-%e0%a8%a6%e0%a9%87-%e0%a8%b8%e0%a9%b0%e0%a8%97%e0%a8%b0%e0%a8%be%e0%a8%ae%e0%a9%80%e0%a8%8f-%e0%a8%a8%e0%a9%82%e0%a9%b0-%e0%a8%b8%e0%a8%a6/ ਰੰਗ-ਮੰਚ ਦੇ ਸੰਗਰਾਮੀਏ ਨੂੰ ਸਦਾ ਸਲਾਮ-ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ]</ref> == ਜਨਤਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਭੂਮਿਕਾ == ਕਲਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਖੇਤਰ ਦੀ ਘਾਲਣਾ ਦੇ ਨਾਲ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ ਨੇ ਲੋਕ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਮਹੂਰੀ ਕਾਰਕੁੰਨ ਵਜੋਂ ਵੀ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਬਹੁਕੌਮੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੀ ਅੰਨੀ ਲੁੱਟ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਹਕੂਮਤੀ ਜਬਰ ਦਾ ਕੁਹਾੜਾ ਤੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਜੂਝਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਣ ਲਈ '[[ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਗਰੀਨ ਹੰਟ]]' ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ '[[ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਗਰੀਨ ਹੰਟ ਵਿਰੋਧੀ ਜਮਹੂਰੀ ਫਰੰਟ ਪੰਜਾਬ]]' ਨਾਂ ਦੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਨੇ ਇਸ ਹਕੂਮਤੀ ਜਬਰ ਖਿਲਾਫ਼ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ। ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਇਸ ਫਰੰਟ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰੀ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੜਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ [[ਜਮਹੂਰੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸਭਾ]] ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਿਆ। ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਸੋਝੀ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਕਰਨ ਤੇ ਹਕੂਮਤੀ ਜਬਰ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਮੋਢੀ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਮੌਕੇ ਚੱਲੀ 'ਰਾਜ ਬਦਲੋ, ਸਮਾਜ ਬਦਲੋ' ਨਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨਤਕ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਅੰਗ ਰਿਹਾ। ==ਨਾਟ-ਪੁਸਤਕਾਂ== ===ਇਕਾਂਗੀ=== # [[ਅਰਬਦ ਨਰਬਦ ਧੁੰਦੂਕਾਰਾ]] # [[ਬਿਗਾਨੇ ਬੋਹੜ ਦੀ ਛਾਂ]] # [[ਅੰਨ੍ਹੇ ਨਿਸ਼ਾਨਚੀ]] # [[ਮੇਰੇ ਚੋਣਵੇਂ ਇਕਾਂਗੀ]] # [[ਗਾਨੀ]] # [[ਮੇਰੇ ਚੋਣਵੇਂ ਇਕਾਂਗੀ]] == ਪੂਰੇ ਨਾਟਕ == #[[ਭੱਜੀਆਂ ਬਾਹਾਂ]] (1987) #[[ਸੱਤ ਬਗਾਨੇ]] (1988) #[[ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ]] (1992) #[[ਸਲਵਾਨ]] (1994) #[[ਇੱਕ ਸੀ ਦਰਿਆ]] (1994) #[[ਝਨਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ]] (2000)<ref>{{Cite web |url=http://www.ajmeraulakh.in/Nat_Rachna.html |title=ਅਜਮੇਰਔਲਖ.ਇਨ ਨਾਟ ਰਚਨਾ |access-date=2015-03-18 |archive-date=2015-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150202021244/http://ajmeraulakh.in/Nat_Rachna.html |dead-url=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150202021244/http://ajmeraulakh.in/Nat_Rachna.html |date=2015-02-02 }}</ref> ===ਕਹਾਣੀਆਂ === ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਲਿਖੀਆਂ। ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ " <u>'''ਮੰਜੇ ਦੀ ਬਾਹੀ'''</u> " ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.punjabi-kavita.com/punjabikahani/ManjeDiBahiAjmerSinghAulakh.php|title=ਮੰਜੇ ਦੀ ਬਾਹੀ|last=|first=|date=|website=|publisher=|access-date=|archive-date=2022-08-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220811091628/https://www.punjabi-kavita.com/punjabikahani/ManjeDiBahiAjmerSinghAulakh.php|url-status=dead}}</ref> ==ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ== #ਹੁਣ ਤੱਕ ਸੈਂਕੜੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਨਾਟਕਾਂ ‘ਤੇ ਖੋਜ-ਪੱਤਰ ਲਿਖ ਕੇ ਪੀਐਚ.ਡੀ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਲਈ। #ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਦੁਆਰਾ ‘ਅਰਬਦ ਨਰਬਦ ਧੁੰਦੂਕਾਰਾ’ ਨੂੰ 1981 ਵਿੱਚ ਬਿਹਤਰੀਨ ਇਕਾਂਗੀ ਪੁਰਸਕਾਰ। #ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਇਨਾਮ ‘ਅੰਨ੍ਹੇ ਨਿਸ਼ਾਨਚੀ’ ਨੂੰ 1983 ਵਿੱਚ। #ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਆਰਟਿਸਟਸ ਵੱਲੋਂ 1991 ਵਿੱਚ ਬਿਹਤਰੀਨ ਸਾਹਿਤਕਾਰ। #ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਵੱਲੋਂ 1996 ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ ਇਨਾਮ। # ਫੁੱਲ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਟਰੱਸਟ ਵੱਲੋਂ [[ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਫੁੱਲ]] ਇਨਾਮ 1997। # ਲੋਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਿਕ ਵਿਕਾਸ ਮੰਚ ਜੈਤੋ ਵੱਲੋਂ 1999 ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਮੰਚ ਸੇਵਾ ਸਨਮਾਨ। # ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਰਾਮਪੁਰਾ ਫੂਲ ਵੱਲੋਂ 1999 ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਸੇਵਾ ਇਨਾਮ। # ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਾ ਕੇਂਦਰ ਬੰਬਈ – ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵੱਲੋਂ 2000 ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਇਨਾਮ। #ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਵੱਲੋਂ [[ਜੀਵਨ ਗੌਰਵ ਸਨਮਾਨ]]-2000. #ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕਕਾਰ ਇਨਾਮ 1999 ==ਕੁਝ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ== ਔਲਖ ਦਾ ਪਿੰਡ ਕਿਸ਼ਨਗੜ੍ਹ ਫਰਵਾਹੀ ਇਕ ਜਗੀਰਦਾਰ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਿਸਾਨ ਓਸੇ ਦੇ ਮੁਜ਼ਾਰੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ। 1952 ਦੇ ' ਪਰਜਾ ਮੰਡਲ ਅੰਦੋਲਨ ' ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜ਼ਮੀਨ ਮਿਲ ਗਈ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਚ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜੋਰ ਸੀ। ਔਲਖ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਜਲਸਿਆਂ ਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ । ਤੁਕਬੰਦੀ ਕਰਕੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣ ਲੱਗਿਆ। ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਜਮਾਤਾਂ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ, ਭੀਖੀ ਵਿਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਲਿਆ। ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸਾਹਿਤ ਵੱਲ ਇਸਦਾ ਰੁਝਾਨ ਵਧਿਆ। ਉਸਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਕੁਝ ਟੂਕਾਂ: ^{'''ਇਹ ਤਾਂ ਦੂਹਰੀਆਂ ਪੁਸ਼ਾਕਾਂ ਪਾਉਂਦੇ,'''} ^{'''ਤੈਨੂੰ ਢਿੱਡੇ ਸ਼ਿੱਤਰ ਨਾ ਥਿਓਂਦੇ।'''} ^{'''ਹੁਣ ਹੋ ਹੁਸ਼ਿਆਰ, ਕਰ ਜੱਟਾ ਮਾਰੋ ਮਾਰ।'''} ^{'''ਜਾਕੇ ਵੈਰੀ ਦੇ ਬੂਹੇ ਤੇ ਅੜ ਜਾ'''} ^{'''ਵੈਰੀ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋਕੇ ਤੂੰ ਖੜ ਜਾ।'''} ਦਸਵੀਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਓਹਨੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਤੇ ਜਸਵੰਤ ਕੰਵਲ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਗਿਆਨੀ ਪਾਸ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਓਹਨੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਬੀ. ਏ. ਕੀਤੀ। ਐਮ. ਏ. ਕਰਨ ਲਈ ਮਹਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ ਪਟਿਆਲਾ ਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ, ਡਾ. ਅਤਰ ਸਿੰਘ, ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ ਅਤੇ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ ਓਹਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹੁੰਦੇ। ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ}} {{ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕਕਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1942]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰੰਗਕਰਮੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2017]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ]] kbu1u6gd6qi5zlwchhqb0mrd9mya64z 0 16901 812233 733965 2025-06-30T08:02:05Z 2409:40D1:102C:145D:8899:C6FF:FEE5:B070 812233 wikitext text/x-wiki '''ਪੀਲੂ''' ਰਚਿਤ ਕਿੱਸਾ [[ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ]] ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਵੇਕਲੀ ਰਚਨਾ ਹੈ। [[ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ]] ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਈ ਮਿਰਜ਼ਾ ਤੇ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਜਿਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਮਰਤੀ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਦੁਹਰਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਪੀਲੂ ਨੇ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕਿੱਸੇ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ==ਜਨਮ ਅਤੇ ਜੀਵਨ== “[[ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ]] ਅਨੁਸਾਰ ਪੀਲੂ ਕੌਮ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੱਟ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਵੈਰੋਵਾਲ, ਤਹਿਸੀਲ [[ਤਰਨ ਤਾਰਨ]], ਜਿਲ੍ਹਾ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦਾ ਵਸਨੀਕ ਸੀ।”<ref>ਉਦਰਤ ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ (ਡਾ.), ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ 1700 ਈ: ਤੱਕ), ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ, 2010, ਪੰਨਾ 69</ref> “ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ ਪੀਲੂ ਦਾ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੇ ਲਾਗੇ ਅਟਾਰੀ ਕੋਲ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਤੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ‘ਇਥੇ ਹੀ ਪੀਲੋ੍ਹ ਜੀ ਦਾ ਖੂਹ ਹੁਣ ਤੀਕ ਦੱਸੀਦਾ ਹੈ।”<ref>ਉਧਰਿਤ ਬਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ, ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਿੱਸੇ, ਵਾਹਿਮ ਸ਼ਾਹ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 2009, ਪੰਨਾ 28</ref> ਪੀਲੂ ਦੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੀਆਂ ਤਿੱਥਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਗਵਾਹੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਪਰ ਉਸ ਸੰਬੰਧੀ ਕੁਝ ਤੱਥਾਂ ਤੋ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਅਤੇ [[ਅਕਬਰ]] ਦਾ ਸਮਕਾਲੀ ਸੀ। ==ਰਚਨਾ== “ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦਾ ਕਿਸਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਪੀਲੂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਸਿਵਾਇ ਿਮਰਜਾ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਦੇ ਪੀਲੂ ਦੀ ਹੋਰ ਕੋਈ ਰਚਨਾ ਸਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹੋ ਸੁਣ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਵਿਨਟਰਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ [[‘ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਟੇਲਜ਼ ਆਫ਼ ਦੀ ਪੰਜਾਬ`]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਸਰ [[ਰਿਚਰਡ ਟੈਂਪਲ]] ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ [[‘ਲੀਜੰਡਜ਼ ਔਫ਼ ਦੀ ਪੰਜਾਬ]]` ਵਿੱਚ ਪੀਲੂ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਛਪਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੀਲੂ ਦਾ ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਅਧੂਰੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਜਿਸਦੀ ਲੜੀ ਵੀ ਕਈ ਥਾਈਂ ਟੁੱਟਦੀ ਹੈ।”<ref>ਪਰਮਿੰਕਦਰ ਸਿੰਘ (ਡਾ.), ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸ (ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ 1700 ਈ: ਤੱਕ), ਪੰਜਾਖੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ, ਪੰਨਾ 68</ref> ==ਮੱਧਕਾਲ ਦਾ ਕਿੱਸਾਕਾਰ== ਪੀਲੂ ਮੱਧਕਾਲ ਦਾ ਕਿੱਸਾਕਾਰ ਹੈ। ਇਹ 1500-1700 ਦੇ ਚਰਚਿਤ ਕਿੱਸਾਕਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿੱਸਾਕਾਰ ਹੈ। ਪੀਲੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਮਿਰਜਾ ਸਾਹਿਬਾ ਸਾਹਿਤਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਉੱਚਾ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਪੀਲੂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸੀ। ਮੱਧਕਾਲ ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਨਿਜਾਮ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਪੀਲੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਉਸਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅਰਥ ਸਮਕਾਲੀ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਅਰਥ ਸਿਰਜਿਤ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਿਰਜਤ ਵੀ। ==ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ== ਕਿੱਸਾ [[ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ]] ਹੀ ਵਿਆਪਕ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਥੀਮ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਬਾਂ ਤੇ ਮਿਰਜ਼ੇ ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅੰਤ ਮਿਰਜ਼ੇ ਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਿਰਜ਼ਾ ਆਸਿਕ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਹਿਬਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ, ਘੋੜੀ ਆਪਣੀ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਉੱਪਰ ਅੱਤ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਚੜ੍ਹਤ ਮਿਰਜੇ ਦੀ ਹਰ ਅਦਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਇਸ਼ਕ ਤੇ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਦਾ ਨਾਇਕ ਹੈ। ਪਰ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਜੋ ਇਸ਼ਕੇ ਦੇ ਰਾਹ ਚੱਲਦੀ ਹੈ, ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਲਈ ਵੰਗਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਰਜੇ ਨੂੰ ਮਾਰ ਘੱਤਦੇ ਹਨ। ਕਿੱਸਾ ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਲੈਣ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ;“ਘਰ ਖੀਵੇ ਦੇ ਸਾਹਿਬਾਂ, ਜੰਮੀ ਮੰਗਲਵਾਰ, ;ਡੂਮ ਸੋਹਲੇ ਗਾਂਵਦੇ, ਖਾਨ ਖੀਵੇ ਦੇ ਬਾਰ`` ==ਵਿਸ਼ਾ== ਪੀਲੂ ਨੇ ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਲਿਖਿਆ ਜਿਹੜਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਦਮੋਦਰ ਦੀ ਹੀਰ ਵਾਂਗ ਉਸਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਖਿਆ। ਉਸਨੇ ਮੱਧ ਕਾਲ ਦੇ ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ ਵਾਂਗ ਇਸਤਰੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਭੰਡੀ ਕੀਤੀ। “ਪੀਲੂ ਨੇ ਮਿਰਜ਼ੇ ਦੀ ਜੱਟ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ: ‘ਬਾਝ ਭਰਾਵਾਂ ਜੱਟ ਮਾਰਿਆ, ਕੋਈ ਨਾ ਮਿਰਜ਼ੇ ਸੰਗ।”<ref>ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਕਸੇਲ (ਪੋ੍ਰ.), ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ (ਡਾ.), ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਤੇ ਵਿਕਾਸ, ਲਾਹੌਰ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ ਲੁਧਿਆਣਾ, 2013, ਪੰਨਾ 153</ref> ਪੀਲੂ ਨੇ ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ ਕਿੱਸਾ ਵਿੱਚ ਮਿਰਜ਼ੇ ਦੀ ਸੂਰਮਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਸੱਚਾ ਦੁਖਾਂਤਕ ਨਾਇਕ ਹੈ। “ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਰਜ਼ੇ ਦੀ ਸੂਰਮਰਾਤੀ ਦਾ ਬਿਆਨ ਵੀ ਬੜਾ ਅਸਰਪਾਉ ਹੈ: ;‘ਮਿਰਜ਼ਾ ਆਖੇ ਕੋਈ ਨ ਦੀਂਹਦਾ ਸੂਰਮਾ, ਜਿਹੜਾ ਮੈਨੂੰ ਹੱਥ ਕਰੇ। ;ਕੜਕ ਭਿੜਾ ਦਿਆਂ ਟੱਕਰੀਂ, ਮੈਥੋਂ ਵਡੇ ਰਾਠ ਡਰੇ। ;ਵਲ ਵਲ ਵਢ ਦਿਆਂ ਸੂਰਮੇਂ, ਜਿਉ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਪੈਣ ਗੜੇ। ;ਸਿਰ ਸਿਆਲਾਂ ਦੇ ਵੱਡ ਕੇ, ਸਿਟੂੰਗਾ ਵਿੱਚ ਰੜੇ।”<ref>ਜਸਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕੇਸਰ, ਪੰਜਾਬ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸਦਨ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, 1978, ਪੰਨਾ 127</ref> ===ਅਰਥ=== ਇਹਨਾਂ ਤੁਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਬਾਂ, ਖੀਵੇ ਖਾਨ ਦਾ ਜਿਕਰ ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੀ ਕਥਾ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਘਰ ਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲਵਾਰ, ਡੂੰਮਾ ਦੇ ਸੋਹਿਲੇ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਸੰਸਕਾਰ ਹਿੰਦੂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਹਨ। ਇਉਂ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਕਿੱਸਾਕਾਰ ਅੱਗੋਂ ਮਿਰਜੇ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਕਥਾ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮਿਰਜੇ ਦੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿੱਸਾਕਾਰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇੱਥੇ ਕਿੱਸਾਕਾਰ ਦਾ ਧਿਆਨ ਸਿੱਧਾ ਮਿਰਜੇ ਉੱਪਰ ਹੈ; ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵੱਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ। ;“ਘਰ ਵੰਝਲ ਦੇ ਮਿਰਜ਼ਾ ਜੰਮਿਆ ਵਿੱਚ ਕਰੜੇ ਵਾਰ, ;ਇਸ਼ਕ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਦਿਸਦੀ, ਮੱਥੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ;ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਮਾਈ ਬਾਪ ਨੇ, ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਕਰਤਾਰ ;ਐਸਾ ਮਿਰਜਾ ਸੂਰਮਾ, ਖਰਲਾ ਦਾ ਸਰਦਾਰ।`` ==ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਬੜੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ== ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੀਲੂ ‘ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ` ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਬੜੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੋਂ ਇਸ਼ਕ ਵੱਲ ਜਾਣਾ ਵੀ ਬਗਾਵਤ ਹੀ ਹੈ। ਕਿੱਸਾਕਾਰ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ : ;“ਸਾਹਿਬਾਂ ਪੜ੍ਹੇ ਪਟੀਆਂ, ਮਿਰਜ਼ਾ ਪੜ੍ਹੇ ਕੁਰਾਨ, ;ਵਿੱਚ ਮਸੀਤੇ ਲੱਗੀਆ, ਜਾਣੇ ਕੁਲ ਜਹਾਨ, ;ਨਾ ਮਾਰ ਕਾਜੀ ਛਮਕਾ, ਨਾ ਦੇ ਤੱਤੀ ਨੂੰ ਤਾਇ, ;ਪੜ੍ਹਨਾ ਸਾਡਾ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਲੈ ਆਵੇ ਇਸ਼ਕ ਲਿਖਾਇ।'' ==ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਸਮਾਜ== ਆਪਣੇ ਕਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪੀਲੂ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਸਨ ਤੇ ਜੋਬਨ ਦੀ ਉਤੇਜਨਾ ਦੀ ਪਾਤਰ ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ ਹੀ ਬਣਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਪੀਲੂ ਇਸ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਲਾਤਮਕ ਜੁਗਤਾਂ ਵਰਤਦਾ ਹੋਇਆ ਬੜੀ ਖੂਬਸ਼ੂਰਤੀ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ:- ;“ਸਾਹਿਬਾਂ ਗਈ ਤੇਲ ਨੂੰ, ਗਈ ਪਸਾਰੀ ਦੀ ਹੱਟ, ;........................................................ ;ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ, ਰਹੂ ਵਿੱਚ ਜਗਤ।`` ਇਹਨਾਂ ਤੁਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਿੱਸਾਕਾਰ ਆਪਣੇ ਵੇਲੇ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀ ਗਲਪੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੀ ਉਤੇਜਨਾ ਭਰਪੂਰ ਜਵਾਨੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ==ਕਲਾ ਪੱਖ== ਪੀਲੂ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਿੰਗਾਰ ਤੇ ਬੀਰ ਰਸ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੀਲੂ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਸੱਦਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਸੱਦਾ ਹੇਕ ਲਾ ਕੇ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪੀਲੂ ਨੇ ਕਿੱਸੇ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। “ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਬਿਆਨ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ : ‘ਸਾਹਿਬਾਂ ਗਈ ਤੇਲ ਨੂੰ, ਗਈ ਪਸਾਰੀ ਦੀ ਹੱਟ। ਫੜ ਨ ਜਾਣੇ ਤੱਕੜੀ, ਹਾੜ ਨਾ ਜਾਣੇ ਵੱਟ ਤੇਲ ਭੁਲਾਵੇਂ ਭੁਲਾ ਬਾਣੀਆਂ, ਦਿੱਤਾ ਸ਼ਹਿਦ ਉਲੱਟ। ਵਣਜ ਗਵਾ ਲਏ ਬਾਣੀਆਂ, ਬਲਦ ਗੁਆ ਲਏ ਜੱਟ।”<ref>ਜਸਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕੇਸਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸਦਨ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, 1978, ਪੰਨਾ 127</ref> ਪੀਲੂ ਦੇ ਸਰਲ ਤੇ ਠੁਲ੍ਹੇ ਬੋਲ, ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਠੇਠ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵੀ ਲੋਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਘੁਲੀ ਮਿਲੀ ਇਹ ਵਾਰਤਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਭਾਗ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਪੀਲੂ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ‘ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ` ਬੜਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਕਿੱਸਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅਮਰਤਾ ਬਖਸ਼ੀ। ਇਸ ਕਿੱਸਾ ਰਾਹੀਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਦੁਖਾਂਦ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱਝਦਾ ਹੈ। “ਅਹਿਮਦਯਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਯੂਸਫ਼ ਜੁਲੈਖਾ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪੀਲੂ ਦੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚਲੇ ਦਰਦ ਤੇ ਸੋਜ ਬਾਰੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ : ਪੀਲੂ ਨਾਲ ਨਾ ਰੀਸ ਕਿਸੇ ਦੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਸੋਜ਼ ਅਲੈਹਦੀ। ਮਸਤ ਨਿਗਾਹ ਕੀਤੀ ਉਸ ਪਾਸੇ, ਕਿਸੇ ਫਰੀਕ ਵਲੀ ਦੀ।”<ref>ਬਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ, ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਿੱਸੇ, ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 2009, ਪੰਨਾ 30</ref> ==ਰਚਨਾ ਜੁਗਤਾਂ== ਆਪਣੇ ਕਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਰਚਨਾ ਜੁਗਤਾਂ ਵਰਤਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਕਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਸਥਾਨ ਦਿਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਬਹੁਤ ਲੰਮਾ ਨਹੀਂ ਪਰ ਇਸਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਹੈ। ਰਚਨਾ ਕਲਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਿੱਸੇ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵੀ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਭਾਵੇਂ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਟਕਰਾਉ ਵਿੱਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਦੁਖਾਂਤ ਦਾ ਕਾਰਣ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੀ ਬੇਵਫ਼ਾਈ ਵਾਲੀ ਧਾਰਨਾ ਨਿਰਮੂਲ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ==ਕਿੱਸਾ== ‘ਮੰਦਾ ਕੀਤਾ ਈ ਸਾਹਿਬਾਂ, ਤੂੰ ਰਲ ਗਈ ਸਿਆਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ।`` ਇਹ ਤੁਕ ਲੋਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਇੰਜ ਟਿਕ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਬਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਦਾਤ ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਜੋ ਹੀਰ, ਸੋਹਣੀ ਜਾਂ ਸੱਸੀ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈ। ==ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਮਨ== ਪੀਲੂ ਦਾ ਮਿਰਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਉਹ ਐਸਾ ਜਵਾਨ, ਜੋਧਾ, ਪ੍ਰੇਮੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਹੈ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉਪਰ ਬੜਾ ਗੁਮਾਨ ਹੈ। ਕਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਉਦੋਂ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਿਰਜੇ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਨਾ ਤਾਂ ਮਿਰਜੇ ਦਾ ਗੁਮਾਨ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੀ ਬੇਵਫ਼ਾਈ ਬਲਕਿ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ;“ਬਾਝੁ ਭਰਾਵਾਂ ਜੱਟ ਮਾਰਿਆ, ਕੋਈ ਨ ਮਿਰਜੇ ਦੇ ਸੰਗ।`` ==ਕਰੁਣਾਮਈ ਧੁਨੀ== ਅਜਿਹੀ ਕਰੁਣਾਮਈ ਧੁਨੀ ਉਜਾਗਰ ਕਰਕੇ ਮਿਰਜ਼ੇ ਨੇ ਜੱਟ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ‘ਲੇਖੀ ਹੱਥ ਨਾ ਆਂਵਦੀ ਦਾਨਸ਼ਮੰਦਾ ਦੀ ਪੱਤ`, ‘ਭੱਠ ਰੰਨਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ` ਮੂਲ ਸਚਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੋਕ-ਉਕਤੀਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਏ। ਮੱਧਕਾਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਵਰਗੇ ਸੁਧਾਰਕ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਇਸਤਰੀ ਸਨਮਾਨਯੋਗ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ। ਉਹ ਨਾਂ ਕੇਵਲ ਮਰਦ ਦੀ ਦਾਸੀ ਤੇ ਗੁਲਾਮ ਹੀ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਸਨੂੰ ਘ੍ਰਿਣਾ ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪੀਲੂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀ ਮਤ-ਹੀਣ ਅਤੇ ਮਿੱਤਰ-ਧਰੋਹ ਹੈ। ;“ਚੜਦੇ ਮਿਰਜੇ ਖਾਨ ਨੂੰ, ਜੱਟ ਵੰਝਲ ਦੇਦਾ ਮੱਤ। ;......................................................... ;ਲੇਖੀ ਹੱਥ ਨਾ ਆਂਵਦੀ, ਦਾਨਸ਼ਮੰਦਾ ਦੀ ਪੱਤ।`` ==ਰਚਨਾ ਦੀ ਵਡਿਆਈ== ਪੀਲੂ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਵਡਿਆਈ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਵਡਿਆਈ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਣ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਅੰਦਰ ਭਗਤੀ ਭਾਵਨਾ ਬੜੀ ਪ੍ਰਬਲ ਸੀ। ਉਹ ਭਗਤ ਕਾਲੂ, ਭਗਤ ਝੱਜੂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਦਾ ਸਮਕਾਲੀ ਸੀ। ਅਕਸਰ ਪੀਲੂ ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ “ਭਗਤ ਪੀਲੂ`` ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਬੰਦਗੀ ਭਾਵ ਵਾਲਾ ਸ਼ਾਇਰ ਸੀ। ਮੀਆਂ ਮੁਹੰਮਦ ਬਖਸ਼ ਲਿਖਦਾ ਹੈ: ;“ਬੜੀ ਬੜੀ ਗੱਲ ਆਖੀ ਲੇਕਿਨ, ਜੋ ਆਖੀ ਸੋ ਅੱਛੀ। ;ਪੀਲ, ਸੁਥਰਾ ਪਹਿਲੇ ਹੋਏ, ਬਹੁਤ ਜਿਮੀਂ ਜਦ ਕੱਛੀ।`` ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਮੱਧਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪੀਲੂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੂੰ ਬੜੇ ਮੋਹ ਨਾਲ ਸਿਮਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ==ਸਹਾਇਕ ਪੁਸਤਕਾਂ== #ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੀਆਂ ਗਲਪ ਵਿਧੀਆਂ, ਲਾਹੌਰ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ, ਲੁਧਿਆਣਾ, 2004. #ਸੰਪਾਦਕ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਂਗ, ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾ ਸਾਹਿਤ, ਸੁਪਰ ਪ੍ਰਿੰਟਰਜ਼, ਦਿੱਲੀ, 2003. #ਡਾ. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਕਸੇਲ, ਡਾ. ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਲਾਂਬਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਤੇ ਵਿਕਾਸ, ਲਾਹੌਰ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ, ਲੁਧਿਆਣਾ। ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾਕਾਰ]] 8s91xfr7t1gn948z61dg0qm8dwffa08 0 21186 812226 574937 2025-06-30T03:15:22Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 812226 wikitext text/x-wiki {{ਗਿਆਨਸੰਦੂਕ ਜੀਵਨੀ | ਨਾਮ = '''ਡਾ. ਸੈਮੂਅਲ ਹਾਨੇਮਨ''' | ਚਿੱਤਰ = Hahnemann.jpg | ਚਿੱਤਰ_ਸੁਰਖੀ = '''ਡਾ. ਸੈਮੂਅਲ ਹੈਨੇਮੈਨ''' | ਚਿੱਤਰ_ਅਕਾਰ =230px | ਪੂਰਾ_ਨਾਮ ='''ਡਾ. ਸੈਮੂਅਲ ਹੈਨੇਮੈਨ''' | ਜਨਮ_ਤਾਰੀਖ =10 ਅਪਰੈਲ 1755 | ਜਨਮ_ਸਥਾਨ =2 ਜੁਲਾਈ 1843 (88 ਸਾਲ) | ਮੌਤ_ਤਾਰੀਖ =[[ਜਰਮਨੀ]] ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ | ਮੌਤ_ਸਥਾਨ =[[ਪੈਰਿਸ]] [[ਫਰਾਂਸ]] | ਮੌਤ_ਦਾ_ਕਾਰਨ =ਵੱਡੀ ਉਮਰ | ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ =[[ਜਰਮਨੀ]] | ਪੇਸ਼ਾ =[[ਹੋਮਿਓਪੈਥੀ]] | ਪਛਾਣੇ_ਕੰਮ =[[ਹੋਮਿਓਪੈਥੀ]] ਦਾ ਜਨਮਦਾਤਾ | ਜੀਵਨ_ਸਾਥੀ = | ਬੱਚੇ = | ਧਰਮ = | ਸਿਆਸਤ = | ਇਹ_ਵੀ_ਵੇਖੋ = | ਦਸਤਖਤ = | ਵੈੱਬਸਾਈਟ =http://www.homeopathy.com/ | ਪ੍ਰਵੇਸ਼ਦਵਾਰ = | ਹੋਰ_ਪ੍ਰਵੇਸ਼ਦਵਾਰ = }} ਡਾ. '''ਸੈਮੂਅਲ ਹਾਨੇਮਨ''' (10 ਅਪਰੈਲ 1755<ref>Though some sources do state that he was born in the early hours of 11 April 1755, {{cite book|first=Richard |last=Haehl |title=Samuel Hahnemann his Life and Works |volume=1 |year=1922 |page=9 |quote=Hahnemann, was born on 10 April at approximately twelve o'clock midnight.}}</ref> - 2 ਜੁਲਾਈ 1843) ਦਾ ਜਨਮ [[ਜਰਮਨੀ]] ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗ਼ਰੀਬ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਪਰ ਆਪ ਨੂੰ ਘਰ ਦੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਕਾਰਨ ਪੜ੍ਹਾਈ ਅੱਧ-ਵਿਚਾਲੇ ਹੀ ਛੱਡਣੀ ਪਈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਸਟੋਰ ’ਤੇ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਆਪ ਨੇ ਤੰਗੀਆਂ-ਤੁਰਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਐਮ.ਡੀ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਐਮ.ਡੀ. ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਡਾ. '''ਸੈਮੂਅਲ ਹਾਨੇਮਨ''' ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ ਤੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸਨ। ==ਹੋਮਿਓਪੈਥੀ ਦੇ ਜਨਮਦਾਤਾ== ਸੈਮੂਅਲ ਹਾਨੇਮਨ ਹੋਮਿਓਪੈਥੀ ਦਾ ਜਨਮਦਾਤਾ ਹੈ। ਆਪ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਛੱਡ ਕੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਦੇ-ਕਰਦੇ ਆਪ ਨੇ ‘[[ਸਿਨਕੋਨਾ]] ਟਰੀ’ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ [[ਸਿਨਕੋਨਾ]] ਦੇ ਪੱਤੇ ਕਿਸੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪਿਲਾਏ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮਲੇਰੀਏ ਦੇ ਲੱਛਣ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗੱਲ ਡਾ. ਸੈਮੂਅਲ ਹਾਨੇਮਨ ਨੂੰ ਸੱਚ ਜਾਪੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਜਰਬਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸੱਚਮੁੱਚ ਓਹੀ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ [[ਹੋਮਿਓਪੈਥੀ]] ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈ। [[File:David d'Angers - Samuel Hahnemann bust.jpg|thumb|left|ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਬੁਤਘਾੜੇ [[ਡੈਵਿਡ ਡੀ' ਐਂਗਰਜ਼]] (1837) ਵਿੱਚ ਸੈਮੂਅਲ ਹੈਨੇਮੈਨ ਦਾ ਬੁਤ]] ==ਹੋਮਿਓਪੈਥੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਿਧਾਂਤ== [[ਹੋਮਿਓਪੈਥੀ]] ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ‘ਜ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਮਾਰਦਾ ਹੈ’ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਜਿਹੋ ਜਿਹੜੀ ਬੀਮਾਰੀ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਓਹੀ ਦਵਾਈ ਦੇਣੀ ਪਵੇਗੀ ਜਿਹੀ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕੇ ਤਾਂ ਕਿ ਬੀਮਾਰੀ, ਬੀਮਾਰੀ ਨਾਲ ਲੜੇ ਅਤੇ ਮਰੀਜ਼ ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਹਰੇਕ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਢੰਗ ਜਾਂ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੂਜੇ ਨਾਲੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਹੈਨੇਮੈਨ ਨੇ ‘ਇੰਡੀਵਿਜ਼ੂਅਲਾਈਜੇਸ਼ਨ’ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬੁਖ਼ਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਲੱਛਣ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੋਣਗੇ, ਬੇਸ਼ੱਕ ਬੁਖ਼ਾਰ ਨੂੰ ਨਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਹੋਮਿਓਪੈਥੀ ਵਿੱਚ ਬੀਮਾਰੀ ਬਨਾਮ ਦਵਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਗੋਂ ਮਰੀਜ਼ ਬਨਾਮ ਦਵਾਈ ਦੀ ਚੋਣ ’ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ [[ਹੋਮਿਓਪੈਥੀ]] ਦੀ ਖੋਜ ਨਾਲ ਡਾ. ਸੈਮੂਅਲ ਹੈਨੇਮੈਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਪਰ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਸਭ ਕੁਝ ਸੱਚ ਹੋਇਆ। ==ਹੋਮਿਓਪੈਥੀ ਦਾ ਦੁਜਾ ਸਿਧਾਂਤ== [[ਹੋਮਿਓਪੈਥੀ]] ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਿਧਾਂਤ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ, ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀ ਚਲਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਵਾਇਟਲ ਫੋਰਸ’ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਬੀਮਾਰੀ ਆਪਣਾ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤਦ ਇਹ ‘ਵਾਇਟਲ ਫੋਰਸ’ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਹੋਮਿਓਪੈਥਿਕ ਦਵਾਈ ਜਦੋਂ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਠੀਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਰੀਜ਼ ਤੰਦਰੁਸਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਉਦੋਂ ਵੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਡਾ. ਸੈਮੂਅਲ ਹੈਨੇਮੈਨ ਨੇ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਇਹ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਜਿਉਂਦਾ-ਜਾਗਦਾ ਮਨੁੱਖ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਰਿਆ ਹੋਇਆ ਮਨੁੱਖ ਹੈ। ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਅੰਗ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸਥਿਰ ਹਨ ਪਰ ਮਰਿਆ ਹੋਇਆ ਮਨੁੱਖ ਨਾ ਹਿੱਲ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਬੋਲ ਸਕਦਾ ਪਰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਕੀ ਚੀਜ਼ ਗਾਇਬ ਹੈ? ਉਹ ਹੈ- ‘ਵਾਈਟਲ ਫੋਰਸ’ ਭਾਵ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਇਹ ਆਪਣਾ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਰੀਰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਲੋੜ ਹੈ ਇਸ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਤਾਂ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੇ।ਇਸੇ ਵਾਈਟਲ ਫੋਰਸ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਂ [[ਰੋਗ ਰੋਧਕ ਤੰਤਰ]]ਜਾਂ ''ਇਮਊਨ ਸਿਸਟਮ'' ਵੀ ਹੈ। ==ਕੰਮ== #Heilkunde der Erfahrung. #Fragmenta de viribus #The Organon of the Healing Art #Materia Medica Pura #Chronic Diseases #The Friend of Health #Appeal to Thinking Philanthropist Respecting the Mode of Propagation of the Asiatic Choler #Hahnemann also campaigned for the humane treatment of the [[insane]] in 1792 #John Henry Clarke ==ਹੋਰ ਦੇਖੋ== *[[ਹੋਮਿਓਪੈਥੀ]] *[[ਆਯੁਰਵੇਦ]] ==ਬਾਹਰੀ ਸਰੋਤ== *http://en.wikipedia.org/wiki/Hahnemann_University_Hospital * [http://hpathy.com/homeopathic-biographies/samuel-hahnemann-10th-april-1755-2nd-july-1842/ਸੈਮੂਅਲ ਹੈਨੇਮੈਨ ਦੀ ਜੀਵਨ]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.whonamedit.com/doctor.cfm/532.html Christian Friedrich Samuel Hahnemann] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080914122556/http://www.whonamedit.com/doctor.cfm/532.html |date=2008-09-14 }}/ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੱਖ * [http://www.maghull-group.co.uk/gallery/58/hahnemann_building/ Hahnemann Building, Hope Street, Liverpool] ਲਿਵਰਪੂਰ ਦੇ ਹੈਨੇਮੈਨ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਸਾਈਟ * [http://www.library.ucsf.edu/collections/homeopathy A digitized copy of Hahnemann's personal 5th edition with handwritten notes for the 6th edition] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120402112637/http://www.library.ucsf.edu/collections/homeopathy |date=2012-04-02 }} *[[Www.health1mg.com|Home Remedies for Removing Black Stains of Face and Skin]] ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹੋਮਿਓਪੈਥੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਰਮਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ]] l9lxkrivqkkcttdetmbacuwep8my0hf 0 38545 812224 544334 2025-06-30T01:39:19Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 812224 wikitext text/x-wiki [[File:Keplers supernova.jpg|thumb|ਕੈਪਲਰ ਦੇ ਸੁਪਰਨੋਵਾ ਦਾ ਬਚਿਆ ਬੱਦਲ]] '''ਸੁਪਰਨੋਵਾ''' ਖਗੋਲਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਤਾਰੇ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਵਿਸਫੋਟ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸੁਪਰਨੋਵਾ ਨੋਵਾ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਵੱਡਾ ਧਮਾਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਕਿਰਨਾਹਟ (ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ) ਇੰਨਾ ਜੋਰਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਅੱਗੇ ਪੂਰੀ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਨੂੰ ਵੀ ਧੁੰਦਲਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਫਿਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕੁੱਝ ਹਫਤਿਆਂ ਜਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਦ ਧੁੰਦਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋਂ ਸੁਪਰਨੋਵਾ ਆਪਣੀ ਚਰਮਸੀਮਾ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇੰਨੀ ਉਰਜਾ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸੂਰਜ ਆਪਣੇ ਅਰਬਾਂ ਸਾਲ ਦੇ ਜੀਵਨਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕਰੇਗਾ। ਸੁਪਰਨੋਵਾ ਤਾਰਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਟੁੱਟਦੇ ਤਾਰੇ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਇਸ ਦਾ ਵਿਸਫੋਟ ਇੰਨਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲਗਪਗ ਉਨੀ ਊਰਜਾ ਖਾਰਜ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਸੂਰਜ ਇੱਕ ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।<ref> {{Cite journal | last=Giacobbe | first=F. W. | year=2005 | title=How a Type II Supernova Explodes | journal=[[Electronic Journal of Theoretical Physics]] | volume=2 | issue=6 | pages=30–38 | bibcode=2005EJTP....2f..30G }}</ref> ਧਮਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਤਾਰੇ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਜਾਂ ਸਾਰਾ ਪਦਾਰਥ<ref>{{cite web | date=2007-10-04 | title=Introduction to Supernova Remnants | url=http://heasarc.gsfc.nasa.gov/docs/objects/snrs/snrstext.html | publisher=[[NASA]]/[[Goddard Space Flight Center|GSFC]] | accessdate=2011-03-15 | archive-date=2020-05-28 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200528205721/https://heasarc.gsfc.nasa.gov/docs/objects/snrs/snrstext.html | url-status=dead }}</ref>(ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਸਪੀਡ ਦੇ 10%]]), {{val|30000|fmt=commas|u=km/s}} ਤੱਕ ਵੇਗ ਨਾਲ ਝਟਕਾ-ਤਰੰਗ (ਸ਼ਾਕ ਵੇਵ) ਦਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ<ref> {{Cite journal | last=Schawinski |first=K. | year=2008 | title=Supernova Shock Breakout from a Red Supergiant | journal=[[Science (journal)|Science]] | volume=321 | issue=5886 | pages=223–226 | doi=10.1126/science.1160456 | pmid=18556514 |bibcode = 2008Sci...321..223S | display-authors=1 | last2=Justham | first2=S. | last3=Wolf | first3=C. | last4=Podsiadlowski | first4=P. | last5=Sullivan | first5=M. | last6=Steenbrugge | first6=K. C. | last7=Bell | first7=T. | last8=Roser | first8=H.-J. | last9=Walker | first9=E. S. |arxiv = 0803.3596 | first10=P. | first11=D. | first12=C. | first13=R. | first14=A. | first15=D. | first16=J. | first17=D. | first18=I. | first19=D. A. | first20=R. | first21=K. | first22=C. | first23=N. | first24=S. K. }}</ref> ਚੌਗਿਰਦੇ ਦੇ [[ਅੰਤਰਤਾਰਾ ਮਾਧਿਅਮ]] ਵਿੱਚ ਖਾਰਜ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤਾਰਾ ਵਿਗਿਆਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖਗੋਲ ਸ਼ਾਸਤਰ]] t1c8zurzx292iz29zdciuknltrjuegf 0 40994 812213 809477 2025-06-29T21:39:06Z InternetArchiveBot 37445 Bluelink 1 book for verifiability (20250629)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] 812213 wikitext text/x-wiki '''ਸਜ਼ਾ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Punishment''') ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਰੁੱਧ ਜਾਂ [[ਕਾਨੂੰਨ]] ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੀਤੀ ਕਾਰਵਾਈ ਹੈ। ਸਜ਼ਾ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਸਮੂਹ 'ਤੇ ਇੱਕ ਅਣਚਾਹੇ ਜਾਂ ਅਣਸੁਖਾਵੇਂ ਨਤੀਜੇ ਨੂੰ ਥੋਪਣਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਅਥਾਰਟੀ ਦੁਆਰਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ<ref>{{Citation |last=Edwards |first=Jonathan |title=The salvation of all men strictly examined: and the endless punishment of those who die impenitent : argued and defended against the objections and reasonings of the late Rev. Doctor Chauncy, of Boston; in his book entitled "The Salvation of all Men," &c |date=1824 |pages=157 |publisher=C. Ewer and T. Bedlington, 1824}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Bingham|first=Joseph|date=1712|title=Volume 1 of A Scholastical History Of The Practice of the Church In Reference to the Administration of Baptism By Laymen|journal=A Scholastical History of the Practice of the Church in Reference to the Administration of Baptism by Laymen|publisher=Knaplock, 1712|volume=1|pages=25}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Grotius|first=Hugo|date=1715|title=H. Grotius of the Rights of War and Peace: In Three Volumes: in which are Explain'd the Laws and Claims of Nature and Nations, and the Principal Points that Relate Either to Publick Government, Or the Conduct of Private Life: Together with the Author's Own Notes: Done Into English..., Volume 2|journal=H. Grotius of the Rights of War and Peace: In Three Volumes: In Which Are Explain'd the Laws and Claims of Nature and Nations, and the Principal Points That Relate Either to Publick Government, or the Conduct of Private Life: Together with the Author's Own Notes: Done into English by Several Hands: With the Addition of the Author's Life by the Translators: Dedicated to His Royal Highness the Prince of Wales, Hugo Grotius|publisher=D. Brown..., T. Ward..., and W. Meares, 1715|volume=2|pages=524}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Casper|first=Johann Ludwig|date=1864|title=A Handbook of the practice of forensic medicine v. 3 1864|journal=A Handbook of the Practice of Forensic Medicine|publisher=New Sydenham Society|volume=3|pages=2}}</ref><ref>{{Cite book|last=J|first=Lubbock|date=1882|title=The origin of civilisation and the primitive condition of man: Mental and social condition of savages (4th ed.).|chapter=Laws|chapter-url=https://doi.org/10.1037/13470-010|pages=443–480|doi=10.1037/13470-010}}</ref> - ਬਾਲ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਪਰਾਧਿਕ ਕਾਨੂੰਨ ਤੱਕ ਦੇ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿੱਚ - ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਕਾਰਵਾਈ ਜਾਂ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਜਿਸਨੂੰ ਅਣਚਾਹੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite journal|last=Lee Hansen|first=Marcus|date=1918|title=Old Fort Snelling, 1819-1858|url=https://archive.org/details/oldfortsnelling100hans_0|journal=Mid-America Series|publisher=State Historical Society of Iowa, 1918|pages=[https://archive.org/details/oldfortsnelling100hans_0/page/n147 124]}}</ref> ਇਹ [[ਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਲਾਗੂ ਕਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਜ਼ਾ [[ਜੁਰਮਾਨਾ|ਜਰਮਾਨੇ]], ਦੰਡ ਅਤੇ [[ਕੈਦੀ|ਕੈਦ]] ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।<ref name="Is restorative justice punishment">{{Cite journal|last1=Gade|first1=Christian B. N.|year=2020|title=Is restorative justice punishment?|journal=Conflict Resolution Quarterly|volume=38|issue=3|pages=127–155|doi=10.1002/crq.21293|doi-access=free}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਾਨੂੰਨ]] dsl0kwj047oooybpzz34nih0504uwmg 0 55683 812218 541014 2025-06-29T22:02:57Z XNJ18987 55373 812218 wikitext text/x-wiki {{db-g1}} {{Infobox person | name = ਵਸੀਮ ਤਾਰੜ | native_name = | image = Waseem Tarar Photo.jpg | caption = ਫਰਵਰੀ 2015 ਵਿਚ | birth_date = | birth_place = [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]] ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਨੱਤ ਕਲਾਂ | education = | occupation =ਪੱਤਰਕਾਰ | title = | spouse = | children = | relatives = | nationality = [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]] | ethnicity = [[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ|ਪੰਜਾਬੀ]] | religion = [[ਇਸਲਾਮ]] | credits = }} '''ਵਸੀਮ ਤਾਰੜ''' ({{lang-ur|{{Nastaliq|وسیم تارڑ}}}}) ਇੱਕ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਲੋਕ|ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]] [[ਪੱਤਰਕਾਰ]], ਉਰਦੂ ਕਾਲਮਨਵੀਸ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਕਾਲਮ [[ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।<ref name="ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵੈੱਬ 'ਤੇ ਕਾਲਮਨਵੀਸ ਵਸੀਮ ਤਰਾਰ ਦੇ ਸਫ਼ਾ">{{cite web | url= http://www.dailypakistan.com.pk/Columnist/733 | title= ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵੈੱਬ 'ਤੇ ਕਾਲਮਨਵੀਸ ਵਸੀਮ ਤਾਰੜ ਦਾ ਸਫ਼ਾ | publisher=''Daily Pakistan'', Lahore}}</ref> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਲੇਖਕ]] 1qig5ud359jtbblun0kogdhk2gf4wtf 0 56255 812216 767756 2025-06-29T21:58:09Z InternetArchiveBot 37445 Bluelink 1 book for verifiability (20250629)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] 812216 wikitext text/x-wiki {{Infobox philosopher | region = Western philosophy | era = [[20th-century philosophy]] | image = Bertrand Russell transparent bg.png | caption = | name =ਬਰਟਰੈਂਡ ਰਸਲ |birth_name=ਬਰਟਰੈਂਡ ਆਰਥਰ ਵਿਲੀਅਮ ਰਸਲ | birth_date = {{birth date|df=yes|1872|5|18}} | birth_place = [[Trellech]], [[Monmouthshire (historic)|Monmouthshire]],<ref name="monmouthshire">[[Monmouthshire (historic)#Ambiguity over Welsh status|Monmouthshire's Welsh status]] was ambiguous at this time.</ref><!--Whether Monmouthshire was in Wales in 1872 is debatable. Please leave this alone; this page is not the place for this debate--> ਯੁਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ | death_date = {{Death date and age|df=yes|1970|2|2|1872|5|18}} | death_place = [[Penrhyndeudraeth]], ਵੇਲਜ਼, ਯੁਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ | residence = ਯੁਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ | nationality = ਬਰਤਾਨਵੀ <!-- This is the consensus. Please do not change this without first reading the corresponding debate on the talk page and reaching the necessary consensus for making any change. The United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland is made up of four constituent countries: England, Northern Ireland, Scotland and Wales. These four countries are an equal union, sharing a common British citizenship. In other words, its citizens are British.--> | school_tradition = [[ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਮਈ ਦਰਸ਼ਨ]] | main_interests = {{plainlist| * [[ਗਿਆਨ ਸਿਧਾਂਤ]] * ਸਦਾਚਾਰ * [[ਤਰਕ]] * ਗਣਿਤ * [[ਪਰਾਭੌਤਿਕੀ]] * [[ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] * [[ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ]] * [[ਤਰਕ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ]] * [[ਗਣਿਤ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ]] * [[ਮਨ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ]] * [[ਸੋਝੀ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ]] * [[ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ]] * [[ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ]] }} |awards = [[ਡੇ ਮੋਰਗਨ ਮੈਡਲ]] {{small|(1932)}}<br>[[ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ]] {{small|(1950)}}<br>[[ਕਲਿੰਗਾ ਪੁਰਸਕਾਰ]] {{small|(1957)}}<br>[[ਯਰੂਸ਼ਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰ]] <small>(1963)</small> |influences = [[Euclid]]{{·}}[[John Stuart Mill]]{{·}}[[Giuseppe Peano]]{{·}}[[George Boole]]<ref>{{cite book|title=The Development of Bertrand Russell's Philosophy, Volume 11|year=2002|publisher=Psychology Press|isbn=9780415295451|pages=113–114|author=Ronald Jager}}</ref>{{·}}[[Augustus De Morgan]]<ref>{{cite book|title=The Cambridge Companion to Bertrand Russell|year=2003|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521636346|page=85|editor=Nicholas Griffin}}</ref>{{·}}[[Gottlob Frege]]{{·}}[[Georg Cantor]]{{·}}[[George Santayana]]{{·}}[[Alexius Meinong]]{{·}}[[Baruch Spinoza]]{{·}}[[Ernst Mach]]<ref>{{cite book|title=Bertrand Russell Memorial Volume|year=2013|publisher=Routledge|isbn=9781317833024|author=Roberts, George W.}}</ref>{{·}}[[David Hume]]<ref>{{cite book|title=Historical Dictionary of Bertrand Russell's Philosophy|url=https://archive.org/details/historicaldictio0000care|year=2009|publisher=Scarecrow Press|isbn=9780810862920|author=Rosalind Carey, John Ongley}}</ref>{{·}}[[Gottfried Wilhelm Leibniz]]{{·}}[[Ludwig Wittgenstein]]{{·}}[[Alfred North Whitehead]]{{·}}[[G. E. Moore]]{{·}}[[Percy Bysshe Shelley]] |influenced = [[Ludwig Wittgenstein]]{{·}}[[A. J. Ayer]]{{·}}[[Rudolf Carnap]]<ref>{{cite book|title=Language, Truth and Knowledge: Contributions to the Philosophy of Rudolf Carnap|url=https://archive.org/details/languagetruthkno0000unse|year=2003|publisher=Springer|isbn=9781402012068|page=[https://archive.org/details/languagetruthkno0000unse/page/2 2]|author=Ilkka Niiniluoto|editor=Thomas Bonk}}</ref>{{·}}[[John von Neumann]]<ref>{{cite book|title=CONPAR 1986|year=1986|publisher=Springer|isbn=9783540168119|page=15|author=Wolfgang Händler, Dieter Haupt, Rolf Jelitsch, Wilfried Juling, Otto Lange}}</ref>{{·}}[[Kurt Gödel]]<ref>{{cite book|title=Reflections on Kurt Gödel|year=1990|publisher=MIT Press|isbn=9780262730877|page=305|author=Hao Wang}}</ref>{{·}}[[Karl Popper]]<ref>{{cite book|title=Karl Popper|year=2013|publisher=C. Black|isbn=9781623567330|author=Phil Parvin}}</ref>{{·}}[[W. V. Quine]]<ref>{{cite book|title=The Cambridge Companion to Quine|year=2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521639491|page=2|editor=Roger F. Gibson}}</ref>{{·}}[[Noam Chomsky]]<ref>{{cite book|title=Noam Chomsky: A Life of Dissent|year=1998|publisher=MIT Press|isbn=9780262522557|page=32|author=Robert F. Barsky}}</ref>{{·}}[[Hilary Putnam]]<ref>{{cite book|title=French Theory: How Foucault, Derrida, Deleuze, & Co. Transformed the Intellectual Life of the United States|year=2008|publisher=U of Minnesota Press|isbn=9780816647323|page=97|author=François Cusset}}</ref>{{·}}[[Saul Kripke]]<ref>{{cite book|title=Saul Kripke|year=2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=9781139500661|editor=Alan Berger}}</ref>{{·}}[[Moritz Schlick]]<ref>{{cite book|title=General Philosophy of Science: Focal Issues: Focal Issues|year=2007|publisher=Elsevier|isbn=9780080548548|page=432|author=Dov M. Gabbay, Paul Thagard, John Woods, Theo A.F. Kuipers|chapter=The Logical Approach of the Vienna Circle and their Followers from the 1920s to the 1950s}}</ref>{{·}}[[Vienna Circle]]<ref>{{cite book|title=Husserl's Crisis of the European Sciences and Transcendental Phenomenology: An Introduction|url=https://archive.org/details/husserlscris_mora_2012_000_10898947|year=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521895361|page=[https://archive.org/details/husserlscris_mora_2012_000_10898947/page/204 204]|author=Dermot Moran}}</ref>{{·}}[[J. L. Austin]]{{·}}[[G. H. Hardy]]<ref>{{cite web|title=Russell and G.H. Hardy: A study of their Relationship|url=http://digitalcommons.mcmaster.ca/cgi/viewcontent.cgi?article=1352&context=russelljournal|publisher=McMaster University Library Press|accessdate=3 January 2014|author=Grattan-Guinness|archive-date=4 ਜਨਵਰੀ 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140104013234/http://digitalcommons.mcmaster.ca/cgi/viewcontent.cgi?article=1352&context=russelljournal|url-status=dead}}</ref>{{·}}[[Alfred Tarski]]<ref>{{cite book|title=Alfred Tarski: Philosophy of Language and Logic|year=2012|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=9780230367227|author=Douglas Patterson}}</ref>{{·}}[[Norbert Wiener]]<ref>{{cite book|title=Historical Dictionary of Bertrand Russell's Philosophy|url=https://archive.org/details/historicaldictio0000care|year=2009|publisher=Scarecrow Press|isbn=9780810862920|pages=[https://archive.org/details/historicaldictio0000care/page/15 15]–16|author=Rosalind Carey, John Ongley}}</ref>{{·}}[[Robert Oppenheimer]]<ref>{{cite book|title=Robert Oppenheimer: A Life Inside the Center|year=2013|publisher=Random House LLC|isbn=9780385504133|author=Ray Monk}}</ref>{{·}}[[Leon Chwistek]]<ref>{{cite book|title=Alfred Tarski: Life and Logic|url=https://archive.org/details/alfredtarskilife0000fefe|year=2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521802406|page=[https://archive.org/details/alfredtarskilife0000fefe/page/67 67]|author=Anita Burdman Feferman, Solomon Feferman}}</ref>{{·}}[[Alan Turing]]<ref>{{cite book|title=Alan Turing: The Enigma|url=https://archive.org/details/alanturingenigma0000hodg|year=2012|publisher=Princeton University Press|isbn=9780691155647|page=[https://archive.org/details/alanturingenigma0000hodg/page/81 81]|author=Andrew Hodges}}</ref>{{·}}[[Jacob Bronowski]]<ref>{{cite book|title=The Origins of Knowledge and Imagination|year=2008|publisher=Yale University Press|isbn=9780300157185|author=Jacob Bronowski}}</ref>{{·}}[[Frank P. Ramsey]]<ref>{{cite book|title=Russell vs. Meinong: The Legacy of "On Denoting"|year=2008|publisher=Taylor & Francis|isbn=9780203888025|page=4|editor=Nicholas Griffin, Dale Jacquette}}</ref>{{·}}[[Jawaharlal Nehru]]<ref>{{cite book|title=Jawaharlal Nehru, a Biography|year=1993|publisher=Allied Publishers|isbn=9788170233695|page=46|author=Sankar Ghose|chapter=V: Europe Revisited}}</ref>{{·}}[[Tariq Ali]]<ref>{{cite web|title=Street-Fighting Years: An Autobiography of the Sixties|url=http://tariqali.org/archives/250|publisher=Verso|page=2005|access-date=2015-02-12|archive-date=2013-12-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20131209103648/http://tariqali.org/archives/250|dead-url=yes}}</ref>{{·}}[[Michael Albert]]<ref>{{cite book|title=Remembering Tomorrow: From SDS to Life After Capitalism: A Memoir|year=2011|publisher=Seven Stories Press|isbn=9781609800017|author=Michael Albert}}</ref>{{·}}[[Che Guevara]]<ref>{{cite book|title=Che Guevara: A Revolutionary Life|url=https://archive.org/details/cheguevara00jonl|year=1997|publisher=Grove Press|isbn=9780802197252|page=[https://archive.org/details/cheguevara00jonl/page/38 38]|author=Jon Lee Anderson}}</ref>{{·}}[[Bernard Williams]]{{·}}[[Donald Davidson (philosopher)|Donald Davidson]]<ref>{{cite book|title=Donald Davidson|year=2004|publisher=McGill-Queen's Press – MQUP|isbn=9780773527812|page=1|author=Marc Joseph|chapter=1: Introduction: Davidson's Philosophical Project}}</ref>{{·}}[[Thomas Kuhn]]<ref>{{cite book|title=Thomas Kuhn's Revolution: An Historical Philosophy of Science|url=https://archive.org/details/thomaskuhnsrevol0000marc|year=2005|publisher=Continuum|isbn=9781847141941|page=[https://archive.org/details/thomaskuhnsrevol0000marc/page/5 5]|author=James A. Marcum|chapter=1: Who is Thomas Kuhn?}}</ref>{{·}}[[Nathan Salmon]]<ref>{{cite book|title=Content, Cognition, and Communication: Philosophical Papers II: Philosophical Papers II|year=2007|publisher=Oxford University Press|isbn=9780191536106|page=xi|author=Nathan Salmon|chapter=Introduction to Volume II}}</ref>{{·}}[[Christopher Hitchens]]<ref>{{cite book|title=The Portable Atheist: Essential Readings for the Nonbeliever|url=https://archive.org/details/portableatheiste0000unse|year=2007|publisher=Da Capo Press|isbn=9780306816086|editor=Christopher Hitchens}}</ref>{{·}}[[Richard Dawkins]]<ref>{{cite book|title=Russell|year=2010|publisher=Routledge|isbn=9780203846490|page=444|author=Gregory Landini}}</ref>{{·}}[[Carl Sagan]]<ref>{{cite book|title=The Varieties of Scientific Experience: A Personal View of the Search for God|url=https://archive.org/details/varietiesofscien00saga|year=2006|publisher=Penguin|isbn=9781594201073|author=Carl Sagan|editor=Ann Druyan}}</ref>{{·}}[[Isaiah Berlin]]<ref>{{cite book|title=Isaiah Berlin: Liberty, Pluralism and Liberalism|url=https://archive.org/details/isaiahberlinlibe0000crow|year=2004|publisher=Polity|isbn=9780745624778|page=[https://archive.org/details/isaiahberlinlibe0000crow/page/n30 15]|author=George Crowder}}</ref>{{·}}[[Albert Ellis]]<ref>{{cite book|title=Theories of Counseling and Psychotherapy: An Integrative Approach: An Integrative Approach|year=2011|publisher=SAGE|isbn=9781412910040|page=142|author=Elsie Jones-Smith}}</ref>{{·}}[[Martin Gardner]]<ref>{{cite web|title=Interview with Martin Gardner|url=http://www.ams.org/notices/200506/fea-gardner.pdf|publisher=American Mathematical Society|accessdate=5 January 2014|page=603|date=June–July 2005}}</ref>{{·}}[[Daniel Dennett]]<ref>{{cite book|title=S Lewis Vs The New Atheists|url=https://archive.org/details/cslewisvsnewathe0000will|year=2013|publisher=Authentic Media Inc|isbn=9781780780931|author=Peter S Williams}}</ref>{{·}}[[Buckminster Fuller]]<ref>{{cite book|title=Becoming Bucky Fuller|url=https://archive.org/details/becomingbuckyful0000lora|year=2009|publisher=MIT Press|isbn=9780262123020|page=[https://archive.org/details/becomingbuckyful0000lora/page/72 72]|author=Loretta Lorance, Richard Buckminster Fuller}}</ref>{{·}}[[Pervez Hoodbhoy]]<ref>{{cite web|title=How Difficult it is to Help People Change their Thinking – Interview with Dr. Pervez Hoodbhoy|url=http://old.drsohail.com/Articals/Pervezhoodbhoy.htm|accessdate=31 December 2013|author=Dr. K. Sohail|date=February 2000|archive-date=16 ਜੁਲਾਈ 2012|archive-url=https://archive.today/20120716211940/http://old.drsohail.com/Articals/Pervezhoodbhoy.htm|dead-url=yes}}</ref>{{·}}[[John Maynard Keynes]]<ref>{{cite book|title=The Return to Keynes|year=2010|publisher=Harvard University Press|isbn=9780674053540|page=146|editor=Bradley W. Bateman, Toshiaki Hirai, Maria Cristina Marcuzzo}}</ref>{{·}}[[Isaac Asimov]]<ref>{{cite book|title=I.Asimov: A Memoir|year=2009|publisher=Random House LLC|isbn=9780307573537|author=Isaac Asimov}}</ref>{{·}}[[Paul Kurtz]]<ref>{{cite book|title=Toward a New Enlightenment: The Philosophy of Paul Kurtz|year=1994|publisher=Transaction Publishers|isbn=9781412840170|page=233|author=Paul Kurtz|editor=Vern L. Bullough, Tim Madigan}}</ref>{{·}}[[Aleksandr Solzhenitsyn]]{{·}}[[James Joyce]]<ref>{{cite book|title=Finding Joy in Joyce: A Readers Guide to Ulysses|year=2000|publisher=Universal-Publishers|isbn=9781581127621|page=580|author=John P. Anderson}}</ref>{{·}}[[Kurt Vonnegut]]<ref>{{cite book|title=Reading, Learning, Teaching Kurt Vonnegut|url=https://archive.org/details/readinglearningt0000thom_o8l3|year=2006|publisher=Peter Lang|isbn=9780820463377|page=[https://archive.org/details/readinglearningt0000thom_o8l3/page/46 46]|author=Paul Lee Thomas}}</ref>{{·}}[[Ray Kurzweil]]<ref>{{cite book|title=Electronic Monuments|url=https://archive.org/details/electronicmonume0000ulme|year=2005|publisher=U of Minnesota Press|isbn=9780816645831|page=[https://archive.org/details/electronicmonume0000ulme/page/180 180]|author=Gregory L. Ulmer}}</ref>{{·}}[[Marvin Minsky]]<ref>{{cite book|title=Number-Crunching: Taming Unruly Computational Problems from Mathematical Physics to Science Fiction|url=https://archive.org/details/numbercrunchingt0000nahi|year=2011|publisher=Princeton University Press|isbn=9781400839582|page=[https://archive.org/details/numbercrunchingt0000nahi/page/332 332]|author=Paul J. Nahin|chapter=9}}</ref>{{·}}[[Herbert A. Simon]]<ref>{{cite book|title=Models of a Man: Essays in Memory of Herbert A. Simon|url=https://archive.org/details/modelsofmanessay0000unse|year=2004|publisher=MIT Press|isbn=9780262012089|page=[https://archive.org/details/modelsofmanessay0000unse/page/21 21]|editor=Mie Augier, Herbert Alexander Simon, James G. March}}</ref>{{·}}[[B.F. Skinner]]<ref>{{cite book|title=The Psychology of B F Skinner|year=2001|publisher=SAGE|isbn=9780761917595|page=19|author=William O'Donohue, Kyle E. Ferguson}}</ref>{{·}}[[John Searle]]<ref>{{cite book|title=Conversations with John Searle|year=2001|publisher=LibrosEnRed.com|isbn=9789871022113|page=28|author=Gustavo Faigenbaum}}</ref>{{·}}[[Andrei Sakharov]]<ref>{{cite book|title=Without Force Or Lies: Voices from the Revolution of Central Europe in 1989–90|url=https://archive.org/details/withoutforceorli00will|year=1990|publisher=Mercury House|isbn=9780916515928|page=[https://archive.org/details/withoutforceorli00will/page/37 37]|editor=William M. Brinton, Alan Rinzler}}</ref>{{·}}[[Stephen Hawking]]<ref>{{cite book|title=God, Time and Stephen Hawking|year=2001|publisher=Kregel Publications|isbn=9780825460296|page=18|author=David Wilkinson}}</ref>{{·}}[[Joseph Rotblat]]<ref>{{cite book|title=Joseph Rotblat: Visionary for Peace|year=2007|publisher=John Wiley & Sons|isbn=9783527611270|editor=Reiner Braun, Robert Hinde, David Krieger, Harold Kroto, Sally Milne}}</ref> {{·}}[[Edward Said]]<ref>{{cite book|title=Edward Said: The Legacy of a Public Intellectual|year=2007|publisher=Academic Monographs|isbn=9780522853575|page=27|editor=Ned Curthoys, Debjani Ganguly}}</ref>{{·}}[[Sidney Hook]]{{·}}[[A. C. Grayling]]{{·}}[[Colin McGinn]]{{·}}[[Txillardegi]]<ref>[[Joxe Azurmendi|Azurmendi, Joxe]] (1999): Txillardegiren saioa: hastapenen bila, ''[[Jakin (magazine)|Jakin]]'', 114: pp 17–45. ISSN 0211-495X</ref> | notable_ideas = {{collapsible list|title={{nbsp}}|[[Analytic philosophy]]<br/>[[Automated reasoning]]<br/>[[Automated theorem proving]]<br/>[[Axiom of reducibility]]<br/>[[Barber paradox]]<br/>[[Berry paradox]]<br/>[[Chicken (game)|Chicken]]<br/>[[Connective (logic)|Connective]]<br/>[[Definite description]]<br/>[[Descriptivist theory of names]]<br/>[[Double negation]]<br/>[[Existential fallacy]]<br/>[[Failure of reference]]<br/>[[Knowledge by acquaintance]]<br/>[[Knowledge by description]]<br/>[[Logical atomism]]<br/>[[Logical form]]<br/>[[Mathematical beauty]]<br/>[[Mathematical logic]]<br/>[[Meaning (philosophy of language)|Meaning]]<br/>[[Metamathematics]]<br/>[[Philosophical logic]]<br/>[[Propositional calculus]]<br/>[[Naive set theory]]<br/>[[Neutral monism]]<br/>[[Paradoxes of set theory]]<br/>[[Peano-Russell notation]]<br/>[[Propositional formula]]<br/>[[Self-refuting idea]]<br/>[[Quantification (logic)|Quantification]]<br/>[[Round square copula]]<br/>[[Relation (logic)|Relation]]<br/>[[Russell conjugation]]<br/>[[Russell's paradox]]<br/>[[Russell's teapot]]<br/>[[Set-theoretic definition of natural numbers]]<br/>[[Singleton (mathematics)|Singleton]]<br/>[[Theory of descriptions]]<br/>[[Type theory]]<br/>[[Tensor product of graphs]]<br/>[[Unity of the proposition]]}} | signature = Bertrand Russell signature.svg |alma_matter = [[Trinity College, Cambridge]]}} '''ਬਰਟਰੈਂਡ ਆਰਥਰ ਵਿਲੀਅਮ ਰਸਲ, ਤੀਜਾ ਅਰਲ ਰਸਲ''', [[ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਮੈਰਿਟ (ਕਾਮਨਵੈਲਥ)|ਓਐਮ]], [[ਫੈਲੋ ਆਫ਼ ਦ ਰਾਇਲ ਸੋਸਾਇਟੀ|ਐਫਆਰਐੱਸ]]<ref name="frs">{{cite doi|10.1098/rsbm.1973.0021}}</ref> ({{IPAc-en|ˈ|r|ʌ|s|əl}}; 18 ਮਈ 1872 – 2 ਫਰਵਰੀ 1970), ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ਰ, ਗਣਿਤਗਿਆਨੀ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ, ਲੇਖਕ, [[ਸਮਾਜਿਕ ਆਲੋਚਕ]] ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਕਾਰਕੁਨ ਸੀ।<ref>{{cite book|title=The Life of Bertrand Russell|url=https://archive.org/details/lifeofbertrandru00clar|year=1976|publisher=Knopf|isbn=9780394490595|page=[https://archive.org/details/lifeofbertrandru00clar/page/119 119]|quote=He became a relentless political activist during the First World War, and throughout his life was an ardent advocate of parliamentary democracy through the support first of the Liberal Party and then of Labour.}}</ref><ref name="stanford">Stanford Encyclopedia of Philosophy, [http://plato.stanford.edu/entries/russell/ "Bertrand Russell"], 1 May 2003</ref> ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਦਾਰਵਾਦੀ, ਸਮਾਜਵਾਦੀ, ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀਵਾਦੀ ਕਿਹਾ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਡੂੰਘੇ ਗੰਭੀਰ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।<ref>"I have imagined myself in turn a Liberal, a Socialist, or a Pacifist, but I have never been any of these things, in any profound sense."—''Autobiography'', p. 260.</ref> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਿਸਾਬਦਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਿਸਾਬਦਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨੋਬਲ ਜੇਤੂ ਸਾਹਿਤਕਾਰ]] 4t0nooq5yr8g8r9tb6lwxt587kzhjfl 0 61545 812203 737969 2025-06-29T20:13:54Z InternetArchiveBot 37445 Bluelink 1 book for verifiability (20250629)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] 812203 wikitext text/x-wiki {{ਮਿਆਦੀ ਪਹਾੜਾ (ਗਰੁੱਪ 3) }} '''ਗਰੁੱਪ 3 ਤੱਤ''' [[ਮਿਆਦੀ ਪਹਾੜਾ]] ਦਾ ਇੱਕ ਗਰੁੱਪ ਹੈ ਇਸ ਗਰੁੱਪ ਡੀ-ਬਲਾਕ ਗਰੁੱਪ ਹੈ ਇਸ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ [[ਸਕੈਂਡੀਅਮ]], [[ਇਟਰੀਅਮ]], [[ਲੁਟੀਸ਼ੀਅਮ]] ਅਤੇ [[ਲਾਰੈਂਸ਼ੀਅਮ]] ਚਾਰ ਤੱਤ ਹਨ। ਇਸ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ [[ਲੈਂਥਾਨਾਈਡ]] ਅਤੇ [[ਐਕਟੀਨਾਈਡ]] ਲੜੀਆਂ ਵੀ ਸਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਗਰੁੱਪ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 32 ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ==ਰਸਾਇਣਕ ਗੁਣ== <div style="float:right; margin:0; font-size:90%;"> {| class="wikitable sortable" |+ਇਲੈਨਟ੍ਰਾਂਨ ਤਰਤੀਬ<ref group="note">ਜੇ [[ਲੈਂਥਨਮ]] ਅਤੇ [[ਐਕਟੀਨੀਅਮ]] ਨੂੰ ਇਸ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ: <div style="margin:0; font-size:80%;"> {| class="wikitable sortable" |+ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨ ਤਰਤੀਬ ![[ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਅੰਕ|Z]] !! [[ਤੱਤ]] !! [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨ ਤਰਤੀਬ]] |- | 57|| ਲੈਂਥਨਮ|| 2, 8, 18, 18, 9, 2 |- | 89||ਐਕਟੀਨੀਅਮ|| 2, 8, 18, 32, 18, 9, 2 |}</div></ref> ![[ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਅੰਕ|Z]] !! [[ਤੱਤ]] !! [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨ ਤਰਤੀਬ]] |- | 21||ਸਕੈਂਡੀਅਮ|| 2, 8, 9, 2 |- | 39|| ਇਟਰੀਅਮ|| 2, 8, 18, 9, 2 |- | 71|| ਲੁਟੀਸ਼ੀਅਮ|| 2, 8, 18, 32, 9, 2 |- | 103|| ਲਾਰੈਂਸ਼ੀਅਮ|| 2, 8, 18, 32, 32, 8, 3 |}</div> {| class="wikitable centered" style="text-align:center; font-size:90%;" |+ਗਰੁੱਪ 3 ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ! ਨਾਮ ! [[ਲੈਂਥਨਮ]] ! [[ਐਕਟੀਨੀਅਮ]] |- | style="background:lightgrey; text-align:left;"|[[ਪਿਘਲਣ ਦਰਜਾ]] | 1193 K, 920&nbsp;°C|| 1323 K, 1050&nbsp;°C |- | style="background:lightgrey; text-align:left;"|[[ਉਬਾਲ ਦਰਜਾ]] | 3737 K, 3464&nbsp;°C|| 3471 K, 3198&nbsp;°C |- | style="background:lightgrey; text-align:left;"|[[ਘਣਤਾ]] | 6.162 g·cm⁻³|| 10 g·cm⁻³ |- | style="background:lightgrey; text-align:left;"|ਦਿੱਖ | ਸੁਆਹ ਰੰਗ|| ਚਾਂਦੀ ਰੰਗ ਚਿੱਟਾ |- | style="background:lightgrey; text-align:left;"|[[ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਅਰਧ ਵਿਆਸ]] | 187 pm|| 215 pm |}</ref> <!--I CANNOT FIX THE REFERENCING।N THE NOTE TABLE.।F ANYONE HAS।DEAS TO।MPROVE।T, LET ME KNOW - User:R8R Gtrs {{refn|ਜੇ ਲੈਂਥਨਮ ਅਤੇ ਐਕਟੀਨੀਅਮ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਸ ਸਾਰਣੀ ਹੇਠਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੈ।: {| class="wikitable centered" style="text-align:center; font-size:90%;" |+ਗਰੁੱਪ 3 ਤੱਤ ਦੇ ਗੁਣ| ਗੁਣ !ਨਾਮ ! [[ਲੈਂਥਨਮ]] ! [[ਐਕਟੀਨੀਅਮ]] |- | style="background:lightgrey; text-align:left;"|ਪਿਘਲਣ ਦਰਜਾ<ref name="nn"/> | 1193 K, 920 °C|| 1323 K, 1050 °C |- | style="background:lightgrey; text-align:left;"|ਉਬਾਲ ਦਰਜਾ<ref name="n"/> | 3737 K, 3464 °C|| 3471 K, 3198 °C |- | style="background:lightgrey; text-align:left;"|ਘਣਤਾ | 6.162 g·cm⁻³<ref>{{cite book|last = Da Rosa|first = Aldo Vieira|title = Fundamentals of renewable energy processes|year = 2009|url = https://archive.org/details/fundamentalsofre0000daro|page=[https://archive.org/details/fundamentalsofre0000daro/page/n464 441]|publisher = Elsevier Academic Press|isbn=978-0-12-374639-9}}</ref>|| 10.06 g·cm⁻³<ref name="Emsley20">[[#Emsley2001|Emsley 2001]], p. 20</ref> |- | style="background:lightgrey; text-align:left;"|ਦਿਖ| ਸੁਆਹ ਰੰਗ|| ਚਾਂਦੀ ਰੰਗ ਚਿੱਟਾ |- | style="background:lightgrey; text-align:left;"|ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਅਰਥ ਵਿਆਸ<ref name="r"/> | 187 pm|| 215 pm |} |group="note"}}---> ! ਨਾਮ ! [[ਸਕੈਂਡੀਅਮ]] ! [[ਇਟਰੀਅਮ]] ! [[ਲੁਟੀਸ਼ੀਅਮ]] ! [[ਲੌਰੈਂਸ਼ੀਅਮ]] |- | style="background:lightgrey; text-align:left;"|[[ਪਿਘਲਣ ਦਰਜਾ]]<ref name="nn">{{cite web|last = Barbalace|first = Kenneth|url = http://environmentalchemistry.com/yogi/periodic/meltingpoint.html|title = Periodic Table of Elements Sorted by Melting Point|publisher = Environmental Chemistry.com|accessdate = 2011-05-18}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> | 1814 K, 1541&nbsp;°C|| 1799 K, 1526&nbsp;°C|| 1925 K, 1652&nbsp;°C|| ? 1900 K, ? 1627&nbsp;°C<ref>{{cite book| editor = Lide, D. R.| title = CRC Handbook of Chemistry and Physics| edition = 84th| location = Boca Raton, FL| publisher = CRC Press| year = 2003 }}</ref> |- |style="background:lightgrey; text-align:left;"|[[ਉਬਾਲ ਦਰਜਾ]]<ref name="n">{{cite web|last = Barbalace|first = Kenneth|url = http://environmentalchemistry.com/yogi/periodic/boilingpoint.html|title = Periodic Table of Elements Sorted by Boiling Point|publisher = Environmental Chemistry.com|accessdate = 2011-05-18}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> | 3109 K, 2836&nbsp;°C|| 3609 K, 3336&nbsp;°C|| 3675 K, 3402&nbsp;°C|| ? |- | style="background:lightgrey; text-align:left;"|[[ਘਣਤਾ]] | 2.99 g·cm⁻³<ref>{{cite web|last = Barbalace|first = Kenneth|url = http://www.chemicalbook.com/ProductChemicalPropertiesCB4115641_EN.htm|title = Scandium|publisher = Chemical Book|accessdate = 2011-05-18|archive-date = 2023-04-19|archive-url = https://web.archive.org/web/20230419154823/https://www.chemicalbook.com/ProductChemicalPropertiesCB4115641_EN.htm|url-status = dead}}</ref>|| 4.47 g·cm⁻³<ref>{{cite web|last = Barbalace|first = Kenneth|url = http://www.chemicalbook.com/ProductChemicalPropertiesCB3112810_EN.htm|title = Yttrium|publisher = Chemical Book|accessdate = 2011-05-18|archive-date = 2022-11-14|archive-url = https://web.archive.org/web/20221114053956/https://www.chemicalbook.com/ProductChemicalPropertiesCB3112810_EN.htm|url-status = dead}}</ref>|| 9.84 g·cm⁻³<ref>{{cite web|last = Barbalace|first = Kenneth|url = http://www.chemicalbook.com/ProductChemicalPropertiesCB2168799_EN.htm|title = Lutetium|publisher = Chemical Book|accessdate = 2011-05-18|archive-date = 2011-10-06|archive-url = https://web.archive.org/web/20111006023810/http://www.chemicalbook.com/ProductChemicalPropertiesCB2168799_EN.htm|url-status = dead}}</ref>|| ? |- | style="background:lightgrey; text-align:left;"|ਦਿੱਖ | ਚਾਂਦੀ ਰੰਗ ਚਿੱਟਾ ਧਾਤ|| ਚਾਂਦੀ ਚਿੱਟਾ|| ਚਾਂਦੀ ਰੰਗ ਸੁਆਹ ਰੰਗ|| ? |- | style="background:lightgrey; text-align:left;"|[[ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਅਰਥ ਵਿਆਸ]]<ref name="r">{{cite book|last=Dean|first=John A.|title=Lange's handbook of chemistry (Fifteenth edition)|publisher=McGraw-Hill,।nc|year=1999|pages=589–592|isbn=0-07-016190-9}}</ref> | 162 pm|| 180 pm|| 174 pm|| ? |} ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਨੋਟ== <references group="note" /> [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤੱਤ ਡੱਬਾ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ]] s29e4ksigmm8mfz8q21m16iz7ntr0m3 0 61639 812193 660539 2025-06-29T19:15:12Z InternetArchiveBot 37445 Bluelink 1 book for verifiability (20250629)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] 812193 wikitext text/x-wiki [[ਤਸਵੀਰ:Different minerals.jpg|right|thumb|400px|ਭਾਂਤ ਭਾਂਤ ਦੇ ਖਣਿਜ]] '''ਖਣਿਜ''' ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਹੈ, ਜੋ [[ਠੋਸ]], ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਕ ਫਾਰਮੂਲੇ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਬਣਤਰ ਤਰਤੀਬਬੱਧ ਕਰਿਸਟਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਚੱਟਾਨ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਖਣਿਜਾਂ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਖਣਿਜਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਰਸਾਇਣਕ ਰਚਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।<ref name=raff>John P. Rafferty, ed. (2011): ''[https://books.google.com/books?id=ervUafk86MIC Minerals]''; p. 1. In the series ''Geology: Landforms, Minerals, and Rocks''. Rosen Publishing Group. {{ISBN|978-1615304899}}</ref><ref name=wenk>{{cite book |first1=Hans-Rudolf |last1=Wenk |first2=Andrei |last2=Bulakh |title=Minerals: Their Constitution and Origin |url=https://archive.org/details/mineralstheircon0000hans |publisher=Cambridge University Press |year=2004 |isbn=978-0-521-52958-7|page=[https://archive.org/details/mineralstheircon0000hans/page/n35 10]}}</ref> ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖਣਿਜ ਕਹਾਉਣ ਖਾਤਰ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਗੁਣ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ: # ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਹੋਵੇ, ਆਦਮੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਨਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਵੇ। # ਆਮ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਠੋਸ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ। # ਜੈਵਕ ਰਚਨਾ ਵਾਲਾ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਯਾਨੀ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਰਹਿੰਦ ਖੂਹੰਦ (ਹੱਡੀ, ਖੋਲ) ਨਾ ਹੋਵੇ। # ਇਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰਾਸਾਇਣਕ ਨਿਯਮ ਦੁਆਰਾ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। # ਇਸ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤਰਤੀਬ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ। ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖਣਿਜ]] b1f2uwwodyxkdh23184drojtuwe9wij 0 67018 812202 809457 2025-06-29T20:07:09Z InternetArchiveBot 37445 Bluelink 3 books for verifiability (20250629)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] 812202 wikitext text/x-wiki '''ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ, ਰੋਮਨ ਲਿਪੀ: Akāla purakha, ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ 'ਕਾਲ ਰਹਿਤ ਜੀਵ') ਇੱਕ ਪਰਿਵਰਤਨਯੋਗ ਸਿੱਖ ਨਾਮ ਹੈ ਜੋ [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ, ਜਾਂ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਬ੍ਰਹਮ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref name=":0">{{Cite book|last=McLeod|first=William H.|title=The Sikhs: History, Religion, and Society|url=https://archive.org/details/sikhshistoryreli00mcle|publisher=Columbia University Press|year=1989|isbn=978-0-231-06815-4|location=New York|pages=[https://archive.org/details/sikhshistoryreli00mcle/page/n64 49]–50}}</ref> ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਜੋ ਸਾਰੇ [[ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ]] ਦਾ ਰਚਣਹਾਰ, ਪਾਲਣਹਾਰ ਅਤੇ ਕਰਨਹਾਰ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜ਼ਰੇ-ਜ਼ਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਸ ਵਿਆਪਕ ਹੈ। ਉਹ ਨਿਰਮਲ, ਨਿਰਾਕਾਰ ਅਤੇ ਅਟੱਲ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਉਹ ਹੀ ਸੱਚ ਹੈ। == ਭਾਵ == ਇਸਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ "ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਂਦ"। ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਬਦ "ਅਕਾਲ", ਜਿਸਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ "ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ, ਅਮਰ, ਅਸਥਾਈ ਨਹੀਂ," ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਭਜਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਕ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ "ਅਕਾਲ ਉਸਤਤਿ" ਰੱਖਿਆ, ਭਾਵ "ਸਦਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ (ਅਕਾਲ) ਦੀ ਉਸਤਤਿ (ਉਸਤਤਿ) ਵਿੱਚ"।<ref name=":02">{{Cite book|last=McLeod|first=William H.|title=The Sikhs: History, Religion, and Society|url=https://archive.org/details/sikhshistoryreli00mcle|publisher=Columbia University Press|year=1989|isbn=978-0-231-06815-4|location=New York|pages=[https://archive.org/details/sikhshistoryreli00mcle/page/n64 49]–50}}</ref> ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਕਾਲ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਲਈ ਵਿਲੱਖਣ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੂਲ ਤੱਕ ਵਾਪਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਲ ਸ਼ਬਦ "ਸਮੇਂ" ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਸਦੀਵੀ" ਜਾਂ "ਸਦੀਵੀ", ਜਿਸ ਲਈ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਅਗੇਤਰ "ਅ-" ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੁਰਖ "ਹੋਣਾ" ਜਾਂ "ਹਸਤੀ" ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ, ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਬਦ "ਸਦੀਵੀ, ਸਦੀਵੀ ਹੋਂਦ" ਦਾ ਅਰਥ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪੁਰਖ ਸ਼ਬਦ ਪੁਰਸ਼ (पुरुष) ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ ਹੈ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਕਿਸੇ ਮੂਰਤੀਮਾਨ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਈਸਾਈ ਧਾਰਨਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਅੰਤਮ ਹਕੀਕਤ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਪਰ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਖਾਸ ਧਿਆਨ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ - ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੇ ਸੰਸਾਰ, ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ 'ਤੇ ਤਰਸ ਖਾਧਾ, ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮ ਸ਼ਬਦਾਂ (ਗੁਰਸ਼ਬਦ) ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਛੁਕ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name=":03">{{Cite book|last=McLeod|first=William H.|title=The Sikhs: History, Religion, and Society|url=https://archive.org/details/sikhshistoryreli00mcle|publisher=Columbia University Press|year=1989|isbn=978-0-231-06815-4|location=New York|pages=[https://archive.org/details/sikhshistoryreli00mcle/page/n64 49]–50}}</ref> == [[ਮੂਲ ਮੰਤਰ]] == <poem> ;ੴ ਸਤਿ ਨਾਮੁ ਕਰਤਾ ਪੁਰਖੁ ਨਿਰਭਉ ਨਿਰਵੈਰੁ ;ਅਕਾਲ ਮੂਰਤਿ ਅਜੂਨੀ ਸੈਭੰ ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ।। ...[[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] </poem> == ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ == * ਅਕਾਲ * [[ੴ|ਇੱਕ ਓਂਕਾਰ]] * [[ਵਾਹਿਗੁਰੂ]] ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਅਧਾਰ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰਬਾਣੀ]] jkhf4vxxe098lfwdb01es33s7n5hmjv 0 79527 812199 810892 2025-06-29T19:30:11Z InternetArchiveBot 37445 Bluelink 1 book for verifiability (20250629)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] 812199 wikitext text/x-wiki [[ਤਸਵੀਰ:Kuehlregal_USA.jpg|thumb| ਵਪਾਰਕ ਫਰਿੱਜ]] ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ, ਜਾਂ ਪਦਾਰਥ, ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਮਾਹੌਲ ਦੇ ਤਾਪ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਤੱਕ ਠੰਢਾ ਕਰਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੀਤਨ (Refrigeration) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਬੀਤੀ ਹੋਈ  ਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਜੰਤਰਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਬਰਫ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਖਾਦ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੀਤਲ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਜਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਤੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਖਵਾਂ (preserve) ਰੱਖਣ ਦੇ ਹੇਤੁ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਉੱਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲਗਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਮਿਸਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬ੍ਰਹਮ ਕਾਲ ਤੋਂ ਸੀ। ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਠੰਡਾ ਕਰਣ ਦੀ ਰੀਤੀ, ਇਸਦੀ ਵਿਵਹਾਰਕ ਵਰਤੋ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਵੇਲੇ ਵਿੱਚ ਚੀਨ, ਯੂਨਾਨ ਅਤੇ ਰੋਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕੁਦਰਤੀ ਹਿਮ ਦੇ ਦੁਆਰੇ ਆਪਣੇ ਖਾਦ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਠੰਢਾ ਰੱਖਣ ਦੇ ਢੰਗ ਅਪਨਾਏ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਕ੍ਰਿਤਰਿਮ ਬਰਫ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਹੇਤੁ ਪ੍ਰਸੀਤਨ ਦੀ ਜੰਤਰਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਗਈ। == ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ == == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist|30em}} == ਅਗਾਹ ਪੜੋ == * ''Refrigeration volume'', ASHRAE Handbook, ASHRAE, Inc., Atlanta, GA * Stoecker and Jones, ''Refrigeration and Air Conditioning'', Tata-McGraw Hill Publishers * Mathur, M.L., Mehta, F.S., ''Thermal Engineering'' Vol II * MSN Encarta Encyclopedia * {{Cite book|author1=Andrew D. Althouse|author2=Carl H. Turnquist|author3=Alfred F. Bracciano|title=Modern Refrigeration and Air Conditioning|edition=18th|publisher=Goodheart-Wilcox Publishing|year=2003|isbn=1-59070-280-8}} * {{Cite book|publisher=Kennikat Press|isbn=0-8046-1621-3|page=[https://archive.org/details/refrigerationina0000ande/page/344 344]|last=Anderson|first=Oscar Edward|title=Refrigeration in America: A history of a new technology and its impact|url=https://archive.org/details/refrigerationina0000ande|year=1972}} * {{Cite book|publisher=Mariner Books|isbn=0-618-08239-5|page=272|last=Shachtman|first=Tom|title=Absolute Zero: And the Conquest of Cold|url=https://archive.org/details/absolutezeroconq00shac_0|date=2000-12-12}} * {{Cite book|edition=1st|publisher=Exposition Press|page=[https://archive.org/details/menwhocreatedcol0000will/page/212 212]|last=Woolrich|first=Willis Raymond|title=The men who created cold: A history of refrigeration,|url=https://archive.org/details/menwhocreatedcol0000will|year=1967}} == ਬਾਹਰੀ ਜੋੜ == * [http://www.green-cooling-initiative.org/ Green Cooling Initiative on alternative natural refrigerants cooling technologies] * [http://home.howstuffworks.com/refrigerator4.htm "The Refrigeration Cycle", from HowStuffWorks] * [http://www.ashrae.org/ American Society of Heating, Refrigerating and Air-Conditioning Engineers (ASHRAE)] * [http://www.iifiir.org/ International Institute of Refrigeration (IIR)] * [http://www.ior.org.uk/ British Institute of Refrigeration] * [http://www.nh3tech.org/absorption.html Scroll down to "Continuous-Cycle Absorption System"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919230636/http://www.nh3tech.org/absorption.html |date=2008-09-19 }} * [http://www.eere.energy.gov/de/thermally_activated/tech_basics.html US Department of Energy: Technology Basics of Absorption Cycles] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਿਗਿਆਨ]] lmvvzoapymesyi47tspo5qqd4hchac5 0 80323 812234 588495 2025-06-30T09:11:35Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 812234 wikitext text/x-wiki {{Infobox university |name = ਹਰਿਆਣਾ ਕੇਂਦਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ |image = |imagesize = |caption = |native_name = ਹਰਿਆਣਾ ਕੇਂਦਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ<br />ਮਹੇਂਦਰਗੜ੍ਹ |established = 2009 |motto = विद्याधनं सर्वधनप्रधानम्<br />([[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]]) |mottoeng = "Education is the unrivalled treasure of all " |type = ਕੇਂਦਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ |affiliations = [[ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗ੍ਰਾਂਟ ਕਮਿਸ਼ਨ]] |chancellor = ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮਹੇਂਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ |vice_chancellor = ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਆਰ.ਸੀ. ਕੁਹਾੜ |visitor = [[ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ]] |city = ਮਹੇਂਦਰਗੜ੍ਹ |students = 600 |state = [[ਹਰਿਆਣਾ]] |country = [[ਭਾਰਤ]] |campus = 483 ੲੇਕੜ (ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ) |coor = {{Coord|28|21|4|N|76|8|51|E|display=inline,title|region:IN_type:edu}} |website = [http://www.cuh.ac.in// Central University of Haryana] }} {{location map+|India|float=right|width=210|caption=ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੈਂਪਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ: ਮਹੇਂਦਰਗੜ੍ਹ|places= {{location map~|India|label=ਮਹੇਂਦਰਗੜ੍ਹ|position=right|lat=28.350709|long=76.146132}} }} '''ਹਰਿਆਣਾ ਕੇਂਦਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ''' ਜੰਤ-ਪਾਲੀ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੈ,<ref>{{cite web |url=http://www.indianexpress.com/news/central-varsity-to-come-up-at-mahendergarh/427382/ |title=Central varsity to come up at Mahendergarh |publisher=Indian Express |date=February 24, 2009 |accessdate=February 20, 2012}}</ref> ਜੋ ਕਿ [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਰਾਜ ਦੇ ਜਿਲ਼੍ਹਾ ਮਹੇਂਦਰਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{cite web |url=http://www.tribuneindia.com/2009/20090226/haryana.htm#6 |title=The Tribune, Chandigarh, India – Haryana |date=February 25, 2009 |publisher=Tribuneindia.com |accessdate=February 20, 2012}}</ref> ਇਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ {{convert|500|acre|km2}} ਵਿੱਚ ਹੈ।<ref>{{cite web |url=http://www.tribuneindia.com/2008/20080707/haryana.htm#15 |title=The Tribune, Chandigarh, India – Haryana |publisher=Tribuneindia.com |date=July 6, 2008 |accessdate=February 20, 2012}}</ref> ਇਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੇਂਦਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਐਕਟ, 2009 ਅਧੀਨ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।<ref>{{Cite web |url=http://www.prsindia.org/uploads/media/vikas_doc/docs/1241592408~~1235040259_central_University_Bill_2009.pdf |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2016-06-28 |archive-date=2012-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120220012536/http://www.prsindia.org/uploads/media/vikas_doc/docs/1241592408~~1235040259_central_University_Bill_2009.pdf |dead-url=yes }}</ref> ==ਫ਼ੋਟੋ ਗੈਲਰੀ== <gallery> File:The building of university.jpg|ਹੋਸਟਲ File:Gate of central university.jpg|ਕੇਂਦਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ </gallery> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ== * [http://www.cuharyana.org/ ਦਫ਼ਤਰੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151228094751/http://www.cuharyana.org/ |date=2015-12-28 }} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੇਂਦਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਿਦਿਅਕ ਅਦਾਰੇ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖਿਆ ਅਦਾਰੇ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਰਿਆਣਾ]] okcsgcyrfae1ktb7a2hef53ppsrsyu9 0 88557 812206 775467 2025-06-29T20:36:38Z InternetArchiveBot 37445 Bluelink 1 book for verifiability (20250629)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] 812206 wikitext text/x-wiki {{Use dmy dates|date=January 2016}} {{ਸਟੈਂਡਰਡ ਮਾਡਲ ਤੋਂ ਪਰੇ|expanded=Evidence}} [[ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]] ਵਿੱਚ, '''CP ਉਲੰਘਣਾ''' (CP ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ '''ਚਾਰਜ ਪੇਅਰਟੀ'''), ਸਵੈ-ਸਿੱਧ ਕੀਤੀ ਹੋਈ '''CP-ਸਮਿੱਟਰੀ''' (ਜਾਂ '''ਚਾਰਜ ਕੰਜਗਸ਼ਨ ਪੇਅਰਟੀ ਸਮਿੱਟਰੀ''') ਦੀ ਇੱਕ ਉਲੰਘਣਾ ਹੈ: ਜੋ [[C-ਸਮਿੱਟਰੀ]] ([[ਚਾਰਜ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|ਚਾਰਜ]] ਕੰਜਗਸ਼ਨ ਸਮਿੱਟਰੀ) ਅਤੇ [[ਪੇਅਰਟੀ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|P-ਸਮਿੱਟਰੀ]] (ਪੇਅਰਟੀ ਸਮਿੱਟਰੀ) ਦਾ ਇੱਕ ਮੇਲ ਹੈ। CP-ਸਮਿੱਟਰੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਅਨ ਦੇ ਨਿਯਮ ਉਹੀ ਰਹਿਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਕਣ ਆਪਣੇ ਉਲਟ-ਕਣ (C ਸਮਿੱਟਰੀ) ਨਾਲ ਵਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਸਥਾਨਿਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂਕ ਉਲਟਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ (ਦਰਪਣ ਜਾਂ P ਸਮਿੱਟਰੀ)। 1964 ਵਿੱਚ ਨਿਊਟ੍ਰਲ [[ਕਾਔਨ|ਕਾਔਨਾਂ]] ਦੇ ਵਿਕੀਰਣਾਂ ਵਿੱਚ CP ਉਲੰਘਣਾ ਦੀ ਖੋਜ ਨੇ ਇਸਦੇ ਖੋਜੀਆਂ [[ਜੇਮਸ ਕ੍ਰੋਨਿਨ]] ਅਤੇ ਵਾਲ ਫਿੱਚ]] ਨੂੰ 1980 ਵਿੱਚ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਵਾਇਆ। [[ਕਣ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]] ਅੰਦਰ [[ਕਮਜ਼ੋਰ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ]]ਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ [[ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ]] ਅੰਦਰ [[ਐਂਟੀਮੈਟਰ]] ਉੱਤੇ [[ਮੈਟਰ]] ਦੀ ਜਿੱਤ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ [[ਭੌਤਿਕੀ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨ|ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨ]] ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == *[[B-ਫੈਕਟਰੀ]] *[[LHCb]] *[[BTeV ਪ੍ਰਯੋਗ]] *[[ਕੈਬਿੱਬੋ-ਕੋਬਾਯਾਸ਼ੀ-ਮਾਸਕਾਵਾ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ]] *[[ਪੈਂਗੁਇਨ ਚਿੱਤਰ]] * [[ਨਿਊਟ੍ਰਲ ਕਣ ਔਸੀਲੇਸ਼ਨ]] == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist|2}} == ਹੋਰ ਲਿਖਤਾਂ == {{Refbegin}} *{{cite book | author = Sozzi, M.S. | title = Discrete symmetries and CP violation | publisher = [[Oxford University Press]] | year = 2008 |isbn=978-0-19-929666-8}} * {{cite book |author1=G. C. Branco |author2=L. Lavoura |author3=J. P. Silva |title=CP violation |url=https://archive.org/details/cpviolation0000bran_j1e9 |publisher= [[Clarendon Press]] |year=1999 | isbn = 0-19-850399-7}} * {{cite book |author1=I. Bigi |author2=A. Sanda |title=CP violation |publisher=[[Cambridge University Press]] |year=1999 |isbn = 0-521-44349-0}} * {{cite book | editor= Michael Beyer | title = CP Violation in Particle, Nuclear and Astrophysics| publisher = [[Springer Science+Business Media|Springer]] | year = 2002 | isbn = 3-540-43705-3}} ''(A collection of essays introducing the subject, with an emphasis on experimental results.)'' * {{cite book | author = L. Wolfenstein | title = CP violation | publisher = [[North–Holland Publishing]] | year = 1989 | isbn = 0-444-88081-X }} ''(A compilation of reprints of numerous important papers on the topic, including papers by T.D. Lee, Cronin, Fitch, Kobayashi and Maskawa, and many others.)'' *{{cite book | author = David J. Griffiths | author-link = David J. Griffiths | title = Introduction to Elementary Particles | url = https://archive.org/details/introductiontoel0000grif_o7r4 | publisher = [[John Wiley & Sons]] | year = 1987 | isbn = 0-471-60386-4}} *{{cite journal |last1=Bigi | first1=I. |title=CP Violation – An Essential Mystery in Nature's Grand Design |year=1997 |volume=12 |pages=269–336 |journal=[[Surveys of High Energy Physics]] |arxiv=hep-ph/9712475 |bibcode=1997hep.ph...12475B |doi=10.1080/01422419808228861}} *{{cite journal |author1=Mark Trodden |title=Electroweak Baryogenesis |year=1998 |journal=[[Reviews of Modern Physics]] |volume=71 |issue=5 |pages=1463 |arxiv=hep-ph/9803479 |bibcode = 1999RvMP...71.1463T |doi=10.1103/RevModPhys.71.1463}} * {{cite web | author = Davide Castelvecchi | title = What is direct CP-violation? | url = http://www2.slac.stanford.edu/tip/special/cp.htm | publisher = [[SLAC]] | accessdate = 2009-07-01 | archive-date = 3 ਮਈ 2014 | archive-url = https://web.archive.org/web/20140503090147/http://www2.slac.stanford.edu/tip/special/cp.htm | dead-url = yes }} {{Refend}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * [http://cerncourier.com/cws/article/cern/28025 Cern Courier article] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120305024748/http://cerncourier.com/cws/article/cern/28025 |date=5 ਮਾਰਚ 2012 }} {{C, P ਅਤੇ T}} {{DEFAULTSORT:Cp Violation}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਣ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਮਿੱਟਰੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੁਰੱਖਿਅਤਾ ਨਿਯਮ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਟੈਂਡਰਡ ਮਾਡਲ ਤੋਂ ਪਰੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]] 3l6lqs111p0mf9marr2hee5hjqp243i 0 92514 812220 580222 2025-06-29T22:28:38Z Dostojewskij 8464 ਤਸਵੀਰ 812220 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = ਮਨੀਸ਼ਾ ਯਾਦਵ | image = Manisha Yadav.png | alt = | caption = | birth_name = | birth_date = {{Birth date and age|df=yes|1992|11|2}} | birth_place = [[ਬੈਂਗਲੋਰ]], [[ਕਰਨਾਟਕ]], [[ਭਾਰਤ]] | death_place = | nationality = | other_names = | occupation = [[ਅਦਾਕਾਰਾ]],[ਮਾਡਲ | known_for = | spouse_name = ਵਾਰਨਿਡ }} '''ਮਨੀਸ਼ਾ ਯਾਦਵ''' ਨੂੰ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਅਦਾਕਾਰ|ਫਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾ]] ਅਤੇ ਮਾਡਲ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] ਫਿਲਮ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇਸਨੂੰ [[ਤਾਮਿਲ ਫਿਲਮ]] "ਵਜ੍ਹਾਕੱਕੂ ਇਨ 18/9" (2012) ਵਿੱਚ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ "ਆਰਤੀ" ਦੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਵਜੋਂ ਪਛਾਣ ਮਿਲੀ।<ref>{{Cite web|url=http://ibnlive.in.com/news/manisha-yadav-happy-about-tamil-debut/261801-71-181.html|title=Manisha Yadav happy about Tamil debut - South Cinema - Tamil Interviews - ibnlive|date=2012-06-01|publisher=Ibnlive.in.com|access-date=2012-07-20|archive-date=2012-06-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20120623090521/http://ibnlive.in.com/news/manisha-yadav-happy-about-tamil-debut/261801-71-181.html|dead-url=yes}}</ref> ਇਸ ਪਹਿਲੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਤਾਮਿਲ ਅਤੇ ਤੇਲਗੂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣੁ ਕਰਵਾਇਆ।<ref>{{Cite web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/regional/tamil/news-interviews/Rajinikanth-hails-Tamil-film-Vazhakku-Enn-18/9/articleshow/13603626.cms|title=Rajinikanth hails Tamil film ‘Vazhakku Enn 18/9 - The Times of India|date=2012-05-28|publisher=Timesofindia.indiatimes.com|access-date=2012-07-20}}</ref> == ਕੈਰੀਅਰ == ਮਨੀਸ਼ਾ ਯਾਦਵ ਦਾ ਜਨਮ [[ਬੰਗਲੌਰ]], [[ਕਰਨਾਟਕ]], [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ ਬਤੌਰ ਮਾਡਲ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਡੇਬਿਊ ਫਿਲਮ ਤਾਮਿਲ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ "ਵਜ੍ਹਾਕੱਕੂ ਇਨ 18/9" ਫ਼ਿਲਮ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਲਾਜੀ ਸਕਥੀਵੇਲ<ref>{{Cite web|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/keyword/suseenthiran|title=Articles about Suseenthiran - Times Of India|publisher=Articles.timesofindia.indiatimes.com|access-date=2012-07-20|archive-date=2013-04-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20130416005849/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/keyword/suseenthiran|dead-url=yes}}</ref> ਨੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸਨੇ 2012 ਵਿੱਚ, ਤੇਲਗੂ ਫ਼ਿਲਮ "ਤੁੰਨਿਗਾ ਤੁੰਨਿਗਾ" ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। 2013 ਵਿਚ,  ਸੁਸਿਨਤੀਰਨ ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ''ਆਧਲਾਲ ਕਧਾਲ ਸੇਇਵੀਰ'' ਅਤੇ ਕਰੂ ਪਜ਼ਹਾਨੀਅੱਪਨ  ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ''ਜੰਨਲ ਓਰਮ '' ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨੇ ''ਪਾਟਾਯਾ ਕੇਲਾਪੱਨਮ ਪਾਂਡੇ  ''ਅਤੇ ਟ੍ਰਿਸ਼ਾ ਇੱਲਾਨਾ ਨਾਯਾਂਥਾਰਾ ਲਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movies/news/36-takes-for-a-lip-lock-scene/articleshow/47934036.cms?intenttarget=no&utm_source=TOI_AShow_OBWidget&utm_medium=Int_Ref&utm_campaign=TOI_AShow|title=36 takes for a lip-lock scene}}</ref> == ਅਦਾਕਾਰੀ ਕ੍ਰੈਡਿਟ == === ਫਿਲਮ === {| class="wikitable sortable" style="margin-bottom: 38px;" ! ਸਾਲ ! ਫਿਲਮ ! ਭੂਮਿਕਾ ! ਭਾਸ਼ਾ ! ਸੂਚਨਾ |- | 2012 | ''ਵਜ੍ਹਾਕੱਕੂ ਇਨ 18/9'' |ਆਰਤੀ<br> | [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] | ਨਾਮਜ਼ਦ, ਵਿਜੈ ਅਵਾਰਡ ਵਧੀਆ <br> ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾ ਲਈ <br> |- | 2012 | ''ਤੁੰਨਿਗਾ ਤੁੰਨਿਗਾ'' |ਮੈਥਰੀ<br> | [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] |- | 2013 | ''ਆਧਲਾਲ ਕਧਾਲ ਸੇਇਵੀਰ'' |ਸ਼ਵੇਤਾ<br> | ਤਾਮਿਲ |- | 2013 | ''ਜੰਨਲ ਓਰਮ'' | ਕਲਿਆਣੀ | ਤਾਮਿਲ |- | 2014 | ''ਪਾਟਾਯਾ ਕੇਲਾਪੱਨਮ ਪਾਂਡੇ'' |ਕਨਮਨੀ<br> | ਤਾਮਿਲ |- | 2015 | ''ਟ੍ਰਿਸ਼ਾ ਇੱਲਾਨਾ ਨਾਯਾਂਥਾਰਾ'' | ਕਰੀਨਾ | ਤਾਮਿਲ |- | 2016 | ''ਚੇਨਈ 600028 II: ਦੂਜੀ ਵਾਰੀ'' | ਸੋਪਨਸੁੰਦਰੀ <br> | ਤਾਮਿਲ |- | 2016 | ਪੋੱਟੂ<br> | ਤਾਮਿਲ | ਸ਼ੂਟਿੰਗ |} == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist|2}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * {{IMDb name|id=5043023|name=Manisha Yadav}} * {{Twitter}} * [http://celebrity/gallery/nisha-yadav-new-hot-photoshoot-stills.html Manisha ਯਾਦਵ ਸ਼ਾਟ]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1992]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤਾਮਿਲ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]] des87c01b17i4uldltpc8npugojs73w 0 93446 812189 810874 2025-06-29T18:25:25Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 812189 wikitext text/x-wiki '''ਸਾਉਣੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Kharif Crops''''')'' ਜਾਂ ਗਰਮੀ ਰੁੱਤ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ, ਓਹ ਫ਼ਸਲਾਂ ਹਨ ਜੋ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਬਾਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਖਾਸਕਰ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ [[ਅਪ੍ਰੈਲ]] ਤੋਂ [[ਅਕਤੂਬਰ]] ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ [[ਝੋਨਾ]]/ਬਾਸਮਤੀ, ਨਰਮਾ/[[ਕਪਾਹ]], ਮੱਕੀ, [[ਬਾਜਰਾ]] ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਖਰੀਫ ਫ਼ਸਲਾਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ '''ਮੌਨਸੂਨ ਫਸਲਾਂ''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਭਾਰਤ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ [[ਮੌਨਸੂਨ]] ਸੀਜ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕੱਟੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਖੇਤਰ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਜੂਨ ਤੋਂ ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।<ref>{{cite book|last1=Das|first1=N.R.|title=Crops of India|publisher=Scientific Publishers Journals Dept|location=1 January 2011|isbn=8172336810}}</ref> [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ|ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ]] ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸੂਨ ਦੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਮਈ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਤੀਜੇ ਹਫ਼ਤੇ ਤੋਂ ਅਕਤੂਬਰ ਤੱਕ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਉਣੀ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। == ਖਰੀਫ਼ ਨਾਮ ਦੀ ਉਤਪਤੀ == '''ਖਰੀਫ਼''' (ਸਾਉਣੀ) ਅਤੇ '''ਰਬੀ''' (ਹਾੜ੍ਹੀ) ਦੋਵਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ [[ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਵਿੱਚ ਕਲਾਸੀਕਲ [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਰਾਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਖਰੀਫ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਅਰਬੀ ਵਿੱਚ "[[ਪਤਝੜ]]" ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਬਿਜਾਈ ਮਾਨਸੂਨ ਦੌਰਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਟਾਈ ਪਤਝੜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਪਤਝੜ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਇਸ ਨੇੜਤਾ ਨੂੰ ਸਾਉਣੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref name="Gupta">{{cite book|last1=Gupta|first1=Akhil|title=Postcolonial Developments: Agriculture in the Making of Modern India|url=https://archive.org/details/postcolonialdeve00akhi|url-access=registration|date=20 July 1998|publisher=Duke University Press Books|isbn=0822322137}}</ref> == ਖਰੀਫ ਸੀਜ਼ਨ == ਸਾਉਣੀ ਦਾ ਮੌਸਮ ਫਸਲਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਮਈ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਨਵਰੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਮੌਸਮ ਜੂਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਕਤੂਬਰ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਉਣੀ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮੀ ਮਾਨਸੂਨ ਸੀਜ਼ਨ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੌਰਾਨ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਮਾਨਸੂਨ ਸੀਜ਼ਨ ਦੇ ਅੰਤ (ਅਕਤੂਬਰ-ਨਵੰਬਰ) ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਾਉਣੀ ਸੀਜ਼ਨ ਮੱਧ ਅਪ੍ਰੈਲ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੱਧ ਅਕਤੂਬਰ ਤੱਕ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਉਣੀ ਸੀਜ਼ਨ ਦੀ ਫਸਲ ਹਰ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਮਈ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਖ਼ਰੀਫ਼ ਅਤੇ ਜਨਵਰੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਪਰ ਇਸਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਜੂਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਅਕਤੂਬਰ ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਮ (ਕਟਾਈ) ਕਰਨ ਲਈ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮੀ ਮੌਨਸੂਨ ਸੀਜ਼ਨ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਕੇਰਲਾ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮਈ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨਾਲ ਸਾਉਣੀ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੌਨਸੂਨ ਬਾਰਸ਼ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵੱਲ ਵਧਦੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੀਜਣ ਦੀ ਮਿਤੀ ਉਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਫਸਲਾਂ ਬਾਰਸ਼ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਂ ਗਲਤ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੌਨਸੂਨ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਸਾਲ ਦੇ ਯਤਨ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਆਮ ਖਰੀਫ ਫਸਲਾਂ ਚੌਲ (ਝੋਨਾ ਅਤੇ ਬਾਸਮਤੀ), ਬਾਜਰਾ, ਮੱਕੀ, ਲਿਨਸੀਡ/ਫਲੈਕਸ (ਤਿਲ), ਨਰਮਾ/ਕਪਾਹ, ਮੂੰਗਫਲੀ ਆਦਿ ਹਨ। == ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਖਰੀਫ ਫਸਲਾਂ == {{Div col}} === ਅਨਾਜ ਫਸਲਾਂ === * [[ਜਵਾਰ]] * [[ਮੱਕੀ]] * [[ਬਾਜਰਾ]] * [[ਚਾਵਲ]] ([[ਝੋਨਾ]]) === ਫਲ === ਖਰੀਫ ਫਸਲ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਫਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:<ref>{{cite web |title=Crop Details, Crop Reporting Service |url=http://www.crs.agripunjab.gov.pk/crop_details |website=www.crs.agripunjab.gov.pk |access-date=12 August 2021}}</ref> *[[ਬਦਾਮ]] *[[ਸੇਬ]] *ਖੁਰਾਮਾਨੀ *[[ਕੇਲੇ]] *ਕੈਂਟਲੂਪ *[[ਚੀਕੂ]] *[[ਨਾਰੀਅਲ]] *[[ਖਜੂਰ]] *[[ਅੰਜੀਰ]] *[[ਜਾਮੁਨ]] *[[ਲੀਚੀ]] *ਲੂਫਾ *[[ਅੰਬ]] *ਖਰਬੂਜਾ *[[ਸੰਤਰਾ]] *[[ਅਨਾਰ]] *[[ਬੇਰ]] *[[ਨਾਸ਼ਪਾਤੀ]] *[[ਫਾਲਸਾ]] *[[ਪਪੀਤਾ]] *[[ਆੜੂ]] *[[ਗੰਨਾ]] (ਕਮਾਦ) *[[ਅਖਰੋਟ]] *[[ਤਰਬੂਜ]] === ਬੀਜਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਫਸਲਾਂ === * [[ਅਰਹਰ]] (ਤੁੜ) * [[ਕਾਲੇ ਛੋਲੇ]] * [[ਨਰਮਾ]]/[[ਕਪਾਹ]] * ਕੌਪੀ * ਹਰਾ ਛੋਲਾ]] ([[ਮੂੰਗ]]) * [[ਮੂੰਗੀ]] * [[ਗੁਆਰ]] * ਮੋਥ ਬੀਨ * ਮੂੰਗ ਬੀਨ * [[ਤਿਲ]] * [[ਸੋਇਆਬੀਨ]] * ਉੜਦ ਬੀਨ * [[ਅਰਹਰ]] * [[ਫੈਨਲ]] ([[ਸੌਂਫ]]) === ਸਬਜ਼ੀਆਂ === ਸੂਚੀ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ:<ref name=har1>[http://haryanaseeds.gov.in/products_vegetables_kharif.html Kharif crop list]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Haryana Seeds Development Corp.</ref> * [[ਕਰੇਲਾ]] * [[ਬੈਂਗਣ]] * [[ਮਿਰਚ]] * ਚੌਲੇ * [[ਭਿੰਡੀ]] * [[ਲੌਕੀ]] * [[ਟਿੰਡਾ]] * [[ਟਮਾਟਰ]] * [[ਹਲਦੀ]]{{Div end}} == ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ == * [[ਹਾੜੀ ਦੀ ਫ਼ਸਲ|ਹਾੜੀ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ]] * [[ਜ਼ੈਦ ਫਸਲਾਂ|ਜ਼ੈਦ ਫਸਲਾਂ]] == ਹਵਾਲੇ == <references /> == ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ == * [http://etawah.nic.in/farming.htm E2kB Farming – Rabi, Kharif and Zayad Crops – Animal Husbandry – Fishery] * [http://pali.nic.in/agriculture.htm Location] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120223201858/http://pali.nic.in/agriculture.htm |date=2012-02-23 }} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖੇਤੀਬਾੜੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫ਼ਸਲਾਂ]] 2bdws6xpa38yq521b5n9q219izmxsej 0 99632 812222 674607 2025-06-29T22:38:57Z Dostojewskij 8464 ਤਸਵੀਰ 812222 wikitext text/x-wiki {{Infobox person|birth_name=Maria Wasti|birthname=Maria Wasti|image=Maria Wasti Photoshoot (5210234128).jpg|birth_place=[[Dar Es Salaam]], [[Tanzania]]|years active=1997&ndash;present|yearsactive=1997&ndash;present|awards={{Awd|Lux Style Awards|2006|Best Satellite Actress}}{{Citation needed|date=June 2008}}}}ਮਾਰੀਆ ਵਾਸਤੀ ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫਿਲਮ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਅਦਾਕਾਰਾ ਅਤੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਸਮੇਂ ਟਰਕੀ ਆਧਾਰਿਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲ ਸੀ ਟੀ ਵੀ ਉੱਤੇ ਸ਼ੋਅ ਸਨਰਾਈਜ਼ ਫ੍ਰੋਮ ਇਸਤਾਂਬੁਲ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਦੀ ਹੈ।<ref>{{cite web|url=http://www.pakmediarevolution.net/2015/06/maria-wasti-to-host-sunrise-from-istanbul-morning-show/|title=Maria Wasti to Host "Sunrise From Istanbul" Morning Show|date=4 June 2015|website=Pakistan Media Revolution|accessdate=23 November 2015|archive-date=24 ਨਵੰਬਰ 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151124094440/http://www.pakmediarevolution.net/2015/06/maria-wasti-to-host-sunrise-from-istanbul-morning-show/|url-status=dead}}</ref> == ਜੀਵਨ == === ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲ === ਮਾਰੀਆ ਵਸਤੀ ਦਾ ਜਨਮ ਦਾਰ ਐਸ ਸਲਾਮ, ਤਨਜ਼ਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲ ਉੱਥੇ ਬਿਤਾਏ। ਉਹ ਰਿਜ਼ਵਾਨ ਵਸਤੀ ਅਤੇ ਤਾਹਿਰਾ ਵਸਤੀ ਦੀ ਭਤੀਜੀ ਹੈ। ਵਸਤੀ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਡਾਕਟਰ ਬਣੇ<ref name="CITEREFOhMaria">{{cite web|url=http://www.dawn.com/weekly/images/archive/050731/images1.htm |title=Oh, Maria! |publisher=[[Dawn (newspaper)|DAWN Newspaper]] |access-date=2008-06-27 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060513173426/http://www.dawn.com/weekly/images/archive/050731/images1.htm |archive-date=May 13, 2006 }}</ref> , ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਵਿੱਚ ਕਰੀਅਰ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕਲੌਤਾ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਨੈੱਟਵਰਕ ਸਰਗਰਮ ਸੀ, ਜੋ ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਲਕੀ ਵਾਲੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ (ਪੀਟੀਵੀ) ਸੀ। ਇਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਨੈੱਟਵਰਕ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ (NTM), ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਿੱਜੀ ਮਾਲਕੀ ਵਾਲਾ ਚੈਨਲ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸਮੱਗਰੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਵਸਤੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। === ਪਹਿਲਾ ਟੈਲੀਪਲੇ === 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ<ref name="CITEREFPlayingField">{{cite web|url=http://www.dawn.com/weekly/images/archive/040307/images1.htm |title=Playing the field |publisher=[[Dawn (newspaper)|DAWN Newspaper]] |access-date=2008-06-27 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080520121604/http://www.dawn.com/weekly/images/archive/040307/images1.htm |archive-date=May 20, 2008 }}</ref>, ਵਸਤੀ ਨੂੰ ਪੀਟੀਵੀ ਲਾਹੌਰ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਮੈਨੇਜਰ ਬਖਤਿਆਰ ਅਹਿਮਦ ਨੇ ਇੱਕ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਔਰ ਅੰਮਾਰਾ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਕਾਸਟ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ। ਟੈਲੀਪਲੇ ਵਿੱਚ ਦੋ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹਾਂ ਦੇ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਉਦੋਂ ਤੋਂ 50 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀਰੀਅਲ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੰਨੇ ਹੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਟਕ ਕੀਤੇ ਹਨ।<ref>[http://www.thesaturdaypost.com/rendezvous_139_maria_wasti.htm Rendezvous: Maria Wasti]</ref> === ਕਰੀਅਰ ਵਜੋਂ ਅਦਾਕਾਰੀ === ਵਸਤੀ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਦਾਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਨੁਭਵ ਕਲਾ ਦੇ ਜਨੂੰਨ ਲਈ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਰੀਅਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਵਸਤੀ ਨੇ ਪੀਟੀਵੀ ਲਈ ਲਾਹੌਰ, ਕਰਾਚੀ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹੋਰ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਉਹ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਕਦਮ ਰੱਖਿਆ ਤਾਂ ਲੋਕ ਸ਼ੱਕੀ ਸਨ, ਪਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ 'ਬਾਨੋ ਕੁਦਸੀਆ' ਅਤੇ 'ਕੱਲੋ' ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਯਾਦਗਾਰ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੰਨਦੀ ਹੈ।<ref>{{cite web|url=http://jang.com.pk/thenews/aug2008-weekly/nos-10-08-2008/instep/article5.htm |title=INSTEP Magazine |publisher=Jang.com.pk |date= |access-date=2012-08-11}}</ref> ਹੋਰ ਬਰਾਬਰ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਯੋਗ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ 'ਬਾਦਲੋਂ ਪਰ ਬਸੇਰਾ' ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੀੜਤ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਫੋਨ 'ਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਦਮੀ ਤਸਵੀਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅੰਦਰ ਦੇਖਿਆ।<ref>{{cite web|url=http://www.mariawasti.info/|title=Maria Wasti's biography|access-date=2008-06-27|archive-date=2008-06-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20080615150449/http://www.mariawasti.info/|dead-url=yes}}</ref> ਵਸਤੀ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬੇਮਿਸਾਲ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਸਲਮਾ ਮੁਰਾਦ ਅਤੇ ਬਿਲਕੀਸ ਈਧੀ ਵਰਗੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ ਹਨ। ਵਸਤੀ ਨੂੰ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਉਤਪੀੜਨ, ਲਿੰਗ ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਪੱਖਪਾਤ ਵਰਗੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਬੋਲਣ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>[http://www.thesaturdaypost.com/rendezvous_139_maria_wasti.htm] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090123042614/http://www.thesaturdaypost.com/rendezvous_139_maria_wasti.htm|date=January 23, 2009}}</ref> === ਹਾਲੀਆ ਉੱਦਮ === ਵਸਤੀ ਨੇ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਨਵੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਦੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਨਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਏਡਜ਼ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਨਾਟਕ ਸੀਰੀਅਲਾਂ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਅਦਾਕਾਰਾਂ, ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ, ਲੇਖਕਾਂ, ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਵੀ ਦੱਸਿਆ।<ref>{{cite web|url=https://www.scribd.com/doc/2257434/Interview-with-Maria-Wasti |title=Interview with Maria Wasti |publisher=Scribd.com |date= |access-date=2012-08-11}}</ref> ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਵਸਤੀ ਨੇ 2002 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਹਾਊਸ ਖੋਲ੍ਹਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਕਈ ਸੀਰੀਅਲ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਰਜਨ ਨਾਟਕ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹਨ। == ਫਿਲਮੋ ਗ੍ਰਾਫੀ== === ਡਰਾਮਾ ਸੀਰੀਅਲ === * NTM * Aashiyana (1997) ਪੀ ਟੀਵੀ * Ahsaas * Aurat Ka Ghar Konsa (2011) * Baadlon Par Basera * Boota from Toba Tek Singh (2000) * Dharkan * Kaali Aankhain * [[ਕਭੀ ਕਭੀ (ਟੀਵੀ ਡਰਾਮਾ)|Kabhi Kabhi]] (2013) * Neend (1990) * Sarah Aur Ammara (1999) ਜੀਓ ਟੀਵੀ * Ain (Tere Raj Mein) * Barish Kay Ansoo * Behkawa * Bojh * Buri Aurat * Dil * Jalebiyan * Kaise Huaye Benaam * Kalmoohi * Khuda Ki Basti (The Remake) * Kuch Dil Ne Kaha * Malika-e-Aliya * Ruswa * Sheeshay Ka Mehal ਆਜ ਟੀਵੀ * TV3 Karachi Aaj Entertainment * Court Room ARY Digital * Aangan Bhar Chandni * Aey Ishq Hamain Barbad Na Ker * Band Baje Ga * Diya Jaley * Khandaan * Khoat * Kuch Ankahi Baatain * Meri Ladli * Moorat (2004) * Riyasat * Tere Liye * Teri Chah Mein * Tujh Pe Qurban ਹਮ ਟੀਵੀ * Kitni Girhain Baqi Hain * Love Kay Liye * Rehaai * Thori door Saath Chalo * Woh Chaar === ਟੇਲੀਫ਼ਿਲਮਾਂ === * Kallo * Parinda * Ae Bhai Zara Dekh Kay * Mama I Love You * Survival of a Woman === ਫਿਲਮਾਂ === * ''[[ਰਾਮਚੰਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ|Ramchand Pakistani]]'', 2008 - Kamla * ''Yarana 2009 - [[ਪਸ਼ਤੋ|Pashto]]'' == ਹੋਰ ਦੇਖੋ == * List of Lollywood actors == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਔਰਤ ਮਾਡਲਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਟੈਲੀਵਿਜਨ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] eh1ajffm52c40skb1hx3hvnu52ryx2c 0 102083 812227 768857 2025-06-30T03:31:17Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 812227 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = ਸੋਨੀਆ ਜਹਾਂ | image = | caption = | birth_date = {{birth date and age |df=yes|1980|04|24}} | birth_place = [[ਕਰਾਚੀ]], [[ਸਿੰਧ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] | citizenship = [[ਫਰਾਂਸ|ਫ੍ਰੈਂਚ]]<ref name="toi"/> | occupation = ਅਦਾਕਾਰਾ | alma_mater = | years_active = 2005–ਵਰਤਮਾਨ | spouse = {{marriage|ਵਿਵੇਕ ਨਾਰਾਇਣ|2005}} | children = 2 | relatives = [[ਨੂਰ ਜਹਾਂ (ਗਾਇਕਾ)|ਨੂਰ ਜਹਾਂ]] (ਦਾਦੀ) }} '''ਸੋਨੀਆ ਰਿਜ਼ਵੀ''' ({{lang-ur|{{nq|سونیا جہاں}}}}; ਜਨਮ 24 ਅਪਰੈਲ 1980), ਆਪਣੇ ਸਟੇਜ ਨਾਮ '''ਸੋਨੀਆ ਜਹਾਂ''' ਦੁਆਰਾ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਇਕਾ [[ਨੂਰ ਜਹਾਂ (ਗਾਇਕਾ)|ਨੂਰ ਜਹਾਂ]] ਅਤੇ ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਸ਼ੌਕਤ ਹੁਸੈਨ ਰਿਜ਼ਵੀ ਦੀ ਪੋਤੀ ਹੈ। ਜਹਾਨ ਨੂੰ ਕਈ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਯੋਗ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਉਣ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਡਰਾਮਾ ''[[ਮਾਈ ਨੇਮ ਇਜ਼ ਖ਼ਾਨ]]'' (2010), ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਥ੍ਰਿਲਰ ''ਦ ਰਿਲੈਕਟੈਂਟ ਫੰਡਾਮੈਂਟਲਿਸਟ'' (2012) ਅਤੇ ਕਮਿੰਗ ਆਫ਼ ਏਜ ਸੰਗੀਤਕ ਡਰਾਮਾ ''[[ਹੋ ਮਨ ਜਹਾਂ]]'' (2015) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆਖ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਰਵੋਤਮ ਸਹਾਇਕ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਲਈ ਇੱਕ ਨਿਗਾਰ ਅਵਾਰਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।<ref name="Dawn"/><ref name="toi">{{Cite web |url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2010-02-17/news-interviews/28114773_1_akbar-khan-kangana-ranaut-foreigners |title=No work permit for Sonia Jehan |access-date=2018-01-05 |archive-date=2011-08-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110811042139/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2010-02-17/news-interviews/28114773_1_akbar-khan-kangana-ranaut-foreigners |url-status=dead}}</ref>  ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਕੁਕਿੰਗ ਸ਼ੋਅ ਨੂੰ ਜੱਜ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਕਰਾਚੀ]] ਦੇ ਫ੍ਰੈਂਚ ਰੈਸਟੋਰੈਂਟ, ਕੇਫ਼ੇ ਫ਼ਲੋ ਦੀ ਮਾਲਕ ਹੈ। == ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ == ਜਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਅਤੇ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਲਾਹੌਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪਿਤਾ ਅਕਬਰ ਹੁਸੈਨ ਰਿਜ਼ਵੀ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਮਾਂ ਫਲੋਰੈਂਸ ਰਿਜ਼ਵੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਉਸਦਾ ਮੂਲ ਨਾਮ ਸੋਨੀਆ ਰਿਜ਼ਵੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਅੰਬਾਤੀ ਨਹਿਰ ਜਹਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਯਹਾਨ ਰੱਖ ਲਿਆ। ਉਹ ਅਦਾਕਾਰ ਸਿਕੰਦਰ ਰਿਜ਼ਵੀ ਦੀ ਭੈਣ, ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਇਕ ਨੂਰਜਹਾਂ ਦੀ ਪੋਤੀ ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਸ਼ੌਕਤ ਹੁਸੈਨ ਰਿਜ਼ਵੀ, ਗਾਇਕ ਜਿਲੀ ਹੂਮਾ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰ ਅਹਿਮਦ ਅਲੀ ਬੱਟ ਦੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਦੀ ਭਤੀਜੀ ਹੈ। ਜਹਾਂ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਓ-ਲੈਵਲ ਵਿੱਚ ਕਰਾਚੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਲਿਸਿਊਮ ਸਕੂਲ ਦੇ ਐਡਵਾਂਸਡ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਐਂਡ ਏ-ਲੈਵਲਜ਼ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਹ ਉੱਚ-ਵਿੱਦਿਆ ਲਈ ਲੰਡਨ ਗਈ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰਲ ਸੈਂਟ ਮਾਰਟਿਨਸ ਕਾਲਜ ਆਫ ਆਰਟ ਐਂਡ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਤੋਂ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਉਸੇ ਸਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |url=http://www.newsline.com.pk/newsMay2004/Newsliner1may.htm |title=Princely affair |access-date=2018-01-05 |archive-date=2008-03-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080316073532/http://www.newsline.com.pk/newsMay2004/Newsliner1may.htm |dead-url=yes }}</ref> == ਕੈਰੀਅਰ == ਜਹਾਂ ਨੇ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਫ਼ਿਲਮ ਤਾਜ ਮਹਿਲ: ਐਨ ਐਟਰਨਲ ਲਵ ਸਟੋਰੀ ਨਾਲ 2005 ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਬੇਦੀ ਦੇ ਉਲਟ ਆਪਣੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜਹਾਂ ਨੇ ਮੁਮਤਾਜ਼ ਮਹਿਲ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਪਾਤਰ ਵਲੋਂ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਤ ਸਮੀਖਿਆ ਮਿਲੀ, ਅਤੇ ਬਾਕਸ ਆਫਿਸ 'ਤੇ ਔਸਤਨ ਸਫਲ ਰਹੀ; ਹਾਲਾਂਕਿ, ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਜਹਾਂ ਦੀ ਦੂਜੀ ਰਿਲੀਜ਼ ਸੁਧੀਰ ਮਿਸ਼ਰਾ ਦਾ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਡਰਾਮਾ "ਖੋਇਆ-ਖੋਇਆ ਚਾਂਦ" 2007 ਵਿੱਚ ਸ਼ੀਨੀ ਆਹੂਜਾ ਨਾਲ ਸੀ। ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ 1950 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ਇੰਡਸਟਰੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਜੋਂ ਅਪਲੌਮ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਸਤੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਸਮੀਖਿਆ ਮਿਲੀ, ਅਤੇ ਜਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਲਈ ਅਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਜਹਾਂ ਅੱਗੇ ਸ਼ਾਹਰੁਖ ਖਾਨ, ਕਾਜੋਲ ਅਤੇ ਜਿੰਮੀ ਸ਼ੇਰਗਿੱਲ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰਨ ਜੌਹਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਸਮਾਜਿਕ ਨਾਟਕ "ਮਾਈ ਨੇਮ ਇਜ਼ ਖਾਨ" (2010) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਅਮਰੀਕੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਸੈਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਆਲੋਚਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਸਾਲ 2010 ਦੀ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਿੰਗੀ ਫ਼ਿਲਮ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ਿਲਮ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੁੱਲ ਵਾਲੇ ਖਰੀਦ ਓਵਰ, ਪਿਛਲੇ ਰਿਕਾਰਡ ਨੂੰ INR900 ਮਿਲੀਅਨ (14 ਮਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ) ਤੋਂ ਵੀ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 2010 ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਮਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਫ਼ਿਲਮ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|}} ਮੀਰਾ ਨਾਇਰ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਥ੍ਰਿਲਰ ਡਰਾਮਾ ਫ਼ਿਲਮ 'ਦਿ ਰਿਲਾਕੈਂਟ ਫੰਡਮੇਨਲਿਸਟ' (2013), ਜਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਹਾਲੀਵੁੱਡ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਸੀ। ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਮੁਹਸਿਨ ਹਾਮਿਦ ਦੇ ਇਸੇ ਨਾਮ ਦੇ 2007 ਦੇ ਨਾਵਲ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ। ਜਹਾਂ ਨੇ ਰਿਜ਼ ਅਹਿਮਦ, ਕੇਟ ਹਡਸਨ ਅਤੇ ਮੀਸ਼ਾ ਸ਼ਫੀ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨਦੀਆ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਸ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਫ਼ਿਲਮ ਨੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸਮੀਖਿਆਵਾਂ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ। ਵਪਾਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਫਿਲਮ ਨੇ 2,028,731 ਦੀ ਕਮਾਈ ਦੇ ਨਾਲ, ਔਸਤਨ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|}} ਜਹਾਂ ਨੇ ਅਗਲੀ ਸਾਲ 2016 ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੰਗੀਤਕ ਨਾਟਕ ਹੋ ਮਨ ਜਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ।<ref>{{cite web|title=Mahira Khan's "Ho Mann Jahaan" to be released on January 1, 2016|url=http://en.dailypakistan.com.pk/lifestyle/mahira-khans-ho-mann-jahaan-to-be-released-on-january-1-2016/|website=Daily Pakistan|publisher=Ali Zain|access-date=7 October 2015|archive-date=7 ਜੁਲਾਈ 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180707131308/https://en.dailypakistan.com.pk/lifestyle/mahira-khans-ho-mann-jahaan-to-be-released-on-january-1-2016/|url-status=dead}}</ref> ਅਸੀਮ ਰਜ਼ਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ, ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰਯਾਰ ਮੁਨੱਵਰ, ਮਾਹਿਰਾ ਖਾਨ ਅਤੇ ਅਦੀਲ ਹੁਸੈਨ ਦੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>{{cite news|last1=Mokhtar|first1=Nyda|title=16 facts you didn't know about Ho Mann Jahaan|url=http://blogs.tribune.com.pk/story/27103/16-facts-you-didnt-know-about-ho-mann-jahaan/|access-date=6 June 2015|work=tribune.com.pk|date=11 April 2015|archive-date=12 ਅਪ੍ਰੈਲ 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150412184541/http://blogs.tribune.com.pk/story/27103/16-facts-you-didnt-know-about-ho-mann-jahaan/|dead-url=yes}}</ref><ref>{{cite news|title='Ho Mann Jahaan' Pakistani film's cast and crew addresses media in Karachi|url=http://www.dailytimes.com.pk/entertainment/27-Mar-2015/ho-mann-jahaan-upcoming-pakistani-film-s-cast-and-crew-addresses-media-in-karachi|access-date=6 June 2015|work=dailytimes.com.pk|date=27 March 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150707121822/http://dailytimes.com.pk/entertainment/27-Mar-2015/ho-mann-jahaan-upcoming-pakistani-film-s-cast-and-crew-addresses-media-in-karachi|archive-date=7 July 2015|url-status=dead|df=dmy-all}}</ref> ਉਸ ਦਾ ਚਿਤਰਨ ਇੱਕ ਸਬੀਨਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਔਰਤ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ।<ref>{{cite web|title=ARY Films to release 'Ho Mann Jahaan'|url=http://www.media247.co.uk/showbiz/ary-films-to-release-ho-mann-jahaan-2015|website=BizAsia|publisher=Raj Baddhan|access-date=8 October 2015|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20151008095504/http://www.media247.co.uk/showbiz/ary-films-to-release-ho-mann-jahaan-2015|archive-date=8 October 2015|df=dmy-all}}</ref> ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਣ 'ਤੇ, ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਅਭਿਨੈ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵੀ ਹੋਈ। ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਇੱਕ ਵਪਾਰਕ ਸਫਲਤਾ ਵੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ 21.26 ਕਰੋੜ (1.3 ਮਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ) ਦੀ ਕਮਾਈ ਸੀ, "ਹੋ ਮਨ ਜਹਾਂ" ਇਸ ਸਾਲ ਦੀ ਚੋਟੀ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵਾਲੀ ਫ਼ਿਲਮ ਸੀ ਅਤੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਮਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਸਾਲਾਨਾ ਨਿਗਰ ਅਵਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਲਈ ਇੱਕ ਸਰਵਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਸਹਾਇਕ ਅਦਾਕਾਰਾ ਦਾ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਮਿਲੀ।<ref>{{cite web|title=ho-mann-jahaan-crosses-rs100m-mark|url=http://tribune.com.pk/story/1026932/ho-mann-jahaan-crosses-rs100m-mark/|publisher=The Express Tribune|access-date=9 February 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://images.dawn.com/news/1177131|title=Here are the nominations for the 47th Nigar Awards|last=Staff|first=Images|date=2017-02-20|website=Images|language=en|access-date=2020-04-18}}</ref> == ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ == ਜਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਵਿਵੇਕ ਨਰਾਇਣ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਬੈਂਕਰ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੰਬਈ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।<ref name="Dawn">[http://www.dawn.com/news/859494/exclusive-simply-sonya Exclusive: Simply Sonya], Dawn, 14 February 2010</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.hipinpakistan.com/trends/sonya-jehan |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2018-01-05 |archive-date=2018-06-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180627173437/https://www.hipinpakistan.com/trends/sonya-jehan |url-status=dead }}</ref> ਇਸ ਜੋੜੇ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ, ਇੱਕ ਬੇਟੀ ਨੂਰ ਅਤੇ ਇਕ ਬੇਟਾ ਨਿਰਵਾਨ, ਹਨ।<ref name="tribune">{{cite news|url=https://tribune.com.pk/story/1610892/4-miss-pakistan-simplicity-loyalty-traditions-sonya-jehan/|title=I miss Pakistan; its simplicity, loyalty and traditions: Sonya Jehan|newspaper=The Express Tribune|location=Pakistan|date=17 January 2018|access-date=17 October 2020}}</ref> ਸੋਨੀਆ, ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਵਿਵੇਕ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਕਲੱਬ, ਦਿ ਕੋਰਮ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਗੁੜਗਾਉਂ ਅਤੇ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਕੋਲੇਸੇਸ, ਅਗਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਾਲੇ ਰੈਸਟੋਰੈਂਟ, ਫੂਡ ਐਂਡ ਬੀਵਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਸੋਨੀਆ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{cite web|url=https://www.livemint.com/brand-post/the-quorum-launches-in-mumbai-11611237577870.html|title=The Quorum launches in Mumbai}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.livemint.com/Leisure/ERolPmBEbrq0CwmpkVuEUN/The-Quorum-Changing-the-status-quo.html|title=The Quorum: Changing the status quo}}</ref> ਜਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਕਰਾਚੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ-ਸਰੂਪ ਰੈਸਟਰਾਂਟ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੈਫੇ ਫਲੋਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{cite web|url=https://indianexpress.com/article/opinion/columns/on-the-loose-club-class-pub-culture-the-quorum-gurgaon-5305197/|title=On the Loose: Club Class}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.business-standard.com/article/current-affairs/quorum-an-upscale-club-in-an-equally-upscale-setting-in-gurugram-119030801261_1.html|title=Quorum, an upscale club in an equally upscale setting in Gurugram}}</ref> ਜਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਕਰਾਚੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ-ਥੀਮ ਵਾਲੇ ਰੈਸਟੋਰੈਂਟ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਕੈਫੇ ਫਲੋ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>[http://www.dawn.com/news/859494/exclusive-simply-sonya Exclusive: Simply Sonya], Dawn, 14 February 2010</ref> == ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ == {| class="wikitable sortable" style="font-size: 90%; margin-bottom: 34px;" ! ਸਾਲ ! ਫਿਲਮ ! ਭੂਮਿਕਾ ! ਨੋਟਸ |- | 2005 | '' ਤਾਜ ਮਹੱਲ: ਇੱਕ ਅਨੰਤ ਪਿਆਰ ਕਹਾਣੀ'' |ਮੁਮਤਾਜ਼ ਮਹਿਲ | |- | 2007 | ''ਖੋਆ ਖੋਯਾ ਚੰਦ'' |ਰਤਨਬਾਲਾ | |- |2010 | ''[[ਮਾਈ ਨੇਮ ਇਜ਼ ਖ਼ਾਨ]]'' | ਹਸੀਨਾ ਖਾਨ | |- | 2013 |''ਦੀ ਰੇਲੂਕਟੰਟ ਫੰਦਮੇਲਟੀਸ'' | ਨਾਦੀਆ | |- | 2016 |''[[ਹੋ ਮਨ ਜਹਾਂ]]'' | ਸਬੀਨਾ | |- | TBD |''ਕਪਤਾਨ: ਦੀ ਮੇਕਿੰਗ ਆਫ ਲੇਜੇਂਡ'' |ਉਜਮਾ ਖਨੁਮ |<ref>{{cite news|url=http://www.dawn.com/news/1179123/imran-khans-biopic-kaptaan-nearing-completion|title=Imran Khan’s biopic 'Kaptaan' nearing completion|work=[[DAWN.com]]|accessdate=3 May 2015}}</ref> |} == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ == * {{IMDb name|1300111}} * {{Bollywood Hungama person|id=11574}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1980]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਰਾਚੀ ਦੀਆਂ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] esssbrzspkg3awhh53y326hyunfyvfp 0 105960 812201 528035 2025-06-29T19:40:12Z InternetArchiveBot 37445 Bluelink 1 book for verifiability (20250629)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] 812201 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਐਲਨ ਮੂਰ | image = Alan Moore (2).jpg | caption = ਐਲਨ ਮੂਰ 2 ਫ਼ਰਵਰੀ 2008 | pseudonym = ਕੁਰਟ ਵਿਲੇ, ਜਿੱਲ ਡੀ ਰੇ ਅਤੇ ਟ੍ਰਾਂਸਲੂਸੀਆ ਬਬੂਨ, ਮੂਲ ਲੇਖਕ | birth_name = | birth_date = {{birth date and age|df=yes|1953|11|18}} | birth_place = [[ਨਾਰਥੈਂਪਟਨ]], [[ਇੰਗਲੈਂਡ]] | death_date = | death_place = | occupation = [[ਕਾਮਿਕਸ ਲੇਖਕ]], ਨਾਵਲਕਾਰ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਸੰਗੀਤਕਾਰ, ਕਾਰਟੂਨਿਸਟ, [[ਜਾਦੂਗਰ (ਪੈਰਾਨੌਰਮਲ)|ਜਾਦੂਗਰ]], ਰਹੱਸਵਾਦੀ | genre = ਵਿਗਿਆਨ ਗਲਪ, ਗਲਪ, ਗੈਰ-ਗਲਪ, ਸੁਪਰਹੀਰੋ, ਦਹਿਸ਼ਤ | notableworks = ''[[ਬੈਟਮੈਨ: ਦ ਕਿਲਿੰਗ ਜੋਕ]]''<br>''[[ਫਰੌਮ ਹੈੱਲ]]''<br>''[[ਦ ਲੀਗ ਆਫ ਐਕਸਟਰਾਔਰਡੀਨਰੀ ਜੈਂਟਲਮੈਨ]]''<br>''[[ਦ ਬੈਲਡ ਆਫ ਹਾਲੋ ਜੋਨਸ]]''<br>''[[ਲੌਸਟ ਗਰਲਜ਼]]''<br>''[[ਮਾਰਵਲਮੈਨ]]''<br>''[[ਪ੍ਰੋਮੇਥੀਆ]]''<br>''[[ਸਵੈਂਪ ਥਿੰਗ (ਕਾਮਿਕ ਕਿਤਾਬ)|ਸਵੈਂਪ ਥਿੰਗ]]''<br>''[[ਵੀ ਫਾਰ ਵੈਂਡੇਟਾ]]''<br>''[[ਵਾਇਸ ਆਫ਼ ਦੀ ਫਾਇਰ]]''<br>''[[ਵਾਚਮੈਨ]]''<br>''[[ਸੁਪਰਮੈਨ:ਵੱਟਐਵਰ ਹੈਪਨਡ ਟੂ ਦ ਮੈਨ ਆਫ ਟੂਮਾਰੋ]]''<br>''[[ਫਾਰ ਦ ਮੈਨ ਹੂ ਹੈਜ ਐਵਰੀਥਿੰਗ]]'' | spouse = {{Plainlist| * ਫਿਲੀਸ ਮੂਰ * [[Melinda Gebbie]] (m. 2007) }} | children = {{Plainlist| * ਐਂਬਰ ਮੂਰ * [[ਲੀਹ ਮੂਰ]] }} | imagesize = }} '''ਐਲਨ ਮੂਰ''' (ਜਨਮ 18 ਨਵੰਬਰ 1953) ਇੱਕ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਲੇਖਕ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਮਿਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ''ਵਾਚਮੈਨ'', ''ਵੀ ਫਾਰ ਵੈਂਡੇਟਾ'', ''ਦ ਬੈਲਡ ਆਫ ਹਾਲੋ ਜੋਨਸ'' ਅਤੇ ''ਫਰੌਮ ਹੈੱਲ'' ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। <ref name="Alan Moore Bibliography">{{cite web|url=http://www.enjolrasworld.com/HTML%20Bibliographies/Alan%20Moore%20Bibliography.htm|title=Alan Moore Bibliography|work=Enjolrasworld.com|archiveurl=https://www.webcitation.org/5mqyn2B7h?url=http://www.enjolrasworld.com/HTML%20Bibliographies/Alan%20Moore%20Bibliography.htm|archivedate=17 January 2010|deadurl=no|accessdate=13 June 2006|df=dmy}}</ref> ਅਕਸਰ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਬਿਹਤਰੀਨ ਗ੍ਰਾਫਿਕ ਲੇਖਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਉਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,<ref name="Khoury, George">{{cite book|title=The Extraordinary Works of Alan Moore|url=https://archive.org/details/extraordinarywor0000khou|last=Khoury|first=George|date=25 August 2003|publisher=[[TwoMorrows Publishing]]|isbn=978-1-893905-24-5|location=Raleigh, North Carolina|authorlink=George Khoury (author)}}{{rp|page=10}}</ref><ref name="Parkin, Lance">{{cite book|title=Alan Moore: The Pocket Essential|last=Parkin|first=Lance|date=January 2002|publisher=[[Trafalgar Square Publishing]]|isbn=978-1-903047-70-5|location=[[Hertfordshire]], England|authorlink=Lance Parkin}}{{rp|page=7}}</ref> ਉਸ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਹਾਣੀ ਸਾਥੀਆਂ ਅਤੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਕੁਰਟ ਵਿਲੇ, ਜਿੱਲ ਡੀ ਰੇ ਅਤੇ ਟ੍ਰਾਂਸਲੂਸੀਆ ਬਬੂਨ ਜਿਹੇ ਗੁਪਤ ਨਾਮ ਵੀ ਵਰਤੇ ਹਨ।ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਿੰਟ ਮੂਲ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਕ੍ਰੈਡਿਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੂਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਹਟਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।<ref>{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/heat-vision/why-alan-moore-has-become-650954|title=Why Alan Moore Has Become Marvel's 'Original Writer'|last=McMillan|first=Graeme|date=25 October 2013|work=[[The Hollywood Reporter]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170810092627/http://www.hollywoodreporter.com/heat-vision/why-alan-moore-has-become-650954|archivedate=10 August 2017|deadurl=no|accessdate=17 March 2017|df=dmy-all}}</ref> ਮੂਰ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅੰਡਰਗ੍ਰਾਉਂਡ ਅਤੇ ਵਿਕਲਪਕ ਫੈਨਜੀਨਾਂ ਲਈ 1970ਵਿਆਂ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 2000 ''ਐਡੀ'' ਅਤੇ ''ਵਾਰੀਅਰ'' ਵਰਗੇ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਮੇਕ ਸਟ੍ਰਿੱਪਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਫ਼ਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕੀ ਡੀਸੀ ਕਾਮਿਕਸ ਨੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ "ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਕਾਮਿਕ ਲੇਖਕ",} ਵਜੋਂ ਉਸਨੇ ਬੈਟਮੈਨ (''ਬੈਟਮੈਨ: ਦ ਕਿਲਿੰਗ ਜੋਕ'') ਅਤੇ ''ਸੁਪਰਮੈਨ:ਵੱਟਐਵਰ ਹੈਪਨਡ ਟੂ ਦ ਮੈਨ ਆਫ ਟੂਮਾਰੋ'' ਵਰਗੇ ਪਾਤਰਾਂ ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਵੈਂਪ ਥਿੰਗ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਵਾਚਮੈੱਨ ਵਰਗੇ ਮੂਲ ਸਿਰਲੇਖ ਲਿਖੇ। ਉਸ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ, ਮੂਰ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਯੁਨਾਈਟਡ ਕਿੰਗਡਮ ਵਿੱਚ ਕਾਮਿਕਸ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਜਕ ਸਨਮਾਨ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਉਹ "ਕਾਮਿਕ" ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ "ਗ੍ਰਾਫਿਕ ਨਾਵਲ" ਨਾਲੋਂ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। <ref>{{cite web|url=http://blather.net/articles/amoore/northampton.html|title=The Alan Moore Interview|last=Kavanagh|first=Barry|date=17 October 2000|publisher=Blather.net|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140226072653/http://www.blather.net/articles/amoore/northampton.html|archivedate=26 February 2014|deadurl=no|accessdate=1 January 2013}} On the term "graphic novel": "It's a marketing term. I mean, it was one that I never had any sympathy with. The term "comic" does just as well for me. The term "graphic novel" was something that was thought up in the '80s by marketing people&nbsp;..."</ref> 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਕਾਮਿਕ ਇੰਡਸਟਰੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਕੰਮ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਪਿਕ ''ਫਰੌਮ ਹੈੱਲ'' ਅਤੇ ਗਦ ਨਾਵਲ ''ਵਾਇਸ ਆਫ਼ ਦ ਫਾਇਰ'' ਵਰਗਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ, ਉਹ ਇਮੇਜ਼ ਕਾਮਿਕਸ ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕਾਮਿਕਸ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਦੀ ਛਾਪ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਨੇ ''ਦ ਲੀਗ ਆਫ ਐਕਸਟਰਾਔਰਡੀਨਰੀ ਜੈਂਟਲਮੈਨ'' ਅਤੇ ਜਾਦੂ-ਆਧਾਰਿਤ ''ਪ੍ਰੋਮੇਥੀਆ'' ਵਰਗੇ ਕੰਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ।  ਮੂਰ ਇੱਕ ਓਕੂਲਟਿਸਟ, ਰਸਮੀ ਜਾਦੂਗਰ,<ref name="Babcock">{{cite journal|last=Babcock|first=Jay|date=May 2003|title=Magic is Afoot: A Conversation with Alan Moore about the Arts and the Occult|url=http://www.arthurmag.com/2007/05/10/1815/#more-1815|deadurl=no|journal=[[Arthur (magazine)|Arthur Magazine]]|issue=4|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130603044139/http://arthurmag.com/2007/05/10/1815/|archivedate=3 June 2013|accessdate=25 January 2011}}</ref> ਅਤੇ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦੀ ਹੈ  ਅਤੇ ਉਸਨੇ ''ਪ੍ਰੋਮੇਥੀਆ'', ''ਫਰੌਮ ਹੈੱਲ'' ਅਤੇ ''ਵੀ ਫਾਰ ਵੈਂਡੇਟਾ'' ਸਮੇਤ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ 'ਦ ਮੂਨ ਐਂਡ ਸਰਪ ਗ੍ਰਾਂਡ ਈਜਿਪਸ਼ੀਅਨ ਥੀਏਟਰ ਆਫ਼ ਮਾਰਵਲਜ਼' ਨਾਲ ਐਵਾਂ ਗਾਰ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਜਾਦੂਗਰੀ "ਕਾਰਜ" ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਨੂੰ ਸੀਡੀ 'ਤੇ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਖੁਦ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਇਤਰਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੇ ਕਈ ਹਾਲੀਵੁੱਡ ਫਿਲਮਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ''ਫਰੌਮ ਹੈੱਲ'' (2001), ''ਦ ਲੀਗ ਆਫ ਐਕਸਟਰਾਔਰਡੀਨਰੀ ਜੈਂਟਲਮੈਨ'' (2003), ''ਵੀ ਫਾਰ ਵੈਂਡੇਟਾ'' (2005), ਅਤੇ ''ਵਾਚਮੈਨ'' (2009)। ਪਾਪੂਲਰ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਮੂਰ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਨੀਲ ਜੈਮੈਨ,<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=Jc9MaZrG3j8C&pg=PA18&dq=gaiman%20-%20moore%20-%20friendship&hl=en&ei=g-cuTfG1DsexhQeA7tHmCg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CDUQ6AEwAg#v=onepage&q&f=false|title=Neil Gaiman|last=Olson|first=Stephen P.|publisher=Rosen Publishing Group|year=2005|isbn=978-1-4042-0285-6|location=New York|pages=16–18|accessdate=13 January 2011}}</ref> ਜੋਸ ਵੇਡਨ ਅਤੇ ਡੈਮਨ ਲਿੰਡਲੋਫ<ref name="EntertainmentWeekly">{{cite news|url=http://www.ew.com/ew/article/0,,1120854,00.html|title=Watchmen: An Oral History|last=Jensen|first=Jeff|date=21 October 2005|work=[[Entertainment Weekly]]|accessdate=13 June 2006|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131214220508/http://www.ew.com/ew/article/0%2C%2C1120854%2C00.html|archivedate=14 December 2013|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref> ਸਮੇਤ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਦੀਆਂ ਹਸਤੀਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਨਾਰਥੈਂਪਟਨ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਇੰਟਰਵਿਊਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਉਸ ਦੇ ਉਥੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਤਜਰਬਿਆਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹਨ। == ਸੂਚਨਾ == {{reflist|colwidth=30em}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1953]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] 0gr8umm6wgfffe3oivq0o521ve3ppx2 0 115842 812236 707138 2025-06-30T10:09:24Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 812236 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = ਹਾਂਡੇ ਏਰਕਲ | image = | birth_date = {{birth date and age|1993|11|24|df=yes}}<ref name="Kanal D">{{cite web | url= https://www.kanald.com.tr/gunesin-kizlari/oyuncular/hande-ercel | title = Hande Erçel - Oyuncular - Güneşin Kızları | publisher = kanald.com.tr | accessdate = 15 June 2016 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20160321163209/https://www.kanald.com.tr/gunesin-kizlari/oyuncular/hande-ercel | archivedate = 21 March 2016}}</ref> | birth_place = [[ਬੈਂਡਰਮਾ]], [[ਬਾਲਿਕੇਸਿਰ]], [[ਤੁਰਕੀ]] | nationality = ਤੁਰਕੀ | education = [[ਮਿਮਰ ਸਿਨਨ ਫਾਈਨ ਆਰਟਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]<ref name="Kanal D"/> | occupation = [[ਅਭਿਨੇਤਰੀ]], [[ਮਾਡਲ (ਵਿਅਕਤੀ)|ਮਾਡਲ]] | years_active = 2012{{ndash}}ਮੌਜੂਦ | website = [http://handeercel.com.tr/ handeercel.com.tr] }} '''ਹੰਦੇ ਏਰਸਲ''' (ਬੰਦਿਰਮਾ, ਤੁਰਕੀ, 24 ਨਵੰਬਰ 1993) ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੁਰਕ ਅਦਾਕਾਰ ਅਤੇ ਮੋਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਰੋਲਾਂ ਵਿੱਚ ''[[Güneşin Kızları]]'' (2015-2016), ''[[Aşk Laftan Anlamaz]]'' (2016-2017), ਅਤੇ ''[[Sen Çal Kapımı]]'' (2020-2021) ਦੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਲਾਂ ਲੰਘ ਕੇ ਘਰੇਲੂ ਅਤੇ ਆਂਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਰਛਾਈ ਜਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਅਨਧਾਧੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। 2012 ਵਿੱਚ, ਹੰਦੇ ਏਰਸਲ ਨੂੰ ਮਿਸ ਤੁਰਕੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਖੁਬਸੂਰਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਦੀ ਦੂਜੀ ਵਰਗੀ ਸਨ। ਹੰਦੇ ਏਰਸਲ ਨੇ ਅਦਾਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਅਗਵਾਈ ਲਈ ''[[Çalıkuşu]]'' (2013-2014) ਦੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵਕ ਤੌਰ ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਸੀਰੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅੱਧੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵਕ ਪਾਏ, ਜਿਵੇਂ ''[[Çılgın Dersane Üniversitede]]'' (2014) ਵਿੱਚ ਮੇਰੇਮ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ''[[Hayat Ağacı]]'' (2014) ਵਿੱਚ ਸੇਲੇਨ ਕਰਹਾਨਲੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ। ਹੰਦੇ ਏਰਸਲ ਦੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਕੈਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤੁਰਕ ਉਦਯੋਗ ਦੇ (ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ) ਉੱਚੀ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਤੁਰਕ ਕਲਾਕਾਰ ਬਣਨ ਦਾ ਮਾਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਤੁਰਕ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਨੁਸਰਣਕਾਰੀ ਹੈ ਜੋ ਇੰਸਟਾਗਰਾਮ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਤੁਰਕ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ। ਹੰਦੇ ਏਰਸਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਜੀਤਿਆ ਹੈ। == ਪਹਿਲੀ ਸਾਲਾਂ == ਹੰਦੇ ਏਰਸਲ ਨੇ 24 ਨਵੰਬਰ 1993 ਨੂੰ ਬੰਦਿਰਮਾ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਐਲਿਨ ਏਰਸਲ ਅਤੇ ਕਾਇਾ ਏਰਸਲ ਦੀ ਬੇਟੀ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਭੈਣ ਗਮਜ਼ੇ ਏਰਸਲ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬੱਚਪਨ ਵਿਚ ਖਾਸ ਪ੍ਰਿਕਿਸ਼ਤ ਸੀ ਕਿ, ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਾਦੇ-ਦਾਦੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਿੰਡੀ ਵਿਚ ਪਲਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਜਦੋਂਕਰ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਵਾਇਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਇਲਾਜ਼ ਦੇ ਲਈ ਅਡੀਆਲਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਦਾ ਅਦਾਕਾਰ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਬਹੁਤ ਪਰਖ ਆਇਆ ਸੀ। ਅਤੇ ਜਦੋਂਕਰ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕਲਾ ਸਨਨ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦੇਣ ਦਾ ਉਸ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਵਿਕਸ਼ੇ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਕਈ ਸੈਕਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸ ਦੀ ਬਿਜਲੀ ਨੂੰ ਉਦੇਸ਼ਾ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਅਦਾਕਾਰ ਵਿਚ ਮਦਦ ਦਿੰਦੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਵਾਣੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਭਾ਷ਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਬੋਲਣ ਲਈ ਭੀ ਹੋਰ ਸੀਰੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇਮ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾਰਾ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਸੀਲੇਬ੍ਰਿਟੀ ਸਿਰੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸੇਲੇਨ ਕਰਹਾਨਲੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਅਦਾਰਾ ਕੀਤੀ। ਜਦੋਂਕਰ ਉਸ ਨੇ ਅਪਣੇ ਪੜਾਈ ਨੂੰ ਸਮਯ ਦੀ ਕਮੀ ਕਾਰਨ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਨਾਲ ਸੰਕਰਮਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਦਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੀਰਿਅਰ ਦੀ ਚਿੱਜ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਵੱਡੇ ਧੋਬਦੇ ਨੂੰ ਦਿਲਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਅਗਰ ਉਸਨੂੰ ਅਦਾਕਾਰ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪਲਾਨ ਬੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੈਂਟਿੰਗ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਖੋਲਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਤਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਮਨ ਸੀ। == ਪੇਸ਼ਾਵਰੀ ਕਰਿਅਰ == === 2013-2014 ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ === 2013 ਵਿੱਚ, ਹੰਦੇ ਏਰਸਲ ਨੇ ''Tatar Ramazan'' ਦੇ ਤੀਨ ਵਾਰਡ ਲਈ ਇੱਕ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਦਾਰਾ ਐਕਟਰ ਵਜੋਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਇਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਐਕਟਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅਦਾਰੇ ਦੀ ਤਰੁਤੀ ਬਣੀ ਜਿਥੇ ਉਹ ਸੀਰੀਜ ''[[Çalıkuşu]]'' ਦੇ ਇੱਕ ਵਾਰਡ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ ਜਿਥੇ ਉਹ ਜ਼ਾਹਿਦੇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ, ਜੋ ਇੱਕ ਬੇਹੱਦ ਗੰਭੀਰ ਬੀਮਾਰੀ ਕਰਕੇ ਬਿਸਤਰ 'ਤੇ ਪਰਲੇ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਹੋਰ ਸੀਰੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ''[[Çılgın Dersane Üniversitede]]'' ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਮੇਰੇਮ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ ਸੀਰੀਜ਼ ''[[Hayat Ağacı]]'' ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਸੇਲੇਨ ਕਰਹਾਨਲੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। === 2015-ਹੁਣ ਦੀ ਸਮਾਂ, ਖੁੱਲਾਸ਼, ਸਨਮਾਨ, ਅਤੇ ਵਿਕਸ਼ੇ ਜਾ ਰਹੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ === 2015 ਵਿੱਚ, ਹੰਦੇ ਏਰਸਲ ਨੇ ਸੀਰੀਜ ''[[Güneşin Kızları]]'' ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਸੇਲਿਨ ਯਿਲਮਾਜ਼ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਤਿੰਨ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ [[Golden Butterfly Awards]] ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। 2016-2017 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਦੂਜੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਆਈ ਸੀ ਸੀਰੀਜ ''[[Aşk Laftan Anlamaz]]'' (2016-2017) ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਹਾਇਤ ਉਜ਼ੂਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ, ਜੋ ਕਿ [[Burak Deniz]] ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਰਚਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ। 2016 ਵਿੱਚ, ਉਹ [[L'Oréal|L'Oréal Paris|L'Oréal Paris]] ਦੀ ਬ੍ਰਾਂਡ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿੱਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ।<ref>{{cite web|url=http://www.instyle.com.tr/loral-paris-elseve-ve-hande-ercelden-istanbulda-muhtesem-parti-15862|title=L'Oréal Paris Elseve ve Hande Erçel'den İstanbul'da Muhteşem Parti!|access-date=2022-04-03|website=www.instyle.com. tr}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> 2017 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਨੇ ਵਾਣੀ DeFacto ਦੇ ਮੁਦਤਬਿਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਗਾਡੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[Aras Bulut İynemli]] ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>{{cite web|url=https://www.medyafaresi.com/foto-galeri/hande-ercel-ve-aras-bulut-iynemli-reklam-yuzu-oldu/812259|title=Hande Erçel ve Aras Bulut İynemli reklam yüzü oldu|access-date=2022-04-03|date=2017-03-17|website=Medyafaresi.com|language=tr-TR}}</ref> ਉਸ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸੀਰੀਜ਼ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਸ਼ੀਤਾਣ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੀਰੀਜ ''Siyah Inci'' ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਲ ਸ਼ੁਲਬੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। 2019 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਸੀਰੀਜ ''Halka'' ਦੀ ਮੁਜਦੇ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੇਰਕਨ ਚੈਓਲੂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਜ਼ਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।<ref>{{cite web|url=https://www.trt1.com.tr/arsiv/halka|title=TRT 1 - Halka -|access-date=2022-04-03|website=www.trt1.com. tr}}</ref> ਉਸੇ ਸਾਲ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੀਰੀਜ ''[[Azize]]'' ਵਿੱਚ ਆਜ਼ੀਜ਼ੇ ਗੁਨੈ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਬੁਗਰਾ ਗੁਲਸੋਯ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਸੀਰੀਜ ਦੀ ਵਧੀਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਜੋਂ ਛੇ ਵਾਰਡਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸਿੱਧੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਣਧੇਰੇ ਅੰਦਰ ਅਪਣੇ ਦੱਸੇ ਆਕਡੇ ਨੂੰ ਵੱਧ ਲਵੇਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਕਈ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਕ ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਣਾਏ, ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਸੁਆਗਤ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਲ 2020 - 2021 ਵਿੱਚ, ਉਸਦੇ ਆਖਰੀ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਬੜੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਆਂਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਨ-ਪਛਾਣ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ; ''[[Sen Çal Kapımı]]'' ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ Eda Yıldız ਨੂੰ ਅਦਾਕਾਰਾ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਸੀਰੀਜ਼ ਨੇ ਰੈਕਾਰਡ ਤੋਂ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਟਵਿਟਰ ਜੇਤੇ ਰੀਅਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਚਰਚਾ ਪਈ, ਗੇਮ ਆਫ਼ ਥ੍ਰੋਂਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ,<ref>{{cite news|surname=Heredia|first=Sara|title='El amor está en el aire' (Sen Cal Kapimi) ha batido un récord que pertenecía a 'Juego de Tronos'|url=https://www.sensacine.com/noticias/series/noticia-18589361/|agency=SENSACINE}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਸਤੰਬਰ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ਅਤੇ 90 ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਚੇ ਜਾਣ ਲੈਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਕੀਤੀ। ਉਸੇ ਮੁੱਖ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਸੰਘ ਦਾ ਇਸੀ ਸਾਲ ਉਸਨੇ "ਨਾਕਟਰਨ" ਮਾਰਕ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਮਾਡਲ ਦੀ ਸਹਿਯੋਗੀ ਬਣਾਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਡਲ ਨੂੰ ਅਦਾਕਾਰਾ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ, ਲੰਦਨ ਅਤੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੱਧਾ ਪਛਾਣ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ। ਇਸੇ ਅੰਤ 'ਚ, ਉਸਨੇ ਸਿਗਨਲ ਵਰਗੇ ਮਾਰਕਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂ 'ਚ ਵੀਡੀਓਜ਼ ਦੀ ਮਹੇਸੂਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਤਾਸੇ ਜੂਅਲਰੀ ਦੇ ਸਾਥ ਉਸਨੇ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਬ੍ਰੰਡ ਦੀ ਛਵੀ ਹੋਈ, ਮੁੱਖ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਵੱਧੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਜੋਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੈਂਚਰੀ ਭਰਨ ਦੀ ਸੰਗਿਣੀ ਬਣਾਈ ਹੈ, ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਤੁਰਕ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ ਜੋ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਉੱਚੇ ਤਹਿਤਾਂ 'ਤੇ ਬੁਰਜ ਖਲੀਫਾ ਦੇ ਦੀਵਾਰ 'ਤੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ,<ref>{cite news|apellido=Ghai|first=Anahita|title=Hande Erçel En Dubai: Atasay ilumina el Burj Khalifa en la celebración de su 85 aniversario|url=https://www.harpersbazaarararabia.com/culture/celebrity/hande-ercel-burj|agencia=harpersbazaararabia|fecha=22{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਸਤੰਬਰ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} de marzo de 2022}}</ref>, ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਉੱਚੇ ਇੰਮਾਰਤ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਬ੍ਰੰਡ ਦੀ ਮੁੱਖ ਪੇਜ਼ 'ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਤੁਰਕ ਕਲਾਕਾਰ ਬਣਣ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 2023 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਮੈਗਨਮ ਦੇ ਦੂਤੇ ਵਾਲੇ ਹੋਏ ਸੱਭ ਦੇ ਆਂਖੋਂ ਪਤਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕੈਨ ਦੇ ਮਾਰਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿਸਾਬਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੈਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ 'ਤੇ ਵੇਖੋ ਦੇ ਰੇਕਾਰਡ ਬਣਾਏ ਜਾਣਗੇ, ਅਤੇ ਕੈਨ ਦੇ ਫੈਸਟਵਲ 'ਚ 10 ਸਭ ਤੋਂ ਅਧਿਕ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਮੱਤ ਦੇ ਹੋਏ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਵਾਜ਼ਾਈ ਮਾਰਕ "ਲੈਵਰਨ" ਦਾ ਸਪੈਸ਼ਲ ਮੁਦਰਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਤੁਰਕ ਕਲਾਕਾਰ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਆਰਬ ਸੌਦੀ ਅਰਬ ਸੈਨਡੀਅਸ, ਅਮਰੀਕੀ ਸੰਯੁਕਤ ਅਰਬ ਸੈਨਡੀਅਸ, ਬਹਰੀਨ, ਓਮਾਨ, ਕੁਵੈਤ, ਜਾਰਡਨ, ਮੋਰੋਕੋ, ਲੀਬੀਆ ਅਤੇ ਕਤਰ ਵਰਗੀਆਂ ਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਕਰੇਗਾ। ਅਦਾਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਹੰਦੇ ਇਰਸੇਲ ਤੁਰਕੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਥ੍ਰਿਲਰ ਪਸਿਕੋਡ੍ਰਾਮਾ ''Bambaşka Biri'' ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਰੇਗੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਲੈਲਾ ਨਾਮ ਦੀ ਉਮਰਦਾਰ ਅਤੇ ਹੱਤਪ੍ਰੇਰਿਤ ਵਕੀਲ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਪੇਛਾਣ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਹੱਤਪ੍ਰੇਰਿਤ ਵਕੀਲ ਹੈ ਜੋ ਸਾਰੇ ਗਲਤੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਸ੍ਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਮਹੇਸੂਸ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸਾਥ ਹੀ ਕੇਨਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਗਣੀ ਵਿਅਕਤਿ ਨਾਲ ਜੋ ਉਸਨੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਣਾ ਵਾਲੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਜਾਣ ਲਈ ਹੁਣਰਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਨਿਰਣਯਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਦੇ ਸਮੇਂ 'ਚ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਸ਼ਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸੱਚਾਇਆਂ ਦੀ ਤੋੜ ਦੀਆਂ ਹੋਵਾਂਗੀ। ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਹੰਦੇ ਇਰਸੇਲ ਜਲਦੀ ਹੀ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਲੰਬੀ ਫ਼ਿਲਮ ''Mest-i Aşk'' 'ਚ ਡਿਊਬ ਜਾਏਗੀ, ਜੋ ਇਰਾਨ ਅਤੇ ਤੁਰਕੀ ਦੀ ਇਕ ਸਾਝੀ ਪ੍ਰਯਾਸ਼ਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰੇਗੀ ਸਾਥ ਹੀ [[Shahab Hosseini]], Parsa Pirouzfar, [[İbrahim Çelikkol]], [[Selma Ergeç]], Bensu Soral ਅਤੇ Boran Kuzum ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਫ਼ਿਲਮੋਗਰਾਫੀ ਨੂੰ 2019 ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਬ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ 2020 ਵਿੱਚ ਵਿਕੇ ਜਾਣ ਲਈ, ਪਰ ਪੰਡੇਮਿਕ ਕੰਬਲ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਾਂਗਣ ਲਈ ਸਮੇਂ ਵਿਆਪਕ ਕੀਤਾ। ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਹ ਮਿਟੀ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਨੇਗੋਸ਼ੀਏਸ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ। ==== ਦੂਤ ==== ਹੰਡੇ ਬਹੁਤਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਜੋੜਤੀ ਹੈ ਜੋ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ 2019 ਤੋਂ ਵੱਲੋਂ ਉਹ ਸੰਸਥਾ ਜਿਆਦਾ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕੈਂਸਰ ਤੋਂ ਬਚਾਉ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਵੌਲੰਟੀਅਰੀ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ ([https://kayd.org.tr Kansersiz Yaşam Derneği])। 2020 ਦੀ ਮਹਾਮਾਰੀ ਦੌਰਾਨ, ਉਸਦੇ ਰੰਗ ਅਤੇ ਉਲਾਹਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਦਾ ਇੱਛਾ ਵਰਤ ਕੇ ਉਸਨੇ ਬਹੁਤਾਂ ਕਾਮਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀਆਂ। ਅਤੇ 2020, 2021 ਅਤੇ 2022 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਉਸ ਮੁੱਦੇ ਦੇ ਦੂਤ ਬਣੀ। == ਬਦਲਾਵ ਦੇਹਿਕਾਨ == ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਫਰ ਵਿੱਚ, ਹੰਡੇ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ (ਖ਼ਰਾਬ ਤਜੁਰਬੇ, ਦਰਦਨਾਕ ਅਤੇ ਲੰਘਣ ਵਾਲਾ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ, ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਅਤੇ ਬੈਰ, ਨਿੰਦਾ ਅਤੇ ਬੁਲਿੰਗ ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਖੂਨ ਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਜੋ ਪ੍ਰਕਿਆਰ ਤੋਂ ਗੁਜ਼ਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਸ ਦੀ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਸਵੇਲਤ ਤੇ ਹੋਵਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਅਤੇ ਮੌਤ, ਉਸ ਦੀ ਮਾਮੇ ਵਾਲੀ ਸੋਬਿਆ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ, ਉਸ ਦੇ ਦਾਦਾ ਦੀ ਮੌਤ, ਆਦਿ). ਅਤੇ ਮਾਂਸਿਕ ਅਤੇ ਸ਼ਾਰੀਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ (ਹੈਂਡੇ ਨੇ ਕਈ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਉਸ ਦੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾ ਮਾਦਾਂ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਵਧੇਰੇ ਵਾਜਨ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾਂ ਗਵਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਥੋੜੀ ਤੇ ਬੀਮਾਰੀ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਜਾਦਾਂ ਸਵੇਲਤ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਸਹੀ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਆਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾਕ ਪਰਖ ਕੇ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਰੇਂ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹਨੂੰ ਸਵੇਰਾ ਅਤੰਨਾ ਬਿਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੇ ਜਾਣ ਬੂਝ ਕੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੁਹਾਗਾ ਰਹੇ ਅਤੇ ਆਗੇ ਵਧੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਪਰਿਸ਼੍ਰਮਸ਼ੀਲ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਇਜ਼ਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਸੰਤੋਸ਼ਮਿਤ ਰਹਿਣਾ, ਆਭਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸਬ਼ਰ ਕਰਨਾ। ਹੰਡੇ ਆਤਮ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਲਈ ਸੁੰਦਰ ਤੌਰ ਤੇ ਹੀਰੇ ਜੈਵਣਾ, ਰੌਸ਼ਨੀ, ਸਿਰਲੇਖਣ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬੱਸਰੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਰੇ ਵੈਸੇ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਵਿੱਚ, ਜੋ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਨ ਦੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਨ ਦੀ, ਉਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਤੇ ਇਜ਼ਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨਾ, ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਨਾ, ਉਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਆਪ ਦੇ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਨਮਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਹੱਕ ਹੈ। == ਹਵਾਲੇ == ਆਧਾਰਿਤ ਸੱਚੀ ਅਤੇ ਤਸਦੀਕਯੋਗ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਹੈ ਜੋ ਹੰਡੇ ਦੀਆਂ ਇੰਟਰਵਿਊਜ਼ ਵਿੱਚ ਦੱਸੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਰੋਤਾਂ ਵੇਬ ਸਟੈਟਿਸਟਿਕਸ ਅਤੇ ਹੰਡੇ ਦੀ ਆਧਿਕਾਰਿਕ ਫੈਨ ਪੇਜ ਤੇ ਦੀਆਂ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਹੰਡੇ ਨਾਲ ਸੀਧੇ ਸੰਪਰਕ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਗੱਲਾਂ ਅਪਲੋਡ ਕਰਦੇ ਹਨ (ਕੁਝ ਨੂੰ ਹਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇੰਟਰਵਿਊਜ਼ ਵੀਡੀਓ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਨ ਅਤੇ YouTube 'ਤੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਕਦਰਾਂਵਾਂ ਬਾਹਰੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਾਇਟਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿੰਕਾਂ ਹਨ, ਜਾਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਕਦਰਾਂਵਾਂ ਸਟੈਟਿਸਟਿਕਸ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਹਨ, ਆਦਿ, ਅਤੇ Wikipedia ਨੂੰ ਉਹ ਹਵਾਲੇ ਹੋਰ ਸੰਦਰਭ ਵਜੋਂ ਜੋੜ ਦੇਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦੇਦੀ) ==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ== {{ਕਾਮਨਜ਼ ਸ਼੍ਰੇਣੀ|Hande Erçel|ਹਾਂਡੇ ਏਰਕਲ}} * {{IMDb name|id=nm7495853|name=ਹਾਂਡੇ ਏਰਕਲ}} * {{official website|http://handeercel.com.tr/}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1993]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] ttpctvm6lxncaij12ddsny3hldood88 0 117101 812208 596291 2025-06-29T20:46:33Z InternetArchiveBot 37445 Bluelink 1 book for verifiability (20250629)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] 812208 wikitext text/x-wiki '''ਸਿਸਟਰ ਮੈਰੀ ਏਲਿਜ਼ਾਬੇਥ ਕਲਾਰਕ''' (ਜਨਮ-1938, ਪੋਂਟੀਐਕ-ਮਿਸ਼ੀਗਨ ਵਿਚ) [[ਏਡਜ਼]] ਸਿੱਖਿਆ, ਪੂਰਵ-ਵਰਲਡ ਵਾਈਡ ਵੈੱਬ ਬੁਲੇਟਿਨ ਬੋਰਡ ਸਿਸਟਮ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਇਨਫਰਮੇਸ਼ਨ ਸਿਸਟਮ ਡਾਟਾਬੇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਚਾਲਕ ਹਨ।<ref>{{cite web|title=About: AEGiS History|archive-url=https://web.archive.org/web/20071022055127/http://www.aegis.org/about/about.htm |archive-date=October 22, 2007|url=http://www.aegis.org/about |publisher=AIDS Education Global information System. aegis.org |access-date=2017-01-28}}</ref> == ਜੀਵਨ == ਕਲਾਰਕ ਦਾ ਜਨਮ ਜੂਨ 1938 ਨੂੰ ਪੋਂਟੀਐਕ-ਮਿਸ਼ੀਗਨ ਵਿਚ,<ref>{{Cite web|url=https://xandradurward.wordpress.com/2017/02/16/michael-joanna-sister-mary-elizabeth-clark-an-american-hero/|title=Michael / Joanna / Sister Mary Elizabeth Clark; An American Hero|last=says|first=SharonAnne McC|date=2017-02-16|website=Xandra|language=en|access-date=2018-12-14}}</ref> ਪੁਰਸ਼ ਵਜੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਮਾਇਕਲ ਸੀ। 1957 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੀ ਜਲ ਸੇਨਾ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਪਣਡੁੱਬੀ ਵਿਰੋਧੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੰਸਟ੍ਰਕਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚੀਫ਼ ਪੈਟੀ ਅਫ਼ਸਰ (E-7) ਦੇ ਰੈਂਕ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਕਲਾਰਕ ਦੇ 11 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਉਹ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ।<ref name=":0">{{Cite web|url=http://queerhistory.blogspot.com/2010/08/sister-mary-elizabeth-clark.html|title=Queers in History: Sister Mary Elizabeth Clark. transsexual nun|last=Terence|date=2010-08-17|website=Queers in History|access-date=2018-12-14}}</ref><ref name=":1">{{Cite news|url=http://articles.latimes.com/2002/dec/29/local/me-goodturns29|title=She Shares Her AIDS Archive With the World|last=Gottlieb|first=Jeff|date=2002-12-29|work=Los Angeles Times|access-date=2018-12-14|language=en-US|issn=0458-3035}}</ref> ਉਸ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਦੂਜੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਿੰਗ ਡਿਸਫੋਰੀਆ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਔਰਤ ਵਜੋਂ ਸਵੈ-ਪਛਾਣ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਮੁਲਾਂਕਣਾਂ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖਣ 'ਤੇ, ਨੇਵੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਛੁੱਟੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। 1975 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਲਿੰਗ ਰੀਸਾਈਨਮੈਂਟ ਸਰਜਰੀ ਕਰਵਾਈ ਅਤੇ ਜੋਆਨਾ ਮਿਸ਼ੇਲ ਕਲਾਰਕ ਨਾਮ ਲਿਆ। ਇੱਕ ਯੂ.ਐੱਸ. ਆਰਮੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਭਰਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ ਸੀ, ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ 1976 ਵਿੱਚ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਵਜੋਂ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ। ਡੇਢ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਰੰਟ ਅਫਸਰ ਵਜੋਂ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>[http://www.thecrystalclub.org/chron/9811.html The Crystal Chronicle, November 1998]. Thecrystalclub.org. Retrieved on 2015-06-02.</ref> ਉਸ ਦੀ ਭਰਤੀ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ ਸਥਿਤੀ ਉੱਚ-ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਫੌਜ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਮੁਕੱਦਮਾ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ $25,000 ਦਾ ਸਮਝੌਤਾ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨਜਨਕ ਛੁੱਟੀ ਜਿੱਤੀ।<ref>{{cite web|url=http://ww1.aegis.org/news/lt/1997/lt971201.html |archive-url=https://archive.today/20130223061053/http://ww1.aegis.org/news/lt/1997/lt971201.html |url-status=dead |archive-date=February 23, 2013 |title=A Life of Service: Sister Mary, whose past has seen many painful twists and turns, now brings comfort to others with the world's most comprehensive Web site on AIDS and HIV |work=[[Los Angeles Times]] |date=December 1, 1997 |access-date=2013-05-09 |author=Pasco, Jean O. }}</ref><ref>[https://archive.today/20130223061657/http://ww1.aegis.org/news/misc/2005/UPD050301.html Article from transsexual community publication Update profiling Sr. Mary Elizabeth]</ref><ref name=":2">{{Cite news|url=http://articles.latimes.com/1988-01-08/news/mn-23026_1_episcopal-church|title=Transsexual Nun's Order Repudiated|last=SMITH|first=LYNN|date=1988-01-08|work=Los Angeles Times|access-date=2018-12-14|language=en-US|issn=0458-3035}}</ref> 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ, ਉਹ ਲਿੰਗੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਕਾਰਕੁਨ ਸੀ ਅਤੇ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟਾਂ ਅਤੇ ਡਰਾਈਵਰ ਲਾਇਸੈਂਸਾਂ 'ਤੇ ਲਿੰਗ ਬਦਲਣ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਸੀ। 1980 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ACLU ਟ੍ਰਾਂਸਸੈਕਸੁਅਲ ਰਾਈਟਸ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਦੱਖਣੀ ਬੈਪਟਿਸਟ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕਲੀਸਿਯਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨਸਲਵਾਦ ਤੋਂ ਮੋਹ ਭੰਗ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੇ ਚਰਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਬੁਲਾਵਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਐਪੀਸਕੋਪਲ ਭੈਣ ਬਣਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਆਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੈਧਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਐਪੀਸਕੋਪਲ ਡਾਇਓਸੀਸ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸਨੇ 1988 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਸੰਪਰਦਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੈਥੋਲਿਕ ਰੀਤਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਮਰੀਕਨ ਕੈਥੋਲਿਕ ਚਰਚ, ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਸੁਤੰਤਰ ਈਸਾਈ ਸੰਪਰਦਾ, ਵਿੱਚ ਸਿਸਟਰ ਬਣ ਗਈ।<ref>{{cite web|url=http://ww1.aegis.org/news/lt/1997/lt971201.html |archive-url=https://archive.today/20130223061053/http://ww1.aegis.org/news/lt/1997/lt971201.html |url-status=dead |archive-date=February 23, 2013 |title=A Life of Service: Sister Mary, whose past has seen many painful twists and turns, now brings comfort to others with the world's most comprehensive Web site on AIDS and HIV |work=[[Los Angeles Times]] |date=December 1, 1997 |access-date=2013-05-09 |author=Pasco, Jean O. }}</ref><ref>[https://archive.today/20130223061657/http://ww1.aegis.org/news/misc/2005/UPD050301.html Article from transsexual community publication Update profiling Sr. Mary Elizabeth]</ref><ref name=":2">{{Cite news|url=http://articles.latimes.com/1988-01-08/news/mn-23026_1_episcopal-church|title=Transsexual Nun's Order Repudiated|last=SMITH|first=LYNN|date=1988-01-08|work=Los Angeles Times|access-date=2018-12-14|language=en-US|issn=0458-3035}}</ref> 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਏਰਿਕਸਨ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨਲ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦਾ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite book|title=Transsexualism and Sex Reassignment|url=https://archive.org/details/transsexualismse0000gree|last=Green|first=Richard|last2=Money|first2=John|publisher=The Johns Hopkins University Press|year=1969|isbn=978-0801810381}}</ref><ref>{{cite web|url=http://dallasdenny.com/Writing/2013/08/22/the-impact-of-emerging-technologies-on-one-transgender-organizationthe-impact-of-emerging-technologies-on-one-transgender-organizationthe-impact-of-emerging-technologies-on-one-transgender-organizatio/|title=The Impact of Emerging Technologies on One Transgender Organization|last=Denny|first=Dallas|author-link=Dallas Denny|date=August 22, 2013|website=[[Dallas Denny]]: Body of Work|publisher=Dallas Denny|access-date=August 20, 2016}}</ref> 1990 ਵਿੱਚ, ਪੇਂਡੂ ਮਿਸੂਰੀ ਵਿੱਚ ਏਡਜ਼ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਇੱਕ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹੁੰਚਯੋਗ - "ਏਡਜ਼" ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਕੇ, ਉਹ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਦੇ ਸੈਨ ਜੁਆਨ ਕੈਪਿਸਟਰਾਨੋ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ, ਜੈਮੀ ਜੇਮੀਸਨ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਬੁਲੇਟਿਨ ਬੋਰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਏਈਜੀਆਈਐਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ "ਸਭ ਤੋਂ ਨਿਸ਼ਚਤ" ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ। == ਇਨਾਮ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ == ਉਹ ਏਡਜ਼ ਖੋਜ ਲਈ ਅਮੈਰੀਕਨ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਹੌਂਸਲੇ ਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰ<ref>{{Cite web|url=https://www.amfar.org/content.aspx?id=4500|title=amfAR :: 2003 Honoring with Pride Sister Mary Elisabeth, OSM :: The Foundation for AIDS Research :: HIV / AIDS Research|website=www.amfar.org|access-date=2018-12-14}}</ref>, ਏਡਜ਼ ਕੇਅਰ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਆਫ ਫਿਜ਼ੀਸ਼ੀਅਨਜ਼ ਤੋਂ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਜੋਨਾਥਨ ਮਾਨ ਅਵਾਰਡ<ref>[http://www.gaylifeuk.com/news/3097-elton-john-honoured-by-iapac.html Elton John honoured by IAPAC] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304131815/http://www.gaylifeuk.com/news/3097-elton-john-honoured-by-iapac.html |date=2016-03-04 }}. GayLifeUK (2003-05-20). Retrieved on 2015-06-02.</ref>, ਸੈਨ ਡਿਏਗੋ ਤੋਂ ਕ੍ਰਿਸਟਲ ਹਾਰਟ ਅਵਾਰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤਕਰਤਾ ਹੈ। ਔਰੇਂਜ ਕਾਉਂਟੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਤੋਂ GLBT ਸੈਂਟਰ ਅਤੇ ਜੋਨ ਆਫ਼ ਆਰਕ ਅਵਾਰਡ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|}} ==ਹਵਾਲੇ== [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁੰਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ]] 83cl5uvkszhq0wfwbih5xe82u8tsduq 0 117601 812221 580395 2025-06-29T22:33:47Z Dostojewskij 8464 ਤਸਵੀਰ 812221 wikitext text/x-wiki {{Infobox person |name = ਮਾਰਾ ਕੇਈਸਲਿੰਗ |image = Mara Keisling headshot.jpg |caption = |birth_name = |birth_date = {{Birth date and age|1959|09|29}} |birth_place = ਸਕਰੇਟਨ, ਪੈਨਸਿਲਵੇਨੀਆ ([[ਅਮਰੀਕਾ]]) |residence = [[ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ]], ਡੀ.ਸੀ. (ਅਮਰੀਕਾ) |nationality = [[ਅਮਰੀਕੀ]] |education = ਪੈਨਸਿਲਵੇਨੀਆ ਸਟੇਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਬੀ.ਐਸ.ਐਸ) [[ਹਰਵਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] |alma_mater = ਪੈਨਸਿਲਵੇਨੀਆ ਸਟੇਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ |occupation = Activist |years_active = |employer = ਨੈਸ਼ਨਲ ਸੈਂਟਰ ਫ਼ਾਰ ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ ਇਕੁਆਲਿਟੀ (2003-ਹੁਣ) |known_for = [[ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ]] ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁੰਨ | home_town = ਹੈਰਿਸਬਰਗ, ਪੈਨਸਿਲਵੇਨੀਆ |website = http://transequality.org/about/people/mara-keisling-she-her }} '''ਮਾਰਾ ਕੇਈਸਲਿੰਗ''' (ਜਨਮ 29 ਸਤੰਬਰ 1959<ref name=":1">{{Cite web|url=http://www.lgbthistorymonth.com/mara-keisling?tab=biography|title=Mara Keisling {{!}} LGBTHistoryMonth.com|website=www.lgbthistorymonth.com|language=en|access-date=2017-07-24}}</ref> ਵਿੱਚ ਸਕਰੇਟਨ, ਪੈਨਸਿਲਵੇਨੀਆ ਵਿਖੇ) ਇੱਕ [[ਅਮਰੀਕੀ]] [[ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ]] ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁੰਨ ਹੈ, ਜੋ [[ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ]], ਡੀ.ਸੀ. ਅਧਾਰਿਤ [[ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ]] ਬਰਾਬਰੀ ਲਈ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸੈਂਟਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਹੈ।<ref name=":2">{{Cite news|url=http://www.transequality.org/about/people/mara-keisling|title=Mara Keisling|date=2014-12-05|work=National Center for Transgender Equality|access-date=2017-07-24|language=en|archive-date=2017-07-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170706073201/http://www.transequality.org/about/people/mara-keisling|dead-url=yes}}</ref><ref name=":0">{{Cite web|url=http://www.washingtonblade.com/2011/11/17/queery-mara-keisling/|title=Queery: Mara Keisling|date=2011-11-17|website=Washington Blade: Gay News, Politics, LGBT Rights|access-date=2017-07-24}}</ref> ਉਹ ਇੱਕ [[ਟਰਾਂਸ ਔਰਤ]] ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੀ ਤਬਦੀਲੀ 40ਵੇਂ ਸਾਲ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਕਰਵਾਈ ਸੀ।<ref name=":0" /><ref name=":3">{{Cite web|url=http://www.metroweekly.com/2004/08/trans-mission/|title=Trans Mission - Metro Weekly|website=www.metroweekly.com|language=en-US|access-date=2017-07-24}}</ref> 2003 ਦੌਰਾਨ [[ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਕੇਈਸਲਿੰਗ ਨੇ ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਲਈ 'ਨੈਸ਼ਨਲ ਸੈਂਟਰ ਫ਼ਾਰ ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ ਇਕੁਆਲਿਟੀ' ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।<ref name=":4">{{Cite web|url=http://www.huffingtonpost.com/toni-newman/mara-keisling-founding-executive-director-of-national-center-for-transgender-equality-discusses-racial-equality_b_6920640.html|title=Mara Keisling, Founding Executive Director of National Center for Transgender Equality, Discusses Racial Equality|last=Newman|first=Toni|date=2015-03-31|website=Huffington Post|language=en-US|access-date=2017-07-24}}</ref> ==ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ== ਕੇਈਸਲਿੰਗ ਦਾ ਜਨਮ ਵਿਲੀਅਮ ਅਤੇ ਇਲਾਨੇ ਕੇਈਸਲਿੰਗ ਦੇ ਘਰ ਸਕਰੇਟਨ, ਪੈਨਸਿਲਵੇਨੀਆ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਸੱਤ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰੇਜੂਏਟ ਪੈਨਸਿਲਵੇਨੀਆ ਸਟੇਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਸ਼ੋਸਲ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਬੀ.ਏ. ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਗ੍ਰੇਜੂਏਟ ਕਾਰਜ [[ਅਮਰੀਕੀ]] ਸਰਕਾਰ ਅਧੀਨ [[ਹਰਵਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ।<ref name=":2" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> ਫਿਰ 25 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਸ਼ੋਸਲ ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ ਅਤੇ ਪਬਲਿਕ ਓਪੀਨੀਅਨ ਰਿਸ਼ਰਚ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।<ref name=":1" /><ref name=":0" /> ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਾਰਜ ਮੇਸਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਮੈਰੀਮਾਊਂਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਹਾਇਕ ਫੈਕਲਟੀ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਦਿੱਤੀ।<ref name=":0" /> ==ਹਵਾਲੇ== [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁੰਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਐਲਜੀਬੀਟੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਐਲਜੀਬੀਟੀ ਵਰਗ]] sky2n6yixrtdl4a8sa7rh9ktdbqbj6v 0 121787 812200 713143 2025-06-29T19:36:34Z InternetArchiveBot 37445 Bluelink 1 book for verifiability (20250629)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] 812200 wikitext text/x-wiki {{ਜਾਣਕਾਰੀਡੱਬਾ ਦੇਵਤਾ||type=ਤਾਮਿਲ|image=|caption=|name=ਦੇਵੀ ਕੰਨਿਆ ਕੁਮਾਰੀ|Tamil_script=தேவி கன்யா குமாரி|script_name=English translation|script=ਕਿਸ਼ੋਰ ਉਮਰ ਦੀ ਦੇਵੀ|affiliation=[[ਦੁਰਗਾ]], [[ਪਾਰਵਤੀ]]|god_of=|abode=ਭਾਰਤ ਦੀ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸਾ|mantra=kātyayanāya vidmahe kanyakumāri dhīmahi tanno durgiḥ pracodayāt|weapon=[[ਜਪਮਾਲਾ|Rosary]]|mount=[[ਦਵੋਨ]] ([[ਚਿੱਤਾ]] ਜਾਂ [[ਸ਼ੇਰ]])|planet=}} [[ਤਸਵੀਰ:Kanyakumari_Temple.jpg|right|thumb|225x225px| ਭਾਗਵਤੀ ਅੰਮਾਨ ਮੰਦਰ, ਕੰਨਿਆ ਕੁਮਾਰੀ]] [[ਤਸਵੀਰ:A_view_of_Kumariamman_temple_and_Indian_ocean.JPG|right|thumb|200x200px| ਉਪਰ ਤੋਂ ਸਮੁੰਦਰ ਤੱਕ ਦਾ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼]] '''ਦੇਵੀ ਕੰਨਿਆ ਕੁਮਾਰੀ''' ਇੱਕ ਕਿਸ਼ੋਰ ਉਮਰ ਦੀ ਲੜਕੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਵੀ [[ਪਾਰਵਤੀ]] ਦੇ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਦੇਵੀ ਹੋਈ। ਸ਼੍ਰੀ ਬਾਲਾ ਭਦਰਾ ਜਾਂ ਸ਼੍ਰੀ ਬਾਲਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੌਰ 'ਤੇ "ਸਕਤੀ" ([[ਦੁਰਗਾ]] ਜਾਂ [[ਪਾਰਵਤੀ]]) "ਦੇਵੀ" ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਗਵਤੀ ਮੰਦਰ [[ਤਮਿਲ਼ ਨਾਡੂ|ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ]] ਦੇ ਕੇਪ [[ਕੰਨਿਆਕੁਮਾਰੀ|ਕੰਨਿਆ ਕੁਮਾਰੀ]] ਵਿਚ, ਮੁੱਖ ਭੂਮੀ [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਸਿਰੇ 'ਤੇ, ਉਥੇ [[ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ]], [[ਅਰਬ ਸਮੁੰਦਰ|ਅਰਬ ਸਾਗਰ]] ਅਤੇ [[ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ]] ਦੇ ਸੰਗਮ' ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਉਹ ਕਈ ਹੋਰ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ''ਕੰਨਿਆ ਦੇਵੀ'' ਅਤੇ ''ਦੇਵੀ ਕੁਮਾਰੀ'' ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ''ਭਦਰਕਾਲੀ'' ਵਜੋਂ ਵੀ ਪੂਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਿਸ਼ੀ [[ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ]] ਨੇ ਮੰਦਰ ਦੀ ਰਸਮ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਉਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਮਨ ਦੀ ਕਠੋਰਤਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹੰਝੂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।<ref name="Legends of Kanya Kumari- Amritapuri">{{Cite web|url=http://www.amritapuri.org/3687/kanya-kumari.aum|title=Legends of Kanya Kumari|date=8 February 2000|publisher=Amritapuri|access-date=2013-07-24}}</ref> ਕੰਨਿਆਕੁਮਾਰੀ ਮੰਦਰ 52 ਸ਼ਕਤੀ ਪੀਥਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਤੀ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਦਾ ਸੱਜਾ ਮੋਢਾ ਅਤੇ (ਪਿਛਲਾ) ਰੀੜ੍ਹ ਖੇਤਰ ਇੱਥੇ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਕੁੰਡਾਲਿਨੀ ਸਕਤੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤਿੰਨ ਸਮੁੰਦਰਾਂ/ਮਹਾਂਸਾਗਰਾਂ ਦੇ ਸੰਗਮ 'ਤੇ ਪੁੱਕਾ ਘਾਟ ਨੇੜੇ ਗਣੇਸ਼ ਦਾ ਮੰਦਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੰਨਿਆ ਕੁਮਾਰੀ ਮੰਦਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਭਦਰ ਕਾਲੀ ਮੰਦਰ ਸ਼ਕਤੀ ਪੀਠ ਹੈ। == ਇਤਿਹਾਸ == ਕੰਨਿਆਕੁਮਾਰੀ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਦੇ ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਸਿਰੇ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਥੇ ਦੇਵੀ ਕੰਨਿਆ ਕੁਮਾਰੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੁਮਾਰੀ ਕੰਦਮ ਦੀ ਹੈ। ਕੰਨਿਆ ਕੁਮਾਰੀ ਕੁਆਰੀ ਦੇਵੀ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਇੱਕ ਖਾਸ ਦਿਨ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਾਅਦਾ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾਇਆ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਭੂਤਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਵੱਲ ਮੋੜਿਆ ਗਿਆ, ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਗਾਤਾਰ ਤਪੱਸਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਦੇਵੀ ਕੰਨਿਆ ਕੁਮਾਰੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਰਾਮਾਇਣ, ਮਹਾਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਸੰਗਮ ਕ੍ਰਮ ਯਜੁਰ ਵੇਦ ਦੀ ਤੈਤੀਰੀਆ ਸੰਹਿਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੈਸ਼ਨਵ ਉਪਨਿਸ਼ਦ, ਮਨੀਮੇਕਲਾਈ, ਪੁਰਾਣਾਨੂਰੂ ਅਤੇ ਨਰਾਇਣ (ਮਹਾਂਨਾਰਯਨਾ) ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੇਰੀਪਲਸ ਆਫ਼ ਦਿ ਏਰੀਥਰੀਅਨ ਸੀ (60-80 ਈ.) ਦੇ ਲੇਖਕ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਤਿ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤਾ ਕੰਨਿਆਕੁਮਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਨ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ; "ਕੋਮੋਰੀ ਅਤੇ ਬੰਦਰਗਾਹ ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ, ਇੱਥੇ ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀਪਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ; ਕਿਉਂਕਿ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਦੇਵੀ ਇੱਥੇ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ।" ਕੰਨਿਆਕੁਮਾਰੀ ਚੇਰਾ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤ੍ਰਾਵਨਕੋਰ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ 1947 ਤੱਕ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਇਆ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਰਾਜ ਅਧੀਨ ਸੀ। ਤ੍ਰਾਵਣਕੋਰ 1947 ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ, ਕੰਨਿਆਕੁਮਾਰੀ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਈ। ਆਦਿ ਪਾਰਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਨਾਰੀ ਪਹਿਲੂਆਂ (ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਅਤੇ ਨਾ-ਪ੍ਰਗਟ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ) ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਪੁਰਸ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਵੱਖ ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਆਦਿ-ਪਰਸ਼ਕਤੀ, ਭਾਦਰਾ, ਸ਼ਕਤੀ, ਦੇਵੀ, ਭਾਗਵਤੀ, ਅੱਮਾਨ, ਰਾਜਰਾਜੇਸ਼ਵਰੀ, ਸ਼ੋਦਾਸ਼ੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਔਰਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਜਾਂ ਮਾਂ ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਹੈ, ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਨਾਰੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ, ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਲਈ ਊਰਜਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਪ੍ਰਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਪੁਰਸ਼ ਪੱਖ (ਪੁਰਸ਼) ਹੈ। ਤੰਤਰ ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ: ਦੱਖਣੀਚਾਰਾ (ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦਾ ਰਸਤਾ) (ਸਾਤਵਿਕ ਸੰਸਕਾਰ), ਵਾਮਾਚਰਾ (ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦਾ ਮਾਰਗ) (ਰਾਜਸ ਸੰਸਕਾਰ) ਅਤੇ ਮੱਧਮਾ (ਮਿਸ਼ਰਤ) (ਤਮਸਾ ਸੰਸਕਾਰ) ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਤਵਿਕ ਜਾਂ ਦੱਖਣੀ ਸੰਸਕਾਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਵੀ ਦਾ ਨਾਮ 'ਸ਼੍ਰੀ ਭਾਗਵਤੀ' ਅਤੇ ਵਾਮ (ਖੱਬੀ ਵਿਧੀ) ਦੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਂ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਸਮਾਨ 'ਮਹਾ ਦੇਵੀ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। == ਮੰਦਰ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ == * ਚਿਤ੍ਰਾ ਪੁਰਨੀਮਾ ਤਿਉਹਾਰ: ਮਈ ਦੇ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ * [[ਨਰਾਤੇ|ਨਵਰਾਤਰੀ ਤਿਉਹਾਰ]]: (ਸਤੰਬਰ - ਅਕਤੂਬਰ) 9 ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ। ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ''ਨਵਰਾਤਰੀ ਮੰਡਪਮ'' ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਲਾਤਮਕ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। * ਵੈਸਾਖਾ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ: ਮਈ – ਜੂਨ ਵਿੱਚ 10-ਰੋਜ਼ਾ ਤਿਉਹਾਰ ਮਈ-ਜੂਨ ਵਿੱਚ ''ਥੋਨੀ ਈਜ਼ੁਨੇਲਾਥੂ'' ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਪਤ ਹੋਇਆ।<ref name="Kanya Kumari- templenet">{{Cite web|url=http://www.templenet.com/Tamilnadu/kumari.html|title=Kanyakumari Temples of Tamilnadu|year=2013|publisher=templenet|access-date=2013-07-25}}</ref> * ਕਲਾਭਮ ਤਿਉਹਾਰ: ਜੁਲਾਈ–ਅਗਸਤ ਵਿਚ, ਕਾਰਕੀਦਾਕ ਜਾਂ ਆਦੀ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਨੂੰ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਸੈਂਡਲ ਪੇਸਟ ਵਿੱਚ ਸੁਗੰਧਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web |url=http://www.journeymart.com/de/india/tamilnadu/kanyakumari/festivals/default.aspx |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2019-11-01 |archive-date=2019-11-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191101181233/http://journeymart.com/de/india/tamilnadu/kanyakumari/festivals/default.aspx |dead-url=yes }}</ref> == ਪੂਜਾ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਕਾਰਜ == ਮੰਦਰ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਸਵੇਰੇ 6.00 ਵਜੇ ਤੋਂ ਸਵੇਰੇ 11.00 ਵਜੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ 4 ਵਜੇ ਤੋਂ 8.00 ਵਜੇ ਤੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।<ref name="Kanya Kumari- Dinamalar">{{Cite web|url=http://temple.dinamalar.com/en/new_en.php?id=614|title=Siri kanyakumari Amman temple|year=2013|publisher=Dinamalar|access-date=2013-07-25}}</ref> == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == * [[ਕੌਮਰੀ]] * ਕੁਮਾਰੀ (ਦੇਵੀ) * ਕੰਵਾਰੀ * ਮਾਤ੍ਰਿਕਾ * ਸੁਚਿੰਦ੍ਰਮ ਮੰਦਰ, ਕੰਨਿਆਕੁਮਾਰੀ * ਨਾਗਾਰਾਜ ਮੰਦਰ, ਨੇਗੇਰਕੋਇਲ, ਨਗਰਕੁਇਲ * ਸ਼੍ਰੀ ਪਦਮਨਾਭਾ ਸਵਾਮੀ ਮੰਦਰ, [[ਤੀਰੂਵੰਥਪੁਰਮ|ਤ੍ਰਿਵੇਂਦਰਮ]] * ਅਟੁਕਲ ਮੰਦਰ, [[ਤੀਰੂਵੰਥਪੁਰਮ|ਤ੍ਰਿਵੇਂਦਰਮ]] == ਹਵਾਲੇ == {{ਹਵਾਲੇ}} == ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੋ == * {{Cite book|url=https://archive.org/details/hymnsrigveda00grifgoog|title=The Hymns Of The Rigveda V1|last=(Translator)|first=[[Ralph T.H. Griffith]]|date=June 8, 2006|publisher=Kessinger Publishing, LLC|isbn=1428630775|location=|page=|author-link=|access-date=}} * ''Durga Puja Beginner'', Swami Satyananda Saraswati, Devi Mandir, 2001. ( <nowiki>ISBN 1-887472-89-4</nowiki>) * {{Cite book|url=https://archive.org/details/isbn_9781605065809|title=The Rig Veda: Complete|last=(Translator)|first=[[Ralph T.H. Griffith]]|date=January 18, 2008|publisher=Forgotten Books|isbn=1605065803|location=|page=|author-link=|access-date=}} * {{Cite book|url=|title=The Hymns Of The Atharva Veda|last=(Translator)|first=[[Maurice Bloomfield]]|date=September 10, 2010|publisher=Kessinger Publishing, LLC|isbn=1162667109|location=|page=|author-link=|access-date=}} * {{Cite book|url=|title=The Yajur Veda (Taittiriya Sanhita)|last=(Translator)|first=[[Arthur Berriedale Keith]]|date=April 29, 2009|publisher=BiblioBazaar|isbn=055913777X|location=|page=|author-link=|access-date=}} * {{Cite book|url=https://archive.org/details/dictionaryofhind0000dall|title=Dictionary of Hindu Lore and Legend|last=Dallapiccola|first=Anna L|publisher=Thames & Hudson|year=2002|isbn=0500510881|location=|page=|author-link=|access-date=}} * {{Cite book|url=|title=The Upanishads, Vol I|last=(Translator)|first=[[Max Müller|F. Max Muller]]|date=June 1, 2004|publisher=Kessinger Publishing, LLC|isbn=1419186418|location=|page=|author-link=|access-date=}} * {{Cite book|url=|title=The Upanishads Part II: The [[Sacred Books of the East]] Part Fifteen|last=(Translator)|first=[[Max Müller|F. Max Muller]]|date=July 26, 2004|publisher=Kessinger Publishing, LLC|isbn=1417930160|location=|page=|author-link=|access-date=}} * {{Cite book|url=|title=The Vishnu Purana - Vol I|last=(Translator)|first=[[Horace Hayman Wilson|H.H Wilson]]|date=November 4, 2008|publisher=Hesperides Press|isbn=1443722634|location=|page=|author-link=|access-date=}} * {{Cite book|url=|title=Select Works Of Sri Sankaracharya: Sanskrit Text And English Translation|last=(Translator)|first=[[Horace Hayman Wilson|H.H Wilson]]|date=January 31, 2003|publisher=Cosmo Publishing|isbn=8177557459|location=|page=|author-link=|access-date=}} * [[ਸ਼੍ਰੀ ਅਰਬਿੰਦੋ|Aurobindo, Sri]]. ''"The Mother"''.  [[International Standard Book Number|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-941524-79-5|0-941524-79-5]]. * Kinsley, David. ''[https://books.google.com/books?id=hgTOZEyrVtIC Hindu Goddesses: Vision of the Divine Feminine in the Hindu Religious Traditions]''. Motilal Banarsidass, New Delhi, India.  [[International Standard Book Number|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/81-208-0379-5|81-208-0379-5]]. * [[ਦੇਵਦੱਤ ਪਟਨਾਇਕ|Pattanaik, Devdutt]]. ''[http://www.devata.org/2009/03/review-devi-the-mother-goddess-by-devdutt-pattanaik/Devi The Mother Goddess: An Introduction]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=January 2018}}''.  [[International Standard Book Number|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/81-87111-45-3|81-87111-45-3]]. * Pintchman, Tracy (1994). ''[https://books.google.com/books?id=XK7-r4hlcRYC The Rise of the Goddess in the Hindu Tradition]''. SUNY Press, New York, USA.  [[International Standard Book Number|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-7914-2112-0|0-7914-2112-0]]. * Sen, Ramprasad (1720–1781). ''Grace and Mercy in Her Wild Hair: Selected Poems to the Mother Goddess''.  [[International Standard Book Number|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-934252-94-7|0-934252-94-7]]. * Wangu, Madhu Bazaz (2003). ''[https://books.google.com/books?id=3SScwifhldQC Images of Indian Goddesses: Myths, Meanings, and Models]''. Abhinav Publications, New Delhi, India.  [[International Standard Book Number|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/81-7017-416-3|81-7017-416-3]]. == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * {{Dmoz|Society/Religion_and_Spirituality/Hinduism/Gods_and_Goddesses/Durga/|Durga}} * [https://web.archive.org/web/20130713044444/http://www.netglimse.com/holidays/durga_puja/index.shtml Durga Puja at NetGlimse.com] * [http://www.stutimandal.com/gif_devi/durga_shatnaam.htm 108 names of Durga] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210512050808/http://www.stutimandal.com/gif_devi/durga_shatnaam.htm |date=2021-05-12 }} from the Durgāsaptaśatī * [https://web.archive.org/web/20071218081605/http://www.hikanyakumari.com/Route-Guide.html Route Guide for reaching Temple] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀਆਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਰਵਤੀ ਦੇ ਰੂਪ]] 9cy6cef1kl7pf9j2gt2cens0s7fxliv 0 124479 812219 616041 2025-06-29T22:05:41Z InternetArchiveBot 37445 Bluelink 1 book for verifiability (20250629)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] 812219 wikitext text/x-wiki '''ਗਰੇਂਡਲ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Grendel''') ਐਂਗਲੋ-ਸੈਕਸਨ [[ਮਹਾਕਾਵਿ|ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਕਵਿਤਾ]] ਬਿਓਵੁਲਫ (AD 700-1000) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਤਰ ਹੈ। ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ (ਗਰੇਂਡੇਲ ਦੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਅਜਗਰ ਦੇ ਨਾਲ), ਸਾਰੇ ਬਾਇਓਲੁਫ ਦੇ ਨਾਟਕ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗਰੇਂਡੇਲ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਹੀਓਰੋਟ ਪਰ ਬਿਓਵੁਲਫ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਹਨ। ਕੈਨ ਦਾ ਇੱਕ ਵੰਸ਼ਜ, ਗਰੇਂਡੇਲ ਨੂੰ "ਹਨੇਰੇ ਦਾ ਇੱਕ ਜੀਵ, ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੀ ਸਰਾਪਿਆ, ਸਾਡੀ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।<ref name=":02">{{Cite book|title=Kings, Beasts and Heroes|url=https://archive.org/details/kingsbeastsheroe0000jone|last=Jones|first=Gwyn|publisher=Oxford University Press|year=1972|isbn=0-19-215181-9|location=London|pages=[https://archive.org/details/kingsbeastsheroe0000jone/page/12 12]}}</ref> ਉਸ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਖਸ਼ ਜਾਂ ਦੈਂਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਵੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਰਾਖਸ਼, ਦੈਂਤ, ਜਾਂ ਅਲੌਕਿਕ ਜੀਵ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਦਵਤਾਪੂਰਣ ਬਹਿਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗਰੇਂਡੇਲ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਅਤੇ ਬਿਓਵੁਲਫ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਨੇਕਾਂ ਪੁਨਰ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਵਿਚਰਦੀ ਹੈ। == ਕਹਾਣੀ == ਗਰੇਂਡੇਲ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਬਿਓਵੂਲਫ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਨੋਵਲ ਕੋਡੈਕਸ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਗ੍ਰੀਡੇਲ, ਬਾਈਬਲ ਦੇ ਕੇਨ ਦੇ ਔਲਾਦ ਵਜੋਂ ਸਰਾਪਿਆ ਗਿਆ, ਗਾਇਨ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ "ਹਾਰੋਡ" ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਰਾਜਾ ਹੇਰੋਥਗਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹੇਰੋਟ ਦੇ ਹੈਡ-ਹਾਲ ਤੋਂ ਹਰ ਰਾਤ ਆਉਂਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਹੁਣ ਇਸ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਲਈ ਅਸਮਰੱਥ ਹੈ ਅਤੇ ਹੇਓਰੋਟ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗਰੇਂਡੇਲ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਹਰ ਰਾਤ ਹਾਲ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਸਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮੈਡ-ਹਾਲ ਨੂੰ ਬੇਕਾਰ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਭਿਆਨਕ ਵੇਰਵੇ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਲਈ ਕਵੀ ਵੇਰਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਗਰੇਂਡੇਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਮਾਰਦਾ ਹੈ; "ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਭਰਪੂਰ ਖਾਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।"<ref name=":02"/><ref>{{Cite book|title=Beowulf|last=Heaney|first=Seamus|date=2012|publisher=Norton|isbn=978-0-393-91249-4|edition=9th|location=New York|pages=41–108|ref=The Norton Anthology of English Literature Volume A}}</ref> ਬੌਓੁਲਫ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਮਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੁਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗਰੇਂਡੇਲ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਦੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਗੀਟਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਾ ਹਾਰਥਗਰ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦਾ ਤਹਿ ਦਿਲੋਂ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਜਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜੀਵ ਦੇ ਅਟੱਲ ਹਮਲੇ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਉਲੁਫ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਯੋਧੇ ਮੈਡ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਸੌ ਗਏ। ਗਰੇਂਡੇਲ ਇੱਕ ਵਾਰ ਲਈ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਬਾਹਰ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ, ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਜਾਸੂਸੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਹ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਮੁੱਕੇ ਨਾਲ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਤੋੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਪਹਿਲਾ ਯੋਧਾ ਗਰੇਂਡੇਲ ਲੱਭਦਾ ਹੈ ਅਜੇ ਵੀ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਭਸਮ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਗਰੇਂਡੇਲ ਇੱਕ ਦੂਸਰਾ ਯੋਧਾ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਯੋਧਾ ਡਰਾਉਣੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਰੇਂਡੇਲ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੋਉਲੁਫ ਉਹ ਦੂਸਰਾ ਯੋਧਾ ਹੈ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਬੇਓਲੁਫ ਨਾ ਤਾਂ ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ 'ਤੇ ਕੋਈ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ। ਉਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗਰੇਂਡੇਲ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਉਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਰੱਬ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਹੈ।<ref>{{Cite book|title=An Anthology of Beowulf Criticism|url=https://archive.org/details/bwb_C0-ALY-822|last=Nicholson|first=Lewis E.|publisher=University of Notre Dame Press|year=1963|location=Notre Dame, Indiana|pages=[https://archive.org/details/bwb_C0-ALY-822/page/n251 236]}}</ref> ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਿਓੁਲਫ ਗਰੇਂਡੇਲ ਦੀ ਬਾਂਹ ਤੋਂ ਹੰਝੂ ਮਾਰਦਾ ਹੈ, ਜਾਨਵਰ ਨੂੰ ਜਾਨਲੇਵਾ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗਰੇਡੇਲ ਭੱਜ ਗਿਆ ਪਰ ਆਪਣੀ ਮਾਰਸ਼-ਡੈਨ ਵਿੱਚ ਮਰ ਗਿਆ। ਉਥੇ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬੋਉਲਫ ਗਰੇਂਡੇਲ ਦੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਉਸ ਨੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬੋਉਲਫ ਨੇ ਗਰੇਂਡੇਲ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਲੱਭੀ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਟਰਾਫੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਬਿਓਵੁਲਫ ਫਿਰ "ਨੌਵੇਂ ਘੰਟੇ" ਤੇ ਲਗਭਗ 3 ਵਜੇ ਸ਼ਾਮ ਉਸਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਵੱਲ ਪਰਤਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite book|title=Beowulf: A Student Edition|last=George|first=Jack|page=123}}</ref> ਉਹ ਹੇਓਰੋਟ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਰਥਗਰ ਉਸ ਨੂੰ ਤੋਹਫ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਸਵਾਗਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। == ਹਵਾਲੇ == hnrad1yewat55tpwq8jau06yyp7llia 0 132172 812186 582503 2025-06-29T17:04:27Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 812186 wikitext text/x-wiki {{Infobox magazine | title = ਸ਼ੁਭਪੱਲਬਾ | logo = Subhapallaba Odia Logo.png <!--| image_file = Shubhapallaba Web Portal Launch Program.jpg--> | image_size = 234px | image_caption = Shubhapallaba Web Portal Launching event in 2020. | company = | frequency = ਮਹੀਨਾਵਾਰ | paid_circulation = | unpaid_circulation = | total_circulation = | language = [[ਉੜੀਆ ਭਾਸ਼ਾ|ਉੜੀਆ]] | category = ਬਾਲ ਰਸਾਲਾ | founder = ਸੰਗਰਾਮ ਕੇਸ਼ਰੀ ਸੇਨਾਪਤੀ<ref>{{cite news |title=Odisha lad Sangram sets world record by writings article for Wikipedia |url=http://www.pragativadi.com/odisha-lad-sangram-sets-world-record-by-writings-article-for-wikipedia/ |access-date=18 January 2021 |work=Pragativadi News |date=25 August 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200524153605/http://www.pragativadi.com/odisha-lad-sangram-sets-world-record-by-writings-article-for-wikipedia/ |archive-date=24 ਮਈ 2020 |location=Bhadrak |language=English |dead-url=yes }}</ref> | founded = {{Start date and age|2018|df=y}} | editor = ਤਪਸ ਰੰਜਨ, ਸੰਗਰਾਮ ਕੇਸ਼ਰੀ ਸੇਨਾਪਤੀ | finaldate = | country = ਭਾਰਤ | issn = | website = https://shubhapallaba.in/ }} '''ਸ਼ੁਭਪੱਲਬਾ''' (ਉੜੀਆ: ଶୁଭପଲ୍ଲବ) ਇੱਕ ਮਾਸਿਕ [[ਉੜੀਆ ਭਾਸ਼ਾ|ਉੜੀਆ]] ਈ-ਰਸਾਲਾ ਹੈ ਜੋ ਸੰਗਰਾਮ ਕੇਸ਼ਰੀ ਸੇਨਾਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਜਨਵਰੀ 2018 ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://orissadiary.com/new-odia-song-released-nabapallaba-e-magazine/|title=New Odia Song Released by Nabapallaba e-magazine|last=bureau|first=Odisha Diary|date=2018-02-21|website=OdishaDiary|language=en-US|archive-url=https://www.webcitation.org/775tRvk2V?url=https://orissadiary.com/new-odia-song-released-nabapallaba-e-magazine/|archive-date=2019-03-23|access-date=2019-03-23|dead-url=no}}</ref><ref>{{cite news |title=Sangram sets world record - OrissaPOST |url=https://www.orissapost.com/sangram-sets-world-record/ |access-date=18 January 2021 |work=OrissaPOST |date=30 July 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201001184606/https://www.orissapost.com/sangram-sets-world-record/ |archive-date=2 October 2020 |location=Bhadrak |language=English |dead-url= no}}</ref> ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ, ਇਹ ਇਕ ਤਿਮਾਹੀ ਰਸਾਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਦੋ ਸੰਸਕਰਣ ਨਾਬਪੱਲਬਾ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।<ref name="Shubhapallaba Bengali Portal">{{cite news |title=Shubhapallaba launches Web Portals in Bangla and Punjabi |url=https://enewsinsight.com/shubhapallaba-launches-web-portals-in-bangla-and-punjabi/ |access-date=18 January 2021 |work=The News Insight |date=4 January 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200921050841/https://enewsinsight.com/shubhapallaba-launches-web-portals-in-bangla-and-punjabi/ |archive-date=21 ਸਤੰਬਰ 2020 |language=English |dead-url=no }}</ref> ਜਨਵਰੀ 2020 ਤੋਂ ਐਡੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮਹੀਨਾਵਾਰ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ। ਅਪ੍ਰੈਲ 2019 ਵਿੱਚ, ਇਸ ਰਸਾਲੇ ਦਾ ਉੜੀਆ ਪੋਰਟਲ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਹਿੰਦੀ, ਤੇਲਗੂ, ਬੰਗਾਲੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪੋਰਟਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ।<ref>{{cite news |title=NewsDog - India News - NewsDog |url=https://www.newsdogapp.com/en/article/5d62520a83b48e57d17df6f0/?d=false |access-date=19 January 2021 |work=www.newsdogapp.com }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == ਇਤਿਹਾਸ == 20 ਦਸੰਬਰ 2017 ਨੂੰ, ਸੰਗਰਾਮ ਕੇਸ਼ਰੀ ਸੇਨਾਪਤੀ ਨੇ ਉੜੀਆ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਈ-ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਨਬਪੱਲਾਬਾ ਰੱਖਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਤਪਸ ਰੰਜਨ, ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਪਾਦਕ ਵਜੋਂ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਇਸ ਰਸਾਲੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਸਕਰਣ 1 ਜਨਵਰੀ 2018 ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=https://orissadiary.com/nabapallaba-new-odia-e-magazine-published/|title=Nabapallaba - New Odia e-magazine published|last=bureau|first=Odisha Diary|date=2018-01-02|website=OdishaDiary|language=en-US|archive-url=https://www.webcitation.org/775tMS1Hl?url=https://orissadiary.com/nabapallaba-new-odia-e-magazine-published/|archive-date=2019-03-23|dead-url=no|access-date=2019-03-23}}</ref> ਪਹਿਲੇ ਸੰਸਕਰਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਟੀਮ ਨੇ ਆਡੀਓ ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਯੂਟਿਊਬ ਲਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੰਬੀਤ ਦਾਸ ਗ੍ਰਾਫਿਕ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰ ਵਜੋਂ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ। 21 ਫਰਵਰੀ 2018 ਨੂੰ, ਯੂਟਿਊਬ 'ਤੇ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਏ ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਥੀਮ ਗੀਤ ਨੂੰ ਮਾਨਸ ਰੰਜਨ ਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗਾਇਆ ਹੈ।<ref name="Nabapallaba">{{Cite web|url=https://orissadiary.com/new-odia-song-released-nabapallaba-e-magazine/|title=New Odia Song Released by Nabapallaba e-magazine|last=bureau|first=Odisha Diary|date=2018-02-21|website=OdishaDiary|language=en-US|archive-url=https://www.webcitation.org/775tRvk2V?url=https://orissadiary.com/new-odia-song-released-nabapallaba-e-magazine/|archive-date=2019-03-23|dead-url=no|access-date=2019-03-23}}</ref> ਇਹ ਗੀਤ ਸਸਵਤ ਸਵੈਨ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਪ੍ਰੈਲ 2018 ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਸੰਸਕਰਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਸਾਲੇ ਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਸ਼ੁਭਪੱਲਬਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।<ref>{{cite news |title=Odia eMagazine Shubhapallaba released two new web portals in Bangla and Punjabi |url=https://orissadiary.com/odia-emagazine-shubhapallaba-released-two-new-web-portals-in-bangla-and-punjabi/ |access-date=18 January 2021 |work=Odisha Diary |date=3 January 2020}}</ref> ਜਨਵਰੀ 2020 ਤੋਂ ਟੀਮ ਨੇ ਰਸਾਲੇ ਨੂੰ ਤਿਮਾਹੀ ਤੋਂ ਮਹੀਨੇਵਾਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। == ਵੈੱਬ ਪੋਰਟਲ == 1 ਅਪ੍ਰੈਲ 2019 ਨੂੰ ਉਤਕਲਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ, ਇਸ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ ਓਡੀਆ ਵੈੱਬ ਪੋਰਟਲ ਨੇ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੋਰ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਲਈ ਡੋਮੇਨ shubhapallaba.in ਨੂੰ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜੂਨ 2019 ਵਿੱਚ, ਇਸ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਪੋਰਟਲ ਨੇ www.shubhapallaba.com ਡੋਮੇਨ ਨਾਲ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਬੰਗਾਲੀ, ਤੇਲਗੂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਰਗੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਪੋਰਟਲ ਸ਼ੁਭਪੱਲਲਾਬਾ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਲਾਂਚ ਕੀਤੇ ਗਏ। == ਸ਼ੁਭਪੱਲਬਾ ਸਟੋਰ == ਸੰਨ 2020 ਵਿੱਚ, ਸ਼ੁਭਪੱਲਬਾ ਸਮੂਹ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਆਪਣੀ ਈ-ਕਾਮਰਸ ਵੈਬਸਾਈਟ ਸ਼ੁਭਪੱਲਬਾ ਸਟੋਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਟੋਰ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਵੇਚਣਾ ਹੈ।<ref>{{cite news |title=ଓଡ଼ିଆ ଇ-ପତ୍ରିକା ‘ଶୁଭପଲ୍ଲବ’ର ସଂସ୍କରଣ ଉନ୍ମୋଚିତ |url=https://odishabhaskar.com/epaper/edition/1025/odisha-bhaskar/page/4 |access-date=19 January 2021 |work=Odisha Bhaskar |date=4 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201105145508/https://odishabhaskar.com/epaper/edition/1025/odisha-bhaskar/page/4 |archive-date=5 ਨਵੰਬਰ 2020 |dead-url=no }}</ref> == ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ == 2019 ਵਿੱਚ, ਸ਼ੁਭਪੱਲਬਾ ਨੇ ਈ-ਬੁੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨਾ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਟੀਮ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੰਗਰਾਮ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਭਿਮਨਿਊ ਸੇਨਾਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲੀ ਪੁਸਤਕ ਉੜੀਸਾ ਵਿੱਚ "ਦੁਰਗਾ ਪੂਜਾ" ਹੈ। ਇਹ ਈ ਬੁਕ ਐਮਾਜ਼ਾਨ ਕਿੰਡਲ 'ਤੇ ਉਪਲਬਧ ਹੈ।<ref>{{cite news |title=ଆମାଜନରେ ଓଡ଼ିଶା 'ଦୁର୍ଗାପୂଜା' |url=https://kanaknews.com/odia-boy-dussehra-comics-available-in-amazon-kindle-ebooks/ |access-date=18 January 2021 |work=Kanak News |publisher=kanaknews.com |date=8 October 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200919192513/https://kanaknews.com/odia-boy-dussehra-comics-available-in-amazon-kindle-ebooks/ |archive-date=19 ਸਤੰਬਰ 2020 |language=Odia |dead-url=no }}</ref> ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੈਗਜ਼ਟਰ 'ਤੇ ਕਈ ਈ-ਕਿਤਾਬਾਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼ੁਭਪੱਲਬਾ ਸਟੋਰ 'ਤੇ ਵੀ ਉਪਲਬਧ ਹਨ। ਸ਼ੁਭਪੱਲਬਾ ਪੇਪਰਬੈਕਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ 2021 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈ। == ਸ਼ੁਭੋਦਿਆ == ਸ਼ੁਭਪੱਲਬਾ ਸਮੂਹ ਨੇ 2020 ਦੁਰਗਾ ਪੂਜਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਭੋਦਿਆ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰਸਾਲਾ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੰਗਰਾਮ ਇਸ ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।<ref>{{cite news |title=Shubhodaya 4th Edition Released featuring the Cover photo by famous Odia artist Bijay Biswaal |url=https://orissadiary.com/shubhodaya-4th-edition-released-featuring-the-cover-photo-by-famous-odia-artist-bijay-biswaal/ |access-date=18 January 2021 |work=Odisha Diary |date=16 January 2021 |archive-date=17 ਜਨਵਰੀ 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210117155157/https://orissadiary.com/shubhodaya-4th-edition-released-featuring-the-cover-photo-by-famous-odia-artist-bijay-biswaal/ |url-status=dead }}</ref> ਇਹ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਓਡੀਆ ਮਹੀਨਾ ਸੰਕਰਾਂਤ 'ਤੇ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਇਆ ਹੈ। == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ == {{Commons cat|Shubhapallaba|ਸ਼ੁਭਪੱਲਬਾ}} * {{cite web |title=ਪੰਜਾਬੀ ਪੋਰਟਲ |url=https://punjabi.shubhapallaba.com}} * {{cite web |title=Odia Portal |url=https://shubhapallaba.in}} * {{cite web |title=English Portal |url=https://www.shubhapallaba.com}} * {{Facebook|Shubhapallaba}} * {{Twitter|Shubhapallaba}} * {{Instagram|Shubhapallaba}} tphmao0mwvs2t3e351jin9wwjcrnar8 0 143361 812211 608465 2025-06-29T20:56:00Z InternetArchiveBot 37445 Bluelink 1 book for verifiability (20250629)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] 812211 wikitext text/x-wiki '''ਐਲਨ ਪ੍ਰਿਡੀ''' (ਜਨਮ 7 ਅਪ੍ਰੈਲ 1953) ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ [[ਮੋਟਰਬੋਟ|ਪਾਵਰ ਬੋਟ]] ਮਲਾਹ ਅਤੇ ਸਾਹਸੀ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਕਈ ਬੋਟਿੰਗ ਵਿਸ਼ਵ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਏ ਹਨ।<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-birmingham-15155271|title=World record bid boat being built in Dudley|date=3 October 2011|work=BBC News|accessdate=13 September 2013|location=Birmingham}}</ref> ਪ੍ਰਿਡੀ ਨੇ 2002 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਠੋਰ-ਹੁੱਲਡ ਇਨਫਲੈਟੇਬਲ ਕਿਸ਼ਤੀ (RIB) ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ 2008 ਵਿੱਚ ਯਾਟ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਪਰਿਕਰਮਾ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਸਕਾਟਲੈਂਡ, ਆਇਰਲੈਂਡ, ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਅਤੇ ਬਿਸਕੇ ਦੀ ਖਾੜੀ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ RIB ਨੂੰ ਵੀ ਨੈਵੀਗੇਟ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ 2003 ਵਿੱਚ 103 ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ [[ਅੰਧ ਮਹਾਂਸਾਗਰ|ਅਟਲਾਂਟਿਕ]] ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵ RIB ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। 2012 ਤੱਕ, ਪ੍ਰਿਡੀ ਨੇ 37 ਵਿਸ਼ਵ ਰਿਕਾਰਡ,<ref>{{cite web|url=http://www.veemoto.ee/veemotost/uim_records_2008_1.htm|title=UIM maailmarekordid veemotos seisuga 1/2008 (Union Internationale Motonautique)|accessdate=19 April 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303223621/http://www.veemoto.ee/veemotost/uim_records_2008_1.htm|archive-date=3 March 2016|url-status=dead}}</ref> ਅਤੇ 12 ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਿਕਾਰਡ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਸਨ।<ref>{{cite web|url=http://www.rya.org.uk/sitecollectiondocuments/powerboatracing/Web%20Documents/LONG%20DISTANCE%20RECORDS%20BOOK.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20110928031242/http://www.rya.org.uk/sitecollectiondocuments/powerboatracing/Web%20Documents/LONG%20DISTANCE%20RECORDS%20BOOK.pdf |url-status=dead |archive-date=28 September 2011 |title=Royal Yacht Association : Procedure For Long Distance Offshore Endurance World And National Records |accessdate=13 October 2013 }}</ref> ਉਸ ਨੇ ਜੋ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਅਤੇ ਦੌੜੀਆਂ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਫਾਇਰਬਾਲ, ਫਿਨਸ, ਸ਼ੀਅਰਵਾਟਰ [[ਕੈਟਾਮਾਰਨ|ਕੈਟਾਮੇਰਨ]], [[ਐਂਟਰਪ੍ਰਾਈਜ਼]], [[ਰਾਹਗੀਰ (ਡਿਘੀ)|ਵੇਫਰਰ]], [[ਟਾਪਰ (ਡਿਘੀ)|ਟਾਪਰ]] ਅਤੇ ਯਾਟ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।<ref name="Beating">{{cite book | last=Holkham | first=Tony | date=1997 | title=Beating the Big One: the story of the first high-latitude Atlantic crossing by open boat for 1,000 years | url=https://archive.org/details/beatingbigone0000tony | publisher=Safe T Net | location=Chichester | ISBN=0952030551}}</ref> ==ਹਵਾਲੇ== 6xkstrhlvm1wf6vbips0vpgvfl48b5e 0 144271 812214 749509 2025-06-29T21:45:58Z 142.181.44.148 /* ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ */ 812214 wikitext text/x-wiki '''ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਾਹਿਤ''' ( {{lang-ur|{{nastaliq|ادبیاتِ پاکستان}}}} ) ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਸਾਹਿਤ ਹੈ ਜੋ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਭਰ ਕੇ 1947 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਦਰਜਾ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref name="kamran">[http://www.the-south-asian.com/Nov2004/Pakistani_literature_short_story_1.htm ''Pakistan Literature: Evolution & trends''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060324122700/http://www.the-south-asian.com/Nov2004/Pakistani_literature_short_story_1.htm|date=2006-03-24}}, Gilani Kamran, 2004.</ref> [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਉਰਦੂ ਸਾਹਿਤ]] ਅਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ]] ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਵੇਂ ਰਾਜ ਨੂੰ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਈ ਵਿਲੱਖਣ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਭਰਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਉ੍ਰਦੂ|ਉਰਦੂ]], [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]], [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]], [[ਸਰਾਇਕੀ]], [[ਬਲੋਚੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਬਲੋਚੀ]], [[ਪਸ਼ਤੋ|ਪੁਸ਼ਤੋ]] ਅਤੇ [[ਸਿੰਧੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਿੰਧੀ]] ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।<ref name="Hashmi">"Prolegomena to the Study of Pakistani English and Pakistani Literature in English" (1989), [[Alamgir Hashmi]], ''Pakistani Literature'' (Islamabad), 2:1 1993.</ref> == ਇਤਿਹਾਸ == ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੇ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿਚ ਵਿਵਾਦ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ|ਆਜ਼ਾਦੀ]] ਅੰਦੋਲਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਘਟਨਾਵਾਂ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਸੀ।<ref name="kamran" /> [[ਜਿਲਾਨੀ ਕਾਮਰਾਨ|ਗਿਲਾਨੀ ਕਾਮਰਾਨ]] ( [[ਗੌਰਮਿੰਟ ਕਾਲਜ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲਹੌਰ|ਜੀਸੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਾਜ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਲੈਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਸੀ, ਪਰ ਤੁਰੰਤ ਇਸ ਉਮੀਦ 'ਤੇ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਉਤਰਿਆ।<ref name="kamran"/> [[ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ]] (1912-1955), ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੇਖਕ ਨੇ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਆਪਣੀ ਸੁਰ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾ ਪੱਖੋਂ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਬਲਕਿ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਅਤੇ ਉਮੀਦਾਂ ਨੂੰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ।<ref name="kamran"/> ਅੱਜ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਾਹਿਤ ਨੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜਮਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਚਿਤਰਣ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਉਰਦੂ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਗਲਪ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਉਲਟ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅਧਿਕਾਰਤ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ਼ ਲੈਟਰਸ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਗਵਰਨਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। == ਹਜ਼ਮ ਕਰਦਾ ਹੈ == 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਡਾਈਜੈਸਟ ਨਾਮਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਸਨ।<ref name=":0">{{Cite web|url=http://herald.dawn.com/news/1153194|title=Read pray love: Inside the enigmatic world of Urdu digests|last=Asif|first=Haseeb|date=2015-07-06|website=Herald Magazine|language=en|access-date=2020-04-12}}</ref> ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੁਝ ਹਜ਼ਮ ਵਰਤਮਾਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮਿੱਝ ਦੇ ਗਲਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। [[ਕਰਾਚੀ]] ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਲਪ ਫਿਕਸ਼ਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਮੋਹਰੀ ਸੀ। ''ਸਬਰੰਗ ਡਾਇਜੈਸਟ'' (1960) ਦੇ [[ਇਬਨ-ਏ-ਸਫ਼ੀ|ਇਬਨ-ਏ-ਸਫੀ]] ਅਤੇ ਸ਼ਕੀਲ ਆਦਿਲਜ਼ਾਦਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਲਪ ਫਿਕਸ਼ਨ ਲੇਖਕ ਸਨ। ਮੋਹੀਉਦੀਨ ਨਵਾਬ ਨੇ 2010 ਤੱਕ ਦੇਵਤਾ ਨਾਂ ਦੀ 33 ਸਾਲ ਲੰਬੀ ਸਸਪੈਂਸ ਡਾਇਜੈਸਟ ਲੜੀ ਚਲਾਈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਇਸਲਾਮੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਦੇ ਨਾਲ ਢੁਕਵੇਂ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ ਹੋਏ, ਜਨਰਲ ਜ਼ਿਆ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਚੁਣੌਤੀਪੂਰਨ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਅਣਅਧਿਕਾਰਤ ਨੈਤਿਕ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦੇ ਕੇ ਬਾਈਪਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਸਾਧਨ ਵੀ ਲੱਭਣੇ ਪਏ।<ref name=":0" /> ਹਸੀਬ ਆਸਿਫ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਰੋਮਾਂਸ ਅਤੇ ਕਾਮੁਕਤਾ, ਬਲਕਿ ਨਰਮ ਇਰੋਟਿਕਾ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪਲਪ ਫਿਕਸ਼ਨ ਹਜ਼ਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਸਿਰਫ ਇਹ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਕੁਦਰਤੀ ਮਨੁੱਖੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਲਗਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕ੍ਰਾਸ ਰੋਡ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਡਿਜੀਟਲ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਨਾਲ ਆਇਆ। ਕੁਝ ਡਾਇਜੈਸਟ ਲੇਖਕ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਡਰਾਮਾ ਸਕ੍ਰਿਪਟ ਰਾਈਟਿੰਗ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ, ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਗਾਹਕੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਪਾਰਕ ਪ੍ਰਿੰਟ ਮੀਡੀਆ ਡਾਇਜੈਸਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਲਈ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਹੱਦ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਜਿਨਸੀ ਖੁੱਲੇਪਣ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।<ref name=":0" /> ਹਸੀਬ ਆਸਿਫ਼ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਡਾਇਜੈਸਟਾਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਨੈਤਿਕ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਕਾਬਪੋਸ਼ ਜਿਨਸੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉੱਚ ਅਤੇ ਹੇਠਲੇ ਵਰਗ ਨੂੰ ਜੱਜ ਕਰਨਾ ਵੀ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਆਸਿਫ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਲਾਸੀਕਲ ਉਰਦੂ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕੁਝ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਲਿੰਗਕਤਾ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਪਰ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਪਿਤਾ-ਪੁਰਖੀ ਪਾਖੰਡ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਦਲੀਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਪੁਲਪ ਫਿਕਸ਼ਨ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਅਤੇ ਪੁਰਖੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।<ref name=":0" /> == ਭਾਸ਼ਾ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤ == === ਉਰਦੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਾਹਿਤ === === ਪੰਜਾਬੀ === {{Main article|ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ}} === ਪਸ਼ਤੋ === {{Main article|ਪਸ਼ਤੋ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ}} === ਸਿੰਧੀ === {{Main article|ਸਿੰਧੀ ਸਾਹਿਤ}} === ਸਰਾਇਕੀ === {{Main article|ਸਰਾਇਕੀ ਸਾਹਿਤ}} === ਕਸ਼ਮੀਰੀ === {{Main article|ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸਾਹਿਤ}} == ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਾਹਿਤ == === ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ === {{Main article|Pakistani English literature}} ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੌਰ ਤੋਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਲੇਖਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਹਿਦ ਸੁਹਰਾਵਰਦੀ, [[ਅਹਿਮਦ ਅਲੀ (ਲੇਖਕ)|ਅਹਿਮਦ ਅਲੀ]], ਆਲਮਗੀਰ ਹਾਸ਼ਮੀ, ਦਾਊਦ ਕਮਾਲ, ਤੌਫੀਕ ਰਫਤ, ਅਤੇ ਮਾਕੀ ਕੁਰੈਸ਼ੀ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਐਮ. ਅਥਰ ਤਾਹਿਰ, ਵਕਾਸ ਦੇ ਕੰਮ ਨਾਲ। ਅਹਿਮਦ ਖਵਾਜਾ, ਓਮੇਰ ਤਰੀਨ, ਹਿਨਾ ਬਾਬਰ ਅਲੀ ਅਤੇ ਹੋਰ; ਪਰ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਤੋਂ ਗਲਪ ਨੂੰ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, [[ਪਾਰਸੀ]] ਲੇਖਕ ਬਾਪਸੀ ਸਿੱਧਵਾ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਨਾਲ, ਜਿਸਨੇ ''ਦ ਕਰੋ ਈਟਰਸ'', ''ਕਰੈਕਿੰਗ ਇੰਡੀਆ'' (1988), ਆਦਿ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, [[ਅਹਿਮਦ ਅਲੀ (ਲੇਖਕ)|ਅਹਿਮਦ ਅਲੀ]] ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਫ਼ਕਾਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ। ਘੋਸ਼ ਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗਲਪ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਵਿੱਚ, ਹਨੀਫ਼ ਕੁਰੈਸ਼ੀ ਨੇ ਨਾਵਲ ''ਦ ਬੁੱਢਾ ਆਫ਼ ਸਬਰਬੀਆ'' (1990) ਨਾਲ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਵ੍ਹਾਈਟਬ੍ਰੇਡ ਅਵਾਰਡ ਜਿੱਤਿਆ, ਅਤੇ ਆਮਰ ਹੁਸੈਨ ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਯੋਗ ਲਘੂ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਲਿਖੀ। ਸਾਰਾ ਸੁਲੇਰੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਹਿਤਕ ਯਾਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ, ''ਮੀਟਲੇਸ ਡੇਜ਼'' (1989)। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਲਿਖਤ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਪਾਠਕ ਹਨ। 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ਼ ਲੈਟਰਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਲਾਨਾ ਸਾਹਿਤਕ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਵੱਡਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਲੇਖਕ ਆਲਮਗੀਰ ਹਾਸ਼ਮੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਬਾਪਸੀ ਸਿੱਧਵਾ ਅਤੇ [[ਨਦੀਮ ਅਸਲਮ]] ਸਮੇਤ ਕਈ ਹੋਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਅਕੈਡਮੀ ਦੁਆਰਾ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਕਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਲਈ ਜਿੱਤੇ ਜਾਂ ਚੁਣੇ ਗਏ। ਮੋਹਸਿਨ ਹਾਮਿਦ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ''ਮੋਥ ਸਮੋਕ'' (2000) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਬੈਟੀ ਟਰਾਸਕ ਅਵਾਰਡ ਜਿੱਤਿਆ ਅਤੇ PEN/ਹੇਮਿੰਗਵੇ ਅਵਾਰਡ ਲਈ ਫਾਈਨਲਿਸਟ ਸੀ; ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਦੂਜਾ ਨਾਵਲ, ''ਦ ਰਿਲੈਕਟੈਂਟ ਫੰਡਾਮੈਂਟਲਿਸਟ'' (2007) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਨ ਬੁਕਰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਲਈ ਸ਼ਾਰਟਲਿਸਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼-ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਲੇਖਕ [[ਨਦੀਮ ਅਸਲਮ]] ਨੇ ਆਪਣੀ ਦੂਜੀ ਕਿਤਾਬ, ''ਮੈਪਸ ਫਾਰ ਲੌਸਟ ਲਵਰਜ਼'' (2004) ਲਈ ਕਿਰੀਆਮਾ ਇਨਾਮ ਜਿੱਤਿਆ । ਮੁਹੰਮਦ ਹਨੀਫ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ, ''ਏ ਕੇਸ ਆਫ ਐਕਸਪਲੋਡਿੰਗ ਮੈਂਗੋਜ਼'' (2008) ਨੂੰ 2008 ਦੇ ਗਾਰਡੀਅਨ ਫਸਟ ਬੁੱਕ ਅਵਾਰਡ ਲਈ ਸ਼ਾਰਟਲਿਸਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। <ref name="#guardianFirstBook">{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/books/2008/oct/31/guardianfirstbookaward-awardsandprizes|title=Five of the best in line for the Guardian first book award|last=Higgins, Charlotte|date=31 October 2008|publisher=[[The Guardian]]|access-date=2009-03-15}}</ref> ਉੱਭਰਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਕਾਮਿਲਾ ਸ਼ਮਸੀ ਅਤੇ ਦਾਨਿਆਲ ਮੁਈਨੁਦੀਨ ਨੇ ਵਿਆਪਕ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ। <ref>[https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=104696286&ft=1&f=1032 "Pakistani Authors Catch Literary World's Attention"], Rob Gifford, ''[[Morning Edition]]'', [[NPR]], May 29, 2009</ref> {{Main article|Persian and Urdu}} ਮੁਢਲੇ ਮੁਸਲਿਮ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣ ਗਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਇਆ ਅਤੇ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ। ਉਰਦੂ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਲਿੰਗੁਆ ਫ੍ਰੈਂਕਾ, [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਤੋਂ ਭਾਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ ( ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਦੇਖੋ)। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਫ਼ਾਰਸੀ ਤੋਂ [[ਈਰਾਨ|ਫ਼ਾਰਸੀ]] [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਸਾਹਿਤ|ਸਾਹਿਤ]] ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ, ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਵੀ ਬਣ ਗਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ [[ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ|ਅੱਲਾਮਾ ਇਕਬਾਲ]] ਸਨ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ, ਫ਼ਾਰਸੀ [[ਮੁਗਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗਲਾਂ]] ਦੀ ਦਰਬਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਰਹੀ, ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਰਦੂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਨੇ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਰੁਤਬਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ। ==ਉਦਾਹਰਣਾਂ== *[https://dn790007.ca.archive.org/0/items/20200531_20200531_1008/%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%86%DA%AF%D8%B2%DB%8C%D8%A8%20_%D8%B0%DA%A9%D8%A7%D8%A1.pdf اورنگزیب عالمگیر] *[https://ia903203.us.archive.org/20/items/7977-urdu-lashkari-zuban-bookspk/7977_urdu-lashkari-zuban-bookspk.pdf رتبیتوڈزیاگننئامییپاخؿ] == ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==  * [[ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਕਵਿਤਾ]] * [[ਉੱਤਰਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ|ਉੱਤਰ-ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ]] * [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ]] * [[ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲਿਖਾਰੀ ਲਹਿਰ|ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ]] * [[ਸਰਾਇਕੀ ਸਾਹਿਤ]] * [[ਉਰਦੂ ਸਾਹਿਤ]] * [[ਕਰਾਚੀ ਲਿਟਰੇਚਰ ਫੈਸਟੀਵਲ]] == ਹਵਾਲੇ == {{ਹਵਾਲੇ}} == ਹੋਰ ਪੜ੍ਹਨਾ == * [https://web.archive.org/web/20060324122700/http://www.the-south-asian.com/Nov2004/Pakistani_literature_short_story_1.htm ਕਾਮਰਾਨ, ਗਿਲਾਨੀ, 2004, ''ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਾਹਿਤ: ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਰੁਝਾਨ''] * ''ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਾਹਿਤ:'' ਆਲਮਗੀਰ ਹਾਸ਼ਮੀ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਤ ਸਮਕਾਲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਲੇਖਕ (ਨਿਊਯਾਰਕ: ਵਰਲਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਸਰਵਿਸ, 1978; ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ: ਗੁਲਮੋਹਰ ਪ੍ਰੈਸ, 1987) (ਦੂਜਾ ਐਡੀ. ). [[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-00-500408-X|0-00-500408-X]] (OCLC #19328427; LC ਕਾਰਡ #87931006) * ''A Dragonfly in the Sun: An Anthology of Pakistan Writing in English'', Muneza Shamsie ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਤ (ਕਰਾਚੀ: ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੈਸ, 1997)। [[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-19-577784-0|0-19-577784-0]] * ''ਘਰ ਛੱਡਣਾ: ਨਵੇਂ ਮਿਲੇਨਿਅਮ ਵੱਲ: ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਗਦ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ'', ਮੁਨੀਜ਼ਾ ਸ਼ਮਸੀ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਤ (ਕਰਾਚੀ: ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੈਸ, 2001)। [[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-19-579529-6|0-19-579529-6]] * ''ਪੋਸਟ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਵਾਇਸਸ ਇਨ ਸਾਊਥ ਏਸ਼ੀਅਨ ਰਾਈਟਿੰਗਜ਼'', ਆਲਮਗੀਰ ਹਾਸ਼ਮੀ, ਮਾਲਸ਼ਰੀ ਲਾਲ ਅਤੇ ਵਿਕਟਰ ਰਾਮਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਤ (ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ: ਅਲਹਮਰਾ, 2001)। [[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/969-516-093-X|969-516-093-X]] * ਰਹਿਮਾਨ, ਤਾਰਿਕ। 1991 ''ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ'' ਲਾਹੌਰ: ਵੈਨਗਾਰਡ ਪਬਲਿਸ਼ਰਜ਼ (ਪ੍ਰਾਇਵੇਟ) ਲਿਮਿਟੇਡ। {{Sister project links}} * {{Dmoz|Arts/Literature/World_Literature/Pakistani/}} * [https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=104696286&ft=1&f=1032 "Pakistani Authors Catch Literary World's Attention"], Rob Gifford, ''Morning Edition'', NPR, May 29, 2009 * [https://web.archive.org/web/20110413143445/http://pakistaniaat.org/ ''Pakistaniaat'': A Journal of Pakistan Studies] * [https://web.archive.org/web/20140516194938/http://bookexchange.com.pk/ ''BookExchange'': Pakistan Top Book Exchange] * Pakistani [http://dmoz.pk/Arts-and-Entertainment/Literature/ Literature] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200926041414/http://dmoz.pk/Arts-and-Entertainment/Literature/ |date=2020-09-26 }} {{Asian topic||literature}}{{Pakistani literature}}{{Authority control}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਾਹਿਤ]] adwk4gtrlo9iag6vv55apxlczmpri56 3 144921 812231 720446 2025-06-30T07:46:40Z Ternarius 35425 Ternarius ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MrGreen1163]] ਨੂੰ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MrGreen105]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/MrGreen1163|MrGreen1163]]" to "[[Special:CentralAuth/MrGreen105|MrGreen105]]" 615381 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Izaan Iqbal}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 22:34, 28 ਸਤੰਬਰ 2022 (UTC) sss80antqmbm4nxrrwq6orf995l1gc9 0 153479 812230 811430 2025-06-30T07:03:36Z Harchand Bhinder 3793 /* ਸਥਾਪਨਾ */ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ 812230 wikitext text/x-wiki '''ਭਿੰਡਰ ਕਲਾਂ''' [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਮੋਗਾ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ [[ਧਰਮਕੋਟ, ਮੋਗਾ|ਧਰਮਕੋਟ]] ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Bhinder Kalan , ਪੰਜਾਬੀ |url=http://wikiedit.org/India/Bhinder-Kalan/12385/ |access-date=7 March 2024 |website=wikiedit.org}}</ref> ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਭਿੰਡਰ ਸੀ, ਪਰ [[1823]] ਵਿੱਚ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਪਿੰਡ [[ਭਿੰਡਰ ਖੁਰਦ|ਭਿੰਡਰ ਖ਼ੁਰਦ]] ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਭਿੰਡਰ ਕਲਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। == ਸਥਾਪਨਾ == ਭਿੰਡਰ ਪਿੰਡ ਦੀ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਤੂਰ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਚਨਣ ਨੇ ਇੱਕ ਸੰਨਿਆਸੀ ਸਾਧੂ ਸੁਮਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਉੱਤੇ ਮੋਹੜੀ ਗੱਡੀ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=Postal Code: BHINDER KALAN, Post Bhinder SO Firozpur (Firozpur, Punjab) |url=https://pincodearea.in/BHINDER-KALAN-Pincode-PO-Bhinder-SO-Firozpur |access-date=7 March 2024 |website=PinCodeArea |language=en}}</ref> ਇਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 142041 ਹੈ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਾਇਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ, ਇੱਕ ਲੜਕੀਆਂ ਦਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਹੈ।<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/chandigarh/woman-sarpanch-in-punjab-kills-niece-to-rid-her-of-evil-spirits/articleshow/15617463.cms|title=Woman sarpanch in Punjab kills niece to 'rid her of evil spirits'|date=24 August 2012|work=The Times of India|access-date=7 March 2024}}</ref> ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀ [[ਸਰਪੰਚ]] ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਇੱਕ ਕਿਸ਼ੋਰ ਲੜਕੀ ਉੱਤੇ [[ਝਾੜ-ਫੂਕ|ਝਾੜ ਫੂਕ]] ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ ਕੁੱਟਮਾਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਿੰਡ ਮੀਡੀਆ ਦੀਆਂ ਸੁਰਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਆਖਰਕਾਰ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=qT0yAQAAQBAJ&q=Bhindran+Kalan&pg=PA38|title=Re-imagining South Asian Religions: Essays in Honour of Professors Harold G. Coward and Ronald W. Neufeldt|last=Singh|first=Pashaura, Michael Hawley|date=2012|publisher=Brill|isbn=978-9004242371|page=38}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/bhindrenwale.html|title=Sant Jarnail Singh ji Bhindrenwale|date=24 March 2007|work=Sikh-History|access-date=7 March 2024|quote=He engaged himself in farming until 1965 when he joined the Damdami Taksal of Bhinder Kalan village, about 15 km north of Moga, then headed by Sant Gurbachan Singh Khalsa. Hence the epithet Bhindrenwale.|archive-date=24 ਮਾਰਚ 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070324110547/http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/bhindrenwale.html|url-status=dead}}</ref> ਪਿੰਡ ਦਾ ਮੁੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਖੰਡ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਖੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅਧਾਰ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਲਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਖੰਡ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਸੰਤ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਜੋ 2020 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅਖੰਡ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਪਿੰਡ ਕਬੱਡੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਜਸਬੀਰ ਢੱਡ ਦਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਵੀ ਭਿੰਡਰ ਕਲਾਂ ਹੈ। [[ਤਸਵੀਰ:Image_of_Sant_Mohan_Singh_Bhindranwale.png|thumb|ਸੰਤ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਜੋ 2020 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅਖੰਡ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਨ।]] == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] 42kymski71kcdbkee7ulxqe6nez6i40 0 154044 812174 643321 2025-06-29T12:28:47Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 812174 wikitext text/x-wiki {{Infobox musical artist | honorific_prefix = | name = ਸਰਬੇਸ਼ਵਰ ਭੋਈ | honorific_suffix = | image = | image_size = | image_upright = | landscape = <!-- yes, if wide image, otherwise leave blank --> | alt = | caption = | native_name = | native_name_lang = | birth_name = ਸਰਬੇਸ਼ਵਰ ਭੋਈ | alias = | birth_date = <!-- {{Birth date and age|YYYY|MM|DD}} for living people supply only the year unless the exact date is already WIDELY published, as per [[WP:DOB]] --> | birth_place = ਰੇਖਪੁਰ, [[ਨਾਰਲਾ]], [[ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਲਾਹਾਂਡੀ|ਕਲਾਹਾਂਡੀ]], [[ਓਡੀਸ਼ਾ]] | origin = | death_date = <!-- {{ਉਮਰ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੀ ਤਾਰੀਕ|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (ਮੌਤ ਦੀ ਤਾਰੀਕ) --> | death_place = | genre = ਸੰਬਲਪੁਰੀ ਲੋਕ | occupation = ਗਾਇਕ,ਅਧਿਆਪਕ | instrument = ਢੋਲ,ਮਹੁਰੀ,ਤਾਸ਼ਾ | years_active = 2006 | label = | website = <!-- {{URL|example.com}} or {{Official URL}} --> | module = | module2 = | module3 = | associated_acts = }} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Articles with hCards]] {{External media|float=right|width=|image1=|image2=|image3=|audio1=|audio2=|audio3=|video1=[https://www.youtube.com/watch?v=sIcbkboj1Lw&list=PLPkErI6sd1q9l-dUgtqrN9bgOs8qvwR2f&index=1 Official Audio Song of Likri Jhikri], Youtube Video|video2=|video3=|model1=|model2=|model3=}} {| class="infobox" style="float: right; clear: right; margin:0 0 1.5em 1.5em" ! colspan="2" class="infobox-above" style="font-size:115%" |ਬਾਹਰੀ ਵੀਡੀਓ |- | colspan="2" class="infobox-full-data" style="text-align: left" |[[File:Nuvola_apps_kaboodle.svg|link=|alt=video icon|16x16px]]</img> [https://www.youtube.com/watch?v=sIcbkboj1Lw&list=PLPkErI6sd1q9l-dUgtqrN9bgOs8qvwR2f&index=1 ਲੀਕਰੀ ਝੀਕਰੀ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਆਡੀਓ ਗੀਤ], ਯੂਟਿਊਬ ਵੀਡੀਓ |} '''ਸਰਬੇਸ਼ਵਰ ਭੋਈ''' ਕਾਲਾਹਾਂਡੀ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਬਲਪੁਰੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਭਾਰਤੀ [[ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ|ਲੋਕ ਗਾਇਕ]] ਹੈ। <ref>{{Cite web |last=Pioneer |first=The |title=CM hails K’handi as State’s green basket |url=https://www.dailypioneer.com/2018/state-editions/cm-hails-k---handi-as-state---s-green-basket.html |access-date=2019-02-28 |website=The Pioneer |language=en}}</ref> <ref>{{Cite web |last=bureau |first=Odisha Diary |date=2018-09-28 |title=Odisha Chief Minister Naveen Patnaik Inaugurates three Day Kalahandi Dialogue in Bhawanipatna |url=http://orissadiary.com/odisha-chief-minister-naveen-patnaik-inaugurates-three-day-kalahandi-dialogue-bhawanipatna/ |access-date=2019-02-28 |website=OdishaDiary |language=en-US |archive-date=2019-02-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190228130443/http://orissadiary.com/odisha-chief-minister-naveen-patnaik-inaugurates-three-day-kalahandi-dialogue-bhawanipatna/ |url-status=dead }}</ref> ਉਸ ਨੇ ਸੰਬਲਪੁਰੀ ਫਿਲਮ ''ਆਦਿਮ ਵਿਚਾਰ'' ਲਈ "ਲਿਕਰੀ ਝਕਰੀ" ਅਤੇ "ਲਾਲ ਝੜਾ ਝੜਾ" ਵਰਗੇ ਗੀਤ ਗਾਏ, ਜਿਸ ਨੇ 2014 ਵਿੱਚ ਉੜੀਆ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਸਰਵੋਤਮ ਫੀਚਰ ਫਿਲਮ ਲਈ [[ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰ|ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਜਿੱਤਿਆ <ref>{{Cite web |title=Likri Jhikri (Full Song) - Sarbeswar - Download or Listen Free |url=https://www.jiosaavn.com/song/likri-jhikri/OTIYchpHDlk |publisher= |via=www.jiosaavn.com}}</ref> == ਅਰੰਭਿਕ ਜੀਵਨ == ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਕਾਲਾਹਾਂਡੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਰੇਖਪੁਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਗੌੜਾ ( ਯਾਦਵ ) ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਭੋਈ ਅਤੇ ਪਾਨਾ ਭੋਈ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਇਕ ਕਿਸਾਨ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਨਾਰਲਾ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਮਦਨਪੁਰ ਦੇ ਰਾਮਪੁਰ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਭਵਾਨੀਪਟਨਾ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਆਟੋਨੋਮਸ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਿਚ ਲੱਗ ਗਿਆ ਉਸ ਨੇ 2002 ਵਿੱਚ ਮਹਾਵਿਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕਾ ਅਨੁਸਥਾਨ ਗਾਇਨ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲਿਆ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾ ਇਨਾਮ ਜਿੱਤਿਆ। ਉਸ ਨੇ 2006 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਕਰੁਣਾਕਰ ਦਾਸ ਤੋਂ [[ਉੜੀਸੀ|ਓਡੀਸੀ]] ਸਿੱਖਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸੰਤੋਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਦਾਸ ਕੋਲ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। <ref>{{Cite web |title=I was born to sing, dance: Sarbeswar - Orissa Post |url=http://m.dailyhunt.in/news/india/english/orissa+post-epaper-orisapos/i+was+born+to+sing+dance+sarbeswar-newsid-91282069 |website=DailyHunt}}</ref> == ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ==   ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬ੍ਰੇਕ 2006 ਵਿਚ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸੁਭਮ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਦੇ ਨਾਲ <nowiki>''''ਪਖਨੁਪਾਰੇ ਝੜਨਾ ਪਾਨੀ''''</nowiki> ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਟਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ 2014 ਵਿੱਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਵਾਰਡ ਜੇਤੂ ਫਿਲਮ ''ਆਦਿਮ ਵਿਚਾਰ'' ਲਈ "ਲਿਕਰੀ ਝੀਕਰੀ", "ਲਾਲ ਝਾਰਾ ਝਾਰਾ" ਗਾਇਆ <ref>{{Cite web |title=Sarbeswar |url=https://gaana.com/artist/sarbeswar |access-date=2019-02-28 |website=Gaana.com}}</ref> == ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ == ਉਸ ਨੂੰ [[ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕੈਡਮੀ|ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ]] ਤੋਂ ਸੰਬਲਪੁਰੀ ਲੋਕ ਨਾਚ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਉਸਤਾਦ ਬਿਸਮਿੱਲਾ ਖਾਨ ਯੁਵਾ ਪੁਰਸਕਾਰ 2017 ਮਿਲਿਆ। <ref>{{Cite web |title=Akademi prize for Sujata |url=https://www.telegraphindia.com/odisha/akademi-prize-for-sujata/cid/1417081 |access-date=2019-02-28 |website=www.telegraphindia.com |language=en}}</ref> <ref>{{URL|https://sangeetnatak.gov.in/uploads/2018-19/PressReleaseUBYP2017-English.pdf|List of Ustad Bismillah Khan Yuva Puraskar awardee of 2017}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] hflmk41ksqpitq9cjabnag1ksaectub 0 157238 812225 653821 2025-06-30T03:12:25Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 812225 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = ਸੈਂਡਰਾ ਥਾਮਸ | birth_name = | birth_date = | birth_place = ਕੋਟਾਯਮ | occupation = ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰ | years_active = 2011 – ਮੌਜੂਦ | known_for = | spouse = | children = 2 }} [[Category:Articles with hCards]] '''ਸੈਂਡਰਾ ਥਾਮਸ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Sandra Thomas''') ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਅਤੇ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਹੈ।<ref>[https://web.archive.org/web/20131202222111/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-04-23/news-interviews/31382799_1_malayalam-film-industry-film-production-big-star-cast Meet Mollywood’s Ekta - Times of India]</ref> ਉਹ ''ਆਮੀਨ'' ਅਤੇ ''ਜ਼ੈਕਰਿਆਯੁਡ ਗਰਭਨੀਕਲ'' ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ''ਜ਼ੈਕਰਿਆਯੂਡ ਗਰਭਨੀਕਲ'' ਅਤੇ ''ਫਿਲਿਪਸ ਅਤੇ ਬਾਂਦਰ ਪੇਨ'' ਦੀ ਨਿਰਮਾਤਾ ਵਜੋਂ ਵੀ। ਸੈਂਡਰਾ, ਨਿਰਮਾਤਾ ਵਿਜੇ ਬਾਬੂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਫਿਲਮ-ਨਿਰਮਾਣ ਕੰਪਨੀ ਫਰਾਈਡੇ ਫਿਲਮ ਹਾਊਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਹ ਵਿਜੇ ਬਾਬੂ ਨਾਲ ਵਿਵਾਦ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਫਰਾਈਡੇ ਫਿਲਮ ਹਾਊਸ ਤੋਂ ਹਟ ਗਈ।<ref>{{Cite news|url=https://indianexpress.com/article/entertainment/malayalam/case-filed-against-vijay-babu-for-assaulting-sandra-thomas-he-denies-claims-on-facebook-4459932/|title=Case filed against Vijay Babu for assaulting Sandra Thomas, he denies claims on Facebook|date=5 January 2017|work=The Indian Express}}</ref> == ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == ਉਸਨੇ ਜੁਲਾਈ 2016 ਵਿੱਚ ਵਿਲਸਨ ਜੌਹਨ ਥਾਮਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ,<ref>{{Cite web |title=Actor Sandra Thomas ties the knot |url=http://english.mathrubhumi.com/movies-music/events/actor-sandra-thomas-ties-the-knot-english-news-1.1194583 |access-date=2023-03-12 |archive-date=2018-08-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180813210633/https://english.mathrubhumi.com/movies-music/events/actor-sandra-thomas-ties-the-knot-english-news-1.1194583 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |date=11 July 2016 |title=Wedding bells: Malayalam film producer and actress Sandra Thomas gets hitched |url=http://www.dnaindia.com/entertainment/report-wedding-bells-malayalam-film-producer-and-actress-sandra-thomas-gets-hitched-to-wilson-thomas-2233436}}</ref> ਜੋੜੇ ਨੇ 2018 ਵਿੱਚ ਜੁੜਵਾਂ ਧੀਆਂ ਦਾ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੱਤਾ।<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/malayalam/movies/news/sandra-thomas-is-a-proud-mother-of-twin-daughters/articleshow/63629979.cms|title=Sandra Thomas is a proud mother of twin daughters|last=Jayaram|first=Deepika|date=5 April 2018|work=The Times of India}}</ref> == ਫ੍ਰਾਈਡੇ ਫਿਲਮ ਹਾਊਸ == ਫਿਲਮ ਫਰਾਈਡੇ ਸੈਂਡਰਾ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਸੀ ਅਤੇ ਅਭਿਨੇਤਾ ਵਿਜੇ ਬਾਬੂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਲਕੀਅਤ ਵਾਲੇ ਫਰਾਈਡੇ ਫਿਲਮ ਹਾਊਸ ਲਈ ਵੀ ਬਣ ਗਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੰਪਨੀ ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਨੂੰ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਫਰਾਈਡੇ ਫਿਲਮ ਹਾਊਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਿਰਮਾਣ ਉੱਦਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 3 ਜਨਵਰੀ 2017 ਨੂੰ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਦਫਤਰ 'ਚ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੈਂਡਰਾ ਨੇ ਵਿਜੇ ਬਾਬੂ 'ਤੇ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਗਲਤਫਹਿਮੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੈਂਡਰਾ ਨੇ ਇੰਡਸਟਰੀ ਤੋਂ ਬ੍ਰੇਕ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=Our Projects - Friday Film House |url=http://www.fridayfilmhouse.com/our_projects.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140912091844/http://www.fridayfilmhouse.com/our_projects.html |archive-date=12 September 2014 |access-date=12 September 2014 |website=fridayfilmhouse.com}}</ref> ਉਸਨੇ ਸੈਂਡਰਾ ਥਾਮਸ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਨਾਮ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਕੰਪਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।<ref name="STP">{{Cite web |title=About Sandra Thomas Productions |url=https://www.sandrathomasproductions.com/about.html |website=sandrathomasproductions.com |access-date=2023-03-12 |archive-date=2021-08-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210807202243/https://www.sandrathomasproductions.com/about.html |url-status=dead }}</ref> == ਅਵਾਰਡ == ; ਕੇਰਲ ਰਾਜ ਫਿਲਮ ਅਵਾਰਡ * 2014 - ''ਫਿਲਿਪਸ ਅਤੇ ਬਾਂਦਰ ਪੈੱਨ'' ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਿਊਰੀ ਅਵਾਰਡ<ref>{{Cite web |date=19 April 2014 |title=Kerala State Film Awards 2014 Announced – Winners List |url=http://www.keralatv.in/2014/04/kerala-state-film-awards-2014/ |access-date=12 September 2014 |website=Keralatv.in |archive-date=19 ਅਪ੍ਰੈਲ 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140419211634/http://www.keralatv.in/2014/04/kerala-state-film-awards-2014/ |url-status=dead }}</ref> * 2013 - ਸਰਵੋਤਮ ਬਾਲ ਫਿਲਮ ਲਈ ਕੇਰਲ ਰਾਜ ਫਿਲਮ ਅਵਾਰਡ == ਹਵਾਲੇ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਲਿਆਲਮ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] kmg81co00ehz6m0bw5aqhzg8my0058e 0 157601 812175 809142 2025-06-29T12:53:53Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 812175 wikitext text/x-wiki '''ਸਰਿਤਾ ਖੁਰਾਨਾ''' ਬਰੁਕਲਿਨ, NY ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ [[ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ|ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਅਕ ਹੈ। ਖੁਰਾਣਾ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ|ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ]] ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਾਈਗ੍ਰੇਸ਼ਨ, ਮੈਮੋਰੀ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਲਿੰਗ ਅਤੇ ਲਿੰਗਕਤਾ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮ ਦੌਰਾਨ ਆਮ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ। ਖੁਰਾਨਾ ਆਪਣੀ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਮੁੰਦਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਟ੍ਰਿਬੇਕਾ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ ਵਿੱਚ ਐਲਬਰਟ ਮੇਸਲਜ਼ ਨਿਊ ਡਾਕੂਮੈਂਟਰੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਅਵਾਰਡ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ''[[ਦੇਸੀ]]'' ਔਰਤ ਸੀ।<ref name=":15">{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2018/04/06/arts/bronx-arts-paterno-eric-b-rakim.html|title=This Week: Getting Crafty in the Bronx, 'Paterno,' Eric B. & Rakim on Tour|last=Shattuck|first=Kathryn|date=2018-04-06|work=The New York Times|access-date=2020-05-21|language=en-US|issn=0362-4331}}</ref><ref name=":16">{{Cite web |title=Directors use film to speak on social issues at 2017 Tribeca Film Festival |url=https://www.nbcnews.com/news/asian-america/directors-use-film-speak-social-issues-2017-tribeca-film-festival-n747576 |access-date=2020-05-15 |website=NBC News |language=en}}</ref><ref name=":17">{{Cite web |last=Schager |first=Nick |date=2017-04-23 |title=Film Review: 'A Suitable Girl' |url=https://variety.com/2017/film/reviews/a-suitable-girl-review-1202023694/ |access-date=2020-05-21 |website=Variety |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=McHenry |first=Jackson |title=Keep the Change, Son of Sofia, and Bobbi Jene Top Tribeca Film Festival Awards |url=https://www.vulture.com/2017/04/tribeca-film-festival-award-winners-list.html |access-date=2020-05-21 |website=Vulture |language=en-us}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |last=Scheck |first=Frank |date=24 April 2017 |title='A Suitable Girl': Film Review {{!}} Tribeca 2017 |url=https://www.hollywoodreporter.com/review/a-suitable-girl-996884 |access-date=2020-05-21 |website=The Hollywood Reporter |language=en}}</ref><ref name=":8">{{Cite journal|last=Bender|first=Abbey|date=2018|title=A Suitable Girl|journal=Pine Magazine|volume=No 2|pages=108–110}}</ref><ref name=":12">{{Cite web |last=Rao |first=Sameer |date=2017-04-28 |title=Award-Winning Desi Directors Tackle Arranged Marriage Stigma in 'A Suitable Girl' |url=https://www.colorlines.com/articles/award-winning-desi-directors-tackle-arranged-marriage-stigma-suitable-girl |access-date=2020-05-20 |website=Colorlines |language=en}}</ref><ref name=":6">{{Cite web |last=Hubbard |first=Sally |date=2018-10-23 |title=Women Killing It |url=https://womenyoushouldknow.net/filmmaker-sarita-khurana-south-asian-stories/ |access-date=2020-04-14 |website=Women You Should Know® |language=en-US |archive-date=2020-01-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200125015140/https://womenyoushouldknow.net/filmmaker-sarita-khurana-south-asian-stories/ |url-status=dead }}</ref><ref name=":3">{{Cite web |last=Hammonds |first=Loren |title=A Suitable Girl {{!}} 2017 Tribeca Film Festival |url=https://www.tribecafilm.com/festival/archive/suitable-girl-2017 |access-date=2020-05-21 |website=Tribeca }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਮਈ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref name=":2">{{Cite web |last=Allen |first=Joseph |date=21 April 2017 |title=Tribeca 2017 Women Directors |url=https://womenandhollywood.com/tribeca-2017-women-directors-meet-smriti-mundhra-and-sarita-khurana-a-suitable-girl-6708f9a1f853/ |access-date=2020-01-25 |website=womenandhollywood.com |language=en-US |archive-date=2020-01-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200125014342/https://womenandhollywood.com/tribeca-2017-women-directors-meet-smriti-mundhra-and-sarita-khurana-a-suitable-girl-6708f9a1f853/ |url-status=dead }}</ref> == ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ == ਸਰਿਤਾ ਖੁਰਾਣਾ ਦਾ ਜਨਮ 1970 ਵਿੱਚ [[ਲੰਡਨ|ਲੰਡਨ, ਇੰਗਲੈਂਡ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨਿਊਯਾਰਕ ਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਹੋਈ ਸੀ।<ref name=":0">{{Cite web|title=Cultural Journey Spotlight: An Interview with "A Suitable Girl" Directors Sarita Khurana & Smriti Mundhra|url=https://heartlandfilm.org/cultural-journey-spotlight-an-interview-with-a-suitable-girl-directors-sarita-khurana-smriti-mundhra/|date=2017-08-14|website=Heartland Film|language=en-US|access-date=2020-05-21}}</ref> ਨਿਊਯਾਰਕ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹ ਕਲਾਵਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਣ ਲੱਗ ਪਈ।<ref name=":0" /> ਉਹ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਦੀ ਘਾਟ ਜਾਂ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਏਸ਼ੀਆਈ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਗਲਤ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ 'ਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਸੀ।<ref name=":0" /> ਖੁਰਾਣਾ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਨਿਊਯਾਰਕ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ|ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ]] ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।<ref>{{Cite book|title=Becoming American, Being Indian: An Immigrant Community in New York City|last=Madhulika S|first=Khandelwal|publisher=Cornell University Press|year=2018|isbn=978-0801440434|location=Ithaca and London}}</ref> ਖੁਰਾਣਾ ਨੇ ਓਬਰਲਿਨ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਬੀਏ, [[ਹਾਰਵਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਤੋਂ ਮਾਸਟਰ ਆਫ਼ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ, [[ਕੋਲੰਬੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਦੇ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ ਤੋਂ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਫਾਈਨ ਆਰਟਸ ਵਿੱਚ ਮਾਸਟਰ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Alumni Spotlight Interview |url=https://arts.columbia.edu/profiles/sarita-khurana |access-date=21 May 2020 |website=Columbia University School of the Arts}}</ref><ref name=":8" /><ref name=":6" /><ref name=":3" /> ਖੁਰਾਣਾ ਨੇ ਸਾਰਾ ਹਿੱਲ ਦੇ 2007 ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ''ਆਫਟਰਸਕੂਲ ਮੈਟਰਜ਼:'' ਕੋਰਵਿਨ ਪ੍ਰੈਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਯੁਵਾ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੇਖ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=ZOYjUblEivEC|title=Afterschool Matters: Creative Programs That Connect Youth Development and Student Achievement|last=Hill|first=Sara L.|last2=Hill|first2=Sara Louisa|date=2008|publisher=SAGE Publications|isbn=978-1-4129-4124-2|language=en}}</ref> == ਕਰੀਅਰ ਅਤੇ ਅਵਾਰਡ == ਸਰਿਤਾ ਖੁਰਾਨਾ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਨਿਰਮਾਤਾ ਹੈ। ਬਿਰਤਾਂਤਕਾਰੀ, ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਤਮਕ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਖੁਰਾਣਾ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਟ੍ਰਿਬੇਕਾ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ,<ref name=":1" /> ਸ਼ੈਫੀਲਡ ਡੌਕ/ਫੈਸਟ, ਬੀਐਫਆਈ ਲੰਡਨ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ, ਮੁੰਬਈ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ, ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਨ ਫਿਲਮ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਡੌਕਸ ਫੈਸਟੀਵਲ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਖੁਰਾਣਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ 2017 ਵਿੱਚ ਨਿਊਯਾਰਕ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰਿਬੇਕਾ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾਵਾਨ ਅਲਬਰਟ ਮੇਸਲਜ਼ ਨਿਊ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਵਾਰਡ, ਅਤੇ ਪਿਊ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਸਮੇਤ ਕਈ ਪੁਰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।<ref>{{Cite web |last=Kushangi |first=Shrithika |date=14 Mar 2020 |title=Indian American Filmmakers Sarita Khurana and Anula Shetty Named as 2020 CAAM Fellows |url=https://www.wishesh.com/top-stories/73658-indian-american-filmmakers-sarita-khurana-and-anula-shetty-named-as-2020-caam-fellows.html |access-date=2020-05-21 |website=www.wishesh.com |language=en-us}}</ref><ref name=":12" /> 2015 ਵਿੱਚ ਖੁਰਾਣਾ ਨੂੰ ਵਰਮੋਂਟ ਵਿੱਚ ਮੀਡੀਆ ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਲੈਬ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ NALIP-ਡਾਈਵਰਸ ਵੂਮੈਨ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>{{Cite web |date=September 25, 2015 |title=NALIP Announces 10 Selected Projects for 2015 Diverse Women in Media Residency Lab at Artist Retreat Center in Vermont, October 3-11 |url=https://www.nalip.org/nalip_announces_10_selected_projects_for_2015_diverse_women_in_media_residency_lab_at_artist_retreat_center_in_vermont_october_3_11 |access-date=2020-05-21 |website=NALIP |archive-date=2020-09-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200919222424/https://www.nalip.org/nalip_announces_10_selected_projects_for_2015_diverse_women_in_media_residency_lab_at_artist_retreat_center_in_vermont_october_3_11 |url-status=dead }}</ref> ਖੁਰਾਣਾ ਨੂੰ 2019 ਵਿੱਚ ਏਸ਼ੀਅਨ ਵੂਮੈਨ ਗਿਵਿੰਗ ਸਰਕਲ ਤੋਂ ਇੱਕ ਗ੍ਰਾਂਟ ਅਤੇ 2020 ਵਿੱਚ ਏਸ਼ੀਅਨ ਅਮਰੀਕਨ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਮਿਲੀ<ref name=":18">{{Cite web|title=Indian American Filmmakers Sarita Khurana, Anula Shetty Named 2020 CAAM Fellows|url=https://www.indiawest.com/news/global_indian/indian-american-filmmakers-sarita-khurana-anula-shetty-named-2020-caam-fellows/article_960968f4-655c-11ea-931a-d3f01852ec83.html|website=India West|language=en|access-date=2020-05-21|archive-date=2020-07-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20200720222126/https://www.indiawest.com/news/global_indian/indian-american-filmmakers-sarita-khurana-anula-shetty-named-2020-caam-fellows/article_960968f4-655c-11ea-931a-d3f01852ec83.html|url-status=dead}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1970]] 4w2l9jez3jgsbdp0fuxgt2d7mn198fl 0 158518 812229 729987 2025-06-30T06:08:27Z YehudaHubert 55056 812229 wikitext text/x-wiki {{Infobox company | name = ਵਾਇਆਕਾਮ18 ਮੀਡੀਆ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਲਿਮਿਟੇਡ | logo = Logo of the Viacom18.svg | type = ਸੰਯੁਕਤ ਉੱਦਮ | industry = [[ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ]] | foundation = {{start date and age|2007|11}} | location = [[ਮੁੰਬਈ]], [[ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ]], ਭਾਰਤ<ref>{{Cite web|url=http://www.viacom18.com/contact.html |title=Viacom18 Media Pvt. Ltd |publisher=Viacom18.com |access-date=27 July 2018|url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20111023065128/http://www.viacom18.com/contact.html |archive-date=23 October 2018 }}</ref> | key_people = | owners = [[ਨੈੱਟਵਰਕ18 ਗਰੁੱਪ]] (51%)<br />ਪੈਰਾਮਾਉਂਟ ਨੈੱਟਵਰਕ ਈਐਮਈਏਏ (49%) | subsid = ਵਾਇਆਕਾਮ18 ਯੂਐਸ<br /> ਵਾਇਆਕਾਮ18 ਮੀਡੀਆ<br />ਵਾਇਆਕਾਮ18 ਡਿਜੀਟਲ ਵੈਂਚਰਸ<br />ਰੋਪਟੋਨਲ<br>ਦ ਇੰਡੀਅਨ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ<ref>{{cite web |title=TV18 Broadcast Ltd (CRD) |url=http://www.bseindia.com/xml-data/corpfiling/AttachHis/TV18_Broadcast_Ltd1_100214.pdf |website=BSEIndia |archive-url=https://web.archive.org/web/20150923224204/http://www.bseindia.com/xml-data/corpfiling/AttachHis/TV18_Broadcast_Ltd1_100214.pdf |archive-date=September 23, 2015}}</ref><br />ਵਾਇਆਕਾਮ18 ਸਟੂਡੀਓਜ਼ | homepage = {{URL|https://www.viacom18.com/|Viacom18.com}} }} '''ਵਾਇਆਕਾਮ18 ਮੀਡੀਆ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਲਿਮਟਿਡ''' ਇੱਕ ਮੁੰਬਈ-ਅਧਾਰਤ ਮੀਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਹੈ; ਇਹ [[ਨੈੱਟਵਰਕ18 ਗਰੁੱਪ]]—[[ਰਿਲਾਇੰਸ ਇੰਡਸਟਰੀਜ਼]] ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਕੰਪਨੀ, ਅਤੇ [[ਪੈਰਾਮਾਊਂਟ ਗਲੋਬਲ|ਪੈਰਾਮਾਉਂਟ ਗਲੋਬਲ]] ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਸਾਂਝਾ ਉੱਦਮ ਹੈ।<ref>{{cite web|url=http://www.rapidtvnews.com/index.php/2011061512860/corporate-restructure-complete-for-indias-network18.html|title=Corporate restructure complete for India's Network18|publisher=rapidtvnews.com|access-date=10 August 2017|archive-date=21 ਮਾਰਚ 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230321132325/https://www.rapidtvnews.com/index.php/2011061512860/corporate-restructure-complete-for-indias-network18.html|url-status=dead}}</ref> ਇਹ 2007 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚੈਨਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮੱਗਰੀ ਉਤਪਾਦਨ ਸਟੂਡੀਓ ਦੀ ਮਾਲਕ ਹੈ। ==ਹਵਾਲੇ== {{Reflist|refs="Viacom18 Media Pvt. Ltd". Viacom18.com. Archived from the original on 23 October 2018. Retrieved 27 July 2018. "TV18 Broadcast Ltd (CRD)" (PDF). BSEIndia. Archived from the original (PDF) on 23 September 2015. "Corporate restructure complete for India's Network18". rapidtvnews.com. Retrieved 10 August 2017. "Beefing Up The Bouquet". business.outlookindia.com. Retrieved 10 August 2018. "Viacom18 launches its new channel 'sonic' in India". India Infoline. 5 December 2018. Retrieved 26 December 2018. "TV18 to increase stake to 51% in Viacom18, the JV with Viacom Inc". Viacom18. 31 January 2018. Retrieved 31 January 2018. "Our Channels - On Air". viacom18.com. https://bestmediainfo.com/2019/09/colors-telugu-goes- digital-first-to-launch-on-voot-on-sept-23/ https://brandequity.economictimes.indiatimes.com/news/media/viacom18-goes-digital-first-launches-colors- telugu-on-voot/71187480}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== *[http://www.viacom18.com Official Site] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160512162728/http://www.viacom18.com/ |date=2016-05-12 }} [[Category:ਵਾਇਆਕਾਮ 18| ]] [[Category:ਨੈੱਟਵਰਕ18 ਗਰੁੱਪ]] 0ssqscwqcx3v83csnwyq25gnqs3qyel 0 159031 812183 655622 2025-06-29T14:45:11Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 812183 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = ਸ਼ਰੁਤੀ ਲਕਸ਼ਮੀ | caption = | birth_name = ਸਰੂਤੀ ਜੋਸ | birth_date = {{Birth date and age|1990|09|08|df=yes}} | birth_place = ਕੰਨੂਰ, [[ਕੇਰਲ]], ਭਾਰਤ | occupation = ਅਦਾਕਾਰਾ | years_active = 2000–ਮੌਜੂਦ | spouse = {{marriage|ਅਵਿਨ ਐਂਟੋ|2016}} | relatives = ਸ਼੍ਰੀਲਯਾ (ਭੈਣ) }} [[Category:Articles with hCards]] '''ਸਰੂਤੀ ਜੋਸ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Sruthi Jose;''' ਜਨਮ 8 ਸਤੰਬਰ, 1990), ਉਸਦੇ ਸਕ੍ਰੀਨ ਨਾਮ '''ਸਰੂਤੀ ਲਕਸ਼ਮੀ''' ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਮਲਿਆਲਮ]] ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਸੀਰੀਅਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਲਾਸੀਕਲ ਡਾਂਸਰ ਵੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਟੈਲੀਸੀਰੀਅਲ ਪੋਕਕੁਵੇਲ ਲਈ 2016 ਵਿੱਚ ਸਰਵੋਤਮ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਲਈ ਕੇਰਲ ਰਾਜ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/malayalam/pokkuveyil-bags-the-kerala-state-television-award-for-the-best-serial/articleshow/61320353.cms|title=Pokkuveyil bags the Kerala State Television Award for the best serial|last=Jayaram|first=Deepika|date=29 October 2017|work=[[The Times of India]]|access-date=4 February 2018}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.keralatv.in/2017/10/state-television-awards-winners/|title=Kerala Chalachitra Academy Announced Winners of State Television Awards|date=22 October 2017|access-date=4 February 2018|publisher=Keralatv.in|archive-date=26 ਅਕਤੂਬਰ 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171026162700/https://www.keralatv.in/2017/10/state-television-awards-winners/|url-status=dead}}</ref> == ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == ਸਕਰੀਨ ਨਾਮ ਸਰੂਤੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਵਾਲੀ ਸਰੂਤੀ ਜੋਸ ਦਾ ਜਨਮ 8 ਸਤੰਬਰ 1990 ਨੂੰ ਜੋਸ ਅਤੇ ਸਿਨੇ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਲਿਸੀ ਜੋਸ ਦੇ ਘਰ [[ਕਨੂਰ|ਕੰਨੂਰ]] ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ [[ਕਨੂਰ|ਕੰਨੂਰ]] ਤੋਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਂ ਵਾਇਨਾਡ ਤੋਂ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਸ਼੍ਰੀਲਯਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਨਨਯਾ ਕੈਥੋਲਿਕ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੀ ਹੈ। GHSS ਸ਼੍ਰੀਕੰਦਪੁਰਮ ਤੋਂ ਸਾਇੰਸ ਵਿੱਚ +2 ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮਾਰ ਇਵਾਨੀਓਸ ਕਾਲਜ, [[ਤਿਰੂਵਨੰਤਪੁਰਮ|ਤ੍ਰਿਵੇਂਦਰਮ]] ਤੋਂ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਚਲੀ ਗਈ। ਉਹ ਇੱਕ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਲਾਸੀਕਲ ਡਾਂਸਰ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਸ਼੍ਰੀਲਯਾ ਨੇ ਫਿਲਮਾਂ ਕੁਟੀਮ ਕੋਲਮ (2013), ਮਾਨਿਕਯਮ (2015), ਕੰਪਾਰਟਮੈਂਟ (2015) ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਟੀਵੀ ' ਤੇ ਸੀਰੀਅਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਕ੍ਰਿਪਾਸਾਗਰਮ, ਸੂਰਿਆ ਟੀਵੀ ' ਤੇ ਕੰਨਮਣੀ, ਥੇਨੁਮ ਵਾਯਮਬਮ, ਮਜ਼ਹਵਿਲ ਮਨੋਰਮਾ 'ਤੇ ਭਾਗਿਆਦੇਵਥਾ, ਮਾਜ਼ਹਿਲਵੱਲੋ 'ਤੇ ਮੂਨਮਰਸ ਟੀਵੀਲਵੱਲੋ' 'ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਮਨੋਰਮਾ। ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੱਕਨਦ, [[ਕੋਚੀ]] ਵਿਖੇ ਸੈਟਲ ਹਨ।<ref>{{Cite web |script-title=ml:ഭാഗ്യദേവതയിലൂടെ ഭാഗ്യം വന്നപ്പോള്‍ |url=http://www.mangalamvarika.com/index.php/en/home/index/148/38 |url-status=usurped |archive-url=https://web.archive.org/web/20140714223022/http://www.mangalamvarika.com/index.php/en/home/index/148/38 |archive-date=14 July 2014 |access-date=14 July 2014 |publisher=mangalam.com |language=ml}}</ref> ਸਰੂਤੀ ਨੇ 2 ਜਨਵਰੀ 2016 ਨੂੰ ਡਾ. ਅਵਿਨ ਐਂਟੋ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite news|url=http://english.manoramaonline.com/entertainment/entertainment-news/actress-sruthi-lakshmi-gets-married.html|title=Actress Sruthi Lakshmi gets married|date=3 January 2016|work=[[Malayala Manorama|Manorama Online]]|access-date=2 March 2016}}</ref> ਸ਼ਰੂਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਭੈਣ ਨੇ 2018 ਤੋਂ 2019 ਤੱਕ ਸੂਰਿਆ ਟੀਵੀ ਸੀਰੀਅਲ ਥੇਨੁਮ ਵਯੰਬਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ। == ਕੈਰੀਅਰ == ਸਰੂਤੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇੱਕ ਬਾਲ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਸੀਰੀਅਲ ਨਿਜ਼ਾਲੁਕਲ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸੰਕਰ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 2000 ਵਿੱਚ ਏਸ਼ੀਆਨੇਟ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ''ਨਕਸ਼ਤਰੰਗਲ'', ''ਡਿਟੈਕਟਿਵ ਆਨੰਦ'' ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਸੀਰੀਅਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।<ref name="Nizhalukal">{{Cite web |title=Nizhalukal |url=http://ranjithsankar.wordpress.com/2007/05/16/nizhalukal-2/}}</ref> ਉਸਨੇ ਦਿਲੀਪ ਦੇ ਨਾਲ ਫਿਲਮ ''ਰੋਮੀਓ'' ਵਿੱਚ, ਤਿੰਨ ਹੀਰੋਇਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਭਾਮਾ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਫਿਲਮੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਕੁਝ ਐਲਬਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਟਾਕ ਸ਼ੋਅ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ''ਨਮਲ ਥੰਮਿਲ'' (ਏਸ਼ੀਅਨੇਟ), ''ਯੂਥ ਕਲੱਬ'' (ਏਸ਼ੀਅਨੇਟ), ''ਸ਼੍ਰੀਕੰਦਨਾਇਰ ਸ਼ੋਅ'' (ਸੂਰਿਆ ਟੀਵੀ) ਆਦਿ<ref name="A half-baked Romeoo">{{Cite web |title=A half-baked Romeoo |url=http://www.rediff.com/movies/2007/dec/17ssromeo.htm |access-date=17 December 2007 |publisher=Rediff}}</ref> ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਫਲਾਵਰਜ਼ ਟੀਵੀ 'ਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਿਐਲਿਟੀ ਸ਼ੋਅ ''ਸਟਾਰ ਚੈਲੇਂਜ'' ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। == ਹਵਾਲੇ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤਾਮਿਲ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਲਿਆਲਮ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1986]] a8orlnw80t3q80nzmdtvedvgn36b4kz 0 164619 812210 766042 2025-06-29T20:54:34Z InternetArchiveBot 37445 Bluelink 1 book for verifiability (20250629)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] 812210 wikitext text/x-wiki '''ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ''' ([[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ]] ਅਤੇ [[ਉਰਦੂ]]: گوردوارہ شہید بھائی تارو سنگھ) ਜਾਂ '''ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਸਥਾਨ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਜੀ'''<ref>{{Cite web |date=28 July 2020 |title=India objects to Pakistan's decision to convert Lahore gurdwara into mosque |url=https://www.asianage.com/india/all-india/280720/india-objects-to-pakistans-decision-to-convert-lahore-gurdwara-into-mosque.html}}</ref><ref>{{Cite web |title=Lahore gurdwara to be made mosque? &#124; India News - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/lahore-gurdwara-to-be-made-mosque/articleshow/77210319.cms}}</ref> [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ]] ਨੌਲੱਖਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਖੇ ਇੱਕ [[ਸਿੱਖ]] [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ]] ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਥਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ [[ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ|ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ]] ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=Gurdwara Sri Shaheed Ganj Bhai Taru: Discover Sikhism |url=http://www.discoversikhism.com/sikh_gurdwaras/gurdwara_sri_shaheed_ganj_bhai_taru.html |access-date=2019-11-28 |website=discoversikhism.com}}</ref><ref>{{Cite web |title=GURDWARA SHAHID GANJ BHAI TARU SINGH (PAKISTAN) |url=http://sgpc.net/gurdwara-shahid-ganj-bhai-taru-singh-pakistan/ |access-date=2019-11-28 |website=Shiromani Gurdwara Parbandhak Committee}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=2poOAQAAMAAJ&q=Taru+Singh+naulakha|title=Alpjan: A Chronicle of Minorities|date=2006|publisher=Social Advancement and Development Trust|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=x3XXAAAAMAAJ&q=Taru+Singh+naulakha|title=The Sikh Review|date=2004|publisher=Sikh Cultural Centre|language=en}}</ref> ਇਹ ਅਸਥਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਗਰਾਊਂਡ 'ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ 1850 ਵਿੱਚ ਮਾਲਕੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਵਿਵਾਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=eh3ICQAAQBAJ&q=shaheed+ganj+mosque+destroyed&pg=PA93|title=Muslim Political Discourse in Postcolonial India: Monuments, Memory, Contestation|last=Ahmed|first=Hilal|date=2015-06-03|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-55955-9|language=en}}</ref> ਪਹਿਲਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ, ਅਦਾਲਤਾਂ ਨੇ ਅਸਥਾਨ 'ਤੇ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ।<ref>{{Cite web |date=2020-07-30 |title=Explained: Behind row over Pakistan 'gurdwara conversion', a video and a dispute that began in 1880s |url=https://indianexpress.com/article/explained/attempt-to-convert-gurdwara-into-mosque-in-lahore-how-a-pakistan-mans-video-reignited-row-that-began-in-1880s-sparked-mea-protest-6529890/ |access-date=2020-08-03 |website=The Indian Express |language=en}}</ref> ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਟੋਲੇ ਨੇ 7-8 ਜੁਲਾਈ 1935 ਨੂੰ ਮਸਜਿਦ ਢਾਹ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਫਿਰਕੂ ਦੰਗੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ।<ref>{{Cite web |last=Daniyal |first=Shoaib |title=A mosque dispute in colonial Lahore could hold lessons for the Babri Masjid case |url=http://scroll.in/article/693471/a-mosque-dispute-in-colonial-lahore-could-hold-lessons-for-the-babri-masjid-case |access-date=2020-07-28 |website=Scroll.in |language=en-US}}</ref> ਦਸੰਬਰ 2022 ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰੀ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ, ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। == ਟਿਕਾਣਾ == ਇਹ [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ]] ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨੌਲੱਖਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=18 July 2019 |title=274th martyrdom anniversary of Shaheed Bhai Taru Singh observed in Pakistan |url=https://www.sikh24.com/2019/07/18/274th-martyrdom-anniversary-of-shaheed-bhai-taru-singh-observed-in-pakistan/ |access-date=2019-11-28 |website=www.sikh24.com}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=C6IDTnI6srcC&q=Gurudwara+Shaheed+Bhai+Taru+Singh+Lahore&pg=PA90|title=Baisakhi Of The Khalsa Panth|last=Singh|first=Preetam|last2=Q.C.|date=2003|publisher=Hemkunt Press|isbn=978-81-7010-327-1|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.business-standard.com/article/news-ani/i-m-treated-like-a-dog-alleges-pro-khalistani-leader-gopal-singh-chawla-119071700908_1.html|title=I'm treated like a dog, alleges pro-Khalistani leader Gopal Singh Chawla|date=2019-07-17|work=Business Standard India|access-date=2019-11-28}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=skNuAAAAMAAJ&q=Taru+Singh+naulakha|title=Lahore: Illustrated City Guide|last=Lari|first=Yasmeen|date=2003|publisher=Heritage Foundation Pakistan|isbn=978-969-8655-01-3|language=en}}</ref> == ਇਤਿਹਾਸ == ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਗਰਾਊਂਡ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ,<ref name=":0">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=eh3ICQAAQBAJ&q=shaheed+ganj+mosque+destroyed&pg=PA93|title=Muslim Political Discourse in Postcolonial India: Monuments, Memory, Contestation|last=Ahmed|first=Hilal|date=2015-06-03|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-55955-9|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=jO8yAAAAIAAJ&q=sikh+1849+lahore+shaheed+ganj+mosque|title=The Law Reports : Indian Appeals: Being Cases in the Privy Council on Appeal from the East Indies|last=Macpherson|first=William|last2=Cowell|first2=Herbert|last3=Talbot|first3=Arthur Maynard|date=1940|publisher=Council of Law Reporting|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=TeRtAAAAMAAJ&q=sikh+1849+lahore+shaheed+ganj+mosque|title=Religious Bigotry: A Threat to Ordered State|last=Limaye|first=Madhu|date=1994|publisher=Ajanta Publications|isbn=978-81-202-0409-6|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=ivrCDwAAQBAJ&q=shaheed+ganj+mosque+destroyed&pg=PT254|title=Faithful Fighters: Identity and Power in the British Indian Army|last=Imy|first=Kate|date=2019-12-10|publisher=Stanford University Press|isbn=978-1-5036-1075-0|language=en}}</ref> ਜੋ ਕਿ ਫਲਕ ਬੇਗ ਖਾਨ ਨੇ 1722 ਵਿੱਚ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=yNe1AAAAIAAJ&q=falak+beg|title=Transformation of Sikhism|last=Narang|first=Gokul Chand|date=1956|publisher=New Book Society of India|language=en}}</ref> ਮਸਜਿਦ [[ਸੂਫ਼ੀਵਾਦ|ਸੂਫੀ]] ਸੰਤ ਪੀਰ ਸ਼ਾਹ ਕਾਕੂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਦੇ ਅਹਾਤੇ 'ਤੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Hs-1AAAAIAAJ&q=lahore+shaheed+ganj+mosque|title=Journal of Sikh Studies|date=1975|publisher=Department of Guru Nanak Studies, Guru Nanak Dev University.|language=en}}</ref> [[ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ]] ਦੇ ਅਧੀਨ 1762 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਮਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ,<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=4kJuAAAAMAAJ&q=sikh+1849+lahore+shaheed+ganj+mosque|title=The Babri Masjid Question, 1528-2003: A Matter of National Honour|last=Noorani|first=Abdul Gafoor Abdul Majeed|date=2003|publisher=Tulika Books|isbn=978-81-85229-78-2|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=PMIkAQAAIAAJ&q=sikh+1849+lahore+shaheed+ganj+mosque|title=Outlines of Muhammadan Law|last=Fyzee|first=Asaf Ali Asghar|date=2008|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-569169-6|language=en}}</ref> ਅਤੇ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਨਵਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਸਜਿਦ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਅਤੇ ਪੀਰ ਸ਼ਾਹ ਕਾਕੂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name=":12">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=VR3ICQAAQBAJ&q=lahore+shaheed+ganj+mosque&pg=PT72|title=Muslim Political Discourse in Postcolonial India: Monuments, Memory, Contestation|last=Ahmed|first=Hilal|date=2015-06-03|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-55954-2|language=en}}</ref> ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮਸਜਿਦ ਤੁਰੰਤ ਨਹੀਂ ਢਾਹੀ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ। <ref name=":22">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=51SsDwAAQBAJ&q=sikh+1935+lahore+mosque&pg=PT127|title=From Martial Law To Martial Law: Politics In The Punjab, 1919-1958|last=Ahmad|first=Syed Nur|date=2019-08-30|publisher=Routledge|isbn=978-0-429-71656-0|language=en}}</ref> ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ 1849 ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,<ref name=":0" /> ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਲਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਟੀਸ਼ਨ ਪਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। == ਮਹੱਤਵ == [[ਤਸਵੀਰ:Bhai_Taru_Singh.jpg|thumb| ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਸਥਾਨ `ਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ [[ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ]] ਦਾ ਇੱਕ ਡਾਇਓਰਾਮਾ ]] ਇਹ "ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਸਥਾਨ" ਉਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ [[ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ|ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ]] ਨੇ 1745 ਵਿੱਚ [[ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ|ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ]] ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੇਸ ਕਟਵਾਉਣ ਜਾਂ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਦੀ ਖੋਪੜੀ ਉਤਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=2015-07-18 |title=Bhai Taru Singh Ji |url=http://www.amritsarovar.in/bhai-taru-singh-ji/ |access-date=2019-11-28 |website=Amritsarovar |language=en-US |archive-date=2019-11-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191128215150/http://www.amritsarovar.in/bhai-taru-singh-ji/ |url-status=dead }}</ref> ਸਿੱਖ ਸੂਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਖੋਪੜੀ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਅਸਹਿ ਦਰਦ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਬ ਕਰਨ ਤੋਂ ਅਸਮਰਥ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite book|title=Faith & Philosophy of Sikhism|url=https://archive.org/details/isbn_9788178357218|last=Singh|first=Harjeet|publisher=Gyan Publishing House|year=2009|isbn=9788178357218|page=[https://archive.org/details/isbn_9788178357218/page/n172 159]}}</ref> ਆਖ਼ਰੀ ਉਪਾਅ ਵਜੋਂ, ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਲਈ [[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ]] ਤੋਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ਦੀ ਭੀਖ ਮੰਗੀ। ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਰੇ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਹਾਲਤ ਸੁਧਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੁੱਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਖਾਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਠੀਕ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਦੇ 22 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਮਰ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਹੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ 1 ਜੁਲਾਈ 1745 ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ।<ref name="Qaiser">{{Cite web |last=Iqbal Qaiser |title=Gurudwara Shaheed Ganj Bhai Taru Singh |url=http://www.allaboutsikhs.com/Gurudwaras/Gurudwara-Shaheed-Ganj-Bhai-Taru-Singh-Naulakha-Bazar-L.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20061105113525/http://www.allaboutsikhs.com/Gurudwaras/Gurudwara-Shaheed-Ganj-Bhai-Taru-Singh-Naulakha-Bazar-L.html |archive-date=2006-11-05 |publisher=All About Sikhs}}</ref> == ਵਿਵਾਦ == 1849 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ, ਮਸਜਿਦ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਪਟੀਸ਼ਨ 1849 ਵਿੱਚ ਨੂਰ ਅਹਿਮਦ ਨੇ ਪਾਈ ਸੀ<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=hR8TAQAAMAAJ&q=sikh+1849+lahore+shaheed+ganj+mosque|title=The Herald|date=July 2007|language=en}}</ref><ref name=":32">{{Cite web |last=Daniyal |first=Shoaib |title=A mosque dispute in colonial Lahore could hold lessons for the Babri Masjid case |url=http://scroll.in/article/693471/a-mosque-dispute-in-colonial-lahore-could-hold-lessons-for-the-babri-masjid-case |access-date=2020-07-28 |website=Scroll.in |language=en-US}}</ref> ਬਰਤਾਨਵੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ,<ref name=":32" /> ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=VR3ICQAAQBAJ&q=lahore+shaheed+ganj+mosque&pg=PT72|title=Muslim Political Discourse in Postcolonial India: Monuments, Memory, Contestation|last=Ahmed|first=Hilal|date=2015-06-03|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-55954-2|language=en}}</ref> ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ 22 ਦਸੰਬਰ 1927 ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=yNe1AAAAIAAJ&q=1927+ahore+shaheed+ganj+mosque|title=Transformation of Sikhism|last=Narang|first=Gokul Chand|date=1956|publisher=New Book Society of India|language=en}}</ref> ''ਅੰਜੁਮਨ-ਏ-ਇਸਲਾਮ'' ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਸਈਅਦ ਮੋਹਸਿਨ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਾਲਕੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਪੀਲ 1934 ਵਿੱਚ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ,<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=51SsDwAAQBAJ&q=sikh+1935+lahore+mosque&pg=PT127|title=From Martial Law To Martial Law: Politics In The Punjab, 1919-1958|last=Ahmad|first=Syed Nur|date=2019-08-30|publisher=Routledge|isbn=978-0-429-71656-0|language=en}}</ref> ਅਤੇ 8 ਜੁਲਾਈ 1935 ਨੂੰ ਮਸਜਿਦ ਢਾਹ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ,<ref name=":32" /> ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ।<ref name=":42">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=XV8CLKVkM6sC&q=sikh+1935+lahore+mosque&pg=PA199|title=The Decolonization Reader|last=Sueur|first=James D. Le|date=2003|publisher=Psychology Press|isbn=978-0-415-23117-6|language=en}}</ref> ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ ਦੰਗੇ ਭੜਕਾ ਦਿੱਤੇ।<ref name=":42" /> 1938 ਵਿਚ, ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਹੋਰ ਅਪੀਲ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=SBJuAAAAMAAJ&q=lahore+shaheed+ganj+mosque|title=The Punjab Muslim Students Federation, 1937-1947: A Study of the Formation, Growth, and Participation in the Pakistan Movement|last=Mirza|first=Sarfaraz Hussain|date=1991|publisher=National Institute of Historical and Cultural Research|isbn=978-969-415-026-0|language=en}}</ref> ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧੀਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਫ਼ਜ਼ਲ ਹੁਸੈਨ|ਫਜ਼ਲ-ਏ-ਹੁਸੈਨ]], ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਦਾਅਵਾ ਛੱਡਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ,<ref name=":32" /> ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਿ ਫਿਰਕੂ ਅੰਦੋਲਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੱਖੀ ਯੂਨੀਅਨਿਸਟਾਂ ਦੇ ਕਾਜ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਏਗਾ।<ref name=":32" /> ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਖ਼ਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸਿੱਖ ਅਸਥਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। 1950 ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਮੁੜ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਅਪੀਲ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਮਸਜਿਦ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name=":52">{{Cite web |last=Khalid |first=Haroon |title=Ayodhya parallel: A gurdwara in Lahore was at the core of a bitter battle between Sikhs and Muslims |url=https://scroll.in/article/860430/ayodhya-parallel-a-gurdwara-in-lahore-was-at-the-core-of-a-bitter-battle-between-sikhs-and-muslims |access-date=2020-07-28 |website=Scroll.in |language=en-US}}</ref> 1980 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਪੀਲ ਵੀ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।<ref name=":52" /> ਜਨਰਲ [[ਮੁਹੰਮਦ ਜ਼ਿਆ-ਉਲ-ਹਕ|ਮੁਹੰਮਦ ਜ਼ਿਆ-ਉਲ-ਹੱਕ]] ਨੇ ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=MOMyAAAAIAAJ&q=zia|title=The Role of Islam in South Asia|last=Gadre|first=G. D.|date=1990|publisher=Al Fatiha Foundation|isbn=|location=|pages=77|language=en}}</ref> ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਵਾਲ਼ੀ ਥਾਂ 'ਤੇ 2004 ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਇਮਾਰਤ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ<ref name=":52" /> ਸਾਲ 2012 ਤੋਂ ਸੋਹੇਲ ਬੱਟ ਗਰੁੱਪ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਨੌਲੱਖਾ ਬਜ਼ਾਰ ਦੀ ਮਾਰਕੀਟ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਦੀ 90 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਮਜ਼ਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ 600 ਵਰਗ ਗਜ਼ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚੋਂ 18 ਤੋਂ 20 ਵਰਗ ਗਜ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਕੱਪੜਾ ਤਾਣ ਕੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।<ref>{{Cite web |last=Rana |first=Yudhvir |title=Market committee of Lahore encroach upon gurdwara land |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/chandigarh/Market-committee-of-Lahore-encroach-upon-gurdwara-land/articleshow/17758717.cms |access-date=2019-11-28 |website=The Times of India |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=No Muslim shrine in gurdwara |url=https://www.tribuneindia.com/2007/20070827/main8.htm |access-date=2019-11-28 |website=The Tribune |archive-date=2017-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170718092613/http://www.tribuneindia.com/2007/20070827/main8.htm |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |title=SGPC to send 5-member team to Pakistan |url=https://www.tribuneindia.com/2007/20070823/punjab1.htm#2 |access-date=2019-11-28 |website=The Tribune |archive-date=2021-01-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210126114111/https://www.tribuneindia.com/2007/20070823/punjab1.htm#2 |url-status=dead }}</ref> 16 ਜੁਲਾਈ 2011 ਨੂੰ ਸ਼ਬ-ਏ-ਬਰਾਤ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਦਿਹਾੜੇ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਬਰਸੀ ਵੀ ਉਸੇ ਦਿਨ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=2011-07-17 |title=Sikhs kept out of their own temple for Shab-e-Barat |url=https://tribune.com.pk/story/211531/sikhs-kept-out-of-their-own-temple-for-shab-e-barat/ |access-date=2019-11-28 |website=The Express Tribune |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |date=2011-07-17 |title=Sikh community in Lahore prevented from celebrating festival |url=https://www.deccanherald.com/content/177020/sikh-community-lahore-prevented-celebrating.html |access-date=2019-11-28 |website=Deccan Herald |language=en}}</ref> === ਜੁਲਾਈ 2020 === ਜੁਲਾਈ 2020 ਵਿੱਚ, ਸੋਹੇਲ ਬੱਟ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਮੌਲਵੀ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਵੀਡੀਓ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਸ਼ਾਹ ਕਾਕੂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਅਤੇ ਪਿਛਲੀ ਮਸਜਿਦ ਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date= |title=Muslim cleric in Lahore threatens Sikh community, aims to occupy gurudwara land |url=http://businessworld.in/article/Muslim-cleric-in-Lahore-threatens-Sikh-community-aims-to-occupy-gurudwara-land/26-07-2020-301643 |url-status=live |archive-url= |archive-date= |access-date=2020-07-28 |website=BW Businessworld |language=en |quote=Sohail claims that the land on which Gurdwara Shaheed Bhai Taru Singh and its adjoining 4-5 kanals of Gurdwara land belong to Mazar of Muslim prophet Hazrat Shah Kaku Chesti and adjoining Masjid Shaheed Ganj.}}</ref> ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ|ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ]] ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁਖੀ ਗੋਪਾਲ ਚਾਵਲਾ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਮਾਲਕੀ ਦੇ ਸਬੂਤ ਦੇ ਪੀਰ ਸ਼ਾਹ ਕਾਕੂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।<ref>{{Cite web |last=Paayel |date= |title=India protested over Gurudwara in Lahore being converted into a mosque |url=https://www.inventiva.co.in/stories/paayel/india-protested-over-gurudwara-in-lahore-being-converted-into-a-mosque/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20200728081547/https://www.inventiva.co.in/stories/paayel/india-protested-over-gurudwara-in-lahore-being-converted-into-a-mosque/ |archive-date=2020-07-28 |access-date=2020-07-28 |website=Inventiva |language=en-US |quote=Sohail Butt stated, “Gopal Singh Chawla had accused Pakistan while confronting at the premises of this Mazar last year. Why are Sikhs turning out to be evil men? What is the reason behind the evolution of Sikh gurudwaras in the past 10-15 years? Pakistan was created on a two-nation theory and is intolerable as when Chawla warns us that he will come with a group of Sikhs and obtain the land belonging to Mazar”. He added, “Pakistan is a Muslim country and we are faithful to this country and Islam and this holy site. Gopal Singh Chawla is a liar who is threatening us for this site. He was showing his authority on this land, but he must show some proof that this place belongs to the Sikhs”. Share this: }}</ref> ਬੱਟ 'ਤੇ 2012 ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਲਈ ਅਲਾਟ ਕੀਤੀ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |last=Rana |first=Yudhvir |date=December 25, 2012 |title=Market committee of Lahore encroach upon gurdwara land |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/chandigarh/Market-committee-of-Lahore-encroach-upon-gurdwara-land/articleshow/17758717.cms |access-date=2020-07-28 |website=The Times of India |language=en}}</ref> ਬੱਟ ਦੀਆਂ ਧਮਕੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਅਖਬਾਰਾਂ ਨੇ ਖਬਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=India Protests Pak Move To Convert Gurdwara Into Mosque In Lahore |url=https://www.ndtv.com/india-news/india-protests-pakistan-move-to-convert-gurdwara-into-mosque-in-lahore-2269771 |access-date=2020-07-28 |website=NDTV.com}}</ref><ref>{{Cite web |date=2020-07-28 |title=India protests against Pakistan's move to convert Sikh gurdwara into mosque in Lahore |url=https://www.deccanchronicle.com/nation/politics/280720/india-protests-against-pakistans-move-to-convert-sikh-gurdwara-into-m.html |access-date=2020-07-28 |website=Deccan Chronicle |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=India protests Pak's attempt to convert Lahore gurdwara into mosque |url=https://www.malaysiasun.com/news/265913898/india-protests-pak-attempt-to-convert-lahore-gurdwara-into-mosque |access-date=2020-07-28 |website=Malaysia Sun |language=en |archive-date=2020-07-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200728080221/https://www.malaysiasun.com/news/265913898/india-protests-pak-attempt-to-convert-lahore-gurdwara-into-mosque |url-status=dead }}</ref> ਭਾਰਤੀ[[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ (ਭਾਰਤ)|ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ]] [[ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ|ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ]] ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ "ਕੋਸ਼ਿਸ਼" ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ।<ref>{{Cite web |last= |first= |date=2020-07-28 |title=Punjab CM Amarinder Singh condemns attempt to convert Pakistan gurdwara into mosque |url=https://www.hindustantimes.com/india-news/punjab-cm-amarinder-singh-condemns-attempt-to-convert-pakistan-gurdwara-into-mosque/story-d9j7Eh28BkGumDAb9AVbHP.html |url-status=live |archive-url= |archive-date= |access-date=2020-07-28 |website=Hindustan Times |language=en |quote=Punjab chief minister Amarinder Singh on Tuesday condemned attempts to convert a historic gurdwara into a mosque in Pakistan’s Lahore and called upon the Centre to communicate the state’s concerns to the neighbouring country.}}</ref> ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ [[ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰਾਲਾ (ਭਾਰਤ)|ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰਾਲੇ]] ਨੇ 27 ਜੁਲਾਈ 2020 ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਕੋਲ "ਅਸਥਾਨ ਨੂੰ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ" ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ 'ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਦਰਜ ਕਰਵਾਇਆ।<ref>{{Cite web |date= |title=India lodges protest with Pak over reported attempts to convert Lahore gurdwara into mosque |url=http://businessworld.in/article/India-lodges-protest-with-Pak-over-reported-attempts-to-convert-Lahore-gurdwara-into-mosque/27-07-2020-302119 |url-status=live |archive-url= |archive-date= |access-date=2020-07-28 |website=BW Businessworld |language=en |quote=India on Monday lodged a strong protest with Pakistan High Commission over reports of attempts being made to convert Gurdwara 'Shahidi Asthan' in Lahore into a mosque, Ministry of External Affairs spokesperson Anurag Srivastava said.}}</ref> [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ|ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੇ]] ਸੁਹੇਲ ਬੱਟ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸਖ਼ਤ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web |last=Singh |first=Surjit |date=2020-07-28 |title=Sikhs in Pakistan want Imran Khan government to tackle Lahore gurdwara row at its own level: PSGPC |url=https://www.hindustantimes.com/cities/sikhs-in-pakistan-want-imran-khan-government-to-tackle-lahore-gurdwara-row-at-its-own-level-psgpc/story-FVPGh8SEbygFoCwCkA4vXM.html |access-date=2020-07-28 |website=Hindustan Times}}</ref> == ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ == * [[ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ]] ਜੀ * ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਲਾਲ ਖੂਹੀ]], ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨ ਸੀ, ਨੂੰ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਸਥਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। * [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ]] * [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ|ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] == ਹਵਾਲੇ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰੇ]] ad1fqdltancwcdi0f4dilzgkc76k374 0 165550 812207 764212 2025-06-29T20:40:01Z InternetArchiveBot 37445 Bluelink 1 book for verifiability (20250629)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] 812207 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer <!-- for more information see [[:Template:Infobox writer/doc]] --> | name = ਜਾਨਬਾਜ਼ ਮਿਰਜ਼ਾ |image = | caption = |birth_date = | birth_place = [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] | occupation = [[ਲੇਖਕ]], [[ਕਵੀ]], [[ਪੱਤਰਕਾਰ]] | nationality = [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]ੀ |education = | website = | }} '''ਜਾਨਬਾਜ਼ ਮਿਰਜ਼ਾ''' (ਜਨਮ '''ਮਿਰਜ਼ਾ ਗੁਲਾਮ ਨਬੀ ਜਨਬਾਜ਼''') [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਦਾ ਇੱਕ ਲੇਖਕ, ਕਵੀ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸੀ। ਉਸਨੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ|ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅੰਦੋਲਨ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ [[ਮਜਲਿਸ-ਏ ਅਹਰਾਰ-ਏ ਇਸਲਾਮ|ਮਜਲਿਸ-ਏ-ਅਹਰਾਰ-ਉਲ-ਇਸਲਾਮ]] ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਨੇਤਾ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸੀ।<ref>{{cite book |title=Self and sovereignty: individual and community in South Asian Islam since 1850 |url=https://archive.org/details/selfsovereigntyi0000jala |authorlink=Ayesha Jalal |last=Jalal |first=Ayesha |pages=[https://archive.org/details/selfsovereigntyi0000jala/page/293 293]–294 |year=2000 |publisher=[[Routledge]] |isbn=978-0-415-22077-4 }}</ref> ਉਹ 1932 ਵਿੱਚ [[ਮਜਲਿਸ-ਏ ਅਹਰਾਰ-ਏ ਇਸਲਾਮ|ਅਹਰਾਰ ਪਾਰਟੀ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ।<ref>{{cite book |title=Travellers in faith: studies of the Tablīghī Jamāʻat as a transnational Islamic movement for faith renewal |url=https://archive.org/details/travellersinfait0000unse |authorlink=Muhammad Khalid Masud |last=Masud |first=Muhammad Khalid |page=liii |year=2000 |publisher=[[Brill Publishers|BRILL]] |isbn=978-90-04-11622-1 }}</ref> 1947 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ''ਤਬਸਾਰਾਹ'' ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ਉਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਅੱਠ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲੀ ਲੜੀ, ''ਕਾਰਵਾਂ-ਏ-ਅਹਰਾਰ'' ਲਿਖੀ।<ref>{{cite book |title=Islamic legitimacy in a plural Asia |url=https://archive.org/details/islamiclegitimac0000unse |authorlink=Anthony Reid (academic) |last=Reid |first=Anthony |author2=Michael Gilsenan |page=[https://archive.org/details/islamiclegitimac0000unse/page/n152 135] |year=2007 |publisher=[[Routledge]] |isbn=978-0-415-45173-4 }}</ref> ==ਹਵਾਲੇ== rhorebqr2t8u6ui8ips7gdglifi6nly 0 166803 812187 677949 2025-06-29T17:18:14Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 812187 wikitext text/x-wiki '''ਪਦਮਨਾਭਨ ਸ਼੍ਰੀਕਾਂਤ''' " '''ਸ਼੍ਰੀ''' " '''ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ''' <ref>{{Cite web |title=Srinivasan, Srikanth - Federal Judicial Center |url=https://www.fjc.gov/history/judges/srinivasan-srikanth |website=www.fjc.gov}}</ref> {{IPAc-en|ˈ|s|r|iː|_|ˌ|s|r|iː|n|i|ˈ|v|ɑː|s|ən}} ; ਜਨਮ 23 ਫਰਵਰੀ, 1967) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦਾ ਅਮਰੀਕੀ ਵਕੀਲ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੈ ਜੋ ਡਿਸਟ੍ਰਿਕਟ ਆਫ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਸਰਕਟ ਲਈ ਯੂਐਸ ਕੋਰਟ ਔਫ਼ ਅਪੀਲਜ਼ ਦੇ ਮੁੱਖ ਜੱਜ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। <ref name="blt_20110826">{{Cite news|url=http://legaltimes.typepad.com/blt/2011/08/srinivasan-leaving-omelveny-to-become-dojs-deputy-solicitor-general.html|title=Srinivasan Leaving O'Melveny to Become Deputy Solicitor General|last=Huisman|first=Matthew|date=August 26, 2011|work=[[Legal Times|The Blog of Legal Times]]|access-date=August 27, 2011}}</ref> <ref>[https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/2012/06/11/president-obama-nominates-two-serve-us-court-appeals-district-columbia-c President Obama Nominates Two to Serve on the U.S. Court of Appeals for the District of Columbia Circuit]. Office of the White House Press Secretary. June 11, 2012.</ref> ਸਰਕਟ ਜੱਜ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਨੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਡਿਪਟੀ ਸਾਲਿਸਟਰ ਜਨਰਲ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ 25 ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਹਾਰਵਰਡ ਲਾਅ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਲੈਕਚਰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। 2016 ਵਿੱਚ, ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਨੂੰ ਐਂਟੋਨਿਨ ਸਕੈਲੀਆ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ [[ਬਰਾਕ ਓਬਾਮਾ]] ਨੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਲਈ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵੀ ਉਮੀਦਵਾਰ ਮੰਨਿਆ ਸੀ; <ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/law/2016/feb/24/sri-srinivasan-potential-obama-supreme-court-nominee-senate-republicans|title=Sri Srinivasan: potential supreme court nominee could break GOP blockade|work=The Guardian|agency=The Guardian}}</ref> ਪਰ ਓਬਾਮਾ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮੈਰਿਕ ਗਾਰਲੈਂਡ ਨੂੰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ। == ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ == ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਦਾ ਜਨਮ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]], [[ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ [[ਬ੍ਰਾਹਮਣ]] ਆਇੰਗਰ [[ਹਿੰਦੂ]] [[ਤਮਿਲ਼ ਲੋਕ|ਤਾਮਿਲ]] ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ, ਤਿਰੁੰਨਕੋਵਿਲ ਪਦਮਨਾਭਨ ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ, ਤਿਰੂਨੇਲਵੇਲੀ, [[ਤਮਿਲ਼ ਨਾਡੂ|ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ]] ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਮੇਲਾ ਤਿਰੂਵੇਂਕਟਨਾਥਪੁਰਮ ਤੋਂ ਸਨ। ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਆਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਬਰਕਲੀ|ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਬਰਕਲੇ]] ਵਿੱਚ ਫੁਲਬ੍ਰਾਈਟ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਮਿਲ਼ੀ ਸੀ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਪਰਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ 1971 ਵਿੱਚ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵੱਸ ਗਿਆ। ਉਦੋਂ ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਦੀ ਉਮਰ ਚਾਰ ਸਾਲ ਸੀ। <ref name="1stasian">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/politics/courts_law/will-the-us-supreme-court-get-its-first-asian-american-justice/2016/03/11/09039124-e6f7-11e5-bc08-3e03a5b41910_story.html|title=Will the U.S. Supreme Court get its first Asian American justice?|last=Goldstein|first=Amy|date=March 11, 2016|work=[[Washington Post]]|access-date=16 March 2016}}</ref> <ref name="julietwapo">{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/blogs/post-politics/wp/2013/05/23/sri-srinivasan-to-get-confirmation-vote-thursday-afternoon/|title=Sri Srinivasan confirmed to judicial seat in unanimous Senate vote|last=Eilperin|first=Juliet|date=May 23, 2013|work=The Washington Post|access-date=May 27, 2013}}</ref> ਉਹ ਲਾਰੈਂਸ, ਕਨਸਾਸ ਵਿੱਚ ਸੈਟਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਦਾ ਪਿਤਾ ਕਨਸਾਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ [[ਗਣਿਤ]] ਦਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਦੀ ਮਾਂ, ਸਰੋਜਾ, ਕਨਸਾਸ ਸਿਟੀ ਆਰਟ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਨਸਾਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗੀ। <ref name="blt_20100226">{{Cite news|url=http://legaltimes.typepad.com/blt/2010/02/srinivasans-star-rising-at-supreme-court.html|title=Srinivasan's Star Rising at the Supreme Court|last=Mauro|first=Tony|date=February 26, 2010|work=[[Legal Times|The Blog of Legal Times]]|access-date=August 27, 2011}}</ref> ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਨੇ 1985 ਵਿੱਚ ਲਾਰੈਂਸ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਭਵਿੱਖ ਦੇ NBA ਸਟਾਰ ਡੈਨੀ ਮੈਨਿੰਗ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਸਕੂਲ ਦੀ ਬਾਸਕਟਬਾਲ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ। <ref name="blt_20100226" /> ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਨੇ [[ਸਟੈਨਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ, 1989 ਵਿੱਚ [[ਬੀਏ|ਬੈਚਲਰ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ ਦੀ]] ਡਿਗਰੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ 1989 ਤੋਂ 1991 ਤੱਕ ਸੈਨ ਮਾਟੇਓ ਕਾਉਂਟੀ ਕਾਉਂਟੀ ਮੈਨੇਜਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, <ref>[https://www.judiciary.senate.gov/imo/media/doc/Sri-Srinivasan-Senate-Questionnaire-Public.pdf Sri Srinivasan Senate Judiciary Committee Questionnaire]</ref> ਫਿਰ ਸਟੈਨਫੋਰਡ ਲਾਅ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਸਟੈਨਫੋਰਡ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਬਿਜ਼ਨਸ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ, 1995 ਵਿੱਚ ਜੇਡੀ-ਐਮਬੀਏ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਉਹ ''ਸਟੈਨਫੋਰਡ ਲਾਅ ਰਿਵਿਊ'' ਦਾ ਸੰਪਾਦਕ ਸੀ ਅਤੇ ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਦ ਕੋਇਫ ਆਨਰਜ਼ ਨਾਲ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹੋਇਆ ਸੀ। <ref name="blt_20100226"/> == ਕੈਰੀਅਰ == ਲਾਅ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਨੇ ਚੌਥੇ ਸਰਕਟ ਜੱਜ ਜੇ. ਹਾਰਵੀ ਵਿਲਕਿਨਸਨ III ਲਈ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਸਟੇਟਸ ਕੋਰਟ ਆਫ ਅਪੀਲਜ਼ ਲਈ ਲਾਅ ਕਲਰਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਐਸੋਸੀਏਟ ਜਸਟਿਸ ਸੈਂਡਰਾ ਡੇ ਓ'ਕੋਨਰ ਦਾ ਕਲਰਕ ਰਿਹਾ। <ref name="blt_20100226"/> ਕਲਰਕੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਨੇ ਲਾਅ ਫਰਮ ਓ'ਮੇਲਵੇਨੀ ਐਂਡ ਮਾਇਰਸ ਲਈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੇ ਸਾਲਿਸਟਰ ਜਨਰਲ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ 2002 ਤੋਂ 2007 ਤੱਕ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਹ 2007 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਹਿਭਾਗੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਓ'ਮੇਲਵੇਨੀ ਐਂਡ ਮਾਇਰਸ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ [[ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ, ਡੀ.ਸੀ.|ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ, ਡੀਸੀ]] ਦਫਤਰ ਲਈ ਫਰਮ ਦਾ ਹਾਇਰਿੰਗ ਪਾਰਟਨਰ ਰਿਹਾ। <ref name="OMM">{{Cite web |title=Professionals: Sri Srinivasan |url=http://www.omm.com/srisrinivasan/ |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20120905223737/http://www.omm.com/srisrinivasan/ |archive-date=September 5, 2012 |access-date=May 27, 2013 |publisher=O'Melveny & Myers}}</ref> ਫਰਮ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆਈ ਗੈਸ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤੇ ਫੌਜੀ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਲਈ ਐਕਸੋਨਮੋਬਿਲ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ। <ref>{{Cite web |date=February 17, 2016 |title=Greens wary of Sri Srinivasan's fossil fuel past |url=http://www.politico.com/story/2016/02/supreme-court-srinivasan-fossil-fuels-scalia-219358 |website=Politico}}</ref> ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਹਾਰਵਰਡ ਲਾਅ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੈਕਚਰਾਰ ਵੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਅਤੇ ਅਪੀਲੀ ਵਕਾਲਤ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਕੋਰਸ ਪੜ੍ਹਾਇਆ। <ref name="OMM"/> 2005 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਵਿਭਾਗ ਤੋਂ ਉੱਤਮਤਾ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਸਕੱਤਰ ਦਾ ਦਫਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। <ref>[http://www.indiatimes.com/news/americas/trailblazer-srinivasan-creates-history-as-top-us-judge-79513.html "Indian American Judge Makes U.S. History"] ''The Times of India'' (May 24, 2013).</ref> 26 ਅਗਸਤ, 2011 ਨੂੰ, ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਡਿਪਟੀ ਸਾਲਿਸਟਰ ਜਨਰਲ ਵਜੋਂ ਨੀਲ ਕਟਿਆਲ ਦੀ ਥਾਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। <ref name="blt_20110826"/> ਮਈ 2013 ਤੱਕ, ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਨੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ 25 ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਦੀ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ 2000 ਦੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਹੁਦੇ ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ [[ਅਲ ਗੋਰ]] ਲਈ ਲੋਕ ਭਲਾਈ ਕੰਮ ਵੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। <ref>{{Cite web |last=Serwer, Adam |date=April 10, 2013 |title=Who Is Sri Srinivasan, Obama's "Supreme Court Nominee in Waiting"? |url=https://www.motherjones.com/mojo/2013/04/who-sri-srinivasan-supreme-court |access-date=February 13, 2016 |website=Mother Jones}}</ref> 2013 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਕਾਨੂੰਨੀ ਟੀਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ''ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਬਨਾਮ'' ਵਿਆਹ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਡਿਫੈਂਸ ਆਫ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦਲੀਲਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ। ''ਵਿੰਡਸਰ'' . <ref name="Supreme Court Front-Runner Sri Srinivasan: Progressive Judge Or Just Another Corporate Shill?">{{Cite web |last=KJ McElrath |date=February 17, 2016 |title=Supreme Court Front-Runner Sri Srinivasan: Progressive Judge Or Just Another Corporate Shill? |url=http://trofire.com/2016/02/17/front-runner-sri-srinivasan-who-is-he-and-what-sort-of-supreme-court-justice-would-he-be/ |website=The Ring of Fire Network }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਅਰਲਿੰਗਟਨ ਕਾਉਂਟੀ, [[ਵਰਜਿਨੀਆ|ਵਰਜੀਨੀਆ]] ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਹਨ। == ਹਵਾਲੇ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1967]] cued1yfymed4anfsgmm3tk2rchud2qf 0 170639 812190 810368 2025-06-29T18:26:33Z GrandEscogriffe 42212 no evidence at all that this is the "logo of the D-company" 812190 wikitext text/x-wiki {{Infobox civil conflict | title = ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ | partof = [[ਕਸ਼ਮੀਰ ਬਖੇੜਾ|ਕਸ਼ਮੀਰ ਬਖੇੜੇ]] | image = Kashmir Region November 2019.jpg | image_size = 300px | caption = [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦਾ ਵਿਵਾਦਿਤ ਹਿੱਸਾ, ਭਾਰਤੀਪ੍ਰਸ਼ਾਸਿਤ ਖੇਤਰ ਖੇਤਰ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ; ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਇਸ ਭਾਗ ਦਾ ਪੱਛਮੀ ਅੱਧ ਹੈ।<br />ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ-ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਿਤ ਖੇਤਰ ਹਰੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਚੀਨੀ-ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਿਤ ਖੇਤਰ ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। | date = 13 ਜੁਲਾਈ 1989 – ਮੌਜੂਦਾ({{Age in years, months, weeks and days|year1=1989|month1=6|day=13}}) | place = [[ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ (ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼)|ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ]] | status = ਚਾਲੂ | side1 = {{flag|ਭਾਰਤ}} * {{flagicon image|Flag of the Ministry of Defence of India.svg}} [[ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ]] ** {{flagicon image|Flag of Indian Army.svg}} [[ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ]] * {{flagicon image|CRPF Flag.svg}}ਕੇਂਦਰੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਪੁਲਿਸ ਬਲ(ਸੀ.ਏ.ਪੀ.ਐੱਫ) * ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਪੁਲਿਸ | side2 = ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ: *[[File:Jamaat-e-Islami Pakistan Flag.svg|25px]] ਆਲ ਪਾਰਟੀਜ਼ ਹੁਰੀਅਤ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ *[[File:Jamaat-e-Islami Pakistan Flag.svg|25px]] [[ਜਮਾਤ-ਏ-ਇਸਲਾਮੀ ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲ: *{{flagicon image|Jammu Kashmir Liberation Front flag.svg}} [[ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫਰੰਟ]] * ਪੀਪਲਜ਼ ਐਂਟੀ ਫਾਸਿਸਟ ਫਰੰਟ *{{flagicon image|Flag of Lashkar-e-Taiba.svg}} [[ਲਸ਼ਕਰ-ਏ-ਤਈਬਾ|ਲਸ਼ਕਰ-ਏ-ਤਾਇਬਾ]] *{{flagicon image|Jaishi-e-Mohammed.svg}} [[ਜੈਸ਼-ਏ-ਮੁਹੰਮਦ]] *{{flagicon image|Flag of Jihad.svg}} ਯੂਨਾਈਟਡ ਜਿਹਾਦ ਕੌਂਸਲ * ਹਿਜ਼ਬੁਲ ਮੁਜ਼ਾਹਿਦੀਨ *{{flagicon image|Green Shahada.png}} [[ਦੁਖਤਰਾਂ-ਏ-ਮਿੱਲਤ]] *{{flagicon image|Flag of Harkat-ul-Mujahideen.svg}} [[ਹਰਕਤ-ਉਲ-ਮੁਜਾਹਿਦੀਨ]] *{{flagicon image|Flag of Jihad.svg|center|250px}} ਹਰਕਤ-ਉਲ-ਜਿਹਾਦ ਅਲ ਇਸਲਾਮੀ *{{flagicon image|Al-Badr flag.svg}} ਅਲ ਬਦਰ *ਹੋਰ ਵੱਖਵਾਦੀ ਸਮੂਹ<ref name="2011freedomhascome">{{cite book|title=Until My Freedom Has Come: The New Intifada in Kashmir|date=2011|publisher=Penguin Books India|url=https://books.google.com/books?id=X7YOrcv1Bz0C&q=Kashmir+intifada|access-date=9 June 2023|archive-date=20 April 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230420104155/https://books.google.com/books?id=X7YOrcv1Bz0C&q=Kashmir+intifada|url-status=live}}</ref><ref name="margolis2004">{{cite book|last1=Margolis|first1=Eric|title=War at the Top of the World: The Struggle for Afghanistan, Kashmir and Tibet|date=2004|publisher=Routledge|page=81|url=https://books.google.com/books?id=FQGUAgAAQBAJ&q=Kashmiri+intifada|access-date=9 June 2023|archive-date=20 April 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230420104114/https://books.google.com/books?id=FQGUAgAAQBAJ&q=Kashmiri+intifada|url-status=live}}</ref><ref name="bose2009">{{cite book|last1=Bose|first1=Sumantra|title=Kashmir: Roots of Conflict, Paths to Peace|date=2009|publisher=Harvard University Press|page=107|url=https://books.google.com/books?id=3ACMe9WBdNAC&q=Kashmir+intifada&pg=PA107|access-date=9 June 2023|archive-date=20 April 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230420104115/https://books.google.com/books?id=3ACMe9WBdNAC&q=Kashmir+intifada&pg=PA107|url-status=live}}</ref><ref name=websters_unabridged>{{citation|title="insurgency" (noun)|url=http://unabridged.merriam-webster.com/unabridged/insurgency|publisher=Merriam-Webster Unabridged|access-date=9 June 2023|archive-date=20 January 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200120131116/https://unabridged.merriam-webster.com/subscriber/login?redirect_to=%2Funabridged%2Finsurgency|url-status=live}} Quote: "The quality or state of being insurgent; specifically : a condition of revolt against a recognized government that does not reach the proportions of an organized revolutionary government and is not recognized as belligerency" (subscription required)</ref><ref name=oed_insurgency>{{citation|title=insurgency, n|publisher=Oxford English Dictionary|url=https://www.oed.com/view/Entry/97279?redirectedFrom=insurgency#eid|access-date=9 June 2023|archive-date=20 January 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200120131120/https://www.oed.com/view/Entry/97279?redirectedFrom=insurgency#eid|url-status=live}} Quote: "The quality or state of being insurgent; the tendency to rise in revolt; = insurgence n. = The action of rising against authority; a rising, revolt." (subscription required)</ref><ref name=britannica_insurgency>{{citation|title=Insurgency|publisher=Encyclopedia Britannica|url=https://www.britannica.com/topic/insurgency|access-date=9 June 2023|archive-date=27 November 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191127191403/https://www.britannica.com/topic/insurgency|url-status=live}} Quote: "Insurgency, term historically restricted to rebellious acts that did not reach the proportions of an organized revolution. It has subsequently been applied to any such armed uprising, typically guerrilla in character, against the recognized government of a state or country." (subscription required)"</ref> '''ਸਮਰਥਨ:''' *{{flag|ਪਾਕਿਸਤਾਨ}}<ref name="DavisAzizian2007">{{cite book|author1=Elizabeth Van Wie Davis|author2=Rouben Azizian|title=Islam, Oil, and Geopolitics: Central Asia After September 11|url=https://books.google.com/books?id=7s4jAQAAIAAJ|year=2007|publisher=Rowman & Littlefield Publishers, Incorporated|pages=281|quote=The trouble was that elements of Pakistan ' s government were involved with Islamist extremists . They had protected and supported not only the Taliban but also insurgents crossing the Line of Control into Indian - held Kashmir|access-date=9 June 2023|archive-date=20 April 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230420104112/https://books.google.com/books?id=7s4jAQAAIAAJ|url-status=live}}</ref> ---- *{{flagicon image|Flag of Jihad.svg|center|250px}} ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਅਲ ਕਾਇਦਾ<ref>{{Cite web|title=Al Qaeda In the Indian Subcontinent Released Video Titled 'Kashmir is our' Al Qaeda again target india|date=12 October 2021|url=https://www.news18.com/news/india/twice-in-a-week-al-qaeda-in-indian-subcontinent-releases-new-video-named-kashmir-is-ours-4313042.html|access-date= 9 June 2023|archive-date=19 November 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221119065551/https://www.news18.com/news/india/twice-in-a-week-al-qaeda-in-indian-subcontinent-releases-new-video-named-kashmir-is-ours-4313042.html|url-status=live}}</ref> **{{flagicon image|Flag of Jihad.svg|center|250px}} ਅਨਸਾਰ ਗਜ਼ਾਵਤ-ਉਲ-ਹਿੰਦ '''ਸਮਰਥਨ:''' *{{flagicon image|Flag of Jihad.svg|center|250px}} [[ਅਲ ਕਾਇਦਾ]]<ref>{{Cite web|title=Al-Qaeda calls for liberation of Kashmir|website = [[YouTube]]|url=https://www.youtube.com/watch?v=5skKkj2eEv0&ab_channel=WION |archive-url=https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211213/5skKkj2eEv0 |archive-date=2021-12-13 |url-status=live|access-date=9 June 2023}}{{cbignore}}</ref> * ਡੀ-ਕੰਪਨੀ<ref>{{Cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/india/Dawood-is-a-terrorist-has-strategic-alliance-with-ISI-says-US/articleshow/5418149.cms|title=Dawood is a terrorist, has 'strategic alliance' with ISI, says US|work=The Times of India|access-date=9 June 2023|archive-date=3 October 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171003232824/http://timesofindia.indiatimes.com/india/Dawood-is-a-terrorist-has-strategic-alliance-with-ISI-says-US/articleshow/5418149.cms|url-status=live}}</ref> ---- *ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਟੇਟ **ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਟੇਟ ਖੋਰਾਸਨ ਰਾਜ<ref>{{Cite web|url=https://thedefensepost.com/2019/05/15/islamic-state-pakistan-province-al-hind/|title=ISIS announces new India and Pakistan provinces, casually breaking up Khorasan|date=15 May 2019|website=The Defense Post|access-date=9 June 2023|archive-date=10 June 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200610230850/https://www.thedefensepost.com/2019/05/15/islamic-state-pakistan-province-al-hind/|url-status=live}}</ref> ***ਹਿੰਦ ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਟੇਟ ***ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਟੇਟ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ<ref name="Rediff.com">{{cite news|work=[[Rediff.com]]|title=Islamic State J-K chief among 4 terrorists killed in Kashmir|date=22 June 2018|url=http://www.rediff.com/news/report/pix-encounter-breaks-out-between-security-forces-and-terrorists-in-anantnag/20180622.htm|access-date=9 June 2023|archive-date=20 December 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221220202558/https://www.rediff.com/news/report/pix-encounter-breaks-out-between-security-forces-and-terrorists-in-anantnag/20180622.htm|url-status=live}}</ref> | howmany1 = * [[ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ|ਕੁੱਲ]] ~ 343,000-700,000<ref>{{Cite web|url=https://www.aljazeera.com/news/2019/8/4/india-imposes-kashmir-lockdown-puts-leaders-under-house-arrest|title=India imposes Kashmir lockdown, puts leaders 'under house arrest'|access-date=9 June 2023|archive-date=19 November 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221119065554/https://www.aljazeera.com/news/2019/8/4/india-imposes-kashmir-lockdown-puts-leaders-under-house-arrest|url-status=live}}</ref><ref name="theprint.in">Snehesh Alex Philip, [https://theprint.in/defence/what-imran-khan-says-is-9-lakh-soldiers-in-kashmir-is-actually-3-43-lakh-only/319442/ What Imran Khan says is 9 lakh soldiers in Kashmir is actually 3.43 lakh only] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210902161621/https://theprint.in/defence/what-imran-khan-says-is-9-lakh-soldiers-in-kashmir-is-actually-3-43-lakh-only/319442/ |date=2 September 2021 }}, The Print, 12 November 2019.</ref><br /> (ਅੰਤਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਰਹੱਦ (LOC) ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਸਮੇਤ) ** [[ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ]]: 168,000<ref name="theprint.in"/> ** ਸੀ.ਏ.ਪੀ.ਐੱਫ.: 160,000<ref name="theprint.in"/> ** ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਪੁਲਿਸ: (ਅਗਿਆਤ) | howmany2 = ਅਗਿਆਤ | leadfigures1 = {{flagicon|ਭਾਰਤ}}[[ਦ੍ਰੋਪਦੀ ਮੁਰਮੂ]] <br />([[ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ (ਭਾਰਤ)|ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ]])<br />{{flagicon|India}}[[ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ]] <br />([[ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ (ਭਾਰਤ)|ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ]])<br />[[File:Flag of the Ministry of Defence of India.svg|25px|border|Ministry of Defence (India)]][[ਰਾਜਨਾਥ ਸਿੰਘ]]<br />([[ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ (ਭਾਰਤ)|ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ]])<br />{{Flagicon image|Flag of Chief of Defence Staff (India).svg|25px}} ਜਨਰਲ ਅਨਿਲ ਚੌਹਾਨ<br />(ਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਮੁੱਖ)<br />{{flagicon image|Flag COAS.svg|size=24px}}[[ਮਨੋਜ ਪਾਂਡੇ]] <br />(ਥਲ ਸੈਨਾ ਮੁਖੀ)<br />{{flagicon image|Flag of the Chief of Air Staff of the Indian Air Force.svg|size=24px}}ਵਿਵੇਕ ਰਾਮ ਚੌਧਰੀ <br />(ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਮੁਖੀ) | leadfigures2 = [[File:Jamaat-e-Islami Pakistan Flag.svg|25px]] [[ਸੱਯਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ ਗੀਲਾਨੀ]] (2020 ਤੱਕ) <br /> [[File:Jamaat-e-Islami Pakistan Flag.svg|25px]] ਮਸਰਤ ਆਲਮ ਭੱਟ (2021-ਹੁਣ ਤੱਕ)<ref>{{Cite web|author=News Desk|date=2021-09-07|title=Masarat Alam is new chairman of Hurriyat Conference {{!}} Free Press Kashmir|url=https://freepresskashmir.news/2021/09/07/masarat-alam-is-new-chairman-of-hurriyat-conference/|access-date=9 June 2023|website=freepresskashmir.news}}</ref><br /> [[File:Jamaat-e-Islami Pakistan Flag.svg|25px]] ਮੁਹੰਮਦ ਅੱਬਾਸ ਅੰਸਾਰੀ (2022 ਤੱਕ)<br /> {{flagicon image|Jammu Kashmir Liberation Front flag.svg}}ਅਮਾਨਉੱਲ੍ਹਾ ਖਾਨ (2016 ਤੱਕ)<br /> {{flagicon image|Flag of Lashkar-e-Taiba.svg}}ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਸਈਅਦ<br /> {{flagicon image|Jaishi-e-Mohammed.svg}}ਮੌਲਾਨਾ ਮਸੂਦ ਅਜ਼ਹਰ<br />{{flagicon image|Flag of Jihad.svg|center|250px}} ਇਲਿਆਸ ਕਸ਼ਮੀਰੀ{{KIA}}<br />{{flagicon image|Flag of Jihad.svg|center|250px}} ਜ਼ਾਕਿਰ ਰਾਸ਼ਿਦ ਭੱਟ{{KIA}}<br />{{flagicon image|Green Shahada.png}}{{flagicon image|Flag of Jihad.svg|center|250px}} ਸਈਅਦ ਸਲਾਹੁਦੀਨ<br />{{flagicon image|Green Shahada.png}}{{flagicon image|Flag of Jihad.svg|center|250px}} [[ਬੁਰਹਾਨ ਮੁਜੱਫਰ ਵਾਨੀ|ਬੁਰਹਾਨ ਵਾਨੀ]]{{KIA}}<br />{{flagicon image|Green Shahada.png}} ਆਸੀਆ ਅੰਦਰਾਬੀ<br /> {{flagicon image|Flag of Harkat-ul-Mujahideen.svg}}ਫ਼ਜ਼ਲੁਲ ਰਹਿਮਾਨ ਖ਼ਲੀਲ<br />{{flagicon image|Harakat flag.png}} ਫ਼ਾਰੂਕ ਕਸ਼ਮੀਰੀ<br /> {{flagicon image|Al-Badr flag.svg}} ਆਫ਼ਰੀਨ ਭਾਈ<br />{{flagicon image|Al-Badr flag.svg}} ਬਖ਼ਤ ਜ਼ਮੀਨ<br />{{flagicon image|Al-Badr flag.svg}} ਯਾਸਿਰ ਅਹਿਮਦ (ਜੰਗੀ ਕੈਦੀ) ---- '''ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਟੇਟ-ਸੰਯੁਕਤ''' ਦਾਊਦ ਅਹਿਮਦ ਸੋਫੀ{{KIA}}<ref name="Rediff.com" /> | casualties1 = ~6,000 - 7,000 ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ<ref name="Ultras">{{cite news|title=Ultras kill 16725+ civilians in 24 yrs in J&K|url=http://www.kashmirtimes.in/newsdet.aspx?q=29912|access-date=9 June 2023|newspaper=[[Kashmir Times]]|date=2 March 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20171012061423/http://www.kashmirtimes.in/newsdet.aspx?q=29912|archive-date=12 October 2017}}</ref><ref>{{cite news|title= 696 Jawans, civilians killed in J&K between 2014 to 2020|url= http://www.thenorthlines.com/696-jawans-civilians-killed-in-jk-between-2014-to-2020-mha/hi/|access-date= 9 June 2023|archive-date= 20 April 2023|archive-url= https://web.archive.org/web/20230420104208/https://thenorthlines.com/hi-tech-equipment-to-ensure-road-safety-discipline-fin-com/|url-status= live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://satp.org/datasheet-terrorist-attack/fatalities/india-jammukashmir|title=Datasheet - Jammu & Kashmir|access-date=9 June 2023|archive-date=19 November 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221119075604/https://satp.org/datasheet-terrorist-attack/fatalities/india-jammukashmir|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://satp.org/datasheet-terrorist-attack/india-jammukashmir/J-and-K-Fatalities-1988-2000|title=Datasheet-terrorist-attack-reference-data|access-date=9 June 2023|archive-date=19 November 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221119065552/https://satp.org/datasheet-terrorist-attack/india-jammukashmir/J-and-K-Fatalities-1988-2000|url-status=live}}</ref> | casualties2 = 26,000+ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ<ref>{{cite web|title=Fatalities in Jammu and Kashmir: 1990-2017|url=https://www.satp.org/satporgtp/countries/india/states/jandk/data_sheets/Fatalities_mha.htm|access-date=9 June 2023|publisher=South Asia Terrorism Portal|archive-date=23 June 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180623162545/http://www.satp.org/satporgtp/countries/india/states/jandk/data_sheets/Fatalities_mha.htm|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.satp.org/terrorism-assessment/india-jammukashmir|title=Terrorism Assessment, Jammu & Kashmir|access-date=9 June 2023|archive-date=7 October 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211007213634/https://www.satp.org/terrorism-assessment/india-jammukashmir|url-status=live}}</ref> <br />3,000+ captured<ref name="HRW2006"> </ref><br />4,500+ surrendered<ref name="HRW2006"/> | casualties3 = 20,000+ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ<ref>{{cite web|url=http://ucdp.uu.se/#/actor/325|title=Kashmir insurgents|publisher=[[Uppsala Conflict Data Program]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20171001172908/http://ucdp.uu.se/#/actor/325|archive-date=1 October 2017|access-date=9 June 2023}}</ref><ref name="The Express Tribune">{{Cite news|url=https://tribune.com.pk/story/228506/40000-people-killed-in-kashmir-india/|title=40,000 people killed in Kashmir: India|work=The Express Tribune|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170227232416/https://tribune.com.pk/story/228506/40000-people-killed-in-kashmir-india/|archive-date=27 February 2017}}</ref> }}[[ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ (ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼)|ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ, ਜਿਸਨੂੰ [[ਕਸ਼ਮੀਰ ਬਖੇੜਾ|ਕਸ਼ਮੀਰ ਬਗਾਵਤ]] ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇੱਕ ਚੱਲ ਰਹੀ ਵੱਖਵਾਦੀ ਬਗਾਵਤ ਹੈ।<ref>{{Cite news|title=Slater, Joanna (28 March 2019), "From scholars into militants: Educated Kashmiri youths are joining an anti-India insurgency", The Washington Post,}}</ref> ਇਹ ਖੇਤਰ 1947 ਤੋਂ [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਤਰੀ ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।<ref>{{Cite book|title=Osmańczyk, Edmund Jan (2003), Encyclopedia of the United Nations and International Agreements: G to M, Taylor & Francis, pp. 1191–|quote=Jammu and Kashmir: Territory in northwestern India, subject to a dispute between India and Pakistan. It has borders with Pakistan and China.}}</ref> ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਜੋ ਕਿ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ [[ਵੱਖਵਾਦ|ਵੱਖਵਾਦੀ]] ਅਭਿਲਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਜਨਨ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਨੇ 1989 ਤੋਂ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੈ।<ref>{{Cite news|title=Ratcliffe, Rebecca (4 August 2019), "Heightened security and anxiety in Kashmir amid fears of unrest", Quote: "Kashmir is claimed by India and Pakistan in full and ruled in part by both. An insurgency on the Indian-administered side has been ongoing for three decades, and tens of thousands of people have been killed."}}</ref> ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ [[ਜਮਹੂਰੀਅਤ]] ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟਤਾ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਤ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਗਾਵਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸਮੂਹ ਪੂਰਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਸਰੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਰਲੇਵੇਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹੋਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਬਗਾਵਤ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਕ [[ਖ਼ੁਦਮੁਖ਼ਤਿਆਰੀ|ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ]] ਦੇ ਵਿਵਾਦ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਜਮਹੂਰੀ ਵਿਕਾਸ ਸੀਮਤ ਸੀ, ਅਤੇ 1988 ਤੱਕ, [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਹਿੰਸਕ ਚੈਨਲ ਸੀਮਤ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।<ref>{{Cite book|title=Jeelani, Mushtaq A. (25 June 2001). "Kashmir: A History Littered With Rigged Elections". Media Monitors Network.}}</ref> 1987 ਵਿੱਚ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਇੱਕ ਵਿਵਾਦਿਤ ਚੋਣ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਲਈ ਇੱਕ ਉਤਪ੍ਰੇਰਕ ਬਣਾਇਆ ਜਦੋਂ ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਰਾਜ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ। ਜੁਲਾਈ 1988 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ, ਹੜਤਾਲਾਂ ਅਤੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਨੇ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ, ਜੋ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਭੀਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਮੁੱਦੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਤਿੰਨ ਵੱਡੀਆਂ ਜੰਗਾਂ ਲੜੀਆਂ ਹਨ, ਨੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਸਿਰਫ "ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤਕ" ਸਮਰਥਨ ਦੇਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=BBC NEWS {{!}} India Pakistan {{!}} Timeline |url=http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/in_depth/south_asia/2002/india_pakistan/timeline/1989.stm |access-date=2023-06-09 |website=news.bbc.co.uk}}</ref> ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ [[ਇੰਟਰ-ਸਰਵਿਸਿਜ਼ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ|ਇੰਟਰ-ਸਰਵਿਸ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ]] 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੋਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ [[ਮੁਜਾਹਿਦੀਨ]] ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਸਪਲਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।<ref>{{Cite news|title=Ali, Mahmud (9 October 2006). "Pakistan's shadowy secret service". BBC News.}}</ref><ref>{{Cite news|title=Rashid, Ahmed (6 October 2006). "Nato's top brass accuse Pakistan over Taliban aid". The Daily Telegraph.}}</ref> 2015 ਵਿੱਚ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ, [[ਪਰਵੇਜ਼ ਮੁਸ਼ੱਰਫ਼]] ਨੇ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਰਾਜ ਨੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।<ref>{{Cite news|title="Pakistan supported, trained terror groups: Pervez Musharraf". Business Standard. Press Trust of India.}}</ref> ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਇਸਲਾਮੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਕਈ ਨਵੇਂ ਸਮੂਹ ਉੱਭਰੇ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਜ਼ੋਰ ਨੂੰ ਸਾਦੇ ਵੱਖਵਾਦ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਇਸਲਾਮੀ ਕੱਟੜਵਾਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸੋਵੀਅਤ-ਅਫਗਾਨ ਯੁੱਧ ਦੇ ਅੰਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਪਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ-ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਖੇਤਰ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ-ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਿਤ [[ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ]] ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਜੇਹਾਦੀ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਹੋਇਆ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਥਿਤ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਅੱਤਵਾਦ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ [[ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ|ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ]] ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਹੈ; ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕ ਵੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਹਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਲਗਭਗ 41,000 ਲੋਕ-ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 14,000 ਨਾਗਰਿਕ, 5,000 ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀ ਅਤੇ 22,000 ਅੱਤਵਾਦੀ ਸਨ- ਮਾਰਚ 2017 ਤੱਕ ਬਗਾਵਤ ਕਾਰਨ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੌਤਾਂ 1990 ਅਤੇ 2000 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ। ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਬਗਾਵਤ ਨੇ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਗਸਤ 2019 ਵਿੱਚ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਰਜੇ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਤਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। == ਪਿਛੋਕੜ == === 1947-82 === ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਯੁੱਧ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੇ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਲਿਆ।<ref>{{Cite book|title=Bose, Sumantra. Kashmir: Roots of Conflict, Paths to Peace. Harvard, 2005.}}</ref> ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1951 ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ [[ਸ਼ੇਖ ਅਬਦੁੱਲਾ]] ਦੀ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਪਾਰਟੀ ਬਿਨਾਂ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਿੱਤ ਗਈ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦੇ ਰਲੇਵੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੈਂਬਰ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=2013-12-08 |title=Omar Abdullah hails Sheikh Abdullah's decision to accede J-K to India - Economic Times |url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2013-12-05/news/44808338_1_omar-abdullah-jammu-and-kashmir-sheikh-abdullah |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2013-12-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131208164553/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2013-12-05/news/44808338_1_omar-abdullah-jammu-and-kashmir-sheikh-abdullah |url-status=bot: unknown }}</ref><ref>{{Cite web |date=2016-11-10 |title=Abdullah's Autonomy |url=http://m.greaterkashmir.com/news/opinion/story/225175.html |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2016-11-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161110172831/http://m.greaterkashmir.com/news/opinion/story/225175.html |url-status=dead }}</ref>ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਵੀ ਰਿਹਾ। === 1982-2004 === ਸ਼ੇਖ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ [[ਫ਼ਾਰੂਕ ਅਬਦੁੱਲਾ|ਫਾਰੂਕ ਅਬਦੁੱਲਾ]] ਨੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ। ਫਾਰੂਕ ਅਬਦੁੱਲਾ ਆਖਰਕਾਰ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਜਾ, ਜੀ ਐਮ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਡੇਗ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜੀ ਐੱਮ ਸ਼ਾਹ 1986 ਦੇ [[ਅਨੰਤਨਾਗ]] ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਰਹੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਕੇ ਫਾਰੂਕ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੀ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਲਈ ਗਈ।<ref>{{Cite book|title=Tikoo, Colonel Tej K (2013). Kashmir: Its Aborigines and Their Exodus. Lancer Publishers LLC. pp. 397–}}</ref> ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਅਬਦੁੱਲਾ ਨੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ]] ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1987 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਲਈ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]] ਨਾਲ ਗਠਜੋੜ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਧਾਂਦਲੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।<ref name=":0">{{Cite news|title=Hussain, Altaf (14 September 2002). "Kashmir's flawed elections". BBC News}}</ref> ਬਹੁਤੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਗਾਵਤ ਲਹਿਰ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਲੌਜਿਸਟਿਕਲ ਸਹਾਇਤਾ, ਹਥਿਆਰ, ਭਰਤੀ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite news|title=Hasan, Syed Shoaib (3 March 2010). "Why Pakistan is 'boosting Kashmir militants'". BBC News.}}</ref><ref name=":0" /><ref>{{Cite book|title=Jamar, Arif. The untold story of Jihad in Kashmir. 2009.}}</ref><ref>{{Cite news|title=Khan, Aamer Ahmed (6 April 2005). "Pakistan: Where have the militants gone?". BBC News.}}</ref> 1989 ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ [[ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫਰੰਟ]] ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤੀ ਜਾਸੂਸਾਂ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਥਿਤ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਅਤੇ ਖੁਫੀਆ ਤੰਤਰ ਨੂੰ ਨਾਕਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਧਿਕਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਤਤਕਾਲੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਮੰਤਰੀ [[ਮੁਫ਼ਤੀ ਮੁਹੰਮਦ ਸਈਦ|ਮੁਫਤੀ ਮੁਹੰਮਦ ਸਈਦ]] ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਦਸੰਬਰ ਵਿੱਚ ਅਗਵਾ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਲਈ ਚਾਰ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਕਾਰਨ ਸਾਰੀ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਏ ਗਏ। ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਵਜੋਂ ਜਗਮੋਹਨ ਮਲਹੋਤਰਾ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ਾਰੂਕ ਅਬਦੁੱਲਾ ਨੇ ਜਨਵਰੀ ਵਿੱਚ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਅਨੁਛੇਦ 92 ਦੇ ਤਹਿਤ ਰਾਜਪਾਲ ਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।<ref>{{Cite book|title=Behera, Navnita Chadha (2006). Kashmir Demysitified. Washington: Brookings Institution Press.}}</ref> ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫਰੰਟ(ਜੇਕੇਐਲਐਫ) ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ 21-23 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਵੱਡੀ ਵਿਸਫੋਟਕ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਜੋਂ ਬੀਐਸਐਫ ਅਤੇ ਸੀਆਰਪੀਐਫ ਦੀਆਂ ਨੀਮ ਫੌਜੀ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਯੂਨਿਟਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ [[ਨਕਸਲੀ-ਮਾਓਵਾਦੀ ਬਗਾਵਤ|ਮਾਓਵਾਦੀ ਵਿਦਰੋਹ]] ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੱਥਰਬਾਜ਼ਾਂ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਗਵਕਦਲ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 50 ਮੌਤਾਂ ਹੋਈਆਂ। ਇਸ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨਦੋਜ਼ ਲਹਿਰ ਲੋਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਈ। ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਲਈ AFSPA (ਆਰਮਡ ਫੋਰਸਿਜ਼ ਸਪੈਸ਼ਲ ਪਾਵਰਜ਼ ਐਕਟ) ਸਤੰਬਰ 1990 ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਲੋਕ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਵਾਰੰਟ ਦੇ ਕਤਲ ਅਤੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਕੇ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਦਬਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰਣਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਇਕੱਠ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਧੱਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਹਮਦਰਦਾਂ ਦੇ ਇਸ ਪੁੰਗਰ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀ ਕਠੋਰ-ਪੱਕੀ ਪਹੁੰਚ ਵੱਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite book|title=Behera, Navnita Chadha (2006). Kashmir Demystified. Washington D.C.: Brookings Institution Press.}}</ref> ਜੇਕੇਐਲਐਫ ਦੇ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਅੱਲ੍ਹਾ ਟਾਈਗਰਜ਼, ਪੀਪਲਜ਼ ਲੀਗ ਅਤੇ ਹਿਜ਼ਬ-ਏ-ਇਸਲਾਮੀਆ ਵਰਗੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸਮੂਹ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰੇ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਤਸਕਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਜੇਕੇਐਲਐਫ ਅਸ਼ਫਾਕ ਮਜੀਦ ਵਾਨੀ, ਯਾਸੀਨ ਭੱਟ, ਹਾਮਿਦ ਸ਼ੇਖ ਅਤੇ ਜਾਵੇਦ ਮੀਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਧ ਰਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੱਖੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ।<ref>{{Cite book|title=Bose, Sumantra (2003). Kashmir Roots of Conflict Paths to Peace. Cambridge: Harvard University Press. pp. 146.}}</ref> ਜੇਕੇਐਲਐਫ ਨੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਥੀਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਇਸਲਾਮੀ ਜਮਹੂਰੀ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਿੱਥੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਕੁਰਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮੀ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ 'ਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।<ref>{{Cite book|title=Behra, Navnita Chadha (2006). Demystifying Kashmir. Washington D.C.: Brookings Institution Press. p. 150.}}</ref>ਸਿਨੇਮਾ ਘਰਾਂ 'ਤੇ ਕੁਝ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਅਲ-ਬਾਕਰ, ਪੀਪਲਜ਼ ਲੀਗ, ਵਹਾਦਤ-ਏ-ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਅੱਲ੍ਹਾ ਟਾਈਗਰਜ਼ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੇ ਸਿਗਰਟਾਂ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ, ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਕੁੜੀਆਂ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਵਰਗੀਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲਾਈਆਂ। ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਸਰਪ ਵਿਨਾਸ਼, ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਲਸ਼ਕਰ-ਏ-ਤਾਇਬਾ]], ਹਰਕਤ-ਉਲ ਵਰਗੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਬਟਾਲੀਅਨ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਜੇਹਾਦ-ਏ-ਇਸਲਾਮੀ, ਅਲ-ਬਦਰ ਅਤੇ [[ਜੈਸ਼-ਏ-ਮੁਹੰਮਦ]] ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ [[ਪੀਰ ਪੰਜਾਲ]] ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹਗਾਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।<ref>{{Cite news|title=Kumar, Devesh (24 May 2003). "Operation Sarp Vinash: Army clears Hill Kaka". The Economic Times.}}</ref> ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੇ 60 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ 100 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅੱਤਵਾਦੀ ਟਿਕਾਣਿਆਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਨੈੱਟਵਰਕ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |date=2017-06-13 |title=Operation 'Sarp Vinash': Over 60 terrorists killed |url=http://www.rediff.com/news/2003/may/23josy1.htm |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-06-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170613172236/http://www.rediff.com/news/2003/may/23josy1.htm |url-status=bot: unknown }}</ref> === 2004-11 === 2004 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਮਰਥਨ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।<ref>{{Cite book|title=Tucker, Spencer C. (2013). Encyclopedia of Insurgency and Counterinsurgency A New Era of Modern Warfare. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC.}}</ref> ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਦੋ ਵਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜਨਰਲ [[ਪਰਵੇਜ਼ ਮੁਸ਼ੱਰਫ਼]] ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ, [[ਆਸਿਫ਼ ਅਲੀ ਜ਼ਰਦਾਰੀ]] ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੂੰ "ਅੱਤਵਾਦੀ" ਕਰਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਨੀਤੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਹੈ,<ref name=":1">{{Cite web |date=2017-02-22 |title=The Most Difficult Job in the World - WSJ |url=https://www.wsj.com/articles/SB122307507392703831 |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170222112027/https://www.wsj.com/articles/SB122307507392703831 |url-status=bot: unknown }}</ref> ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਖੁਫੀਆ ਏਜੰਸੀ, ਇੰਟਰ-ਸਰਵਿਸਿਜ਼ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ, ਨੂੰ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਏਜੰਸੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2017-03-24 |title=rediff.com: Links between ISI, militant groups: Straw |url=http://www.rediff.com/news/2002/jun/11war4.htm |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170324080707/http://www.rediff.com/news/2002/jun/11war4.htm |url-status=bot: unknown }}</ref> ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਇੱਕ ਵਰਤਾਰੇ ਤੋਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘਰੇਲੂ-ਸੰਚਾਲਿਤ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸਰਹੱਦ ਤੇ ਭੇਜਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2016-12-23 |title=Stony ground {{!}} The Economist |url=http://www.economist.com/node/16542619 |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2016-12-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161223073757/http://www.economist.com/node/16542619 |url-status=bot: unknown }}</ref><ref>{{Cite web |date=2017-02-22 |title=Your place or mine? {{!}} The Economist |url=http://www.economist.com/node/2423976 |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170222194246/http://www.economist.com/node/2423976 |url-status=bot: unknown }}</ref> ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਵਿਆਪਕ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਅਤਿਵਾਦ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਚਿਹਰਾ, ਹਿਜ਼ਬੁਲ ਮੁਜਾਹਿਦੀਨ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੇ ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਡਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯਮਤ ਅੰਤਰਾਲ 'ਤੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।<ref>{{Cite news|title="Hizbul Mujahideen almost wiped out in Kashmir". The Times of India. 19 October 2011.}}</ref> ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ 'ਤੇ ਗ੍ਰੇਨੇਡ ਸੁੱਟਣ ਅਤੇ ਸਨਾਈਪਰ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮਾਮੂਲੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਥਿਤੀ ਕਾਬੂ ਹੇਠ ਹੈ। 2012 ਦੌਰਾਨ [[ਅਮਰਨਾਥ]] ਯਾਤਰੀਆਂ ਸਮੇਤ ਇੱਕ ਰਿਕਾਰਡ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। 3 ਅਗਸਤ 2012 ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਕੁਪਵਾੜਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨਾਲ ਮੁੱਠਭੇੜ ਵਿੱਚ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ 'ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਲਸ਼ਕਰ-ਏ-ਤਾਇਬਾ ਦਾ ਇੱਕ ਚੋਟੀ ਦਾ ਅੱਤਵਾਦੀ ਕਮਾਂਡਰ ਅਬੂ ਹੰਜ਼ੁਲਾਹ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। <ref>{{Cite news|title="J&K: Top LeT commander killed in encounter". 3 August 2012|work=Hindustan Times}}</ref> === 2012-ਵਰਤਮਾਨ === ਰਾਇਟਰਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, 2014 ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 70 ਨੌਜਵਾਨ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ, ਫੌਜ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸੰਗਠਨ ਲਸ਼ਕਰ-ਏ-ਤਾਇਬਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ, ਜੋ [[2008 ਮੁੰਬਈ ਹਮਲਾ|2008 ਦੇ ਮੁੰਬਈ ਹਮਲਿਆਂ]] ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਫੌਜ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਵੇਂ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਨੇ ਡਾਕਟਰੇਟ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਠ ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਸਨ।<ref>{{Cite web |date=2015-06-26 |title=Kashmiris join insurgency against India at highest rate in two decades - The Express Tribune |url=http://tribune.com.pk/story/843452/kashmiris-join-insurgency-against-india-at-highest-rate-in-two-decades/ |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2015-06-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150626104329/http://tribune.com.pk/story/843452/kashmiris-join-insurgency-against-india-at-highest-rate-in-two-decades/ |url-status=bot: unknown }}</ref> [[ਬੀ.ਬੀ.ਸੀ|ਬੀਬੀਸੀ]] ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 2006 ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਅੱਤਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪਾਬੰਦੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਇਸਦੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਭਾਰਤ-ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਿਤ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਘੁਸਪੈਠ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਵਾਲੀ [[ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੇਖਾ|ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ]] ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਜਨਤਕ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=2017-02-16 |title=Who are the Kashmir militants? - BBC News |url=http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-18738906 |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-02-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170216045828/http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-18738906 |url-status=bot: unknown }}</ref> 2016 ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਿਜ਼ਬੁਲ ਮੁਜਾਹਿਦੀਨ ਦੇ [[ਬੁਰਹਾਨ ਮੁਜੱਫਰ ਵਾਨੀ|ਬੁਰਹਾਨ ਵਾਨੀ]] ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਸਾ ਭੜਕ ਗਈ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ, [[ਜੈਸ਼-ਏ-ਮੁਹੰਮਦ]] ਸਮੂਹ ਦੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ 2016 ਦੇ [[2016 ਉਰੀ ਹਮਲਾ|ਉੜੀ ਹਮਲੇ]] ਅਤੇ 2018 ਦੇ ਸੁੰਜਵਾਨ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਫਰਵਰੀ 2019 ਵਿੱਚ, [[2019 ਪੁਲਵਾਮਾ ਹਮਲਾ|ਪੁਲਵਾਮਾ ਹਮਲਾ]] ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੈਸ਼-ਏ-ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਹਮਲਾਵਰ ਦੁਆਰਾ ਸੀਆਰਪੀਐਫ ਦੇ 40 ਜਵਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਅਗਸਤ 2019 ਵਿੱਚ, ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਾਜ ਦਾਦਰਜਾ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਤਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜੂਨ 2020 ਵਿੱਚ, ਡੋਡਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਅੱਤਵਾਦ ਮੁਕਤ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਤਰਾਲ ਨੂੰ ਹਿਜ਼ਬੁਲ ਮੁਜਾਹਿਦੀਨ ਦੇ ਅਤੱਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=2020-06-29 |title=Jammu’s Doda is militancy free, say cops after Hizbul terrorist Masood killed in encounter - india news - Hindustan Times |url=https://www.hindustantimes.com/india-news/jammu-s-doda-is-militancy-free-say-cops-after-hizbul-terrorist-masood-killed-in-encounter/story-dZsjrZuPZISqGz4mwlnzEL.html |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2020-06-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200629073031/https://www.hindustantimes.com/india-news/jammu-s-doda-is-militancy-free-say-cops-after-hizbul-terrorist-masood-killed-in-encounter/story-dZsjrZuPZISqGz4mwlnzEL.html |url-status=bot: unknown }}</ref> ਜੁਲਾਈ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰਤ ਟਵਿੱਟਰ ਹੈਂਡਲ ਤੋਂ ਇੱਕ ਕਸ਼ਮੀਰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਟਵੀਟ ਕੀਤਾ ਕਿ "ਹੁਣ ਅੱਤਵਾਦੀ ਰੈਂਕ ਵਿੱਚ [[ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਕੋਈ ਵਸਨੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ।"<ref>{{Cite web |date=2020-07-27 |title=No resident of Srinagar in terrorist ranks after killing of top LeT commander: Kashmir IGP {{!}} India News,The Indian Express |url=https://indianexpress.com/article/india/no-resident-of-srinagar-in-terrorist-ranks-after-killing-of-top-let-commander-kashmir-igp-6524514/ |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2020-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200727110035/https://indianexpress.com/article/india/no-resident-of-srinagar-in-terrorist-ranks-after-killing-of-top-let-commander-kashmir-igp-6524514/ |url-status=bot: unknown }}</ref> 27 ਜੂਨ 2021 ਨੂੰ, ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ ਸਫਲ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਬਾਅਦ, ਜੰਮੂ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਦੇ ਤਕਨੀਕੀ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਡਰੋਨ ਅਧਾਰਤ ਹਮਲੇ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਕਿ [[ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ]] ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਅਧੀਨ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2021-06-28 |title=NC terms drone attack inside Jammu airport as terrorism by rogue state Pakistan {{!}} JK Explosion |url=https://english.mathrubhumi.com/news/india/nc-terms-drone-attack-inside-jammu-airport-as-terrorism-by-rogue-state-pakistan-1.5786856 |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2021-06-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210628074547/https://english.mathrubhumi.com/news/india/nc-terms-drone-attack-inside-jammu-airport-as-terrorism-by-rogue-state-pakistan-1.5786856 |url-status=bot: unknown }}</ref> 2022 ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ, 2021 ਦੀ ਇਸੇ ਮਿਆਦ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰੇ ਗਏ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2022-04-22 |title=10 Jawans Killed This Year in J&K as Terrorists Ramp Up Grenade, Hit-&-Run Attacks on Security Forces |url=https://www.news18.com/news/india/jammu-kashmir-100-more-jawans-killed-in-encounters-58-more-injured-in-2022-5030965.html |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2022-04-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220422130341/https://www.news18.com/news/india/jammu-kashmir-100-more-jawans-killed-in-encounters-58-more-injured-in-2022-5030965.html |url-status=bot: unknown }}</ref> == ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਕਾਰਨ == === 1987 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਧਾਂਦਲੀ === ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ [[ਇਸਲਾਮੀ ਕਾਨੂੰਨ|ਇਸਲਾਮੀਕਰਨ]] ਦੇ ਉਭਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1987 ਦੀਆਂ ਰਾਜ ਚੋਣਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਜਮਾਤ-ਏ-ਇਸਲਾਮੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਥਾਪਤੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਫਰੰਟ (MUF) ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੌਜੂਦਾ ਹੁਰੀਅਤ ਹੈ। MUF ਦੇ ਚੋਣ ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ ਨੇ ਸ਼ਿਮਲਾ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਬਕਾਇਆ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦੇ ਹੱਲ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਸਲਾਮਿਕ ਏਕਤਾ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ. ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਕੁਰਾਨ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਪਰ MUF ਨੇ ਸਿਰਫ ਚਾਰ ਸੀਟਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ 31% ਵੋਟਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਚੋਣਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਧਾਂਦਲੀ ਵਾਲਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਰੁਖ ਬਦਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਗਾਵਤ 1987 ਵਿਚ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਧਾਂਦਲੀ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=2017-04-28 |title=How Mufti Sayeed Shaped the 1987 Elections in J&K - The Caravan |url=http://www.caravanmagazine.in/vantage/mufti-mohammad-sayeed-shaped-1987-kashmir-elections |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-04-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170428235753/http://www.caravanmagazine.in/vantage/mufti-mohammad-sayeed-shaped-1987-kashmir-elections |url-status=bot: unknown }}</ref><ref name=":0" /> === ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ === ਬਗਾਵਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਕੁਝ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕਾਂ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 600,000 ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਅੰਕੜੇ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣਾਂ ਲਈ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹਿਕ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਕਤਲਾਂ, ਤਸ਼ੱਦਦ, ਬਲਾਤਕਾਰ ਅਤੇ ਜਿਨਸੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। <ref>{{Cite web |date=2017-06-14 |title=BBC NEWS {{!}} South Asia {{!}} Kashmir's extra-judicial killings |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/6367917.stm |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-06-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170614185945/http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/6367917.stm |url-status=bot: unknown }}</ref>ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ ਲਾਪਤਾ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅੱਠ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ, ਜੋ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਸਰਕਾਰੀ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਦੇਖੇ ਗਏ ਸਨ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਾਪਤਾ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਮੂਹਿਕ ਕਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2008-08-30 |title=India must investigate unidentified graves, News, Amnesty International Australia |url=http://www.amnesty.org.au/news/comments/11808/ |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2008-08-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080830095509/http://www.amnesty.org.au/news/comments/11808/ |url-status=bot: unknown }}</ref><ref>{{Cite web |date=2017-04-23 |title=Kashmir graves: Human Rights Watch calls for inquiry - BBC News |url=http://www.bbc.com/news/world-south-asia-14660253 |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-04-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170423001359/http://www.bbc.com/news/world-south-asia-14660253 |url-status=bot: unknown }}</ref> 2011 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਜ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਜਾਂਚ ਨੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਅਣਗਿਣਤ ਕਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿੰਨੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੱਬੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।<ref>{{Cite web |title=BURIED EVIDENCE Unknown, Unmarked, and Mass Graves in Indian-administered Kashmir |url=http://www.kashmirprocess.org/reports/graves/BuriedEvidenceKashmir.pdf |access-date=2023-06-09 |archive-date=2011-10-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111017070644/http://www.kashmirprocess.org/reports/graves/BuriedEvidenceKashmir.pdf |url-status=bot: unknown }}</ref> 14 ਵਿੱਚੋਂ 4 ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀਆਂ 2730 ਲਾਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, 574 ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਲਾਪਤਾ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਭਾਰਤੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹਨ।<ref>{{Cite web |date=2016-05-02 |title=Mass Graves Hold Thousands, Kashmir Inquiry Finds - The New York Times |url=http://www.nytimes.com/2011/08/23/world/asia/23kashmir.html |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2016-05-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160502195234/http://www.nytimes.com/2011/08/23/world/asia/23kashmir.html |url-status=bot: unknown }}</ref> ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ, [[ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤ|ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ]] ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਤੋਂ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਕਾਰਵਾਈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਨਸਲੀ ਸਫਾਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2009-08-10 |title=Congressman Frank Pallone, Jr. (NJ06) - Pallone Introduces Resolution Condemning Human Rights Violations Against Kashmiri Pandits |url=http://www.house.gov/list/press/nj06_pallone/pr_feb15_kashmir.html |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2009-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090810032903/http://www.house.gov/list/press/nj06_pallone/pr_feb15_kashmir.html |url-status=bot: unknown }}</ref> ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਅਤੇ ਬਗਾਵਤ ਦੋਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਅਸਮਰੱਥਾ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। [[ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ]] ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ 'ਤੇ ਆਰਮਡ ਫੋਰਸਿਜ਼ ਸਪੈਸ਼ਲ ਪਾਵਰਜ਼ ਐਕਟ (AFSPA) ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਹੈ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ "ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਰੱਖਣ" ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਮੂਹ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਨੂੰਨ, ਜੋ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ "ਬਿਨਾਂ ਦੋਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ, ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ" ਲਈ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਫੌਜ ਦੇ ਸੂਤਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ "ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਅਫਸਪਾ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਕਦਮ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇਵੇਗਾ।"<ref>{{Cite web |date=2017-10-12 |title=Army opposes Omar's plans to revoke AFSPA: Report - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/Army-opposes-Omars-plans-to-revoke-AFSPA-Report/articleshow/4197012.cms |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171012072106/https://timesofindia.indiatimes.com/india/Army-opposes-Omars-plans-to-revoke-AFSPA-Report/articleshow/4197012.cms |url-status=bot: unknown }}</ref> ਸਾਬਕਾ ਭਾਰਤੀ ਥਲ ਸੈਨਾ ਮੁਖੀ ਜਨਰਲ ਵੀ ਕੇ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਫੌਜ ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। 24 ਅਕਤੂਬਰ 2010 ਨੂੰ, ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ 104 ਫੌਜੀ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 39 ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਨ।<ref>{{Cite web |date=2017-04-25 |title=104 armymen punished for human rights violations in JK: Gen VK Singh {{!}} Latest News & Updates at Daily News & Analysis |url=http://www.dnaindia.com/india/report-104-armymen-punished-for-human-rights-violations-in-jk-gen-vk-singh-1457257 |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-04-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170425121321/http://www.dnaindia.com/india/report-104-armymen-punished-for-human-rights-violations-in-jk-gen-vk-singh-1457257 |url-status=bot: unknown }}</ref> ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਾਣ ਦੇ 95% ਦੋਸ਼ ਝੂਠੇ ਸਾਬਤ ਹੋਏ ਸਨ। ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨੇ ਆਪਣੀ 2015 ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਹੈ, "...ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਦੋਸ਼ੀ ਏਜੰਸੀ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਜਾਂਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਬਾਰੇ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦੀ ਹੈ।"<ref>{{Cite web |date=2017-08-04 |title=96% complaints against army rejected by GoI under ‘colonial’ AFSPA: Amnesty - Kashmir Reader |url=http://kashmirreader.com/2016/09/03/96-complaints-against-army-rejected-by-goi-under-colonial-afspa-amnesty/ |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170804103846/http://kashmirreader.com/2016/09/03/96-complaints-against-army-rejected-by-goi-under-colonial-afspa-amnesty/ |url-status=dead }}</ref> ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਉਭਾਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ।<ref>{{Cite news|title="Kashmir's disturbing new reality {{!}} the young militants of Kashmir". Hindustantimes.com. Then, youngsters used to take to the streets and pelt stones to protest human right violations...}}</ref> === ਆਈ.ਐੱਸ.ਆਈ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ === ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਇੰਟਰ-ਸਰਵਿਸਿਜ਼ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਜਾਇਜ਼ਤਾ 'ਤੇ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਬਗਾਵਤ ਦੁਆਰਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅਕਤੂਬਰ 2014 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜਨਰਲ ਪਰਵੇਜ਼ ਮੁਸ਼ੱਰਫ਼ ਨੇ ਟੀਵੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੌਰਾਨ ਕਿਹਾ, "ਸਾਡੇ ਕੋਲ (ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ) (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਰੋਤ ਹਨ...ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕ (ਭਾਰਤ) ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਕਸਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।"<ref>{{Cite web |date=2017-10-12 |title=Pakistan needs to incite those fighting in Kashmir: Musharraf : World, News - India Today |url=http://indiatoday.intoday.in/story/musharraf-pakistan-kashmir-kargil-conflict-militants/1/396106.html |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171012065029/http://indiatoday.intoday.in/story/musharraf-pakistan-kashmir-kargil-conflict-militants/1/396106.html |url-status=bot: unknown }}</ref> [[ਫੈਡਰਲ ਬਿਊਰੋ ਆਫ ਇਨਵੈਸਟੀਗੇਸ਼ਨ|ਫੈਡਰਲ ਬਿਊਰੋ ਆਫ਼ ਇਨਵੈਸਟੀਗੇਸ਼ਨ]] (ਐਫਬੀਆਈ), ਨੇ ਯੂ.ਐਸ. ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ 2011 ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇੰਟਰ-ਸਰਵਿਸ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ (ਆਈਐਸਆਈ) ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਵੱਖਵਾਦੀ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਸਪਾਂਸਰ ਅਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2015-09-24 |title=ISI sponsors terror activities in Kashmir, FBI tells US court - Firstpost |url=http://www.firstpost.com/politics/isi-sponsors-terror-activities-in-kashmir-fbi-tells-us-court-46038.html |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2015-09-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924145916/http://www.firstpost.com/politics/isi-sponsors-terror-activities-in-kashmir-fbi-tells-us-court-46038.html |url-status=bot: unknown }}</ref> 2019 ਵਿੱਚ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਇਮਰਾਨ ਖ਼ਾਨ|ਇਮਰਾਨ ਖਾਨ]] ਨੇ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਲਈ ਜਿਹਾਦ ਕਰਨ ਤੋਂ ਮਨ੍ਹਾ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |date=2022-05-23 |title='Historic day': PM Imran inaugurates 24/7 border crossing at Torkham - Pakistan - DAWN.COM |url=https://www.dawn.com/news/1505914 |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2022-05-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220523151227/https://www.dawn.com/news/1505914 |url-status=bot: unknown }}</ref> ਪਿਛਲੇ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਫੜੇ ਗਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਤਿਵਾਦੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਪਾਏ ਗਏ ਸਨ।<ref>{{Cite web |date=2021-11-19 |title=The many faces of Pakistani Punjab’s militancy - The Hindu |url=https://www.thehindu.com/opinion/op-ed/the-many-faces-of-pakistani-punjabs-militancy/article30090521.ece |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2021-11-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211119102300/https://www.thehindu.com/opinion/op-ed/the-many-faces-of-pakistani-punjabs-militancy/article30090521.ece |url-status=bot: unknown }}</ref> === ਮੁਜ਼ਾਹਿਦੀਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ === ਸੋਵੀਅਤ-ਅਫਗਾਨ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਮੁਜਾਹਿਦੀਨ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੁਜਾਹਿਦੀਨ ਦੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਟੂਪੈਕ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜੇਹਾਦ ਛੇੜਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਇਸਲਾਮੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਦੇ ਟੀਚੇ ਨਾਲ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਘੁਸਪੈਠ ਕੀਤੀ। === ਧਰਮ === ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ-ਅਮਰੀਕੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਆਸਰਾ ਨੋਮਾਨੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਖੁਦ ਇੱਕ [[ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਰਾਜ]] ਹੈ, ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਿਆਸੀ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਹਨ।<ref>{{Cite web |date=2017-02-22 |title=Muslims -- India's new 'untouchables' - LA Times |url=http://www.latimes.com/la-oe-nomani1-2008dec01-story.html |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170222111942/http://www.latimes.com/la-oe-nomani1-2008dec01-story.html |url-status=bot: unknown }}</ref> ਕਸ਼ਮੀਰ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਅਮਰਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜੰਗਲ ਦੀ 99 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨ (ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਲਈ ਅਸਥਾਈ ਆਸਰਾ ਅਤੇ ਸਹੂਲਤਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ) ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੇ ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |date=2017-03-09 |title=Five reasons behind radicalisation in Kashmir |url=http://www.dailyo.in/politics/jammu-and-kashmir-afspa-hizbul-mujahideen-lashkar-e-taiba-pakistan-ghar-wapsi-jihad-hindutva/story/1/5698.html |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-03-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170309014546/http://www.dailyo.in/politics/jammu-and-kashmir-afspa-hizbul-mujahideen-lashkar-e-taiba-pakistan-ghar-wapsi-jihad-hindutva/story/1/5698.html |url-status=bot: unknown }}</ref> === ਹੋਰ ਕਾਰਨ === ==== ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ==== ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਵਹੀਦਾ ਖਾਨ ਕਸ਼ਮੀਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਸਥਿਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਪਾੜਾ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਸਿਆਸੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਖੁਦ ਦੇ ਹਮਲਾਵਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਥਾਰਟੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਘਾਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ, ਮਾਰਗੂਬ, ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਬੱਚੇ/ਕਿਸ਼ੋਰ ਭਾਵੁਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਨੌਜਵਾਨ ਦਿਮਾਗਾਂ ਨੇ ਅਜੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਬੁਰੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਾਲ ਹੀ ਨੌਜਵਾਨ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪਛਾਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਮਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਵਹਾਰ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਰਵੱਈਏ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਅਕਸਰ, ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵਿਗੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਹੀਦਾ ਖਾਨ ਨੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ, ਮੁੱਖ ਚਿੰਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਬਾਲਗ ਹੋਣ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਝਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਹਿੰਸਾ ਨਸਲੀ, ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮਤਭੇਦਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਹੀ ਸਾਧਨ ਹੈ।<ref>{{Cite book|title=Khan, Waheeda (2015), "Conflict in Kashmir: Psychosocial Consequences on Children", in Sibnath Deb (ed.), Child Safety, Welfare and Well-being: Issues and Challenges, Springer, pp. 83–93}}</ref> ==== ਆਰਥਿਕ ==== ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮੌਕਿਆਂ ਦੀ ਘਾਟ ਨੇ ਵੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ।<ref>{{Cite news|title="Indian award for Kashmir 'human shield' officer". BBC News. 23 May 2017. High unemployment and complaints of heavy-handed tactics by security forces battling street protesters and fighting insurgents have aggravated the problem.}}</ref><ref>{{Cite web |date=2023-04-20 |title=Unemployment a reason for surge in J&K violence? {{!}} India News - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/unemployment-a-reason-for-surge-in-jk-violence/articleshow/51849148.cms |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2023-04-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230420104114/https://timesofindia.indiatimes.com/india/unemployment-a-reason-for-surge-in-jk-violence/articleshow/51849148.cms |url-status=bot: unknown }}</ref> == ਪੱਥਰਬਾਜ਼ੀ == 2008 ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ 2010 ਦੀ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੜਬੜ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਪਹਿਲੂ ਲੈ ਲਿਆ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ 'ਤੇ ਪਥਰਾਅ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ, ਰਬੜ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ, ਗੋਲੇ ਦੇ ਗੋਲੇ ਅਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲਿਆਂ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੌਰਾਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਸੱਟਾਂ ਵੀ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੁੱਟਮਾਰ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਹੀਦਾ ਖਾਨ ਮੁਤਾਬਕ ਪੱਥਰਬਾਜ਼ਾਂ 'ਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਕਾਲਜ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੌਰਾਨ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ 'ਚ ਲੋਕ ਪਥਰਾਅ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਹੇਠ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਕੁਝ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਿਆਸੀ ਕਾਰਕੁਨ ਮੰਨਾਨ ਬੁਖਾਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਸ਼ਮੀਰੀਆਂ ਨੇ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦਾ ਹਥਿਆਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ।<ref>{{Cite book|title=Bukhari, Mannan (28 July 2015). Kashmir - Scars of Pellet Gun: The Brutal Face of Suppression. Partridge Publishing. p. 44}}</ref> == ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਘਾਣ == ਇਸਲਾਮਿਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਖਾੜਕੂਆਂ 'ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਅਕਸਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2009-03-09 |title=K P S Gill: The Kashmiri Pandits: An Ethnic Cleansing the World Forgot -- Islamist Extremism & Terrorism in South Asia |url=http://www.satp.org/satporgtp/kpsgill/2003/chapter9.htm |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2009-03-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090309001010/http://www.satp.org/satporgtp/kpsgill/2003/chapter9.htm |url-status=bot: unknown }}</ref> ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਤੇ ਵੀ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੈਲੇਟ ਗੰਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਤਸ਼ੱਦਦ, ਕਤਲ ਅਤੇ ਬਲਾਤਕਾਰ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਗੰਭੀਰ ਅਪਰਾਧ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੇ ਕਈ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ੱਕੀ ਮੁਖਬਰਾਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਤਾਰ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਨੂੰ ਪਲਾਇਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ 170,000 ਤੋਂ 700,000 ਤੱਕ ਹਨ। ਇਸਲਾਮਿਕ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਕਾਰਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਨੂੰ ਜੰਮੂ ਜਾਣਾ ਪਿਆ।<ref>{{Cite book|title=Alexander Evans, A departure from history: Kashmiri Pandits, 1990–2001, Contemporary South Asia (Volume 11, Number 1, 1 March 2002, pp. 19–37)}}</ref> == ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਮਾਮਲੇ == * ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਕੂਚ * ਜੁਲਾਈ ਅਤੇ ਅਗਸਤ 1989 – 3 ਸੀਆਰਪੀਐਫ ਕਰਮਚਾਰੀ ਅਤੇ NC/F ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਯੂਸਫ਼ ਹਲਵਾਈ ਦਾ ਕਤਲ * 1989 – ਭਾਰਤ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਮੁਫਤੀ ਸਈਦ ਦੀ ਧੀ ਰੁਬਈਆ ਸਈਦ ਅਗਵਾ * ਗਵਕਦਲ ਕਤਲੇਆਮ- ਕੇਂਦਰੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ 'ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ, 50 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ * ਸੋਪੋਰ ਕਤਲੇਆਮ- ਸੀਮਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ (BSF) ਦੁਆਰਾ 55 ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ * ਬਿਜਬੇਹਰਾ ਕਤਲੇਆਮ- ਬੀਐਸਐਫ ਦੁਆਰਾ 51 ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ। * 1995 ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਸੈਲਾਨੀ ਅਗਵਾ - ਅਨੰਤਨਾਗ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਛੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਟ੍ਰੈਕਰਾਂ ਨੂੰ ਅਲ ਫਾਰਾਨ ਦੁਆਰਾ ਅਗਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਵੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਇੱਕ ਬਚ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਚਾਰ ਲਾਪਤਾ ਹਨ, ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਾਰੇ ਗਏ। * 1997 ਸੰਗਰਾਮਪੋਰਾ ਕਤਲੇਆਮ - 22 ਮਾਰਚ 1997 ਨੂੰ, ਬਡਗਾਮ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸੰਗਰਾਮਪੋਰਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। * ਵਾਂਧਾਮਾ ਕਤਲੇਆਮ - ਜਨਵਰੀ 1998 ਵਿੱਚ, ਵਾਂਧਾਮਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ 24 ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਦਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਚੇ ਹੋਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਵਿਦਰੋਹੀ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਾਬਕਾ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ [[ਬਿਲ ਕਲਿੰਟਨ]] ਦੀ ਭਾਰਤ ਫੇਰੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ-ਸਮਰਥਿਤ ਅੱਤਵਾਦ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। * 1998 ਪ੍ਰਾਣਕੋਟ ਕਤਲੇਆਮ - ਊਧਮਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ 26 ਹਿੰਦੂ ਪੇਂਡੂਆਂ ਨੂੰ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। * 1998 ਚੰਪਾਨਾਰੀ ਕਤਲੇਆਮ - 19 ਜੂਨ 1998 ਨੂੰ ਇਸਲਾਮਿਕ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ 25 ਹਿੰਦੂ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। * 2000 ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਕਤਲੇਆਮ - ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ 30 ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ। * ਚਿਟੀਸਿੰਘਪੁਰਾ ਕਤਲੇਆਮ - ਲਸ਼ਕਰ ਦੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ 36 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ ਹਨ। (ਅਸਪਸ਼ਟ) * 2001 ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬ ਧਮਾਕਾ - 1 ਅਕਤੂਬਰ 2001 ਨੂੰ, ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ 38 ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। * 2002 ਰਘੂਨਾਥ ਮੰਦਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ - ਪਹਿਲਾ ਹਮਲਾ 30 ਮਾਰਚ 2002 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਦੋ ਆਤਮਘਾਤੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੇ ਮੰਦਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਤਿੰਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਸਮੇਤ 11 ਵਿਅਕਤੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 20 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਹਮਲੇ ਵਿਚ, ਫਿਦਾਇਨ ਆਤਮਘਾਤੀ ਦਸਤੇ ਨੇ 24 ਨਵੰਬਰ 2002 ਨੂੰ ਮੰਦਰ 'ਤੇ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਦੋ ਆਤਮਘਾਤੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੇ ਮੰਦਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 14 ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ 45 ਹੋਰ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। * 2002 ਕਾਸਿਮ ਨਗਰ ਕਤਲੇਆਮ - 13 ਜੁਲਾਈ 2002 ਨੂੰ, ਲਸ਼ਕਰ-ਏ-ਤਾਇਬਾ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਦੇ ਕਾਸਿਮ ਨਗਰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਹੈਂਡ ਗ੍ਰਨੇਡ ਸੁੱਟੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਨੇੜੇ ਖੜ੍ਹੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ 'ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 27 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। * 2003 ਨਦੀਮਰਗ ਕਤਲੇਆਮ - ਲਸ਼ਕਰ-ਏ-ਤਾਇਬਾ ਦੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ 23 ਮਾਰਚ 2003 ਨੂੰ ਨਦੀਮਰਗ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ 24 ਹਿੰਦੂ ਮਾਰੇ ਗਏ। * 20 ਜੁਲਾਈ 2005 ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਬੰਬ ਧਮਾਕਾ - ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਚਰਚ ਲੇਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਖਤਰਬੰਦ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਵਾਹਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਕਾਰ ਬੰਬ ਧਮਾਕਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 4 ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਜਵਾਨ, ਇੱਕ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ ਆਤਮਘਾਤੀ ਹਮਲਾਵਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਅੱਤਵਾਦੀ ਸਮੂਹ ਹਿਜ਼ਬੁਲ ਮੁਜਾਹਿਦੀਨ ਨੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ। * ਬੁਦਸ਼ਾਹ ਚੌਕ ਹਮਲਾ - 29 ਜੁਲਾਈ 2005 ਨੂੰ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ, ਬੁਦਸ਼ਾਹ ਚੌਕ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ 2 ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ 17 ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਜ਼ਖ਼ਮੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੀਡੀਆ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸਨ। * ਗੁਲਾਮ ਨਬੀ ਲੋਨ ਦੀ ਹੱਤਿਆ - 18 ਅਕਤੂਬਰ 2005 ਨੂੰ, ਸ਼ੱਕੀ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਗੁਲਾਮ ਨਬੀ ਲੋਨ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਅਲ ਮਨਸੂਰੀਨ ਨਾਮਕ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸਮੂਹ ਨੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ। ਆਲ ਪਾਰਟੀ ਹੁਰੀਅਤ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਗੂ ਅਬਦੁਲ ਗਨੀ ਲੋਨ ਦੀ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰ ਰੈਲੀ ਦੌਰਾਨ ਅਣਪਛਾਤੇ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਲੋਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਵਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿਣ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਬਲਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ। * 2006 ਡੋਡਾ ਕਤਲੇਆਮ - 3 ਮਈ 2006 ਨੂੰ, ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਡੋਡਾ ਅਤੇ ਊਧਮਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ 35 ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ। * 12 ਜੂਨ 2006 ਨੂੰ, ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 31 ਜਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਜਦੋਂ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਵੈਸ਼ਨੋਦੇਵੀ ਤੀਰਥ ਅਸਥਾਨ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬੱਸਾਂ 'ਤੇ ਜਨਰਲ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ 'ਤੇ ਤਿੰਨ ਗ੍ਰਨੇਡ ਸੁੱਟੇ ਸਨ। * 2014 ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਹਮਲੇ - 5 ਦਸੰਬਰ 2014 ਨੂੰ ਫੌਜ, ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ 'ਤੇ ਚਾਰ ਹਮਲੇ ਹੋਏ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 21 ਮੌਤਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪਾਉਣਾ ਸੀ। * 2016 ਉੜੀ ਹਮਲਾ - ਚਾਰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਅੱਤਵਾਦੀ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਘੁਸ ਗਏ ਅਤੇ ਤੰਬੂਆਂ ਉੱਤੇ ਗ੍ਰਨੇਡ ਸੁੱਟੇ ਜਿਸ ਨਾਲ 19 ਫੌਜੀ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। * 2018 ਸੁੰਜਵਾਨ ਹਮਲਾ- 10 ਫਰਵਰੀ 2018 ਨੂੰ ਜੈਸ਼-ਏ-ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸੁੰਜਵਾਨ ਆਰਮੀ ਕੈਂਪ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ 6 ਜਵਾਨ, 4 ਅੱਤਵਾਦੀ, 1 ਨਾਗਰਿਕ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ 11 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। * 2019 ਪੁਲਵਾਮਾ ਹਮਲਾ - 14 ਫਰਵਰੀ 2019 ਨੂੰ ਜੈਸ਼-ਏ-ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਸੀਆਰਪੀਐਫ ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਕਾਫਲੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ 46 ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ 20 ਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। == ਰਣਨੀਤੀਆਂ == === ਭਾਰਤ === ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਲਈ ਫੌਜੀ ਮੌਜੂਦਗੀ 'ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਰੋਸਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਫੌਜ ਨੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।<ref>{{Cite book|title=Human Rights Watch, Patricia Gossman. "India's secret army in Kashmir : new patterns of abuse emerge in the conflict ", 1996}}</ref> ਸਰਕਾਰ ਅਕਸਰ ਅਸੈਂਬਲੀਆਂ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ, ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਲਾਗੂ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1987 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਧਾਂਦਲੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲੇ ਹਨ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਸਥਾਨਕ ਚੋਣਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲੈ ਰਹੀ ਹੈ।<ref>{{Cite news|title=Ramaseshan, Radhika (30 December 2008). "Cong dilemma: young Omar or PDP". The Telegraph.}}</ref> ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਸਹਾਇਤਾ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਹੁਣ ਸੰਘੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਾਪਤਕਰਤਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।<ref>{{Cite news|title=Sanghvi, Vir "Think the Unthinkable - Hindustan Times". 8 February 2011}}</ref> === ਪਾਕਿਸਤਾਨ === ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ, ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |date=2015-04-02 |title=Afzal Guru’s confession: I helped them, took training in Pak - daily.bhaskar.com |url=http://daily.bhaskar.com/article/WOR-TOP-afzal-guru---s-confession-i-helped-them-took-training-in-pak-4175799-NOR.html |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2015-04-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150402124224/http://daily.bhaskar.com/article/WOR-TOP-afzal-guru---s-confession-i-helped-them-took-training-in-pak-4175799-NOR.html |url-status=bot: unknown }}</ref> ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਵਿਦਰੋਹ ਨੇ ਦੋ ਵਾਰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਪਰਵੇਜ਼ ਮੁਸ਼ੱਰਫ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਮੁਸ਼ੱਰਫ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਇੰਟਰ-ਸਰਵਿਸਿਜ਼ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਦਾ ਪਾਲਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸਮੂਹਾਂ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਮਰਥਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ।<ref name=":1" /> <ref>{{Cite web |date=2017-08-05 |title=ISI gives arms to Kashmir terrorists: Rana to FBI - Rediff.com News |url=http://www.rediff.com/news/slide-show/slide-show-1-isi-gives-arms-to-kashmiri-terrorists-rana-to-fbi/20110607.htm |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-08-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170805015010/http://www.rediff.com/news/slide-show/slide-show-1-isi-gives-arms-to-kashmiri-terrorists-rana-to-fbi/20110607.htm |url-status=bot: unknown }}</ref>ਦ ਇਕਨਾਮਿਕਸ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ 2008 ਵਿੱਚ, 541 ਲੋਕ ਬਗਾਵਤ ਕਾਰਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।ਰਿਪੋਰਟ 'ਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੱਲੋਂ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ 'ਚ ਕਮੀ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀਆਂ 'ਚ ਜੰਗ ਦੀ ਥਕਾਵਟ ਨੂੰ ਮੌਤਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ 'ਚ ਕਮੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2017-04-29 |title=Grim up north {{!}} The Economist |url=http://www.economist.com/node/13927142 |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-04-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170429113754/http://www.economist.com/node/13927142 |url-status=bot: unknown }}</ref> === ਵਿਦਰੋਹੀ ਸਮੂਹ === 2000 ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ, ਬਗਾਵਤ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਿੰਸਕ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਮਾਰਚਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਈ।<ref>{{Cite web |date=2017-01-24 |title=Valley of Tears - TIME |url=http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,1838586,00.html |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-01-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170124194816/http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,1838586,00.html |url-status=bot: unknown }}</ref> ਕੁਝ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰ ਤਿਆਗਣ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਦਾ ਰਾਹ ਵੀ ਚੁਣਿਆ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਹਨ। ਕੁਝ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੋਵਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਦੂਸਰੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਏਕੀਕਰਨ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। 2010 ਦੇ ਇੱਕ ਸਰਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ 43% ਲੋਕ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ 44% ਲੋਕ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅਸਮਾਨ ਵੰਡੇ ਗਏ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੋਵਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹਨ।<ref>{{Cite book|title=Bradnock, Robert "Kashmir: Paths to Peace" Chatham House, London, 2008}}</ref><ref>{{Cite news|title="Just 2% of people in J&K want to join Pak: Survey". The Times of India.}}</ref> == ਵੱਖਵਾਦੀ ਸਮੂਹ == ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਅੱਤਵਾਦੀ ਸਮੂਹ, ਲਸ਼ਕਰ-ਏ-ਤਾਇਬਾ ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ: ਅਲ ਮਨਸੂਰੀਨ ਅਤੇ ਅਲ ਨਸੀਰੀਨ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਵਾਂ ਸਮੂਹ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ "ਸੇਵ ਕਸ਼ਮੀਰ ਮੂਵਮੈਂਟ" ਹੈ। ਹਰਕਤ-ਉਲ-ਮੁਜਾਹਿਦੀਨ (ਪਹਿਲਾਂ ਹਰਕਤ-ਉਲ-ਅੰਸਾਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ) ਅਤੇ ਲਸ਼ਕਰ-ਏ-ਤੋਇਬਾ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਮੁਜ਼ੱਫਰਾਬਾਦ, ਆਜ਼ਾਦ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਮੁਰੀਦਕੇ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਸੰਚਾਲਿਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਘੱਟ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਸਮੂਹ ਫਰੀਡਮ ਫੋਰਸ ਅਤੇ ਫਰਜ਼ੰਦਨ-ਏ-ਮਿਲਾਤ ਹਨ। ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਸਮੂਹ, ਅਲ-ਬਦਰ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸਰਗਰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਲ ਪਾਰਟੀਜ਼ ਹੁਰੀਅਤ ਕਾਨਫਰੰਸ, ਇੱਕ ਸੰਗਠਨ ਜੋ ਕਸ਼ਮੀਰੀਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ ਲਈ ਮੱਧਮ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਚੋਲਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਲ ਕਾਇਦਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੈ। ਡੋਨਾਲਡ ਰਮਸਫੈਲਡ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸਰਗਰਮ ਸਨ<ref>{{Cite web |date=2016-10-20 |title=BBC NEWS {{!}} South Asia {{!}} Analysis: Is al-Qaeda in Kashmir? |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/2043800.stm |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2016-10-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161020221650/http://news.bbc.co.uk/2/hi/2043800.stm |url-status=bot: unknown }}</ref> ਅਤੇ 2002 ਵਿੱਚ SAS ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਓਸਾਮਾ ਬਿਨ ਲਾਦੇਨ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।<ref>{{Cite web |date=2017-03-15 |title=SAS joins Kashmir hunt for bin Laden - Telegraph |url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/india/1385795/SAS-joins-Kashmir-hunt-for-bin-Laden.html |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-03-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170315031644/http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/india/1385795/SAS-joins-Kashmir-hunt-for-bin-Laden.html |url-status=bot: unknown }}</ref> ਅਲ ਕਾਇਦਾ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੇਸ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।<ref>{{Cite news|title=International Herald Tribune."Al Qaeda Claim of Kashmiri Link Worries India"}}</ref> ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਾਅਵੇ ਦਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਅਲ ਕਾਇਦਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।<ref>{{Cite news|title=The Hindu."No al Qaeda presence in Kashmir: Army". The Hindu. 18 June 2007.}}</ref> ਅਲਕਾਇਦਾ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਿਤ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਅੱਡੇ ਬਣਾਏ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਬਰਟ ਗੇਟਸ ਸਮੇਤ ਕੁਝ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਮਲਿਆਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2017-01-11 |title=Al Qaeda thriving in Pakistani Kashmir - CSMonitor.com |url=http://www.csmonitor.com/2002/0702/p01s02-wosc.html |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2017-01-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170111054702/http://www.csmonitor.com/2002/0702/p01s02-wosc.html |url-status=bot: unknown }}</ref> == ਮੌਤਾਂ == ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਅਤੇ ਜੰਮੂ ਖੇਤਰ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰਚ 2017 ਤੱਕ ਬਗਾਵਤ ਕਾਰਨ ਲਗਭਗ 41,000 ਲੋਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 14,000 ਨਾਗਰਿਕ, 5,000 ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀ ਅਤੇ 22,000 ਅੱਤਵਾਦੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੌਤਾਂ 1990 ਅਤੇ 2000 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ, ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਹੈ ਅਤੇ 2004 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਹੈ। ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਦੁਆਰਾ 2006 ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 20,000 ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title="Everyone Lives in Fear" Patterns of Impunity in Jammu and Kashmir |url=https://www.hrw.org/sites/default/files/reports/india0906web.pdf}}</ref> ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਾਰਚ 2017 ਤੱਕ ਲਗਭਗ 69,820 ਅੱਤਵਾਦ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ। 1989 ਅਤੇ 2002 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਲਗਭਗ 3,000 ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਸਨ (ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ)। ਬਗਾਵਤ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਭਾਰਤੀ ਬਲਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 40,000 ਹਥਿਆਰ, 150,000 ਵਿਸਫੋਟਕ ਯੰਤਰ, ਅਤੇ 6 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲਿਆ। ਸਿਵਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਗੱਠਜੋੜ ਨੇ 70,000 ਮੌਤਾਂ ਦਾ ਅੰਕੜਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਸਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਹੁਰੀਅਤ ਸਮੂਹ ਨੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਅਤੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਸਮੇਤ 80,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੌਤਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।<ref>{{Cite book|title=Sumantra Bose (2003), Kashmir : roots of conflict, paths to peace, Harvard University Press, p. 4,}}</ref> ਕੁਪਵਾੜਾ, ਬਾਰਾਮੂਲਾ, ਪੁੰਛ, ਡੋਡਾ, ਅਨੰਤਨਾਗ ਅਤੇ ਪੁਲਵਾਮਾ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੱਤਿਆ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ।<ref>{{Cite web |date=2022-01-31 |title=datasheet-terrorist-attack-fatalities |url=https://www.satp.org/datasheet-terrorist-attack/fatalities/india-jammukashmir |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2022-01-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220131101210/https://www.satp.org/datasheet-terrorist-attack/fatalities/india-jammukashmir |url-status=bot: unknown }}</ref> [[ਤਸਵੀਰ:Fatalities due to terrorist activities in Jammu and Kashmir (1988-2019).svg|thumb|250x250px|ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਅੱਤਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਾਰਨ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ (1988-2019)]] '''ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ ਮੌਤਾਂ (2007 ਤੋਂ)''' {| class="wikitable sortable" !ਸਾਲ !ਮੌਤਾਂ !ਨਾਗਰਿਕ !ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ !ਵਿਦਰੋਹੀ !ਕੁੱਲ |- |'''2007''' |427 |127 |119 |498 |744 |- |'''2008''' |261 |71 |85 |382 |538 |- |'''2009''' |208 |53 |73 |247 |373 |- |'''2010''' |189 |34 |69 |258 |361 |- |'''2011''' |119 |33 |31 |117 |181 |- |'''2012''' |70 |19 |18 |84 |121 |- |'''2013''' |84 |19 |53 |100 |172 |- |'''2014''' |91 |28 |47 |114 |189 |- |'''2015''' |86 |19 |41 |115 |175 |- |'''2016''' |112 |14 |88 |165 |267 |- |'''2017''' |163 |54 |83 |220 |357 |- |'''2018''' |206 |86 |95 |271 |452 |- |'''2019''' |135 |42 |78 |163 |283 |- |'''2020''' |140 |33 |56 |232 |321 |- |'''2021''' |153 |36 |45 |193 |274 |- |'''2022''' |151 |30 |30 |193 |253 |} == ਸਮਰਪਣ ਅਤੇ ਪੁਨਰਵਾਸ ਨੀਤੀ == ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਸਮਰਪਣ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸੰਸਥਾਗਤ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2021-10-20 |title=Jammu and Kashmir security forces' new appeal to militants: Surrender, come home and rejoin society-India News , Firstpost |url=https://www.firstpost.com/india/jammu-and-kashmir-security-forces-new-appeal-to-militants-surrender-come-home-and-rejoin-society-4148277.html |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2021-10-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211020044257/https://www.firstpost.com/india/jammu-and-kashmir-security-forces-new-appeal-to-militants-surrender-come-home-and-rejoin-society-4148277.html |url-status=bot: unknown }}</ref> 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਮਰਪਣ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇਖੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਜਦੋਂ ਕਿ 2000 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਿਤ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਨੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਿਤ ਖੇਤਰ ਲਈ ਹੋਰ।<ref>{{Cite web |date=2021-10-20 |title=Why Kashmir needs much more than surrender appeals {{!}} ORF |url=https://www.orfonline.org/expert-speak/kashmir-needs-more-than-surrender-appeals/ |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2021-10-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211020015417/https://www.orfonline.org/expert-speak/kashmir-needs-more-than-surrender-appeals/ |url-status=bot: unknown }}</ref><ref>{{Cite web |title=Will Army’s Draft ‘Surrender Policy’ In J&K Help Combat Militancy? |url=https://www.thequint.com/voices/opinion/kashmir-valley-militants-indian-army-security-forces-draft-surrender-policy-jammu-kashmir-police-shopian-fake-encounter |access-date=2023-06-09 |archive-date=2021-10-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211020031915/https://www.thequint.com/voices/opinion/kashmir-valley-militants-indian-army-security-forces-draft-surrender-policy-jammu-kashmir-police-shopian-fake-encounter |url-status=bot: unknown }}</ref> ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਨੀਤੀ 15 ਅਗਸਤ 1995 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਨੀਤੀ ਨਕਸਲੀਆਂ ਲਈ ਵਰਤੀ ਗਈ ਨੀਤੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=2023-04-20 |title=New Age Militancy – Kashmir Youth Need Policies Encouraging Change, Not Surrender |url=https://thewire.in/rights/kashmir-militancy-surrender-policy |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2023-04-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230420105454/https://thewire.in/rights/kashmir-militancy-surrender-policy |url-status=bot: unknown }}</ref> ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸਫਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ,<ref>{{Cite web |date=2021-10-19 |title=Two terrorists surrender during encounter with security forces in Kashmir {{!}} Business Standard News |url=https://www.business-standard.com/article/current-affairs/two-terrorists-surrender-during-encounter-with-security-forces-in-kashmir-120122200169_1.html |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2021-10-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211019111539/https://www.business-standard.com/article/current-affairs/two-terrorists-surrender-during-encounter-with-security-forces-in-kashmir-120122200169_1.html |url-status=bot: unknown }}</ref> ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ।<ref>{{Cite web |date=2021-10-16 |title=J-K: Surrendered militant urged companions to surrender, they refused and get killed in encounter - The Economic Times Video {{!}} ET Now |url=https://economictimes.indiatimes.com/news/defence/j-k-surrendered-militant-urged-companions-to-surrender-they-refused-and-killed/videoshow/82429458.cms |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2021-10-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211016142911/https://economictimes.indiatimes.com/news/defence/j-k-surrendered-militant-urged-companions-to-surrender-they-refused-and-killed/videoshow/82429458.cms |url-status=bot: unknown }}</ref> ਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਵੀਡੀਓ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਅੱਗੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਾਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਊਡਸਪੀਕਰ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2021-10-19 |title='Missing You': A Kashmiri Child's Plea to Holed up Militant Father Fails, Body Found after Encounter |url=https://www.news18.com/news/india/kashmir-shopian-encounter-child-appeal-surrender-militant-holed-up-death-3562604.html |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2021-10-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211019193812/https://www.news18.com/news/india/kashmir-shopian-encounter-child-appeal-surrender-militant-holed-up-death-3562604.html |url-status=bot: unknown }}</ref><ref>{{Cite web |date=2021-10-19 |title=Four militants killed; ignored pleas from family: police {{!}} India News,The Indian Express |url=https://indianexpress.com/article/india/four-let-militants-killed-in-encounter-with-security-forces-in-j-ks-shopian-7240080/ |access-date=2023-06-09 |website=web.archive.org |archive-date=2021-10-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211019160245/https://indianexpress.com/article/india/four-let-militants-killed-in-encounter-with-security-forces-in-j-ks-shopian-7240080/ |url-status=bot: unknown }}</ref> == ਹਵਾਲੇ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]][[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] 94i4es33nryyh50k9jhvvzq7o6v4wpf 0 182905 812177 748134 2025-06-29T13:05:55Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 812177 wikitext text/x-wiki '''ਸਲਮਾ ਜ਼ਫਰ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Salma Zafar''') ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ [[ਅਭਿਨੇਤਰੀ]] ਹੈ।<ref name="ARYNews">{{Cite web |date=5 November 2020 |title=Interview With Salma Zafar and Naeema Garaj |url=https://videos.arynews.tv/interview-with-salma-zafar-and-neema-garj |website=ARY News |access-date=29 ਮਾਰਚ 2024 |archive-date=28 ਜਨਵਰੀ 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210128155752/https://videos.arynews.tv/interview-with-salma-zafar-and-neema-garj/ |url-status=dead }}</ref> ਉਹ ਨਾਟਕ ''ਯੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ'', ''ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਬੇਟੀ ਨਾ ਹੋਤੀ'', ''[[ਹਮਸਫ਼ਰ (ਟੀਵੀ ਡਰਾਮਾ)|ਹਮਸਫ਼ਰ]]'' ਅਤੇ ''ਜ਼ੇਬੈਸ਼'' ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=6 November 2020 |title='Zebaish' takes social media by storm |url=https://dailytimes.com.pk/626138/zebaish-takes-social-media-by-storm |website=Daily Times |access-date=29 ਮਾਰਚ 2024 |archive-date=5 ਮਈ 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210505185703/https://dailytimes.com.pk/626138/zebaish-takes-social-media-by-storm/ |url-status=dead }}</ref> == ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ == ਸਲਮਾ ਦਾ ਜਨਮ 10 ਅਗਸਤ 1965 ਨੂੰ [[ਕਰਾਚੀ]], ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। <ref name="ARYNews"/> ਉਸਨੇ ਕਰਾਚੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |date=13 November 2020 |title=Actress Salma Zafar |url=https://nettv4u.com/celebrity/hindi/movie-actress/salma-zafar}}</ref> ਉਸਨੇ ਰੰਗਮੰਚ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕਾਂ ਅਤੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |date=4 November 2020 |title=Exclusive Interview With Salma Zafar |url=https://videos.arynews.tv/exclusive-interview-with-salma-zafar |website=ARY News |access-date=29 ਮਾਰਚ 2024 |archive-date=18 ਅਪ੍ਰੈਲ 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210418142250/https://videos.arynews.tv/exclusive-interview-with-salma-zafar/ |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite book|title=South and Southeast Asia Video Archive Holdings, Issue 5|publisher=University of Wisconsin--Madison|page=56}}</ref><ref>{{Cite web |date=18 November 2020 |title=Interesting conversation with Salma Zafar and Rauf Lala |url=https://videos.arynews.tv/interesting-conversation-with-salma-zafar-and-rauf-lala |website=ARY News |access-date=29 ਮਾਰਚ 2024 |archive-date=18 ਅਪ੍ਰੈਲ 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210418142836/https://videos.arynews.tv/interesting-conversation-with-salma-zafar-and-rauf-lala/ |url-status=dead }}</ref> == ਕੈਰੀਅਰ == ਸਲਮਾ ਫਿਰ ਪੀਟੀਵੀ ' ਤੇ ਨਾਟਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ''ਆਹਤ'', ''ਨਿਜਾਤ'', ''ਖਲਾ ਕੁਲਸੁਮ ਕਾ ਕੁੰਬ'', ''ਪਦਾਸ਼'', ''ਬੇਵਫਾਈਆਂ'' ਅਤੇ ''ਤੁਮਸੇ ਕਹਿਣਾ ਥਾ'' ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਈ।<ref>{{Cite web |date=21 November 2021 |title=جویریہ سعود نے اداکارہ سلمی ظفر کے الزامات مسترد کردئیے |url=https://dailypakistan.com.pk/26-Jul-2020/1162992 |website=Daily Pakistan}}</ref><ref>{{Cite book|title=Accessions List, South Asia, Volume 12|publisher=Library of Congress Office, New Delhi|page=58}}</ref> ਉਹ ਪੀਟੀਵੀ 'ਤੇ ਡਰਾਮਾ ''ਲਿਆਰੀ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ'' ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=7 November 2020 |title=Artists remember Lehri |url=https://www.dawn.com/news/749279 |website=Dawn News}}</ref><ref>{{Cite web |date=2 December 2021 |title=پیسے مارنے کا الزام، اداکارہ جویریہ سعود بھی میدان میں آگئیں، ایسی بات بتادی کہ معاملہ ہی الٹ گیا |url=https://dailypakistan.com.pk/25-Jul-2020/1162847 |website=Daily Pakistan}}</ref> ਉਹ ਨਾਟਕ ''ਯੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ'' ਅਤੇ ''ਯੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ ਸੀਜ਼ਨ 2'' ਵਿੱਚ ਸਈਦਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਲੜੀ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=6 October 2020 |title=Javeria and Saud did not pay my Rs 1 crore: Salma Zafar |url=https://dailytimes.com.pk/645922/javeria-and-saud-did-not-pay-my-rs-1-crore-salma-zafar |website=Daily Times}}</ref> ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਉਹ ''ਘਰ ਦਮਦ'', ''ਮੇਰਾ ਕਿਆ ਕਸੂਰ'', ''ਅਸਲਮ ਬਹੀ ਐਂਡ ਕੰਪਨੀ'', ''ਰਿਸ਼ਤੇ ਕੱਚੇ ਧਾਗੁਨ ਸੇ'' ਅਤੇ ''ਬੱਬਲੀ ਕੀ ਚਾਹਤੀ ਹੈ'' ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਈ।<ref>{{Cite web |date=7 October 2020 |title=After Salma Zafar, Sherry Shah also demands her due money from Javeria and Saud |url=https://dunyanews.tv/en/Entertainment/556839-Salma-Zafar-Sherry-Shah-demands-money-Javeria-Saud |website=Dunya News}}</ref><ref>{{Cite book|title=The Herald, Volume 40, Issues 8-10|publisher=Pakistan Herald Publications|page=1}}</ref><ref>{{Cite web |date=5 October 2020 |title=Salma Zafar accuses Javeria and Saud for fraud and non-payment of her dues |url=http://magtheweekly.com/detail/9763-salma-zafar-accuses-javeria-and-saud-for-fraud-and-non-payment-of-her-dues |website=Mag The Weekly}}</ref><ref>{{Cite web |date=20 June 2022 |title=ٹی وی ڈراموں کی چند مقبول مائیں |url=https://jang.com.pk/news/740631 |website=Daily Jang News}}</ref> == ਨਿੱਜੀ == ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ 22 ਸਾਲ ਤਾਰਿਕ ਮਹਿਮੂਦ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਤਲਾਕਸ਼ੁਦਾ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਬੇਟੀਆਂ ਹਨ। ਸਲਮਾ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜ਼ਫਰ ਖੁਰਸ਼ੀਦ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ''ਟੂਲੋ ਆਇਲ'' ਅਤੇ ''ਲਿਪਟਨ ਟੀ ਦੇ'' ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਲਈ ਧੁਨਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ।<ref>{{Cite web |date=8 November 2020 |title=Actress, Model Sherry Shah criticises JJS Productions over non-payment |url=https://nation.com.pk/27-Jul-2020/actress-model-sherry-shah-criticises-jjs-productions-over-non-payment |website=The Nation}}</ref> ਸਲਮਾ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ 1970 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਛੋਟੀ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=3 November 2020 |title=Hamare Mehman with Naeema Garaj, Rauf Lala and Salma Zafar |url=https://videos.arynews.tv/hamare-mehman-fiza-shoaib-arynews-23-august-2020 |website=ARY News |access-date=29 ਮਾਰਚ 2024 |archive-date=1 ਫ਼ਰਵਰੀ 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210201134812/https://videos.arynews.tv/hamare-mehman-fiza-shoaib-arynews-23-august-2020/ |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |date=11 November 2020 |title=Javeria Saud to take legal action against Salma Zafar |url=https://www.samaa.tv/entertainment/2020/07/javeria-saud-to-take-legal-action-against-salma-zafar |website=Samaa News}}</ref><ref>{{Cite web |date=12 November 2020 |title=Salma Zafar accuses Javeria, Saud Qasmi of fraud |url=https://www.samaa.tv/entertainment/2020/07/salma-zafar-javeria-saud-qasmi-fraud |website=Samaa News}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਟੈਲੀਵਿਜਨ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1965]] ob95s36lh5scbb4d8v6tj541gihaxj1 0 183076 812185 787882 2025-06-29T15:47:52Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 812185 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = ਸ਼ਾਹੀਨ ਖਾਨ | image = | alt = | caption = | native_name = | native_name_lang = | birth_date = {{birth date and age|1960|7|2|df=y}} | birth_place = [[ਮੁਲਤਾਨ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] | education = ਮੁਲਤਾਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ | occupation = ਅਦਾਕਾਰਾ | years_active = 1998 – ਮੌਜੂਦ | spouse = | children = 3 }} '''ਸ਼ਾਹੀਨ ਖਾਨ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Shaheen Khan''') ਇੱਕ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]] [[ਅਭਿਨੇਤਰੀ]] ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=1 April 2021 |title=Another Geo TV drama serial 'Mohabbat Na Kariyo' starts today |url=https://www.thenews.com.pk/print/539476-another-geo-tv-drama-serial-mohabbat-na-kariyo-starts-today |website=The News International}}</ref><ref>{{Cite web |date=4 April 2021 |title=7th Sky Entertainment to bring a light-hearted signature Eid telefilm ‘Dil Tera Hogaya’ |url=https://dailytimes.com.pk/648438/7th-sky-entertainment-to-bring-a-light-hearted-signature-eid-telefilm-dil-tera-hogaya |website=Daily Times}}</ref> ਉਹ ''ਮੁਹੱਬਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ'', ''ਮਰੀਅਮ ਪੇਰੀਰਾ'', ''ਹਾਰਾ ਦਿਲ'' ਅਤੇ ''ਦੁਲਹਨ'' ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2 April 2021 |title=Javed Sheikh all set for shoot of upcoming movie 'Wajood' in Turkey |url=https://nation.com.pk/31-Mar-2017/javed-sheikh-all-set-for-shoot-of-upcoming-movie-wajood-in-turkey |website=The Nation}}</ref><ref>{{Cite web |date=3 April 2021 |title=The Week That Was Ghissi Piti Mohabbat |url=https://www.dawn.com/news/1592898 |website=Dawn News}}</ref> == ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ == ਸ਼ਾਹੀਨ ਦਾ ਜਨਮ 1960 ਵਿੱਚ 2 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ [[ਮੁਲਤਾਨ]], ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=26 March 2022 |title=SPOTLIGHT: THE MOTHERS OF TELEVISION |url=https://www.dawn.com/news/1678566 |website=Dawn News}}</ref> == ਕੈਰੀਅਰ == ਸ਼ਾਹੀਨ ਨੇ 1998 ਵਿੱਚ ਪੀਟੀਵੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |date=5 April 2021 |title=The cast of upcoming Pakistani film gets together to promote their latest project |url=https://dailytimes.com.pk/30526/the-cast-of-upcoming-pakistani-film-gets-together-to-promote-their-latest-project |website=Daily Times}}</ref> ਉਹ ''[[ਅਗਰ ਤੁਮ ਨਾ ਹੋਤੇ|ਅਗਰ ਤੁਮ ਨਾ ਹੁੰਦੇ]]'', ''ਕਹਾਨੀ ਰਾਇਮਾ ਔਰ ਮਨਹਿਲ ਕੀ'', ''ਇਸ਼ਕ ਮੈਂ ਤੇਰੇ'', ''ਮੇਰੀ ਬੇਟੀ'', ''ਚੁਪ ਰਹੋ'' ਅਤੇ ''ਸ਼ਹਿਰ-ਏ-ਅਜਨਬੀ ਨਾਟਕਾਂ'' ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=6 April 2021 |title=Wajood shooting starting from 7th |url=https://nation.com.pk/07-Feb-2017/wajood-shooting-starting-from-7th |website=The Nation}}</ref><ref>{{Cite web |date=7 April 2021 |title='Zebaish' takes social media by storm |url=https://dailytimes.com.pk/626138/zebaish-takes-social-media-by-storm |website=Daily Times |access-date=29 ਮਾਰਚ 2024 |archive-date=5 ਮਈ 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210505185703/https://dailytimes.com.pk/626138/zebaish-takes-social-media-by-storm/ |url-status=dead }}</ref> ਉਹ ''ਤਕਾਬੁਰ'', ''ਇਸ਼ਕ ਪਰਸਤ'', ''ਤੇਰੇ ਮੇਰੇ ਬੀਚ'', ''ਥੋਰਾ ਸਾ ਆਸਮਾਨ'', ''ਕਿੱਸੇ ਚਾਹੂਨ'', ''ਮਨਚਲੀ'' ਅਤੇ ''[[ਕਠਪੁਤਲੀ (ਟੀਵੀ ਡਰਾਮਾ)|ਕਠਪੁਤਲੀ]]'' ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਈ।<ref>{{Cite web |date=8 April 2021 |title=Mohsin Abbas Haider Talks About His Two Upcoming Dramas |url=https://galaxylollywood.com/2020/09/16/mohsin-abbas-haider-two-dramas |website=Galaxy Lollywood |access-date=29 ਮਾਰਚ 2024 |archive-date=26 ਨਵੰਬਰ 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231126030538/https://galaxylollywood.com/2020/09/16/mohsin-abbas-haider-two-dramas/ |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |date=9 April 2021 |title=Three Pakistani dramas that dare to be different |url=https://www.dawn.com/news/1139857 |website=Dawn News}}</ref> ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਉਹ ''ਬਰਫੀ ਲੱਡੂ'', ''ਦੁਲਹਨ'', ''ਹਾਰਾ ਦਿਲ'', ''ਸਾਜ਼ਾ ਏ ਇਸ਼ਕ'', ''ਘੀਸੀ ਪੀਤੀ ਮੁਹੱਬਤ'' ਅਤੇ ''ਜ਼ੇਬੈਸ਼'' ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਈ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=10 April 2021 |title=Danish Taimoor talks to us about his upcoming film 'Wajood' |url=https://galaxylollywood.com/2017/02/06/danish-taimoor-talks-to-us-about-his-upcoming-film-wajood |website=Galaxy Lollywood |access-date=29 ਮਾਰਚ 2024 |archive-date=29 ਨਵੰਬਰ 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211129050155/https://galaxylollywood.com/2017/02/06/danish-taimoor-talks-to-us-about-his-upcoming-film-wajood/ |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |date=11 April 2021 |title=Three Pakistani dramas that dare to be different |url=https://images.dawn.com/news/1173719 |website=Images.Dawn}}</ref><ref>{{Cite web |date=12 April 2021 |title=Here's a list of all of ARY Digital's upcoming mega dramas |url=https://www.somethinghaute.com/ary-digital-all-set-to-launch-the-next-quarter-with-entertaining-dramas |website=Something Haute |access-date=29 ਮਾਰਚ 2024 |archive-date=26 ਜਨਵਰੀ 2025 |archive-url=https://web.archive.org/web/20250126231324/https://somethinghaute.com/ary-digital-all-set-to-launch-the-next-quarter-with-entertaining-dramas/ |url-status=dead }}</ref> 2018 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਫਿਲਮ ''ਵਜੂਦ'' ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਈ।<ref>{{Cite web |date=13 April 2021 |title=Four films for Eid |url=https://www.thenews.com.pk/tns/detail/565775-four-films-eid-2 |website=The News International}}</ref> == ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == ਸ਼ਾਹੀਨ ਦਾ ਵਿਆਹ ਫਾਰੂਖ ਸ਼ਹਾਬ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਬੱਚੇ ਹਨ। <ref>{{Cite web |date=14 April 2021 |title=Family Pictures Of Television Actress Shaheen Khan |url=https://reviewit.pk/family-pictures-of-television-actress-shaheen-khan |website=Pakistani Drama Story & Movie Reviews {{!}} Ratings {{!}} Celebrities {{!}} Entertainment news Portal {{!}} Reviewit.pk |language=en-US}}</ref> === ਫਿਲਮ === {| class="wikitable sortable plainrowheaders" ! scope="col" |ਸਾਲ ! scope="col" | ਸਿਰਲੇਖ ! scope="col" | ਭੂਮਿਕਾ ! scope="col" | ਨੋਟਸ |- | 2018 | ''ਵਜੂਦ'' | ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਸਮਦਾਨੀ | <ref>{{Cite web |date=21 April 2021 |title=Javed Sheikh inks investment deal with Turkish Airlines for 'Wajood' |url=https://galaxylollywood.com/2017/04/06/javed-sheikh-wajood-deal |website=Galaxy Lollywood |access-date=29 ਮਾਰਚ 2024 |archive-date=20 ਅਪ੍ਰੈਲ 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170420144808/http://galaxylollywood.com/2017/04/06/javed-sheikh-wajood-deal/ |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |date=22 April 2021 |title=Four films for Eid |url=https://www.thenews.com.pk/tns/detail/565700-four-films-eid |website=The News International}}</ref> |} == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * {{Instagram|shaheenkhan.official}} * {{IMDb name|6573544}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਟੈਲੀਵਿਜਨ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1960]] 3krkz4mtc1vr55hhwqaf0ffyo3wssjb 0 189340 812242 767581 2025-06-30T11:16:10Z Meenukusam 51574 Created by translating the section "Songs" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1297204037|Jaunpuri (raga)]]" 812242 wikitext text/x-wiki '''ਰਾਗ ਜੌਨਪੁਰੀ''' [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ]] 'ਚ ਅਸਾਵਰੀ ਥਾਟ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ। ਪੰਡਿਤ ਔਂਕਾਰ ਨਾਥ ਠਾਕੁਰ ਵਰਗੇ ਕੁੱਛ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਇਸ ਰਾਗ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਰਿਸ਼ਭ (ਰੇ) ਅਸਾਵਰੀ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਮਧੁਰ ਸੁਰਾਂ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕਰਨਾਟਕ ਮੰਡਲੀ'ਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਾਗ ਹੈ।ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ 'ਚ ਜੌਨਪੁਰੀ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਰਾਗ ਜੌਨਪੁਰੀ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। '''ਥਾਟ - ਅਸਾਵਰੀ''' '''ਜਾਤੀ- ਸ਼ਾਡਵ-ਸੰਪੂਰਨ''' '''ਵਰ੍ਜਿਤ ਸੁਰ-ਅਰੋਹ 'ਚ ਗ(ਗੰਧਾਰ) ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਰਜਿਤ ਹੈ''' '''ਅਰੋਹ - ਸ ਰੇ ਮ ਪ <u>ਧ</u> <u>ਨੀ</u> ਸੰ''' '''ਅਵਰੋਹ -ਸੰ <u>ਨੀ</u> <u>ਧ</u> ਪ ਮ <u>ਗ</u> ਰੇ ਸ''' '''ਪਕੜ- ਮ ਪ ,<u>ਨੀ</u> <u>ਧ</u> ਪ, ਮ ਪ <u>ਗ</u>,ਰੇ ਮ ਪ''' '''ਵਾਦੀ ਸੁਰ- ਧ (ਧੈਵਤ)''' '''ਸੰਵਾਦੀ ਸੁਰ -ਗ (ਗੰਧਾਰ)''' '''ਸਮਾਂ- ਦਿਨ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਹਿਰ''' '''ਮੁੱਖ ਅੰਗ -ਰੇ ਮ ਪ; <u>ਧ</u> ਮ ਪ ਸੰ ; ਰੇੰ <u>ਨੀ</u> ਧ ਪ ; ਮ ਪ <u>ਨੀ</u> <u>ਧ</u> ਪ; <u>ਧ</u> ਮ ਪ <u>ਗ</u>''' '''ਰੇ ਮ ਪ''' '''ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਗ,ਧ ਅਤੇ ਨੀ ਕੋਮਲ ਲਗਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ ਲਗਦੇ ਹਨ।''' ਇਸ ਰਾਗ ਦਾ ਨਾਂ ਇਸ ਨਾਂ ਦੇ ਥਾਂਵਾਂ ਨਾਲ ਜੋਡ਼ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨੇਡ਼ੇ ਜਾਵਾਂਪੁਰ, ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜੌਨਪੁਰ ਨਾਲ। == ਇਤਿਹਾਸ == ਇਸ ਰਾਗ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਗ ਜੌਨਪੁਰੀ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਜੌਨਪੁਰ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਹੁਸੈਨ ਸ਼ਾਰਕੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਰਾਗ ਨੂੰ ਅਸਾਵਰੀ ਤੋਂ ਅਲਗ ਕਰਨ ਲਈ '''<nowiki/>'ਰੇ ਮ ਪ'''' ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੁੱਛ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਕਦੀਂ-ਕਦੀਂ ਸ਼ੁਧ ਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਆਮ ਪ੍ਰਚਲਣ ਵਿੱਚ ਕੋਮਲ ਨੀ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ '''ਮ ਪ,<u>ਧ</u> ਮ ਪ <u>ਗ</u>- ਰੇ ਮ ਪ''' ਦੀ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀ ਜਿਆਦਾ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਾਗ ਜੌਨ੍ਪੁਰੀ ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਗਾਉਣ/ਵਜਾਉਣ ਵਾਲੇ ਰਾਗਾਂ 'ਚ ਬਹੁਤ ਮਧੁਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੁਰ ਸੰਗਮ ਵਾਲਾ ਰਾਗ ਹੈ। '''ਰੇ ਰੇ ਮ ਪ''' ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਇਹ ਰਾਗ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਖਿੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਮਾਹੌਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦਾ ਹੈ। '''ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਧੈਵਤ (ਧ) ਅਤੇ ਗ (ਗੰਧਾਰ) ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦੋਲਿਤ ਕਰਕੇ ਵਰਤਣ ਨਾਲ ਇਹ ਹੋਰ ਵੀ ਮਧੁਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। <u>ਧ</u> ਮ ਪ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਮੀੰਡ 'ਚ ਵਰਤਿਯਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਰੂਪ ਹੋਰ ਵੀ ਨਿਖਰਦਾ ਹੈ।''' ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਪੂਰ੍ਵਾੰਗ 'ਚ ਰਾਗ ਸਾਰੰਗ ਅਤੇ ਉਤ੍ਰਾੰਗ 'ਚ ਅਸਾਵਰੀ ਦੀ ਝਲਕ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਉਤ੍ਰਾੰਗਵਾਦੀ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਮੱਧ ਅਤੇ ਤਾਰ ਸਪ੍ਤਕ 'ਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਗ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਸੁਭਾ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਗ ਭਗਤੀ ਰਸ ਤੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਦਾ ਆਨੰਦ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀਆਂ 'ਚ ਇਸ ਰਾਗ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਰੂਪ ਬੇਹਦ ਮਧੁਰਤਾ ਨਾਲ ਸਾਮਨੇ ਆਂਦਾ ਹੈ :- '''ਸ,<u>ਨੀ</u>,<u>ਨੀ</u> ਸ ;ਰੇ ਰੇ ਸ; ਰੇ ਰੇ ਮ ਮ ਪ; ਪ ਪ; ਪ <u>ਧ</u> <u>ਧ</u> ਪ ; <u>ਧ</u> ਪ <u>ਧ</u> ਮ ਪ ; ਰੇ ਰੇ ਮ ਮ ਪ ; ਮ ਪ <u>ਨੀ</u> <u>ਧ</u> ਪ ;ਮ ਪ <u>ਧ</u> <u>ਨੀ</u> <u>ਨੀ</u> ਸੰ ; ਰੇ ਮ ਪ <u>ਧ</u> ਮ ਪ ਸੰ ; ਸੰ ਰੇੰ ਰੇੰ ਸ ;ਰੇੰ ਰੇੰ <u>ਨੀ</u> <u>ਨੀ</u> ਸੰ ਰੇੰ <u>ਨੀ</u> <u>ਨੀ</u> ਸੰ ; ਰੇੰ <u>ਨੀ</u> ਸੰ ਰੇੰ <u>ਨੀ</u> <u>ਧ</u> ਪ ; <u>ਧ</u> ਮ ਪ <u>ਗ</u> ਰੇ ਸ ਰੇ ਮ ਪ; <u>ਧ</u> ਮ ਪ ਸ''' ਰਾਗ ਜੌਨ੍ਪੁਰੀ 'ਚ ਰਚੇ ਗਏ ਕੁੱਛ ਹਿੰਦੀ ਗੀਤ: {| class="wikitable" |+ !ਗੀਤ !ਸੰਗੀਤਕਾਰ !ਗੀਤਕਾਰ !ਗਾਇਕ / ਗਾਇਕਾ !ਫਿਲਮ/ ਸਾਲ |- |ਚਿਤ੍ਨੰਦਨ ਆਗੇ ਨਾਚੂਂਗੀ |ਰਵੀ |ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਨਾਵੀ |ਆਸ਼ਾ ਭੋੰਸਲੇ |ਦੋ ਕਲੀਆਂ / 1968 |- |ਦਿਲ ਛੇੜ ਕੋਈ ਨਗਮਾ |ਹੇਮੰਤ ਕੁਮਾਰ |ਏਸ.ਏਚ. ਬਿਹਾਰੀ |ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ |ਇੰਸਪੇਕਟਰ/ 1956 |- |ਦਿਲ ਮੇਂ ਹੋ ਤੁਮ ਆਂਖੋਂ ਮੇਂ ਤੁਮ |ਭਪ੍ਪੀ ਲੇਹਰੀ |ਫ਼ਾਰੂਕ਼ ਕੈਸਰ |ਏਸ.ਜਾਨਕੀ |ਸਤ੍ਯਮੇਵ ਜਯਤੇ/ 1985 |- |ਘੁੰਘਟ ਕੇ ਪਟ ਖੋਲ |ਬੁਲੋ ਸੀ. ਰਾਨੀ |ਕਬੀਰ |ਗੀਤਾ ਦੁੱਤ |ਜੋਗਨ/ ।95੦ |- |ਜਾਏੰ ਤੋ ਜਾਏਂ ਕਹਾਂ |ਏਸ.ਡੀ. ਬਰਮਨ |ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਨਾਵੀ |ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ |ਟੈਕ੍ਸੀ ਡ੍ਰਾਈਵਰ |- |ਮੇਰੀ ਯਾਦ ਮੇਂ ਤੁਮ ਨਾ ਆਂਸੂ ਬਹਾਨਾ |ਮਦਨ ਮੋਹਨ |ਰਾਜਾ ਮੇਹੰਦੀ ਅਲੀ ਖਾਨ |ਤਲਤ ਮੇਹਮੂਦ |ਮਦਹੋਸ਼ / ।95। |- |ਪਲ ਪਲ ਹੈ ਭਾਰੀ |ਏ.ਆਰ.ਰਹਮਾਨ |ਜਾਵੇਦ ਅਖ਼ਤਰ |ਅਲਕਾ ਯਾਗਨਿਕ |ਸ੍ਵਾਦੇਸ/ 2004 |- |ਜਲਤੇ ਹੈਂ ਜਿਸਕੇ ਲਿਏ |ਏਸ.ਡੀ. ਬਰਮਨ |ਮਜਰੂਹ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰੀ |ਤਲਤ ਮੇਹਮੂਦ |ਸੁਜਾਤਾ/ ।959 |- |ਪਰਦੇਸਿਯੋੰ ਸੇ ਨਾ ਅਖਿਯਾਂ ਮਿਲਾਨਾ |ਕਲਯਾਨ ਜੀ ਆਨੰਦ ਜੀ |ਆਨੰਦ ਬਕਸ਼ੀ |ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ /ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ |ਜਬ ਜਬ ਫੂਲ ਖਿਲੇ/ ।965 |} == ਹਵਾਲੇ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ]] == ਗੀਤ == === ਬੰਗਲਾ === {| class="wikitable sortable" ! style="background:#f4a860" |ਗੀਤ. ! style="background:#c2e7ff" |ਐਲਬਮ/ਫ਼ਿਲਮ ! style="background:#c2e7a3" |ਸੰਗੀਤਕਾਰ ! style="background:#00ffff" |ਗਾਇਕ |- |ਮਾਮੋ ਮਧੁਰ ਮਿਨਾਤੀ ਸ਼ੋਨੋ ਘਨਸ਼ਿਆਮ |ਬੰਗਾਲੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਗੀਤ |[[ਕਾਜ਼ੀ ਨਜ਼ਰੁਲ ਇਸਲਾਮ]] |ਗਿਆਨੇਂਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਗੋਸਵਾਮੀ |- |ਕਾਲੋ ਮੇਅਰ ਪੇਅਰ ਤਾਲੇ |ਬੰਗਾਲੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਗੀਤ |[[ਕਾਜ਼ੀ ਨਜ਼ਰੁਲ ਇਸਲਾਮ]] |ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਲਾਕਾਰ |- |ਤੋਰ ਕਾਲੋ ਰੂਪ ਲੁਕਾਤੇ ਮਾ |ਬੰਗਾਲੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਗੀਤ |[[ਕਾਜ਼ੀ ਨਜ਼ਰੁਲ ਇਸਲਾਮ]] |ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਲਾਕਾਰ |- |ਬ੍ਰਿਥਾ ਤੁਈ ਕਹਾਰ ਪਾਰੇ ਕੋਰਿਸ ਅਭਿਮਾਨ |ਬੰਗਾਲੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਗੀਤ |[[ਕਾਜ਼ੀ ਨਜ਼ਰੁਲ ਇਸਲਾਮ]] |ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਲਾਕਾਰ |- |ਜਨਮ ਜਨਮ ਤਾਬੋ ਤਾਰੇ ਕੰਦੀਬੋ |ਬੰਗਾਲੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਗੀਤ |[[ਕਾਜ਼ੀ ਨਜ਼ਰੁਲ ਇਸਲਾਮ]] |ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਲਾਕਾਰ |- |ਏਕਲਾ ਗੋਰੀ ਜਲਕੇ ਚਲੇ ਗੰਗਾਤੀਰ |ਨਜ਼ਰੁਲ ਸੰਗੀਤਃ ਊਸ਼ਾ ਰਾਣੀ |[[ਕਾਜ਼ੀ ਨਜ਼ਰੁਲ ਇਸਲਾਮ]] |ਊਸ਼ਾ ਰਾਣੀ |} === ਹਿੰਦੀ === {| class="wikitable sortable" ! style="background:#f4a860" |ਗੀਤ. ! style="background:#c2e7ff" |ਐਲਬਮ/ਫ਼ਿਲਮ ! style="background:#c2e7a3" |ਸੰਗੀਤਕਾਰ ! style="background:#00ffff" |ਗਾਇਕ |- |ਪਾਇਲ ਬਾਜਨ ਲਾਗੀ ਰੇ |ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਲਾਸੀਕਲ |ਅਣਜਾਣ |ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਲਾਕਾਰ |- |ਪਾਇਲ ਕੀ ਝੰਕਰ ਬੈਰਨੀਆ |ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਲਾਸੀਕਲ |ਅਣਜਾਣ |ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਲਾਕਾਰ |- |ਰੰਗ |ਮੁਕਤੀਵਰਸ |ਰਿਚਾ ਸ਼ਰਮਾ |ਰਿਚਾ ਸ਼ਰਮਾ |- |ਜਾਏਂ ਤੋ ਜਾਏਂ ਕਹਾਂ ਸਮਝੇਗਾ ਕੌਨ ਜਹਾਂ |ਟੈਕਸੀ ਡਰਾਈਵਰ (1954 ਫ਼ਿਲਮ) |[[ਸਚਿਨ ਦੇਵ ਬਰਮਨ|ਐਸ. ਡੀ. ਬਰਮਨ]] |[[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]] |- |ਦਿਲ ਛੇੜ ਕੋਈ ਐਸਾ ਨਗਮਾ |ਇੰਸਪੈਕਟਰ (1956 ਫ਼ਿਲਮ) |[[ਹੇਮੰਤ ਕੁਮਾਰ]] |[[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]] |- |ਚਿਤਾਨੰਦਨ ਆਗੇ ਨਾਚੁੰਗੀ |ਦੋ ਕਲੀਆਂ |[[ਰਵੀ (ਫਿਲਮੀ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ)|ਰਵੀ (ਸੰਗੀਤਕਾਰ)]] |[[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]] |- |ਦਿਲ ਮੇਂ ਹੋ ਤੁਮ ਆਂਖੋਂ ਮੇਂ ਤੁਮ |[[ਸਤਿਅਮੇਵ ਜਯਤੇ|ਸੱਤਿਯਮੇਵ ਜਯਤੇ]] |[[ਬੱਪੀ ਲਹਿਰੀ]] |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |} === ਮਲਿਆਲਮ === {| class="wikitable" !ਗੀਤ. !ਗਾਇਕ !ਫ਼ਿਲਮ !ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ |- |''ਅਨੁਰਾਗਾ ਮਾਨਮ'' |ਅਨਵੇਸ਼ਾ ਅਤੇ ਕਾਰਤਿਕ |ਮਹਾਵੀਰ |ਈਸ਼ਾਨ ਛਾਬਡ਼ਾ |} === ਤਾਮਿਲ === {| class="wikitable" !ਗੀਤ. !ਗਾਇਕ !ਫ਼ਿਲਮ !ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ |- |''ਉਲਾਮੇਲਮ ਇਨਬਾ ਵੇਲਮ'' (ਰਾਗਾਮਾਲਿਕਾ) |ਟੀ. ਵੀ. ਰਤਨਮ ਅਤੇ ਟੀ. ਆਰ. ਭਾਗੀਰਥੀ |ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਵਿਜੈਮ |ਐੱਸ. ਐੱਮ. ਸੁਬੱਈਆ ਨਾਇਡੂ, ਸੀ. ਐਸ. ਜੈਰਾਮਨ |- |''ਗਿਆਨਕਨ ਓਨਰੂ'' | rowspan="3" |ਐਮ. ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਾਗਵਤਰ | rowspan="1" |ਚਿੰਤਾਮਣੀ | rowspan="2" |ਪਾਪਨਾਸਾਮ ਸਿਵਨ |- |''ਥੋਟਾਡੇਰਕੇਲਮ'' |[[ਹਰਿਦਾਸ (1944 ਫ਼ਿਲਮ)|ਹਰਿਦਾਸ]] |- |''ਸਤਵ ਗੁਣ ਬੋਧਨ'' |ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ |ਅਲਾਥੁਰ ਸ਼ਿਵਸੁਬਰਾਮਣੀਆ ਅਈਅਰ |- |''ਕੈਟਰੀਨਿਲੇ ਵਰੂਮ ਗੀਤਮ'' |[[ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸੁੱਬੁਲਕਸ਼ਮੀ|ਐਮ. ਐਸ. ਸੁੱਬੁਲਕਸ਼ਮੀ]] |ਮੀਰਾ |ਐੱਸ. ਵੀ. ਵੈਂਕਟਰਾਮਨ |- |''ਇਨਨਾਮਮ ਪਰਮੁਗਮ'' | | rowspan="2" |ਵੇਲਾਈਕਾਰੀ | rowspan="2" |ਐੱਸ. ਐੱਮ. ਸੁਬੱਈਆ ਨਾਇਡੂ ਅਤੇ ਸੀ. ਆਰ. ਸੁਬਬਰਮਨ |- |''ਥਾਈ ਇਰੂਕਾ ਪਿਲਾਈ'' | |- |''ਨਿਨੈਥਲੇ ਇਨਿਕਕੁਮਾਦੀ ਮਾਨਮ'' |ਰਾਧਾ-ਜੈਲਕਸ਼ਮੀ ਦੀ ਜੋੜੀ | rowspan="2" |ਮੁੱਲਈਵਨਮ | rowspan="4" |ਕੇ. ਵੀ. ਮਹਾਦੇਵਨ |- |''ਨਾਨ ਪੇਟਰਾ ਸੇਲਵਮ'' |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ |- |''ਸੇਂਦਰੂ ਵਾ ਮਗਨੇ'' |[[ਕੇ.ਬੀ. ਸੁੰਦਰਮਬਲ|ਕੇ. ਬੀ. ਸੁੰਦਰੰਬਲ]] |ਮਹਾਕਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ |- |''ਕਾਲੀਲੇ ਕਲਾਇ ਵੰਨਮ'' | rowspan="2" |ਸੀਰਕਾਝੀ ਗੋਵਿੰਦਰਾਜਨ |ਕੁਮੁਦਮ |- |''ਮਲਾਇਏ ਉਨ ਨਿਲਾਇਏ'' |ਵਨੰਗਾਮੁਡੀ | rowspan="3" |ਜੀ. ਰਾਮਨਾਥਨ |- |''ਨਡਾਗਮੇਲਮ ਕੰਡੇਨ'' |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, ਜੱਕੀ[[ਜਿੱਕੀ|ਜਿਕੀ]] | rowspan="2" |[[ਮਦੁਰਾਈ ਵੀਰਾਂ (1956 ਫਿਲਮ)|ਮਦੁਰਾਈ ਵੀਰਨ]] |- |''ਥੀਡੀ ਵੰਥੇਨੇ ਪੁਲੀ ਮਾਨੇ'' | |- |''ਅੰਡਵਨ ਦਾਰਿਸਨਮ'' |ਟੀ. ਆਰ. ਮਹਾਲਿੰਗਮ |ਅਗਾਥੀਆਰ |ਕੁੰਨਾਕੁਡੀ ਵੈਦਿਆਨਾਥਨ |- |''ਸੋਨਾਧੂ ਨੀਥਾਨਾ'' |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]] |ਨੇਜਲ ਜਾਂ ਆਲਯਮ |ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ |- |''ਥੈਂਡਰਲ ਵੰਥੂ ਥੇਨਦੰਬੋਥੂ'' | rowspan="2" |ਇਲੈਅਰਾਜਾ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |ਅਵਤਾਰਮ | rowspan="9" |ਇਲੈਅਰਾਜਾ |- |''ਮਧੁਲਮ ਕਨੀਏ'' |ਸਾਮੀ ਪੋਟਾ ਮੁਡੀਚੂ |- |''ਇੰਗੇਨਗੂ ਨੀ ਸੇਂਦਰਾ ਟੋਆ'' |[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਚਿਤਰਾ]] |ਨਿਨੈਕਾ ਥਰਿੰਥਾ ਮਾਨਾਮੇ |- |''ਥੇਗਮ ਸਿਰਾਗਾਡਿਕਮ'' |ਪੀ. ਜੈਚੰਦਰਨ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਚਿਤਰਾ]] |ਨਾਨੇ ਰਾਜਾ ਨਾਨੇ ਮੰਧਿਰੀ |- |''ਏਨਕੂ ਪਿਦੀਥਾ ਪਾਦਲ'' |[[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]] |ਜੂਲੀ ਗਣਪਤੀ |- |''ਇੰਜੀ ਇਡੁਪਾਜ਼ਾਗੀ'' |[[ਕਮਲ ਹਸਨ|ਕਮਲ ਹਾਸਨ]], [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ|ਜਾਨਕੀ]] |ਦੇਵਰ ਮਗਨ |- |''ਕੰਨਨੁੱਕੂ ਐਨਾ ਵੈਂਡਮ'' |[[ਭਵਾਥਾਰਿਨੀ|ਭਵਥਾਰਿਨੀ]], ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ ਪਾਰਥਾਸਾਰਥੀ, ਪ੍ਰਸੰਨਾ |ਧਨਮ |- |''ਮਯਿਲ ਪੋਲਾ ਪੋਨੂ ਓਨੂ'' |[[ਭਵਾਥਾਰਿਨੀ|ਭਵਥਾਰਿਨੀ]] |ਭਾਰਤੀ |- |''ਆਸੀਮੁਗਮ'' |ਕਾਰਤਿਕ |ਟੂਰਿੰਗ ਟਾਕੀਸ |- |''ਮੁੰਬੇ ਵਾ'' |ਨਰੇਸ਼ ਅਈਅਰ, [[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]] |ਜਿਲੂਨੂ ਓਰੂ ਕਦਲ | rowspan="3" |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]] |- |''ਅੰਬੇ ਅਰੁਏਅਰ'' |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]] |ਅੰਬੇ ਅਰੁਏਅਰ |- |''ਮਜ਼ਹਾਈ ਮੈਗਾ ਵੰਨਾ'' (ਪੱਲਵੀ ਸਿਰਫ |[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]], ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ |ਦੇਸਮਾ |- |''ਕੰਨਿਲ ਉੱਨਈ ਕੰਦੁਕੋਂਡੇਨ'' |[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]] |ਕਨਵੇ ਕਲਾਇਆਧੇ | rowspan="2" |ਦੇਵਾ |- |''ਯਾਮਿਨੀ ਯਾਮਿਨੀ'' |[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਸਾਧਨਾ ਸਰਗਮ]] |ਅਰੁਮੁਗਮ |- |''ਓਰੂ ਪਾਧੀ ਕਾਧਵ'' |ਹਰੀਚਰਣ,[[ਵੰਦਨਾ ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ|ਵੰਦਨਾ ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ]] |ਥਾਂਡਾਵਮ | rowspan="3" |ਜੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੁਮਾਰ |- |''ਪਿਰਾਈ ਥੀਡਮ'' |ਸਾਂਈਧਵੀ, ਜੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੁਮਾਰ |ਮਯੱਕਮ ਐਨਾ |- |''ਇਰਾਵਾਗਾ ਨੀ'' |ਜੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੁਮਾਰ, ਸੈਂਧਵੀ |ਈਦੂ ਏਨ੍ਨਾ ਮਯਮ |- |''ਨੀਲਾ ਨੇ ਵਾਨਮ'' |ਵਿਜੈ ਯੇਸੂਦਾਸ, [[ਚਿਨਮਈ]] |ਪੋਕੀਕਸ਼ਮ |ਸਬੇਸ਼-ਮੁਰਾਲੀ |- |''ਐਨਾਧੁਆਇਰ'' |[[ਸਾਧਨਾ ਸਰਗਮ]], [[ਚਿਨਮਈ]], ਨਿਖਿਲ ਮੈਥਿਊ, ਸੌਮਿਆ ਰਾਓ |ਭੀਮਾ | rowspan="4" |ਹੈਰਿਸ ਜੈਰਾਜ |- |''ਐਨਾਲ ਮੇਲੇ ਪਨਿਥੁਲੀ'' |[[ਸੁਧਾ ਰਗੁਨਾਥਨ|ਸੁਧਾ ਰਘੁਨਾਥਨ]] |ਵਾਰਨਮ ਆਯਰਮ |- |''ਮਰਕਰੀ ਮੇਲ'' |ਦੇਵਨ ਏਕੰਬਰਮ, ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ |ਮਾਜੂਨੂ |- |''ਵੇਨਮਥੀ ਵੇਨਮਥੀਏ ਨਿਲੂ'' |ਰੂਪ ਕੁਮਾਰ ਰਾਠੌਡ਼, ਟਿੱਪੂ |ਮਿਨਨੇਲ |- |''ਮਾਨਸੁਕੁਲੇ ਧਗਮ'' |ਹਰੀਸ਼ ਰਾਘਵੇਂਦਰ, ਰੇਸ਼ਮਾ |ਆਟੋਗ੍ਰਾਫ | rowspan="2" |ਭਾਰਦਵਾਜ |- |''ਈਪਾਡੀ ਸੋਲਵਾਥੂ'' (ਪੱਲਵੀ ਸਿਰਫ ਚਾਰੁਕੇਸੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ) |ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਚਿਨਮਈ]] |ਓਰੂ ਮੁਰਾਈ ਸੋਲੀਵਿਡੂ |- |''ਓਰੂ ਕਾਲ'' |ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ |ਸ਼ਿਵ ਮਨਸੂਲਾ ਸ਼ਕਤੀ | rowspan="6" |ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ |- |''ਇਰੂ ਕੰਗਲ ਸੋਲਮ'' |ਵਿਜੈ ਯੇਸੂਦਾਸ, [[ਗੋਪਿਕਾ ਪੂਰਨਿਮਾ|ਗੋਪਿਕਾ ਪੂਰਣਿਮਾ]] |ਕਦਲ ਸਮਰਾਜਮ |- |''ਮਰਕੇ ਮਰਕੇ'' |[[ਸ਼ੰਕਰ ਮਹਾਦੇਵਨ]], [[ਸਾਧਨਾ ਸਰਗਮ]] |ਕੰਡਾ ਨਾਲ ਮੁਧਲ |- |''ਮਲਾਰਗਲੇ ਮਲਾਰਾਵੇਂਡਮ'' |[[ਬੰਬੇ ਜੈਯਾਸ਼੍ਰੀ|ਬੰਬੇ ਜੈਸ਼੍ਰੀ]] |ਪੁਧੁਕੋੱਟਈਲੀਰੁੰਧੂ ਸਰਵਨਨ |- |''ਸਾਮੀ ਕਿੱਟੇ'' |[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]] |ਦਾਸ |- |''ਈਦੂ ਵਰਈ'' |ਐਂਡਰੀਆ ਯਿਰਮਿਯਾਹ, ਅਜੀਸ਼ |ਗੋਆ |- |''ਕੰਨਦਾਸ ਕੰਨਡ਼ਾਸ'' |[[ਮਹਾਲਕਸ਼ਮੀ ਅਈਅਰ]], [[ਸੁਧਾ ਰਗੁਨਾਥਨ|ਸੁਧਾ ਰਘੁਨਾਥਨ]] (ਇਮਾਨ ਦਾ ਡਿਮ ਲਾਈਟ ਵਰਜ਼ਨ) |ਤਾਵਮ | rowspan="3" |ਡੀ. ਇਮਾਨ |- |ਉਨਾ ਇੱਪੋ ਪਾਕਕਾਨਮ |ਹਰੀਚਰਣ, ਵੰਦਨਾ ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ[[ਵੰਦਨਾ ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ|ਵੰਦਨਾ ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ]] |ਕਾਇਲ |- |ਯੇਨਾਦੀ ਨੀ ਐਨਾ |ਕਾਰਤਿਕ, [[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]] |ਅਧਗੱਪੱਟੂ ਮਗਜਨੰਗਲੇ |- |''ਕਾਲੰਗਲ'' |[[ਚਿਨਮਈ]], [[ਜਾਵੇਦ ਅਲੀ]] |ਥਡਾਇਆਰਾ ਥੱਕਾ |ਐੱਸ. ਥਮਨ |- |''ਨੀ ਯੰਨਾਈ ਨਿਨੈਥਾਈ'' |[[ਸਾਧਨਾ ਸਰਗਮ]], ਨਰੇਸ਼ ਅਈਅਰ, ਬਲਰਾਮ |ਯੇਨ ਇਪਾਦੀ ਮਾਇਆਕੀਨਾਈ |ਲਕਸ਼ਮਣ ਰਾਮਲਿੰਗਾ |- |''ਮਜ਼ਹਾਈ ਨਿੰਦਰਮ'' |ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ, ਮਣੀਕਾਨੰਦ |ਇਰਾਂਡੂ ਮਾਨਮ ਵੇਂਡਮ (2015) |ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ |- |''ਉੱਨਧਨ ਮੁਗਾਮ ਕਾਨਾ'' |ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਵੰਦਨਾ ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ|ਵੰਦਨਾ ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ]] |ਚਾਰਲਸ ਸ਼ਫੀਕ ਕਾਰਤੀਗਾ |ਸਿਧਾਰਥ ਮੋਹਨ |} === ਤੇਲਗੂ === {| class="wikitable sortable" ! style="background:#f4a860" |ਗੀਤ. ! style="background:#c2e7ff" |ਫ਼ਿਲਮ ! style="background:#c2e7a3" |ਸੰਗੀਤਕਾਰ ! style="background:#00ffff" |ਗਾਇਕ |- |ਕਲਏ ਜੀਵਿਤਾ ਮੰਨਾ (ਪਦਯਮ) |ਸ੍ਰੀ ਵੈਂਕਟੇਸ਼ਵਰ ਮਹਾਤਯਮ |ਪੇਂਡਯਾਲਾ (ਸੰਗੀਤਕਾਰ) |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]] |- |ਯੇਲਾ ਨਾਪਾਈ ਧਾਇਆ ਚੁਪਾਵੁ |ਵਿਪਰਾ ਨਾਰਾਇਣ |ਐੱਸ. ਰਾਜੇਸ਼ਵਰ ਰਾਓ |[[ਪੀ. ਭਾਨੂਮਤੀ]] |- |ਯੇਚਾਤੀਕੋਈ ਨੀ ਪਯਾਨਮ |ਅਮਰਸਿਲਪੀ ਜੱਕੰਨਾ |ਐੱਸ. ਰਾਜੇਸ਼ਵਰ ਰਾਓ |ਘੰਟਾਸਾਲਾ (ਸੰਗੀਤ) |} ajqhe4origvc6ix05cxjyeuqnwco2p9 0 189980 812179 782929 2025-06-29T13:56:04Z Meenukusam 51574 Created by translating the section "Also see" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1284938674|Sarang (family of ragas)]]" 812179 wikitext text/x-wiki ''ਸਾਰੰਗ ਰਾਗ'', ([[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ਅਤੇ [[ਮਰਾਠੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਰਾਠੀ]]: सारंग रागांग, [[ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਬੰਗਾਲੀ]]: সারং রাগাং), ਅਤੇ ਇਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਰਾਗ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ]] ਦੇ ਰਾਗ ਹਨ। ''ਰਾਗਾਂਗ'' ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਸੁਰੀਲੇ ਮੂਲ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਰਾਗ ਪਰਿਵਾਰ ਹਨ ਜਿੰਵੇਂ ਮਲਹਾਰ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਕਾਨ੍ਹੜਾ ਪਰਿਵਾਰ। ਸਾਰੰਗ ਰਾਗਾਂ ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ]] ਅਤੇ ਗੀਤਾਂ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸਾਰੰਗ ਰਾਗ ਅਤੇ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਰਾਗ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਗ [[ਬ੍ਰਿੰਦਾਵਨੀ ਸਾਰੰਗ|ਬ੍ਰਿੰਦਾਬਨੀ ਸਾਰੰਗ]] ਜਿਸ ਵਿਚ [[ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਨ|ਵਰਿੰਦਾਵਨ]] ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਲੰਕਾਦਹਨ ਸਾਰੰਗ ਜਿਸ ਵਿਚ [[ਹਨੂੰਮਾਨ|ਭਗਵਾਨ ਹਨੂੰਮਾਨ ਨੂੰ]] ਆਪਣੀ ਪੂਛ ਨਾਲ [[ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ|ਲੰਕਾ]] ਸਾੜਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਰਾਗ ਨੂੰ ਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਆਦਿ। [[ਤਸਵੀਰ:Hanuman_fires_Lanka.jpg|thumb|ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਰਾਮਾਇਣ ਦੀ ਇਕ ਕਥਾ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਨੁਮਾਨ ਅਪਣੀ ਪੂੰਛ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਕੇ ਪੂਰੀ ਲੰਕਾ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦੇਂਦੇ ਹਨ।]] == ਇਤਿਹਾਸ == [[ਤਸਵੀਰ:Sri_Mariamman_Temple_Singapore_2_amk.jpg|right|thumb|ਇਸ ਚਿੱਤਰ 'ਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਬੰਸਰੀ ਵਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਰੰਗ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਰਾਗਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਬੰਦਿਸ਼ਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਰਚੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।]] [[ਤਸਵੀਰ:Sarang_ragini,_Ragamala,_ca1605.jpg|thumb| ਸਾਰੰਗ ਰਾਗਿਨੀ, ਰਾਗਮਾਲਾ, ਸੀ. 1605]] ਮੁੱਖ ਰਾਗ ਸਾਰੰਗ ਸਵਾਮੀ ਹਰੀਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਿਥਿਹਾਸ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਓਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਰਾਗ ਗਾ ਕੇ [[ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ|ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ]] ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਮੂਰਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਅੱਜ ਵੀ ਮਥੁਰਾ ਦੇ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਣ ਇਸ ਰਾਗ ਨੂੰ ਰਾਗ [[ਬ੍ਰਿੰਦਾਵਨੀ ਸਾਰੰਗ|ਬ੍ਰਿੰਦਾਬਣੀ ਸਾਰੰਗ]] ਜਾਂ ਵ੍ਰਿਦਾਵਾਨੀ ਸਾਰੰਗ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ [[ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਨ]] ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਇਸ ਦੇ ਸਬੰਧ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ੈਲੀ [[ਹਵੇਲੀ ਸੰਗੀਤ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਗ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ [[ਮਥੁਰਾ]] ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਤ ਅਤੇ ਬੰਧਿਸ਼ [[ਬ੍ਰਜ]] ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਬ੍ਰਜਾ ਭਾਸ਼ਾ/ਬੋਲੀ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ। == ਸਾਰੰਗ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ == ਸਾਰੰਗ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ: * ਅੰਬਿਕਾ ਸਾਰੰਗ * ਬਧੰਸਾ ਸਾਰੰਗ / ਬਧਾਂਸ /ਬਰ੍ਹ੍ਮਸ ਸਾਰੰਗ * ਧੂਲੀਆ ਸਾਰੰਗ * ਗੌਡ ਸਾਰੰਗ * ਹਿੰਡੋਲੀ ਸਾਰੰਗ * ਜਯੰਤ ਸਾਰੰਗ * ਲੰਕਾਦਹਨ ਸਾਰੰਗ (ਕਈ ਵਾਰ ਲੰਕਾਦਹਾਨੀ ਸਾਰੰਗ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।) * ਲੂਰ ਸਾਰੰਗ * ਮਧੁਮਦ/ਮਧਮਦ ਸਾਰੰਗ * ਮਾਰੂ ਸਾਰੰਗ * ਮੀਆਂ ਕੀ ਸਾਰੰਗ * ਨਟ ਸਾਰੰਗ * ਨੂਰ ਸਾਰੰਗ (ਹਵੇਲੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਗਾਇਆ ਗਿਆ) * ਸਾਲੰਗ * ਸਾਮੰਤ ਸਾਰੰਗ * ਸਰਸਵਤੀ ਸਾਰੰਗ * ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਰੰਗ * ਸ਼ਿਆਮ ਸਾਰੰਗ * ਸੁਨੰਦ ਸਾਰੰਗ (ਪੰ. ਮਿਲਿੰਦ ਦਿਤੀ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ) == ਕੁਝ ਰਾਗਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਾਣਕਾਰੀ == 1. ਰਾਗ ਸਾਰੰਗ - ਰਾਗ ਸਾਰੰਗ ਦੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਿਥਿਹਾਸ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਵਾਮੀ ਹਰਿਦਾਸ ਨੇ ਇਹ ਰਾਗ ਗਾ ਕੇ [[ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ|ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ]] ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਮੂਰਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਅੱਜ ਵੀ ਮਥੁਰਾ ਦੇ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਣ ਇਸ ਰਾਗ ਨੂੰ ਰਾਗ [[ਬ੍ਰਿੰਦਾਵਨੀ ਸਾਰੰਗ|ਬ੍ਰਿੰਦਾਬਣੀ ਸਾਰੰਗ]] ਜਾਂ ਵ੍ਰਿਦਾਵਾਨੀ ਸਾਰੰਗ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ [[ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਨ]] ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਇਸ ਦੇ ਸਬੰਧ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ੈਲੀ [[ਹਵੇਲੀ ਸੰਗੀਤ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਗ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ [[ਮਥੁਰਾ]] ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਤ ਅਤੇ ਬੰਧਿਸ਼ [[ਬ੍ਰਜ]] ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਬ੍ਰਜਾ ਭਾਸ਼ਾ/ਬੋਲੀ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ। 2. ਰਾਗ ਲੰਕਾਦਹਨ ਸਾਰੰਗ - ਲੰਕਾਦਹਨ ਸਾਰੰਗ (ਲੰਕਾਦਹਨ ਸਾਰੰਗ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਵਿੱਚ [[ਹਨੂੰਮਾਨ|ਭਗਵਾਨ ਹਨੂੰਮਾਨ ਨੂੰ]] ਆਪਣੀ ਪੂੰਛ ਨਾਲ [[ਲੰਕਾ]] ਸਾੜਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਰਾਗ ਨੂੰ ਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੋਰ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਸੁੰਦਰ ਕਾਂਡ ਵੇਖੋ। 3. ਰਾਗ ਮਧੁਮਦ ਸਾਰੰਗ - ਰਾਗ [[ਬ੍ਰਿੰਦਾਵਨੀ ਸਾਰੰਗ|ਬ੍ਰਿੰਦਾਬਣੀ ਸਾਰੰਗ]] ਅਤੇ ਮਧੁਮਦ ਸਾਰੰਗ ਵਿਚ ਇਕੋ ਇਕ ਅੰਤਰ ਹੈ ਬ੍ਰਿੰਦਬਨੀ ਸਾਰੰਗ ਵਿਚ ਕੋਮਲ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਨਿਸ਼ਾਦ (ਨੀ) ਦੋਵੇਂ ਹਨ ਪਰ ਮਧੁਮਦ ਸਾਰੰਗ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਕੋਮਲ ਨਿਸ਼ਾਦ ਹੈ। [[ਤਸਵੀਰ:Akbar_and_Tansen_visit_Haridas.jpg|right|thumb|250x250px| ਮੀਆਂ [[ਤਾਨਸੇਨ]]]] 4. ਰਾਗ ਮੀਆਂ ਕੀ ਸਾਰੰਗ - ਮੀਆਂ ਕੀ ਸਾਰੰਗ ਰਾਗ [[ਰਾਗ ਮਲਾਰ|ਮੀਆਂ ਮਲਹਾਰ]] ਅਤੇ ਰਾਗ [[ਬ੍ਰਿੰਦਾਵਨੀ ਸਾਰੰਗ|ਵ੍ਰਿਦਾਵਾਨੀ ਸਾਰੰਗ]] ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਗ ਮੀਆਂ [[ਤਾਨਸੇਨ]] ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੀਆਂ ਕੀ ਸਾਰੰਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਗ ਮੀਆਂ ਮਲਹਾਰ ਚੋਂ ਕੋਮਲ ਗੰਧਾਰ (ਗਾ) ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਰਾਗ ਸਾਰੰਗ ਰਾਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਰਾਗ ਮੀਆਂ ਕੀ ਸਾਰੰਗ ਰਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 5. ਰਾਗ ਸਰਸਵਤੀ ਸਾਰੰਗ - ਸਰਸਵਤੀ ਸਾਰੰਗ, ਦੋ ਰਾਗਾਂ, ਸਰਸਵਤੀ ਅਤੇ ਸਾਰੰਗ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ। 6. ਰਾਗ ਕੌਂਸ ਸਾਰੰਗ - ਕੌਂਸ ਸਾਰੰਗ ਦੋ ਰਾਗਾਂ, ਰਾਗ [[ਮਾਲਕੌਂਸ]] ਅਤੇ ਸਾਰੰਗ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ। 7. ਰਾਗ ਮਾਰੂ ਸਾਰੰਗ - ਰਾਗ ਮਾਰੂ ਸਾਰੰਗ,ਮਾਰੂ (ਪੁਤਰਾ ਰਾਗ) ਅਤੇ ਸਾਰੰਗ ਰਾਗ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ। 8. ਰਾਗ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਰੰਗ - ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਾਰੰਗ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਤੀਵ੍ਰ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਮਧ੍ਯਮ ਦੋਂਵੇਂ ਲਗਦੇ ਹਨ। 9. ਰਾਗ ਸਾਮੰਤ ਸਾਰੰਗ - ਸ਼ੁੱਧ ਧੈਵਤ ਅਤੇ ਵਕ੍ਦਾਰ ਅੰਗ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ, ਰਾਗ ਸਾਮੰਤ ਸਾਰੰਗ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅਧਾਰ ਤੇ ਪਛਾਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। 10. ਰਾਗ ਸਾਲੰਗ - ਇਹ ਔਡਵ ਜਾਤੀ ਦਾ ਇਕ ਸਾਰੰਗ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਰਾਗ ਮਧਮਦ ਸਾਰੰਗ ਦਾ ਉਲਟ ਹੈ, ਰਾਗ ਮਧਮਦ ਸਾਰੰਗ ਵਿੱਚ ਕੋਮਲ ਨਿਸ਼ਾਦ ਨੂੰ ਇਸ ਰਾਗ ਵਿਚ ਸ਼ੁੱਧ ਨਿਸ਼ਾਦ ਲਗਾ ਕੇ ਰਾਗ ਮਧਮਦ ਸਾਰੰਗ ਦੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਇਸ ਨੂੰ ਥੋੜਾ ਖੁਸ਼ਕ ਸੁਭਾ ਦਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। 11. ਰਾਗ ਅੰਬਿਕਾ ਸਾਰੰਗ - ਇਹ ਰਾਗ ਚਿਦਾਨੰਦ ਨਾਗਰਕਰ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੰਧਾਰ ਵਰਜਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਰੰਗ ਅਤੇ ਕਾਫੀ ਦੇ ਤੱਤ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਕੀਤੇ ਕੀਤੇ ਰਾਗ ਸਰਸਵਤੀ ਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਏਹਸਾਸ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ੁੱਧ ਨਿਸ਼ਾਦ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਮਧ੍ਯਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸ ਏਹਸਾਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। 12. ਰਾਗ ਜੈਅੰਤ ਸਾਰੰਗ - ਰਾਗ ਜੈਅੰਤ ਸਾਰੰਗ [[ਰਾਗ ਜੈਜਾਵੰਤੀ|ਜੈਜੈਵੰਤੀ]] ਅਤੇ [[ਬ੍ਰਿੰਦਾਵਨੀ ਸਾਰੰਗ|ਬ੍ਰਿੰਦਾਬਨੀ ਸਾਰੰਗ]] ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ। 13. ਰਾਗ ਨੱਟ ਸਾਰੰਗ - ਇਹ 2 ਰਾਗਾਂ, ਛਾਯਾਨੱਟ ਅਤੇ [[ਬ੍ਰਿੰਦਾਵਨੀ ਸਾਰੰਗ|ਬ੍ਰਿੰਦਾਬਨੀ]] [[ਬ੍ਰਿੰਦਾਵਨੀ ਸਾਰੰਗ|ਸਾਰੰਗ]] ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। == ਸਰੋਤ == * [https://www.parrikar.org/hindustani/sarang/ ਸਾਰੰਗ ਪਰਿਵਾਰ] * [https://groups.google.com/forum/m/#!topic/rec.music.indian.classical/FXGeLzVakYQ ਗੂਗਲ ਸਮੂਹ] * [https://www.swarganga.org/raagabase.php ਰਾਗਬੇਸ - ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਰਾਗਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ (ਉਰਫ਼ ਰਾਗਾਂ)]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [https://autrimncpa.wordpress.com/shuddh-sarang/ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਰੰਗ] * [https://scroll.in/article/878592/this-sultry-summer-make-your-afternoons-dreamy-with-raag-saarang ਇਸ ਰੁਮਾਂਚ ਭਰੀ ਗਰਮੀ, ਰਾਗ ਸਾਰੰਗ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਪਨਮਈ ਬਣਾਓ] == ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ == * [[ਬ੍ਰਿੰਦਾਵਨੀ ਸਾਰੰਗ]] * [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]] * [[ਕਾਨਹੜਾ (ਰਾਗ ਪਰਿਵਾਰ)]] * [[ਮਲਹਾਰ (ਰਾਗ ਪਰਿਵਾਰ)]] == ਹਵਾਲੇ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ]] == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == * [[ਬ੍ਰਿੰਦਾਵਨੀ ਸਾਰੰਗ|ਬ੍ਰਿੰਦਬਨੀ ਸਾਰੰਗ]] * [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]] * [[ਕਾਨਹੜਾ (ਰਾਗ ਪਰਿਵਾਰ)|ਕਾਹਨੜਾ (ਰਾਗਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ)]] * [[ਮਲਹਾਰ (ਰਾਗ ਪਰਿਵਾਰ)|ਮਲਹਾਰ (ਰਾਗਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ)]] * pu6z22pqzqqph5vemn20eomjuu0tpfh 0 192973 812181 783673 2025-06-29T14:18:05Z Meenukusam 51574 Created by translating the section "Popular Compositions" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1297328943|Chakravakam (raga)]]" 812181 wikitext text/x-wiki '''ਚੱਕਰਵਾਕਮ''' ਜਾਂ '''ਚੱਕਰਵਾਹਮ''' (ਬੋਲਣ 'ਚ ਚੱਕਰਵਾਕਮ) ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸੰਗੀਤਕ ਪੈਮਾਨਾ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ । ਇਹ 16ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ [[ਰਾਗ|ਰਾਗਮ]] (72 ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਰਾਗਮ) ਹੈ। ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਰਾਗ ਨੂੰ '''ਤੋਯਾਵੇਗਾਵਾਹਿਨੀ''' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੱਕਰਵਾਕਮ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ]] ਵਿੱਚ ਰਾਗ ''[[ਅਹੀਰ ਭੈਰਵ]]'' ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ''ਚੱਕਰਵਾਕਮ'' ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰਾਗ ਹੈ ਜੋ ਸਰੋਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਗਤੀ, ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਰਹਿਮ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। == ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਨ == [[ਤਸਵੀਰ:Chakravakam_scale.svg|right|thumb|316x316px|ਸੀ 'ਤੇ ਸ਼ਡਜਮ ਨਾਲ ਚੱਕਰਵਾਕਮ ਸਕੇਲ]] ਇਹ ਤੀਜੇ ''ਚੱਕਰ-ਅਗਨੀ'' ਵਿੱਚ ਚੌਥਾ ਮੇਲਕਾਰਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਾਮ ''ਅਗਨੀ-ਭੂ'' ਹੈ। ਸ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀਆਂ ''ਸਾ ਰਾ ਗੁ ਮ ਪ ਧੀ ਨੀ'' ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ ਬਣਤਰ (ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ ''[[ਸੁਰ|ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ]]'' ਵੇਖੋ : * ਅਰੋਹਣਃ ਸ ਰੇ1 ਗ3 ਮ1 ਪ ਧ2 ਨੀ2 ਸੰ [a] * ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ2 ਧ2 ਪ ਮ1 ਗ3 ਰੇ1 ਸ [b] ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ਦੇ ਸੁਰ ਸ਼ਡਜਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਰਿਸ਼ਭਮ, ਅੰਤਰ ਗੰਧਾਰਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਮਮ, ਪੰਚਮ, ਚਤੁਰਸ਼ਰੁਤੀ ਧੈਵਤਮ ਅਤੇ ਕੈਸਿਕੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ ਹਨ। ਚੱਕਰਵਾਕਮ ਗਾਉਂਦੇ -ਵਜਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਕੁਝ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਮਾਇਆਮਲਾਵਾਗੋਵਲਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰੀ ਗਾ ਮਾ ਸੁਰ ਮਾਇਆਮਲਾਵਾਗੋਵਲਾ ਨਾਲੋਂ ਥੋੜੇ ਕੋਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਮਾਇਆਮਲਵਗੋਵਲਾ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸੰਜਮੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਧ ਅਤੇ ਨੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਹਰੀ ਕੰਭੋਜੀ ਵਾਂਗ ਵਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਮੁੱਚੀ ਧੁਨ ਨੂੰ ਸੰਜਮ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਦਾ ਸਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। == ਅਸਮਪੂਰਨਾ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ == ਤੋਯਾਵੇਗਾਵਾਹਿਨੀ ਵੈਂਕਟਾਮਾਖਿਨ ਦੁਆਰਾ ਸੰਕਲਿਤ ਮੂਲ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ 16ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਹੈ। ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸੁਰ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਰੋਹ-ਅਵਰੋਹ (ਚਡ਼੍ਹਨ- ਉਤਰਨ ਵਾਲਾ ਪੈਮਾਨਾ) ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੈ। == ਜਨਯ ਰਾਗਮ == ''ਚੱਕਰਵਾਕਮ'' ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕੁਝ ਜਨਯ ਰਾਗਮ (ਉਤਪੰਨ ਸਕੇਲ) ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ''ਬਿੰਦੁਮਾਲਿਨੀ'', ''ਮਲਯਾਮਰੁਤਮ'' ਅਤੇ ਵਲਾਜੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਜਨਯਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੂਚੀ ਲਈ ਜਨਯ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵੇਖੋ। == ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ == [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਏਟੁਲਾ ਬ੍ਰੋਟੁਵੋ ਤੇਲੀਆ ਅਤੇ ''ਸੁਗੁਨਾਮੁਲੇ'' ਕੋਟੇਸ਼ਵਰ ਅਈਅਰ ਦੁਆਰਾ ''ਕਨਕਕੋਟੀ ਵੈਂਡਮ'' ਮੁਥੁਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਦੁਆਰਾ ''ਗਜਨਾਨਯੁਥਮ''ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ''ਮੁੱਲੂ ਕੋਨਿਆ ਮੇਲੇ'' ਪੁਰੰਦਰਾ ਦਾਸਾ ਦੁਆਰਾਪੁਰੰਦਰ ਦਾਸਾ ਸ੍ਰੀਪਦਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਕਾਡਾ ਬੇਲਡਿੰਗਲੂਸ਼੍ਰੀਪਦਰਾਜਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਵਾਤੀ ਥਿਰੂਨਲ ਦੁਆਰਾ ''ਸਰੋਜਨਾਭਾ'' ਕਲਿਆਣੀ ਵਰਦਰਾਜਨ ਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮਰੁਤਾ ਫਲੰਬਿਕੇ ''ਪੀਬਾਰੇ ਰਾਮਾਰਸਮ (ਸਦਾਸ਼ਿਵ ਬ੍ਰਹਮੇਂਦਰ ਦੁਆਰਾ ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਸੰਸਕਰਣ) '' == ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ == "ਹਮ ਦਿਲ ਦੇ ਚੁਕੇ ਸਨਮ" (ਹਿੰਦੀ) ਤੋਂ "ਅਲਬੇਲਾ ਸਾਜਨ" ("ਮੇਰੀ ਸੂਰਤ ਤੇਰੀ ਆੰਖੇੰ" (ਹਿੱਦੀ) ਤੋਂ 'ਪੂਛੋ ਨਾ ਕੈਸੇ ਮੈਨੇ ਰੈਨ ਬਿਤਾਈ "ਅਤੇ" ਪੇਰੂਮਾਝਕਲਮ " (ਮਲਿਆਲਮ) ਤੋਂ" ਰਾਕਿਲੀ ਥਾਨ "। === ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]] === {| class="wikitable" !ਗੀਤ. !ਫ਼ਿਲਮ !ਸਾਲ. !ਸੰਗੀਤਕਾਰ !ਗਾਇਕ |- |ਉੱਲਾਥਿਲ ਨੱਲਾ ਉੱਲਮ | rowspan="2" |ਕਰਨਨ | rowspan="2" |1964 | rowspan="2" |ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ | rowspan="2" |ਸਿਰਕਾਜ਼ੀ ਗੋਵਿੰਦਰਾਜਨ |- |ਮਾਰਾਨਥਾਈ ਐਨੀ |- |ਥਾਈ ਪਾਦੁਮ ਪਾਤੂ |ਨਾਮ ਪਿਰੰਧਾ ਮਾਨ |1977 | rowspan="5" |ਐਮ. ਐਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]], [[ਵਾਣੀ ਜੈਰਾਮ]] |- |ਦੈਵਾਤਿਨ ਥੀਰੇਡੂਥੂ |ਪੈਟਮ ਭਾਰਤਮਮ |1975 | rowspan="2" |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ |- |ਆਲੁਕੋਰੂ ਥੇਡੀਵੇਚੀ |ਥੇਰਪੂ |1982 |- |ਇੰਧਾ ਵੰਜੀ ਮਗਲ |ਥੰਪਾਧਿਆਅਮ ਓਰੂ ਸੰਗੀਤਮ | |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ |- |ਵਾਰੇ ਵਾ |ਥੀ |1981 |ਐਲ. ਆਰ. ਈਸਵਾਰੀ |- |ਨਾਲੇਲਮ ਉੰਥਨ ਥਿਰੂਨਲੇ |ਤਿਰੂਮਲਾਈ ਦੇਵਮ |1973 |ਕੁੰਨਾਕੁਡੀ ਵੈਦਿਆਨਾਥਨ |[[ਕੇ.ਬੀ. ਸੁੰਦਰਮਬਲ|ਕੇ. ਬੀ. ਸੁੰਦਰੰਬਲ]] |- |ਵਨੀਥਾਮਨੀ |ਵਿਕਰਮ |1986 | rowspan="10" |ਇਲੈਅਰਾਜਾ |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ, [[ਕਮਲ ਹਸਨ|ਕਮਲ ਹਾਸਨ]] |- |ਵਾਨੀਲੇ ਥਨੀਲਾ |ਕਾੱਕੀ ਸੱਤਾਈ |1985 |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |- |ਚਾਲੱਕੂ ਚਾਲੱਕੂ |ਚੈਂਬਰੂਥੀ |1992 | rowspan="2" |ਮਾਨੋ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |- |ਕਟਥਮ ਕਦਲ |ਕੱਟੁਮਾਰਕਰਨ |1995 |- |ਨੀ ਪੱਠੀ ਨਾਨ ਪੱਠੀ |ਕੇਲਾਡੀ ਕਨਮਾਨੀ |1990 |[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], ਉਮਾ ਰਾਮਾਨਨ[[ਉਮਾ ਰਾਮਾਨਾਨ|ਉਮਾ ਰਮਨਨ]] |- |ਥੋਟੂ ਥੋਟੂ ਥੁਕੀਪੱਟੂ |ਉਨਾ ਨੇਨਾਚੇਨ ਪੱਟੂ ਪਡੀਚੇਨ |1992 |ਮਿਨੀਮੀਨੀ |- |ਕੂਡੂ ਐਂਗੇ |ਸੈਂਥਾਮਿਸ ਸੇਲਵਨ |1994 |ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]] |- |ਏਜ਼ੂਮਲਾਇਯਾਨਿਨ ਮਹਿਮਾਈ |ਏਜ਼ੂਮਲਾਇਆਨ ਮਹਿਮਾਈ |1997 |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ |- |ਅਲੀ ਸੁੰਦਰਾਵੱਲੀ |ਕੰਗਲਿਨ ਵਰਥਾਈਗਲ |1998 |ਅਰੁਣਮੋਝੀ |- |ਪੁੰਕਟਰੇ |ਫਰੇੰਡਜ਼ |2001 | rowspan="2" |[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]] |- |ਵਿਦੂ ਕਥਾਈਆ |ਮੁਥੂ |1995 | rowspan="2" |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]] |- |ਈਚਮਬਾਜ਼ਮ |ਪਵਿੱਤਰਾ |1994 |ਸ਼ਾਹੁਲ ਹਮੀਦ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]] |- |ਵਾਹ ਵਾਹ ਐਨ ਵੀਨਾਈਏ |ਸੱਤਮ |1983 | rowspan="3" |ਗੰਗਾਈ ਅਮਰਨ |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਵਾਣੀ ਜੈਰਾਮ]] |- |ਉਨਾਥੇ ਇਲਮ ਮਲਾਈ ਪੋਝੂਥੇ |ਊਮਾਈ ਜਨੰਗਲ |1984 |[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]] |- |ਵਲਾਰਪੀਰਾਈ ਐਨਾਵ |ਰੈਂਡਮ ਰੈਂਡਮ ਅੰਜੂ |1988 |ਮਾਨੋ |- |ਆਵਨੀ ਮਾਸਮ ਪੋਰਾਕੱਟਮ |ਪੋੰਨੂ ਪੁਡੀਚਿਰੂੱਕੂ |1984 |ਚੰਦਰਬੋਸ |ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ |- |ਪਾਡੂ ਪਾਡੂ |ਸੇਨਗੋਤਾਈ |1996 |ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ |[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]], [[ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ੍ਰੀਰਾਮ|ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ]] |- |ਨੀਲਗਿਰੀ ਮਾਲਾ ਓਰਾਥਿਲਾ |ਨੰਮਾ ਅੰਨਾਚੀ |1994 | rowspan="3" |ਦੇਵਾ | rowspan="2" |ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]] |- |ਅਜ਼ਗੂ ਅਜ਼ਗੂ |ਬਾਸ਼ਾ |1995 |- |ਮੁੰਨੂਰੂ ਨਾਲ ਸੁਮੰਤੂ |ਕਾਸਥੂਰੀ ਮੰਜਲ |1993 | rowspan="3" |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ |- |ਸਥਮਿਲਥਾ ਥਾਨੀਮਾਈ |ਅਮਰਕਲਮ |1999 |ਭਾਰਦਵਾਜ |- |ਉਲਾਗਮ ਓਰੂ ਵਾਦਾਗਾਈ |ਥਾਈਆਲਕਰਨ | rowspan="2" |1991 | rowspan="2" |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ |- |ਅਗਰਾਮ ਇਪੋ |ਸੀਗਰਾਮ |[[ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]] |- |ਉਨਾਲਥਨ ਨਾਨੁਮ ਵਾਜ਼ਵੇਨ |ਈਸਾ |2009 |ਹਾਰਨ |ਨਰੇਸ਼ ਅਈਅਰ |} === ਜਨ੍ਯਾਃ ਰਸੀਕਰਂਜਨੀ ਰਾਗਮ === {| class="wikitable" !ਗੀਤ. !ਫ਼ਿਲਮ !ਸੰਗੀਤਕਾਰ !ਗਾਇਕ |- |ਅਮੂਥੇ ਤਮੀਜ਼ |ਕੋਇਲ ਪੁਰਾ | rowspan="4" |ਇਲਯਾਰਾਜਾ |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]], [[ਉਮਾ ਰਾਮਾਨਾਨ|ਉਮਾ ਰਮਨਨ]] |- |ਨੀਲਾ ਕੁਈਲ |ਮਾਗੂਦੀ |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |- |ਕੋਨਾਥੂ ਸੇਂਗਰੰਬੂ (ਫ਼ੋਲਕੀ ਸ਼ੈਲੀ) |ਪਦਿਕਾਥਾ ਪੰਨਈਅਰ |ਦੀਪਨ ਚੱਕਰਵਰਤੀ, ਐਸ. ਪੀ. ਸੈਲਜਾ |- |ਏਥਿਲਮ ਇੰਗੂ |ਭਾਰਤੀ |ਮਧੂ ਬਾਲਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ |} == ਐਲਬਮ == {| class="wikitable" !ਗੀਤ. !ਐਲਬਮ !ਸੰਗੀਤਕਾਰ !ਗਾਇਕ |- |ਕਲਾਮਸੀ ਕੋਵ |ਸੰਧਮ-ਸਿੰਫਨੀ ਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਤਮਿਲ |ਰਾਜਨ ਸੋਮਸੁੰਦਰਮ |ਸੈਂਧਵੀ |} == ਸਬੰਧਤ ਰਾਗਮ == ਇਹ ਭਾਗ ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਚੱਕਰਵਾਕਮ ਦੇ ਸੁਰ ਜਦੋਂ ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'' ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ 2 ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਮ, ਅਰਥਾਤ, ''ਸਰਸੰਗੀ'' ਅਤੇ ਧਰਮਾਵਤੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ, ਰਾਗਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਡਜਮ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਨੁਸਾਰੀ ਸੁਰ ਆਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਕਦਮ ਹੈ। ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਧਰਮਾਵਤੀ ਉੱਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ ਵੇਖੋ। == ਨੋਟਸ == {{Notelist|30em}} == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist|30em}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * [https://www.youtube.com/watch?v=OA22JgZOjec ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਚਾਰੁਲਤਾ ਮਨੀ ਨੇ ਚੱਕਰਵਾਕਮ (ਤਾਮਿਲ) ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।] * [https://www.youtube.com/watch?v=Buy5UogLq80 ਕਰਨਾਟਕ ਵਾਇਲਿਨ ਵਾਦਕ ਐਸ਼ੂ ਵੈਂਕਟਾਰਮਨ ਨੇ ਚੱਕਰਵਾਕਮ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ] == ਮਸ਼ਹੂਰ ਬਦਿਸ਼ਾਂ == [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ - ਏਟੁਲਾ ਬਰੋਟੂਵੋ ਤੇਲੀਆ ਅਤੇ ''ਸੁਗੁਨਾਮੁਲੇ'' ਕੋਟੇਸ਼ਵਰ ਅਈਅਰ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ - ਕਨਕਕੋਟੀ ਵੈਂਡਮ ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਦੁਆਰਾ - ''ਗਜਨਾਨਯੁਥਮ'', ਵਿਨਾਇਕਾ ਵਿਘਨ ਨਸ਼ਕ, ''ਵੀਨਾ ਪੁਸ਼ਤਕ ਧਾਰਿਨਿਮ'' ਅਤੇ ਵਰਹਿਮ ਵੈਸ਼ਨਵਮ ''ਮੁੱਲੂ ਕੋਨਿਆ ਮੇਲੇ'' - ਪੁਰੰਦਰਾ ਦਾਸਾ ਦੁਆਰਾਪ ਸ੍ਰੀਪਦਰਾਜ ਦੁਆਰਾ - ਕਾਡਾ ਬੇਲਡਿੰਗਲੂਸ਼੍ਰੀਪਦਰਾਜਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਵਾਤੀ ਥਿਰੂਨਲ ਦੁਆਰਾ- ''ਸਰੋਜਨਾਭਾ'' ਕਲਿਆਣੀ ਵਰਦਰਾਜਨ ਦੁਆਰਾ - ਸ਼੍ਰੀ ਅਮਰੁਤਾ ਫਲੰਬਿਕੇ ''ਪੀਬਾਰੇ ਰਾਮਾਰਸਮ (ਸਦਾਸ਼ਿਵ ਬ੍ਰਹਮੇਂਦਰ ਦੁਆਰਾ [[ਐਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ|ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]] ਦੁਆਰਾ ਸੰਸਕਰਣ) '' ''ਪੀ. ਕੇ. ਰਾਜਾਗੋਪਾਲਾ ਅਈਅਰ'' ਦੁਆਰਾ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰੇਂਦਰ ਸਰਸਵਤੀ ਮਾਨਸ ਭਜਰੇ ਕੇ. ਐਨ. ਧੰਡਯੁਦਾਪਾਨੀ ਪਿਲਾਈ ਦੁਆਰਾ ਜਥੀਸ਼ਵਰਮ 717i3nkmiidaf70r3e9f49y1ub7lx9y 0 193070 812237 783639 2025-06-30T10:52:33Z Meenukusam 51574 Created by translating the section "Compositions" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1278242965|Bhavapriya]]" 812237 wikitext text/x-wiki '''ਭਵਪ੍ਰਿਆ''' (ਭਾਵ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ) ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ (ਦੱਖਣ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕ ਸਕੇਲ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ [[ਰਾਗ|ਰਾਗਮ]] ਹੈ। ਇਹ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ 72ਵੀਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ 44ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ '''ਭਵਾਨੀ''' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। == ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਨ == [[ਤਸਵੀਰ:Bhavapriya_scale.svg|right|thumb|300x300px|ਸੀ 'ਤੇ ਸ਼ਡਜਮ ਦੇ ਨਾਲ ਭਵਪ੍ਰਿਆ ਸਕੇਲ]] ਇਹ 8ਵੇਂ ''ਚੱਕਰ ਵਾਸੂ'' ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਾਮ ''ਵਾਸੂ-ਸ਼੍ਰੀ'' ਹੈ। ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀ ''ਸਾ ਰਾ ਗੀ ਮੀ ਪਾ ਧਾ ਨੀ'' ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ ਬਣਤਰ (ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ (ਹੇਠਾਂ ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ ''[[ਸੁਰ|ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ]]'' ਵੇਖੋ): * ਅਰੋਹਣਃ ਸ ਰੇ1 ਗ2 ਮ2 ਪ ਧ1 ਨੀ2 ਸੰ [a] * ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ2 ਧ1 ਪ ਮ2 ਗ2 ਰੇ1 ਸ [b] (ਸ਼ੁੱਧ ਰਿਸ਼ਭਮ, ਸਾਧਰਨ ਗੰਧਾਰਮ,ਪ੍ਰਤੀ ਮੱਧਮਮ,ਸ਼ੁੱਧ ਧੈਵਤਮ,ਕੈਸੀਕੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ) ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਹੈ, ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਰਾਗ ਹੈ ਮਤਲਬ ਜਿਸ ਦੇ ਅਰੋਹ-ਅਵਰੋਹ (ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਸੁਰ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਇਹ ''ਹਨੂਮਾਟੋਦੀ'' (ਜਿਸ ਨੂੰ ''ਤੋੜੀ'' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਬਰਾਬਰ ''ਪ੍ਰਤੀ ਮੱਧਮਮ'' ਹੈ ਜੋ 8ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਹੈ। == ਜਨਯ ਰਾਗਮ == ਭਵਪ੍ਰਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਨਯ ਰਾਗਮ (ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇੱਕ ਸਕੇਲ) ਹੈ। ਭਵਪ੍ਰਿਆ ਅਤੇ ਹੋਰ''ਮੇਲਾਕਾਰਟਾ'' ਰਾਗਾਂ ਨਾਲ ਜੁਡ਼ੇ ਜਨਯ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੂਚੀ ਲਈ ਜਨਯ ਰਾਗਮਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵੇਖੋ। == ਰਚਨਾਵਾਂ == ਭਵਪ੍ਰਿਆ ਲਈ ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨਃ * [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ''ਸ਼੍ਰੀਕਾਂਤ ਨੀਏਦਾ'' * ਸਵਾਤੀ ਥਿਰੂਨਲ ਦੁਆਰਾ ਮੈਮ ਅਵਸ੍ਰੀਤਾ * ਕੋਟੀਸ਼ਵਰ ਅਈਅਰ ਦੁਆਰਾ ''ਸੈਂਟੀਰੂ ਵੇਲਨ''ਕੋਟੇਸ਼ਵਰ ਅਈਅਰ * ਪੇਰਿਯਾਸਾਮੀ ਥੂਰਨ ਦੁਆਰਾ ''ਵੇਨਾਈ ਤਿਰੂਦੀ''ਪੇਰੀਆਸਾਮੀ ਥੂਰਨ * ਡਾ. ਐਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ''ਮਾਧਵ ਮਾਮਾਵਾ'' ''ਭਵਾਨੀ'' ਲਈ ਇੱਕ ਰਚਨਾ ਹੈਃ * ਕਲਿਆਣੀ ਵਰਦਰਾਜਨ ਦੁਆਰਾ ''ਕਨਿਕਾਰੰਬੂਟੋ'' == ਸਬੰਧਤ ਰਾਗਮ == ਇਹ ਭਾਗ ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਵਪ੍ਰਿਆ ਦੇ ਸੁਰ ਜਦੋਂ ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'' ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਦੋ ਹੋਰ ਛੋਟੇ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਮ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਰਥਾਤ ''[[ਵਾਗਧੀਸ਼ਵਰੀ ਰਾਗਮ|ਵਾਗਧੀਸ਼ਵਰੀ]]'' ਅਤੇ ''ਨਾਗਾਨੰਦਿਨੀ'' ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ, ਰਾਗ ਵਿੱਚ ''ਸ਼ਡਜਮ'' ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਨੁਸਾਰੀ ਨੋਟ ਆਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਕਦਮ ਹੈ। ਹੋਰ ਵੇਰਵਿਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਨਾਗਾਨੰਦਿਨੀ ਉੱਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦ ਵੇਖੋ। == ਨੋਟਸ == {{Notelist|30em}} == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} == ਰਚਨਾਵਾਂ == ਰਾਗ ਭਵਪ੍ਰਿਆ ਵਿੱਚ ਰਚੀਆਂ ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨਃ * [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਬੰਦਿਸ਼- ''ਸ਼੍ਰੀਕਾਂਤ ਨੀਏਦਾ'' * ਸਵਾਤੀ ਥਿਰੂਨਲ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਬੰਦਿਸ਼- ਮੈਮ ਅਵਸ੍ਰੀਤਾ * ਕੋਟੀਸ਼ਵਰ ਅਈਅਰ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਬੰਦਿਸ਼-''ਸੈਂਟੀਰੂ ਵੇਲਨ''ਕੋਟੇਸ਼ਵਰ ਅਈਅਰ * ਪੇਰਿਯਾਸਾਮੀ ਥੂਰਨ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਬੰਦਿਸ਼-''ਵੇਨਾਈ ਤਿਰੂਦੀ''ਪੇਰੀਆਸਾਮੀ ਥੂਰਨ * ਡਾ. [[ਐਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]] ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਬੰਦਿਸ਼- ''ਮਾਧਵ ਮਾਮਾਵਾ'' * ਕਲਿਆਣੀ ਵਰਦਰਾਜਨ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਬੰਦਿਸ਼- ''ਕਨਿਕਾਰੰਬੂਟੋ'' * ''ਜੈਤੀ ਸ਼ਿਵਾ''-ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਰਚਿਤ ਬੰਦਿਸ਼ 77k54spetl2gbnmlqaakvvv7wgvtcfq 0 193743 812239 790072 2025-06-30T10:58:08Z Meenukusam 51574 Created by translating the section "Film Songs" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1295162788|Hamsanadam]]" 812239 wikitext text/x-wiki    ਹੰਸਾਨਾਦਮ (ਉਚਾਰਨ ਹਮਸਾਨਦਮ) ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸੰਗੀਤਕ ਪੈਮਾਨਾ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਪੈਂਟਾਟੋਨਿਕ ਸਕੇਲ (ਔਡਵ ਰਾਗਮ) ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "5" ਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਉਤਪੰਨ ਪੈਮਾਨੇ (ਜਨਯ ਰਾਗਮ) ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸੱਤ ਸੁਰ (ਸੰਗੀਤਕ ਨੋਟਸ) 60 ਵੇਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਮ ਨੀਤੀਮਤੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਨ।<ref name="raganidhi" /> == ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਨ == [[ਤਸਵੀਰ:Hamsanadam.svg|right|thumb|300x300px|ਸੀ 'ਤੇ ''ਸ਼ਡਜਮ'' ਨਾਲ ''ਹਮਸਾਨਦਮ'' ਸਕੇਲ]] ਹੰਸਾਨਾਦਮ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਸਮਰੂਪ ਪੈਮਾਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ''ਗੰਧਾਰਮ'' ਅਤੇ ''ਧੈਵਤਮ'' ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਇਸ ਨੂੰ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਡਵ ਰਾਗਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਚਡ਼੍ਹਨ ਅਤੇ ਉਤਰਨ ਦੋਵਾਂ ਸਕੇਲਾਂ ਵਿੱਚ 5 ਨੋਟ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ''ਅਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ'' ਦੀ ਬਣਤਰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ (ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ [[ਸੁਰ|ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ]] ਵੇਖੋਃ * ਆਰੋਹਣਃ ਸ ਰੇ2 ਮ2 ਪ ਨੀ3 ਸੰ [a] * ਆਵਰੋਹਣ :ਸੰ ਨੀ3 ਪ ਮ2 ਰੇ2 ਸ [b] ਇਹ ਸਕੇਲ ''ਸ਼ਡਜਮ, ਚਤੁਰੂਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ, ਪ੍ਰਤੀ ਮੱਧਮਮ, ਪੰਚਮ'' ਅਤੇ ''ਕਾਕਲੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ'' ਸੁਰਾਂਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। == ਹੋਰ ਢਾਂਚੇ == ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੀਃ * ਚਡ਼੍ਹਦਾ ਸਕੇਲਃ ਸ ਰੇ2 ਮ2 ਪ ਧ3 ਨੀ3 ਸੰ [c] * ਉਤਰਦਾ ਸਕੇਲਃ ਸੰ ਨੀ3 ਧ3 ਨੀ3 ਪ ਮ2 ਰੇ2 ਸ [d] ਉਪਰੋਕਤ ਵਿੱਚ, ਵਰਤਮਾਨ ਵਰਤੋਂ (ਚਡ਼੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਤਰਨ ਵਾਲੇ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ 6 ਨੋਟਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਡਵ ਸਕੇਲ) ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਕਰਾ ਪ੍ਰਯੋਗ (ਜ਼ਿਗ-ਜ਼ੈਗ ਉਤਰਨ ਵਾਲਾ ਸਕੇਲ) ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਤਰੂਤੀ ਧੈਵਤਮ ਨੂੰ ਸਕੇਲ ਵਿੱਚ ਜੋਡ਼ਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। === ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'' === ਹੰਸਾਨਾਦਮ ਦੇ ਨੋਟ ਜਦੋਂ ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'' ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਦੋ ਪੈਂਟਾਟੋਨਿਕ ਰਾਗ, ''ਗੰਭੀਰਾਨਾਟਾ'' ਅਤੇ ਭੂਪਾਲਮ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'', ਰਾਗਮ ਵਿੱਚ ''ਸ਼ਾਦਜਮ'' ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਨੋਟ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਨੁਸਾਰੀ ਨੋਟ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਕਦਮ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਲਈ ''ਗੰਭੀਰਾਨਤਾ 'ਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'' ਵੇਖੋ। == ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ == ਹੰਸਾਨਾਦਮ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨਃ * ਕਲਿਆਣ ਰਾਮ ਊਤੁਕਾਡੂ ਸ੍ਰੀ ਵੇੰਕਟਾਕਵੀ ਦੁਆਰਾ[[OottukkADu Sri vEnkaTAkavi|ਊਤੁੱਕਾਡੂ ਸ੍ਰੀ ਵੇੰਕਟਾਕਾਵੀ]] * [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ''ਬੰਤੂਰੀਥੀ ਕੋਲੂਵੂ'' * ਨਿਏ ਪਰਮੁਕਮ-ਪਾਪਨਾਸਾਮ ਸਿਵਨ * ਮੁਥੀਆ ਭਾਗਵਤਾਰ ਦੁਆਰਾ ''ਕ੍ਰਿਪਨਿਧੇ'' * [[Sri MM Dandapani Desikar|ਸ਼੍ਰੀ ਐੱਮ. ਐੱਮ ਦੰਡਪਾਨੀ ਦੇਸੀਕਰ]] ਦੁਆਰਾ ਪਦ ਵੇੰਡੂਮ * ਜੀ ਐਨ ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਦੁਆਰਾ 'ਭਰਮਾ ਈ ਬਲੂਨੀ' * [[Thanjavur Sankara Iyer|ਤੰਜਾਵੁਰ ਸੰਕਰਾ ਅਈਅਰ]] ਦੁਆਰਾ ਏਜ਼ਿਲੁਦਈ ਹਮਸਾਨਾਧਮ == ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ == === ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]] === {| class="wikitable" !ਗੀਤ. !ਫ਼ਿਲਮ !ਸੰਗੀਤਕਾਰ !ਗਾਇਕ |- |ਇਰਾਵੁਮ ਨੀਲਾਵੁਮ (ਰਾਗਮ ਸ਼ੁਧਾ ਸਾਰੰਗ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ) |ਕਰਨਨ |ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]] |- |ਕੋਂਜਾ ਨੇਰਮ ਐਨਾਈ (ਰਾਗਮ ਸਾਰੰਗਾ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ) |ਸਿਰੀਥੂ ਵਜ਼ਾ ਵੈਂਡਮ | rowspan="2" |ਐਮ. ਐਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |- |ਇਲਕਨਮ ਮਾਰੂਧੋ (ਰਾਗਮ ਸ਼ੁਧਾ ਸਾਰੰਗ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ) |ਨਿਜ਼ਲ ਨਿਜਾਮਾਗੀਰਧੂ |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਵਾਣੀ ਜੈਰਾਮ]] |- |ਅਰੁਵੀ ਮਗਲ (ਰਾਗਮ ਸ਼ੁਧਾ ਸਾਰੰਗ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ) |ਜੀਵੰਤੀ |ਵੀ. ਦਕਸ਼ਿਨਾਮੂਰਤੀ |[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], ਸੂਲਾਮੰਗਲਮ ਰਾਜਲਕਸ਼ਮੀ |- |ਥੈਂਡਰਲ ਵੰਤੂ ਐਨਾਈ ਥੋਡੁਮ |ਥੰਡਰੇਲ ਐਨਾਈ ਥੋਡੂ | rowspan="6" |ਇਲੈਅਰਾਜਾ |[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ|ਐਸ.]] [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ|ਜਾਨਕੀ]] |- |ਕੰਨੀ ਪੋਨੂ |ਨਿਨੈਵੇਲਮ ਨਿਤਿਆ |ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]] |- |ਓਮ ਨਮਾਹਾ |ਇਦਯਾਥਾਈ ਥਿਰੂਦਾਥੇ |ਮਾਨੋ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |- |ਸੋਰਗੈਮ ਇੰਡਰਾਲਮ |ਉਰੂ ਵਿੱਟੂ ਉਰੂ ਵੰਤੂ |ਇਲੈਅਰਾਜਾ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |- |ਇਸਾਈਇਲ ਥੋਡਾਂਗੁਦਮਾ |ਹੇ ਰਾਮ। |ਅਜੋਏ ਚੱਕਰਵਰਤੀ |- |ਓਰੂ ਦੇਵਾਥਾਈ ਵੰਤੂ (ਰਾਗਮ ਸ਼ੁਧਾ ਸਾਰੰਗ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ) |ਨਾਨ ਸੋਨਾਥੇ ਸੱਤਮ |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]] |- |ਮਲਾਰਗਲੀ ਮਲਾਰਗਲੀ (ਸ਼ੁਧਸਰੰਗ, ਸਰਸਵਤੀ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ) |ਪਿਆਰ ਪੰਛੀ |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]] |[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]] |- |ਵਾਯਥੂ ਵਾ ਵਾ |ਥੂਲੁਵਧੋ ਇਲਾਮਾਈ |ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ |ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ, [[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ]] |- |ਓਰੂ ਪੂ ਏਜ਼ੂਥੁਮ ਕਵਿਤਾਈ |ਪੂਵੇਲੀ | rowspan="3" |ਭਾਰਦਵਾਜ |ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]] |- |ਮਾਨਸੂ ਮਾਰੂਗੁਧੇ |ਪੱਲੀਕੂਡਮ |ਨਾਰਾਇਣਨ, ਸੁਬੀਕਸ਼ਾ-ਥੇਨਮੋਝੀ |- |ਮੰਗਲਮ ਪੋਂਗੀਡਮ |ਵੱਲਾਮਈ ਥਰਾਯੋ |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ |- |ਪੂ ਵਾਸਮ |ਅੰਬੇ ਸ਼ਿਵਮ | rowspan="2" |ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ |ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, [[ਸਾਧਨਾ ਸਰਗਮ]] |- |ਮੀਤੂ ਐੱਨਨਾਈ (ਪੱਲਵੀ ਅਨੁਪਲਵੀ ਸਿਰਫ |ਮਾਥੰਗਲ ਏਜ਼ੂ |ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]] |- |ਥਮੀਰਾਬਰਾਨੀ ਆਰੁ |ਸੋਲਾਇਯਾਮਾ |ਦੇਵਾ |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |- |ਮੇਧੁਵਾ ਮੇਧੁਵਾ (ਵਰੁਮਾ) |ਐਨ ਉਈਰ ਸ਼ਾਂਤੀ |ਕੋਨ੍ਨਾਡੀ ਐਡਵਿਨਸਨ |ਮਾਨੋ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]] |- |ਯੂਇਰ ਐਨਮ |ਵਾਰਾਯੋ ਵੇਨੀਲੇਵ |ਕਾਰਤਿਕ ਰਾਜਾ |ਮਧੂਸ੍ਰੀ, ਰੀਟਾ, ਸੈਂਥਿਲਦਾਸ ਵੇਲਾਯੂਥਮਸੈਂਥਿਲਦਾਸ ਵੇਲਾਯੁਤਮ |- |ਥਿਰੂਵੇ ਨਿਨਾਈ ਕਥਲ ਕੰਦੇਨੇ |ਇਲਕਾਨਮ |[[ਭਵਾਥਾਰਿਨੀ|ਭਵਥਾਰਿਨੀ]] |ਮਧੂ ਬਾਲਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ |- |ਅਰੁੰਬੇ | rowspan="2" |ਕਾਲੀ। | rowspan="2" |ਵਿਜੇ ਐਂਟਨੀ |ਨਿਵਾਸ, ਜਾਨਕੀ ਅਈਅਰ |- |ਯੁਗਮ ਨੂਰਾਈ |ਵੇਦਾਲਾ ਹੇਮਚੰਦਰ, ਸੰਗੀਤਾ ਰਾਜੇਸ਼ਵਰਨ |- |ਕਾਲੱਕਟੂ ਕੰਨਾਲਾ |ਕਾਠਥੁਕੁੱਟੀ |ਅਰੁਲਦੇਵ |ਰੰਜੀਤ, ਸਿਸਲੀ |- |ਪੁਦੂ ਉਨਾਰਵੇ |ਨਿਸ਼ਬਦਮ |ਗੋਪੀ ਸੁੰਦਰ |ਕਾਰਤਿਕ, [[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ]] |- |ਮਲਾਰਦਨ ਵਿਜ਼ੁੰਧਾਧੂ |ਅਨੀਥੀ |ਜੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੁਮਾਰ |ਹੇਸ਼ਮ ਅਬਦੁਲ ਵਹਾਬ, [[Ravi.G|ਰਵੀ।ਜੀ.]] |} == ਤਮਿਲ ਲਡ਼ੀਵਾਰ ਸਿਰਲੇਖ ਗੀਤ == {| class="wikitable" !ਗੀਤ. !ਲਡ਼ੀਵਾਰ ਨਾਮ !ਸੰਗੀਤਕਾਰ !ਗਾਇਕ |- |ਅਰਸੀ ਮਾਵਲੇ ਕੋਲਮ ਪੋਡੂ |ਮਲਾਰਗਲ |ਵਿਜੇ ਐਂਟਨੀ |ਸੰਗੀਤਾ ਰਾਜੇਸ਼ਵਰਨ, ਵਿਜੇ ਐਂਟਨੀ |} === ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] === {| class="wikitable" !ਗੀਤ. !ਫ਼ਿਲਮ !ਸੰਗੀਤਕਾਰ !ਗਾਇਕ |- |ਯਮੁਨਾ ਤੀਰਮ | rowspan="2" |ਆਨੰਦ | rowspan="2" |ਕੇ. ਐਮ. ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ | rowspan="2" |[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]] |- |ਯੇਧਾਲੋ ਗਾਨਮ |- |ਮਧੁਰਾਮਾਈਟ |ਨਿਸ਼ਬਦਮ |ਗੋਪੀ ਸੁੰਦਰ |ਨਜ਼ੀਮ ਅਰਸ਼ਦ, ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕ) [[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ (ਸਿੰਗਰ)]] |- |} == ਨੋਟਸ == {{Notelist|30em}} == ਹਵਾਲੇ ==   <references /> [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਗ]] == ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ == === ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]] === {| class="wikitable" !ਗੀਤ. !ਫ਼ਿਲਮ !ਸੰਗੀਤਕਾਰ !ਗਾਇਕ |- |ਇਰਾਵੁਮ ਨੀਲਾਵੁਮ (ਰਾਗਮ ਸ਼ੁਧਾ ਸਾਰੰਗ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ) |ਕਰਨਨ |ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]] |- |ਕੋਂਜਾ ਨੇਰਮ ਐਨਾਈ (ਰਾਗਮ ਸਾਰੰਗਾ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ) |ਸਿਰੀਥੂ ਵਜ਼ਾ ਵੈਂਡਮ | rowspan="2" |ਐਮ. ਐਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |- |ਇਲਕਨਮ ਮਾਰੂਧੋ (ਰਾਗਮ ਸ਼ੁਧਾ ਸਾਰੰਗ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ) |ਨਿਜ਼ਲ ਨਿਜਾਮਾਗੀਰਧੂ |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਵਾਣੀ ਜੈਰਾਮ]] |- |ਅਰੁਵੀ ਮਗਲ (ਰਾਗਮ ਸ਼ੁਧਾ ਸਾਰੰਗ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ) |ਜੀਵੰਤੀ |ਵੀ. ਦਕਸ਼ਿਨਾਮੂਰਤੀ |[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], ਸੂਲਾਮੰਗਲਮ ਰਾਜਲਕਸ਼ਮੀ |- |ਥੈਂਡਰਲ ਵੰਤੂ ਐਨਾਈ ਥੋਡੁਮ |ਥੰਡਰੇਲ ਐਨਾਈ ਥੋਡੂ | rowspan="6" |ਇਲੈਅਰਾਜਾ |[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ|ਐਸ.]] [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ|ਜਾਨਕੀ]] |- |ਕੰਨੀ ਪੋਨੂ |ਨਿਨੈਵੇਲਮ ਨਿਤਿਆ |ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]] |- |ਓਮ ਨਮਾਹਾ |ਇਦਯਾਥਾਈ ਥਿਰੂਦਾਥੇ |ਮਾਨੋ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |- |ਸੋਰਗੈਮ ਇੰਡਰਾਲਮ |ਉਰੂ ਵਿੱਟੂ ਉਰੂ ਵੰਤੂ |ਇਲੈਅਰਾਜਾ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |- |ਇਸਾਈਇਲ ਥੋਡਾਂਗੁਦਮਾ |ਹੇ ਰਾਮ। |[[ਪੰਡਿਤ ਅਜੋਏ ਚੱਕਰਵਰਤੀ|ਅਜੋਏ ਚੱਕਰਵਰਤੀ]] |- |ਓਰੂ ਦੇਵਾਥਾਈ ਵੰਤੂ (ਰਾਗਮ ਸ਼ੁਧਾ ਸਾਰੰਗ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ) |ਨਾਨ ਸੋਨਾਥੇ ਸੱਤਮ |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]] |- |ਮਲਾਰਗਲੀ ਮਲਾਰਗਲੀ (ਸ਼ੁਧਸਰੰਗ, ਸਰਸਵਤੀ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ) |ਪਿਆਰ ਪੰਛੀ |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]] |[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]] |- |ਵਾਯਥੂ ਵਾ ਵਾ |ਥੂਲੁਵਧੋ ਇਲਾਮਾਈ |ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ |ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ, [[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ]] |- |ਓਰੂ ਪੂ ਏਜ਼ੂਥੁਮ ਕਵਿਤਾਈ |ਪੂਵੇਲੀ | rowspan="3" |ਭਾਰਦਵਾਜ |ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]] |- |ਮਾਨਸੂ ਮਾਰੂਗੁਧੇ |ਪੱਲੀਕੂਡਮ |ਨਾਰਾਇਣਨ, ਸੁਬੀਕਸ਼ਾ-ਥੇਨਮੋਝੀ |- |ਮੰਗਲਮ ਪੋਂਗੀਡਮ |ਵੱਲਾਮਈ ਥਰਾਯੋ |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ |- |ਪੂ ਵਾਸਮ |ਅੰਬੇ ਸ਼ਿਵਮ | rowspan="2" |ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ |ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, [[ਸਾਧਨਾ ਸਰਗਮ]] |- |ਮੀਤੂ ਐੱਨਨਾਈ (ਪੱਲਵੀ ਅਨੁਪਲਵੀ ਸਿਰਫ |ਮਾਥੰਗਲ ਏਜ਼ੂ |ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]] |- |ਥਮੀਰਾਬਰਾਨੀ ਆਰੁ |ਸੋਲਾਇਯਾਮਾ |ਦੇਵਾ |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ,[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |- |ਮੇਧੁਵਾ ਮੇਧੁਵਾ (ਵਰੁਮਾ) |ਐਨ ਉਈਰ ਸ਼ਾਂਤੀ |ਕੋਨ੍ਨਾਡੀ ਐਡਵਿਨਸਨ |ਮਾਨੋ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]] |- |ਯੂਇਰ ਐਨਮ |ਵਾਰਾਯੋ ਵੇਨੀਲੇਵ |ਕਾਰਤਿਕ ਰਾਜਾ |ਮਧੂਸ੍ਰੀ, ਰੀਟਾ, ਸੈਂਥਿਲਦਾਸ ਵੇਲਾਯੂਥਮਸੈਂਥਿਲਦਾਸ ਵੇਲਾਯੁਤਮ |- |ਥਿਰੂਵੇ ਨਿਨਾਈ ਕਥਲ ਕੰਦੇਨੇ |ਇਲਕਾਨਮ |[[ਭਵਾਥਾਰਿਨੀ|ਭਵਥਾਰਿਨੀ]] |ਮਧੂ ਬਾਲਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ |- |ਅਰੁੰਬੇ | rowspan="2" |ਕਾਲੀ। | rowspan="2" |ਵਿਜੇ ਐਂਟਨੀ |ਨਿਵਾਸ, ਜਾਨਕੀ ਅਈਅਰ |- |ਯੁਗਮ ਨੂਰਾਈ |ਵੇਦਾਲਾ ਹੇਮਚੰਦਰ, ਸੰਗੀਤਾ ਰਾਜੇਸ਼ਵਰਨ |- |ਕਾਲੱਕਟੂ ਕੰਨਾਲਾ |ਕਾਠਥੁਕੁੱਟੀ |ਅਰੁਲਦੇਵ |ਰੰਜੀਤ, ਸਿਸਲੀ |- |ਪੁਦੂ ਉਨਾਰਵੇ |ਨਿਸ਼ਬਦਮ |ਗੋਪੀ ਸੁੰਦਰ |ਕਾਰਤਿਕ, [[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ]] |- |ਮਲਾਰਦਨ ਵਿਜ਼ੁੰਧਾਧੂ |ਅਨੀਥੀ |ਜੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੁਮਾਰ |ਹੇਸ਼ਮ ਅਬਦੁਲ ਵਹਾਬ, [[Ravi.G|ਰਵੀ।ਜੀ.]] |} rnzlcswz5h5t5vdw71i6mmdcnnu1nxl 0 193896 812238 790058 2025-06-30T10:54:15Z Meenukusam 51574 Created by translating the section "Film songs" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1293360025|Dhanyasi]]" 812238 wikitext text/x-wiki    '''ਧਨਿਆਸੀ''' ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸੰਗੀਤਕ ਪੈਮਾਨਾ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਜਨਯ ਰਾਗਮ ਹੈ (8ਵੇਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਸਕੇਲ ''[[ਹਨੂਮਾਤੋੜੀ ਰਾਗ|ਹਨੂਮਾਤੋੜੀ]]'' ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸਕੇਲ) । ਇਹ ਇੱਕ ਜਨਯ ਸਕੇਲ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਅਰੋਹ (ਚਡ਼੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਸੱਤ ਸੁਰ (ਸੰਗੀਤਕ ਨੋਟਸ) ਨਹੀਂ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪੈਂਟਾਟੋਨਿਕ ਸਕੇਲ ''[[ਉਦਯਾਰਵਿਚੰਦਰਿਕਾ|ਸ਼ੁੱਧ ਧਨਿਆਸੀ]]'' ਅਤੇ ''ਸੰਪੂਰਨਾ ਰਾਗ'' ਸਕੇਲ ''ਹਨੂਮਾਤੋੜੀ'' ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ। ਇਹ ਆਮ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਗ ਹੈ ਅਤੇ ''[[ਰਸ (ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ)|ਭਗਤੀ ਰਸ]]'' ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਧਨਿਆਸੀ ਨੂੰ ''ਹਨੂਮਾਤੋੜੀ'' ਸਕੇਲ ਦੀ ਬਜਾਏ ਨਰੀਰੀਟੀਗੌਲਾ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਸਕੇਲ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਵਰੋਹਣਮ ਵਿੱਚ ਚੱਥੂਸ਼ਰੁਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। == ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਨ == [[ਤਸਵੀਰ:Udayaravichandrika_scale.svg|right|thumb|300x300px|ਸੀ 'ਤੇ ''ਸ਼ਡਜਮ'' ਦੇ ਨਾਲ ਚਡ਼੍ਹਨ ਵਾਲਾ ਪੈਮਾਨਾ, ਜੋ ਕਿ ''ਉਦਯਾਰਾਵਿਚੰਦਰਿਕਾ'' ਸਕੇਲ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ]] [[ਤਸਵੀਰ:Hanumatodi_scale.svg|right|thumb|300x300px|ਸੀ 'ਤੇ ''ਸ਼ਡਜਮ'' ਦੇ ਨਾਲ ਉਤਰਦਾ ਪੈਮਾਨਾ, ਜੋ ਕਿ ''ਹਨੂਮਾਟੋਦੀ'' ਸਕੇਲ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ]] ''ਧਨਿਆਸੀ'' ਇੱਕ ਅਸਮਰੂਪ ਰਾਗ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚਡ਼੍ਹਨ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ''ਰਿਸ਼ਭਮ'' ਜਾਂ ''ਧੈਵਤਮ'' ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਇੱਕ ਔਡਵ-ਸੰਪੂਰਨਾ ਰਾਗਮ (ਜਾਂ ਔਡਵ ਰਾਗਮ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪੈਂਟਾਟੋਨਿਕ ਚਡ਼੍ਹਨ ਵਾਲਾ ਸਕੇਲ) ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ (ਚਡ਼੍ਹਨ ਅਤੇ ਉਤਰਨ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ) ਦੀ ਬਣਤਰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈਃ * ਆਰੋਹਣਃ ਸ ਗ1 ਮ1 ਪ ਨੀ1 ਸੰ [a] * ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ1 ਧ1 ਪ ਮ1 ਗ1 ਰੇ1 ਸ [b] ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸੁਰ ਹਨ ''ਸ਼ਡਜਮ, ਸਾਧਾਰਨ ਗੰਧਾਰਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਮਮ, ਪੰਚਮ'' ਅਤੇ ਕੈਸ਼ੀਕੀ ਨਿਸ਼ਧਮ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ''ਸ਼ੁੱਧ ਧੈਵਤਮ'' ਅਤੇ ''ਸ਼ੁੱਧ ਰਿਸ਼ਭਮ'' ਅਵਰੋਹੀ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸੰਕੇਤਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ, [[ਸੁਰ|ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ]] ਵੇਖੋ। ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਰਾਗ ''ਸ਼ੁੱਧ ਰਿਸ਼ਭਮ'' (R1) ਦੀ ਥਾਂ ਉੱਤਰੀ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਚਤੁਰੂਸ਼ਰੁਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ (ਰੇ2) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ 20ਵੇਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ''ਨਟਭੈਰਵੀ'' ਦੇ ਅਧੀਨ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਹੈ। == ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ == * [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਸੰਗੀਤ ਗਿਆਨਾਮੂ, ''ਰਾਮਭਿਰਾਮ ਮਨਸੂ'', ਅੰਧੂ ਬਯਾਰਾ, ''ਧਿਆਨਮੇ ਵਰਮੈਨਾ'' ਅਤੇ ਨੀ ਚਿੱਥਮੂ * ਸਵਾਤੀ ਤਿਰੂਨਲ ਦੁਆਰਾ ''ਕਲਯਾਮੀ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮਮ'' ਅਤੇ ਹਾ ਹੰਤਾ ਵੰਚਿਤਹਮ-ਪਦਵਰਨਮ * ''ਚੁਡਾਮਨੀਕਾਂਡਾ''-ਅਰੁਣਾਚਲ ਕਵੀ * ਭਦਰਚਲ ਰਾਮਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਨੰਮੀਨਾ ਵਰਿਨੀ ਅਤੇ ''ਰਾਮ ਦਯਾ ਜੂਡਵੇ'' * ਪੁਰੰਦਰ ਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਦਸਾਰਾ ਨਿੰਦੀਸਾਬੇਦਪੁਰੰਦਰ ਦਾਸਾ * ''ਵਾਣੀ ਅਰੁਲ ਪੁਰੀਵਾਈ'', ''ਬਾਲਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਪਦਮਲਰ'' ਅਤੇ ਨੀ ਇੰਧਾ ਮਾਇਆਮ-ਪਦਵਰਨਮ ਦੁਆਰਾ ਪਾਪਨਾਸਾਮ ਸਿਵਨ * ਸ਼੍ਰੀ ਰੰਗਨਾਥਯਾ ਨਮਸਤੇ, ''ਪਰੇਡਵਾਥੇ'' ਅਤੇ ਮਯੁਰਨਾਥਮ ਅਨੀਸ਼ਮ ਮੁਥੁਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਦੁਆਰਾਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ * ਸ਼ਿਆਮਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੁਆਰਾ ਮੀਨਾਲੌਚਨਾ ਬਰੋਵਾ * ਮੈਸੂਰ ਸਦਾਸ਼ਿਵ ਰਾਓ ਦੁਆਰਾ ਯੇ ਮਗੁਵਾ-ਪਦਵਰਨਮ * ਤਿਰੂਵੋਤਰੀਅਰ ਤਿਆਗਯਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨੇਨਾਰੁੰਚੀ ਨਾਨਲੁਕੋਰਾ-ਖੰਡਾਜਥੀ ਅਤਾ ਤਾਲ ਵਰਨਮਤਿਰੂਵੋਟਰਿਉਰ ਤਿਆਗਯਾਰ * ਟੀ. ਕੇ. ਗੋਵਿੰਦਾ ਰਾਓ ਦੁਆਰਾ ਨਿਖਿਲਾ ਲੋਕ ਨਾਇਕੀ-ਆਦਿ ਤਾਲ ਵਰਨਮ == ਸਬੰਧਤ ਰਾਗਮ == ਇਹ ਭਾਗ ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। === ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ === ਸਾਲਗਾ ਭੈਰਵੀ ਨੂੰ ''ਧਨਿਆਸੀ'' ਤੋਂ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਨਿਸ਼ਾਦਮ ਤੋਂ ਨਿਸ਼ਾਦਮ ਤੱਕ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। === ਸਕੇਲ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ === * ''ਉਦਯਾਰਾਵਿਚੰਦਰਿਕਾ'', ਜਿਸ ਨੂੰ ''ਸ਼ੁੱਧ ''ਧਨਿਆਸੀ'''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦਾ ਇੱਕ ਸਮਰੂਪ ਪੈਂਟਾਟੋਨਿਕ ਸਕੇਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਨੋਟ ਧਨਿਆਸੀ ਦੇ ਚਡ਼੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਸਕੇਲ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਅਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ ਬਣਤਰ S G1 M1 P N1 S 'S' N1 P M1 G1 S ਹੈ। * ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ''ਧਨਿਆਸੀ'' ਸਕੇਲ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ''ਚਤੁਰਸ਼ਰੁਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ'' ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਵੈਂਕਟਮਖੀ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਨੂੰ 20ਵੇਂ ਮੇਲਕਾਰਥ ਜਨਯਾ ਰਾਗਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਅਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ ਬਣਤਰ S G1 M1 P N1 S ': S N1 D1 P M1 G1 R1 S' ਹੈ। == ਨੋਟਸ == {{Notelist|30em}} == ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ == === ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] === {| class="wikitable sortable" ! style="background:#f4a860" |ਗੀਤ. ! style="background:#c2e7ff" |ਫ਼ਿਲਮ ! style="background:#c2e7a3" |ਸੰਗੀਤਕਾਰ ! style="background:#00ffff" |ਗਾਇਕ |- |ਕਟੁਕਾ ਕੰਨਟੀਨਰੂ (ਪੋਟਾਨਾ ਕਵਿਤਾ) |ਭਗਤ ਪੋਟਾਨਾ |ਵੀ. ਨਾਗਈਆ |ਵੀ. ਨਾਗਈਆ |- |ਸਕਲ ਕਲਿਆਣਭੂਸ਼ਾ |ਸ੍ਰੀ ਵੈਂਕਟੇਸ਼ਵਰ ਮਹਾਤੀਅਮ |ਪੇਂਡਯਾਲਾ (ਸੰਗੀਤਕਾਰ) |ਮਾਧਵਪੇਡੀ ਸੱਤਿਆਮ |} == ਹਵਾਲੇ ==   <references /> [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਗ]] == ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ == === ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] === {| class="wikitable sortable" ! style="background:#f4a860" |ਗੀਤ. ! style="background:#c2e7ff" |ਫ਼ਿਲਮ ! style="background:#c2e7a3" |ਸੰਗੀਤਕਾਰ ! style="background:#00ffff" |ਗਾਇਕ |- |ਕਟੁਕਾ ਕੰਨਟੀਨਰੂ (ਪੋਟਾਨਾ ਕਵਿਤਾ) |ਭਗਤ ਪੋਟਾਨਾ |ਵੀ. ਨਾਗਈਆ |ਵੀ. ਨਾਗਈਆ |- |ਸਕਲ ਕਲਿਆਣਭੂਸ਼ਾ |ਸ੍ਰੀ ਵੈਂਕਟੇਸ਼ਵਰ ਮਹਾਤੀਅਮ |ਪੇਂਡਯਾਲਾ (ਸੰਗੀਤਕਾਰ) |ਮਾਧਵਪੇਡੀ ਸੱਤਿਆਮ |} evbc7f3xn4wjn4emxl30543au1rb2ev 0 194462 812180 790379 2025-06-29T14:14:13Z Meenukusam 51574 Created by translating the section "Popular compositions" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1297238673|Kamavardhani]]" 812180 wikitext text/x-wiki    '''ਕਾਮਵਰਧਨੀ''' (ਬੋਲ ਚਲ ਵਿੱਚ ਕਾਮਵਰਧਿਨੀ-ਕਾਮਵਰਧਨੀ/ਕਾਮਵਰਧਨਿ/ਕਾਮਵਰਦਿਨੀ/ਕਾਮਵਰਧੀਨੀ) ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸੰਗੀਤਕ ਪੈਮਾਨਾ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ 72 ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ 51ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਤੁਵਰਾਲੀ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਗ ਉਹਨਾਂ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਕਾਸ਼ੀਰਾਮਕਰੀਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ''ਕਾਮਵਰਧਿਨੀ'' ਦੇ ਨਾਲ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ]] ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਰਾਗ ''[[ਰਾਗ ਪੂਰਵੀ|ਪੂਰਵੀ ਥਾਟ]]''/[[ਪੂਰੀਆ ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ|ਪੁਰੀਆ ਧਨਾਸ਼੍ਰੀ]] ਹੈ। == ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਨ == [[ਤਸਵੀਰ:Kamavardini_scale.svg|right|thumb|300x300px|ਸੀ 'ਤੇ ਸ਼ਡਜਮ ਨਾਲ ''ਕਾਮਵਰਦਿਨੀ'' ਸਕੇਲ]] ਇਹ 9ਵੇਂ ''ਚੱਕਰ ਬ੍ਰਹਮਾ'' ਦਾ ਤੀਜਾ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਯਾਦਗਾਰੀ ਨਾਮ ''ਬ੍ਰਹਮਾ-ਗੋ'' ਹੈ। ਯਾਦਗਾਰੀ ਵਾਕੰਸ਼ ''ਸਾ ਰਾ ਗੁ ਮੀ ਪਾ ਧਾ ਨੁ'' ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ (ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਦੀ ਬਣਤਰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ (ਹੇਠਾਂ ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ [[ਸੁਰ|ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ]] ਵੇਖੋ): * ਆਰੋਹਣਃ ਸ ਰੇ1 ਗ3 ਮ2 ਪ ਧ1 ਨੀ3 ਸੰ [a] * ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ3 ਧ1 ਪ ਮ2 ਗ3 ਰੇ1 ਸ [b] (ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ਦੇ ਸੁਰ ''ਸ਼ੁੱਧ ਰਿਸ਼ਭਮ, ਅੰਤਰ ਗੰਧਾਰਮ, ਪ੍ਰਤੀ ਮੱਧਮਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਧੈਵਤਮ, ਕਾਕਲੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ'' ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨਾ ਰਾਗ ਹੈ-ਜਿਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਓਹ ਰਾਗ ਜਿਸ ਦੇ ਆਰੋਹ ਅਤੇ ਅਵਰੋਹ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਤ-ਸੱਤ ਸੁਰ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰਾਗ 15ਵੇਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਮਯਾਮਾਲਵਗੌਲਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿੱਖਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਰਾਗ ਹੈ I ਸਿਰਫ ''ਮੱਧਮਮ'' ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਣ ''ਕਾਮਵਰਧਨੀ'' ਮਾਇਆਮਲਾਵਾਗੌਲਾ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ''ਪ੍ਰਤੀ ਮੱਧਮਮ'' ਹੈ। == ਜਨਯ ਰਾਗਮ == ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕੁਝ ਛੋਟੇ ਜਨਯ ਰਾਗਮ (ਉਤਪੰਨ ਸਕੇਲ) ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੂਚੀ ਲਈ ਜਨਯ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵੇਖੋ। == ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ == * ਗੁਰੂਵੀਨਾ ਗੁਲਾਮਨਗੁਵਾ ਟਨਕ ([[ਸਲਾਗਾ ਭੈਰਵੀ|ਸਲਾਗਾਭੈਰਵੀ]] ਵਿੱਚ ਵੀ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-ਪੁਰੰਦਰਦਾਸ * ''ਹਰੀਨਾਮਾ ਜਿਹਵੇਓਲਿਰਾਬੇਕੂ'' ਵਿਆਸਤਿਰਥ ਦੁਆਰਾ * ਵਿਤਾਲਈਆ ਵਿਤਾਲਈਆ-ਜਗਨਨਾਥ ਦਾਸਾ * ਕਨਕਾਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ''ਰਾਮਾਨੁਜਾਰੇ ਨਮੋ''ਕਨਕਦਾਸ * ਰਘੁਵਰ ਨੰਨੂ, ਸ਼ੰਬੋ ਮਹਾਦੇਵ, ''ਸਰਮੇਗਨੀ'', ''ਪਰਮਾ ਭਗਤੀ'', ''ਸ਼ੋਭਾਨੇ'', ''ਵਾਦੇਰਾ ਦੈਵਮੂ'', ਸੁੰਦਰ ਦਰਾਦੇਹਮ, ਨਿੰਨੇ ਨੀਰਾ ਨੰਮੀ, ਅਤੇ ''ਸ਼ਿਵ ਸ਼ਿਵ ਏਨਾਰਦਾ''-[[ਤਿਆਗਰਾਜ]] * ''ਏਨਨਾਗਾਨੁ ਰਾਮ ਭਜਨ''-ਭਦਰਚਲ ਰਾਮਦਾਸੁ * ''ਰਾਮਨਾਥਮ ਭਜੇਹਮ,'' ਵਿਸਾਲਕਸ਼ੀਮ ਵਿਸ਼ਵੀਸਿਮ, ਸੇਨਾਪਾਥੇ ਪਲਾਯਮਮ, ਸ਼੍ਰੀ ਸੁੰਦਰਰਾਜਮ-ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ, * ''ਨਿਨਾਰੂਲ ਇਯਾਮਬਾਲਾਗੁਮੋ''-ਪਾਪਨਾਸਾਮ ਸਿਵਨ * ''ਸਰਸਾਕਸ਼ਾ ਪਰਿਪਲਯਾ ਮਾਮਾਈ'', ਪਰਿਪਲਯਾ ਸਰਸਿਰੁਹਾ ਅਤੇ ਸਰੋਰੁਹਾਸਨਾ (ਨਵਰਾਤਰੀ ਛੇਵੇਂ ਦਿਨ ਦੀ ਕ੍ਰਿਤੀ-ਸਵਾਤੀ ਤਿਰੂਨਲ) * ਮਗਾਲਾਹਰਾਥਿਦੇ ਨੇਕੂ, ਮਹੀਤਾਤਮਾ ਸੇਵਿਤੇ-ਕਲਿਆਣੀ ਵਰਦਰਾਜਨ * ਐਂਗਮ ਨਿਰੈਂਦਾ ਪਰਮਪੋਰੂਲ (ਵਰਨਮ-ਮਦੁਰੈ ਸ਼੍ਰੀ ਐੱਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ [1] (ਵਰਨਮ-[[Madurai Sri N Krishnan|ਮਦੁਰਾਈ ਸ਼੍ਰੀ ਐੱਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ]] <ref>{{Cite web |title=Carnatic Songs – engum nirainda paramporuLE (Pv) |url=https://karnatik.com/c21448.shtml}}</ref> * ''ਸ਼ਰਨਮ ਤਵਾ''-ਮੰਗਲਮਪੱਲੀ ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ * ''ਸ਼ੰਕਰੀ ਨਿੰਨੇ''-ਮੈਸੂਰ ਵਾਸੂਦੇਵਚਾਰ * ਗੋਪਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਾਰਤੀ ਦੁਆਰਾ ਕੁੰਜੀਥਾ ਪਡ਼ਥਾਈ * ਡੰਡਪਾਨੀ ਦੇਸੀਕਰ ਦੁਆਰਾ ਆਲੀ ਉੰਦੀਦਲਾਮ ਵਰਿਯਰ == ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ == === ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]] === {| class="wikitable" !ਗੀਤ. !ਫ਼ਿਲਮ !ਸੰਗੀਤਕਾਰ !ਗਾਇਕ |- |ਅੰਬਾ ਮਾਨਮਕਨਿੰਧੂ |ਸ਼ਿਵਕਾਵੀ |ਪਾਪਨਾਸਾਮ ਸਿਵਨ |ਐਮ. ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਾਗਵਤਰ |- |ਯੇਜ਼ੂ ਸਵਰੰਗਲੁਕੁਲ (ਸਿੰਧੂਬੈਰੀ ਨਾਲ ਰਾਗਮਾਲਿਕਾ, ਖੰਬੋਜੀ) |ਅਪੂਰਵਾ ਰਾਗੰਗਲ | rowspan="2" |ਐਮ. ਐਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ | rowspan="3" |[[ਵਾਣੀ ਜੈਰਾਮ]] |- |ਨੀਰਾਡਾ ਨੇਰਾਮ |ਵੈਰ ਨੇਜਮ |- |ਅਰਪੁਧਾ ਕਲੈਧਨ |ਈਧਿਆ ਨਯਾਗਨ | rowspan="3" |ਦੇਵਾ |- |ਇੰਥਾ ਨਿਮਿਸ਼ਮ |''ਹੈਲੋ।'' |[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]] |- |ਥੇਨਥੂਵਮ ਵਸੰਧਮ |ਵੈਦੇਹੀ ਕਲਿਆਣਮ |ਮਾਨੋ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]] |- |ਕਰਮੇਗਮ ਔਰਗੋਲਮ ਪੋਗਮ |ਕਲਾਮੇਲਮ ਉਨ ਮਦੀਲ |ਚੰਦਰਬੋਸ | rowspan="3" |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |- |ਦੇਵੀ ਦੇਵੀ |ਨਾਨ ਆਦਿਮਾਈ ਇਲਾਈ |ਵਿਜੇ ਆਨੰਦ |- |ਰੋਜਾਵਾਈ ਥਾਲੱਟਮ |ਨਿਨੈਵੇਲਮ ਨਿਤਿਆ | rowspan="12" |ਇਲਯਾਰਾਜਾ |- |ਥੀਮ ਸੰਗੀਤ (ਵਿਓਲਿਨ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ) |ਰਾਜਾ ਪਾਰਵਾਈ |ਵੱਖ-ਵੱਖ |- |ਕਾਧਲ ਐਨਮ ਕਵੀਅਮ |ਵੱਤਥੁਕੁਲ ਚਾਦੁਰਮ |[[ਜਿੱਕੀ|ਜਿਕੀ]] |- |ਪਿਰਾਈ ਪਿਰਾਈ |ਪਿਥਮਗਨ |ਮਧੂ ਬਾਲਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ |- |ਓਮ ਸਿਵੋਹਮ |ਨਾਨ ਕਦਵੁਲ |ਵਿਜੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ |- |ਥੀਮ ਸੰਗੀਤ (ਬੀ. ਜੀ. ਐੱਮ.) |ਰਾਜਾ ਪਾਰਵਾਈ | - |- |ਨਿੰਨੈਚਕਰਨ ਅਡੈਂਥੇਨ |ਭਾਰਤੀ |[[ਬੰਬੇ ਜੈਯਾਸ਼੍ਰੀ|ਬੰਬੇ ਜੈਸ਼੍ਰੀ]] |- |ਯੇਨਾ ਵਰਮ ਵੈਂਡਮ |ਨੰਧਵਨਾ ਥਰੂ |ਮਾਨੋ, ਲੇਖਾ, ਸਿੰਧੂ ਦੇਵੀ |- |ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਾਵਰਾਈ |ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਰਾਜਮ |[[ਚਿਨਮਈ]], ਸਾਕਯਥ |- |ਆਦੁਮ ਪੰਬਿਰੁਕੁਥੂ (ਰਾਗਮ ਪੰਥੁਵਰਾਲੀ ਨੇ ਛੋਹਿਆ |ਇਲਮ |ਪੀ. ਜੈਚੰਦਰਨ |- |ਏਨਾ ਨਡਾਕੁਧੂ ਸਾਮੀ |ਮਾਮਨਿਥਨ |ਮੁਥੂ ਸਰਪੀ |- |ਨੱਲਾ ਨੇਰਮ ਨੇਰਮ |ਅੰਧਾ ਓਰੂ ਨਿਮੀਡਮ | rowspan="3" |[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]] |- |ਵਜ਼ੀਮੇਲ ਵਿਜ਼ੀਆਲ |ਅਰਚਨਾਈ ਪੂਕਲ |- |ਨਲਮ ਪਾਡੂਵੇਨ |ਕਨਮਨੀਏ ਪੇਸੂ |ਰਵਿੰਦਰਨ |- |ਹੇ ਰਾਮ। |ਰੰਗੀਲਾ | rowspan="3" |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]] |[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]] |- |ਅਥੀਨੀ ਸਿਥੀਨੀ |ਤਦਾਲੀ |[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਚਿੱਤਰਾ ਅਈਅਰ|ਚਿਤਰਾ ਸ਼ਿਵਰਮਨ]], [[ਕਮਲ ਹਸਨ|ਕਮਲ ਹਾਸਨ]] |- |ਮਾਚਾ ਮੱਛੀਨੀਏ |ਸਟਾਰ |ਉਨਨੀ ਮੈਨਨ |- |ਓਹ ਨੀਜਾਮੇ |ਪਾਸਕਨਾਲ | rowspan="2" |ਐਸ. ਏ. ਰਾਜਕੁਮਾਰ |[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]], ਸੁਨੰਦਾ |- |ਆਦਿ ਕਦਲ ਐਨਪਥੂ |ਐਨਨਾਵਾਲੇ |[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]] |- |ਐਨ ਵਨਮ ਨੀਥਾਨਾ |ਦਿਨਮਧੋਰਮ |ਓਵੀਅਨ |ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸ਼ਿਨੋਏ ਬਲੇਸ਼ |- |ਜਾਂ ਆਯੀਰਾਮ ਯਾਨਾਈ | rowspan="2" |ਨੰਦਾ | rowspan="2" |ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ |ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ |- |ਅੰਮਾ ਐਂਡਰਲ |ਇਲਯਾਰਾਜਾ |- |ਪੂਵਮ ਮਲਾਰਨਥਿਡਾ |ਸਵਰਨਾਮਖੀ |ਸਵਰਾਜ |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]] |- |ਕੰਗਲ ਥੀਡੂਥੇ |ਮਨਾਥੋਡੂ ਮਜ਼ਹੈਕਲਮ |ਕਾਰਤਿਕ ਰਾਜਾ |[[ਸਾਧਨਾ ਸਰਗਮ]], ਜੱਸੀ ਗਿਫਟਜੈਸੀ ਤੋਹਫ਼ਾ |- |ਦੇਵਥਾਈਈ ਮੰਨਿਲ |ਜੰਕਸ਼ਨ |ਭਾਰਦਵਾਜ |ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ, ਰੇਸ਼ਮੀ |- |ਜਾਂ ਮਿਰੂਗਮ |ਪਰੇਸ਼ੀ |ਜੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੁਮਾਰ |ਵੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਸੰਨਾ, ਪ੍ਰਗਤੀ ਗੁਰੂਪ੍ਰਸਾਦ |- |ਮਾਰੰਧਏ |ਟੈਡੀ | rowspan="2" |ਡੀ. ਇਮਾਨ |ਜੋਨਿਤਾ ਗਾਂਧੀ, ਪ੍ਰਦੀਪ ਕੁਮਾਰ |- |ਐਂਗ ਪੋਨਾਈ |ਜੀਵਾ |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮੁਰੂਪ੍ਰਸਾਦ] |- |ਪਵਿੱਤਰ ਰਿਸ਼ੀ ਯੰਤਰ ਬੀਜੀਐਮ |[[Maan Karate(film)|ਮਾਨ ਕਰਾਟੇ]] | rowspan="2" |[[Aniruth|ਅਨਿਰੁਥ]] |} == ਸਬੰਧਤ ਰਾਗਮ == ਇਹ ਭਾਗ ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਾਮਵਰਧਨੀ ਦੇ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'' ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ''[[ਕਨਕੰਗੀ]]'' (ਪਹਿਲਾ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ) ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'', ਰਾਗ ਵਿੱਚ ''ਸ਼ਡਜਮ'' ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਨੁਸਾਰੀ ਨੋਟ ਆਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਕਦਮ ਹੈ। ਹੋਰ ਵੇਰਵੇ ਅਤੇ ਕਨਕੰਗੀ ਉੱਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ ਦਾ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਵੇਖੋ। ਇਸ ਰਾਗ ਦਾ ਪੁਰਵਿਕਲਿਆਣੀ ਨਾਮਕ ਰਾਗਮ ਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਰਾਗਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਭੁਲੇਖਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ I == ਨੋਟਸ == {{Notelist|30em}} == ਹਵਾਲੇ ==  {{Reflist}} == ਮਸ਼ਹੂਰ ਬੰਦਿਸ਼ਾ == * ਪੁਰੰਦਰਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ ਬੰਦਿਸ਼- ਗੁਰੂਵੀਨਾ ਗੁਲਾਮਨਗੁਵਾ ਟਨਕ ([[ਸਲਾਗਾ ਭੈਰਵੀ|ਸਲਾਗਾਭੈਰਵੀ]] ਵਿੱਚ ਵੀ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ * <nowiki><i id="mwZw">ਵਿਆਸਤਿਰਥ</i></nowiki> ''ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ ਬੰਦਿਸ਼ -ਹਰੀਨਾਮਾ ਜਿਹਵੇਓਲਿਰਾਬੇਕੂ'' * ਵਿਤਾਲਈਆ ਵਿਤਾਲਈਆ-ਜਗਨਨਾਥ ਦਾਸਾ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ * ''ਰਾਮਾਨੁਜਾਰੇ ਨਮੋ''-ਕਨਕਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ * ਰਘੁਵਰ ਨੰਨੂ, ਸ਼ੰਬੋ ਮਹਾਦੇਵ, ''ਸਰਮੇਗਨੀ'', ''ਅੱਪਾ ਰਾਮ ਭਗਤੀ'', ''ਸ਼ੋਭਨੇ'', ''ਵਾਦੇਰਾ ਦੈਵਮੂ'', ਸੁੰਦਰ ਦਰਾਦੇਹਮ, ਨਿੰਨੇ ਨੀਰਾ ਨੰਮੀ, ਨਾਰਦਮੁਨੀ ਵੇਦਾਲਿਨਾ ਅਤੇ ''ਸ਼ਿਵ ਸ਼ਿਵ ਏਨਾਰਦਾ''-[[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ * ''ਏਨਨਾਗਾਨੁ ਰਾਮ ਭਜਨ''-ਭਦਰਚਲ ਰਾਮਦਾਸੁ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ * ''ਰਾਮਨਾਥਮ ਭਜੇਹਮ,'' ਵਿਸਾਲਕਸ਼ੀਮ ਵਿਸ਼ਵੀਸਿਮ, ਸੇਨਾਪਾਥੇ ਪਲਾਯਮਮ, ਸ਼੍ਰੀ ਸੁੰਦਰਰਾਜਮ ਅਤੇ ਉਚਿਸ਼ਟ ਗਣਪਥੌ-ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ * ਨਿਨਾਰੂਲ ਇਯੰਬਾਲਾਗੁਮੋ, ''ਅੰਬਾ ਮਾਨਮ ਕਨਿੰਥੂ'' ਅਤੇ ਨੀਏ ਪੇਡਈ ਮੁਖਮ (ਵਰਨਮ-ਪਾਪਾਨਸਮ ਸਿਵਨ) - ਪਾਪਨਾਸਾਮ ਸਿਵਨ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ * ''ਸਰਸਾਕਸ਼ਾ ਪਰਿਪਲਯਾ ਮਾਮਾਈ'', ਪਰਿਪਲਯਾ ਸਰਸਿਰੁਹਾ, ਮਾਤੰਗਾ ਤਨੱਈਆਈ ਮੰਗਲਮ ਅਤੇ ਸਰੋਰੁਹਾਸਨਾ (ਨਵਰਾਤਰੀ ਛੇਵੇਂ ਦਿਨ ਦੀ ਕ੍ਰਿਤੀ-ਸਵਾਤੀ ਤਿਰੂਨਲ) * ਮਗਾਲਾਹਰਾਥਿਦੇ ਨੇਕੂ, ਮਹੀਤਾਤਮਾ ਸੇਵਿਤੇ-ਕਲਿਆਣੀ ਵਰਦਰਾਜਨ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ * '' ਐਂਗਮ ਨਿਰੈਂਦਾ ਪੈਰਾਮਪੋਰੂਲ'' (ਵਰਨਮ-ਮਦੁਰਾਈ ਸ਼੍ਰੀ ਐੱਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ <ref>{{Cite web |title=Carnatic Songs – engum nirainda paramporuLE (Pv) |url=https://karnatik.com/c21448.shtml}}</ref> * ''ਸ਼ਰਨਮ ਤਵਾ''-[[ਐਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ|ਮੰਗਲਮਪੱਲੀ ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]] ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ * ''ਸ਼ੰਕਰੀ ਨਿੰਨੇ''-ਮੈਸੂਰ ਵਾਸੂਦੇਵਚਾਰ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ * ਕੁੰਜੀਥਾ ਪਦਥਾਈ ਅਤੇ ਥੇਨਪੁਲੀਅਰ ਸ਼ਿਵਾਕਾਮੀ ਨੇਸਾ-ਗੋਪਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਾਰਤੀ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ * ''ਆਲੀ ਉੰਦੀਦਲਾਮ ਵਾਰੀਰ''-ਡੰਡਪਾਣੀ ਦੇਸੀਕਰਡੰਡਪਾਨੀ ਦੇਸੀਕਰ * ਨਿਰੂਪਮਾ ਸੁੰਦਰਕਾਰਾ ਅਤੇ ਸੋਨਾਧਈ ਕੇਲ ਕੰਨਾ-ਊਤੁੱਕਾਡੂ ਵੈਂਕਟ ਕਵੀ * ਅਲੀ ਉੰਦੀਦਲਮ-ਕੇ. ਐੱਸ. ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ * ''ਅਦਾਰਕੁਲ (ਪਦਮ) '' -ਸੁੱਬਾਰਾਮਾ ਅਈਅਰ * ''ਨਿੱਦਿਰਾਇਲ (ਪਦਮ) '' -ਘਨਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਈਅਰ * ਵੱਡਾਂਤੇ (ਪਦਮ-ਗੋਵਿੰਦਾਸਵਾਮੀ ਆਇਆ * mfhll8vm0xuqulyozn5ds8f7e9cn76c 828 195378 812173 810583 2025-06-29T12:08:24Z Grufo 47592 Upstream updates 812173 Scribunto text/plain --- --- --- LOCAL ENVIRONMENT --- --- ________________________________ --- --- --- --[[ Abstract utilities ]]-- ---------------------------- -- Helper function for `string.gsub()` (for managing zero-padded numbers) local function zero_padded (str) return ('%03d%s'):format(#str, str) end -- Helper function for `table.sort()` (for natural sorting) local function natural_sort (var1, var2) return tostring(var1):gsub('%d+', zero_padded) < tostring(var2):gsub('%d+', zero_padded) end -- Return a copy or a reference to a table local function copy_or_ref_table (src, refonly) if refonly then return src end newtab = {} for key, val in pairs(src) do newtab[key] = val end return newtab end -- Remove some numeric elements from a table, shifting everything to the left local function remove_numeric_keys (tbl, idx, len) local cache = {} local tmp = idx + len - 1 for key, val in pairs(tbl) do if type(key) == 'number' and key >= idx then if key > tmp then cache[key - len] = val end tbl[key] = nil end end for key, val in pairs(cache) do tbl[key] = val end end -- Make a reduced copy of a table (shifting in both directions if necessary) local function copy_table_reduced (tbl, idx, len) local ret = {} local tmp = idx + len - 1 if idx > 0 then for key, val in pairs(tbl) do if type(key) ~= 'number' or key < idx then ret[key] = val elseif key > tmp then ret[key - len] = val end end elseif tmp > 0 then local nshift = 1 - idx for key, val in pairs(tbl) do if type(key) ~= 'number' then ret[key] = val elseif key > tmp then ret[key - tmp] = val elseif key < idx then ret[key + nshift] = val end end else for key, val in pairs(tbl) do if type(key) ~= 'number' or key > tmp then ret[key] = val elseif key < idx then ret[key + len] = val end end end return ret end -- Make an expanded copy of a table (shifting in both directions if necessary) --[[ local function copy_table_expanded (tbl, idx, len) local ret = {} local tmp = idx + len - 1 if idx > 0 then for key, val in pairs(tbl) do if type(key) ~= 'number' or key < idx then ret[key] = val else ret[key + len] = val end end elseif tmp > 0 then local nshift = idx - 1 for key, val in pairs(tbl) do if type(key) ~= 'number' then ret[key] = val elseif key > 0 then ret[key + tmp] = val elseif key < 1 then ret[key + nshift] = val end end else for key, val in pairs(tbl) do if type(key) ~= 'number' or key > tmp then ret[key] = val else ret[key - len] = val end end end return ret end ]]-- -- Move a key from a table to another, but only if under a different name and -- always parsing numeric strings as numbers local function steal_if_renamed (val, src, skey, dest, dkey) local realkey = tonumber(dkey) or dkey:match'^%s*(.-)%s*$' if skey ~= realkey then dest[realkey] = val src[skey] = nil end end --[[ Public strings ]]-- ------------------------ -- Special match keywords (functions and modifiers MUST avoid these names) local mkeywords = { ['or'] = 0, pattern = 1, plain = 2, strict = 3 } -- Sort functions (functions and modifiers MUST avoid these names) local sortfunctions = { --alphabetically = false, -- Simply uncommenting enables the option naturally = natural_sort } -- Callback styles for the `mapping_*` and `renaming_*` class of modifiers -- (functions and modifiers MUST avoid these names) --[[ Meanings of the columns: col[1] = Loop type (0-3) col[2] = Number of module arguments that the style requires (1-3) col[3] = Minimum number of sequential parameters passed to the callback col[4] = Name of the callback parameter where to place each parameter name col[5] = Name of the callback parameter where to place each parameter value col[6] = Argument in the modifier's invocation that will override `col[4]` col[7] = Argument in the modifier's invocation that will override `col[5]` A value of `-1` indicates that no meaningful value is stored (i.e. `nil`) ]]-- local mapping_styles = { names_and_values = { 3, 2, 2, 1, 2, -1, -1 }, values_and_names = { 3, 2, 2, 2, 1, -1, -1 }, values_only = { 1, 2, 1, -1, 1, -1, -1 }, names_only = { 2, 2, 1, 1, -1, -1, -1 }, names_and_values_as = { 3, 4, 0, -1, -1, 2, 3 }, names_only_as = { 2, 3, 0, -1, -1, 2, -1 }, values_only_as = { 1, 3, 0, -1, -1, -1, 2 }, blindly = { 0, 2, 0, -1, -1, -1, -1 } } -- Memory slots (functions and modifiers MUST avoid these names) local memoryslots = { i = 'itersep', l = 'lastsep', p = 'pairsep', h = 'header', f = 'footer', n = 'ifngiven' } -- Possible trimming modes for the `parsing` modifier local trim_parse_opts = { trim_none = { false, false }, trim_positional = { false, true }, trim_named = { true, false }, trim_all = { true, true } } -- Possible string modes for the iteration separator in the `parsing` and -- `reinterpreting` modifiers local isep_parse_opts = { splitter_pattern = false, splitter_string = true } -- Possible string modes for the key-value separator in the `parsing` and -- `reinterpreting` modifiers local psep_parse_opts = { setter_pattern = false, setter_string = true } -- Functions and modifiers MUST avoid these names too: `let` --[[ Module's private environment ]]-- -------------------------------------- -- Hard-coded name of the module (to avoid going through `frame:getTitle()`) local modulename = 'Module:Params' -- The functions listed here declare that they don't need the `frame.args` -- metatable to be copied into a regular table; if they are modifiers they also -- guarantee that they will make their own (modified) copy available local refpipe = { call_for_each_group = true, coins = true, count = true, for_each = true, list = true, list_values = true, value_of = true } -- The functions listed here declare that they don't need the -- `frame:getParent().args` metatable to be copied into a regular table; if -- they are modifiers they also guarantee that they will make their own -- (modified) copy available local refparams = { call_for_each_group = true, combining_by_calling = true, concat_and_call = true, concat_and_invoke = true, concat_and_magic = true, converting_names_to_uppercase = true, converting_names_to_lowercase = true, count = true, --inserting = true, grouping_by_calling = true, mixing_names_and_values = true, renaming_by_mixing = true, --renaming_to_values = true, --swapping_names_and_values = true, value_of = true, with_name_matching = true } -- Maximum number of numeric parameters that can be filled, if missing (we -- chose an arbitrary number for this constant; you can discuss about its -- optimal value at Module talk:Params) local maxfill = 1024 -- The private table of functions local library = {} -- Functions and modifiers that can only be invoked in first position local static_iface = {} -- Create a new context local function context_new (frame) local ctx = {} ctx.frame = frame ctx.oparams = frame.args ctx.firstposonly = static_iface ctx.iterfunc = pairs ctx.sorttype = 0 ctx.n_parents = 0 ctx.n_children = 0 ctx.n_available = maxfill return ctx end -- Move to the next action within the user-given list local function context_iterate (ctx, n_forward) local nextfn if ctx.pipe[n_forward] ~= nil then nextfn = ctx.pipe[n_forward]:match'^%s*(.*%S)' end if nextfn == nil then error(modulename .. ': You must specify a function to call', 0) end if library[nextfn] == nil then if ctx.firstposonly[nextfn] == nil then error(modulename .. ': The function ‘' .. nextfn .. '’ does not exist', 0) else error(modulename .. ': The ‘' .. nextfn .. '’ directive can only appear in first position', 0) end end remove_numeric_keys(ctx.pipe, 1, n_forward) return library[nextfn] end -- Main loop local function main_loop (ctx, start_with) local fn = start_with repeat fn = fn(ctx) until not fn if ctx.n_parents > 0 then error(modulename .. ': One or more ‘merging_substack’ directives are missing', 0) end if ctx.n_children > 0 then error(modulename .. ', For some of the snapshots either the ‘flushing’ directive is missing or a group has not been properly closed with ‘merging_substack’', 0) end end -- Add a new stack of parameters to `ctx.children` local function push_cloned_stack (ctx, tbl) local newparams = {} local currsnap = ctx.n_children + 1 if ctx.children == nil then ctx.children = { newparams } else ctx.children[currsnap] = newparams end for key, val in pairs(tbl) do newparams[key] = val end ctx.n_children = currsnap end -- Parse optional user arguments of type `...|[let]|[...][number of additional -- parameters]|[parameter 1]|[parameter 2]|[...]` local function load_child_opts (src, start_from, append_after) local names local tmp local tbl = {} local pin = start_from if src[pin] ~= nil and src[pin]:match'^%s*let%s*$' then names = {} repeat tmp = src[pin + 1] or '' names[tonumber(tmp) or tmp:match'^%s*(.-)%s*$' or ''] = src[pin + 2] pin = pin + 3 until src[pin] == nil or not src[pin]:match'^%s*let%s*$' end tmp = tonumber(src[pin]) if tmp ~= nil then if tmp < 0 then tmp = -1 end local shf = append_after - pin for idx = pin + 1, pin + tmp do tbl[idx + shf] = src[idx] end pin = pin + tmp + 1 end if names ~= nil then for key, val in pairs(names) do tbl[key] = val end end return tbl, pin end -- Load the optional arguments of some of the `mapping_*` and `renaming_*` -- class of modifiers local function load_callback_opts (src, n_skip, default_style) local style local shf local tmp = src[n_skip + 1] if tmp ~= nil then style = mapping_styles[tmp:match'^%s*(.-)%s*$'] end if style == nil then style = default_style shf = n_skip - 1 else shf = n_skip end local n_exist = style[3] local karg = style[4] local varg = style[5] tmp = style[6] if tmp > -1 then tmp = src[tmp + shf] karg = tonumber(tmp) if karg == nil then karg = tmp:match'^%s*(.-)%s*$' else n_exist = math.max(n_exist, karg) end end tmp = style[7] if tmp > -1 then tmp = src[tmp + shf] varg = tonumber(tmp) if varg == nil then varg = tmp:match'^%s*(.-)%s*$' else n_exist = math.max(n_exist, varg) end end local dest, nargs = load_child_opts(src, style[2] + shf, n_exist) tmp = style[1] if (tmp == 3 or tmp == 2) and dest[karg] ~= nil then tmp = tmp - 2 end if (tmp == 3 or tmp == 1) and dest[varg] ~= nil then tmp = tmp - 1 end return dest, nargs, tmp, karg, varg end -- Parse the arguments of some of the `mapping_*` and `renaming_*` class of -- modifiers local function load_replace_args (opts, fname) if opts[1] == nil then error(modulename .. ', ‘' .. fname .. '’: No pattern string was given', 0) end if opts[2] == nil then error(modulename .. ', ‘' .. fname .. '’: No replacement string was given', 0) end local ptn = opts[1] local repl = opts[2] local argc = 3 local nmax = tonumber(opts[3]) if nmax ~= nil or (opts[3] or ''):match'^%s*$' ~= nil then argc = 4 end local flg = opts[argc] if flg ~= nil then flg = mkeywords[flg:match'^%s*(.-)%s*$'] end if flg == 0 then flg = nil elseif flg ~= nil then argc = argc + 1 end return ptn, repl, nmax, flg == 3, argc, (nmax ~= nil and nmax < 1) or (flg == 3 and ptn == repl) end -- Parse the arguments of the `with_*_matching` class of modifiers local function load_pattern_args (opts, fname) local state = 0 local cnt = 1 local keyw local nptns = 0 local ptns = {} for _, val in ipairs(opts) do if state == 0 then nptns = nptns + 1 ptns[nptns] = { val, false, false } state = -1 else keyw = val:match'^%s*(.*%S)' if keyw == nil or mkeywords[keyw] == nil or ( state > 0 and mkeywords[keyw] > 0 ) then break else state = mkeywords[keyw] if state > 1 then ptns[nptns][2] = true end if state == 3 then ptns[nptns][3] = true end end end cnt = cnt + 1 end if state == 0 then error(modulename .. ', ‘' .. fname .. '’: No pattern was given', 0) end return ptns, nptns, cnt end -- Load the optional arguments of the `parsing` and `reinterpreting` modifiers local function load_parse_opts (opts, start_from) local argc = start_from local tmp local optslots = { true, true, true } local noptslots = 3 local trimn = true local trimu = false local iplain = true local pplain = true local isp = '|' local psp = '=' repeat noptslots = noptslots - 1 tmp = opts[argc] if tmp == nil then break end tmp = tmp:match'^%s*(.-)%s*$' if optslots[1] ~= nil and trim_parse_opts[tmp] ~= nil then tmp = trim_parse_opts[tmp] trimn = tmp[1] trimu = tmp[2] optslots[1] = nil elseif optslots[2] ~= nil and isep_parse_opts[tmp] ~= nil then argc = argc + 1 iplain = isep_parse_opts[tmp] isp = opts[argc] optslots[2] = nil elseif optslots[3] ~= nil and psep_parse_opts[tmp] ~= nil then argc = argc + 1 pplain = psep_parse_opts[tmp] psp = opts[argc] optslots[3] = nil else break end argc = argc + 1 until noptslots < 1 return isp, iplain, psp, pplain, trimn, trimu, argc end -- Map parameters' values using a custom callback and a referenced table local value_maps = { [0] = function (tbl, margs, karg, varg, fn) for key in pairs(tbl) do tbl[key] = fn() end end, [1] = function (tbl, margs, karg, varg, fn) for key, val in pairs(tbl) do margs[varg] = val tbl[key] = fn() end end, [2] = function (tbl, margs, karg, varg, fn) for key in pairs(tbl) do margs[karg] = key tbl[key] = fn() end end, [3] = function (tbl, margs, karg, varg, fn) for key, val in pairs(tbl) do margs[karg] = key margs[varg] = val tbl[key] = fn() end end } -- Private table for `map_names()` local name_thieves = { [0] = function (cache, tbl, rargs, karg, varg, fn) for key, val in pairs(tbl) do steal_if_renamed(val, tbl, key, cache, fn()) end end, [1] = function (cache, tbl, rargs, karg, varg, fn) for key, val in pairs(tbl) do rargs[varg] = val steal_if_renamed(val, tbl, key, cache, fn()) end end, [2] = function (cache, tbl, rargs, karg, varg, fn) for key, val in pairs(tbl) do rargs[karg] = key steal_if_renamed(val, tbl, key, cache, fn()) end end, [3] = function (cache, tbl, rargs, karg, varg, fn) for key, val in pairs(tbl) do rargs[karg] = key rargs[varg] = val steal_if_renamed(val, tbl, key, cache, fn()) end end } -- Map parameters' names using a custom callback and a referenced table local function map_names (tbl, rargs, karg, varg, looptype, fn) local cache = {} name_thieves[looptype](cache, tbl, rargs, karg, varg, fn) for key, val in pairs(cache) do tbl[key] = val end end -- Return a new table that contains `src` regrouped according to the numeric -- suffixes in its keys local function make_groups (src) -- NOTE: `src` might be the original metatable! local tmp local prefix local gid local groups = {} for key, val in pairs(src) do -- `key` must only be a string or a number... gid = tonumber(key) if gid == nil then prefix, gid = key:match'^%s*(.-)%s*(%-?%d*)%s*$' gid = tonumber(gid) or '' else prefix = '' end if groups[gid] == nil then groups[gid] = {} end tmp = tonumber(prefix) if tmp ~= nil then if tmp < 1 then prefix = tmp - 1 else prefix = tmp end end groups[gid][prefix] = val end return groups end -- Split into parts a string containing the `$#` and `$@` placeholders and -- return the information as a skeleton table, a canvas table and a length local function parse_placeholder_string (target) local skel = {} local canvas = {} local idx = 1 local s_pos = 1 local e_pos = string.find(target, '%$[@#]', 1, false) while e_pos ~= nil do canvas[idx] = target:sub(s_pos, e_pos - 1) skel[idx + 1] = target:sub(e_pos, e_pos + 1) == '$@' idx = idx + 2 s_pos = e_pos + 2 e_pos = string.find(target, '%$[@#]', s_pos, false) end if (s_pos > target:len()) then idx = idx - 1 else canvas[idx] = target:sub(s_pos) end return skel, canvas, idx end -- Populate a table by parsing a parameter string local function parse_parameter_string (tbl, str, isp, ipl, psp, ppl, trn, tru) local key local val local spos1 local spos2 local pos1 local pos2 local pos3 = 0 local idx = 1 local lenplone = #str + 1 if isp == nil or isp == '' then if psp == nil or psp == '' then if tru then tbl[idx] = str:match'^%s*(.-)%s*$' else tbl[idx] = str end return tbl end spos1, spos2 = str:find(psp, 1, ppl) if spos1 == nil then key = idx if tru then val = str:match'^%s*(.-)%s*$' else val = str end idx = idx + 1 else key = str:sub(1, spos1 - 1) key = tonumber(key) or key:match'^%s*(.-)%s*$' val = str:sub(spos2 + 1) if trn then val = val:match'^%s*(.-)%s*$' end end tbl[key] = val return tbl end if psp == nil or psp == '' then repeat pos1 = pos3 + 1 pos2, pos3 = str:find(isp, pos1, ipl) val = str:sub(pos1, (pos2 or lenplone) - 1) if tru then val = val:match'^%s*(.-)%s*$' end tbl[idx] = val idx = idx + 1 until pos2 == nil return tbl end repeat pos1 = pos3 + 1 pos2, pos3 = str:find(isp, pos1, ipl) val = str:sub(pos1, (pos2 or lenplone) - 1) spos1, spos2 = val:find(psp, 1, ppl) if spos1 == nil then key = idx if tru then val = val:match'^%s*(.-)%s*$' end idx = idx + 1 else key = val:sub(1, spos1 - 1) key = tonumber(key) or key:match'^%s*(.-)%s*$' val = val:sub(spos2 + 1) if trn then val = val:match'^%s*(.-)%s*$' end end tbl[key] = val until pos2 == nil return tbl end -- Concatenate the numeric keys from the table of parameters to the numeric -- keys from the table of options; non-numeric keys from the table of options -- will prevail over colliding non-numeric keys from the table of parameters local function concat_params (ctx) local tbl = ctx.params local nmax = table.maxn(ctx.pipe) local retval = {} if ctx.subset == 1 then -- We need only the sequence for key, val in ipairs(tbl) do retval[key + nmax] = val end else if ctx.subset == -1 then for key in ipairs(tbl) do tbl[key] = nil end end for key, val in pairs(tbl) do if type(key) == 'number' and key > 0 then retval[key + nmax] = val else retval[key] = val end end end for key, val in pairs(ctx.pipe) do retval[key] = val end return retval end -- Flush the parameters by calling a custom function for each value (after this -- function has been invoked `ctx.params` will be no longer usable) local function flush_params (ctx, fn) local tbl = ctx.params if ctx.subset == 1 then for key, val in ipairs(tbl) do fn(key, val) end return end if ctx.subset == -1 then for key, val in ipairs(tbl) do tbl[key] = nil end end if ctx.sorttype > 0 then local nums = {} local words = {} local nn = 0 local nw = 0 for key, val in pairs(tbl) do if type(key) == 'number' then nn = nn + 1 nums[nn] = key else nw = nw + 1 words[nw] = key end end table.sort(nums) table.sort(words, natural_sort) if ctx.sorttype == 2 then for idx = 1, nw do fn(words[idx], tbl[words[idx]]) end for idx = 1, nn do fn(nums[idx], tbl[nums[idx]]) end return end for idx = 1, nn do fn(nums[idx], tbl[nums[idx]]) end for idx = 1, nw do fn(words[idx], tbl[words[idx]]) end return end if ctx.subset ~= -1 then for key, val in ipairs(tbl) do fn(key, val) tbl[key] = nil end end for key, val in pairs(tbl) do fn(key, val) end end --[[ Modifiers ]]-- ----------------------------- -- Syntax: #invoke:params|sequential|pipe to library.sequential = function (ctx) if ctx.subset == -1 then error(modulename .. ': The two directives ‘non-sequential’ and ‘sequential’ are in contradiction with each other', 0) end if ctx.sorttype > 0 then error(modulename .. ': The ‘all_sorted’ and ‘reassorted’ directives are redundant when followed by ‘sequential’', 0) end ctx.iterfunc = ipairs ctx.subset = 1 return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|non-sequential|pipe to library['non-sequential'] = function (ctx) if ctx.subset == 1 then error(modulename .. ': The two directives ‘sequential’ and ‘non-sequential’ are in contradiction with each other', 0) end ctx.iterfunc = pairs ctx.subset = -1 return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|all_sorted|pipe to library.all_sorted = function (ctx) if ctx.subset == 1 then error(modulename .. ': The ‘all_sorted’ directive is redundant after ‘sequential’', 0) end if ctx.sorttype == 2 then error(modulename .. ': The two directives ‘reassorted’ and ‘sequential’ are in contradiction with each other', 0) end ctx.sorttype = 1 return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|reassorted|pipe to library.reassorted = function (ctx) if ctx.subset == 1 then error(modulename .. ': The ‘reassorted’ directive is redundant after ‘sequential’', 0) end if ctx.sorttype == 1 then error(modulename .. ': The two directives ‘sequential’ and ‘reassorted’ are in contradiction with each other', 0) end ctx.sorttype = 2 return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|setting|directives|...|pipe to library.setting = function (ctx) local opts = ctx.pipe local cmd = opts[1] if cmd ~= nil then cmd = cmd:gsub('%s+', ''):gsub('/+', '/'):match'^/*(.*[^/])' end if cmd == nil then error(modulename .. ', ‘setting’: No directive was given', 0) end local sep = string.byte('/') local argc = 2 local dest = {} local vname local chr for idx = 1, #cmd do chr = cmd:byte(idx) if chr == sep then for key, val in ipairs(dest) do ctx[val] = opts[argc] dest[key] = nil end argc = argc + 1 else vname = memoryslots[string.char(chr)] if vname == nil then error(modulename .. ', ‘setting’: Unknown slot ‘' .. string.char(chr) .. '’', 0) end table.insert(dest, vname) end end for key, val in ipairs(dest) do ctx[val] = opts[argc] end return context_iterate(ctx, argc + 1) end -- Syntax: #invoke:params|squeezing|pipe to library.squeezing = function (ctx) local tbl = ctx.params local store = {} local indices = {} local newlen = 0 for key, val in pairs(tbl) do if type(key) == 'number' then newlen = newlen + 1 indices[newlen] = key store[key] = val tbl[key] = nil end end table.sort(indices) for idx = 1, newlen do tbl[idx] = store[indices[idx]] end return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|filling_the_gaps|pipe to library.filling_the_gaps = function (ctx) local tbl = ctx.params local nmin = 1 local nmax = nil local nnums = -1 local tmp = {} for key, val in pairs(tbl) do if type(key) == 'number' then if nmax == nil then if key < nmin then nmin = key end nmax = key elseif key > nmax then nmax = key elseif key < nmin then nmin = key end nnums = nnums + 1 tmp[key] = val end end if nmax ~= nil and nmax - nmin > nnums then ctx.n_available = ctx.n_available + nmin + nnums - nmax if ctx.n_available < 0 then error(modulename .. ', ‘filling_the_gaps’: It is possible to fill at most ' .. tostring(maxfill) .. ' parameters', 0) end for idx = nmin, nmax, 1 do tbl[idx] = '' end for key, val in pairs(tmp) do tbl[key] = val end end return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|clearing|pipe to library.clearing = function (ctx) local tbl = ctx.params local numerics = {} for key, val in pairs(tbl) do if type(key) == 'number' then numerics[key] = val tbl[key] = nil end end for key, val in ipairs(numerics) do tbl[key] = val end return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|cutting|left cut|right cut|pipe to library.cutting = function (ctx) local lcut = tonumber(ctx.pipe[1]) if lcut == nil then error(modulename .. ', ‘cutting’: Left cut must be a number', 0) end local rcut = tonumber(ctx.pipe[2]) if rcut == nil then error(modulename .. ', ‘cutting’: Right cut must be a number', 0) end local tbl = ctx.params local len = #tbl if lcut < 0 then lcut = len + lcut end if rcut < 0 then rcut = len + rcut end local tot = lcut + rcut if tot > 0 then local cache = {} if tot >= len then for key in ipairs(tbl) do tbl[key] = nil end tot = len else for idx = len - rcut + 1, len, 1 do tbl[idx] = nil end for idx = 1, lcut, 1 do tbl[idx] = nil end end for key, val in pairs(tbl) do if type(key) == 'number' and key > 0 then if key > len then cache[key - tot] = val else cache[key - lcut] = val end tbl[key] = nil end end for key, val in pairs(cache) do tbl[key] = val end end return context_iterate(ctx, 3) end -- Syntax: #invoke:params|cropping|left crop|right crop|pipe to library.cropping = function (ctx) local lcut = tonumber(ctx.pipe[1]) if lcut == nil then error(modulename .. ', ‘cropping’: Left crop must be a number', 0) end local rcut = tonumber(ctx.pipe[2]) if rcut == nil then error(modulename .. ', ‘cropping’: Right crop must be a number', 0) end local tbl = ctx.params local nmin local nmax for key in pairs(tbl) do if type(key) == 'number' then if nmin == nil then nmin = key nmax = key elseif key > nmax then nmax = key elseif key < nmin then nmin = key end end end if nmin ~= nil then local len = nmax - nmin + 1 if lcut < 0 then lcut = len + lcut end if rcut < 0 then rcut = len + rcut end if lcut + rcut - len > -1 then for key in pairs(tbl) do if type(key) == 'number' then tbl[key] = nil end end elseif lcut + rcut > 0 then for idx = nmax - rcut + 1, nmax do tbl[idx] = nil end for idx = nmin, nmin + lcut - 1 do tbl[idx] = nil end local lshift = nmin + lcut - 1 if lshift > 0 then for idx = lshift + 1, nmax, 1 do tbl[idx - lshift] = tbl[idx] tbl[idx] = nil end end end end return context_iterate(ctx, 3) end -- Syntax: #invoke:params|purging|start offset|length|pipe to library.purging = function (ctx) local idx = tonumber(ctx.pipe[1]) if idx == nil then error(modulename .. ', ‘purging’: Start offset must be a number', 0) end local len = tonumber(ctx.pipe[2]) if len == nil then error(modulename .. ', ‘purging’: Length must be a number', 0) end local tbl = ctx.params if len < 1 then len = len + table.maxn(tbl) if idx > len then return context_iterate(ctx, 3) end len = len - idx + 1 end ctx.params = copy_table_reduced(tbl, idx, len) return context_iterate(ctx, 3) end -- Syntax: #invoke:params|backpurging|start offset|length|pipe to library.backpurging = function (ctx) local last = tonumber(ctx.pipe[1]) if last == nil then error(modulename .. ', ‘backpurging’: Start offset must be a number', 0) end local len = tonumber(ctx.pipe[2]) if len == nil then error(modulename .. ', ‘backpurging’: Length must be a number', 0) end local idx local tbl = ctx.params if len > 0 then idx = last - len + 1 else for key in pairs(tbl) do if type(key) == 'number' and (idx == nil or key < idx) then idx = key end end if idx == nil then return context_iterate(ctx, 3) end idx = idx - len if last < idx then return context_iterate(ctx, 3) end len = last - idx + 1 end ctx.params = copy_table_reduced(ctx.params, idx, len) return context_iterate(ctx, 3) end -- Syntax: #invoke:params|reversing_numeric_names|pipe to library.reversing_numeric_names = function (ctx) local tbl = ctx.params local numerics = {} local nmax = 0 for key, val in pairs(tbl) do if type(key) == 'number' then numerics[key] = val tbl[key] = nil if key > nmax then nmax = key end end end for key, val in pairs(numerics) do tbl[nmax - key + 1] = val end return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|pivoting_numeric_names|pipe to --[[ library.pivoting_numeric_names = function (ctx) local tbl = ctx.params local shift = #tbl + 1 if shift < 2 then return library.reversing_numeric_names(ctx) end local numerics = {} for key, val in pairs(tbl) do if type(key) == 'number' then numerics[key] = val tbl[key] = nil end end for key, val in pairs(numerics) do tbl[shift - key] = val end return context_iterate(ctx, 1) end ]]-- -- Syntax: #invoke:params|mirroring_numeric_names|pipe to --[[ library.mirroring_numeric_names = function (ctx) local tbl = ctx.params local numerics = {} local nmax local nmin for key, val in pairs(tbl) do if type(key) == 'number' then numerics[key] = val tbl[key] = nil if nmax == nil then nmax = key nmin = key elseif key > nmax then nmax = key elseif key < nmin then nmin = key end end end for key, val in pairs(numerics) do tbl[nmax + nmin - key] = val end return context_iterate(ctx, 1) end ]]-- -- Syntax: #invoke:params|swapping_numeric_names|pipe to --[[ library.swapping_numeric_names = function (ctx) local tbl = ctx.params local cache = {} local nsize = 0 local tmp for key in pairs(tbl) do if type(key) == 'number' then nsize = nsize + 1 cache[nsize] = key end end table.sort(cache) for idx = math.floor(nsize / 2), 1, -1 do tmp = tbl[cache[idx] ] tbl[cache[idx] ] = tbl[cache[nsize - idx + 1] ] tbl[cache[nsize - idx + 1] ] = tmp end return context_iterate(ctx, 1) end ]]-- -- Syntax: #invoke:params|sorting_sequential_values|[criterion]|pipe to library.sorting_sequential_values = function (ctx) local sortfn if ctx.pipe[1] ~= nil then sortfn = sortfunctions[ctx.pipe[1]] end if sortfn then table.sort(ctx.params, sortfn) else table.sort(ctx.params) end -- i.e. either `false` or `nil` if sortfn == nil then return context_iterate(ctx, 1) end return context_iterate(ctx, 2) end -- Syntax: #invoke:params|inserting|position|how many|...|pipe to --[[ library.inserting = function (ctx) -- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! As a modifier, -- this function MUST create a copy of it before returning local idx = tonumber(ctx.pipe[1]) if idx == nil then error(modulename .. ', ‘inserting’: Position must be a number', 0) end local len = tonumber(ctx.pipe[2]) if len == nil or len < 1 then error(modulename .. ', ‘inserting’: The amount must be a number greater than zero', 0) end local opts = ctx.pipe local tbl = copy_table_expanded(ctx.params, idx, len) for key = idx, idx + len - 1 do tbl[key] = opts[key - idx + 3] end ctx.params = tbl return context_iterate(ctx, len + 3) end ]]-- -- Syntax: #invoke:params|imposing|name|value|pipe to library.imposing = function (ctx) if ctx.pipe[1] == nil then error(modulename .. ', ‘imposing’: Missing parameter name to impose', 0) end local key = ctx.pipe[1]:match'^%s*(.-)%s*$' ctx.params[tonumber(key) or key] = ctx.pipe[2] return context_iterate(ctx, 3) end -- Syntax: #invoke:params|providing|name|value|pipe to library.providing = function (ctx) if ctx.pipe[1] == nil then error(modulename .. ', ‘providing’: Missing parameter name to provide', 0) end local key = ctx.pipe[1]:match'^%s*(.-)%s*$' key = tonumber(key) or key if ctx.params[key] == nil then ctx.params[key] = ctx.pipe[2] end return context_iterate(ctx, 3) end -- Syntax: #invoke:params|discarding|name|[how many]|pipe to library.discarding = function (ctx) if ctx.pipe[1] == nil then error(modulename .. ', ‘discarding’: Missing parameter name to discard', 0) end local key = ctx.pipe[1] local len = tonumber(ctx.pipe[2]) if len == nil then ctx.params[tonumber(key) or key:match'^%s*(.-)%s*$'] = nil return context_iterate(ctx, 2) end key = tonumber(key) if key == nil then error(modulename .. ', ‘discarding’: A range was provided, but the initial parameter name is not numeric', 0) end if len < 1 then error(modulename .. ', ‘discarding’: A range can only be a number greater than zero', 0) end for idx = key, key + len - 1 do ctx.params[idx] = nil end return context_iterate(ctx, 3) end -- Syntax: #invoke:params|excluding_non-numeric_names|pipe to library['excluding_non-numeric_names'] = function (ctx) local tmp = ctx.params for key, val in pairs(tmp) do if type(key) ~= 'number' then tmp[key] = nil end end return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|excluding_numeric_names|pipe to library.excluding_numeric_names = function (ctx) local tmp = ctx.params for key, val in pairs(tmp) do if type(key) == 'number' then tmp[key] = nil end end return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|with_name_matching|target 1|[plain flag 1]|[or] -- |[target 2]|[plain flag 2]|[or]|[...]|[target N]|[plain flag -- N]|pipe to library.with_name_matching = function (ctx) -- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! As a modifier, -- this function MUST create a copy of it before returning local targets, nptns, argc = load_pattern_args(ctx.pipe, targets, 'with_name_matching') local tmp local ptn local tbl = ctx.params local newparams = {} for idx = 1, nptns do ptn = targets[idx] if ptn[3] then tmp = tonumber(ptn[1]) or ptn[1] newparams[tmp] = tbl[tmp] else for key, val in pairs(tbl) do if tostring(key):find(ptn[1], 1, ptn[2]) then newparams[key] = val end end end end ctx.params = newparams return context_iterate(ctx, argc) end -- Syntax: #invoke:params|with_name_not_matching|target 1|[plain flag 1] -- |[and]|[target 2]|[plain flag 2]|[and]|[...]|[target N]|[plain -- flag N]|pipe to library.with_name_not_matching = function (ctx) local targets, nptns, argc = load_pattern_args(ctx.pipe, targets, 'with_name_not_matching') local tbl = ctx.params if nptns == 1 and targets[1][3] then local tmp = targets[1][1] tbl[tonumber(tmp) or tmp] = nil return context_iterate(ctx, argc) end local yesmatch local ptn for key in pairs(tbl) do yesmatch = true for idx = 1, nptns do ptn = targets[idx] if ptn[3] then if tostring(key) ~= ptn[1] then yesmatch = false break end elseif not tostring(key):find(ptn[1], 1, ptn[2]) then yesmatch = false break end end if yesmatch then tbl[key] = nil end end return context_iterate(ctx, argc) end -- Syntax: #invoke:params|with_value_matching|target 1|[plain flag 1]|[or] -- |[target 2]|[plain flag 2]|[or]|[...]|[target N]|[plain flag -- N]|pipe to library.with_value_matching = function (ctx) local tbl = ctx.params local targets, nptns, argc = load_pattern_args(ctx.pipe, targets, 'with_value_matching') local nomatch local ptn for key, val in pairs(tbl) do nomatch = true for idx = 1, nptns do ptn = targets[idx] if ptn[3] then if val == ptn[1] then nomatch = false break end elseif val:find(ptn[1], 1, ptn[2]) then nomatch = false break end end if nomatch then tbl[key] = nil end end return context_iterate(ctx, argc) end -- Syntax: #invoke:params|with_value_not_matching|target 1|[plain flag 1] -- |[and]|[target 2]|[plain flag 2]|[and]|[...]|[target N]|[plain -- flag N]|pipe to library.with_value_not_matching = function (ctx) local tbl = ctx.params local targets, nptns, argc = load_pattern_args(ctx.pipe, targets, 'with_value_not_matching') local yesmatch local ptn for key, val in pairs(tbl) do yesmatch = true for idx = 1, nptns do ptn = targets[idx] if ptn[3] then if val ~= ptn[1] then yesmatch = false break end elseif not val:find(ptn[1], 1, ptn[2]) then yesmatch = false break end end if yesmatch then tbl[key] = nil end end return context_iterate(ctx, argc) end -- Syntax: #invoke:params|trimming_values|pipe to library.trimming_values = function (ctx) local tbl = ctx.params for key, val in pairs(tbl) do tbl[key] = val:match'^%s*(.-)%s*$' end return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|converting_values_to_lowercase|pipe to library.converting_values_to_lowercase = function (ctx) local tbl = ctx.params for key, val in pairs(tbl) do tbl[key] = val:lower() end return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|converting_values_to_uppercase|pipe to library.converting_values_to_uppercase = function (ctx) local tbl = ctx.params for key, val in pairs(tbl) do tbl[key] = val:upper() end return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|mapping_by_calling|template name|[call -- style]|[let]|[...][number of additional parameters]|[parameter -- 1]|[parameter 2]|[...]|[parameter N]|pipe to library.mapping_by_calling = function (ctx) local opts = ctx.pipe local tname if opts[1] ~= nil then tname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if tname == nil then error(modulename .. ', ‘mapping_by_calling’: No template name was provided', 0) end local margs, argc, looptype, karg, varg = load_callback_opts(opts, 1, mapping_styles.values_only) local model = { title = tname, args = margs } value_maps[looptype](ctx.params, margs, karg, varg, function () return ctx.frame:expandTemplate(model) end) return context_iterate(ctx, argc) end -- Syntax: #invoke:params|mapping_by_invoking|module name|function -- name|[call style]|[let]|[...]|[number of additional -- arguments]|[argument 1]|[argument 2]|[...]|[argument N]|pipe to library.mapping_by_invoking = function (ctx) local opts = ctx.pipe local mname local fname if opts[1] ~= nil then mname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if mname == nil then error(modulename .. ', ‘mapping_by_invoking’: No module name was provided', 0) end if opts[2] ~= nil then fname = opts[2]:match'^%s*(.*%S)' end if fname == nil then error(modulename .. ', ‘mapping_by_invoking’: No function name was provided', 0) end local margs, argc, looptype, karg, varg = load_callback_opts(opts, 2, mapping_styles.values_only) local model = { title = 'Module:' .. mname, args = margs } local mfunc = require(model.title)[fname] if mfunc == nil then error(modulename .. ', ‘mapping_by_invoking’: The function ‘' .. fname .. '’ does not exist', 0) end value_maps[looptype](ctx.params, margs, karg, varg, function () return tostring(mfunc(ctx.frame:newChild(model))) end) return context_iterate(ctx, argc) end -- Syntax: #invoke:params|mapping_by_magic|parser function|[call -- style]|[let]|[...][number of additional arguments]|[argument -- 1]|[argument 2]|[...]|[argument N]|pipe to library.mapping_by_magic = function (ctx) local opts = ctx.pipe local magic if opts[1] ~= nil then magic = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if magic == nil then error(modulename .. ', ‘mapping_by_magic’: No parser function was provided', 0) end local margs, argc, looptype, karg, varg = load_callback_opts(opts, 1, mapping_styles.values_only) value_maps[looptype](ctx.params, margs, karg, varg, function () return ctx.frame:callParserFunction(magic, margs) end) return context_iterate(ctx, argc) end -- Syntax: #invoke:params|mapping_by_replacing|target|replace|[count]|[plain -- flag]|pipe to library.mapping_by_replacing = function (ctx) local ptn, repl, nmax, is_strict, argc, die = load_replace_args(ctx.pipe, 'mapping_by_replacing') if die then return context_iterate(ctx, argc) end local tbl = ctx.params if is_strict then for key, val in pairs(tbl) do if val == ptn then tbl[key] = repl end end else if flg == 2 then -- Copied from Module:String's `str._escapePattern()` ptn = ptn:gsub('[%(%)%.%%%+%-%*%?%[%^%$%]]', '%%%0') end for key, val in pairs(tbl) do tbl[key] = val:gsub(ptn, repl, nmax) end end return context_iterate(ctx, argc) end -- Syntax: #invoke:params|mapping_by_mixing|mixing string|pipe to library.mapping_by_mixing = function (ctx) if ctx.pipe[1] == nil then error(modulename .. ', ‘mapping_by_mixing’: No mixing string was provided', 0) end local mix = ctx.pipe[1] local tbl = ctx.params if mix == '$#' then for key in pairs(tbl) do tbl[key] = key end return context_iterate(ctx, 2) end local skel, cnv, n_parts = parse_placeholder_string(mix) for key, val in pairs(tbl) do for idx = 2, n_parts, 2 do if skel[idx] then cnv[idx] = val else cnv[idx] = tostring(key) end end tbl[key] = table.concat(cnv) end return context_iterate(ctx, 2) end -- Syntax: #invoke:params|mapping_to_names|pipe to --[[ library.mapping_to_names = function (ctx) local tbl = ctx.params for key in pairs(tbl) do tbl[key] = key end return context_iterate(ctx, 1) end ]]-- -- Syntax: #invoke:params|converting_names_to_lowercase|pipe to library.converting_names_to_lowercase = function (ctx) -- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! As a modifier, -- this function MUST create a copy of it before returning local cache = {} for key, val in pairs(ctx.params) do if type(key) == 'string' then cache[key:lower()] = val else cache[key] = val end end ctx.params = cache return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|converting_names_to_uppercase|pipe to library.converting_names_to_uppercase = function (ctx) -- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! As a modifier, -- this function MUST create a copy of it before returning local cache = {} for key, val in pairs(ctx.params) do if type(key) == 'string' then cache[key:upper()] = val else cache[key] = val end end ctx.params = cache return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|renaming_by_calling|template name|[call -- style]|[let]|[...][number of additional parameters]|[parameter -- 1]|[parameter 2]|[...]|[parameter N]|pipe to library.renaming_by_calling = function (ctx) local opts = ctx.pipe local tname if opts[1] ~= nil then tname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if tname == nil then error(modulename .. ', ‘renaming_by_calling’: No template name was provided', 0) end local rargs, argc, looptype, karg, varg = load_callback_opts(opts, 1, mapping_styles.names_only) local model = { title = tname, args = rargs } map_names(ctx.params, rargs, karg, varg, looptype, function () return ctx.frame:expandTemplate(model) end) return context_iterate(ctx, argc) end -- Syntax: #invoke:params|renaming_by_invoking|module name|function -- name|[call style]|[let]|[...]|[number of additional -- arguments]|[argument 1]|[argument 2]|[...]|[argument N]|pipe to library.renaming_by_invoking = function (ctx) local opts = ctx.pipe local mname local fname if opts[1] ~= nil then mname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if mname == nil then error(modulename .. ', ‘renaming_by_invoking’: No module name was provided', 0) end if opts[2] ~= nil then fname = opts[2]:match'^%s*(.*%S)' end if fname == nil then error(modulename .. ', ‘renaming_by_invoking’: No function name was provided', 0) end local rargs, argc, looptype, karg, varg = load_callback_opts(opts, 2, mapping_styles.names_only) local model = { title = 'Module:' .. mname, args = rargs } local mfunc = require(model.title)[fname] if mfunc == nil then error(modulename .. ', ‘renaming_by_invoking’: The function ‘' .. fname .. '’ does not exist', 0) end map_names(ctx.params, rargs, karg, varg, looptype, function () local tmp = mfunc(ctx.frame:newChild(model)) return tonumber(tmp) or tostring(tmp) end) return context_iterate(ctx, argc) end -- Syntax: #invoke:params|renaming_by_magic|parser function|[call -- style]|[let]|[...][number of additional arguments]|[argument -- 1]|[argument 2]|[...]|[argument N]|pipe to library.renaming_by_magic = function (ctx) local opts = ctx.pipe local magic if opts[1] ~= nil then magic = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if magic == nil then error(modulename .. ', ‘renaming_by_magic’: No parser function was provided', 0) end local rargs, argc, looptype, karg, varg = load_callback_opts(opts, 1, mapping_styles.names_only) map_names(ctx.params, rargs, karg, varg, looptype, function () return ctx.frame:callParserFunction(magic, rargs) end) return context_iterate(ctx, argc) end -- Syntax: #invoke:params|renaming_by_replacing|target|replace|[count]|[plain -- flag]|pipe to library.renaming_by_replacing = function (ctx) local ptn, repl, nmax, is_strict, argc, die = load_replace_args(ctx.pipe, 'renaming_by_replacing') if die then return context_iterate(ctx, argc) end local tbl = ctx.params if is_strict then local key = tonumber(ptn) or ptn:match'^%s*(.-)%s*$' local val = tbl[key] if val ~= nil then tbl[key] = nil tbl[tonumber(repl) or repl:match'^%s*(.-)%s*$'] = val end else if flg == 2 then -- Copied from Module:String's `str._escapePattern()` ptn = ptn:gsub('[%(%)%.%%%+%-%*%?%[%^%$%]]', '%%%0') end local cache = {} for key, val in pairs(tbl) do steal_if_renamed(val, tbl, key, cache, tostring(key):gsub(ptn, repl, nmax)) end for key, val in pairs(cache) do tbl[key] = val end end return context_iterate(ctx, argc) end -- Syntax: #invoke:params|renaming_by_mixing|mixing string|pipe to library.renaming_by_mixing = function (ctx) -- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! As a modifier, -- this function MUST create a copy of it before returning if ctx.pipe[1] == nil then error(modulename .. ', ‘renaming_by_mixing’: No mixing string was provided', 0) end local mix = ctx.pipe[1]:match'^%s*(.-)%s*$' local cache = {} if mix == '$@' then for _, val in pairs(ctx.params) do cache[val] = val end else local skel, canvas, n_parts = parse_placeholder_string(mix) local tmp for key, val in pairs(ctx.params) do for idx = 2, n_parts, 2 do if skel[idx] then canvas[idx] = val else canvas[idx] = tostring(key) end end tmp = table.concat(canvas) cache[tonumber(tmp) or tmp] = val end end ctx.params = cache return context_iterate(ctx, 2) end -- Syntax: #invoke:params|renaming_to_values|pipe to --[[ library.renaming_to_values = function (ctx) -- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! As a modifier, -- this function MUST create a copy of it before returning local cache = {} for _, val in pairs(ctx.params) do cache[val] = val end ctx.params = cache return context_iterate(ctx, 1) end ]]-- -- Syntax: #invoke:params|grouping_by_calling|template -- name|[let]|[...]|[number of additional arguments]|[argument -- 1]|[argument 2]|[...]|[argument N]|pipe to library.grouping_by_calling = function (ctx) -- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! As a modifier, -- this function MUST create a copy of it before returning local opts = ctx.pipe local tmp if opts[1] ~= nil then tmp = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if tmp == nil then error(modulename .. ', ‘grouping_by_calling’: No template name was provided', 0) end local model = { title = tmp } local tmp, argc = load_child_opts(opts, 2, 0) local gargs = {} for key, val in pairs(tmp) do if type(key) == 'number' and key < 1 then gargs[key - 1] = val else gargs[key] = val end end local groups = make_groups(ctx.params) for gid, group in pairs(groups) do for key, val in pairs(gargs) do group[key] = val end group[0] = gid model.args = group groups[gid] = ctx.frame:expandTemplate(model) end ctx.params = groups return context_iterate(ctx, argc) end -- Syntax: #invoke:params|parsing|string to parse|[trim flag]|[iteration -- delimiter setter]|[...]|[key-value delimiter setter]|[...]|pipe to library.parsing = function (ctx) local opts = ctx.pipe if opts[1] == nil then error(modulename .. ', ‘parsing’: No string to parse was provided', 0) end local isep, iplain, psep, pplain, trimnamed, trimunnamed, argc = load_parse_opts(opts, 2) parse_parameter_string(ctx.params, opts[1], isep, iplain, psep, pplain, trimnamed, trimunnamed) return context_iterate(ctx, argc) end -- Syntax: #invoke:params|reinterpreting|parameter to reinterpret|[trim -- flag]|[iteration delimiter setter]|[...]|[key-value delimiter -- setter]|[...]|pipe to library.reinterpreting = function (ctx) local opts = ctx.pipe if opts[1] == nil then error(modulename .. ', ‘reinterpreting’: No parameter to reinterpret was provided', 0) end local isep, iplain, psep, pplain, trimnamed, trimunnamed, argc = load_parse_opts(opts, 2) local tbl = ctx.params local tmp = tonumber(opts[1]) or opts[1]:match'^%s*(.-)%s*$' local str = tbl[tmp] if str ~= nil then tbl[tmp] = nil parse_parameter_string(tbl, str, isep, iplain, psep, pplain, trimnamed, trimunnamed) end return context_iterate(ctx, argc) end -- Syntax: #invoke:params|mixing_names_and_values|mixing string|pipe to library.mixing_names_and_values = function (ctx) -- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! As a modifier, -- this function MUST create a copy of it before returning if ctx.pipe[1] == nil then error(modulename .. ', ‘mixing_names_and_values’: No mixing string was provided for parameter names', 0) end if ctx.pipe[2] == nil then error(modulename .. ', ‘mixing_names_and_values’: No mixing string was provided for parameter values', 0) end local mix_k = ctx.pipe[1]:match'^%s*(.-)%s*$' local mix_v = ctx.pipe[2] local cache = {} if mix_k == '$@' and mix_v == '$@' then for _, val in pairs(ctx.params) do cache[val] = val end elseif mix_k == '$@' and mix_v == '$#' then for key, val in pairs(ctx.params) do cache[val] = key end elseif mix_k == '$#' and mix_v == '$#' then for _, val in pairs(ctx.params) do cache[key] = key end else local skel_k, cnv_k, n_parts_k = parse_placeholder_string(mix_k) local skel_v, cnv_v, n_parts_v = parse_placeholder_string(mix_v) local tmp for key, val in pairs(ctx.params) do tmp = tostring(key) for idx = 2, n_parts_k, 2 do if skel_k[idx] then cnv_k[idx] = val else cnv_k[idx] = tmp end end for idx = 2, n_parts_v, 2 do if skel_v[idx] then cnv_v[idx] = val else cnv_v[idx] = tmp end end tmp = table.concat(cnv_k) cache[tonumber(tmp) or tmp] = table.concat(cnv_v) end end ctx.params = cache return context_iterate(ctx, 3) end -- Syntax: #invoke:params|swapping_names_and_values|pipe to --[[ library.swapping_names_and_values = function (ctx) -- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! As a modifier, -- this function MUST create a copy of it before returning local cache = {} for key, val in pairs(ctx.params) do cache[val] = key end ctx.params = cache return context_iterate(ctx, 1) end ]]-- -- Syntax: #invoke:params|combining_by_calling|template name|new parameter -- name|pipe to library.combining_by_calling = function (ctx) -- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! As a modifier, -- this function MUST create a copy of it before returning local tname = ctx.pipe[1] if tname ~= nil then tname = tname:match'^%s*(.*%S)' else error(modulename .. ', ‘combining_by_calling’: No template name was provided', 0) end local merge_into = ctx.pipe[2] if merge_into == nil then error(modulename .. ', ‘combining_by_calling’: No parameter name was provided', 0) end merge_into = tonumber(merge_into) or merge_into:match'^%s*(.-)%s*$' ctx.params = { [merge_into] = ctx.frame:expandTemplate{ title = tname, args = ctx.params } } return context_iterate(ctx, 3) end -- Syntax: #invoke:params|snapshotting|pipe to library.snapshotting = function (ctx) push_cloned_stack(ctx, ctx.params) return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|remembering|pipe to library.remembering = function (ctx) push_cloned_stack(ctx, ctx.oparams) return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|entering_substack|[new]|pipe to library.entering_substack = function (ctx) local tbl = ctx.params local ncurrparent = ctx.n_parents + 1 if ctx.parents == nil then ctx.parents = { tbl } else ctx.parents[ncurrparent] = tbl end ctx.n_parents = ncurrparent if ctx.pipe[1] ~= nil and ctx.pipe[1]:match'^%s*new%s*$' then ctx.params = {} return context_iterate(ctx, 2) end local currsnap = ctx.n_children if currsnap > 0 then ctx.params = ctx.children[currsnap] ctx.children[currsnap] = nil ctx.n_children = currsnap - 1 else local newparams = {} for key, val in pairs(tbl) do newparams[key] = val end ctx.params = newparams end return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|pulling|parameter name|pipe to library.pulling = function (ctx) local opts = ctx.pipe if opts[1] == nil then error(modulename .. ', ‘pulling’: No parameter to pull was provided', 0) end local parent local tmp = ctx.n_parents if tmp < 1 then parent = ctx.oparams else parent = ctx.parents[tmp] end tmp = tonumber(opts[1]) or opts[1]:match'^%s*(.-)%s*$' if parent[tmp] ~= nil then ctx.params[tmp] = parent[tmp] end return context_iterate(ctx, 2) end -- Syntax: #invoke:params|detaching_substack|pipe to library.detaching_substack = function (ctx) local ncurrparent = ctx.n_parents if ncurrparent < 1 then error(modulename .. ', ‘detaching_substack’: No substack has been created', 0) end local parent = ctx.parents[ncurrparent] for key in pairs(ctx.params) do parent[key] = nil end return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|leaving_substack|pipe to library.leaving_substack = function (ctx) local ncurrparent = ctx.n_parents if ncurrparent < 1 then error(modulename .. ', ‘leaving_substack’: No substack has been created', 0) end local currsnap = ctx.n_children + 1 if ctx.children == nil then ctx.children = { ctx.params } else ctx.children[currsnap] = ctx.params end ctx.params = ctx.parents[ncurrparent] ctx.parents[ncurrparent] = nil ctx.n_parents = ncurrparent - 1 ctx.n_children = currsnap return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|merging_substack|pipe to library.merging_substack = function (ctx) local ncurrparent = ctx.n_parents if ncurrparent < 1 then error(modulename .. ', ‘merging_substack’: No substack has been created', 0) end local parent = ctx.parents[ncurrparent] local child = ctx.params ctx.params = parent ctx.parents[ncurrparent] = nil ctx.n_parents = ncurrparent - 1 for key, val in pairs(child) do parent[key] = val end return context_iterate(ctx, 1) end -- Syntax: #invoke:params|flushing|pipe to library.flushing = function (ctx) if ctx.n_children < 1 then error(modulename .. ', ‘flushing’: There are no substacks to flush', 0) end local parent = ctx.params local currsnap = ctx.n_children for key, val in pairs(ctx.children[currsnap]) do parent[key] = val end ctx.children[currsnap] = nil ctx.n_children = currsnap - 1 return context_iterate(ctx, 1) end --[[ Functions ]]-- ----------------------------- -- Syntax: #invoke:params|count library.count = function (ctx) -- NOTE: `ctx.pipe` and `ctx.params` might be the original metatables! local retval = 0 for _ in ctx.iterfunc(ctx.params) do retval = retval + 1 end if ctx.subset == -1 then retval = retval - #ctx.params end ctx.text = retval return false end -- Syntax: #invoke:args|concat_and_call|template name|[prepend 1]|[prepend 2] -- |[...]|[item n]|[named item 1=value 1]|[...]|[named item n=value -- n]|[...] library.concat_and_call = function (ctx) -- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! local opts = ctx.pipe local tname if opts[1] ~= nil then tname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if tname == nil then error(modulename .. ', ‘concat_and_call’: No template name was provided', 0) end remove_numeric_keys(opts, 1, 1) ctx.text = ctx.frame:expandTemplate{ title = tname, args = concat_params(ctx) } return false end -- Syntax: #invoke:args|concat_and_invoke|module name|function name|[prepend -- 1]|[prepend 2]|[...]|[item n]|[named item 1=value 1]|[...]|[named -- item n=value n]|[...] library.concat_and_invoke = function (ctx) -- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! local opts = ctx.pipe local mname local fname if opts[1] ~= nil then mname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if mname == nil then error(modulename .. ', ‘concat_and_invoke’: No module name was provided', 0) end if opts[2] ~= nil then fname = opts[2]:match'^%s*(.*%S)' end if fname == nil then error(modulename .. ', ‘concat_and_invoke’: No function name was provided', 0) end remove_numeric_keys(opts, 1, 2) local mfunc = require('Module:' .. mname)[fname] if mfunc == nil then error(modulename .. ', ‘concat_and_invoke’: The function ‘' .. fname .. '’ does not exist', 0) end ctx.text = mfunc(ctx.frame:newChild{ title = 'Module:' .. fname, args = concat_params(ctx) }) return false end -- Syntax: #invoke:args|concat_and_magic|parser function|[prepend 1]|[prepend -- 2]|[...]|[item n]|[named item 1=value 1]|[...]|[named item n= -- value n]|[...] library.concat_and_magic = function (ctx) -- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! local opts = ctx.pipe local magic if opts[1] ~= nil then magic = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if magic == nil then error(modulename .. ', ‘concat_and_magic’: No parser function was provided', 0) end remove_numeric_keys(opts, 1, 1) ctx.text = ctx.frame:callParserFunction(magic, concat_params(ctx)) return false end -- Syntax: #invoke:params|value_of|parameter name library.value_of = function (ctx) -- NOTE: `ctx.pipe` and `ctx.params` might be the original metatables! local opts = ctx.pipe local kstr if opts[1] ~= nil then kstr = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if kstr == nil then error(modulename .. ', ‘value_of’: No parameter name was provided', 0) end local knum = tonumber(kstr) local len = #ctx.params -- No worries: unused when in first position local val = ctx.params[knum or kstr] if val ~= nil and ( ctx.subset ~= -1 or knum == nil or knum > len or knum < 1 ) and ( ctx.subset ~= 1 or (knum ~= nil and knum <= len and knum > 0) ) then ctx.text = (ctx.header or '') .. val .. (ctx.footer or '') return false end ctx.text = ctx.ifngiven or '' return false end -- Syntax: #invoke:params|list library.list = function (ctx) -- NOTE: `ctx.pipe` might be the original metatable! local kvs = ctx.pairsep or '' local pps = ctx.itersep or '' local ret = {} local nss = 0 flush_params( ctx, function (key, val) ret[nss + 1] = pps ret[nss + 2] = key ret[nss + 3] = kvs ret[nss + 4] = val nss = nss + 4 end ) if nss > 0 then if nss > 4 and ctx.lastsep ~= nil then ret[nss - 3] = ctx.lastsep end ret[1] = ctx.header or '' if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end ctx.text = table.concat(ret) return false end ctx.text = ctx.ifngiven or '' return false end -- Syntax: #invoke:params|list_values library.list_values = function (ctx) -- NOTE: `ctx.pipe` might be the original metatable! -- NOTE: `library.coins()` and `library.unique_coins()` rely on us local pps = ctx.itersep or '' local ret = {} local nss = 0 flush_params( ctx, function (key, val) ret[nss + 1] = pps ret[nss + 2] = val nss = nss + 2 end ) if nss > 0 then if nss > 2 and ctx.lastsep ~= nil then ret[nss - 1] = ctx.lastsep end ret[1] = ctx.header or '' if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end ctx.text = table.concat(ret) return false end ctx.text = ctx.ifngiven or '' return false end -- Syntax: #invoke:params|coins|[first coin = value 1]|[second coin = value -- 2]|[...]|[last coin = value N] library.coins = function (ctx) -- NOTE: `ctx.pipe` might be the original metatable! local opts = ctx.pipe local tbl = ctx.params for key, val in pairs(tbl) do tbl[key] = opts[tonumber(val) or val] end return library.list_values(ctx) end -- Syntax: #invoke:params|unique_coins|[first coin = value 1]|[second coin = -- value 2]|[...]|[last coin = value N] library.unique_coins = function (ctx) local opts = ctx.pipe local tbl = ctx.params local tmp for key, val in pairs(tbl) do tmp = tonumber(val) or val tbl[key] = opts[tmp] opts[tmp] = nil end return library.list_values(ctx) end -- Syntax: #invoke:params|for_each|wikitext library.for_each = function (ctx) -- NOTE: `ctx.pipe` might be the original metatable! local txt = ctx.pipe[1] or '' local pps = ctx.itersep or '' local ret = {} local nss = 0 local skel, cnv, n_parts = parse_placeholder_string(txt) flush_params( ctx, function (key, val) for idx = 2, n_parts, 2 do if skel[idx] then cnv[idx] = val else cnv[idx] = tostring(key) end end ret[nss + 1] = pps ret[nss + 2] = table.concat(cnv) nss = nss + 2 end ) if nss > 0 then if nss > 2 and ctx.lastsep ~= nil then ret[nss - 1] = ctx.lastsep end ret[1] = ctx.header or '' if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end ctx.text = table.concat(ret) return false end ctx.text = ctx.ifngiven or '' return false end -- Syntax: #invoke:params|call_for_each|template name|[append 1]|[append 2] -- |[...]|[append n]|[named param 1=value 1]|[...]|[named param -- n=value n]|[...] library.call_for_each = function (ctx) local opts = ctx.pipe local tname if opts[1] ~= nil then tname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if tname == nil then error(modulename .. ', ‘call_for_each’: No template name was provided', 0) end local model = { title = tname, args = opts } local ccs = ctx.itersep or '' local ret = {} local nss = 0 table.insert(opts, 1, true) flush_params( ctx, function (key, val) opts[1] = key opts[2] = val ret[nss + 1] = ccs ret[nss + 2] = ctx.frame:expandTemplate(model) nss = nss + 2 end ) if nss > 0 then if nss > 2 and ctx.lastsep ~= nil then ret[nss - 1] = ctx.lastsep end ret[1] = ctx.header or '' if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end ctx.text = table.concat(ret) return false end ctx.text = ctx.ifngiven or '' return false end -- Syntax: #invoke:params|invoke_for_each|module name|module function|[append -- 1]|[append 2]|[...]|[append n]|[named param 1=value 1]|[...] -- |[named param n=value n]|[...] library.invoke_for_each = function (ctx) local opts = ctx.pipe local mname local fname if opts[1] ~= nil then mname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if mname == nil then error(modulename .. ', ‘invoke_for_each’: No module name was provided', 0) end if opts[2] ~= nil then fname = opts[2]:match'^%s*(.*%S)' end if fname == nil then error(modulename .. ', ‘invoke_for_each’: No function name was provided', 0) end local model = { title = 'Module:' .. mname, args = opts } local mfunc = require(model.title)[fname] local ccs = ctx.itersep or '' local ret = {} local nss = 0 flush_params( ctx, function (key, val) opts[1] = key opts[2] = val ret[nss + 1] = ccs ret[nss + 2] = mfunc(ctx.frame:newChild(model)) nss = nss + 2 end ) if nss > 0 then if nss > 2 and ctx.lastsep ~= nil then ret[nss - 1] = ctx.lastsep end ret[1] = ctx.header or '' if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end ctx.text = table.concat(ret) return false end ctx.text = ctx.ifngiven or '' return false end -- Syntax: #invoke:params|magic_for_each|parser function|[append 1]|[append 2] -- |[...]|[append n]|[named param 1=value 1]|[...]|[named param -- n=value n]|[...] library.magic_for_each = function (ctx) local opts = ctx.pipe local magic if opts[1] ~= nil then magic = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if magic == nil then error(modulename .. ', ‘magic_for_each’: No parser function was provided', 0) end local ccs = ctx.itersep or '' local ret = {} local nss = 0 table.insert(opts, 1, true) flush_params( ctx, function (key, val) opts[1] = key opts[2] = val ret[nss + 1] = ccs ret[nss + 2] = ctx.frame:callParserFunction(magic, opts) nss = nss + 2 end ) if nss > 0 then if nss > 2 and ctx.lastsep ~= nil then ret[nss - 1] = ctx.lastsep end ret[1] = ctx.header or '' if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end ctx.text = table.concat(ret) return false end ctx.text = ctx.ifngiven or '' return false end -- Syntax: #invoke:params|call_for_each_value|template name|[append 1]|[append -- 2]|[...]|[append n]|[named param 1=value 1]|[...]|[named param -- n=value n]|[...] library.call_for_each_value = function (ctx) local opts = ctx.pipe local tname if opts[1] ~= nil then tname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if tname == nil then error(modulename .. ', ‘call_for_each_value’: No template name was provided', 0) end local model = { title = tname, args = opts } local ccs = ctx.itersep or '' local ret = {} local nss = 0 flush_params( ctx, function (key, val) opts[1] = val ret[nss + 1] = ccs ret[nss + 2] = ctx.frame:expandTemplate(model) nss = nss + 2 end ) if nss > 0 then if nss > 2 and ctx.lastsep ~= nil then ret[nss - 1] = ctx.lastsep end ret[1] = ctx.header or '' if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end ctx.text = table.concat(ret) return false end ctx.text = ctx.ifngiven or '' return false end -- Syntax: #invoke:params|invoke_for_each_value|module name|[append 1]|[append -- 2]|[...]|[append n]|[named param 1=value 1]|[...]|[named param -- n=value n]|[...] library.invoke_for_each_value = function (ctx) local opts = ctx.pipe local mname local fname if opts[1] ~= nil then mname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if mname == nil then error(modulename .. ', ‘invoke_for_each_value’: No module name was provided', 0) end if opts[2] ~= nil then fname = opts[2]:match'^%s*(.*%S)' end if fname == nil then error(modulename .. ', ‘invoke_for_each_value’: No function name was provided', 0) end local model = { title = 'Module:' .. mname, args = opts } local mfunc = require(model.title)[fname] local ccs = ctx.itersep or '' local ret = {} local nss = 0 remove_numeric_keys(opts, 1, 1) flush_params( ctx, function (key, val) opts[1] = val ret[nss + 1] = ccs ret[nss + 2] = mfunc(ctx.frame:newChild(model)) nss = nss + 2 end ) if nss > 0 then if nss > 2 and ctx.lastsep ~= nil then ret[nss - 1] = ctx.lastsep end ret[1] = ctx.header or '' if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end ctx.text = table.concat(ret) return false end ctx.text = ctx.ifngiven or '' return false end -- Syntax: #invoke:params|magic_for_each_value|parser function|[append 1] -- |[append 2]|[...]|[append n]|[named param 1=value 1]|[...]|[named -- param n=value n]|[...] library.magic_for_each_value = function (ctx) local opts = ctx.pipe local magic if opts[1] ~= nil then magic = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if magic == nil then error(modulename .. ', ‘magic_for_each_value’: No parser function was provided', 0) end local ccs = ctx.itersep or '' local ret = {} local nss = 0 flush_params( ctx, function (key, val) opts[1] = val ret[nss + 1] = ccs ret[nss + 2] = ctx.frame:callParserFunction(magic, opts) nss = nss + 2 end ) if nss > 0 then if nss > 2 and ctx.lastsep ~= nil then ret[nss - 1] = ctx.lastsep end ret[1] = ctx.header or '' if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end ctx.text = table.concat(ret) return false end ctx.text = ctx.ifngiven or '' return false end -- Syntax: #invoke:params|call_for_each_group|template name|[append 1]|[append -- 2]|[...]|[append n]|[named param 1=value 1]|[...]|[named param -- n=value n]|[...] library.call_for_each_group = function (ctx) -- NOTE: `ctx.pipe` and `ctx.params` might be the original metatables! local opts = ctx.pipe local tmp if opts[1] ~= nil then tmp = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end if tmp == nil then error(modulename .. ', ‘call_for_each_group’: No template name was provided', 0) end local model = { title = tmp } local ccs = ctx.itersep or '' local nss = 0 local ret = {} opts = {} for key, val in pairs(ctx.pipe) do if type(key) == 'number' then opts[key - 1] = val else opts[key] = val end end ctx.pipe = opts ctx.params = make_groups(ctx.params) flush_params( ctx, function (gid, group) for key, val in pairs(opts) do group[key] = val end group[0] = gid model.args = group ret[nss + 1] = ccs ret[nss + 2] = ctx.frame:expandTemplate(model) nss = nss + 2 end ) if nss > 0 then if nss > 2 and ctx.lastsep ~= nil then ret[nss - 1] = ctx.lastsep end ret[1] = ctx.header or '' if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end ctx.text = table.concat(ret) return false end ctx.text = ctx.ifngiven or '' return false end --- --- --- PUBLIC ENVIRONMENT --- --- ________________________________ --- --- --- --[[ First-position-only modifiers ]]-- --------------------------------------- -- Syntax: #invoke:params|new|pipe to static_iface.new = function (frame) local ctx = context_new(frame:getParent()) ctx.pipe = copy_or_ref_table(frame.args, false) ctx.params = {} main_loop(ctx, context_iterate(ctx, 1)) return ctx.text end --[[ First-position-only functions ]]-- --------------------------------------- -- Syntax: #invoke:params|self static_iface.self = function (frame) return frame:getParent():getTitle() end --[[ Public metatable of functions ]]-- --------------------------------------- return setmetatable({}, { __index = function (_, query) local fname = query:match'^%s*(.*%S)' if fname == nil then error(modulename .. ': You must specify a function to call', 0) end local func = static_iface[fname] if func ~= nil then return func end func = library[fname] if func == nil then error(modulename .. ': The function ‘' .. fname .. '’ does not exist', 0) end return function (frame) local ctx = context_new(frame:getParent()) ctx.pipe = copy_or_ref_table(frame.args, refpipe[fname]) ctx.params = copy_or_ref_table(ctx.oparams, refparams[fname]) main_loop(ctx, func) return ctx.text end end }) gbp2os961887yx8od4osvidoj69ekyw 0 198960 812176 811173 2025-06-29T12:58:04Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 812176 wikitext text/x-wiki {{Infobox officeholder | name = ਸਰੋਜਨੀ ਅਗਰਵਾਲ | party = [[ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ|ਬੀਜੇਪੀ]] {{small| (2017- ) }} | otherparty = [[ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ]] {{small|(2017 ਤੱਕ)}} | alma_mater = *ਲੇਡੀ ਹਾਰਡਿੰਗ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ<br /> *ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ, ਅਲੀਗੜ੍ਹ<ref>{{Cite web|url=http://www.sarojiniagarwal.co.in/about-sarojiniji.html|title=Dr. Sarojini Agarwar|access-date=2025-06-19|archive-date=2020-06-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20200613205138/http://www.sarojiniagarwal.co.in/about-sarojiniji.html|url-status=dead}}</ref> }} '''ਸਰੋਜਨੀ ਅਗਰਵਾਲ''' [[ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ|ਭਾਜਪਾ]] ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਸਦਨ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। 2017 ਵਿੱਚ, ਸਰੋਜਨੀ ਅਗਰਵਾਲ ਨੇ [[ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ]] ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ [[ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ|ਭਾਜਪਾ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ।<ref>{{Cite web |title=सपा MLC सरोजनी अग्रवाल ने पार्टी से द‍िया इस्तीफा, बीजेपी में हुईं शाम‍िल |url=https://www.bhaskar.com/news/UP-LUCK-sp-mlc-sarojini-agarwal-resigns-from-the-party-joins-bjp-5662416-PHO.html |website=Bhaskar}}</ref><ref>{{Cite web |title=Sarojini Agarwal: Latest News, Photos and Videos on Sarojini Agarwal |url=https://www.abplive.com/topic/sarojini-agarwal |website=abplive |language=hi}}</ref> ਉਸ ਨੇ [[ਯੋਗੀ ਆਦਿਤਿਆਨਾਥ|ਯੋਗੀ ਆਦਿੱਤਿਆਨਾਥ]] ਲਈ ਐਮਐਲਸੀ ਬਣਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸੀਟ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ (ਜੋ ਉਹ [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ]] ਵਜੋਂ ਚੁਣੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 2024 ਤੱਕ ਸੀ) ।<ref>{{Cite web |title=Dr Sarojini Agarwal |url=https://www.thequint.com/topic/dr-sarojini-agarwal |website=TheQuint |language=en |access-date=2025-06-19 |archive-date=2023-04-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230424232102/https://www.thequint.com/topic/dr-sarojini-agarwal |url-status=dead }}</ref> 23 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਹੋਈਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਜਪਾ ਨੇ 13 ਵਿੱਚੋਂ 11 ਸੀਟਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੋ ਸੀਟਾਂ [[ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ]] ਅਤੇ [[ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ]] ਨੇ ਜਿੱਤੀਆਂ।<ref>{{Cite news|url=https://www.newindianexpress.com/nation/2018/apr/19/all-13-candidates-declared-elected-unopposed-to-up-legislative-council-1803704.html|title=All 13 candidates declared elected unopposed to UP legislative council|date=19 April 2018|work=The New Indian Express}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]] 7jducat2g2bytmlektqbpyki4x2ho85 0 199021 812205 811447 2025-06-29T20:22:53Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 812205 wikitext text/x-wiki {{Infobox musical artist | name = ਸਾਰਿਕਾ ਸਿੰਘ | image = | birth_date = {{Birth date and age|df=yes|1980|8|9}} | birth_place = [[ਇਤਾਵਾਹ]], [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] | origin = ਭਾਰਤੀ | occupation = ਸਿਆਸਤਦਾਨ | website = }} '''ਸਾਰਿਕਾ ਸਿੰਘ''' (ਜਨਮ 9 ਅਗਸਤ 1980)<ref>{{Cite web |title=Fifteenth Lok Sabha: Members Bioprofile |url=http://164.100.47.132/LssNew/Members/Biography.aspx?mpsno=4272 |publisher=[[Lok Sabha]]}}</ref> ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ [[ਲੋਕ ਸਭਾ]] ਮੈਂਬਰ ਹੈ। ਉਹ [[ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਲੋਕ ਦਲ]] (RLD) ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਦੇ [[ਹਾਥਰਸ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਹਾਥਰਸ]] ਤੋਂ 15ਵੀਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਲਈ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।<ref>{{Cite news|url=http://www.expressindia.com/latest-news/up-puts-some-fresh-faces-in-parliament/462653/|title=UP puts some fresh faces in Parliament|date=20 May 2009|work=Indian Express|access-date=22 ਜੂਨ 2025|archive-date=10 ਅਕਤੂਬਰ 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121010101313/http://www.expressindia.com/latest-news/up-puts-some-fresh-faces-in-parliament/462653/|url-status=dead}}</ref> ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ [[ਆਗਰਾ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਆਗਰਾ]] ਤੋਂ [[ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਮੁਖੀ [[ਮੁਲਾਇਮ ਸਿੰਘ ਯਾਦਵ]] ਨੂੰ ਬੁੱਢਾ ਕਹਿੰਦੇ ਸੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=SP Candidate Sarika Baghel expelled from Party for calling Mulayam Old |url=http://news.biharprabha.com/2014/03/sp-candidate-sarika-baghel-expelled-from-party-for-calling-mulayam-old/ |access-date=8 March 2014 |website=IANS |publisher=news.biharprabha.com}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * [http://164.100.47.132/LssNew/Members/homepage.aspx?mpsno=4272 ਸਾਰਿਕਾ ਸਿੰਘ ਬਘੇਲ, ਸਰਕਾਰੀ ਹੋਮਪੇਜ] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1980]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ 2009–2014]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]] kt79hm9imm396syuu31d58ad14pmvqn 0 199121 812178 2025-06-29T13:53:58Z Meenukusam 51574 "[[:en:Special:Redirect/revision/1277055189|Haridas (1944 film)]]" ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ 812178 wikitext text/x-wiki ਨਰ ਅਦਾਕਾਰ- ਐਮ ਕੇ ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਗਵਥਰ ਹਰੀਦਾਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੀ.ਬੀ. ਰੰਗਾਚਾਰੀ ਮਹਾਮੁਨਿਵਰ ਵਜੋਂ ਟੀ.ਈ.ਕੇ.ਅਚਾਰੀਆਰ ਹਰੀਦਾਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵਜੋਂ ਅੰਨਾਜੀ ਰਾਓ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵਜੋਂ ਕੰਨਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਐਸ.ਆਰ. ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਅਯੰਗਰ ਐਨ.ਐਸ. ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਬਤੌਰ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਪੀ.ਆਰ. ਰਾਜਗੋਪਾਲ ਅਈਅਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਪੀ. ਰਮਈਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚੇਤੀਅਰ ਵਜੋਂ ਮਾਧਵੀ ਦਾਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਟੀ.ਆਰ. ਰਾਮਾਸਾਮੀ ਨਾਰੀ ਅਦਾਕਾਰ- ਏਨ.ਸੀ ਵਸੰਤਕੋਕਿਲਮ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ(ਹਰੀਦਾਸ ਦੀ ਪਤਨੀ) ਰੰਬਾ (ਦਾਸੀ) ਵਜੋਂ ਟੀ.ਆਰ. ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਹਰੀਦਾਸ ਦੀ ਮਾਂ ਵਜੋਂ ਐਮ.ਏ. ਰਾਧਾ ਬਾਈ ਟੀ.ਏ. ਮਾਥੁਰਾਮ ਸਾਰਦਾ, ਰੰਬਾ ਦੇ ਰਸੋਈਏ ਵਜੋਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬੇਬੀ ਹਰੀਣੀ ਪੰਡੋਰੀ ਬਾਈਫਿਲਮ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗੀਤ ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ। 1. ਗੀਤ-"ਮਨਮਧਾ ਲੀਲਾਯੈ ਵੇਂਦਰ ਅਨਡੋ", ਗੀਤਕਾਰ-ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਗਾਇਕ-ਐਮ ਕੇ ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਗਵਥਰ ਲੰਬਾਈ-4:37 2. ਗੀਤ- "ਵਾਜ਼ਵਿਲ ਓਰੂ ਥਿਰੁਨਾਲ" ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਐਮ.ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਗਵਥਰ 2:46 3. "ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਮੁਕੁੰਦ ਮੁਰਾਰੀ" ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਐਮ ਕੇ ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਗਵਥਰ 3:21 4. "ਅੰਨਾਇਯੁਮ ਥੰਥਾਈਯੂਮ" ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਐਮ.ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਗਵਥਰ 3:17 5. "ਨਿਜੰਮਾ ਇਧੁ ਨਿਜੰਮਾ" ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਐਮ.ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਗਵਥਰ 2:15 6. "ਕਧੀਰਾਵਨ ਉਧਯਮ" ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਐਮ ਕੇ ਤਿਆਗਰਾਜਾ ਭਗਵਥਾਰ 2:45 7. "ਉਲਮ ਕਵਾਰੁਮ ਏਨ ਪਾਵੈ" ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਐੱਮ. ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਗਵਥਰ 2:30 8. "ਨਾਤਨਮ ਇਨੁਮ ਆਦਾਨਮ" ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਐਮ ਕੇ ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਗਵਥਰ -- 9. "ਐਨਲਮ ਇੰਧਾ" ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਐਮ.ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਗਵਥਰ -- 10. "ਥੋਟਾਧਾਰਕੇਲਮ" ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਐਮ ਕੇ ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਗਵਥਰ -- 11. "ਏਨਾਧੁਯਿਰ ਨਾਧਰ" ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਐਨ.ਸੀ. ਵਸੰਤਕੋਕਿਲਮ 3:20 12. "ਏਨੁਦਲ ਥਾਨਿਲ" ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਐਮ.ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਗਵਥਰ 2:43 13. "ਕੰਨਾ ਵਾ ਮਨੀਵੰਨਾ ਵਾ" ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਐਨ.ਸੀ. ਵਸੰਤਕੋਕਿਲਮ 2:59 14. “ਇਨਾਥੁ ਮਨਮ॥ ਥੁੱਲੀ" ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਐਨ.ਸੀ. ਵਸੰਤਕੋਕਿਲਮ 2:40 15. "ਕਾਵਲੈ ਥਰਮ" ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਐਨ.ਐਸ. ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ। ਟੀ.ਏ. ਮਥੁਰਮ 2:55 16. "ਕਥਥਾਈਕੁ" ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਅਗਿਆਤ 1:50 '''''ਹਰਿਦਾਸ''''' 1944 ਦੀ ਇੱਕ ਤਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਫਿਲਮ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਸੁੰਦਰ ਰਾਓ ਨਾਡਕਰਨੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਐੱਮ. ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਾਗਵਤਰ, [[ਟੀ.ਆਰ. ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ|ਟੀ. ਆਰ. ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ]] ਅਤੇ ਐੱਨ. ਸੀ. ਵਸੰਤਕੋਕਿਲਮ ਨੇ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ 784 ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਹੀ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੀ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਤਮਿਲ ਫਿਲਮ ਹੋਣ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ਚੰਦਰਮੁਖੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ 890 ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਚੱਲੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਪਰਸਟਾਰ ਰਜਨੀਕਾਂਤ ਦਾ ਸਟਾਰਡਮ ਵੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਹੈ।  {{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=March 2024}}[[ਨੈੱਟਵਰਕ18 ਗਰੁੱਪ|ਆਈ. ਬੀ. ਐਨ. ਲਾਈਵ]] ਨੇ ਹਰੀਦਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ 100 ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ।<ref name="ibnlive">{{Cite web |title=100 Years of Indian Cinema: The 100 greatest Indian films of all time |url=http://ibnlive.in.com/photogallery/13200-88.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130425235225/http://ibnlive.in.com/photogallery/13200-88.html |archive-date=25 April 2013 |access-date=6 May 2013 |publisher=[[IBN Live]]}}</ref> ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਕਾਲੇ ਅਤੇ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਰੰਗਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਟੂਡੀਓ ਟੈਕਨੀਸ਼ੀਅਨ ਦੁਆਰਾ ਹੱਥੀਂ ਰੰਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ 1946 ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।  {{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=May 2023}}ਲਕਸ਼ਮੀਕਾਂਤਨ ਕਤਲ ਕੇਸ ਕਾਰਨ ਦੋ ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਐਮ. ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਾਗਵਤਰ ਦੀ ਆਖਰੀ ਫਿਲਮ ਸੀ। [ਹਵਾਲਾ ਲੋਡ਼ੀਂਦਾ]{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=May 2023}} == ਪਲਾਟ/ਕਿੱਸਾ == ਹਰਿਦਾਸ (ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਾਗਵਤਰ) ਇੱਕ ਵਿਅਰਥ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭੋਗ ਵਿਲਾਸ ਅਤੇ ਕਾਮ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ (ਵਾਸੰਤਕੋਕਿਲਮ) ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੇਸਵਾ (ਟੀ. ਆਰ. ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ) ਲਈ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਦੌਲਤ ਨੂੰ ਵੇਸਵਾ ਦੁਆਰਾ ਜ਼ਬਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਹਕੀਕਤਾਂ, ਸੁਧਾਰਾਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਾਕੀ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ਹੈ। == ਕਾਸਟ/ == ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਫਿਲਮ ਦੇ ਅਦਾਕਾਰ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ:- == ਉਤਪਾਦਨ == ਹਰੀਦਾਸ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਇੱਕ [[ਮਰਾਠੀ ਲੋਕ|ਮਰਾਠੀ]] ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸੁੰਦਰ ਰਾਓ ਨਾਡਕਰਨੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕੋਇੰਬਟੂਰ ਦੇ ਸੈਂਟਰਲ ਸਟੂਡੀਓਜ਼ ਵਿੱਚ ਮਦੁਰੈ ਅਧਾਰਤ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਧਾਗੇ ਅਤੇ ਰੰਗ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਰਾਇਲ ਟਾਕੀ ਵਿਤਰਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name="kovaimetro.in">{{Cite web |date=8 December 2018 |title=Haridas Created in Coimbatore Turned a Magnum Opus for MKT Bhagavathar |url=https://www.kovaimetro.in/index.php/2018/12/08/798/}}</ref> ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਇਲੰਗੋਵਨ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ''ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵਿਜੈਮ'' ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ।{{Sfn|Dhananjayan|2014}} ਇਹ ਹਰੀਦਾਸ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਕਵੀ-ਸੰਤ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ।{{Sfn|Dhananjayan|2014}}<ref name="bhagavathar_bio1">{{Cite web |title=Filmography of M. K. Thyagaraja Bhagavathar Page 1 |url=http://raja1630.tripod.com/mktb/id2.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080704184423/http://raja1630.tripod.com/mktb/id2.html |archive-date=4 July 2008 |access-date=2008-05-17}}</ref> ਹਰਿਦਾਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਐਮ. ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਾਗਵਤਰ ਨੇ ਨਿਭਾਈ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਮਿਲ ਫਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਨਖਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਅਦਾਕਾਰ ਸਨ। ਇਹ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਫਿਲਮਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ (10,994 ਫੁੱਟ) ਸੀ।{{Sfn|Anandan|2004}}{{Sfn|Dhananjayan|2014}} ਭਾਗਵਤਰ ਦੁਆਰਾ ਗਾਏ ਗਏ ਕਈ ਮਧੁਰ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਵਾਲੀ ਇਹ ਫਿਲਮ [[ਦਿਵਾਲੀ|ਦੀਵਾਲੀ]] (16 ਅਕਤੂਬਰ 1944) ਨੂੰ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ ਸੀ।<ref name="randorguyblog">{{Cite web |last=Randor Guy |title=From Silents to Sivaji Ganesan – A Lookback |url=http://southasiacontactgroupachieve.blogspot.com/2008/01/southasiacontact-randor-guy-tamil.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20080523121823/http://southasiacontactgroupachieve.blogspot.com/2008/01/southasiacontact-randor-guy-tamil.html <!-- Bot retrieved archive --> |archive-date=2008-05-23 |access-date=2008-05-17}}</ref> ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਐਨ. ਸੀ. ਵਸੰਤਕੋਕਿਲਮ, ਜਿਸ ਦੀ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਗਾਇਕਾ ਵਜੋਂ [[ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸੁੱਬੁਲਕਸ਼ਮੀ|ਐਮ. ਐਸ. ਸੁੱਬੁਲਕਸ਼ਮੀ]] ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਨੇ ਹਰਿਦਾਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।<ref name="randorguyblog" />{{Sfn|Dhananjayan|2014}} ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤਾਮਿਲ ਅਭਿਨੇਤਰੀ [[ਪੰਡਾਰੀ ਬਾਈ]] ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵੀ ਕੀਤੀ।{{Sfn|Dhananjayan|2014}}<ref name="pandaribai">{{Cite news|url=http://www.hindu.com/fr/2006/07/28/stories/2006072802680100.htm|title=Actress who glowed with inner beauty|last=Guy|first=Randor|date=14 February 2003|work=[[The Hindu]]|access-date=2008-05-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20080523110401/http://www.hindu.com/fr/2006/07/28/stories/2006072802680100.htm|archive-date=23 May 2008}}</ref> ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਐੱਨ. ਐੱਸ. ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਅਤੇ ਟੀ. ਏ. ਮਾਥੁਰਮ ਦੀ ਕਾਮੇਡੀ ਜੋਡ਼ੀ ਨੂੰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name="A">{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/haridas-1944/article3023110.ece|title=Haridas 1944|last=Guy|first=Randor|date=11 July 2008|work=The Hindu|access-date=14 November 2020|archive-url=https://archive.today/20201114115554/https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/haridas-1944/article3023110.ece|archive-date=14 November 2020|author-link=Randor Guy}}</ref> ਫ਼ਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਸੈਂਟਰਲ ਸਟੂਡੀਓਜ਼, ਕੋਇੰਬਟੂਰ ਵਿਖੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।<ref>{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/features/cinema/coimbatores-celluloid-connection/article6044541.ece|title=Coimbatore's celluloid connection|last=Raghavan|first=Nikhil|date=2014-05-24|work=The Hindu|access-date=2020-11-14|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/features/cinema/celluloid-stories/article5810184.ece|title=Celluloid stories|last=Jeshi|first=K.|date=2014-03-20|work=The Hindu|access-date=2020-11-14|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref><ref name="kovaimetro.in" /> [[ਤਸਵੀਰ:Haridass_1944_film_2.jpg|right|thumb|300x300px| ਉੱਪਰਲੇਃ [[ਟੀ.ਆਰ. ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ|ਟੀ. ਆਰ. ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ]] ਅਤੇ ਐਮ. ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਾਗਵਤਰ ਹੇਠਲੇਃ ਐਨ. ਐਸ. ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਅਤੇ ਟੀ. ਏ. ਮਾਥੁਰਮ<br />]] == ਸਾਊਂਡਟ੍ਰੈਕ/ਸੰਗੀਤ ਪੱਖ == ਇਸ ਫਿਲਮ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗੀਤ ਹਿੱਟ ਹੋਏ। [[ਚਾਰੁਕੇਸੀ (ਚਾਰੁਕੇਸ਼ੀ)|ਚਾਰੁਕੇਸੀ]] ਰਾਗ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਗੀਤ "ਮਨਮਾਧਾ ਲੀਲਾਇਏ ਵੇਂਦਰਾਰ ਉੰਡੋ", ਕਾਮੁਕ ਪਿਆਰ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਹਿੱਟ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਵਾਕੰਸ਼ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਤਮਿਲ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/features/metroplus/a-ragas-journey-the-charm-of-charukesi/article2857091.ece|title=A Raga's Journey&nbsp;— The charm of Charukesi|last=Mani|first=Charulatha|date=3 February 2012|work=[[The Hindu]]|access-date=8 November 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20190911094943/https://www.thehindu.com/features/metroplus/a-ragas-journey-the-charm-of-charukesi/article2857091.ece|archive-date=11 September 2019|author-link=Charulatha Mani}}</ref> ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ ਅਤੇ ਜੀ. ਰਾਮਨਾਥਨ ਆਰਕੈਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਇੰਚਾਰਜ ਸਨ। ''ਹਰਿਦਾਸ'' ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਅੰਸ਼ਕ ਸੂਚੀਃ ਐੱਨ. ਸੀ. ਵਸੰਤਕੋਕਿਲਮ ('ਏਨਾਧੂ ਮਾਨਮ ਥੁਲੀ ਵਿਲਾਇਆਦੁਥੇ' ਅਤੇ 'ਕੰਨਾ ਵਾ') ਦੁਆਰਾ ਗਾਏ ਗਏ ਦੋ ਗਾਣੇ ਐੱਚ. ਐੱਮ. ਵੀ. ਦੁਆਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਫਿਲਮ ਸੰਸਕਰਣ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲੇ ਲੇਬਲ ਨਾਲ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। (ਲਿੰਕ ਲਈ ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ਵੇਖੋ) [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜੀਵਨੀ-ਆਧਾਰਿਤ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮਾਂ]] avji3bhgmxtfkgywbzuqzpdly0tk1p5 0 199122 812182 2025-06-29T14:43:54Z 2405:201:600A:C136:25F3:1D73:171A:A9D7 "{{Infobox musical artist <!-- For individuals; see Wikipedia:WikiProject_Musicians --> | name = ਅਦਨਾਨ ਸਾਮੀ | image = Adnan Sami 2007 - still 17966 crop.jpg | alt = | caption = | image_size = | background = solo_singer | birth_name = ਅਦਨਾਨ ਸਾਮੀ ਖਾਨ | nationality = [[ਭਾਰਤੀ]] | birth_date = {{birth date and age|1973|09|15|df=y}} | birth_place = ਲੰਡਨ, ਯੂਨਾਈਟੇਡ ਕਿੰਗ..." ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ 812182 wikitext text/x-wiki {{Infobox musical artist <!-- For individuals; see Wikipedia:WikiProject_Musicians --> | name = ਅਦਨਾਨ ਸਾਮੀ | image = Adnan Sami 2007 - still 17966 crop.jpg | alt = | caption = | image_size = | background = solo_singer | birth_name = ਅਦਨਾਨ ਸਾਮੀ ਖਾਨ | nationality = [[ਭਾਰਤੀ]] | birth_date = {{birth date and age|1973|09|15|df=y}} | birth_place = [[ਲੰਡਨ, ਯੂਨਾਈਟੇਡ ਕਿੰਗਡਮ]] | Residence = ਮੁੰਬਈ, ਭਾਰਤ | citizenship = [[ਕੈਨੇਡਾ]] | instrument = [[ਪਿਆਨੋ]] | genre = [[ਕਲਾਸਕੀ ਸੰਗੀਤ]], [[ਜੈੱਜ]], [[ਪੋਪ ਰੋੱਕ]] | occupation = ਗਾਇਕ, ਸੰਗੀਤਕਾਰ, ਅਭਿਨੇਤਾ, ਟੀਵੀ ਪ੍ਰਸਤੋਤਾ | years_active = 1990–ਹੁਣ | label = | associated_acts = }} '''ਅਦਨਾਨ ਸਾਮੀ ਖਾਨ''' (ਜਨਮ ਅਗਸਤ 15, 1973), ਜਾਂ ਸਿਰਫ '''ਅਦਨਾਨ ਸਾਮੀ''' ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਚੱਲਤ, ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਜਨਮਿਆ ਭਾਰਤੀ ਗਾਇਕ, ਸੰਗੀਤਕਾਰ, ਐਕਟਰ ਅਤੇ [[ਪਿਆਨੋ]] ਵਜਾਉਣੇ ਵਾਲਾ ਹੈ ਜੋ ਕਨਾਡਾ ਤੋਂ ਹੈ। == ਜੀਵਨੀ == ਅਦਨਾਨ ਸਾਮੀ ਦਾ ਜਨਮ ਲੰਦਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਅਰਸ਼ਦ ਸਾਮੀ ਖਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਫ਼ਾਰਤੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਜੈਜ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਹੋਈ ਸੀ। ==ਡਿਸਕੋਗਰਾਫ਼ੀ== {| class="wikitable sortable" |- !Year !Album !Songs !Co singers |- |rowspan="4"|1990 |rowspan="4"|''Live In Karachi'' |1. "Durga" |[[Zakir Hussain (musician)|Zakir Hussain]] |- |2. "Folk Tune" |Zakir Hussain |- |3. "Jazz Piece" |Zakir Hussain |- |4. "Bageshri" |Zakir Hussain |- |rowspan="4"|1990 |rowspan="4"|''Ecstasy '' |1. "Raag Bairagi" |Zakir Hussain |- |2. "Folk Tune from N.W.F.P" |Zakir Hussain |- |3. "Dhun In Mishr Khamaj" |Zakir Hussain |- |4. "Dhun In Pillu" |Zakir Hussain |- |rowspan="7"|1991 |rowspan="7"|''Raag Time'' |1. "Wahin Kahin Paao Gi" | |- |2. Teri Yaad Aati Hay | |- |3. "Raag Time" | |- |4. "Kahan Bas Gay Ho" | |- |5. "I Can Never" | |- |6. "Feel Your Soul" | |- |7. "Burning for You" | |- |1992 |''Behta Darya'' |1. "Durga" | |- |rowspan="11"|1995 |rowspan="11"|''Sargam'' |1. "Aae Khuda, aae Khuda" | |- |2. "Suhani rutt ayi" |[[Hamid Ali Khan]], [[Hadiqa Kiyani]] |- |3. "Pall do pall kay" | |- |4. "Bheega hua mousam" | |- |5. "Chamki kiran" |Hamid Ali Khan |- |6. "Kab sey khili ho" |[[Maharaj Ghulam Hussain Kathak]], Hadiqa Kiyani |- |7. "Kya hay, yeh uljhan" |Hadiqa Kiyani |- |8. "Zara Dholki bajao" |[[Asha Bhosle]] |- |9. "Pyar bina jeena nahin" |Hadiqa Kiyani |- |10. "Barse Badal" |Hadiqa Kiyani |- |11. "Woh mujhay yaad" |Hadiqa Kiyani |- |rowspan="9"|1997 |rowspan="9"|''Badaltey Mausam'' |1. "Badaltay Mausam" | |- |2. "Kabhi to Nazar Milao" |[[Asha Bhosle]] |- |3. "Bahoon Kay Gheray" | |- |4. "Pehli Wari" | |- |5. "Hum Phir Milengay" | |- |6. "Dil to Mera" | |- |7. "Koi Rehta Hai" | |- |8. "Aao Na" | |- |9. "Nakhra Us Ka" | |- |rowspan="6"|2000 |rowspan="6"|''Always Yours'' |1. "Bheega Mausam" |[[Asha Bhosle]] |- |2."Bheegi Bheegi Raaton Mein" | |- |3. "Bheegi Bheegi Raaton Mein(Unplugged)" | |- |4. "Lift Karadey" |Ft [[Govinda (actor)]] |- |5. "Mehndi Masala" |Asha Bhosle |- |6. "Pyar Bina" |Asha Bhosle |- |rowspan="8"|2002 |rowspan="8"|''Tera Chehra'' |1. "Kabhi Nahin" |Ft.[[Amitabh Bachchan]] |- |2. "Meri Yaad" | |- |3. "Nain Se Nain" | |- |4. "Roothey Hue" | |- |5. "Sanson Mein" | |- |6. "Tera Chehra" |Ft. Rani Mukherjee |- |7. "Teri Baahon Mein" | |- |8. "Tera Bina" | |- |rowspan="3"|2003 |rowspan="3"|''Kabhi To Nazar Milao'' |1. "Kabhi To Nazar Milao" |[[Asha Bhosle]] |- |2. "Pyar Hai" |[[Asha Bhosle]] |- |e. "Dholki" |[[Asha Bhosle]] |- |rowspan="8"|2004 |rowspan="8"|''Teri Kasam'' |1. "Kasam" | |- |2. "Mahiya" | |- |3. "Kabhi Aisa Lage" | |- |4. "Pal Do Pal" | |- |5. "Chand Nikla" | |- |6. "Tauba!" | |- |7. "Poocho..." | |- |8. "Best Friend!" | |- |rowspan="12"|2007 |rowspan="12"|''Kisi Din'' |1.Asalaam Walekum | |- |2.Baarish | |- |3.Baarish (Unplugged) | |- |4."Dekho Jaaneman" | |- |5."Jharonkha" | |- |6."Kisi Din" | |- |7."Kisi Din(Remix)" | |- |8."Koi Rehta Hai" | |- |9."Sargaroshi" | |- |10."Teri Yaad" | |- |11."Teri Yaad(Remix)" | |- |12."Best Friend" | |- |rowspan="9"|2009 |rowspan="9"|''Ek Ladki Deewani Si'' |1. "Chalo" | |- |2. "Dekha Tujhe" | [[Tulsi Kumar]] |- |3. "Ek Ladki" | |- |4. "Laila" | |- |5. "Let's Go Mumbai City" | [[Jermaine Jackson]] |- |6. "Let's Go Mumbai City (Remix)" | |- |7. "Mehfooz" | |- |8. "Sharmili" | |- |9. "Tu Salaamat Rahe" | |} d6rid2rfjldwv5vq3428l73mmghx602 3 199123 812184 2025-06-29T14:46:45Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 812184 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Goup998877}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 14:46, 29 ਜੂਨ 2025 (UTC) ecx400w54fi1vfr78d35qx5tuhku1t2 3 199124 812188 2025-06-29T17:25:09Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 812188 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=ادرى الفولى}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 17:25, 29 ਜੂਨ 2025 (UTC) 36s6h6p61iyw1w7chyfk6hq33dbwsye 3 199125 812191 2025-06-29T18:53:25Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 812191 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=KhadejahJD}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 18:53, 29 ਜੂਨ 2025 (UTC) jer6ckt9x27e0lbj8ck5plsrn9f1t5h 0 199126 812194 2025-06-29T19:16:16Z Nitesh Gill 8973 "[[:en:Special:Redirect/revision/1292324788|Rama Biswas]]" ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ 812194 wikitext text/x-wiki ਰਾਮਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ (ਜਨਮ 2 ਸਤੰਬਰ 1959) [[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]] ਦੀ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Rama Biswas, CPI-M MLA from Ranaghat Dakshin - Our Neta |url=https://ourneta.com/neta/rama-biswas/?utm_source=chatgpt.com |access-date=2025-05-10 |language=en}}</ref> ਉਹ ਰਾਣਾਘਾਟ ਦੱਖਣ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ, ਜੋ ਨਾਦੀਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਰਾਖਵੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਆਖਰੀ ਵਾਰ 2016 ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)]] ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦਿਆਂ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।<ref name=":0">{{Cite web |title=Ranaghat Dakshin Assembly Constituency Election Result - Legislative Assembly Constituency |url=https://resultuniversity.com/election/ranaghatdakshin-west-bengal-assembly-constituency |access-date=2025-05-10 |website=resultuniversity.com}}</ref><ref>{{Cite web |date=2021-04-07 |title=West Bengal Assembly election 2021, Ranaghat Dakshin (SC) profile: TMC's Barnali Dey to contest from seat this year |url=https://www.firstpost.com/politics/west-bengal-assembly-election-2021-ranaghat-dakshin-sc-profile-tmcs-barnali-dey-to-contest-from-seat-this-year-9389891.html |access-date=2025-05-10 |website=Firstpost |language=en-us}}</ref> ਗਸਗਸਗਸ ਗੲਗਸਗਸ ਹਸਹਸਹਸ ਗਦਗਦਗਦ ਗਦਗਦਗਦਹ ਗਦਗਦਗਦ ਗਦਗਦਗਦ ਗਦਗਦਗਦ ਗਦਗਦਗਦ ਗਦਗਦਗਦ ਗਦਗਦਗਦ ਗਦਗਦਗਦ == ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ == ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨਗਰ, ਰਾਣਾਘਾਟ, ਨਾਦੀਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸਵਰਗੀ ਗਿਆਨੇਂਦਰ ਨਾਥ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ 2012 ਵਿੱਚ ਨੇਤਾਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਓਪਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਮਾਸਟਰ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |title=Rama Biswas(Communist Party of India (Marxist)(CPI(M))):Constituency- RANAGHAT DAKSHIN (SC)(NADIA) - Affidavit Information of Candidate: |url=http://www.myneta.info/WestBengal2021/candidate.php?candidate_id=1076 |access-date=2025-05-10 |website=www.myneta.info}}</ref> == ਕਰੀਅਰ == ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ 2016 ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ) ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰਾਣਾਘਾਟ ਦੱਖਣ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿਧਾਇਕ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=2021-05-02 |title=Ranaghat Dakshin Election Result 2021 LIVE: BJP's Mukut Mani Adhikari snatches Ranaghat Dakshin seat from CPI(M) - CNBC TV18 |url=https://www.cnbctv18.com/politics/ranaghat-dakshin-election-result-2021-live-how-to-check-ranaghat-dakshin-assembly-vidhan-sabha-election-winners-losers-vote-margin-news-updates-9141231.htm |access-date=2025-05-10 |website=CNBCTV18 |language=en}}</ref> ਉਸ ਨੇ 104,159 ਵੋਟਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਵਿਰੋਧੀ, [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦੇ ਅਬੀਰ ਰੰਜਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ 17,253 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ।<ref name=":0">{{Cite web |title=Ranaghat Dakshin Assembly Constituency Election Result - Legislative Assembly Constituency |url=https://resultuniversity.com/election/ranaghatdakshin-west-bengal-assembly-constituency |access-date=2025-05-10 |website=resultuniversity.com}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://resultuniversity.com/election/ranaghatdakshin-west-bengal-assembly-constituency "Ranaghat Dakshin Assembly Constituency Election Result - Legislative Assembly Constituency"]. ''resultuniversity.com''<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">10 May</span> 2025</span>.</cite></ref><ref>{{Cite web |title=IndiaVotes AC Summary: Ranaghat Dakshin (SC) 2016 |url=https://www.indiavotes.com/ac/summary/36757 |access-date=2025-05-10 |website=IndiaVotes}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |last=Live |first=A. B. P. |title=Ranaghat-dakshin Election Results 2021 LIVE, Vote Counting, Leading, Trailing , Winners West bengal Ranaghat-dakshin Constituency Election News LIVE |url=https://news.abplive.com/elections/west-bengal-election-results-2021/wb-ranaghat-dakshin-constituency-90.html |access-date=2025-05-10 |website=news.abplive.com |language=en}}</ref> ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਹ 2021 ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਗਲੀ ਚੋਣ ਹਾਰ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰਹਿ ਸਕੀ। ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੁਕੁਟ ਮਣੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਬਰਨਾਲੀ ਡੇ ਰਾਏ ਨੂੰ 16,515 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ। ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ 15,124 ਵੋਟਾਂ ਮਿਲੀਆਂ।<ref>{{Cite web |date=2021-05-02 |title=Ranaghat Uttar Purba, West Bengal Assembly election result 2021 |url=https://www.indiatoday.in/elections/story/ranaghat-uttar-purba-west-bengal-assembly-election-result-2021-live-updates-1797169-2021-05-01 |access-date=2025-05-10 |website=India Today |language=en}}</ref><ref name=":1" /> ਉਸ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ 2019 ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਣਾਘਾਟ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਵੀ ਚੋਣ ਲਡ਼ੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਜੇਤੂ ਜਗਨਨਾਥ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰਹੀ ਰੂਪਾਲੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ' ਤੇ ਰਿਹਾ।<ref>{{Cite web |title=Ranaghat Constituency Lok Sabha Election Result: Candidates Profiles, Map, Total Votes, Past Results {{!}} Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/elections/lok-sabha-constituencies/west-bengal/ranaghat |access-date=2025-05-10 |website=The Times of India |language=en}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1959]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]] 90g06rnu55szy0ph8u1nanq2ns9vovi 812195 812194 2025-06-29T19:16:53Z Nitesh Gill 8973 812195 wikitext text/x-wiki ਰਾਮਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ (ਜਨਮ 2 ਸਤੰਬਰ 1959) [[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]] ਦੀ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Rama Biswas, CPI-M MLA from Ranaghat Dakshin - Our Neta |url=https://ourneta.com/neta/rama-biswas/?utm_source=chatgpt.com |access-date=2025-05-10 |language=en}}</ref> ਉਹ ਰਾਣਾਘਾਟ ਦੱਖਣ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ, ਜੋ ਨਾਦੀਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਰਾਖਵੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਆਖਰੀ ਵਾਰ 2016 ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)]] ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦਿਆਂ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।<ref name=":0">{{Cite web |title=Ranaghat Dakshin Assembly Constituency Election Result - Legislative Assembly Constituency |url=https://resultuniversity.com/election/ranaghatdakshin-west-bengal-assembly-constituency |access-date=2025-05-10 |website=resultuniversity.com}}</ref><ref>{{Cite web |date=2021-04-07 |title=West Bengal Assembly election 2021, Ranaghat Dakshin (SC) profile: TMC's Barnali Dey to contest from seat this year |url=https://www.firstpost.com/politics/west-bengal-assembly-election-2021-ranaghat-dakshin-sc-profile-tmcs-barnali-dey-to-contest-from-seat-this-year-9389891.html |access-date=2025-05-10 |website=Firstpost |language=en-us}}</ref> == ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ == ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨਗਰ, ਰਾਣਾਘਾਟ, ਨਾਦੀਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸਵਰਗੀ ਗਿਆਨੇਂਦਰ ਨਾਥ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ 2012 ਵਿੱਚ ਨੇਤਾਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਓਪਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਮਾਸਟਰ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |title=Rama Biswas(Communist Party of India (Marxist)(CPI(M))):Constituency- RANAGHAT DAKSHIN (SC)(NADIA) - Affidavit Information of Candidate: |url=http://www.myneta.info/WestBengal2021/candidate.php?candidate_id=1076 |access-date=2025-05-10 |website=www.myneta.info}}</ref> == ਕਰੀਅਰ == ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ 2016 ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ) ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰਾਣਾਘਾਟ ਦੱਖਣ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿਧਾਇਕ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=2021-05-02 |title=Ranaghat Dakshin Election Result 2021 LIVE: BJP's Mukut Mani Adhikari snatches Ranaghat Dakshin seat from CPI(M) - CNBC TV18 |url=https://www.cnbctv18.com/politics/ranaghat-dakshin-election-result-2021-live-how-to-check-ranaghat-dakshin-assembly-vidhan-sabha-election-winners-losers-vote-margin-news-updates-9141231.htm |access-date=2025-05-10 |website=CNBCTV18 |language=en}}</ref> ਉਸ ਨੇ 104,159 ਵੋਟਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਵਿਰੋਧੀ, [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦੇ ਅਬੀਰ ਰੰਜਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ 17,253 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ।<ref name=":0">{{Cite web |title=Ranaghat Dakshin Assembly Constituency Election Result - Legislative Assembly Constituency |url=https://resultuniversity.com/election/ranaghatdakshin-west-bengal-assembly-constituency |access-date=2025-05-10 |website=resultuniversity.com}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://resultuniversity.com/election/ranaghatdakshin-west-bengal-assembly-constituency "Ranaghat Dakshin Assembly Constituency Election Result - Legislative Assembly Constituency"]. ''resultuniversity.com''<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">10 May</span> 2025</span>.</cite></ref><ref>{{Cite web |title=IndiaVotes AC Summary: Ranaghat Dakshin (SC) 2016 |url=https://www.indiavotes.com/ac/summary/36757 |access-date=2025-05-10 |website=IndiaVotes}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |last=Live |first=A. B. P. |title=Ranaghat-dakshin Election Results 2021 LIVE, Vote Counting, Leading, Trailing , Winners West bengal Ranaghat-dakshin Constituency Election News LIVE |url=https://news.abplive.com/elections/west-bengal-election-results-2021/wb-ranaghat-dakshin-constituency-90.html |access-date=2025-05-10 |website=news.abplive.com |language=en}}</ref> ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਹ 2021 ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਗਲੀ ਚੋਣ ਹਾਰ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰਹਿ ਸਕੀ। ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੁਕੁਟ ਮਣੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਬਰਨਾਲੀ ਡੇ ਰਾਏ ਨੂੰ 16,515 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ। ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ 15,124 ਵੋਟਾਂ ਮਿਲੀਆਂ।<ref>{{Cite web |date=2021-05-02 |title=Ranaghat Uttar Purba, West Bengal Assembly election result 2021 |url=https://www.indiatoday.in/elections/story/ranaghat-uttar-purba-west-bengal-assembly-election-result-2021-live-updates-1797169-2021-05-01 |access-date=2025-05-10 |website=India Today |language=en}}</ref><ref name=":1" /> ਉਸ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ 2019 ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਣਾਘਾਟ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਵੀ ਚੋਣ ਲਡ਼ੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਜੇਤੂ ਜਗਨਨਾਥ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰਹੀ ਰੂਪਾਲੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ' ਤੇ ਰਿਹਾ।<ref>{{Cite web |title=Ranaghat Constituency Lok Sabha Election Result: Candidates Profiles, Map, Total Votes, Past Results {{!}} Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/elections/lok-sabha-constituencies/west-bengal/ranaghat |access-date=2025-05-10 |website=The Times of India |language=en}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1959]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]] sxsmtgyyjpltsesr5njp6vsfdpukr4x 812196 812195 2025-06-29T19:17:41Z Nitesh Gill 8973 812196 wikitext text/x-wiki ਰਾਮਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ (ਜਨਮ 2 ਸਤੰਬਰ 1959) [[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]] ਦੀ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Rama Biswas, CPI-M MLA from Ranaghat Dakshin - Our Neta |url=https://ourneta.com/neta/rama-biswas/?utm_source=chatgpt.com |access-date=2025-05-10 |language=en}}</ref> ਉਹ ਰਾਣਾਘਾਟ ਦੱਖਣ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ, ਜੋ ਨਾਦੀਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਰਾਖਵੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਆਖਰੀ ਵਾਰ 2016 ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)]] ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦਿਆਂ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=Ranaghat Dakshin Assembly Constituency Election Result - Legislative Assembly Constituency |url=https://resultuniversity.com/election/ranaghatdakshin-west-bengal-assembly-constituency |access-date=2025-05-10 |website=resultuniversity.com}}</ref><ref>{{Cite web |date=2021-04-07 |title=West Bengal Assembly election 2021, Ranaghat Dakshin (SC) profile: TMC's Barnali Dey to contest from seat this year |url=https://www.firstpost.com/politics/west-bengal-assembly-election-2021-ranaghat-dakshin-sc-profile-tmcs-barnali-dey-to-contest-from-seat-this-year-9389891.html |access-date=2025-05-10 |website=Firstpost |language=en-us}}</ref> == ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ == ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨਗਰ, ਰਾਣਾਘਾਟ, ਨਾਦੀਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸਵਰਗੀ ਗਿਆਨੇਂਦਰ ਨਾਥ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ 2012 ਵਿੱਚ ਨੇਤਾਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਓਪਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਮਾਸਟਰ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |title=Rama Biswas(Communist Party of India (Marxist)(CPI(M))):Constituency- RANAGHAT DAKSHIN (SC)(NADIA) - Affidavit Information of Candidate: |url=http://www.myneta.info/WestBengal2021/candidate.php?candidate_id=1076 |access-date=2025-05-10 |website=www.myneta.info}}</ref> == ਕਰੀਅਰ == ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ 2016 ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ) ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰਾਣਾਘਾਟ ਦੱਖਣ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿਧਾਇਕ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=2021-05-02 |title=Ranaghat Dakshin Election Result 2021 LIVE: BJP's Mukut Mani Adhikari snatches Ranaghat Dakshin seat from CPI(M) - CNBC TV18 |url=https://www.cnbctv18.com/politics/ranaghat-dakshin-election-result-2021-live-how-to-check-ranaghat-dakshin-assembly-vidhan-sabha-election-winners-losers-vote-margin-news-updates-9141231.htm |access-date=2025-05-10 |website=CNBCTV18 |language=en}}</ref> ਉਸ ਨੇ 104,159 ਵੋਟਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਵਿਰੋਧੀ, [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦੇ ਅਬੀਰ ਰੰਜਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ 17,253 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ।<ref>{{Cite web |title=Ranaghat Dakshin Assembly Constituency Election Result - Legislative Assembly Constituency |url=https://resultuniversity.com/election/ranaghatdakshin-west-bengal-assembly-constituency |access-date=2025-05-10 |website=resultuniversity.com}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://resultuniversity.com/election/ranaghatdakshin-west-bengal-assembly-constituency "Ranaghat Dakshin Assembly Constituency Election Result - Legislative Assembly Constituency"]. ''resultuniversity.com''<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">10 May</span> 2025</span>.</cite></ref><ref>{{Cite web |title=IndiaVotes AC Summary: Ranaghat Dakshin (SC) 2016 |url=https://www.indiavotes.com/ac/summary/36757 |access-date=2025-05-10 |website=IndiaVotes}}</ref><ref>{{Cite web |last=Live |first=A. B. P. |title=Ranaghat-dakshin Election Results 2021 LIVE, Vote Counting, Leading, Trailing , Winners West bengal Ranaghat-dakshin Constituency Election News LIVE |url=https://news.abplive.com/elections/west-bengal-election-results-2021/wb-ranaghat-dakshin-constituency-90.html |access-date=2025-05-10 |website=news.abplive.com |language=en}}</ref> ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਹ 2021 ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਗਲੀ ਚੋਣ ਹਾਰ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰਹਿ ਸਕੀ। ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੁਕੁਟ ਮਣੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਬਰਨਾਲੀ ਡੇ ਰਾਏ ਨੂੰ 16,515 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ। ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ 15,124 ਵੋਟਾਂ ਮਿਲੀਆਂ।<ref>{{Cite web |date=2021-05-02 |title=Ranaghat Uttar Purba, West Bengal Assembly election result 2021 |url=https://www.indiatoday.in/elections/story/ranaghat-uttar-purba-west-bengal-assembly-election-result-2021-live-updates-1797169-2021-05-01 |access-date=2025-05-10 |website=India Today |language=en}}</ref><ref name=":1" /> ਉਸ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ 2019 ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਣਾਘਾਟ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਵੀ ਚੋਣ ਲਡ਼ੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਜੇਤੂ ਜਗਨਨਾਥ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰਹੀ ਰੂਪਾਲੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ' ਤੇ ਰਿਹਾ।<ref>{{Cite web |title=Ranaghat Constituency Lok Sabha Election Result: Candidates Profiles, Map, Total Votes, Past Results {{!}} Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/elections/lok-sabha-constituencies/west-bengal/ranaghat |access-date=2025-05-10 |website=The Times of India |language=en}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1959]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]] 2k2k1b2gc68twkiij1tl77mt5pfn637 812197 812196 2025-06-29T19:18:10Z Nitesh Gill 8973 /* ਕਰੀਅਰ */ 812197 wikitext text/x-wiki ਰਾਮਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ (ਜਨਮ 2 ਸਤੰਬਰ 1959) [[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]] ਦੀ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Rama Biswas, CPI-M MLA from Ranaghat Dakshin - Our Neta |url=https://ourneta.com/neta/rama-biswas/?utm_source=chatgpt.com |access-date=2025-05-10 |language=en}}</ref> ਉਹ ਰਾਣਾਘਾਟ ਦੱਖਣ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ, ਜੋ ਨਾਦੀਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਰਾਖਵੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਆਖਰੀ ਵਾਰ 2016 ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)]] ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦਿਆਂ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=Ranaghat Dakshin Assembly Constituency Election Result - Legislative Assembly Constituency |url=https://resultuniversity.com/election/ranaghatdakshin-west-bengal-assembly-constituency |access-date=2025-05-10 |website=resultuniversity.com}}</ref><ref>{{Cite web |date=2021-04-07 |title=West Bengal Assembly election 2021, Ranaghat Dakshin (SC) profile: TMC's Barnali Dey to contest from seat this year |url=https://www.firstpost.com/politics/west-bengal-assembly-election-2021-ranaghat-dakshin-sc-profile-tmcs-barnali-dey-to-contest-from-seat-this-year-9389891.html |access-date=2025-05-10 |website=Firstpost |language=en-us}}</ref> == ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ == ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨਗਰ, ਰਾਣਾਘਾਟ, ਨਾਦੀਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸਵਰਗੀ ਗਿਆਨੇਂਦਰ ਨਾਥ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ 2012 ਵਿੱਚ ਨੇਤਾਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਓਪਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਮਾਸਟਰ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |title=Rama Biswas(Communist Party of India (Marxist)(CPI(M))):Constituency- RANAGHAT DAKSHIN (SC)(NADIA) - Affidavit Information of Candidate: |url=http://www.myneta.info/WestBengal2021/candidate.php?candidate_id=1076 |access-date=2025-05-10 |website=www.myneta.info}}</ref> == ਕਰੀਅਰ == ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ 2016 ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ) ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰਾਣਾਘਾਟ ਦੱਖਣ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿਧਾਇਕ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=2021-05-02 |title=Ranaghat Dakshin Election Result 2021 LIVE: BJP's Mukut Mani Adhikari snatches Ranaghat Dakshin seat from CPI(M) - CNBC TV18 |url=https://www.cnbctv18.com/politics/ranaghat-dakshin-election-result-2021-live-how-to-check-ranaghat-dakshin-assembly-vidhan-sabha-election-winners-losers-vote-margin-news-updates-9141231.htm |access-date=2025-05-10 |website=CNBCTV18 |language=en}}</ref> ਉਸ ਨੇ 104,159 ਵੋਟਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਵਿਰੋਧੀ, [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦੇ ਅਬੀਰ ਰੰਜਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ 17,253 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ।<ref>{{Cite web |title=Ranaghat Dakshin Assembly Constituency Election Result - Legislative Assembly Constituency |url=https://resultuniversity.com/election/ranaghatdakshin-west-bengal-assembly-constituency |access-date=2025-05-10 |website=resultuniversity.com}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://resultuniversity.com/election/ranaghatdakshin-west-bengal-assembly-constituency "Ranaghat Dakshin Assembly Constituency Election Result - Legislative Assembly Constituency"]. ''resultuniversity.com''<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">10 May</span> 2025</span>.</cite></ref><ref>{{Cite web |title=IndiaVotes AC Summary: Ranaghat Dakshin (SC) 2016 |url=https://www.indiavotes.com/ac/summary/36757 |access-date=2025-05-10 |website=IndiaVotes}}</ref><ref>{{Cite web |last=Live |first=A. B. P. |title=Ranaghat-dakshin Election Results 2021 LIVE, Vote Counting, Leading, Trailing , Winners West bengal Ranaghat-dakshin Constituency Election News LIVE |url=https://news.abplive.com/elections/west-bengal-election-results-2021/wb-ranaghat-dakshin-constituency-90.html |access-date=2025-05-10 |website=news.abplive.com |language=en}}</ref> ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਹ 2021 ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਗਲੀ ਚੋਣ ਹਾਰ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰਹਿ ਸਕੀ। ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੁਕੁਟ ਮਣੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਬਰਨਾਲੀ ਡੇ ਰਾਏ ਨੂੰ 16,515 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ। ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ 15,124 ਵੋਟਾਂ ਮਿਲੀਆਂ।<ref>{{Cite web |date=2021-05-02 |title=Ranaghat Uttar Purba, West Bengal Assembly election result 2021 |url=https://www.indiatoday.in/elections/story/ranaghat-uttar-purba-west-bengal-assembly-election-result-2021-live-updates-1797169-2021-05-01 |access-date=2025-05-10 |website=India Today |language=en}}</ref> ਉਸ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ 2019 ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਣਾਘਾਟ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਵੀ ਚੋਣ ਲਡ਼ੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਜੇਤੂ ਜਗਨਨਾਥ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰਹੀ ਰੂਪਾਲੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ' ਤੇ ਰਿਹਾ।<ref>{{Cite web |title=Ranaghat Constituency Lok Sabha Election Result: Candidates Profiles, Map, Total Votes, Past Results {{!}} Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/elections/lok-sabha-constituencies/west-bengal/ranaghat |access-date=2025-05-10 |website=The Times of India |language=en}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1959]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]] fgih1rt1t1acjrf43uq7akfjnzjywy9 3 199127 812204 2025-06-29T20:15:56Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 812204 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Hanhhhhnguyent}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 20:15, 29 ਜੂਨ 2025 (UTC) moie3y34sreh12hs6tvq6en5k2fj254 3 199128 812212 2025-06-29T21:03:02Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 812212 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Div2303}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 21:03, 29 ਜੂਨ 2025 (UTC) dhnf8iq1k6p2tckv33pp2zhtyavcam4 3 199129 812215 2025-06-29T21:55:07Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 812215 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Generale Lee}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 21:55, 29 ਜੂਨ 2025 (UTC) 3h20msqtp2hf9s8w8zuphrw57uu5t5n 3 199130 812217 2025-06-29T22:02:36Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 812217 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=XNJ18987}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 22:02, 29 ਜੂਨ 2025 (UTC) fjwhknejkfobi56xif7y7io07lgf5s1 3 199131 812223 2025-06-30T00:44:36Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 812223 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Turgidson}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 00:44, 30 ਜੂਨ 2025 (UTC) pvc9vgbxd8lb3jpt1569y2t6sx72zgs 3 199132 812228 2025-06-30T05:35:38Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 812228 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Nrb tv Punjabi}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 05:35, 30 ਜੂਨ 2025 (UTC) 6z9q13ox5j4k9lyuud7saqajmt2mrnf 3 199133 812232 2025-06-30T07:46:40Z Ternarius 35425 Ternarius ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MrGreen1163]] ਨੂੰ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MrGreen105]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/MrGreen1163|MrGreen1163]]" to "[[Special:CentralAuth/MrGreen105|MrGreen105]]" 812232 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MrGreen105]] q47vfiqkrh67g6id8gv7gg93u1la4ai 3 199134 812235 2025-06-30T09:33:18Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 812235 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Franco Brignone}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 09:33, 30 ਜੂਨ 2025 (UTC) 79mmamy2na7t5ttfelg7t16scdjjkeh 3 199135 812243 2025-06-30T11:36:37Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 812243 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Weherbal}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 11:36, 30 ਜੂਨ 2025 (UTC) 7spqgkorbz8jz5xnbyv5tlvcrm4iqav