Wikibooks pawikibooks https://pa.wikibooks.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%96_%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%A8%E0%A8%BE MediaWiki 1.45.0-wmf.7 first-letter ਮੀਡੀਆ ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ Wikibooks Wikibooks ਗੱਲ-ਬਾਤ ਤਸਵੀਰ ਤਸਵੀਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਫਰਮਾ ਫਰਮਾ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਮਦਦ ਮਦਦ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ TimedText TimedText talk ਮੌਡਿਊਲ ਮੌਡਿਊਲ ਗੱਲ-ਬਾਤ 0 3217 6100 2025-06-24T12:05:32Z Taranjit Singh Toor 1595 " ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਤੱਕ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਵੱਲੋਂ ਪਾਇਆ ਹਿੱਸਾ ਫ੍ਰੇਡਰਿਕ ਏਂਗਲਜ ਕਿਰਤ ਸਾਰੀ ਦੌਲਤ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਰਥਸ..." ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ 6100 wikitext text/x-wiki ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਤੱਕ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਵੱਲੋਂ ਪਾਇਆ ਹਿੱਸਾ ਫ੍ਰੇਡਰਿਕ ਏਂਗਲਜ ਕਿਰਤ ਸਾਰੀ ਦੌਲਤ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਰੋਤ ਹੈ - ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਦੂਸਰੇ ਥਾਂ,ਕੁਦਰਤ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਉਹ ਸਮੱਗਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਇਹ ਦੌਲਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਬੇਅੰਤ ਵੱਧ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਮੁੱਖ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸ਼ਰਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਹੈ ਕਿ, ਇੱਕ ਅਰਥ ਵਿੱਚ, ਸਾਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਖੁਦ ਕਿਰਤ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ । ਕਈ ਲੱਖ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ, ਜੋ ਅਜੇ ਤੱਕ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ ਤੇ ਨਿਰਧਾਰਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਹੈ, ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ ਤੇ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵੱਲ, ਮਾਨਵ-ਜੀਵ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਚ-ਵਿਕਸਤ ਨਸਲ ਗਰਮ ਖੰਡੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ - ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਮਹਾਂਦੀਪ'ਤੇ ਜੋ ਹੁਣ ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦੇ ਤਲ ਤੱਕ ਡੁੱਬ ਗਿਆ ਹੈ। [1] ਡਾਰਵਿਨ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਇਹਨਾਂ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨੁਮਾਨਤ ਵਰਣਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਲਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਨੋਕਦਾਰ ਕੰਨ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਹ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਝੁੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਢੰਗ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਮਤਲਬ ਕਿ ਦਰਖੱਤਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕੰਮ ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਬਾਂਦਰਾਂ ਨੇ ਤੁਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਗੁਆਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਤੋਂ ਵਧ ਹੋਰ ਸਿੱਧਾ ਤੁਰਨ ਦੀ ਮੁਦਰਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। ਇਹ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਕਦਮ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਮੌਜੂਦਾ ਮਾਨਵ-ਆਧਾਰਿਤ ਬਾਂਦਰ ਸਿੱਧੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਇਕੱਲੇ ਘੁੰਮ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਿਰਫ ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੋੜ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬੇਢੰਗੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਚਾਲ ਅੱਧ-ਖੜ੍ਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੁੱਠੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ, ਲੱਤਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਖਿੱਚ ਕੇ, ਆਪਣੀਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਘੁਮਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੱਕ ਅਪੰਗ ਬੈਸਾਖੀਆਂ 'ਤੇ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਚਾਰ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੋ ਲੱਤਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਤੱਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪੜਾਅ ਅੱਜ ਵੀ ਬਾਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਅਦ ਵਾਲੀ ਚਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਲਈ ਵੀ ਇੱਕ ਅਸਥਾਈ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਬਣੀ। ਇਹ ਤਰਕਸੰਗਤ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਾਡੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੀ ਚਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਯਮ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਫਿਰ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਬਣ ਗਈ, ਤਾਂ ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਹੱਥਾਂ ਲਈ ਹੋਰ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਕੰਮ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣਗੇ। ਬਾਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੱਥਾਂ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਚੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉੱਪਰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਹੱਥਾਂ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਉਪਯੋਗ ਹਨ। ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਫੜਨ ਲਈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਹੇਠਲੇ ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਗਲੇ ਪੰਜੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਾਂਦਰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਲ੍ਹਣੇ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਮੌਸਮ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਟਾਹਣੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਛੱਤਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਚਿੰਪਾਂਜ਼ੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਬਚਾਅ ਕਰਨ ਲਈ ਡੰਡੇ ਫੜਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ 'ਤੇ ਫਲਾਂ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਬੰਬਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੈਦ ਹੋਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਨੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਨਕਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਈ ਸਧਾਰਨ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਉਹ ਪੜਾਅ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਵੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਨੁੱਖ ਵਰਗੇ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੇ ਅਣਵਿਕਸਿਤ ਹੱਥ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡੀ ਖਾਈ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਸੈਂਕੜੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਆਮ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਘੱਟ ਵਿਕਸਿਤ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਹੱਥ ਸੈਂਕੜੇ ਉਹ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕੋਈ ਵੀ ਬਾਂਦਰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ - ਕਿਸੇ ਬਾਂਦਰ ਹੱਥ ਨੇ ਕਦੇ ਭੈੜੇ ਤੋਂ ਭੈੜਾ ਪੱਥਰ ਦਾ ਚਾਕੂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ । ਪਹਿਲੇ ਕਾਰਜ ਜਿਨਾਂ ਲਈ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਨੇ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਢਾਲਣਾ ਸਿੱਖਿਆ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਧਾਰਨ ਸਨ । ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਵਿਕਸਿਤ ਮਨੁੱਖ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਸਰੀਰਕ ਪਤਨ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਨਵਰ ਵਰਗੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵਧੇਰੇ ਉੱਤਮ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲੇ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਚਾਕੂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸ਼ਾਇਦ ਇਨਾਂ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮਾਂ ਮਾਮੂਲੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਕਦਮ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਹੱਥ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ l ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵਧੇਰੇ ਲਚਕਤਾ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਧੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੱਥ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਰਤ ਦਾ ਅੰਗ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਕਿਰਤ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵੀ ਹੈ । ਸਿਰਫ਼ ਕਿਰਤ ਦੁਆਰਾ, ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਨਵੇਂ ਕਾਰਜਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ ਦੁਆਰਾ, ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ, ਲਿਗਾਮੈਂਟਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ, ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੱਡੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨਵੇਂ, ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾ-ਨਵੀਂ ਤੋਂ ਨਵੀਂ ਵਰਤੋਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਾਫੇਲ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ, ਇੱਕ ਥੋਰਵਾਲਡਸਨ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ, ਇੱਕ ਪੈਗਾਨੀਨੀ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਜਾਦੂ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਪਰ ਹੱਥ ਇਕੱਲਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ , ਬਹੁਤ ਹੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜੀਵ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਅੰਗ ਸੀ। ਅਤੇ ਜਿਸਨੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵੀ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜੋ ਇਸਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਸੀ l ਅਤੇ ਇਹ ਦੋ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ l ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸਹਿ-ਸੰਬੰਧ ਦੇ ਨਿਯਮ ਤੋਂ ਲਾਭ ਹੋਇਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਾਰਵਿਨ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ । ਇਹ ਨਿਯਮ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਜੈਵਿਕ ਜੀਵ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਲਾਲ ਖੂਨ ਦੇ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਰ ਇੱਕ ਦੋਹਰੀ ਜੋੜਬੰਦੀ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਪਿੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਅਪਵਾਦ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਚੁੰਘਾਉਣ ਲਈ ਲੈਕਟਿਲ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਖੁਰ, ਉਗਾਲੀ ਲਈ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਾਲੇ ਪੇਟ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ, ਸਰੀਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਬੰਧ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਿੱਟੀਆਂ ਬਿੱਲੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾ, ਜਾਂ ਲਗਭਗ ਹਮੇਸ਼ਾ, ਬੋਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਦੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਧਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ, ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਸਿੱਧੀ ਚਾਲ ਲਈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢਲਣ ਨੇ, ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ, ਅਜਿਹੇ ਸਬੰਧ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਜੀਵ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਸਾਡੇ ਲਈ ਜਾਂਚ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕੀਏ । ਹੋਰ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਬਾਕੀ ਜੀਵ ਉੱਤੇ ਸਿੱਧਾ, ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ । ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਿਮੀਅਨ ਪੂਰਵਜ ਸਮੂਹਿਕ ਸਨ; ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ, ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਗੈਰ-ਸਮੂਹਿਕ ਪੂਰਵਜਾਂ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ । ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ, ਕਿਰਤ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਹਰ ਨਵੀਂ ਤਰੱਕੀ 'ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਕੁਦਰਤੀ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਨਵੇਂ, ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਅਣਜਾਣੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਕਿਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਆਪਸੀ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਸਾਂਝੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾ ਕੇ, ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਸ ਸਾਂਝੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਦੇ ਫਾਇਦੇ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਦਦ ਕੀਤੀ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਉਸ ਬਿੰਦੂ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਸੀ । ਲੋੜ ਨੇ ਅੰਗ ਬਣਾਇਆ; ਬਾਂਦਰ ਦੇ ਅਣਵਿਕਸਿਤ ਗਲੇ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਰ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਉਤਰਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਦੁਆਰਾ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧੇਰੇ ਵਿਕਸਤ ਉਤਰਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਅਤੇ ਮੂੰਹ ਦੇ ਅੰਗ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਸਪਸ਼ਟ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖ ਗਏ । ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਰਤ ਤੋਂ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੀ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਸਤ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਜੋ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਲਈ ਸਪਸ਼ਟ ਬੋਲੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਆਪਣੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਕੋਈ ਵੀ ਜਾਨਵਰ ਬੋਲਣ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥਾ ਕਾਰਨ ਅਪਾਹਜ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਜਦੋਂ ਇਸਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਪਾਲ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਤੇ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ, ਸਪਸ਼ਟ ਬੋਲੀ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇੰਨਾ ਵਧੀਆ ਕੰਨ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਮਝਣਾ ਸਿੱਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਪਿਆਰ, ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰੀ, ਆਦਿ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਲਈ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਅਣਜਾਣ ਸਨ । ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤਾ ਵਾਸਤਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਬਚ ਸਕੇਗਾ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਹੁਣ ਬੋਲਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਅਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨੁਕਸ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ, ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਨੁਕਸ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਹੁਣ ਇਲਾਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੋਕਲ ਅੰਗ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਾਹਰ ਹਨ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਿੱਥੇ ਵੋਕਲ ਅੰਗ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਹ ਅਯੋਗਤਾ ਵੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਦੇ ਅੰਗ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਪੰਛੀ ਹੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਜਾਨਵਰ ਹਨ ਜੋ ਬੋਲਣਾ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ; ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘਿਣਾਉਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਾਲਾ ਪੰਛੀ ਤੋਤਾ ਹੈ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਬੋਲਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਤੋਤਾ ਜੋ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਕਰਨ ਦੇ ਅਨੰਦ ਲਈ, ਤੋਤਾ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹੇਗਾ, ਲਗਾਤਾਰ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਪਰ ਆਪਣੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਇਹ, ਇਹ ਵੀ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਤੋਤੇ ਨੂੰ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਣੀਆਂ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਿਖਾਓ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇ (ਗਰਮ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮਲਾਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ); ਇਸ ਨੂੰ ਛੇੜੋ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਆਪਣੀਆਂ ਗਾਲਾਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਬਿਲਕੁਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹੀ ਸਹੀ ਵਰਤਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਬਰਲਿਨ ਦਾ ਇੱਕ ਫੇਰੀਵਾਲਾ । ਇਹੀ ਗੱਲ ਸੁਆਦਲਾ ਖਾਣਾ ਮੰਗਣ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਹਨਤ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਨਾਲ ਬੋਲੀ - ਇਹ ਦੋ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਉਤੇਜਨਾਵਾਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਬਾਂਦਰ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿਤੇ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸੰਪੂਰਨ ਹੈ । ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜੁੜੇ ਯੰਤਰ - ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਹੋਇਆ । ਜਿਵੇਂ ਬੋਲੀ ਦੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਣਨ ਦੇ ਅੰਗ ਦੀ ਉਸੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸੁਧਾਈ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਰੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸੁਧਾਈ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਾਜ਼ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਦੇਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ,ਪਰ ਮਨੁੱਖੀ ਅੱਖ ਬਾਜ਼ ਦੀ ਅੱਖ ਨਾਲੋਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡੂੰਘਾ ਵੇਖਦੀ ਹੈ । ਕੁੱਤੇ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲੋਂ ਗੰਧ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਗੰਧ ਦੇ ਸੌਵੇਂ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣ ਸਕਦਾ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ । ਅਤੇ ਛੂਹਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ, ਜੋ ਕਿ ਬਾਂਦਰ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਕੱਚੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਿਰਫ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਕਿਰਤ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ ਹੈ । ਦਿਮਾਗ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ, ਕਿਰਤ ਅਤੇ ਬੋਲੀ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ, ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਵਧਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ, ਅਮੂਰਤਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਟੇ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਕਿਰਤ ਅਤੇ ਬੋਲੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇੱਕ ਸਦਾ-ਨਵੀਨ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ । ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਉਦੋਂ ਆਪਣੇ ਸਿੱਟੇ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ, ਇਸਦੀ ਡਿਗਰੀ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀ ਰਹੀ, ਅਤੇ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਸਥਾਨਕ ਜਾਂ ਅਸਥਾਈ ਪ੍ਰਤੀਗਤੀ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਰੁਕਾਵਟ ਆਈ । ਇਸ ਹੋਰ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ, ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਤਾਂਘ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਤੱਤ, ਜੋ ਕਿ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਤ ਮਨੁੱਖ, ਅਰਥਾਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਦੁਆਰਾ ਹੋਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਲ ਸੇਧਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ l ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ-ਧਰਤੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਕਿੰਟ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ [ਏਂਗਲਜ਼ ਨੋਟ: ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ, ਸਰ ਵਿਲੀਅਮ ਥੌਮਸਨ, ਨੇ ਹਿਸਾਬ ਲਗਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣ ਲਈ ਇੰਨੀ ਠੰਢੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਸਾਲ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਬੀਤਿਆ ਹੋਵੇਗਾ।] - ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉੱਭਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਤ ਗਏ ਸਨ । ਫਿਰ ਵੀ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ। ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਤਰ ਕੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ? ਕਿਰਤ । ਬਾਂਦਰਾਂ ਦਾ ਝੁੰਡ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਜਾਂ ਗੁਆਂਢੀ ਝੁੰਡਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਭੋਜਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਕੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸੀ; ਇਸਨੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਭੋਜਨ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸੀ, ਸਿਵਾਏ ਇਸਦੇ ਕਿ ਇਸਨੇ ਅਚੇਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਉਪਜਾਊ ਬਣਾਇਆ । ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਾਰੇ ਸੰਭਵ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਾਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ; ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਥਿਰ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਭੋਜਨ ਬਰਬਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਭੋਜਨ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਵੱਸਥਾ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਦੇ ਉਲਟ, ਬਘਿਆੜ ਉਸ ਹਿਰਨੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਖਸ਼ਦਾ ਜੋ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਸਨੂੰ ਬੱਚੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇਗੀ; ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਬੱਕਰੀਆਂ, ਜੋ ਜਵਾਨ ਝਾੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖਾ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਇਹ "ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਆਰਥਿਕਤਾ" ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਢਾਲਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਕੇ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਰਸਾਇਣਕ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਭੌਤਿਕ ਬਣਤਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਜੋ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਮਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੇ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ । ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਜੋ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਸੀ, ਇਸ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਾਣਯੋਗ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਖਪਤ ਵੱਲ ਗੱਲ ਤੋਰੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਭੋਜਨ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਭਿੰਨ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਵੀ, ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਰਸਾਇਣਕ ਆਧਾਰ ਸਨ l ਪਰ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਅਜੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਕਿਰਤ, ਸੰਦਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਦ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ - ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੁਆਰਾ ਪਰਖਦਿਆਂ , ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁਨਰਮੰਦ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਰਾਹੀਂ ਖੋਜੇ ਗਏ ਹਨ ? ਉਹ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਫੜਨ ਦੇ ਸੰਦ ਹਨ, ਸ਼ਿਕਾਰ ਵਾਲੇ ਸੰਦ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਫੜਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ, ਸਿਰਫ਼ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਤੋਂ ਮਾਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਲ ਤਬਦੀਲੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਦਮ ਹੈ । ਇੱਕ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਖੁਰਾਕ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਤਿਆਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਜੀਵ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਪਾਚਣ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਾਚਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਘਟਾ ਕੇ, ਇਸਨੇ ਹੋਰ ਬਨਸਪਤੀ ਸਰੀਰਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਲਈ ਹੋਰ ਸਮਾਂ, ਸਮੱਗਰੀ ਅਤੇ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਅਤੇ ਬਣ ਰਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਜਿੰਨਾ ਬਨਸਪਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾਂਦਾ ਗਿਆ, ਓਨਾ ਹੀ ਉਹ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠਦਾ ਗਿਆ । ਜਿਵੇਂ ਮਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਨਸਪਤੀ ਖੁਰਾਕ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਜੰਗਲੀ ਬਿੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੇਵਕ ਬਣ ਗਏ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਨਸਪਤੀ ਖੁਰਾਕ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਾਸ ਖੁਰਾਕ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮਾਸ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਦਾ ਦਿਮਾਗ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਹੁਣ ਇਸਦੇ ਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਮੀਰ ਪ੍ਰਵਾਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ, ਦਿਮਾਗ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਸਕਿਆ । ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪੂਰਨ ਸਤਿਕਾਰ ਸਹਿਤ, ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਖੁਰਾਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ, ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ, ਸਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਮੇਂ (ਬਰਲਿਨ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜ, ਵੇਲੇਟਾਬੀਅਨ ਜਾਂ ਵਿਲਜ਼ੀਅਨ, ਦਸਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਸਨ) ਅਪਣੀ ਹੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਮਾਸ ਖੁਰਾਕ ਨੇ ਦੋ ਨਵੀਆਂ ਫ਼ੈਸਲਾਕੁਨ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੀਆਂ ਤਰੱਕੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ - ਅੱਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਤੂ ਬਣਾਉਣਾ । ਅੱਗ ਨੇ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਛੋਟਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਨੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅੱਧਾ-ਪਚਿਆ ਹੋਇਆ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ; ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਨੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਪਲਾਈ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ, ਵਧੇਰੇ ਨਿਯਮਤ ਸਰੋਤ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਮਾਸ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਭਰਪੂਰ ਬਣਾਇਆ, ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਭੋਜਨ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇਸਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਮਾਸ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਕੀਮਤੀ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਤਰੱਕੀਆਂ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ, ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਨਵੇਂ ਸਾਧਨ ਸਨ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਅੱਗ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦੇ ਅਸਿੱਧੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇਨਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਹਰ ਖਾਣਯੋਗ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਿਆ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਨੇ ਹਰ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ । ਪੂਰੀ ਰਹਿਣਯੋਗ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਉਹ ਫੈਲ ਗਿਆ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਇਕਲੌਤਾ ਜਾਨਵਰ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਰੱਥ ਸੀ । ਬਾਕੀ ਹੋਰ -ਘਰੇਲੂ ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਕੀੜੇ- ਜੋ ਸਾਰੇ ਮੌਸਮਾਂ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਗਏ ਹਨ- ਇੰਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਆਪਣੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਬਣੇ ਸਗੋਂ, ਸਿਰਫ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੰਗਤ ਨਾਲ ਹੀ ਬਣੇ । ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸ ਦੇ ਇੱਕਸਾਰ ਗਰਮ ਜਲਵਾਯੂ ਤੋਂ ਠੰਡੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਲ ਨੂੰ ਗਰਮੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨੇ ਨਵੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ - ਠੰਡ ਅਤੇ ਨਮੀ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਸਰਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਕਿਰਤ ਦੇ ਨਵੇਂ ਖੇਤਰ, ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰੂਪ, ਜਿਨਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਹੋਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੱਖ ਕੀਤਾ । ਹੱਥ, ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਅੰਗ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਜੁੜਵੇਂ ਕੰਮਾਂ ਦੁਆਰਾ, ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਮਨੁੱਖ ਹੋਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਲਈ ਉੱਚੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ । ਹਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਾ ਕੰਮ ਵੱਖਰਾ, ਵਧੇਰੇ ਸੰਪੂਰਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਭਿੰਨ ਹੋ ਗਿਆ । ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ; ਫਿਰ ਕਤਾਈ, ਬੁਣਾਈ, ਧਾਤ ਦਾ ਕੰਮ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਰ ਵਰਗੇ ਕੰਮ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਏ । ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ । ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੌਮਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ । ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਉਹ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ - ਧਰਮ - ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ l ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਜੋ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਥਾਂ ਮਨ ਦੀਆਂ ਉੱਪਜਾਂ ਵਜੋਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਸਨ, ਕਿਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਸਾਦੀਆਂ ਉੱਪਜਾਂ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਜਾ ਪਈਆਂ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਨ ਜਿਸਨੇ, ਕਿਰਤ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਅ 'ਤੇ (ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਦਿਮ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ), ਉਸ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ । ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਮਨ, ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਗਤੀਵਿਧੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ (ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ) ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਜੋਂ ਸਮਝਾਉਣ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ; ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਉਭਰਿਆ ਜੋ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ 'ਤੇ ਹਾਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡਾਰਵਿਨ ਦੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭੌਤਿਕਵਾਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਜੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵਿਚਾਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਉਹ ਉਸ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣਦੇ ਜੋ ਕਿਰਤ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਿਭਾਈ ਗਈ ਹੈ । ਜਾਨਵਰ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਆਪਣੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲਦੇ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਉਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਇਕੱਲਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦਾ । ਹਰ ਚੀਜ਼ ਹਰ ਦੂਜੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਬਹੁਪੱਖੀ ਗਤੀ ਅਤੇ ਪਰਸਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਸਰਲ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਮਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਨੇ ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰਜਨਮ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਹੈ; ਸੇਂਟ ਹੇਲੇਨਾ ਟਾਪੂ 'ਤੇ, ਪਹਿਲੇ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸੂਰ ਇਸਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਬਨਸਪਤੀ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਲਾਹਾਂ ਅਤੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਈ ਹੈ । ਪਰ ਜਾਨਵਰ ਆਪਣੇ ਵਾਤਾਵਰਣ 'ਤੇ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ, ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ, ਅਚਾਨਕ ਸਥਾਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮਨੁੱਖ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਜਿੰਨੇ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕੁਦਰਤ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਓਨਾ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਸੇਧਿਤ, ਪੂਰਵ-ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਾਨਵਰ ਕਿਸੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਨੂੰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾਲੀ ਹੋਈ ਜਮੀਨ ਤੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਬੀਜਣ ਲਈ, ਜਾਂ ਰੁੱਖ ਜਾਂ ਫਹਿਰ ਵੇਲਾਂ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਗਾਈ ਗਈ ਮਾਤਰਾ ਤੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਝਾੜ ਮਿਲੇਗਾ । ਉਹ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ । ਨਕਲੀ ਪ੍ਰਜਨਨ ਰਾਹੀਂ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਦੋਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੰਨੇ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਪਛਾਣੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ । ਜੰਗਲੀ ਪੌਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਅਨਾਜ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਜੇ ਵੀ ਵਿਅਰਥ ਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਜੇ ਵੀ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵਿਵਾਦ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੀਆਂ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰੀਆਂ ਕੁੱਤਿਆਂ ਜਾਂ ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਵੱਖਰੀਆਂ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਨਸਲਾਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾਬੱਧ, ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਸੋਚੇ-ਸਮਝੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ 'ਤੇ ਵਿਵਾਦ ਕਰਨਾ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ । ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਭਰੂਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਿਰਿਆ ਮੌਜ਼ੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਪ੍ਰੋਟੋਪਲਾਜ਼ਮ, ਜੀਵਤ ਐਲਬਿਊਮਨ, ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਵੀ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ , ਭਾਵੇਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਰਲ, ਪਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਬਾਹਰੀ ਉਤੇਜਨਾ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਹਰਕਤਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਉੱਥੇ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕੋਈ ਸੈੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇੱਕ ਨਰਵ ਸੈੱਲ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ । ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਫੜਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਅਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਚੇਤ, ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਉਨਾਂ ਦੀ ਦਿਮਾਗੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਚ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਲੂੰਬੜੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ, ਕੋਈ ਵੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੂੰਬੜੀ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਗਲਤੀ ਦੇ, ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਗਿਆਨ ਦੀ, ਕਿਵੇਂ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਅਨੁਕੂਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਖੁਸ਼ਬੂ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਾਡੇ ਘਰੇਲੂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਸੰਗਤ ਕਰਕੇ ਵਧੇਰੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ ਹਨ, ਕੋਈ ਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਚਲਾਕੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ, ਜਿਵੇਂ ਮਾਂ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਭਰੂਣ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਡੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ, ਕੀੜੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ, ਲੱਖਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਦੁਹਰਾਓ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਬੱਚੇ ਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੀ ਸੰਖੇਪ ਦੁਹਰਾਓ ਹੈ, ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ । ਪਰ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਦੇ ਵੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਦੀ ਛਾਪ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ। ਇਹ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹੀ ਆਇਆ ਸੀ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਜਾਨਵਰ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ; ਮਨੁੱਖ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਵਰਤਦਾ ਹੈ, ਇਸ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਮ, ਜ਼ਰੂਰੀ ਅੰਤਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ, ਇਹ ਕਿਰਤ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੁਸ਼ ਨਾ ਕਰੀਏ । ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਅਜਿਹੀ ਜਿੱਤ ਲਈ ਕੁਦਰਤ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਜਿੱਤ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹੀ ਨਤੀਜੇ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਅਸੀਂ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਦੂਜੇ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਇਸਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ, ਅਣਕਿਆਸੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਕਸਰ ਪਹਿਲੇ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ, ਯੂਨਾਨ, ਏਸ਼ੀਆ ਮਾਈਨਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਖੇਤੀਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਨਮੀ ਦੇ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਅਤੇ ਭੰਡਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਕੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਤਰਸਯੋਗ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖ ਰਹੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਆਲਪਸ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਇਟਾਲੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਢਲਾਣਾਂ 'ਤੇ ਪਾਈਨ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤ ਲਿਆ, ਜਿਨਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਢਲਾਣਾਂ 'ਤੇ ਇੰਨੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਡੇਅਰੀ ਉਦਯੋਗ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਢ ਰਹੇ ਹਨ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ, ਉਹ ਸਾਲ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਮੇਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪਹਾੜੀ ਚਸ਼ਮੇ, ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੌਰਾਨ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਹੜ੍ਹ ਵਹਾਉਣਾ ਸੰਭਵ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਆਲੂ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫੈਰੀਨੇਸੀਅਸ ਕੰਦਾਂ ਨਾਲ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਸਕ੍ਰੋਫੁਲਾ ਬਿਮਾਰੀ ਵੀ ਫੈਲਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਕਦਮ 'ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਜੇਤੂ ਹੋਣ ਵਾਂਗ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ - ਪਰ ਇਹ ਕਿ ਅਸੀਂ, ਮਾਸ, ਖੂਨ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ, ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੌਜੂਦ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਸਾਡੀ ਸਾਰੀ ਮੁਹਾਰਤ ਇਸ ਤੱਥ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਸਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣ ਦਾ, ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਫਾਇਦਾ ਹੈ । ਦਰਅਸਲ, ਹਰ ਬੀਤਦੇ ਦਿਨ ਦੇ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਬਿਹਤਰ ਸਮਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਫੌਰੀ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਦੁਰਗਾਮੀ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਾਂ । ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਮੌਜੂਦਾ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਤਰੱਕੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਆਪਣੀਆਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀਆਂ ਉਤਪਾਦਨ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਕੁਦਰਤੀ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕੀਏ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਸਕੀਏ । ਪਰ ਜਿੰਨਾ ਇਹ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ, ਓਨਾ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਮਨੁੱਖ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਹੀ ਕਰਨਗੇ ਸਗੋਂ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵੀ ਸਕਣਗੇ, ਅਤੇ ਮਨ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥ, ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ, ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਅੰਤਰ ਦਾ ਬੇਤੁਕਾ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਚਾਰ ਓਨਾ ਹੀ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਕਲਾਸੀਕਲ ਪੁਰਾਤਨਤਾ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਵਿਸਥਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ l ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਾਉਣ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਤਰੀਕਾ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਜੇ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਆਲੂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਕ੍ਰੋਫੁਲਾ ਦੇ ਫੈਲਾਅ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਸਕ੍ਰੋਫੁਲਾ ਉਨਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੈ, ਜੋ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਆਲੂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਕਰਣ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ 'ਤੇ ਪਏ ਸਨ, ਜਾਂ 1847 ਵਿੱਚ ਆਇਰਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਆਲੂਆਂ ਦੇ ਸੋਕੇ ਕਾਰਨ ਆਏ ਅਕਾਲ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਦਸ ਲੱਖ ਆਇਰਿਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਜਾਂ ਲਗਭਗ ਸਿਰਫ਼ ਆਲੂਆਂ 'ਤੇ ਹੀ ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਦੋ ਮਿਲੀਅਨ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ l ਜਦੋਂ ਅਰਬਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰਾਬ ਕੱਢਣੀ ਸਿੱਖੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਆਈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਣਪਛਾਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਲਈ ਮੁੱਖ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੋਲੰਬਸ ਨੇ ਇਸ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਨੀਗਰੋ ਗੁਲਾਮ ਵਪਾਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਅਤੇ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਫ਼-ਇੰਜਣ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਐਸਾ ਯੰਤਰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਯੰਤਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ, ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਦੌਲਤ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਬੇਦਖਲ ਕਰਕੇ, ਇਹ ਸਾਧਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਬਦਬਾ ਦੇਣ ਲਈ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਲਈ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਅੰਤ ਸਿਰਫ ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਦੇ ਤਖਤੇ ਨੂੰ ਉਲਟਾਉਣ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਜਮਾਤੀ ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਜ਼ਾਲਮ ਤਜਰਬੇ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦੁਆਰਾ, ਅਸੀਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਪਣੀ ਉਤਪਾਦਨ ਗਤੀਵਿਧੀ ਦੇ ਅਸਿੱਧੇ, ਵਧੇਰੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੇਖਣਾ ਸਿੱਖ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਅਤੇ ਨਿਯਮਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਨਿਯਮ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੀ ਕੁਝ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਢੰਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਡੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੌਜੂਦ ਸਾਰੇ ਉਤਪਾਦਨ ਢੰਗਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਅਤੇ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਅਗਲੇ ਨਤੀਜੇ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਦੁਹਰਾਓ ਅਤੇ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਾਂਝੀ ਮਾਲਕੀ, ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਉਸ ਪੱਧਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੁਰੰਤ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਵਾਧੂ ਮਾਤਰਾ ਜੋ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਮੁੱਢਲੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਮਾੜੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਜਗਾਹ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੀ ਸੀ l ਜਦੋਂ ਇਹ ਵਾਧੂ ਜ਼ਮੀਨ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ, ਤਾਂ ਸਾਂਝੀ ਮਾਲਕੀ ਵੀ ਘਟ ਗਈ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਉੱਚ ਰੂਪਾਂ ਨੇ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਕਮ ਅਤੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਰੋਧ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਬਣ ਗਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਤਪਾਦਨ ਹੁਣ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸਾਧਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ । ਇਹ ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੂੰਜੀਪਤੀ, ਜੋ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਟਾਂਦਰੇ 'ਤੇ ਹਾਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਹੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦਰਅਸਲ, ਇਹ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ - ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਉਪਯੋਗਤਾ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਜੋ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਜਿਸਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ - ਬਹੁਤ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ, ਵੇਚਣ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਮੁਨਾਫ਼ਾ, ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਲਾਸੀਕਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ, ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਸਿਰਫ ਉਹਨਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੋਚੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਤੁਰੰਤ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਨਜ਼ਦੀਕੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨਿਰਮਾਤਾ ਜਾਂ ਵਪਾਰੀ ਇੱਕ ਬਣਾਈ ਜਾਂ ਖਰੀਦੀ ਗਈ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਆਮ ਇੱਛਤ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਨਾਲ ਵੇਚਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਖਰੀਦਦਾਰਾਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ । ਇਹੀ ਗੱਲ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਊਬਾ ਵਿੱਚ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਬਾਗਬਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਪਰਵਾਹ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ 'ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੁਆਹ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਭਦਾਇਕ ਕੌਫੀ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਖਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ - ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਪਰਵਾਹ ਸੀ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਗਰਮ ਖੰਡੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਉਪਰਲੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਵਹਾ ਕੇ ਲੈ ਗਈ, ਸਿਰਫ਼ ਨੰਗੀ ਚੱਟਾਨ ਛੱਡ ਗਈ ! ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਤਰੀਕਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿਰਫ ਤੁਰੰਤ, ਸਭ ਤੋਂ ਠੋਸ ਨਤੀਜੇ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਤ ਹੈ; ਅਤੇ ਫਿਰ ਹੈਰਾਨੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਖਰੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਪਣੇ ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਕਿ ਸਪਲਾਈ ਅਤੇ ਮੰਗ ਦੀ ਇਕਸੁਰਤਾ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਰ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਚੱਕਰ ਦੁਆਰਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ - ਜਰਮਨੀ ਨੂੰ ਵੀ "ਦੁਰਘਟਨਾ" ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤਜਰਬਾ ਹੋਇਆ ਹੈ; ਕਿ ਆਪਣੀ ਕਿਰਤ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਨਿੱਜੀ ਮਾਲਕੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਬੇਦਖਲੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਾਰੀ ਦੌਲਤ ਗੈਰ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਕਿ [... ਖਰੜਾ ਇੱਥੇ ਟੁੱਟਦਾ ਹੈ।] 8ktmm9s44xjq7uqf8f3qyxfqdxog6g5 6101 6100 2025-06-24T12:14:59Z Taranjit Singh Toor 1595 6101 wikitext text/x-wiki ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਤੱਕ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਵੱਲੋਂ ਪਾਇਆ ਹਿੱਸਾ ਫ੍ਰੇਡਰਿਕ ਏਂਗਲਜ ਕਿਰਤ ਸਾਰੀ ਦੌਲਤ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਰੋਤ ਹੈ - ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਦੂਸਰੇ ਥਾਂ,ਕੁਦਰਤ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਉਹ ਸਮੱਗਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਇਹ ਦੌਲਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਬੇਅੰਤ ਵੱਧ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਮੁੱਖ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸ਼ਰਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਹੈ ਕਿ, ਇੱਕ ਅਰਥ ਵਿੱਚ, ਸਾਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਖੁਦ ਕਿਰਤ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ । ਕਈ ਲੱਖ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ, ਜੋ ਅਜੇ ਤੱਕ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ ਤੇ ਨਿਰਧਾਰਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਹੈ, ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ ਤੇ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵੱਲ, ਮਾਨਵ-ਜੀਵ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਚ-ਵਿਕਸਤ ਨਸਲ ਗਰਮ ਖੰਡੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ - ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਮਹਾਂਦੀਪ'ਤੇ ਜੋ ਹੁਣ ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦੇ ਤਲ ਤੱਕ ਡੁੱਬ ਗਿਆ ਹੈ। [1] ਡਾਰਵਿਨ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਇਹਨਾਂ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨੁਮਾਨਤ ਵਰਣਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਲਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਨੋਕਦਾਰ ਕੰਨ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਹ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਝੁੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਢੰਗ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਮਤਲਬ ਕਿ ਦਰਖੱਤਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕੰਮ ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਬਾਂਦਰਾਂ ਨੇ ਤੁਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਗੁਆਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਤੋਂ ਵਧ ਹੋਰ ਸਿੱਧਾ ਤੁਰਨ ਦੀ ਮੁਦਰਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। ਇਹ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਕਦਮ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਮੌਜੂਦਾ ਮਾਨਵ-ਆਧਾਰਿਤ ਬਾਂਦਰ ਸਿੱਧੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਇਕੱਲੇ ਘੁੰਮ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਿਰਫ ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੋੜ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬੇਢੰਗੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਚਾਲ ਅੱਧ-ਖੜ੍ਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੁੱਠੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ, ਲੱਤਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਖਿੱਚ ਕੇ, ਆਪਣੀਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਘੁਮਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੱਕ ਅਪੰਗ ਬੈਸਾਖੀਆਂ 'ਤੇ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਚਾਰ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੋ ਲੱਤਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਤੱਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪੜਾਅ ਅੱਜ ਵੀ ਬਾਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਅਦ ਵਾਲੀ ਚਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਲਈ ਵੀ ਇੱਕ ਅਸਥਾਈ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਬਣੀ। ਇਹ ਤਰਕਸੰਗਤ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਾਡੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੀ ਚਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਯਮ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਫਿਰ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਬਣ ਗਈ, ਤਾਂ ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਹੱਥਾਂ ਲਈ ਹੋਰ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਕੰਮ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣਗੇ। ਬਾਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੱਥਾਂ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਚੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉੱਪਰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਹੱਥਾਂ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਉਪਯੋਗ ਹਨ। ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਫੜਨ ਲਈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਹੇਠਲੇ ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਗਲੇ ਪੰਜੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਾਂਦਰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਲ੍ਹਣੇ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਮੌਸਮ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਟਾਹਣੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਛੱਤਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਚਿੰਪਾਂਜ਼ੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਬਚਾਅ ਕਰਨ ਲਈ ਡੰਡੇ ਫੜਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ 'ਤੇ ਫਲਾਂ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਬੰਬਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੈਦ ਹੋਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਨੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਨਕਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਈ ਸਧਾਰਨ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਉਹ ਪੜਾਅ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਵੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਨੁੱਖ ਵਰਗੇ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੇ ਅਣਵਿਕਸਿਤ ਹੱਥ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡੀ ਖਾਈ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਸੈਂਕੜੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਆਮ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਘੱਟ ਵਿਕਸਿਤ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਹੱਥ ਸੈਂਕੜੇ ਉਹ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕੋਈ ਵੀ ਬਾਂਦਰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ - ਕਿਸੇ ਬਾਂਦਰ ਹੱਥ ਨੇ ਕਦੇ ਭੈੜੇ ਤੋਂ ਭੈੜਾ ਪੱਥਰ ਦਾ ਚਾਕੂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ । ਪਹਿਲੇ ਕਾਰਜ ਜਿਨਾਂ ਲਈ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਨੇ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਢਾਲਣਾ ਸਿੱਖਿਆ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਧਾਰਨ ਸਨ । ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਵਿਕਸਿਤ ਮਨੁੱਖ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਸਰੀਰਕ ਪਤਨ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਨਵਰ ਵਰਗੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵਧੇਰੇ ਉੱਤਮ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲੇ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਚਾਕੂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸ਼ਾਇਦ ਇਨਾਂ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮਾਂ ਮਾਮੂਲੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਕਦਮ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਹੱਥ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ l ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵਧੇਰੇ ਲਚਕਤਾ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਧੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੱਥ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਰਤ ਦਾ ਅੰਗ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਕਿਰਤ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵੀ ਹੈ । ਸਿਰਫ਼ ਕਿਰਤ ਦੁਆਰਾ, ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਨਵੇਂ ਕਾਰਜਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ ਦੁਆਰਾ, ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ, ਲਿਗਾਮੈਂਟਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ, ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੱਡੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨਵੇਂ, ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾ-ਨਵੀਂ ਤੋਂ ਨਵੀਂ ਵਰਤੋਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਾਫੇਲ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ, ਇੱਕ ਥੋਰਵਾਲਡਸਨ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ, ਇੱਕ ਪੈਗਾਨੀਨੀ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਜਾਦੂ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਪਰ ਹੱਥ ਇਕੱਲਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ , ਬਹੁਤ ਹੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜੀਵ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਅੰਗ ਸੀ। ਅਤੇ ਜਿਸਨੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵੀ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜੋ ਇਸਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਸੀ l ਅਤੇ ਇਹ ਦੋ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ l ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸਹਿ-ਸੰਬੰਧ ਦੇ ਨਿਯਮ ਤੋਂ ਲਾਭ ਹੋਇਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਾਰਵਿਨ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ । ਇਹ ਨਿਯਮ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਜੈਵਿਕ ਜੀਵ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਲਾਲ ਖੂਨ ਦੇ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਰ ਇੱਕ ਦੋਹਰੀ ਜੋੜਬੰਦੀ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਪਿੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਅਪਵਾਦ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਚੁੰਘਾਉਣ ਲਈ ਲੈਕਟਿਲ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਖੁਰ, ਉਗਾਲੀ ਲਈ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਾਲੇ ਪੇਟ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ, ਸਰੀਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਬੰਧ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਿੱਟੀਆਂ ਬਿੱਲੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾ, ਜਾਂ ਲਗਭਗ ਹਮੇਸ਼ਾ, ਬੋਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਦੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਧਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ, ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਸਿੱਧੀ ਚਾਲ ਲਈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢਲਣ ਨੇ, ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ, ਅਜਿਹੇ ਸਬੰਧ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਜੀਵ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਸਾਡੇ ਲਈ ਜਾਂਚ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕੀਏ । ਹੋਰ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਬਾਕੀ ਜੀਵ ਉੱਤੇ ਸਿੱਧਾ, ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ । ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਿਮੀਅਨ ਪੂਰਵਜ ਸਮੂਹਿਕ ਸਨ; ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ, ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਗੈਰ-ਸਮੂਹਿਕ ਪੂਰਵਜਾਂ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ । ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ, ਕਿਰਤ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਹਰ ਨਵੀਂ ਤਰੱਕੀ 'ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਕੁਦਰਤੀ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਨਵੇਂ, ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਅਣਜਾਣੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਕਿਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਆਪਸੀ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਸਾਂਝੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾ ਕੇ, ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਸ ਸਾਂਝੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਦੇ ਫਾਇਦੇ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਦਦ ਕੀਤੀ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਉਸ ਬਿੰਦੂ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਸੀ । ਲੋੜ ਨੇ ਅੰਗ ਬਣਾਇਆ; ਬਾਂਦਰ ਦੇ ਅਣਵਿਕਸਿਤ ਗਲੇ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਰ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਉਤਰਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਦੁਆਰਾ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧੇਰੇ ਵਿਕਸਤ ਉਤਰਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਅਤੇ ਮੂੰਹ ਦੇ ਅੰਗ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਸਪਸ਼ਟ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖ ਗਏ । ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਰਤ ਤੋਂ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੀ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਸਤ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਜੋ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਲਈ ਸਪਸ਼ਟ ਬੋਲੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਆਪਣੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਕੋਈ ਵੀ ਜਾਨਵਰ ਬੋਲਣ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥਾ ਕਾਰਨ ਅਪਾਹਜ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਜਦੋਂ ਇਸਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਪਾਲ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਤੇ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ, ਸਪਸ਼ਟ ਬੋਲੀ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇੰਨਾ ਵਧੀਆ ਕੰਨ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਮਝਣਾ ਸਿੱਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਪਿਆਰ, ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰੀ, ਆਦਿ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਲਈ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਅਣਜਾਣ ਸਨ । ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤਾ ਵਾਸਤਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਬਚ ਸਕੇਗਾ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਹੁਣ ਬੋਲਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਅਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨੁਕਸ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ, ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਨੁਕਸ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਹੁਣ ਇਲਾਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੋਕਲ ਅੰਗ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਾਹਰ ਹਨ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਿੱਥੇ ਵੋਕਲ ਅੰਗ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਹ ਅਯੋਗਤਾ ਵੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਦੇ ਅੰਗ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਪੰਛੀ ਹੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਜਾਨਵਰ ਹਨ ਜੋ ਬੋਲਣਾ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ; ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘਿਣਾਉਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਾਲਾ ਪੰਛੀ ਤੋਤਾ ਹੈ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਬੋਲਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਤੋਤਾ ਜੋ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਕਰਨ ਦੇ ਅਨੰਦ ਲਈ, ਤੋਤਾ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹੇਗਾ, ਲਗਾਤਾਰ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਪਰ ਆਪਣੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਇਹ, ਇਹ ਵੀ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਤੋਤੇ ਨੂੰ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਣੀਆਂ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਿਖਾਓ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇ (ਗਰਮ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮਲਾਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ); ਇਸ ਨੂੰ ਛੇੜੋ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਆਪਣੀਆਂ ਗਾਲਾਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਬਿਲਕੁਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹੀ ਸਹੀ ਵਰਤਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਬਰਲਿਨ ਦਾ ਇੱਕ ਫੇਰੀਵਾਲਾ । ਇਹੀ ਗੱਲ ਸੁਆਦਲਾ ਖਾਣਾ ਮੰਗਣ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਹਨਤ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਨਾਲ ਬੋਲੀ - ਇਹ ਦੋ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਉਤੇਜਨਾਵਾਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਬਾਂਦਰ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿਤੇ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸੰਪੂਰਨ ਹੈ । ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜੁੜੇ ਯੰਤਰ - ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਹੋਇਆ । ਜਿਵੇਂ ਬੋਲੀ ਦੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਣਨ ਦੇ ਅੰਗ ਦੀ ਉਸੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸੁਧਾਈ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਰੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸੁਧਾਈ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਾਜ਼ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਦੇਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ,ਪਰ ਮਨੁੱਖੀ ਅੱਖ ਬਾਜ਼ ਦੀ ਅੱਖ ਨਾਲੋਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡੂੰਘਾ ਵੇਖਦੀ ਹੈ । ਕੁੱਤੇ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲੋਂ ਗੰਧ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਗੰਧ ਦੇ ਸੌਵੇਂ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣ ਸਕਦਾ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ । ਅਤੇ ਛੂਹਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ, ਜੋ ਕਿ ਬਾਂਦਰ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਕੱਚੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਿਰਫ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਕਿਰਤ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ ਹੈ । ਦਿਮਾਗ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ, ਕਿਰਤ ਅਤੇ ਬੋਲੀ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ, ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਵਧਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ, ਅਮੂਰਤਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਟੇ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਕਿਰਤ ਅਤੇ ਬੋਲੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇੱਕ ਸਦਾ-ਨਵੀਨ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ । ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਉਦੋਂ ਆਪਣੇ ਸਿੱਟੇ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ, ਇਸਦੀ ਡਿਗਰੀ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀ ਰਹੀ, ਅਤੇ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਸਥਾਨਕ ਜਾਂ ਅਸਥਾਈ ਪ੍ਰਤੀਗਤੀ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਰੁਕਾਵਟ ਆਈ । ਇਸ ਹੋਰ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ, ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਤਾਂਘ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਤੱਤ, ਜੋ ਕਿ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਤ ਮਨੁੱਖ, ਅਰਥਾਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਦੁਆਰਾ ਹੋਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਲ ਸੇਧਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ l ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ-ਧਰਤੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਕਿੰਟ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ [ਏਂਗਲਜ਼ ਨੋਟ: ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ, ਸਰ ਵਿਲੀਅਮ ਥੌਮਸਨ, ਨੇ ਹਿਸਾਬ ਲਗਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣ ਲਈ ਇੰਨੀ ਠੰਢੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਸਾਲ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਬੀਤਿਆ ਹੋਵੇਗਾ।] - ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉੱਭਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਤ ਗਏ ਸਨ । ਫਿਰ ਵੀ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ। ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਤਰ ਕੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ? ਕਿਰਤ । ਬਾਂਦਰਾਂ ਦਾ ਝੁੰਡ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਜਾਂ ਗੁਆਂਢੀ ਝੁੰਡਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਭੋਜਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਕੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸੀ; ਇਸਨੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਭੋਜਨ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸੀ, ਸਿਵਾਏ ਇਸਦੇ ਕਿ ਇਸਨੇ ਅਚੇਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਉਪਜਾਊ ਬਣਾਇਆ । ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਾਰੇ ਸੰਭਵ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਾਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ; ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਥਿਰ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਭੋਜਨ ਬਰਬਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਭੋਜਨ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਵੱਸਥਾ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਦੇ ਉਲਟ, ਬਘਿਆੜ ਉਸ ਹਿਰਨੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਖਸ਼ਦਾ ਜੋ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਸਨੂੰ ਬੱਚੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇਗੀ; ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਬੱਕਰੀਆਂ, ਜੋ ਜਵਾਨ ਝਾੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖਾ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਇਹ "ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਆਰਥਿਕਤਾ" ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਢਾਲਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਕੇ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਰਸਾਇਣਕ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਭੌਤਿਕ ਬਣਤਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਜੋ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਮਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੇ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ । ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਜੋ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਸੀ, ਇਸ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਾਣਯੋਗ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਖਪਤ ਵੱਲ ਗੱਲ ਤੋਰੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਭੋਜਨ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਭਿੰਨ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਵੀ, ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਰਸਾਇਣਕ ਆਧਾਰ ਸਨ l ਪਰ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਅਜੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਕਿਰਤ, ਸੰਦਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਦ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ - ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੁਆਰਾ ਪਰਖਦਿਆਂ , ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁਨਰਮੰਦ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਰਾਹੀਂ ਖੋਜੇ ਗਏ ਹਨ ? ਉਹ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਫੜਨ ਦੇ ਸੰਦ ਹਨ, ਸ਼ਿਕਾਰ ਵਾਲੇ ਸੰਦ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਫੜਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ, ਸਿਰਫ਼ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਤੋਂ ਮਾਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਲ ਤਬਦੀਲੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਦਮ ਹੈ । ਇੱਕ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਖੁਰਾਕ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਤਿਆਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਜੀਵ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਪਾਚਣ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਾਚਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਘਟਾ ਕੇ, ਇਸਨੇ ਹੋਰ ਬਨਸਪਤੀ ਸਰੀਰਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਲਈ ਹੋਰ ਸਮਾਂ, ਸਮੱਗਰੀ ਅਤੇ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਅਤੇ ਬਣ ਰਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਜਿੰਨਾ ਬਨਸਪਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾਂਦਾ ਗਿਆ, ਓਨਾ ਹੀ ਉਹ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠਦਾ ਗਿਆ । ਜਿਵੇਂ ਮਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਨਸਪਤੀ ਖੁਰਾਕ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਜੰਗਲੀ ਬਿੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੇਵਕ ਬਣ ਗਏ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਨਸਪਤੀ ਖੁਰਾਕ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਾਸ ਖੁਰਾਕ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮਾਸ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਦਾ ਦਿਮਾਗ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਹੁਣ ਇਸਦੇ ਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਮੀਰ ਪ੍ਰਵਾਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ, ਦਿਮਾਗ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਸਕਿਆ । ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪੂਰਨ ਸਤਿਕਾਰ ਸਹਿਤ, ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਖੁਰਾਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ, ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ, ਸਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਮੇਂ (ਬਰਲਿਨ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜ, ਵੇਲੇਟਾਬੀਅਨ ਜਾਂ ਵਿਲਜ਼ੀਅਨ, ਦਸਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਸਨ) ਅਪਣੀ ਹੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਮਾਸ ਖੁਰਾਕ ਨੇ ਦੋ ਨਵੀਆਂ ਫ਼ੈਸਲਾਕੁਨ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੀਆਂ ਤਰੱਕੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ - ਅੱਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਤੂ ਬਣਾਉਣਾ । ਅੱਗ ਨੇ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਛੋਟਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਨੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅੱਧਾ-ਪਚਿਆ ਹੋਇਆ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ; ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਨੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਪਲਾਈ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ, ਵਧੇਰੇ ਨਿਯਮਤ ਸਰੋਤ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਮਾਸ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਭਰਪੂਰ ਬਣਾਇਆ, ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਭੋਜਨ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇਸਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਮਾਸ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਕੀਮਤੀ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਤਰੱਕੀਆਂ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ, ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਨਵੇਂ ਸਾਧਨ ਸਨ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਅੱਗ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦੇ ਅਸਿੱਧੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇਨਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਹਰ ਖਾਣਯੋਗ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਿਆ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਨੇ ਹਰ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ । ਪੂਰੀ ਰਹਿਣਯੋਗ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਉਹ ਫੈਲ ਗਿਆ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਇਕਲੌਤਾ ਜਾਨਵਰ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਰੱਥ ਸੀ । ਬਾਕੀ ਹੋਰ -ਘਰੇਲੂ ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਕੀੜੇ- ਜੋ ਸਾਰੇ ਮੌਸਮਾਂ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਗਏ ਹਨ- ਇੰਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਆਪਣੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਬਣੇ ਸਗੋਂ, ਸਿਰਫ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੰਗਤ ਨਾਲ ਹੀ ਬਣੇ । ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸ ਦੇ ਇੱਕਸਾਰ ਗਰਮ ਜਲਵਾਯੂ ਤੋਂ ਠੰਡੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਲ ਨੂੰ ਗਰਮੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨੇ ਨਵੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ - ਠੰਡ ਅਤੇ ਨਮੀ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਸਰਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਕਿਰਤ ਦੇ ਨਵੇਂ ਖੇਤਰ, ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰੂਪ, ਜਿਨਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਹੋਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੱਖ ਕੀਤਾ । ਹੱਥ, ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਅੰਗ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਜੁੜਵੇਂ ਕੰਮਾਂ ਦੁਆਰਾ, ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਮਨੁੱਖ ਹੋਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਲਈ ਉੱਚੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ । ਹਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਾ ਕੰਮ ਵੱਖਰਾ, ਵਧੇਰੇ ਸੰਪੂਰਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਭਿੰਨ ਹੋ ਗਿਆ । ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ; ਫਿਰ ਕਤਾਈ, ਬੁਣਾਈ, ਧਾਤ ਦਾ ਕੰਮ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਰ ਵਰਗੇ ਕੰਮ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਏ । ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ । ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੌਮਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ । ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਉਹ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ - ਧਰਮ - ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ l ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਜੋ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਥਾਂ ਮਨ ਦੀਆਂ ਉੱਪਜਾਂ ਵਜੋਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਸਨ, ਕਿਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਸਾਦੀਆਂ ਉੱਪਜਾਂ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਜਾ ਪਈਆਂ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਨ ਜਿਸਨੇ, ਕਿਰਤ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਅ 'ਤੇ (ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਦਿਮ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ), ਉਸ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ । ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਮਨ, ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਗਤੀਵਿਧੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ (ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ) ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਜੋਂ ਸਮਝਾਉਣ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ; ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਉਭਰਿਆ ਜੋ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ 'ਤੇ ਹਾਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡਾਰਵਿਨ ਦੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭੌਤਿਕਵਾਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਜੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵਿਚਾਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਉਹ ਉਸ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣਦੇ ਜੋ ਕਿਰਤ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਿਭਾਈ ਗਈ ਹੈ । ਜਾਨਵਰ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਆਪਣੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲਦੇ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਉਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਇਕੱਲਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦਾ । ਹਰ ਚੀਜ਼ ਹਰ ਦੂਜੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਬਹੁਪੱਖੀ ਗਤੀ ਅਤੇ ਪਰਸਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਸਰਲ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਮਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਨੇ ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰਜਨਮ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਹੈ; ਸੇਂਟ ਹੇਲੇਨਾ ਟਾਪੂ 'ਤੇ, ਪਹਿਲੇ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸੂਰ ਇਸਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਬਨਸਪਤੀ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਲਾਹਾਂ ਅਤੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਈ ਹੈ । ਪਰ ਜਾਨਵਰ ਆਪਣੇ ਵਾਤਾਵਰਣ 'ਤੇ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ, ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ, ਅਚਾਨਕ ਸਥਾਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮਨੁੱਖ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਜਿੰਨੇ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕੁਦਰਤ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਓਨਾ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਸੇਧਿਤ, ਪੂਰਵ-ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਾਨਵਰ ਕਿਸੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਨੂੰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾਲੀ ਹੋਈ ਜਮੀਨ ਤੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਬੀਜਣ ਲਈ, ਜਾਂ ਰੁੱਖ ਜਾਂ ਫਹਿਰ ਵੇਲਾਂ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਗਾਈ ਗਈ ਮਾਤਰਾ ਤੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਝਾੜ ਮਿਲੇਗਾ । ਉਹ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ । ਨਕਲੀ ਪ੍ਰਜਨਨ ਰਾਹੀਂ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਦੋਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੰਨੇ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਪਛਾਣੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ । ਜੰਗਲੀ ਪੌਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਅਨਾਜ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਜੇ ਵੀ ਵਿਅਰਥ ਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਜੇ ਵੀ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵਿਵਾਦ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੀਆਂ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰੀਆਂ ਕੁੱਤਿਆਂ ਜਾਂ ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਵੱਖਰੀਆਂ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਨਸਲਾਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾਬੱਧ, ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਸੋਚੇ-ਸਮਝੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ 'ਤੇ ਵਿਵਾਦ ਕਰਨਾ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ । ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਭਰੂਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਿਰਿਆ ਮੌਜ਼ੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਪ੍ਰੋਟੋਪਲਾਜ਼ਮ, ਜੀਵਤ ਐਲਬਿਊਮਨ, ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਵੀ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ , ਭਾਵੇਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਰਲ, ਪਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਬਾਹਰੀ ਉਤੇਜਨਾ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਹਰਕਤਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਉੱਥੇ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕੋਈ ਸੈੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇੱਕ ਨਰਵ ਸੈੱਲ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ । ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਫੜਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਅਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਚੇਤ, ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਉਨਾਂ ਦੀ ਦਿਮਾਗੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਚ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਲੂੰਬੜੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ, ਕੋਈ ਵੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੂੰਬੜੀ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਗਲਤੀ ਦੇ, ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਗਿਆਨ ਦੀ, ਕਿਵੇਂ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਅਨੁਕੂਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਖੁਸ਼ਬੂ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਾਡੇ ਘਰੇਲੂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਸੰਗਤ ਕਰਕੇ ਵਧੇਰੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ ਹਨ, ਕੋਈ ਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਚਲਾਕੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ, ਜਿਵੇਂ ਮਾਂ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਭਰੂਣ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਡੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ, ਕੀੜੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ, ਲੱਖਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਦੁਹਰਾਓ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਬੱਚੇ ਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੀ ਸੰਖੇਪ ਦੁਹਰਾਓ ਹੈ, ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ । ਪਰ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਦੇ ਵੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਦੀ ਛਾਪ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ। ਇਹ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹੀ ਆਇਆ ਸੀ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਜਾਨਵਰ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ; ਮਨੁੱਖ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਵਰਤਦਾ ਹੈ, ਇਸ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਮ, ਜ਼ਰੂਰੀ ਅੰਤਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ, ਇਹ ਕਿਰਤ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੁਸ਼ ਨਾ ਕਰੀਏ । ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਅਜਿਹੀ ਜਿੱਤ ਲਈ ਕੁਦਰਤ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਜਿੱਤ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹੀ ਨਤੀਜੇ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਅਸੀਂ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਦੂਜੇ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਇਸਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ, ਅਣਕਿਆਸੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਕਸਰ ਪਹਿਲੇ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ, ਯੂਨਾਨ, ਏਸ਼ੀਆ ਮਾਈਨਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਖੇਤੀਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਨਮੀ ਦੇ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਅਤੇ ਭੰਡਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਕੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਤਰਸਯੋਗ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖ ਰਹੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਆਲਪਸ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਇਟਾਲੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਢਲਾਣਾਂ 'ਤੇ ਪਾਈਨ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤ ਲਿਆ, ਜਿਨਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਢਲਾਣਾਂ 'ਤੇ ਇੰਨੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਡੇਅਰੀ ਉਦਯੋਗ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਢ ਰਹੇ ਹਨ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ, ਉਹ ਸਾਲ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਮੇਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪਹਾੜੀ ਚਸ਼ਮੇ, ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੌਰਾਨ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਹੜ੍ਹ ਵਹਾਉਣਾ ਸੰਭਵ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਆਲੂ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫੈਰੀਨੇਸੀਅਸ ਕੰਦਾਂ ਨਾਲ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਸਕ੍ਰੋਫੁਲਾ ਬਿਮਾਰੀ ਵੀ ਫੈਲਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਕਦਮ 'ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਜੇਤੂ ਹੋਣ ਵਾਂਗ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ - ਪਰ ਇਹ ਕਿ ਅਸੀਂ, ਮਾਸ, ਖੂਨ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ, ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੌਜੂਦ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਸਾਡੀ ਸਾਰੀ ਮੁਹਾਰਤ ਇਸ ਤੱਥ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਸਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣ ਦਾ, ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਫਾਇਦਾ ਹੈ । ਦਰਅਸਲ, ਹਰ ਬੀਤਦੇ ਦਿਨ ਦੇ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਬਿਹਤਰ ਸਮਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਫੌਰੀ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਦੁਰਗਾਮੀ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਾਂ । ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਮੌਜੂਦਾ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਤਰੱਕੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਆਪਣੀਆਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀਆਂ ਉਤਪਾਦਨ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਕੁਦਰਤੀ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕੀਏ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਸਕੀਏ । ਪਰ ਜਿੰਨਾ ਇਹ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ, ਓਨਾ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਮਨੁੱਖ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਹੀ ਕਰਨਗੇ ਸਗੋਂ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵੀ ਸਕਣਗੇ, ਅਤੇ ਮਨ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥ, ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ, ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਅੰਤਰ ਦਾ ਬੇਤੁਕਾ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਚਾਰ ਓਨਾ ਹੀ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਕਲਾਸੀਕਲ ਪੁਰਾਤਨਤਾ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਵਿਸਥਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ l ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਾਉਣ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਤਰੀਕਾ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਜੇ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਆਲੂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਕ੍ਰੋਫੁਲਾ ਦੇ ਫੈਲਾਅ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਸਕ੍ਰੋਫੁਲਾ ਉਨਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੈ, ਜੋ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਆਲੂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਕਰਣ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ 'ਤੇ ਪਏ ਸਨ, ਜਾਂ 1847 ਵਿੱਚ ਆਇਰਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਆਲੂਆਂ ਦੇ ਸੋਕੇ ਕਾਰਨ ਆਏ ਅਕਾਲ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਦਸ ਲੱਖ ਆਇਰਿਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਜਾਂ ਲਗਭਗ ਸਿਰਫ਼ ਆਲੂਆਂ 'ਤੇ ਹੀ ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਦੋ ਮਿਲੀਅਨ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ l ਜਦੋਂ ਅਰਬਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰਾਬ ਕੱਢਣੀ ਸਿੱਖੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਆਈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਣਪਛਾਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਲਈ ਮੁੱਖ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੋਲੰਬਸ ਨੇ ਇਸ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਨੀਗਰੋ ਗੁਲਾਮ ਵਪਾਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਅਤੇ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਫ਼-ਇੰਜਣ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਐਸਾ ਯੰਤਰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਯੰਤਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ, ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਦੌਲਤ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਬੇਦਖਲ ਕਰਕੇ, ਇਹ ਸਾਧਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਬਦਬਾ ਦੇਣ ਲਈ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਲਈ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਅੰਤ ਸਿਰਫ ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਦੇ ਤਖਤੇ ਨੂੰ ਉਲਟਾਉਣ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਜਮਾਤੀ ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਜ਼ਾਲਮ ਤਜਰਬੇ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦੁਆਰਾ, ਅਸੀਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਪਣੀ ਉਤਪਾਦਨ ਗਤੀਵਿਧੀ ਦੇ ਅਸਿੱਧੇ, ਵਧੇਰੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੇਖਣਾ ਸਿੱਖ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਅਤੇ ਨਿਯਮਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਨਿਯਮ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੀ ਕੁਝ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਢੰਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਡੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੌਜੂਦ ਸਾਰੇ ਉਤਪਾਦਨ ਢੰਗਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਅਤੇ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਅਗਲੇ ਨਤੀਜੇ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਦੁਹਰਾਓ ਅਤੇ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਾਂਝੀ ਮਾਲਕੀ, ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਉਸ ਪੱਧਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੁਰੰਤ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਵਾਧੂ ਮਾਤਰਾ ਜੋ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਮੁੱਢਲੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਮਾੜੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਜਗਾਹ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੀ ਸੀ l ਜਦੋਂ ਇਹ ਵਾਧੂ ਜ਼ਮੀਨ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ, ਤਾਂ ਸਾਂਝੀ ਮਾਲਕੀ ਵੀ ਘਟ ਗਈ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਉੱਚ ਰੂਪਾਂ ਨੇ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਕਮ ਅਤੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਰੋਧ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਬਣ ਗਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਤਪਾਦਨ ਹੁਣ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸਾਧਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ । ਇਹ ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੂੰਜੀਪਤੀ, ਜੋ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਟਾਂਦਰੇ 'ਤੇ ਹਾਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਹੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦਰਅਸਲ, ਇਹ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ - ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਉਪਯੋਗਤਾ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਜੋ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਜਿਸਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ - ਬਹੁਤ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ, ਵੇਚਣ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਮੁਨਾਫ਼ਾ, ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਲਾਸੀਕਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ, ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਸਿਰਫ ਉਹਨਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੋਚੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਤੁਰੰਤ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਨਜ਼ਦੀਕੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨਿਰਮਾਤਾ ਜਾਂ ਵਪਾਰੀ ਇੱਕ ਬਣਾਈ ਜਾਂ ਖਰੀਦੀ ਗਈ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਆਮ ਇੱਛਤ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਨਾਲ ਵੇਚਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਖਰੀਦਦਾਰਾਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ । ਇਹੀ ਗੱਲ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਊਬਾ ਵਿੱਚ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਬਾਗਬਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਪਰਵਾਹ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ 'ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੁਆਹ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਭਦਾਇਕ ਕੌਫੀ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਖਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ - ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਪਰਵਾਹ ਸੀ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਗਰਮ ਖੰਡੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਉਪਰਲੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਵਹਾ ਕੇ ਲੈ ਗਈ, ਸਿਰਫ਼ ਨੰਗੀ ਚੱਟਾਨ ਛੱਡ ਗਈ ! ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਤਰੀਕਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿਰਫ ਤੁਰੰਤ, ਸਭ ਤੋਂ ਠੋਸ ਨਤੀਜੇ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਤ ਹੈ; ਅਤੇ ਫਿਰ ਹੈਰਾਨੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਖਰੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਪਣੇ ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਕਿ ਸਪਲਾਈ ਅਤੇ ਮੰਗ ਦੀ ਇਕਸੁਰਤਾ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਰ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਚੱਕਰ ਦੁਆਰਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ - ਜਰਮਨੀ ਨੂੰ ਵੀ "ਦੁਰਘਟਨਾ" ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤਜਰਬਾ ਹੋਇਆ ਹੈ; ਕਿ ਆਪਣੀ ਕਿਰਤ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਨਿੱਜੀ ਮਾਲਕੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਬੇਦਖਲੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਾਰੀ ਦੌਲਤ ਗੈਰ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਕਿ [... ਖਰੜਾ ਇੱਥੇ ਟੁੱਟਦਾ ਹੈ।] 4pin427czv0mfn3xqgg3w28ko46b93y 6102 6101 2025-06-24T13:23:44Z Taranjit Singh Toor 1595 6102 wikitext text/x-wiki ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਤੱਕ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਵੱਲੋਂ ਪਾਇਆ ਹਿੱਸਾ ਫ੍ਰੇਡਰਿਕ ਏਂਗਲਜ ਕਿਰਤ ਸਾਰੀ ਦੌਲਤ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਰੋਤ ਹੈ - ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਦੂਸਰੇ ਥਾਂ,ਕੁਦਰਤ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਉਹ ਸਮੱਗਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਇਹ ਦੌਲਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਬੇਅੰਤ ਵੱਧ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਮੁੱਖ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸ਼ਰਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਹੈ ਕਿ, ਇੱਕ ਅਰਥ ਵਿੱਚ, ਸਾਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਖੁਦ ਕਿਰਤ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ । ਕਈ ਲੱਖ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ, ਜੋ ਅਜੇ ਤੱਕ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ ਤੇ ਨਿਰਧਾਰਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਹੈ, ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ ਤੇ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵੱਲ, ਮਾਨਵ-ਜੀਵ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਚ-ਵਿਕਸਤ ਨਸਲ ਗਰਮ ਖੰਡੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ - ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਮਹਾਂਦੀਪ'ਤੇ ਜੋ ਹੁਣ ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦੇ ਤਲ ਤੱਕ ਡੁੱਬ ਗਿਆ ਹੈ। [1] ਡਾਰਵਿਨ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਇਹਨਾਂ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨੁਮਾਨਤ ਵਰਣਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਲਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਨੋਕਦਾਰ ਕੰਨ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਹ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਝੁੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਢੰਗ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਮਤਲਬ ਕਿ ਦਰਖੱਤਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕੰਮ ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਬਾਂਦਰਾਂ ਨੇ ਤੁਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਗੁਆਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਤੋਂ ਵਧ ਹੋਰ ਸਿੱਧਾ ਤੁਰਨ ਦੀ ਮੁਦਰਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। ਇਹ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਕਦਮ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਮੌਜੂਦਾ ਮਾਨਵ-ਆਧਾਰਿਤ ਬਾਂਦਰ ਸਿੱਧੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਇਕੱਲੇ ਘੁੰਮ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਿਰਫ ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੋੜ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬੇਢੰਗੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਚਾਲ ਅੱਧ-ਖੜ੍ਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੁੱਠੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ, ਲੱਤਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਖਿੱਚ ਕੇ, ਆਪਣੀਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਘੁਮਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੱਕ ਅਪੰਗ ਬੈਸਾਖੀਆਂ 'ਤੇ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਚਾਰ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੋ ਲੱਤਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਤੱਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪੜਾਅ ਅੱਜ ਵੀ ਬਾਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਅਦ ਵਾਲੀ ਚਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਲਈ ਵੀ ਇੱਕ ਅਸਥਾਈ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਬਣੀ। ਇਹ ਤਰਕਸੰਗਤ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਾਡੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੀ ਚਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਯਮ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਫਿਰ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਬਣ ਗਈ, ਤਾਂ ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਹੱਥਾਂ ਲਈ ਹੋਰ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਕੰਮ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣਗੇ। ਬਾਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੱਥਾਂ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਚੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉੱਪਰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਹੱਥਾਂ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਉਪਯੋਗ ਹਨ। ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਫੜਨ ਲਈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਹੇਠਲੇ ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਗਲੇ ਪੰਜੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਾਂਦਰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਲ੍ਹਣੇ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਮੌਸਮ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਟਾਹਣੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਛੱਤਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਚਿੰਪਾਂਜ਼ੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਬਚਾਅ ਕਰਨ ਲਈ ਡੰਡੇ ਫੜਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ 'ਤੇ ਫਲਾਂ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਬੰਬਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੈਦ ਹੋਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਨੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਨਕਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਈ ਸਧਾਰਨ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਉਹ ਪੜਾਅ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਵੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਨੁੱਖ ਵਰਗੇ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੇ ਅਣਵਿਕਸਿਤ ਹੱਥ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡੀ ਖਾਈ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਸੈਂਕੜੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਆਮ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਘੱਟ ਵਿਕਸਿਤ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਹੱਥ ਸੈਂਕੜੇ ਉਹ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕੋਈ ਵੀ ਬਾਂਦਰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ - ਕਿਸੇ ਬਾਂਦਰ ਹੱਥ ਨੇ ਕਦੇ ਭੈੜੇ ਤੋਂ ਭੈੜਾ ਪੱਥਰ ਦਾ ਚਾਕੂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ । ਪਹਿਲੇ ਕਾਰਜ ਜਿਨਾਂ ਲਈ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਨੇ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਢਾਲਣਾ ਸਿੱਖਿਆ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਧਾਰਨ ਸਨ । ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਵਿਕਸਿਤ ਮਨੁੱਖ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਸਰੀਰਕ ਪਤਨ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਨਵਰ ਵਰਗੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵਧੇਰੇ ਉੱਤਮ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲੇ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਚਾਕੂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸ਼ਾਇਦ ਇਨਾਂ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮਾਂ ਮਾਮੂਲੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਕਦਮ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਹੱਥ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ l ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵਧੇਰੇ ਲਚਕਤਾ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਧੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੱਥ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਰਤ ਦਾ ਅੰਗ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਕਿਰਤ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵੀ ਹੈ । ਸਿਰਫ਼ ਕਿਰਤ ਦੁਆਰਾ, ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਨਵੇਂ ਕਾਰਜਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ ਦੁਆਰਾ, ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ, ਲਿਗਾਮੈਂਟਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ, ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੱਡੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨਵੇਂ, ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾ-ਨਵੀਂ ਤੋਂ ਨਵੀਂ ਵਰਤੋਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਾਫੇਲ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ, ਇੱਕ ਥੋਰਵਾਲਡਸਨ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ, ਇੱਕ ਪੈਗਾਨੀਨੀ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਜਾਦੂ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਪਰ ਹੱਥ ਇਕੱਲਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ , ਬਹੁਤ ਹੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜੀਵ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਅੰਗ ਸੀ। ਅਤੇ ਜਿਸਨੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵੀ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜੋ ਇਸਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਸੀ l ਅਤੇ ਇਹ ਦੋ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ l ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸਹਿ-ਸੰਬੰਧ ਦੇ ਨਿਯਮ ਤੋਂ ਲਾਭ ਹੋਇਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਾਰਵਿਨ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ । ਇਹ ਨਿਯਮ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਜੈਵਿਕ ਜੀਵ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਲਾਲ ਖੂਨ ਦੇ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਰ ਇੱਕ ਦੋਹਰੀ ਜੋੜਬੰਦੀ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਪਿੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਅਪਵਾਦ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਚੁੰਘਾਉਣ ਲਈ ਲੈਕਟਿਲ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਖੁਰ, ਉਗਾਲੀ ਲਈ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਾਲੇ ਪੇਟ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ, ਸਰੀਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਬੰਧ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਿੱਟੀਆਂ ਬਿੱਲੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾ, ਜਾਂ ਲਗਭਗ ਹਮੇਸ਼ਾ, ਬੋਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਦੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਧਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ, ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਸਿੱਧੀ ਚਾਲ ਲਈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢਲਣ ਨੇ, ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ, ਅਜਿਹੇ ਸਬੰਧ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਜੀਵ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਸਾਡੇ ਲਈ ਜਾਂਚ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕੀਏ । ਹੋਰ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਬਾਕੀ ਜੀਵ ਉੱਤੇ ਸਿੱਧਾ, ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ । ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਿਮੀਅਨਪੂਰਵਜ ਸਮੂਹਿਕ ਸਨ; ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ, ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਗੈਰ-ਸਮੂਹਿਕ ਪੂਰਵਜਾਂ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ । ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ, ਕਿਰਤ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਹਰ ਨਵੀਂ ਤਰੱਕੀ 'ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਕੁਦਰਤੀ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਨਵੇਂ, ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਅਣਜਾਣੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਕਿਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਆਪਸੀ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਸਾਂਝੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾ ਕੇ, ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਸ ਸਾਂਝੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਦੇ ਫਾਇਦੇ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਦਦ ਕੀਤੀ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਉਸ ਬਿੰਦੂ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਸੀ । ਲੋੜ ਨੇ ਅੰਗ ਬਣਾਇਆ; ਬਾਂਦਰ ਦੇ ਅਣਵਿਕਸਿਤ ਗਲੇ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਰ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਉਤਰਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਦੁਆਰਾ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧੇਰੇ ਵਿਕਸਤ ਉਤਰਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਅਤੇ ਮੂੰਹ ਦੇ ਅੰਗ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਸਪਸ਼ਟ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖ ਗਏ । ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਰਤ ਤੋਂ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੀ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਸਤ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਜੋ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਲਈ ਸਪਸ਼ਟ ਬੋਲੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਆਪਣੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਕੋਈ ਵੀ ਜਾਨਵਰ ਬੋਲਣ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥਾ ਕਾਰਨ ਅਪਾਹਜ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਜਦੋਂ ਇਸਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਪਾਲ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਤੇ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ, ਸਪਸ਼ਟ ਬੋਲੀ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇੰਨਾ ਵਧੀਆ ਕੰਨ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਮਝਣਾ ਸਿੱਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਪਿਆਰ, ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰੀ, ਆਦਿ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਲਈ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਅਣਜਾਣ ਸਨ । ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤਾ ਵਾਸਤਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਬਚ ਸਕੇਗਾ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਹੁਣ ਬੋਲਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਅਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨੁਕਸ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ, ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਨੁਕਸ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਹੁਣ ਇਲਾਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੋਕਲ ਅੰਗ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਾਹਰ ਹਨ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਿੱਥੇ ਵੋਕਲ ਅੰਗ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਹ ਅਯੋਗਤਾ ਵੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਦੇ ਅੰਗ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਪੰਛੀ ਹੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਜਾਨਵਰ ਹਨ ਜੋ ਬੋਲਣਾ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ; ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘਿਣਾਉਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਾਲਾ ਪੰਛੀ ਤੋਤਾ ਹੈ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਬੋਲਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਤੋਤਾ ਜੋ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਕਰਨ ਦੇ ਅਨੰਦ ਲਈ, ਤੋਤਾ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹੇਗਾ, ਲਗਾਤਾਰ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਪਰ ਆਪਣੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਇਹ, ਇਹ ਵੀ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਤੋਤੇ ਨੂੰ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਣੀਆਂ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਿਖਾਓ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇ (ਗਰਮ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮਲਾਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ); ਇਸ ਨੂੰ ਛੇੜੋ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਆਪਣੀਆਂ ਗਾਲਾਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਬਿਲਕੁਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹੀ ਸਹੀ ਵਰਤਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਬਰਲਿਨ ਦਾ ਇੱਕ ਫੇਰੀਵਾਲਾ । ਇਹੀ ਗੱਲ ਸੁਆਦਲਾ ਖਾਣਾ ਮੰਗਣ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਹਨਤ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਨਾਲ ਬੋਲੀ - ਇਹ ਦੋ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਉਤੇਜਨਾਵਾਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਬਾਂਦਰ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿਤੇ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸੰਪੂਰਨ ਹੈ । ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜੁੜੇ ਯੰਤਰ - ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਹੋਇਆ । ਜਿਵੇਂ ਬੋਲੀ ਦੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਣਨ ਦੇ ਅੰਗ ਦੀ ਉਸੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸੁਧਾਈ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਰੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸੁਧਾਈ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਾਜ਼ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਦੇਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ,ਪਰ ਮਨੁੱਖੀ ਅੱਖ ਬਾਜ਼ ਦੀ ਅੱਖ ਨਾਲੋਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡੂੰਘਾ ਵੇਖਦੀ ਹੈ । ਕੁੱਤੇ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲੋਂ ਗੰਧ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਗੰਧ ਦੇ ਸੌਵੇਂ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣ ਸਕਦਾ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ । ਅਤੇ ਛੂਹਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ, ਜੋ ਕਿ ਬਾਂਦਰ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਕੱਚੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਿਰਫ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਕਿਰਤ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ ਹੈ । ਦਿਮਾਗ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ, ਕਿਰਤ ਅਤੇ ਬੋਲੀ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ, ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਵਧਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ, ਅਮੂਰਤਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਟੇ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਕਿਰਤ ਅਤੇ ਬੋਲੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇੱਕ ਸਦਾ-ਨਵੀਨ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ । ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਉਦੋਂ ਆਪਣੇ ਸਿੱਟੇ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ, ਇਸਦੀ ਡਿਗਰੀ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀ ਰਹੀ, ਅਤੇ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਸਥਾਨਕ ਜਾਂ ਅਸਥਾਈ ਪ੍ਰਤੀਗਤੀ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਰੁਕਾਵਟ ਆਈ । ਇਸ ਹੋਰ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ, ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਤਾਂਘ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਤੱਤ, ਜੋ ਕਿ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਤ ਮਨੁੱਖ, ਅਰਥਾਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਦੁਆਰਾ ਹੋਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਲ ਸੇਧਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ l ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ-ਧਰਤੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਕਿੰਟ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ [ਏਂਗਲਜ਼ ਨੋਟ: ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ, ਸਰ ਵਿਲੀਅਮ ਥੌਮਸਨ, ਨੇ ਹਿਸਾਬ ਲਗਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣ ਲਈ ਇੰਨੀ ਠੰਢੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਸਾਲ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਬੀਤਿਆ ਹੋਵੇਗਾ।] - ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉੱਭਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਤ ਗਏ ਸਨ । ਫਿਰ ਵੀ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ। ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਤਰ ਕੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ? ਕਿਰਤ । ਬਾਂਦਰਾਂ ਦਾ ਝੁੰਡ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਜਾਂ ਗੁਆਂਢੀ ਝੁੰਡਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਭੋਜਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਕੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸੀ; ਇਸਨੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਭੋਜਨ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸੀ, ਸਿਵਾਏ ਇਸਦੇ ਕਿ ਇਸਨੇ ਅਚੇਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਉਪਜਾਊ ਬਣਾਇਆ । ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਾਰੇ ਸੰਭਵ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਾਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ; ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਥਿਰ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਭੋਜਨ ਬਰਬਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਭੋਜਨ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਵੱਸਥਾ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਦੇ ਉਲਟ, ਬਘਿਆੜ ਉਸ ਹਿਰਨੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਖਸ਼ਦਾ ਜੋ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਸਨੂੰ ਬੱਚੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇਗੀ; ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਬੱਕਰੀਆਂ, ਜੋ ਜਵਾਨ ਝਾੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖਾ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਇਹ "ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਆਰਥਿਕਤਾ" ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਢਾਲਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਕੇ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਰਸਾਇਣਕ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਭੌਤਿਕ ਬਣਤਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਜੋ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਮਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੇ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ । ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਜੋ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਸੀ, ਇਸ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਾਣਯੋਗ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਖਪਤ ਵੱਲ ਗੱਲ ਤੋਰੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਭੋਜਨ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਭਿੰਨ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਵੀ, ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਰਸਾਇਣਕ ਆਧਾਰ ਸਨ l ਪਰ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਅਜੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਕਿਰਤ, ਸੰਦਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਦ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ - ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੁਆਰਾ ਪਰਖਦਿਆਂ , ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁਨਰਮੰਦ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਰਾਹੀਂ ਖੋਜੇ ਗਏ ਹਨ ? ਉਹ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਫੜਨ ਦੇ ਸੰਦ ਹਨ, ਸ਼ਿਕਾਰ ਵਾਲੇ ਸੰਦ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਫੜਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ, ਸਿਰਫ਼ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਤੋਂ ਮਾਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਲ ਤਬਦੀਲੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਦਮ ਹੈ । ਇੱਕ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਖੁਰਾਕ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਤਿਆਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਜੀਵ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਪਾਚਣ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਾਚਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਘਟਾ ਕੇ, ਇਸਨੇ ਹੋਰ ਬਨਸਪਤੀ ਸਰੀਰਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਲਈ ਹੋਰ ਸਮਾਂ, ਸਮੱਗਰੀ ਅਤੇ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਅਤੇ ਬਣ ਰਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਜਿੰਨਾ ਬਨਸਪਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾਂਦਾ ਗਿਆ, ਓਨਾ ਹੀ ਉਹ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠਦਾ ਗਿਆ । ਜਿਵੇਂ ਮਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਨਸਪਤੀ ਖੁਰਾਕ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਜੰਗਲੀ ਬਿੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੇਵਕ ਬਣ ਗਏ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਨਸਪਤੀ ਖੁਰਾਕ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਾਸ ਖੁਰਾਕ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮਾਸ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਦਾ ਦਿਮਾਗ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਹੁਣ ਇਸਦੇ ਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਮੀਰ ਪ੍ਰਵਾਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ, ਦਿਮਾਗ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਸਕਿਆ । ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪੂਰਨ ਸਤਿਕਾਰ ਸਹਿਤ, ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਖੁਰਾਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ, ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ, ਸਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਮੇਂ (ਬਰਲਿਨ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜ, ਵੇਲੇਟਾਬੀਅਨ ਜਾਂ ਵਿਲਜ਼ੀਅਨ, ਦਸਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਸਨ) ਅਪਣੀ ਹੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਮਾਸ ਖੁਰਾਕ ਨੇ ਦੋ ਨਵੀਆਂ ਫ਼ੈਸਲਾਕੁਨ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੀਆਂ ਤਰੱਕੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ - ਅੱਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਤੂ ਬਣਾਉਣਾ । ਅੱਗ ਨੇ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਛੋਟਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਨੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅੱਧਾ-ਪਚਿਆ ਹੋਇਆ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ; ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਨੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਪਲਾਈ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ, ਵਧੇਰੇ ਨਿਯਮਤ ਸਰੋਤ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਮਾਸ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਭਰਪੂਰ ਬਣਾਇਆ, ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਭੋਜਨ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇਸਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਮਾਸ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਕੀਮਤੀ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਤਰੱਕੀਆਂ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ, ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਨਵੇਂ ਸਾਧਨ ਸਨ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਅੱਗ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦੇ ਅਸਿੱਧੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇਨਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਹਰ ਖਾਣਯੋਗ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਿਆ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਨੇ ਹਰ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ । ਪੂਰੀ ਰਹਿਣਯੋਗ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਉਹ ਫੈਲ ਗਿਆ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਇਕਲੌਤਾ ਜਾਨਵਰ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਰੱਥ ਸੀ । ਬਾਕੀ ਹੋਰ -ਘਰੇਲੂ ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਕੀੜੇ- ਜੋ ਸਾਰੇ ਮੌਸਮਾਂ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਗਏ ਹਨ- ਇੰਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਆਪਣੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਬਣੇ ਸਗੋਂ, ਸਿਰਫ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੰਗਤ ਨਾਲ ਹੀ ਬਣੇ । ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸ ਦੇ ਇੱਕਸਾਰ ਗਰਮ ਜਲਵਾਯੂ ਤੋਂ ਠੰਡੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਲ ਨੂੰ ਗਰਮੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨੇ ਨਵੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ - ਠੰਡ ਅਤੇ ਨਮੀ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਸਰਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਕਿਰਤ ਦੇ ਨਵੇਂ ਖੇਤਰ, ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰੂਪ, ਜਿਨਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਹੋਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੱਖ ਕੀਤਾ । ਹੱਥ, ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਅੰਗ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਜੁੜਵੇਂ ਕੰਮਾਂ ਦੁਆਰਾ, ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਮਨੁੱਖ ਹੋਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਲਈ ਉੱਚੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ । ਹਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਾ ਕੰਮ ਵੱਖਰਾ, ਵਧੇਰੇ ਸੰਪੂਰਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਭਿੰਨ ਹੋ ਗਿਆ । ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ; ਫਿਰ ਕਤਾਈ, ਬੁਣਾਈ, ਧਾਤ ਦਾ ਕੰਮ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਰ ਵਰਗੇ ਕੰਮ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਏ । ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ । ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੌਮਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ । ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਉਹ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ - ਧਰਮ - ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ l ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਜੋ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਥਾਂ ਮਨ ਦੀਆਂ ਉੱਪਜਾਂ ਵਜੋਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਸਨ, ਕਿਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਸਾਦੀਆਂ ਉੱਪਜਾਂ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਜਾ ਪਈਆਂ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਨ ਜਿਸਨੇ, ਕਿਰਤ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਅ 'ਤੇ (ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਦਿਮ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ), ਉਸ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ । ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਮਨ, ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਗਤੀਵਿਧੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ (ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ) ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਜੋਂ ਸਮਝਾਉਣ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ; ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਉਭਰਿਆ ਜੋ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ 'ਤੇ ਹਾਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡਾਰਵਿਨ ਦੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭੌਤਿਕਵਾਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਜੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵਿਚਾਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਉਹ ਉਸ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣਦੇ ਜੋ ਕਿਰਤ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਿਭਾਈ ਗਈ ਹੈ । ਜਾਨਵਰ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਆਪਣੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲਦੇ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਉਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਇਕੱਲਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦਾ । ਹਰ ਚੀਜ਼ ਹਰ ਦੂਜੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਬਹੁਪੱਖੀ ਗਤੀ ਅਤੇ ਪਰਸਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਸਰਲ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਮਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਨੇ ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰਜਨਮ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਹੈ; ਸੇਂਟ ਹੇਲੇਨਾ ਟਾਪੂ 'ਤੇ, ਪਹਿਲੇ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸੂਰ ਇਸਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਬਨਸਪਤੀ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਲਾਹਾਂ ਅਤੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਈ ਹੈ । ਪਰ ਜਾਨਵਰ ਆਪਣੇ ਵਾਤਾਵਰਣ 'ਤੇ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ, ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ, ਅਚਾਨਕ ਸਥਾਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮਨੁੱਖ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਜਿੰਨੇ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕੁਦਰਤ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਓਨਾ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਸੇਧਿਤ, ਪੂਰਵ-ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਾਨਵਰ ਕਿਸੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਨੂੰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾਲੀ ਹੋਈ ਜਮੀਨ ਤੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਬੀਜਣ ਲਈ, ਜਾਂ ਰੁੱਖ ਜਾਂ ਫਹਿਰ ਵੇਲਾਂ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਗਾਈ ਗਈ ਮਾਤਰਾ ਤੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਝਾੜ ਮਿਲੇਗਾ । ਉਹ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ । ਨਕਲੀ ਪ੍ਰਜਨਨ ਰਾਹੀਂ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਦੋਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੰਨੇ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਪਛਾਣੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ । ਜੰਗਲੀ ਪੌਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਅਨਾਜ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਜੇ ਵੀ ਵਿਅਰਥ ਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਜੇ ਵੀ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵਿਵਾਦ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੀਆਂ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰੀਆਂ ਕੁੱਤਿਆਂ ਜਾਂ ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਵੱਖਰੀਆਂ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਨਸਲਾਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾਬੱਧ, ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਸੋਚੇ-ਸਮਝੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ 'ਤੇ ਵਿਵਾਦ ਕਰਨਾ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ । ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਭਰੂਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਿਰਿਆ ਮੌਜ਼ੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਪ੍ਰੋਟੋਪਲਾਜ਼ਮ, ਜੀਵਤ ਐਲਬਿਊਮਨ, ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਵੀ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ , ਭਾਵੇਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਰਲ, ਪਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਬਾਹਰੀ ਉਤੇਜਨਾ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਹਰਕਤਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਉੱਥੇ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕੋਈ ਸੈੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇੱਕ ਨਰਵ ਸੈੱਲ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ । ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਫੜਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਅਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਚੇਤ, ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਉਨਾਂ ਦੀ ਦਿਮਾਗੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਚ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਲੂੰਬੜੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ, ਕੋਈ ਵੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੂੰਬੜੀ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਗਲਤੀ ਦੇ, ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਗਿਆਨ ਦੀ, ਕਿਵੇਂ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਅਨੁਕੂਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਖੁਸ਼ਬੂ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਾਡੇ ਘਰੇਲੂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਸੰਗਤ ਕਰਕੇ ਵਧੇਰੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ ਹਨ, ਕੋਈ ਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਚਲਾਕੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ, ਜਿਵੇਂ ਮਾਂ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਭਰੂਣ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਡੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ, ਕੀੜੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ, ਲੱਖਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਦੁਹਰਾਓ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਬੱਚੇ ਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੀ ਸੰਖੇਪ ਦੁਹਰਾਓ ਹੈ, ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ । ਪਰ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਦੇ ਵੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਦੀ ਛਾਪ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ। ਇਹ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹੀ ਆਇਆ ਸੀ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਜਾਨਵਰ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ; ਮਨੁੱਖ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਵਰਤਦਾ ਹੈ, ਇਸ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਮ, ਜ਼ਰੂਰੀ ਅੰਤਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ, ਇਹ ਕਿਰਤ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੁਸ਼ ਨਾ ਕਰੀਏ । ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਅਜਿਹੀ ਜਿੱਤ ਲਈ ਕੁਦਰਤ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਜਿੱਤ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹੀ ਨਤੀਜੇ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਅਸੀਂ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਦੂਜੇ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਇਸਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ, ਅਣਕਿਆਸੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਕਸਰ ਪਹਿਲੇ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ, ਯੂਨਾਨ, ਏਸ਼ੀਆ ਮਾਈਨਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਖੇਤੀਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਨਮੀ ਦੇ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਅਤੇ ਭੰਡਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਕੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਤਰਸਯੋਗ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖ ਰਹੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਆਲਪਸ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਇਟਾਲੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਢਲਾਣਾਂ 'ਤੇ ਪਾਈਨ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤ ਲਿਆ, ਜਿਨਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਢਲਾਣਾਂ 'ਤੇ ਇੰਨੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਡੇਅਰੀ ਉਦਯੋਗ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਢ ਰਹੇ ਹਨ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ, ਉਹ ਸਾਲ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਮੇਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪਹਾੜੀ ਚਸ਼ਮੇ, ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੌਰਾਨ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਹੜ੍ਹ ਵਹਾਉਣਾ ਸੰਭਵ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਆਲੂ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫੈਰੀਨੇਸੀਅਸ ਕੰਦਾਂ ਨਾਲ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਸਕ੍ਰੋਫੁਲਾ ਬਿਮਾਰੀ ਵੀ ਫੈਲਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਕਦਮ 'ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਜੇਤੂ ਹੋਣ ਵਾਂਗ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ - ਪਰ ਇਹ ਕਿ ਅਸੀਂ, ਮਾਸ, ਖੂਨ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ, ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੌਜੂਦ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਸਾਡੀ ਸਾਰੀ ਮੁਹਾਰਤ ਇਸ ਤੱਥ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਸਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣ ਦਾ, ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਫਾਇਦਾ ਹੈ । ਦਰਅਸਲ, ਹਰ ਬੀਤਦੇ ਦਿਨ ਦੇ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਬਿਹਤਰ ਸਮਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਫੌਰੀ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਦੁਰਗਾਮੀ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਾਂ । ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਮੌਜੂਦਾ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਤਰੱਕੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਆਪਣੀਆਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀਆਂ ਉਤਪਾਦਨ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਕੁਦਰਤੀ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕੀਏ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਸਕੀਏ । ਪਰ ਜਿੰਨਾ ਇਹ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ, ਓਨਾ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਮਨੁੱਖ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਹੀ ਕਰਨਗੇ ਸਗੋਂ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵੀ ਸਕਣਗੇ, ਅਤੇ ਮਨ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥ, ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ, ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਅੰਤਰ ਦਾ ਬੇਤੁਕਾ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਚਾਰ ਓਨਾ ਹੀ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਕਲਾਸੀਕਲ ਪੁਰਾਤਨਤਾ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਵਿਸਥਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ l ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਾਉਣ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਤਰੀਕਾ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਜੇ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਆਲੂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਕ੍ਰੋਫੁਲਾ ਦੇ ਫੈਲਾਅ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਸਕ੍ਰੋਫੁਲਾ ਉਨਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੈ, ਜੋ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਆਲੂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਕਰਣ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ 'ਤੇ ਪਏ ਸਨ, ਜਾਂ 1847 ਵਿੱਚ ਆਇਰਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਆਲੂਆਂ ਦੇ ਸੋਕੇ ਕਾਰਨ ਆਏ ਅਕਾਲ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਦਸ ਲੱਖ ਆਇਰਿਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਜਾਂ ਲਗਭਗ ਸਿਰਫ਼ ਆਲੂਆਂ 'ਤੇ ਹੀ ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਦੋ ਮਿਲੀਅਨ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ l ਜਦੋਂ ਅਰਬਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰਾਬ ਕੱਢਣੀ ਸਿੱਖੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਆਈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਣਪਛਾਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਲਈ ਮੁੱਖ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੋਲੰਬਸ ਨੇ ਇਸ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਨੀਗਰੋ ਗੁਲਾਮ ਵਪਾਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਅਤੇ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਫ਼-ਇੰਜਣ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਐਸਾ ਯੰਤਰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਯੰਤਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ, ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਦੌਲਤ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਬੇਦਖਲ ਕਰਕੇ, ਇਹ ਸਾਧਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਬਦਬਾ ਦੇਣ ਲਈ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਲਈ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਅੰਤ ਸਿਰਫ ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਦੇ ਤਖਤੇ ਨੂੰ ਉਲਟਾਉਣ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਜਮਾਤੀ ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਜ਼ਾਲਮ ਤਜਰਬੇ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦੁਆਰਾ, ਅਸੀਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਪਣੀ ਉਤਪਾਦਨ ਗਤੀਵਿਧੀ ਦੇ ਅਸਿੱਧੇ, ਵਧੇਰੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੇਖਣਾ ਸਿੱਖ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਅਤੇ ਨਿਯਮਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਨਿਯਮ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੀ ਕੁਝ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਢੰਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਡੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੌਜੂਦ ਸਾਰੇ ਉਤਪਾਦਨ ਢੰਗਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਅਤੇ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਅਗਲੇ ਨਤੀਜੇ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਦੁਹਰਾਓ ਅਤੇ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਾਂਝੀ ਮਾਲਕੀ, ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਉਸ ਪੱਧਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੁਰੰਤ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਵਾਧੂ ਮਾਤਰਾ ਜੋ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਮੁੱਢਲੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਮਾੜੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਜਗਾਹ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੀ ਸੀ l ਜਦੋਂ ਇਹ ਵਾਧੂ ਜ਼ਮੀਨ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ, ਤਾਂ ਸਾਂਝੀ ਮਾਲਕੀ ਵੀ ਘਟ ਗਈ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਉੱਚ ਰੂਪਾਂ ਨੇ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਕਮ ਅਤੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਰੋਧ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਬਣ ਗਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਤਪਾਦਨ ਹੁਣ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸਾਧਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ । ਇਹ ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੂੰਜੀਪਤੀ, ਜੋ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਟਾਂਦਰੇ 'ਤੇ ਹਾਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਹੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦਰਅਸਲ, ਇਹ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ - ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਉਪਯੋਗਤਾ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਜੋ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਜਿਸਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ - ਬਹੁਤ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ, ਵੇਚਣ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਮੁਨਾਫ਼ਾ, ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਲਾਸੀਕਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ, ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਸਿਰਫ ਉਹਨਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੋਚੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਤੁਰੰਤ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਨਜ਼ਦੀਕੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨਿਰਮਾਤਾ ਜਾਂ ਵਪਾਰੀ ਇੱਕ ਬਣਾਈ ਜਾਂ ਖਰੀਦੀ ਗਈ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਆਮ ਇੱਛਤ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਨਾਲ ਵੇਚਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਖਰੀਦਦਾਰਾਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ । ਇਹੀ ਗੱਲ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਊਬਾ ਵਿੱਚ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਬਾਗਬਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਪਰਵਾਹ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ 'ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੁਆਹ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਭਦਾਇਕ ਕੌਫੀ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਖਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ - ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਪਰਵਾਹ ਸੀ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਗਰਮ ਖੰਡੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਉਪਰਲੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਵਹਾ ਕੇ ਲੈ ਗਈ, ਸਿਰਫ਼ ਨੰਗੀ ਚੱਟਾਨ ਛੱਡ ਗਈ ! ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਤਰੀਕਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿਰਫ ਤੁਰੰਤ, ਸਭ ਤੋਂ ਠੋਸ ਨਤੀਜੇ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਤ ਹੈ; ਅਤੇ ਫਿਰ ਹੈਰਾਨੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਖਰੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਪਣੇ ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਕਿ ਸਪਲਾਈ ਅਤੇ ਮੰਗ ਦੀ ਇਕਸੁਰਤਾ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਰ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਚੱਕਰ ਦੁਆਰਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ - ਜਰਮਨੀ ਨੂੰ ਵੀ "ਦੁਰਘਟਨਾ" ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤਜਰਬਾ ਹੋਇਆ ਹੈ; ਕਿ ਆਪਣੀ ਕਿਰਤ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਨਿੱਜੀ ਮਾਲਕੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਬੇਦਖਲੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਾਰੀ ਦੌਲਤ ਗੈਰ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਕਿ [... ਖਰੜਾ ਇੱਥੇ ਟੁੱਟਦਾ ਹੈ।] h3839irhycwy9wndaxxwlj10gpox904 6103 6102 2025-06-24T13:33:53Z Taranjit Singh Toor 1595 6103 wikitext text/x-wiki ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਤੱਕ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਵੱਲੋਂ ਪਾਇਆ ਹਿੱਸਾ ਫ੍ਰੇਡਰਿਕ ਏਂਗਲਜ ਕਿਰਤ ਸਾਰੀ ਦੌਲਤ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਰੋਤ ਹੈ - ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਦੂਸਰੇ ਥਾਂ,ਕੁਦਰਤ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਉਹ ਸਮੱਗਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਇਹ ਦੌਲਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਬੇਅੰਤ ਵੱਧ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਮੁੱਖ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸ਼ਰਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਹੈ ਕਿ, ਇੱਕ ਅਰਥ ਵਿੱਚ, ਸਾਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਖੁਦ ਕਿਰਤ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ । ਕਈ ਲੱਖ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ, ਜੋ ਅਜੇ ਤੱਕ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ ਤੇ ਨਿਰਧਾਰਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਹੈ, ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ ਤੇ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵੱਲ, ਮਾਨਵ-ਜੀਵ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਚ-ਵਿਕਸਤ ਨਸਲ ਗਰਮ ਖੰਡੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ - ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਮਹਾਂਦੀਪ'ਤੇ ਜੋ ਹੁਣ ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦੇ ਤਲ ਤੱਕ ਡੁੱਬ ਗਿਆ ਹੈ। [1] ਡਾਰਵਿਨ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਇਹਨਾਂ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨੁਮਾਨਤ ਵਰਣਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਲਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਨੋਕਦਾਰ ਕੰਨ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਹ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਝੁੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਢੰਗ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਮਤਲਬ ਕਿ ਦਰਖੱਤਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕੰਮ ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਬਾਂਦਰਾਂ ਨੇ ਤੁਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਗੁਆਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਤੋਂ ਵਧ ਹੋਰ ਸਿੱਧਾ ਤੁਰਨ ਦੀ ਮੁਦਰਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। ਇਹ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਕਦਮ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਮੌਜੂਦਾ ਮਾਨਵ-ਆਧਾਰਿਤ ਬਾਂਦਰ ਸਿੱਧੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਇਕੱਲੇ ਘੁੰਮ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਿਰਫ ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੋੜ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬੇਢੰਗੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਚਾਲ ਅੱਧ-ਖੜ੍ਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੁੱਠੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ, ਲੱਤਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਖਿੱਚ ਕੇ, ਆਪਣੀਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਘੁਮਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੱਕ ਅਪੰਗ ਬੈਸਾਖੀਆਂ 'ਤੇ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਚਾਰ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੋ ਲੱਤਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਤੱਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪੜਾਅ ਅੱਜ ਵੀ ਬਾਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਅਦ ਵਾਲੀ ਚਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਲਈ ਵੀ ਇੱਕ ਅਸਥਾਈ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਬਣੀ। ਇਹ ਤਰਕਸੰਗਤ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਾਡੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੀ ਚਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਯਮ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਫਿਰ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਬਣ ਗਈ, ਤਾਂ ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਹੱਥਾਂ ਲਈ ਹੋਰ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਕੰਮ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣਗੇ। ਬਾਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੱਥਾਂ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਚੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉੱਪਰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਹੱਥਾਂ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਉਪਯੋਗ ਹਨ। ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਫੜਨ ਲਈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਹੇਠਲੇ ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਗਲੇ ਪੰਜੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਾਂਦਰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਲ੍ਹਣੇ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਮੌਸਮ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਟਾਹਣੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਛੱਤਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਚਿੰਪਾਂਜ਼ੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਬਚਾਅ ਕਰਨ ਲਈ ਡੰਡੇ ਫੜਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ 'ਤੇ ਫਲਾਂ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਬੰਬਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੈਦ ਹੋਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਨੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਨਕਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਈ ਸਧਾਰਨ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਉਹ ਪੜਾਅ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਵੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਨੁੱਖ ਵਰਗੇ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੇ ਅਣਵਿਕਸਿਤ ਹੱਥ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡੀ ਖਾਈ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਸੈਂਕੜੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਆਮ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਘੱਟ ਵਿਕਸਿਤ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਹੱਥ ਸੈਂਕੜੇ ਉਹ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕੋਈ ਵੀ ਬਾਂਦਰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ - ਕਿਸੇ ਬਾਂਦਰ ਹੱਥ ਨੇ ਕਦੇ ਭੈੜੇ ਤੋਂ ਭੈੜਾ ਪੱਥਰ ਦਾ ਚਾਕੂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ । ਪਹਿਲੇ ਕਾਰਜ ਜਿਨਾਂ ਲਈ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਨੇ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਢਾਲਣਾ ਸਿੱਖਿਆ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਧਾਰਨ ਸਨ । ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਵਿਕਸਿਤ ਮਨੁੱਖ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਸਰੀਰਕ ਪਤਨ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਨਵਰ ਵਰਗੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵਧੇਰੇ ਉੱਤਮ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲੇ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਚਾਕੂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸ਼ਾਇਦ ਇਨਾਂ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮਾਂ ਮਾਮੂਲੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਕਦਮ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਹੱਥ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ l ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵਧੇਰੇ ਲਚਕਤਾ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਧੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੱਥ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਰਤ ਦਾ ਅੰਗ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਕਿਰਤ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵੀ ਹੈ । ਸਿਰਫ਼ ਕਿਰਤ ਦੁਆਰਾ, ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਨਵੇਂ ਕਾਰਜਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ ਦੁਆਰਾ, ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ, ਲਿਗਾਮੈਂਟਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ, ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੱਡੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨਵੇਂ, ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾ-ਨਵੀਂ ਤੋਂ ਨਵੀਂ ਵਰਤੋਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਾਫੇਲ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ, ਇੱਕ ਥੋਰਵਾਲਡਸਨ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ, ਇੱਕ ਪੈਗਾਨੀਨੀ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਜਾਦੂ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਪਰ ਹੱਥ ਇਕੱਲਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ , ਬਹੁਤ ਹੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜੀਵ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਅੰਗ ਸੀ। ਅਤੇ ਜਿਸਨੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵੀ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜੋ ਇਸਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਸੀ l ਅਤੇ ਇਹ ਦੋ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ l ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸਹਿ-ਸੰਬੰਧ ਦੇ ਨਿਯਮ ਤੋਂ ਲਾਭ ਹੋਇਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਾਰਵਿਨ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ । ਇਹ ਨਿਯਮ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਜੈਵਿਕ ਜੀਵ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਲਾਲ ਖੂਨ ਦੇ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਰ ਇੱਕ ਦੋਹਰੀ ਜੋੜਬੰਦੀ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਪਿੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਅਪਵਾਦ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਚੁੰਘਾਉਣ ਲਈ ਲੈਕਟਿਲ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਖੁਰ, ਉਗਾਲੀ ਲਈ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਾਲੇ ਪੇਟ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ, ਸਰੀਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਬੰਧ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਿੱਟੀਆਂ ਬਿੱਲੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾ, ਜਾਂ ਲਗਭਗ ਹਮੇਸ਼ਾ, ਬੋਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਦੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਧਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ, ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਸਿੱਧੀ ਚਾਲ ਲਈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢਲਣ ਨੇ, ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ, ਅਜਿਹੇ ਸਬੰਧ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਜੀਵ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਸਾਡੇ ਲਈ ਜਾਂਚ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕੀਏ । ਹੋਰ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਬਾਕੀ ਜੀਵ ਉੱਤੇ ਸਿੱਧਾ, ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ । ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਿਮੀਅਨਪੂਰਵਜ ਸਮੂਹਿਕ ਸਨ; ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ, ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਗੈਰ-ਸਮੂਹਿਕ ਪੂਰਵਜਾਂ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ । ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ, ਕਿਰਤ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਹਰ ਨਵੀਂ ਤਰੱਕੀ 'ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਕੁਦਰਤੀ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਨਵੇਂ, ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਅਣਜਾਣੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਕਿਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਆਪਸੀ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਸਾਂਝੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾ ਕੇ, ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਸ ਸਾਂਝੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਦੇ ਫਾਇਦੇ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਦਦ ਕੀਤੀ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਉਸ ਬਿੰਦੂ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਸੀ । ਲੋੜ ਨੇ ਅੰਗ ਬਣਾਇਆ; ਬਾਂਦਰ ਦੇ ਅਣਵਿਕਸਿਤ ਗਲੇ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਰ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਉਤਰਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਦੁਆਰਾ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧੇਰੇ ਵਿਕਸਤ ਉਤਰਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਅਤੇ ਮੂੰਹ ਦੇ ਅੰਗ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਸਪਸ਼ਟ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖ ਗਏ । ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਰਤ ਤੋਂ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੀ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਸਤ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਜੋ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਲਈ ਸਪਸ਼ਟ ਬੋਲੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਆਪਣੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਕੋਈ ਵੀ ਜਾਨਵਰ ਬੋਲਣ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥਾ ਕਾਰਨ ਅਪਾਹਜ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਜਦੋਂ ਇਸਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਪਾਲ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਤੇ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ, ਸਪਸ਼ਟ ਬੋਲੀ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇੰਨਾ ਵਧੀਆ ਕੰਨ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਮਝਣਾ ਸਿੱਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਪਿਆਰ, ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰੀ, ਆਦਿ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਲਈ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਅਣਜਾਣ ਸਨ । ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤਾ ਵਾਸਤਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਬਚ ਸਕੇਗਾ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਹੁਣ ਬੋਲਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਅਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨੁਕਸ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ, ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਨੁਕਸ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਹੁਣ ਇਲਾਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੋਕਲ ਅੰਗ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਾਹਰ ਹਨ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਿੱਥੇ ਵੋਕਲ ਅੰਗ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਹ ਅਯੋਗਤਾ ਵੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਦੇ ਅੰਗ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਪੰਛੀ ਹੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਜਾਨਵਰ ਹਨ ਜੋ ਬੋਲਣਾ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ; ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘਿਣਾਉਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਾਲਾ ਪੰਛੀ ਤੋਤਾ ਹੈ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਬੋਲਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਤੋਤਾ ਜੋ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਕਰਨ ਦੇ ਅਨੰਦ ਲਈ, ਤੋਤਾ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹੇਗਾ, ਲਗਾਤਾਰ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਪਰ ਆਪਣੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਇਹ, ਇਹ ਵੀ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਤੋਤੇ ਨੂੰ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਣੀਆਂ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਿਖਾਓ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇ (ਗਰਮ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮਲਾਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ); ਇਸ ਨੂੰ ਛੇੜੋ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਆਪਣੀਆਂ ਗਾਲਾਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਬਿਲਕੁਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹੀ ਸਹੀ ਵਰਤਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਬਰਲਿਨ ਦਾ ਇੱਕ ਫੇਰੀਵਾਲਾ । ਇਹੀ ਗੱਲ ਸੁਆਦਲਾ ਖਾਣਾ ਮੰਗਣ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਹਨਤ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਨਾਲ ਬੋਲੀ - ਇਹ ਦੋ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਉਤੇਜਨਾਵਾਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਬਾਂਦਰ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿਤੇ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸੰਪੂਰਨ ਹੈ । ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜੁੜੇ ਯੰਤਰ - ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਹੋਇਆ । ਜਿਵੇਂ ਬੋਲੀ ਦੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਣਨ ਦੇ ਅੰਗ ਦੀ ਉਸੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸੁਧਾਈ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਰੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸੁਧਾਈ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਾਜ਼ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਦੇਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ,ਪਰ ਮਨੁੱਖੀ ਅੱਖ ਬਾਜ਼ ਦੀ ਅੱਖ ਨਾਲੋਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡੂੰਘਾ ਵੇਖਦੀ ਹੈ । ਕੁੱਤੇ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲੋਂ ਗੰਧ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਗੰਧ ਦੇ ਸੌਵੇਂ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣ ਸਕਦਾ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ । ਅਤੇ ਛੂਹਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ, ਜੋ ਕਿ ਬਾਂਦਰ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਕੱਚੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਿਰਫ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਕਿਰਤ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ ਹੈ । ਦਿਮਾਗ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ, ਕਿਰਤ ਅਤੇ ਬੋਲੀ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ, ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਵਧਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ, ਅਮੂਰਤਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਟੇ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਕਿਰਤ ਅਤੇ ਬੋਲੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇੱਕ ਸਦਾ-ਨਵੀਨ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ । ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਉਦੋਂ ਆਪਣੇ ਸਿੱਟੇ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ, ਇਸਦੀ ਡਿਗਰੀ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀ ਰਹੀ, ਅਤੇ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਸਥਾਨਕ ਜਾਂ ਅਸਥਾਈ ਪ੍ਰਤੀਗਤੀ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਰੁਕਾਵਟ ਆਈ । ਇਸ ਹੋਰ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ, ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਤਾਂਘ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਤੱਤ, ਜੋ ਕਿ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਤ ਮਨੁੱਖ, ਅਰਥਾਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਦੁਆਰਾ ਹੋਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਲ ਸੇਧਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ l ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ-ਧਰਤੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਕਿੰਟ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ [ਏਂਗਲਜ਼ ਨੋਟ: ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ, ਸਰ ਵਿਲੀਅਮ ਥੌਮਸਨ, ਨੇ ਹਿਸਾਬ ਲਗਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣ ਲਈ ਇੰਨੀ ਠੰਢੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਸਾਲ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਬੀਤਿਆ ਹੋਵੇਗਾ।] - ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉੱਭਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਤ ਗਏ ਸਨ । ਫਿਰ ਵੀ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ। ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਤਰ ਕੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ? ਕਿਰਤ । ਬਾਂਦਰਾਂ ਦਾ ਝੁੰਡ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਜਾਂ ਗੁਆਂਢੀ ਝੁੰਡਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਭੋਜਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਕੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸੀ; ਇਸਨੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਭੋਜਨ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸੀ, ਸਿਵਾਏ ਇਸਦੇ ਕਿ ਇਸਨੇ ਅਚੇਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਉਪਜਾਊ ਬਣਾਇਆ । ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਾਰੇ ਸੰਭਵ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਾਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ; ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਥਿਰ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਭੋਜਨ ਬਰਬਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਭੋਜਨ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਵੱਸਥਾ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਦੇ ਉਲਟ, ਬਘਿਆੜ ਉਸ ਹਿਰਨੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਖਸ਼ਦਾ ਜੋ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਸਨੂੰ ਬੱਚੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇਗੀ; ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਬੱਕਰੀਆਂ, ਜੋ ਜਵਾਨ ਝਾੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖਾ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਇਹ "ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਆਰਥਿਕਤਾ" ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਢਾਲਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਕੇ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਰਸਾਇਣਕ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਭੌਤਿਕ ਬਣਤਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਜੋ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਮਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੇ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ । ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਜੋ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਸੀ, ਇਸ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਾਣਯੋਗ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਖਪਤ ਵੱਲ ਗੱਲ ਤੋਰੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਭੋਜਨ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਭਿੰਨ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਵੀ, ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਰਸਾਇਣਕ ਆਧਾਰ ਸਨ l ਪਰ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਅਜੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਕਿਰਤ, ਸੰਦਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਦ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ - ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੁਆਰਾ ਪਰਖਦਿਆਂ , ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁਨਰਮੰਦ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਰਾਹੀਂ ਖੋਜੇ ਗਏ ਹਨ ? ਉਹ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਫੜਨ ਦੇ ਸੰਦ ਹਨ, ਸ਼ਿਕਾਰ ਵਾਲੇ ਸੰਦ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਫੜਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ, ਸਿਰਫ਼ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਤੋਂ ਮਾਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਲ ਤਬਦੀਲੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਦਮ ਹੈ । ਇੱਕ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਖੁਰਾਕ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਤਿਆਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਜੀਵ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਪਾਚਣ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਾਚਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਘਟਾ ਕੇ, ਇਸਨੇ ਹੋਰ ਬਨਸਪਤੀ ਸਰੀਰਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਲਈ ਹੋਰ ਸਮਾਂ, ਸਮੱਗਰੀ ਅਤੇ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਅਤੇ ਬਣ ਰਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਜਿੰਨਾ ਬਨਸਪਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾਂਦਾ ਗਿਆ, ਓਨਾ ਹੀ ਉਹ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠਦਾ ਗਿਆ । ਜਿਵੇਂ ਮਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਨਸਪਤੀ ਖੁਰਾਕ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਜੰਗਲੀ ਬਿੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੇਵਕ ਬਣ ਗਏ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਨਸਪਤੀ ਖੁਰਾਕ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਾਸ ਖੁਰਾਕ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮਾਸ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਦਾ ਦਿਮਾਗ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਹੁਣ ਇਸਦੇ ਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਮੀਰ ਪ੍ਰਵਾਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ, ਦਿਮਾਗ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਸਕਿਆ । ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪੂਰਨ ਸਤਿਕਾਰ ਸਹਿਤ, ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਖੁਰਾਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ, ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ, ਸਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਮੇਂ (ਬਰਲਿਨ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜ, ਵੇਲੇਟਾਬੀਅਨ ਜਾਂ ਵਿਲਜ਼ੀਅਨ, ਦਸਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਸਨ) ਅਪਣੀ ਹੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਮਾਸ ਖੁਰਾਕ ਨੇ ਦੋ ਨਵੀਆਂ ਫ਼ੈਸਲਾਕੁਨ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੀਆਂ ਤਰੱਕੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ - ਅੱਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਤੂ ਬਣਾਉਣਾ । ਅੱਗ ਨੇ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਛੋਟਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਨੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅੱਧਾ-ਪਚਿਆ ਹੋਇਆ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ; ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਨੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਪਲਾਈ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ, ਵਧੇਰੇ ਨਿਯਮਤ ਸਰੋਤ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਮਾਸ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਭਰਪੂਰ ਬਣਾਇਆ, ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਭੋਜਨ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇਸਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਮਾਸ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਕੀਮਤੀ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਤਰੱਕੀਆਂ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ, ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਨਵੇਂ ਸਾਧਨ ਸਨ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਅੱਗ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦੇ ਅਸਿੱਧੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇਨਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਹਰ ਖਾਣਯੋਗ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਿਆ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਨੇ ਹਰ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ । ਪੂਰੀ ਰਹਿਣਯੋਗ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਉਹ ਫੈਲ ਗਿਆ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਇਕਲੌਤਾ ਜਾਨਵਰ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਰੱਥ ਸੀ । ਬਾਕੀ ਹੋਰ -ਘਰੇਲੂ ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਕੀੜੇ- ਜੋ ਸਾਰੇ ਮੌਸਮਾਂ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਗਏ ਹਨ- ਇੰਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਆਪਣੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਬਣੇ ਸਗੋਂ, ਸਿਰਫ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੰਗਤ ਨਾਲ ਹੀ ਬਣੇ । ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸ ਦੇ ਇੱਕਸਾਰ ਗਰਮ ਜਲਵਾਯੂ ਤੋਂ ਠੰਡੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਲ ਨੂੰ ਗਰਮੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨੇ ਨਵੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ - ਠੰਡ ਅਤੇ ਨਮੀ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਸਰਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਕਿਰਤ ਦੇ ਨਵੇਂ ਖੇਤਰ, ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰੂਪ, ਜਿਨਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਹੋਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੱਖ ਕੀਤਾ । ਹੱਥ, ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਅੰਗ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਜੁੜਵੇਂ ਕੰਮਾਂ ਦੁਆਰਾ, ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਮਨੁੱਖ ਹੋਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਲਈ ਉੱਚੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ । ਹਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਾ ਕੰਮ ਵੱਖਰਾ, ਵਧੇਰੇ ਸੰਪੂਰਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਭਿੰਨ ਹੋ ਗਿਆ । ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ; ਫਿਰ ਕਤਾਈ, ਬੁਣਾਈ, ਧਾਤ ਦਾ ਕੰਮ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਰ ਵਰਗੇ ਕੰਮ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਏ । ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ । ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੌਮਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ । ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਉਹ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ - ਧਰਮ - ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ l ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਜੋ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਥਾਂ ਮਨ ਦੀਆਂ ਉੱਪਜਾਂ ਵਜੋਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਸਨ, ਕਿਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਸਾਦੀਆਂ ਉੱਪਜਾਂ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਜਾ ਪਈਆਂ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਨ ਜਿਸਨੇ, ਕਿਰਤ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਅ 'ਤੇ (ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਦਿਮ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ), ਉਸ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ । ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਮਨ, ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਗਤੀਵਿਧੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ (ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ) ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਜੋਂ ਸਮਝਾਉਣ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ; ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਉਭਰਿਆ ਜੋ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ 'ਤੇ ਹਾਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡਾਰਵਿਨ ਦੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭੌਤਿਕਵਾਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਜੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵਿਚਾਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਉਹ ਉਸ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣਦੇ ਜੋ ਕਿਰਤ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਿਭਾਈ ਗਈ ਹੈ । ਜਾਨਵਰ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਆਪਣੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲਦੇ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਉਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਇਕੱਲਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦਾ । ਹਰ ਚੀਜ਼ ਹਰ ਦੂਜੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਬਹੁਪੱਖੀ ਗਤੀ ਅਤੇ ਪਰਸਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਸਰਲ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਮਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਨੇ ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰਜਨਮ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਹੈ; ਸੇਂਟ ਹੇਲੇਨਾ ਟਾਪੂ 'ਤੇ, ਪਹਿਲੇ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸੂਰ ਇਸਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਬਨਸਪਤੀ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਲਾਹਾਂ ਅਤੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਈ ਹੈ । ਪਰ ਜਾਨਵਰ ਆਪਣੇ ਵਾਤਾਵਰਣ 'ਤੇ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ, ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ, ਅਚਾਨਕ ਸਥਾਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮਨੁੱਖ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਜਿੰਨੇ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕੁਦਰਤ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਓਨਾ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਸੇਧਿਤ, ਪੂਰਵ-ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਾਨਵਰ ਕਿਸੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਨੂੰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾਲੀ ਹੋਈ ਜਮੀਨ ਤੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਬੀਜਣ ਲਈ, ਜਾਂ ਰੁੱਖ ਜਾਂ ਫਹਿਰ ਵੇਲਾਂ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਗਾਈ ਗਈ ਮਾਤਰਾ ਤੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਝਾੜ ਮਿਲੇਗਾ । ਉਹ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ । ਨਕਲੀ ਪ੍ਰਜਨਨ ਰਾਹੀਂ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਦੋਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੰਨੇ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਪਛਾਣੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ । ਜੰਗਲੀ ਪੌਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਅਨਾਜ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਜੇ ਵੀ ਵਿਅਰਥ ਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਜੇ ਵੀ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵਿਵਾਦ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੀਆਂ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰੀਆਂ ਕੁੱਤਿਆਂ ਜਾਂ ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਵੱਖਰੀਆਂ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਨਸਲਾਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾਬੱਧ, ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਸੋਚੇ-ਸਮਝੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ 'ਤੇ ਵਿਵਾਦ ਕਰਨਾ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ । ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਭਰੂਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਿਰਿਆ ਮੌਜ਼ੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਪ੍ਰੋਟੋਪਲਾਜ਼ਮ, ਜੀਵਤ ਐਲਬਿਊਮਨ, ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਵੀ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ , ਭਾਵੇਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਰਲ, ਪਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਬਾਹਰੀ ਉਤੇਜਨਾ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਹਰਕਤਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਉੱਥੇ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕੋਈ ਸੈੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇੱਕ ਨਰਵ ਸੈੱਲ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ । ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਫੜਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਅਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਚੇਤ, ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਉਨਾਂ ਦੀ ਦਿਮਾਗੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਚ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਲੂੰਬੜੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ, ਕੋਈ ਵੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੂੰਬੜੀ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਗਲਤੀ ਦੇ, ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਗਿਆਨ ਦੀ, ਕਿਵੇਂ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਅਨੁਕੂਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਖੁਸ਼ਬੂ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਾਡੇ ਘਰੇਲੂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਸੰਗਤ ਕਰਕੇ ਵਧੇਰੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ ਹਨ, ਕੋਈ ਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਚਲਾਕੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ, ਜਿਵੇਂ ਮਾਂ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਭਰੂਣ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਡੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ, ਕੀੜੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ, ਲੱਖਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਦੁਹਰਾਓ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਬੱਚੇ ਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੀ ਸੰਖੇਪ ਦੁਹਰਾਓ ਹੈ, ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ । ਪਰ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਦੇ ਵੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਦੀ ਛਾਪ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ। ਇਹ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹੀ ਆਇਆ ਸੀ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਜਾਨਵਰ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ; ਮਨੁੱਖ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਵਰਤਦਾ ਹੈ, ਇਸ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਮ, ਜ਼ਰੂਰੀ ਅੰਤਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ, ਇਹ ਕਿਰਤ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੁਸ਼ ਨਾ ਕਰੀਏ । ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਅਜਿਹੀ ਜਿੱਤ ਲਈ ਕੁਦਰਤ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਜਿੱਤ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹੀ ਨਤੀਜੇ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਅਸੀਂ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਦੂਜੇ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਇਸਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ, ਅਣਕਿਆਸੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਕਸਰ ਪਹਿਲੇ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ, ਯੂਨਾਨ, ਏਸ਼ੀਆ ਮਾਈਨਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਖੇਤੀਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਨਮੀ ਦੇ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਅਤੇ ਭੰਡਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਕੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਤਰਸਯੋਗ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖ ਰਹੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਆਲਪਸ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਇਟਾਲੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਢਲਾਣਾਂ 'ਤੇ ਪਾਈਨ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤ ਲਿਆ, ਜਿਨਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਢਲਾਣਾਂ 'ਤੇ ਇੰਨੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਡੇਅਰੀ ਉਦਯੋਗ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਢ ਰਹੇ ਹਨ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ, ਉਹ ਸਾਲ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਮੇਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪਹਾੜੀ ਚਸ਼ਮੇ, ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੌਰਾਨ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਹੜ੍ਹ ਵਹਾਉਣਾ ਸੰਭਵ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਆਲੂ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫੈਰੀਨੇਸੀਅਸ ਕੰਦਾਂ ਨਾਲ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਸਕ੍ਰੋਫੁਲਾ ਬਿਮਾਰੀ ਵੀ ਫੈਲਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਕਦਮ 'ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਜੇਤੂ ਹੋਣ ਵਾਂਗ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ - ਪਰ ਇਹ ਕਿ ਅਸੀਂ, ਮਾਸ, ਖੂਨ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ, ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੌਜੂਦ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਸਾਡੀ ਸਾਰੀ ਮੁਹਾਰਤ ਇਸ ਤੱਥ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਸਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣ ਦਾ, ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਫਾਇਦਾ ਹੈ । ਦਰਅਸਲ, ਹਰ ਬੀਤਦੇ ਦਿਨ ਦੇ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਬਿਹਤਰ ਸਮਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਫੌਰੀ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਦੁਰਗਾਮੀ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਾਂ । ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਮੌਜੂਦਾ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਤਰੱਕੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਆਪਣੀਆਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀਆਂ ਉਤਪਾਦਨ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਕੁਦਰਤੀ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕੀਏ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਸਕੀਏ । ਪਰ ਜਿੰਨਾ ਇਹ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ, ਓਨਾ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਮਨੁੱਖ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਹੀ ਕਰਨਗੇ ਸਗੋਂ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵੀ ਸਕਣਗੇ, ਅਤੇ ਮਨ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥ, ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ, ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਅੰਤਰ ਦਾ ਬੇਤੁਕਾ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਚਾਰ ਓਨਾ ਹੀ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਕਲਾਸੀਕਲ ਪੁਰਾਤਨਤਾ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਵਿਸਥਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ l ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਾਉਣ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਤਰੀਕਾ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਜੇ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਆਲੂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਕ੍ਰੋਫੁਲਾ ਦੇ ਫੈਲਾਅ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਸਕ੍ਰੋਫੁਲਾ ਉਨਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੈ, ਜੋ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਆਲੂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਕਰਣ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ 'ਤੇ ਪਏ ਸਨ, ਜਾਂ 1847 ਵਿੱਚ ਆਇਰਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਆਲੂਆਂ ਦੇ ਸੋਕੇ ਕਾਰਨ ਆਏ ਅਕਾਲ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਦਸ ਲੱਖ ਆਇਰਿਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਜਾਂ ਲਗਭਗ ਸਿਰਫ਼ ਆਲੂਆਂ 'ਤੇ ਹੀ ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਦੋ ਮਿਲੀਅਨ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ l ਜਦੋਂ ਅਰਬਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰਾਬ ਕੱਢਣੀ ਸਿੱਖੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਆਈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਣਪਛਾਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਲਈ ਮੁੱਖ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੋਲੰਬਸ ਨੇ ਇਸ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਨੀਗਰੋ ਗੁਲਾਮ ਵਪਾਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਅਤੇ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਫ਼-ਇੰਜਣ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਐਸਾ ਯੰਤਰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਯੰਤਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ, ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਦੌਲਤ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਬੇਦਖਲ ਕਰਕੇ, ਇਹ ਸਾਧਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਬਦਬਾ ਦੇਣ ਲਈ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਲਈ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਅੰਤ ਸਿਰਫ ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਦੇ ਤਖਤੇ ਨੂੰ ਉਲਟਾਉਣ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਜਮਾਤੀ ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਜ਼ਾਲਮ ਤਜਰਬੇ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦੁਆਰਾ, ਅਸੀਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਪਣੀ ਉਤਪਾਦਨ ਗਤੀਵਿਧੀ ਦੇ ਅਸਿੱਧੇ, ਵਧੇਰੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੇਖਣਾ ਸਿੱਖ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਅਤੇ ਨਿਯਮਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਨਿਯਮ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੀ ਕੁਝ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਢੰਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਡੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੌਜੂਦ ਸਾਰੇ ਉਤਪਾਦਨ ਢੰਗਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਅਤੇ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਅਗਲੇ ਨਤੀਜੇ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਦੁਹਰਾਓ ਅਤੇ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਾਂਝੀ ਮਾਲਕੀ, ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਉਸ ਪੱਧਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੁਰੰਤ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਵਾਧੂ ਮਾਤਰਾ ਜੋ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਮੁੱਢਲੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਮਾੜੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਜਗਾਹ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੀ ਸੀ l ਜਦੋਂ ਇਹ ਵਾਧੂ ਜ਼ਮੀਨ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ, ਤਾਂ ਸਾਂਝੀ ਮਾਲਕੀ ਵੀ ਘਟ ਗਈ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਉੱਚ ਰੂਪਾਂ ਨੇ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਕਮ ਅਤੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਰੋਧ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਬਣ ਗਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਤਪਾਦਨ ਹੁਣ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸਾਧਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ । ਇਹ ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੂੰਜੀਪਤੀ, ਜੋ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਟਾਂਦਰੇ 'ਤੇ ਹਾਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਹੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦਰਅਸਲ, ਇਹ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ - ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਉਪਯੋਗਤਾ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਜੋ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਜਿਸਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ - ਬਹੁਤ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ, ਵੇਚਣ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਮੁਨਾਫ਼ਾ, ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਲਾਸੀਕਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ, ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਸਿਰਫ ਉਹਨਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੋਚੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਤੁਰੰਤ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਨਜ਼ਦੀਕੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨਿਰਮਾਤਾ ਜਾਂ ਵਪਾਰੀ ਇੱਕ ਬਣਾਈ ਜਾਂ ਖਰੀਦੀ ਗਈ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਆਮ ਇੱਛਤ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਨਾਲ ਵੇਚਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਖਰੀਦਦਾਰਾਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ । ਇਹੀ ਗੱਲ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਊਬਾ ਵਿੱਚ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਬਾਗਬਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਪਰਵਾਹ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ 'ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੁਆਹ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਭਦਾਇਕ ਕੌਫੀ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਖਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ - ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਪਰਵਾਹ ਸੀ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਗਰਮ ਖੰਡੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਉਪਰਲੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਵਹਾ ਕੇ ਲੈ ਗਈ, ਸਿਰਫ਼ ਨੰਗੀ ਚੱਟਾਨ ਛੱਡ ਗਈ ! ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਤਰੀਕਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿਰਫ ਤੁਰੰਤ, ਸਭ ਤੋਂ ਠੋਸ ਨਤੀਜੇ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਤ ਹੈ; ਅਤੇ ਫਿਰ ਹੈਰਾਨੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਖਰੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਪਣੇ ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਕਿ ਸਪਲਾਈ ਅਤੇ ਮੰਗ ਦੀ ਇਕਸੁਰਤਾ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਰ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਚੱਕਰ ਦੁਆਰਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ - ਜਰਮਨੀ ਨੂੰ ਵੀ "ਦੁਰਘਟਨਾ" ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤਜਰਬਾ ਹੋਇਆ ਹੈ; ਕਿ ਆਪਣੀ ਕਿਰਤ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਨਿੱਜੀ ਮਾਲਕੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਬੇਦਖਲੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਾਰੀ ਦੌਲਤ ਗੈਰ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਕਿ [... ਖਰੜਾ ਇੱਥੇ ਟੁੱਟਦਾ ਹੈ।] dgatsrn2ikmu1yuphscc00v641oqyrc