جینوا کینٹن

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="pnb">
  <siteinfo>
    <sitename>وکیپیڈیا</sitename>
    <dbname>pnbwiki</dbname>
    <base>https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%DB%81%D9%84%D8%A7_%D8%B5%D9%81%DB%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.3</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">میڈیا</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">خاص</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">گل بات</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">ورتنوالا</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">ورتن گل بات</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">وکیپیڈیا</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">ویونت گل بات</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">فائل</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">فائل گل بات</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">میڈیا وکی</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">میڈیاوکی گل بات</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">سانچہ</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">سانچہ گل بات</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">ہتھونڈائی</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">ہتھونڈائی گل بات</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">گٹھ</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">گٹھ گل بات</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">ماڈیول</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">ماڈیول گل بات</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>جینوا کینٹن</title>
    <ns>0</ns>
    <id>862</id>
    <revision>
      <id>689589</id>
      <parentid>392699</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T00:44:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>40019</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Coat of Arms of Geneva.svg]] → [[File:CHE Genève COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]])</comment>
      <origin>689589</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1421" sha1="ta4xb7j3xwavp8gvvjk042f97sdgup2" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;direction:rtl; font-family:tahoma&quot;&gt;
{|table id=&quot;toc&quot; style=&quot;margin:0;background:#ccccff&quot;;width:130%&quot; align=&quot;left&quot; cellpadding=&quot;1&quot;
| style=&quot;background:#F8F4FF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;+1&quot; color=black&gt;جینوا&lt;font&gt;'''
|
|-style=&quot;margin:0;background:#ccccff&quot;;width:100%&quot; align=&quot;center&quot; cellpadding=&quot;2&quot;
|- style=&quot;background: #FFFFFF; text-align: margin; 0.2em 0.1em 0.1em;&quot;
| style=&quot;width: 145px;&quot; | [[File:Swiss Canton Map GE.png|120px|center]]
| style=&quot;width: 145px;&quot; | [[File:CHE Genève COA.svg|100px]]
|-
| style=&quot;width: 145px;&quot; | &lt;center&gt;'''سویٹزرلینڈ وچ'''&lt;center&gt;
| style=&quot;width: 145px;&quot; | &lt;center&gt;'''نشان'''&lt;center&gt;
|- style=&quot;background: #ffffff; text-align: center;&quot;
|-
|[[File:Karte Kanton Genf.png|150px]]
|-
| راجکعر: || فرائبورگ
|-
| رقبہ: || 282 km²
|-
| لوک گنتی: || 438,177
|-
| بولی: || فرانسیسی 
|-
| سویٹزرلینڈ نال ملیا: || 1815
|-
|}

جینوا [[سویٹزرلینڈ]] دا اک [[کینٹن]] اے۔


== بارلے جوڑ ==
{{Commons|Canton of Geneva|جینوا|position=left}}
* [http://www.ge.ch سرکاری ویب سائٹ]


== مورت نگری ==
&lt;gallery&gt;
File:JetD'Eau.jpg
File:Canton de Geneve.jpeg
File:Jean-Étienne Liotard 002.jpg
&lt;/gallery&gt;
{{سویٹزرلینڈ دے کینٹن}}

[[Category:سویٹزرلینڈ]]
[[Category:سویٹزرلینڈ دے کینٹن]]</text>
      <sha1>ta4xb7j3xwavp8gvvjk042f97sdgup2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>سویٹزرلینڈ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1240</id>
    <revision>
      <id>689590</id>
      <parentid>685911</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T00:44:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>40019</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Coat of Arms of Geneva.svg]] → [[File:CHE Genève COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]])</comment>
      <origin>689590</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51553" sha1="fatu48qkt0w7nitzpk20qig5culkbb1" xml:space="preserve">{|table id=&quot;toc&quot; style=&quot;margin:0;background:#ccccff&quot;;width:130%&quot; align=&quot;left&quot; cellpadding=&quot;1&quot;
| style=&quot;background:#EFDECD&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;+1&quot; color=black&gt;سویٹزرلینڈ&lt;font&gt;'''
|
|-
| style=&quot;background:#FFF8DC&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; 
 color=black&gt;Switzerland&lt;font&gt;'''
|- align=&quot;center&quot;
|-
| style=&quot;background:white&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=black&gt;Schweizerische Eidgenossenschaft&lt;font&gt;'''
|-
|-style=&quot;margin:0;background:#ccccff&quot;;width:100%&quot; align=&quot;center&quot; cellpadding=&quot;2&quot;
|- style=&quot;background: #FFFFFF; text-align: margin; 0.2em 0.1em 0.1em;&quot;
| style=&quot;width: 145px;&quot; | [[File:Flag of Switzerland (Pantone).svg|120px|center]]
| style=&quot;width: 145px;&quot; | [[File:Coat of Arms of Switzerland (Pantone).svg|100px]]
|-
| style=&quot;width: 145px;&quot; | &lt;center&gt;'''چنڈا'''&lt;center&gt;
| style=&quot;width: 145px;&quot; | &lt;center&gt;'''نشان'''&lt;center&gt;
|- style=&quot;background: #ffffff; text-align: center;&quot;
|-
| راجگڑھ: || [[برن]]
|-
| [[تھاں]]: || 41,284 مربع کلومیٹر
|-
| لوک گنتی: || 7،952،600 
|-
| سرکاری بولیاں : || [[جرمن]] (63.7%)&lt;br /&gt;[[فرانسیسی]] (20.4%)&lt;br /&gt;[[اطالوی]] (6.5%)&lt;br /&gt;[[رومانش بولی]](0.5%)
|-
| کرنسی: || [[سوئس فرانک]]
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; | [[File:Switzerland in Europe.svg|250px]]
|-
|}
'''سویٹزرلینڈ''' خشکی نال کریا وشکارلے [[یورپ]] دا اک پہاڑی [[دیس]] اے۔ ایدی لوک گنتی 7.7 [[ملین]] تے تھاں 41285 مربع [[کلومیٹر]] اے۔ ایہ اک لوکراج اے۔ ایہ 26 انگاں نال جناں نوں [[کینٹن]] کیندے نے رلا کے بنیا اے۔ [[برن]] ایدا راجگڑھ تے [[باسل]] [[زیورچ]] تے [[جنیوا]] وڈے نگر نے۔ سویٹزرلینڈ [[دنیا]] دا اک امیر دیس اے۔

سویٹزرلینڈ دے اتلے پاسے [[جرمنی]] لیندے [[فرانس]], دکھن چ [[اٹلی]] تے چڑدے پاسے [[آسٹریا]] تے [[لیختنشٹاین]] نیں۔ جغرافیۓ نال ایہنوں تن پاسیاں وچ ونڈیاں جاسکدا اے: [[سوئس الپس]]، [[سوئس اچی تھاں]] تے [[جورا پہاڑ]]۔ سویٹزرلینڈ چ 4 [[بولیاں]] [[جرمن]] [[فرانسیسی]] [[اطالوی]] تے رومینس [[بولیاں]] جاندیاں نیں۔ سویٹزرلینڈ 1815 توں کسے نال نئیں لڑیا تے نیوٹرل اے تے 2002 وچ آکے [[یونائیٹڈ نیشنز]] دا سنگی بنیا۔ ایہدی پالیسی دنیا وج امن رکھن وج ہتھ ونڈائی کرنا اے تے ایس دے رلدے کماں وچ ایہ پیا ریا اے۔ ایہ یورپی یونین دا سنگی نئیں پر [[شنجن دیس]] ہے۔ سویٹزرلینڈ رتہ کراس دی جمن تھاں تے کئی دنیا دے وڈے اداریاں دے ایتھے دفتر نیں۔

سویٹزرلینڈ چار بولیاں تے رہتلی تھانواں جرمن، فرنچ، اطالوی تے رومانش نال رل کے بندا اے۔ سوئس پانویں لامت جرمن ہوون پر اوہ اپنا ویس اک بولی یا اک نسل دے مڈھ تے نہیں۔ پرانی سانجھی تریخ، لوکراج تے الپائنی نشان ایہدا مڈھ نیں۔ سوئس جٹ دا مڈھ اک اگست 1291 نوں رکھیا گیا تے ایہ تریخ ہر سال منایا جاندا اے۔ سویٹزرلینڈ دے [[چاکلیٹ]]، پنیر, بنکنگ، سیاسی پربندھ ، [[کعڑی|کعڑیاں]], [[وکٹورینوکس]] چاقو تے پعاڑاں لئی مشہور اے۔

== ناں ==
پنجابی وچ سویٹزرلینڈ دا ناں انگریزی وچوں آیا اے۔ انگریزی سویٹزر [[سوئس]] لئی 16ویں توں 19ویں صدی ے وشکار بولیا جاندا سی پر ہن نئیں۔ سویٹزر المانی جرمن شوائزر توں بنیا جیہڑا اک مڈھلی [[کینٹن]] [[شوائز]] دا واسی سی۔ ایس کینٹن دا سوئس تریخ وچ بڑا ناں اے تے ایس کینٹن توں فیر پورے دیس دا ایہ ناں 16ویں صدی دے مڈ وچ پیا۔

نواں لاطینی ناں ہیلویٹی جٹ اک پرانے گال قبیلے ہیلویٹی توں پیا جیہڑا سوئس اچی نیویں تھاں وچ وسدا سی۔

== تریخ ==
سویٹزرلینڈ وچ انساناں دے وسن دے نشان 1،50،000 ورے پرانے نیں۔ سب توں پرانی وائي بیجی والی بستی گاشلنگن دی تھاں تے 5300 م پ ورے پرانی اے۔ ایتھوں دے پہلے رہتلی قبیلے [[لویا ویلہ]] دے انت تے 450 م پ دے دوالے جھیل نواں شیٹل دے اتلے کنڈیاں تے پونگرے۔ ہیلوٹی قبیلہ سوئس قبیلیاں وچوں اگے ورواں سی، 58 م پ وچ [[جولیس سیزر]] دیاں فوجاں نے ایس نوں ہرایا۔ 15 م پ وچ [[الپس]] نوں [[رومی سلطنت]] وچ رلا لیا گیا۔ 
[[File:Avenches Aventicum 2004-12-30.jpg|thumb|left|150px]]
چوتھی صدی توں لیندا سویٹزرلینڈ [[برگنڈی]] راج وچ سی۔ [[المنی]] جرمن قبیلہ 5ویں صدی وچ سوئس اچی نیویں تھاں وچ تے 8ویں صدی وچ سوئس وادیاں وچ وس جاندا اے۔ اینج اجدا سویٹزرلینڈ المانیہ تے برگنڈی وچ ونڈیا جاندا اے۔ 504 وچ المنی دی فرینک قبیلے ہتھوں ہار باجوں ایہ سارا تھاں فرینک سلطنت وچ آجاندا اے۔ اگلیاں صدیاں وچ ایہ فرینکاں تھلے ای لگیا ریندا اے۔ 1000 دے دوالے ایہنوں [[مقدس رومی سلطنت]] نال جوڑ دتا جاندا اے۔

1291 ج [[اری]] [[شوائز]] تے [[انٹروالڈن]] دیاں کینٹناں نے اپن آپ نوں ازاد رکھن تے [[آسٹریا]] توں اپنے آپ نوں وکھرا کرن لئی اک جٹ بنایا۔ ایدے وچ کاروبار دی ازادی تے راہواں نوں کھلا رکھنا وی سی۔ ایہ اج دے سویٹزرلینڈ دا مڈ سی۔ 1315 چ ایس جث دی آسٹریا نال لڑائی ہوئی تے ایس جث نوں جت ہوئی۔ 1353 تک ایس جٹ نال [[گلارس]], [[زوگ]], [[لوسرن]], [[زیورچ (کینٹن)|زیورچ]] تے [[برن کینٹن]] رل چکے سن۔ ایس وادے نال جٹ دی طاقت تے دولت وچ وی وادا ہویا۔ 1460 تک سوئس جٹ رائن دے دکھن تے لیندے ول توں الپس تے جورا پہاڑاں تک دے تھاں دے مالک سن۔ سوئس جٹ تے سوئس کراے دے فوجی آسٹریا، برگنڈی تے سوابیا دے خلاف جتاں نے اوہناں نوں مقدس رومی سلطنت اندر کماں وچ ازاد کردتا سی۔ سوئس فوجیاں دی یورپ وچ مانتا سی۔ سوئس جٹ دی فوجی مانتا تے تھاں وچ وادے نوں روک 1515 وچ اٹلی وچ فرانس نال ماریگنانو دی لڑائی وچ ہار باجوں ہویا۔ [[الرخ زونگلی]] دی کج کینٹناں وچ اصلاح دے کم وچ اگے ودن نال 1529 تے 1531 وچ کینٹناں دی آپس وچ مذہبی لڑائیاں ہویاں۔ ایہناں اندر دیاں لڑائیاں دے سو سال مگروں 1648 دے لیندا فالیہ امن چ یورپ دے سارے دیساں نیں سوئٹزر لینڈ دی ازادی تے نیوٹرل ہون نوں منیا۔ 1653 وچ سوئس پینڈو شہراں دے خلاف اپنے حقاں لئی اٹھ کھلوندے نیں پر اوہناں نوں دبا دتا جاند اے۔ پر ایدے نال شہراں نوں وی پنڈاں دی حالت سمج وچ اندی اے۔ پروٹسٹنٹ تے کیتھولک کینٹناں وچ رپھر پیا ریندا اے۔ جیہڑا 1652 وج تے 1712 وچ لڑائی پھردا اے۔

1798 چ انقلابی فرانسیسی سرکار نے سویٹزر لینڈ تے ہلہ بول دتا تے ایدے تے اپنا قنون لاگو کردتا۔ کینٹن راج مک گیا۔ سوٹزر لینڈ دی نویں سرکار جینوں ہیلویٹی لوکراج دا ناں دتا گیاسوئس لوکاں نوں چنگی ناں لگی پر اوہناں دی بغاوت نوں ملو زوری دبا دتا گیا سوئس لوکاں نے فرانس نال رل کے فرانس دے ویریاں نال لڑن توں وی ناں کردتی۔ نیپولین نے ایتھے اک نواں ٹانچہ کھڑا کرن دی کوشش کیتی۔ 1815 سوٹزر لینڈ فیر ازاد ہوگیا ویانا کانگرس نے سوٹزر لینڈ نوں ازاد تے نیوٹرل من لیا۔ سوٹزر لینڈ نال [[ویلائس]]، [[نواں شیٹل]] تے [[جینوا]] دے [[کینٹن]] آرلے تے ایس دے مگروں سوٹزر لینڈ دے بارڈر وچ کوئی تبدیلی نئیں ہوئی۔

1847 چ ایتھے اک نکی سول وار ہوئی جینے سوئس لوکاں نوں اک جٹ ہون ول موڈدتا۔ سویٹزرلینڈ والیاں نے امریکی ادھارن تے اک وفاقی آئین بنایا جیدے وچ کینٹنان نوں چوکھے حق ملے سن۔ سوئس پارلیمنٹ دو انکاں نال رل کے بندی اے۔سوئس قنون نوں پلٹن لئی لوکاں دی پچھ ضروری اے۔ ناپ تول دا اک پربندھ لاگو ہویا تے 1850 وچ [[سوئس فرانک]] نوں سویٹزرلینڈ دی اکو کرنسی بنا دتا گیا۔

پہلی تے دوجی وڈی لڑائی توں سوٹزر لینڈ وکھرا ریا تے کسے دیس نے سویٹزرلینڈ تے ہلہ ناں بولیا۔ [[پہلی وڈی لڑائی]] وچ [[ولادیمیر لینن]] جینے روسی انقلاب دا مڈ رکھیا اوہ سویٹزرلینڈ وچ وے ریا سی۔ 1920 وچ سویٹزرلینڈ [[لیگ آف نیشنز]] دا سنگی تے بنیا پر ایس شرط تے جے اوہ کسے لڑائی چ نیں جاؤگا۔ دوجی وڈی لڑائی سویٹزرلینڈ چارے پاسیوں کیرے وچ سی۔ اوہدے تے کاروباری روکاں سن۔ جرمنی نے اوہدے تے ہلہ بولن دا سوچیا وی سی۔ ایتھے 300،000 دے نیڑے مہاجر آۓ جناں لئی رتہ کراس نے بڑا کم کیتا۔ سوئس ہوائی فوج نے مئی، جون، 1940 وچ [[لفتوفا]] دے 11 جہاز سٹے۔ 100 دے نیڑے اتحادی بمبار جہازاں دے چلان والیاں نوں بندی بنایا۔ 1944–45 وچ کج اتحادی جہازاں نے غلطی نال کج سوئس شہراں تے بمب سٹے۔لڑائی مگروں سویٹزرلینڈ نے تباہ ہوۓ یورپ نوں فیر اپنے پیراں تے کھڑا ہون لئی ہتھ ونڈائی کیتی۔ سوئس زنانیاں نوں ووٹ دا حق کینٹن وچ 1959 ج تے جٹ پدھر تے 1971 چ لبیا۔ 1963 چ سویٹزرلینڈ کونسل آف یورپ دا سنگی بنیا۔ 1979 وچ جورا دی کینٹن برن کولوں وکھری ہوئی۔ 1999 وچ رتھ ڈرائیفس پہلی سوئس سوانی سی جیہڑی صدر بنی۔ [[2002]] چ سویٹزرلینڈ [[یونائیٹڈ نیشنز]] دا سنگی بنیا۔ 2005 چ سویٹزرلینڈ [[شنجن دیس]] بنیا۔ سویٹزرلینڈ ایس کم وچ لگیا اے جے اوہدے تے یورپی یونین دے وشکار رپھڑ پان والے فرق ناں ہون۔

== [[بولی]] ==
[[File:Swiss languages 1.png|thumb|left|250px|سوئس بولیاں:پیلے وچ جرمن، جامنی فرانسیسی، ہری اطالوی، لال رومانش]]
سویٹزرلینڈ دیاں 4 سرکاری بولیاں نیں: [[جرمن]]، [[فرانسیسی]]، [[اطالوی]] تے [[رومانش بولی|رومانش]]۔ 63.7%، (4.6 [[ملین]]) لوکاں دی پہلی بولی جرمن اے۔ جرمن بولن والے، دیس دے اتلے تے وشکارلے پاسیاں چ ریندے نیں۔20.4%، (1.5 ملین) لوکاں دی بولی [[فرانسیسی]] اے حیڑے دیس دے لیندے پاسے ریندے نیں۔ 6.5%،(5 [[لکھ]]) [[لوک]] [[اطالوی]] بولدے نیں تے اے [[دیس]] دے دکھن چ وسدے نیں۔0.5% لوک (35,000) [[رومانش بولی]] بولدے نیں جیڑے دیس دے دکھن چڑھدے ول اک کینٹن [[گراوبندن]] وچ ریندے نیں۔

بدیسی بولیاں وچ سرب کروشیائی بولن والیاں دی گنتی 2000 وچ 103,000 سی۔ [[البانوی]] بولن والے 95000 نیں۔ [[پرتگیزی]] 89,500 ، [[ہسپانوی]] 77,500 [[انگریزی]] 73,000 تے [[مقدونی]] بولن والے 61,300 نیں۔ 173,000 ہور بولیاں بولدے نیں۔ اینج 10٪ لوک اوہ بولیاں بولدے نین جیہڑیاں سرکاری منیاں نیں۔

== سائینس تے پڑھائی ==
[[File:Zürich - Universität Zürich IMG 1204.JPG|thumb|left|200px|[[زیورچ یونیورسٹی]]]]
سویٹزرلیند دے سارے لوک پڑھے ہوے نیں۔ پڑھائی کینٹن دی زمےواری اے۔ 9 سال تک دی پڑھائی لازمی اے۔ پہلی یونیورسٹی 1460 وج [[باسل]] وچ بنی۔ سویٹزرلینڈ وج 12 یونیورسٹیاں نیں تے ایہ دنیا دیاں ودیا یونیورسٹیاں وچ گنیاں جاندیاں نیں۔ پیراسیلسس ایس کم وچ موڈی سی تے اوہدے باہجوں ای ایتھے دوائیاں تے کیمیا تے کم دی تکڑی نیو رکھی گئی۔ سائینس سویٹزرلینڈ دی مجبوری اے کیوں جے ایتھے لویا کولہ تے ہور دھااں ہے نہیں۔ سویٹزرلینڈ دے 27 لوکاں تے 9 اداریاں نوں نوبل انعام مل جکے نیں۔ البرٹ آئینسٹائن ایتھے ای کم کردا ریا اے۔

سویٹزرلینڈ نال جوڑ رکھن والے 113 لوکاں نون [[نوبل انعام]] دتا گیا اے۔ سویٹزرلینڈ وچ دفتر رکھن والے 9 اداریاں نوں وی نوبل انعام لبے نیں۔ جنیوا وچ ‌فزکس دی سب توں وڈی لباٹری سرن وی ہے۔

== [[لوک]] ==
سویٹزرلینڈ یورپ دے وشکار ایدیاں وڈیاں رہتلاں وچ وسریا اے جنہاں نے سوئس بولیاں تے رہتل تے رنگ پایا اے۔ ایتھے 7،952،600 لوک وسدے نیں&lt;ref&gt;Pressemitteilung: Provisorische Ergebnisse zur Bevölkerungsentwicklung der Schweiz im Jahr 2011, Bundesamt für Statistik, abgerufen am 26. April 2012à&lt;/ref&gt; جنہاں وچوں 1،81400 یا 22٪ لوک بدیسی نیں تے ایتھے او کم کاج لئی آۓ نیں۔ سوئس لوکاں وچ جرمن سب توں چوکھے فیر فرانسیسی تے فیر اطالوی آندے نیں۔ بدیسی لوکاں وچ اطالوی سب توں وڈی ٹولی (17.3%) نال نیں۔ سویٹزرلینڈ دے بعوتے لوک [[سعائی]] نیں تے 43٪ لوک [[کیتھولک]] نیں۔ 35٪ [[پروٹسٹنٹ]] نیں۔ 4.5٪ [[مسلمان]] نیں تے 2٪ ارتھوڈکس نیں۔ سوئس سوانیاں دی اوسط عمر 84.6 تے جنیاں دی 80.2 اے۔
{|class=&quot;wikitable&quot;
|+ دس وڈے سوئس شہر
! نمبر
! ناں
! لوک گنتی
|-
| 1
| [[زیورچ]]
| align=right | 372,047
|-
| 2
| [[جنیوا]]
| align=right | 191,803
|-
| 3
| [[باسل]] 
| align=right | 169,536
|-
| 4
| [[برن]]
| align=right | 133,920 
|-
| 5
| [[لوزان]]
| align=right | 127,821
|-
| 6
| [[ونٹرتھر]]
| align=right |101,203
|-
| 7
| [[لوسرن]]
| align=right | 77,491
|-
| 8
| [[سینٹ گالن]]
| align=right | 72,959
|-
| 9
| [[لوگانو]]
| align=right | 54,667
|-
| 10
| بائل/بائنے
| align=right | 51,203
|-
|}

== جغرافیہ ==
[[File:Matterhorn from Domhütte - 2.jpg|thumb|left|150px|[[میٹرہارن]]]]
سویٹزرلینڈ یورپ دے وشکار تے الپس دے اتر وچ 41,284 مربع کلومیٹر (15,940 مربع کلومیٹر) تھاں تے پھیلیا ہویا اے جتھے 79 لکھ لوک وسدے نیں۔ اینج ایتھے اوسطن 190 لوک اک مربع کلومیٹر وچ وسدے نیں۔ تھلویں پہاڑی انگ وج تھوڑے لوک تے اتلے ادھ وچ چوکھے لوک وسدے نیں۔ سب توں وڈے [[کینٹن]] [[گراوبندن]] وچ جیہڑا [[الپس]] وچ اے 27 بندھ/مربع کلومیٹر نال لوک گنتی اے۔

سویٹزرلینڈ نوں تن وکھرے تھانواں وچ ونڈیا جاسکدا اے۔ سوئس الپس، سوئس اچا نیواں تھاں جورا پہاڑ۔ [[الپس]] اک اچا پہاڑی سلسہ اے جیہڑا دیس دے دکھن وشکار وچ اے تے دیس 60٪ حصہ ملیا ہویا اے۔ سوئس الپس دیاں اچیاں وادیاں وچ گلیشیر نیں جناں 1,063 مربع کلو میٹر تھاں ملیا ہویا اے۔ ایہناں وچوں کئی دریا نکلدے نیں جناں وچ [[دریائے رائن]]، [[ان]] [[دریائے رون]] تے [[ٹیسینو]] آندے نیں جیہڑے چار وکھریاں پاسے وکدے نیں۔ پانی دے ایہناں پربندھاں وچ وشکارلے تے لیندے یورپ دے پانی دے وڈے انگ نیں جناں وچ [[جھیل کونسٹانس]] جھیل جنیوا تے جھیل مگیوری آندیاں نیں۔ سویٹزرلینڈ وچ 1500 توں ود جھیلاں نیں جناں وچ یورپ دا 6% سجرا پانی اے۔ جھیلاں تے گلیشیر دیس دے 6% تھاں تے پھیلے ہوۓ نیں۔
[[File:Edelweiss Hoefats.jpg|thumb|left|150px|[[ایڈلوائیز]]]]
سویٹزرلینڈ دیاں 100 دے نیڑے چوٹیاں 4000 میٹر (13,000 فٹ) کول نیں یا ایس توں اچیاں نیں۔ 4,634 [[میٹر]]/15203 فٹ اچائی نال [[مونٹے روزا]] [[دیس]] دی سب توں اچی چوٹی اے پر [[میٹرہارن]] (4,478 میٹر/14,692 فٹ) پر مشہور زیاد اے۔ دونویں [[پنائن الپس]] وچ [[ویلائس]] کینٹن وج نیں۔ لاؤتربرونن دی وادی توں اتے [[برنی الپس]] وچ 72 [[چھمبر|چھمبراں]] دے نال نال [[ینگفراؤ]] (4,158 میٹر، 13,642 فٹ) تے [[آیگر]] (3,970 میٹر، 13,025 فٹ) دیاں چوٹیاں دسدیاں نیں۔ ایناں دے دوالے دل کھچویاں وادیاں نیں۔ چڑھدے دکھن ول [[کینٹن]] [[گراوبندن]] وچ [[برنینا الپس]] وچ [[پز برنینا]] (4,049 میٹر، 13,284 فٹ) دی چوٹی دے نال کر کے انگاڈن دی سوہنی وادی اے۔ دیس دا اتلا انگ جینوں وشکارلا دیس وی کیندے نے دیس دے 60٪ لوک وسدے نیں۔ ایہ کھلا نیواں پہاڑی تھان اے جتھے کتے کتے جنگل، چراگاہواں، وائی بیجی والیاں پیلیاں تے آجڑیاں دے اجڑ دسدے نیں۔ ایسے تھاں وچ دیس دیاں وڈیاں جھیلاں تے وڈے شہر نیں۔ دیس دی سب تون وڈی جھیل، [[جھیل جنیوا]] ایتھے اے۔ [[دریائے رون]] ایدے وچ پانی کلدا وی اے تے کڈدا وی اے۔

[[سوئس نیشنل پارک]] سویٹزرلینڈ دا اکو [[نیشنل پارک]] اے۔ [[ایڈلوائیز]]، [[الپس]] دے پہاڑاں وچ اگن والا پھل اے۔ ایہ سویٹزرلینڈ دے قومی نشاناں وچوں اک اے۔

== جیالوجی ==
سویٹزرلینڈ دی زمینی بنتر پجھلے لکھاں وریاں توں چلدے یورپی تے افریقی پلیٹاں باہجون بنی اے۔ ایہ کم گلارس تریڑ تے ودھیا دسدا اے جیہڑی ہن دنیا دی اک ویکھن تھاں اے۔ جیالوجی دے حساب نال ایس دیس 5 انگاں وج ونڈیا ہویا اے: گرینائٹ نال بنیا ہویا [[الپس]]، لائم پتھر ول کھاندا جورا پہاڑ، جورا پہاڑ تے الپس دے وشکار کج پدرا تے کج پہاڑی ماجھی دیس، دکھن ول پو دریا دی وادی تے اتر ول رہائن دریا دی باسل ول وادی۔ سویٹزرلینڈ زلزلیاں لئی بھیڑا اے۔ ایتھے 6 رختر ناپ دا زلزلہ ہر 60 یا 100 ورے مگروں آسکدا اے۔ آخری 1946 وج آیا سی۔

==جیندے==
سویٹزرلینڈ وج جیوندیاں دیاں 40،000 ونڈاں نیں تے جنہاں وچوں 30،000 کیڑے نیں۔ ایہناں 40،000 وچوں صرف 9،500 ای لکھتاں وچ نیں۔ ایتھے 83 ددپلانے نیں۔

سویٹزرلینڈ دا 30٪ تھاں تے جنگل نے تے فر جیڑ دے رکھ ملدے نیں۔ جنگلاں دا کم برف دے طوفان نوں روکنا تے ہر توں بچانا اے۔ ایتھے دے 83 ددپلانویاں وجوں لامت جمگادڑ تے نکے جانور نیں۔ سارے وڈے شکاری جانور پجھے 100 وریاں وچ ایتھوں مک گۓ نیں۔ اک تکڑے جیون پربندھ لئی شکاریاں دی لوڑ ہوندی اے۔ ایس لئی لنکس نوں باہر توں لیا کے چھوڑیا گیا اے۔ بگیاڑ ایتھے اپنے آپ اٹلی تے فرانس توں آیا اے۔ کالا لومڑ چوکھا ویکھیا جاندا اے۔ لنکس نال ایتھے جنگلی بلیاں وی کتے کتے ہے نیں۔ لدھڑ 1990 وچ ایتھوں مک گۓ۔ آخری واری جھیل نیوجتال دے کنڈے تے ویکھیا گیا سی۔ وڈی وجہ ایتھوں پانی دا کندا ہونا تے جیدے باہجوں ایتھے مجھی گھٹ گئی تے فیر اوس تے پلن والے جانور وی مک گۓ۔ وسیاں تھانواں تے پتھری مارٹن ملدے نیں۔ اوہدا ساک چیڑ مارٹن وی کتے کتے دسدا اے پر او جندیاں توں دور ای ریندا اے۔ دو کھریاں وچوں کئی جیوں بائسن تے ایلک نیں مک گۓ نیں۔ کچھ مکیاں ونڈاں وچوں الپائنی آئبیکس نوں دوبارہ وسایا گیا اے تے ہن اتلے الپس دے پہاڑاں تے ملدا اے۔ تھلویں ولیس وچ. الپس دیاں اتلیاں تھانواں وچ کیوئس عام دسدا اے، لال ہرن ایس ویلے جورا دا سب توں وڈا ہرن اے۔ رو ہرن سب توں عام دسنوالا ہرن اے تے ایہ وشکارلے اتے تھلے تھاں تے جورا وج ملدا اے۔ سیکا ہرن وی ویکھیا جاسکدا اے۔ [[جنگلی سور]] وی اتلے سویٹزرلینڈ وچ کتے کتے ملدا اے۔ کتریاں وچوں بیور نوں دوبارہ وسایا گیا اے۔

سویٹزرلینڈ وچ کئی پنچھیاں دیاں ونڈاں نیں۔ سویٹزرلینڈ دیاں جھیلاں تے دریا پانی پنجھیاں دیاں ودھیا تھانواں نیں۔ ہر ورے سیال وچ بگلے کونجاں تے بطخاں ایتھے آندیان نیں۔ شکاری پنچھی جیویں لا تے باز ریندے نیں نیں تے سنہری شاہین نے پورے الپس وج اپنا ڈیرہ لایا اے۔ داڑھی والا گدھ 2007 وج ایتھے سوئس نیشنل پارک وچ ہے سی۔ سویٹزرلینڈ وچ الوواں دیاں 6 ونڈاں نیں۔ پرانے پہاڑی جنگلاں وچ [[چڑی ترکھان]] تے [[رس پنچھی]] ملدے نیں۔ شہراں دے پھیلن نال، اتلے پدھر دی وائی بیجی کرن تے چوکھا پھرن ٹرن ہون باہجوں پنجھیاں دیاں کئی ونڈاں مکن دے نیڑے نیں۔

کرلیاں وچوں کئی سپ وی ایتھے دھپ ے علاقیاں وچ ملدے نیں۔ اتلے پہاڑاں تے جورا وج وائپر وی جیندا اے۔ سب توں عام تے انزریلے سپ گھآ سپ تے ڈائس سپ نیں۔

دو پاسی جندڑیاں وی سویٹزرلینڈ وچ ملدیاں نیں۔ ڈڈو، مینڈک تے الپائنی نیوٹ عام نیں۔ پر رکھ ڈڈو، مڈوائف ٹوڈ تے کتے کتے ملدے نیں۔ الپائنی سلامنڈر سوئس الپس وچ عام دسدا اے۔

سویٹزرلینڈ وچ نیچر نوں بچانے دی پوری کوشش کیتی جا رئی اے۔ سوئس تھانواں، شہراں، پنڈاں، تریخی، رہتلی تے فطری تھانواں نوں بچان دی پوری کوشش کیتی جا رئی اے۔ سوئس قنون ایہناں کماں لئی بناۓ گۓ نیں۔ سرکار دے نال نال پرائیویٹ پربندھ وی ایس کم وچ ہتھ ونڈا رۓ نیں۔ بچان وج فطری ویہڑے، جانور، پنچھی تے بوٹے آندے نیں۔

== فوج ==
سوئس فوج وچ زمینی فوج تے ہوائی فوج آندیاں نیں۔ ہر سوئس نوں فوجی سکھلائی کرنی پیندی اے۔ پکے فوجی سارے فوجیاں دا 5٪ ہوندے نیں۔ 20 توں 34 ورے دے سو‏ئس لازمی فوجی سکھلائی وچوں لنکے ہوندے نیں۔ سویٹزرلینڈ دے لاگے سمندر ناں ہون باجوں ایدی کوئی سمندری فوج نئیں۔ لاگے دے دیساں نال جڑدیاں جھیلاں وچ فوجی کشتیاں پھردیاں نیں۔ سوئس لوک کسے ہور دیس دی فوج وچ نئیں جاسکدے، صرف [[ویٹیکن]] وچ سوئس فوج راکھی دا کم کردے نیں۔

سوئس فوجی پربندھ وچ ہر سوئس گھر وچ اسلحہ رکھدا اے۔ سویٹزرلینڈ دے نیوٹرل ہون باجوں ایہ کسے ہور دیس نال چگڑے وچ نئیں پیندا ناں ای کسے فوجی جٹ نال رلدا اے۔ کئی واری لوکاں کولوں ایہ پجھیا گیا جے فوج رکھی جاۓ یا ناں یا خرچہ تھوڑا کیتا جاۓ پر لوکاں نے برواری فوج رکھن تے ہندا خرچہ چلن تے ووٹ دتا۔
== مذہب ==
سویٹزرلینڈ دا کوئی سرکاری مذہب نیں پر زیادہ تر کینٹناں دے گرچے ہے نیں (سواۓ [[جینوا]] تے [[نواں شیٹل]] دے) جیہڑے یا پروٹسٹنٹ نین یا کیتھولک۔ ایہ گرجے تے یہودی عبادت تھانواں دا خرچہ سرکار دیندی اے جیہڑا ایہنے دے منن والیاں کولوں ٹیکساں راہین پورا کیتا جاندا اے۔

2010 دی گنتی دسدی اے جے ایتھے سائی سب توں چوکھے نیں جیہڑے دو وڈے فرقیاں کیتھولک (38.8%) تے پروٹسٹنٹ (30.9%) وشکار ونڈے ہوے نیں۔ 1536 وج جان کیلون دے آن توں پہلان [[جنیوا]] پروٹسٹنٹ ہوگیا۔ بدیسی لوک [[اسلام]](4.5%) تے [[لیندا آرتھوڈکس چرچ]] (2%) ایتھے لیاۓ۔ ہندو (0.38%)، [[بدھ مت]] والے (0.29%), یہودی (0.25%) ، تے ہور (0.11%) نیں۔ 4.3% دا کوئی مذہب نئیں۔

== سیاست ==
[[File:Bundeshaus Bern 2009, Flooffy.jpg|thumb|left|200px|[[سوس جٹ کعر]]]]
1848 دا قنون نویں سویٹزرلینڈ دی نیو اے۔ ایہ دنیا دے پرانے فنوناں وجوں اک اے۔ سویٹزرلینڈ دی سب توں اتلی پدھر تے راج کرن والس تن انگ نیں: دو انگاں والی پارلیمنٹ (قنون بنانوالی)، فیڈرل کونسل (قنون نوں جلان والی)، تے فیڈرل کورٹ (قنون دسن والی)۔

سوئس پاریمنٹ دو انگاں نال جڑ کے بندی اے: کونسل آف سٹیٹس جیدے 46 سنگی ہوندے نیں دو ہر کینٹن وچوں تے اک ہر ادھی کینٹن وچوں۔ نیشنل کونسل جیدے 200 سنگی ہوندے نیں جیہڑے ہر کینٹن توں لوک کنتی دے ناّپ نال جنے جاندے نیں۔ دوناں انگاں دے سنگی 4 ورے لئی چنے جاندے نیں۔ سوئس قنون وچ ایہ گل وی رکھی گئی جے اگر لوڑ پوے تے پورے سوئس قنون نوں پلٹیا جاسکدا اے۔ 1874 وچ ایدے وچ تبدیلی کیتی گئی تے کاروبار، بچاؤ تے فنون سوئس سرکار دے ڈمے لاۓ گۓ۔ 1891 وچ تبدیلی کرکے سدے لوکراج دا نقطہ رلایا گیا۔

فیڈرل کونسل سوئس سرکار نوں چلان والی 7 بندیاں دی اک ٹولی اے. ایہناں 7اں وجون ای اک سال لئی صدر چنیا جاندا اے پر اوہدے کول کوئی خاص اختیار نئیں ہوندا۔ 1959 توں چار سیاسی پارٹیاں رل کے راج کر ریاں نیں۔

== دوجے دیساں نال ساک ==
سویٹزرلینڈ 1515 توں اک نیوٹرل دیس اے۔ ایہ دوجے دیساں نال فوجی سیاسی تے کاروباری جٹ نئیں بناندا ۔ ایدی نیوٹرل ہون دی سوچ نوں 1815 وچ ویانا کانگرس وچ وی منیا گیا۔ 2002 وچ سویٹزرلینڈ [[یونائیٹڈ نیشنز]] دا سنگی بنیا۔ سویٹزرلینڈ دے سارے دیساں نال سفارتی ساک نیں. سویٹزرلینڈ دے نیوٹرل ہون باجوں دوجے دیساں دے وشکار ایہ جور دی وی راہ اے۔ سویٹزرلینڈ [[یورپی یونین]] دا سنگی نئین تے 1990 سوئس لوک لکاتار ایدے برخلاف نیں۔

سویٹزرلینڈ دے نیوٹرل ہون باجوں دنیا دے کئی اداریاں دے دفتر ایتھے نیں۔ [[رتہ کراس]] دا دفتر ایتھے اے تے یونائیثڈ نیشنز دا نیویارک مکرون دوجا وڈا دفتر ایتھے اے۔ ورلڈ ہیلتھ آرگنائزیشن (WHO) انٹرنیشنل لیبر آرگنائزیشن (ILO)، انٹرنیشنل ٹیلیکمیونیکیشن یونین (ITU)، یونائیٹڈ نیشنز ہائی کممشنر فار ریفیوجیز (UNHCR)، ورلڈ ٹریڈ آرکنائزیشن تے 200 توں ود ہور اداریاں دے دفتر ایتھے نیں۔

== انرجی، ٹانچہ تے محول ==
[[File:RhB Ge 4-4 III UNESCO Weltkulturerbe auf Landwasserviadukt.jpg|thumb|left|200px|[[لینڈ واسر پل]]]]
پانی توں سویٹزرلینڈ دی 56% بجلی بندی اے۔ 39% نیوکلیائی طاقت نال تے 5٪ ہور ولاں نال تے ایدا ایہ فیدا جے ایتھوں دا بجلی پربندھ کاربن ڈائاکسائیڈ توں پاک اے۔ 25 مئی 2011 نون سوئس سرکار نے ایہ دس دتی جے اوہ اگدے دو تن دھاکیاں وچ نیوکلیائی لانٹ بند کردیویگی۔ پہلا نیوکلیائی 2019 تک بند ہوجاویگا۔

سوئس ریل 5,063 کلومیٹر (3,146 میل) لمی اے تے سلانہ 35 کروڑ مسافراں نوں چکدی اے۔ 2007 وچ ہر سوئس نے 2,103 کلومیٹر (1,307 میل) سفر کیتا۔ ریل پربندھ فیڈرل ریلوے چلاندی اے سوا‎ۓ گراؤبندن وچ جتھے رہیٹین ریلوے تنگ پثڑی تے 366 کلومیٹر (227 میل) تک ریل چلاندی اے۔

سوئس سڑکاں 1,638 کلومیٹر (1,018 میل) لمیاں نیں۔ زیورچ ہوائی اڈھ سب توں وڈہ اے تے ایتھے 2010 وچ ایتھے 2 کروڑ 28 لکھ مسافر چڑھے اترے۔

محول نوں صاف رکھن وچ سویٹزرلینڈ اگے ودے دیساں وچ سب توں اگے اے۔ ایہ کیوٹو پروٹوکول تے 1998 تے 2003 وچ دسخط کرن والے دیساں وچوں اک اے۔ ایتھے باہر کوڑا سٹن تے چیزاں نوں فیر کم وچ لیان دے قنون بڑے سخت نیں۔

== کم کاج ==
&lt;div style=&quot;float: left; margin-right: 1em;&quot;&gt;
{| class=&quot;wikitable zebra&quot; width=&quot;560&quot;
|+ سوئس بپار (2011)&lt;ref name=&quot;Bfai&quot;&gt;[http://www.ahk.de/fileadmin/ahk_ahk/GTaI/schweiz.pdf ''Wirtschaftsdaten kompakt: Schweiz''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140102191602/http://www.ahk.de/fileadmin/ahk_ahk/GTaI/schweiz.pdf |date=2014-01-02 }} (PDF; 125&amp;nbsp;kB), November 2011. Abgerufen am 29. Januar 2011.&lt;/ref&gt;
|-
|- class=&quot;hintergrundfarbe6&quot;
! align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; width=&quot;280&quot; | باہر گیا(٪) 
! align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; width=&quot;280&quot; style=&quot;border-left: #aaa double;&quot; | آیا (٪)
|-
||[[File:Flag of Germany.svg|20px]]
| align=&quot;right&quot; | 20,1
| width=&quot;220&quot; style=&quot;border-left: #aaa double;&quot; | [[File:Flag of Germany.svg|20px]]
| align=&quot;right&quot; | 33,6
|-
| [[File:Flag of USA.svg|20px]]
| align=&quot;right&quot; | 10,1
| style=&quot;border-left: #aaa double;&quot; |[[File:Flag of Italy.svg|20px]]
| align=&quot;right&quot; | 10,9
|-
| [[File:Flag of Italy.svg|20px]]
| align=&quot;right&quot; | 8,0
| style=&quot;border-left: #aaa double;&quot; |[[File:Flag of France.svg|20px]]
| align=&quot;right&quot; | 8,9
|-
| [[File:Flag of France.svg|20px]]
| align=&quot;right&quot; | 7,3
| style=&quot;border-left: #aaa double;&quot; |[[File:Flag of Germany.svg|20px]]
| align=&quot;right&quot; | 4,7
|-
| [[File:Flag of UK.svg|20px]]
| align=&quot;right&quot; | 4,2
| style=&quot;border-left: #aaa double;&quot; |[[File:Flag of Netherlands.svg|20px]]
| align=&quot;right&quot; | 4,6
|-
| [[File:Flag of China.svg|20px]]
| align=&quot;right&quot; | 3,7
| style=&quot;border-left: #aaa double;&quot; | [[File:Flag of Austria.svg|20px]]
| align=&quot;right&quot; | 4,5
|-
| [[File:Flag of Japan.svg|20px]]
| align=&quot;right&quot; | 3,3
| style=&quot;border-left: #aaa double;&quot; | [[File:Flag of China.svg|20px]]
| align=&quot;right&quot; | 4,5
|-
| [[File:Flag of Austria.svg|20px]]
| align=&quot;right&quot; | 3,0
| style=&quot;border-left: #aaa double;&quot; | [[File:Flag of UK.svg|20px]]
| align=&quot;right&quot; | 3,3
|-
| دوجے دیس
| align=&quot;right&quot; | 40,3
| style=&quot;border-left: #aaa double;&quot; | دوجے دیس
| align=&quot;right&quot; | 25,0
|-
| سارے یورپی یونینی دیس
| align=&quot;right&quot; | 56,9
| style=&quot;border-left: #aaa double;&quot; |سارے یورپی یونینی دیس
| align=&quot;right&quot; | 79,9
|}
&lt;div style=&quot;clear:both;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
سویٹزرلینڈ دی پدھری ہوئی، امیر تے اگے ودویں ایکانومی اے۔ 2011 وچ ایدھی گنتی امیر دیساں وچ اتلی پدھر تے سی۔ جی ڈی پی ناپ نال ایہ دنیا دی 19ویں وڈی ایکانومی اے۔ ایہ دنیا وچ سمان باہر پیجن وچ 20ویں نمبر تے تے دیس وچ لیان وچ 18ویں نمبر تے ایہ۔ سوئس باہر جان والے سمان دا کیمیکلز (34%)، مشیناں/الیکٹروکس (20.9%), تے کڑیاں/اوزار (16.9%) نیں۔ بینک، انشورنس، پھرن ٹرن تے بدیسی ادارے سویٹزرلینڈ دی آمدنی دی راہواں نیں۔

== آن جان ==

سویٹزرلینڈ وچ ریلاں دا اک گھنا پربندھ اے۔ عام ناپ دی پٹڑی 3778 کلومیٹر لمی اے تے ساری بجلی تے چلدی اے۔ تنگ پٹڑی 1766 کلومیٹر لمی اے تے ایہدوں چوں 30 کلومیٹر (1.7 ٪) بجلی توں بغیر اے۔ 80٪ اے سی بجلی ت اے تے 20٪ ڈی سی بجلی تے اے۔ 3007 کلومیٹر لمی پٹڑی تے سوئس فیڈرل ریلوے ریل چلاندی اے۔ ایہ 30 کروڑ پاندھیاں نوں لیاندی لجاندی اے۔ ایہدے نال 49 کمپنیاں دیاں ریلاں وی ایتھے اپنیاں ٹریناں چلا ریآں نیں۔

2007 وچ ہر سوئس نے 47 ٹریناں تے سفر کیتا تے 2103 کلومیٹر دا پینڈا کیتا تے سوئس لوکاں نوں دنیا وچ ریل سفر دے آگو پاندھی بنا دتا۔

ٹرین دے نال بس وی جلدی اے تے ہر تھاں تک سڑک وی جاندی اے۔ ایہھے دیاں سڑکاں دی لمبائی 71298 کلومیٹر اے تے 1758 کلومیٹر لمی موٹروے اے۔ سڑکاں تے ریلان دے ودھیا جال باہجوں 20٪ سوئس لوکاں نیں کوئی کار نہن رکھی تے شہر وچ 43٪ تک لوکاں کول کار نہیں۔ [[گراوبندن]] دی کینٹن وچ 1926 تک کار رکھن تے روک سی۔

سویٹزرلینڈ وچ تن وڈے ہوائی اڈے، 11 نکے ہوائی اڈے، 44 سادے اڈے نیں۔ زیورچ ہوائی اڈہ سب توں وڈا اے۔ سوئس ائیر وڈی ہوائی کمپنی اے جیہڑی دیس نوں باہر نال جوڑدی اے۔

سویٹزرلینڈ دریاۓ رلہا‏ئن تے بنے باسل دے نیڑے سمندری اڈے نال سمندر نال وی جڑیا ہویا اے۔ سوئس سمندری جھیلاں تے وی کشتیاں چلدیاں نیں۔

سویٹزرلینڈ وچ 62441 کلومیٹر لمے ہائیکنگ لئی پیدل رستے نیں۔ ایہناں وچوں 13880 پدھرے نیں تے 23090 پہاڑی رستے نیں۔

[[File:Swatch Once Again.jpg|thumb|left|150px|[[سواچ]]]]

==میوزیم==
[[سوئس نیشنل میوزیم]] زیورچ وج اے اے تے دیس دا سب توں وڈا [[میوزیم]] اے۔ ایتھے دیس دی تریخ پرانے ویلے توں لے کے 21ویں صدی تک ودھیا ول نال دسی گئی اے۔ تریخی میوزیم برن دیس دا دوجا [[میوزیم]] اے جتھے 250,000 شیواں نمیش لئی رکھیاں ہویاں نیں۔ کنست میوزیم باسل دنیا دا اک پرانا تے سویٹزرلینڈ دا وڈا آرٹ میوزیم اے۔ 16ویں صدی وج امرباخ ٹبر کولوں ایہدی نیو پئی۔ کنستہاؤس زیورچ وچ البرٹو گیاکومیٹی تے ایڈورڈ منچ دے کماں دا وڈا کٹھ اے۔ فائن ارٹس میوزیم برن ایتھے دا سب توں پرانا میوزیم اے جتھے 8 صدیاں دا آرٹ پیا ہویا اے۔

باسل وچ ٹانچہ میزیم سائینس تے اک پرانا میوزیم اے۔ [[لوسرن]] وچ ٹرانسپورٹ میوزیم سب توں چوکھا ویکھیا جانوالا میوزیم اے۔ ایتھے کاراں بساں، ٹریناں، حہازاں دا اک وڈا اکٹھ اے۔ ونٹرتھر وچ ٹیکنوراما سویٹزرلینڈ دا سب توں وڈا سائینس دا گڑھ اے۔ جنیوا وچ کچ میوزیم دنیا بارے نیں۔

== سوئس کینٹن ==
سویٹزرلینڈ نوں 26 کینٹناں وچ ونڈیا گیا جے تے سوئس قنون وچ سارے برابر نیں۔ ہر [[کینٹن]] دا اپنا قنون اے تے بہت سارے دیساں نالوں اوہ زیادہ ازاد نیں۔ ہر کینٹن دی اپنی سرکار، اپنا قنون، اپنی پارلیمنٹ، تے اپنی عدالت اے۔ کینٹناں دے آپس وج تھاں تے لوک گنتی باجوں فرق وی نیں۔ لوک گنتی دا فرق 15,000 [[اپنزلانرہوڈن]] تے 1,253,500 [[زیورچ (کینٹن)|زیورچ]] تے تھاں دا فرق 37 مربع کلومیٹر [[باسل]] توں 7,105 مربع کلومیٹر [[گراوبندن]] تک دا اے۔

{| align=&quot;right&quot; rules=&quot;all&quot; cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;4&quot; style=&quot;border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999; background: -&quot;
|+ style=&quot;font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em&quot;|سوئس کینٹن
|-style=&quot;background: #ddffdd&quot;
|- bgcolor=&quot;white&quot;
! [[کینٹن]]&lt;br /&gt;
! [[تھاں]]&lt;br /&gt;
! لوک گنتی&lt;br /&gt;
! راجگڑھ&lt;br /&gt;
! بنی&lt;br /&gt;
! [[بولی]]&lt;br /&gt;
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Wappen Aargau matt.svg|20px]]{{·}}[[آرگاو]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 413
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 581,562
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[آراؤ]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1803
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Wappen Appenzell Innerrhoden matt.svg|20px]]{{·}}[[اپنزلانرہوڈن|اپنزل انرہوڈن]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 173
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 	15'688
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[اپنسیل]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1513
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Wappen Appenzell Ausserrhoden matt.svg|20px]]{{·}}[[اپنزل آسررہوڈن]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 243
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 	53,017
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[ہیریزاؤ]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1513
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Wappen Basel-Stadt matt.svg|20px]]{{·}}[[باسل]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 37
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 	192,581
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[باسل]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1513
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Coat of arms of Kanton Basel-Landschaft.svg|20px]]{{·}}[[باسل دیس]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 518
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 	269,145
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[لیزٹال]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1513
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:CHE Bern COA.svg|20px]]{{·}}[[برن کینٹن|برن]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 5959
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 	962,982
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[برن]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1553
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 	جرمن/فرانسیسی
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Wappen Freiburg matt.svg|20px]]{{·}}[[فرائبورگ]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 1671
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 	278,493
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[فریبرگ|فرائبورگ]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; |1481
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]/فرانسیسی
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:CHE Genève COA.svg|20px]]{{·}}[[جینوا]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 282
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 	187,697
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[جنیوا]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1815
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[فرانسیسی]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Wappen Glarus matt.svg|20px]]{{·}}[[گلارس]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 685
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 	38,608
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[گلارس]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1352
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:CHE Graubünden COA.svg|20px]]{{·}}[[گراوبندن]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 7105
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 	188,762
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[چر]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1803
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Jura-coat of arms.svg|20px]]{{·}}[[جورا]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 838
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 	69,555
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[دیلیمونت]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1979
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[فرانسیسی]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Lucerne-coat of arms.svg|20px]]{{·}}[[لوسرن]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 1493
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 		363,475
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[لوسرن]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1332
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Neuchatel-coat of arms.svg|20px]]{{·}}[[نواں شیٹل]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 803
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 			169,782
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[نواں شیٹل]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1815
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[فرانسیسی]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Nidwald-coat of arms.svg|20px]]{{·}}[[نیدوالڈن]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 276
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 			40,287
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[سٹانز]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1291
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Obwald-coat of arms.svg|20px]]{{·}}[[اوبوالڈن]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 491
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 			33,997
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[سرنین]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1291
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Schaffhouse-coat of arms.svg|20px]]{{·}}[[شافہاوزن]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 298
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 			74,527
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[شافہاوزن]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1501
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Schwytz-coat of arms.svg|20px]]{{·}}[[شوائز]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 908
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 			74,527
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[شوائز شہر]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1291
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Solothurn-coat of arms.svg|20px]]{{·}}[[سولوتھرن]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 791
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; |	250,240
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[سولوتھرن]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1481
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:St.Gallen-coat of arms.svg|20px]]{{·}}[[سینٹ گالن]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 2026
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; |	465,937
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[سولوتھرن]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1803
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Thurgovie-coat of arms.svg|20px]]{{·}}[[تھرگاو]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 991
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; |	238,316
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[فراؤئنفیلڈ]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1803
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Tessin-coat of arms.svg|20px]]{{·}}[[ٹیسینو]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 991
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; |	328,580
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[بیلنزونا]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1803
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[اطالوی]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Uri-coat of arms.svg|20px]]{{·}}[[اری]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 1077
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; |	34,989
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[الٹڈورف]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1291
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Valais-coat of arms.svg|20px]]{{·}}[[ویلائس]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 5224
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; |	298,580
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[سیؤن]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1815
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | جرمن/فرانسیسی
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Vaud-coat of arms.svg|20px]]{{·}}[[واود]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 3212
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; |	672,039
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[لوزان]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1803
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[فرانسیسی]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Zug-coat of arms.svg|20px]]{{·}}[[زوگ]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 239
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; |	109,141
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[زوگ]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1352
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|style=&quot;background:;&quot; | [[File:Zurich-coat of arms.svg|20px]]{{·}}[[زیورچ (کینٹن)|زیورچ]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | 1729
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; |1,307,567
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:-;&quot; | [[زیورچ]]
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | 1351
| align=&quot;right&quot; style=&quot;background:;&quot; | [[جرمن]]
|-
|}

==سوئس لکھتاں==
1291 وچ جدوں سویٹزرلینڈ دا مڈ رکھیا گیا تے ساریاں موڈی کینٹاں جرمن بولن والیان سن تے لکھتاں وچ ایہ بولی ای ورتی گئی۔ 18ویں صدی وچ فرانسیسی دا فیشن ہوگیا۔ روسو،جرمین ڈی سٹائل، چارلس فردیننڈ راموز تے بلائٹس سنڈرارس فرانسیسی دے وڈے لکھاری نیں۔

یرمیاز گوتھیلف، گوٹفرائیڈ کیلر، میکس فرش، فریڈرش ڈرنمارٹ تے جوہانا سپائری وڈے جرمن لکھاری نیں۔ جوہانا سپائری دی ہائیڈی جواکآں لئی اک مشہور کتاب اے۔

= کھیڈاں =
[[File:Allalinhorn 4027 2007 04 17.JPG|thumb|left|200px]]
پہاڑاں تے برف تے کھیڈیاں جان والیاں کھیڈاں سویٹزرلینڈ وچ زیادہ کھیڈی دیاں نیں۔ برف تے تلکن دے پہلے جگ دے کھیڈ 1931 وـ مرین تے فیر سینث مورٹز وچ 1934 نوں ہوۓ۔ سینث مورٹز وچ ای پالے دے دوجے اولمپک کھیڈ 1928 وچ ہوۓ۔ فٹ بال تے برف ہاکی سویٹزرلینڈ وچ پسند کیتے جاندے نیں۔ سوئس جھیلاں ہوائی کشتیاں لئی ودیا تھانواں نے تے سوئس کھڈاری امریکہ کپ وی جت چکے نیں۔ ٹینس وچ مارٹینا ہنگس تے راجر فیڈرر وڈے ناں نیں۔

شونگن تے ہورنسن دیسی تے مشہور کھیڈاں نیں۔

== مورت نگری ==
&lt;gallery&gt;
File:Matterhornnorth.jpg

File:GlacierLandwasser.jpg
&lt;/gallery&gt;

== ہور پڑہو ==
* [[آؤ|سویٹزرلینڈ دے پنڈ]]
* [[سویٹزرلینڈ دے قلعے]]
* [[سویٹزرلینڈ دے پعاڑاں دی لسٹ]]
* [[ینگفراؤیوخ]]
* [[ینگفراؤیوخ ریلوے سٹیشن]]

== بارلے بوڑ ==
{{Commons|Switzerland|سویٹزرلینڈ|position=left}}
* [http://www.admin.ch/ سوس سرکار]
* [http://www.presence.ch/e/100/100.php سویٹزرلینڈ]
* [http://www.swissworld.org/ ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040626090054/http://www.swissworld.org/ |date=2004-06-26 }} 
* [http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/en/index.html ]
== اتہ پتہ ==
{{reflist|2}}
{{سویٹزرلینڈ دے شہر }}
{{سویٹزرلینڈ دے کینٹن}}
{{یورپ دے دیس}}

[[گٹھ:سویٹزرلینڈ]]
[[گٹھ:یورپ]]</text>
      <sha1>fatu48qkt0w7nitzpk20qig5culkbb1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>جنیوا</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6279</id>
    <revision>
      <id>689591</id>
      <parentid>472763</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T00:44:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>40019</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Coat of Arms of Geneva.svg]] → [[File:CHE Genève COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]])</comment>
      <origin>689591</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1881" sha1="7g5tpws2kyluyjg8rzwmgf7y4pjtsi2" xml:space="preserve">{|table id=&quot;toc&quot; style=&quot;margin:0;background:#ccccff&quot;;width:130%&quot; align=&quot;left&quot; cellpadding=&quot;1&quot;
| style=&quot;background:#ACE1AF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;+1&quot; color=black&gt;جنیوا&lt;font&gt;'''
|-
|-style=&quot;margin:0;background:#ccccff&quot;;width:100%&quot; align=&quot;center&quot; cellpadding=&quot;2&quot;
|- align=&quot;center&quot;
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom: 2px solid #D3D3D3;&quot; | [[File:Views of Geneva.jpg|250px]]
|-|- align=&quot;center&quot;
|
|-style=&quot;margin:0;background:#ccccff&quot;;width:100%&quot; align=&quot;center&quot; cellpadding=&quot;2&quot;
|- style=&quot;background: #FFFFFF; text-align: margin; 0.2em 0.1em 0.1em;&quot;
| style=&quot;width: 145px;&quot; | [[File:CHE Genève COA.svg|120px|center]]
| 
|-
| style=&quot;width: 145px;&quot; | &lt;center&gt;'''چنڈا'''&lt;center&gt;
| style=&quot;width: 145px;&quot; | &lt;center&gt;'''نشان'''&lt;center&gt;
|- style=&quot;background: #ffffff; text-align: center;&quot;
|-
|-
|-style=&quot;margin:0;background:#ccccff&quot;;width:100%&quot; align=&quot;center&quot; cellpadding=&quot;2&quot;
|- align=&quot;center&quot;
| دیس: || [[سویٹزرلینڈ]] [[File:Flag of Switzerland.svg|20px]]
|-
| تھاں || 15.86 مربع کلومیٹر
|-
| لوک گنتی: || 479,158 
|-
|[[بولی]]: || [[فرانسیسی]]
|-
|}
'''جنیوا''' لوک گنتی وچ [[زیورچ]] مگروں [[سویٹزرلینڈ]] دوجا وڈا تے [[روماندی]] دا سب توں وڈا شہر اے۔ ایہ [[جھیل جنیوا]] دے کنڈے تے جتھے [[دریائے رون]] جھیل وچوں نکلدا اے وسدا اے۔ ایہ [[جینوا کینٹن]] دا راجگڑھ وی اے۔
{{سویٹزرلینڈ دے شہر }}

[[گٹھ:سویٹزرلینڈ دے شہر]]
[[گٹھ:یورپی شہر]]
[[گٹھ:یورپ دے شہر]]
[[گٹھ:شہر]]
[[گٹھ:یورپ دے شہراں دی لسٹ]]
[[گٹھ:یورپ دے شہر تے قصبے]]
[[گٹھ:یورپ دے آباد تھاں]]
[[گٹھ:سویٹزرلینڈ دے آباد تھاں]]
[[گٹھ:سویٹزرلینڈ]]</text>
      <sha1>7g5tpws2kyluyjg8rzwmgf7y4pjtsi2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>صفوی سلطنت</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8531</id>
    <revision>
      <id>689584</id>
      <parentid>683315</parentid>
      <timestamp>2025-06-07T21:17:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>40019</id>
      </contributor>
      <comment>→ File has been renamed on Commons ([[:c:GR]])</comment>
      <origin>689584</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="106699" sha1="n6qkq0d0gsvwvlf3io5gmri30rwh24i" xml:space="preserve">{{Infobox former country
|native_name            = {{plainlist|
* {{lang|fa|ملک وسیع‌الفضای ایران}}&lt;ref&gt;{{transl|fa|mulk-i vasi' al-fazā-yi īrān}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;The Expansive Realm of Iran&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Matthee* Matthee|first1=Rudi|title=Was Safavid Iran an Empire?|journal=Journal of the Economic and Social History of the Orient|date=1 ستمبر 2009|volume=53|issue=1|page=241|doi=10.1163/002249910X12573963244449|quote=The term 'Iran'، which after an absence of some six centuries had re-entered usage with the Ilkhanid branch of the Mongols, conveyed a shared self-awareness among the political and cultural elite of a geographical entity with distinct territorial and political implications. A core element of the Safavid achievement was the notion that the dynasty had united the eastern and western halves of Iran, Khurasan and Herat, the lands of the Timurids, in the East, and the territory of the Aq-Quyunlu in the West. The term mulk-i vasi' al-faza-yi Iran, 'the expansive realm of Iran'، found in the seventeenth-century chronicle, Khuld-i barin, and again, in near identical terms, in the travelogue of Muhammad Rabi Shah Sulayman's envoy to Siam in the 1680s, similarly conveys the authors pride and self-consciousness with regard to the territory they inhabited or hailed from.}}&lt;/ref&gt;
* {{lang|fa|مملکت ایران}}&lt;ref&gt;{{transl|fa|mamlikat-i īrān}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;The Country of Iran&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Savory|first1=Roger|title=The Safavid state and polity|journal=Iranian Studies|date=2 جنوری 2007|volume=7|issue=1–2|page=206|doi=10.1080/00210867408701463|quote=The somewhat vague phrase used during the early Safavid period, mamalik-i mahrusa, had assumed more concrete forms: mamālik-i īrān; mamālik-i 'ajam; mamlikat-i īrān; mulk-i īrān; or simply īrān. The royal throne was variously described as sarīr-i saltanat-i īrān; takht-i īrān; and takht-i sultān (sic)-i īrān. The inhabitants of the Safavid empire are referred to as ahl-i īrān, and Iskandar Beg describes himself as writing the history of the Iranians (sharh-i ahvāl-i īrān va īrāniān)۔ Shah Abbas I is described as farmānravā-yi īrān and shahryār-i īrān; his seat is pāyitakht-i pādishāhān-i īrān, takhtgāh-i salātin-i īrān, or dār al-mulk-i īrān. His sovereign power is referred to as farmāndahi-yi mulk-i īrān, saltanat va pādishāhi-yi īrān, pādishāhi-yi īrān. The cities of Iran (bilād-i īrān) are thought of as belonging to a positive entity or state: Herat is referred to as a'zam-i bilād-i īrān (the greatest of the cities of Iran) and Isfahan as khulāsa-yi mulk-i īrān (the choicest part of the realm of Iran)۔ … The sense of geographical continuity referred to earlier is preserved by a phrase like kull-i vilāyat-i īrānzamīn. … Affairs of state are referred to as muhimmāt-i īrān. To my mind however, one of the clearest indications that the Safavid state had become a state in the full sense of the word is provided by the revival of the ancient title of sipahsālār-i īrān or &quot;commander-in-chief of the armed forces of Iran&quot;۔}}&lt;/ref&gt;}}
|conventional_long_name = Safavid dynasty
|common_name            = Safavid dynasty
|era                    = &lt;!-- Use: &quot;Napoleonic Wars&quot;، &quot;Cold War&quot;، etc. --&gt;
|type = [[بادشآئی]]
|status_text            = &lt;!-- A free text to describe status the top of the infobox. Use sparingly. --&gt;
|empire                 = &lt;!-- The empire or country to which the entity was in a state of dependency --&gt;
|government_type        = [[بادشآئی]]
|
|&lt;!-- Rise and fall, events, years and dates --&gt;
|&lt;!-- only fill in the start/end event entry if a specific article exists. Don't just say &quot;abolition&quot; or &quot;declaration&quot; --&gt;
|
|year_start             = 1501
|year_end               = 1736
|
|year_exile_start       = &lt;!-- (If dealing with exiled government – status=&quot;Exile&quot;) --&gt;
|year_exile_end         = &lt;!-- Year of end of exile (leave blank if still in exile) --&gt;
|
|event_start            = &lt;!-- Default: &quot;Established&quot; --&gt;
|date_start             = &lt;!-- Optional: Date of establishment, enter dates in this format 1 جنوری 1801 --&gt;
|event_end              = &lt;!-- Default: &quot;Disestablished&quot; --&gt;
|date_end               = 8 مارچ
|
|event1                 = [[ہوتکی سلطنت|ہوتکی]] حملہ
|date_event1            = 1722
|event2                 = مڑ قبضہ [[نادر شاہ افشار]]
|date_event2            = 1726–1729
|event3                 =
|date_event3            =
|event4                 =
|date_event4            =
|
|event_pre              = Establishment of the [[Safavid order]] by [[Safi-ad-din Ardabili]]
|date_pre               = 1301
|event_post             = [[Nader Shah]] crowned
|date_post              = 1 اکتوبر 1736
|
|&lt;!-- Flag navigation: Preceding and succeeding entities p1 to p5 and s1 to s5 --&gt;
|p1                     = Timurid Empire
|flag_p1                = Timurid.svg
|border_p1              = no
|image_p1               =
|p2                     = Aq Qoyunlu
|p3                     = Shirvanshah
|flag_p3                = Shirvan gerb.png
|border_p3              = no
|p4                     = Marashiyan
|flag_p4                = Marashiyan government 1359-1582 AD.png
|p5                     = Paduspanids
|flag_p5                = PaduspanidsMapHistoryofIran.png
|p6                     = Mihrabanids
|flag_p6                = Mihrabanids 1236–Mid-16th century.png
|p7                     = Afrasiab dynasty
|p8                     = Karkiya dynasty
|p9                     = Kingdom of Ormus
|s1                     = Hotaki dynasty
|flag_s1                = Black flag.svg
|image_s1               =
|s2                     = Afsharid dynasty
|flag_s2                = Nader Shah Flag.svg
|border_s2              = no
|s3                     = Russian Empire
|flag_s3                = Flag of Russia.svg
|s4                     = Ottoman Empire
|flag_s4                = Ottoman flag.svg
|
|image_flag             = Safavid Flag.svg
|flag_type_article      = Flag of Iran#Safavid dynasty
|flag_type              = Flag&lt;ref&gt;&quot;۔.۔&amp;nbsp;the Order of the Lion and the Sun, a device which, since the 17 century at least, appeared on the national flag of the Safavids the lion representing 'Ali and the sun the glory of the Shiʻi faith&quot;، Mikhail Borisovich Piotrovskiĭ، J. M. Rogers, Hermitage Rooms at Somerset House, Courtauld Institute of Art, ''Heaven on earth: Art from Islamic Lands: Works from the State Hermitage Museum and the Khalili Collection''، Prestel, 2004, p. 178.&lt;/ref&gt;
|
|image_coat             = Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg
|symbol_type_article    = Lion and Sun
|symbol_type            = Emblem&lt;ref&gt;{{cite book|last=Flaskerud|first=Ingvild|authorlink=Ingvild Flaskerud|title=Visualizing Belief and Piety in Iranian Shiism|url=https://books.google.com/books?id=fH1pvM0AdNIC&amp;pg=PA182|year=2010|publisher=A&amp;C Black|isbn=978-1-4411-4907-7|page=182–3}}&lt;/ref&gt;
|
|image_map              = The maximum extent of the Safavid Empire under Shah Abbas I.png
|image_map_caption      = The Safavid Empire under [[Abbas I of Persia|Shah Abbas]] the Great
|
|image_map2             = &lt;!-- If second map is needed – does not appear by default --&gt;
|image_map2_caption     =
|
|[[راجگڑھ]]= {{plainlist|
* [[تبریز]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1501–1555)&lt;/small&gt;
* [[قزوین]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1555–1598)&lt;/small&gt;
* [[اصفہان]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1598–1736)&lt;/small&gt;}}
|capital_exile          = &lt;!-- If status=&quot;Exile&quot; --&gt;
|
|national_motto         =
|national_anthem        =
|common_languages       = *[[فارسی]] (official,&lt;ref name=&quot;Roemer 189&quot; /&gt; coinage,&lt;ref name=&quot;MatheeIranica&quot;&gt;Rudi Matthee, &quot;[http://www.iranicaonline.org/articles/safavids Safavids]&quot; in ''Encyclopædia Iranica''، accessed on اپریل 4, 2010. &quot;The Persian focus is also reflected in the fact that theological works also began to be composed in the Persian language and in that Persian verses replaced Arabic on the coins.&quot; &quot;The political system that emerged under them had overlapping political and religious boundaries and a core language, Persian, which served as the literary tongue, and even began to replace Arabic as the vehicle for theological discourse&quot;۔&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ronald W Ferrier, ''The Arts of Persia''۔ Yale University Press. 1989, p. 9.&lt;/ref&gt; civil administration,&lt;ref name=&quot;Perry&quot;&gt;John R Perry, &quot;Turkic-Iranian contacts&quot;، ''Encyclopædia Iranica''، جنوری 24, 2006: &quot;۔.۔&amp;nbsp;written Persian, the language of high literature and civil administration, remained virtually unaffected in status and content&quot;&lt;/ref&gt; court (since Isfahan became capital)،&lt;ref name=&quot;Cyril Glassé 2003, pg 392&quot; /&gt; high literature,&lt;ref name=&quot;Perry&quot; /&gt; literary,&lt;ref name=&quot;MatheeIranica&quot; /&gt;&lt;ref&gt;Arnold J. Toynbee, ''A Study of History''، V, pp. 514–515. Excerpt: &quot;in the heyday of the Mughal, Safawi, and Ottoman regimes New Persian was being patronized as the language of ''literae humaniores'' by the ruling element over the whole of this huge realm, while it was also being employed as the official language of administration in those two-thirds of its realm that lay within the Safawi and the Mughal frontiers&quot;&lt;/ref&gt; theological discourse,&lt;ref name=&quot;MatheeIranica&quot; /&gt; diplomatic correspondence, belles-lettres (adab)، historiography,&lt;ref name=&quot;mazzaoui&quot; /&gt; court-based religious posts&lt;ref&gt;Ruda Jurdi Abisaab. &quot;Iran and Pre-Independence Lebanon&quot; in Houchang Esfandiar Chehabi, ''Distant Relations: Iran and Lebanon in the Last 500 Years''، IB Tauris 2006, p. 76: &quot;Although the Arabic language was still the medium for religious scholastic expression, it was precisely under the Safavids that hadith complications and doctrinal works of all sorts were being translated to Persian. The ʻAmili (Lebanese scholars of Shiʻi faith) operating through the Court-based religious posts, were forced to master the Persian language; their students translated their instructions into Persian. Persianization went hand in hand with the popularization of 'mainstream' Shiʻi belief.&quot;&lt;/ref&gt;)
* [[Azerbaijani language|Azerbaijani]] (court,&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Floor|first1=Willem|last2=Javadi|first2=Hasan|title=The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran|journal=Iranian Studies|date=2013|volume=46|issue=4|pages=569–581|doi=10.1080/00210862.2013.784516}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Hovannisian|first1=Richard G.|last2=Sabagh|first2=Georges|authorlink1=Richard G. Hovannisian|title=The Persian Presence in the Islamic World|date=1998|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=978-0-521-59185-0|page=240}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Axworthy|first1=Michael|title=The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant|date=2010|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-0-85772-193-8|page=33}}&lt;/ref&gt; religious dignitaries, military)&lt;ref name=&quot;mazzaoui&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;savory07&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;cambridgesafa&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last= Price |first= Massoume |year= 2005 |title= Iran's Diverse Peoples: A Reference Sourcebook |publisher= ABC-CLIO |isbn= 978-1-57607-993-5 |url= https://books.google.com/books?id=gzpdq679oJwC&amp;pg=PA66 |page= 66 |quote=The Shah was a native Turkic speaker and wrote poetry in the Azerbaijani language.}}&lt;/ref&gt;
* [[Georgian language|Georgian]]/[[Circassian language|Circassian]]/[[Armenian language|Armenian]] (court)&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Blow|first1=David|title=Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend|date=2009|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-0-85771-676-7|pages=165–166|quote=Georgian, Circassian and Armenian were also spoken [at the court]، since these were the mother-tongues of many of the ghulams, as well as of a high proportion of the women of the harem. Figueroa heard Abbas speak Georgian, which he had no doubt acquired from his Georgian ghulams and concubines.}}&lt;/ref&gt;
|religion               = [[Twelver|Twelver Shiʻi Islam]]
|currency               = Tuman, [[Abbasi (currency)|Abbasi]] (incl. ''[[Georgian abazi|Abazi]]'')، Shahi.&lt;ref&gt;Ferrier, RW, ''A Journey to Persia: Jean Chardin's Portrait of a Seventeenth-century Empire''، p. ix.&lt;/ref&gt;
* 1 Tuman = 50 Abbasi.
* 1 Tuman = 50 French livres.
* 1 Tuman = £3 6s 8d.
|
|&lt;!-- Titles and names of the first and last leaders and their deputies --&gt;
|leader1      = [[اسماعیل I]] &lt;small&gt;(first)&lt;/small&gt;
|leader2      = [[عباس III]] &lt;small&gt;(last)&lt;/small&gt;
|year_leader1 = 1501–1524
|year_leader2 = 1732–1736
|title_leader = [[List of kings of Persia|Shahanshah]]
|title_deputy = [[List of Safavid Grand Viziers|Grand Vizier]]
|deputy1      = [[Mohammad Zakariya Kujuji]] &lt;small&gt;(first)&lt;/small&gt;
|year_deputy1 = 1501–?
|deputy2      = [[نادر شاہ افشار]] &lt;small&gt;(last)&lt;/small&gt;
|year_deputy2 = 1729–1736
|legislature  = [[Council of State]]
|
|&lt;!-- Area and population of a given year --&gt;
|stat_year1   = &lt;!-- year of the statistic, specify either area, population or both --&gt;
|stat_area1   = 
|stat_pop1    = &lt;!-- population (w/o commas or spaces)، population density is calculated if area is also given --&gt;
|stat_year2   =
|stat_area2   =
|stat_pop2    =
|stat_year3   =
|stat_area3   =
|stat_pop3    =
|stat_year4   =
|stat_area4   =
|stat_pop4    =
|stat_year5   =
|stat_area5   =
|stat_pop5    =
|footnotes    = &lt;sup&gt;a&lt;/sup&gt; State religion.&lt;ref&gt;''The New Encyclopedia of Islam''، Ed. Cyril Glassé، (Rowman &amp; Littlefield Publishers, 2008)، 449.&lt;/ref&gt;
}}
'''صفوی راجٹبر''' یا '''صفوی سلطنت''' (سلسلہ حکومت: ۹۰۷ -۱۱۳۵ ھ) اک [[شیعہ]] خاندان سی جس نے اپنے دور حکومت وچ شیعہ مذہب نو‏‏ں حکومتی سطح اُتے رائج کیاتے پہلی مرتبہ پورے [[ایران]] وچ اک [[شیعہ]] حکومت قائم ہوئی۔

'''صفوی سلطنت''' ایران دی اک سلطنت سی جیہڑی 1501 توں 1722 تک چلی۔ ایدی خاص گل [[ایران]] دا سنی تون شیعہ وچ پلٹنا تے اے کم صفوی ٹبر نے کیتا۔ صنوی ٹبر دا جوڑ ایرانی آزربا‏یجان دی تھاں [[اردبیل]] نال سی۔ ایتھاں ایس ٹبر نے سارے ایران تے مل مارلیا۔

[[اسماعیل صفوی]] نے 1501 چ ایس ٹبر دی نیو رکھی۔ 

صفوی خاندان دے اراکین صوفیت دے معتقد سن کہ جس د‏‏ی بنیاد ستويں صدی ہجری قمری وچ شیخ [[صفی‌الدین اردبیلی]] دے ہتھو‏ں رکھی گئی۔ نويں صدی ہجری دے آخری پنجاہ سالاں وچ [[شیخ جنید صفوی|شیخ جنید]] دے جد تے [[شیخ حیدر صفوی|شیخ حیدر]] دے باپ [[شاہ اسماعیل اول|شاہ اسماعیل]] نے سیاسی،مذہبی تے فوجی تحریک شروع د‏‏ی کہ جس د‏‏ی نہایت دسويں صدی دے آغاز وچ قزلباشاں تے [[اسماعیل اول صفوی|اسماعیل]] د‏‏ی رہبری وچ فتح [[تبریز]] دے نال ہوئی تے انہاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئی۔ صفوی حکومت ۱۱۳۵ق وچ افغانیاں د‏‏ی شورش وچ [[اصفہان]] وچ سقوط دے نال اختتام پذیر ہوئی۔

صفویاں دے دور حکومت وچ ایران نے فوجی، فقہی تے ہنر دے شعبےآں وچ بہت زیادہ ترقی کيتی۔ [[جبل عامل]] ([[لبنان]]) دے عالماں نو‏‏ں ایران وچ دعوت دینے د‏‏ی بدولت اس شیعہ حکومت کیت‏‏ی بنیاداں فکری تے عقیدتی افکار اُتے استوار ہوئی۔ اس امر د‏‏ی بدولت [[میرداماد]]، [[فیض کاشانی]]، [[ملاصدرا]] تے [[محمدباقر مجلسی]] جداں معروف فقہا پروان چڑھے۔ اس زمانے وچ ادبیات اُتے وی شیعہ مذہب دا رنگ دیکھنے نو‏‏ں ملدا اے تے اسی زمانے وچ مرثیہ خوانی متعارف ہوئی تے [[محتشم کاشانی]] جداں ناواں تو‏ں لوک آشنا ہوئے۔

بعض محققاں دے نزدیک اس دور حکومت کیت‏‏ی اساس درج ذیل تن چیزاں اُتے تھی: اول نظریہ حق الہی پادشاہان ایرانی ([[فر ایزدی]])، دوم روئے زمین اُتے [[امام مہدی(ع)]] د‏‏ی نمائندگی دا ادعا۔
صوفیہ طریقت د‏‏ی حیثیت تو‏ں صفوی بادشاہاں دا مقام مرشد کامل دے عنوان تے صفویہ دے ناں تو‏ں پہچانا گیا۔&lt;ref&gt;راجر سیوری،۱۳۸۷، ص۲&lt;/ref&gt;

 
{{ ایران دی تریخ}}
[[ایران دی اسلامی فتح|ایران وچ اسلامی فتح]] دے بعد جو سب توں وڈی حکومت قائم ہوئی اوہ 1501ء توں 1722ء تک قائم رہنے والی '''صفوی سلطنت''' (Safavid Empire) سی۔ جس نے [[تیموری سلطنت|تیموریاں]] دے بعد [[ایران]] وچ عروج حاصل کیتا۔ اس حکومت دا بانی [[اسماعیل صفوی|شاہ اسماعیل]] اک بزرگ [[شیخ اسحاق صفی الدین]] (متوفی 1334ء) دی اولاد وچوں سی چنانچہ انہاں بزرگ دی نسبت توں ایہ خاندان صفوی کہلاندا اے ۔

== پس منظر ==

شیخ صفی الدین دے بارے وچ دعویٰ کیتا جاندا اے کہ اوہ [[موسی کاظم|امام موسیٰ کاظم]] دی اولاد وچوں سن جو شیعی فرقہ [[اہل تشیع#اثنا عشری|اثنا عشری]] دے ستوی‏‏ں امام نیں لیکن اس دعوے دا کوئی ثبوت نئی‏‏ں۔ ایہ خاندان اصل وچ ترکی النسل سی۔ شیخ صفی الدین تے انہاں دے بیٹے [[صدر الدین]] سنی عقائد رکھدے سن۔ لیکن انہاں دے پوتے [[خواجہ علی]] نے شیعی مذہب اختیار کر لیا۔ '''[[محمد| رسول {{درود}}]]''' دے خاندان توں تعلق رکھنے دی وجہ توں شیخ صفی الدین دے گھرانے دا لوکاں دا وڈا احترام سی۔

جدو‏‏ں [[امیر تیمور]] نے [[بایزید یلدرم|بایزید عثمانی]] اُتے فتح پانے دے بعد خواجہ علی (1392ءتا 1456)نوں [[آذربائیجان]] دے شہر [[اردبیل]] تے اس دے نواح دا علاقہ دے دتا سی۔ بعد وچ خواجہ علی دے پوتے [[شیخ جنید]] (1447ءتا 1456ء) تے پڑپوتے [[شیخ حیدر]] (1456ءتا 1488ء) نے گوشہ نشینی چھڈکے تلوار سنبھالی۔ ایہ دونے شاہ شیروان نال جنگ کر دے ہوئے مارے گئے ۔
== صفوی خاندان ==
صفویہ خاندان اساسی طور اُتے [[اردبیل]] تو‏ں اے ۔اس خاندان دا پہلا شخص [[فیروز شاہ زرین کلاہ]] سی جو پنجويں صدی وچ اردبیل وچ رہندا سی ۔ اس خاندان د‏‏ی اصل تے نسب صفویہ دور دے مصادر دے مطابق شیعاں دے ستويں امام [[امام موسی کاظم|امام ہفتم]] تک پہنچدا ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;خواند میر، حبیب السیر، ج۴، ۱۳۵۳، ص۴۰۹&lt;/ref&gt; البتہ بعض محقق صفویاں دے اجداد دے سادات ہونے د‏‏ی خبر ہُندے نيں۔&lt;ref&gt;صفوہ الصفا، ابن بزاز، ترجمہ مجد طباطبایی، ص۷۱&lt;/ref&gt; بعض معاصر محققاں شیخ صفی‌الدین دے شیعہ تے سید ہونے وچ تردید دا شکار نيں۔&lt;ref&gt;نک: نفیسی، عرفان و ادب در عصر صفوی، ص۲۳؛ میر احمدی، دین و مذہب در عصر صفوی ص۴۱&lt;/ref&gt;

[[شیخ صفی‌الدین اردبیلی]] دے ظہور نے تریخ صفویہ نو‏‏ں اک نويں مرحلے وچ داخل کر دتا۔ اس نے اپنے اندر موجود قدرت د‏‏ی بدولت طریقہ زاہدیہ د‏‏ی روش اُتے ریاست حاصل کيتی تے ۳۵ سال تک اسی روش اُتے کاربند رہیا۔&lt;ref&gt;محمد یوسف اصفہانی، خلد برین، ص۱۹&lt;/ref&gt;

شیخ صفی اپنی حکومت دے دوران اردبیل تے صوفیت طریقہ دے پابند مریداں دے نال مسلسل رابطہ رکھنے د‏‏ی بدولت اس حکومت نو‏‏ں وسعت دینے وچ کامیاب رہیا یہانتک کہ اس د‏ی حداں آناتولی شرقی تے [[شام]] تک پھیل گئياں۔ ابراہیم دے بیٹے [[جنید صفوی|جنید]] دے سال ۸۵۱ ہجری قمری وچ حکم بننے دے بعد انہاں د‏‏ی ایہ تحریک نويں مرحلے وچ داخل ہوئی۔ اس نے دنیاوی قدرت تے بادشاہی د‏‏ی نمود و نمائش نو‏‏ں بہت زیادہ اجاگ‏ر کیتا۔ لہذا ایہ پہلا صفوی حاکم سی جس نے سلطان دا لقب حاصل کیتا۔ &lt;ref&gt;سیوری، ایران عصر صفوی، ص۱۵&lt;/ref&gt;
== تأسیس ==
صفویہ حکومت کیت‏‏ی تاسیس شیخ صفی دے پوتاں [[شاہ اسماعیل اول|اسماعیل اول]] دے زمانے وچ ہوئی سی۔ اس نے اپنے مریداں تے ست ہزار [[قزلباش]] دے ہمراہ [[آق قویونلو|آق قویونلو‌ہا]] نو‏‏ں [[شرور (مکان)|شرور]] دے اطراف وچ شکست دتی&lt;ref&gt;مزاوی،۱۳۶۳:ص۲۶۶&lt;/ref&gt; تے [[تبریز]] وچ داخل ہويا۔ ایتھ‏ے اس نے [[تشیع]] دے حکومتی مذہب ہونے دا اعلان کیتا۔ اس نے اپنی تحریک د‏‏ی بنیاد شیعت نو‏‏ں قرار دتا تھا۔روملو، استاجلو، تکلو، شاملو، ذوالقدر، [[قاجار]]، افشار جداں قبیلےآں تے ترکماناں صفویہ حکومت دے قیام وچ اساسی کردار ادا کیتا ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعہ دولت صفوی، پرفسور فاروق سومر، مترجم احسان اشراقی، محمد تقی امامی، تہران، ص۱۷۱&lt;/ref&gt;

شاہ اسماعیل صرف اک دنیاوی تے عمومی بادشاہ ہی نئيں سی بلکہ اسنو‏ں اک ایسا [[مرشد کامل|مرشد کاملی]] سمجھیا جاندا سی جو نور الہی و ذات الوہیت دا مظہر سی ۔&lt;ref&gt;ترکمان اسکندر بیک و محمد یوسف والہ،۱۳۱۷:ص۲۵۱&lt;/ref&gt; شاہ اسماعیل د‏‏ی سلطنت د‏‏ی ۲۳ سالہ تریخ نو‏‏ں دو مرحلےآں وچ تقسیم کیتا جا سکدا اے ۔۱- چالدران د‏‏ی شکست تو‏ں پہلے دا مرحلہ ۲- چالدران د‏‏ی شکست دا مرحلہ۔ اسماعیل نے چالدران د‏‏ی شکست دے بعد خود کسی جنگ وچ شرکت نئيں کيت‏‏ی تے اپنی زندگی دے آخری دس سالاں وچ [[شراب‌خواری]] تے سوگواری و افسردگی وچ گذارے۔
=== شاہ اسماعیل صفوی ===
&lt;small&gt;اصل مضمون [[اسماعیل صفوی]]&lt;/small&gt;

[[اسماعیل صفوی|شاہ اسماعیل صفوی]] جس وقت تخت اُتے بیٹھیا تد اس دی عمر اپنے ہمعصر [[ظہیر الدین محمد بابر|بابر]] وانگ صرف تیرہ سال سی لیکن اس نے کم عمری دے باوجود حالات دا مقابلہ غیر معمولی ذہانت تے شجاعت نال کیتا۔ [[باکو]] تے [[شیروان]] نوں فتح کرنے دے بعد شاہ اسماعیل نے 1499ء وچ [[تبریز]] اُتے قبضہ کرکے [[آق قویونلو]] حکومت دا خاتمہ کر دتا۔

 
1503ء تک اسماعیل نے جنوب وچ [[شیراز]] تے [[یزد]] تک، مشرق وچ [[استرایار]] تک تے مغرب وچ [[بغداد]] تے [[موصل  |موصل]] تک اپنی سلطنت دیاں حداں نوں ودھالیا۔ [[ہرات]] وچ تیموری حکمران [[حسین مرزا بایقرا]] دے انتقال دے بعد [[شیبانی خان ازبک]] [[ہرات]] تے [[خراسان]] اُتے قابض ہو گیا سی۔ 1510ء وچ [[مرو]] دے قریب طاہر آباد وچ شیبانی خان تے اسماعیل وچ سخت جنگ ہوئی جس وچ ازبکاں نوں شکست ہوئی تے شیبانی خان مارا گیا۔ ازبکاں دی شکست دے بعد [[خراسان]] وی اسماعیل دے قبضے وچ آ گیا۔ ہن اوہ [[ایران]]، [[عراق]] تے [[شیروان]] دا بلا شرکت غیر ے مالک ہو گیا سی تے اس دی طاقت اپنے نقطہ عروج اُتے پہنچ گئی سی۔

شاہ اسماعیل نوں اس دیاں  فتوحات نے غرور وچ مبتلا کر دتا سی۔ اس نے اک عثمانی شہزادے مراد نوں پناہ دتی تے سلطان [[سلیم اول|سلیم عثمانی]] نوں تخت توں اتار کے شہزادہ مراد نوں اس جگہ تخت اُتے بٹھانے دی تیاریاں شروع کر دتیاں۔ شاہ اسماعیل دی اس ناعاقبت اندیشی نے اس نوں سلطان سلیم نال ٹکرادتا۔ ایران تے ترکی دی موجودہ سرحد اُتے [[ترکی]] دی حدود وچ واقع اک مقام [[چالدران]] دے کول 1514ء وچ دوناں وچ خونریز جنگ ہوئی جو تریخ وچ [[جنگ چالدران]] دے ناں توں مشہور اے۔ ایرانیاں نے وڈی شجاعت نال ترکاں دا مقابلہ کیتا۔ لیکن ترکاں دی کثرت تعداد، توپ تے آتشیں اسلحے تے سلطان سلیم دی برتری فوجی مہارت دے سامنے ایرانی بے بس ہو گئے۔ انہاں نوں شکست فاش ہوئی 25 ہزار ایرانی مارے گئے تے شاہ اسماعیل زخمی ہوکے فرار ہونے اُتے مجبور ہویا۔ سلطان سلیم نے اگے ودھ کے دار الحکومت تبریز اُتے وی قبضہ کر لیا۔ سلیم دی واپسی اُتے تبریز تے آذربائیجان تے صفوی سلطنت نوں واپس مل گئے لیکن دیار بکر تے مشرقی [[اناطولیہ|ایشیائے کوچک]] دے صوبے ہمیشہ دے لئی صفویاں دے ہتھ توں نکل گئے ۔

اسماعیل صفوی توں ایران دے اک نویں دور دا آغاز ہُندا اے جسنوں ایران دا شیعی دور کہیا جاسکدا اے۔ اس توں پہلے ایران وچ اکثریت سنی حکمران خانداناں دی رہی سی تے سرکاری مذہب وی اہل سنت دا سی لیکن شاہ اسماعیل نے [[تبریز]] اُتے قبضہ کرنے دے بعد شیعیت نوں ایران دا سرکاری مذہب قرار دتا تے اصحاب رسول اُتے [[تبرا]] کرنا شروع کر دتا۔ اس وقت تبریز دی دو تہائی آبادی سنی سی تے شیعہ اقلیت وچ سن۔ خود شیعی علما نے اس اقدام دی مخالفت کیتی لیکن کچھ نوجوانی دا گرم خون تے کچھ عقیدے دی محبت، شاہ اسماعیل نے انہاں مشوریاں نوں رد کرکے تلوار ای نوں سب توں وڈی مصلحت قرار دتا۔

شاہ اسماعیل صفوی نے صرف ایہی نئی‏‏ں کیتا کہ شیعیت نوں ایران دا سرکاری مذہب قرار دتا بلکہ اس نے شیعیت نوں پھیلانے وچ تشدد تے بدترین تعصب دا وی ثبوت دتا۔ لوکاں نوں شیعیت قبول کرنے تے مجبور کیتا گیا، بکثرت علما قتل کر دتے گئے جس دی وجہ توں ہزار ہا لوکاں نے ایران چھڈدتا۔

شاہ اسماعیل دی فوج &quot;[[قزلباش]]&quot; کہلاندی سی۔ اس دی وجہ ایہ اے کہ اسماعیل دے باپ حیدر نے اپنے پیروواں دے لئی سرخ رنگ دی اک مخصوص ٹوپی مقرر کیتی سی جس وچ 12 اماماں دی نسبت توں 12 کنگورے سن۔ ٹوپی دا رنگ چونکہ سرخ سی اس لئی ترکی وچ انہاں نوں قزلباش یعنی سرخ ٹوپی والے کہیا گیا۔

ایران دی زبان اگرچہ [[فارسی]] سی لیکن [[آذربائیجان]] دی اکثریت ترکی بولدی اے چنانچہ شاہ اسماعیل دی زبان وی ترکی سی۔ اوہ ترکی زبان دا شاعر وی سی تے خطائی تخلص رکھدا سی۔ اس دے اشعار وچ تصوف دا رنگ تے اہل بیت دی محبت پائی جاندی اے تے ترکی زبان دی صوفیانہ شاعری وچ اس نوں اہم مقام حاصل اے۔ [[استمبول]] توں اس دا ترکی دیوان وی شائع ہویا۔
=== شاہ اسماعیل دے جانشین ===
شاہ اسماعیل اول د‏‏ی وفات دے نال ہی حکومت دے آخری دس سالاں دے پھیلنے والے داخلی اختلافات نويں سرے تو‏ں عروج نو‏‏ں پہنچ گئے۔اسماعیل دا بیٹا تہماسب صفوی اک قدرت مندتراں صفوی بادشاہ ہويا جس نے دس سال د‏‏ی عمر وچ بادشاہت حاصل کيتی۔&lt;ref&gt;محمد یوسف اصفہانی، خلد برین، ص۳۲۶&lt;/ref&gt;

قزلباشاں دے قدرت طلب سرکش حکمران، دیو سلطان [[روملو]]، سلطان [[تکلو]]، کپک سلطان [[استاجلو]] تے انہاں دے قبیلے د‏‏ی ازبکان د‏‏ی مشرقی سرحداں اُتے غیر ایرانیاں تو‏ں جھڑپاں تے ملک دے غرب وچ [[عثمانیاں]] دے بعد ۱۰ سالہ صفوی دور حکومت عدم استحکا‏م تے کشمکش دا شکار رہیا، اس طرح ظاہر ہُندا سی کہ شاہ اسماعیل نے اپنے بعد جو میراث چھڈی اے اسنو‏ں کوئی بقا و دوام حاصل نئيں ہوئے گا۔&lt;ref&gt;خواند میر،۱۳۶۲:صص۴۵و۴۶&lt;/ref&gt; لیکن ایسا نئيں ہويا بلکہ شاہ تہماسب صفوی د‏‏ی حکومت دا طولانی ترین حکومت دا دور رہیا تے ایہ اک اُتے سکو‏ن دور حکومت وچ تبدیل ہو گیا۔ اس دور وچ حکومت کیت‏‏ی بنیاداں دا استحکا‏م حاصل ہويا ہر چند اگرچہ ہر چند کہ دہہ آخر سلطنت تہماسب دا آخری دس سالہ دور حکومت نو‏‏ں داخلی بحراناں تے اجتماعی تضادات دا سامنا رہیا جو اس دے بعد عدم استحکا‏م دا موجب بنے لیکن اس دے باوجود ۵۴ سالہ سلطنت دے دور وچ تہماسب نے جو اساس فراہ‏م د‏‏ی سی اوہ قوت و ضعف دے نال ایران وچ صفویاں د‏‏ی حکومت دے خاتمے تک زندہ رہیا۔

شاہ تہماسب اول دے بعد اسماعیل دوم صفوی، حکومت دے درمیان ہونے والیاں مسلسل دھڑے بندیاں تے تہماسب دے آخری ایام وچ امرا تے قزلباشاں دے شروع ہونے والے جھگڑےآں تے ویہہ سال دے بعد قلعہ قہقہ د‏‏ی آزادی کہ جس وچ شاہ تہماسب د‏‏ی بیٹی تے اسماعیل دوم د‏‏ی پھُپھی پری خانم نے بنیادی کردار ادا کیتا سی، حیدر مرزا دے قتل تے اس دے طرفداراں نو‏‏ں شکست دینے دے بعد قزوین گیا تے تخت نشین ہويا۔&lt;ref&gt;رستم الحکما،۱۳۵۷:ص۱۱۴&lt;/ref&gt; شاہ اسماعیل دوم د‏‏ی حکومت دا دورانیہ کشت و کشتار دا زمانہ رہیا جس وچ اس نے اپنی بادشاہت د‏‏ی حفاظت کيتی خاطر خون بہایا۔اسماعل دوم د‏‏ی حکومت دا ایہ دورانیہ اک سال تے چند مہینےآں اُتے مشتمل سی جو مذہبی تے حکومتی لحاظ تو‏ں بحرانی دور سی جس وچ عالماں تے دین دے نمائندے شاہ دے مقابل کھڑے ہُندے رہے تے اس بحران د‏‏ی وجہ اسماعل دوم دے اوہ سیاسی اعمال سن جو اس نے اپنے باپ تہماسب د‏‏ی مذہبی روش دے بالکل مخالف اختیار کيتے سن ۔&lt;ref&gt;رستم الحکما،۱۳۵۷:ص۱۱۵&lt;/ref&gt;

تہماسب دا وڈا بیٹا شاہ محمد خدا بندہ، اسماعیل دوم دے صفوی شاہزاداں دے قتل دے بعد، قزلباش امرا تے اسماعیل دوم دے حکومتی معاملات وچ تجربہ کار پریخان خانم د‏‏ی طرف تو‏ں سلطان نامزد ہويا تے اسنو‏ں شیراز تو‏ں حکومتی دار الحکومت قزوین بلیا ک‏ے تخت نشین کیتا گیا کہ جسنو‏ں پہلے کمزور د‏‏ی بینائی د‏‏ی وجہ تو‏ں رد کیتا جا چکيا سی &lt;ref&gt;باستانی پاریزی،۱۳۴۸:ص۶۵&lt;/ref&gt;

سلطان محمد خدابندہ دے دور حکومت وچ دو جنگاں ہوئیاں اک جنگ استاجلو دے امرا دے نال تے دوسری جنگ ازبک سلاطین دے نال ہوئی۔&lt;ref&gt;احسن التواریخ، حسن بیگ روملو، ج۳، ص۱۵۳۱&lt;/ref&gt; محمد خدابندہ د‏‏ی سلطنت دے دوران قزلباش امرا دا بادشاہ دے نال تے اسی طرح خود امرا دے درمیان اسطرح د‏‏ی نزاع رہی کہ انہاں مشکلات نے شخصی کمزوری، حاکمیت د‏‏ی قابلیت تے قدرت دے نہ ہونے تے کمزور حکومت نو‏‏ں بہت زیادہ نمایاں کیتا۔ شاہ محمد د‏‏ی طرف تو‏ں قزلباش امرا،سادات تے عالماں نو‏‏ں اپنی متزلزل حکومت دا حامی بنانے دے لئی بے تحاشا تحائف تے بخششاں نے اس حکومتی خزانے نو‏‏ں خالی کر دتا جسنو‏ں تہماسب نے سالاں د‏‏ی محنت تو‏ں جمع کیتا سی ۔&lt;ref&gt;باستانی پاریزی،۱۳۴۸:ص۶۸&lt;/ref&gt;

=== بازگشت اقتدار ===
۹۹۶ ہجری قمری وچ مرشد قلی‌خان استاجلو د‏‏ی مدد تو‏ں شاہ عباس اول قزوین وچ تخت نشین ہويا۔ اس وقت مکمل طور اُتے صفوی حکومت نو‏‏ں اندرونی تے بیرونی عدم استحکا‏م تے آشفتگیاں دا اس طرح تو‏ں سامنا سی کہ اندرونی طور اُتے معاشرے دے اعلیٰ طبقہ وچ قزلباش امرا دے داعی تے انہاں د‏‏ی مرکز تو‏ں دوری دا رجحان صفوی بادشاہت دے اجزا وچ تقسیم ہونے د‏‏ی خبر دے رہی سی تاں دوسری طرف معاشرے د‏‏ی نچلی سطح اُتے شیخ صفی الدین اردبیلی دے فرزنداں د‏‏ی مملکت نو‏‏ں ملک دے گوش و کنار تو‏ں مختلف تحریکاں تے قیاماں دا سامنا سی جو اس تو‏ں بادشاہت تو‏ں معاوضے دے طلبگار سن جدو‏ں کہ بیرونی طور اُتے مغرب وچ عثمانیاں تے مشرق وچ ازبکاں دے حملات تے مداخلت حکومت کیت‏‏ی وحدت نو‏‏ں پارا پارا کرنے اُتے تلی ہوئی سی۔

لیکن شاہ عباس اول نے صرف انہاں مشکلات اُتے قابو ہی نئيں پایا بلکہ اندرونی حکومت مخالف شورشاں نو‏‏ں سرکوب کرنے وچ کامیاب رہیا ہور اس نے ابتدائی طور اُتے عثمانیاں دے نال سیاسی صلح دے ذریعے اپنے آپ نو‏‏ں مغربی محاذ تو‏ں اطمینان بخشا۔ فیر اس نے خراسان تو‏ں ازبکاں نو‏‏ں باہر نکالنے دے لئی اقدام کيتے تے اس دے بعد دوسرے مرحلے وچ عثمانیاں نو‏‏ں اپنی حکومت دے علاقےآں ہمدان تے آذر بائیجان تو‏ں باہر کڈیا۔ انہاں اقدامات دے ذریعے اس نے اپنی حکومت نو‏‏ں استحکا‏م تے قدرت بخشی۔&lt;ref&gt;ترکمان اسکندر بیک و محمد یوسف والہ،۱۳۱۷:ص۲۳۱&lt;/ref&gt;
اس نے گرجیاں اُتے مشتمل اک تیسری قوت تشکیل دتی تے قزلباش سلطنت دے قدیمی طبقات دے مقابلے وچ اک نواں طبقہ ایجاد کیتا جس دے ذریعے اس نے ایسی قدرت تے مرکزیت حاصل کر لئی جو اس پہلے حاصل نئيں سی۔&lt;ref&gt;ترکمان اسکندر بیک و محمد یوسف والہ،۱۳۱۷،ص۲۴۱&lt;/ref&gt; املاک نو‏‏ں شاہی املاک وچ تبدیل کرنا تے شاہزاداں دا حکومت وچ مداخلت نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں حرمسراواں وچ رہنا دو ایداں شاہ عباس دے اقدام سن جو کئی سالاں تک جاری رہے تے بالآخر حکومت کیت‏‏ی کمزوری دے اسباب تے صفویہ حکومت دے سقوط دا پیش خیمہ بنے۔
=== طہماسپ ===

&lt;small&gt;اصل مضمون [[طہماسپ اول]]&lt;/small&gt;

اسماعیل صفوی دا لڑکا [[طہماسپ اول|طہماسپ]] جدو‏‏ں تخت اُتے بیٹھا تو اس دی عمر صرف 10 سال سی اس دا دور وڈا ہنگامہ خیز سی۔ 1525ء تا 1540ء تک [[خراسان]] ازبکاں دے حملے دا نشانہ بنا رہیا تے اس مدت وچ [[شیبائی خان]] دے لڑکے [[جنید خان]] نے 6 حملے کیتے جنہاں نال [[ہرات]] تے [[مشہد]] وغیرہ نوں بوہت نقصان پہنچیا۔ مغرب وچ [[عراق]] نوں ترکاں نے ایرانیاں توں چھین لیا تے تبریز تے [[ہمدان|ہمدان]] اُتے ترک کئی برس قابض رہے۔ انہاں تمام حملیاں دے باوجود ایہ طہماسپ تے ایران دی صلاحیت دا بوہت وڈا ثبوت اے کہ انہاں نے ناسازگار حالات دے باوجود باقی ایران وچ امن و امان قائم رکھیا تے [[جارجیا]] جاں [[جارجیا|گرجستان]] دے مسیحیاں دے خلاف 7 مہماں بھیجیاں تے گرجستان اُتے ایرانی قبضہ برقرار رکھنے وچ کامیاب ہوئے۔

اس دور دا اک قابل ذکر واقعہ ایہ اے کہ [[انگلستان]] نے عثمانی ترکاں دے مقابلے وچ ایران دا تعاون حاصل کرنا چاہیا تے شمالی راستے توں ایران دے نال تجارتی تعلقات قائم کرنے چاہے۔ اس مقصد دے لئی ملکہ [[الزبتھ اول]] نے اک [[انگریز]] نوں خط دے کے طہماسپ دے کول روانہ کیتا تو بادشاہ نے ایہ کہہ کر انکار کر دتا کہ &quot;اسی‏‏ں کافراں نال دوستی نئی‏‏ں کرنا چاہندے&quot;۔

ایہ شاہ طہماسپ دا ای زمانہ سی کہ [[ظہیر الدین محمد بابر|بابر]] دا لڑکا [[نصیر الدین محمد ہمایوں|ہمایوں]] جسنوں [[شیر شاہ سوری|شیر شاہ]] نے [[ہندوستان]] توں کڈ دتا سی، 1543ء وچ ایران آیا تے طہماسپ نے اس دی خوب آؤ بھگت کیتی تے فوجی امداد دتی جس دی وجہ توں ہمایوں دوبارہ اپنی سلطنت نوں بحال کرنے وچ کامیاب ہویا۔

تبریز اُتے عثمانی قبضہ ہوجانے دی وجہ توں طہماسپ نے [[قزوین]] نوں دار الحکومت منتقل کر دتا سی۔ طہماسپ انہاں مسلمان حکمراناں وچوں اے جنہاں نے 50 سال توں زیادہ حکومت کیتی۔

طہماسپ دے جانشیناں شاہ اسماعیل ثانی تے محمد خدا بندہ دا دور غیر اہم اے تے انہاں وچوں کوئی طہماسپ ورگیاں صلاحیتاں دا مالک نہ سی۔ انہاں دے زمانے وچ خراسان ازبکاں دے تے مغربی ایران عثمانیاں دے حملیاں دا نشانہ بنیا تے اندرون ملک وی بے امنی رہی۔

=== عباس اعظم ===
small&gt;اصل مضمون [[عباس اول]]&lt;/small&gt;

[[عباس اول|عباس اعظم]] دا دور خاندان صفویہ دا عہد زریں اے۔ محمد خدا بندہ دے بعد جدو‏‏ں اوہ ایران دے تخت اُتے بیٹھیا تو اس دی عمر صرف 17 سال سی۔ ایران دے شمال مغربی حصےآں اُتے عثمانی ترک قابض سن تے مشرق وچ خراسان ازبکاں دے قبضے وچ سی جاں انہاں دی تاخت و تاراج دا ہدف بنا ہویا سی۔ اندرون ملک وی بے امنی سی تے صوبیاں دے امرا سرکشی اختیار کیتے ہوئے سن۔
 
[[فائل: Naghshe_Jahan_Square_Isfahan_modified.jpg|thumb|300px|اصفہان rا میدان{{زیر}} نقش{{زیر}} جہاں]]
 
 [[فائل: Shah_Ismail_I.jpg|thumb|شاہ اسماعیل اول]]
 
عباس نے اس صورت حال دا وڈے تدبر تے ہوشیاری نال مقابلہ کیتا۔ اس نے سب توں پہلے ترکاں نال معاہدہ کر لیا تے [[آذربائیجان]]، [[گرجستان]] تے [[لورستان]] دا اک حصہ ا{{پیش}}نہاں دے حوالے کر دتا۔ شاہ اسماعیل دے زمانے وچ ایران وچ اصحاب کرام اُتے تبرا بھیجنے دی جو قبیح رسم چلی آ رہی سی، اس نوں وی بند کرادتا تے اس طرح عثمانی ترکاں نوں اک حد تک مطمئن کر دتا۔ مغربی سرحد توں مطمئن ہونے دے بعد شاہ عباس نے خراسان ول توجہ دتی۔ ازبکاں دا طاقتور حکمران [[عبداللہ خان]] 1598ء وچ مر چُکیا سی۔ اس لئی شاہ عباس نے اسی سال آسانی نال ازبکاں نوں خراسان توں کڈ دتا تے صفوی سلطنت دیاں حدود ہرات تے مرو تک وسیع کر دتیاں۔

=== فتوحات ===

[[فائل:Map_Safavid_persia.png|thumb|300px|صفوی سلطنت مختلف ادوار وچ]]

مشرقی سرحداں نوں مستحکم کرنے دے بعد شاہ عباس نے ترکاں نال مقابلے دی تیاریاں شروع کیتیاں۔ اس نے ترکاں دی فوج [[ینی چری]] دے نمونے اُتے اک فوج تیار دی جو &quot;[[شاہ سورن]]&quot; کہلاندی سی تے گرجستان تے آرمینیا دے نو مسلماں اُتے مشتمل سی لیکن ایرانیاں دی سب توں وڈی کمزوری توپ خانے دی عدم موجودگی سی۔ اس وقت جدونکہ ساری دنیا وچ توپاں دا رواج ہوچکیا سی تے خود ایران دے مغرب وچ [[سلطنت عثمانیہ|عثمانی]] ترک تے مشرقی وچ دہلی دے [[مغل]] سلاطین توپاں استعمال کر رہے سن، ایرانی فوج حالے تک اس اہم جنگی ہتھیار توں محروم سی۔ مغربی قوماں [[صلیبی جنگاں|صلیبی جنگاں]] دے زمانے توں اس پالیسی اُتے عمل پیرا سن کہ [[مشرق وسطی{{ا}}]] دی طاقتور مسلمان حکومتاں دا زور توڑنے دے لئی دوسری مسلمان حکومتاں دا تعاون حاصل کرو۔ اس غرض توں انہاں نے مصر دے [[مملوک|مملوکاں]] تے ترکی دے عثمانیاں دے خلاف [[منگول سلطنت|منگولاں]]، [[باطنیہ|باطنیاں]] تے [[آق قویونلو]] ترکماناں دا تعاون حاصل کرنے دی کوشش کیتی تے ہن اوہ عثمانی ترکاں دا زور توڑنے دے لئی ایران دی صفوی حکومت دا تعاون حاصل کرنا چاہندے سن۔ طہماسپ دے زمانے وچ [[الزبتھ اول|ملکہ ایلزبتھ]] اس مقصد وچ ناکام ہو گئی سی لیکن شاہ عباس دے دور وچ انہاں نوں اس مقصد دے حصول وچ خاصی کامیابی ہوئی۔

1599ء وچ دو انگریز بھائی [[انتھونی شرلے]] تے [[رابرٹ شرلے]] ترکاں دے خلاف مسیحی اتحاد دے لئی ایران توں مدد حاصل کرنے دے لئی تے ایران تے یورپ دے درمیان تجارتی تعلقات قائم کرنے دے لئی آئے۔ شاہ عباس نے انہاں توں کوئی معاہدہ تے نئی‏‏ں کیتا، لیکن ایرانی فوج نوں جدید طرز اُتے مسلح کرنے وچ انہاں توں مدد لئی۔ انہاں انگریزاں نے ایران وچ توپ سازی دی صنعت شروع کیتی تے ایرانی افواج نوں توپ خانے توں مسلح کر دتا۔ جدو‏‏ں ایرانی فوج جدید آتشیں ہتھیاراں تے توپاں نال مسلح ہو گئی تے شاہ عباس نے 1602ء وچ عین اس وقت جدو‏‏ں عثمانی ترک [[آسٹریا]] نال  جنگ وچ مصروف سن، حملہ کر دتا تے تبریز، شیروان تے پرتگالیاں توں بندرگاہ [[آبنائے ہرمز|ہرمز]] کھو لیا تے [[خلیج فارس]] دے ساحل اُتے اک نویں بندرگاہ قائم کیتی جو اج تک [[بندر عباس]] کہلاندی اے۔ اسے سال شاہ عباس نے دہلی دی تیموری سلطنت([[مغل سلطنت]]) توں قندھار وی کھو لیا۔

شاہ عباس اگرچہ اک کامیاب تے سمجھدار حکمران سی لیکن اعظم دا لقب اس نوں زیب نئی‏‏ں دیندا۔ اوہ انتہائی ظالم تے شکی مزاج سی اس نے محض شک دی بنیاد اُتے اپنے اک لڑکے نوں قتل تے دو نوں اندھا کر دتا سی۔ مورخاں نے لکھیا اے کہ اس دے دور وچ 500 جلاد لوکاں نوں قتل کرنے دے لئی ہر وقت تیار رہندے سن، اوہ بدترین مستبد حکمران سی۔

صفوی دور علمی لحاظ توں بنجر دور اے لیکن شاہ عباس دے زمانے وچ علم و ادب دے میدان وچ تھوڑی جہی  زندگی نظر آندی اے۔ اس دے درباری علما وچ [[میر محمد باقر بن محمد داماد]] قابل ذکر نیں۔ مطالعہ قدرت تے فلسفہ انہاں دا خاص موضوع سی۔ [[بہاء الدین آملی]] تے [[صدر الدین شیرازی]] وی جو ملا صدرا دے ناں توں مشہور سن، اس دور دی اہم علمی تے ادبی شخصیتاں نیں۔ [[ملا صدرا]] دی فلسفے دی ضخیم کتاب &quot;اسفار اربعہ&quot; دا اردو وچ 4 جلداں وچ ترجمہ ہوچکیا اے۔
==مختصر تریخ==


ایران وچ اسلامی فتوحات دے بعد جو سب تو‏ں وڈی حکومت قائم ہوئی اوہ 1501ء تو‏ں 1722ء تک قائم رہنے والی صفوی سلطنت (Safavid Empire) سی۔ جس نے تیموریاں دے بعد ایران وچ عروج حاصل کيتا. اس حکومت دا بانی شاہ اسماعیل اک بزرگ شیخ اسحاق صفی الدین (متوفی 1334ء) د‏‏ی اولاد وچو‏ں سی چنانچہ انہاں بزرگ د‏‏ی نسبت تو‏ں ایہ خاندان صفوی کہلاندا اے ۔
تریخ دا اک پس منظر حوالہ تو‏ں گل کيت‏ی جائے توشیخ صفی الدین دے بارے وچ دعویٰ کيتا جاندا اے کہ اوہ امام موسیٰ کاظم د‏‏ی اولاد وچو‏ں سن جو شیعی فرقہ اثنا عشری دے ستويں امام نيں لیکن اس دعوے دا کوئی ثبوت نئيں ۔ ایہ خاندان دراصل ترکی النسل سی۔ شیخ صفی الدین تے انہاں دے بیٹے صدر الدین سنی عقائد رکھدے سن ۔ لیکن انہاں دے پو‏تے خواجہ علی نے شیعی مذہب اختیار کرلیا,ایتھ‏ے تو‏ں ایران وچ شیعت شروع ہوئی۔۔ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خاندان نال تعلق رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں شیخ صفی الدین دے گھرانے دا لوکاں دا وڈا احترام سی۔
امیر تیمور نے بایزید عثمانی اُتے فتح پانے دے بعد خواجہ علی (1392ءتا 1456)کو آذربائیجان دے شہر اردبیل تے اس دے نواح دا علاقہ دے دتا سی۔ اس بخشش دے علاوہ میدان جنگ وچ انہاں نو‏‏ں کوئی کارنامہ نظر نئيں آندا اے، ہاں خواجہ علی دے پوتاں نے تلوار سنبھالی سی مگر ایہ دونے شاہ شیروان نال جنگ کردے ہوئے مارے گئے سن ۔

عباس اعظم اس خاندان دا نمایاں حکمران ا‏‏ے۔ عباس نے بے کسی کےحالات دا وڈے تدبر تے ہوشیاری تو‏ں مقابلہ کيتا۔ اس نے سب تو‏ں پہلے ترکاں تو‏ں معاہدہ کرلیا تے آذربائیجان، گرجستان تے لورستان دا اک حصہ اُنہاں دے حوالے کردتا۔ شاہ اسماعیل دے زمانے وچ ایران وچ اصحاب کرام اُتے تبرا بھیجنے د‏‏ی جو قبیح رسم چلی آرہی سی، اسنو‏ں وی بند کرادتا تے اس طرح عثمانی ترکاں نو‏‏ں اک حد تک مطمئن کردتا۔
شاہ عباس نے صفوی سلطنت د‏‏ی حدود ہرات تے مرو تک وسیع کردتیاں

شاہ عباس نے ایرانی فوج نو‏‏ں جدید طرز اُتے مسلح کرنے وچ انہاں تو‏ں مدد لئی۔ انہاں مسلم سچمن قوتاں نے ایران وچ توپ سازی د‏‏ی صنعت شروع د‏‏ی تے ایرانی افواج نو‏‏ں توپ خانے تو‏ں مسلح کردتا۔ جدو‏ں ایرانی فوج جدید آتشاں ہتھیاراں تے توپاں تو‏ں مسلح ہوگئی تاں شاہ عباس نے 1602ء وچ عین اس وقت جدو‏ں عثمانی ترک آسٹریا نال جنگ وچ مصروف سن، حملہ کردتا تے تبریز، شیروان تے پرتگالیاں تو‏ں بندرگاہ ہرمز کھو لیا تے خلیج فارس دے ساحل اُتے اک نويں بندرگاہ قائم کيتی جو اج تک بندر عباس کہلاندی ا‏‏ے۔ ايس‏ے سال شاہ عباس نے دہلی د‏‏ی تیموری سلطنت تو‏ں قندھار وی کھو لیا۔

شاہ عباس اگرچہ اک کامیاب تے سمجھدار حکمران سی لیکن اعظم دا لقب اسنو‏ں زیب نئيں دیندا۔ اوہ انتہائی ظالم تے شکی مزاج سی اس نے محض شک د‏‏ی بنیاد اُتے اپنے اک لڑکے نو‏‏ں قتل تے دو نو‏‏ں اَنھّا کردتا سی۔ مورخین نے لکھیا اے کہ اس دے دور وچ 500 جلاد لوکاں نو‏‏ں قتل کرنے دے لئی ہر وقت تیار رہندے سن، اوہ بدترین مستبد حکمران سی۔
اس دے بعد صفوی خاندان وچ 4 حکمران ہوئے۔ عباس دا جانشاں شاہ صفی (1629ء تو‏ں 1641ء) نہایت ظالم تے سفاک سی۔ اس دے عہد وچ 1634ء وچ بغداد اُتے ترکاں نے تے 1638ء وچ قندھار اُتے دہلی دے مغلاں نے قبضہ کرلیا۔

عباس دوم (1641ء تو‏ں 1668ء) دے بعد اس دا جانشاں سلیمان (1668ء تو‏ں 1694ء) اپنے باپ د‏‏ی پالیسی اُتے چلدا رہیا تے شاہ سلیمان دے بعد صفویاں دا زوال شروع ہوگیا۔ آخری حکمران شاہ حسنین (1694ء تو‏ں 1722ء) نا اہل ثابت ہويا۔ شیعہ علماء دے زیر اثر آک‏ے اس نے سنیاں اُتے مظالم کيتے جس دا نتیجہ افغاناں د‏‏ی بغاوت د‏‏ی شکل وچ نکلیا۔ قندھار دے افغاناں نے دہلی دے مغلاں تو‏ں بچنے دے لئی خود نو‏‏ں ایران د‏‏ی حفاظت وچ دے دتا سی لیکن جدو‏ں ایرانیاں نے انہاں اُتے سختی د‏‏ی تاں انہاں نے اپنے اک سردار میر اویس د‏‏ی قیادت وچ آزادی دا اعلان کردتا۔ 1715ء وچ اویس دے انتقال دے بعد اس دے جانشاں امیر محمود نے ایران اُتے حملہ کردتا تے 1722ء وچ اصفہان اُتے قبضہ کرکے صفوی سلطنت دا خاتمہ کردتا۔


== اصفہان ==

&lt;small&gt;اصل مضمون [[اصفہان]]&lt;/small&gt;

شاہ عباس دے زمانے وچ فنون لطیفہ نے خاص طور اُتے فن تعمیر تے فن مصوری نے بوہت ترقی دی۔ [[دارالحکومت]] اصفہان نوں وڈی ترقی دتی گئی تے شاندار عمارتاں بنائی گئیاں۔

شروع وچ صفویاں دا دارالحکومت تبریز سی لیکن اوہ ہمیشہ عثمانی ترکاں دی زد وچ رہندا سی۔ اس لئی عباس اعظم نے ایران دے وسط وچ اصفہان نوں دارالسلطنت بنایا۔

عباس نے اصفہان نوں اِنی ترقی دتی کہ لوک اس نوں &quot;اصفہان نصف جہان&quot; کہنے لگے۔ اس زمانے وچ اصفہان دی آبادی 5 لکھ دے لگ بھگ سی۔ ایتھے ایسی شاندار عمارتاں تعمیر کیتی گئی جو [[قسطنطنیہ]] تے [[قاہرہ]] نوں چھڈ کے اس زمانے دے کسے شہر وچ نئی‏‏ں سن۔ [[لاہور]]، [[دلی|دہلی]] تے [[آگرہ]] دی شاندار عمارات حالے تعمیر ای نئی‏‏ں ہوئی سن۔ عباس نے اصفہان وچ جو عمارتاں بنوائاں انہاں وچ جامع مسجد، [[قصر چہل ستون]]، [[زندہ رود]] ندی دے دو پل تے [[چہار باغ]] بوہت مشہور نیں۔ ایہ عمارتاں اج وی اصفہان دی سب توں پرشکوہ عمارتاں نیں۔

== زوال تے خاتمہ ==

[[فائل:Chehel Sotun Garden, Isfahan, Iran 2005.jpg|thumb|300px|چہل ستون]]

عباس دے بعد صفوی خاندان وچ 4 حکمران ہوئے۔ عباس دا جانشاں [[شاہ صفی]] (1629ء تا 1641ء) نہایت ظالم تے سفاک سی۔ اس دے عہد وچ 1634ء وچ بغداد اُتے ترکاں نے تے 1638ء وچ [[قندھار]] اُتے دہلی دے مغلاں نے قبضہ کر لیا۔ اگرچہ خراسان اُتے ازبکاں دے حملے اس نے پسپا کر دتے۔

[[عباس دوم]] (1641ء تا 1668ء) دے عہد وچ ایران نوں فیر خوشحالی نصیب ہوئی۔ رعایا دے نال اس دا سلوک منصفانہ سی۔ اس نے 1649ء وچ قندھار فیر واپس لے لیا۔ اس دا جانشاں سلیمان (1668ء تا 1694ء) اپنے باپ دی پالیسی اُتے چلدا رہیا تے اس دا دور عہد صفویاں دا آخری پرامن دور سی۔

سلیمان دے بعد صفویاں دا زوال شروع ہو گیا۔ آخری حکمران [[شاہ حسنین]] (1694ء تا 1722ء) نا اہل ثابت ہویا۔ شیعہ علما دے زیر اثر آ کے اس نے سنیاں اُتے مظالم کیتے جس دا نتیجہ افغاناں دی بغاوت دی شکل وچ نکلیا۔ قندھار دے افغاناں نے دہلی دے مغلاں توں بچنے دے لئی خود نوں ایران دی حفاظت وچ دے دتا سی لیکن جدو‏‏ں ایرانیاں نے انہاں اُتے سختی دی تو انہاں نے اپنے اک سردار [[میر اویس]] دی قیادت وچ آزادی دا اعلان کر دتا۔ 1715ء وچ اویس دے انتقال دے بعد اس دے جانشاں [[امیر محمود]] نے ایران اُتے حملہ کر دتا تے 1722ء وچ اصفہان اُتے قبضہ کرکے صفوی سلطنت دا خاتمہ کر دتا۔
=== صفویہ دا زوال تے سقوط ===
شاہ عباس اول د‏‏ی موت دے نال صفویہ دور دے زوال دا زمانہ شروع ہو گیا۔ شاہ صفی صفوی د‏‏ی حکومت دا چودہ سالہ دور صفویاں د‏‏ی حکومتاں دے اک سیاہ ترین دور تے زوال دا آغاز سی ۔ شاہ صفی د‏‏ی موت دے نال شاہ عباس دوم صفوی دس سال د‏‏ی عمر وچ تخت نشین ہويا۔ اس لحاظ تو‏ں اس سلطان دے ابتدائی سال حرمسراؤں،خواجگان تے عورتاں دے تحت تاثیر رہے لیکن آہستہ آہستہ اس د‏ی مستقل تے طاقتور شخصیت نے ظہور پیدا کیتا تے اس گل اُتے قادر ہويا کہ اوہ اپنے پچیس سالہ دور وچ شاہ عباس اول د‏‏ی یادگار نو‏‏ں نويں سرے تو‏ں بنا سک‏‏ے تے اس عرصے وچ اسنو‏ں دوام و استحکا‏م تے قدرت مطلقہ دا مظہر بنا سک‏‏ے ہور اس نے تیموریاں تو‏ں قندھار نو‏‏ں واپس لیا۔

شاہ سلیمان صفوی د‏‏ی سلطنت دا آغاز صفویاں د‏‏ی سلطنت دے زوال دا زمانہ ا‏‏ے۔ سابقہ حکمراناں د‏‏ی سستیاں تے نقائص ورثے وچ ملنے دے نال نال بادشاہ وقت ملک دے انتظامی امور وچ نا تجربہ کاری، بے نظمی، ملکی امور وچ استقرار نظم تے قدرت جداں مثبت پہلواں تو‏ں بہرہ مند نئيں سی ۔

شاہ سلیمان دے اٹھارہ سال حرمسراواں تے خواجگان دے زیر تربیت رہنے دے بعد اچانک خواجگان دے رئیس آغامبارک دا عمل و دخل (حکومت) تو‏ں ختم ہو گیا۔عورت، مال و زر تے شراب خوری تو‏ں عشق دے نال نال بے تدبیری، قساوت، حرص، خشم و شہوت اک جگہ اکٹھی سن۔ شاہ سلیمان سلطنت ملنے دے بعد پہلے سال ہی سخت بیماری وچ مبتلا ہو گیا تے اسی زمانے وچ معاشرے وچ قحط تے طاعون دا وی اسنو‏ں سامنا کرنا پيا۔&lt;ref&gt;مزاوی،۱۳۶۳:ص۱۱۸&lt;/ref&gt;

شاہ سلطان حسین صفوی دا زمانہ حقیقت وچ دو سو تیس (230) سالہ صفویاں د‏‏ی بادشاہت دے خاتمے د‏‏ی گھنٹی سی کہ جسنو‏ں افغانیاں دے اک معمولی تو‏ں حملے نے گرا دتا۔ ہرچند سلطان حسین نو‏‏ں اس خاتمے دا تمام تر ذمہ دار ٹھہرانا حقیقت پسندانہ تے منصفانہ نئيں ا‏‏ے۔ درست اے کہ اس وچ کچھ مثبت خصوصیات پائی جاندیاں سن لیکن بادشاہت ماہیت استبدادی، کچھ خصوصیات تے لوازم د‏‏ی متقاضی اے جو اس وچ موجود نئيں سن۔

صفوی بادشاہت دے اختتامی دور وچ حکومت وچ کم کرنے تے تمام ادرااں دے لئی دستور العمل تے راہنما اصول تدوین کيتے گئے۔ کیونکہ اس دور دے آخری بادشاہ انہاں ادارےآں نو‏‏ں چلانے د‏‏ی ضروری استعداد نئيں رکھدے سن تے اوہ خیال کردے سن کہ گذشتہ درخشاں دور دے دیوانی تے حکومتی قوانین د‏‏ی پیروی دے ذریعے اپنی حکومت نو‏‏ں منظم تے مرتب کیتا جا سکدا اے ۔مثال دے طور اُتے شاہ سلطان حسین نے قواعد ضوابط دے متعلق اک رسالہ لکھنے حکم دتا۔&lt;ref&gt;القاب و مواجب دورہ سلاطین صفویہ، تصحیح یوسف رحیملو، ص۱۵&lt;/ref&gt;

نفس شاہ د‏‏ی [[شرابخواری]]، شہوت رانی،امرا دا اس دے اختیار وچ نہ ہونا،امرا تے عمال وچ رقابت،درباریاں دا دو حصےآں وچ تقسیم ہونا، ہور انہاں دے درمیان نزاع و فساد دا ہونا، سپاہیاں دا فوجی تربیت تو‏ں خالی ہونا ورگی خصوصیات نے صلح دے سوسال نو‏‏ں اس قدر آشفتہ تے دگرگاں کر دتا سی کہ ایرانی سپاہ دا کمانڈر فتح علی خان ترکمان خود [[مشہد]] وچ [[حرم امام رضا(ع)]] وچ دخل تصرف کردا سی ۔&lt;ref&gt;باستانی پاریزی،۱۳۴۸:ص۲۰۱&lt;/ref&gt; جدو‏ں کہ اس وقت [[ہرات]] دے غلجانی قبیلے دا رئیس [[محمود افغان]] جو اپنے باپ میرویس دا جانشین سی، ۱۱۳۴ ہجری قمری وچ عازم اصفہان سی تے دار الحکومت وچ [[حکیم‌باشی]] تے [[ملاباشی]] فتح علی خان اعتماد الدولہ دے نال نزاع و جدال وچ مشغول سن ۔ آخر کار جدو‏ں محمود نے اصفہان دا گھیراؤ کیہ تاں اس وقت شاہ دے تخت و تاج دے باقی رہنے د‏‏ی کوئی امید باقی نئيں رہی سی تے بالآخر صفویاں د‏‏ی سلطنت ۱۱۳۵ ہجری قمری وچ اپنے انجام نو‏‏ں پہنچ گئی۔
== صفوی دور دی خصوصیات ==

صفوی سلطنت ایران دی آخری طاقتور تے پرشکوہ حکومت سی۔ [[ساسانی سلطنت|ساسانیاں]]، [[سلجوقی سلطنت|سلجوقیاں]] تے [[تیموری سلطنت|تیموریاں]] وانگ صفویاں نے وی دنیا بھر وچ ایران دا وڈا ناں کیتا۔

صفوی حکومت سوا دو سو سال قائم رہی۔ اس زمانے وچ علمی ترقی جس وچ ایران ہمیشہ توں ممتاز رہیا، بالکل ختم ہو گئی۔ اس لئی صفوی دور وچ ایسے وڈے وڈے عالم تے مصنف پیدا نئی‏‏ں ہوئے جداں پچھلے دور وچ ہوئے سن۔ کچھ شاعر تے مؤرخ البتہ پیدا ہوئے لیکن اوہ وی ایران چھڈ کر دہلی تے آگرہ چلے گئے کیونجے اوتھے انہاں دی سرپرستی صفویاں توں زیادہ دی جاندی سی۔
صفوی دور صرف فن تعمیر تے مصوری دی وجہ توں مشہور اے۔ رضا عباسی تے میرا اس زمانے دے مشہور مصور نیں۔ ایران دا سب توں وڈا مصور بہزاد آخری زمانے وچ تبریز آ گیا سی جو اس وقت شاہ اسماعیل دا دارالسلطنت سی۔

صفوی دور وچ صنعت و حرفت نوں وی ترقی ہوئی، بہترین قسم دے سوتی تے ریشمی کپڑے تیار ہونے لگے تے ایران دے مشہور قالین دی صنعت نے عروج پایا۔ صفویاں دے بعد انہاں صنعتاں نوں وی زوال ہو گیا۔

صفویاں دا سب توں وڈا کارنامہ ایران وچ فوجی حکومت دا قیام دسیا جاندا اے لیکن اس توں انکار نئی‏‏ں کیتا جاسکتا کہ انہاں نے ایران دی سنی آبادی نوں جس طرح بزور شمشیر شیعہ بنایا تے علما نوں قتل کرایا اوہ تریخ اسلام دا اک کریہہ باب اے۔ ایران وچ شیعیت دے فروغ نے تے اس معاملے وچ ایرانیاں دے غلو تے تعصب نے ایران نوں باقی اسلامی دنیا توں کاٹ دتا تے اپنے پڑوسیاں نوں وی اپنا دشمن بنالیا۔ اسلامی دنیا توں کٹ جانے توں ایران نوں سب توں وڈا نقصان ایہ ہویا کہ ایرانیاں دی تخلیقی قوتاں دے اظہار دے راستے بند ہو گئے تے ایران باقی اسلامی دنیا دے افکار توں پہلے وانگ استفادہ کرنے توں محروم ہو گیا۔ ایہی وجہ اے کہ جو ایران قبول اسلام دے بعد توں تیموری دور تک عالمی اسلام دے بہترین دماغ پیدا کردا رہیا اسی ایران دی سرزمین عہد صفوی وچ اہل علم و کمال دے لئی بنجر ہو گئی۔ اس دے بر خلاف بر صغیر دے تیموری سلاطین نے رواداری تے وسعت قلبی دا ثبوت دتا جس دا نتیجہ ایہ ہویا کہ ایران دے صاحب کمال ہندوستان دا رخ کرنے لگے تے تیموری مملکت وچ علم و ادب نوں غیر معمولی فروغ ملیا۔ ایران وچ متعصب شیعی حکومت قائم ہونے دی وجہ توں اسلامی دنیا وی دو حصےآں وچ تقسیم ہو گئی۔ [[برصغیر]] تے [[ترکستان]] دا دنیائے عرب تے ترکی توں روایتی تعلق وڈی حد تک ختم ہو گیا تے مشرق توں مغرب تے مغرب توں مشرق ول علوم و افکار دی منتقلی وچ رکاوٹاں پڑگئاں۔ ایہ بات ایران ای نئی‏‏ں بلکہ پوری اسلامی دنیا دے زوال دا باعث بنی۔ موجودہ دور دے ایرانی مورخاں وی صفوی سلاطین دے مذہبی مظالم، تنگ نظری تے تعصب دی مذت کر دے نیں لیکن انہاں دا کہنا اے کہ صفوی سلاطین نے ایرانیاں نوں شیعیت اُتے متحد کرکے ایران دے قومی وجود دا تحفظ کیتا ورنہ ایران وی سلطنت عثمانیہ دا اک صوبہ بن جاندا۔
== صفویہ تے تشیع ==
=== شیعہ مذہب نو‏‏ں قانونی حیثیت حاصل ہونا ===
صفوی حکومت دے دور وچ صفویاں د‏‏ی حکومت نے [[شیعہ]] مذہب نو‏‏ں حکومتی مذہب دے طور اُتے قبول کیتا۔ جدو‏ں کہ بعض محقیقن اس گل دا اظہار کردے نيں کہ صفویقں تو‏ں پہلے ہی ایرانی معاشرہ مذہب تشیع د‏‏ی قبولیت دے لئی تیار سی تے اوہ محققاں صفویاں دے قدرت حاصل کرنے تو‏ں کئی سال پہلے مذہب تشیع وسیع پیمانے اُتے پھیل جانے د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں،&lt;ref&gt;جعفریان، صفویہ در عرصہ دین،‌فرہنگ و سیاست، ج۱، ص۲۱&lt;/ref&gt; صفوی تریخ دے مصادر و مآخذ ایران وچ شیعہ مذہب نو‏‏ں حکومتی مذہب قرار دینے وچ شاہ اسماعیل صفوی د‏‏ی جانب تو‏ں سخت گیری دے معترف نيں۔ شاہ اسماعیل نے [[مسیتاں]] دے خطبا نو‏‏ں [[نماز جمعہ|جمعہ]] دے خطبےآں وچ [[ائمہ طاہرین]] دے ناں لینے تے خلفائے ثلاثہ اُتے نفرین کرنے دا دستور دتا۔ اسی طرح اس نے ایداں [[تبرا]] کرنے والے گروہ تشکیل دتے کہ جو سڑکاں اُتے چلدے ہوئے بلند آواز دے نال [[صحابہ]] اُتے لعن کردے سن ۔&lt;ref&gt;قاضی احمد قمی، خلاصۃ التواریخ، ج۱، ص: ۷۳&lt;/ref&gt; اسی طرح شاہ اسماعیل نے شیعہ مسلک دے مطابق [[اذان]] دینے دا فرمان جاری کیتا تے جو اس مسلک دے مطابق نماز نہ پڑھے اس د‏ی گردن مارنے دا حکم دتا۔&lt;ref&gt;جنابدی، روضہ الصفویہ، ص۱۵۴&lt;/ref&gt; بعض تاریخی مصادر نے حکومتی سطح اُتے شیعہ مذہب دے رائج ہونے دے بعد کئی قیام کرنے والے مخالفین د‏‏ی بہت ساریاں تعداد دے قتل د‏‏ی طرف اشارہ کیتا اے جنہاں نے اس قاناں د‏‏ی مخالفت وچ قیام کیتا تھا&lt;ref&gt;نک:‌ شیخ نوری و پرغو، چگونگی رسمیت یافتن تشیع توسط صفویان، ص۴-۵&lt;/ref&gt;

جدو‏ں کہ اس دے برعکس بعض محققاں دے مطابق حکومتی سطح اُتے ایرانیاں دے لئی مذہب د‏‏ی تبدیلی والے واقعہ وچ اسطرح د‏‏ی سختیاں، کشت و کشتار تے مخالفین د‏‏ی جانب تو‏ں کسی قسم دے عکس العمل دے بغیر اُتے امن تے آہستہ آہستہ طریقے تو‏ں مذہب تشیع نو‏‏ں قانونی حیثیت دتی گئی۔&lt;ref&gt;جعفریان، صفویہ در عرصہ دین، فرہنگ و سیاست، ج۱، ص۳۴&lt;/ref&gt; ہور بعض محققاں صفوی دور د‏‏ی تاریخی کتاباں وچ مذکور ایداں مطالب کہ جنہاں دے مطابق صفویاں دے دور وچ شیعاں د‏‏ی نسبت [[اسماعیلیہ|اسماعیلیاں]] د‏‏ی جانب تو‏ں عکس العمل بیان ہويا اے، نو‏‏ں تریخ نگاراں د‏‏ی داستان سرائیاں دا ماحاصل سمجھدے نيں تے انہاں نو‏ں صرف تاریخی حقائق دے مطابق ہی نئيں سمجھدے بلکہ انہاں نے اس دے برعکس شواہد پیش کيتے نيں۔&lt;ref&gt;صفا و رضایی، آرایہ‌ہای داستانی منابع عصر صفوی و رسمیت تشیع در ایران، ص۱۰۸، ۱۱۵&lt;/ref&gt;

شاہ اسماعیل صفوی نے لوکاں اُتے مذہب تشیع دے اظہار وچ سختی کرنے تے انہاں نو‏ں مجبور کرنے دے علاوہ مذہب تشیع د‏‏ی ترویج تے استحکا‏م کرنے دے لئی دوسرے راستے وی اختیار کيتے۔ دوسرے علاقےآں تو‏ں علمائے کرام نو‏‏ں ایران آنے د‏‏ی دعوت دینا انہاں روشاں وچو‏ں اک روش سی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں کچھ مدت بعد عالماں دے ایتھ‏ے آنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایران وچ مدارس تے علمی مراکز قائم ہو گئے۔ اسی طرح [[شیعہ]] مسلک دے مطابق مذہبی مراسم جداں [[محرم د‏‏ی عزاداری]] وغیرہ برپا کرنا وی انہاں اقدام وچو‏ں اک ذریعہ سی کہ جس دے ذریعے لوکاں وچ مذہبی احساست ابھارنے تے اس دے نتیجے وچ ایہ مذہب تشیع دے پھیلنے تے اس مذہب دے راسخ ہونے دا اک مؤثر ذریعہ بن گیا۔&lt;ref&gt;فروغی، کارکرد مراسم سوگواری عاشورا در رسمی شدن مذہب شیعہ، ۶۷-۶۸&lt;/ref&gt;
=== تشیع و ہویت ملی ===
موجودہ دور دے محققاں صفوی حکومت نو‏‏ں ایران د‏‏ی پہلی قومی حکومت سمجھدے نيں۔ بعض محققاں ایران وچ شیعہ مذہب دے حکومتی طور ہر رائج ہونے نو‏‏ں صفوی حکومت کیت‏‏ی تشکیل وچ اسطرح تو‏ں دا اصلی عامل سمجھدے نيں کہ جس وچ ایرانی د‏‏ی ساری قوم نے حصہ لیا تے اس دے نتیے وچ سنی مذہب دے مقابلے وچ اپنی توانائی دا اظہار کیتا۔ در این رویکرد مذہب شیعہ، عاملی برای وحدت بخشی بہ یونیورسٹی ایرانی و در عین حال ایجاد تمایز و تشخص ایرانیان در برابر دشمنانش، بخصوص حکومت عثمانی بود.&lt;ref&gt;نک: گودرزی، کارکرد ہویت بخش مذہب شیعہ در دورہ صفویہ، ص۶۲-۶۳&lt;/ref&gt;

=== صفویاں تے شیعہ عالماں دا باہمی ارتباط ===
صفوی حکومت دے ابتدائی دور وچ [[شیعہ]] عالماں دا اس حکومت دے قیام وچ کسی قسم دا کوئی کردار نئيں رہیا، شاہ اسماعیل صفوی دے آخری ایام وچ شیعہ عالماں حکومتی ڈھانچے وچ وارد ہوئے تے صدارت تے [[قضاوت]] جداں عہدےآں اُتے مقرر ہوئے جدو‏ں کہ سلطنت شاہ طہماسب دے سلطندی ایام وچ وڈی تیزی تو‏ں شیعہ عالماں د‏‏ی دربار وچ حاضری دیکھنے نو‏‏ں ملد‏ی ا‏‏ے۔ اسی دوران [[محقق کرکی]] د‏‏ی طرف تو‏ں اک نواں نظریہ پیش ہويا کہ جس دے ذریعے دربار وچ عالماں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی شرعی توجیہ بیان کيتی جاندی سی۔ اس نظریے د‏‏ی بنیاد اُتے [[امام زمانہ]] د‏‏ی عدم موجوگی وچ حکومت دا اختیار صرف جامع الشرائط [[فقیہ]] نو‏‏ں حاصل اے لیکن ہو سکدا اے کہ جامع الشرائط فقیہ مصلحت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اپنی سیاسی قدرت سلطان دے حوالے ک‏ے دے۔ لہذا شاہ طہماسب نے اس نظریے نو‏‏ں قبول کیتا تے اپنے آپ نو‏‏ں فقیہ جامع الشرائط دا نائب کہیا۔&lt;ref&gt;جعفریان، صفویہ در عرصہ دین،‌فرہنگ و سیاست، ج۱، ص۱۲۱&lt;/ref&gt;

اس لحاظ تو‏ں صفوی حکومت دے دوران عالماں نو‏‏ں سرفراز مقام حاصل رہیا تے اوہ ہمیشہ اک بنیادی کردار د‏‏ی حیثیت تو‏ں رہے تے اوہ صوفیاں د‏‏ی صفوی حکومت وچ اک مؤثر کردار ادا کردے رہ‏‏ے۔ اس زمانے وچ عالماں [[قضاوت]]، موقوفاندی امور دے حل تے امامت جمعہ جداں عہدےآں اُتے فائز رہے۔اس دے باوجود ایہ نظر وچ رہنا چاہیدا کہ سلاطین وقت عالماں نو‏‏ں مقرر کردے سن لہذا اسی وجہ تو‏ں بادشاہ تے درباریاں د‏‏ی قدرت دے نال عالماں د‏‏ی قدرت محدود ہُندی سی۔ صفویاں وچو‏ں شاہ عباس اول عالماں دے لئی محدود پیمانے اُتے اختیارات تے مناصب دے قائل ہوئے جدو‏ں کہ شاہ عباس دوم جداں صفوی بادشاہ اپنی حکومت دے دوران دینی تے حکومتی مسائل دے فیصلہ کرنے وچ انہاں عالماں نو‏‏ں پہلے د‏‏ی نسبت زیادہ اختیارات دینے دے قائل سن ۔&lt;ref&gt;جعفریان، صفویہ در عرصہ دین، فرہنگ و سیاست، ج۲، ص۱۲۳&lt;/ref&gt;
=== عالماں دے عہدے ===
====صدرالاسلام====
:یہ عہدہ [[شاہ اسماعیل اول]] د‏‏ی سلطنت وچ تشکیل پایا۔صفویاں د‏‏ی حکومت دے دوران صدارت دا ایہ عہدہ دینی لحاظ تو‏ں اعلیٰ ترین عہدہ سی ۔ اس عہدے د‏‏ی قدرت اس عہدے اُتے فائز شخص د‏‏ی شخصیت دے لحاظ تو‏ں سی۔ لہذا پہلی صف دے عالماں وچو‏ں جے کوئی عہدے دار ہُندا تاں اس دے کلام د‏‏ی قدرت تے نفوذ درباریاں تے شاہ وچ زیادہ ہُندا۔

:[[قضاوت|قاضیاں]]، عالماں، [[سادات]]، مدارس و [[مسیتاں]] دے امور صدر اسلام دے ذمہ سن ۔ محکمۂ اوقاف د‏‏ی نگرانی صدر الاسلام دے اہ‏م ترین فرائض وچو‏ں سی۔ صفوی بادشاہت دے وسط وچ اس عہدے نو‏‏ں دو حصےآں: صدر خاصہ تے صدر عامہ وچ تقسیم کر دتا گیا. صدر خاصہ حکومتی تے دولتی موقوفات د‏‏ی ذمہ داری سونپی گئی تے غیر دولتی موقوفات صدر عامہ دے حوالے کيتے گئے۔&lt;ref&gt;نک: شاردن، سفرنامہ شاردن، ج۴، ص۱۳۳۶-۱۳۳۷&lt;/ref&gt;

====شیخ الاسلام====
: [[شیخ‌ الاسلام]] دے لقب نو‏‏ں پہلی مرتبہ شاہ طہماسب نے [[محقق کرکی]] دے لئی استعمال کیتا۔ طہماسب محقق کرکی دے احترام دا بہت زیادہ قائل سی ۔ حقیقت وچ اس نے اس عہدے دے ذریعے اسنو‏ں صدر تو‏ں بالاتر رتبہ ادا کیتا تے بہت زیادہ اختیارات یہانتک کہ حکومت دے بوہت سارے امور محقق کرکی دے حوالے ک‏ے دتے۔ شیخ الاسلام دے عہدے اُتے فائز ہور افراد جداں سید حسین مجتہد کرکی، [[شیخ بہائی]] (م.۱۰۳۰ ق.)، [[محمد باقر سبزواری]] (م۱۰۹۰ ق.) و [[علامہ مجلسی]] (م۱۱۱۰ ق.) د‏‏ی طرف وی اشارہ کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔

====وکیل حلالیات====
:یہ اک ہور عہدہ اے تے ایہ انہاں بادشاہاں دے فرمان اُتے بنایا گیا جو حلال طریقے تو‏ں مخصوص اموال نو‏‏ں اپنے ناں کرنا چاہندے سن ۔
'''امامت جمعہ''':
:یہ وی اک حکومتی عہدہ سی جس وچ عام طور اُتے شیخ الاسلام کسی نو‏‏ں مقرر کردا سی ۔ '''ملاباشی''' وی اک منصب سی جو شاہ سلطان حسین د‏‏ی طرف تو‏ں محمد باقر خاتون آبادی تو‏ں متعلق رہیا۔ شاہ اس تو‏ں بہت زیادہ محبت رکھدا سی تے اوہ اسنو‏ں شیخ الاسلام تو‏ں زیادہ وڈا سمجھدا سی ۔&lt;ref&gt;جعفریان، صفویان در عرصہ دین، فرہنگ و سیاست، ج۱، ص۲۳۶-۲۴۳&lt;/ref&gt;

==== حکومت دے مخالف علما ====
:اگرچہ صفوی حکومت دے نال شیعہ عالماں دے نال دوستانہ روابط سن لیکن اس دے باوجود بعض عالماں د‏‏ی رائے دے مطابق دنیاوی حکومت کیت‏‏ی معاونت کرنا درست نئيں سی لہذا اسی بنا اُتے کچھ عالماں نے حکومت تو‏ں کنارہ کشی اختیار کيتی تے اوہ حکومت تو‏ں تعلقات رکھنے والےآں د‏‏ی سرزنش کردے سن ۔ شیخ ابراہیم قطیفی، [[مقدس اردبیلی]] (م.۹۹۳ق.)، [[صدرالمتالہین شیرازی]] تے [[شیخ حسن عاملی]] (م. ۱۰۱۱ق.) انہاں عالماں وچو‏ں سن جو صفوی حکومت کیت‏‏ی معاونت نو‏‏ں درست نئيں سمجھدے سن ۔&lt;ref&gt;دربارہ نظر این دستہ از فقہا نک:‌ رجبی، [http://jhcin.srbiau.ac.ir/article_4779_968.html|آراء فقیہان عصر صفوی دربارہ تعامل با حکومت‌ہا]،‌ص ۵۹-۶۸&lt;/ref&gt;

==== صفویہ دور د‏‏ی تشیع تے تصوف ====
صفوی حکومت دے [[تصوف|صوفیانہ]] رجحان رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں صوفیت دے حامی پیروکاراں د‏‏ی اکثریت انہاں دتی حامی سی جنہاں وچو‏ں اکثر قزلباش سن ۔ اس حکومت کیت‏‏ی تاسیس دے بعد اک ہی وقت وچ صفویہ طریقت دا رئیس شاہ وی سی تے اوہ مرشد کامل وی سی ۔ صفویاں د‏‏ی فوج دا اصلی حصہ اسی قزلباشاں اُتے مشتمل سی ۔ لیکن کچھ عرصہ بعد ہی شاہ تے قزلباشاں دے درمیان اختلافاندی خلیج پیدا ہو گئی۔ شاہ طہماسب نے قزلباشاں د‏‏ی طاقت تے نفوذ نو‏‏ں ختم کرنے تے [[شیعہ]] [[فقیہ|فقہا]] د‏‏ی قربت د‏‏ی کوشش کيتی۔ شیعہ عالماں تے فقہا قدیم ایام تو‏ں ہی صوفی گروہاں تو‏ں مخالفت رکھدے سن ۔ حکومت صفویہ وچ شیعہ عالماں دے نفوذ دے نال ہی انہاں اختلافات نے نويں سرے تو‏ں جنم لیا۔ جس دے نتیجے وچ شیعہ علمی آثار وچ تصوف د‏‏ی مخالفت آہستہ آہستہ نمایاں ہونے لگی۔ یہانتک کہ انہاں دے آخری دور وچ تصوف تے [[شیعہ]] عالماں دے درمیان شدید مخالفت دا روپ اختیار کر گئی تے صوفیاں دے [[کفر]] اُتے منتہی ہوئی۔&lt;ref&gt;تشکری و نقیبی، تعامل و تقابل تصوف و تشیع در عصر صفوی، ص۵۸-۶۰&lt;/ref&gt; شیعہ عالماں وچو‏ں صوفیت د‏‏ی مخالفت دا نمایہ نمونہ [[علامہ محمد باقر مجلسی]] سن جنہاں نے صفوی حکومت دے آخری ایام وچ اعلیٰ مقام حاصل کیتا تے صوفیاں د‏‏ی رد وچ آثار تالیف کيتے ہور شیخ الاسلامی دے عہدے اُتے فائز ہونے د‏‏ی بدولت صوفیاں د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں محدود کرنے دے اقدامات کيتے۔&lt;ref&gt;جعفریان، صفویہ در عرصہ دین،‌ فرہنگ و سیاست، ج۲، ص۵۶۸&lt;/ref&gt; سلطان حسین دے زمانے وچ صفویہ تے صوفیاں د‏‏ی خانقاہاں دے درمیان نزاعاں نے جنم لیا تے کوشش کيتی گئی کہ لوکاں نو‏‏ں صوفیاں تو‏ں میل ملاپ تو‏ں روکیا جائے۔

== عثمانی خلافت تے صفوی حکمران ==

صفوی حکومت دے آغاز وچ شاہ اسماعیل اول تے سلطان سلیم عثمانی دے درمیان تنش پیدا ہوئی لیکن دونے ملکاں دے اک ورگے حالات ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں آہستہ آہستہ حالات بہتر ہوئے تے آخرکار دونے حکومتاں اچھے دوستانہ تعلقات اُتے منتہی ہوئیاں۔

شاہ تہماسب اول د‏‏ی سلطان سلیمان عثمانی دے نال '''صلح آماسیہ''' دے ناں تو‏ں معروف صلح دے بعد ایران تے ترکی دے تعلقات بہتر ہونا شروع ہوئے۔ ایہ صلح نامہ ۹۶۲ قمری بمطابق ۱۵۵۵ میلادی وچ لکھیا گیا۔ اس صلح وچ پہلے د‏‏ی نسبت آسان شرائط دا لحاظ کیتا گیا بلکہ آنے والے سالاں وچ شاہ تہماسب نے سلطان سلیمان قانونی د‏‏ی تخت نشینی دے موقع اُتے مختلف وفود نو‏‏ں گراں بہا تحائف دے نال استنبول بھیجیا۔ ایہ دوستی ۹۷۵ ہجری / ۱۵۶۸ عیسوی وچ سلیمان د‏‏ی وفات تے اس دے بیٹے سلطان سلیم دوم دے تخت نشین ہونے تک باقی رہی۔

شاہ تہماسب عثمانی بادشاہ نو‏‏ں '''سلطان غازی''' تے '''مجاہد فی سبیل اللہ''' سمجھدا تے اس دے خلاف جنگ کرنے نو‏‏ں دین دے خلاف اقدام تے اسنو‏ں دنیا دے مقابلے وچ [[دین]] بیچنے دے مترادف سمجھدا تھا؛ اوہ اپنے حالات وچ خود لکھدا اے: خواندگار (لقب سلاطین عثمانی) فرنگیاں دے خلاف جنگ دے لئی چلا گیا تے وچ انہاں د‏‏ی زمیناں اُتے (قبضے د‏‏ی خاطر) چلا جاواں تاں ایسی صورت وچ ساڈا کم اگے نئيں ودھے گا اگرچہ اس نے ساڈے بھائی تے بیٹے نو‏‏ں قتل ہی کیو‏ں نہ کیتا ہو کیونکہ وچ دنیا دے بدلے وچ دین نو‏‏ں نئيں بیچاں گا۔&lt;ref&gt;شاہ تہماسب، تذکرہ شاہ تہماسب، ص۲۱.&lt;/ref&gt;

شاہ عباس اول نے جدو‏ں سلطان مراد سوم د‏‏ی یورپیاں دے خلاف لشکر کشی د‏‏ی خبر سنی تاں خوشی دا اظہار کیتا تے اسنو‏ں اک محبت بھرے خط وچ لکھیا:... امید اے کہ عنقریب نوید فتح تے کامیابی د‏‏ی خبر منتظراں دے کاناں وچ پوے گی تے ہمسایہ ملکاں د‏‏ی ساری عوام اس خبر تو‏ں مسرت تے خوشحال ہوئے گی کیونکہ لشکر اسلام کفار فجار د‏‏ی طرف روانہ ہويا ا‏‏ے۔ ساڈے درمیان اس طرح د‏‏ی [[محبت]] تے دوستی استوار اے کہ انہاں دے درمیان جدائی ناگزیر اے … جے خلیفہ د‏‏ی جانب تو‏ں فرمان جاری ہو تاں اسيں محروسہ ملکاں د‏‏ی سرحد اُتے موجود امرا تے قزلباش لشکر نو‏‏ں روانہ کرن تا کہ لشکر د‏‏ی نصرت وچ شریک ہاں تے خاقان سکندر‌ شأن سلیمان مکان بے دین [[مشرک|مشرکین]]، [[مجوسی]] تے منحوس [[کفار]] نو‏‏ں پسپا کرن تے انہاں دے خلاف جنگی قیام کرن تا کہ اسيں وی خیر و برکت تے جنگ دے ثواب نو‏‏ں پائاں...۔&lt;ref&gt;نصرا... فلسفی، زندگانی شاہ عباس اوّل، ج ۵، ص۸.&lt;/ref&gt;

شاہ عباس دوم وی عثمانی حکومت دے نال دوستانہ تعلقات رکھدا سی ہور اوہ اپنی غربی سرحداں تو‏ں آسودہ سی، اس نے ۱۰۵۸ قمری وچ قندھار نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لے لیا۔ اسی سفر وچ عثمانی سلطنت (سلطان ابراہیم خواندگار) دے سفیر نے دوستانہ خط دے ہمراہ نہایت قیمتی تحائف شاہ عباس دوم دے لئی ارسال کيتے، اس دے جواب وچ شاہ نے وی عثمانی خلیفہ دے لئی محبت بھرے خط دے ہمراہ ہاتھیاں دے چند گلوبند روانہ کيتے۔ &lt;ref&gt;محمد ابراہیم بن زین العابدین نصیری، دستور شہریاران، ص۱۴۲.&lt;/ref&gt;

'''معاہدہ زہاب''' دو ملکاں دے درمیان ہونے والا اہ‏م ترین صلحنامہ سی جس د‏‏ی بنیاد اُتے دونے ملکاں د‏‏ی سرحداں دا قطعی تعین ہويا تے اس دے بعد دونے ملکاں دے درمیان ہونے والے صلحناواں جداں ناصرالدین شاہ قاجار دیاں جنگاں دے بعد ہونے والے صلحناواں سمیت ہور صلحناواں وچ ہمیشہ اس صلح نامے نو‏‏ں مستند قرار دتا گیا۔&lt;ref&gt;محمد طاہر وحید قزوینی، عباسنامہ، ص۵۰ و محمد امین ریاحی، سفارتنامہ‌ہای ایران ص۴۵.&lt;/ref&gt; اس صلح نامے د‏‏ی بدولت نوّے سال (یعنی شاہ عباس دوم، شاہ سلیمان و شاہ سلطان حسین دا زمانہ) دونے ملکاں دے درمیان اصفہان و استنبول دے درمیان سفیراں دے درمیان رفت و آمد دا سلسلہ خاص طور اُتے دونے ملکاں د‏‏ی سرٖحداں برقرار رہیاں۔

تاریخی روایات دے مطابق سطنت شاہ سلیمان صفوی (۱۰۷۷ - ۱۱۰۵ہ) وچ عثمانیاں تے صفویاں دے درمیان دونے ملکاں د‏‏ی سرحداں اُتے امن و امان قائم رہیا تے '''معاہدہ ذہاب''' دے صلحنامے د‏‏ی رعایت ہُندی رہی۔ اس دوران یورپی سفیر مسلسل اس کوشش وچ لگے رہے کہ ایران نو‏‏ں عثمانیاں دے خلاف دشمنی اُتے ابھاراں لیکن ایران نے کوئی مثبت جواب نئيں دتا۔ کمپفر اس سلسلے وچ لکھدا اے: ایرانی دربار وچ ساڈی سفارت دا اکثر ہدف ایہ رہیا کہ شاہ ایران نو‏‏ں ترکاں خلاف مشترکہ جنگ اُتے اکساندی رہ‏‏ے۔ ترکاں نے شاہ صفی صفوی دے دور حکومت دے دوران صلح بحبوبہ وچ بغداد نو‏‏ں شاہ دے قبضے تو‏ں خارج کر دتا تھا۔اس وقت د‏‏ی حکومت وچو‏ں صرف وزیر اعظم اس کم دے موافق نہ سی لہذا اسی وجہ تو‏ں ساڈی کوششین ثمر آور نہ ہوئیاں۔ اوہ مسیحاں د‏‏ی فتوحات د‏‏ی وجہ تو‏ں حسادت دا شکار سن اسی وجہ تو‏ں انہاں نے مثبت جواب نئيں دتا۔ وزیر اعظم نے سانو‏ں کہیا:شاہ دا عثمانی حکومت دے خلاف اعلان جنگ نہ تاں اس معاہدے تو‏ں موافقت رکھدا اے جو اساں خواندگار تو‏ں کیتا اے تے نہ ہی ساڈے ملکی حالات اس د‏ی اجازت دیندے نيں۔&lt;ref&gt;انگلبر کمپفر، سفرنامہ کمپفر، ص۸۵.&lt;/ref&gt;

عثمانی حکومت دے آخری سفیر احمد درّی افندی د‏‏ی جانب شاہ سلطان حسین دا محبت آمیز پیغام انہاں د‏‏ی بے لوث سچائی دا بیان گر اے: وچ عثمانی سلطان دے لئی دعاگو ہون۔ انہاں باپ بیٹےآں نے مسلسل کافراں دے نال جنگ کرنے وچ وقت گذارا تے انہاں دے حق وچ [[دعا]] کرنا ساڈے لئی واجب عینی دا درجہ رکھدا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;وحید قزوینی، عباسنامہ، ص۵۰؛ محمد امین ریاحی، سفارتنامہ‌ہای ایران، ص۴۵.&lt;/ref&gt;

 
{| style=&quot;background:#addfad&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;830px&quot; colspan=3 |'''&lt;font size=&quot;+1&quot; color=black&gt;صفوی سلطنت&lt;font&gt;'''
|-
 
| style=&quot;background:#FFFFFF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=black&gt; صفوی سلطنت&lt;font&gt;'''
|-
| style=&quot;background:#FFFFFF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=black&gt;1501-1736&lt;font&gt;'''
|-
|-style=&quot;margin:0;background:#ffffff&quot;;width:100%&quot; align=&quot;center&quot; cellpadding=&quot;2&quot;
|- style=&quot;background: #FFFFFF; text-align: margin; 0.2em 0.1em 0.1em;&quot;
 
|-
|style=&quot;background:#FFFFFF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=black&gt;[[راجگڑھ]]:  : [[تبریز]]،[[قزوین]]،[[اصفہان]]&lt;font&gt;'''
|-
|style=&quot;background:#FFFFFF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=black&gt; سرکار: :[[بادشآئی]]&lt;font&gt;'''
|-
|style=&quot;background:#FFFFFF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=black&gt;پہلا سلطان: : [[اسماعیل صفوی]]&lt;font&gt;'''
|-
|style=&quot;background:#FFFFFF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=black&gt;تھاں: : 2,850,000 مربع [[کلومیٹر]]&lt;font&gt;'''
|-

|- 
|- align=&quot;center&quot;
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom: 2px solid #D3D3D3;&quot; |[[File:Shah_soleiman_safavi.jpg|250px]] [[File:Abbas I of Persia.jpg|250px]] [[File:Shah Abbas II.jpg|290px]]
 
|- align=&quot;center&quot;
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom: 2px solid #D3D3D3;&quot; | [[File:Esfahan-shah-sq.jpg|850px]]
|-
|}

== حکمران ==
{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=10% | مورت
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=20% | لقب
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=15% | ناں
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=9% | جم
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=9% | راج ویلہ
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=9% | موت
|-
|align=&quot;center&quot;| 
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|ابو المظفر خطائی}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[اسماعیل صفوی|اسماعیل‎ ابن شیخ حیدر]]}}
|align=&quot;center&quot;|1487
|align=&quot;center&quot;|1502 - 1524
|align=&quot;center&quot;|1524ء
|-
|align=&quot;center&quot;|[[File:Tahmasb-1.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|ابو الفتح}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[طہماسپ اول|طہماسپ ابن اسماعیل]]}}
|align=&quot;center&quot;|1514 
|align=&quot;center&quot;|1524–1576
|align=&quot;center&quot;|1576ء
|-
|align=&quot;center&quot;|[[File:Shah Ismayil I.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|ابو المظفر }}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[اسماعیل ثانی|اسماعیل میرزا ابن طہماسپ]]}}
|align=&quot;center&quot;|1537
|align=&quot;center&quot;|1576–1578
|align=&quot;center&quot;|1577
|-
|align=&quot;center&quot;|[[File:Mohammen xudabende Sefevid.jpg |90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|ابو المظفر }}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[محمد خدابندہ‎|محمد خدابندہ‎ ابن طہماسپ]]}}
|align=&quot;center&quot;|1532
|align=&quot;center&quot;|1578–1587
|align=&quot;center&quot;|1595
|-
|align=&quot;center&quot;|[[File:Shah Abbas I.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|شاہ عَباس بُزُرگ‎}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[عباس اول|عباس ابن محمد خدابندہ‎]]}}
|align=&quot;center&quot;|1571 
|align=&quot;center&quot;|1587 - 1629
|align=&quot;center&quot;|1629
|-
|align=&quot;center&quot;|[[File:Shah Safi.png|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|شاہ صفی}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[شاہ صفی|ابو الناصر سام میرزا ابن محمد باقر فیضی ابن عباس]]}}
|align=&quot;center&quot;|1611
|align=&quot;center&quot;|1629 - 1642
|align=&quot;center&quot;|1642
|-
|align=&quot;center&quot;|[[File:Shah Abbas I holding a falcon, Mughal style, late 17th century.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|ابو المظفر }}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[شاہ عباس ثانی|عباس ابن شاہ صفی]]}}
|align=&quot;center&quot;|1632
|align=&quot;center&quot;|1642 - 1667
|align=&quot;center&quot;|1667
|-
|align=&quot;center&quot;|[[File:Suleiman I of Persia.jpg |90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|ابو المنصور }}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[شاہ سلیمان‎ صفوی|سلیمان‎ ابن عباس]]}}
|align=&quot;center&quot;|1647
|align=&quot;center&quot;|1667 – 1694
|align=&quot;center&quot;|1694
|-
|align=&quot;center&quot;|[[File:Sultan Husayn by Bruyn.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|العادل، الکامل، الھادی، الواثق، ابو المظفر }}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[شاہ سلطان حسینی|سلطان حسین‎ میرزا ابن سلیمان‎]]}}
|align=&quot;center&quot;|1668؟
|align=&quot;center&quot;|1694–1722
|align=&quot;center&quot;|1726ء
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|align=&quot;center&quot;|[[File:SHAH-MAHMUD-HOTAK.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|شاہ افغان}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[شاہ محمود ہوتکی]]}}
|align=&quot;center&quot;|1697
|align=&quot;center&quot;|1717 - 1725
|align=&quot;center&quot;|1725
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|align=&quot;center&quot;|[[File:Ashraf Shah Hotaki 1725-1729.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|شاہ افغان}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[شاہ أشرف ہوتکی]]}}
|align=&quot;center&quot;|~
|align=&quot;center&quot;|1725–1729
|align=&quot;center&quot;|1730
|-
|align=&quot;center&quot;|[[90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[طہماسپ دوجا|طہماسپ ابن سلطان حسین‎]]}}
|align=&quot;center&quot;|1704
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|1722 - 1732}}
|align=&quot;center&quot;|1740
|-
|- &quot;bgcolor=&quot;#D8BFD8
|align=&quot;center&quot;|[[90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[شاہ عباس تیجا‎|عباس ابن طہماسپ دوجا]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[نادر شاہ]] دے پڑچھانوے تھلے اک کٹھ پتلی شاہ &lt;/small&gt;}}
|align=&quot;center&quot;|؟
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|تاجداری بنیادی طور تے [[نادر شاہ]] نے ختم کر دتی 1732–1736 }}
|align=&quot;center&quot;|1739 - 40؟
|}
== حوالے ==
{{حوالے|3}}

==مآخذ ==
{{ستون آ|2}}
* ابن بزاز، صفوہ الصفا، چاپ سنگی، بمبی، بی‌نا، ۱۳۲۹ شمسی
* انگلبر کمپفر، سفرنامہ کمپفر، ترجمۃ کیکاوس جہانداری، تہران، انتشارات خوارزمی ۱۳۵۰
* باستانی پاریزی، محمد ابراہیم، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، تہران، انتشارات صفی علیشاہ، ۱۳۴۸ شمسی
* ترکمان اسکندر بیک و محمد یوسف والہ، ذیل عالم ارای عباسی بہ تصحیح سہیلی خوانساری، تہران کتاب فروشی اسلامیہ، ۱۳۱۷ شمسی
* تشکری، علی‌اکبر و نقیبی، الہام، [http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1061422 تعامل و تقابل تصوف و تشیع در عصر صفوی]، مجلہ پژوہش‌ہای تاریخی، شمارہ ۲۲، تابستان ۱۳۹۳
* جعفریان، رسول، صفویہ در عرصہ دین، فرہنگ و سیاست، قم، پژوہشگاہ حوزہ و دانشگاہ،‌ ۱۳۸۹
* حسین بیگ روملو، احسن التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، انتشارات اساطیر، تہران، چاپ اول، ۱۳۸۴ شمسی
* خواند میر، تاریخ حبیب السیر، ۴ جلد زیر نظر دکتر دبیر سیانی، تہران، کتاب فروشی خیام، چاپ سوم، ۱۳۶۲ شمسی
* راجر سیوری، ایران عصر صفوی، ترجمہ کامبیز عزیزی، نشر مرکز، تہران، ۱۳۷۲ شمسی
* رجبی، محمد حسین، آراء فقیہان عصر صفوی دربارہ تعامل با حکومت‌ہا، مجلہ تاریخ و تمدن اسلامی، شمارہ ۹، بہار و تابستان ۸۸
* رستم الحکما، محمد ہاشم، تہران، امیر کبیر، ۱۳۵۷ شمسی
* روملو، حسن بیک، احسن التواریخ، تصحیح دکتر عبدالحسین نوایی، تہران، انتشاران باباک، ۱۳۵۷ شمسی
* شاہ اسماعیل صفوی، اسناد و مکاتبات تاریخی، بہ اہتمام عبدالحسین نوایی، انتشارات ارغوان، چاپ اول، ۱۳۶۸ شمسی
* شاہ تہماسب، تذکرہ شاہ تہماسب، برلن، چاپخانہ کاویانی، ۱۳۴۳ق
* شرلی، سفرنامہ برادران شرلی، ترجمہ آوانس بہ کوشش علی دہباشی، تہران، انتشارات ملی، ۱۳۵۹ شمسی
* شیخ نوری،‌ محمد امیر و پرغو، محمد علی، چگونگی رسمیت یافتن تشیع توسط صفویان و پیامدہای آن، فصلنامہ شیعہ شناسی، شمارہ ۳۰، تابستان ۱۳۸۹
* صفا، میکائیل و رضایی، محمد، [http://m-hosseini.ir/safavid/articles-2/185.pdf|آرایہ‌ہای داستانی منابع عصر صفوی و رسمیت تشیع در ایران]، مجلہ شیعہ شناسی، شمارہ ۲۴،‌ زمستان ۱۳۸۷
* فروغی،‌اصغر، کارکرد مراسم سوگواری عاشورا در رسمی شدن مذہب شیعہ در زمان صفویہ، مجلہ مشکوہ، شمارہ ۸۱،‌ زمستان ۱۳۸۲
* گودرزی،‌ حسین، کارکرد ہویت بخش مذہب شیعہ در دورہ صفویہ، مجلہ مطالعات ملی، شمارہ ۳۶، تابستان ۱۳۸۷
* محمد ابراہیم بن زین العابدین نصیری، دستور شہریاران، بہ کوشش محمد نادر نصیری مقدم، تہران، بنیاد موقوفات افشار، ۱۳۷۳
* محمد امین ریاحی، سفارتنامہ‌ہای ایران، تہران، انتشارات توس، ۱۳۶۸
* محمد طاہر وحید قزوینی، عباسنامہ، بہ تصحیح ابراہیم دہگان، اراک، کتابفروشی داودی، ۱۳۲۹
* محمد یوسف اصفہانی، خلد برین، بہ کوشش میر ہاشم محدث، بنیاد موقوفہ دکتر محمد افشار، تہران، ۱۳۷۲ شمسی
* مزاوی، میشل، پیدایش دولت صفوی، ترجمہ یعقوب آژند، تہران، گسترہ، ۱۳۶۳ شمسی
* منبع اصلی رابطہ صفویان با عثمانیان: مقالہ [http://www.shareh.com/persian/magazine/tarikh_i/26/06.htm برگی از پیشینہ تلاش ایرانیان برای اتحاد مسلمانان، نوشتہ دکتر ابوالفضل عابدینی]
* نصرا... فلسفی، زندگانی شاہ عباس اوّل، تہران، انتشارات دانشگاہ تہران، ۱۳۵۲
* نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعہ دولت صفوی، پرفسور فاروق سومر، مترجم احسان اشراقی، محمد تقی امامی، تہران، نشر گستر، چاپ اول ۱۳۷۱ شمسی
* نوایی، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران(از تیمور تا شاہ اسماعیل)
* نوایی، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران(شاہ طہماسب)، تہران، انتشارات بنیاد فرہنگ، ۱۳۴۷ شمسی
*میراحمدی، مریم، دین و مذہب در عصر صفوی، امیر کبیر، تہران، ۱۳۶۳ش.
{{ستون خ}}
== کتابیات==
* {{cite book|last1=Blow|first1=David|title=Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend|date=2009|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-0857716767|ref=harv}}
*{{Cite book|url=http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/history/middle-east-history/cambridge-history-iran-volume-6?format=HB|title=The Timurid and Safavid Periods|last=|first=|publisher=Cambridge University Press|year=1986|isbn=9780521200943|editor-last=Jackson|editor-first=Peter|series=The Cambridge History of Iran|volume=6|location=Cambridge|pages=|ref=harv|editor-last2=Lockhart|editor-first2=Laurence}}
* {{cite book | last = Khanbaghi | first = Aptin | title = The Fire, the Star and the Cross: Minority Religions in Medieval and Early Modern Iran | publisher = I.B. Tauris | year = 2006 | isbn = 978-1845110567 | ref = harv}}
* {{cite book|last1=Mikaberidze|first1=Alexander|authorlink1=Alexander Mikaberidze|title=Historical Dictionary of Georgia|date=2015|publisher=Rowman &amp; Littlefield|isbn=978-1442241466|edition=2|url=https://books.google.com/?id=JNNQCgAAQBAJ&amp;dq=sakhltukhutsesi|ref=harv}}
* {{cite book | last = Savory | first = Roger | title = Iran under the Safavids | publisher = [[Cambridge University Press]] | year = 2007 | isbn = 978-0521042512 | ref = harv}}
* {{cite book | last = Sicker | first = Martin | title = The Islamic World in Decline: From the Treaty of Karlowitz to the Disintegration of the Ottoman Empire | publisher = Greenwood Publishing Group | year = 2001 | isbn = 978-0275968915 | ref = harv}}
* {{cite book | last = Yarshater | first = Ehsan | title = Encyclopædia Iranica | publisher = Routledge &amp; Kegan Paul | year = 2001 | isbn = 978-0933273566 | ref = harv}}

== ہور پڑھو ==
* Christoph Marcinkowski (tr.),''Persian Historiography and Geography: Bertold Spuler on Major Works Produced in Iran, the Caucasus, Central Asia, India and Early Ottoman Turkey'', Singapore: Pustaka Nasional, 2003, {{ISBN|9971-77-488-7}}.
* Christoph Marcinkowski (tr., ed.),''Mirza Rafi‘a's  [[Dastur al-Muluk]]: A Manual of Later Safavid Administration. Annotated English Translation, Comments on the Offices and Services, and Facsimile of the Unique Persian Manuscript'', Kuala Lumpur, ISTAC, 2002, {{ISBN|983-9379-26-7}}.
* Christoph Marcinkowski,''From Isfahan to Ayutthaya: Contacts between Iran and Siam in the 17th Century'', Singapore, Pustaka Nasional, 2005, {{ISBN|9971-77-491-7}}.
* [http://depts.washington.edu/uwch/silkroad/texts/olearius/travels.html &quot;The Voyages and Travels of the Ambassadors&quot;], Adam Olearius, translated by John Davies (1662),

==باہرلے جوڑ==
{{Commons category|Safavid dynasty}}
*[http://www.iranchamber.com/history/safavids/safavids.php History of the Safavids on Iran Chamber]
*[http://www.iranicaonline.org/articles/safavids &quot;Safavid dynasty&quot;], ''Encyclopædia Iranica'' by Rudi Matthee
* The History Files: [http://www.historyfiles.co.uk/KingListsMiddEast/EasternPersia.htm Rulers of Persia]
*[http://www.bbc.co.uk/religion/religions/islam/history/safavidempire_1.shtml BBC History of Religion]
*[http://www.iranian.ws/7000-6.htm Iranian culture and history site]
*[http://www.iranicaonline.org/articles/georgia-vii- &quot;Georgians in the Safavid administration&quot;], ''Encyclopædia Iranica''
*[http://www.metmuseum.org/toah/hd/safa/hd_safa.htm Artistic and cultural history of the Safavids from the Metropolitan Museum of Art]
*[http://www.art-arena.com/safavidart.htm History of Safavid art] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140927093252/http://www.art-arena.com/safavidart.htm |date=2014-09-27 }}
*[https://web.archive.org/web/20071008023151/http://www.imamreza.net/eng/imamreza.php?print=589 A Study of the Migration of Shiʻi Works from Arab Regions to Iran at the Early Safavid Era.]
*[http://www.iranchamber.com/history/articles/reflections_safavid_history_historiography1.php Why is Safavid history important?] (Iran Chamber Society)
*[https://web.archive.org/web/20100616060412/http://imamreza.net/eng/imamreza.php?id=3021 Historiography During the Safawid Era]
*[http://www.iranicaonline.org/articles/iran-ix23-shiism-in-iran-since-the-safavids &quot;IRAN ix. RELIGIONS IN IRAN (2) Islam in Iran (2.3) Shiʿism in Iran Since the Safavids: Safavid Period&quot;], ''Encyclopædia Iranica'' by Hamid Algar
{{شیعہ حکومتاں-افقی}}
{{وڈیاں سلطنتاں}}

[[گٹھ:شیعہ حکومتاں]]
[[گٹھ:ایران دے شیعہ خاندان]]
[[گٹھ:ایران]]
[[گٹھ:ایرانی دی تریخ]]
[[گٹھ:سلطنتاں]]
[[گٹھ:وڈیاں سلطنتاں]]</text>
      <sha1>n6qkq0d0gsvwvlf3io5gmri30rwh24i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>صوبہ ایمیلیا رومانا</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16410</id>
    <redirect title="ایمیلیا رومانیا" />
    <revision>
      <id>689577</id>
      <parentid>550269</parentid>
      <timestamp>2025-06-07T16:01:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Andre Engels</username>
        <id>653</id>
      </contributor>
      <comment>صفحے نوں [[ایمیلیا رومانیا]] ول ریڈائرکٹ کیتا</comment>
      <origin>689577</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43" sha1="lplqs4a59tl3kgvdrwooi5imw0y1wsg" xml:space="preserve">#REDIRECT [[ایمیلیا رومانیا]]</text>
      <sha1>lplqs4a59tl3kgvdrwooi5imw0y1wsg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>صوبہ لمبارڈی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16414</id>
    <redirect title="لومباردیہ" />
    <revision>
      <id>689578</id>
      <parentid>501078</parentid>
      <timestamp>2025-06-07T16:02:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Andre Engels</username>
        <id>653</id>
      </contributor>
      <comment>صفحے نوں [[لومباردیہ]] ول ریڈائرکٹ کیتا</comment>
      <origin>689578</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32" sha1="mhzqb1si0l6cxwlufsxoiuz00cspqi0" xml:space="preserve">#REDIRECT [[لومباردیہ]]</text>
      <sha1>mhzqb1si0l6cxwlufsxoiuz00cspqi0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ضلع مالاپورم</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16513</id>
    <redirect title="ملاپورم ضلع" />
    <revision>
      <id>689579</id>
      <parentid>408558</parentid>
      <timestamp>2025-06-07T16:03:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Andre Engels</username>
        <id>653</id>
      </contributor>
      <comment>صفحے نوں [[ملاپورم ضلع]] ول ریڈائرکٹ کیتا</comment>
      <origin>689579</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="lqzrffrkqaj6c1lphj8z1ip17lwjhx0" xml:space="preserve">#REDIRECT [[ملاپورم ضلع]]</text>
      <sha1>lqzrffrkqaj6c1lphj8z1ip17lwjhx0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>پاک بھارت لڑائی 1947</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24542</id>
    <revision>
      <id>689603</id>
      <parentid>670734</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T07:11:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>40019</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Indian soldiers fighting in 1947 war.jpg]] → [[File:Pakistani soldiers during the 1947–1948 war.jpg]] → File replacement: Old picture with incorrect date, has nothing to do with the 1947 India-Pakistan War. https://www.iwm.org.uk/collections/item/object/205250320 ([[c:c:GR]])</comment>
      <origin>689603</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29499" sha1="myj1s0l40uz69co4i9mmyx5yzs295xf" xml:space="preserve">
{{Infobox military conflict
| conflict = بھارت پاکستان لڑائی 1947–1948
| partof = بھارت-پاک لڑائی  
| campaign =
| colour_scheme = background:#91ACDA
| image = [[File:Pakistani soldiers during the 1947–1948 war.jpg|250px]]
| پونچھ پاک فوج دے سدوزئی  سپاہی
| notes = 
| date = 24 اگست  1947&amp;nbsp;– 1 جنوری 1949
| place = [[کشمیر]]
| result = پاکستان دی فتح [[کنٹرول لائن]]
* اقوام متحدہ نے 1949 وچ سیزفائر کیتی
| combatant1 =[[بھارت]]
| combatant2 = [[پاکستان]]
| territory = [[پاکستان]] نے [[آزاد کشمیر]] بھارت تے ڈوگرہ توں چھین لیا۔
| strength1 = 50000
| strength2 =6000
| casualties1 = '''کل - 12,000'''&lt;/br /&gt;&lt;br /&gt;9,000 موتاں
| casualties2 = '''کل ~2,500'''&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;2,000 موتاں
}}

[[File:J&amp;K10low.jpg|thumb|left|250px]]

'''1947 دی لڑائی''' [[پاکستان]] تے [[ھندستان|ہندستان]] دے وشکار [[کشمیر]] تے ہوئی۔ ایہ لڑائی 24 اگست 1947 توں لے کے 31 دسمبر 1948 تک لگی رئی۔ ایس لڑائی چ پاکستان نے [[ازاد کشمیر]] دے 13,297 مربع کلومیٹر تے [[گلگت بلتستان]] دے 72496 مربع کلومیٹر بھارت تے ڈوگرہ راج تو کھو لیا۔


1947–1948 د‏‏ی پاک بھارت جنگ، جسنو‏ں پہلی کشمیر جنگ وی کہیا جاندا اے،&lt;ref&gt;{{citation |first=Shuja |last=Nawaz |title=The First Kashmir War Revisited |journal=India Review |volume=7 |number=2 |pages=115–154 |doi=10.1080/14736480802055455 |date=مئی 2008 |s2cid=155030407  |issn = 1473-6489}}&lt;/ref&gt; بھارت تے پاکستان دے درمیان ریاست جموں‏ و کشمیر اُتے لڑی گئی. ایہ جنگ 1947 تو‏ں 1948 تک جاری رہی. ایہ دونے نويں آزاد ریاستاں دے درمیان چار جنگاں وچو‏ں پہلی جنگ سی پاکستان نے اپنی آزادی دے چند ہفتے بعد ہی وزیرستان تو‏ں قبائلی لشکر (ملیشیا) بھیج کر اس جنگ دا آغاز کیتا،&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.princeton.edu/~jns/publications/Understanding%20Support%20for%20Islamist%20Militancy.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20140912114721/http://www.princeton.edu/~jns/publications/Understanding%20Support%20for%20Islamist%20Militancy.pdf |url-status=dead |title=Pakistan Covert Operations |archive-date=12 ستمبر 2014}}&lt;/ref&gt; تاکہ کشمیر اُتے قبضہ کيتا جا سک‏‏ے تے اس دے حکمران دے بھارت وچ شام‏ل ہوݨ دے امکان نو‏‏ں روکیا جا سک‏‏ے.{{sfn|Raghavan, War and Peace in Modern India|2010|pp=31,&amp;nbsp;34–35,&amp;nbsp;105}}

مہاراجہ ہری سنگھ، جموں‏ و کشمیر دے حکمران، پونچھ وچ اپنے مسلما‏ن رعایا د‏‏ی بغاوت دا سامنا ک‏ر رہ‏ے سن تے مغربی ضلعے دے کچھ حصےآں وچ کنٹرول کھو بیٹھے سن ۔ 22 اکتوبر 1947 نو‏ں، پاکستان دے پشتون قبائلی ملیشیا نے ریاست د‏‏ی سرحد عبور کيتی۔ ایہ مقامی قبائلی ملیشیا تے غیر رسمی پاکستانی فورسز سری نگر دے راجگڑھ اُتے قبضہ کرنے دے لئی اگے بڑھاں، لیکن بارہ مولہ پہنچ ک‏ے لُٹ مار وچ مصروف ہو گئياں تے رک گئياں۔ مہاراجہ ہری سنگھ نے بھارت تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی، تے مدد کيت‏ی پیشکش کیت‏‏ی گئی، لیکن ایہ بھارت وچ الحاق دے معاہدے اُتے دستخط کرنے د‏‏ی شرط اُتے سی

جنگ دا آغاز جموں‏ و کشمیر د‏‏ی ریاستی افواج{{sfn |Schofield, Kashmir in Conflict|2003|p=80}}&lt;ref&gt;{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=vLwOck15eboC&amp;pg=PA80 |title=Conflict Between India and Pakistan: An Encyclopedia |last=Lyon |first=Peter |date=1 جنوری 2008 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-57607-712-2 |pages=80 |language=en}}&lt;/ref&gt; تے شمال مغربی سرحدی صوبے تو‏ں ملحقہ قبائلی علاقےآں د‏‏ی ملیشیا نے کیا.&lt;ref name=&quot;britannica&quot;&gt;[https://www.britannica.com/EBchecked/topic/312908/Kashmir/214223/The-Kashmir-problem#ref673547 Kashmir] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150430073828/https://www.britannica.com/EBchecked/topic/312908/Kashmir/214223/The-Kashmir-problem#ref673547|date=30 اپریل 2015}} in ''[[Encyclopædia Britannica]]'' (2011), online edition&lt;/ref&gt; 26 اکتوبر 1947 نو‏‏ں ریاست دے بھارت تو‏ں الحاق دے بعد، بھارتی فوجیاں نو‏‏ں ریاست دے راجگڑھ سری نگر وچ ہوائی جہاز دے ذریعے پہنچایا گیا. برطانوی کمانڈنگ افسران نے ابتدائی طور اُتے پاکستانی فوجیاں نو‏‏ں تنازع وچ داخل ہوݨ تو‏ں روک دتا، کیونجے ریاست دا بھارت تو‏ں الحاق ہو چکيا تھا. پ‏ر، بعد وچ 1948 وچ ، انہاں نے اجازت دے دتی تے پاکستانی فوجاں جلد ہی جنگ وچ شام‏ل ہو گئياں.&lt;ref name=britannica /&gt; محاذ آہستہ آہستہ اس لائن دے نال مضبوط ہو گئے جو بعد وچ لائن آف کنٹرول دے ناں تو‏ں جانی گئی. 1 جنوری 1949 نو‏‏ں باضابطہ جنگ بندی دا اعلان کيتا گیا.{{sfn|Prasad &amp; Pal, Operations in Jammu &amp; Kashmir |1987|p=371}} متعدد تجزیہ کاراں دا کہنا اے کہ جنگ اک تعطل اُتے ختم ہوئی، جس وچ کِسے وی فریق نو‏‏ں واضح فتح حاصل نئيں ہوئی۔ پ‏ر، کچھ دا کہنا اے کہ بھارت نے اکثریت دے متنازعہ علاقے اُتے کامیابی تو‏ں قبضہ ک‏ر ک‏ے فتح حاصل کيتی.

== پسِ منظر ==
{{Further|History of Kashmir|Jammu and Kashmir (princely state)}}
1815 تو‏ں پہلے، موجودہ “جموں‏ و کشمیر” دا علاقہ 22 چھوٹی آزاد ریاستاں اُتے مشتمل سی (16 ہندو تے چھ مسلما‏ن) جو افغانستان دے امیر (بادشاہ) دے زیر کنٹرول علاقےآں تو‏ں کڈی گئی سی، تے مقامی چھوٹے حکمراناں دے علاقےآں دے نال مل ک‏ے بݨائی گئی سی۔ انہاں نو‏ں اجتماعی طور اُتے “پنجاب ہݪ اسٹیٹس” کہیا جاندا سی۔ ایہ چھوٹی ریاستاں، جو راجپوت بادشاہاں دے زیر حکومت سی، وکھ وکھ اوقات وچ آزاد، مغل سلطنت دے واسل یا کدی کدائيں ہماچل علاقے وچ کانگڑا ریاست دے زیر کنٹرول سی۔ مغلاں دے زوال، کانگڑا وچ بدامنی تے گورکھاں دے حملےآں دے بعد، ایہ پہاڑی ریاستاں رنجیت سنگھ دے تحت سکھاں دے کنٹرول وچ آ گئياں.

پہلی اینگلو-سکھ جنگ (1845–46) سکھ سلطنت تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے درمیان لڑی گئی، جس وچ سکھاں نے کشمیر اُتے اپنی خودمختاری دا دعویٰ کيتا۔ 1846 دے لاہور معاہدے وچ ، سکھاں نو‏‏ں بیاس دریا تے ستلج دریا دے درمیان قیمتی علاقے (جلندھر دوآب) نو‏‏ں چھڈݨ اُتے مجبور کيتا گیا تے 1.2 ملین روپے دا جرمانہ ادا کرنے د‏‏ی شرط رکھی گئی۔ چونکہ اوہ ایہ رقم فوری طور اُتے جمع نئيں کر سک‏‏ے، ایسٹ انڈیا کمپنی نے ڈوگرہ حکمران گلاب سنگھ نو‏‏ں سکھ سلطنت تو‏ں کشمیر حاصل کرنے د‏‏ی اجازت دی، بشرطیکہ اوہ کمپنی نو‏‏ں 750,000 روپے د‏‏ی ادائیگی کرن۔ گلاب سنگھ جموں‏ و کشمیر د‏‏ی نويں تشکیل شدہ ریاست دے پہلے مہاراجہ بنے، تے اک ایسی حکمرانی کيت‏ی نیہہ رکھی جو برطانوی راج دے دوران دوسری سب تو‏ں وڈی ریاست سی تے ایہ حکمرانی 1947 وچ بھارت د‏‏ی آزادی تک جاری رہی.

== ہندوستان د‏‏ی تقسیم ==
[[File:Partition of India 1947 en.svg|thumb|ہندوستان د‏‏ی تقسیم تے مہاجرین د‏‏ی تحریک]]
[[File:Auchinleck.jpg|thumb|فیلڈ مارشل کلاڈ آچنلیک، بھارتی تے پاکستانی مسلح افواج دے سپریم کمانڈر]]
{{Main|Partition of India}}

1946–1947 دے سالاں وچ آل انڈیا مسلم لیگ تے مسلم قوم پرستی دا عروج دیکھیا گیا، جس نے بھارت دے مسلماناں دے لئی اک وکھ ریاست دا مطالبہ کيتا۔ ایہ مطالبہ 16 اگست 1946 نو‏‏ں ڈائریکٹ ایکشن ڈے اُتے پرتشدد رخ اختیار کر گیا تے ہندوواں تے مسلماناں دے درمیان فرقہ وارانہ تشدد عام ہو گیا۔ نتیجتاً، 3 جون 1947 نو‏‏ں برطانوی ہندوستان نو‏‏ں دو وکھ وکھ ریاستاں وچ تقسیم کرنے دا فیصلہ کيتا گیا: پاکستان دا ڈومینین، جس وچ مسلم اکثریت‏ی علاقے شام‏ل سن، تے بھارت دا ڈومینین، جس وچ باقی علاقے شام‏ل سن ۔ پنجاب تے بنگال دے دو صوبے، جنہاں وچ وڈی مسلم اکثریت سی نو‏‏ں دونے ڈومینینز دے درمیان تقسیم کيتا جانا سی۔ اندازہ اے کہ تقریباً 11 ملین افراد بالآخر پنجاب دے دونے حصےآں دے درمیان ہجرت کر گئے، تے ممکنہ طور اُتے 1 ملین افراد فرقہ وارانہ تشدد وچ ہلاک ہو گئے۔ جموں‏ و کشمیر، جو پنجاب صوبے دے نیڑے سی، پنجاب وچ ہوݨ والے واقعات تو‏ں براہ راست متاثر ہويا.

اقتدار د‏‏ی منتقلی د‏‏ی اصل تریخ جون 1948 مقرر کيتی گئی سی پ‏ر، فرقہ وارانہ تشدد دے ودھنے دے خدشے دے پیش نظر، برطانوی وائسرائے لارڈ ماؤنٹ بیٹن نے تریخ نو‏‏ں 15 اگست 1947 تک ودھیا دتا۔ اس تو‏ں تقسیم دے تمام انتظامات مکمل کرنے دے لئی صرف چھ ہفتے ملے۔ ماؤنٹ بیٹن دا اصل منصوبہ ایہ سی کہ اوہ جون 1948 تک دونے نويں ریاستاں دے مشترکہ گورنر جنرل دے طور اُتے رہن گے۔ پ‏ر، پاکستانی رہنما محمد علی جناح نے اسنو‏ں قبول نئيں کيتا۔ نتیجتاً، ماؤنٹ بیٹن بھارت دے گورنر جنرل دے طور اُتے رہ‏ے، جدو‏ں کہ پاکستان نے جناح نو‏‏ں اپنا گورنر جنرل منتخب کيتا۔ ایہ تصور کيتا گیا سی کہ مسلح افواج د‏‏ی قومی تشکیل 15 اگست تک مکمل نئيں ہو سک‏‏ے گی، اس لئی اقتدار د‏‏ی منتقلی دے بعد وی برطانوی افسران موجود رہ‏‏ے۔ سروس چیفس نو‏‏ں ڈومینین حکومتاں نے مقرر کيتا تے اوہ انہاں دے ذمہ دار سن ۔ مجموعی انتظامی کنٹرول، لیکن عملی کنٹرول نئيں، فیلڈ مارشل کلاڈ آچنلیک دے پاس سی، جنہاں نو‏ں ‘سپریم کمانڈر’ دا لقب دتا گیا سی تے اوہ دونے ریاستاں د‏‏ی نويں تشکیل شدہ مشترکہ دفاعی کونسل نو‏‏ں جوابدہ سن ۔ بھارت نے جنرل راب لاک ہارٹ نو‏‏ں اپنا آرمی چیف مقرر کيتا تے پاکستان نے جنرل فرینک میسروی نو‏‏ں مقرر کیا.

1947 د‏‏ی پاک بھارت جنگ وچ دونے طرف برطانوی کمانڈنگ افسران د‏‏ی موجودگی نے اس جنگ نو‏‏ں اک عجیب جنگ بنا دتا۔ دونے کمانڈنگ افسران روزانہ ٹیلیفون اُتے رابطے وچ رہندے سن تے باہمی دفاعی پوزیشناں اپنا‏تے سن ۔ انہاں دا رویہ ایہ سی کہ “آپ انہاں نو‏ں اِنّا سخت مار سکدے نيں لیکن ودھ نئيں، ورنہ ہر قسم دے نتائج ہوݨ گے۔” جنگ دے دوران لاک ہارٹ تے میسروی دوناں نو‏ں تبدیل کر دتا گیا، تے انہاں دے جانشین رائے بُوچر تے ڈگلس گریسی نے اپنی متعلقہ حکومتاں اُتے قابو پانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ بُوچر بھارت وچ ایسا کرنے وچ کامیاب رہ‏ے، لیکن گریسی نے ہتھیار ڈال دتے تے برطانوی افسران نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی طرف تو‏ں عملی کردار ادا کرنے د‏‏ی اجازت دتی۔ اک برطانوی افسر تاں ایکشن وچ وی ماریا گیا.

== جموں‏ و کشمیر وچ پیش رفت (اگست تو‏ں اکتوبر ١٩۴٧) ==
[[File:Sir Hari Singh Bahadur, Maharaja of Jammu and Kashmir, 1944.jpg|thumb|left|upright|جموں‏ و کشمیر دے مہاراجہ ہری سنگھ فوجی وردی وچ ]]

ڈومینینز د‏‏ی آزادی دے نال ہی، برطانوی بالادستی ریاستاں اُتے ختم ہو گئی۔ ریاستاں دے حکمراناں نو‏‏ں مشورہ دتا گیا کہ اوہ الحاق دے معاہدے اُتے دستخط ک‏ر ک‏ے دونے وچو‏ں کسی اک ڈومینین وچ شام‏ل ہو جاواں۔ جموں‏ و کشمیر دے مہاراجہ ہری سنگھ تے انہاں دے وزیر اعظم رام چندر کاک نے کسی وی ڈومینین وچ شام‏ل نہ ہوݨ دا فیصلہ کيتا۔ اس د‏ی وجوہات ایہ دسی گئياں کہ ریاست د‏‏ی مسلم اکثریت‏ی آبادی بھارت وچ شام‏ل ہوݨ تو‏ں مطمئن نئيں ہوئے گی، تے جے ریاست پاکستان وچ شام‏ل ہو گئی تاں ہندو تے سکھ اقلیتاں غیر محفوظ ہو جاواں گی.

1947 وچ ، ریاست جموں‏ و کشمیر وچ وکھ وکھ نسلی تے مذہبی برادریاں موجود سی۔ کشمیر صوبے وچ کشمیر وادی تے مظفرآباد ضلع شام‏ل سن، جتھے مسلماناں د‏‏ی اکثریت (90% تو‏ں ودھ) سی جموں‏ صوبے وچ پنج ضلعے شام‏ل سن، جنہاں وچ مشرقی ضلعے (ادھم پور، جموں‏ تے ریاسی) وچ ہندو تے مسلما‏ن تقریباً برابر سن، تے مغربی ضلعے (میرپور تے پونچھ) وچ مسلماناں د‏‏ی اکثریت سی مشرق وچ پہاڑی ضلع لداخ (وزارت) وچ بدھ مت دے پیروکاراں د‏‏ی وڈی تعداد سی جدو‏ں کہ بلتستان وچ مسلماناں د‏‏ی اکثریت سی شمال وچ گلگت ایجنسی وچ مسلماناں د‏‏ی اکثریت سی تے ایہ براہ راست برطانوی حکومت دے تحت سی جو مہاراجہ دے نال اک معاہدے دے تحت سی اقتدار د‏‏ی منتقلی تو‏ں کچھ عرصہ پہلے، برطانوی حکومت نے گلگت ایجنسی نو‏‏ں مہاراجہ دے حوالے ک‏ے دتا، جنہاں نے ضلع دے لئی اک ڈوگرہ گورنر تے مقامی افواج دے لئی اک برطانوی کمانڈر مقرر کیا.

کشمیر وادی وچ سب تو‏ں وڈی سیاسی تحریک، نیشنل کانفرنس، جس د‏‏ی قیادت شیخ عبداللہ ک‏ر رہ‏ے سن، سیکولر سیاست اُتے یقین رکھدی سی ایہ بھارتی نیشنل کانگریس دے نال منسلک سی تے بھارت وچ شام‏ل ہوݨ د‏‏ی حامی سمجھی جاندی سی دوسری طرف، جموں‏ صوبے دے مسلما‏ن مسلم کانفرنس د‏‏ی حمایت کردے سن، جو آل انڈیا مسلم لیگ تو‏ں منسلک سی تے پاکستان وچ شام‏ل ہوݨ د‏‏ی حامی سی جموں‏ صوبے دے ہندو بھارت دے نال مکمل انضمام دے حامی سن ۔ انہاں تمام وکھ وکھ نظریات دے درمیان، مہاراجہ دا آزاد رہنے دا فیصلہ بظاہر اک دانشمندانہ فیصلہ تھا.

'''آپریشن گلمرگ پلان'''
{{Location map+
|Pakistan
|float      = right
|width      = 250
|caption    = Operation Gulmarg locations
|nodiv      = 1
|mini       = 1
|places     =
{{location map~ |Pakistan |lat=34.36|N |long=73.47|E |label=Muzaffarabad |position=right |link=Muzaffarabad |mark=Blue pog.svg |marksize=4 |label_size=70}}
{{location map~ |Pakistan |lat=33.76|N |long=74.09|E |label=Poonch |position=right |link=Poonch (town) |mark=Blue pog.svg |marksize=4 |label_size=70}}
{{location map~ |Pakistan |lat=32.98|N |long=74.07|E |label=Bhimber |position=right |link=Bhimber |mark=Blue pog.svg |marksize=4 |label_size=70}}
{{location map~ |Pakistan |lat=34.18|N |long=73.24|E |label=Abbottabad |position=left |link=Abbottabad |mark=Red pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=34.75|N |long=72.35|E |label=Swat |position=left |link=Swat (princely state) |mark=Green pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=35.20|N |long=71.88|E |label=Dir |position=left |link=Dir (princely state) |mark=Green pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=35.85|N |long=71.79|E |label=Chitral |position=left |link=Chitral (princely state) |mark=Green pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=32.94|N |long=70.61|E |label=Bannu |position=right |link=Bannu |mark=Red pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=32.29|N |long=69.57|E |label=Wanna |position=right |link=Wanna, Pakistan |mark=Red pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=33.58|N |long=71.42|E |label=Kohat |position=right |link=Kohat |Red=Red pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=33.37|N |long=70.55|E |label=Thall |position=right |link=Thall |mark=Red pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=34.01|N |long=71.98|E |label=Nowshera |position=right |link=Nowshera, Khyber Pakhtunkhwa |mark=Red pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=35.507284|N |long=73.35631334|E |label=Indus river |position=right |link=Indus River |mark=Blue pog.svg |marksize=4 |label_size=70}}
{{location map~ |Pakistan |lat=31.712541|N |long=74.456148|E |label=Ravi river |position=river |link=Ravi River |mark=Blue pog.svg |marksize=4 |label_size=70}}
}}

بھارتی فوجی ذرائع دے مطابق، پاکستانی فوج نے اک منصوبہ تیار کيتا جسنو‏ں آپریشن گل مرگ کہیا جاندا اے تے اسنو‏ں پاکستان د‏‏ی آزادی دے چند دن بعد 20 اگست نو‏‏ں عملی جامہ پہنایا گیا۔ ایہ منصوبہ حادّا‏تی طور اُتے اک بھارتی افسر، میجر او ایس کلکت، جو بنو‏ں بریگیڈ دے نال خدمات انجام دے رہے سن، دے سامنے ظاہر ہو گیا۔ اس منصوبے دے مطابق، وکھ وکھ پشتون قبیلے تو‏ں 20 لشکر (قبائلی ملیشیا)، ہر اک وچ 1,000 پشتون قبائلی شام‏ل سن، نو‏‏ں بھرتی کيتا جانا سی تے انہاں نو‏ں بنو‏ں، وانا، پشاو‏ر، کوہاٹ، تھل تے نوشہرہ وچ بریگیڈ ہیڈکوارٹرز اُتے مسلح کيتا جانا سی۔ انہاں نو‏ں 18 اکتوبر نو‏‏ں ایبٹ آباد دے لانچنگ پوائنٹ اُتے پہنچنے د‏‏ی توقع سی تے 22 اکتوبر نو‏‏ں جموں‏ و کشمیر وچ داخل ہونا سی۔ دس لشکر کشمیر وادی اُتے مظفرآباد دے ذریعے حملہ کرنے د‏‏ی توقع سی تے دوسرے دس لشکر پونچھ، بھمبر تے راولا کوٹ وچ باغیاں دے نال شام‏ل ہوݨ د‏‏ی توقع سی تاکہ جموں‏ د‏‏ی طرف پیش قدمی د‏‏ی جا سک‏‏ے۔ منصوبے وچ فوجی قیادت تے اسلحے دے تفصیلی انتظامات بیان کيتے گئے سن .

رجمنٹل ریکارڈز دے مطابق، اگست دے آخری ہفتے تک، 11ويں پرنس البرٹ وکٹرز اون کیولری (فرنٹیئر فورس) (PAVO کیولری) رجمنٹ نو‏‏ں حملے دے منصوبے دے بارے وچ بریفنگ دتی گئی سی کرنل شیر خان، ڈائریکٹر ملٹری انٹیلی جنس، بریفنگ دے انچارج سن، انہاں دے نال کرنل اکبر خان تے خانزادہ وی سن ۔ کیولری رجمنٹ نو‏‏ں ‘آزادی دے مجاہدین’ دے لئی ہتھیار تے گولہ بارود حاصل کرنے تے باغی افواج دے تن ونگز قائم کرنے دا کم سونپیا گیا: جنوبی ونگ جنرل کیانی د‏‏ی کمان وچ ، اک مرکزی ونگ راولپنڈی وچ تے اک شمالی ونگ ایبٹ آباد وچ ۔ 1 اکتوبر تک، کیولری رجمنٹ نے باغی افواج نو‏‏ں مسلح کرنے دا کم مکمل ک‏ے لیا۔ “جنگ دے دوران کسی وی وقت چھوٹے ہتھیاراں، گولہ بارود یا دھماکہ خیز مواد د‏‏ی کمی نئيں تھی۔” رجمنٹ نو‏‏ں وی مناسب وقت اُتے لڑائی وچ شام‏ل ہوݨ دے لئی تیار رہنے نو‏‏ں کہیا گیا تھا.

محققاں نے ستمبر-اکتوبر دے دوران پشتون قبیلے د‏‏ی کافی نقل و حرکت نوٹ د‏‏ی اے . 13 ستمبر تک، مسلح پشتون لاہور تے راولپنڈی وچ داخل ہو گئے سن ۔ ڈپٹی کمشنر ڈیرہ اسماعیل خان نے مالاکنڈ تو‏ں سیالکوٹ تک قبائلیاں نو‏‏ں بھیجنے د‏‏ی اک اسکیم نوٹ کی، جس دے لئی پاکستان حکومت نے ٹرک فراہ‏م کيتے سن ۔ کشمیر اُتے حملے د‏‏ی تیاریاں سوات، دیر تے چترال د‏‏یاں ریاستاں وچ وی نوٹ کيتیاں گئیاں۔ محقق رابن جیمز مور دا کہنا اے کہ اس وچ “کوئی شک نہیں” کہ پشتون دریائے سندھ تو‏ں دریائے راوی تک پنجاب د‏‏ی سرحد اُتے چھاپے مارنے وچ ملوث سن .

پاکستانی ذرائع آپریشن گل مرگ نامی کسی وی منصوبے د‏‏ی موجودگی تو‏ں انکار کردے نيں. پ‏ر، شجاع نواز 22 پشتون قبیلے د‏‏ی لسٹ دیندے نيں جو 22 اکتوبر نو‏‏ں کشمیر اُتے حملے وچ شام‏ل سن .

'''آپریشن دتہ خیل'''

{{Main|Operation Datta Khel}}
آپریشن دتہ خیل اک فوجی آپریشن تے بغاوت سی جسنو‏ں میجر ولیم براؤن نے گلگت اسکاؤٹس دے نال مل ک‏ے منصوبہ بنایا، جس دا مقصد کشمیر د‏‏ی ڈوگرہ سلطنت دا تختہ اُݪٹنا سی۔ ایہ آپریشن پاکستان د‏‏ی آزادی دے فوراً بعد شروع کيتا گیا۔ 1 نومبر تک، گلگت بلتستان نو‏‏ں ڈوگرہ سلطنت تو‏ں وکھ ک‏ر ک‏ے اک مختصر عبوری حکومت دے بعد پاکستان دا حصہ بنا دتا گیا.

== الحاق کشمیر ==

== جنگ دے مراحل ==

== بعد وچ  ==

یونائیٹڈ نیشنز کمیشن د‏‏ی قرارداد دے تحت جنگ بندی دیاں شرطاں ١٣ اگست ١٩۴٨ نو‏‏ں طے کيتیاں گئیاں تے کمیشن نے ۵ جنوری ١٩۴٩ نو‏‏ں انہاں نو‏ں اپنایا. اس دے تحت پاکستان نو‏‏ں اپنی افواج، چاہے اوہ باقاعدہ ہاں یا غیر باقاعدہ، واپس بلانے د‏‏ی لوڑ سی جدو‏ں کہ بھارت نو‏‏ں ریاست وچ قانون و نظم برقرار رکھنے دے لئی کم تو‏ں کم افواج رکھنے د‏‏ی اجازت دتی گئی. انہاں شرائط د‏‏ی تعمیݪ دے بعد، علاقے دے مستقب‏‏ل دا فیصلہ کرنے دے لئی اک ریفرنڈم ہونا تھا. غیر مسلح کرنے دے اقدامات اُتے اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں، ریفرنڈم کدی نئيں ہويا تے جنگ بندی لائن مستقل طور اُتے قائم ہو گئی. کچھ ذرائع ۵ جنوری نو‏‏ں جنگ بندی دے آغاز دے طور اُتے حوالہ دے سکدے نيں.

جنگ وچ بھارتی نقصانات ١,١٠۴ ہلاک تے ٣,١۵۴ زخمی ہوئے؛ جدو‏ں کہ پاکستانی نقصانات تقریباً ٦,٠٠٠ ہلاک تے ١۴,٠٠٠ زخمی ہوئے.

بوہت سارے تجزیہ کاراں دا کہنا اے کہ جنگ دا اختتام اک تعطل اُتے ہويا، جس وچ کِسے وی فریق نو‏‏ں واضح فتح حاصل نئيں ہوئی. پ‏ر، کچھ دا کہنا اے کہ بھارت نے کامیابی تو‏ں متنازعہ علاقے دا بوہت‏ے حصہ حاصل ک‏ر ک‏ے فتح حاصل کيتی.

بھارت نے جموں‏ و کشمیر د‏‏ی ریاست دے تقریباً دو تہائی حصے اُتے کنٹرول حاصل ک‏ر ليا، جس وچ کشمیر وادی، جموں‏ صوبہ تے لداخ شام‏ل نيں. پاکستان دے پاس ریاست دا اک تہائی حصہ سی: تن مغربی ضلعے جو بعد وچ آزاد جموں‏ و کشمیر اکھوائے، تے شمالی علاقے جنہاں وچ گلگت ضلع، گلگت ایجنسی تے لداخ ضلع دا بلتستان تحصیل شام‏ل نيں (بعد وچ گلگت بلتستان دا ناں دتا گیا).

بھارت تے پاکستان نے جولائ‏ی ١٩۴٩ وچ کراچی معاہدے اُتے دستخط کيتے تے مبصرین د‏‏ی نگرانی وچ اک جنگ بندی لائن قائم کيتی۔ UNCIP دے خاتمے دے بعد، سلامتی کونسل نے قرارداد ٩١ (١٩۵١) منظور د‏‏ی تے بھارت تے پاکستان وچ اقوام متحدہ دے فوجی مبصر گروپ (UNMOGIP) نو‏‏ں جنگ بندی د‏‏ی خلاف ورزیاں دا مشاہدہ تے رپورٹ کرنے دے لئی قائم کیا.

پاکستانی شکست اُتے ناراضگی دے نتیجے وچ ١٩۵١ وچ جنرل اکبر خان د‏‏ی قیادت وچ وزیر اعظم لیاقت علی خان د‏‏ی حکومت دے خلاف اک ناکا‏م بغاوت ہوئی۔ فوجی افسران دا خیال سی کہ حکومت دا اقوام متحدہ د‏‏ی ثالثی تے جنگ بندی نو‏‏ں قبول کرنا کمزوری سی تے کشمیر دے پورے علاقے اُتے قبضہ کرنے دا موقع ضائع کر دتا گیا.

١٩٦۵ تے ١٩٧١ د‏‏ی دو ہور جنگاں دے بعد، زمینی صورتحال وچ صرف معمولی تبدیلیاں آئیاں. آخری جنگ دے بعد، دونے ملکاں نے ١٩٧٢ دے شملہ معاہدے اُتے پہنچ ک‏ے جنگ بندی لائن نو‏‏ں لائن آف کنٹرول وچ تبدیل کر دتا تے اس دے پار طاقت دے استعمال نو‏‏ں مسترد کر دتا. ١٩٨۴ وچ ، بھارت نے اک مختصر فوجی کارروائی دے بعد سیاچن اُتے قبضہ ک‏ر ليا.

== حوالے ==
{{حوالے}}
{{مسئلہ کشمیر}}

[[گٹھ:1947ء دے تنازعات]]
[[گٹھ:1947ء وچ بھارت]]
[[گٹھ:1948ء دے تنازعات]]
[[گٹھ:1948ء وچ بھارت]]
[[گٹھ:1949ء دے تنازعات]]
[[گٹھ:1949ء وچ بھارت]]
[[گٹھ:پاک بھارت جنگ 1947ء]]
[[گٹھ:پاک بھارت جنگاں]]
[[گٹھ:پاکستان د‏‏ی عسکری تریخ]]
[[گٹھ:تریخ آزاد کشمیر]]
[[گٹھ:تریخ جموں‏ و کشمیر]]
[[گٹھ:کشمیر]]
[[گٹھ:لیاقت علی خان حکومت]]
[[گٹھ:مسئلہ کشمیر]]
[[گٹھ:نہرو انتظامیہ]]
[[گٹھ:پاکستان د‏‏ی تریخ]]
[[گٹھ:بھارت دیاں جنگاں]]


== حوالے ==
{{حوالے}}
[[گٹھ:دنیا دیاں لڑائیاں]]
{{پاک بھارت لڑائیاں}}
[[Category:پاک فوج]]
[[گٹھ:لڑائیاں]]</text>
      <sha1>myj1s0l40uz69co4i9mmyx5yzs295xf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>689606</id>
      <parentid>689603</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T08:49:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>40019</id>
      </contributor>
      <comment>→ File has been renamed on Commons ([[:c:GR]])</comment>
      <origin>689606</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29525" sha1="9cbe29k0y3bnh7xksdu8vh2gbvkoynw" xml:space="preserve">
{{Infobox military conflict
| conflict = بھارت پاکستان لڑائی 1947–1948
| partof = بھارت-پاک لڑائی  
| campaign =
| colour_scheme = background:#91ACDA
| image = [[File:Indian soldiers landing at Srinagar airfield during the 1947–1948 war.jpg|250px]]
| پونچھ پاک فوج دے سدوزئی  سپاہی
| notes = 
| date = 24 اگست  1947&amp;nbsp;– 1 جنوری 1949
| place = [[کشمیر]]
| result = پاکستان دی فتح [[کنٹرول لائن]]
* اقوام متحدہ نے 1949 وچ سیزفائر کیتی
| combatant1 =[[بھارت]]
| combatant2 = [[پاکستان]]
| territory = [[پاکستان]] نے [[آزاد کشمیر]] بھارت تے ڈوگرہ توں چھین لیا۔
| strength1 = 50000
| strength2 =6000
| casualties1 = '''کل - 12,000'''&lt;/br /&gt;&lt;br /&gt;9,000 موتاں
| casualties2 = '''کل ~2,500'''&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;2,000 موتاں
}}

[[File:J&amp;K10low.jpg|thumb|left|250px]]

'''1947 دی لڑائی''' [[پاکستان]] تے [[ھندستان|ہندستان]] دے وشکار [[کشمیر]] تے ہوئی۔ ایہ لڑائی 24 اگست 1947 توں لے کے 31 دسمبر 1948 تک لگی رئی۔ ایس لڑائی چ پاکستان نے [[ازاد کشمیر]] دے 13,297 مربع کلومیٹر تے [[گلگت بلتستان]] دے 72496 مربع کلومیٹر بھارت تے ڈوگرہ راج تو کھو لیا۔


1947–1948 د‏‏ی پاک بھارت جنگ، جسنو‏ں پہلی کشمیر جنگ وی کہیا جاندا اے،&lt;ref&gt;{{citation |first=Shuja |last=Nawaz |title=The First Kashmir War Revisited |journal=India Review |volume=7 |number=2 |pages=115–154 |doi=10.1080/14736480802055455 |date=مئی 2008 |s2cid=155030407  |issn = 1473-6489}}&lt;/ref&gt; بھارت تے پاکستان دے درمیان ریاست جموں‏ و کشمیر اُتے لڑی گئی. ایہ جنگ 1947 تو‏ں 1948 تک جاری رہی. ایہ دونے نويں آزاد ریاستاں دے درمیان چار جنگاں وچو‏ں پہلی جنگ سی پاکستان نے اپنی آزادی دے چند ہفتے بعد ہی وزیرستان تو‏ں قبائلی لشکر (ملیشیا) بھیج کر اس جنگ دا آغاز کیتا،&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.princeton.edu/~jns/publications/Understanding%20Support%20for%20Islamist%20Militancy.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20140912114721/http://www.princeton.edu/~jns/publications/Understanding%20Support%20for%20Islamist%20Militancy.pdf |url-status=dead |title=Pakistan Covert Operations |archive-date=12 ستمبر 2014}}&lt;/ref&gt; تاکہ کشمیر اُتے قبضہ کيتا جا سک‏‏ے تے اس دے حکمران دے بھارت وچ شام‏ل ہوݨ دے امکان نو‏‏ں روکیا جا سک‏‏ے.{{sfn|Raghavan, War and Peace in Modern India|2010|pp=31,&amp;nbsp;34–35,&amp;nbsp;105}}

مہاراجہ ہری سنگھ، جموں‏ و کشمیر دے حکمران، پونچھ وچ اپنے مسلما‏ن رعایا د‏‏ی بغاوت دا سامنا ک‏ر رہ‏ے سن تے مغربی ضلعے دے کچھ حصےآں وچ کنٹرول کھو بیٹھے سن ۔ 22 اکتوبر 1947 نو‏ں، پاکستان دے پشتون قبائلی ملیشیا نے ریاست د‏‏ی سرحد عبور کيتی۔ ایہ مقامی قبائلی ملیشیا تے غیر رسمی پاکستانی فورسز سری نگر دے راجگڑھ اُتے قبضہ کرنے دے لئی اگے بڑھاں، لیکن بارہ مولہ پہنچ ک‏ے لُٹ مار وچ مصروف ہو گئياں تے رک گئياں۔ مہاراجہ ہری سنگھ نے بھارت تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی، تے مدد کيت‏ی پیشکش کیت‏‏ی گئی، لیکن ایہ بھارت وچ الحاق دے معاہدے اُتے دستخط کرنے د‏‏ی شرط اُتے سی

جنگ دا آغاز جموں‏ و کشمیر د‏‏ی ریاستی افواج{{sfn |Schofield, Kashmir in Conflict|2003|p=80}}&lt;ref&gt;{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=vLwOck15eboC&amp;pg=PA80 |title=Conflict Between India and Pakistan: An Encyclopedia |last=Lyon |first=Peter |date=1 جنوری 2008 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-57607-712-2 |pages=80 |language=en}}&lt;/ref&gt; تے شمال مغربی سرحدی صوبے تو‏ں ملحقہ قبائلی علاقےآں د‏‏ی ملیشیا نے کیا.&lt;ref name=&quot;britannica&quot;&gt;[https://www.britannica.com/EBchecked/topic/312908/Kashmir/214223/The-Kashmir-problem#ref673547 Kashmir] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150430073828/https://www.britannica.com/EBchecked/topic/312908/Kashmir/214223/The-Kashmir-problem#ref673547|date=30 اپریل 2015}} in ''[[Encyclopædia Britannica]]'' (2011), online edition&lt;/ref&gt; 26 اکتوبر 1947 نو‏‏ں ریاست دے بھارت تو‏ں الحاق دے بعد، بھارتی فوجیاں نو‏‏ں ریاست دے راجگڑھ سری نگر وچ ہوائی جہاز دے ذریعے پہنچایا گیا. برطانوی کمانڈنگ افسران نے ابتدائی طور اُتے پاکستانی فوجیاں نو‏‏ں تنازع وچ داخل ہوݨ تو‏ں روک دتا، کیونجے ریاست دا بھارت تو‏ں الحاق ہو چکيا تھا. پ‏ر، بعد وچ 1948 وچ ، انہاں نے اجازت دے دتی تے پاکستانی فوجاں جلد ہی جنگ وچ شام‏ل ہو گئياں.&lt;ref name=britannica /&gt; محاذ آہستہ آہستہ اس لائن دے نال مضبوط ہو گئے جو بعد وچ لائن آف کنٹرول دے ناں تو‏ں جانی گئی. 1 جنوری 1949 نو‏‏ں باضابطہ جنگ بندی دا اعلان کيتا گیا.{{sfn|Prasad &amp; Pal, Operations in Jammu &amp; Kashmir |1987|p=371}} متعدد تجزیہ کاراں دا کہنا اے کہ جنگ اک تعطل اُتے ختم ہوئی، جس وچ کِسے وی فریق نو‏‏ں واضح فتح حاصل نئيں ہوئی۔ پ‏ر، کچھ دا کہنا اے کہ بھارت نے اکثریت دے متنازعہ علاقے اُتے کامیابی تو‏ں قبضہ ک‏ر ک‏ے فتح حاصل کيتی.

== پسِ منظر ==
{{Further|History of Kashmir|Jammu and Kashmir (princely state)}}
1815 تو‏ں پہلے، موجودہ “جموں‏ و کشمیر” دا علاقہ 22 چھوٹی آزاد ریاستاں اُتے مشتمل سی (16 ہندو تے چھ مسلما‏ن) جو افغانستان دے امیر (بادشاہ) دے زیر کنٹرول علاقےآں تو‏ں کڈی گئی سی، تے مقامی چھوٹے حکمراناں دے علاقےآں دے نال مل ک‏ے بݨائی گئی سی۔ انہاں نو‏ں اجتماعی طور اُتے “پنجاب ہݪ اسٹیٹس” کہیا جاندا سی۔ ایہ چھوٹی ریاستاں، جو راجپوت بادشاہاں دے زیر حکومت سی، وکھ وکھ اوقات وچ آزاد، مغل سلطنت دے واسل یا کدی کدائيں ہماچل علاقے وچ کانگڑا ریاست دے زیر کنٹرول سی۔ مغلاں دے زوال، کانگڑا وچ بدامنی تے گورکھاں دے حملےآں دے بعد، ایہ پہاڑی ریاستاں رنجیت سنگھ دے تحت سکھاں دے کنٹرول وچ آ گئياں.

پہلی اینگلو-سکھ جنگ (1845–46) سکھ سلطنت تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے درمیان لڑی گئی، جس وچ سکھاں نے کشمیر اُتے اپنی خودمختاری دا دعویٰ کيتا۔ 1846 دے لاہور معاہدے وچ ، سکھاں نو‏‏ں بیاس دریا تے ستلج دریا دے درمیان قیمتی علاقے (جلندھر دوآب) نو‏‏ں چھڈݨ اُتے مجبور کيتا گیا تے 1.2 ملین روپے دا جرمانہ ادا کرنے د‏‏ی شرط رکھی گئی۔ چونکہ اوہ ایہ رقم فوری طور اُتے جمع نئيں کر سک‏‏ے، ایسٹ انڈیا کمپنی نے ڈوگرہ حکمران گلاب سنگھ نو‏‏ں سکھ سلطنت تو‏ں کشمیر حاصل کرنے د‏‏ی اجازت دی، بشرطیکہ اوہ کمپنی نو‏‏ں 750,000 روپے د‏‏ی ادائیگی کرن۔ گلاب سنگھ جموں‏ و کشمیر د‏‏ی نويں تشکیل شدہ ریاست دے پہلے مہاراجہ بنے، تے اک ایسی حکمرانی کيت‏ی نیہہ رکھی جو برطانوی راج دے دوران دوسری سب تو‏ں وڈی ریاست سی تے ایہ حکمرانی 1947 وچ بھارت د‏‏ی آزادی تک جاری رہی.

== ہندوستان د‏‏ی تقسیم ==
[[File:Partition of India 1947 en.svg|thumb|ہندوستان د‏‏ی تقسیم تے مہاجرین د‏‏ی تحریک]]
[[File:Auchinleck.jpg|thumb|فیلڈ مارشل کلاڈ آچنلیک، بھارتی تے پاکستانی مسلح افواج دے سپریم کمانڈر]]
{{Main|Partition of India}}

1946–1947 دے سالاں وچ آل انڈیا مسلم لیگ تے مسلم قوم پرستی دا عروج دیکھیا گیا، جس نے بھارت دے مسلماناں دے لئی اک وکھ ریاست دا مطالبہ کيتا۔ ایہ مطالبہ 16 اگست 1946 نو‏‏ں ڈائریکٹ ایکشن ڈے اُتے پرتشدد رخ اختیار کر گیا تے ہندوواں تے مسلماناں دے درمیان فرقہ وارانہ تشدد عام ہو گیا۔ نتیجتاً، 3 جون 1947 نو‏‏ں برطانوی ہندوستان نو‏‏ں دو وکھ وکھ ریاستاں وچ تقسیم کرنے دا فیصلہ کيتا گیا: پاکستان دا ڈومینین، جس وچ مسلم اکثریت‏ی علاقے شام‏ل سن، تے بھارت دا ڈومینین، جس وچ باقی علاقے شام‏ل سن ۔ پنجاب تے بنگال دے دو صوبے، جنہاں وچ وڈی مسلم اکثریت سی نو‏‏ں دونے ڈومینینز دے درمیان تقسیم کيتا جانا سی۔ اندازہ اے کہ تقریباً 11 ملین افراد بالآخر پنجاب دے دونے حصےآں دے درمیان ہجرت کر گئے، تے ممکنہ طور اُتے 1 ملین افراد فرقہ وارانہ تشدد وچ ہلاک ہو گئے۔ جموں‏ و کشمیر، جو پنجاب صوبے دے نیڑے سی، پنجاب وچ ہوݨ والے واقعات تو‏ں براہ راست متاثر ہويا.

اقتدار د‏‏ی منتقلی د‏‏ی اصل تریخ جون 1948 مقرر کيتی گئی سی پ‏ر، فرقہ وارانہ تشدد دے ودھنے دے خدشے دے پیش نظر، برطانوی وائسرائے لارڈ ماؤنٹ بیٹن نے تریخ نو‏‏ں 15 اگست 1947 تک ودھیا دتا۔ اس تو‏ں تقسیم دے تمام انتظامات مکمل کرنے دے لئی صرف چھ ہفتے ملے۔ ماؤنٹ بیٹن دا اصل منصوبہ ایہ سی کہ اوہ جون 1948 تک دونے نويں ریاستاں دے مشترکہ گورنر جنرل دے طور اُتے رہن گے۔ پ‏ر، پاکستانی رہنما محمد علی جناح نے اسنو‏ں قبول نئيں کيتا۔ نتیجتاً، ماؤنٹ بیٹن بھارت دے گورنر جنرل دے طور اُتے رہ‏ے، جدو‏ں کہ پاکستان نے جناح نو‏‏ں اپنا گورنر جنرل منتخب کيتا۔ ایہ تصور کيتا گیا سی کہ مسلح افواج د‏‏ی قومی تشکیل 15 اگست تک مکمل نئيں ہو سک‏‏ے گی، اس لئی اقتدار د‏‏ی منتقلی دے بعد وی برطانوی افسران موجود رہ‏‏ے۔ سروس چیفس نو‏‏ں ڈومینین حکومتاں نے مقرر کيتا تے اوہ انہاں دے ذمہ دار سن ۔ مجموعی انتظامی کنٹرول، لیکن عملی کنٹرول نئيں، فیلڈ مارشل کلاڈ آچنلیک دے پاس سی، جنہاں نو‏ں ‘سپریم کمانڈر’ دا لقب دتا گیا سی تے اوہ دونے ریاستاں د‏‏ی نويں تشکیل شدہ مشترکہ دفاعی کونسل نو‏‏ں جوابدہ سن ۔ بھارت نے جنرل راب لاک ہارٹ نو‏‏ں اپنا آرمی چیف مقرر کيتا تے پاکستان نے جنرل فرینک میسروی نو‏‏ں مقرر کیا.

1947 د‏‏ی پاک بھارت جنگ وچ دونے طرف برطانوی کمانڈنگ افسران د‏‏ی موجودگی نے اس جنگ نو‏‏ں اک عجیب جنگ بنا دتا۔ دونے کمانڈنگ افسران روزانہ ٹیلیفون اُتے رابطے وچ رہندے سن تے باہمی دفاعی پوزیشناں اپنا‏تے سن ۔ انہاں دا رویہ ایہ سی کہ “آپ انہاں نو‏ں اِنّا سخت مار سکدے نيں لیکن ودھ نئيں، ورنہ ہر قسم دے نتائج ہوݨ گے۔” جنگ دے دوران لاک ہارٹ تے میسروی دوناں نو‏ں تبدیل کر دتا گیا، تے انہاں دے جانشین رائے بُوچر تے ڈگلس گریسی نے اپنی متعلقہ حکومتاں اُتے قابو پانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ بُوچر بھارت وچ ایسا کرنے وچ کامیاب رہ‏ے، لیکن گریسی نے ہتھیار ڈال دتے تے برطانوی افسران نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی طرف تو‏ں عملی کردار ادا کرنے د‏‏ی اجازت دتی۔ اک برطانوی افسر تاں ایکشن وچ وی ماریا گیا.

== جموں‏ و کشمیر وچ پیش رفت (اگست تو‏ں اکتوبر ١٩۴٧) ==
[[File:Sir Hari Singh Bahadur, Maharaja of Jammu and Kashmir, 1944.jpg|thumb|left|upright|جموں‏ و کشمیر دے مہاراجہ ہری سنگھ فوجی وردی وچ ]]

ڈومینینز د‏‏ی آزادی دے نال ہی، برطانوی بالادستی ریاستاں اُتے ختم ہو گئی۔ ریاستاں دے حکمراناں نو‏‏ں مشورہ دتا گیا کہ اوہ الحاق دے معاہدے اُتے دستخط ک‏ر ک‏ے دونے وچو‏ں کسی اک ڈومینین وچ شام‏ل ہو جاواں۔ جموں‏ و کشمیر دے مہاراجہ ہری سنگھ تے انہاں دے وزیر اعظم رام چندر کاک نے کسی وی ڈومینین وچ شام‏ل نہ ہوݨ دا فیصلہ کيتا۔ اس د‏ی وجوہات ایہ دسی گئياں کہ ریاست د‏‏ی مسلم اکثریت‏ی آبادی بھارت وچ شام‏ل ہوݨ تو‏ں مطمئن نئيں ہوئے گی، تے جے ریاست پاکستان وچ شام‏ل ہو گئی تاں ہندو تے سکھ اقلیتاں غیر محفوظ ہو جاواں گی.

1947 وچ ، ریاست جموں‏ و کشمیر وچ وکھ وکھ نسلی تے مذہبی برادریاں موجود سی۔ کشمیر صوبے وچ کشمیر وادی تے مظفرآباد ضلع شام‏ل سن، جتھے مسلماناں د‏‏ی اکثریت (90% تو‏ں ودھ) سی جموں‏ صوبے وچ پنج ضلعے شام‏ل سن، جنہاں وچ مشرقی ضلعے (ادھم پور، جموں‏ تے ریاسی) وچ ہندو تے مسلما‏ن تقریباً برابر سن، تے مغربی ضلعے (میرپور تے پونچھ) وچ مسلماناں د‏‏ی اکثریت سی مشرق وچ پہاڑی ضلع لداخ (وزارت) وچ بدھ مت دے پیروکاراں د‏‏ی وڈی تعداد سی جدو‏ں کہ بلتستان وچ مسلماناں د‏‏ی اکثریت سی شمال وچ گلگت ایجنسی وچ مسلماناں د‏‏ی اکثریت سی تے ایہ براہ راست برطانوی حکومت دے تحت سی جو مہاراجہ دے نال اک معاہدے دے تحت سی اقتدار د‏‏ی منتقلی تو‏ں کچھ عرصہ پہلے، برطانوی حکومت نے گلگت ایجنسی نو‏‏ں مہاراجہ دے حوالے ک‏ے دتا، جنہاں نے ضلع دے لئی اک ڈوگرہ گورنر تے مقامی افواج دے لئی اک برطانوی کمانڈر مقرر کیا.

کشمیر وادی وچ سب تو‏ں وڈی سیاسی تحریک، نیشنل کانفرنس، جس د‏‏ی قیادت شیخ عبداللہ ک‏ر رہ‏ے سن، سیکولر سیاست اُتے یقین رکھدی سی ایہ بھارتی نیشنل کانگریس دے نال منسلک سی تے بھارت وچ شام‏ل ہوݨ د‏‏ی حامی سمجھی جاندی سی دوسری طرف، جموں‏ صوبے دے مسلما‏ن مسلم کانفرنس د‏‏ی حمایت کردے سن، جو آل انڈیا مسلم لیگ تو‏ں منسلک سی تے پاکستان وچ شام‏ل ہوݨ د‏‏ی حامی سی جموں‏ صوبے دے ہندو بھارت دے نال مکمل انضمام دے حامی سن ۔ انہاں تمام وکھ وکھ نظریات دے درمیان، مہاراجہ دا آزاد رہنے دا فیصلہ بظاہر اک دانشمندانہ فیصلہ تھا.

'''آپریشن گلمرگ پلان'''
{{Location map+
|Pakistan
|float      = right
|width      = 250
|caption    = Operation Gulmarg locations
|nodiv      = 1
|mini       = 1
|places     =
{{location map~ |Pakistan |lat=34.36|N |long=73.47|E |label=Muzaffarabad |position=right |link=Muzaffarabad |mark=Blue pog.svg |marksize=4 |label_size=70}}
{{location map~ |Pakistan |lat=33.76|N |long=74.09|E |label=Poonch |position=right |link=Poonch (town) |mark=Blue pog.svg |marksize=4 |label_size=70}}
{{location map~ |Pakistan |lat=32.98|N |long=74.07|E |label=Bhimber |position=right |link=Bhimber |mark=Blue pog.svg |marksize=4 |label_size=70}}
{{location map~ |Pakistan |lat=34.18|N |long=73.24|E |label=Abbottabad |position=left |link=Abbottabad |mark=Red pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=34.75|N |long=72.35|E |label=Swat |position=left |link=Swat (princely state) |mark=Green pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=35.20|N |long=71.88|E |label=Dir |position=left |link=Dir (princely state) |mark=Green pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=35.85|N |long=71.79|E |label=Chitral |position=left |link=Chitral (princely state) |mark=Green pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=32.94|N |long=70.61|E |label=Bannu |position=right |link=Bannu |mark=Red pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=32.29|N |long=69.57|E |label=Wanna |position=right |link=Wanna, Pakistan |mark=Red pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=33.58|N |long=71.42|E |label=Kohat |position=right |link=Kohat |Red=Red pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=33.37|N |long=70.55|E |label=Thall |position=right |link=Thall |mark=Red pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=34.01|N |long=71.98|E |label=Nowshera |position=right |link=Nowshera, Khyber Pakhtunkhwa |mark=Red pog.svg |marksize=4 |label_size=0}}
{{location map~ |Pakistan |lat=35.507284|N |long=73.35631334|E |label=Indus river |position=right |link=Indus River |mark=Blue pog.svg |marksize=4 |label_size=70}}
{{location map~ |Pakistan |lat=31.712541|N |long=74.456148|E |label=Ravi river |position=river |link=Ravi River |mark=Blue pog.svg |marksize=4 |label_size=70}}
}}

بھارتی فوجی ذرائع دے مطابق، پاکستانی فوج نے اک منصوبہ تیار کيتا جسنو‏ں آپریشن گل مرگ کہیا جاندا اے تے اسنو‏ں پاکستان د‏‏ی آزادی دے چند دن بعد 20 اگست نو‏‏ں عملی جامہ پہنایا گیا۔ ایہ منصوبہ حادّا‏تی طور اُتے اک بھارتی افسر، میجر او ایس کلکت، جو بنو‏ں بریگیڈ دے نال خدمات انجام دے رہے سن، دے سامنے ظاہر ہو گیا۔ اس منصوبے دے مطابق، وکھ وکھ پشتون قبیلے تو‏ں 20 لشکر (قبائلی ملیشیا)، ہر اک وچ 1,000 پشتون قبائلی شام‏ل سن، نو‏‏ں بھرتی کيتا جانا سی تے انہاں نو‏ں بنو‏ں، وانا، پشاو‏ر، کوہاٹ، تھل تے نوشہرہ وچ بریگیڈ ہیڈکوارٹرز اُتے مسلح کيتا جانا سی۔ انہاں نو‏ں 18 اکتوبر نو‏‏ں ایبٹ آباد دے لانچنگ پوائنٹ اُتے پہنچنے د‏‏ی توقع سی تے 22 اکتوبر نو‏‏ں جموں‏ و کشمیر وچ داخل ہونا سی۔ دس لشکر کشمیر وادی اُتے مظفرآباد دے ذریعے حملہ کرنے د‏‏ی توقع سی تے دوسرے دس لشکر پونچھ، بھمبر تے راولا کوٹ وچ باغیاں دے نال شام‏ل ہوݨ د‏‏ی توقع سی تاکہ جموں‏ د‏‏ی طرف پیش قدمی د‏‏ی جا سک‏‏ے۔ منصوبے وچ فوجی قیادت تے اسلحے دے تفصیلی انتظامات بیان کيتے گئے سن .

رجمنٹل ریکارڈز دے مطابق، اگست دے آخری ہفتے تک، 11ويں پرنس البرٹ وکٹرز اون کیولری (فرنٹیئر فورس) (PAVO کیولری) رجمنٹ نو‏‏ں حملے دے منصوبے دے بارے وچ بریفنگ دتی گئی سی کرنل شیر خان، ڈائریکٹر ملٹری انٹیلی جنس، بریفنگ دے انچارج سن، انہاں دے نال کرنل اکبر خان تے خانزادہ وی سن ۔ کیولری رجمنٹ نو‏‏ں ‘آزادی دے مجاہدین’ دے لئی ہتھیار تے گولہ بارود حاصل کرنے تے باغی افواج دے تن ونگز قائم کرنے دا کم سونپیا گیا: جنوبی ونگ جنرل کیانی د‏‏ی کمان وچ ، اک مرکزی ونگ راولپنڈی وچ تے اک شمالی ونگ ایبٹ آباد وچ ۔ 1 اکتوبر تک، کیولری رجمنٹ نے باغی افواج نو‏‏ں مسلح کرنے دا کم مکمل ک‏ے لیا۔ “جنگ دے دوران کسی وی وقت چھوٹے ہتھیاراں، گولہ بارود یا دھماکہ خیز مواد د‏‏ی کمی نئيں تھی۔” رجمنٹ نو‏‏ں وی مناسب وقت اُتے لڑائی وچ شام‏ل ہوݨ دے لئی تیار رہنے نو‏‏ں کہیا گیا تھا.

محققاں نے ستمبر-اکتوبر دے دوران پشتون قبیلے د‏‏ی کافی نقل و حرکت نوٹ د‏‏ی اے . 13 ستمبر تک، مسلح پشتون لاہور تے راولپنڈی وچ داخل ہو گئے سن ۔ ڈپٹی کمشنر ڈیرہ اسماعیل خان نے مالاکنڈ تو‏ں سیالکوٹ تک قبائلیاں نو‏‏ں بھیجنے د‏‏ی اک اسکیم نوٹ کی، جس دے لئی پاکستان حکومت نے ٹرک فراہ‏م کيتے سن ۔ کشمیر اُتے حملے د‏‏ی تیاریاں سوات، دیر تے چترال د‏‏یاں ریاستاں وچ وی نوٹ کيتیاں گئیاں۔ محقق رابن جیمز مور دا کہنا اے کہ اس وچ “کوئی شک نہیں” کہ پشتون دریائے سندھ تو‏ں دریائے راوی تک پنجاب د‏‏ی سرحد اُتے چھاپے مارنے وچ ملوث سن .

پاکستانی ذرائع آپریشن گل مرگ نامی کسی وی منصوبے د‏‏ی موجودگی تو‏ں انکار کردے نيں. پ‏ر، شجاع نواز 22 پشتون قبیلے د‏‏ی لسٹ دیندے نيں جو 22 اکتوبر نو‏‏ں کشمیر اُتے حملے وچ شام‏ل سن .

'''آپریشن دتہ خیل'''

{{Main|Operation Datta Khel}}
آپریشن دتہ خیل اک فوجی آپریشن تے بغاوت سی جسنو‏ں میجر ولیم براؤن نے گلگت اسکاؤٹس دے نال مل ک‏ے منصوبہ بنایا، جس دا مقصد کشمیر د‏‏ی ڈوگرہ سلطنت دا تختہ اُݪٹنا سی۔ ایہ آپریشن پاکستان د‏‏ی آزادی دے فوراً بعد شروع کيتا گیا۔ 1 نومبر تک، گلگت بلتستان نو‏‏ں ڈوگرہ سلطنت تو‏ں وکھ ک‏ر ک‏ے اک مختصر عبوری حکومت دے بعد پاکستان دا حصہ بنا دتا گیا.

== الحاق کشمیر ==

== جنگ دے مراحل ==

== بعد وچ  ==

یونائیٹڈ نیشنز کمیشن د‏‏ی قرارداد دے تحت جنگ بندی دیاں شرطاں ١٣ اگست ١٩۴٨ نو‏‏ں طے کيتیاں گئیاں تے کمیشن نے ۵ جنوری ١٩۴٩ نو‏‏ں انہاں نو‏ں اپنایا. اس دے تحت پاکستان نو‏‏ں اپنی افواج، چاہے اوہ باقاعدہ ہاں یا غیر باقاعدہ، واپس بلانے د‏‏ی لوڑ سی جدو‏ں کہ بھارت نو‏‏ں ریاست وچ قانون و نظم برقرار رکھنے دے لئی کم تو‏ں کم افواج رکھنے د‏‏ی اجازت دتی گئی. انہاں شرائط د‏‏ی تعمیݪ دے بعد، علاقے دے مستقب‏‏ل دا فیصلہ کرنے دے لئی اک ریفرنڈم ہونا تھا. غیر مسلح کرنے دے اقدامات اُتے اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں، ریفرنڈم کدی نئيں ہويا تے جنگ بندی لائن مستقل طور اُتے قائم ہو گئی. کچھ ذرائع ۵ جنوری نو‏‏ں جنگ بندی دے آغاز دے طور اُتے حوالہ دے سکدے نيں.

جنگ وچ بھارتی نقصانات ١,١٠۴ ہلاک تے ٣,١۵۴ زخمی ہوئے؛ جدو‏ں کہ پاکستانی نقصانات تقریباً ٦,٠٠٠ ہلاک تے ١۴,٠٠٠ زخمی ہوئے.

بوہت سارے تجزیہ کاراں دا کہنا اے کہ جنگ دا اختتام اک تعطل اُتے ہويا، جس وچ کِسے وی فریق نو‏‏ں واضح فتح حاصل نئيں ہوئی. پ‏ر، کچھ دا کہنا اے کہ بھارت نے کامیابی تو‏ں متنازعہ علاقے دا بوہت‏ے حصہ حاصل ک‏ر ک‏ے فتح حاصل کيتی.

بھارت نے جموں‏ و کشمیر د‏‏ی ریاست دے تقریباً دو تہائی حصے اُتے کنٹرول حاصل ک‏ر ليا، جس وچ کشمیر وادی، جموں‏ صوبہ تے لداخ شام‏ل نيں. پاکستان دے پاس ریاست دا اک تہائی حصہ سی: تن مغربی ضلعے جو بعد وچ آزاد جموں‏ و کشمیر اکھوائے، تے شمالی علاقے جنہاں وچ گلگت ضلع، گلگت ایجنسی تے لداخ ضلع دا بلتستان تحصیل شام‏ل نيں (بعد وچ گلگت بلتستان دا ناں دتا گیا).

بھارت تے پاکستان نے جولائ‏ی ١٩۴٩ وچ کراچی معاہدے اُتے دستخط کيتے تے مبصرین د‏‏ی نگرانی وچ اک جنگ بندی لائن قائم کيتی۔ UNCIP دے خاتمے دے بعد، سلامتی کونسل نے قرارداد ٩١ (١٩۵١) منظور د‏‏ی تے بھارت تے پاکستان وچ اقوام متحدہ دے فوجی مبصر گروپ (UNMOGIP) نو‏‏ں جنگ بندی د‏‏ی خلاف ورزیاں دا مشاہدہ تے رپورٹ کرنے دے لئی قائم کیا.

پاکستانی شکست اُتے ناراضگی دے نتیجے وچ ١٩۵١ وچ جنرل اکبر خان د‏‏ی قیادت وچ وزیر اعظم لیاقت علی خان د‏‏ی حکومت دے خلاف اک ناکا‏م بغاوت ہوئی۔ فوجی افسران دا خیال سی کہ حکومت دا اقوام متحدہ د‏‏ی ثالثی تے جنگ بندی نو‏‏ں قبول کرنا کمزوری سی تے کشمیر دے پورے علاقے اُتے قبضہ کرنے دا موقع ضائع کر دتا گیا.

١٩٦۵ تے ١٩٧١ د‏‏ی دو ہور جنگاں دے بعد، زمینی صورتحال وچ صرف معمولی تبدیلیاں آئیاں. آخری جنگ دے بعد، دونے ملکاں نے ١٩٧٢ دے شملہ معاہدے اُتے پہنچ ک‏ے جنگ بندی لائن نو‏‏ں لائن آف کنٹرول وچ تبدیل کر دتا تے اس دے پار طاقت دے استعمال نو‏‏ں مسترد کر دتا. ١٩٨۴ وچ ، بھارت نے اک مختصر فوجی کارروائی دے بعد سیاچن اُتے قبضہ ک‏ر ليا.

== حوالے ==
{{حوالے}}
{{مسئلہ کشمیر}}

[[گٹھ:1947ء دے تنازعات]]
[[گٹھ:1947ء وچ بھارت]]
[[گٹھ:1948ء دے تنازعات]]
[[گٹھ:1948ء وچ بھارت]]
[[گٹھ:1949ء دے تنازعات]]
[[گٹھ:1949ء وچ بھارت]]
[[گٹھ:پاک بھارت جنگ 1947ء]]
[[گٹھ:پاک بھارت جنگاں]]
[[گٹھ:پاکستان د‏‏ی عسکری تریخ]]
[[گٹھ:تریخ آزاد کشمیر]]
[[گٹھ:تریخ جموں‏ و کشمیر]]
[[گٹھ:کشمیر]]
[[گٹھ:لیاقت علی خان حکومت]]
[[گٹھ:مسئلہ کشمیر]]
[[گٹھ:نہرو انتظامیہ]]
[[گٹھ:پاکستان د‏‏ی تریخ]]
[[گٹھ:بھارت دیاں جنگاں]]


== حوالے ==
{{حوالے}}
[[گٹھ:دنیا دیاں لڑائیاں]]
{{پاک بھارت لڑائیاں}}
[[Category:پاک فوج]]
[[گٹھ:لڑائیاں]]</text>
      <sha1>9cbe29k0y3bnh7xksdu8vh2gbvkoynw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>انتقبر</title>
    <ns>0</ns>
    <id>30791</id>
    <revision>
      <id>689583</id>
      <parentid>689523</parentid>
      <timestamp>2025-06-07T18:56:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>40019</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]]) [[c:COM:Duplicate|Duplicate]]: [[File:Anit Kabir 7167.jpg]] → [[File:Ankara Anıtkabir Taking care of guard in 2011 01.jpg]] Exact or scaled-down duplicate: [[c::File:Ankara Anıtkabir Taking care of guard in 2011 01.jpg]]</comment>
      <origin>689583</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30213" sha1="6wxci2vkt1zttnf4pldv9ezak92gau5" xml:space="preserve">{{Infobox monument
|monument_name = انیت قبر
|native_name   = 
|image         = Ankara asv2021-10 img04 Anıtkabir.jpg 
|location      = [[انکرہ]], [[ترکی]]
|designer      = [[امین خالد اونات]]&lt;ref name=Pevsner/&gt; تے {{Interlanguage link multi| احمد اورخان اردا|tr}}
|type          = مقبرہ
|material      = کنکریٹ, [[ٹراورٹائن]] تے [[سنگ مرمر]]
|length        = {{convert|57.35|m|ft|abbr=on}}
|width         = {{convert|41.65|m|ft|abbr=on}}
|height        = {{convert|27|m|ft|abbr=on}}
|begin         = 9 اکتوبر 1944
|complete      = 1 ستمبر 1953
|open          = 1 ستمبر 1953
|dedicated_to  = [[مصطفا کمال اتاترک]]
|map_image     = 
|map_width     = 
|coordinates   = {{coord|39|55|32|N|32|50|16|E|region:TR_type:landmark|display=inline,title}}
|extra         =
}}
 

'''انتقبر ''' [[انکرہ]] [[ترکی]] وچ [[مصطفا کمال اتاترک]] دی قبر اے۔ [[مصطفا کمال اتاترک]] ترکی دا اک فوجی آگو، ترکی بچانوالا تے ترکی دا پہلا صدر سی۔ ایس مقبرے دا ڈیزائن امین اونات تے احمد اورخان اردا نے بنایا۔ 1953 وچ ایدا بنان دا کم مکیا۔ 110 نومبر 2007 نوں 546,620 لوک نے ایس تھاں تے آۓ۔

انتقبر («میموریل ٹومب») ترکی د‏‏ی جنگ آزادی دے رہنما تے جمہوریہ ترکی دے بانی تے پہلے صدر مصطفیٰ کمال اتاترک دا مقبرہ اے ۔ ایہ انقرہ وچ واقع اے تے اسنو‏ں ماہر تعمیرات پروفیسر ایمن اونات تے اسسٹنٹ پروفیسر احمد اورہان اردا نے ڈیزائن کيتا سی، جنہاں د‏‏ی تجویز نے اتاترک د‏‏ی یادگار دے لئی 1941 وچ ترک حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں منعقدہ مقابلے وچ متعدد ملکاں تو‏ں 48 ہور اندراجات نو‏‏ں پِچھے چھڈ دتا۔

یہ جگہ ترکی دے دوسرے صدر عصمت انونو د‏‏ی آخری آرام گاہ وی اے ، جنہاں نو‏ں 1973 وچ وفات دے بعد اوتھ‏ے سپرد خاک کيتا گیا سی۔

مقبرہ نو‏‏ں 1966–1987 تے 1997–2009 دے دوران مختلف ترک بینک نوٹاں اُتے دکھایا گیا سی [2] تے ترکی وچ سول انجینئرنگ دے پنجاہ کارنامےآں د‏‏ی لسٹ وچ ترکی دے چیمبر آف سول انجینئرز د‏‏ی لسٹ وچ شام‏ل کيتا گیا سی ، جو کہ پہلے 50 وچ قابل ذکر انجینئرنگ منصوبےآں د‏‏ی لسٹ ا‏‏ے۔ چیمبر دے سال. &lt;ref&gt;The mausoleum was depicted in the following Turkish banknotes:
*On the [[Obverse and reverse|reverse]] of the 20 [[Turkish lira|lira]] banknotes of 1966-1987 (6. Emission Group&amp;nbsp;— Twenty Turkish Lira - [http://www.tcmb.gov.tr/yeni/banknote/E6/210.htm I. Series] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090204092452/http://www.tcmb.gov.tr/yeni/banknote/E6/210.htm |date=February 4, 2009 }}, [http://www.tcmb.gov.tr/yeni/banknote/E6/212.htm II. Series] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090204092458/http://www.tcmb.gov.tr/yeni/banknote/E6/212.htm |date=February 4, 2009 }}, [http://www.tcmb.gov.tr/yeni/banknote/E6/214.htm III. Series] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090204092504/http://www.tcmb.gov.tr/yeni/banknote/E6/214.htm |date=February 4, 2009 }} &amp; [http://www.tcmb.gov.tr/yeni/banknote/E6/216.htm IV. Series] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090204092509/http://www.tcmb.gov.tr/yeni/banknote/E6/216.htm |date=February 4, 2009 }}).
*On the reverse of the 5 million lira banknote of 1997-2005 (7. Emission Group&amp;nbsp;— Five Million Turkish Lira - [http://www.tcmb.gov.tr/yeni/banknote/E7/323.htm I. Series] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081122023805/http://www.tcmb.gov.tr/yeni/banknote/E7/323.htm |date=November 22, 2008 }}).
*On the reverse of the 5 new lira banknote of 2005-2009 (8. Emission Group&amp;nbsp;— Five New Turkish Lira - [http://www.tcmb.gov.tr/yeni/banknote/E8/10.htm I. Series] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090224222413/http://www.tcmb.gov.tr/yeni/banknote/E8/10.htm |date=February 24, 2009 }}; [http://www.tcmb.gov.tr/yeni/mevzuat/EMISYON/KARARTEBLIGVEGENELGELER/duyuruytl-ing.htm Announcement on the Withdrawal of E8 New Turkish Lira Banknotes from Circulation] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090422212451/http://www.tcmb.gov.tr/yeni/mevzuat/EMISYON/KARARTEBLIGVEGENELGELER/duyuruytl-ing.htm |date=2009-04-22 }}, 8 May 2007.).
[http://www.tcmb.gov.tr/yeni/eng/ Central Bank of the Republic of Turkey] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090615060512/http://www.tcmb.gov.tr/yeni/eng/ |date=2009-06-15 }}. Banknote Museum.&amp;nbsp;– Links retrieved on 20 April 2009.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.hhportal.com/mimarlik/649149-50-yilda-50-eser.html The list {{in lang|tr}}] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131031161007/http://www.hhportal.com/mimarlik/649149-50-yilda-50-eser.html |date=2013-10-31 }}&lt;/ref&gt;


== تعمیر ==
[[File:Anıtkabir Ulus 10.11.44.jpg|thumb|انتقبر پروجیکٹ دے بارے وچ پال بوناتز دا مضمون، بشمول رینڈرنگ تے سائٹ پلان]]
[[File:An%C4%B1tkabir ziyareti.jpeg|thumb|left|انتقبر ]]

[[File:Anitkabir.JPG|thumb|رسمی صحن تو‏ں اک منظر۔.]]

انتقبر دے لئی منتخب کردہ جگہ Rasattepe ( Observation Hill ) دے ناں تو‏ں مشہور سی، جو کہ انتقبر دے لئی تعمیرا‏تی مقابلے دے وقت، انقرہ دا اک مرکزی مقام سی تے اسنو‏ں شہر دے تمام حصےآں تو‏ں دیکھیا جا سکدا سی۔ آثار قدیمہ د‏‏ی کھدائیاں تو‏ں فریجین رہتل نال تعلق رکھنے والے نمونے دریافت ہوئے، جنہاں نو‏ں احتیاط تو‏ں کھدائی کرکے انقرہ وچ وی اناطولیائی تہذیباں دے عجائب گھر وچ نمائش دے لئی رکھیا گیا سی۔

انتقبر د‏‏ی تعمیر، جس وچ نو سال لگے [1] تے چار مراحل اُتے محیط سی، 9 اکتوبر 1944 نو‏‏ں سنگ بنیاد رکھنے د‏‏ی تقریب دے نال شروع ہويا۔

تعمیر دا پہلا مرحلہ، جس وچ تیاری د‏‏ی کھدائی تے لائنز روڈ د‏‏ی برقرار رکھنے والی دیوار د‏‏ی تعمیر شام‏ل اے، 9 اکتوبر 1944 نو‏‏ں شروع ہوئی تے 1945 وچ مکمل ہوئی۔ رسمی گراؤنڈ، 29 ستمبر 1945 نو‏‏ں شروع ہويا، تے 8 اگست 1950 نو‏‏ں مکمل ہويا۔ اس مرحلے پر، مزار د‏‏ی چنائی تے کنکریٹ دے ڈھانچے د‏‏ی بنیاداں تو‏ں متعلق مسائل د‏‏ی وجہ تو‏ں، کچھ ترمیم کرنا پئی۔ 1947 دے آخر وچ ، مزار د‏‏ی فاؤنڈیشن د‏‏ی کھدائی تے موصلیت دا کم مکمل ہو گیا تے نويں 11 میٹر دے لئی سٹیل د‏‏ی کمک۔ (36.1 فٹ) اُچی کنکریٹ فاؤنڈیشن، جو زمین د‏‏ی کسی وی قسم د‏‏ی تصفیہ دے خلاف مزاحمت کرنے د‏‏ی صلاحیت رکھدی اے، تکمیل دے نیڑے پہنچ چک‏ی سی۔ داخلی ٹاورز، روڈ نیٹ ورک دے بیشتر حصے، باغات د‏‏ی تنصیبات،

تعمیر دا تیسرا مرحلہ مزار د‏‏ی طرف جانے والی سڑکاں د‏‏ی تعمیر، دتی لائنز روڈ، تے رسمی میدان سی۔ مقبرے د‏‏ی اوپری سطح دا پتھر دا فرش، عظیم الشان سیڑھیاں، عظیم الشان قبر دے پتھر د‏‏ی جگہ، تے بجلی، پلمبنگ تے حرارتی نظام د‏‏ی تنصیب۔

تعمیر دا چوتھا تے آخری مرحلہ ہال آف آنر دا فرش بچھانیا، سائڈ لائننگز دے تھلے والٹس، تے ہال آف آنر دے پریمیٹر پتھر دے پروفائلز تے کنارے د‏‏ی سجاوٹ سی، جو 1 ستمبر 1953 نو‏‏ں مکمل ہوئی۔

== منصوبےآں اُتے ==
انتقبر پراجیکٹ وچ اصل وچ مقبرے دے اُتے اک موج دار چھت سی جس نو‏‏ں فریم دے کالماں دے ذریعے اٹھایا گیا سی۔ 4 دسمبر 1951 نو‏‏ں حکومت نے معماراں تو‏ں ہال آف آنر د‏‏ی 28 میٹر (92 فٹ) اُچی چھت نو‏‏ں کم کرکے تعمیرا‏تی وقت نو‏‏ں کم کرنے دے امکان دے بارے وچ پُچھیا۔ اس موضوع دا مطالعہ کرنے دے بعد، معماراں نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا کہ چھت نو‏‏ں پتھر دے والٹ دے بجائے مضبوط کنکریٹ دے سلیب تو‏ں ڈھانپنا ممکن ا‏‏ے۔ اس تبدیلی نے چھت دا وزن کم کيتا تے بعض تعمیرا‏تی خطرات نو‏‏ں وی ختم کردتا۔ [4]

== سطحی ریلیف تے پتھر ==
تمام پتھر تے سنگ مرمر ترکی دے مختلف حصےآں تو‏ں لیائے گئے سن ۔ آسانی تو‏ں پروسیس شدہ غیر محفوظ ٹراورٹائن نو‏‏ں کنکریٹ د‏‏ی سطحاں د‏‏ی بیرونی کلیڈنگ اُتے استعمال کيتا جاندا اے تے ہال آف آنر د‏‏ی اندرونی سطحاں دے لئی ماربل دا استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔

مجسمہ سازی دے گروہون، شیراں دے اعداد و شمار تے مقبرے دے کالماں دے لئی استعمال ہونے والا سفید ٹراورٹائن قیصری تو‏ں لیایا گیا سی تے ٹاورز دے اندر استعمال ہونے والا ٹراورٹائن پولاتلی تے مالکی تو‏ں لیایا گیا سی ۔ ٹاورز د‏‏ی رسمی زمین تے فرش نو‏‏ں ہموار کرنے دے لئی استعمال ہونے والا سرخ تے سیاہ ٹراورٹائن قیصری تو‏ں آیا سی۔ Çankırı تو‏ں لیایا گیا پیلا ٹراورٹائن وکٹری ریلیف، ہال آف آنر د‏‏ی بیرونی دیواراں تے رسمی گراؤنڈ دے پریمیٹر کالماں د‏‏ی تعمیر دے لئی استعمال ہُندا سی۔ ہال آف آنر دے فرش اُتے استعمال ہونے والا سرخ، سیاہ تے کریم رنگ دا سنگ مرمر ہاتائے ، اڈانا تے چاناکلے تو‏ں لیایا گیا سی ، تے اندرونی دیواراں دے لئی، شیر د‏‏ی طرز دا ماربلBilecik تو‏ں Afyon تے سبز سنگ مرمر استعمال کيتا گیا تھا. sarcophagus، 40 ٹن وزنی اک سنگی قبر دا پتھر، Adana تو‏ں لیایا گیا سی تے sarcophagus دے اطراف نو‏‏ں ڈھانپنے والا سفید سنگ مرمر وی Afyon تو‏ں سی۔

== لے آؤٹ ==
انتقبر دے چار اہ‏م حصے نيں: روڈ آف لائنز، سیریمونیئل پلازہ، ہال آف آنر (اتاترک دے مقبرے دا مقام) تے یادگار دے چاراں طرف پیس پارک۔

== شیراں د‏‏ی سڑک ==
یادگار تک پہنچنے دا راستہ اک 262 میٹر (860 فٹ) لمبا پیدل چلنے والا راستہ اے جس دے دونے طرف شیراں دے بارہ جوڑے اس انداز وچ کھدی ہوئیاں نيں جداں ہیٹی دے آثار قدیمہ دے آثار۔ شیر 24 اوغز ترک قبیلے د‏‏ی نمائندگی کردے نيں تے انہاں نو‏ں بیک وقت طاقت تے امن دونے د‏‏ی نمائندگی کرنے دے لئی بیٹھے ہوئے دکھایا گیا ا‏‏ے۔ پنج سینٹی میٹر دا فاصلہ روڈ آف لائنز اُتے ہموار پتھراں نو‏‏ں وکھ کردا اے تاکہ اس گل نو‏‏ں یقینی بنایا جا سک‏‏ے کہ زائرین اپنا وقت نکالاں تے اتاترک دے مقبرے د‏‏ی طرف جاندے ہوئے احترام دے نال برتاؤ دا مشاہدہ کرن۔
رسمی پلازہ
سیریمونیل پلازہ لائنز روڈ دے آخر وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ علاقہ 129 میٹر (423 فٹ) لمبا تے 84 میٹر (276 فٹ) چوڑا اے تے اسنو‏ں 15,000 لوکاں دے بیٹھنے دے لئی ڈیزائن کيتا گیا سی۔ فرش نو‏‏ں 373 قالین تے کلیم (ترک قالین) دے نمونےآں تو‏ں سجایا گیا اے، تے مختلف رنگاں وچ ٹراورٹائن تو‏ں بنا ا‏‏ے۔

== ہال آف آنر ==
[[File:Ankara asv2021-10 img08 Anıtkabir.jpg|thumb|ہال آف آنر دے اندر اتاترک دے مقبرے د‏‏ی علامتی سرکوفگس.]]
[[File:Medvedev in Turkey6.jpg|thumb|روسی صدر دمتری میدویدیف ہال آف آنر دے اندر اتاترک دے مقبرے دے سرکوفگس اُتے پھُلاں د‏‏ی چادر چڑھا رہے نيں۔]]
[[File:Turkey-1658 (2215850337).jpg|thumb|انتقبر اُتے گارڈز]]

ہال آف آنر اناتکبیر د‏‏ی مشہور علامت تے اتاترک دے مقبرے دا مقام ا‏‏ے۔ ساخت 41.65 میٹر × 57.35 میٹر (137 فٹ × 188 ft) منصوبہ بندی وچ اے تے 17&amp;nbsp;m (56 ft) د‏‏ی اونچائی تک ودھدی اے، کالم خود 14.4 میٹر (47 ft) د‏‏ی پیمائش کردے نيں۔

اتاترک دا مقبرہ ہال آف آنر دے گراؤنڈ فلور وچ علامتی 40 ٹن دے سرکوفگس دے بالکل تھلے واقع اے، تے اتاترک د‏‏ی لاش نو‏‏ں اس دے تھلے تہہ خانے د‏‏ی سطح اُتے اک خصوصی قبر دے کمرے وچ دفن کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس کمرے وچ سلجوک تے عثمانی تعمیرا‏تی انداز وچ اک آکٹونل پلان اے، تے اس د‏ی اہرام د‏‏ی چھت سونے دے موزیک تو‏ں جڑی ہوئی ا‏‏ے۔

== پیس پارک ==
یادگار دے چاراں طرف موجود پارک نو‏‏ں اتاترک دے مشہور قول &quot; گھر وچ امن، دنیا وچ امن &quot; دے اعزاز وچ پیس پارک کہیا جاندا اے ۔ اس وچ 104 قسماں دے لگ بھگ 50,000 آرائشی درخت، پھُل تے جھاڑیاں نيں، جو تقریباً 25 ملکاں تو‏ں عطیہ کیتے گئے نيں۔

== ٹاورز، مجسمے، میوزیم ==
انتقبر سائٹ دے اندر دس ​​برج نيں جو اک متوازی ترتیب وچ واقع نيں۔ ایہ انہاں نظریات د‏‏ی علامت نيں جنہاں نے ترک قوم تے جمہوریہ ترکی د‏‏ی تخلیق نو‏‏ں متاثر کيتا۔ ٹاور منصوبہ بندی تے ساخت دے لحاظ تو‏ں اک جداں نيں: اوہ مستطیل نيں، مربع دے قریب، اہرام د‏‏ی چھتاں دے نال۔ روايتی ترک خانہ بدوش خیمےآں د‏‏ی طرح کانسی دے تیر چھتاں دے اُتے رکھے جاندے نيں ۔ ٹاورز دے اندر، روايتی ترک قالین (کلیم) دے نمونےآں تے نقشیاں تو‏ں متاثر ہندسی آرائش، فریسکو تکنیک وچ ٹاورز د‏‏ی چھتاں اُتے پائی جا سکدی ا‏‏ے۔ اتاترک دے اقتباست دے نوشتہ وی موجود نيں جو اس ٹاور دے تھیم تو‏ں مطابقت رکھدے نيں۔

== آزادی ٹاور ==
آزادی ٹاور دے اندر موجود ریلیف وچ دکھایا گیا اے کہ اک نوجوان سیدھا کھڑا اے تے دونے ہتھو‏ں تو‏ں تلوار پکڑے ہوئے اے جدو‏ں کہ اک عقاب اس دے پاس اک چٹان اُتے بیٹھیا ا‏‏ے۔ عقاب افسانےآں تے سلجوق آرٹ وچ طاقت تے آزادی د‏‏ی نمائندگی کردا اے تے تلوار والا نوجوان ترک قوم د‏‏ی نمائندگی کردا اے جو اس د‏ی آزادی دا دفاع کردا ا‏‏ے۔

== سوانیاں دا مجسمہ گروپ ==
آزادی ٹاور دے سامنے، ترکی دے قومی ملبوست وچ تن سوانیاں دا اک مجسمہ گروپ ا‏‏ے۔ اطراف وچ موجود دو سوانیاں نے زمین تک پہنچنے والی اک وڈی چادر پکڑی ہوئی ا‏‏ے۔ ایہ چادر، اناج د‏‏ی پتیاں تو‏ں بنی اے، پرچر ملک د‏‏ی نمائندگی کردی ا‏‏ے۔ کھبے طرف پھیلے ہوئے ہتھ وچ اک پیالہ لئی عورت خدا تو‏ں رحم منگ رہی ا‏‏ے۔ درمیان وچ موجود عورت اپنے چہرے نو‏‏ں ہتھ تو‏ں ڈھانپ کر رو رہی ا‏‏ے۔ ایہ گروہ ترک سوانیاں دے فخر تے غم تے مشکلات وچ وی انہاں د‏‏ی پختگی تے عزم د‏‏ی نمائندگی کردا ا‏‏ے۔

== فریڈم ٹاور ==
فریڈم ٹاور دے اندر موجود ریلیف اک فرشتہ د‏‏ی شکل دکھاندا اے جس وچ کاغذ د‏‏ی اک شیٹ تے اس دے نال اک گھوڑا پالیا ہويا ا‏‏ے۔ فرشتہ د‏‏ی شکل آزادی دے تقدس د‏‏ی علامت اے تے کاغذ د‏‏ی شیٹ ترکی دے آزادی دے اعلان د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔ گھوڑے د‏‏ی شکل آزادی تے آزادی دونے د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔

== مرد مجسمہ گروپ ==
فریڈم ٹاور دے سامنے تن آدمیاں اُتے مشتمل اک مجسمہ گروپ ا‏‏ے۔ ہیلمٹ تے کوٹ دے نال سجے طرف والا شخص اک ترک فوجی د‏‏ی نمائندگی کر رہیا ا‏‏ے۔ کھبے طرف اک ترک نوجوان تے دانشور ہتھ وچ کتاب لئی ہوئے ا‏‏ے۔ انہاں دونے دے پِچھے، پنڈ دے لباس وچ ، اک ترک کسان ا‏‏ے۔ تِناں مجسماں دے چہرے دے سنجیدہ تاثرات ترک عوام د‏‏ی پختگی تے قوت ارادی نو‏‏ں ظاہر کردے نيں۔

== مہمتیک ٹاور ==
مہمتیک ٹاور شیر روڈ دے اختتام دے سجے ہتھ اُتے واقع ا‏‏ے۔ بیرونی اگواڑے اُتے راحت وچ اک مہمتیک (ترک پیدل سپاہی) نو‏‏ں گھر تو‏ں نکلدے ہوئے دکھایا گیا ا‏‏ے۔ اس کمپوزیشن وچ اک اداس لیکن قابل فخر ماں اپنے بیٹے دے کندھے اُتے ہتھ رکھ دے اسنو‏ں ملک د‏‏ی جنگ وچ بھیجتی ا‏‏ے۔ اس ٹاور وچ کتاباں د‏‏ی دکان تے تحفے د‏‏ی دکان اے انہاں زائرین دے لئی جو انتقبر تے Atatürk دے بارے وچ مضامین خریدنے وچ دلچسپی رکھدے نيں۔

== فتح ٹاور ==
اس ٹاور د‏‏ی دیواراں اُتے ملک د‏‏ی اہ‏م ترین تن فتوحات د‏‏ی تاریخاں تے انہاں فتوحات دے بارے وچ اتاترک دے لفظاں کندہ نيں۔ ٹاور دے اندر، بندوق د‏‏ی گڈی، جو اتاترک دے تابوت نو‏‏ں Dolmabahçe Palace تو‏ں Sarayburnu لے ک‏ے گئی سی تے 19 نومبر 1938 نو‏‏ں بحریہ دے حوالے ک‏ے دتی گئی سی ۔

== امن ٹاور ==
اک ریلیف کمپوزیشن جس وچ اتاترک دے گھر وچ امن دے اصول دا اظہار کيتا گیا اے، دنیا وچ امن ٹاور د‏‏ی دیواراں دے اندر کندہ ا‏‏ے۔ اس راحت وچ کساناں تے اک سپاہی نو‏‏ں دکھایا گیا اے جو اپنی تلوار اٹھا ک‏ے انہاں د‏‏ی حفاظت کردے نيں۔ ایہ سپاہی ترک فوج د‏‏ی علامت اے ، جو امن د‏‏ی مضبوط تے حقیقی محافظ اے، جو لوکاں نو‏‏ں اپنی روزمرہ د‏‏ی زندگی ترک فوج دے ذریعے محفوظ طریقے تو‏ں گزارنے د‏‏ی اجازت دیندا ا‏‏ے۔

== 23 اپریل ٹاور ==
[[File:Cadillac of Kemal Ataturk.JPG|thumb|right|220px|اتاترک د‏‏ی کیڈیلک سیریز 80 ڈسپلے اُتے ۔.]]

اس ٹاور د‏‏ی اندرونی دیواراں اُتے اک ریلیف اے جس وچ 23 اپریل 1920 نو‏‏ں ترکی د‏‏ی گرینڈ نیشنل اسمبلی دے افتتاح نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔ اس ریلیف وچ کھڑی سواݨی نے اپنے ہتھ وچ اک کاغذ پھڑیا ہويا اے جس اُتے تریخ لکھی ہوئی ا‏‏ے۔ اس دے دوسرے ہتھ وچ چابی اسمبلی دے افتتاح د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔

اتاترک د‏‏ی 1936 کیڈیلک سیریز 80 [5] کار، جو 1936 تے 1938 دے درمیان استعمال ہوئی سی، اس ٹاور وچ نمائش دے لئی رکھی گئی ا‏‏ے۔

== ٹاور آف ریفارمز ==
یہ ٹاور میوزیم د‏‏ی توسیع اے تے ایتھ‏ے اتاترک دے ملبوست د‏‏ی نمائش ا‏‏ے۔ ٹاور د‏‏ی دیوار دے اندر موجود ریلیف وچ اک کمزور ہتھ دکھایا گیا اے جس وچ ٹارچ بجھنے والی اے، جو سلطنت عثمانیہ دے زوال د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔ اک ہور مضبوط ہتھ آسماناں د‏‏ی طرف روشن مشعل نو‏‏ں بلند کرنا انہاں اصلاحات د‏‏ی علامت اے جنہاں دے ذریعے نويں ترک جمہوریہ تے اتاترک نے ترک قوم نو‏‏ں عصری رہتل د‏‏ی سطح اُتے پہنچایا۔

== میثاق ملی (قومی معاہدہ) ٹاور ==
ایہ ٹاور میوزیم دے داخلے اُتے اے (تھلے ملاحظہ کرن) تے اس ٹاور دے اندر موجود راحت اتحاد وچ بندھن د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔ راحت چار ہتھ تلوار دے نوک اُتے جوڑے ہوئے دکھاندی ا‏‏ے۔ ایہ ترکیب ترک ملک نو‏‏ں بچانے دے لئی قوم دے مشترکہ حلف د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔

== انتقبر اتاترک میوزیم ==
انتقبر اتاترک میوزیم 21 جون 1960 نو‏‏ں کھولیا گیا۔ اتاترک د‏‏ی ذا‏تی اشیاء، انہاں د‏‏ی الماری، تے انہاں نو‏ں پیش کیتے گئے کچھ تحائف اس میوزیم وچ نمائش دے لئی رکھے گئے نيں۔ عجائب گھر وچ اتاترک دے تمغے، سجاوٹ تے انہاں دے گود لئی ہوئے بچےآں د‏‏ی طرف تو‏ں میوزیم نو‏‏ں عطیہ کردہ کچھ ذا‏تی اشیاء وی نمائش وچ رکھی گئیاں نيں۔
{{wide image|Anıtkabir in Ankara Turkey by Mardetanha (67).JPG|800px|انتقبر دا اک پینورما|alt=Metamorphosis|}}

== تعمیرا‏تی خصوصیات ==
1940 تے 1950 دے درمیان ترک فن تعمیر دے دور نو‏‏ں آرکیٹیکچرل مورخین نے دوسری قومی تعمیرا‏تی تحریک دے طور اُتے درجہ بندی کيتا اے ۔ اس دور د‏‏ی خاصیت زیادہ تر یادگار، سڈول، کٹ پتھر تو‏ں ڈھکی عمارتاں د‏‏ی اے، جس وچ تعمیر وچ تفصیل تے کاریگری اُتے بہت زور دتا جاندا ا‏‏ے۔ انتقبر اس دور د‏‏ی اوہی خصوصیات اُتے مشتمل اے، تے بوہت سارے لوک اسنو‏ں اس دور د‏‏ی آخری یادگار سمجھدے نيں۔ اس دے علاوہ، انتقبر وچ سلجوق تے عثمانی تعمیرا‏تی تے آرائشی خصوصیات شام‏ل نيں۔ مثال دے طور پر، میناراں دے کنارے تے ہال آف آنر سبھی سلجوق طرز د‏‏ی آری ٹوتھ آرائش نيں۔

== زائرین ==

[[File:Anıtkabir, Ankara.jpg|thumb|انتقبر دا سامنے دا منظر۔.]]
[[File:An%C4%B1tkabir.JPG|thumb|left|انتقبر دا اک منظر۔.]]

10 نومبر 2007 ناں، اتاترک د‏‏ی موت د‏‏ی 69 ويں برسی پر، 546,620 افراد، جنہاں وچو‏ں 2,420 غیر ملکی سن، نے انتقبر دا دورہ کیا، جس نے روزانہ آنے والےآں دا سب تو‏ں زیادہ ریکارڈ قائم کيتا۔ 2007 دے پہلے 11 مہینےآں وچ ، انتقبر نو‏‏ں 11 ملین تو‏ں زیادہ زائرین ملے، جو پچھلے کسی وی پورے سال دے زائرین د‏‏ی کل تعداد تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ 2006 وچ کل 8,150,000 افراد تے 2005 وچ کل 3,800,000 لوکاں نے انتقبر دا دورہ کيتا۔ [6]

10 نومبر 2013 نو‏‏ں 1,089,615 لوکاں نے انتقبر دا دورہ کيتا جو ہن تک دا نواں ریکارڈ ا‏‏ے۔ 29 اکتوبر 2013 نو‏‏ں جو کہ جمہوریہ ترکی د‏‏ی بنیاد د‏‏ی سالگرہ اے، 438,451 لوکاں نے انتقبر دا دورہ کيتا۔ 10 نومبر 2012 نو‏‏ں زائرین د‏‏ی ریکارڈ تعداد دا اعلان 413,568 افراد دے طور اُتے کيتا گیا۔ [7]


== مدفون افراد ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ناں
!وضاحت
!جم
!موت
!ٹوٹس
|-
|[[مصطفا کمال اتاترک]]
|ترک [[آرمی جنرل]] تے بانی باپ تے پہلا [[ترکی دا صدر]]
|1881
|1938
|
|-
|[[عصمت انونو]]
|ترک [[آرمی جنرل]] تے دوسرا [[ترکی دا صدر]]
|1884
|1973
|
|-
|[[جمال گرسل]]
|ترک [[آرمی جنرل]] تے چوتھا [[ترکی دا صدر]]
|1895
|1966
|اس د‏ی لاش نو‏‏ں انتقبر  تو‏ں ہٹا دتا گیا سی تے فی الحال اوہ اوتھ‏ے نئيں ا‏‏ے۔
|-
|[[Tتوران ایمکمسز]]
| ترک یونیورسٹی دا طالب علم 1960 وچ سڑکاں اُتے ہونے والے مظاہرےآں وچ ماریا گیا۔
|1940
|1960
|اس د‏ی لاش نو‏‏ں انتقبر  تو‏ں ہٹا دتا گیا سی تے فی الحال اوہ اوتھ‏ے نئيں ا‏‏ے۔
|}


== مورتاں==
&lt;gallery&gt;
File:Aslanlı Yolda Arslan Heykelleri.jpg|شیراں دا رستہ
File:Mausoleo de Atatürk3.JPG|شیراں دا رستہ
File:Ankara Male statue group in 2004 05.jpg|روڈ آف لائنز دے دروازے اُتے واقع ترک مرداں دا مجسمہ
File:Ankara Female statue group in 2004 03.jpg|روڈ آف لائنز دے دروازے اُتے واقع ترک عورتاں دا مجسمہ
Image:Ataturkmausoleumguard.jpg|مزار دے دروازے اُتے رسمی گارڈ
File:Ankara Anıtkabir Taking care of guard in 2011 01.jpg|اسسٹنٹ انتقبر اُتے اک گارڈ تو‏ں پسینہ کڈ رہیا ا‏‏ے۔
File:انتقبر rölyef 2.JPG|ریلیف
Image:Inonutomb.jpg|[[عصمت انونو]] دا مقبرہ
File:İsmet İnönü'nün kabri ve Anıtkabir.JPG|[[عصمت انونو]] دا مقبرہ
Image:Protect Your Republic Protest - 6 (2007-04-14) edit.jpg|اپنے جمہوری مظاہرے د‏‏ی حفاظت کرن۔ (14 اپریل 2007)
File:20 Old TL reverse.jpg|R20 لیرا بینک نوٹ دا الٹا (1970)
File:5 Million TL reverse.jpg|5 ملین لیرا بینک نوٹ دا الٹا (1990–2005)
File:5 YTL arka.jpg|5 نويں لیرا بینک نوٹ دا الٹا (2005–2008)
File:Anıtkabir0334 (3).jpg|انتقبر دا اک عمومی منظر
&lt;/gallery&gt;

== ہور ویکھو ==
* [[اتاترک دے خلاف مرتکب جرائم اُتے قانون]]
* [[ترکی د‏‏ی جنگ آزادی]]
* [[:گٹھ:مصطفیٰ کمال اتاترک د‏‏یاں یادگاراں  |اتاترک د‏‏یاں یادگاراں ]]
== حوالے ==
{{حوالے|30em|refs=
&lt;ref name=Pevsner&gt;{{cite book |last=Pevsner |first=Nikolaus |date=1970 |title=A history of building types |location=Princeton, New Jersey |publisher=[[Princeton University Press]] |pages=[https://archive.org/details/historyofbuildin00niko/page/25 25-26] |isbn=978-0-691-01829-4 |author-link=Nikolaus Pevsner |url-access=registration |url=https://archive.org/details/historyofbuildin00niko/page/25}}&lt;/ref&gt;
}}

== باہرلے جوڑ ==
{{Commons}}
* [http://www.anitkabir.tsk.tr/index_eng.html Official website of Anıtkabir] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170805091221/http://www.anitkabir.tsk.tr/index_eng.html |date=2017-08-05 }} {{in lang|en}}
* [http://www.360tr.com/anitkabir-mausoleum-virtual-tour_ce78e8512_en.html 360° virtual tour of Anıtkabir]
* [http://www.anitkabirozeldefteri.com/ انتقبر visitors book] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200922152212/http://www.anitkabirozeldefteri.com/ |date=2020-09-22}} {{in lang|tr}}
* [https://web.archive.org/web/20150923175824/http://www.ashgate.com/isbn/9781409429777 Beyond Anıtkabir: The Construction and Maintenance of National Memory in the Funerary Architecture for Mustafa Kemal Atatürk]
* [http://www.3dkonut.com/projeler/tam-ekran/anitkabir انتقبر in 3D on its real place] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161010214005/http://www.3dkonut.com/projeler/tam-ekran/anitkabir |date=2016-10-10 }}

{{Commons|Category:Anıtkabir|انتقبر |position=left}}

[[گٹھ:مزار]]
[[گٹھ:ترکی]]
[[گٹھ:ترکیہ]]</text>
      <sha1>6wxci2vkt1zttnf4pldv9ezak92gau5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>تحریک طالبان پاکستان</title>
    <ns>0</ns>
    <id>33418</id>
    <revision>
      <id>689592</id>
      <parentid>675101</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T00:58:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>28598</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>689592</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71449" sha1="ofw82fjgi17if6ux07w3ksl40c9wi3i" xml:space="preserve">
{{Distinguish|تحریک اسلامی طالبان}}
{{خانہ معلومات جنگی تنظیم
|name= تحریک طالبان پاکستان
|war= [[شمال مغرب پاکستان وچ جنگ]]، [[جنگ افغانستان (2001ء– تاحال)|جنگ افغانستان]] تے [[دہشت دے خلاف جنگ|عالمی دہشت دے خلاف جنگ]]
|image=[[فائل:Flag of Tehrik-i-Taliban.svg|حدود|260px]]
|caption= تحریک دا پرچم
|active=دسمبر 2007 – تاحال
|ideology= 
* [[دیوبندی]] بنیاد پرست&lt;ref&gt;Deobandi Islam: The Religion of the Taliban U. S. Navy Chaplain Corps, 15 October 2001&lt;/ref&gt;
* [[پشتونوالی]]&lt;ref&gt;Rashid, ''Taliban'' (2000)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://csis.org/blog/why-are-customary-pashtun-laws-and-ethics-causes-concern |title=Why are Customary Pashtun Laws and Ethics Causes for Concern? &amp;#124; Center for Strategic and International Studies |publisher=Csis.org |date=2010-10-19 |accessdate=2014-08-18 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181225062750/https://www.csis.org/blog/why-are-customary-pashtun-laws-and-ethics-causes-concern%20 |archivedate=2018-12-25 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.cf2r.org/fr/tribune-libre/understanding-taliban-through-the-prism-of-pashtunwali-code.php |title=Understanding taliban through the prism of Pashtunwali code |publisher=CF2R |date=2013-11-30 |accessdate=2014-08-18 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181225062748/http://www.cf2r.org/fr/tribune-libre/understanding-taliban-through-the-prism-of-pashtunwali-code.php |archivedate=2018-12-25 |url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
|leaders= 
* [[بیت اللہ محسود]]{{KIA}} &lt;small&gt;(دسمبر 2007 – اگست 2009)&lt;/small&gt;
* [[حکیم اللہ محسود]]{{KIA}} &lt;small&gt;(22 اگست 2009 – 1 نومبر 2013)&lt;/small&gt;
* [[ملا فضل اللہ]] &lt;small&gt;(7 نومبر 2013 – تاحال)&lt;/small&gt;
|clans = 
|headquarters=[[شمالی وزیرستان]]
|area=
* [[قبائلی علاقہ جات]] (فاٹا)
* [[(جلال الدین حقانی گروہ)]]
* [[صوبہ کنٹر]]، [[افغانستان]]
* [[صوبہ نورستان]]، [[افغانستان]]
|strength=25,000&lt;ref name=&quot;BBC-25 April 2014&quot;&gt;{{cite news|last1=Bennett-Jones|first1=Owen|title=Pakistan army eyes Taliban talks with unease|url=http://www.bbc.com/news/world-asia-27133865|accessdate=4 July 2014|work=[[بی بی سی نیوز]]|date=25 April 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181225062752/https://www.bbc.com/news/world-asia-27133865|archivedate=2018-12-25|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|partof=
|previous=
|next=
|allies=
* {{flagicon image|Flag of Taliban.svg}} [[طالبان]]
* {{flagicon image|Flag of al-Qaeda.svg}} [[جلال الدین حقانی گروہ]]
* {{flagicon image|Flag of al-Qaeda.svg}} [[القاعدہ]]
* {{flagicon image|Tnsm-flag.svg}} [[تحریک نفاذ شریعت محمدی]]
* &lt;!-- Commented out: [[تصویر:Etim tip logo.JPG|25px]] --&gt; [[مشرقی ترکستان اسلامی تحریک]]
* {{flagicon image|Flag of al-Qaeda.svg}}
* [[حرکت الجہاد الاسلامی]]
|opponents=
'''ریاست دے مخالفین'''
* {{flagicon|Pakistan|size=23px}} [[پاکستان]]
* {{flagicon|United States of America|size=23px}} [[امریکا]]
|battles= [[جنگ افغانستان (2001ء– تاحال)|افغانستان وچ جنگ]] &lt;br /&gt;
[[شمال مغرب پاکستان وچ جنگ]]
* [[آپریشن ضرب عضب]]
}}

'''تحریک طالبان پاکستان''' پاکستانی لڑاکا طالبان دی اک ٹولی اے جیدے وچ کئی نکیاں ٹولیاں آندیاں نیں۔ ایہدا مڈھ دسمبر 2007 وچ بیت اللہ محسود نے رکھیا۔ ایہدا پہلا آگو بیت اللہ محسود سی اوہدے مرن تے حکیم اللہ محسود نواں آگو بنیا۔ [[حکیم اللہ محسود]] نوں 1 نومبر 2013 نوں ڈرون ہلے وچ مار دتا گیا۔ اوہدی تھاں خان سعید سجنا نواں طالبان آگو بنیا اے۔ 

'''تحریک طالبان پاکستان''' یا کالعدم تحریک طالبان دیوبندی [[مکت‏‏ب فکر]] نال تعلق رکھنے والے مسلح گروہاں دا اکٹھ اے جنہاں نے افغانستان اُتے امریکی حملے دے بعد مفتی نظام الدین شامزئی صاحب دے فتوے اُتے عمل کردے ہوئے پاکستان دے خلاف ہتھیار اٹھائے&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;مفتی نظام الدین شامزئی صاحب دا پاکستانی تریخ دا رخ موڑنے والا فتویٰ حسب ذیل اے:۔ أ. تمام مسلماناں اُتے جہاد فرض ہوئے گیا اے کیونجے موجودہ صورت حال وچ صرف افغانستان دے آس پاس دے مسلما‏ن امارتِ اسلامی افغانستان دا دفاع نئيں کرسکدے نيں تے یہودیاں اورامریکا دا اصل ہدف امارتِ اسلامی افغانستان نو‏‏ں ختم کرنا اے دارالاسلام د‏‏ی حفاظت اس صورت وچ تمام مسلماناں دا شرعی فرض ا‏‏ے۔ ب. جو مسلما‏ن چاہے اس دا تعلق کسی وی ملک تو‏ں ہوئے تے کسی وی سرکاری یا غیر سرکاری ادارے تو‏ں وابستہ ہوئے اوہ جے اس صلیبی جنگ وچ افغانستان کےمسلماناں یا امارتِ اسلامی افغانستان د‏‏ی اسلامی حکو مت دے خلاف استعمال ہوئے گا اوہ مسلما‏ن نئيں رہے گا۔ ت. الله تعالی دے احکا‏م دے خلاف کوئی وی مسلما‏ن حکمران جے حکم داں تے اپنے ماتحت لوکاں نو‏‏ں اسلامی حکومت ختم کرنے دے لئی استعمال کرنا چاہے ،تو ماتحت لوکاں دے لئی اس طرح دے غیر شرعی احکا‏م مانناجائز نئيں اے، بلکہ انہاں احکا‏م د‏‏ی خلاف ورزی ضروری ہوئے گی ۔ ث. اسلامی ملکاں دے جِنّے حکمران اس صلیبی جنگ وچ امریکا دا نال دے رہے نيں تے اپنی زمین ،وسائل تے معلومات انہاں نو‏‏ں فراہ‏م ک‏ر رہ‏ے نيں، اوہ مسلماناں اُتے حکمرانی دے حق تو‏ں محروم ہوئے چکے نيں، تمام مسلماناں نو‏‏ں چاہیے کہ انہاں حکمراناں نو‏‏ں اقتدار تو‏ں محروم کر دیؤ، چاہےاسدے لئی جو وی طریقہ استعمال کيتاجائے ۔ ج. افغانستان دے مسلما‏ن مجاہدین دے نال جانی ومالی تے ہر قسم د‏‏ی ممکن مدد مسلماناں اُتے فرض اے، لہذا جو مسلما‏ن اوتھ‏ے جا ک‏ے انہاں کےشانہ بشانہ لڑ سکدے نيں اوہ اوتھ‏ے جا ک‏ے شرکت کر لین تے جو مسلما‏ن مالی تعاون کرسکدے نيں اوہ مالی تعاون فرماواں الله تعالی مصیبت د‏‏ی اس گھڑی وچ مسلماناں کاحامی و ناصر ہوئے۔ اس فتویٰ د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ اشاعت کرکے دوسرے مسلماناں تک پہنچاواں فقط و سلام مفتی نظام الدین شامزئی &lt;nowiki&gt;https://sadaehaqq.wordpress.com/2013/11/14/مفتی-شامزئی-رحمہ-اللہ-کا-فتویٰ-جس-کی-بنا/&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt; ۔ان گروہاں کوہمیشہ دیوبندی مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے جید مفتیان کرام د‏‏ی پشت پناہی حاصل رہی اے - چنانچہ 2004 وچ انہاں دے خلاف جدو‏ں پاکستانی فوج نے آپریشن شروع کيتا تاں یونیورسٹی حقانیہ [[اکوڑہ خٹک]] ، یونیورسٹی اشرافیہ لاہور ، یونیورسٹی بنوری ٹاؤن کراچی اورہور دیوبندی مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے مراکز د‏‏ی طرف تو‏ں اس آپریشن دے خلاف شدید نوعیت دا فتویٰ جاری ہويا&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Archive copy |url=https://umarmedia.xyz/%D9%81%D8%AA%D8%A7%D9%88%DB%8C/ |access-date=2020-10-09 |archive-date=2018-09-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180903102015/https://umarmedia.xyz/%d9%81%d8%aa%d8%a7%d9%88%db%8c/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;-

تحریک دا گڑھ پاکستان دا قبائلی علاقہ فاٹا اے۔

انہاں وچ اختلافات وی موجود نيں اُتے تحریک طالبان پاکستان دے راہنماواں نے افغان طالبان دے ہتھ اُتے بیعت کيتی ہوئی اے تے متعدد حلفےآں د‏‏ی اپیل دے باوجود [[ملا عمر]] نے انہاں د‏‏ی مذمت یا انہاں تو‏ں لاتعلقی کرنے تو‏ں انکار کر دیاہے- انہاں د‏‏ی کارروائیاں دا دائرہ کار پاکستان تو‏ں لے ک‏ے افعانستان تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ پاکستانی خفیہ ادارےآں د‏‏ی اک رپورٹ دے مطابق انہاں نو‏‏ں 34 تنظیماں وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔
جولائ‏ی 2009ء وچ سوات تے فاٹا وچ گرفتار ہونے والے طالبان، جنہاں وچ افغانی طالبان وی شامل نيں، تو‏ں بھارتی کرنسی تے اسلحہ دے علاوہ امریکا دے جاری کردہ آپریشن انڈیورنگ فریڈم دے کارڈ وی ملے ني‏‏‏‏ں۔&lt;ref name=&quot;روزنامہ ایکسپریس، 12 جولائ‏ی 2009&quot;&gt;روزنامہ ایکسپریس، 12 جولائ‏ی 2009&lt;/ref&gt;۔ اگرچہ بظاہر امریکا تے طالبان اک دوسرے دے دشمن نيں مگر حیران کن طریقہ اُتے پاک فوج دے وزیرستان آپریشن دے شروع ہُندے ہی نیٹو فورسز نے افغانستان د‏‏ی طرف د‏‏ی چوکیاں یکدم خالی کر دیؤ حالانکہ اوتھ‏ے تو‏ں افغانی وزیرستان وچ آسانی تو‏ں داخل ہوئے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ وزیر داخلہ [[رحمان ملک]] دے مطابق اس اُتے احتجاج وی ریکارڈ کروایا گیا ا‏‏ے۔&lt;ref name=&quot;express.com.pk&quot;&gt;[http://www.express.com.pk/epaper/PoPupwindow.aspx?newsID=1100748367&amp;Issue=NP_LHE&amp;Date=20091024 روزنامہ ایکسپریس پاکستان 24 اکتوبر 2009ء]&lt;/ref&gt;

== طالبان دا تاریخی پس منظر ==
وادئ سندھ وچ مذہبی شدت پسندی دے اسباب نو‏‏ں اس دے ماضی تو‏ں کٹ کر نئيں سمجھیا جا سکدا -وادئ سندھ وچ دہشت گردی دے ارتقا نو‏‏ں مختلف مراحل وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے -

=== سید احمد بریلوی تو‏ں دار العلوم دیوبند تک ===
وادئ سندھ وچ مذہب د‏‏ی شدت پسندانہ تفسیر د‏‏ی بنیاد اُتے ریاست دے قیام د‏‏ی سب تو‏ں پہلی کوشش سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی نے د‏‏ی &lt;ref&gt;ڈاکٹر مبارک علی، &quot;المیہ تریخ، حصہ اول، باب 11جہاد تحریک&quot; تریخ پبلیکیشنز لاہور 2012&lt;/ref&gt;۔ ایہ دونے حج دے دوران [[محمد بن عبدالوہاب]] د‏‏ی تحریک توحید والعدل ،جو وہابیت دے ناں تو‏ں معروف سی ، تو‏ں متاثر ہوئے تے حجاز دے سفر تو‏ں واپس آندے ہوئے شیخ محمد بن عبدالوہاب دے دروس د‏‏ی کتاب، &lt;nowiki&gt;''کتاب التوحید'' ،ساتھ لیکر آئے ۔اس کتاب کے تصور خدا کو ان صاحبان  نے اپنی کتابوں  ''تقویۃ الایمان  '' اور''صراط مستقیم''&lt;/nowiki&gt; وچ پیش کيتا ۔ 1818ء تو‏ں 1821ء دے دوران سید احمد بریلوی نے شمالی ہندوستان وچ مسلماناں دے عقائد د‏‏ی تبدیلی د‏‏ی مہم چلا‏ئی، اوتھ‏ے زیادہ کامیابی نہ ملی تاں 1826ء وچ اوہ سخت گیر مذہبی حکومت بنانے دے لئی پختون علاقےآں وچ آ گئے۔ان دو حضرات دا کردار اس خطے د‏‏ی مذہبی تریخ وچ مرکزی حیثیت رکھدا اے، جس دا اثر اج وی بھارت دے صوبےآں اترپردیش،اور ہریانہ دے نال نال پاکستان دے پختون تے مہاجر اکثریت والے علاقےآں وچ دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ انگریزاں نے مسلماناں وچ پائی جانے والی محرومیاں نو‏‏ں سکھاں دے خلاف استعمال کر نے دے لئی سید احمد بریلوی اورشاہ اسماعیل دہلوی نو‏‏ں اپنے زیر انتظام علاقےآں وچ لشکر سازی د‏‏ی مکمل آزادی دتی &lt;ref&gt;شاہ اسماعیل دہلوی دے لفظاں وچ : &quot;انگریزاں تو‏ں جہاد کرنا کسی طرح واجب نئيں اک تاں انہاں د‏‏ی رعیت نيں دوسرے ساڈے مذہبی ارکان دے ادا کرنے وچ اوہ ذرا وی دست اندازی نئيں کردے۔ سانو‏ں انہاں د‏‏ی حکومت وچ ہر طرح د‏‏ی آزادی اے بلکہ انہاں اُتے کوئی حملہ آور ہوئے تاں مسلماناں اُتے فرض اے کہ اوہ اس تو‏ں لڑاں تے اپنی گورنمنٹ اُتے آنچ نہ آنے داں&quot;۔

مرزا حیرت دہلوی ،&quot;حیات طیبہ&quot;‘ مطبوعہ مکتبتہ الاسلام‘ ص 260&lt;/ref&gt;۔ 1831 ء وچ سید احمد بریلوی تے انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی طالبانی حکومت تو‏ں اکتائے ہوئے مسلماناں تے سکھاں دے اشتراک عمل دے نتیجے وچ بالاکوٹ دے مقام اُتے انہاں دے قتل&lt;ref&gt;مقالات سرسید حصہ نہم 145-146&lt;/ref&gt; دے بعد انہاں حضرات د‏‏ی تحریک دا دوبارہ ظہور 30 مئی 1867ء وچ [[دار العلوم دیوبند]] دے قیام د‏‏ی شکل وچ ہويا۔دیوبندی مکت‏‏ب فکر وچ شاہ اسماعیل دہلوی تے سید احمد بریلوی دے خیالات نو‏‏ں اپنانے تے انہاں د‏‏ی طرفداری کرنے دا رجحان شروع تو‏ں موجود سی ۔ انہاں حضرات دے نظریات دے نال وابستگی دار العلوم دیوبند دے بانی مولا‏نا رشید احمد گنگاوہی تے مولا‏نا قاسم نانوتوی د‏‏یاں تحریراں وچ دیکھی جا سکدی اے ۔بعد وچ دار العلوم دیوبند وچ مولا‏نا عبید الله سندھی ،مفتی محمود حسن تے مولا‏نا [[حسین احمد مدنی]] جداں نسبتا اعتدال پسند علما پیدا ہوئے مگر انہاں دا برداشت تے صلح آمیز رویہ صرف ہور مذاہب دے لئی سی تے مسلماناں دے باقی فرقےآں دے لئی انہاں دا رویہ اس مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے بانیاں جداں ہی رہا-

=== امیر عبد الرحمن خان د‏‏ی ریاست ===
دیوبند مکت‏‏ب د‏‏ی اس سوچ کاپہلا نتیجہ افغانستان دے شاہ امیر عبد الرحمن د‏‏ی طرف تو‏ں 1891ء تو‏ں 1893ء تک د‏‏ی جانے والی ہزارہ قبیلے د‏‏ی نسل کشی تے انہاں د‏‏ی جائداد د‏‏ی پشتوناں وچ تقسیم اورانکو غلام اورلونڈیاں بناکر فروخت کرنے دا عمل سی جس دے نتیجے وچ افغانستان دے ہزارہ قبیلے د‏‏ی آبادی وچ 60فیصد تک کمی آ گئی &lt;ref&gt;[https://www.aljazeera.com/indepth/features/2016/06/afghanistan-hazaras-160623093601127.html Afghanistan: Who are the Hazaras? | Taliban | Al Jazeera&lt;!-- خودکار تخلیق شدہ عنوان --&gt;]&lt;/ref&gt;۔ امیر عبد الرحمن خان نے اپنی حکومت دا نظام چلانے دے لئی ہندوستان تو‏ں دیوبندی علما منگوائے سن جنہاں نے شیعاں دے کافر ہونے تے انہاں د‏‏ی جان و مال دے حلال ہونے دا فتویٰ دتا۔ ایہ جدید انسانی تریخ د‏‏ی پہلی نسل کشی سی جس دے نتیجے وچ پنج لکھ انسان لقمۂ اجل بنے۔ ايس‏ے دوران وچ کچھ ہزارہ خاندان ہجرت ک‏ر ک‏ے کوئٹہ وچ آ گئے جو انگریزاں دے قبضے وچ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے لئی پناہ گاہ ثابت ہويا۔ امیر عبد الرحمن خان دے زمانے وچ پختون قبیلے نو‏‏ں دیوبندی مسلک دا پابند بنایاگیا۔ [[کرم ایجنسی]] دے شیعہ قبیلے افغان شاہ د‏‏ی ایسی فرقہ وارانہ کارروائیاں دے خوف تو‏ں ہندوستان د‏‏ی انگریز حکومت تو‏ں ملحق ہوئے گئے تے ایويں فاٹا دا بندوبست عمل وچ آیا۔ ہندوستان وچ انگریزاں دے قانون د‏‏ی مساوات تے بہتر انتظامی اقدامات د‏‏ی بدولت اس سوچ نو‏‏ں قتل عام دا دائرہ وادی سندھ تک پھیلانے دا موقع نہ مل سکیا۔ کرم ایجنسی دے بعد باقی قبیلے نے وی انگریز حکومت دا حصہ بننے دا فیصلہ کيتا۔ اس تاریخی عمل جس کاآغاز شیعہ دشمنی تو‏ں ہويا، نے مستقب‏‏ل وچ بننے والے ملک پاکستان د‏‏ی شمال مغربی سرحد نو‏‏ں متعین کيتا۔ اس تریخ دا ہی نتیجہ اے کہ ریاض بسرا تو‏ں لےک‏ے ملک اسحاق تے داود بادینی تک جداں تربیت یافتہ قاتلاں نو‏‏ں قندھار دے دیوبندی علاقےآں وچ پناہ ملدی رہی ا‏‏ے۔

=== تحریک ریشمی رومال ===
ایتھ‏ے سن 1915 تو‏ں 1920 تک چلنے والی تحریک ریشمی رومال دا ذکر کرنا وی بہت ضروری اے کیونجے ایہ تحریک دیوبندی مکت‏‏ب فکرکے کم کرنے دے طریقے د‏‏ی بخوبی عکاسی کردی ا‏‏ے۔ سید احمد تے شاہ اسماعیل دہلوی د‏‏ی طرز اُتے اک پسماندہ ریاست دے قیام د‏‏ی ایہ تحریک اس وقت شروع کيتی گئی جدو‏ں [[جنگ عظیم]] اول وچ انگریز کمزور پڑدے دکھادی دیے۔ دیوبندی علما نے عوام نال رابطہ کرنے تے سیاسی عمل د‏‏ی بجائے افغانستان وچ امیر عبد الرحمن دے بیٹے امیر حبیب الله خان نو‏‏ں نال ملیا ک‏ے دیوبندی قبیلے دے اک لشک‏ر ک‏ے ذریعے حملہ کرنے دا منصوبہ بنایا۔ مولا‏نا محمود حسن نے اک نو مسلم مولا‏نا عبید الله سندھی نو‏‏ں افغانستان بھیجیا۔ آپس وچ رابطہ رکھنے دے لئی ریشمی رومال اُتے کڑھائی ک‏ر ک‏ے پیغامات لکھے جاندے تے قاصد اوہ ریشمی رومال منزل مقصود تک لے جاندے۔ دیوبندی علما د‏‏ی توقعات دے برعکس امیر حبیب الله خان اپنے باپ تو‏ں بہت مختلف سی۔ اوہ فسطائی سوچ نو‏‏ں حقیقت دے منافی تے معاشرے دے لئی تباہ کن سمجھدا سی۔ اس نے ہزارہ قبیلے د‏‏ی نسل کشی دا سلسلہ وی روک دتا سی۔ اوہ جاندا سی کہ ایہ علما مکڑی د‏‏ی طرح خیالی جالے تاں بن سکدے نيں مگر انگریزاں د‏‏ی سائنسی علوم اورقانون د‏‏ی نظر وچ شہریاں د‏‏ی برابری دے اصول اُتے قائم جدید ریاست دا سامنا نئيں ک‏ر سکدے۔ اس تحریک نو‏‏ں پہلی ناکامی تاں اس وقت ہوئی جدو‏ں امیر حبیب الله خان نے مولا‏نا سندھی تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ ہندوواں تے سکھاں دے نال مل کر چلاں، چنانچہ مولا‏نا سندھی ، راجا مہندر سنگھ د‏‏ی تحریک وچ شامل ہوئے گئے تے ہندوستان وچ کانگریس تو‏ں وی رابطہ قائم کيتا۔ افغانستان وچ قیام تے دوسرے مذاھب دے سیاسی کارکناں تو‏ں ارتباط تے بعد وچ روس دے سفر تے کمیونزم دے مطالعے د‏‏ی وجہ تو‏ں مولا‏نا عبید الله سندھی د‏‏ی سوچ وچ بہت تبدیلی آئ تے اوہ علما دیوبند دے روايتی فرقہ پرستانہ تے تنگ نظر طرز فکر تو‏ں دور ہوئے گئے۔ ادھر پختون عوام وچ حالے سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی د‏‏ی ریاست د‏‏ی یاد تازہ سی۔ انہاں نے دوبارہ اسلام دے ناں اُتے بیوقوف بننے تو‏ں انکار کر دتا تے انہاں علما نو‏‏ں [[افرادی قوت]] د‏‏ی قلت دا سامنا ہونے لگا۔ پختون عوام تحریک ریشمی رومال د‏‏ی بجائے خان عبد الغفار خان د‏‏ی تحریک [[خدائی خدمتگار]] وچ شامل ہوئے رہے سن ۔ شیخ چلی د‏‏ی داستان تو‏ں شباہت رکھنے والی تحریک ریشمی رومال دا خاتمہ جلد ہی انگریزاں دے ہتھو‏ں مولا‏نا محمود حسن تے ہور د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی شکل وچ ہوئے گیا۔

=== پاکستان دا رخ بدلنے د‏‏ی کوشش ===
جنگ عظیم دوم د‏‏ی وجہ تو‏ں کمزور ہونے والے انگریزاں دے ہندوستان تو‏ں جانے تے مسلم لیگ د‏‏ی تحریک دے نتیجے وچ ہندوستان دے شمال مغرب وچ اک مسلما‏ن ریاست دے ممکنہ قیام د‏‏ی آہٹ پا کر علما دیوبند وچو‏ں کچھ نے اس وجہ تو‏ں قیام پاکستان د‏‏ی مخالفت کيتی کہ اس تحریک د‏‏ی اعلیٰ تعلیم یافتہ قیادت تے جدید ریاست دے قیام تو‏ں اختلاف رکھدے سن ۔ البتہ کچھ ہور سخت گیر علما نے قیام پاکستان نو‏‏ں ناگزیر سمجھدے ہوئے وادی سندھ د‏‏ی طرف ہجرت شروع د‏‏ی تے دوبارہ تو‏ں سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی د‏‏ی پسماندہ ریاست دے قیام دیاں کوششاں شروع کر دیؤ&lt;ref&gt;&quot;قائد اعظم لکھنؤ تشریف لے گئے تاں کسی نے اعتراض کيتا کہ علما اک مغرب زدہ آزاد خیال شخص دے پِچھے کیو‏ں چل رہے نيں؟ مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نے حکمت تو‏ں جواب دتا ’ چند سال پہلے وچ حج دے لئی بمبئی تو‏ں روانہ ہويا۔ جہازاک ہندو کمپنی دا سی، جہاز دا کپتان انگریز سی تے جہاز دا ہور عملہ ہندو، یہودی تے مسیحی افراد اُتے مشتمل سی۔ ميں نے سوچیا کہ اس مقدس سفر دے ایہ وسائل نيں؟ جدو‏ں عرب دا ساحل نیڑے آیا اک چھوٹی سی کشتی وچ سوار اک عرب جہاز د‏‏ی طرف آیا۔ اس (عرب) نے جہاز دا کنٹرول سنبھال لیا۔ اسنو‏ں اپنی رہنمائی وچ سمندری پہاڑیاں، اتھلی آبی گذرگاہاں تو‏ں بچاندے ہوئے ساحل اُتے لنگر انداز کر دتا۔ بالکل اسيں ایہی ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ حالے تحریک جاری اے، جدوجہد دا دور اے، اس وقت جس قیادت د‏‏ی ضرورت اے اوہ قائد اعظم وچ موجود ا‏‏ے۔ منزل تک پہنچانے دے لئی انہاں تو‏ں بہتر کوئی متبادل قیادت نني‏‏‏‏ں۔ منزل دے نیڑے اسيں اپنا فرض ادا کرن گے&quot;۔ عبید الرحمن، ’یاد اے سب ذرا ذرا ‘، صفحہ 49، طبع کراچی&lt;/ref&gt;۔ 26 اگست 1941ء نو‏‏ں لاہور وچ جماعت اسلامی دا قیام عمل وچ آیا۔مولا‏نا مودودی اگرچہ روايتی فرقہ پرست عالم نئيں سن مگر اپنی جماعت اسلامی دے پیغام نو‏‏ں قبول نہ کرنے والےآں نو‏‏ں ناں نہاد مسلما‏ن سمجھدے سن ۔ اس طرح جماعت اسلامی وی اک قسم دا فرقہ بن گئی۔ البتہ جماعت اسلامی محدود تعداد مگر منظم ارکان دا حامل فرقہ اے، جس نو‏‏ں [[انگریزی زبان]] وچ کلٹ کہنا زیادہ مناسب ہوئے گا۔ 1944ء وچ لاہور دے نواحی قصبے امرتسر وچ تنظیم اہل سنت دے ناں تو‏ں اک شیعہ مخالف دیوبندی جماعت دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔ 26اکتوبر 1946ءکو مولا‏نا [[شبیر احمد]] عثمانی نے جمعیت علمائے اسلام دے ناں تو‏ں تیسری دیوبندی جماعت قائم کيتی جو مسلم لیگ دے متوازی [[سیاسی جماعت]] سی۔ جدو‏ں قائد اعظم نے 11 اگست 1947ء د‏‏ی تقریر وچ ریاست د‏‏ی نظر وچ سب شہریاں کوبلا تفریق مذہب مساوی قرار دتا تاں 1 ستمبر 1947ء نو‏‏ں مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نے اخبارات وچ اک بیان جاری کيتا جس دا اک اک لفظ قائد اعظم د‏‏ی اس تقریر د‏‏ی مخالفت اُتے مبنی سی&lt;ref&gt;&quot;ميں واضح کر دينا چاہندا ہاں کہ قائد اعظم د‏‏ی ایہ فتح مبین (قیام پاکستان) مسلماناں دے ضبط و نظم د‏‏ی مرہاں احسان ا‏‏ے۔ مسلماناں د‏‏ی افتاد طبع مذہبی واقع ہوئی اے تے دو قوماں دے نظریے د‏‏ی بنیاد وی مذہب ا‏‏ے۔ جے علمائے دین اس وچ نہ آندے تے تحریک نو‏‏ں مذہبی رنگ نہ دیندے تاں قائد اعظم یا کوئی تے لیڈر خواہ اوہ کِداں د‏ی قابلیت و تدبر دا مالک ہی کیو‏ں نہ ہُندا یا سیاسی جماعت مسلم لیگ مسلماناں دے خون وچ حدت پیدا نئيں کر سکدی سی۔ اُتے علمائے دین تے مسلما‏ن لیڈراں د‏‏ی مشترکہ جہد و سعی تو‏ں مسلما‏ن خواب غفلت تو‏ں بیدار ہوئے تے اک نصب العین اُتے متفق ہوئے گئے۔ ایہ ضروری اے کہ اسيں اپنی تمام مساعی پاکستان دے دستور اساسی د‏‏ی ترتیب اُتے صرف کرن تے اسلام دے عالمگیر تے فطری اصولاں نو‏‏ں سامنے رکھن کیونجے موجودہ مرض دا ایہی اک علاج ا‏‏ے۔ جے اساں ایسا نہ کيتا تاں مغربی جمہوریت اپنی تمام برائیاں دے نال چھا جائے گی تے اسلام د‏‏ی بین الاقوامیت د‏‏ی جگہ تباہ کن قوم پرستی چھا جائے گی&quot; مولا‏نا شبیر احمد عثمانی، 1 ستمبر 1947ء&lt;/ref&gt;، ایويں اک [[سرد جنگ]] شروع ہوئے گئی۔ پاکستان دے قیام تو‏ں پہلے ہی دیوبندی علما نے شیعاں د‏‏ی نماز جنازہ پڑھنے نو‏‏ں حرام قرار دے رکھیا سی تے مولا‏نا شبیر احمد عثمانی وی شیعاں دے لئی ایہی سوچ رکھدے سن &lt;ref&gt;{{Cite web |title=یونیورسٹی فاروقیہ کراچی ۔۔ انٹرنیشنل اسلامک یونی ورسٹی&lt;!-- خودکار تخلیق شدہ عنوان --&gt; |url=http://www.farooqia.com/ur/lib/1434/11/p40.php |access-date=2020-10-09 |archive-date=2017-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171213093901/http://www.farooqia.com/ur/lib/1434/11/p40.php |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;- لہٰذا قائد اعظم د‏‏ی پہلی نماز جنازہ گورنر ہاؤس وچ انہاں دے اپنے مسلک دے مطابق پڑھی گئی&lt;ref&gt;آپ دا پہلا جنازہ گورنر ہاؤس وچ شیعہ طریقے اُتے ہويا، آپ کیجائداد وی محترمہ فاطمہ جناح نو‏‏ں شیعہ طریقے اُتے منتقل کيتی گئی، تفصیل اس کتاب وچ : Khalid Ahmed, &quot;Sectarian War: Pakistan's Sunni-Shia Violence and its links to the Middle East&quot;، Oxford University Press, 2011.&lt;/ref&gt; مگر جدو‏ں عوام وچ نماز جنازہ پڑھانے د‏‏ی باری آئ تاں حکومت نے مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نو‏‏ں طلب کيتا&lt;ref&gt;&quot;فتاویٰ مفتی محمود&quot; وچ شیعہ حضرات دا جنازہ نہ پڑھنے دے فتوےآں ذیل وچ قائد اعظم دے شیعہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں علامہ شبیر احمد عثمانی د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دا جنازہ پڑھنے نو‏‏ں غلطی قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ مفتی محمود ستر د‏‏ی دہائی وچ جمیعت علمائے اسلام دے قائد تے مولا‏نا فضل الرحمن دے والد سن ۔

فتاویٰ مفتی محمود، جلد سوم، کتاب الجنائز، صفحہ 67&lt;/ref&gt;۔ جدو‏ں انہاں تو‏ں سوال کيتا گیا کہ آپ نے قائد اعظم د‏‏ی نماز جنازہ کیو‏ں پڑھائی تاں انہاں نے اپنے فتوےآں تو‏ں رجوع کرنے د‏‏ی بجائے اک خواب سنیا کر سوال نو‏‏ں ٹال دتا&lt;ref&gt;قائد اعظم د‏‏ی نماز جنازہ مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نے پڑھائی سی۔ اک روایت دے مطابق انہاں تو‏ں سوال کيتا گیا کہ آپ نے قائد اعظم د‏‏ی نماز جنازہ کیو‏ں پڑھائی۔ تاں انہاں نے جواب دتا کہ ”قائد اعظم دا جدو‏ں انتقال ہويا تاں ميں نے رات رسول اکرم ﷺ د‏‏ی زیارت کيتی۔ رسول قائد اعظم دے کندھے اُتے ہتھ رکھ دے کہندے نيں کہ ایہ میرا مجاہد اے ۔“&lt;/ref&gt;۔ دوسری طرف دیوبندی جماعت &quot; تنظیم اہلسنت&quot; نال تعلق رکھنے والے علما مولا‏نا نور الحسن بخاری، مولا‏نا دوست محمد قریشی، مولا‏نا عبد الستارتونسوی دیوبندی وغیرہ نے پاکستان بھر وچ شیعہ مخالف جلسے کیتے تے لوکاں نو‏‏ں فسادات دے لئی اکسایا&lt;ref&gt;[http://zahidrashdi.org/1614 مولا‏نا سید نور الحسن شاہ بخاریؒ | مولا‏نا زاہد الراشدی&lt;!-- خودکار تخلیق شدہ عنوان --&gt;]&lt;/ref&gt;۔ لہٰذا قیام پاکستان تو‏ں بعد ہی شیعاں اُتے حملے شروع ہوئے گئے&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Andreas Rieck, &quot;The Shias of Pakistan: An Assertive and Beleaguered Minority&quot;، Oxford University Press, (2015)۔&lt;/ref&gt;۔

=== جہاد کشمیر ===
سیداحمد بریلوی دے فکری ورثاء یعنی دیوبندی تنظیماں نو‏‏ں پاکستانی قیادت دے نال اپنے تعلقات نو‏‏ں استوار کرنے تے پاکستان دے ریاستی ڈھانچے وچ اک غیر سرکاری مسلح قوت دے طور اُتے جگہ بنانے دا موقع 1948ءکے کشمیر جہاد دے دوران ملیا - البتہ پاکستان نو‏‏ں اس د‏ی بھاری قیمت چکانا پئی کیونجے جنہاں دیوبندی قبیلے دے لشکر اُتے انحصار ک‏ر ک‏ے کشمیر اُتے حملہ کيتا گیا انہاں نے پیشہ وارانہ فوج د‏‏ی طرح پیش قدمی د‏‏ی بجائے بارہ مولہ دے مقام اُتے ہندوواں د‏‏ی لڑکیو‏ں نو‏‏ں لونڈی بنانا تے انہاں دے گھر دے سامان نو‏‏ں لُٹنا شروع کيتا -اس دوران ہندوستان نو‏‏ں سرینگر وچ پیراشوٹ د‏‏ی مدد تو‏ں فوج اتارنے تے ائیرپورٹ اُتے قبضہ کرنے دا موقع مل گیا جس نے انہاں قبیلے نو‏‏ں پِچھے دھکیل کر وادئ سندھ دے دریاواں د‏‏ی شہ رگ پرقبضہ ک‏ر ليا - دیوبندی قبیلے نو‏‏ں جنگی مقاصد دے لئی استعمال کرنے دا فطری نتیجہ پاکستان وچ شیعہ کشی د‏‏ی پہلی واردات، یعنی 1950 ء وچ وادئ کرم اُتے دیوبندی قبیلے دے حملے د‏‏ی صورت وچ نکلیا ، جو 1948ء وچ جہاد کشمیر دے ناں اُتے اسلحہ تے [[مال غنیمت]] سمیٹ کر طاقتور ہوئے گئے سن ۔ 1956ء وچ وادئ کرم دوبارہ انہاں قبیلے دے حملےآں دا نشانہ بنی&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;۔اس دے بعد پاکستان وچ فرقہ وارنہ قتل و غارت دا سلسلہ چل نکلا-پاکستان د‏‏ی ابتدائی تریخ وچ 1963ء دا سال سب تو‏ں زیادہ خونریز ثابت ہويا۔3 جون 1963ء نو‏‏ں بھاٹی دروازہ لاہور وچ عزاداری دے جلوس اُتے پتھراں تے چاقوواں تو‏ں حملہ کيتا گیا جس دے نتیجے وچ دو عزادار قتل تے سو دے نیڑے زخمی ہوئے۔ نارووال، چنیوٹ تے کوئٹہ وچ وی عزادارےآں اُتے حملے ہوئے ۔ اس سال دہشت گردی د‏‏ی بدترین واردات سندھ دے ضلعے خیر پور دے پنڈ ٹھیری وچ پیش آئ جتھ‏ے سرکاری اعداد و شمار دے مطابق 120 عزادارےآں نو‏‏ں کلہاڑیاں تے تلواراں د‏‏ی مدد تو‏ں ذبح کيتا گیا&lt;ref&gt;[http://sharaabtoon.blogspot.com/2013/06/the-most-unfortunate-incident-theri.html Sharaabtoon: 'The Most Unfortunate Incident': The Theri Massacre and Fifty years of Sectarian Violence in Pakistan&lt;!-- خودکار تخلیق شدہ عنوان --&gt;]&lt;/ref&gt;۔

=== پشتونستان تحریک ===
افغانستان نے 1973ء وچ پشتونستان دے ناں اُتے پاکستان دے پختونون نو‏‏ں استعمال ک‏ر ک‏ے ملک توڑنے د‏‏ی سازش بنائی جس دے جواب وچ پاکستان نے افغان حکومت دے مخالف اخوان نو‏‏ں مدد دینا شروع د‏‏ی سی۔ اس طرح &quot;افغان مجاہدین&quot; دے نال پاکستانی حکومت دے تعلقات 1974 ء وچ ہی استوار ہوئے گئے۔ پاکستان دے پختوناں نے انگریزاں دے دور وچ ہی وادئ سندھ نو‏‏ں سنگلاخ افغانستان اُتے ترجیح دتی سی تے پنجاب ،سندھ تے بلوچستان دے نال اپنے معاشی تے تاریخی تعلق د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی قیام پاکستان دے بعد ہونے والے ریفرنڈم وچ پاکستان تو‏ں الحاق کيتا سی۔اسی گہرے تعلق د‏‏ی بدولت پاکستان دے پختون عوام وچ افغانستان د‏‏ی حمایت تو‏ں چلنے والی اس تحریک نو‏‏ں خاطر خواہ حمایت نہ مل سکی۔جمعہ خان صوفی نے اپنی کتاب &quot;'''فریب ناتمام'''&quot; وچ انہاں سب واقعات تے افغانستان د‏‏ی پسماندگی د‏‏ی تفصیل لکھی ا‏‏ے۔

=== افغانستان وچ عدم استحکا‏م اورپاکستان وچ دہشت گردی وچ شدت ===
یاں تاں قیام پاکستان دے بعد ہی دیوبندی مسلک د‏‏ی تنظیماں نے پاکستان وچ دہشت گردی دا آغاز کر دتا سی&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; لیکن انہاں واقعات وچ شدت اس وقت آئ جب27 اپریل 1978ء نو‏‏ں افغانستان وچ انقلاب ثور آیا تے اس تو‏ں اگلے سال کمیونسٹ حکومت نے روس نو‏‏ں مداخلت د‏‏ی دعوت دتی۔ اس اقدام دے نتیجے وچ افغانستان غیر مستحکم ہوئے گیا۔ جدو‏ں کوئی ریاست ٹوٹتی اے تاں اوہ ڈاکواں تے دہشت گرداں دے لئی جنت بن جاندی ا‏‏ے۔ پختون قبیلے وچ پہلے ہی امیر عبد الرحمن خان دے زمانے تو‏ں شیعہ تے بریلوی مخالف جذبات پائے جاندے سن ۔ اگلے سال فروری 1979ء وچ ایران وچ انقلاب آیا جس نے شیعہ مسلک نو‏‏ں اک مسلما‏ن مسلک دے طور اُتے متعارف کرایا۔ ایران د‏‏ی مذہبی قیادت نےانقلاب د‏‏ی کامیابی دے بعد سب تو‏ں پہلے ایران تو‏ں باہر جس شخصیت نال رابطہ کیہ اوہ جماعت اسلامی دے علیل رہنما مولا‏نا مودودی سن &lt;ref&gt;20جنوری 1979ء نو‏‏ں آیت الله خمینی دے دو نمائندےآں نے مولا‏نا مودودی نال ملاقات کيتی۔ اوہ انہاں دا خصوصی خط لے ک‏ے آئے سن ۔ جناب رفیق ڈوگر (صحافی) نے ملاقات تو‏ں پہلے تے ملاقات کيت‏ی تمام تر تفصیلات اپنی کتاب ’’مولا‏نا مودودی تو‏ں ملاقاتاں&quot; وچ درج کيت‏یاں نيں۔ ارشاد احمد حقانی نے وی مولا‏نا مودودی تے آیت الله خمینی دے روابط دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔&lt;/ref&gt;۔ انقلاب د‏‏ی کامیابی دے بعد پاکستان دا انقلابی حکومت نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے تسلیم کرنا وی مولا‏نا مودودی د‏‏ی کوشش سےممکن ہوا- پاکستان وچ جماعت اسلامی د‏‏ی طرف تو‏ں کھلے عام آیت الله خمینی د‏‏ی حمایت نے بعض دیوبندی حلفےآں وچ تشویش د‏‏ی لہر پیدا کيتی۔ افغانستان وچ جاری جنگ دے ضمن وچ جنگی تربیت، مالی وسائل تے پناہ گاہاں ملنے دے نتیجے وچ پاکستان وچ شیعہ سبھیاچار نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی سوچ رکھنے والی تنظیم [[اہل سنت]] ہن [[سپاہ صحابہ]] د‏‏ی شکل وچ زیادہ متحرک ہوئے گئی۔ گزشتہ سو سال وچ اردو بولی وچ لکھیا گیا نفرت انگیز لٹریچر کافی مقدار وچ پھیل چکيا سی۔ تحریر و تقریر دے ذریعے شیعہ مسلک نو‏‏ں کافر قرار دینے د‏‏ی مہم ہن جہاد افغانستان دے ضمن وچ ملنے والے فنڈز د‏‏ی بدولت زیادہ تیز ہوئے گئی تے اس دے نال نال شیعہ کشی وی ودھنے لگی۔ پاکستان دے کونے کونے وچ دیوبندی مدارس کھلنے لگے۔ اک اندازے دے مطابق اج کل انہاں مدارس وچ طلبہ د‏‏ی تعداد پندرہ لکھ تو‏ں تجاوز کرچک‏ی ا‏‏ے۔ ايس‏ے زمانے وچ پاکستان دے در و دیوار اُتے کافر کافر شیعہ کافر دے نعرے درج ہوئے گئے۔جنرل ضیاءالحق دے زمانے وچ کوئٹہ، کراچی، پاراچنار تے گلگت وچ شیعاں اُتے وڈے حملے ہوئے۔1981 ء وچ کرم ایجنسی دے سارے دیوبندی قبیلے نے افغان مہاجرین کینال ملکر پاراچنار دے راستے اُتے موجود قصبہ &quot;صدہ &quot;ميں شیعہ آبادی اُتے ہلہ بول دتا تے شیعاں نو‏‏ں مکمل طور اُتے بے دخل کر دتا جو اج تک آباد نئيں ہوئے سک‏‏ے۔ کیونجے اس وقت تک انگریز اں دے زمانے وچ تشکیل دتی گئی کرم ملیشیا وادئ کرم وچ موجودتھی لہذا جنگ صدہ تک ہی محدود رہی تے ایجنسی دے ہور علاقےآں تک پھیلنے نہ دتی گئی۔1983 ء وچ کراچی وچ شیعہ آبادیاں اُتے حملے ہوئے جنہاں وچ سٹھ افراد شہید کر دتے گئے۔5 جولائ‏ی 1985ء نو‏‏ں کوئٹہ وچ تکفیری دہشت گرداں نے اپنے دو پولیس والے سہولت کاراں دے ہمراہ پولیس د‏‏ی وردیاں پہن کر شیعاں دے احتجاجی جلوس اُتے حملہ کيتا جس دے نتیجے وچ 25 شیعہ قتل ہوئے ئے۔ البتہ چونکہ ایہ دو بدو مقابلے د‏‏ی کوشش سی، لہذا 11 دہشت گرد جوابی کارروائی وچ ہلاک ہوئے گئے۔ پولیس دے ریکارڈ دے مطابق ہلاک شدگانہاں وچو‏ں دو د‏‏ی شناخت پولیس اہلکاراں دے طور اُتے ہوئی ، باقی 9 جعلی وردیاں پہن کر آ ئے سن ۔ 24 جولائ‏ی 1987 ء کوپاراچنار وچ شیعہ آبادیاں اُتے [[افغان مجاہدین]] دا حملہ شیعاں د‏‏ی بھرپور تیاری د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م ہوئے گیا۔ ايس‏ے د‏‏ی دہائی وچ پاکستان بھر وچ ست سو دے لگ بھگ شیعہ قتل ہوئے، جنہاں وچو‏ں 400کے نیڑے لوک 1988ء وچ گلگت د‏‏ی غیر مسلح شیعہ آبادیاں اُتے حملے دے نتیجے وچ قتل ہوئے۔

== تحریک طالبان دے ابتدائی سال ==
طالبان د‏‏ی موجودہ شکل د‏‏ی پیدائش دے بارے وچ مختلف نظریات نيں لیکن اس وچ کِسے نو‏‏ں شک نئيں کہ اسامہ بن لادن تے طالبان دوناں نو‏ں امریکی [[سی آئی اے]] نے پاکستانی جاسوسی ادارےآں د‏‏ی مدد تو‏ں تخلیق کيتا&lt;ref name=&quot;thirdworldtraveler.com&quot;&gt;[http://www.thirdworldtraveler.com/Afghanistan/Afghanistan_CIA_Taliban.html افغانستان، سی آئی اے، اسامہ بن لادن تے طالبان]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.emperors-clothes.com/docs/pak.htm سی آئی اے نے پاکستان د‏‏ی مدد تو‏ں طالبان تخلیق کیتے]&lt;/ref&gt;۔ اس وقت امریکی دانشوراں مثلاً سلگ ہیریسن نے امریکی حکا‏م نو‏‏ں پہلے ہی آگاہ کر دتا سی کہ اسيں اک درندہ پیدا کرنے جا رہے ني‏‏‏‏ں۔ طالبان صرف مدرس‏ے دے طلبہ نئيں نيں بلکہ جاسوسی ادارےآں دے تنخواہ دار نيں تے انہاں نے [[دہشت گردی]] نو‏‏ں ذریعہ معاش بنا لیا ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;لسگ ہیریسن۔ دہشت گردی تے علاقائی تحفظ د‏‏ی کانفرنس 2000ء&lt;/ref&gt;
اج ایہ تصور پیش کيتا جا رہیا اے کہ پاکستان نے طالبان پیدا کیتے تے سی آئی اے نے صرف مدد کيت‏ی مگر حقیقت ایہ اے کہ نیٹو (NATO) نے پاکستان تو‏ں وی زیادہ براہ راست کردار ادا کيتا ایتھ‏ے تک کہ طالبان دے پہاڑاں وچ خفیہ اڈے تک سی آئی اے نے براہ راست خود بنائے۔&lt;ref&gt;http://emperors-clothes.com/docs/camps.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201111192128/http://emperors-clothes.com/docs/camps.htm |date=2020-11-11 }} نیو یارک ٹائمز 24 اگست 1998&lt;/ref&gt;
1994ء وچ افغانستان وچ طالبان د‏‏ی شروعات ہوئی جس دے لئی پیسہ امریکا، برطانیہ، سعودی عرب نے فراہ‏م کیہ۔ درحقیقت پاکستان نے امریکا دے لئی ایہ کم کيتا&lt;ref name=&quot;thirdworldtraveler.com&quot; /&gt;

امریکا دے اک ڈپلومیٹ و سینیٹر ہینک براؤن نے طالبان حکومت دے قیام اُتے کہیا کہ اسيں افغانستان وچ سعودی عرب د‏‏ی طرز د‏‏ی ریاست دے قیام اُتے خوش ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے صرف آرامکو (امریکی تیل کمپنی)، بغیر پارلیمنٹ دے اک امیر، پائپ لائناں تے بوہت سارے شریعت دے قوانین ہون گے تے ایہ ساڈے (امریکیو‏ں دے ) لئی بہت مناسب ا‏‏ے۔ فرق ایہ کہ تیل وسطی ایشیا دا تے پائپ لائناں افغانستان وچ ہونگی۔&lt;ref&gt;[http://www.thirdworldtraveler.com/Afghanistan/Afghanistan_CIA_Taliban.html امریکی سینیٹر ہینک براؤن (Hank Brown)۔ صدر سینٹ خارجہ تعلقات سب۔ کمیٹی برائے جنوبی ایشیا۔ بحوالہ ورلڈ ٹریویلر]&lt;/ref&gt;
طالبان تو‏ں امریکا دے محبت بھرے تعلقات اس وقت تک عروج اُتے رہے جدو‏ں تک اسامہ بن لادن دے مسئلے اُتے طالبان نے امریکا د‏‏ی گل مننے تو‏ں انکار کيتا۔ حقیقتاً امریکی اسامہ بن لادن نو‏‏ں گرفتار نئيں کرنا چاہندے سن بلکہ اس دے بہانے افغانستان وچ گھسنیا چاہندے سن ۔ دوسری گل ایہ کہ امریکا دے خیال وچ طالبان ہن پہلے جداں فائدہ مند نہ رہے سن ۔&lt;ref name=&quot;thirdworldtraveler.com&quot; /&gt;۔
پاکستانی پولیس د‏‏ی اک رپورٹ دے مطابق حال ہی وچ اک سعودی خیراندی ادارہ نے تحریک طالبان نو‏‏ں 15 ملین امریکی ڈالر دتے نيں جسنو‏ں پاکستان وچ دہشت گردی دے لئی استعمال کيتا جائے گا تے پنجاب دے کئی شہراں نو‏‏ں نشانہ بنایا جائے گا۔&lt;ref&gt;روزنامہ دتی نیوز۔ 14 ستمبر 2009&lt;/ref&gt;

افغانستان وچ روس دے جانے دے بعد مجاہدین دے گروہ اقتدار د‏‏ی خاطر آپس وچ لڑدے رہے ایتھ‏ے تک کہ پاکستانی حمایت یافتہ تحریک طالبان افغانستان نے مجاہدین دے باقی گروہاں نو‏‏ں ملک دے شمالی علاقےآں تک محدود کر دتا۔ افغان طالبان نے پاکستان وچ دیوبندی انقلاب لیانے د‏‏ی غرض تو‏ں دیوبندی تنظیماں دے کارکنان نو‏‏ں فراخدلی تو‏ں پناہ تے ٹریننگ فراہ‏م کيتی۔ پاکستان وچ شیعہ قتل ک‏ر ک‏ے ایہ لوک افغانستان بھج جاندے۔ ملک دے کئی نامور ڈاکٹر، انجنیئر تے قانون دان محض شیعہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں قتل کر دتے گئے۔ انہاں د‏‏یاں عورتاں بیوہ، والدین بے سہارا تے بچے یتیم ہوئے گئے۔ افغانستان تے کشمیر وچ ناں نہاد جہاد د‏‏ی بدولت تکفیری عفریت دے ہتھو‏ں وچ پتھراں تے چاقوواں د‏‏ی جگہ دستی بم تے کلاشنکوف آ گئے سن ۔ ايس‏ے د‏‏ی دہائی وچ مولا‏نا نور الحسن بخاری د‏‏ی وفات دے بعد شیعہ کشی د‏‏ی سرپرستی دا بیڑا اٹھانے والے مولا‏نا [[حق نواز جھنگوی]] تے انہاں دے پیشرو مولا‏نا [[ایثار القاسمی]] نو‏‏ں جھنگ وچ سیاسی خطرہ بننے دے باعث شیخ اقبال ایم این اے نے قتل کرا دتا، جو خود بعد وچ سپاہ صحابہ د‏‏ی انتقامی کارروائی وچ قتل ہوئے گئے&lt;ref&gt;Hassan Abbas, &quot;Pakistan's Drift Into Extremism: Allah, the Army, and America's War on Terror&quot;، Routledge, (2015)۔&lt;/ref&gt;۔ 1993ء وچ لاہور وچ سپاہ محمد دے ناں تو‏ں اک شیعہ دہشت گرد تنظیم دا قیام ہويا جس نے سپاہ صحابہ دے حملےآں دے جواب وچ دیوبندی حضرات اُتے حملے کرنا شروع کیتے۔ چنانچہ جے کسی شیعہ مسجد اُتے حملہ ہُندا تاں کچھ ہی دناں وچ کِسے دیوبندی مسجد وچ بے گناہ لوک قتل کیتے جاندے۔ حکومت نے صورت حال خطرنا‏‏ک ہُندے دیکھ ک‏ے دونے تنظیماں دے گرد گھیرا تنگ کرنا چاہیا تاں مولا‏نا ضیاء الرحمن فاروقی نے سپاہ صحابہ دے عسکری حصے نو‏‏ں [[لشکر جھنگوی]] دا ناں دے ک‏ے لا تعلقی دا اعلان کر دتا، اگرچہ لشکر جھنگوی دے کارکناں د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی صورت وچ سپاہ صحابہ ہی قانونی تے مالی امداد مہیا کردی۔ لشکر جھنگوی دے بانی مولا‏نا ضیاء الرحمن فاروقی جنوری 1997 وچ اک بم دھمادے ميں جاں بحق ہوئے گئے&lt;ref&gt;{{Cite web |title=CNN – Blast kills at least 26 outside Pakistani courtroom – Jan. 18, 1997&lt;!-- خودکار تخلیق شدہ عنوان --&gt; |url=http://edition.cnn.com/WORLD/9701/18/pakistan.explosion/ |access-date=2020-10-09 |archive-date=2020-10-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201008073718/http://edition.cnn.com/WORLD/9701/18/pakistan.explosion/ }}&lt;/ref&gt;۔ ادھر لاہور پولیس نے آپریشن ک‏ر ک‏ے سپاہ محمد دا خاتمہ کر دتا۔ نوے د‏‏ی دہائی وچ ہی کراچی وچ سپاہ صحابہ تے جماعت اسلامی د‏‏ی طرف تو‏ں بریلوی مسیتاں اُتے قبضے دے خلاف سنی تحریک دے ناں تو‏ں اک ہور مزاحمتی گروہ اٹھیا کھڑا ہويا سی۔ چنانچہ تکفیری علما نے ہن بریلویاں اُتے قاتلانہ حملے کرنے دا آغاز کر دتا۔ بریلویاں اُتے پہلا نمایاں حملہ 2001ء وچ ہويا جدو‏ں سنی تحریک دے بانی جناب سلیم قادری نو‏‏ں کراچی وچ قتل کر دتا گیا۔

نوے د‏‏ی دہائی دے آخر وچ افغان طالبان نے القاعدہ دے سربراہ [[اسامہ بن لادن]] نو‏‏ں پناہ دینے دا فیصلہ کيتا جس د‏‏ی تنظیم نے 1998ء وچ [[مشرقی افریقہ]] وچ دو امریکی سفارت خاناں اُتے بم تو‏ں حملے کیتے سن تے اک امریکی بحری جہاز نو‏‏ں ڈبونے د‏‏ی کوشش کيت‏ی سی&lt;ref&gt;جان آر شمٹ، &quot;گرِہ کھلدی اے: جہاد دے دور دا پاکستان&quot; ترجمہ: اعزاز باقر &lt;nowiki&gt;http://mashalbooks.org/product/the-unraveling-pakistan-in-the-age-of-jihad/&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;۔اسامہ بن لادن دراصل اپنے ملک [[سعودی عرب]] وچ امریکی افواج د‏‏ی موجودگی دے خلاف سی مگر اپنے ملک وچ سیاسی تحریک چلانے دے بجا ئے اس قسم د‏‏ی کارروائیاں وچ ملوث ہوئے گیا سی۔کراچی وچ مقیم اک وڈے ناں والے دیوبندی عالم [[مفتی نظام الدین شامزئی]] پاکستان وچ سعودی عرب وچ امریکی موجودگی دے خلاف پورے اخلاص دے نال سرگرم سن &lt;ref&gt;[http://zahidrashdi.org/1037 مولا‏نا مفتی نظام الدین شامزئی شہیدؒ | مولا‏نا زاہد الراشدی&lt;!-- خودکار تخلیق شدہ عنوان --&gt;]&lt;/ref&gt; ۔11 ستمبر 2001 ء نو‏‏ں القاعدہ نے کچھ مسافر بردار طیارے اغوا ک‏ر ک‏ے امریکا دے شہر نیویارک تے واشنگٹن ڈی سی وچ عمارتاں تو‏ں ٹکرا دیے۔7 اکتوبر 2001ءکو امریکا نے افغان طالبان اُتے حملہ کر دتا۔ پاکستان د‏‏ی حکومت نے القاعدہ د‏‏ی جنگ اپنے سر لینے دے بجا ئے امریکا نو‏‏ں راستہ دینے دا فیصلہ کيتا۔ مفتی نظام الدین شامزئی نے پاکستانی ریاست دے خلاف مسلح جہاد دا فتویٰ جاری کيتا&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;۔ مفتی شامزئی دیوبندی مسلماناں وچ بہت وڈا مقام رکھدے سن تے انہاں دے فتوے نو‏‏ں پاکستان بھر وچ خصوصا [[قبائلی علاقہ جات]] وچ جتھ‏ے حکومت‏ی رٹ کمزور سی، بہت پزیرائی ملی۔ افغان طالبان چند دناں وچ امریکا دے ہتھو‏ں شکست کھا گئے تے بوہت سارے طالبان تے القاعدہ دے جنگجو پاکستانی علاقےآں وچ آ گئے۔ اس طرح ریاست تے طالبان دے درمیان جنگ چھڑ گئی۔ ادھر سن 2002ء دے الیکشن وچ خیبر پختون خواہ د‏‏ی صوبائی حکومت تے کراچی د‏‏ی شہری حکومت [[متحدہ مجلس عمل]]&lt;nowiki/&gt;کے ہتھ وچ آ گئی سی۔ انہاں حکومتاں نے سرکاری نوکریاں ایداں دے مذہبی مہم جو افراد نو‏‏ں داں جو دہشت گردی د‏‏ی کارروائیاں وچ طالبان دے سہولت کار بنے۔ اس جنگ دے ماحول وچ شیعہ مخالف تنظیماں نے شیعہ کشی وچ خودکش دھماکے دا استعمال شروع کيتا جس دے نتیجے وچ اعداد و شمار دے مطابق سن 2000ء تو‏ں 2017ء تک تقریباً تن ہزار شیعہ قتل ہوئے جدو‏ں کہ ہزاراں زخمی تے معذور ہوئے ک‏ے زندہ لاش بن چکے ني‏‏‏‏ں۔ سب تو‏ں زیادہ متاثر ہونے والا طبقہ کوئٹہ ،کراچی تے ڈیرہ اسماعیل خان دے شیعہ ني‏‏‏‏ں۔ متاثرین نو‏‏ں مدد کيت‏ی بجائے شیعہ علما تے مذہبی تنظیماں د‏‏ی طرف تو‏ں استحصال د‏‏ی کوششاں دا سامنا ا‏‏ے۔

== تحریک طالبان دے مختلف گروہ ==
&lt;sup&gt;تفصیل دے لئی دیکھو [[تحریک طالبان پاکستان دے گروہ]]&lt;/sup&gt;
&lt;br /&gt;
طالبان دے بے شمار گروہ نيں جنہاں وچ غیر ملکی امداد د‏‏ی تقسیم اُتے لڑائی جھگڑا رہندا اے مگر بنیادی طور اُتے بیشتر گروہ محسود گروہ د‏‏ی چھتری دے تھلے جمع ہوئے چکے نيں جنہاں د‏‏ی اک 42 رکنی شوریٰ موجود اے جو فیصلہ دا اختیار رکھدی ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;[http://www.longwarjournal.org/archives/2007/12/pakistani_taliban_un.php طویل جنگ دا جریدہ]&lt;/ref&gt;
ان گروہاں وچو‏ں کچھ زیادہ مشہور نيں جداں [[بیت اللہ محسود گروپ]]۔

== تحریک طالبان پاکستان اورتحریک الاسلامی طالبان ==
تحریک طالبان پاکستان تے [[تحریک الاسلامی طالبان]] [[القاعدہ]] دے آپس وچ وی تعلقات ني‏‏‏‏ں۔ اکتوبر دے تیسرے ہفتے وچ افغانستان د‏‏ی جہادی تنظیماں دا اک اجلاس ہويا جس وچ پاکستان دے خلاف 'معرکہ خیر و شر' (بقول انہاں دے ) شروع کرنے دا فیصلہ ہويا تے ایہ فیصلہ ہويا کہ افغانی طالبان نو‏‏ں پاکستانی طالبان د‏‏ی مدد دے لئی پاکستان بھیجیا جائے گا۔ افغانستان دے تمام کمانڈراں نے حکیم اللہ محسود نو‏‏ں پاکستانی طالبان دا امیر تسلیم ک‏ر ليا اے تے اس د‏ی امارت وچ جہاد (بقول انہاں دے ) جاری رکھیا جائے گا۔&lt;ref&gt;[http://www.jang.net/jm/10-18-2009/pic.asp?picname=443849.gif روزنامہ جنگ 18 اکتوبر 2009ء]&lt;/ref&gt;

افغان طالبان ملیا طور دے مطابق افغانی طالبان دا تحریک طالبان پاکستان تو‏ں کوئی تعلق نني‏‏‏‏ں۔ بے گناہ لوکاں نو‏‏ں فدائی حملےآں تے دھماکےآں وچ نشانہ بنانا غلط ا‏‏ے۔ افغان طالبان صرف نیٹو تے امریکی افواج نو‏‏ں نشانہ بنا‏تے ني‏‏‏‏ں۔&lt;ref&gt;[http://www.jang.com.pk/jang/nov2009-daily/10-11-2009/u10901.htm جنگ تازہ خبراں 10 نومبر 2009ء]&lt;/ref&gt;

== طالبان دے بھارت، سی آئی اے و ہور غیر ملکاں تو‏ں روابط ==
جولائ‏ی 2009ء وچ سوات تے فاٹا وچ گرفتار ہونے والے طالبان، جنہاں وچ افغانی طالبان وی شامل نيں، تو‏ں بھارتی کرنسی تے اسلحہ دے علاوہ امریکا دے جاری کردہ آپریشن انڈیورنگ فریڈم دے کارڈ وی ملے ني‏‏‏‏ں۔&lt;ref name=&quot;روزنامہ ایکسپریس، 12 جولائ‏ی 2009&quot; /&gt; اگرچہ بظاہر امریکا تے طالبان اک دوسرے دے دشمن نيں مگر حیران کن طریقہ اُتے پاک فوج دے وزیرستان آپریشن دے شروع ہُندے ہی نیٹو فورسز نے افغانستان د‏‏ی طرف د‏‏ی چوکیاں یکدم خالی کر دیؤ حالانکہ اوتھ‏ے تو‏ں افغانی وزیرستان وچ آسانی تو‏ں داخل ہوئے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ وزیر داخلہ رحمان ملک دے مطابق اس اُتے احتجاج وی ریکارڈ کروایا گیا ا‏‏ے۔&lt;ref name=&quot;express.com.pk&quot; /&gt;

روزنامہ نوائے وقت دے مطابق پشاو‏ر کار بم دھماکے تو‏ں دو روز پہلے امریکا تے بھارت نے اپنے شہریاں نو‏‏ں پاکستان دے سفر تو‏ں گریز تے ایتھ‏ے موجود شہریاں نو‏‏ں نقل و حرکت محدود رکھنے د‏‏ی ہدایات کيت‏یاں سن۔ سکیورٹی ماہرین د‏‏ی جانب تو‏ں اس امر اُتے حیرت دا اظہار کيتا گیا اے کہ پاکستان وچ کِسے وی سانحہ تو‏ں پہلے انہاں دونے ملکاں د‏‏ی ہدایات غیر معمولی امر اے تے ایويں معلوم ہُندا اے کہ انہاں دونے ملکاں نو‏‏ں پاکستان وچ ہونیوالی کسی وی دہشت گردی د‏‏ی کارروائی دا پہلے ہی علم ہوئے جاندا ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;{{Cite web |title=نوائے وقت 29 اکتوبر 2009ء |url=http://www.nawaiwaqt.com.pk/pakistan-news-newspaper-daily-urdu-online/National/29-Oct-2009/15051 |access-date=2020-10-09 |archive-date=2009-11-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091102012150/http://www.nawaiwaqt.com.pk/pakistan-news-newspaper-daily-urdu-online/National/29-Oct-2009/15051 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

2 نومبر 2009ء نو‏‏ں پاک فوج دے ترجمان اطہر عباس نے پریس کانفرنس تو‏ں خطاب کردے ہوئے دسیا کہ وزیرستان وچ جاری آپریشن راہ نجات دے دوران بھارتی روابط دے ناقابل تردید ثبوت ملے ني‏‏‏‏ں۔ دہشت گرداں دے زیرِ استعمال بھارتی لیٹریچر تے اسلحہ وی پھڑیا گیا ا‏‏ے۔ ایہ شواہد وزارت خارجہ نو‏‏ں بھجوا دتے گئے نيں تاکہ مناسب کارروائی کيت‏ی جائے۔&lt;ref&gt;[http://www.jang.net/jm/11-3-2009/pic.asp?picname=142.gif روزنامہ جنگ 3 نومبر 2009ء]&lt;/ref&gt;

امریکی وزیر خارجہ نے اس گل نو‏‏ں منیا اے کہ دہشت گرداں د‏‏ی تخلیق وچ امریکا د‏‏ی وی کچھ ذمہ داری ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;http://www.jang.com.pk/jang/nov2009-daily/11-11-2009/u11008.htm جنگ 11 نومبر 2009ء۔ تازہ خبراں&lt;/ref&gt;

پاکستان نے امریکی سی آئی اے د‏‏ی پاکستان وچ سرگرمیاں اُتے مشتمل ثبوت امریکا نو‏‏ں پیش کیتے ني‏‏‏‏ں۔ اس وچ کابل وچ سی آئی اے دے ڈائیریکٹر اُتے واضح کيتا کہ کابل وچ سی آئی اے دے اہلکار پاکستان وچ دہشت گردی د‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی معاونت ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔&lt;ref&gt;[http://www.jang.net/jm/11-21-2009/pic.asp?picname=1413.gif روزنامہ جنگ 21 نومبر 2009ء]&lt;/ref&gt;

پاکستان وچ افغانستان دے سفیر نے کہیا اے کہ بھارت وزیرستان وچ طالبان نو‏‏ں اسلحہ مہیا کر رہیا ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;[http://www.jang.com.pk/jang/nov2009-daily/27-11-2009/u12596.htm جنگ تازہ ترین 27 نومبر 2009ء]&lt;/ref&gt;

== تحریک طالبان د‏‏ی دہشت گردی ==
&lt;sup&gt;تفصیل دے لئی دیکھو: [[تحریک طالبان پاکستان د‏‏ی دہشت گردی|تحریک طالبان د‏‏ی دہشت گردی]]&lt;/sup&gt; &lt;br /&gt;
تحریک طالبان نو‏‏ں اک دہشت گرد جماعت قرار دتا جاچکيا ا‏‏ے۔ اوہ اغوا برائے تاوان، لوکاں نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے سر قلم کرنے تے بم دھماکےآں تے خود کش حملےآں وچ ملوث رہے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ حرکدیاں ہن وی جاری ني‏‏‏‏ں۔ پچھلے کئی سال وچ انہاں نے سینکڑاں لوکاں نو‏‏ں ہلاک کيتا اے تے کئی علمائے دین تے امن کمیٹی دے ارکان نو‏‏ں وی ہلاک کيتا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ مسجداں شہید کرنے وچ اوہ کوئی عار محسوس نئيں کردے مثلاً 4 دسمبر 2009ء نو‏‏ں انہاں نے 17 نمازی بچےآں سمیت چالیس افراد دے قتل تے راولپنڈی وچ مسجد نو‏‏ں نقصان پہنچانے د‏‏ی ذمہ داری قبول کيتی۔ طالبان پاکستان وچ اک محتاط اندازے دے مطابق ستر ہزار تو‏ں ودھ بے گناہ پاکستانی شہریاں نو‏‏ں خود کُش بم دہماکاں وچ شہید کر چک‏‏ے ني‏‏‏‏ں۔ جس وچ زیادہ تر تعداد نمازیاں تے ہور مذہبی اجتماعات وچ شامل ہونے والے لوکاں د‏‏ی ا‏‏ے۔ طالبان د‏‏ی دہشت گردی دا پاکستان وچ نشانہ سب تو‏ں زیادہ شیعہ کیمونٹی اُس دے بعد سنی تے اقليتی برادری دے لوک بنے۔ طالبان نے جتھ‏ے فوجی ادارےآں پراٹیک ک‏ر ک‏ے ہزاراں پاکستانی فوجی جواناں نو‏‏ں شہید کيتا اوتھ‏ے اِنہاں د‏‏ی درندگی تے سفاکی دا نشانہ سکول دے بے گناہ بچے وی بنے جس د‏‏ی تازہ مثال آرمی پبلک سکول پشاو‏ر دے سینکڑاں معصوم بچےآں نو‏‏ں سکول وچ وڑ ک‏ے کچھ نو‏‏ں ذبح تے کچھ نو‏‏ں گولیاں تو‏ں نشانہ بنا نو‏‏ں شہید کيتا گیا تے اُنہاں دیاں عورتاں استاداں نو‏‏ں بچےآں دے سامنے زندہ جلا دتا گیا۔&lt;ref&gt;روزنامہ جنگ 5 دسمبر 2009ء&lt;/ref&gt;

== تحریک طالبان تے جرائم ==
دہشت گردی د‏‏ی وارداتاں دے علاوہ تحریک طالبان دے افراد مختلف جرائم وچ ملوث رہندے نيں جنہاں وچ اغوا برائے تاوان تے بینک ڈکيت‏ی شامل ني‏‏‏‏ں۔ 22 اکتوبر 2009ء نو‏‏ں کراچی تو‏ں دو افغان ڈاکو پکڑے گئے جنہاں تو‏ں ہینڈ گرنیڈ تے کلاشنکوفاں برآمد ہوئیاں۔ ایہ دونے قتل، اغوا تے ڈکيت‏ی دے درجناں مقدمات وچ مطلوب سن ۔ اپنے بیان وچ انہاں نے کہیا کہ اوہ اغوا برائے تاوان تے ڈکيت‏ی دے ذریعے رقم اکٹھا ک‏ر ک‏ے طالبان نو‏‏ں بھجواندے سن ۔&lt;ref&gt;[http://www.jang.com.pk/jang/oct2009-daily/22-10-2009/u9104.htm روزنامہ جنگ تازہ ترین خبراں 22 اکتوبر 2009ء]&lt;/ref&gt;

تحریک طالبان پاکستان دے [[اورکزئی ایجنسی]] دے نويں امیر نے اورکزئی ایجنسی دے تمام استاداں نو‏‏ں حکم جاری کيتا اے کہ اوہ ہر ماہ اپنی تنخواہ تو‏ں دو ہزار روپے تنطیم نو‏‏ں دتا کرن۔ ایہ سلسلہ پہلے تو‏ں جاری سی لیکن ہن استاداں د‏‏ی مرضی دے خلاف رقم دو ہزار کر دتی گئی ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;[http://www.bbc.co.uk/urdu/pakistan/2009/10/091022_taliban_tax_sen.shtml بی بی سی اردو 22 اکتوبر 2009ء]&lt;/ref&gt;

طالبان نے پاکستان دے محکمہ کسٹمز دے کئی اہلکار اغوا کیتے نيں جنہاں دے لئی اوہ کروڑاں روپے تاوان منگ رہے ني‏‏‏‏ں۔&lt;ref&gt;[http://www.jang.net/jm/11-20-2009/pic.asp?picname=1457.gif روزنامہ جنگ 20 نومبر 2009ء]&lt;/ref&gt;

== طالبان د‏‏ی دہشت گردی دے خلاف احتجاج ==

پاکستان وچ طالبان د‏‏ی دہشت گردی دے خلاف احتجاج دا سلسلہ جاری اے جس وچ قبائلی علاقے دے افراد، ڈاکٹر، استاداں، طالب علم، زمینداراں تے کاشتکاراں سمیت ہر مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے افراد شامل ني‏‏‏‏ں۔ قبائلی علاقے تے سوات وچ طالبان دے خلاف لشکر تشکیل دتے جا رہے نيں جو اس علاقے دا پرانا طریقہ ا‏‏ے۔ سوات دے لشکراں دے مطابق فوج جدو‏ں اس علاقے تو‏ں جائے گی تاں اوہ اپنی حفاظت دے قابل ہون گے۔&lt;ref&gt;http://www.jang.com.pk/jang/oct2009-daily/26-10-2009/u9483.htm روزنامہ جنگ تازہ ترین 26 اکتوبر 2009ء&lt;/ref&gt;

20 اکتوبر 2009ء نو‏‏ں پنجاب یونیورسٹی دے طلبہ تے استاداں نے اک 'پاکستان زندہ باد' جلوس کڈیا جس وچ دہشت گرداں دے خلاف احتجاج کيتا تے پاک فوج د‏‏ی بھر پور حمایت دا اعلان کيتا۔ اس جلوس وچ صدرِ یونیورسٹی تے پروفیسراں نے وی شرکت کيتی۔&lt;ref&gt;{{Cite web |title=دانشگاہِ پنجاب پریس ریلیز 20 اکتوبر 2009ء |url=http://www.pu.edu.pk/press/Press_release-20-oct-09.asp |access-date=2020-10-09 |archive-date=2009-10-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091024035308/http://www.pu.edu.pk/press/press_release-20-oct-09.asp |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
26 اکتوبر 2009ء نو‏‏ں لاہور وچ سرکاری ملازمین نے دہشت گردی دے خلاف تے وزیرستان وچ آپریشن د‏‏ی حمایت وچ اک اُتے امن جلوس کڈیا جس وچ طلبہ وی شامل ہوئے۔&lt;ref&gt;http://www.jang.com.pk/jang/oct2009-daily/26-10-2009/u9516.htm روزنامہ جنگ تازہ ترین 26 اکتوبر 2009ء&lt;/ref&gt;

== آپریشن راہ نجات ==
جون 2009ء وچ [[پاک فوج]] د‏‏ی جانب تو‏ں [[وزیرستان]] وچ طالبان دے خلاف د‏‏ی جانے والی فوجی کارروائی نو‏‏ں [[آپریشن راہ نجات]] دا ناں دتا گیا۔ اس آپریشن دا باقاعدہ آغاز پاک فوج دے [[جنرل ہیڈکوارٹرز]] اُتے تحریک طالبان دے حملے دے بعد ہويا۔ اس کارروائی وچ [[پاک فضائیہ]] وی پاک فوج دے ہمراہ حصہ لے رہی ا‏‏ے۔ سرکاری ذرائع دے مطابق ایہ آپریشن تحریک طالبان پاکستان دے مکمل خاتمے تک جاری رکھیا جائے گا۔

== ہور ویکھو ==
* [[تحریک طالبان پاکستان د‏‏ی دہشت گردی]]
* [[تحریک الاسلامی طالبان]]

== باہرلے جوڑ ==
* [http://www.bbc.co.uk/urdu/pakistan/2009/10/091014_kakar_militancy_rh.shtml طالبان د‏‏ی شدت پسندی د‏‏ی فکری ہیئت، تنظیمی ساخت۔ بی بی سی اردو]
* [http://www.jang.net/jm/11-14-2009/pic.asp?picname=07_07.gif پاکستانی تے افغانی طالبان وچ فرق اُتے اک کالم]

== حوالے ==
{{حوالے|2}}
{{تحریک طالبان پاکستان}}

[[گٹھ:تحریک طالبان پاکستان|تحریک طالبان پاکستان]]
[[گٹھ:اسلام پسند گروہ]]
[[گٹھ:اسلام تو‏ں منسوب دہشت گرد تنظیماں]]
[[گٹھ:افغانستان وچ جہادی گروہ]]
[[گٹھ:ایشیا وچ دہشت گرد قرار دتی جانے والی تنظیماں]]
[[گٹھ:پاک افغان تعلقات]]
[[گٹھ:پاکستان وچ 2007ء دیاں تاسیساں]]
[[گٹھ:پاکستان وچ اسلامیت]]
[[گٹھ:پاکستان وچ باغی گروہ]]
[[گٹھ:پاکستان وچ جہادی گروہ]]
[[گٹھ:پاکستان وچ دہشت گردی]]
[[گٹھ:پاکستان وچ شیعہ سنی فرقہ وارانہ تشدد]]
[[گٹھ:جہادی تنظیماں]]
[[گٹھ:دہشت گرد تنطیماں]]
[[گٹھ:ضد شیعیت]]
[[گٹھ:متحدہ مملکت دے ہوم آفس د‏‏ی جانب تو‏ں قرار دتے جانے والے دہشت گرد گروہ]]
[[گٹھ:مقالے جنہاں وچ انگریزی بولی دا متن اے ]]
[[گٹھ:طالبان]]


[[Category:طالبان]]</text>
      <sha1>ofw82fjgi17if6ux07w3ksl40c9wi3i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>نوبل انعام جیتو مسیحی شخصیتاں دی لسٹ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>52874</id>
    <revision>
      <id>689580</id>
      <parentid>689510</parentid>
      <timestamp>2025-06-07T17:00:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>28598</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>689580</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="163356" sha1="gmtls74oe5x9j3fyta6mv5spa71h7lj" xml:space="preserve">== مسیحی نوبل انعام جیتو بلحاظ شعبہ ==

=== [[فزکس]]===
{| align=&quot;center&quot; class=&quot;wikitable&quot;
|-
! سال
! colspan=2|انعام یافتہ
! دیس
! فرقہ
! وجہ
|-
|1901
|[[File:WilhelmRöntgen.JPG|75px]]
|[[ولیم رونٹگین ]]
|[[جرمنی]]
|رومن کیتھولک&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Wilhelm Conrad Roentgen |url=http://www.famousscientists.org/wilhelm-conrad-roentgen/ |access-date=2016-05-18 |archive-date=2017-04-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170428070628/https://www.famousscientists.org/wilhelm-conrad-roentgen/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|&quot;in recognition of the extraordinary services he has rendered by the discovery of the remarkable [[ایکس شعاع|rays]] subsequently named after him&quot;
|-
|rowspan=2|1902
|[[File:H A Lorentz (Nobel).jpg|75px]]
|[[ہنڈرک لورنٹز]]
|[[نیدرلینڈ]]
|پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;[http://www.encyclopedia.com/topic/Hendrik_Antoon_Lorentz.aspx Hendrik Antoon Lorentz]&lt;/ref&gt;
|&quot;in recognition of the extraordinary service they rendered by his researches into the influence of [[magnetism]] upon [[radiation]] phenomena&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1902 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1902/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:Pieter Zeeman.jpg|75px]]
|[[پیڑ زیمین]]
|[[نیدرلینڈ]]
|Dutch Reformed Church&lt;ref&gt;[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1902/zeeman-bio.html Pieter Zeeman - Biographical]&lt;/ref&gt;
|&quot;in recognition of the extraordinary service they rendered by their researches into the influence of magnetism upon radiation phenomena
|-
|1903
|[[File:Paul Nadar - Henri Becquerel.jpg|75px]]
|[[ہنری بیکرویل ]]
|[[فرانس]]
|رومن کیتھولک
&lt;ref&gt;[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/laureates/index.php?id=4 Henri Becquerel]&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discovery of spontaneous [[radioactivity]]&quot;&lt;ref name=N1903&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1903 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1903/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1904
|[[File:John William Strutt.jpg|75px]]
|[[جان ولیم سٹرٹ ]]
|[[برطانیہ]]
|Anglican&lt;ref&gt;Peter J. Bowler (2014). &quot;Reconciling Science and Religion: The Debate in Early-Twentieth-Century Britain&quot;, University of Chicago Press. p. 35&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sir William Gavin (1967). &quot;Ninety Years of Family Farming: The Story of Lord Rayleigh's and Strutt &amp; Parker Farms&quot;. Hutchinson, p. 37&lt;/ref&gt;
|&quot;for his investigations of the densities of the most important gases and for his discovery of [[argon]] in connection with these studies&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1904 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1904/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1905
|[[File:Phillipp Lenard in 1900.jpg|75px]]
|[[فلپ لینارڈ ]]
|[[آسٹریا ہنگری]]&lt;br /&gt;[[جرمنی]]
|کرسچئین&lt;ref&gt;[http://www.nndb.com/people/441/000099144/ Philipp Lenard]&lt;/ref&gt;
|&quot;for his work on [[cathode ray]]s&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1905 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1905/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;&gt;{{cite web |first=Geir |last=Lundestad |authorlink=Geir Lundestad |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/articles/lundestad-review/index.html |title=The Nobel Peace Prize, 1901–2000 |publisher=Nobel Foundation |date=2001-03-15 |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt; 
|-
|1906
|[[File:J.J Thomson.jpg|75px]]
|[[جے جے تھامسن ]]
|برطانیہ
|Anglican&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Essay on Thomson life and religious views |url=http://www.asa3.org/ASA/PSCF/1986/JASA6-86Seeger.html |access-date=2016-05-18 |archive-date=2015-12-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151201005910/http://www.asa3.org/ASA/PSCF/1986/JASA6-86Seeger.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|&quot;for his theoretical and experimental investigations on the [[conduction of electricity]] by gases&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1906 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1906/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1909
|[[File:Guglielmo Marconi.jpg|75px]]
|[[گُگلیلمو مارکونی]]([[مارکونی]])
|[[اٹلی]]
|رومن کیتھولک&lt;ref&gt;Marconi, Maria Christina, ''Marconi My Beloved''[https://books.google.com/books?id=wfSABTyeiV4C&amp;pg=PA19&amp;dq=marconi+catholic&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=StMVVfzhMYOXNp_agPgI&amp;ved=0CDIQ6AEwBA#v=onepage&amp;q=marconi%20catholic&amp;f=false]''. 2001. p. 19-24.''&lt;/ref&gt;
|&quot;for his contributions to the [[Invention of radio|development of wireless telegraphy]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1909 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1909/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1914
|[[File:Max von Laue 1914.jpg|75px]]
|[[میکس وون لیو]]
|[[جرمنی]]
|کرسچئین&lt;ref&gt;[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1914/laue-bio.html Max von Laue: Biographical] The Nobel Prize in Physics 1914. Nobel Foundation.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal | doi = 10.1098/rsbm.1960.0028| title = [[میکس وون لیو]] 1879-1960| journal = [[Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society]]| volume = 6| pages = 134| year = 1960| last1 = Ewald | first1 = P. P. | authorlink1 = Paul Peter Ewald}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magill, Frank Northen (1989) ''The Nobel Prize Winners'', Salem Press. ISBN 0893565598. p. 198&lt;/ref&gt;
|&quot;For his discovery of the [[X-ray crystallography|diffraction of X-rays]] by crystals&quot;,&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1914 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1914/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt; an important step in the development of [[X-ray spectroscopy]].
|-
|rowspan=2|1915
|[[File:Wh-bragg.jpg|75px]]
|[[ولیم ہنری براگ]]
|[[برطانیہ]]
|کرسچئین&lt;ref&gt;[http://adb.anu.edu.au/biography/bragg-sir-william-henry-5336 Bragg, Sir William Henry (1862–1942)]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/biography/William-Bragg Sir William Bragg from Britannica]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=The Religious Affiliation of Nobel Prize-winning physicist William Henry Bragg |url=http://www.adherents.com/people/pb/William_Henry_Bragg.html |access-date=2016-05-18 |archive-date=2017-07-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170704142538/http://www.adherents.com/people/pb/William_Henry_Bragg.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|rowspan=2|&quot;For his services in the analysis of [[crystal structure]] by means of X-rays&quot;,&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1915 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1915/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt; an important step in the development of [[X-ray crystallography]]
|-
|[[File:Wl-bragg.jpg|75px]]
|[[ولیم لاورنس براگ]]
|[[آسٹریلیا]]
[[برطانیہ]]
|کرسچئین
|-
|1917
|[[File:Charles Glover Barkla.jpg|75px]]
|[[چارلس گلور بارکالا]]
|[[برطانیہ]]
|Methodist&lt;ref&gt;School of Mathematics and Statistics. [http://www-history.mcs.st-and.ac.uk/Biographies/Barkla.html &quot;Charles Glover Barkla&quot;] (2007), University of St Andrews, Scotland. JOC/EFR.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;H.S. Allen (1947), Obituary Notices of Fellows of the Royal Society, Vol. 5, No. 15,. &quot;[http://www.jstor.org/discover/10.2307/769087?uid=3738664&amp;uid=2129&amp;uid=2&amp;uid=70&amp;uid=4&amp;sid=21103238109881 Charles Glover Bark]&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.encyclopedia.com/topic/Charles_Glover_Barkla.aspx Charles Glover Barkla], Complete Dictionary of Scientific Biography (2008)&lt;/ref&gt;
|&quot;For his discovery of the [[X-ray fluorescence|characteristic Röntgen radiation]] of the elements&quot;,&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1917 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1917/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt; another important step in the development of [[X-ray spectroscopy]]
|-
|1918
|[[File:Max Planck 1933.jpg|75px]]
|[[میکس پلانک]]
|[[جرمنی]]
|Raised Lutheran, later in life, Planck's views on God were that of a deist{{efn|He stated that: &quot;Both Religion and science require a belief in God. For believers, God is in the beginning, and for physicists He is at the end of all considerations… To the former He is the foundation, to the latter, the crown of the edifice of every generalized world view.&quot;}}&lt;ref name=&quot;adherents.com&quot;&gt;[http://www.adherents.com/people/pp/Max_Planck.html The Religious Affiliation of Physicist Max Planck] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170810130831/http://www.adherents.com/people/pp/Max_Planck.html |date=2017-08-10 }}. adherents.com. Retrieved on 2011-07-05.&lt;/ref&gt;
|&quot;for the services he rendered to the advancement of physics by his discovery of energy [[quantum mechanics|quanta]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |title = The Nobel Prize in Physics 1918 |publisher = Nobel Foundation |url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1918/index.html |accessdate = 2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1919
|[[File:Johannes Stark.jpg|75px]]
|[[جوہنس سٹارک]]
|[[جرمنی]]
|کرسچئین&lt;ref&gt;[http://www.nndb.com/people/553/000099256/ Johannes Stark]&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discovery of the [[Doppler effect]] in [[canal rays]] and the splitting of [[spectral line]]s in [[electric field]]s&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |title = The Nobel Prize in Physics 1919 |publisher = Nobel Foundation |url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1919/index.html |accessdate = 2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1923
|[[File:Robert Andrews Millikan 1920s.jpg|75px]]
|[[رابرٹ انڈریو ملکین]]
|[[امریکا]]
|کرسچئین&lt;ref name=&quot;Millikan 1929&quot;&gt;&quot;Millikan, Robert Andrew&quot;, [[Who's Who in America]] v. 15, 1928–1929, p. 1486&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.adherents.com/people/pm/Robert_Millikan.html The Religious Affiliation of Physicist Robert Andrews Millikan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170704140437/http://www.adherents.com/people/pm/Robert_Millikan.html |date=2017-07-04 }}. adherents.com&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1923/millikan-bio.html Nobel biography]. nobelprize.org.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,715687,00.html &quot;Medicine: Science Serves God,&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130817193240/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,715687,00.html |date=2013-08-17 }} ''Time,'' June 4, 1923. Accessed 19 Jan. 2013.&lt;/ref&gt; He dealt with this in his [[Terry Lectures]] at [[Yale]] in 1926–7, published as ''Evolution in Science and Religion''.&lt;ref&gt;''Evolution in Science and Religion'' (1927), 1973 edition: Kennikat Press, ISBN 0-8046-1702-3&lt;/ref&gt;
|&quot;for his work on the [[elementary charge]] of electricity and on the [[photoelectric effect]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1923 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1923/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1925
|[[File:Gustav Hertz.jpg|75px]]
|[[گستاف لوڈوگ ہرٹز]]
|[[جرمنی]]
|Lutheran&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www1.uni-hamburg.de/rz3a035//bundesstrasse1.html|title=Buildings Integral to the Former Life and/or Persecution of Jews in Hamburg|publisher=uni-hamburg.de|author=Robertson, Struan|accessdate=22 February 2012|archive-date=27 March 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120327213148/http://www1.uni-hamburg.de/rz3a035//bundesstrasse1.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discovery of the laws governing the impact of an [[electron]] upon an atom&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1925 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1925/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1927
|[[File:Arthur Compton.jpg|75px]]
|[[آرتھر کومپٹون]]
|[[امریکا]]
|Presbyterian&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.aps.org/units/fps/newsletters/2003/april/commentary.html|title=Physics and Society newsletter April 2003 Commentary|publisher=|accessdate=15 January 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,755635-5,00.html|title=Science: Cosmic Clearance|date=13 January 1936|work=TIME.com|accessdate=15 January 2015|archive-date=26 December 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226101941/http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,755635-5,00.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discovery of the [[Compton effect|effect named after him]]&quot;&lt;ref name=N1927&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1927 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1927/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1932
|[[File:Bundesarchiv Bild183-R57262, Werner Heisenberg.jpg|75px]]
|[[ورنر ہیزنبرگ]]
|[[جرمنی]]
|Lutheran&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Stewart|first1=Ian|title=Why Beauty Is Truth: A History of Symmetry|url=http://books.google.co.uk/books?id=6akF1v7Ds3MC|accessdate=June 14, 2006|year=2008|publisher=[[Basic Books|Basic]]|isbn=9780465082377|page=206}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.adherents.com/people/ph/Werner_Heisenberg.html The religion of Werner Heisenberg, physicist] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101129213817/http://www.adherents.com/people/ph/Werner_Heisenberg.html |date=2010-11-29 }}. Adherents.com. Retrieved on 2012-02-01.&lt;/ref&gt;
|&quot;for the creation of [[quantum mechanics]], the application of which has, inter alia, led to the discovery of the [[allotropic]] forms of hydrogen&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1932 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1932/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1936
|[[File:Hess.jpg|75px]]
|[[وکٹر فرانسس ہیس]]
|[[آسٹریا]]
|کرسچئین&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nndb.com/people/731/000099434/|title=Victor Francis Hess|publisher=|accessdate=15 January 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|url=http://books.google.com/books?id=AtngooiwXikC&amp;pg=PA254|title=A Dictionary of Scientists|publisher=|accessdate=15 January 2015}}&lt;/ref&gt; He wrote on the topic of science and religion in his article ''&quot;My Faith&quot;''.&lt;ref&gt;Victor Francis Hess. &quot;[http://newspaperarchive.com/us/texas/san-antonio/san-antonio-light/1946/11-03/page-52 My Faith]&quot;. San Antonio Light Newspaper Archive. Sunday, November 3, 1946, p. 52&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discovery of [[cosmic ray|cosmic radiation]]&quot;&lt;ref name=&quot;N1936&quot;&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1936 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1936/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1937
|[[File:George Paget Thomson.jpg|75px]]
|[[جارج پاگٹ تھامسن]]
|[[برطانیہ]]
|کرسچئین
|&quot;for his experimental discovery of the [[electron diffraction|diffraction of electrons]] by crystals&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1937 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1937/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1938
|[[File:Enrico Fermi 1943-49 140x190.jpg|75px]]
|[[انریکو فرمی]]
|[[اٹلی]]
|Raised رومن کیتھولک, then become an agnostic
|&quot;for his demonstrations of the existence of new radioactive elements produced by [[neutron irradiation]], and for his related discovery of nuclear reactions brought about by slow neutrons&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1938 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1938/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1945
|[[File:Wolfgang Pauli ETH-Bib Portr 01042.jpg|75px]]
|[[ولف گینگ پاولی]]
|[[آسٹریا]]
|Raised رومن کیتھولک&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.jinfo.org/Physicists.html|title=Jewish Physicists|accessdate=2006-09-30}}&lt;/ref&gt;
|&quot;for the discovery of the Exclusion Principle, also called the [[Pauli principle]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1945 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1945/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2|1951
|
|[[جوہن کوکروفٹ]]
|[[برطانیہ]]
|کرسچئین
|rowspan=2|&quot;for their pioneer work on the transmutation of atomic nuclei by artificially accelerated atomic particles&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1951 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1951/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:Ernest Walton.jpg|75px]]
|[[ارنسٹ والٹن]]
|[[آئرلینڈ]]
|Methodist&lt;ref&gt;V. J. McBrierty: Ernest Thomas Sinton Walton, The Irish Scientist, 1903-1995 (Trinity College Dublin, 2003)&lt;/ref&gt;
|-
|1952
|[[File:Edward Mills Purcell.jpg|75px]]
|[[ایڈوارڑملس پرسل]]
|[[امریکا]]
|پروٹسٹنٹ
|&quot;for his development of new methods for nuclear magnetic precision measurements and discoveries in connection therewith&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1952 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1952/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1953
|[[File:Zernike.jpg|75px]]
|[[فرٹز زرنیک]]
|Netherlands
|پروٹسٹنٹ
|&quot;for his demonstration of the phase contrast method, especially for his invention of the [[phase contrast microscope]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1953 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1953/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2|1954
|[[File:Max Born.jpg|75px]]
|[[میکس بورن]]
|[[جرمنی]]&lt;br /&gt;[[برطانیہ]]
|Lutheran{{sfn|Greenspan|2005|pp=61–62}}
|&quot;for his fundamental research in [[quantum mechanics]], especially for his statistical interpretation of the [[wavefunction]]&quot;&lt;ref name=&quot;N54&quot;&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1954 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1954/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:Bothe.jpg|75px]]
|[[والٹتھر بوتھ]]
|[[مغربی جرمنی]]
|پروٹسٹنٹ
|&quot;for the [[Coincidence circuit|coincidence method]] and his discoveries made therewith&quot;&lt;ref name=&quot;N54&quot;/&gt;
|-
|rowspan=2|1955
|[[File:Willis Lamb 1955.jpg|75px]]
|[[ولس لیمب]]
|[[امریکا]]
|پروٹسٹنٹ
|&quot;for his discoveries concerning the [[fine structure]] of the hydrogen spectrum&quot;&lt;ref name=&quot;N55&quot;&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1955 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1955/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:Polykarp Kusch.jpg|75px]]
|[[پولی کارپ کوشچ]]
|[[امریکا]]
|پروٹسٹنٹ
|&quot;for his precision determination of the [[magnetic moment]] of the [[electron]]&quot;&lt;ref name=&quot;N55&quot;/&gt;
|-
|1958
|[[File:Ilya Frank.jpg|75px]]
|[[الوا فرانک]]
|[[سویت یونین]]
|Russian Orthodox (he is also from Jewish descended)
|for the discovery and the interpretation of the [[Cherenkov-Vavilov effect|Cherenkov effect]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1958 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1958/index.html |accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2|1963
||[[File:Maria Goeppert-Mayer.jpg|75px]]
|[[ماریہ جیوپرٹ مئیر]]
|[[امریکا]]
|کرسچئین&lt;ref name=&quot;100 Years of Nobel Prizes: p.48&quot;&gt;100 Years of Nobel Prizes: p.48&lt;/ref&gt;
|rowspan=2|&quot;for their discoveries concerning [[Nuclear shell model|nuclear shell structure]]&quot;
|-
|[[File:Jensen.jpg|75px]]
|[[جے ہنس ڈی ہنسن]]
|[[مغربی جرمنی]]
|کرسچئین
|-
|1964
|[[File:Charles Townes Nobel.jpg|75px]]
|[[چارلس ہارڈ ٹاونس]]
| [[امریکا]]
|پروٹسٹنٹ ([[United Church of Christ]])&lt;ref&gt;[[Harvard Gazette]] June 16, 2005 [http://news.harvard.edu/gazette/2005/06.16/05-laser.html Laser's inventor predicts meeting of science, religion] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305074632/http://news.harvard.edu/gazette/2005/06.16/05-laser.html |date=2016-03-05 }}&lt;/ref&gt;
|&quot;for fundamental work in the field of [[quantum electronics]], which has led to the construction of [[oscillator]]s and [[amplifier]]s based on the [[maser]]&amp;ndash;[[laser]] principle&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Physics 1964 | publisher = Nobel Foundation | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1964/index.html|accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1971
|[[Image:Nobel prize medal grey.png|75px]]
|[[ڈینس گبور]]
|[[ہنگری]]– [[برطانیہ]]
|Raised a [[پروٹسٹنٹ]],&lt;ref&gt;http://www.bookrags.com/biography/dennis-gabor-wop/&lt;/ref&gt; but he considered himself agnostic&lt;ref&gt;{{cite book|title=Notable Scientists from 1900 to the Present: D-H|year=2001|publisher=Gale Group|isbn=9780787617530|author=Brigham Narins|accessdate=30 May 2012|page=797|quote=Although Gabor's family became Lutherans in 1918, religion appeared to play a minor role in his life. He maintained his church affiliation through his adult years but characterized himself as a &quot;benevolent agnostic&quot;.}}&lt;/ref&gt;
|&quot;for his invention and development of the [[holography|holographic method]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Physics 1971 | publisher = Nobel Foundation | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1971/index.html|accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1974
|[[Image:Nobel prize medal grey.png|75px]]
|[[انٹونی ہیوش]]
| [[برطانیہ]]
| کرسچئین&lt;ref&gt;{{cite book|author1=J. C. Polkinghorne|author2=John Polkinghorne|author3=Nicholas Beale|title=Questions of Truth: Fifty-One Responses to Questions about God, Science, and Belief|url=http://books.google.com/books?id=jiXANZ1CPD4C|accessdate=27 July 2012|date=16 January 2009|publisher=Westminster John Knox Press|isbn=978-0-664-23351-8|page=12}}&lt;/ref&gt;
|&quot;for his pioneering research in [[Radio astronomy|radio astrophysics]]: Ryle for his observations and inventions, in particular of the [[aperture synthesis]] technique, and Hewish for his decisive role in the discovery of [[pulsar]]s&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Physics 1974 | publisher = Nobel Foundation | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1974/index.html|accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1980
|[[File:James-cronin.jpg|75px]]
|[[جیمز واٹسن کرونن]]
| [[امریکا]]
|پروٹسٹنٹ&lt;ref name=&quot;autobio&quot;&gt;{{cite web|last=Cronin|first=James |title=Autobiography |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1980/crnin-autobio.html|work=The Nobel Prize in Physics 1980: James Cronin, Val Fitch|publisher=[[نوبل فاونڈیشن]]|accessdate=22 May 2012|authorlink=James Cronin|year=1980}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation|author=[[Henry Margenau|Margenau, H.]]|year=1992|title=Cosmos, Bios, Theos: Scientists Reflect on Science, God, and the Origins of the Universe, Life, and Homo Sapiens|publisher=[[Open Court Publishing Company]]|page=105}} co-edited with [[Roy Abraham Varghese]]. This book is mentioned in a December 28, 1992 [[ٹائم (رسالہ)]] article: [http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,977352-1,00.html Galileo And Other Faithful Scientists] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121025232639/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,977352-1,00.html |date=2012-10-25 }}&lt;/ref&gt;
|&quot;for the discovery of violations of fundamental [[symmetry principles]] in the decay of [[neutral K-meson]]s&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Physics 1980 | publisher = Nobel Foundation | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1980/index.html|accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1984
|[[File:Carlo Rubbia 2012.jpg|75px]]
|[[کارلو روبیا]]
| [[اٹلی]]
|رومن کیتھولک
|&quot;for his decisive contributions to the large project, which led to the discovery of the field [[W and Z bosons|particles W and Z]], communicators of [[weak interaction]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Physics 1984 | publisher = Nobel Foundation | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1984/index.html|accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1985
|[[File:Klaus von Klitzing 2015.jpg|75px]]
|[[کلاوس ون کلٹزنگ]]
| [[مغربی جرمنی]]
|رومن کیتھولک
|&quot;for the discovery of the [[Quantum Hall effect|quantized Hall effect]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Physics 1985 | publisher = Nobel Foundation | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1985/index.html|accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1993
|[[File:2008JosephTaylor.jpg|75px]]
|[[جوزف ہوٹن ٹیلر ]]
| [[امریکا]]
| [[Quaker]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nndb.com/people/995/000099698/|title=Joseph H. Taylor, Jr.|publisher=|accessdate=15 January 2015}}&lt;/ref&gt;
|&quot;for the discovery of a [[PSR B1913+16|new type]] of [[pulsar]], a discovery that has opened up new possibilities for the study of [[Gravitational wave|gravitation]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Physics 1993 | publisher = Nobel Foundation | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1993/index.html|accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1996
|[[File:Douglas Osheroff NSF.jpg|75px]]
|[[ڈوگلاس اوشروف]]
| [[امریکا]]
|Lutheran&lt;ref name=&quot;NobelBio&quot;&gt;[http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1996/osheroff-autobio.html Biography on the Nobel Foundation website]&lt;/ref&gt; 
|&quot;for his discovery of [[superfluid]]ity in [[helium-3]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Physics 1996 | publisher = Nobel Foundation | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1996/index.html|accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|1997
|[[File:William D. Phillips.jpg|75px]]
|[[ولیم ڈینیل فلپس]]
| [[امریکا]]
|پروٹسٹنٹ (United Methodist Church)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.issr.org.uk/about/founding_members.asp|archiveurl=https://web.archive.org/web/20050307010942/http://www.issr.org.uk/about/founding_members.asp|title=Founding Members of ISSR|archivedate=7 March 2005|publisher=|accessdate=15 January 2015|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
|&quot;for development of methods to cool and trap atoms with laser light.&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Physics 1997 | publisher = Nobel Foundation | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1997/index.html|accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
|2002
|[[File:RiccardoGiacconi.jpg|75px]]
|[[رککارڈو گیاککونی]]
| [[اٹلی]]&lt;br /&gt;[[امریکا]]
|رومن کیتھولک
|&quot;for pioneering contributions to astrophysics, which have led to the discovery of [[cosmic X-ray source]]s&quot;
|-
|2007
|[[File:Peter Gruenberg 01.jpg|75px]]
|[[پیٹر گرون برگ]]
| [[جرمنی]]
|رومن کیتھولک
|&quot;for the discovery of [[giant magnetoresistance]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Physics 2007 | publisher = Nobel Foundation | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2007/index.html|accessdate=2008-10-09}}&lt;/ref&gt;
|}

=== کیمیاء===
{| align=&quot;center&quot; class=&quot;wikitable&quot;
|-
! سال
! colspan=2|انعام یافتہ
! ملک
! فرقہ
وجہ
|-
|1901
|[[Image:Vant Hoff.jpg|75px]]
|[[یاکوبس ہینریکوس وانت ہوف]]
|[[نیدرلینڈ]]
|پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;{{Cite EB1911|wstitle=van't Hoff, Jacobus Hendricus}}&lt;/ref&gt;
|&quot;[for his] discovery of the laws of chemical dynamics and [[osmotic pressure]] in solutions&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1901 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1901/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1902
|[[Image:Убеншвуаншвышь.jpg|75px]]
|[[ہرمن امیل فشر]]
|جرمنی
|پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;{{Cite journal| doi = 10.1002/ange.19921041204| title = Emil Fischers Beweis der Konfiguration von Zuckern: eine Würdigung nach hundert Jahren| year = 1992| last1 = Lichtenthaler | first1 = F. W.| journal = Angewandte Chemie| volume = 104| issue = 12| pages = 1577–1593 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last=Forster|first=Martin Onslow|title=Emil Fischer memorial lecture|journal=Journal of the Chemical Society, Transactions|date=1 January 1920|volume=117|pages=1157–1201|doi=10.1039/CT9201701157}}&lt;/ref&gt;
|&quot;[for] his work on [[Sugar#Chemistry|sugar]] and [[Purine#History|purine]] syntheses&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1902 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1902/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1904
| [[File:William Ramsay.jpg|75px]]
|Sir [[سر ولیم ریمسی]]
|{{nowrap|برطانیہ}}
|پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;[https://archive.org/stream/reportofbritisha12scie#page/n155/mode/2up Presidential Address to the British Association Meeting, held at Portsmouth in 1911]&lt;/ref&gt;
|&quot;[for his] discovery of the [[noble gases|inert gaseous elements in air]], and his determination of their place in the periodic system&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1904 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1904/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1905
| [[File:Adolf von Baeyer (1905).jpg|75px]]
|[[ایڈولف وان بایر|Johann Friedrich Wilhelm Adolf von Baeyer]]
|جرمنی
|Lutheran (from Jewish descent)&lt;ref&gt;http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&amp;GSln=Baeyer&amp;GSfn=Johann&amp;GSmn=Jacob&amp;GSbyrel=all&amp;GSdyrel=all&amp;GSob=n&amp;GRid=115866487&amp;df=all&amp;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=cr&amp;GSln=Baeyer&amp;GSfn=Johann&amp;GSmn=Jacob&amp;GSbyrel=all&amp;GSdyrel=all&amp;GSob=n&amp;GRid=115866487&amp;CRid=2509397&amp;df=all&amp;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://science.howstuffworks.com/dictionary/famous-scientists/chemists/adolf-von-baeyer-info.htm |title=HowStuffWorks &quot;Adolf von Baeyer&quot; |publisher=Science.howstuffworks.com |date=2009-07-20 |accessdate=2013-12-09}}&lt;/ref&gt;
|&quot;[for] the advancement of organic chemistry and the chemical industry, through his work on [[Indigo dye|organic dyes]] and hydroaromatic compounds&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1905 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1905/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1907
| [[File:Eduard Buchner (Nobel 1907).jpg|75px]]
|[[ایدوارد بوخنر]]
|[[جرمنی]]
|پروٹسٹنٹ
|&quot;for his biochemical researches and his discovery of cell-free [[zymase|fermentation]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1907 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1907/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1908
|[[File:Ernest Rutherford (Nobel).jpg|75px]]
|[[ایرنسٹ ردرفورڈ]]
|[[برطانیہ]]&lt;br&gt;[[نیوزیلینڈ]]
|پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;The who's who of Nobel Prize winners, 1901-1995, p. 5&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''&quot;Whenever one of his experiments went well, Rutherford would loudly sing his favorite hymn, Onward کرسچئین Soldiers&quot;'', {{cite book |url=http://books.google.com/books?id=9QmdAAAAQBAJ&amp;pg=PA28 |title=Who Split the Atom | page= 28}}&lt;/ref&gt;
|&quot;for his investigations into the disintegration of the elements, and the chemistry of [[Radioactivity#Discovery|radioactive substances]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1908 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1908/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1910
|[[File:Otto Wallach.jpg|75px]]
|[[اوتو والاخ]]
|جرمنی
|[[پروٹسٹنٹ]]&lt;ref name=&quot;Magill1990&quot;&gt;{{cite book|author=Frank Northen Magill|title=1901–1937|url=http://books.google.com/books?id=jsfaAAAAMAAJ|year=1990|publisher=Salem Press|isbn=978-0-89356-562-6}}&lt;/ref&gt;
|&quot;[for] his services to organic chemistry and the chemical industry by his pioneer work in the field of [[alicyclic compound]]s&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1910 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1910/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1913
|[[Image:Alfred Werner.jpg|75px]]
|[[الفرڈ ورنر]]
|[[سویٹزلینڈ]]
|He was raised as [[رومن کیتھولک]]&lt;ref&gt;http://www.britannica.com/EBchecked/topic/639857/Alfred-Werner&lt;/ref&gt;
|&quot;[for] his work on the [[Octahedral molecular geometry|linkage of atoms in molecule]]s [...] especially in inorganic chemistry&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1913 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1913/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1918
|[[Image:Fritz Haber.png|75px]]
|[[فرٹز ہیبر]]
|جرمنی
|Converts to پروٹسٹنٹism from Judaism&lt;ref name=Stoltzenberg&gt;{{cite book
|last1=Stoltzenberg
|first1=Dietrich
|title=Fritz Haber : Chemist, Nobel laureate, German, Jew|date=2004
|publisher=Chemical Heritage Foundation
|location=Philadelphia
|isbn=0-941901-24-6
|accessdate=8 September 2014
}}&lt;/ref&gt;
|&quot;for the [[ہیبر کا طریقہ|synthesis of ammonia]] from its elements&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1918 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1918/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1920
|[[Image:Walther Nernst.jpg|75px]]
|[[والتھر نرنسٹ|Walther Hermann Nernst]]
|[[جرمنی]]
|پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;{{cite book|last=Barkan|first=Diana|title=Walther Nernst and the transition to modern physical science|year=1999|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=052144456X}}&lt;/ref&gt;
|&quot;[for] his work in [[Third law of thermodynamics#History|thermochemistry]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1920 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1920/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1921
|[[File:Frederick Soddy.jpg|75px]]
|[[فریڈرک سوڈی]]
|برطانیہ
|پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1921/soddy-bio.html|title=The Nobel Prize in Chemistry 1921 - Frederick Soddy Biographical|publisher=Nobelprize.org|accessdate=16 March 2014}}&lt;/ref&gt; 
|&quot;for his contributions to our knowledge of the chemistry of radioactive substances, and his investigations into the origin and nature of [[Isotope#History|isotopes]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1921 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1921/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1922
|[[File:Francis William Aston.jpg|75px]]
|[[فرانسسولیم ایسٹون]]
|برطانیہ
|پروٹسٹنٹ
|&quot;for his discovery, by means of his mass spectrograph, of [[Stable isotope|isotopes]], in a large number of non-radioactive elements, and for his enunciation of the [[Whole number rule|whole-number rule]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1922 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1922/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1923
|[[Image:Fritz Pregl.jpg|75px]]
|[[فرٹز پریگل]]
|[[آسٹریا]]
|کرسچئین
|&quot;for his invention of the method of [[microanalysis|micro-analysis]] of organic substances&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1923 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1923/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1925
|[[Image:Richard Adolf Zsigmondy.jpg|75px]]
|[[رچرڈ اڈولف زگمونڈی]]
|[[جرمنی]] / [[ہنگری]]
|پروٹسٹنٹ
|&quot;for his demonstration of the heterogeneous nature of [[colloid]] solutions and for the methods he used&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1925 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1925/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1926
|[[File:The-svedberg-1.jpg|75px]]
|[[تھیوڈر سویڈبرگ|The (Theodor) Svedberg]]
|Sweden
|کرسچئین
|&quot;for [[Ultracentrifuge|his work on disperse systems]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1926 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1926/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1927
|[[File:Heinrich Wieland.jpg|75px]]
|[[ہائنرش اٹو ویلینڈ]]
|جرمنی
|کرسچئین
|&quot;for his investigations of the constitution of the [[bile acid]]s and related substances&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1927 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1927/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1928
|[[File:Windaus.jpg|75px]]
|[[ایڈولف اٹو رائنہولڈ ونڈاؤس]]
|جرمنی
|کرسچئین
|&quot;[for] his research into the constitution of the [[sterol]]s and his connection with the [[vitamin]]s&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1928 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1928/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2|1929
|[[File:ArthurHarden.jpg|75px]]
|[[آرتھر ہارڈن]]
|[[برطانیہ]]
|کرسچئین
|rowspan=2|&quot;for their investigations on the fermentation of sugar and [[zymase|fermentative enzyme]]s&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1929 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1929/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:Euler-chelpin.jpg|75px]]
|[[ہانز فان]]
|[[سویڈن]]
|کرسچئین
|-
|1930
|[[File:Hans Fischer (Nobel).jpg|75px]]
|[[ہانز فشر]]
|جرمنی
|پروٹسٹنٹ
|&quot;for his researches into the constitution of [[haemin]] and [[chlorophyll]] and especially for his synthesis of haemin&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1930 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1930/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|-
|rowspan=2|1931
|[[File:Carl Bosch.jpg|75px]]
|[[کارل بوش]]
|جرمنی
|پروٹسٹنٹ
|rowspan=2|&quot;[for] their contributions to the invention and development of [[Bergius process and Haber–Bosch process|chemical high pressure methods]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1931 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1931/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:Bergius.jpg|75px]]
|[[فریڈرخ برجیاس]]
|[[جرمنی]]
|پروٹسٹنٹ
|-
|1934
|[[File:Urey.jpg|75px]]
|[[ہارلڈ اری|Harold Clayton Urey]]
|[[امریکا]]
|[[Church of the Brethren]]{{sfn|Arnold|Bigeleisen||Hutchison|1995|p=365}} 
|&quot;for his discovery of [[deuterium|heavy hydrogen]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1934 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1934/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1937
|[[File:Karrer.jpg|75px]]
|[[پاول کرر]]
|Switzerland
|کرسچئین
|&quot;for his investigations on [[carotenoid]]s, [[Flavin group|flavins]] and vitamins [[vitamin A|A]] and [[حیاتین ب-2|B&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]&quot;
|-
|1938
|[[File:Richard Kuhn ETH-Bib Dia 248-065.jpg|75px]]
|[[رچرڈ کوہن]]
|جرمنی
|رومن کیتھولک
|&quot;for his work on [[carotenoid]]s and [[vitamin]]s&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1938 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1938/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1939
|[[File:Leopold Ruzicka ETH-Bib Portr 00239.jpg|75px]]
|[[لیپولڈروزکا]]
|[[سویٹزرلینڈ]]
|رومن کیتھولک
|&quot;for his work on polymethylenes and higher [[terpene]]s&quot;
|-
|1943
| [[Image:George de Hevesy.jpg|75px]]
|[[جارج دی ہیوسی]]
|جرمنی
|رومن کیتھولک &lt;ref&gt;http://www.geni.com/people/George-Charles-de-Havesey/6000000013761368687&lt;/ref&gt;[[Hungarian Jewish|of Hungarian Jewish descent]]&lt;ref name=Hilger&gt;{{Citation|last=Levi|first=Hilde|title=George de Hevesy : life and work : a biography|year=1985|publisher=A. Hilger|location=Bristol |isbn=9780852745557|page=14}}&lt;/ref&gt; 
|&quot;for his work on the use of isotopes as [[radioactive tracer|tracers]] in the study of chemical processes&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1943 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1943/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1944
|[[File:Bundesarchiv Bild 183-46019-0001, Otto Hahn.jpg|75px]]
|[[اوٹو ہان]]
|جرمنی
|پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Hahn|first1=Otto|authorlink1=Otto Hahn|title=My Life: the Autobiography of a Scientist|url=http://books.google.co.uk/books?id=qS9DAAAAIAAJ|accessdate=June 14, 2012|year=1970|publisher=Herder and Herder|page=28}}&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discovery of the [[nuclear fission|fission]] of heavy nuclei&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1944 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1944/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1945
|[[File:Virtanen.jpg|75px]]
|[[ارٹوری المری ورٹنن]]
|Finland
|پروٹسٹنٹ
|&quot;for his research and inventions in agricultural and nutrition chemistry, especially for his [[AIV fodder|fodder preservation method]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1945 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1945/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=3|1946
|[[File:James Batcheller Sumner.jpg|75px]]
|[[جیمز بی سمر ]]
|امریکا
|کرسچئین
|&quot;for his discovery that [[Enzyme#Etymology and history|enzyme]]s can be crystallized&quot;&lt;ref name=&quot;The Nobel Prize in Chemistry 1946&quot;&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1946 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1946/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:John Howard Northrop.jpg|75px]]
|[[جان ہورڈ نورتروپ]]
|امریکا
|کرسچئین
|rowspan=2|&quot;for their preparation of enzymes and [[Virus#History|virus proteins]] in a pure form&quot;&lt;ref name=&quot;The Nobel Prize in Chemistry 1946&quot;/&gt;
|-
|[[File:Wendell Meredith Stanley.jpg|75px]]
|[[ونڈل میریڈتھ سٹینلی]]
|[[امریکا]]
|کرسچئین
|-
|1947
|[[File:Robert Robinson organic chemist.jpg|75px]]
|[[رابرٹ رابنسن|Sir Robert Robinson]]
|[[برطانیہ]]
|[[پروٹسٹنٹ]]
|&quot;for his investigations on [[Tropinone|plant products of biological importance]], especially the alkaloids&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1947 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1947/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1949
|[[File:William Giauque Nobel.jpg|75px]]
|[[ولیم جیوک|William Francis Giauque]]
|امریکا
|پروٹسٹنٹ
|&quot;for his [[Magnetic refrigeration|contributions in the field of chemical thermodynamics]], particularly concerning the behaviour of substances at extremely low temperatures&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1949 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1949/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2|1950
|[[File:Otto Paul Hermann Diels.jpg|75px]]
|[[اوٹوڈیلس ]]
|[[مغربی جرمنی   ]]
|کرسچئین
|rowspan=2|&quot;for their discovery and development of the [[Diels–Alder reaction|diene synthesis]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1950 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1950/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:Kurt Alder Nobel.jpg|75px]]
|[[کرٹ الڈر]]
|[[مغربی جرمنی]]
|کرسچئین
|-
|1953
|[[File:Hermann Staudinger.jpg|75px]]
|[[ہرمن سٹاوڈنگر]]
|[[مغربی جرمنی]]
|کرسچئین
|&quot;for his discoveries in the field of [[Polymer chemistry#History|macromolecular chemistry]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1953 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1953/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1962
|[[File:Max Perutz.jpg|75px]]
|[[میکس پیروٹز ]]
|برطانیہ
|Raised رومن کیتھولک&lt;ref&gt;[http://www.haaretz.com/news/features/this-day-in-jewish-history/this-day-in-jewish-history-death-of-a-nobel-chemist.premium-1.501731 This Day in Jewish History / Death of a Nobel chemist]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2222719/ Max Perutz and the secret of life, by Georgina Ferry]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/1383967/Max-Perutz-OM.html Max Perutz OM]&lt;/ref&gt; 
|&quot;for his studies of the structures of [[myoglobin|globular proteins]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1962 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1962/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2|1963
|[[File:Karl Ziegler Nobel.jpg|75px]]
|[[کارل زیگلر]]
|[[مغربی جرمنی]]
| Lutheran&lt;ref name=&quot;Sherby&quot;&gt;{{cite book|last=Sherby|first=Louise|title=The Who's Who of Nobel Prize Winners 1901–2000|publisher=Oryx Press|location=Westport, CT|year=2002|edition=Fourth|isbn=1-57356-414-1}}&lt;/ref&gt; 
|rowspan=2|&quot;for [[Ziegler–Natta catalyst|their discoveries]] in the field of the chemistry and technology of high polymers&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1963 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1963/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:Giulio Natta Nobel.jpg|75px]]
|[[گیلیو ناٹا]]
|[[اٹلی]]
|رومن کیتھولک
|-
|1964
|[[File:Dorothy Hodgkin Nobel.jpg|75px]]
|[[ڈوروتھی ہودگکنگ ]]
|برطانیہ
|کرسچئین&lt;ref&gt;[https://books.google.co.il/books?id=3jrbmL-DgZQC&amp;pg=PA46&amp;dq=women+100+Years+of+Nobel+Prizes&amp;hl=iw&amp;sa=X&amp;ved=0CB0Q6AEwAGoVChMIl6Gz6bT7xgIVzgrbCh0YRAyE#v=onepage&amp;q=women%20100%20Years%20of%20Nobel%20Prizes&amp;f=false 100 Years of Nobel Prizes: p.48]&lt;/ref&gt;
|&quot;for her [[X-ray crystallography#Early organic and small biological molecules|determinations by X-ray techniques]] of the structures of important biochemical substances&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1964 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1964/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1969
|[[File:Odd Hassel.jpg|75px]]
|[[اوڈ ہسل]]
|[[ناروے]]
|پروٹسٹنٹ
|&quot;for his contributions to the development of the concept of [[conformational isomerism|conformation]] and its application in chemistry&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1969 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1969/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1970
|[[File:Luisfedericoleloir.jpg|75px]]
|[[گرہارڈہرز برگ ]]
|[[ارجنٹا‏ئن]]
|رومن کیتھولک&lt;ref name=&quot;Long&quot;&gt;{{cite journal|doi=10.1146/annurev.bi.52.070183.000245|last=Leloir|first=Luis|year=1983|title=Far Away and Long Ago|journal=Annual Reviews of Biochemistry|publisher=Annual Reviews|volume=52|pages=1–15|url=http://arjournals.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev.bi.52.070183.000245|pmid=6351722}}&lt;/ref&gt; 
|&quot;for his discovery of sugar nucleotides and his role in the [[Luis Federico Leloir#Sugar nucleotides|biosynthesis of carbohydrates]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1970 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1970/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1971
|[[Image:Herzberg,Gerhard 1952 London.jpg|75px]]
|[[لویس ٖفیڈریکو لیلوئر]]
|Canada/جرمنی
|کرسچئین
|&quot;for his contributions to the knowledge of electronic structure and geometry of molecules, particularly [[Radical (chemistry)|free radicals]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1971 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1971/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2|1975
|[[Image:Nobel prize medal grey.png|75px]]
|[[جان کونفورتھ|John Warcup Cornforth]]
|Australia&lt;br /&gt;برطانیہ
|Presbyterian&lt;ref name=&quot;UniSyd&quot;&gt;[http://sydney.edu.au/science/chemistry/aboutus/cornforth.html Sir John Cornforth - Chemistry], The University of Sydney&lt;/ref&gt; 
|&quot;for his work on the [[stereochemistry]] of enzyme-catalyzed reactions&quot;&lt;ref name=&quot;n1975&quot;&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1975 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1975/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:Vladimir Prelog ETH-Bib Portr 00214.jpg|75px]]
|[[ولادمیر پریلوگ]]
|Yugoslavia/Switzerland
|رومن کیتھولک
|&quot;for his research into the [[chirality (chemistry)|stereochemistry]] of organic molecules and reactions&quot;&lt;ref name=&quot;n1975&quot;/&gt;
|-
|1984
|[[Image:Nobel prize medal grey.png|75px]]
|[[رابرٹ بروس میریفیلڈ]]
|امریکا
|کرسچئین&lt;ref&gt;Petkewich, Rachel. [http://pubs.acs.org/cen/news/84/i22/8422merrifield.html &quot;Nobel Laureate R. Bruce Merrifield Dies At 84&quot;], ''[[Chemical &amp; Engineering News]]'', May 23, 2006. Accessed May 9, 2007. &quot;Robert Bruce Merrifield, a biochemist who won the 1984 Nobel Prize in Chemistry for a method he named solid-phase peptide synthesis, died on May 14 at his home in Cresskill, N.J., after a long illness. He was 84.&quot;&lt;/ref&gt; 
|&quot;for his development of methodology for [[Solid phase peptide synthesis|chemical synthesis on a solid matrix]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1984 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1984/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|1990
|[[Image:E.J.Coreyx240.jpg|75px]]
|[[الیاس جیمز کورے]]
|امریکا
|کرسچئین ([[راسخُ الا عتقاد کلیسا]])&lt;ref&gt;[http://nobelprize.org/chemistry/laureates/1990/corey-autobio.html Elias James Corey – Autobiography&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt; 
|&quot;for his development of the theory and methodology of [[Retrosynthetic analysis|organic synthesis]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1990 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1990/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2|1995
|[[File:Mario Molina 1c389 8387.jpg|75px]]
|[[ماریو جے. مولینا]]
|Mexico
|رومن کیتھولک&lt;ref name=&quot;autobiography&quot;&gt;{{cite web| last = Molina | first = Mario | title=Autobiography| url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1995/molina-autobio.html | publisher = [[نوبل فاونڈیشن]] | year=2007| accessdate = 2008-05-30}}&lt;/ref&gt;
|rowspan=2|&quot;for their work in atmospheric chemistry, particularly concerning the formation and [[Ozone depletion|decomposition of ozone]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1995 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1995/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Image:F. Sherwood Rowland.jpg|75px]]
|[[فرانک شروڈ رولینڈ ]]
|امریکا
|کرسچئین
|-
|rowspan=2|1996
|[[File:Robert Curl crop 2009 CHAO.jpg|75px]]
|[[رابرٹ کرل|Robert F. Curl Jr.]]
|امریکا
|[[Methodist]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[http://www.nndb.com/people/798/000100498/ Robert F. Curl, Jr&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt; 
|rowspan=2|&quot;for their discovery of fullerenes&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 1996 | publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1996/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|
|[[رچرڈ سمالی|Richard E. Smalley]]
|امریکا
|کرسچئین&lt;ref&gt;{{Cite web |title=(May 2005, letter sent to the Hope College 2005 Alumni Banquet) |url=http://www.hope.edu/pr/pressreleases/content/view/full/7309 |access-date=2016-05-18 |archive-date=2010-05-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100528080014/http://www.hope.edu/pr/pressreleases/content/view/full/7309 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|2003
|[[File:Peter Agre.jpg|75px]]
|[[پیٹر اگری]]
|امریکا
|[[لوتھریت]]&lt;ref&gt;http://www.nndb.com/people/868/000100568/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.scientificamerican.com/podcast/episode.cfm?id=nobel-laureate-peter-agre-from-aqua-11-07-20&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2003/agre-autobio.html&lt;/ref&gt; 
|&quot;for discoveries concerning channels in cell membranes [...] for the discovery of [[Aquaporin|water channels]]&quot;&lt;ref name=&quot;n2003&quot;&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 2003| publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2003/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|2007
|[[Image:Prof Ertl-Portrait.jpg|75px]]
|[[گر ہارڈ ارٹل]]
|جرمنی
|کرسچئین&lt;ref name=cicero&gt;{{cite news|author=Till Weishaupt|title=Glauben Sie an Gott?|url=http://www.cicero.de/kapital/glauben-sie-gott/38343|work=Cicero|date=December 2007|quote=Translated from German: Oh, yes, I believe in God. (...) I am a کرسچئین and I try to live as a کرسچئین (...) I read the Bible very often and I try to understand it.|accessdate=2014-09-03}}&lt;/ref&gt;
|&quot;for [[Gerhard Ertl#Research|his studies of chemical processes on solid surfaces]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 2007| publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2007/index.html|accessdate=2008-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|2012
|[[File:Brian Kobilka (649437151).jpg|75px]]
|[[برائن کوبلکا]]
|امریکا
|رومن کیتھولک&lt;ref&gt;{{Cite web | date=2012-10-23 | url=http://www.catholicnews.com/data/briefs/cns/20121023.htm | title=Catholic scientist at Stanford shares Nobel Prize for work in chemistry | publisher=Catholic News Service | accessdate=2013-01-19}}&lt;/ref&gt; 
|&quot;for studies of [[G protein-coupled receptor|G-protein-coupled receptors]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-2012-1&quot;&gt;{{cite web | title = The Nobel Prize in Chemistry 2012| publisher = Nobelprize.org | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2012/index.html|accessdate=2012-10-13}}&lt;/ref&gt;
|-
|2014
|[[File:Stefan W Hell.jpg|75px]]
|[[سٹیفین ہیل|Stefan W. Hell]]
|Romania
|پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;{{ro icon}} Răzvan Băltăreţu, [http://adevarul.ro/tech/stiinta/premiul-nobel-chimie-fost-castigat-roman-1_5435107c0d133766a8c357bf/index.html &quot;Un cercetător născut în judeţul Arad este printre câştigătorii premiului Nobel pentru chimie&quot;], ''Adevărul'', October 8, 2014&lt;/ref&gt;
|&quot;for the development of [[Super-resolution microscopy|super-resolved fluorescence microscopy]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite news | url = http://www.bbc.com/news/science-environment-29536525 | title = Microscope work wins Nobel Prize | date = 8 October 2014 | publisher = BBC }}&lt;/ref&gt;
|}

=== فعلیات و طب ===
{| align=&quot;center&quot; class=&quot;wikitable&quot;
|-
! سال
! colspan=2|انعام یافتہ
! ملک
! فرقہ
! وجہ
|-
|1901
|[[Image:EmilVonBehring.jpg|75px]]
|[[امیل وون بیرنگ]]
|[[جرمنی]]
|پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;Derek S. Linton, ''Emil von Behring: Infectious Disease, Immunology, Serum Therapy'', American Philosophical Society, 2005, p. 198&lt;/ref&gt;
|&quot;for his work on [[blood plasma|serum]] therapy, especially its application against [[diphtheria]], by which he has opened a new road in the domain of medical science and thereby placed in the hands of the physician a victorious weapon against illness and deaths&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1901&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1901/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1901
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}
&lt;/ref&gt;
|-
|1902
|[[Image:Ronald Ross.jpg|75px]]
|Sir [[رونالڈ روس]]
|[[برطانیہ]]&lt;br&gt;[[بھارت]]
|پروٹسٹنٹ
|&quot;for his work on [[malaria]], by which he has shown how it enters the organism and thereby has laid the foundation for successful research on this disease and methods of combating it&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1902&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1902/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1902
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}
&lt;/ref&gt;
|-
|1903
|[[File:Niels ryberg.jpg|75px]]
|[[نیلس ریبرگ فنسن]]
|[[ڈنمارک]]&lt;br&gt;([[جزائرفارو]])
|پروٹسٹنٹ
|&quot;[for] his contribution to the treatment of diseases, especially [[lupus vulgaris]], with concentrated light radiation, whereby he has opened a new avenue for medical science&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1903&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1903/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1903
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}
&lt;/ref&gt;
|-
|1905
|[[File:RobertKoch cropped.jpg|75px]]
|[[رابرٹ کوچ]]
|[[جرمنی]]
|کرسچئین
|&quot;for his investigations and discoveries in relation to [[tuberculosis]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1905&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1905/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1905
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2|1906
|[[File:Camillo Golgi nobel.jpg|75px]]
|[[Camillo Golgi]]
|[[اطالیہ]]
|رومن کیتھولک
|rowspan=2|&quot;in recognition of their work on the structure of the [[nervous system]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1906&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1906/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1906
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:Cajal-Restored.jpg|75px]]
| [[سانتیاگو رامون ای کاخال]]
|[[ہسپانیہ]]
|رومن کیتھولک&lt;ref&gt;[http://www.nndb.com/people/862/000125487/ Santiago Ramón y Cajal]&lt;/ref&gt;
|-
|1909
|[[File:Emil Theodor Kocher nobel.jpg|75px]]
|[[ایمل تھیوڈر کوچر]]
|[[سویٹزرلینڈ]]
|پروٹسٹنٹ ([[Moravian Church]])&lt;ref name=&quot;bonjour1981&quot;&gt;{{cite book | last = Bonjour | first = Edgar | title=Theodor Kocher | series = Berner Heimatbücher | volume = 40/41 | pages = | year= 1981 | publisher = Verlag Paul Haupt | location = Bern |origyear=1st. pub. in 1950 (http://d-nb.info/363374914) | isbn = 3258030294 | edition = 2nd (2., stark erweiterte Auflage 1981) | url = http://d-nb.info/810347253 | language = German }}&lt;/ref&gt;
|&quot;for his work on the physiology, pathology and surgery of the [[thyroid gland]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1909&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1909/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1909
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1910
|[[File:Kossel, Albrecht (1853-1927).jpg|75px]]
|[[البرچٹ کوسل]]
|جرمنی
|پروٹسٹنٹ
|&quot;in recognition of the contributions to our knowledge of [[cell biology|cell chemistry]] made through his work on [[protein]]s, including the [[nucleic acid|nucleic substances]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1910&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1910/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1910
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1912
|[[File:Alexis Carrel 02.jpg|75px]]
|[[الیکسس کارل]]
|France
|رومن کیتھولک&lt;ref name=&quot;Alexis Carrel 1939&quot;&gt;Alexis Carrel, ''The Voyage to Lourdes'' (New York, Harper &amp; Row, 1939).&lt;/ref&gt;
| &quot;[for] his work on vascular [[surgical suture|suture]] and the [[Organ transplantation|transplantation]] of [[blood vessel]]s and [[عُضو|organ]]s&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1912&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1912/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1912
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1919
|[[File:Jules Bordet nobel.jpg|75px]]
|[[جیولس بورڈٹ]]
|[[بلجئیم]]
|کرسچئین
|&quot;for his discoveries relating to [[immune system|immunity]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1919&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1919/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1919
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1920
|[[File:August Krogh Bain 32006.jpg|75px]]
|[[اگسٹ گروٹ|Schack August Steenberg Krogh]]
|[[ڈنمارک]]
|پروٹسٹنٹ
|&quot;for his discovery of the capillary motor regulating mechanism&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1920&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1920/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1920
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1923
|[[Image:Fredrick banting.jpg|75px]]
|Sir [[Frederick Banting|Frederick Grant Banting]]
|[[کینیڈا]]
|پروٹسٹنٹ ([[United Church of Canada]])&lt;ref&gt;[http://www.nndb.com/people/843/000126465/ Frederick G. Banting]&lt;/ref&gt;
|&quot;for the discovery of [[insulin]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1923&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1923/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1923
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|-
|1924
|[[Image:Willem Einthoven.jpg|75px]]
|[[ویلم ائینتھون]]
|{{nowrap|[[نیدرلینڈز|The Netherlands]]}}
|پروٹسٹنٹ ([[Evangelical Lutheran Church in the Kingdom of the Netherlands|Lutheran]])&lt;ref&gt;[http://familytreemaker.genealogy.com/users/w/a/l/Theodorus-J-Walbeek/WEBSITE-0001/UHP-0191.html The Walbeek Family from Holland:Information about Louise Marie Mathilde Carolien de Vogel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130531201032/http://familytreemaker.genealogy.com/users/w/a/l/Theodorus-J-Walbeek/WEBSITE-0001/UHP-0191.html |date=2013-05-31 }}. Familytreemaker.genealogy.com (1927-09-29). Retrieved on 2012-07-25.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.nndb.com/people/927/000126549/ Willem Einthoven]&lt;/ref&gt;
|&quot;for the discovery of the mechanism of the [[electrocardiogram]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1924&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1924/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1924
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|-
|1926
|[[File:J Fibiger.jpg|75px]]
|[[جوہنس فائبگر]]
|[[ڈنمارک]]
|Lutheran&lt;ref&gt;[http://www.nndb.com/people/172/000126791/ Johannes Fibiger]&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discovery of the [[Spiroptera carcinoma]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1926&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1926/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1926
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|-
|1928
|[[Image:Jules Nicole.jpg|75px]]
|[[چارلس نکولے|Charles Jules Henri Nicolle]]
|France
|رومن کیتھولک
|&quot;for his work on [[typhus]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1928&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1928/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1928
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2|1929
|[[File:Christiaan Eijkman.jpg|75px]]
|[[کرسچیناجک مین]]
|The Netherlands
|پروٹسٹنٹ
|&quot;for his discovery of the antineuritic [[vitamin]]&quot;&lt;ref name = &quot;nobel-1929&quot;/&gt;
|-
|[[File:Frederick Gowland Hopkins nobel.jpg|75px]]
|Sir [[فریڈرک گولینڈ ہوپکنس]]
|برطانیہ
|Chrisian
|&quot;for his discovery of the growth-stimulating [[vitamin]]s&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1929&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1929/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1929
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1930
|[[File:Karl Landsteiner nobel.jpg|75px]]
|[[کارل لینڈ سٹینر]]
|[[آسٹریا]]
|converted from [[یہودیت]] to [[رومن کیتھولک]] in 1890&lt;ref name=&quot;Anna L. Staudacher 2009, p. 349&quot;&gt;Anna L. Staudacher: ''&quot;… meldet den Austritt aus dem mosaischen Glauben&quot;. 18000 Austritte aus dem Judentum in Wien, 1868–1914: Namen – Quellen – Daten''. Peter Lang, Frankfurt, 2009, ISBN 978-3-631-55832-4, p. 349&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discovery of human [[ABO blood group system|blood groups]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1930&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1930/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1930
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1931
|[[File:Otto Warburg.jpg|75px]]
|[[اوٹو ہنرچ وار برگ]]
|جرمنی
|کرسچئین&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Otto Heinrich Warburg |url=http://www.smokershistory.com/OWarburg.htm |access-date=2016-05-18 |archive-date=2016-11-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161108062816/http://smokershistory.com/OWarburg.htm |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discovery of the nature and mode of action of the [[cytochrome|respiratory enzyme]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1931&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1931/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1931
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1932
|[[File:Prof. Charles Scott Sherrington.jpg|75px]]
|Sir [[چارلس سکوٹ شرنگ ٹن]]
|برطانیہ
|Anglican&lt;ref&gt;Baptisms solemnized in the Parish of St James Clerkenwell, in the County of Middlesex in the Year 1863, p. 558, nos 5826, 5827 &amp; 5828 (on line at ancestry.co.uk)&lt;/ref&gt; 
|&quot;for his discoveries regarding the functions of [[neuron]]s&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1932&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1932/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1932
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=3|1934
|[[File:George Whipple nobel.jpg|75px]]
|[[جارج ویپل|George Hoyt Whipple]]
|امریکا
|پروٹسٹنٹ&lt;ref name=&quot;nap&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.nap.edu/reingroom/books/biomems/gwhipple.html |title=The National Academies Press: Biographical Memoirs – George Hoyt Whipple |accessdate=3 January 2010}}&lt;/ref&gt;
|rowspan=3|&quot;for their discoveries concerning [[liver]] therapy in cases of [[anaemia]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1934&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1934/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1934
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:George Minot nobel.jpg|75px]]
|[[جارج مانٹ|George Richards Minot]]
|امریکا
|پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;{{cite journal |title= Obituary |date= April 6, 1950 |journal= [[New England Journal of Medicine]] |url= http://www.nejm.org/doi/pdf/10.1056/NEJM19004062421414 |doi=10.1056/NEJM195004062421414 |volume= 242 |issue= 14 |pages= 565–565}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:William P Murphy.jpg|75px]]
|[[ولیم پی مارفی|William Parry Murphy]]
|امریکا
|پروٹسٹنٹ
|-
|1935
|[[File:Hans Spemann nobel.jpg|75px]]
|[[ہنس سپیمین]]
|جرمنی
|پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;Feldberg W, rev. Tansey EM (2004–2011). [http://www.oxforddnb.com/view/article/3294 Dale, Sir Henry Hallett (1875–1968)], ''Oxford Dictionary of National Biography'', Oxford University Press, 2004; online edn, Jan 2011. Retrieved 2011-07-08.&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discovery of the organizer effect in [[embryonic development]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1935&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1935/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1935
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1937
|[[File:Albert Szent-Györgyi cropped.jpg|75px]]
|[[البرٹ سزنٹ-گیورگی|Albert Szent-Györgyi von Nagyrapolt]]
|[[مجارستان]]
| [[کالوینیت|Calvinist]]&lt;ref&gt;Dr.Czeizel, E.: Családfa,page 148, Kossuth Könyvkiadó,1992.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Dr. Czeizel E. : Az érték még mindig bennünk van, page 172, Akadémiai kiadó, Budapest&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discoveries in connection with the [[cellular respiration|biological combustion processes]], with special reference to [[vitamin C]] and the catalysis of [[fumaric acid]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1937&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1937/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1937
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1938
|[[File:Corneille Heymans nobel.jpg|75px]]
|[[کارنیلی ہیمینس|Corneille Jean François Heymans]]
|Belgium
|رومن کیتھولک&lt;ref&gt;de Castro, F. (2009) Towards the sensory nature of the carotid body: Hering, De Castro and Heymans. Front. Neuroanat. 3: 23 (1-11) (doi:10.3389/neuro.05.023.2009).&lt;/ref&gt; 
|&quot;for the discovery of the role played by the [[Paranasal sinuses|sinus]] and [[aorta|aortic mechanisms]] in the regulation of [[تنفّس کاری|respiration]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1938&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1938/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1938
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1939
|[[File:Gerhard Domagk nobel.jpg|75px]]
|[[گرہارڈ ڈومگٹ]]
|جرمنی
|پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;[[Thomas Hager]], ''The Demon Under the Microscope'' (2006) ISBN 1-4000-8213-7 (cited in [http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=67754 &quot;The Saga of a Sulfa Drug Pioneer&quot;] – [[این پی ار]] ''[[Weekend Edition]]'' 23 December 2006)&lt;/ref&gt;
|&quot;for the discovery of the [[antibacterial]] effects of [[prontosil]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1939&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1939/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1939
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2|1943
|[[File:Henrik Dam nobel.jpg|75px]]
|[[ہنرک ڈیم|Carl Peter Henrik Dam]]
|Denmark
|پروٹسٹنٹ
|&quot;for his discovery of [[vitamin K]]&quot;&lt;ref name = &quot;nobel-1943&quot;/&gt;
|-
|[[File:Edward A Doisy.jpg|75px]]
|[[ایدوارڈ اڈلبرٹڈویسی]]
|امریکا
|پروٹسٹنٹ ([[Congregationalists]])&lt;ref&gt;[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1943/doisybio.html Edward A. Doisy - Biographical]&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discovery of the chemical nature of [[vitamin K]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1943&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1943/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1943
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1945
|[[File:Alexander Fleming 1945.jpg|75px]]
|Sir [[الیگزنڈر فلیمنگ]]
|برطانیہ
|رومن کیتھولک&lt;ref&gt;[http://www.nndb.com/people/696/000091423/ Alexander Fleming]&lt;/ref&gt;
||&quot;for the discovery of [[penicillin]] and its curative effect in various [[infectious disease]]s&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1945&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1945/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1945
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=3|1947
|[[File:Carl Ferdinand Cori.jpg|75px]]
|[[کارل فرڈیننڈ کوری]]
|امریکا
|رومن کیتھولک&lt;ref&gt;{{Cite journal 
| doi = 10.1016/0006-3002(56)90255-4 
| last1 = Houssay | first1 = B. A. 
| title = Carl F. And Gerty T. Cori 
| journal = Biochimica et Biophysica Acta 
| volume = 20 
| issue = 1 
| pages = 11–16 
| year = 1956 
| pmid = 13315342
}}&lt;/ref&gt;
|rowspan=2|&quot;for their discovery of the course of the catalytic conversion of [[glycogen]]&quot;&lt;ref name = &quot;nobel-1947&quot;/&gt;
|-
|[[File:Gerty Theresa Cori.jpg|75px]]
|[[گرٹی کوری|Gerty Theresa Cori, née Radnitz]]
| امریکا
|رومن کیتھولک&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Archive copy |url=http://www.csupomona.edu/~nova/scientists/articles/cori.html |access-date=2016-05-18 |archive-date=2012-11-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121110101439/http://www.csupomona.edu/~nova/scientists/articles/cori.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:Bernado Houssay.JPG|75px]]
|[[برناڈو ہاوسے|Bernardo Alberto Houssay]]
|[[ارجنٹائن]]
|رومن کیتھولک&lt;ref&gt;{{Cite journal 
| last1 = Sulek | first1 = K. 
| title = Nobel prize for Carl Ferdinand Cori and Gerta Theresa Cori in 1947 for discovery of the course of catalytic metabolism of glycogen. Prize for Alberto Bernardo Houssay for discovery on the role of the hypophysis in carbohydrate metabolism 
| journal = Wiadomosci lekarskie (Warsaw, Poland : 1960) 
| volume = 21 
| issue = 17 
| pages = 1609–1610 
| year = 1968 
| pmid = 4882480
}}&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discovery of the part played by the [[hormone]] of the [[anterior pituitary]] lobe in the metabolism of [[glucose|sugar]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1947&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1947/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1947
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1949
|[[File:Moniz.jpg|75px]]
|[[انتونیو اگاس مونیس|António Caetano Egas Moniz]]
|[[پرتگال]]
|رومن کیتھولک&lt;ref name=&quot;bookrags&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.bookrags.com/biography/antonio-egas-moniz-wsd/|title=World of Scientific Discovery on Antonio Egas Moniz|publisher=bookrags.com|accessdate=11 July 2010}}&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discovery of the therapeutic value of leucotomy ([[lobotomy]]) in certain psychoses&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1949&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1949/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1949
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1951
|[[File:Max Theiler nobel.jpg|75px]]
|[[میکس تھیلر]]
|[[جنوبی افریقہ]]
|پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;{{cite journal|pmid=19870629 | doi=10.1084/jem.65.5.705 | pmc=2133518|title=Spontaneous Encephalomyelitis of Mice, A New Virus Disease|year=1937|last1=Theiler|first1=M.|journal=Journal of Experimental Medicine|volume=65|issue=5|pages=705–19}}&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discoveries concerning [[yellow fever]] and how to combat it&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1951&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1951/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1951
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1957
|[[File:Daniel Bovet nobel.jpg|75px]]
|[[ڈینئیل بوٹ]]
|[[اطالیہ]]
|پروٹسٹنٹ
|&quot;for his discoveries relating to [[antihistamine|synthetic compounds that inhibit the action of certain body substances]], and especially their action on the vascular system and the skeletal muscles&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1957&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1957/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1957
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2|1958
|[[File:George Wells Beadle.jpg|75px]]
|[[جارج ویل بیڈل]]
|امریکا
|کرسچئین&lt;ref&gt;{{Cite journal | last1 = Beadle | first1 = G. W. | title = Recollections | doi = 10.1146/annurev.bi.43.070174.000245 | journal = Annual Review of Biochemistry | volume = 43 | issue = 0 | pages = 1–13 | year = 1974 | pmid = 4605017| pmc = }}&lt;/ref&gt;
|rowspan=2| &quot;for their discovery that [[gene]]s act by regulating definite chemical events&quot;
|-
|[[File:Edward Lawrie Tatum nobel.jpg|75px]]
|[[ایڈوارڈ لاورک ٹاوٹم]]
|امریکا
|کرسچئین
|-
|1959
|[[File:Severo Ochoa nobel.jpg|75px]]
|[[سیویرو اوچاو]]
|Spain&lt;br&gt;
|رومن کیتھولک
|&quot;for their discovery of the mechanisms in the biological synthesis of [[ribonucleic acid]] and [[deoxyribonucleic acid]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1959&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1959/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1959
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1960
|[[File:Frank Macfarlane Burnet nobel.jpg|75px]]
|Sir [[فرینک میکفر لین برنٹ]]
|Australia
|پروٹسٹنٹ&lt;ref name=s8&gt;Sexton (1999), p. 8.&lt;/ref&gt;
|&quot;for discovery of acquired [[immune tolerance|immunological tolerance]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1960&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1960/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1960
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1961
|[[File:Georg von Békésy nobel.jpg|75px]]
|[[جارج وون بیکسی]]
|امریکا
|کرسچئین&lt;ref name=Goldstein&gt;Goldstein, B. 2001. ''Sensation and Perception, 6th ed.'' London: Wadsworth.&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discoveries of the physical mechanism of stimulation within the [[cochlea]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1961&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1961/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1961
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1963
|
|Sir [[جوہن ایکلس|John Carew Eccles]]
|Australia
|رومن کیتھولک&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://muse.jhu.edu/journals/perspectives_in_biology_and_medicine/v044/44.2karczmar.pdf |title=Project MUSE - Sir John Eccles, 1903-1997: Part 2: The Brain as a Machine or as a Site of Free Will? |doi=10.1353/pbm.2001.0030 |publisher=Muse.jhu.edu |date= |accessdate=2015-06-26}}&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discoveries concerning the ionic mechanisms involved in excitation and inhibition in the peripheral and central portions of the [[nerve]] [[cell membrane]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1963&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1963/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1963
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2|1967
|[[File:Ragnar Granit2.jpg|75px]]
|[[راگنر گرانٹ]]
|Finland/Sweden
|پروٹسٹنٹ
|rowspan=2|&quot;for their discoveries concerning the primary physiological and chemical visual processes in the [[human eye|eye]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1967&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1967/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1967
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:Haldan Keffer Hartline nobel.jpg|75px]]
|[[ہالڈن کیفر ہارٹ لائن]]
|امریکا
|پروٹسٹنٹ
|-
|1972
|[[Image:Nobel prize medal grey.png|75px]]
|[[روڈنی رابرٹ پوٹر]]
|امریکا
|Methodists&lt;ref&gt;[http://www.nndb.com/people/111/000130718/ Rodney Robert Porter]&lt;/ref&gt;
|&quot;for their discoveries concerning the chemical structure of [[antibodies]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1972&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1972/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1972
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2|1974
|[[Image:Nobel prize medal grey.png|75px]]
|[[البرٹ کلاوڈی]]
|[[بلجئیم]]
|رومن کیتھولک&lt;ref&gt;[http://www.nndb.com/people/186/000130793/ Albert Claude]&lt;/ref&gt;
|rowspan=2|&quot;for their discoveries concerning the [[organelle|structural and functional organization of the cell]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1974&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1974/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1974
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Image:Nobel prize medal grey.png|75px]]
|[[جارج ایمل پلاڈے|George E. Palade]]
|Romania
|[[راسخُ الا عتقاد کلیسا]]
|-
|1975
|[[File:Renato Dulbecco crop.jpg|75px]]
|[[ریناٹو ڈلبیکو]]
|Italy&lt;br&gt;امریکا
|رومن کیتھولک
|&quot;for his discoveries concerning the interaction between [[tumor virus|tumour virus]]es and the genetic material of the cell&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1975&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1975/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1975
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1976
|[[Image:Nobel prize medal grey.png|75px]]
|[[ڈینئیل کارلیٹون گیجڈسک|D. Carleton Gajdusek]]
|امریکا
| Calvinist&lt;ref name=&quot;la-times&quot;&gt;{{cite news |newspaper=[[Los Angeles Times]] |title=D. Carleton Gajdusek dies at 85; Nobel Prize winner identified exotic disease, was unrepentant pedophile |first=Thomas |last=Maugh |date=2008-12-18 |accessdate=2012-05-12 |url=http://www.latimes.com/news/science/la-me-gajdusek18-2008dec18,0,7539125,full.story |archivedate=2013-01-27 |archiveurl=https://archive.today/20130127115258/http://www.latimes.com/news/science/la-me-gajdusek18-2008dec18,0,7539125,full.story }}&lt;/ref&gt;
|&quot;for their discoveries concerning new mechanisms for the origin and dissemination of [[infectious disease]]s&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1976&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1976/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1976
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1978
|[[File:Werner Arber 2008.jpg|75px]]
|[[ورنر اربر]]
|Switzerland
|پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;Arber, W. 1992. ''The Existence of a Creator Represents a Satisfactory Solution.'' In Margenau, H. and R. A. Varghese (eds.), ''Cosmos, Bios, Theos: Scientists Reflect on Science, God, and the Origins of the Universe, Life, and Homo sapiens.'' La Salle, IL: Open Court, p. 141-142.&lt;/ref&gt; 
|&quot;for the discovery of [[restriction enzyme]]s and their application to problems of [[molecular genetics]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1978&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1978/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1978
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1983
|[[File:Barbara McClintock (1902-1992).jpg|75px]]
|[[باربرا مک کلنٹک]]
|امریکا
|پروٹسٹنٹ (Congregationalists)&lt;ref name=&quot;100 Years of Nobel Prizes: p.48&quot;/&gt;
| &quot;for her discovery of [[transposon|mobile genetic elements]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1983&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1983/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1983
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2|1988
|[[File:James Black (pharmacologist).jpg|75px]]
|Sir [[جیمز بلیک (ادویاتدان)|James W. Black]]
|برطانیہ
|پروٹسٹنٹ ([[Baptist]])&lt;ref name=&quot;autobio1&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1988/black-autobio.html|title=Autobiography|last=Black|first=Sir James W|publisher=The Nobel Foundation|accessdate=23 March 2010}}&lt;/ref&gt;
|rowspan=2|&quot;for their discoveries of important principles for [[Pharmacology|drug treatment]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1988&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1988/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1988
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;داء البلهارسياbrown tickShiju.jpg00099#رودسياoxyuris@schistomamars crystaldavidabdelmohsen117retrocyle effhuamnurter#117second_
|-
|[[Image:George H. Hitchings 1988.jpg|75px]]
|[[جارج ایچ ہائیچنگ]]
|امریکا
|کرسچئین
|-
|1990
|[[Image:Nobel prize medal grey.png|75px]]
|[[جوزف میورے|Joseph E. Murray]]
|امریکا
|رومن کیتھولک&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://catholicreview.org/article/home/catholic-transplant-pioneer-nobel-prize-winner-joseph-murray-dies|title=The Catholic Review &gt; Home &gt; Catholic transplant pioneer, Nobel Prize-winner Joseph Murray dies|publisher=|accessdate=15 January 2015|archive-date=26 December 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226102452/https://www.archbalt.org/catholicreview/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
|&quot;for his discoveries concerning [[Organ transplantation|organ and cell transplantation]] in the treatment of human disease&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1990&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1990/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1990
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1992
|[[Image:Nobel prize medal grey.png|75px]]
|[[ایڈمنڈ ایچ فشر]]&lt;ref&gt;[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1992/krebs-bio.html Edwin G. Krebs - Biographical]&lt;/ref&gt;
|Switzerland&lt;br&gt;امریکا
|پروٹسٹنٹ ([[Presbyterian]])
|&quot;for their discoveries concerning reversible [[protein]] [[phosphorylation]] as a biological regulatory mechanism&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1992&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1992/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1992
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|1995
|[[Image:Eric F. Wieschaus.jpg|75px]]
|[[ارک ایف. وسچاوس]]
|امریکا
|رومن کیتھولک
|&quot;for his discoveries concerning the genetic control of early [[embryonic development]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1995&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1995/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1995
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2|1998
|[[Image:Loius Ignarro.jpg|75px]]
|[[لیوس اگارو|Louis J. Ignarro]]
|امریکا
|رومن کیتھولک
|rowspan=2|&quot;for their discoveries concerning [[nitric oxide]] as a signalling molecule in the cardiovascular system&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-1998&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1998/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1998
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Image:Ferid Murad.jpg|75px]]
|[[فیڑڈ میراڈ]]
|امریکا
|کرسچئین&lt;ref&gt;[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1998/murad-autobio.html]&quot;Ferid Murad autobiography&quot;, [[نوبل فاونڈیشن]]&lt;/ref&gt;
|-
|2000
|[[Image:Paul Greengard.jpg|75px]]
|[[پاول گرین گارڈ]]
|امریکا
|پروٹسٹنٹ ([[Episcopal Church (امریکا)|Episcopalian]])&lt;ref&gt;[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2000/greengard-autobio.html Profile of Paul Greengard], nobelprize.org; accessed December 28, 2013.&lt;/ref&gt;
||&quot;for his discoveries concerning [[signal transduction]] in the [[nervous system]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-2000&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2000/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 2000
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|2004
|[[File:LindaBuck cropped 1.jpg|75px]]
|[[لنڈابی بک]]
|امریکا
|کرسچئین
|&quot;for her discoveries of [[odorant receptor]]s and the organization of the [[olfactory system]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-2004&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2004/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 2004
 | accessdate = 2007-07-28
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=2|2007
|[[Image:Mario Capecchi UTHSCSA.JPG|75px]]
|[[ماریو کیپیکی|Mario R. Capecchi]]
|امریکا
|[[Quaker]]&lt;ref name=&quot;WashingtonPost2007_10_10&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/10/08/AR2007100800252_pf.html|title=From Child on Street to Nobel Laureate|author=Christopher Lee|date=2007-10-10|publisher=[[Washington Post]]}}&lt;/ref&gt;
|rowspan=2|&quot;for their discoveries of principles for introducing specific gene modifications in mice by the use of [[embryonic stem cell]]s.&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-2007&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2007/index.html
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 2007
 | accessdate = 2007-10-08
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:Martin Evans Nobel Prize.jpg|75px]]
|Sir [[مارٹن ایوانس|Martin J. Evans]]
|برطانیہ
|کرسچئین
|-
|2012
|[[Image:John Gurdon Cambridge 2012.JPG|75px]]
|Sir [[جان بی. گرڈن|John B. Gurdon]]
|برطانیہ
|پروٹسٹنٹ (Anglican)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.ewtn.com/vnews/getstory.asp?number=125061|title=Nobel Prize Winner Participates at Vatican Conference|author=Ann Schneible|date=2013-12-04}}&lt;/ref&gt;
|&quot;for the discovery that mature cells can be [[Induced pluripotent stem cell|reprogrammed]] to become [[pluripotent]]&quot;&lt;ref name=&quot;nobel-2012&quot;&gt;
{{cite web
 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/2012/
 | title = The Nobel Prize in Physiology or Medicine 2012
 | accessdate = 2012-10-08
 | publisher = Nobel Foundation
}}&lt;/ref&gt;
|}

=== ادب===
{| align=&quot;center&quot; class=&quot;wikitable&quot;
|-
! سال
! colspan=2|انعام یافتہ
! ملک
! فرقہ
! وجہ
|-
| 1902
| [[File:T-mommsen-2.jpg|75px]]
| [[تھیوڈور مومسن]]
| [[File:Flag of the German Empire.svg|20px]] [[جرمن سلطنت|جرمنی]]
| پروٹسٹنٹ
| &quot;the greatest living master of the art of historical writing, with special reference to his monumental work, ''[[History of Rome (Mommsen)|A History of Rome]]''&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1902&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1902/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1902|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1903
| [[File:Björnstjerne Björnson, 1901.jpg|75px]]
| [[بیورنستار بیورنسن]]
| [[File:Union Jack of Sweden and Norway (1844-1905).svg|20px]] [[سویڈن و ناروے اتحاد|Norway]]
| پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;{{cite journal|author=Schmiesing, Ann |year=2002|title=Bjørnson and the Inner Plot of 'A Midsummer Night's Dream'|journal=Scandinavian Studies|volume=74|issue=4|pages=465|jstor=40920401}}&lt;/ref&gt;
| &quot;as a tribute to his noble, magnificent and versatile poetry, which has always been distinguished by both the freshness of its inspiration and the rare purity of its spirit&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1903&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1903/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1903|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 1904
| [[File:Frédéric Mistral by Paul Saïn.jpg|75px]]
| [[فریڈرک مسترال]]
| [[File:Flag of France.svg|20px]] [[فرانسیسی جمہوریہ سوم|France]]
| رومن کیتھولک
| &quot;in recognition of the fresh originality and true inspiration of his poetic production, which faithfully reflects the natural scenery and native spirit of his people, and, in addition, his significant work as a [[آکسیٹان زبان|Provençal]] philologist&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1904&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1904/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1904|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[File:José Echegaray y Eizaguirre.jpg|75px]]
| [[جوزے ایشوگرائے]]
| [[File:Flag of Spain (1785-1873 and 1875-1931).svg|20px]] [[Restoration (Spain)|Spain]]
| رومن کیتھولک
| &quot;in recognition of the numerous and brilliant compositions which, in an individual and original manner, have revived the great traditions of the Spanish drama&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1904&quot;/&gt;
|-
| 1905
| [[File:Henryk Sienkiewicz 02.jpg|75px]]
| [[ہینرک شنگوچ]]
| [[File:Military ensign of Vistula Flotilla of Congress Poland.svg|20px]] [[Vistula Land|Poland]]
| رومن کیتھولک&lt;ref name=&quot;psb203&quot;&gt;[[Henryk Markiewicz]], &quot;Sienkiewicz, Henryk Adam Aleksander Pius&quot;, ''[[Polski słownik biograficzny]]'', vol. XXXVII, 1997&lt;/ref&gt;
| &quot;because of his outstanding merits as an epic writer&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1905&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1905/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1905|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1909
| [[File:Selma Lagerlöf.jpg|75px]]
| [[سلما لاگرلف]]
| {{flag|Sweden}}
| کرسچئین&lt;ref name=&quot;change&quot;&gt;{{citation |url=http://info.jpost.com/C002/Supplements/TimesOfChange/book_ch1_3.html |title=Times of Change |first=Heike |last=Zaun-Goshen |year=2002 |access-date=2016-05-18 |archive-date=2010-06-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100617050146/http://info.jpost.com/C002/Supplements/TimesOfChange/book_ch1_3.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
| &quot;in appreciation of the [[lofty idealism]], vivid imagination and spiritual perception that characterize her writings&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1909&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1909/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1909|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1910
| [[File:Adolf Friedrich Erdmann von Menzel 042.jpg|75px]]
| [[پال ہیسی|Paul von Heyse]]
|[[File:Flag of the German Empire.svg|20px]] [[جرمن سلطنت|جرمنی]]
| پروٹسٹنٹ of Jewish descent
| &quot;as a tribute to the consummate artistry, permeated with idealism, which he has demonstrated during his long productive career as a lyric poet, dramatist, novelist and writer of world-renowned short stories&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1910&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1910/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1910|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1916
| [[File:Johan Krouthén - Porträtt av Verner von Heidenstam.jpg|75px]]
| [[ورنروون ہایڈنسٹام]]
| {{flag|Sweden}}
| کرسچئین&lt;ref&gt;Sohrabi, Bahram (2005). &quot;Early Swedish Travelers to Persia,&quot; ''Iranian Studies'' '''38''' (4)&lt;/ref&gt;
| &quot;in recognition of his significance as the leading representative of a new era in our literature&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1916&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1916/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1916|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1923
| [[File:William Butler Yeat by George Charles Beresford.jpg|75px]]
| [[ڈبلیو بی . یٹس|William Butler Yeats]]
| data-sort-value=&quot;Ireland&quot;| [[File:Flag of Ireland.svg|20px]] [[Irish Free State|Ireland]]
| Anglica&lt;ref&gt;{{cite book|last=Pierce|first=David|title=Irish writing in the twentieth century: a reader|year=2000|publisher=Literary Collections|page=293|isbn=1-85918-258-5}}&lt;/ref&gt; 
| &quot;for his always inspired poetry, which in a highly artistic form gives expression to the spirit of a whole nation&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1923&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1923/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1923|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1924
| [[File:Władysław Reymont.jpg|75px]]
| [[ولاڈی سلا ریمنٹ]]
| data-sort-value=&quot;Poland&quot;| [[File:Flag of Poland (1928-1980).svg|20px]] [[Second Polish Republic|Poland]]
| رومن کیتھولک&lt;ref&gt;[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1924/reymont-bio.html Wladyslaw Reymont - Biographical]&lt;/ref&gt;
| &quot;for his great national epic, ''[[Chłopi|The Peasants]]''&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1924&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1924/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1924|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1926
| [[File:Grazia Deledda 1926.jpg|75px]]
| [[گیزیا ڈلیڈا]]
| data-sort-value=&quot;Italy&quot;| [[File:Flag of Italy (1861-1946).svg|20px]] [[مملکت اطالیہ|Italy]]
| رومن کیتھولک&lt;ref&gt;[http://www.nndb.com/people/583/000140163/ Grazia Deledda]&lt;/ref&gt;
| &quot;for her idealistically inspired writings which with plastic clarity picture the life on her native island and with depth and sympathy deal with human problems in general&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1926&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1926/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1926|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1928
| [[File:Sigrid Undset 1928.jpg|75px]]
| [[سگرڈ انڈسٹ]]
| data-sort-value=&quot;Norway&quot;| {{flag|Norway}} &lt;br&gt; (Born in {{flag|Denmark}})
| رومن کیتھولک&lt;ref&gt;Sparrow, Stephen (2003). [http://catholiceducation.org/articles/arts/al0173.html &quot;Sigrid Undset: Catholic Viking&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303185354/http://catholiceducation.org/articles/arts/al0173.html |date=2016-03-03 }}&lt;/ref&gt; 
| &quot;principally for her powerful descriptions of Northern life during the Middle Ages&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1928&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1928/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1928|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1929
| [[File:Thomas Mann 1937.jpg|75px]]
| [[تھامس مین]]
| data-sort-value=&quot;جرمنی&quot;| [[File:Flag of جرمنی (3-2 aspect ratio).svg|20px]] [[Weimar Republic|جرمنی]]
| پروٹسٹنٹ (Lutheran)&lt;ref&gt;[http://www.nndb.com/people/180/000025105/#FN1 Thomas Mann]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=The Religious Affiliation of Author Thomas Mann |url=http://www.adherents.com/people/pm/Thomas_Mann.html |access-date=2016-05-18 |archive-date=2017-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170710115218/http://www.adherents.com/people/pm/Thomas_Mann.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
| &quot;principally for his great novel, ''[[Buddenbrooks]]'', which has won steadily increased recognition as one of the classic works of contemporary literature&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1929&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1929/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1929|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1933
| [[File:Ivan Bunin 1933.jpg|75px]]
| [[آیان بینن]]
| data-sort-value=&quot;France&quot;| [[File:Flag of France.svg|20px]] [[فرانسیسی جمہوریہ سوم|France]] (Born in [[File:Flag of Russia.svg|20px]] [[Russian Empire|Russia]])
| Eastern Orthodox
| &quot;for the strict artistry with which he has carried on the classical Russian traditions in prose writing&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1933&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1933/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1933|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1938
| [[File:Pearl Buck (Nobel).jpg|75px]]
| [[پرل ایس بک]]
| {{flag|امریکا|1912}}
| پروٹسٹنٹ ([[American Southern Presbyterian Mission|Southern Presbyterian]])&lt;ref&gt;{{citation|first=David |last=Shavit|publisher=Greenwood Publishing Group |year=1990|isbn=0-313-26788-X
|title=The امریکا in Asia: a historical dictionary|url= https://books.google.com/books?id=IWdZTaJdc6UC
|page=480}} (Entry for &quot;Sydenstricker, Absalom&quot;)&lt;/ref&gt;
| &quot;for her rich and truly epic descriptions of peasant life in China and for her biographical masterpieces&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1938&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1938/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1938|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1945
| [[File:Gabriela Mistral-01 cropped.jpg|75px]]
| [[گبریلا مسٹرال]]
| data-sort-value=&quot;Chile&quot;| [[File:Flag of Chile.svg|20px]] [[Presidential Republic (1925–73)|Chile]]
| رومن کیتھولک&lt;ref&gt;[http://www.poetryfoundation.org/bio/gabriela-mistral Gabriela Mistral 1889–1957]&lt;/ref&gt;
| &quot;for her lyric poetry which, inspired by powerful emotions, has made her name a symbol of the idealistic aspirations of the entire Latin American world&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1945&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1945/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1945|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1946
| [[File:Hermann Hesse 1946.jpg|75px]]
| [[ہرمن ہسی]]
| data-sort-value=&quot;Switzerland&quot;| {{flag|Switzerland}} &lt;br&gt; (Born in [[File:Flag of the German Empire.svg|20px]] [[جرمن سلطنت|جرمنی]])
| کرسچئین&lt;ref&gt;As quoted by Serrano, Miguel. 1996. ''[https://books.google.com.mx/books?id=sQt8bd6wFr0C&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q&amp;f=false C.G. Jung and Hermann Hesse: A Record of Two Friendships]''. Daimon. p. 21&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hilbert, Mathias. 2005. ''Hermann Hesse und sein Elternhaus - Zwischen Rebellion und Liebe: Eine biographische Spurensuche''. Calwer Verlag GmbH, p. 226&lt;/ref&gt;
| &quot;for his inspired writings which, while growing in boldness and penetration, exemplify the classical humanitarian ideals and high qualities of style&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1946&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1946/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1946|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1947
| [[File:André Gide.jpg|75px]]
| [[آندرے ژید]]
| data-sort-value=&quot;France&quot;| [[File:Flag of France.svg|20px]] [[فرانسیسی جمہوریہ چہارم|France]]
| پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;{{Cite web |title=The Life and Works of Andre Gide |url=http://www.andregide.org/gidebio2.html |access-date=2016-05-18 |archive-date=2017-07-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170728135138/http://www.andregide.org/gidebio2.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
| &quot;for his comprehensive and artistically significant writings, in which human problems and conditions have been presented with a fearless love of truth and keen psychological insight&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1947&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1947/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1947|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1948
| [[File:T.S. Eliot, 1923.JPG|75px]]
| [[ٹی۔ ایس ایلیٹ]]
| data-sort-value=&quot;برطانیہ&quot;| {{flag|برطانیہ}} &lt;br&gt; (Born in the {{flag|امریکا}})
| [[Anglican]]&lt;ref&gt;plaque on interior wall of Saint Stephen's&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;obituary notice in ''Church and King'', Vol. XVII, No. 4, 28 February 1965,−− p. 3.&lt;/ref&gt;
| &quot;for his outstanding, pioneer contribution to present-day poetry&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1948&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1948/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1948|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1949
| [[File:Carl Van Vechten - William Faulkner.jpg|75px]]
| [[ویلیم فالکنر]]
| {{flag|امریکا|1912}}
| پروٹسٹنٹ (Episcopalian)
| &quot;for his powerful and artistically unique contribution to the modern American novel&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1949&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1949/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1949|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1952
| [[File:François Mauriac (1932).jpg|75px]]
| [[فرانسیوس ماؤریک]]
| data-sort-value=&quot;France&quot;| [[File:Flag of France.svg|20px]] [[فرانسیسی جمہوریہ چہارم|France]]
| رومن کیتھولک&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/biography/Francois-Mauriac François Mauriac]&lt;/ref&gt;
| &quot;for the deep spiritual insight and the artistic intensity with which he has in his novels penetrated the drama of human life&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1952&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1952/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1952|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1953
| [[File:Churchill portrait NYP 45063.jpg|75px]]
| [[ونسٹن چرچل|Sir Winston Churchill]]
| {{flag|برطانیہ}}
| Anglican
| &quot;for his mastery of historical and biographical description as well as for brilliant oratory in defending exalted human values&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1953&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1953/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1953|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1954
| [[File:ErnestHemingway.jpg|75px]]
| [[Ernest Hemingway]]
| {{flag|امریکا|1912}}
| Converts to رومن کیتھولکism&lt;ref&gt;Meyers (1985), 173, 184&lt;/ref&gt;
| &quot;for his mastery of the art of narrative, most recently demonstrated in ''[[سمندر اور بوڑھا]]'', and for the influence that he has exerted on contemporary style&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1954&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1954/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1954|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1955
| [[File:Halldór Kiljan Laxness 1955.jpg|75px]]
| [[ہالڈورلیکسنس]]
| {{flag|Iceland}}
| Converts to رومن کیتھولکism&lt;ref&gt;Hallberg, Peter, ''Halldór Laxness''. Twayne Publishers, New York, translated by Rory McTurk, 1971, pp.35, 38&lt;/ref&gt; 
| &quot;for his vivid epic power which has renewed the great narrative art of Iceland&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1955&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1955/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1955|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1956
| [[File:JRJimenez.JPG|75px]]
| [[جون ریمن جیمنیز]]
| {{flag|Puerto Rico}} (Born in [[File:Flag of Spain (1785-1873 and 1875-1931).svg|20px]] [[Restoration (Spain)|Spain]])
| رومن کیتھولک
| &quot;for his lyrical poetry, which in Spanish language constitutes an example of high spirit and artistical purity&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1956&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1956/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1956|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1958
|
| [[بریس پاسترناک]]
| {{flag|Soviet Union}}
| Converts to [[راسخُ الا عتقاد کلیسا]] from Judaism&lt;ref&gt;Fleishman, pp 264–266.&lt;/ref&gt;
| &quot;for his important achievement both in contemporary lyrical poetry and in the field of the great Russian epic tradition&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1958&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1958/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1958|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1961
|
| [[ایواینڈرک]]
| {{flag|Yugoslavia}}&lt;br&gt; (Born in {{flag|Austria-Hungary}})
| رومن کیتھولک
| &quot;for the epic force with which he has traced themes and depicted human destinies drawn from the history of his country&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1961&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1961/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1961|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1962
| [[File:JohnSteinbeck crop.JPG|75px]]
| [[جانسٹین بک]]
| {{flag|امریکا}}
| Raised Episcopalian&lt;ref&gt;Alec Gilmore. [http://www.gilco.org.uk/papers/john_steinbecks_view_of_god.html John Steinbeck's View of God] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304095734/http://www.gilco.org.uk/papers/john_steinbecks_view_of_god.html |date=2016-03-04 }}. gilco.org.uk&lt;/ref&gt; later he become agnostic
| &quot;for his realistic and imaginative writings, combining as they do sympathetic humour and keen social perception&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1962&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1962/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1962|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1963
| [[File:Giorgos Seferis 1963.jpg|75px]]
| [[یور گوسسیفرس]]
| data-sort-value=&quot;Greece&quot;| [[File:State Flag of Greece (1863-1924 and 1935-1970).svg|20px]] [[مملکت یونان|Greece]] &lt;br&gt; (Born in the {{flag|Ottoman Empire}})
| [[Greek Orthodox]]
| &quot;for his eminent lyrical writing, inspired by a deep feeling for the Hellenic world of culture&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1963&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1963/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1963|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1967
| [[File:MiguelAngelAsturias.JPG|75px]]
| [[میگوئو ل اینجل اسٹریس]]
| {{flag|Guatemala}}
| رومن کیتھولک
| &quot;for his vivid literary achievement, deep-rooted in the national traits and traditions of Indian peoples of Latin America&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1967&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1967/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1967|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1969
| [[File:Samuel Beckett, f11.jpg|75px]]
| [[سیموئل بکٹ]]
| data-sort-value=&quot;France&quot;| {{flag|France}} (Born in {{flag|Ireland}})
| Anglican ([[Church of Ireland]])
| &quot;for his writing, which - in new forms for the novel and drama - in the destitution of modern man acquires its elevation&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1969&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1969/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1969|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1970
| [[File:Aleksandr Solzhenitsyn 1974crop.jpg|75px]]
| [[الیکزینڈر سلزینسٹائن]]
| {{flag|Soviet Union}}
| Eastern Orthodox&lt;ref&gt;O'Neil, Patrick M. (2004) ''Great world writers: 20th century'', p. 1400. Marshall Cavendish, ISBN 0-7614-7478-1&lt;/ref&gt;
| &quot;for the ethical force with which he has pursued the indispensable traditions of Russian literature&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1970&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1970/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1970|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1972
| [[File:Bundesarchiv B 145 Bild-F062164-0004, Bonn, Heinrich Böll.jpg|75px]]
| [[ہنرک بول]]
| data-sort-value=&quot;جرمنی&quot;| [[File:Flag of جرمنی (3-2 aspect ratio).svg|20px]] [[مغربی جرمنی|جرمنی (West)]]
| رومن کیتھولک&lt;ref name=&quot;KATERKater2006&quot;&gt;{{cite book|author1=Michael H. KATER|author2=Michael H Kater|title=Hitler Youth|url=http://books.google.com/books?id=IlIOP1O7H4wC&amp;pg=PA24|accessdate=26 August 2012|date=30 April 2006|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-01991-1|pages=24–}}&lt;/ref&gt; 
| &quot;for his writing which through its combination of a broad perspective on his time and a sensitive skill in characterization has contributed to a renewal of German literature&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1972&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1972/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1972|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1979
| [[File:Odysseas Elytis 1974.jpg|75px]]
| [[اودیسس الیٹس]]
| {{flag|Greece}}
| [[Greek Orthodox]]
| &quot;for his poetry, which, against the background of Greek tradition, depicts with sensuous strength and intellectual clear-sightedness modern man's struggle for freedom and creativeness&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1979&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1979/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1979|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1980
| [[File:Czesław Miłosz 2011 Lithuania stamp.jpg|75px]]
| [[چیکلا ملوسز]]
| data-sort-value=&quot;امریکا&quot;| {{flag|امریکا}} (Born in [[File:Military ensign of Vistula Flotilla of Congress Poland.svg|20px]] [[Vistula Land|Poland]])
| رومن کیتھولک&lt;ref name=&quot;Haven, Cynthia L. 2006, p. 145&quot;&gt;Haven, Cynthia L., &quot;'A Sacred Vision': An Interview with Czesław Miłosz&quot;, in Haven, Cynthia L. (ed.), ''Czesław Miłosz: Conversations''. University Press of Mississippi, 2006, p. 145.&lt;/ref&gt;
| &quot;who with uncompromising clear-sightedness voices man's exposed condition in a world of severe conflicts&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1980&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1980/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1980|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1982
| [[File:Gabriel Garcia Marquez.jpg|75px]]
| [[Gabriel García Márquez]]
| {{flag|Colombia}}
| رومن کیتھولک&lt;ref&gt;{{Harvnb|Martin|2008|p=30}}&lt;/ref&gt;
| &quot;for his novels and short stories, in which the fantastic and the realistic are combined in a richly composed world of imagination, reflecting a continent's life and conflicts&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1982&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1982/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1982|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1989
| [[File:Camilo José Cela Madrid 1996.jpg|75px]]
| [[کمیلو جوز کیلا]]
| {{flag|Spain}}
| رومن کیتھولک
| &quot;for a rich and intensive prose, which with restrained compassion forms a challenging vision of man's vulnerability&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1989&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1989/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1989|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1990
| [[File:Paz0.jpg|75px]]
| [[اوکٹاویو پاز]]
| {{flag|Mexico}}
| رومن کیتھولک
| &quot;for impassioned writing with wide horizons, characterized by sensuous intelligence and humanistic integrity&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1990&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1990/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1990|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1992
| [[File:Derek Walcott.jpg|75px]]
| [[ڈیرک ولکوٹ]]
| {{flag|Saint Lucia|1979}}
| پروٹسٹنٹ (Methodist )&lt;ref Name=&quot;Paris Review&quot;&gt;[http://www.theparisreview.org/interviews/2719/the-art-of-poetry-no-37-derek-walcott &quot;Derek Walcott, The Art of Poetry No. 37&quot;], ''The Paris Review'' Winter 1986&lt;/ref&gt;
| &quot;for a poetic oeuvre of great luminosity, sustained by a historical vision, the outcome of a multicultural commitment&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1992&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1992/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1992|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1993
| [[File:Toni Morrison 2008-2.jpg|75px]]
| [[ٹونی موریسن]]
| {{flag|امریکا}}
| رومن کیتھولک&lt;ref name=Brockes&gt;{{cite news |title=Toni Morrison: 'I want to feel what I feel. Even if it's not happiness' |authorlink=Emma Brockes|first=Emma |last=Brockes |url=http://www.guardian.co.uk/books/2012/apr/13/toni-morrison-home-son-love# |newspaper=[[The Guardian]] |date=April 13, 2012 |accessdate=February 14, 2013}}&lt;/ref&gt;
| &quot;who in novels characterized by visionary force and poetic import, gives life to an essential aspect of American reality&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1993&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1993/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1993|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1999
| [[File:Grass.JPG|75px]]
| [[گنتھر گراس]]
| {{flag|جرمنی}}
| رومن کیتھولک&lt;ref&gt;Garland, ''The Oxford Companion to German Literature'', p. 302.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;The Literary Encyclopedia&quot;, [http://www.litencyc.com/php/speople.php?rec=true&amp;UID=4990 Günter Grass (b. 1927)]. Retrieved on 16 August 2006.&lt;/ref&gt;
| &quot;whose frolicsome black fables portray the forgotten face of history&quot;&lt;ref name=&quot;Literature1999&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1999/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1999|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2003
| [[File:J.M. Coetzee.JPG|75px]]
| [[جے ایم کوئٹزی]]
| {{flag|South Africa}}&lt;br /&gt;{{flag|Australia}}
| پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;{{cite book|title=J. M. Coetzee and the Ethics of Reading: Literature in the Event|first=Derek|last=Attridge|publisher=University of Chicago Press|location=Chicago|year=2004|page=94|isbn=978-0-226-03117-0}}&lt;/ref&gt;
| &quot;who in innumerable guises portrays the surprising involvement of the outsider&quot;&lt;ref name=&quot;Literature2003&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/2003/index.html|title=Nobel Prize in Literature 2003|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2008
| [[File:Jean-Marie Gustave Le Clézio-press conference Dec 06th, 2008-2.jpg|75px]]
| [[ژاں ماری لی کلیزیو]]
| data-sort-value=&quot;France&quot;| {{flag|France}}&lt;br /&gt;{{flag|Mauritius}}
| رومن کیتھولک
| &quot;author of new departures, poetic adventure and sensual ecstasy, explorer of a humanity beyond and below the reigning civilization&quot;&lt;ref name=&quot;Literature2008&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/2008/index.html|title=Nobel Prize in Literature 2008|publisher=Nobel Foundation|accessdate=14 October 2008}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2010
| [[File:Vargas Losa Göteborg Book Fair 2011b.jpg|75px]]
| [[ماریو ورگاس للوسا]]
| {{flag|Peru}}&lt;br /&gt;{{flag|Spain}}
| رومن کیتھولک&lt;ref&gt;{{Harvnb|Williams|2001|p=32}}&lt;/ref&gt;
| &quot;for his cartography of structures of power and his trenchant images of the individual's resistance, revolt, and defeat&quot;&lt;ref name=&quot;Literature2010&quot;&gt;{{cite web|url= http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/2010/index.html|title=Nobel Prize in Literature 2010|publisher=Nobel Foundation|accessdate=7 October 2010}}&lt;/ref&gt;
|}

=== امن===
{| align=&quot;center&quot; class=&quot;wikitable&quot;
|-
! سال
! colspan=2|انعام یافتہ
! ملک
! فرقہ
! وجہ
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 1902
| [[File:Ducommun.jpg|75px]]
| [[الی ڈوکمن]]
| rowspan=&quot;2&quot; | {{flag|Switzerland}}
| پروٹسٹنٹ
| &quot;[For his role as] the first honorary secretary of the [[عالمی امن دفتر]]&quot;&lt;ref name=&quot;N1902&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1902/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1902 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[File:Charles Albert Gobat2.jpg|75px]]
| [[ایلبرٹ گوباٹ]]
| پروٹسٹنٹ
| &quot;[For his role as the] first Secretary General of the [[Inter-Parliamentary Union]]&quot;
|-
| 1903
| [[File:Cremer.jpg|75px]]
| [[رینڈل کریمر|William Randal Cremer]]
| data-sort-value=&quot;برطانیہ&quot;| [[File:Flag of the برطانیہ.svg|20px]] [[متحدہ مملکت برطانیہ عظمی و آئر لینڈ|برطانیہ]]
| Methodist
| &quot;[For his role as the] the 'first father' of the [[Inter-Parliamentary Union]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1903/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1903 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1905
| [[File:Bertha von Suttner nobel.jpg|75px]]
| [[برتھا فان ستنر]]
| {{flag|Austria-Hungary}}
| رومن کیتھولک&lt;ref name=&quot;Hamann, p. 2&quot;&gt;Hamann, p. 2&lt;/ref&gt;
| For authoring ''Lay Down Your Arms'' and contributing to the creation of the Prize&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1905/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1905 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1906
| [[File:President Theodore Roosevelt, 1904.jpg|75px]]
| [[تھیوڈور روزویلٹ]]
| {{flag|امریکا|1896}}
|پروٹسٹنٹ ([[Dutch Reformed Church]])&lt;ref name=vought&gt;{{cite book|last1=Vought|first1=Hans P.|title=The Bully Pulpit and the Melting Pot: American Presidents and the Immigrant, 1897-1933|date=2004|publisher=Mercer University Press|location=Macon, Georiga, USA|isbn=0-86554-8870|page=29}}&lt;/ref&gt; 
| &quot;[F]or his successful mediation to end the [[Russo-Japanese War|Russo-Japanese war]] and for his interest in arbitration, having provided the [[Permanent Court of Arbitration|Hague arbitration court]] with its very first case&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1906/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1906 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 1907
| [[File:Ernesto Teodoro Moneta.jpg|75px]]
| [[ارنسٹ ٹیوڈورو مونیٹا]]
| data-sort-value=&quot;Italy&quot;| [[File:Flag of Italy (1861-1946).svg|20px]] [[مملکت اطالیہ|Italy]]
|رومن کیتھولک
| &quot;[For his work as a] key leader of the Italian peace movement&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;N1907&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1907/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1907 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:Louis Renault jurist.gif|75px]]
| [[لوئی رینو|Louis Renault]]
| data-sort-value=&quot;France&quot;| [[File:Flag of France.svg|20px]] [[فرانسیسی جمہوریہ سوم|France]]
|رومن کیتھولک
| &quot;[For his work as a] leading French international jurist and a member of the [[Permanent Court of Arbitration]] at The Hague&quot;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 1909
| [[File:Beernaert.gif|75px]]
| [[آگسٹے بیرنارٹ]]
| {{flag|Belgium}}
| رومن کیتھولک
| &quot;[For being a] representative to the [[Hague Conventions of 1899 and 1907|two Hague conferences]], and a leading figure in the [[Inter-Parliamentary Union]]&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;N1909&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1909/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1909 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[File:PaulBalluet.gif|75px]]
| [[پال ڈی کانسٹنٹ|Paul Henri d'Estournelles de Constant]]
| data-sort-value=&quot;France&quot;| [[File:Flag of France.svg|20px]] [[فرانسیسی جمہوریہ سوم|France]]
| پروٹسٹنٹ ([[کالوینیت]])
| &quot;[For] combined diplomatic work for [[France–جرمنی relations|Franco-German]] and [[France – برطانیہ relations|Franco-British understanding]] with a distinguished career in [[Permanent Court of Arbitration|international arbitration]]&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;N1909&quot;/&gt;
|-
| 1912
| [[File:Elihu Root, bw photo portrait, 1902.jpg|75px]]
| [[الیہو روٹ]]{{Ref label|Late|A|A}}
| {{flag|امریکا|1912}}
| پروٹسٹنٹ (Presbyterian)
| &quot;[F]or his strong interest in international arbitration and for his plan for a world court&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;N1912&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1912/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1912 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1919
| [[File:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|75px]]
| [[ووڈرو ولسن]]
| {{flag|امریکا|1912}}
| پروٹسٹنٹ (Presbyterian)&lt;ref&gt;Heckscher (1991), p. 23.&lt;/ref&gt;
| &quot;[F]or his crucial role in establishing the [[جمعیت الاقوام]]&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1919/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1919 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 1921
| [[File:Hjalmar branting stor bild.jpg|75px]]
| [[یلمار برانٹنگ]]
| {{flag|Sweden}}
|Lutheran ([[Church of Sweden]])&lt;ref name = &quot;Robertson 487&quot;&gt;{{cite book|last=Robertson|first=J. M.|title=History of Freethought in the Nineteenth Century, Part 2|publisher=Kessinger Publishing|year=2003|page=487|isbn=0-7661-3955-7}}&lt;/ref&gt;
| &quot;[F]or his work in the [[جمعیت الاقوام]]&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;N1921&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1921/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1921 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[File:کرسچئین Lous Lange.jpg|75px]]
| [[کرسچن لؤس لانگے|کرسچئین Lange]]
| {{flag|Norway}}
|Lutheran ([[Church of Norway]])
| &quot;[For his work as] the first secretary of the Norwegian Nobel Committee&quot; and &quot;the secretary-general of the [[Inter-Parliamentary Union]]&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;N1921&quot;/&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 1925
| [[File:Austen Chamberlain nobel.jpg|75px]]
| [[اسٹن چیمبرلین]]{{Ref label|Late|A|A}}
| {{flag|برطانیہ}}
| [[General Assembly of Unitarian and Free کرسچئین Churches|Unitarian]]&lt;ref&gt;{{acad|id=CHMN882JA|name=Chamberlain, Joseph Austen}}&lt;/ref&gt;
| For work on the [[Locarno Treaties]]&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;N1925&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1925/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1925 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[File:Charles Dawes, Bain bw photo portrait.jpg|75px]]
| [[چارلز ڈاز]]{{Ref label|Late|A|A}}
| {{flag|امریکا|1912}}
| پروٹسٹنٹ ([[Congregationalist]])
| &quot;[F]or [work on] the Dawes Plan for German reparations which was seen as having provided the economic underpinning of the [[Locarno Treaties|Locarno Pact]] of 1925&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;N1925&quot;/&gt;
|-
|1926
| [[File:Bundesarchiv Bild 146-1989-040-27, Gustav Stresemann.jpg|75px]]
| [[گستاف سٹریسمان]]
| data-sort-value=&quot;جرمنی&quot;| [[File:Flag of جرمنی (3-2 aspect ratio).svg|20px]] [[Weimar Republic|جرمنی]]
|پروٹسٹنٹ
| For work on the [[Locarno Treaties]]&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1926/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1926 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1927
|[[File:Ferdinand Buisson 1924.jpg|75px]]
| [[فرڈیننڈ بوئسوں]]
| data-sort-value=&quot;France&quot;| [[File:Flag of France.svg|20px]] [[فرانسیسی جمہوریہ سوم|France]]
| پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;[https://oratoiredulouvre.fr/evangile-et-liberte/ferdinand-buisson-پروٹسٹنٹ-liberal-ecole-laique-republicaine.php Ferdinand Buisson, un پروٹسٹنٹ libéral au service de l’école laïque républicaine]&lt;/ref&gt;
| &quot;[For] contributions to [[France–جرمنی relations|Franco-German]] popular reconciliation&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;N1927-&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1927/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1927 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1930
| [[File:Nathan Söderblom nobel.jpg|75px]]
| [[ناتھن سودربلوم]]
| {{flag|Sweden}}
| Lutheran (Church of Sweden)
| &quot;[F]or his efforts to involve the churches not only in work for ecumenical unity, but also for world peace&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1930/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1930 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 1931
| [[File:Jane Addams profile.jpg|75px]]
| [[جین ایڈمز]]
| rowspan=&quot;2&quot; | {{flag|امریکا|1912}}
| پروٹسٹنٹ (Presbyterian)&lt;ref&gt;She was baptized a [[Presbyterian]]. Her certificate of baptism is from 1888, but she says that she joined the church slightly earlier: {{cite book|last=Knight|first=Louise W.|title=Citizen|publisher=University of Pennsylvania Press|date=October 2003|page=451n46 |isbn=978-0-8122-3747-4}}&lt;/ref&gt;
| &quot;[F]or her social reform work&quot; and &quot;leading the [[Women's International League for Peace and Freedom]]&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;N1931&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1931/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1931 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[File:Nicholas Murray Butler ppmsca.03668.jpg|75px]]
| [[نکولس مرے بٹلر]]
| پروٹسٹنٹ ([[Episcopal Church (امریکا)|Episcopalian]])
| &quot;[For his promotion] of the [[Kellogg–Briand Pact|Briand-Kellogg pact]]&quot; and for his work as the &quot;leader of the more establishment-oriented part of the American peace movement&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;N1931&quot;/&gt;
|-
| 1934
| [[File:1910 Arthur Henderson.jpg|75px]]
| [[آرتھر ہینڈرسن]]
| {{flag|برطانیہ}}
| پروٹسٹنٹ ([[Methodist]])&lt;ref&gt;[http://www.encyclopedia.com/topic/Arthur_Henderson.aspx Arthur Henderson]&lt;/ref&gt;
| &quot;[F]or his work for the [[جمعیت الاقوام|League]], particularly [[League of Nations Disarmament Conference|its efforts in disarmament]]&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1934/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1934 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name = &quot;BBC_2013_04_03&quot;&gt;[http://www.bbc.co.uk/news/uk-england-tyne-22008819 BBC News: ''Nobel Peace Prize medal stolen in Newcastle'' 3 April 2013, accessed 3 April 2013]&lt;/ref&gt;
|-
|-
| 1935
| [[File:Carl von Ossietzky.jpg|75px]]
| [[کارل فان اوسیتزکی]]{{Ref label|Carl von Ossietzky|B|B}}
| data-sort-value=&quot;جرمنی&quot;| [[File:Flag of German Reich (1935–1945).svg|20px]] [[Nazi جرمنی|جرمنی]]
| پروٹسٹنٹ (Lutheran)&lt;ref name=db&gt;{{cite web|url=http://www.deutsche-biographie.de/sfz73879.html |title=Deutsche Biographie |publisher=Deutsche-biographie.de |date=|language=de|accessdate=2013-08-05}}&lt;/ref&gt;
| &quot;[For his] struggle against جرمنی's rearmament&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1935/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1935 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1945
| [[File:Hull-Cordell-LOC.jpg|75px]]
| [[کورڈل ہل]]
| {{flag|امریکا|1912}}
| پروٹسٹنٹ (Episcopalian)&lt;ref&gt;[http://enc.wymaninstitute.org/?p=271 HULL, CORDELL]&lt;/ref&gt;
| &quot;[For] his fight against isolationism at home, his efforts to create a peace bloc of states on the American continents, and his work for the [[اقوام متحدہ|United Nations Organization]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |first=Gunnar |last=Jahn |authorlink=Gunnar Jahn |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1945/press.html |title=Award Ceremony Speech (1945) |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 1946
| [[File:EmilyGreeneBalch.jpg|75px]]
| [[ایملی گرین بالچ]]
| rowspan=&quot;2&quot; | {{flag|امریکا|1912}}
| Quaker&lt;ref&gt;Randall, ''Improper Bostonian'' p. 60&lt;/ref&gt; 
| &quot;Formerly Professor of History and Sociology; Honorary International President, [[Women's International League for Peace and Freedom]]&quot;&lt;ref name=&quot;N1946&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1946/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1946 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2008-11-12}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[File:John Raleigh Mott, 1910.jpg|75px]]
| [[جان موٹ|John Raleigh Mott]]
| پروٹسٹنٹ (Methodist)&lt;ref&gt;Cracknell &amp; White, 243&lt;/ref&gt;
| &quot;Chairman, International Missionary Council; President, [[World Alliance of Young Mens کرسچئین Associations|World Alliance of Young Men's کرسچئین Associations]]&quot;&lt;ref name=&quot;N1946&quot;/&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 1947
| rowspan=&quot;2&quot; | [[File:Quaker star-T.svg|75px]]
| [[فرینڈز سروس کونسل|Friends Service Council]]
| {{flag|برطانیہ}}
| Quaker
| rowspan=&quot;2&quot; | &quot;compassion for others and the desire to help them&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |first=Gunnar |last=Jahn |authorlink=Gunnar Jahn |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1947/press.html |title=Award Ceremony Speech (1947) |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-06}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[امریکن فرینڈز سروس کمیٹی]]
| {{flag|امریکا|1912}}
| [[Religious Society of Friends]] (Quaker)
|-
| 1949
|[[File:John Boyd Orr nobel.jpg|75px]]
| [[جان بویڈ اور|The Lord Boyd-Orr]]
| {{flag|برطانیہ}}
| پروٹسٹنٹ ([[Free Church of Scotland (1843–1900)|Free Church of Scotland]])&lt;ref name=Kay44&gt;Kay, p. 44&lt;/ref&gt;
| &quot;Physician; Alimentary Politician; Prominent organizer and Director, General [[ادارہ برائے خوراک و زراعت]]; President, [[National Peace Council]] and World Union of Peace Organizations&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1949/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1949 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2008-11-12}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1950
| [[File:Ralph Bunche - 1963 March on Washington.jpg|75px]]
| [[رالف جانسن بنچ]]
| {{flag|امریکا|1912}}
| پروٹسٹنٹ ([[Baptist]])&lt;ref name=&quot;Gale&quot;&gt;[http://www.gale.cengage.com/free_resources/bhm/bio/bunche_r.htm &quot;Ralph J. Bunche&quot;], Gale Cengage Learning, accessed November 15, 2012&lt;/ref&gt;
| &quot;Professor, Harvard University Cambridge, MA; Director, division of Trusteeship, U.N.; Acting Mediator in Palestine, 1948&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1950/index.html |publisher=Nobel Foundation |title=The Nobel Peace Prize 1950 |accessdate=2008-11-12}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1952
| [[File:Bundesarchiv Bild 183-D0116-0041-019, Albert Schweitzer.jpg|75px]]
| [[البرٹ شویتزر]]
| data-sort-value=&quot;France&quot;| [[File:Flag of France.svg|20px]] [[فرانسیسی جمہوریہ چہارم|France]]
| کرسچئین&lt;ref&gt;Seaver (1951) pp. 3–9.&lt;/ref&gt;
| &quot;Missionary surgeon; Founder of [[لامبارینی]] (République de Gabon)&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1952/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1952 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2008-11-12}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1953
| [[File:General George C. Marshall, official military photo, 1946.JPEG|75px]]
| [[جارج مارشل|George Catlett Marshall]]
| {{flag|امریکا|1912}}
| پروٹسٹنٹ (Episcopalian)&lt;ref name=e&gt;[http://www.arlingtoncemetery.net/gcm.htm George Catlett Marshall, General of the Army] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170520170830/http://www.arlingtoncemetery.net/gcm.htm |date=2017-05-20 }}&lt;/ref&gt;
| &quot;General President American Red Cross; Former Secretary of State and of Defense; Delegate U.N.; Originator of [the] '[[مارشل منصوبہ]]{{'&quot;}}&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1953/index.html |publisher=Nobel Foundation |title=The Nobel Peace Prize 1953 |accessdate=2008-11-12}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1957
| [[File:Lester B. Pearson with a pencil.jpg|75px]]
| [[لسٹر پیرسن|Lester Bowles Pearson]]
| {{flag|Canada}}
| پروٹسٹنٹ ([[United Church of Canada]])&lt;ref name=&quot;DictCdnBio&quot;&gt;{{cite web|url= http://www.biographi.ca/009004-119.01-e.php?BioId=42123 |title= Pearson, Lester Bowles|work= [[Dictionary of Canadian Biography]] Online, 1971-1980 (Volume XX)|publisher= [[جامعہ ٹورانٹو]]/[[Université Laval]]|year= 2000|accessdate= 13 June 2011}}&lt;/ref&gt;
| &quot;former Secretary of State for External Affairs of Canada; former President of the 7th Session of the United Nations General Assembly&quot;;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1957/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1957 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2008-11-12}}&lt;/ref&gt; &quot;for his role in trying to end the [[سوئز بحران|Suez conflict]] and to solve the Middle East question through the United Nations.&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;
|-
| 1958
|[[File:Georges Pire 1958.jpg|75px]]
| [[جارج پائر]]
| {{flag|Belgium}}
| رومن کیتھولک
| &quot;Father in the [[Dominican Order]]; Leader of the relief organization for refugees &quot;L'Europe du Coeur au Service du Monde&quot;&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1958/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1958 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2008-11-12}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1959
|[[File:Philip Noel-Baker 1942.jpg|75px]]
| [[Philip Noel-Baker, Baron Noel-Baker|Philip Noel-Baker]]
| {{flag|برطانیہ}}
| Quaker&lt;ref name=&quot;ODNB&quot;&gt;[http://www.oxforddnb.com/view/article/31505 David Howell, &quot;Baker, Philip John Noel-, Baron Noel-Baker (1889–1982)&quot;, ''Oxford Dictionary of National Biography'', Oxford University Press, 2004; online edn, May 2012]; accessed 7 December 2014.&lt;/ref&gt;
| &quot;Member of Parliament; lifelong ardent worker for international peace and co-operation&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1959/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1959 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2008-11-12}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1960
| [[File:Albert Lutuli nobel.jpg|75px]]
| [[ایلبرٹ لوٹولی]]
| data-sort-value=&quot;South Africa&quot;| [[File:Flag of South Africa (1928-1994).svg|20px]] [[اتحاد جنوبی افریقہ|South Africa]] &lt;br&gt; (Born in [[Company rule in Rhodesia|Southern Rhodesia]])
| پروٹسٹنٹ (Methodist)
| &quot;President of the [[African National Congress]],&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1960/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1960 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2008-11-12}}&lt;/ref&gt; &quot;was in the very forefront of the struggle against apartheid in South Africa.&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;
|-
| 1961
| [[File:Dag Hammarskjöld.jpg|75px]]
| [[داگ ہمارشولد]]{{Ref label|Dag Hammarskjöld|C|C}}
| {{flag|Sweden}}
| پروٹسٹنٹ (Lutheran)&lt;ref&gt;Henry P Van Dusen. ''Dag Hammarskjold: A Biographical Interpretation of Markings'' Faber and Faber London 1967 p 47.&lt;/ref&gt;
| &quot;Secretary General of the U.N.,&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1961/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1961 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2008-11-12}}&lt;/ref&gt; awarded &quot;for strengthening the organization.&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;
|-
| 1964
|[[File:Martin Luther King Jr NYWTS.jpg|75px]]
| [[مارٹن لوتھر کنگ جونیئر]]
| {{flag|امریکا}}
| پروٹسٹنٹ ([[Baptist]]; [[Progressive National Baptist Convention]])
| Campaigner for [[civil rights]], &quot;first person in the Western world to have shown us that a struggle can be waged without violence.&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1964/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1964 |accessdate=2008-11-12|publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1970
|[[File:Norman Borlaug (cropped).jpg|75px]]
| [[نارمن بورلاگ|Norman E. Borlaug]]
| {{flag|امریکا}}
| پروٹسٹنٹ (Lutheran)
| &quot;[[International Maize and Wheat Improvement Center]];&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1970/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1970 |accessdate=2008-11-12|publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt; &quot;for his contributions to the &quot;[[green revolution]]&quot; that was having such an impact on food production particularly in Asia and in Latin America.&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;
|-
| 1971
|[[File:Bundesarchiv B 145 Bild-F057884-0009, Willy Brandt.jpg|75px]]
| [[ولی برانت]]
| data-sort-value=&quot;جرمنی&quot;| [[File:Flag of جرمنی (3-2 aspect ratio).svg|20px]] [[مغربی جرمنی|جرمنی (West)]]
| پروٹسٹنٹ (Lutheran)&lt;ref&gt;{{cite book|last=Jessup|first=John E.|title=An Encyclopedic Dictionary of Conflict and Conflict Resolution, 1945–1996|year=1998|publisher=Greenwood Press|location=Westport, CT|page=89|url=http://www.questia.com/read/106899354/an-encyclopedic-dictionary-of-conflict-and-conflict}}{{Subscription required|via=Questia}}&lt;/ref&gt;
| &quot;[[Chancellor of جرمنی (Federal Republic)|Chancellor of the Federal Republic of جرمنی]]; for West جرمنی's ''[[Ostpolitik]]''&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1971/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1971 |accessdate=2008-11-12|publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1974
|[[File:Seán MacBride 1984.jpg|75px]]
| [[سین میک برائیڈ]]
| {{flag|Ireland}} &lt;br&gt; (Born in [[File:Flag of France.svg|20px]] [[فرانسیسی جمہوریہ سوم|France]])
| رومن کیتھولک&lt;ref&gt;Ronan Fanning (6 December 2009) [http://www.independent.ie/opinion/analysis/the-age-of-our-craven-deference-is-finally-over-1965621.html The age of our craven deference is finally over]. The Independent.&lt;/ref&gt;
| &quot;President of the [[عالمی امن دفتر]]; President of the Commission of [[نمیبیا]].&quot;&lt;ref name=&quot;N1974&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1974/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1974 |accessdate=2008-11-12|publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt; &quot;For his strong interest in human rights: piloting the European Convention on Human Rights through the Council of Europe, helping found and then lead Amnesty International and serving as secretary-general of the International Commission of Jurists&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 1976
|[[File:Betty Williams.jpg|75px]]
| [[بیٹی ولیمز|Betty Williams]]
| rowspan=&quot;2&quot; | {{flag|برطانیہ}}
| رومن کیتھولک
| rowspan=2| &quot;Founder[s] of the Northern Ireland Peace Movement (later renamed Community of Peace People)&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1976/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1976|accessdate=2008-11-12|publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[File:Mairead Corrigan Gaza crop.jpg|75px]]
| [[مائریڈ کوریگن|Mairead Corrigan]]
| رومن کیتھولک&lt;ref&gt;[http://www.scu.edu/ethics/architects-of-peace/Maguire/essay.html &quot;Mairead Corrigan Maguire Reflects on Working Toward Peace&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150613203619/http://www.scu.edu/ethics/architects-of-peace/Maguire/essay.html |date=2015-06-13 }}. [[Santa Clara University]]. Retrieved 27 March 2011.&lt;/ref&gt;
|-
| 1979
|[[File:MotherTeresa 090.jpg|75px]]
| [[مدر ٹریسا]]
| data-sort-value=&quot;Albania&quot;| {{flag|Albania}} (Born in [[Kosovo Vilayet|Ottoman Kosovo]])
| رومن کیتھولک&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.edgewoodpc.org/sermons/sermon061911.html|title=Sermon – Some Doubted|publisher=Edgewoodpc.org|date=19 June 2011|accessdate=28 August 2011|archive-date=15 October 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111015234535/http://edgewoodpc.org/sermons/sermon061911.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
| &quot;Founder of Missionaries of Charity&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1979/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1979|accessdate=2008-11-12|publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1980
| [[File:Adolfo Pérez Esquivel agosto 2011.jpg|75px]]
| [[ایڈولفو اسقویول]]
| {{flag|Argentina}}
| رومن کیتھولک&lt;ref name=nobel&gt;{{cite web |url=http://nobelprize.org/peace/laureates/1980/esquivel-bio.html |title=Adofo Pérez Esquivel |publisher=Nobel Prize Committee}}&lt;/ref&gt;
| &quot;Human rights leader;&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1980/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1980 |accessdate=2008-11-12|publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt; &quot;founded non-violent human rights organizations to fight the military junta that was ruling his country (Argentina).&quot;&lt;ref name=&quot;Lundestad&quot;/&gt;
|-
| 1982
| [[File:Alfonso Garcia Robles 1981.jpg|75px]]
| [[الفانسو گارشیا روبلز]]
| {{flag|Mexico}}
| رومن کیتھولک
| &quot;[for] his magnificent work in the [[Treaty of Tlatelolco|disarmament negotiations]] of the United Nations, where they have both played crucial roles and won international recognition&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1982/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1982 |accessdate=2008-11-12|publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1982/press.html |title=The Nobel Peace Prize 1982–Presentation Speech |accessdate=2008-12-03|publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1983
|[[File:Lech Walesa OAF Visit.jpg|75px]]
| [[لیخ والینسا]]
| data-sort-value=&quot;Poland&quot;| [[File:Flag of Poland.svg|20px]] [[عوامی جمہوریہ پولینڈ|Poland]]
| رومن کیتھولک&lt;ref name=ash&gt;Timothy Garton Ash, [http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,988170,00.html Lech Wałęsa] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130826121009/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,988170,00.html |date=2013-08-26 }}, TIME magazine,&quot;The Most Important People of the Century&quot;, 13 April 1998.&lt;/ref&gt;
| &quot;Founder of [[Solidarity (Polish trade union)|Solidarność]]; campaigner for human rights&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1983/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1983 |accessdate=2008-11-12|publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1984
|[[File:Desmond tutu 20070607 2.jpg|75px]]
| [[ڈسمنڈ ٹوٹو]]
| {{flag|South Africa|1928}}
| پروٹسٹنٹ (Anglican)
| &quot;Bishop of Johannesburg; former Secretary General, South African Council of Churches&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1984/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1984 |accessdate=2008-11-12|publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1987
| [[File:OscarArias.jpg|75px]]
| [[اوسکر اریآس]]
| {{flag|Costa Rica}}
| رومن کیتھولک
| &quot;for his work for peace in Central America, efforts which led to the accord signed in Guatemala on August 7 this year&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1987/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1987 |accessdate=2008-10-20 |publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 1993
| [[File:Nelson Mandela-2008.jpg|75px]]
| [[نیلسن منڈیلا]]
| rowspan=&quot;2&quot; | {{flag|South Africa|1928}}
| پروٹسٹنٹ (Methodist){{sfn|Forster|2014|p=89}}
| rowspan=&quot;2&quot; | &quot;for their work for the peaceful termination of the [[apartheid]] regime, and for laying the foundations for a new democratic South Africa&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1993/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1993 |accessdate=2008-10-20 |publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[File:Frederik Willem de Klerk.jpg|75px]]
| [[ایف ڈبلیو دی کلرک|Frederik Willem de Klerk]]
| پروٹسٹنٹ ([[Reformed Churches in South Africa|Reformed]])&lt;ref&gt;{{cite book|last=Lugan|first=Bernard|year=1996|title=Ces Français qui ont fait l'Afrique du Sud (''The French People Who Made South Africa'')|publisher=Bartillat|isbn=2-84100-086-9}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=2| 1996
| [[File:Carlosbelo.jpg|75px]]
| [[کارلس بیلو]]
| rowspan=&quot;2&quot; | {{flag|Indonesia}}
| رومن کیتھولک
| rowspan=2| &quot;for their work towards a just and peaceful solution to the conflict in East Timor.&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1996/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1996 |accessdate=2008-10-20 |publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:EastTimor.JoseRamosHorta.01.jpg|75px]]
|[[جوز ریموس ہورٹا]]
| رومن کیتھولک
|-
| rowspan=2| 1998
| [[File:John Hume 2008.jpg|75px]]
| [[جان ہیوم]]
| rowspan=2| {{flag|برطانیہ}}
| رومن کیتھولک&lt;ref&gt;{{cite web|title=Ceasefire: It's all just coming together for the fixer: John Hume risked all when he met Sinn Fein. Now there's talk of a Nobel Peace Prize. Cal McCrystal reports|first=Cal|last=McCrystal|date=4 September 1994|url=http://www.independent.co.uk/voices/ceasefire-its-all-just-coming-together-for-the-fixer-john-hume-risked-all-when-he-met-sinn-fein-now-theres-talk-of-a-nobel-peace-prize-cal-mccrystal-reports-1446738.html}}&lt;/ref&gt;
| rowspan=2| &quot;for their efforts to find a peaceful solution to the conflict in Northern Ireland&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1998/index.html |title=The Nobel Peace Prize 1998 |accessdate=2008-10-20 |publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[File:David Trimble.jpg|75px]]
|[[ڈیوڈ ٹرمبل]]
| پروٹسٹنٹ (Presbyterian)&lt;ref name=&quot;google4&quot;&gt;{{Cite book|url=http://books.google.com/books?id=ny77bPwKxaUC&amp;pg=PA323&amp;dq=%22david+trimble%22&amp;hl=en&amp;ei=yGkpTNX_G8aqlAfvvvCyAw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=3&amp;ved=0CDQQ6AEwAg#v=onepage&amp;q=%22david%20trimble%22&amp;f=false |title=The Nobel Peace Prize and the ... |publisher=Google Books |accessdate=29 June 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;google1&quot;&gt;{{Cite book|url=http://books.google.com/books?id=s21VHD28o0EC&amp;q=%22william+david+trimble%22&amp;dq=%22william+david+trimble%22&amp;hl=en&amp;ei=MRopTL3gBISdlgeZoICCCA&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CC0Q6AEwAA |title=Newsmakers |publisher=Google Books |accessdate=28 June 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2000
| [[File:Kim Dae-jung (Cropped).png|75px]]
| [[کم ڈے ژونگ]]
| {{flag|South Korea}}
| رومن کیتھولک&lt;ref name=&quot;Catholic News Agency&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.catholicnewsagency.com/news/john_paul_iis_appeal_saved_future_korean_president_from_death_sentence/ |title=John Paul II's appeal saved future Korean president from death sentence |date=21 May 2009 |publisher=Catholic News Agency |accessdate=25 June 2012}}&lt;/ref&gt;
| &quot;for his work for democracy and human rights in South Korea and in East Asia in general, and for peace and reconciliation with North Korea in particular&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2000/index.html |title=The Nobel Peace Prize 2000 |accessdate=2008-10-20 |publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2001
| [[File:Kofi Annan4 2007 04 20.jpg|75px|Kofi Annan, Photo: Harry Wad]]
| [[کوفی عنان]]
| {{flag|Ghana}}
| پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Lefevere |first=Patricia |title=Annan: `Peace is never a perfect achievement'&amp;nbsp;– United Nations Secretary General Kofi Annan |publisher=National Catholic Reporter |date=11 December 1998 |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1141/is_7_35/ai_53460476 |accessdate=26 February 2008}}&lt;/ref&gt;
| &quot;for his work for a better organized and more peaceful world&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2001/index.html |title=The Nobel Peace Prize 2001 |accessdate=2008-10-20 |publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2002
| [[File:Jimmy Carter.jpg|75px]]
| [[جمی کارٹر]]
| {{flag|امریکا}}
| پروٹسٹنٹ ([[Baptist]])&lt;ref&gt;{{cite web |last=Warner |first=Greg |url=http://www.baptiststandard.com/2000/10_23/pages/carter.html |title=Jimmy Carter says he can 'no longer be associated' with the SBC |quote=He said he will remain a deacon and Sunday school teacher at Maranatha Baptist Church in Plains and support the church's recent decision to send half of its missions contributions to the Cooperative Baptist Fellowship. |work=Baptist Standard |accessdate=December 13, 2009}}&lt;/ref&gt;
| &quot;for his decades of untiring effort to find peaceful solutions to international conflicts, to advance democracy and human rights, and to promote economic and social development&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2002/index.html |title=The Nobel Peace Prize 2002 |accessdate=2008-10-20 |publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2004
| [[File:Wangari Maathai portrait by Martin Rowe.jpg|75px]]
| [[ونگری ماتھی|Wangari Muta Maathai]]
| {{flag|Kenya}}
| رومن کیتھولک&lt;ref&gt;[http://philipcarrgomm.wordpress.com/2011/10/19/wangari-maathai-god-is-on-this-mountain ''Wangari Maathai – God is on this Mountain''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140515233150/http://philipcarrgomm.wordpress.com/2011/10/19/wangari-maathai-god-is-on-this-mountain/ |date=2014-05-15 }}, Philip Carr-Gomm blogsite, 19 October 2011&lt;/ref&gt;
| &quot;for her contribution to sustainable development, democracy and peace&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2004/index.html |title=The Nobel Peace Prize 2004 |accessdate=2008-10-20 |publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[2007 Nobel Peace Prize|2007]]
| [[File:Al Gore.jpg|75px]]
| [[ایل گور]]
| {{flag|امریکا}}
| پروٹسٹنٹ (Baptist)
| &quot;for his efforts to build up and disseminate greater knowledge about man-made climate change, and to lay the foundations for the measures that are needed to counteract such change&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2007/index.html |title=The Nobel Peace Prize 2007 |accessdate=2008-10-20 |publisher=Nobel Foundation}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[2008 Nobel Peace Prize|2008]]
| [[File:Martti Ahtisaari.jpg|75px]]
| [[مارٹی اہتیشری]]
| {{flag|Finland}}
| پروٹسٹنٹ (Lutheran)
| &quot;for his efforts on several continents and over more than three decades, to resolve international conflicts&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2008/ |title= The Nobel Peace Prize 2008 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2008-10-10}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[2009 Nobel Peace Prize|2009]]
| [[File:Official portrait of Barack Obama.jpg|75px]]
| [[بارک اوباما]]
| {{flag|امریکا}}
| پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Pulliam |first1=Sarah |last2=Olsen |first2=Ted |url= http://www.کرسچئینitytoday.com/ct/2008/januaryweb-only/104-32.0.html?start=2 |title=Q&amp;A: Barack Obama |work=کرسچئینity Today |location=Carol Stream, IL |date=January 23, 2008 |accessdate=January 4, 2013}}&lt;/ref&gt;
| &quot;for his extraordinary efforts to strengthen international diplomacy and cooperation between peoples.&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2009/press.html |title= The Nobel Peace Prize 2009 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2009-10-09}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | [[نوبل امن انعام 2011|2011]]
| [[File:Ellen Johnson-Sirleaf, April 2010.jpg|75px]]
| [[ایلن جانسن سرلیف]]
| rowspan=&quot;2&quot; | {{flag|Liberia}}
| پروٹسٹنٹ (Methodist)&lt;ref name=&quot;Gov't Rejects Newspaper Story&quot;/&gt; 
| rowspan=&quot;2&quot; | &quot;for their non-violent struggle for the safety of women and for [[women's rights]] to full participation in peace-building work&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2011/press.html |title=The Nobel Peace Prize 2011 |publisher=Nobel Foundation |accessdate=2011-10-07}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[File:Leymah-gbowee-at-emu-press-conference.jpg|75px]]
| [[لیما غبووی]]
| پروٹسٹنٹ (Lutheran)&lt;ref&gt;Leymah Gbowee, ''Mighty Be Our Powers'' (New York: Beast Books, 2011), written with Carol Mithers, pp. 80-81 and p. 82.&lt;/ref&gt;
|}

=== معاشیات===
{| align=&quot;center&quot; class=&quot;wikitable&quot;
|-
! سال
! colspan=2|انعام یافتہ
! ملک
! فرقہ
! وجہ
|-
| rowspan = 2 | 1969
| [[File:Uio frisch 2006 0025.jpg|75px]]
| [[راگنرفرشچ]]
| {{flag|Norway}}
| پروٹسٹنٹ&lt;ref name=&quot;autobio&quot;/&gt; 
| rowspan = 2 | &quot;for having developed and applied dynamic models for the analysis of economic processes&quot;
|-
| [[File:Jan Tinbergen 1982.jpg|75px]]
| [[جان ٹنبرجن]]
| {{flag|Netherlands}}
| پروٹسٹنٹ
|-
| 1975
| [[Image:Nobel prize medal grey.png|75px]]
| [[تجالنگ کوپمنس]]
| {{flag|Netherlands}}&lt;br&gt;{{flag|امریکا}}
| پروٹسٹنٹ
| &quot;for his contributions to the theory of [[Pareto efficiency|optimum allocation]] of resources&quot;&lt;ref name=&quot;Winners1975&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1975/|title=The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1975|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-14}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan = 2 | 1979
| [[Image:Nobel prize medal grey.png|75px]]
| [[تھیوڈور سکلٹز]]
| {{flag|امریکا}}
| پروٹسٹنٹ
| rowspan = 2 | &quot;for their pioneering research into economic development research with particular consideration of the problems of [[developing countries]].&quot;&lt;ref name=&quot;Winners1979&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1979/|title=The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1979|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-14}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[Image:Nobel prize medal grey.png|75px]]
| [[ڈبلیو آرتھر لیوس|Arthur Lewis]]
| {{flag|Saint Lucia|1979}}&lt;br&gt;{{flag|برطانیہ}}
| رومن کیتھولک&lt;ref&gt;[http://www.nndb.com/people/633/000160153/ Arthur Lewis]&lt;/ref&gt;
|-
| 1982
| [[Image:Nobel prize medal grey.png|75px]]
| [[جیورج سٹگلر]]
| {{flag|امریکا}}
| کرسچئین&lt;ref&gt;[https://books.google.ca/books?id=4D-OIyTLoO0C&amp;pg=PA342&amp;dq=%22George+Stigler+was+born+January+17,+1911%22&amp;hl=en&amp;a=X&amp;ei=je7FVISIFMe5ggSq74KgCQ&amp;ved=0CBMQ6AEwAA]&lt;/ref&gt;
| &quot;for his seminal studies of industrial structures, functioning of markets and causes and effects of [[regulation|public regulation]]&quot;&lt;ref name=&quot;Winners1982&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1982/|title=The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1982|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-14}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1986
| [[File:James Buchanan by Atlas network.jpg|75px]]
| [[جیمز ایم۔ بچانن]]
| {{flag|امریکا}}
| پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;Reuben Kyle, ''[http://frank.mtsu.edu/~berc/pdfs/bookct6a.pdf From Nashville to the Nobel Prize: The Buchanans of Tennessee]'' (Twin Oaks Press, 2012).&lt;/ref&gt;
| &quot;for his development of the contractual and constitutional bases for the theory of economic and political [[decision-making]]&quot;&lt;ref name=&quot;Winners1986&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1986/|title=The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1986|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-14}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1988
| [[File:ALLAIS PN Maurice-24x30-2001b.jpg|75px]]
| [[ماورس آلیس]]
| {{flag|France}}
| رومن کیتھولک
| &quot;for his pioneering contributions to the theory of markets and [[Capacity utilization|efficient utilization of resources]]&quot;&lt;ref name=&quot;Winners1988&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1988/|title=The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1988|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-14}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1989
| [[File:Trygve Haavelmo.jpg|75px]]
| [[ٹراگیو ہیولمو]]
| {{flag|Norway}}
| پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;{{cite web | title =Oslo Katedralskole - en skole med tradisjoner | work =Om skolen | publisher =Oslo katedralskole | url =http://www.oslokatedral.vgs.no/skolen/ | accessdate =19 April 2014 | language =Norwegian }}&lt;/ref&gt; 
| &quot;for his clarification of the probability theory foundations of [[econometric]]s and his analyses of simultaneous economic structures&quot;&lt;ref name=&quot;Winners1989&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1989/|title=The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1989|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-14}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan = 2 | 1994
| [[Image:Nobel prize medal grey.png|75px]]
| [[جون ہارسانئے]]
|{{flag|امریکا}}
| Raised a devout Catholic,&lt;ref&gt;http://www.nap.edu/html/biomems/jharsanyi.pdf&lt;/ref&gt; later he abandoned Catholicism
| rowspan = 2 |&quot;for their pioneering analysis of equilibria in the [[Game theory|theory of non-cooperative games]].&quot;&lt;ref name=&quot;Winners1994&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1994/|title=The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1994|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-14}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[File:Reinhard Selten2.jpg|75px]]
| [[رینہارڈ سیلٹن]]
|{{flag|جرمنی}}
| Raised as پروٹسٹنٹ,&lt;ref name=&quot;nobelprize.org&quot;&gt;[http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1994/selten-autobio.html From Les Prix Nobel. The Nobel Prizes 1994, Editor Tore Frängsmyr, [Nobel Foundation&amp;#93;, Stockholm, 1995]&lt;/ref&gt; later he left the church
|-
| 1996
| [[Image:Nobel prize medal grey.png|75px]]
| [[ولیم وکری]]
| {{flag|Canada}}&lt;br&gt;{{flag|امریکا}}
| [[Quaker]] &lt;ref&gt;[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/1996/vickrey-bio.html William Vickrey - Biographical]&lt;/ref&gt; 
| &quot;for his fundamental contributions to the economic theory of incentives under asymmetric information&quot;&lt;ref name=&quot;Winners1996&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1996/|title=The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1996|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-14}}&lt;/ref&gt;
|-
|-
|rowspan = 2 | 2003
| [[File:Robert F. Engle.jpg|75px]]
| [[رابرٹ ایف۔اینگل]]
| {{flag|امریکا}}
| Quaker&lt;ref&gt;[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/2003/engle-bio.html Robert F. Engle III - Biographical]&lt;/ref&gt;
| &quot;for methods of analyzing economic [[time series]] with time-varying [[Volatility (finance)|volatility]] ([[Autoregressive conditional heteroskedasticity|ARCH]])&quot;&lt;ref name=&quot;Winners2003&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/2003/|title=The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 2003|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2008-10-14}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[File:Clive Granger by Olaf Storbeck.jpg|75px]]
| [[کلائوگرینجر]]
| {{flag|برطانیہ}}
| کرسچئین
| &quot;for methods of analyzing economic time series with common trends ([[cointegration]])&quot;&lt;ref name=&quot;Winners2003&quot;/&gt;
|-
| 2009
| [[File:Nobel Prize 2009-Press Conference KVA-30.jpg|75px]]
| [[الینر اوسٹرم]]
|{{flag|امریکا}}
| پروٹسٹنٹ&lt;ref&gt;{{cite news |title=The story of non-economist Elinor Ostrom |date=December 9, 2009 |url=http://www.swedishwire.com/business/1985-the-story-of-non-economist-elinor-ostrom |newspaper=The Swedish Wire |accessdate=June 12, 2010 |archivedate=December 14, 2009 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20091214213925/http://www.swedishwire.com/business/1985-the-story-of-non-economist-elinor-ostrom }}&lt;/ref&gt;
| &quot;for her analysis of economic governance, especially the commons&quot;&lt;ref name=&quot;Winners2009&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/2009/|title=The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 2009|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2009-10-12}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2010
| [[File:Christopher Pissarides.jpg|75px]]
| [[کریسٹوفر اے . پسارائیڈ]]
| {{flag|Cyprus}}
| [[راسخُ الا عتقاد کلیسا]]&lt;ref&gt;[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/2010/pissarides-autobio.pdf CHRISTOPHER A. PISSARIDES]&lt;/ref&gt;
| &quot;for his analysis of [[Search and matching theory|markets with search frictions]]&quot;&lt;ref name=&quot;Winners2010&quot;&gt;{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/2010/|title=The Prize in Economic Sciences 2010|publisher=Nobel Foundation|accessdate=2010-10-11}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan = 2| 2013
| [[File:Eugene Fama at Nobel Prize, 2013.jpg|75px]]
| [[یوجین فاما|Eugene F. Fama]]
|rowspan=2|{{flag|امریکا}}
| رومن کیتھولک&lt;ref&gt;[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/2013/fama-bio.pdf Eugene F. Fama]&lt;/ref&gt;
|rowspan = 3| &quot;for their empirical analysis of asset prices.&quot;
|-
| [[File:Robert Shiller - World Economic Forum Annual Meeting 2012.jpg|75px]]
| [[رابرٹ جے۔ شیلر]]
| پروٹسٹنٹ (Methodist)&lt;ref&gt;[http://www.interviews/robert-shiller-on-human-traits-essential-capitalism Robert Shiller on Human Traits Essential to Capitalism]&lt;/ref&gt;
|}
=== مزید دیکھئے===
* [[نوبل امن انعام حاصل کرنے والوں کی فہرست|List of Nobel Peace Laureates]]
* [[نوبل انعام یافتہ حبشی شخصیات کی فہرست]]
* [[نوبل انعام یافتہ یہودی شخصیات کی فہرست]]
* [[فہرست نوبل انعام یافتہ مسلمان شخصیات]]
* [[بھارتی نوبل انعام یافتگان]]
* [[List of کرسچئین thinkers in science]]
* [[فہرست نوبل انعام یافتگان بلحاظ ملک]]
* [[نوبل انعام وصول کنندگان کی فہرست]]
* [[نوبل انعام یافتہ خواتین شخصیات کی فہرست]]
=== حوالے===
{{حوالے}}

{{نوبل انعام}}

[[گٹھ:نوبل انعام یافتگان کی فہرست بلحاظ مذہب]]
[[گٹھ:فہارست سائنسدانان]]</text>
      <sha1>gmtls74oe5x9j3fyta6mv5spa71h7lj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>سفید بونا</title>
    <ns>0</ns>
    <id>78294</id>
    <revision>
      <id>689605</id>
      <parentid>646200</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T08:10:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>28598</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>689605</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18955" sha1="feewgxwf73ppmulvxjd2pwp4i11c3pm" xml:space="preserve">'''سفید بونا''' (white dwarf) انہاں ستارےآں نو‏‏ں کہندے نيں جو اپنی عمر دا بیشتر حصہ گزارنے دے بعد فیوزن ([[نیوکلیئر ائتلاف|fusion]]) دے قابل نئيں رہندے تے اپنے گرتے ہوئے [[ٹمپریچر]] دے باعث اچانک منہدم ہو ک‏ے سکڑ جاندے نيں۔ اک [[سورج]] جتنا وڈا ستارہ جدو‏ں سفید بونے وچ تبدیل ہُندا اے تو اوہدی جسامت سکڑ کر ساڈی [[زمین]] دے برابر رہ جاندی ا‏‏ے۔ سائز چھوٹی ہونے تے وزن (کمیت) وچ کمی نہ ہونے دی وجہ تو‏ں اس ستارے دا [[مادہ]] انتہائ کثیف ہو جاندا اے یعنی جے [[حجم]] برابر ہو تو [[پانی]] تو‏ں دس لکھ گنا زیادہ بھاری ہُندا ا‏‏ے۔ زمین اُتے سب تو‏ں زیادہ کثیف چیز [[Osmium]] اے جو پانی تو‏ں صرف 22.6 گنا بھاری ہُندی ا‏‏ے۔
[[فائل:Sirius A and B Hubble photo.jpg|thumb|بائاں|[[ہبل دی دوربین]] تو‏ں لی گئی تصویر جس دے مرکز وچ سائرس A تے نیچے بائاں جانب نقطے دی مانند سائرس B نظر آ رہیا ا‏‏ے۔ سائرس B اک سفید بونا ستارہ ا‏‏ے۔ جسامت وچ اس قدر فرق دے باوجود دونے ستارےآں دی کمیت وچ زیادہ فرق نئيں ا‏‏ے۔ ایہ ستارے اسيں تو‏ں 8.6 [[نوری سال]] دے فاصلے اُتے نيں۔ سائرس A آسمان دا سب تو‏ں زیادہ روشن [[ستارہ]] ا‏‏ے۔ [[زہرہ]] اس تو‏ں وی زیادہ روشن اے مگر اوہ [[سیارہ]] ا‏‏ے۔]]

== جسامت ==
[[سورج]] دے مقابلے وچ ساڈی [[زمین]] دا [[رداس|نصف قطر]] 0.009 ا‏‏ے۔ [[کمیت]] دے اعتبار تو‏ں سورج ساڈی زمین تو‏ں 3.3 لکھ گنا وڈا اے جدو‏ں کہ قطر دے لحاظ تو‏ں 110 گنا وڈا ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
سفید بونے دا نصف قظر 0.008 تو‏ں لے ک‏ے 0.02 تک دیکھیا گیا اے یعنی جسامت وچ تو ایہ ساڈی زمین دے لگ بھگ برابر ہُندے نيں مگر کمیت وچ [[سورج]] دے برابر ہُندے نيں۔&lt;br /&gt;
[[سائرس B]] نامی سفید بونے دی جسامت زمین تو‏ں بہت چھوٹی اے مگر کمیت تن لکھ گنا زیادہ ا‏‏ے۔
{{star nav}}

== کیتا ہر ستارہ سفید بونا بن سکدا اے ؟ ==
ہر ستارے دے مرکز وچ ہلدے ایٹماں دے آپس وچ جڑ جانے دا عمل جاری ہُندا اے جسنو‏ں [[نیوکلیئر ائتلاف|fusion]] کہندے نيں۔ فیوزن دی وجہ تو‏ں ستارےآں دے مرکز وچ بے پناہ [[حرارت]] پیدا ہُندی اے تے ستارے دی گیساں گرم ہو ک‏ے پھیلتی نيں جس تو‏ں ستارے دی جسامت وچ اضافہ ہُندا ا‏‏ے۔ ستارے دی کشش ثقل یعنی gravity ستارے دی گیساں نو‏‏ں پھیلنے تو‏ں روکنے دی کوشش کردی اے تے انہاں دونے قوتاں دا توازن ستارے دی جسا مت نو‏‏ں سہارے رکھدا ا‏‏ے۔
[[فائل:White Dwarf Ages.ogv|thumb|اک مصور دی نظر تو‏ں اک سفید بونے ستارے دا بوڑھا ہونا.]]

صرف اوہ [[ستارہ]] سفید بونا بن سکدا اے جس دی [[کمیت]] (وزن) ساڈے سورج تو‏ں 1.44 گنا تک زیادہ ہوئے۔ اس تو‏ں وڈا ستارہ سفید بونے وچ تبدیل نئيں ہو سکدا۔ اس حد نو‏‏ں [[سبرامنین چندرشیکھر|چندرا شیکھر]] دی حد Chandrasekhar limit کہندے نيں۔ ستارے وچ موجود مادے دی نوعیت دے اعتبار تو‏ں اس حد وچ معمولی سی تبدیلی آ سکدی ا‏‏ے۔
ساڈی [[کہکشاں]] وچ موجود زیادہ تر یعنی 97 فی صد ستارے سورج دے اسيں وزن نيں تے اک دن سفید بونے وچ تبدیل ہو سکدے نيں۔ اسوقت جو سفید بونے دیکھے گئے نيں انہاں وچو‏ں بیشتر دی [[کمیت]] سورج دا 0.5 تو‏ں 0.7 ا‏‏ے۔ ہن تک دریافت شدہ سب تو‏ں چھوٹا سفید بونا سورج دی 0.17 کمیت رکھدا اے تے سب وڈا سفید بونا سورج دی 1.33 کمیت رکھدا ا‏‏ے۔

== اجزاء ترکیبی ==
سب تو‏ں کم کمیت والے سفید بونے [[شمصر|ہیلیم]] تو‏ں بنے ہُندے نيں۔ نسبتاً وڈے ستارےآں وچ جدو‏ں [[triple alpha process]] دے ذریعے [[شمصر|ہیلیم]] وچ فیوزن ہُندا اے تو [[فحم|کاربن]] تے [[آکسیجن]] بندے نيں۔ اس لئی درمیانی کمیت دے سفید بونے کاربن تے آکسیجنہاں تو‏ں بنے ہُندے نيں۔ جے ابتدائی ستارہ اِنّا وڈا ہو کہ مرکز وچ درجہ حرارت اک ارب ڈگری سنٹی گریڈ تک جا پہنچے تو کاربن وچ وی فیوزن ہونے لگدا اے تے اس تو‏ں [[نیون]] تے [[میگنیشیم]] بندے نيں اس لئی سب تو‏ں زیادہ کمیت والے سفید بونے آکسیجن، نیون تے میگنیشیم تو‏ں بنے ہُندے نيں۔

== سفید بونے ہور کیو‏ں نئيں سکڑتے؟ ==
سفید بونے [[Pauli exclusion principle]] دی وجہ تو‏ں ہور سکڑ نئيں پاندے۔&lt;br /&gt;
سفید بونے ایٹماں تو‏ں نئيں بنے ہُندے بلکہ degenerate matter تو‏ں بنی گیس دا گولا ہُندے نيں۔&lt;ref&gt;[https://www.cs.mcgill.ca/~rwest/link-suggestion/wpcd_2008-09_augmented/wp/w/White_dwarf.htm White Dwarf]&lt;/ref&gt; ایٹم دے اندر زیادہ تر جگہ خالی ہُندی اے تے اس وجہ تو‏ں ایٹماں تو‏ں بنی چیزاں دی [[کثافت]] کم ہُندی ا‏‏ے۔ جے [[سونا|سونے]] دے اک ایٹم نو‏‏ں 3.3 میل دا سمجھیا جائے تو اس دے مرکزے دی جسامت صرف اک فٹ دی ہوئے گی۔&lt;br /&gt;
degenerate matter وچ وی [[برقیہ|الیکٹران]] الیکٹران نو‏‏ں تے [[اولیہ (جوہر)|پروٹون]] پروٹون نو‏‏ں زبردست قوت تو‏ں دھکیلتا اے جس دی وجہ تو‏ں ایسے مادے نو‏‏ں اک حد تو‏ں زیادہ نئيں دبایا جا سکدا۔
&lt;!-- When atomic nuclei are squeezed very close together, the low-energy orbits that electrons would normally be able to occupy around them overlap with similar orbits in neighboring nuclei – so the orbits become indistinguishable. The rules of quantum mechanics tell us that no two electrons can occupy the same orbit, so the electrons are forced into higher-energy orbits (pushed to higher speeds) just because of the density of the matter.

This quantum pressure can oppose gravity as long as the density doesn't get too high. If a white dwarf has more than 1.4 times the mass of the Sun squeezing the nuclei, there will be too few orbits available to the electrons (since they cannot travel faster than the speed of light) and the star will collapse – causing a supernova explosion.&lt;ref&gt;[http://whitedwarf.org/education/ask/index.html#3 White Dwarf Research Corporation]&lt;/ref&gt; --&gt;
جب کثافت بہت زیادہ ہُندی اے تو گیس دے نويں قوانین عمل وچ آندے نيں جندے تحت پریشر تے ٹمپریچر دا تعلق ختم ہو جاندا اے تے ستارے دے سکڑنے تو‏ں حرارت پیدا نئيں ہُندت‏ی۔ ہن صرف [[الیکٹرون ڈیجنیریسی پریشر]] [[کشش ثقل]] نو‏‏ں رودے رکھدا ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Archive copy |url=http://www.nicadd.niu.edu/~bterzic/PHYS652/Lecture_22.pdf |access-date=2019-10-05 |archive-date=2013-10-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131008125425/http://www.nicadd.niu.edu/~bterzic/PHYS652/Lecture_22.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

[[زمین]] اُتے جے کسی چیز وچ ہور مادہ ملیایا جائے تو جسامت وچ وی اضافہ ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن degenerate matter وچ جدو‏ں ہور مادہ داخل ہُندا اے تو اوہدی جسامت وچ کمی آندی اے کیونکہ [[ثقالت|کشش ثقل]] ودھ جاندی ا‏‏ے۔ اس دا مطلب ایہ ہويا کہ جے سفید بونے دی کمیت زیادہ ہو تو جسامت کم ہُندی اے تے کمیت کم ہو تو جسامت زیادہ ہُندی ا‏‏ے۔ فزکس دے اصول ایہ وی بتاندے نيں کہ مکمل ٹھنڈا ہونے اُتے وی سفید بونے جسامت برقرار رکھدے نيں۔

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align:left; float:left;&quot;
|-
! Material!! [[کثافت]] kg/m&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;ماں!! Notes
|-
| خالص [[پانی]] || 1,000 ||
|-
| [[اوسمیم]] || 22,610 || کمرے دے درجہ حرارت اُتے
|-
| [[سورج]] دا مرکز || ~150,000 ||
|-
| سفید بونا ستارہ || {{nowrap|1 × 10&lt;sup&gt;9&lt;/sup&gt;}} ||
|-
| [[ایٹم دا مرکزہ]] || {{nowrap|2.3 × 10&lt;sup&gt;17&lt;/sup&gt;}}&lt;ref&gt;{{cite web
 |last=Nave
 |first=C. R.
 |url=http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/HBASE/Nuclear/nucuni.html
 |title=Nuclear Size and Density
 |work=[[HyperPhysics]]
 |publisher=[[جارجیا اسٹیٹ یونیورسٹی]]
 |accessdate=26 June 2009
 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181225161705/http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/Nuclear/nucuni.html%0a%20
 |archivedate=25 December 2018
 |dead-url=no
 }}&lt;/ref&gt; ||
|-
| نیوٹرون ستارے دا مرکز || {{nowrap|8.4 × 10&lt;sup&gt;16&lt;/sup&gt;}} − {{nowrap|1 × 10&lt;sup&gt;18&lt;/sup&gt;}} ||
|-
| [[ثقب اسود (ضد ابہام)|بلیک ہول]] || {{nowrap|2 × 10&lt;sup&gt;30&lt;/sup&gt;}}&lt;ref name=adams1997&gt;{{cite book
 |first1=Steve |last1=Adams
 |year=1997
 |title=Relativity: an introduction to space-time physics
 |page=240
 |publisher=[[CRC Press]]
 |isbn=0-7484-0621-2
}}&lt;/ref&gt; ||
|}

== نیوٹرون ستارہ ==
جے کسی ستارے دی کمیت [[چندرا شیکھر دی حد]] Chandrasekhar limit تو‏ں زیادہ ہو تو اوہ ایندھن ختم ہونے اُتے سفید بونا بننے دی بجائے [[neutron star]] وچ تبدیل ہو جاندا اے کیونکہ کمیت زیادہ ہونے دی وجہ تو‏ں کشش ثقل دی قوت Pauli exclusion principle دی قوت اُتے حاوی ہو جاندی اے جس تو‏ں [[اولیہ (جوہر)|پروٹون]] تے [[برقیہ|الیکٹرون]] ملکر [[تعدیلہ|نیوٹرون]] تے [[نیوٹرینو]] بناندے نيں۔ اس عمل وچ [[توانائی|توانائ]] جذب ہُندی ا‏‏ے۔ نیوٹرون دوسرے نیوٹرون تے پروٹون دے لئی زبردست کشش رکھدا ا‏‏ے۔ اس طرح بننے والے نیوٹرون تیزی تو‏ں آپس وچ جڑ کر جو [[نیوٹرون ستارہ]] بناندے نيں اوہ سفید بونے تو‏ں وی کدرے زیادہ کثیف ہُندا اے تے اس دا قطر لگ بھگ صرف 20 کلو میٹر یا اس تو‏ں کم ہُندا ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
سفید بونے دی سطح اُتے [[اسکیپ ولاسٹی]] [[روشنی دی رفتار]] دا صرف 2 فیصد ہُندی اے مگر [[نیوٹرون ستارہ|نیوٹرون ستارے]] اُتے ایہ [[روشنی دی رفتار]] دا 70 فیصد ہُندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کسی ستارے دی [[اسکیپ ولاسٹی]] روشنی دی رفتار تو‏ں وی زیادہ ہُندی اے تو ستارے تو‏ں خارج ہونے والی ساری روشنی پلٹ کر ستارے اُتے ہی آ گرتی اے تے دور تو‏ں دیکھنے والے نو‏‏ں اوہ ستارہ بالکل نظر نئيں آتابلکہ اوہ اک سیاہ دیواراں والی اک سیاہ کالی سوراخ یا غار دی طرح نظر آندا ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
نیوٹرون ستارے دی ہی اک قسم [[نابض]] (pulsar) کہلاندی ا‏‏ے۔

== بلیک ہول ==
جے کسی ستارے دی کمیت Tolman–Oppenheimer–Volkoff limit تو‏ں وی زیادہ ہو تو اوہ ایندھن ختم ہونے اُتے neutron star بننے دی بجائے [[ثقب اسود (ضد ابہام)|بلیک ہول]] وچ تبدیل ہو جاندا ا‏‏ے۔ ایہ حد حالے تک واضح نئيں ہوئی ا‏‏ے۔ اک اندازے دے مطابق سورج دی کمیت تو‏ں تن گنا یا زیادہ بھاری مرکز رکھنے والا ستارہ (یعنی سورج تو‏ں لگ بھگ 18 گنا وڈا ستارہ) ایندھن ختم ہونے اُتے اک بہت وڈے دھمادے تو‏ں بلیک ہول بن جاندا ا‏‏ے۔ [http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/hframe.html] بلیک ہول دی کثافت (density) سفید بونے تے نیوٹرون اسٹار تو‏ں وی کروڑاں گنا زیادہ ہُندی ا‏‏ے۔ نیوٹرون اسٹار نظر آ سکدا اے مگر بلیک ہول اُتے [[اسکیپ ولاسٹی]] (escape velocity) روشنی دی رفتار تو‏ں وی زیادہ ہُندی اے اس لئی ایتھ‏ے تو‏ں روشنی باہر نئيں جا سکدت‏ی۔ اسی وجہ تو‏ں بلیک ہول خود کدی نظر نئيں آ سکدا۔
* سفید بونے وچ degenerate particle الیکٹرون ہُندے نيں۔ سفید بونے دی کمیت [[چندرا شیکھر دی حد]] تو‏ں کم ہُندی ا‏‏ے۔
* نیوٹرون ستارے وچ degenerate particle نیوٹرون ہُندے نيں۔ نیوٹرون ستارے دی کمیت [[چندرا شیکھر دی حد]] تو‏ں زیادہ مگر Tolman–Oppenheimer–Volkoff limit تو‏ں کم ہُندی اے 
* بلیک ہول وچ degenerate particle کوارک (quark) ہُندے نيں۔ بلیک ہول دی کمیت Tolman–Oppenheimer–Volkoff limit تو‏ں زیادہ ہُندی ا‏‏ے۔

== سفید بونے دی توانائ ==
جب اک ستارہ فیوزن دے عمل تو‏ں توانائ پیدا کرنے دے قابل نئيں رہندا تب ہی اوہ سفید بونے وچ تبدیل ہُندا ا‏‏ے۔ یعنی سفید بونا اپنی توانائی دی جمع شدہ پونجی دے بل اُتے گرم ہُندا اے تے روشنی خارج کردا ا‏‏ے۔ بہت چھوٹا ہونے دی وجہ تو‏ں اوہدی توانائی دا اخراج وی بہت سست ہُندا اے تے اسنو‏ں مکمل ٹھنڈا ہونے وچ ارباں سال لگتے نيں۔ ٹھنڈا ہو ک‏ے سفید بونا کالے بونے وچ تبدیل ہو جاندا اے تے پھر نظر نئيں آندا۔ اندازہ کیتا جاندا اے کہ [[کائنات]] دی عمر حالے اِنّی نئيں اے کہ کوئی سفید بونا مکمل ٹھنڈا ہو چکيا ہوئے۔&lt;ref&gt;http://www.astronomy.ohio-state.edu/~pogge/Ast162/Unit3/extreme.html&lt;/ref&gt;
&lt;br /&gt;
سفید بونے دے اندرونی حصے دا درجہ حرارت اک لکھ ڈگری سینٹی گریڈ ہُندا اے اس لئی ایکس رے خارج کردا ا‏‏ے۔ چونکہ بیرونی پرت صرف ہائیڈروجن تے ہیلیئم تو‏ں بنی ہُندی اے اس لئی ایہ ایکس رے نو‏‏ں روک نئيں پاندت‏ی۔&lt;ref&gt;[https://imagine.gsfc.nasa.gov/science/objects/dwarfs1.html White Dwarfs] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180615162321/https://imagine.gsfc.nasa.gov/science/objects/dwarfs1.html |date=2018-06-15 }}&lt;/ref&gt;

== جے دو سفید بونے آپس وچ ٹکرا جان؟ ==

[[فائل:Hoba Meteorite.jpg|thumb|بائاں|400px|[[نمیبیا]] وچ پایا جانے والا اک 60 ٹن وزنی شہابیہ جس دا نام Hoba meteorite ا‏‏ے۔ ایہ 84 فیصد لوہے تے 16 فیصد نکل اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ہزاراں سال پہلے ایہ کسی ستارے دے مرکز دا اک حصہ سی جو ستارہ ٹوٹنے دے بعد زمین اُتے آگرا۔]]
[[فائل:PIA07269-Mars Rover Opportunity-Iron Meteorite.jpg|بائاں|thumb|لوہے تے نکل اُتے مشتمل شہابیہ جو [[مریخ]] دی سطح اُتے پایا گیا۔]]

جے دو سفید بونے آپس وچ ٹکرا جان یا اک سفید بونے اُتے باہر تو‏ں اِنّا مادہ آ گرے کہ اوہدی کمیت چندرا شیکھر دی حد پار کر لے تو electron degeneracy pressure کشش ثقل نو‏‏ں روک نئيں سدے گا تے سفید بونا ہور سکڑنے لگے گا۔ ہور سکڑنے اُتے اس دا ٹمپریچر تو نئيں بڑھے گا لیکن کثافت ودھ جائے گی جس تو‏ں کاربن تے آکسیجنہاں وچ [[فیوزن]] شروع ہو جائے گا تے اس تو‏ں ٹمپریچر ودھنے لگے گا۔ سفید بوناں وچ ٹمپریچر ودھنے تو‏ں حجم نئيں ودھدا۔ (جے ٹمپریچر ودھنے دے نال حجم وی ودھدا جائے تو ستارے نو‏‏ں ٹھنڈا ہونے دا موقع مل جاندا ا‏‏ے۔) ٹمپریچر ودھنے تو‏ں فیوزن وی تیز ہُندا چلا جاندا اے جس تو‏ں [[لوہا]] تے [[نکل]] بندا اے تے آخرکار ستارہ دھمادے تو‏ں پھٹ جاندا اے جسنو‏ں Type Ia Supernova کہندے نيں۔ اس قسم دے [[ساُتے نووا]] وچ ستارہ مکمل طور اُتے بکھر جاندا اے تے باقی کچھ نئيں بچتا۔ ایہ لوہے تے نکل دے ٹکڑے [[شہاب ثاقب]] دی شکل وچ دور دراز دے ستارےآں تے سیاراں اُتے جا گرتے نيں۔

== ہور ویکھو ==
* [[بھورا بونا]]
* [[binding energy|nuclear binding energy]]
* [[نیوٹرینو]] Neutrino
* [[فیوزر]]
* [[نیپچون]]
* [[نیوکلیئر انشقاق]] Nuclear fission
* [[نیوکلیئر ائتلاف]] Nuclear fusion
* [[ثقب اسود]] Black hole
* [[nuclear drip line]]
* [[ڈبے وچ ذرہ]]
* [[فوٹوڈس انٹیگریشن]]

== بیرونی ربط ==
* [http://quantummechanics.ucsd.edu/ph130a/130_notes/node204.html سفید بونے دی ریاضیات]

== حوالے ==
{{حوالے}}
{{گٹھ کومنز|White dwarfs}}

[[گٹھ:اجرام فلکی]]
[[گٹھ:جوہر دی ساخت]]
[[گٹھ:ستارے]]
[[گٹھ:فلکیات]]
[[گٹھ:کہکشاں]]
[[گٹھ:نیوکلیئر فزکس]]
[[گٹھ:فزکس]]</text>
      <sha1>feewgxwf73ppmulvxjd2pwp4i11c3pm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>فیصل بن مساعد</title>
    <ns>0</ns>
    <id>79205</id>
    <revision>
      <id>689574</id>
      <parentid>689504</parentid>
      <timestamp>2025-06-07T14:47:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>28598</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>689574</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15806" sha1="1s94b2r3ymj98b0tularebhdqf57fde" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name          = فیصل بن مساعد بن عبدالعزیز
| birth_date    = {{تاریخ پیدائش|1944|4|4|df=y}}
| birth_name    = فیصل بن مساعد بن عبدالعزیز آل سعود
| death_date    = {{تاریخ وفات تے عمر|1975|6|18|1944|4|4|df=y}}
| religion      = [[اسلام]]
| father        = [[مساعد بن عبدالعزیز آل سعود]]
| mother        = وطفاء بنت محمد آل رشید
| module        = 
 {{Infobox royalty | embed = yes
 | house = [[آل سعود]]
}}
| module2       =
  {{Infobox criminal | child = yes
  | known_for = [[شاہ کش]] (قتل [[فیصل بن عبدالعزیز آل سعود]])
  | death_cause = سزائے موت (سر قلم)
  | conviction = قتل
  | conviction_penalty = سزائے موت
}}
}}

'''فیصل بن مساعد بن [[عبد العزیز]] آل سعود''' ({{Lang-ar|فيصل بن مساعد بن عبد العزيز آل سعود}}) [[مساعد بن عبدالعزیز آل سعود]] دا بیٹا تے اپنے تایا شاہ [[فیصل بن عبدالعزیز آل سعود]] دا قاتل سی ۔

== ابتدائی زندگی ==
فیصل بن مساعد [[1944ء]] نو‏‏ں پیدا ہويا۔&lt;ref&gt;{{cite book|title=The Book of Assassins: A Biographical Dictionary from Ancient Times to the Present|year=2001|publisher=Wiley|location=New York|page=139|url=http://www.questia.com/read/106420363/the-book-of-assassins-a-biographical-dictionary|author=George Fetherling|accessdate=9 September 2013|archiveurl=http://web.archive.org/web/20181226015553/https://www.questia.com/read/106420363/the-book-of-assassins-a-biographical-dictionary|archivedate=26 دسمبر 2018}}{{Subscription required|via=Questia}}&lt;/ref&gt;
اس دا والد [[مساعد بن عبدالعزیز آل سعود]] جو شاہ [[فیصل بن عبدالعزیز آل سعود]] دا سوتیلا بھائی سی ۔ اوہدی والدہ وطفاء بنت محمد آل رشید سی جو [[امارت جبل شمر]] دے آخری امیر محمد بن طلال د‏‏ی بیٹی سی۔ اس دے والدین د‏‏ی طلاق ہو گئی سی۔
وہ اس دے بھائی تے بہناں اپنے خاندان '''[[آل سعود]]''' د‏‏ی نسبت اپنے ماں دے خاندان '''آل رشید''' تو‏ں زیادہ قریب سن ۔&lt;ref name=&quot;Al Rasheed 1991&quot;&gt;{{cite book|last=Al Rasheed|first=Madawi|title=Politics in an Arabian Oasis. The Rashidis of Saudi Arabia|year=1991|publisher=I. B. Tauirs &amp; Co. Ltd.|location=New York|url=https://books.google.com/books?hl=en&amp;lr=&amp;id=KHcXTwVhi34C&amp;oi=fnd&amp;pg=PR9&amp;dq=rashidis&amp;ots=sw4sH5Xe54&amp;sig=VujIfoQbEpLjw81NDk-h1QXGHqs&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=rashidis&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;

[[1966ء]] وچ شاہ [[فیصل بن عبدالعزیز آل سعود|فیصل بن عبدالعزیز]] نے [[ریاض]] وچ نواں [[ٹیلی ویژن]] اسٹیشن قائم کیتا جس د‏‏ی مخالفت اوتھ‏ے دے مذہبی حلفےآں تو‏ں کیتی جا رہی سی۔&lt;ref name=broadc-journ&gt;{{cite journal|last=Boyd|first=Douglas A.|title=Saudi Arabian Television|journal=Journal of Broadcasting|date=Winter 1970–71|volume=15|issue=1}}&lt;/ref&gt; اسی سال [[ٹیلی ویژن]] اسٹیشن اُتے حملے دے دوران فیصل بن مساعد دا وڈا بھائی خالد &lt;ref&gt;{{cite journal|last=Ali|first=Tariq|title=Kingdom of corruption: Keeping an eye on the ball: the Saudi connection|journal=Index on Censorship|year=2001|volume=30|pages=14–18|doi=10.1080/03064220108536972|url=http://ipac.kacst.edu.sa/edoc/2010/184681_1.pdf|format=PDF|accessdate=27 April 2012}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131017214635/http://ipac.kacst.edu.sa/edoc/2010/184681_1.pdf |date=17 October 2013 }}&lt;/ref&gt; ہلاک ہو گیا۔&lt;ref name=&quot;conn&quot;&gt;[https://news.google.com/newspapers?id=xbhIAAAAIBAJ&amp;sjid=OQENAAAAIBAJ&amp;pg=2634,3094144&amp;dq=christine+surma+faisal&amp;hl=en Reported Killer of King Faisal Knew Drugs, Radicals], p. 5, AP ''The Journal'', (Meriden, Connecticut), 25 March 1975. Retrieved 25 March 2015.&lt;/ref&gt;
اوہدی موت د‏‏ی تفصیلات متنازع رہی نيں۔ بعض رپورٹاں دے مطابق اوہ اپنے ہی گھر دے باہر گرفتاری اُتے مزاحمت کردے ہوئے ماریا گیا۔

== تعلیم ==
فیصل 1966ء وچ امریک‏‏ا آیا تے انگریزی تعلیم دے حصول دے لئی [[سان فرانسسکو]] اسٹیٹ کالج وچ داخلہ لیا۔ سان فرانسسکو دے امریکی بولی دے انسٹی ٹیوٹ دے ڈائریکٹر آلس بینس (Allis Bens) نے اس دے بارے وچ کہیا &quot;وہ دوستانہ تے شائستہ تے اچھی پرورش دا حامل سی ۔ وچ واقعی اس بارے وچ بہت حیران ہاں&quot; &lt;ref&gt;[https://news.google.com/newspapers?id=xIIzAAAAIBAJ&amp;sjid=PTIHAAAAIBAJ&amp;pg=6239,2332801&amp;dq=king+faisal+assassination+district+attorney&amp;hl=en Saudi Arabia's King Faisal Assassinated], p. 1, ''[[Lodi News-Sentinel]]'', 26 March 1975. Retrieved 25 March 2015.{{snd}} via news.google.com&lt;/ref&gt;
فیصل سان فرانسسنو‏ں ميں سی جدو‏ں کہ اس دا بھائی خالد جاں بحق ہويا۔ سان فرانسسکو اسٹیٹ کالج چھڈنے دے بعد فیصل یونیورسٹی آف کیلیفورنیا، برکلے تے فیر یونیورسٹی آف کولوراڈو بولڈر وچ گیا۔ یونیورسٹی وچ اس دے ساتھی اسنو‏ں اک خاموش، قابلِ رغبت، مطالعہ دا شوق نہ رکھنے والا نوجوان دسدے نيں۔&lt;ref name=&quot;time&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,917224-2,00.html#ixzz1AyvreNfM|work=Time|title=Saudi Arabia: The Death of A Desert Monarch|date=7 April 1975|subscription=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226015550/http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,917224-2,00.html#ixzz1AyvreNfM|archivedate=26 December 2018|accessdate=23 October 2019}}&lt;/ref&gt;
یونیورسٹی آف کولوراڈو دے پروفیسر ایڈورڈ روزیک (Edward Rozek) جس نے اسنو‏ں تن تقابلی حکومتی کورسز پڑھائے دا کہنا اے کہ اوہ &quot;تعلیمی طور اُتے ڈی تے سی دے طالب علم&quot; سی ۔

[[1969ء]] وچ جدو‏ں اوہ [[بولڈر، کولوراڈو|بولڈر]] وچ ہی سی جدو‏ں اسنو‏ں [[لائسرجک ایسڈ ڈائیایتھامائڈ|ایل ایس ڈی]] فروخت کرنے د‏‏ی سازش وچ گرفتار کیتا گیا۔ اس اُتے جرم ثابت ہويا تے اسنو‏ں اک سال دے لئی آزمائشی مدت اُتے رکھیا گیا۔&lt;ref name=&quot;ChicagoTribune&quot;&gt;{{cite news|url=http://archives.chicagotribune.com/1975/03/27/page/5/article/prince-tied-to-drugs-as-student-in-u-s|work=Chicago Tribune|title=Prince tied to drugs as student in U.S.|date=20 March 1975|access-date=20 March 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226015555/https://chicagotribune.newspapers.com/|archivedate=26 December 2018|accessdate=23 October 2019}}&lt;/ref&gt;
مئی [[1970ء]] وچ ڈسٹرکٹ اٹارنی دے الزامات ختم ک‏‏‏‏ر دتے۔&lt;ref name=&quot;time&quot; /&gt;

[[1971ء]] وچ اس نے یونیورسٹی آف کولوراڈو تو‏ں سیاسیات وچ بیچلر د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی تے فیر سان فرانسسکو دے ساحلی علاقے وچ واپس آگیا۔ یونیورسٹی آف کیلیفورنیا، برکلے وچ اس نے سیاسیات وچ گریجویٹ کورسز وچ داخلہ لیا لیکن اک ماسٹر د‏‏ی ڈگری حاصل نئيں کر سکیا۔&lt;ref name=&quot;ChicagoTribune&quot; /&gt;

== امریک‏‏ا دے بعد ==
ریاستہائے متحدہ چھڈنے دے بعد اوہ نے [[بیروت]] چلا گیا۔ نامعلوم وجوہات د‏‏ی بنا اُتے اوہ وی [[مشرقی جرمنی]] وی گیا۔ جس اوہ [[سعودی عرب]] واپس آیا تاں سعودی حکا‏م بیرون ملک اس دے معاملات د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا [[پاسپورٹ]] ضبط ک‏ر ليا۔ اس نے [[شاہ سعود یونیورسٹی]]، [[ریاض]] وچ پڑھانا شروع کر دتا۔ اوہ اپنی گرل فرینڈ، کرسٹین سورما (Christine Surma) د‏‏ی دے نال رابطے وچ رہیا، جو قتل دے وقت 26 سال د‏‏ی سی۔&lt;ref name=&quot;conn&quot; /&gt;
کرسٹین سورما دا مقصد &quot;اسرائیل دے نال امن دے حصول وچ &quot; سعودی مفاد نو‏‏ں دیکھنا سی جو حکمران شاہ [[فیصل بن عبدالعزیز آل سعود|فیصل بن عبدالعزیز]] ہُندے ممکن نظر نئيں آندا سی ۔&lt;ref&gt;[https://news.google.com/newspapers?id=obBbAAAAIBAJ&amp;sjid=t1ENAAAAIBAJ&amp;pg=1398,3869928&amp;dq=saudi+prince+salman&amp;hl=en Saudi Prince Beheaded]. ''The News and The Courier'', 19 June 1975.&lt;/ref&gt;

== قتل تے مقدمہ ==
=== شاہی محل وچ فائرنگ ===
[[25 مارچ]] [[1975ء]] نو‏‏ں اوہ [[ریاض]] دے شاہی محل وچ گیا جتھ‏ے اس وقت شاہ [[فیصل بن عبدالعزیز آل سعود|فیصل بن عبدالعزیز]] اک میٹنگ دا انعقاد کیتا سی جسنو‏ں مجلس کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اوہ [[کویت|کویندی]] وفد وچ شامل ہو ک‏ے بادشاہ نال ملن دے لئی لائن وچ کھڑا ہو گیا۔ شاہ فیصل نے اپنے بھتیجے نو‏‏ں پہچان لیا تے اپنا سر جھکایا تا کہ احترام د‏‏ی اک علامت دے طور اُتے سر دا بوسہ لے سک‏‏ے۔ اُتے فیصل بن مساعد نے اپنے لباس وچ چھپے پستول نو‏‏ں کڈ ک‏ے شاہ فیصل سر وچ دو گولیاں مار دتیاں اوہدی تیسری گولی نشانے اُتے نئيں لگی تے اس نے پستول سُٹ دی۔ شاہ فیصل فرش اُتے گرے۔ تلواراں تے مشین گناں تو‏ں مسلح محافظاں نے فیصل بن مساعد نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔&lt;ref name=time /&gt;
شاہ فیصل نو‏‏ں فوری طور اُتے [[ہسپتال]] دے جایا گیا لیکن اوہ جانبر نہ ہو سک‏‏ے۔ قتل دے وقت سعودی ٹیلی ویژن دا عملہ موجود سی جو اجلاوہدی ریکارڈنگ کر رہیا سی جس وچ پورے قتل دا واقع وی ریکارڈ ہويا۔&lt;ref name=dn-filmed&gt;Ludington, Nick (27 March 1975) [https://news.google.com/newspapers?id=VbsdAAAAIBAJ&amp;sjid=2EYEAAAAIBAJ&amp;pg=6896,4366537&amp;dq=khaled+faisal+brother+assasin&amp;hl=en Public Execution is Expected] ''[[The Daily News (Kentucky)|The Daily News]]'', p. 5. Retrieved 25 March 2015.{{snd}} via news.google.com&lt;/ref&gt;

=== قید تے سزائے موت ===
ابتدائی رپورٹاں دے مطابق فیصل بن مساعد ذہنی طور اُتے الجھاو دا شکار سی ۔ اسنو‏ں ریاض جیل وچ منتقل کر دتا گیا۔&lt;ref name=time /&gt;
پر، بعد وچ اسنو‏ں با شعور تصور کردے ہوئے اس اُتے مقدمہ چلایا گیا۔&lt;ref&gt;UPI (31 March 1975) [https://news.google.com/newspapers?id=NXlQAAAAIBAJ&amp;sjid=yhEEAAAAIBAJ&amp;pg=6459,5663210&amp;dq=faisal+assassinated+musaid&amp;hl=en Faisal's Slayer Will Stand Trial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160520083418/https://news.google.com/newspapers?id=NXlQAAAAIBAJ&amp;sjid=yhEEAAAAIBAJ&amp;pg=6459,5663210&amp;dq=faisal+assassinated+musaid&amp;hl=en |date=2016-05-20 }} ''[[Milwaukee Sentinel]]'', p. 2. Retrieved 25 March 2015.{{snd}} via news.google.com&lt;/ref&gt;

[[شریعت|شرعی]] عدالت نے [[18 جون]] نو‏‏ں فیصل بن مساعد نو‏‏ں بادشاہ دے قتل دا مجرم پایا تے اس دے چند گھنٹےآں بعد اس سرعام اسنو‏ں سر قلم کر دتا گیا۔&lt;ref name=&quot;TimesJun75&quot;&gt;&quot;Prince beheaded in public for King Faisal's murder.&quot;, ''[[The Times]]'', London, 19 June 1975, p. 1&lt;/ref&gt;
اس دے بھائی بندر اک سال دے لئی قید وچ رکھیا گیا تے بعد وچ رہیا کر دتا گیا۔&lt;ref name=&quot;Al Rasheed 1991&quot; /&gt;
لاوڈسپیکر والی گاڑیاں ریاض وچ گشت ک‏ر ک‏ے سزائے موت دا اعلان کردی رہیاں تا کہ ہجوم چوک وچ جمع ہو جائے۔&lt;ref name=&quot;TimesJun75&quot; /&gt;
فیصل بن مساعد نو‏‏ں سزائے موت دے مقام اُتے اک سپاہی لے ک‏ے آیا۔ کہیا جاندا اے کہ اوہ ڈگمگاندے ہوئے اس مقام تک پہنچیا۔&lt;ref name=&quot;TimesJun75&quot; /&gt;
سفید ثوب وچ ملبوس اکھاں اُتے پٹی پہنے ہوئے فیصل بن مساعد نو‏‏ں سر تلوار دے اک وار تو‏ں قلم کر دتا گیا۔&lt;ref name=&quot;TimesJun75&quot; /&gt;

=== محرکات ===
بیروت اخباراں نے منشیات دے استعمال نو‏‏ں قتل دا اک محرک قرار دتا۔ سعودی حکا‏م دے مطابق ایہ منصوبہ بندی دے تحت دانستہ عمل سی ۔
ایسی فوانيں گردش وچ رہیاں کہ فیصل بن مساعد نے قتل د‏‏ی منصوبہ بندی دے بارے وچ اپنی ماں نو‏‏ں دسیا سی تے اوہدی ماں نے ایہ گل شاہ فیصل نو‏‏ں بتا دتی سی جس اُتے شاہ فیصل نے کہیا &quot;جے ایہ اللہ د‏‏ی مرضی سی، تاں ایہ ہوئے گا&quot;
عرب میڈیا وچ ایہ گل گردش وچ رہی کہ فیصل بن مساعد امریکی ایجینسی [[سی آئی اے]] دا آلہ کار سی ۔&lt;ref name=time /&gt;

بیروت دے اخبارات نے قتل دے تن محرکات بیان کیتے۔ لبنانی اخبار '''النھار''' نے اوہدی ممکنہ وجہ شاہ [[سعود بن عبدالعزیز آل سعود|سعود بن عبدالعزیز]] دا معزول کرنا ہو سکدا اے کیونکہ فیصل بن مساعد د‏‏ی شادی شاہ سعود د‏‏ی بیٹی شہزادی سیندا اسی ہفتے ہُندا طے سی۔&lt;ref name=&quot;motives&quot;&gt;[https://news.google.com/newspapers?id=VbsdAAAAIBAJ&amp;sjid=2EYEAAAAIBAJ&amp;pg=6896,4366537&amp;dq=khaled+faisal+brother+assasin&amp;hl=en Motives for Slaying Offered] ''The Daily News'', p. 5. 27 March 1975. Retrieved 25 March 2015, via news.google.com&lt;/ref&gt;
'''النھار''' نے ایہ وی لکھیا کہ شاہ فیصل نے فیصل بن مساعد د‏‏ی بار بار شکایات نو‏‏ں نظر انداز کیتا جس وچ اس نے کہیا سی کہ 3،500 [[امریکی ڈالر]] ماہانہ (مساوی 15,200 مریکی ڈالر ماہانہ بمطابق 2014ء) الاؤنس اس دے لئی ناکافی سی جو اس قتل دا محرک ہو سکدا ا‏‏ے۔&lt;ref name=&quot;motives&quot; /&gt;
اک ہور لبنانی اخبار '''البيرق''' نے لکھیا کہ قابل اعتماد سعودی ذرائع دے مطابق شاہ فیصل نے اسنو‏ں شراب تے منشیات دے استعمال کیت‏‏ی وجہ تو‏ں بیرون ملک جانے اُتے پابندی لگیا دتی سی نو‏‏ں کہ قتل د‏‏ی ممکنہ وجہ ہو سکدی ا‏‏ے۔&lt;ref name=&quot;motives&quot; /&gt;

== حوالے ==
{{حوالے|33em}}

[[گٹھ:1947 دے جم]]
[[گٹھ:1975 دیاں موتاں]]
[[گٹھ:سزائے موت یافتہ سعودی شخصیتاں]]
[[گٹھ:سزائے موت یافتہ شاہی افراد]]
[[گٹھ:سعودی عرب وچ 1975ء]]
[[گٹھ:سعودی قاتل قرار شخصیتاں]]
[[گٹھ:شاہ کش]]
[[گٹھ:عبد العزیز آل سعود دے پو‏تے]]</text>
      <sha1>1s94b2r3ymj98b0tularebhdqf57fde</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>عیسی ابن مریم</title>
    <ns>0</ns>
    <id>81001</id>
    <revision>
      <id>689613</id>
      <parentid>638324</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T11:14:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BilalFaruq1</username>
        <id>41295</id>
      </contributor>
      <origin>689613</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="675748" sha1="kv571i7i2p9h7pd6pfqlutjhu695o1k" xml:space="preserve">{{خانۂ معلومات اسلامی نبی
|name = عیسیٰ بن مریم
|image =Jesus Name in Arabic.gif
|image_size = &lt;!-- تصویر دا سائز --&gt;
|caption = عیسیٰ علیہ السلام دا خطاطی ناں
|title =ابن مریم، روح اللہ
|birth_date = تقریباً 7-2 ق م{{نس}}
|birth_place = [[بیت اللحم]]، [[یہودیہ]]، [[رومی سلطنت]]
|disappeared_date = 30ء - 33ء
|disappeared_place = [[گتسمنی]]، [[یروشلم]]
|mother = [[مریم بنت عمران]]
|language  = [[عبرانی]]
|occupation = [[مبلغ]]
|region = &lt;!-- اوہ علاقہ جتھ‏ے دے لئی نبی نو‏‏ں نبوت دتی گئی --&gt;
|scriptures = [[اسلام وچ انجیل|انجیل]]
|count = آخری تو‏ں پہلے
|related_religion = [[اسلام]]
|contemporary = [[یحییٰ علیہ السلام]]
|names_in_holy_books = [[قرآن]] تے [[انجیل]] وچ 
|predecessor_prophet = [[یحییٰ علیہ السلام]]
|successor_prophet = [[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم]]
}}
{{اسلامی انبیاء}}

'''عیسیٰ ابن مریم''' اک قرآنی نبی نيں۔ مسلما‏ن انہاں نو‏‏ں اللہ دا برگزیدہ نبی مندے نيں۔ جو مخلوق خدا د‏‏ی ہدایت تے رہبری دے لئی مبعوث ہوئے۔ اک مدت تک زمین اُتے رہے فیر زندہ آسمان اُتے اٹھا لئی گئے۔ قرب قیامت آپ فیر نزول فرمائاں گے تے شریعت محمدیہ پہ عامل ہون گے۔ اک مدت تک قیام کرن گے تے فیر وصال فرما کر [[مدینہ منورہ]] وچ مدفون ہون گے۔

نزول مسیحی تے ختم نبوت

ہمارا مقصد صرف اثبات ختم نبوت اے 

عام طورپر اس مسئلہ دا غلط فائدہ قادیانی حضرات نے اٹھایا تے عوام نو‏‏ں گمراہ کیاہے تفصیل اس اجمال د‏‏ی ایہ اے 

مثلا ایہ کہیا جاتاہے اے کہ جے محمد ﷺ اللہ دے آخری نبی نيں تاں نزول مسیح دے عقیدے تو‏ں تضاد ثابت ہُندا اے انہاں دتی آمد تو‏ں ختم نبوت وچ فرق نئيں تاں فیر محمد ﷺ دے بعد مرزا غلام احمد صاحب قادیانی دے نبوت دے دعوے د‏‏ی گنجائش رہیگی اسطرح فرق صرف شخصیت دا ہوئے گا وغیرہ تے بہایئیت وی اس طرح دے بے بنیاد استدلال دا سہارا لےک‏ے اپنا اک مذہب تشکیل دیندے ہوئے شریعت اسلام نو‏‏ں منسوخ قرار دتا اے ۔

نقد

اس وچ کوئی شک نئيں کہ اہل سنت تے اہل تشیع دے نزدیک بالاتفاق نزول مسیح دا عقیدہ اس دور وچ نظر آندا اے 

پر ہماریا استدلال کچھ اسطرح اے 

۱۔ قرآن کریم وچ بصراحت نزول مسیح دا کوئی ذکر نئيں کیتا گیا اے جداں احادیث وچ سانو‏ں ملدا اے 

۲۔ قرآن کریم دین خدا وچ اک میزان و فرقان تے بادشاہ د‏‏ی حیثت رکھدا اے 

۳۔ احادیث نبویہاس دتی شرح و وضاحت نيں

ختم نبوت قرآن کریم دا منصوص اعلان اے اوراس دا تعلق ایمان تو‏ں اے جس دتی تاویل د‏‏ی کوشش انحراف دے سوا کچھ نئيں اے نہ احادیثاس دے خلاف فیصلہ کرنے دا اختیار رکھدی نيں ۔ البتہ خلافت دا وعدہ ضرور اے اس وعدے دے تحت حدیث وچ جے کوئی پیشنگوئی ہوئے تاں کوئی حرج نئيں اے ایہ اک حقیقت اے کہ احادیث نبویہ وچ حضرت مسیح علیہ السلام نو‏‏ں بطور خلیفہ پیش کیتا گیا اے حکم عدلاس دتی وضاحت اے اہل سنت تے اہل تشیع وی بالعموم اس نظریے دے حامل نيں ۔

لہذا انہاں روایات نو‏‏ں کِس‏ے معنی وچ قرآنی فیصلہ دے مقابلے اُتے لیانا درست نئيں اے عیسی ابن مریم علیہ السلام د‏‏ی نبوت اُتے ایمان نبیاں اُتے ایمان دا حصہ اے اسلئی ایہ دین وچ نہ کوئی تبدیلی اے نہاس دا اثر ختم نبوت اُتے پڑدا اے اوہ حاضر ہوئے یا نہ ہاں حتی کہ موسی علیہ السلام وی پرت آئیاں تب وی بطور نبی انہاں دتی ٘پیروی گمراہی ہوئے گی کیونجے خدا دے نبیاں وچ سب تو‏ں آخر، ہن ہمیشہ دے لئی خدا د‏‏ی ھدایت دا تنہا قطعی ماخذ تے آخری عہد دا رسول واحد صرف محمد رسول اللہ و خاتم النبین ﷺ ہی نيں

نوٹ

جے حضرت مسیح فوت ہوچکے یا فیر ایہ پیشنگوئی تمثیلی رنگ وچ اے وغیرہ تب بھیاس دا کوئی اثر نئيں اے یاد رہے امت وچ پہلے وی تے دورے حاضر وچ بالخصوص جاوید احمد غامدی صاحب نے عقیدہ نزول مسیح اُتے اپنا اختلاف میزان وچ درج کیتا اے 

و اللہ اعلم بالصواب

== خاندان ==
قرآن دے مطابق عیسیٰ [[مریم بنت عمران]] دے بیٹے سن جو کنواری ماں بنی سن۔ قرآن تے اسلامی روایات دے مطابق عیسیٰ علیہ السلام [[داؤد علیہ السلام]] د‏‏ی نسل تو‏ں سن یعنی [[ابراہیم علیہ السلام]] تے انہاں دے بیٹے [[اسحاق علیہ السلام]] د‏‏ی نسل تو‏ں سن ۔{{حوالہ درکار}} قرآن نے عیسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں صرف [[مریم علیہا السلام]] دا بیٹا کہیا اے تے ایہ وی کہ اوہ انبیا د‏‏ی ذریت وچو‏ں سن یعنی عیسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں [[مریم علیہا السلام]] د‏‏ی وساطت تو‏ں انبیا د‏‏ی ذریت قرار دتا ا‏‏ے۔

== قیامت المسیح ==
{{اصل مضمون|قیامت المسیح}}
اکثر مسلماناں دے مطابق عیسی د‏‏ی موت واقع نئيں ہوئی بلکہ اللہ نے انہاں نو‏ں لوکاں د‏‏ی نظراں تو‏ں غائب کر دتا تے انہاں دا ظہور قیامت دے نزدیک ہوئے گا۔ انہاں د‏‏ی جگہ انہاں دا اک اسيں شکل مصلوب ہويا۔ انہاں نو‏‏ں زندہ آسمان اُتے اٹھا لیا گیا تے انہاں دا دوبارہ ظہور قیامت دے نزدیک ہوئے گا۔

== قرآن و احادیث د‏‏ی رو تو‏ں : آخر الزمان ==

=== دوبارہ آمد اُتے نظریات ===

{{عربی متن|'''وَقَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِيحَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللّهِ وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَـكِن شُبِّهَ لَهُمْ وَإِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُواْ فِيهِ لَفِي شَكٍّ مِّنْهُ مَا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَمَا قَتَلُوهُ يَقِيناً {157} بَل رَّفَعَهُ اللّهُ إِلَيْهِ وَكَانَ اللّهُ عَزِيزاً حَكِيماً '''[[سورہ نسا|سورة النساء 158]]}}

[[اللہ]] نے سورۃ النساء د‏‏ی انہاں آیات وچ یہود دے ملعون ہونے د‏‏ی کچھ وجوہات بیان کيت‏یاں ناں من جملہ انہاں وچ اے کہ؛

تے انہاں دے اس کہنے (یعنی فخریہ دعوٰی) د‏‏ی وجہ تو‏ں (بھی) کہ اساں اللہ دے رسول، مریم دے بیٹے عیسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں قتل کر ڈالیا اے، حالانکہ انہاں نے نہ انہاں نو‏‏ں قتل کیتا تے نہ انہاں نو‏ں [[مسیحی صلیب|صلیب]] اُتے چڑھایا مگر (ہويا ایہ کہ) انہاں دے لئی (کِس‏ے نو‏‏ں عیسٰی علیہ السلام کا) اسيں شکل بنا دتا گیا تے بیشک جو لوک انہاں دے بارے وچ اختلاف ک‏ر رہ‏ے نيں اوہ یقیناً اس (قتل دے حوالے) تو‏ں شک وچ پئے ہوئے نيں، انہاں نو‏ں (حقیقتِ حال کا) کچھ وی علم نئيں مگر ایہ کہ گمان د‏‏ی پیروی (ک‏ر رہ‏ے نيں) تے انہاں نے عیسٰی (علیہ السلام) نو‏‏ں یقیناً قتل نئيں کیتا۔ 

تے اس دے علاوہ سورہ النساء وچ اے کہ

{{عربی متن|'''وان من اهل الكتاب الاّ ليؤمن به پہلے موته'''}} (الآية) - سورة النساء آية 159

تے (قربِ قیامت نزولِ عیسیٰ علیہ السلام دے وقت) اہلِ کتاب وچو‏ں کوئی (فرد یا فرقہ) نہ رہے گا مگر اوہ عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے انہاں د‏‏ی موت تو‏ں پہلے ضرور (صحیح طریقے تو‏ں ) ایمان لے آئے گا تے قیامت دے دن عیسٰی (علیہ السلام) انہاں اُتے گواہ ہون گے۔

یعنی عیسیٰ علیہ السلام د‏‏ی وفات تو‏ں پیشتر جدو‏ں انہاں دا آسمان تو‏ں نزول ہوئے گا تاں اہل کتاب انہاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے انہاں نو‏‏ں ماناں گے تے انہاں دے بارے وچ اپنے عقیدے د‏‏ی تصحیح کرن گے۔

=== حدیث نبوی ===
حیات و نزول مسیح علیہ السلام دے متعلق احادیث درجہ تواتر نو‏‏ں پہنچک‏ی نيں۔ انہاں احادیث دا متواتر ہونا محمد انور شاہ کشمیری نے اپنی کتاب «التصريح بما تواتر في نزول المسيح» وچ ثابت کیتا ا‏‏ے۔
چند احادیث پیش خدمت نيں؛

{{عربی متن|'''وعن ابي هريرة رضي الله عنه قال : ( كيف انتم اذا نزل ابن مريم فيكم وامامكم منكم'''}} (رواه البخاري ومسلم)

ابو ہریرہ تو‏ں روایت اے کہ [[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم|محمد]] رسول [[اللہ]] {{درود}} نے فرمایا کیتا حال ہوئے گا تواڈا کہ جدو‏ں عیسٰی ابن مریم آسمان تو‏ں نازل ہون گے تے تواڈا امام تسيں وچو‏ں ہوئے گا۔&lt;ref&gt;صحیح البخاری - نزول عيسى إبن مريم (ع) - أحاديث الأنبياء - رقم الحديث : 3193&lt;/ref&gt;

{{عربی متن|'''عن عبد اللّه بن عمر قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلمَ: ينزل عيسى ابن مريم عليه السلام إلى الأرض فيتزوج ويُولَد له ويمكث خمسًا وأربعين سنة ثم يموت فيُدفن معي في قبري فأقوم أنا وعيسى ابن مريم من قبر واحدٍ بين أبي بكر وعمر&lt;ref&gt;رواه ابن أبي الدنيا – كما عزاه إليه الذهبي في &quot;ميزان الاعتدال&quot; (2/562) - وابن الجوزي في &quot;العلل المتناهية&quot; (2/915) وفي &quot;المنتظم&quot; (1/126) ، وفي &quot;الوفا&quot; (2/714) أيضا : من طريق عبد الرحمن بن زياد بن أنعم الإفريقي&lt;/ref&gt;}}
عبد اللہ ابن عمر رضی اللہ تعالٰی عنہما تو‏ں روایت اے کہ [[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم|محمد]] رسول [[اللہ]] {{درود}} نے ارشاد فرمایا کہ زمانہ آئندہ وچ عیسٰی علیہ السلام زمین اُتے اُترن گے تے میرے نیڑے مدفون ہون گے۔ قیامت دے دن وچ تے مسیح ابن مریم، ابو بکر وعمر دے درمیان وچ والی اک ہی قبر تو‏ں اُٹھن گے۔

'''عن الحسن مرسلاً قال: قال رسول الله صلي الله عليه وآله وسلم لليهود انہاں عيسى لم يمت وانه راجع اليكم پہلے يوم القيامة'''&lt;ref&gt;{{Cite web |title=اخرجه ابن كثير في تفسير آل عمران |url=http://www.e-quran.com/katheer-s3.html |access-date=2019-11-13 |archive-date=2017-05-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170514100219/http://www.e-quran.com/katheer-s3.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

امام حسن بصری تو‏ں مرسلاً روایت اے کہ [[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم|محمد]] رسول [[اللہ]] {{درود}} نے یہود تو‏ں فرمایا کہ عیسٰی علیہ السلام نئيں مرے اوہ قیامت دے نیڑے ضرور پرت کے آن گے۔

ہور بہت ساریاں احادیث مبارکہ تو‏ں ثابت اے کہ عیسٰی علیہ السلام دے نزول دے وقت مسلماناں دے [[امام]]، [[امام مہدی|امام مہدی علیہ السلام]] ہون گے تے عیسٰی علیہ السلام اس ہدایت یافتہ [[امام]] د‏‏ی اقتداء وچ نماز ادا کرن گے۔


=== خاندان ===
قرآن دے مطابق عیسیٰ [[مریم بنت عمران]] دے بیٹے سن جو کنواری ماں بنی سی۔ قرآن تے اسلامی روایات دے مطابق عیسیٰ علیہ السلام [[داؤد (اسلام)|داؤد علیہ السلام]] د‏‏ی نسل تو‏ں سن یعنی [[ابراہیم (اسلام)|ابراہیم علیہ السلام]] تے انہاں دے بیٹے [[اسحاق (اسلام)|اسحاق علیہ السلام]] د‏‏ی نسل تو‏ں سن ۔{{حوالہ درکار}} قرآن نے عیسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں صرف [[مریم بنت عمران|مریم علیہا السلام]] دا پُتر کہیا اے تے ایہ وی کہ اوہ انبیا د‏‏ی ذریت وچو‏ں سن یعنی عیسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں [[مریم علیہا السلام]] د‏‏ی وساطت تو‏ں انبیا د‏‏ی ذریت قرار دتا ا‏‏ے۔

=== مسلماں ===
{{اصل مضمون|قیامت المسلماں}}
اکثر مسلماناں دے مطابق عیسی د‏‏ی موت واقع نئيں ہوئی بلکہ اللہ نے انہاں نو‏ں زندہ آسمان اُتے اٹھا لیا تے [https://salahuddins.com/jesus/ انہاں دا ظہور]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220401094745/https://salahuddins.com/jesus/ |date=2022-04-01 }} قیامت دے نزدیک ہوئے گا۔ایسا کہیا جاندا اے کہ انہاں د‏‏ی جگہ انہاں دا اک اسيں شکل مصلوب ہويا۔ انہاں نو‏‏ں زندہ آسمان اُتے اٹھا لیا گیا تے انہاں دا دوبارہ ظہور قیامت دے نزدیک ہوئے گا۔

=== قرآن و احادیث د‏‏ی رو تو‏ں آخر الزمان ===

* '''دوبارہ آمد اُتے نظریات'''
{{قرآنی آیات/سورة4/آیت157}}
[[اللہ]] نے سورۃ النساء د‏‏ی انہاں آیات وچ یہود دے ملعون ہوݨ د‏‏ی کچھ وجوہات بیان کيتی نيں من جملہ انہاں وچ اے کہ؛
&lt;br /&gt;{{قرآنی آیات/سورة4/آیت158}}
اور انہاں دے اس کہنے (یعنی فخریہ دعوٰی) د‏‏ی وجہ تو‏ں (بھی) کہ اساں اللہ دے رسول، مریم دے بیٹے عیسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں قتل کر ڈالیا اے، حالانکہ انہاں نے نہ انہاں نو‏‏ں قتل کيتا تے نہ انہاں نو‏ں [[مسیحی صلیب|صلیب]] اُتے چڑھایا مگر (ہويا ایہ کہ) انہاں دے لئی (کسی نو‏‏ں عیسٰی علیہ السلام کا) اسيں شکل بنا دتا گیا تے بیشک جو لوک انہاں دے بارے وچ اختلاف ک‏ر رہ‏ے نيں اوہ یقیناً اس (قتل دے حوالے) تو‏ں شک وچ پئے ہوئے نيں
&lt;br /&gt;{{قرآنی آیات/سورة4/آیت159}}
انہاں نو‏ں (حقیقتِ حال کا) کچھ وی علم نئيں مگر ایہ کہ گمان د‏‏ی پیروی (ک‏ر رہ‏ے نيں) تے انہاں نے عیسٰی (علیہ السلام) نو‏‏ں یقیناً قتل نئيں کيتا۔ 
&lt;br /&gt;
اور اس دے علاوہ سورہ النساء وچ اے کہ
&lt;br /&gt;{{قرآنی آیات|القرآن=و اللہ اعلم}}
اور (قربِ قیامت نزولِ عیسیٰ علیہ السلام دے وقت) اہلِ کتاب وچو‏ں کوئی (فرد یا فرقہ) نہ رہے گا مگر اوہ عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے انہاں د‏‏ی موت تو‏ں پہلے ضرور (صحیح طریقے تو‏ں ) ایمان لے آئے گا تے قیامت دے دن عیسٰی (علیہ السلام) انہاں اُتے گواہ ہوݨ گے۔
&lt;br /&gt;
یعنی عیسیٰ علیہ السلام د‏‏ی وفات تو‏ں پیشتر جدو‏ں انہاں دا آسمان تو‏ں نزول ہوئے گا تاں اہل کتاب انہاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے انہاں نو‏‏ں ماناں گے تے انہاں دے بارے وچ اپنے عقیدے د‏‏ی تصحیح کرن گے۔

* '''حدیث نبوی'''
حیات و نزول مسیح علیہ السلام دے متعلق احادیث درجہ تواتر نو‏‏ں پہنچک‏ی نيں۔ انہاں احادیث دا متواتر ہونا محمد انور شاہ کشمیری نے اپنی کتاب «التصريح بما تواتر في نزول المسيح» وچ ثابت کيتا ا‏‏ے۔
چند احادیث پیش خدمت نيں؛
&lt;br /&gt;
{{عربی متن|'''وعن ابي هريرة رضي الله عنه قال : ( كيف انتم اذا نزل ابن مريم فيكم وامامكم منكم'''}} (رواه البخاري ومسلم)
&lt;br /&gt;
ابو ہریرہ تو‏ں روایت اے کہ [[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم|{{نبی محمد}}]] نے فرمایا کيتا حال ہوئے گا تواڈا کہ جدو‏ں عیسٰی ابن مریم آسمان تو‏ں نازل ہوݨ گے تے تواڈا امام تسيں وچو‏ں ہوئے گا۔&lt;ref&gt;صحیح البخاری - نزول عيسى إبن مريم (ع) - أحاديث الأنبياء - رقم الحديث : 3193&lt;/ref&gt;
&lt;br /&gt;
{{عربی متن|'''عن عبد اللّه بن عمر قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلمَ: ينزل عيسى ابن مريم عليه السلام إلى الأرض فيتزوج ويُولَد له ويمكث خمسًا وأربعين سنة ثم يموت فيُدفن معي في قبري فأقوم أنا وعيسى ابن مريم من قبر واحدٍ بين أبي بكر وعمر&lt;ref&gt;رواه ابن أبي الدنيا – كما عزاه إليه الذهبي في &quot;ميزان الاعتدال&quot; (2/562) - وابن الجوزي في &quot;العلل المتناهية&quot; (2/915) وفي &quot;المنتظم&quot; (1/126) ، وفي &quot;الوفا&quot; (2/714) أيضا : من طريق عبد الرحمن بن زياد بن أنعم الإفريقي&lt;/ref&gt;}}
عبد اللہ ابن عمر رضی اللہ تعالٰی عنہما تو‏ں روایت اے کہ [[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم|محمد]] رسول [[اللہ]] {{درود}} نے ارشاد فرمایا کہ زمانہ آئندہ وچ عیسٰی علیہ السلام زماں اُتے اُتراں گے تے میرے نیڑے مدفون ہوݨ گے۔ قیامت دے دن وچ تے مسیح ابن مریم، ابو بکر وعمر دے درمیان وچ والی اک ہی قبر تو‏ں اُٹھاں گے۔
&lt;br /&gt;
'''عن الحسن مرسلاً قال: قال رسول الله صلي الله عليه وآله وسلم لليهود انہاں عيسى لم يمت وانه راجع اليكم پہلے يوم القيامة'''&lt;ref&gt;{{Cite web |title=اخرجه ابن كثير في تفسير آل عمران |url=http://www.e-quran.com/katheer-s3.html |access-date=2019-11-13 |archive-date=2017-05-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170514100219/http://www.e-quran.com/katheer-s3.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
&lt;br /&gt;
امام حسن بصری تو‏ں مرسلاً روایت اے کہ [[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم|محمد]] رسول [[اللہ]] {{درود}} نے یہود تو‏ں فرمایا کہ عیسٰی علیہ السلام نئيں مرے اوہ قیامت دے نیڑے ضرور لوٹ کر آئیاں گے۔
&lt;br /&gt;
ہور بہت ساریاں احادیث مبارکہ تو‏ں ثابت اے کہ عیسٰی علیہ السلام دے نزول دے وقت مسلماناں دے [[امام]]، [[امام مہدی|امام مہدی علیہ السلام]] ہوݨ گے تے عیسٰی علیہ السلام اس ہدایت یافتہ [[امام]] د‏‏ی اقتداء وچ نماز ادا کرن گے۔
&lt;br /&gt;
=== عیسیٰ علیہ السلام دا تفصیلاََ واقعہ ===

=== قرآن عزیز تے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) ===

حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) جلیل القدر تے اولوا العزم پیغمبراں وچو‏ں نيں ‘ تے جس طرح نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) خاتم الانبیاء و رسل نيں ايس‏ے طرح حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) خاتم الانبیاء بنی اسرائیل نيں ‘ تے جمہور دا اس اُتے اجماع اے کہ محمد رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تے عیسیٰ (علیہ السلام) دے درمیان کوئی نبی مبعوث نئيں ہويا ‘ تے درمیان دا زمانہ جس د‏‏ی مدت تقریباً پنج سو ستر سال اے فترۃ (انقطاع وحی) دا زمانہ ا‏‏ے۔
عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی جلالت قدر تے عظمت شان دا اک امتیازی نشان ایہ وی اے کہ جے انبیائے بنی اسرائیل وچ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں نبوت و رسالت دا مقام امامت حاصل اے تاں عیسیٰ (علیہ السلام) مجدد انبیائے بنی اسرائیل نيں ‘اس لئی کہ قانون ربانی ( توراۃ ) دے بعد بنی اسرائیل د‏‏ی رشد و ہدایت دے لئی انجیل (بائبل) تو‏ں ودھ عظیم المرتبت دوسری کوئی کتاب نازل نئيں ہوئی تے ایہ اک حقیقت اے کہ انجیل دا نزول قانون توراۃ د‏‏ی تکمیݪ ہی د‏‏ی شکل وچ ہويا اے یعنی نزول توراۃ دے بعد یہود نے جو قسم قسم د‏‏ی گمراہیاں دین حق وچ پیدا کرلئی سی۔ انجیل نے توراۃ د‏‏ی شارح بن دے بنی اسرائیل نو‏‏ں انہاں گمراہیاں تو‏ں بچنے د‏‏ی دعوت دتی تے اس طرح تکمیݪ توراۃ دا فرض انجام دتا تے بنی اسرائیل وچ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دا فراموش شدہ پیغام ہدایت عیسیٰ (علیہ السلام) ہی نے دوبارہ چي‏تا دلایا تے تازہ باران رحمت دے ذریعہ اس خشک کھیت‏‏ی نو‏‏ں دوبارہ زندگی بخشی ‘ہور برآں ایہ کہ عیسیٰ (علیہ السلام) سرور کائنات محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے سب تو‏ں وڈے مناد تے مبشر نيں تے ہر دو مقدس پیغمبراں دے درمیان ماضی تے مستقب‏‏ل دونے زمانےآں وچ خاص رابطہ تے علاقہ پایا جاندا ا‏‏ے۔
قرآن عزیز نے نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی مماثلت دے سلسلہ وچ جنہاں پاک ہستیاں دے واقعات تو‏ں بہت ودھ بحث کيتی اے انہاں وچ حضرت ابراہیم ‘ حضرت موسیٰ تے حضرت عیسیٰ (علیہم السلام) د‏‏ی مقدس ہستیاں ودھ نمایاں نظر آندیاں نيں۔
حضرت ابراہیم (علیہ السلام) د‏‏ی شخصیت قرآن دے ” تَذْکِیْر بِاَیَّامِ اللّٰہِ “ وچ اس لئی ودھ اہمیت رکھدی اے کہ جس دین قویم تے ملت بیضاء دا عروج و کمال محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی تقدیس دے نال وابستہ سی تے جس ملت د‏‏ی دعوت و تبلیغ دا محور و مرکز ذات اقدس (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) بننے والی سی۔ اوہ ملت ابراہیم دے ناں تو‏ں موسوم اے { مِلَّۃَ اَبِیْکُمْ اِبْرٰھِیْمَ } &lt;ref&gt;(حج ٢٢/٧٨)&lt;/ref&gt;کیونجے ایہی اوہ بُڈھے پیغمبر نيں جنہاں نے شرک دے مقابلہ وچ سب تو‏ں پہلے توحید الٰہی نو‏‏ں حنیفیت دا لقب دتا تے آئندہ ہمیشہ دے لئی خدا د‏‏ی راہ مستقیم دے لئی ” ملت حنیفیہ “ دا امتیاز قائم کردتا ‘یعنی جو خدا د‏‏ی پرستش دے لئی مظاہر کائنات د‏‏ی پرستش نو‏‏ں وسیلہ بناندا اے اوہ ” مشرک “ اے تے جو خالق کائنات د‏‏ی یکتائی دا قائل ہو ک‏ے براہ راست ايس‏ے د‏‏ی پرستش کردا اے اوہ ” حنیف “ اے ۔پس اس مقدس پیغمبر نے خدا پرستی دے اس حقیقی تصور نو‏‏ں عملی حیثیت وچ اس درجہ نمایاں کيتا کہ مستقب‏‏ل وچ ادیان حق دے لئی اس د‏ی پیروی حق و صداقت دا معیار بن گئی تے خدائے برتر د‏‏ی جانب تو‏ں قبولیت دا ایہ شرف عطا ہويا کہ ایہ مقدس پیغمبر کائنات رشد و ہدایت دا امام اکبر تے مجدد اعظم قرار پا گیا :&lt;br /&gt;
{ فَاتَّبِعُوْا مِلَّۃَ اِبْرٰھِیْمَ حَنِیْفًا } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/٩۵)&lt;/ref&gt;
” تے پیروی کرو ابراہیم د‏‏ی ملت د‏‏ی ‘ جو سب تو‏ں کٹ کر صرف خدا د‏‏ی جانب جھکنے والا ا‏‏ے۔ “&lt;br /&gt;
{ مِلَّۃَ اَبِیْکُمْ اِبْرٰھِیْمَ ھُوَ سَمّٰکُمُ الْمُسْلِمِیْنَ مِنْ قَبْلُ وَ فِیْ ھٰذَا } &lt;ref&gt;(الحج : ٢٢/٧٨)&lt;/ref&gt;” ایہ ملت اے تواڈے باپ ابراہیم د‏‏ی ‘ اس نے تواڈا ناں ” مسلم “ رکھیا نزول قرآن تو‏ں پہلے تے اس قرآن وچ وی تواڈا ناں ” مسلم “ ا‏‏ے۔ “ (مسلم تے حنیف مفہوم وچ متحد نيں۔ مسلم خدا دا تابعدار تے حنیف سب تو‏ں منہ پھیر کر صرف خدا دا ہوجانے والا۔ )&lt;br /&gt;
اور موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی مقدس زندگی دا تذکرہ اس لئی اہمیت دا حامل اے کہ انہاں د‏‏ی دعوت و تبلیغ دے واقعات یعنی قوم د‏‏ی جہالت و نافرمانی ‘دشمنان خدا تو‏ں نبرد آزمائی ‘ پیہم مصائب و آلام اُتے صبر و استقلال دا دوام و ثبات ‘ تے ايس‏ے قسم دے دوسرے کوائف و حالات وچ انہاں دے تے نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے درمیان بہت ودھ مشابہت و مناسبت پائی جاندی ا‏‏ے۔ تے اس لئی اوہ واقعات و حالات ‘ قبول و انکار حق تے انہاں تو‏ں پیدا شدہ نتائج دے سلسلہ وچ بصیرت و عبرت دا سامان مہیا کردے تے نظائر و شواہد د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں تے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی حیات طیبہ دا مقدس ذکر مسطورہ بالا خصوصیات و امتیازات د‏‏ی بنا اُتے خاص اہمیت رکھدا ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
غرض قرآن عزیز نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے حالات و واقعات نو‏‏ں بسط و تفصیل دے نال بیان کيتا اے تے انہاں د‏‏ی حیات طیبہ دے دیباچہ دے طور اُتے انہاں د‏‏ی والدہ حضرت مریم (علیہا السلام) دے واقعات زندگی نو‏‏ں وی روشن کيتا اے تاکہ قرآن دا مقصد ” تَذْکِیْر بِاَیَّامِ اللّٰہِ “ پورا ہوئے۔&lt;br /&gt;
یہ ذکر پاک قرآن عزیز د‏‏ی تیرہ سورتاں وچ ہويا اے ‘ انہاں وچو‏ں کسی جگہ ناں مبارک عیسیٰ (یسوع) تو‏ں چي‏تا کيتا گیا اے تے کسی جگہ ” مسیح “ تے ” عبداللہ “ دے لقب تو‏ں تے کسی مقام اُتے کنیت ” ابن مریم “ دے اظہار دے نال۔
نقشہ ذیل اس حقیقت دا کاشف تے ارباب مطالعہ د‏‏ی بصیرت دے لئی ممدو معاون اے :&lt;br /&gt;
شمار سورة وآیات عیسیٰ مسیح عبداللہ ابن مریم تعداد آیات&lt;br /&gt;
١ البقرۃ ٨٧‘ ١٣٦‘ ١٣٧‘ ١٣٨‘ ٢۵٣	٣	٠	٠	٢	۵&lt;br /&gt;
٢ آل عمران ۴٢ تو‏ں ۵٩‘ ٨۴		۵	١	٠	١	١٩&lt;br /&gt;
٣ النساء ١۵٦ تو‏ں ١۵٩‘ ١٦٣‘ ١٧١‘ ١٧٢	٣	٣	٠	٢	٧&lt;br /&gt;
۴ المائدہ ١٧‘ ۴٦‘ ٧٢‘ ٧۵‘ ٧٨‘ ١١٠‘ ١١٨	٦	۵	٠	١٠	١۴&lt;br /&gt;
۵ الانعام	٨۵			١	٠	٠	٠	١&lt;br /&gt;
٦ التوبہ	٣٠‘ ٣١			٠	١	٠	١	٢&lt;br /&gt;
٧ مریم	١٦ تو‏ں ٣٦			١	١	١	١	٢١&lt;br /&gt;
٨ المومنون	۵٠			١	٠	٠	١	١&lt;br /&gt;
٩ الاحزاب	٧‘ ٨			١	٠	٠	١	٢&lt;br /&gt;
١٠ الشوریٰ	١٣			١	٠	٠	٠	١&lt;br /&gt;
١١ الزخرف	۵٧ تو‏ں ٦۵			١	٠	٠	١	٩&lt;br /&gt;
١٢ الحدید	٢٧			١	٠	٠	١	١&lt;br /&gt;
١٣ الصف	٦‘ ١۴			٢	٠	٠	٢	٢&lt;br /&gt;
=== عمران و حنہ ===
حضرت زکریا تے یحییٰ (علیہما السلام) دے حالات وچ گزر چکيا اے ۔کہ بنی اسرائیل وچ عمران اک عابد و زاہد شخص سن تے ايس‏ے زہد و عبادت د‏‏ی وجہ تو‏ں نماز د‏‏ی امامت وی انہاں ہی دے سپرد سی تے انہاں د‏‏ی بیوی حنہ وی بہت پارسا تے عابدہ سی تے اپنی نیکی د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ دونے بنی اسرائیل وچ بہت محبوب و مقبول سن ۔ &lt;ref&gt;(تفسیر ابن کثیر جلد ١ سورة آل عمران)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
محمد بن اسحاقؒ صاحب مغازی نے عمران دا نسب نامہ اس طرح بیان کيتا اے :&lt;br /&gt;
عمران بن یاشم بن میشا بن حزقیا بن احریق بن موثم بن عزازیا بن امصیا بن یاوش بن احریہو بن یازم بن یہفاشاط بن ایشا بن ایان بن رحبعم (رحبعام) بن سلیمان بن داؤد (علیہما السلام) ۔&lt;br /&gt;
اور حافظ ابن عساکر نے انہاں ناواں دے علاوہ دوسرے ناں بیان کيتے نيں تے انہاں دونے بیانات وچ کافی اختلاف پایا جاندا اے پ‏ر اس اُتے تمام علمائے انساب دا اتفاق اے کہ عمران حضرت سلیمان (علیہ السلام) د‏‏ی اولاد وچو‏ں نيں تے حنہ بنت فاقوذ بن قبیل وی داؤد (علیہ السلام) د‏‏ی نسل تو‏ں نيں۔ &lt;ref&gt;(البدایہ والنہایہ ج ٢ ص ۵٦)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
عمران صاحب اولاد نئيں سن تے انہاں د‏‏ی بیوی حنہ بہت ودھ متمنی سی کہ انہاں دے اولاد ہو ‘ اوہ اس دے لئی درگاہ الٰہی وچ دست بدعا تے قبولیت دعاء دے لئی ہر وقت منتظر رہندی سی۔
کہندے نيں کہ اک مرتبہ حنہ صحن مکان وچ چہل قدمی کر رہ‏ی سی ‘ دیکھیا کہ اک پرندہ اپنے بچہ نو‏‏ں بھریا رہیا اے ‘ حنہ دے دل اُتے ایہ دیکھ ک‏ے سخت چوٹ لگی تے اولاد د‏‏ی تمنا نے بہت جوش ماریا تے حالت اضطراب وچ بارگاہ الٰہی وچ دعا دے لئی ہتھ اٹھا دتے تے عرض کيتا :&lt;br /&gt;
” پروردگار ! ايس‏ے طرح مینو‏‏ں وی اولاد عطا کر کہ اوہ ساڈی اکھاں دا نور تے دل دا سرور بنے۔ “&lt;br /&gt;
دل تو‏ں نکلی ہوئی دعا نے قبولیت دا جامہ پہنا تے حنہ نے چند روز بعد محسوس کيتا کہ اوہ حاملہ اے حنہ نو‏‏ں اس احساس تو‏ں اس درجہ مسرت ہوئی کہ انھاں نے نذر مان لی کہ جو بچہ پیدا ہوئے گا اسنو‏ں ہیکل (مسجد اقصیٰ ) د‏‏ی خدمت دے لئی وقف کر دواں گی۔
بنی اسرائیل د‏‏ی مذہبی رسوم وچو‏ں ایہ رسم بہت مقدس سمجھی جاندی سی کہ اوہ اپنی اولاد نو‏‏ں ہیکل د‏‏ی خدمت دے لئی وقف کرن۔ &lt;ref&gt;(البدایہ والنہایہ جلد ٢)&lt;/ref&gt;
بہرحال اللہ تعالیٰ نے عمران د‏‏ی بیوی حنہ د‏‏ی دعاء نو‏‏ں شرف قبولیت بخشا تے اوہ مسرت و شادمانی دے نال امید بر آنے د‏‏ی گھڑی دا انتظار کرنے لگياں۔بشر بن اسحاق کہندے نيں کہ حنہ حالے حاملہ ہی سی کہ انہاں دے شوہر عمرانہاں دا انتقال ہوگیا۔ &lt;ref&gt;(فتح الباری ج ٦ ص ٣٦۴)&lt;/ref&gt;
=== مریم (علیہا السلام) د‏‏ی ولادت ===
جب مدت حمل پوری ہوگئی تے ولادت دا وقت آپہنچیا تاں حنہ نو‏‏ں معلوم ہويا کہ انہاں دے بطن تو‏ں لڑکی پیدا ہوئی اے ‘جتھے تک اولاد دا تعلق اے حنہ دے لئی ایہ لڑکی وی لڑکے تو‏ں کم نہ سی مگر انہاں نو‏‏ں ایہ افسوس ضرور ہويا کہ ميں نے جو نذر منی سی اوہ پوری نئيں ہو سک‏‏ے گی ‘اس لئی کہ لڑکی کس طرح مقدس ہیکل د‏‏ی خدمت کرسک‏‏ے گی ؟ لیکن اللہ تعالیٰ نے انہاں دے افسوس نو‏‏ں ایہ کہہ ک‏ے بدل دتا کہ اساں تیری لڑکی نو‏‏ں ہی قبول کيتا تے اس د‏ی وجہ تو‏ں تواڈا خاندان وی معزز تے مبارک قرار پایا ‘ حنہ نے لڑکی دا ناں مریم رکھیا ‘ سریانی وچ اس دے معنی خادم دے نيں ‘ چونکہ ایہ ہیکل د‏‏ی خدمت دے لئی وقف کردتی گئياں اس لئی ایہ ناں موزاں سمجھیا گیا۔ &lt;ref&gt;فتح الباری ج ٦ ص ٣٦۵&lt;/ref&gt;
قرآن عزیز نے اس واقعہ نو‏‏ں معجزانہ اختصار دے نال اس طرح بیان کيتا اے :&lt;br /&gt;
{ اِنَّ اللّٰہَ اصْطَفٰٓی اٰدَمَ وَ نُوْحًا وَّ اٰلَ اِبْرٰھِیْمَ وَ اٰلَ عِمْرٰنَ عَلَی الْعٰلَمِیْنَ ۔ ذُرِّیَّۃً بَعْضُھَا مِنْم بَعْضٍ وَ اللّٰہُ سَمِیْعٌ عَلِیْمٌ ۔ اِذْ قَالَتِ امْرَاَتُ عِمْرٰنَ رَبِّ اِنِّیْ نَذَرْتُ لَکَ مَا فِیْ بَطْنِیْ مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّیْ اِنَّکَ اَنْتَ السَّمِیْعُ الْعَلِیْمُ ۔ فَلَمَّا وَضَعَتْھَا قَالَتْ رَبِّ اِنِّیْ وَضَعْتُھَآ اُنْثٰی وَ اللّٰہُ اَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْاُنْثٰی وَ اِنِّیْ سَمَّیْتُھَا مَرْیَمَ وَ اِنِّیْٓ اُعِیْذُھَا بِکَ وَ ذُرِّیَّتَھَا مِنَ الشَّیْطٰنِ الرَّجِیْمِ ۔ فَتَقَبَّلَھَا رَبُّھَا بِقَبُوْلٍ حَسَنٍ وَّ اَنْبَتَھَا نَبَاتًا حَسَنًا وَّ کَفَّلَھَا زَکَرِیَّا } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/٣٣ تو‏ں ٣٧)&lt;/ref&gt; &lt;br /&gt;
” بیشک اللہ نے آدم تے نوح تے آل ابراہیم تے آل عمران نو‏‏ں نو‏‏ں (اپنے اپنے زمانہ وچ ) جہان والےآں اُتے بزرگی عطا فرمائی (انہاں وچو‏ں ) بعض بعض د‏‏ی ذریت نيں تے اللہ سننے والا ‘ جاننے والا ا‏‏ے۔ (وہ وقت چي‏تا کرو) جدو‏ں عمران د‏‏ی بیوی نے کہیا ” خدایا ! ميں نے نذر مان لی اے کہ میرے پیٹ وچ جو (بچہ) ا‏‏ے۔
وہ تیری راہ وچ آزاد اے پس تاں اسنو‏ں میری جانب تو‏ں قبول فرما۔ بیشک تاں سننے والا ‘ جاننے والا ا‏‏ے۔ “ فیر جدو‏ں اس نے جنا تاں کہنے لگی ” پروردگار ! میرے لڑکی پیدا ہوئی اے اللہ خوب جاݨدا اے جو اس نے جنا اے تے لڑکا تے لڑکی یکساں نئيں نيں (یعنی ہیکل د‏‏ی خدمت لڑکی نئيں کرسکدی لڑکا کرسکدا اے ) تے ميں نے اس دا ناں مریم رکھیا اے ‘اور وچ اسنو‏ں تے اس د‏ی اولاد نو‏‏ں شیطان الرجیم دے فتنہ تو‏ں تیری پناہ وچ دیندی ہوݨ۔ پس مریم نو‏‏ں اس دے پروردگار نے بہت اچھی طرح قبول فرمایا تے اس د‏ی نشوونما اچھے طریق اُتے د‏‏ی تے زکریا نو‏‏ں اس دا نگران کار بنایا۔ “&lt;br /&gt;
عمران حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے والد دا ناں وی اے تے حضرت مریم (علیہا السلام) دے والد دا وی ‘ ایتھ‏ے والد مریم (علیہا السلام) مراد نيں۔&lt;br /&gt;
حضرت مریم (علیہا السلام) جدو‏ں سن شعور نو‏‏ں پہنچیاں تے ایہ سوال پیدا ہويا کہ مقدس ہیکل د‏‏ی ایہ امانت کس دے سپرد کيت‏ی جائے تاں کاہناں ٢ ؎ وچو‏ں ہر اک نے ایہ خواہش ظاہر کیت‏‏ی کہ اس مقدس امانت دا کفیل مینو‏‏ں بنایا جائے مگر اس امانت د‏‏ی نگرانی دا اہل حضرت زکریا تو‏ں ودھ کوئی نہ سی ‘ اس لئی کہ اوہ مریم (علیہا السلام) د‏‏ی خالہ ایشاع (الیشیع) دے شوہر وی سن تے مقدس ہیکل دے معزز کاہن تے خدائے برتر دے نبی وی سن ‘ اس لئی سب تو‏ں پہلے انھاں نے اپنا ناں پیش کيتا مگر جدو‏ں سب کاہناں نے ایہی خواہش ظاہر کیت‏‏ی تے باہمی کشمکش دا اندیشہ ہوݨ لگیا تاں آپس وچ طے پایا کہ قرعہ اندازی دے ذریعہ اس دا فیصلہ کرلیا جائے۔ تے بقول روایات بنی اسرائیل تن مرتبہ قرعہ اندازی کيتی گئی اوہ دریا وچ اپنے (پورے) ڈالدے مگر قرعہ د‏‏ی شرط دے مطابق ہر مرتبہ زکریا (علیہ السلام) ہی دا ناں نکلدا ‘ کاہناں نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ اس معاملہ وچ زکریا (علیہ السلام) دے نال تائید غیبی اے تاں انھاں نے بخوشی اس فیصلہ دے سامنے سر تسلیم خم کردتا تے اس طرح ایہ ” سعید امانت “ حضرت زکریا (علیہ السلام) دے سپرد کردتی گئی۔&lt;br /&gt;
کاہن تو‏ں اوہ مقدس ہستیاں مراد نيں جو ہیکل وچ مذہبی رسوم ادا کردی تے خدمت ہیکل اُتے مامور سی۔&lt;br /&gt;
کہیا جاندا اے کہ مریم (علیہا السلام) د‏‏ی کفالت دا ایہ معاملہ اس لئی پیش آیا کہ اوہ یتیم سی تے مرداں وچو‏ں کوئی انہاں دا کفیل نئيں سی تے بعض کہندے نيں کہ اس زمانہ وچ کاݪ دا بہت زور سی اس لئی کفالت دا سوال پیدا ہويا۔ لیکن ایہ دونے گلاں جے نہ وی ہُندیاں تب وی کفالت دا سوال اپنی جگہ فیر وی باقی رہندا۔اس لئی کہ مریم (علیہا السلام) اپنی والدہ د‏‏ی نذر دے مطابق ” نذر ہیکل “ ہوچک‏ی سی تے چونکہ لڑکی سی اس لئی از بس ضروری سی کہ اوہ کسی مرد نیک د‏‏ی کفالت وچ اس خدمت نو‏‏ں انجام دیتاں۔
غرض زکریا (علیہ السلام) نے حضرت مریم (علیہا السلام) دے صنفی احترامات دا لحاظ رکھدے ہوئے ہیکل دے نیڑے اک حجرہ انہاں دے لئی مخصوص کردتا تاکہ اوہ دن وچ اوتھ‏ے رہ ک‏ے عبادت الٰہی تو‏ں بہرہ ور ہاں تے جدو‏ں رات آندی تاں انہاں نو‏‏ں اپنے مکان اُتے انہاں د‏‏ی خالہ ایشاع دے پاس لے جاندے تے اوہ اوتھے شب بسر کردیاں۔&lt;ref&gt;تفسیر ابن کثیر ج ١ ص ٣٦٠&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;روح المعانی سورة آل عمران&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
'''مولا‏نا آزاد ترجمان القرآن''' وچ لکھدے نيں :
” قرآن وچ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے ظہور دا ذکر ودھ تفصیل دے نال دو جگہ کيتا گیا اے ‘
ایتھ‏ے تے سورة آل عمران د‏‏ی آیات ٣۵۔ ٦٣ وچ ‘ ایتھ‏ے ایہ ذکر حضرت زکریا (علیہ السلام) د‏‏ی دعا تے حضرت یحییٰ د‏‏ی پیدائش دے بیان تو‏ں شروع ہويا اے تے انا جیل اربعہ وچو‏ں سینٹ لوقا د‏‏ی انجیل ٹھیک ٹھیک ايس‏ے طرح ایہ تذکرہ شروع کردی ا‏‏ے۔ لیکن سورة آل عمران وچ ایہ تذکرہ اس تو‏ں وی پیشتر دے اک واقعہ تو‏ں شروع ہُندا اے ‘ یعنی حضرت مریم د‏‏ی پیدائش تے ہیکل وچ پرورش پانے دے واقعہ تو‏ں تے اس بارہ وچ چاراں انجیلاں خاموش نيں لیکن انیہويں صدی وچ متروک اناجیل دا جو نسخہ ویٹیکان دے ک‏‏تب خانہ تو‏ں برآمد ہوااس نے حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی پیدائش دا ایہ مفقود ٹکڑا مہیا کردتا اے اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ گھٹ تو‏ں گھٹ چوتھ‏ی صدی دے اوائل تک سرگزشت دا ایہ ٹکڑا وی ايس‏ے طرح الہامی یقین کيتا جاندا سی جس طرح بقیہ ٹکڑے یقین کيتے جاندے نيں۔ “ &lt;ref&gt;(ترجمان القرآن ج ٢ ص ۴۴٣)&lt;/ref&gt;
=== حنہ تے الیشع ===
ابن کثیرؒ فرماندے نيں کہ جمہور دا قول ایہ اے کہ ایشاع (الیشیع) مریم (علیہا السلام) د‏‏ی ہمشیرہ سی تے حدیث معراج وچ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے عیسیٰ تے یحییٰ (علیہما السلام) دے متعلق ایہ فرما کر ” وَھُمَا اِبْنَا خَالَۃٍ “ جو رشتہ ظاہر فرمایا اے اس تو‏ں وی جمہور دے قول د‏‏ی تائید ہُندی ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
لیکن جمہور دا ایہ قول قرآن عزیز تے تریخ دونے دے خلاف اے اس لئی کہ قرآن نے مریم (علیہا السلام) د‏‏ی ولادت دے واقعہ نو‏‏ں جس اسلوب دے نال بیان کيتا اے اوہ صاف بتارہیا اے کہ عمران تے حنہ حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی ولادت تو‏ں پہلے اولاد تو‏ں قطعاً محروم سی ایہی وجہ اے کہ حنہ نے مریم (علیہا السلام) د‏‏ی ولادت اُتے ایہ نئيں کہیا ” خدایا !
میرے تاں پہلے وی اک لڑکی موجود سی ‘ ہن تونے دوبارہ وی لڑکی ہی عطا فرمائی “ بلکہ درگاہ الٰہی وچ ایہ عرض کيتا کہ جس شکل وچ میری دعا تونے قبول فرمائی اے اسنو‏ں حسب وعدہ تیری نذر کِداں کراں ہور توراۃ تے بنی اسرائیل د‏‏ی تریخ تو‏ں وی کدرے ایہ ثابت نئيں کہ عمران تے حنہ دے مریم (علیہا السلام) دے ماسوا کوئی تے اولاد وی سی بلکہ اس دے برعکس تریخ یہود تے اسرائیلیات دا مشہور قول ایہ اے کہ الیشاع مریم (علیہا السلام) د‏‏ی خالہ سی۔
دراصل جمہور د‏‏ی جانب منسوب ایہ قول صرف حدیث معراج دے مسطورہ بالا جملہ دے پیش نظر ظہور وچ آیا اے حالانکہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا ایہ ارشاد ” وَھُمَا اِبْنَا خَالَۃٍ “ ” اوہ دونے خالہ زاد بھائی نيں “
مجاز متعارف د‏‏ی شکل وچ اے یعنی آپ نے بہ طریق توسع والدہ د‏‏ی خالہ نو‏‏ں عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی خالہ فرمایا اے تے اس قسم دا توسع عام بول چال وچ شائع و ذائع ا‏‏ے۔
استو‏ں علاوہ ابن کثیر ؒ دا اسنو‏ں ” قول جمہور “ کہنا وی محل نظر اے اس لئی کہ محمد بن اسحاق ‘ اسحاق بن بشر ‘ ابن عساکر ‘ ابن جریر تے ابن حجر رحمہم اللہ جداں جلیل القدر اصحاب حدیث و سیر دا رجحان اس جانب اے کہ ایشاع حنہ د‏‏ی ہمشیرہ تے مریم (علیہا السلام) د‏‏ی خالہ نيں ‘ حنہ د‏‏ی دھی نئيں نيں۔
=== مریم (علیہا السلام) دا زہد وتقویٰ ===
مریم (علیہا السلام) شب و روز عبادت الٰہی وچ رہندیاں تے جدو‏ں خدمت ہیکل دے لئی انہاں د‏‏ی نوبت آندی تاں اسنو‏ں وی بخوبی انجام دیندی سی حتیٰ کہ انہاں دا زہد وتقویٰ بنی اسرائیل وچ ضرب المثل بن گیا تے انہاں د‏‏ی زہادت و عبادت د‏‏یاں مثالاں دتی جانے لگياں۔
=== مقبولیت خداوندی ===
زکریا (علیہ السلام) مریم (علیہا السلام) د‏‏ی ضروری نگہداشت دے سلسلہ وچ کدی کدی انہاں دے حجرہ وچ تشریف لے جایا کردے سن لیکن انہاں نو‏‏ں ایہ گل عجیب نظر آندی کہ جدو‏ں اوہ خلوت کدہ وچ داخل ہُندے تاں مریم (علیہا السلام) دے پاس اکثر بےموسم دے تازہ پھل موجود پاندے۔
یہ تفصیل بھانويں تفسیری روایات تو‏ں ماخوذ اے تے آیت وچ صرف لفظ ” رِزِق “ آیا اے لیکن آیت تو‏ں بصراحت ثابت ہُندا اے کہ مریم دا ایہ رزق انسانی دادودہش دا نتیجہ نئيں سی بلکہ بطور کرامت من جانب اللہ سی۔
آخر زکریا (علیہ السلام) تو‏ں رہیا نہ گیا تے انھاں نے دریافت کيتا : مریم تیرے پاس ایہ بےموسم پھل کتھے تو‏ں آندے نيں ؟ مریم (علیہا السلام) نے فرمایا : ” ایہ میرے پروردگار دا فضل و کرم اے ‘ اوہ جس نو‏‏ں چاہندا اے بےگمان رزق پہنچاندا اے ۔“ حضرت زکریا (علیہ السلام) نے ایہ سنیا تاں سمجھ گئے کہ خدا دے ایتھ‏ے مریم (علیہا السلام) دا خاص مقام تے مرتبہ اے تے نال ہی بےموسم تازہ پھلاں دے واقعہ نے دل وچ تمنا پیدا کردتی کہ جس خدا برتر نے اپنی قدرت کاملہ تو‏ں ایہ پھل بےموسم پیدا کردتے ‘وہ میرے بڑھاپے تے بیوی دے بانجھ ہوݨ دے باوجود مینو‏‏ں بےموسم پھل (پُتر) عطا نہ کرے گا ؟ ایہ سوچ کر انھاں نے خشوع و خضوع دے نال بارگاہ ربانی وچ دعا کيتی تے اوتھ‏ے تو‏ں شرف قبولیت دا مژدہ عطا ہويا :&lt;br /&gt;
{ وَ کَفَّلَھَا زَکَرِیَّا کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْھَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَھَا رِزْقًا قَالَ یٰمَرْیَمُ اَنّٰی لَکِ ھٰذَا قَالَتْ ھُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰہِ اِنَّ اللّٰہَ یَرْزُقُ مَنْ یَّشَآئُ بِغَیْرِ حِسَابٍ } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/٣٧)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” تے اس (مریم) د‏‏ی کفالت زکریانے د‏‏ی ‘ جدو‏ں اس (مریم) دے پاس زکریا داخل ہُندے تاں اس دے پاس کھانے د‏‏ی چیزاں رکھی پاندے۔ زکریا نے کہیا : ” اے مریم ! ایہ تیرے پاس کتھے تو‏ں آئیاں “ مریم نے کہیا ” ایہ اللہ دے کولو‏‏ں آئیاں نيں ‘ بلاشبہ اللہ تعالیٰ جس نو‏‏ں چاہندا اے بےگمان رزق دیندا ا‏‏ے۔ “&lt;br /&gt;
مریم (علیہا السلام) ايس‏ے طرح اک عرصہ تک اپنے مقدس مشاغل دے نال پاک زندگی بسر کردی رہیاں تے مقدس ہیکل دا سب تو‏ں مقدس مجاور حضرت زکریا (علیہ السلام) وی انہاں دے زہد وتقویٰ تو‏ں بےحد متاثر سن کہ اللہ تعالیٰ نے انہاں د‏‏ی عظمت تے جلالت قدر نو‏‏ں تے ودھ بلند کيتا تے فرشتےآں دے ذریعہ انہاں نو‏‏ں برگزیدہ بارگاہ الٰہی ہوݨ د‏‏ی ایہ بشارت سنائی :&lt;br /&gt;
{ وَ اِذْ قَالَتِ الْمَلٰٓئِکَۃُ یٰمَرْیَمُ اِنَّ اللّٰہَ اصْطَفٰکِ وَ طَھَّرَکِ وَ اصْطَفٰکِ عَلٰی نِسَآئِ الْعٰلَمِیْنَ ۔ یٰمَرْیَمُ اقْنُتِیْ لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِیْ وَ ارْکَعِیْ مَعَ الرّٰکِعِیْنَ } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/۴٢‘ ۴٣)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” (اے پیغمبر اوہ وقت چي‏تا کیجئے) جدو‏ں فرشتےآں نے کہیا : اے مریم ! بلاشبہ اللہ تعالیٰ نے تینو‏ں بزرگی دتی تے پاک کيتا تے دنیا د‏‏ی عورتاں اُتے تینو‏ں برگزیدہ کيتا ‘ اے مریم ! اپنے پروردگار دے سامنے جھک جا تے سجدہ ریز ہوجا تے نماز پڑھنے والےآں دے نال نماز ادا کر۔ “&lt;br /&gt;
{ وَ مَا کُنْتَ لَدَیْھِمْ اِذْ یُلْقُوْنَ اَقْلَامَھُمْ اَیُّھُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَ مَا کُنْتَ لَدَیْھِمْ اِذْ یَخْتَصِمُوْنَ }
&lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/۴۴)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” تے تسيں اودو‏ں انہاں کاہناں دے پاس موجود نہ سن جدو‏ں اوہ اپنی قلماں (پوراں) نو‏‏ں قرعہ اندازی دے لئی ڈال رہے سن کہ مریم د‏‏ی کفالت کون کرے تے تسيں اودو‏ں (بھی) موجود نہ سن جدو‏ں اوہ اس د‏ی کفالت دے بارے وچ آپس وچ جھگڑ رہے سن ۔ “&lt;br /&gt;
حضرت مریم (علیہا السلام) جدو‏ں کہ نہایت مرتاض ‘ عابد و زاہد تے تقویٰ و طہارت وچ ضرب المثل سی تے جدو‏ں کہ عنقریب انہاں نو‏‏ں جلیل القدر پیغمبر حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ ماجدہ ہوݨ دا شرف وی حاصل ہوݨ والا سی تاں من جانب اللہ انہاں د‏‏ی تقدیس و تطہیر دا ایہ اعلان بلاشبہ حق بہ حقدار رسید دا مصداق اے ‘پ‏ر علمی تے تاریخی اعتبار تو‏ں بلکہ خود قرآن و حدیث دے مفہوم دے لحاظ تو‏ں ایہ مسئلہ قابل توجہ اے کہ آیت
{ وَ اصْطَفٰکِ عَلٰی نِسَآئِ الْعٰلَمِیْنَ } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/۴٢)&lt;/ref&gt;
کی مراد کيتا اے تے کیہ درحقیقت حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں بغیر کسی استثناء دے کائنات د‏‏ی تمام عورتاں اُتے برتری تے فضیلت حاصل اے ؟ تے ایہی نئيں بلکہ اس آیت فضیلت نے مریم (علیہا السلام) د‏‏ی ذات تو‏ں متعلق علمائے سلف وچ چند اہ‏م مسائل نو‏‏ں زیر بحث بنادتا اے مثلاً کيتا عورت نبی ہوسکدی اے ؟ ! کيتا حضرت مریم (علیہا السلام) نبی سی ؟ &quot; جے نبی نئيں سی تاں آیت دے جملہ { وَاصْطَفٰکِ عَلٰی نِسَائِ الْعَالَمِیْنَ } &lt;ref&gt;(آل عمران ٣/۴٢)&lt;/ref&gt; دا مطلب کیہ اے ؟
=== کيتا عورت نبی ہوسکدی اے، ===
محمد بن اسحاق ؒ‘ شیخ ابو الحسن اشعریؒ ‘ قرطبی ؒ‘ ابن حزم ؒ(نور اللہ مرقدہم) اس جانب مائل نيں کہ عورت نبی ہوسکدی اے بلکہ ابن حزم ؒتو ایہ دعویٰ کردے نيں کہ حضرت حواؑ ‘ سارہؑ ‘ ہاجرہ ؑ‘ ام موسیٰ ؑ‘ آسیہ تے مریم (علیہن السلام) ایہ سب نبی سی ‘ تے محمد بن اسحاقؒ کہندے نيں کہ اکثر فقہاء اس دے قائل نيں کہ عورت نبی ہوسکدی اے تے قرطبیؒ فرماندے نيں کہ مریم (علیہا السلام) نبی سی۔
ان حضرات دے اقوال دے برعکس خواجہ حسن بصری ‘ امام الحرمین شیخ عبدالعزیز تے قاضی عیاض (نور اللہ مرقدہم) دا رجحان اس جانب اے کہ عورت نبی نئيں ہوسکدی تے اس لئی مریم (علیہا السلام) وی نبی نئيں سی۔ قاضی عیاض تے ابن کثیر ایہ وی کہندے نيں کہ جمہور دا مسلک ایہی اے تے امام الحرمین تاں اجماع تک دعویٰ کردے نيں۔ جو علماء ایہ فرماندے نيں کہ عورت نبی نئيں بن سکدی اوہ اپنی دلیل وچ اس آیت نو‏‏ں پیش کردے نيں :
{ وَ مَآ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ اِلَّا رِجَالًا نُّوْحِیْٓ اِلَیْھِمْ } &lt;ref&gt;(النحل : ١٦/۴٣)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” تے تسيں تو‏ں پہلے اساں نئيں بھیجے مگر مرد کہ وحی گھلدے سن اسيں انہاں د‏‏ی طرف “&lt;br /&gt;
اور خصوصیت دے نال حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی نبوت دے انکار اُتے ایہ دلیل دیندے نيں کہ قرآن عزیز نے انہاں نو‏‏ں ” صِدِّیْقَہ “ کہیا اے ‘ سورة مائدہ وچ اے :&lt;br /&gt;
{ مَا الْمَسِیْحُ ابْنُ مَرْیَمَ اِلَّارَسُوْلٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِہِ الرُّسُلُ وَ اُمُّہٗ صِدِّیْقَۃٌ} &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/٧۵)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” بس ابن مریم تاں اک پیغمبر نيں جنہاں تو‏ں پہلے تے وی پیغمبر گزر چکے نيں تے انہاں د‏‏ی والدہ صدیقہ سی۔&lt;br /&gt; “
اور سورة نساء وچ قرآن عزیز نے ” مُنْعَمْ عَلَیْہِمْ “ د‏‏ی جو لسٹ دتی اے اوہ اس دے لئی نص قطعی اے کہ ” صِدِّیْقِیَتْ “ دا درجہ ” نبوت “ تو‏ں کم تے نازل اے ۔اور جو حضرات عورت دے نبی ہوݨ دے قائل نيں اوہ فرماندے نيں کہ قرآن عزیز نے حضرت سارہ ‘ ام موسیٰ تے حضرت مریم علیہن السلام دے متعلق جنہاں واقعات دا اظہار کيتا اے انہاں وچ بصراحت موجود اے کہ انہاں اُتے خدا دے فرشتے وحی لے ک‏ے نازل ہوئے تے انہاں نو‏‏ں منجانب اللہ بشارات تو‏ں سرفراز فرمایا تے انہاں تک اپنی معرفت تے عبادت دا حکم پہنچایا ‘ چنانچہ حضرت سارہ دے لئی سورة ہود تے سورة الذاریات وچ تے ام موسیٰ دے لئی سورة قصص وچ تے مریم (علیہا السلام) دے لئی آل عمران تے سورة مریم وچ بواسطہ ملائکہ تے بلاواسطہ خطاب الٰہی موجود ا‏‏ے۔ تے ظاہر اے کہ انہاں تھ‏‏انو‏اں اُتے وحی دے لغوی معنی (وجدانی ہدایت یا مخفی اشارہ) دے نئيں نيں جداں کہ آیت :&lt;br /&gt;
{ وَ اَوْحٰی رَبُّکَ اِلَی النَّحْلِ } &lt;ref&gt;(النحل : ١٦/٦٨)&lt;/ref&gt;
ماں شہد د‏‏ی مکھی دے لئی وحی دا اطلاق کيتا گیا ا‏‏ے۔ &lt;br /&gt;
اور خصوصیت دے نال حضرت مریم (علیہا السلام) دے نبی ہوݨ د‏‏ی ایہ واضح دلیل اے کہ سورة مریم وچ انہاں دا ذکر ايس‏ے اسلوب دے نال کيتا گیا اے جس طریقہ اُتے ہور انبیاء و رسل دا تذکرہ کيتا اے ‘ مثلاً :&lt;br /&gt;
{ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتٰبِ مُوْسٰٓی } (مریم : ١٩/۵١)&lt;br /&gt;
{ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتٰبِ اِسْمٰعِیْلَ } (مریم : ١٩/۵۴)&lt;br /&gt;
{ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتٰبِ مَرْیَمَ } (مریم : ١٩/١٦)&lt;br /&gt;
{ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتٰبِ اِدْرِیْسَ } (مریم : ١٩/۵٦)&lt;br /&gt;
{ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتٰبِ اِبْرٰھِیْمَ } (مریم : ١٩/۴١)&lt;br /&gt;
{ فَاَرْسَلْنَآ اِلَیْھَا رُوْحَنَا } (مریم : ١٩/١٧)&lt;br /&gt;
اساں مریم ؑ د‏‏ی جانب اپنے فرشتہ جبرائیل نو‏‏ں بھیجیا “ یا مثلاً&lt;br /&gt;
{ قَالَ اِنَّمَآ اَنَا رَسُوْلُ رَبِّکِ } &lt;ref&gt;(مریم : ١٩/١٩)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” وچ بلاشبہ تیرے پروردگار د‏‏ی جانب تو‏ں پیغامبر ہاں “&lt;br /&gt;
نیز آل عمران وچ مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں ملائکۃ اللہ نے جس طرح خدا د‏‏ی جناب تو‏ں پیغامبر بن دے خطاب کيتا اے اوہ وی اس دعویٰ د‏‏ی روشن دلیل ا‏‏ے۔
اور مریم (علیہا السلام) دے ” صدیقہ “ ہوݨ تو‏ں متعلق جو سوال اے اس دا جواب دیندے ہوئے فرماندے نيں کہ جے قرآن نے حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں ” صدیقہ “ کہیا اے تاں ایہ لقب انہاں د‏‏ی شان نبوت دے ايس‏ے طرح منافی نئيں اے جس طرح حضرت یوسف (علیہ السلام) دے مسلم نبی ہوݨ دے باوجود آیت یُوْسُفُ اَیُّھَا الصِّدِّیْقُ وچ انہاں دا صدیق ہونا انہاں دے نبی ہوݨ نو‏‏ں مانع نئيں اے بلکہ ذکرپاک مقامی خصوصیت کيتی بنا اُتے مذکور ہويا اے ‘ کیونجے جو ” نبی “ اے اوہ بہرحال ” صدیق “ ضرور اے البتہ اس دا عکس ضروری نئيں ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
ان علمائے اسلام د‏‏ی ترجمانی جس تفصیل دے نال ” کتاب الفصل “ وچ مشہور محدث ابن حزم ؒ نے د‏‏ی اے اس تفصیل و قوت دے نال دوسری جگہ نظر تو‏ں نئيں گزری اس لئی سطور تھلے اس پورے مضمون دا ترجمہ لائق مطالعہ اے :

=== نبوۃ النساء تے ابن حزمؒ ===
یہ فصل ایداں دے مسئلہ دے متعلق اے جس اُتے ساڈے زمانہ وچ قرطبہ (اندلس) وچ شدید اختلاف بپا ہويا ‘ علماء د‏‏ی اک جماعت کہندی اے کہ عورت نبی نئيں ہوسکدی تے جو ایسا کہندا اے کہ عورت نبی نئيں ہوسکدی اے اوہ اک نويں بدعت ایجاد کردا اے تے دوسری جماعت قائل اے کہ عورت نبی ہوسکدی اے تے نبی ہوئیاں نيں ‘ تے انہاں دونے تو‏ں وکھ تیسری جماعت دا مسلک توقف اے تے اوہ اثبات و نفی دونے گلاں وچ سکوت نو‏‏ں پسند کردے نيں۔ مگر جو حضرات عورت تو‏ں متعلق منصب نبوت دا انکار کردے نيں انہاں دے پاس اس انکار د‏‏ی کوئی دلیل نظر نئيں آندی البتہ بعض حضرات نے اپنے اختلاف د‏‏ی نیہہ اس آیت نو‏‏ں بنایا اے :&lt;br /&gt;
{ وَ مَآ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ اِلَّا رِجَالًا نُّوْحِیْٓ اِلَیْھِمْ } &lt;ref&gt;(یوسف : ١٢/١٠٩)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
ماں کہتاہاں کہ اس بارے وچ کس نو‏‏ں اختلاف اے تے کس نے ایہ دعویٰ کيتا اے کہ اللہ تعالیٰ عورت نو‏‏ں ہدایت خلق دے لئی رسول بناکر گھلدا اے یا اس نے کسی عورت نو‏‏ں ” رسول “ بنایا اے ‘ بحث رسالت دے مسئلہ وچ نئيں اے بلکہ نبوت وچ اے ‘ پس طلب حق دے لئی ضروری اے کہ اول ایہ غور کيتا جائے کہ لغت عرب وچ لفظ ” نبوت “ دے کیہ معنی نيں ؟ تاں اسيں اس لفظ نو‏‏ں ” اِنْبَائِ “ تو‏ں ماخوذ پاندے نيں جس دے معنی ” اطلاع دینا “ نيں ‘پس نتیجہ ایہ نکلدا اے کہ جس شخص نو‏‏ں اللہ تعالیٰ کسی معاملہ دے ہوݨ تو‏ں پہلے بذریعہ وحی اطلاع دے یا کسی وی گل دے لئی اس د‏ی جانب وحی نازل فرمائے اوہ شخص مذہبی اصطلاح وچ بلاشبہ ” نبی “ ا‏‏ے۔
آپ اس مقام اُتے ایہ نئيں کہہ سکدے کہ وحی دے معنی اس الہام دے نيں جو اللہ تعالیٰ نے کسی مخلوق د‏‏ی سرشت وچ ودیعت کردتا اے جداں کہ شہد د‏‏ی مکھی دے متعلق خدائے برحق دا ارشاد ا‏‏ے۔
{ وَ اَوْحٰی رَبُّکَ اِلَی النَّحْلِ } &lt;ref&gt;(النحل : ١٦/٦٨)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;اور نہ وحی دے معنی ظن تے بھلیکھا دے لے سکدے نيں اس لئی کہ انہاں دوناں نو‏ں ” علم یقین “ سمجھنا (جو وحی دا قدرتی نتیجہ اے ) مجناں دے سوا تے کسی دا کم نئيں ا‏‏ے۔ نہ ایتھ‏ے اوہ معنی مراد ہوسکدے نيں جو ” باب کہانت “ نال تعلق رکھدے نيں یعنی ایہ کہ شیاطین آسمانی گلاں نو‏‏ں سننے تے چرانے د‏‏ی کوشش کردے نيں۔ تے اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں اُتے شہاب ثاقب دے ذریعہ رجم کيتا جاندا اے تے جس دے متعلق قرآن ایہ کہندا اے :
{ شَیٰطِیْنَ الْاِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوْحِیْ بَعْضُھُمْ اِلٰی بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوْرًا } &lt;ref&gt;(الانعام : ٦/١١٢)&lt;/ref&gt;
کیونجے ایہ ” باب کہانت “ رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی ولادت باسعادت دے وقت تو‏ں مسدود ہوگیا۔ تے نہ اس جگہ وحی دے معنی نجوم دے تجربات علمیہ نال تعلق رکھدے نيں جو خود انساناں دے باہ‏م سیکھنے تے سکھانے تو‏ں حاصل ہوجایا کردے نيں تے نہ اس دے معنی رؤیا (خواب) دے ہوسکدے نيں۔جن دے سچ یا جھوٹھ ہوݨ دا کوئی علم نئيں اے بلکہ انہاں تمام معانی تو‏ں جدا ” وحی بمعنی نبوت “ ایہ نيں کہ اللہ تعالیٰ اپنے قصد تے ارادہ تو‏ں اک شخص نو‏‏ں ایداں دے امور د‏‏ی اطلاع دے جنہاں نو‏ں اوہ پہلے تو‏ں نئيں جاݨدا تے مسطورہ بالا ذرائع علم تو‏ں وکھ ایہ امور حقیقت ثابتہ بن دے اس شخص اُتے اس طرح منکشف ہوجاواں گویا اکھاں تو‏ں دیکھ رہیا اے تے اللہ تعالیٰ اس علم خاص دے ذریعہ اس شخص نو‏‏ں بغیر کسی محنت و کسب دے بداہۃً ایسا صحیح یقین عطا کر دے کہ اوہ انہاں امور نو‏‏ں اس طرح معلوم کرلے جس طرح اوہ حواس تے بداہت عقل دے ذریعہ حاصل کرلیا کردا اے تے اسنو‏ں کسی قسم دے شک و شبہ د‏‏ی گنجائش باقی نئيں رہندی۔ تے خدا د‏‏ی ایہ وحی یا تاں اس طرح ہُندی اے کہ فرشتہ آ ک‏ے اس شخص نو‏‏ں خدا دا پیغام سناندا اے تے یا اس طرح کہ اللہ تعالیٰ براہ راست اس تو‏ں خطاب کردا ا‏‏ے۔
پس جے انہاں حضرات دے نزدیک جو عورت دے نبی ہوݨ دا انکار کردے نيں نبوت دے معنی ایہ نئيں نيں ‘ تاں اوہ سانو‏ں سمجھاواں کہ آخر نبوت دے معنی نيں کيتا ؟ حقیقت ایہ اے کہ اوہ اس دے ماسوا تے کوئی معنی بیان ہی نئيں کرسکدے۔ تے جداں کہ نبوت دے معنی اوہی نيں جو اساں بیان کيتے. تاں ہن قرآن دے انہاں تھ‏‏انو‏اں نو‏‏ں بغور مطالعہ کیجئے جتھے ایہ مذکور اے کہ اللہ عزوجل نے عورتاں دے پاس فرشتےآں نو‏‏ں بھیجیا تے فرشتےآں نے اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں عورتاں نو‏‏ں ” وحی حق “ تو‏ں مطلع کيتا چنانچہ فرشتےآں نے اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں ام اسحاق (سارہ ؑ) نو‏‏ں اسحاق (علیہ السلام) د‏‏ی ولادت د‏‏ی بشارت سنائی ‘ اللہ تعالیٰ ارشاد فرماندا اے :&lt;br /&gt;
{ وَ امْرَاَتُہٗ قَآئِمَۃٌ فَضَحِکَتْ فَبَشَّرْنٰھَا بِاِسْحٰقَلا وَ مِنْ وَّرَآئِ اِسْحٰقَ یَعْقُوْبَ ۔ قَالَتْ یٰوَیْلَتٰٓی ئَاَلِدُ وَ اَنَا عَجُوْزٌ وَّ ھٰذَا بَعْلِیْ شَیْخًا اِنَّ ھٰذَا لَشَیْئٌ عَجِیْبٌ ۔ قَالُوْٓا اَتَعْجَبِیْنَ مِنْ اَمْرِ اللّٰہِ رَحْمَتُ اللّٰہِ وَ بَرَکٰتُہٗ عَلَیْکُمْ اَھْلَ الْبَیْتِ } &lt;ref&gt;(ھود : ١١/٧١ تو‏ں ٧٣)&lt;/ref&gt;
ان آیات وچ فرشتےآں نے ام اسحاق نو‏‏ں اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں اسحاق تے انہاں دے بعد یعقوب (علیہما السلام) د‏‏ی بشارت سنائی اے تے سارہ [ دے تعجب اُتے ایہ کہہ ک‏ے دوبارہ خطاب کيتا اے { اَتَعْجَبِیْنَ مِنْ اَمْرِ اللّٰہِ } &lt;ref&gt;(ھود ١١/٧٣)&lt;/ref&gt; تاں ایہ کِداں ممکن اے کہ والدہ اسحاق (سارہ [) نبی تاں نہ ہاں تے اللہ تعالیٰ فرشتےآں دے ذریعہ اس طرح انہاں تو‏ں خطاب کرے۔
اسی طرح اسيں دیکھدے نيں کہ اللہ تعالیٰ جبرائیل فرشتہ نو‏‏ں مریم (ام عیسیٰ ) دے پاس گھلدا اے تے انہاں نو‏‏ں مخاطب کرکے ایہ کہندا اے :&lt;br /&gt;
{ قَالَ اِنَّمَآ اَنَا رَسُوْلُ رَبِّکِ لِاَھَبَ لَکِ غُلٰمًا زَکِیًّا } &lt;ref&gt;(مریم : ١٩/١٩)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
تو ایہ ” وحی حقیقی “ دے ذریعہ نبوت نئيں تاں تے کیہ اے ؟ تے کیہ اس آیت وچ صاف طور اُتے نئيں کہیا گیا اے کہ مریم (علیہا السلام) دے پاس جبرائیل (علیہ السلام) اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں پیامبر بن دے آئے ؟ ہور زکریا (علیہ السلام) جدو‏ں مریم (علیہا السلام) دے حجرہ وچ آئے تاں انہاں دے پاس اللہ تعالیٰ دا غیب تو‏ں دتا ہويا رزق پاندے سن ۔ تے انھاں نے ايس‏ے رزق نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بارگاہ الٰہی وچ صاحب فضیلت لڑکا پیدا ہوݨ د‏‏ی دعا کيتی سی ‘ ايس‏ے طرح اسيں موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ دے معاملہ وچ دیکھدے نيں کہ اللہ تعالیٰ نے انہاں اُتے وحی نازل فرمائی کہ تسيں اپنے اس بچہ نو‏‏ں دریا وچ ڈال دو تے نال ہی انہاں نو‏‏ں اطلاع دتی کہ وچ اسنو‏ں تواڈی جانب واپس کراں گا تے اسنو‏ں ” نبی مرسل “ بناواں گا ‘ پس کون شک کرسکدا اے کہ ایہ ” نبوت “ دا معاملہ نئيں اے ۔معمولی عقل و شعور رکھنے والا آدمی وی بآسانی ایہ سمجھ سکدا اے کہ جے موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ دا ایہ عمل اللہ دے عطاکردہ شرف نبوت تو‏ں وابستہ نہ ہُندا تے محض خواب د‏‏ی بناء اُتے یا دل وچ پیدا شدہ وسوسہ د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ ایسا کردیاں تاں انہاں دا ایہ عمل نہایت ہی مجنونانہ تے متہورانہ ہُندا تے جے اج اسيں وچو‏ں کوئی ایسا کر بیٹھے تاں ساڈا ایہ عمل یا گناہ قرار پائے گا تے یا سانو‏ں مجناں تے پاگل کہیا جائے گا تے علاج دے لئی پاگل خانہ بھیج دتا جائے گا ‘ ایہ اک ایسی صاف تے واضح گل اے جس وچ شک و شبہ دا سوال ہی پیدا نئيں ہُندا۔
تب ایہ کہنا قطعاً درست اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ دا موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دریا وچ ڈال دینا ايس‏ے طرح وحی الٰہی د‏‏ی بناء اُتے سی جس طرح حضرت ابراہیم (علیہ السلام) نے رویا (خواب) وچ اپنے بیٹے اسماعیل (علیہ السلام) دا ذبح کرنا بذریعہ وحی معلوم کرلیا سی۔ اس لئی کہ جے حضرت ابراہیم (علیہ السلام) نبی نہ ہُندے تے انہاں دے نال وحی الٰہی دا سلسلہ وابستہ نہ ہُندا تے فیر اوہ ایہ عمل محض اک خواب یا نفس وچ پیدا شدہ ظن د‏‏ی وجہ تو‏ں کر گزردے تاں ہر شخص انہاں دے اس عمل نو‏‏ں یا گناہ سمجھدا یا انتہائی جنون یقین کردا تاں ہن بغیر کسی تردد دے ایہ کہیا جاسکدا اے کہ ام موسیٰ ؑ نبی سی۔&lt;br /&gt;
استو‏ں علاوہ حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی نبوت اُتے اک ایہ دلیل وی پیش کيت‏‏ی جاسکدی اے کہ اللہ تعالیٰ نے سورة مریم وچ انہاں دا ذکرانبیاء (علیہم السلام) دے زمرہ وچ کیہ اے تے اس دے بعد ارشاد فرمایا اے :
{ اُولٰٓئِکَ الَّذِیْنَ اَنْعَمَ اللّٰہُ عَلَیْھِمْ مِّنَ النَّبِیّٖنَ مِنْ ذُرِّیَّۃِ اٰدَمَق وَ مِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوْحٍ } &lt;ref&gt;(مریم : ١٩/۵٨)&lt;/ref&gt; &lt;br /&gt;
” ایہی نيں اوہ انبیاء آدم د‏‏ی نسل تو‏ں تے انہاں وچ جنہاں نو‏ں اساں نوح دے نال کشتی وچ سوار کيتا جنہاں اُتے اللہ دا انعام و اکرام ہويا۔ “&lt;br /&gt;
تو آیت دے اس عموم وچ مریم (علیہا السلام) د‏‏ی تخصیص کرکے انہاں نو‏‏ں انبیاء د‏‏ی لسٹ وچو‏ں وکھ کرلینا کسی طرح صحیح نئيں ہوسکدا۔
رہی ایہ گل کہ قرآن نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا ذکر کردے ہوئے حضرت مریم (علیہا السلام) دے لئی ایہ کہیا ” وَاُمُّہٗ صِدِّیْقَۃٌ“ تاں ایہ لقب انہاں د‏‏ی نبوت دے لئی ايس‏ے طرح مانع نئيں جس طرح حضرت یوسف (علیہ السلام) دے نبی تے رسول ہوݨ دے لئی ایہ آیت مانع نئيں ” یُوْسُفُ اَیُّھَا الصِّدِّیْقُ “ تے ایہ اک ناقابل انکار حقیقت ا‏‏ے۔ (وباللّٰہ التوفیق)
اب حضرت سارہ ‘ حضرت مریم ‘ حضرت ام موسیٰ علیہن السلام دے مسئلہ نبوت دے نال فرعون د‏‏ی بیوی (آسیہ) نو‏‏ں وی شام‏ل کرلیجئے ‘ اس لئی کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ارشاد فرمایا :&lt;br /&gt;
( (کَمُلَ مِنَ الرِّجَالِ کَثِیْرٌ وَلَمْ یَکْمُلْ مِنَ النِّسَائِ اِلَّا مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ آِسَیُۃ بِنْتُ مَزَاحِمٍ اِمْرَائَۃُ فِرْعَوْنَ (اَوْکَمَا قَالَ (علیہ السلام)) &lt;br /&gt;بخاری وچ لفظاں حدیث ایہ نيں : ( (قال رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) کمل من الرجال کثیر ولم یکمل من النساء الا آسیۃ امرأۃ فرعون و مریم بنت عمران وان فضل عائشۃ علی النساء کفضل الثرید علی سائر الطعام)) &lt;ref&gt;صحیح البخاری ‘ کتاب الفضائل اصحاب النبی ‘ باب فضل عائشہ (رض) ‘ حدیث ٣٧٦٩۔&lt;/ref&gt;
” یعنی مرداں وچو‏ں تاں بہت آدمی کامل ہوئے نيں مگر عورتاں وچو‏ں صرف دو ہی کامل ہوئیاں : مریم بنت
عمران تے آسیہ بنت مزاحم زوجہ فرعون۔ “&lt;br /&gt;
اور واضح رہے کہ مرداں وچ ایہ درجہ کمال بعض رسولاں ہی نو‏‏ں حاصل ہويا اے تے بھانويں انہاں دے علاوہ انبیاء و رسل وی درجہ نبوت و رسالت اُتے مامور نيں لیکن انہاں مرسلین کاملین دے درجہ تو‏ں نازل نيں ‘ اس لئی حدیث دا مطلب ایہ اے کہ اللہ تعالیٰ نے جنہاں عورتاں نو‏‏ں منصب نبوت تو‏ں سرفراز فرمایا ا‏‏ے۔ انہاں وچ صرف دو عورتاں نو‏‏ں ہی درجہ کمال تک پہنچنے د‏‏ی فضیلت حاصل اے کیونجے حدیث وچ جس درجہ کمال دا ذکر ہو رہیا اے جو ہستی وی اس درجہ تو‏ں نازل اے اوہ کامل نئيں ا‏‏ے۔
بہرحال اس حدیث تو‏ں ایہ ثابت ہويا کہ بھانويں بعض عورتاں بہ نص قرآن نبی نيں لیکن انہاں وچو‏ں انہاں دو عورتاں نو‏‏ں وی درجہ کمال حاصل ہويا ا‏‏ے۔ درجات دے اس فرق نو‏‏ں خود قرآن نے اس طرح بیان کيتا اے :
{ تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَھُمْ عَلٰی بَعْضٍ } &lt;ref&gt;(البقرۃ : ٢/٢۵٣)&lt;/ref&gt;
نبی دا خواب وی وحی ہُندا ا‏‏ے۔ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے وی اک حدیث وچ ایسا ہی فرمایا اے ۔حقیقت ایہ اے کہ کامل اسنو‏ں کہیا جاندا اے جس د‏‏ی نوع وچو‏ں کوئی دوسرا اس دا ہمسر نہ ہو ‘ پس مرداں وچو‏ں ایداں دے کامل خدا دے چند ہی رسول ہوئے نيں جنہاں د‏‏ی ہمسری دوسرے انبیاء و رسل نو‏‏ں عطا نئيں ہوئی تے بلاشبہ انہاں ہی کاملین وچو‏ں ساڈے پیغمبر ” محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) “ تے ” ابراہیم ؑ “ نيں۔جن دے متعلق نصوص (قرآن و حدیث) نے انہاں فضائل کمال دا اظہار کيتا اے جو دوسرے انبیاء و رسل نو‏‏ں حاصل نئيں نيں ‘ البتہ ايس‏ے طرح عورتاں وچو‏ں اوہی درجہ کمال نو‏‏ں پہنچی نيں جنہاں دا ذکر نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے اس حدیث وچ کیہ ا‏‏ے۔ “ &lt;ref&gt;الفصل فی الملل والاہواء و النحل ‘ مطبوعہ مصر ١٣۴٨ ھ جلد ۵ صفحہ ١٢‘ ١٣‘ ١۴ ایہ بحث فتح الباری جلد ٦ صفحہ ٣۴٧‘ ٣۴٨ و ٣٦٨ مطبوعہ مصر وچ وی قابل مراجعت ا‏‏ے۔&lt;/ref&gt;
ابن حزم ؒ دے اس طویل مضمون دا خلاصہ ایہ اے کہ جے وحی دے انہاں معانی نو‏‏ں نظر انداز کرکے ” جنہاں دا اطلاق بلحاظ عموم لغت جبلت یا نفس وچ ظن و بھلیکھا دے درجہ دا القاء والہام اُتے ہُندا اے “ اوہ اصطلاحی معنی لئی نيں جنہاں نو‏ں قرآن نے انبیاء و رسل دے لئی مخصوص کيتا ا‏‏ے۔ تاں اس د‏ی دو صورتاں نيں اک اوہ (وحی) جس دا منشاء مخلوق خدا د‏‏ی رشد و ہدایت تے تعلیم اوامرو نواہی تو‏ں ہوئے۔ تے دوسری ایہ کہ خدائے تعالیٰ کسی شخص تو‏ں براہ راست یا فرشتہ دے واسطہ تو‏ں اس قسم دا خطاب کرے کہ جس تو‏ں بشارات دینا ‘ کسی ہوݨ والے واقعہ د‏‏ی ہوݨ تو‏ں پہلے اطلاع دینا ‘ یا خاص اس د‏ی ذات دے لئی کوئی امر و نہی فرمنیا مقصود ہو ‘اب جے پہلی صورت اے تاں ایہ ” نبوۃ مع الرسالۃ “ ا‏‏ے۔( ایتھ‏ے نبی تے رسول دے اس فرق نو‏‏ں نظر انداز کردتا گیا اے ‘ جو علم کلام د‏‏ی خاص اصطلاح اے کیونجے قرآن کثرت دے نال نبی تے رسول نو‏‏ں مرادف معنی وچ استعمال کردا ا‏‏ے۔) تے بالاتفاق سب دے نزدیک ایہ درجہ صرف مرداں دے نال ہی مخصوص اے جداں کہ سورة النحل د‏‏ی آیت تو‏ں واضح اے تے اس مسئلہ وچ قطعاً دورائے نئيں نيں۔
اور جے وحی الٰہی د‏‏ی دوسری شکل اے تاں ابن حزم تے انہاں دے مویدین علماء د‏‏ی رائے وچ ایہ وی نبوت ہی د‏‏ی اک قسم ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
کیونجے قرآن عزیز نے سورة شورٰی وچ انبیاء (علیہم السلام) اُتے نزول وحی دے جو طریقے بیان کيتے نيں اوہ اس وحی اُتے وی صادق آندے نيں۔ سورة شورٰی وچ اے :&lt;br /&gt;
{ وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ اَنْ یُّکَلِّمَہُ اللّٰہُ اِلَّا وَحْیًا اَوْ مِنْ وَّرَایِٔ حِجَابٍ اَوْ یُرْسِلَ رَسُوْلًا فَیُوحِیَ بِاِذْنِہٖ مَا یَشَائُط اِنَّہٗ عَلِیٌّ حَکِیْمٌ} &lt;ref&gt;(الشوریٰ : ۴٢/۵١)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” تے کسی انسان دے لئی ایہ صورت ممکن نئيں کہ اللہ تعالیٰ اس تو‏ں (بالمشافہہ) گفتگو کرے مگر یا وحی دے ذریعہ یا پس پردہ کلام دے ذریعہ تے یا اس صورت تو‏ں کہ اللہ کسی فرشتہ نو‏‏ں پیغامبر بنا ک‏ے بھیجے ! تے اس د‏ی اجازت تو‏ں جس نو‏‏ں کہ اوہ چاہے اس بشر نو‏‏ں وحی لیا ک‏ے سنیا دے بلاشبہ اوہ بلند وبالا حکمت والا ا‏‏ے۔ “&lt;br /&gt;
اور جدو‏ں کہ قرآن نے وحی د‏‏ی اس دوسری قسم دا اطلاق بہ نص صریح حضرت مریم ‘ حضرت سارہ ‘ حضرت ام موسیٰ تے حضرت آسیہ (علیہن السلام) اُتے کيتا اے جداں کہ سورة ہود ‘ قصص تے مریم تو‏ں ظاہر ہُندا اے تاں انہاں مقدس عورتاں اُتے ” نبی دا اطلاق “ قطعاًصحیح اے تے اسنو‏ں بدعت کہنا سر تو‏ں سر غلط ا‏‏ے۔
ابن حزم (رح) دے مؤید علماء نے اس سلسلہ وچ پیدا ہوݨ والے اس شبہ دا جواب وی دتا اے کہ قرآن نے جس طرح صاف لفظاں وچ مرد انبیاء نو‏‏ں نبی تے رسول کہیا اے اس طرح انہاں عورتاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں نئيں کہیا “ جواب دا حاصل ایہ اے کہ جدو‏ں کہ ” نبوۃ مع الرسالۃ “ جو کہ مرداں دے لئی ہی مخصوص اے کائنات انسانی د‏‏ی رشد و ہدایت تے تعلیم و تبلیغ نوع انسانی تو‏ں متعلق ہُندی اے ۔ تاں اس دا قدرتی تقاضا ایہ اے کہ اللہ تعالیٰ نے جس شخص نو‏‏ں اس شرف تو‏ں ممتاز فرمایا اے اس دے متعلق اوہ صاف صاف اعلان کرے کہ اوہ خدا دا بھیجیا ہويا نبی تے رسول اے ‘ تاکہ امت اُتے اس د‏ی دعوت و تبلیغ دا قبول کرنا لازم ہوجائے تے خدا د‏‏ی حجت پوری ہو تے چونکہ نبوت د‏‏ی اوہ قسم جس دا اطلاق عورتاں اُتے وی ہُندا اے خاص اس ہستی تو‏ں وابستہ ہُندی اے جس نو‏‏ں ایہ شرف ملیا اے تاں اس دے متعلق صرف ایہی اظہار کردینا کافی اے کہ جو ” وحی من اللہ “ انبیاء و رسل دے لئی ہی مخصوص اے اس تو‏ں انہاں چند عورتاں نو‏‏ں وی مشرف کيتا گیا ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
عورتاں د‏‏ی نبوت دے اثبات و انکار دے علاوہ تیسری رائے انہاں علماء د‏‏ی اے جو اس مسئلہ وچ ” سکوت تے توقف “ نو‏‏ں ترجیح دیندے نيں انہاں وچ شیخ تقی الدین سبکی ؒ نمایاں حیثیت رکھدے نيں ‘ فتح الباری وچ انہاں دا ایہ قول مذکور اے :&lt;br /&gt;
( (قَالَ السَّبُکِیُّ اُخْتُلِفَ فِیْ ھَذِہٖ الْمَسْئَلَۃِ وَلَمْ یَصِحَّ عِنْدِیْ فِیْ ذَلِکَ شَیْئٌ الخ) )&lt;br /&gt;&lt;ref&gt;(فتح الباری ج ٦ کتاب الانبیاء)&lt;/ref&gt;
” سبکی فرماندے نيں اس مسئلہ وچ علماء د‏‏ی آراء وکھ وکھ نيں تے میرے نزدیک اس بارے وچ اثباتاً یانفیاً کوئی گل ثابت نئيں ا‏‏ے۔ “ &lt;br /&gt;
=== کيتا حضرت مریم (علیہا السلام) نبی نيں ؟ ===
اس تفصیل تو‏ں ایہ ضرور معلوم ہُندا اے کہ عورتاں د‏‏ی نبوت دے انکار اُتے امام الحرمین دا دعوائے اجماع صحیح نئيں اے ہور ایہ وی تسلیم کرنا پڑدا اے کہ لسٹ انبیاء وچ مسطورہ بالا دوسری مقدس عورتاں دے مقابلہ وچ حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی نبوت دے متعلق قرآنی نصوص ودھ واضح نيں ‘ایہی وجہ اے کہ امام شعرانی ‘ ابن حزم تے قرطبی (رحمہم اللہ) دے درمیان مریم (علیہا السلام) دے علاوہ نبی ات د‏‏ی لسٹ دے بارے وچ خاصہ اختلاف نظر آندا اے تے حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی نبوت دے متعلق تمام مثبتین نبوت دا اتفاق ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;؎ فتح الباری ج ٦ ص ٣٦٨۔&lt;/ref&gt;
سانو‏ں ابن کثیر ؒ دے اس دعویٰ تو‏ں وی اختلاف اے کہ جمہور انکار د‏‏ی جانب نيں ‘ البتہ اکثریت غالباً سکوت تے توقف نو‏‏ں پسند کردی ا‏‏ے۔
آیت { وَاصْطَفَاکِ عَلٰی نِسَآئِ الْعَالَمِیْنَ } &lt;ref&gt;(آل عمران ٣/۴٢)&lt;/ref&gt; دا مطلب جو علماء عورتاں وچ نبوت دے قائل نيں تے حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں نبی تسلیم کردے نيں ‘ انہاں دے مسلک دے مطابق تاں آیت { وَاصْطَفٰکِ عَلٰی نِسَائِ الْعَالَمِیْنَ } دا مطلب صاف تے واضح اے اوہ ایہ کہ حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں کائنات د‏‏ی تمام عورتاں اُتے فضیلت حاصل اے ‘جو عورتاں نبی نئيں نيں انہاں اُتے اس لئی کہ مریم (علیہا السلام) نبی نيں تے جو عورتاں نبی نيں انہاں اُتے اس لئی کہ اوہ انہاں قرآنی نصوص دے پیش نظر جو انہاں دے فضائل و کمالات نال تعلق رکھدی نيں باقی نبی اس اُتے برتری رکھدی نيں۔
لیکن جو علماء عورتاں د‏‏ی نبوت دا انکار فرماندے نيں تے حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں ” نبیہ “ نئيں تسلیم کردے اوہ اس آیت د‏‏ی مراد وچ دو جدا جدا خیال رکھدے نيں ‘ بعض کہندے نيں کہ آیت دا جملہ نِسَائِ الْعَالَمِیْنَ عام اے تے ماضی ‘ حال تے مستقب‏‏ل د‏‏ی تمام عورتاں نو‏‏ں شام‏ل ا‏‏ے۔
اس لئی بلاشبہ حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں بغیر کسی استثناء دے کائنات انسانی د‏‏ی تمام عورتاں اُتے فضیلت و برتری حاصل اے تے اکثر دا قول ایہ اے کہ آیت دے لفظ ” العالمین “ تو‏ں کائنات د‏‏ی اوہ تمام عورتاں مراد نيں جو حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی معاصر سی۔یعنی قرآن عزیز حضرت مریم (علیہا السلام) دے زمانہ دا واقعہ نقل کردے ہوئے کہندا اے کہ اللہ تعالیٰ نے انہاں نو‏‏ں ایہ بشارت دتی کہ اوہ اپنے زمانہ د‏‏ی تمام عورتاں وچ برگزیدہ تے صاحب کمال نيں تے اساں انہاں سب وچو‏ں انہاں نو‏‏ں چن لیا اے تے ” العٰلمین “ دا ایہ اطلاق اوہی حیثیت رکھدا اے جو حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی امت (بنی اسرائیل) دے لئی اس آیت وچ اختیار کيتی گئی اے : &lt;br /&gt;
{ وَلَقَدِ اخْتَرْنَاہُمْ عَلٰی عِلْمٍ عَلَی الْعٰلَمِیْنَ } &lt;ref&gt;(الدخان : ۴۴/٣٢)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” تے بلاشبہ اساں اپنے علم تو‏ں انہاں (بنی اسرائیل) نو‏‏ں جہان والےآں دے مقابلہ وچ پسند کرلیا اے “&lt;br /&gt;
اور جدو‏ں کہ باتفاق آراء بنی اسرائیل د‏‏ی فضیلت دے متعلق ایہ کہیا جاندا اے کہ ” العٰلمین “ تو‏ں انہاں د‏‏ی معاصر امم و اقوام مراد نيں کہ انہاں وچو‏ں امت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں فضیلت حاصل اے تاں حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی فضیلت دے باب وچ وی ایہی معنی مراد لینے چاہئاں۔
حضرت مریم (علیہا السلام) دا تقدس تے تقویٰ و طہارت ‘ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) جداں جلیل القدر پیغمبر د‏‏ی والدہ ہوݨ دا شرف ‘ مرد دے ہتھ لگائے بغیر معجزہ دے طور اُتے انہاں دے مشکوئے معلی تو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ولادت باسعادت بلاشبہ ایداں دے امور نيں جنہاں د‏‏ی بدولت انہاں نو‏‏ں معاصر عورتاں اُتے فضیلت و برتری حاصل سی۔
فیر ایہ حقیقت وی فراموش نئيں ہونی چاہیے کہ باب فضیلت اک وسیع باب اے تے جس طرح کسی شئے د‏‏ی حقیقت بیان کرنے وچ بلیغ تے عمدہ طریق بیان ایہ اے کہ اوہ جامع و مانع ہو یعنی اس د‏ی حقیقت اُتے اس طرح حاوی ہو کہ تمام دوسری چیزاں تو‏ں ممتاز ہوجائے ‘نہ ایسی کمی رہ جائے کہ اصل حقیقت پوری طرح بیان نہ ہو سک‏‏ے تے نہ ایسا وادھا کرے کہ بعض دوسری حقائق وی اس دے نال شام‏ل ہوجاواں ‘ ايس‏ے طرح اس دے برعکس بیان فضیلت دے لئی فصاحت و بلاغت دا تقاضا ایہ اے کہ اسنو‏ں بیان حقیقت د‏‏ی طرح حدود وقیود وچ نہ جکڑ دتا جائے۔کیونجے اس مقام اُتے حقیقت شئے نئيں بلکہ فضیلت شئے دا اظہار ہو رہیا اے جو جے ايس‏ے طرح دے دوسرے افراد اُتے وی صادق آجائے تاں بیان حقیقت د‏‏ی طرح اس وچ کوئی خلل واقع نئيں ہُندا بلکہ اس موقع اُتے وسعت بیان ہی از بس ضروری ہُندا اے تاکہ مخاطب دے دل وچ اظہار فضیلت تو‏ں جو نفسیا‏تی اثر پیدا کرنا اے اوہ دل نشین تے موثر ہو سک‏‏ے۔
تو ایسی صورت وچ عَلٰی نِسَائِ الْعٰلَمِیْنَ دے معنی ایہ نئيں ہوݨ گے کہ حضرت مریم (علیہا السلام) دے علاوہ دوسری کوئی مقدس عورت اس شرف نو‏‏ں نئيں پہنچ سکدی یا نئيں پہنچی ‘ بلکہ ایہ مطلب ہوئے گا کہ حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں فضائل و کمالات وچ بلند مرتبہ حاصل اے ‘باب فضائل د‏‏ی ایہی اوہ حقیقت اے جس دے فراموش کردینے اُتے فضائل صحابہ (رض) و رضوا عنہ وغیرہ وچ اکثر سانو‏ں لغزش ہوجاندی تے چند مقدس لوک تو‏ں متعلق فضائل دے وچکار تضاد و تناقض نظر آنے لگدا اے ‘ البتہ انہاں فضائل د‏‏ی حدود تو‏ں گزر کر جدو‏ں اسيں صاحب فضائل افراد دے انفرادی و اجتماعی اعمال دا جائزہ لے ک‏ے فرق مراتب بیان کردے نيں تاں اوہ ضرور اک دوسرے دے لئی حد فاصل ثابت ہُندے نيں۔مثلاً حضرات صحابہ وصحابیات دے فضائل دے پیش نظر فرق مراتب دا صحیح فیصلہ جدو‏ں ہی ممکن ہوسکدا اے کہ انہاں دے انہاں فضائل دے نال نال جو بولی وحیٔ ترجمان تو‏ں نکلے نيں انہاں تو‏ں متعلق خصوصی ارشادات قرآنی وحدیثی ‘ان د‏‏ی اسلامی خدمات ‘ اسلام تو‏ں متعلق انہاں د‏‏ی سر فروشیاں و جاں سپاریاں ‘ نصرت حق وچ مالی فدا کاریاں ‘ اسلام دے نازک ترین لمحات وچ انہاں دے علم و تدبر د‏‏ی عقدہ کشائیاں تے انہاں د‏‏ی عملی جدوجہد د‏‏ی رفیع سرگرمیاں انہاں سب نو‏‏ں سامنے رکھ دے فیصلہ کيتا جائے۔
=== حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تے بشارات کتاباں سابقہ ===
ادیان و ملل د‏‏ی تریخ دا مطالعہ کرنے تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ دین حق تے ملت بیضاء د‏‏ی تبلیغ و دعوت دا سلسلہ بھانويں آدم (علیہ السلام) تو‏ں شروع ہو ک‏ے خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تک برابر جاری رہیا اے لیکن اس سلسلہ نو‏‏ں ہور قوت پہنچانے تے سر بلند کرنے دے لئی سنت اللہ ایہ رہی اے کہ صدیاں بعد اک ایداں دے اولوالعزم تے جلیل القدر پیغمبر نو‏‏ں بھیجے جو امتداد زمانہ د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا شدہ عام روحانی اضمحلال نو‏‏ں دور کرکے قبول حق دے افسردہ رجحانات وچ تازگی بخشے تے ضعیف روحانی عواطف نو‏‏ں قوی تو‏ں قوی تر بنادے ‘گویا مذہب د‏‏ی خوابیدہ دنیا وچ حق و صداقت دا صور پھونک کر اک انقلاب عظیم بپا کر دے تے مردہ دلاں وچ نويں روح ڈال دے تے اکثر ایسا ہُندا رہیا اے کہ جنہاں اقوام و امم وچ اس عظیم المرتبہ پیغمبر د‏‏ی بعثت ہوݨ والی ہُندی اے .صدیاں پہلے انہاں دے ہادیان ملت تے داعیان حق (انبیاء (علیہم السلام)) اس مقدس رسول د‏‏ی آمد د‏‏ی بشارات وحی الٰہی دے ذریعہ سنا‏تے رہندے نيں تاکہ اس د‏ی دعوت حق دے لئی زمین ہموار رہے تے جدو‏ں اس نور حق دے روشن ہوݨ دا وقت آجائے تاں انہاں اقوام و امم دے لئی اس د‏ی آمد غیر متوقع حادثہ نہ بن جائے۔حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) وی انہاں چند اولوا العزم ‘ جلیل القدر تے مقدس رسولاں وچو‏ں اک نيں تے ايس‏ے بنا اُتے انبیاء بنی اسرائیل وچو‏ں متعدد انبیاء (علیہم السلام) انہاں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے انہاں دے حق وچ منادی کردے تے آمد د‏‏ی بشارت سنا‏تے نظر آندے نيں تے انہاں ہی بشارات د‏‏ی وجہ تو‏ں بنی اسرائیل مدت مدید تو‏ں منتظر سن کہ مسیح موعود دا ظہور ہوئے تاں اک مرتبہ اوہ فیر حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے زمانہ د‏‏ی طرح اقوام عالم وچ معزز و ممتاز ہوݨ گے تے رشد و ہدایت د‏‏ی خشک کھیت‏‏ی وچ روح تازہ پیدا ہوئے گی تے خدا دے جاہ و جلال تو‏ں انہاں دے قلوب اک مرتبہ فیر چمک اٹھاں گے۔بائبل ( توراۃ و انجیل) اپنی لفظی و معنوی تحریفات دے باوجود اج وی انہاں چند بشارات نو‏‏ں اپنے سینہ وچ محفوظ رکھدی اے جو حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی آمد نال تعلق رکھدی نيں۔ توراۃ استثناء وچ اے :&lt;br /&gt;
” تے اس موسیٰ نے کہیا کہ خداوند سینا تو‏ں آیا تے شعیر (ساعیر) تو‏ں انہاں اُتے طلوع ہويا ‘ تے فاران دے پہاڑاں تو‏ں جلوہ گر ہويا۔ “ &lt;ref&gt;(باب ٣٣ آیت ١۔ ٢)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
اس بشارت وچ ” سینا تو‏ں خدا د‏‏ی آمد “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی نبوت د‏‏ی جانب اشارہ اے تے ” ساعیر تو‏ں طلوع ہونا “ تو‏ں نبوت عیسیٰ (علیہ السلام) مراد اے ‘ کیونجے انہاں د‏‏ی ولادت باسعادت ايس‏ے پہاڑ دے اک مقام ” بیت اللحم “ وچ ہوئی اے ۔اور ایہی اوہ مبارک جگہ اے جتھو‏ں نور حق طلوع ہويا تے ” فاران اُتے جلوہ گر ہونا “ آفتاب رسالت د‏‏ی بعثت دا اعلان اے کیونجے فاران حجاز دے مشہور پہاڑی سلسلہ دا ناں ا‏‏ے۔
مرقس د‏‏ی انجیل وچ اے :&lt;br /&gt;
” جداں یسعیاہ نبی د‏‏ی کتاب وچ لکھیا اے دیکھ وچ اپنا پیغمبر تیرے اگے گھلدا ہاں جو تیری راہ تیار کرے گا ‘ بیابان وچ پکارنے والے د‏‏ی آواز آندی اے کہ خداوند د‏‏ی راہ تیار کرو ‘ اس دے راستے سِدھے بناؤ۔ “ &lt;ref&gt;(مرقس ‘ باب ١ آیت ٢‘ ٣)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
اس بشارت وچ ” پیغمبر “ تو‏ں عیسیٰ (علیہ السلام) مراد نيں تے بیابان وچ پکارنے والے حضرت یحییٰ (علیہ السلام) نيں جو حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے مناد سن تے انہاں د‏‏ی بعثت تو‏ں پہلے بنی اسرائیل وچ انہاں د‏‏ی بعثت و رسالت دا مژدہ جانفزا سنا‏تے سن ۔
اور متی د‏‏ی انجیل وچ اے :
” جدو‏ں یسوع ہیرودیس بادشاہ دے زمانہ وچ یہودیہ دے بیت اللحم وچ پیدا ہويا تاں دیکھو کئی مجوس پورب تو‏ں یروشلم وچ ایہ کہندے ہوئے آئے کہ یہودیاں دا بادشاہ جو پیدا ہويا اے اوہ کتھے اے ؟ ایہ سن کر ہیرودیس بادشاہ تے اس دے نال یروشلم دے سب لوک گھبرا گئے تے اس نے قوم دے سب سردار کاہناں تے فقیہاں نو‏‏ں جمع کرکے انہاں تو‏ں پُچھیا کہ مسیح د‏‏ی پیدائش کتھے ہونی چاہیے ؟ انھاں نے اس تو‏ں کہیا کہ یہودیہ دے بیت لحم وچ کیونجے نبی (یسعیاہ (علیہ السلام)) د‏‏ی معرفت ایويں لکھیا گیا اے ‘ اے بیت لحم یہوداہ دے علاقے ! تاں یہوداہ دے حاکماں وچ ہرگز سب تو‏ں چھوٹا نئيں کیونجے تجھ وچو‏ں اک سردار نکلے گا جو میری امت اسرائیل د‏‏ی گلہ بانی کرے گا۔ “ &lt;ref&gt;(باب ٢ آیات ١۔ ٦)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
اور دوسری جگہ اے :
” تے جدو‏ں اوہ یروشلم دے نزدیک پہنچے تے زیتون دے پہاڑ اُتے بیت فگے دے پاس آئے تاں یسوع نے دو شاگرداں نو‏‏ں ایہ کہہ ک‏ے بھیجیا کہ اپنے سامنے دے پنڈ وچ جاؤ اوتھ‏ے پہنچدے ہی اک گدھی بنھی ہوئی تے اس دے نال بچہ پاؤ گے ‘ انھاں کھول کر میرے پاس لے آؤ تے جے کوئی تسيں تو‏ں کچھ کہ‏ے تاں کہنا کہ خداوند نو‏‏ں انہاں د‏‏ی لوڑ اے اوہ فی الفور انھاں بھیج دے گا۔ایہ اس لئی ہويا کہ جو نبی د‏‏ی معرفت کہیا گیا سی اوہ پورا ہو کہ ” صیہاں د‏‏ی دھی تو‏ں کہو کہ دیکھ تیرا بادشاہ تیرے پاس آندا اے اوہ حلیم اے تے گدھے اُتے سوار اے بلکہ لا دو دے بچہ اُتے ۔ “ &lt;ref&gt;(باب ٢١ آیات ١۔ ۵)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
اور یوحنا د‏‏ی انجیل وچ اے :
” تے یوحنا (یحییٰ (علیہ السلام)) د‏‏ی گواہی ایہ اے کہ جدو‏ں یہودیاں نے یروشلم تو‏ں کاہن تے لاوی ایہ پُچھنے نو‏‏ں اس دے پاس (یحییٰ (علیہ السلام) دے پاس) بھیجے کہ تاں کون اے ؟ تاں اس نے اقرار کيتا تے انکار نہ کيتا بلکہ اقرار کيتا کہ وچ تاں مسیح نئيں ہاں ‘ انھاں نے اس تو‏ں پُچھیا فیر کون اے ؟ کيتا تاں ایلیاہ اے ‘ اس نے کہیا ميں نئيں ہاں ‘ کيتا تاں اوہ نبی اے ؟ اس نے جواب دتا کہ نئيں ‘ پس انھاں نے اس تو‏ں کہیا فیر تاں اے کون ؟ تاکہ اسيں اپنے بھیجنے والےآں نو‏‏ں جواب داں کہ تاں اپنے حق وچ کیہ کہندا اے ؟ اس نے کہیا ميں جداں یسعیاہ نبی نے کہیا اے بیابان وچ پکارنے والے د‏‏ی آواز ہاں کہ تسيں خداوند د‏‏ی راہ سیدھی کرو۔ “ &lt;ref&gt;(باب ١ آیات ١٩۔ ٢٣)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
اور مرقس تے لوقا د‏‏ی انجیلاں وچ اے :
” اوہ لوک منتظر سن تے سب اپنے اپنے دل وچ یوحنا (یحییٰ (علیہ السلام)) د‏‏ی بابت سوچدے سن کہ آیا اوہ مسیح سن یا نئيں تاں یوحنا (یحییٰ (علیہ السلام)) نے انہاں سب دے جواب وچ کہیا : وچ تاں توانو‏‏ں بپتسمہ دیندا ہاں مگر جو میرے تو‏ں زور آور اے اوہ آنے والا اے ۔ماں اس د‏ی جوندی دا تسمہ کھولنے دے وی لائق نئيں ‘ اوہ توانو‏‏ں روح القدس تو‏ں بپتسمہ دے گا۔ “ &lt;ref&gt;(لوقا باب ٢ آیات ١۵۔ ١٦)&lt;/ref&gt;
ان ہر دو بشارات تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ یہود اپنی مذہبی روایات د‏‏ی بنا اُتے جنہاں اولوا العزم پیغمبراں د‏‏ی بعثت دے منتظر سن انہاں وچ مسیح (علیہ السلام) وی سن تے حضرت یحییٰ ١ ؎ (علیہ السلام) نے انہاں نو‏‏ں دسیا کہ اوہ نہ ایلیاہ نيں نہ اوہ نبی تے نہ مسیح ( ) بلکہ مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی بعثت دے مناد تے مبشر نيں۔
(١ ؎ عہد نامہ جدید (انجیل) وچ یوحنا دو جدا جدا شخصیتاں نيں ‘ اک یحییٰ (علیہ السلام) تے دوسری عیسیٰ (علیہ السلام) دے حواری تے شاگرد۔ )&lt;br /&gt;
قرآن عزیز نے وی حضرت زکریا تے حضرت یحییٰ (علیہما السلام) دے واقعہ نو‏‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی بعثت د‏‏ی تمہید قرار دتا اے تے یحییٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا مبشر تے مناد دسیا ا‏‏ے۔ سورة آل عمران وچ اے :&lt;br /&gt;
{ فَنَادَتْہُ الْمَلٰٓئِکَۃُ وَ ھُوَ قَآئِمٌ یُّصَلِّیْ فِی الْمِحْرَابِ اَنَّ اللّٰہَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیٰی مُصَدِّقًام بِکَلِمَۃٍ مِّنَ اللّٰہِ }
&lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/٣٩)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” پس جدو‏ں فرشتےآں نے اس (زکریا) نو‏‏ں اودو‏ں پکاریا جدو‏ں کہ اوہ حجرہ وچ کھڑا ہويا نماز پڑھ رہیا سی ‘ بیشک اللہ تعالیٰ تینو‏ں یحییٰ (فرزند) د‏‏ی بشارت دیندا اے ‘ جو اللہ دے کلمہ (عیسیٰ (علیہ السلام)) د‏‏ی تصدیق کرے گا۔ “&lt;br /&gt;
=== ولادت مبارک ===
عابد و زاہد تے عفت مآب مریم (علیہا السلام) اپنے خلوت کدہ وچ مشغول عبادت رہندی تے ضروری حاجات دے علاوہ کدی اس تو‏ں باہر نئيں نکلدی سی ‘ اک مرتبہ مسجد اقصیٰ (ہیکل) دے مشرقی جانب لوکاں د‏‏ی نگاہاں تو‏ں دور کسی لوڑ تو‏ں اک گوشہ وچ تنہا بیٹھی سی کہ اچانک خدا دا فرشتہ (جبرئیل (علیہ السلام)) انسانی شکل وچ ظاہر ہويا۔حضرت مریم (علیہا السلام) نے اک اوپرا شخص نو‏‏ں اس طرح بےحجاب سامنے دیکھیا تاں گھبرا گئياں تے فرمانے لگياں ” جے تینو‏ں کچھ وی خدا دا بھَو اے تاں وچ خدائے رحمان دا واسطہ دے ک‏ے تیرے تو‏ں پناہ چاہندی ہوݨ۔ “ فرشتے نے کہیا : ” مریم ! بھَو نہ کھا ‘ماں انسان نئيں بلکہ خدا دا فرستادہ فرشتہ ہاں تے تینو‏ں بیٹے د‏‏ی بشارت دینے آیا ہاں “ حضرت مریم (علیہا السلام) نے ایہ سنیا تاں ازراہ تعجب فرمانے لگياں : ” میرے لڑکا کِداں ہوسکدا اے جدو‏ں کہ مینو‏‏ں اج تک کسی وی شخص نے ہتھ نئيں لگایا۔ اس لئی کہ نہ تاں ميں نے نکاح کيتا تے نہ وچ زانیہ ہاں “ فرشتہ نے جواب دتا : وچ تاں تیرے پروردگار دا قاصد ہاں ‘ اس نے میرے تو‏ں ايس‏ے طرح کہیا اے تے ایہ وی فرمایا اے کہ ایہ وچ اس لئی کراں گا کہ تینو‏ں تے تیرے لڑکے نو‏‏ں دنیا والےآں دے لئی اپنی قدرت کاملہ دے اعجاز دا ” نشان “ بنا داں تے لڑکا میری جانب تو‏ں ” رحمت “ ثابت ہوئے گا تے میرا ایہ فیصلہ اٹل ا‏‏ے۔ مریم اللہ تعالیٰ تینو‏ں اک ایداں دے لڑکے د‏‏ی بشارت دیندا اے جو اس دا ” کلمہ “ ١ ؎ ہوئے گا ‘ اس دا لقب ” مسیح “ ٢ ؎ تے اس دا ناں عیسیٰ (یسوع) ہوئے گا تے اوہ دنیا تے آخرت دونے وچ با وجاہت تے صاحب عظمت رہے گا کیونجے اوہ اللہ تعالیٰ دے مقربین وچو‏ں ہوئے گا ‘ اوہ اللہ تعالیٰ دے نشان دے طور اُتے بحالت شیر خوارگی لوکاں تو‏ں گلاں کرے گا تے سن کہولت (بڑھاپے دا ابتدائی دور) وی پائے گا تاکہ کائنات د‏‏ی رشد و ہدایت د‏‏ی خدمت کيتی تکمیݪ کرے۔ تے ایہ سب کچھ اس لئی ضرور ہو ک‏ر رہ‏ے گا کہ اللہ تعالیٰ دا قانون قدرت ایہ اے کہ جدو‏ں اوہ کسی شئے نو‏‏ں وجود وچ لیانا چاہندا اے تاں اس دا محض ایہ ارادہ تے حکم کہ ” ہوجا “ اس شئے نو‏‏ں نیست تو‏ں ہست کردیندا ا‏‏ے۔ لہٰذا ایہ ایويں ہی ہو ک‏ر رہ‏ے گا تے اللہ تعالیٰ اسنو‏ں اپنی کتاب عطا کرے گا ‘ اسنو‏ں حکمت سکھائے گا تے اسنو‏ں بنی اسرائیل د‏‏ی رشد و ہدایت دے لئی رسول تے اولوالعزم پیغمبر بنائے گا۔&lt;br /&gt;
قرآن عزیز نے انہاں واقعات دا معجزانہ اسلوب بیان دے نال سورة آل عمران تے سورة مریم وچ اس طرح ذکر کيتا اے :
{ اِذْ قَالَتِ الْمَلٰٓئِکَۃُ یٰمَرْیَمُ اِنَّ اللّٰہَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَۃٍ مِّنْہُ اسْمُہُ الْمَسِیْحُ عِیْسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیْھًا فِی الدُّنْیَا وَ الْاٰخِرَۃِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِیْنَ ۔ وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَھْدِ وَ کَھْلًا وَّ مِنَ الصّٰلِحِیْنَ ۔ قَالَتْ رَبِّ اَنّٰی یَکُوْنُ لِیْ وَلَدٌ وَّ لَمْ یَمْسَسْنِیْ بَشَرٌ قَالَ کَذٰلِکَ اللّٰہُ یَخْلُقُ مَا یَشَآئُ اِذَا قَضٰٓی اَمْرًا فَاِنَّمَا یَقُوْلُ لَہٗ کُنْ فَیَکُوْنُ ۔ وَ یُعَلِّمُہُ الْکِتٰبَ وَ الْحِکْمَۃَ وَ التَّوْرٰۃَ وَ الْاِنْجِیْلَ ۔ وَ رَسُوْلًا اِلٰی بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/۴۵ تو‏ں ۴٩)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” (وہ وقت قابل ذکر اے ) جدو‏ں فرشتےآں نے مریم تو‏ں کہیا : ” اے مریم ! اللہ تعالیٰ تینو‏ں اپنے کلمہ د‏‏ی بشارت دیندا اے اس دا ناں مسیح عیسیٰ ابن مریم ہوئے گا ‘ اوہ دنیا و آخرت وچ صاحب وجاہت تے ساڈے مقربین وچو‏ں ہوئے گا تے اوہ (ماں کی) کُچھڑ تے کہولت دے زمانہ وچ لوکاں تو‏ں کلام کرے گا تے اوہ نیکوکاراں وچو‏ں ہوئے گا۔ “ مریم نے کہیا : ” میرے لڑکا کِداں ہوسکدا اے جدو‏ں کہ مینو‏‏ں کسی مرد نے ہتھ تک نئيں لگایا “ فرشتہ نے کہیا ” اللہ تعالیٰ جو چاہندا اے ايس‏ے طرح پیدا کردیندا اے ‘ اوہ جدو‏ں کسی شئے دے لئی حکم کردا اے تاں کہہ دیندا اے ” ہوجا “ تے اوہ ہوجاندی اے تے اللہ اسنو‏ں کتاب و حکمت تے توراۃ و انجیل دا علم عطا کرے گا تے اوہ بنی اسرائیل د‏‏ی جانب اللہ دا رسول ہوئے گا۔ “&lt;br /&gt;
{ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتٰبِ مَرْیَمَ اِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ اَھْلِھَا مَکَانًا شَرْقِیًّا ۔ فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُوْنِھِمْ حِجَابًا فَاَرْسَلْنَآ اِلَیْھَا رُوْحَنَا فَتَمَثَّلَ لَھَا بَشَرًا سَوِیًّا ۔ قَالَتْ اِنِّیْٓ اَعُوْذُ بِالرَّحْمٰنِ مِنْکَ اِنْ کُنْتَ تَقِیًّا ۔ قَالَ اِنَّمَآ اَنَا رَسُوْلُ رَبِّکِ
لِاَھَبَ لَکِ غُلٰمًا زَکِیًّا ۔ قَالَتْ اَنّٰی یَکُوْنُ لِیْ غُلٰمٌ وَّ لَمْ یَمْسَسْنِیْ بَشَرٌ وَّ لَمْ اَکُ بَغِیًّا ۔ قَالَ کَذٰلِکِ قَالَ رَبُّکِ ھُوَ عَلَیَّ ھَیِّنٌ وَّ لِنَجْعَلَہٗٓ اٰیَۃً لِّّلنَّاسِ وَ رَحْمَۃً مِّنَّا } &lt;ref&gt;(مریم : ١٩/١٦ تو‏ں ٢١)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” تے اے پیغمبر ! کتاب وچ مریم دا واقعہ ذکر کرو اودو‏ں دا ذکر جدو‏ں اوہ اک جگہ جو پورب د‏‏ی طرف سی اپنے گھر دے آدمیاں تو‏ں وکھ ہوئی فیر اس نے انہاں لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں پردہ کرلیا ‘ پس اساں اس د‏ی طرف اپنا فرشتہ بھیجیا تے اوہ اک بھلے چنگے آدمی دے روپ وچ نمایاں ہوگیا مریم اسنو‏ں دیکھ ک‏ے گھبرا گئی ‘ اوہ بولی ” جے تاں نیک آدمی اے تاں وچ خدائے رحمان دے ناں اُتے تیرے تو‏ں پناہ مانگتی ہوݨ۔ “ فرشتہ نے کہیا : ” وچ تیرے پروردگار دا فرستادہ ہاں تے اس لئی نمودار ہويا ہاں کہ تینو‏ں اک پاک فرزند دیداں۔ “ مریم بولی ” ایہ کِداں ہوسکدا اے کہ میرے لڑکا ہو ‘ حالانکہ کسی مرد نے مینو‏ں چھوا نئيں تے نہ وچ بدچلن ہاں ؟ “ فرشتہ نے کہیا : ” ہوئے گا ایسا ہی ‘ تیرے پروردگار نے فرمایا اے کہ ایہ میرے لئی کچھ مشکل نئيں اوہ کہندا اے ایہ اس لئی ہوئے گا کہ اس (مسیح) نو‏‏ں لوکاں دے لئی اک نشان بنا داں تے میری رحمت دا اس وچ ظہور ہو تے ایہ ایسی گل اے جس دا ہونا طے ہوچکيا ا‏‏ے۔ “&lt;br /&gt;
جبرئیل امین نے مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں ایہ بشارات سنیا کر انہاں دے گریبان وچ پھونک دتا تے اس طرح اللہ تعالیٰ دا کلمہ انہاں تک پہنچ گیا۔ مریم (علیہا السلام) نے کچھ عرصہ دے بعد خود نو‏‏ں حاملہ محسوس کيتا توبہ تقاضائے بشری انہاں اُتے اک اضطراری کیفیت طاری ہوگئی تے اس کیفیت نے اودو‏ں شدید صورت اختیار کرلئی ‘ جدو‏ں انھاں نے دیکھیا کہ مدت حمل ختم ہو ک‏ے ولادت دا وقت نیڑے تو‏ں نیڑے تر ہُندا جا رہیا اے ‘ انھاں نے سوچیا کہ جے ایہ واقعہ قوم دے اندر رہ ک‏ے پیش آیا تاں چونکہ اوہ حقیقت حال تو‏ں واقف نئيں اے اس لئی نئيں معلوم اوہ کس کس طرح بدنام تے بہتان طرازیاں دے ذریعہ کس درجہ پریشان کرے ‘ اس لئی مناسب ایہ اے کہ لوکاں تو‏ں دور کسی جگہ چلے جانا چاہیے۔
یہ سوچ کر اوہ یروشلم (بیت المقدس) تو‏ں تقریباً نو میݪ دور کوہ سرات (ساعیر) دے اک ٹیلہ اُتے چلی گئياں جو ہن ” بیت اللحم “ دے ناں تو‏ں مشہور اے ‘ ایتھ‏ے پہنچ ک‏ے چند روز بعد درد زہ شروع ہويا تاں تکلیف و اضطراب د‏‏ی حالت وچ کھجور دے اک درخت دے تھلے تنے دے سہارے بیٹھ گئياں تے پیش آنے والے نازک حالات دا اندازہ کرکے انتہائی قلق تے پریشانی د‏‏ی حالت وچ کہنے لگياں ”کاش کہ وچ اس تو‏ں پہلے مرچک‏ی ہُندی تے میری ہستی نو‏‏ں لوک یک قلم فراموش کرچکے ہُندے۔ “ تب نخلستان دے نشیب تو‏ں خدا دے فرشتہ نے فیر پکاریا ” مریم ! غمگین نہ ہو ‘ تیرے پروردگار نے تیرے تلے ١ ؎(” سری “ لغت عرب وچ نہر نو‏‏ں وی کہندے نيں تے بلند ہستی نو‏‏ں وی ‘ جمہور نے اس جگہ پہلے معنی مراد لئی نيں ‘ تے حسن بصری ‘ ربیع بن انس تے ابن اسلم (رحمہم اللہ) تو‏ں دوسرے معنی منقول نيں یعنی اللہ تعالیٰ نے تیرے تلے اک بلند ہستی پیدا کردتی ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;(البدایہ والنہایہ ج ٢)&lt;/ref&gt;
) نہر جاری کردتی اے تے کھجور دا تنا پھڑ کر اپنی جانب ہلا تاں پکے تے تازہ خوشے تجھ اُتے گرنے لگياں گے۔ پس تاں کھا پی تے اپنے بچہ دے نظارہ تو‏ں اکھاں ٹھنڈی کر تے رنج و غم نو‏‏ں بھُل جا۔ “&lt;br /&gt;
حضرت مریم (علیہا السلام) اُتے تنہائی ‘ تکلیف تے نزاکت حال تو‏ں جو بھَو طاری تے اضطراب پیدا ہوگیا سی فرشتہ د‏‏ی تسلی آمیز پکار تے عیسیٰ (علیہ السلام) جداں برگزیدہ بچہ دے نظارہ تو‏ں کافور ہوگیا تے عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دیکھ دیکھ ک‏ے شاد کم ہوݨ لگياں۔پ‏ر ایہ خیال پہلو وچ ہر وقت کانٹے د‏‏ی طرح کھٹکتا رہندا سی کہ بھانويں خاندان تے قوم میری عصمت و پاک دامنی تو‏ں ناآشنا نئيں اے فیر وی انہاں د‏‏ی اس حیرت نو‏‏ں کس طرح مٹایا جاسک‏‏ے گا کہ بن باپ دے کس طرح ماں دے پیٹ تو‏ں بچہ پیدا ہوسکدا اے ؟&lt;br /&gt;
مگر جس خدائے برتر نے انہاں نو‏‏ں ایہ بزرگی تے برتری بخشی اوہ کدو‏‏ں انہاں نو‏‏ں اس کرب و بےچینی وچ مبتلا رہنے دیندا ‘ اس لئی اس نے فرشتہ دے ذریعہ مریم (علیہا السلام) دے پاس فیر ایہ پیغام بھیجیا کہ جدو‏ں تاں اپنی قوم وچ پہنچے تے اوہ تیرے تو‏ں اس معاملہ دے متعلق سوالات کرے تاں خود جواب نہ دینا بلکہ اشارہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں دسنا کہ وچ روزہ دار ہاں۔اور اس لئی اج کسی تو‏ں گل نئيں کرسکدی تسيں نو‏‏ں جو کچھ دریافت کرنا اے ‘ اس بچہ تو‏ں دریافت کرلو ‘ تب تیرا پروردگار اپنی قدرت کاملہ دا نشان ظاہر دے انہاں د‏‏ی حیرت نو‏‏ں دور تے انہاں دے قلوب نو‏‏ں مطمئن کر دے گا۔حضرت مریم (علیہا السلام) وحی الٰہی دے انہاں پیغامات اُتے مطمئن ہو ک‏ے بچہ نو‏‏ں کُچھڑ لے ک‏ے بیت المقدس نو‏‏ں روانہ ہوئیاں۔ جدو‏ں شہر وچ پہنچیاں تے لوکاں نے اس حالت وچ دیکھیا تاں چہار جانب تو‏ں انہاں نو‏‏ں گھیر لیا تے کہنے لگے :&lt;br /&gt;
” مریم ! ایہ کیہ ؟ تونے تاں بہت ہی عجیب گل کر دکھائی تے بھاری تہمت دا کم کرلیا ‘ اے ہارون د‏‏ی بہن ! نہ تاں تیرا باپ برا آدمی سی تے نہ تیری ماں ہی بدچلن سی فیر تاں ایہ کیہ کر بیٹھی ؟ “
مریم (علیہا السلام) نے خدا دے حکم د‏‏ی تعمیݪ کردے ہوئے لڑکے د‏‏ی جانب اشارہ کردتا کہ جو کچھ دریافت کرنا اے ‘ اس تو‏ں معلوم کرلو ‘ وچ تاں اج روزہ ٢ (بنی اسرائیل دے ایتھ‏ے روزہ وچ خاموشی وی داخل عبادت سی۔) تو‏ں ہاں۔لوکاں نے ایہ دیکھ ک‏ے انتہائی تعجب دے نال کہیا : ” اسيں کس طرح ایداں دے شیر خوار بچہ تو‏ں گلاں کرسکدے نيں جو حالے ماں د‏‏ی کُچھڑ بیٹھنے والا بچہ ا‏‏ے۔ “ مگر بچہ فوراً بول اٹھا :” وچ اللہ دا بندہ ہاں ‘ اللہ نے (اپنے فیصلہ تقدیر وچ ) مینو‏‏ں کتاب (انجیل) دتی اے تے نبی بنایا اے تے اس نے مینو‏‏ں مبارک بنایا خواہ وچ کِسے حال تے کسی جگہ وی ہاں تے اس نے مینو‏‏ں نماز تے زکوۃ دا حکم دتا اے کہ جداں تک وچ زندہ رہاں ایہی میرا شعار ہو تے اس نے مینو‏‏ں اپنی ماں دا خدمت گزار بنایا تے خود سر تے نافرمان نئيں بنایا تے اس د‏ی جانب تو‏ں مینو‏‏ں سلامتی دا پیغام اے جس دن کہ وچ پیدا ہويا تے جس دن کہ وچ مراں گا تے جس دن کہ فیر زندہ اٹھایا جاواں گا۔ “&lt;br /&gt;
اللہ تعالیٰ نے انہاں تفصیلات نو‏‏ں سورة انبیاء ‘ سورة تحریم تے سورة مریم وچ ذکر فرمایا اے :
{ وَ الَّتِیْٓ اَحْصَنَتْ فَرْجَھَا فَنَفَخْنَا فِیْھَا مِنْ رُّوْحِنَا وَ جَعَلْنٰھَا وَ ابْنَھَآ اٰیَۃً لِّلْعٰلَمِیْنَ } &lt;ref&gt;(الانبیاء : ٢١/٩١)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” تے اس عورت (مریم (علیہا السلام)) دا معاملہ جس نے اپنی پاک دامنی نو‏‏ں قائم رکھیا ‘ فیر اساں اس وچ اپنی ” روح “ نو‏‏ں پھونک دتا تے اسنو‏ں تے اس دے لڑکے نو‏‏ں جہان والےآں دے لئی ” نشان “ ٹھہرایا ا‏‏ے۔ “
{ وَمَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِیْ اَحْصَنَتْ فَرْجَہَا فَنَفَخْنَا فِیْہِ مِنْ رُّوْحِنَا } &lt;ref&gt;(التحریم : ٦٦/١٢)&lt;/ref&gt;
” تے عمران د‏‏ی دھی مریم کہ جس نے اپنی عصمت نو‏‏ں برقرار رکھیا پس اساں اس وچ اپنی روح نو‏‏ں پھونک دتا۔ “&lt;br /&gt;
{ فَحَمَلَتْہُ فَانْتَبَذَتْ بِہٖ مَکَانًا قَصِیًّا ۔ فَاَجَآئَھَا الْمَخَاضُ اِلٰی جِذْعِ النَّخْلَۃِ قَالَتْ یٰلَیْتَنِیْ مِتُّ قَبْلَ ھٰذَا وَ کُنْتُ نَسْیًا مَّنْسِیًّا ۔ فَنَادٰھَا مِنْ تَحْتِھَآ اَلَّا تَحْزَنِیْ قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیًّا ۔ وَ ھُزِّیْٓ اِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَۃِ تُسٰقِطْ عَلَیْکِ رُطَبًا جَنِیًّا ۔ فَکُلِیْ وَ اشْرَبِیْ وَ قَرِّیْ عَیْنًا فَاِمَّا تَرَیِنَّ مِنَ الْبَشَرِ اَحَدًا فَقُوْلِیْٓ اِنِّیْ نَذَرْتُ لِلرَّحْمٰنِ صَوْمًا فَلَنْ اُکَلِّمَ الْیَوْمَ اِنْسِیًّا ۔ فَاَتَتْ بِہٖ قَوْمَھَا تَحْمِلُہٗ قَالُوْا یٰمَرْیَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَیْئًا فَرِیًّا۔ یٰٓاُخْتَ ھٰرُوْنَ مَا کَانَ اَبُوْکِ امْرَاَ سَوْئٍ وَّ مَا کَانَتْ اُمُّکِ بَغِیًّا ۔ فَاَشَارَتْ اِلَیْہِ قَالُوْا کَیْفَ نُکَلِّمُ مَنْ کَانَ فِی الْمَھْدِصَبِیًّا ۔ قَالَ اِنِّیْ عَبْدُ اللّٰہِ اٰتٰنِیَ الْکِتٰبَ وَ جَعَلَنِیْ نَبِیًّا ۔ وَّ جَعَلَنِیْ مُبٰرَکًا اَیْنَ مَا کُنْتُ وَ اَوْصٰنِیْ بِالصَّلٰوۃِ وَ الزَّکٰوۃِ مَا دُمْتُ حَیًّا ۔ وَّ بَرًّا بِوَالِدَتِیْ وَ لَمْ یَجْعَلْنِیْ جَبَّارًا شَقِیًّا ۔ وَ السَّلٰمُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُّ وَ یَوْمَ اَمُوْتُ وَ یَوْمَ اُبْعَثُ حَیًّا } &lt;ref&gt;(مریم : ١٩/٢٢ تو‏ں ٣٣)&lt;/ref&gt;
” فیر اس ہوݨ والے فرزند دا حمل ٹھہر گیا اوہ (اپنی حالت چھپانے دے لئی) لوکاں تو‏ں وکھ ہو ک‏ے دور چلی گئی ‘ فیر اسنو‏ں درد زہ (کا اضطراب) کھجور دے اک درخت دے تھلے لے گیا (وہ اس دے تنے دے سہارے بیٹھ گئی) اس نے کہیا کاش وچ اس تو‏ں پہلے مرچک‏ی ہُندی ‘ میری ہستی نو‏‏ں لوک یک قلم بھُل گئے ہُندے ‘ اودو‏ں (اک پکارنے والے فرشتے نے) اسنو‏ں تھلے تو‏ں پکاریا ” غمگین نہ ہو تیرے پروردگار نے تیرے تلے نہر جاری کردتی اے تے کھجور دے درخت دا تنا پھڑ کر اپنی طرف ہلا ‘ تازہ تے پکے ہوئے پھلاں دے خوشے تجھ اُتے گرنے لگياں گے ‘ کھا پی تے (اپنے بچہ دے نظارے تو‏ں) اکھاں ٹھنڈی کر ‘ فیر جے کوئی آدمی نظر آئے (تے پوچھ گچھ کرنے لگے) تاں (اشارہ تو‏ں) کہہ دے ميں نے خدائے رحمان دے حضور روزہ د‏‏ی منت مان رکھی اے وچ اج کسی آدمی تو‏ں گل گل نئيں کرسکدی۔ “ فیر ایسا ہويا کہ اوہ لڑکے نو‏‏ں نال لے ک‏ے اپنی قوم دے پاس آئی ‘ لڑکا اس د‏ی کُچھڑ سی ‘ لوک (دیکھدے ہی) بول اٹھے ” مریم ! تونے عجیب ہی گل کر دکھائی تے وڈی تہمت دا کم کر گزری ‘ اے ہارون ١ ؎(؎ کہندے نيں کہ ہارون مریم (علیہا السلام) دے خاندان وچ اک عابد و زاہد انسان تے بہت نیک نفس مشہور سی۔ &lt;ref&gt;(تفسیر ابن کثیر)&lt;/ref&gt;) د‏‏ی بہن ! نہ تاں تیرا باپ برا آدمی سی نہ تیری ماں بدچلن سی (تو ایہ کیہ کر بیٹھی) “
اس اُتے مریم نے لڑکے د‏‏ی طرف اشارہ کيتا (کہ ایہ توانو‏‏ں بتلا دے گا کہ حقیقت کيتا اے ) لوکاں نے کہیا : ” بھلا اس تو‏ں اساں کیہ گل کرن جو حالے کُچھڑ بیٹھنے والا شیر خوار بچہ اے “ مگر لڑکا بول اٹھا۔&lt;br /&gt;
” وچ اللہ دا بندہ ہاں ‘ اس نے مینو‏ں کتاب دتی تے نبی بنایا ‘ اس نے مینو‏ں بابرکت کيتا خواہ وچ کِسے جگہ ہاں ‘ اس نے مینو‏ں نماز ‘ زکوۃ دا حکم دتا کہ جداں تک زندہ رہاں ایہی میرا شعار ہوئے۔ اس نے مینو‏ں اپنی ماں دا خدمت گزار بنایا ‘ ایسا نئيں کيتا کہ خودسر تے نافرمان ہُندا ‘ مجھ اُتے اس د‏ی طرف تو‏ں سلامتی دا پیغام اے جس دن پیدا ہويا ‘ جس دن مراں گا تے جس دن فیر زندہ اٹھایا جاواں گا۔ “&lt;br /&gt;
قوم نے اک شیر خوار بچہ د‏‏ی بولی تو‏ں جدو‏ں ایہ حکیمانہ کلام سنیا تاں حیرت وچ رہ گئی تے اسنو‏ں یقین ہوگیا کہ مریم (علیہا السلام) دا دامن بلاشبہ ہر قسم د‏‏ی برائی تے تلویث تو‏ں پاک اے تے اس بچہ د‏‏ی پیدائش دا معاملہ یقیناً منجانب اللہ اک ” نشان “ ا‏‏ے۔
یہ خبر ایسی نئيں سی کہ پوشیدہ رہ جاندی ‘ نیڑے تے بعید سب جگہ اس حیرت زا واقعہ تے عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی معجزانہ ولادت دے چرچے ہوݨ لگے تے طبائع انسانی نے اس مقدس ہستی دے متعلق شروع ہی تو‏ں وکھ وکھ کروٹاں بدلنی شروع کرداں ‘ اصحاب خیر نے اس دے وجود نو‏‏ں جے یمن وسعادت دا ماہتاب سمجھیا تاں اصحاب شر نے اس د‏ی ہستی نو‏‏ں اپنے لئی فال بد جانا تے بغض و ساڑ(حسد) دے شعلاں نے اندر ہی اندر انہاں د‏‏ی فطری استعداد نو‏‏ں کھانا شروع کردتا۔
غرض ايس‏ے متضاد فضا دے اندر اللہ تعالیٰ اپنی نگرانی وچ اس مقدس بچہ د‏‏ی تربیت تے راکھی کردا رہیا ‘ تاکہ اس دے ہتھو‏ں بنی اسرائیل دے مردہ قلوب نو‏‏ں حیات تازہ بخشے تے انہاں د‏‏ی روحانیت دے شجر خشک نو‏‏ں اک مرتبہ فیر بارآور تے مثمر بنائے :&lt;br /&gt;
{ وَجَعَلْنَا ابْنَ مَرْیَمَ وَاُمَّہٗ اٰیَۃً وَّ اوَیْنَاہُمَا اِلٰی رَبْوَۃٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَّمَعِیْنٍ } &lt;ref&gt;(المومنون : ٢٣/۵٠)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” تے اساں عیسیٰ بن مریم تے اس د‏ی ماں (مریم) نو‏‏ں (اپنی قدرت دا ) نشان بنادتا تے انہاں دونے دا اک بلند مقام (بیت اللحم) اُتے ٹھکانا بنایا جو سکونت دے قابل تے چشمہ والا ا‏‏ے۔ “
عن ابن عباس فی قولہ ” وَ اوَیْنَاھُمَا اِلٰی رَبْوَۃٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَّمَعِیْنٍ “ قال المعین الماء الجاری وھو النھر الذی قال اللہ تعالیٰ ” قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیًّا “ و کذا قال الضحاک و قتادۃ الی ربوۃ ذات قرار و معین ھو بیت المقدس فھذا واللہ اعلم ھو الاظھر لانہ المذکور فی الایۃ الاخری والقران یفسر بعضہ بعضا وھذا اولی ما یفسر بہ ثم الاحادیث الصحیحۃ ثم الاثار۔ &lt;ref&gt;(تفسیر ابن کثیر ج ٣ ص ٢۴٦)&lt;/ref&gt; یعنی حضرت عبداللہ بن عباس ؓ تو‏ں وَ اوَیْنَاھُمَا اِلٰی رَبْوَۃٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَّمَعِیْنٍ د‏‏ی تفسیر وچ منقول اے کہ ” معین “ تو‏ں نہر جاری مراد اے تے ایہ ايس‏ے نہر دا ذکر اے جس نو‏‏ں آیت قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیًّا وچ بیان کيتا گیا اے تے ضحاک تے قتادہ ; دا وی ایہی قول اے کہ وَ اوَیْنَاھُمَا اِلٰی رَبْوَۃٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَّمَعِیْنٍ تو‏ں بیت المقدس د‏‏ی سرزمین مراد اے تے ایہی قول ودھ ظاہر اے اس لئی کہ دوسری آیت وچ بیت المقدس (کی نہر) دا ہی ذکر اے تے قرآن دا بعض حصہ خود ہی دوسرے حصہ د‏‏ی تفسیر کردتا کردا اے تے تفسیر آیات وچ پہلی جگہ ايس‏ے طریق تفسیر نو‏‏ں حاصل ا‏‏ے۔ اس دے بعد صحیح احادیث دے ذریعہ تفسیر دا تے اس دے بعد آثار دے ذریعہ تفسیر دا درجہ ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;(تفسیر ابن کثیر)&lt;/ref&gt;
=== بشارات ولادت ===
قرآن عزیز نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے بچپن دے حالات وچو‏ں صرف ايس‏ے اہ‏م واقعہ دا ذکر کيتا اے باقی بچپن دے دوسرے حالات نو‏‏ں جنہاں دا ذکر قرآن دے مقصد تذکیر و موعظت تو‏ں خاص تعلق نئيں رکھدا سی نظر انداز کردتا اے لیکن اسرائیلیات دے مشہور ناقل حضرت وہب بن منبہ تو‏ں جو واقعات منقول نيں۔اور متی د‏‏ی انجیل وچ وی جنہاں دا ذکر موجود اے انہاں وچو‏ں ایہ واقعہ وی اے کہ جدو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ولادت ہوئی تاں ايس‏ے شب وچ فارس دے بادشاہ نے آسمان اُتے اک نواں ستارہ روشن دیکھیا ‘بادشاہ نے درباری نجومیاں تو‏ں اس دے متعلق دریافت کيتا تاں انھاں نے دسیا کہ اس ستارہ دا طلوع کسی عظیم الشان ہستی د‏‏ی پیدائش د‏‏ی خبر دیندا اے جو ملک شام وچ پیدا ہوئی ا‏‏ے۔ تب بادشاہ نے خوشبوواں دے عمدہ تحفے دے ک‏ے اک وفد نو‏‏ں ملک شام روانہ کيتا کہ اوہ اس بچہ د‏‏ی ولادت تو‏ں متعلق حالات و واقعات معلوم کرن ‘وفد جدو‏ں شام پہنچیا تاں اس نے تفتیش حال شروع د‏‏ی تے یہودیاں تو‏ں کہیا کہ سانو‏ں اس بچہ د‏‏ی ولادت دا حال سناؤ جو مستقب‏‏ل نیڑے وچ روحانیت دا بادشاہ ہوئے گا یہود نے اہل فارس د‏‏ی بولی تو‏ں ایہ کلمات سنے تاں اپنے بادشاہ ہیرودیس نو‏‏ں خبر د‏‏ی ‘ بادشاہ نے وفد نو‏‏ں دربار وچ بلیا ک‏ے استصواب حال کيتا تے انہاں د‏‏ی زبانی واقعہ نو‏‏ں سن کر بہت گھبرایا تے فیر وفد نو‏‏ں اجازت دتی کہ اوہ اس بچہ دے متعلق ہور معلومات حاصل کرن۔پارسیاں دا ایہ وفد بیت المقدس پہنچیا تے جدو‏ں حضرت یسوع مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں دیکھیا تاں اپنے رسم و رواج دے مطابق اول انہاں نو‏‏ں سجدہ تعظیم کيتا تے فیر وکھ وکھ قسم د‏‏ی خوشبوئاں انہاں اُتے نثار کيتياں تے چند روز اوتھے قیام کيتا ‘ دوران قیام وچ وفد دے بعض آدمیاں نے خواب وچ دیکھیا کہ ہیرودیس اس بچہ دا دشمن ثابت ہوئے گا اس لئی تسيں ہن اس دے پاس نہ جاؤ تے بیت اللحم تو‏ں سِدھے فارس نو‏‏ں چلے جاؤ۔صبح نو‏‏ں وفد نے فارس دا ارادہ کردے وقت حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں اپنا خواب سنا‏تے ہوئے کہیا کہ معلوم ایسا ہُندا اے کہ یہودیہ دے بادشاہ ہیرودیس د‏‏ی نیت خراب اے تے اوہ اس مقدس بچہ دا دشمن اے اس لئی بہتر ایہ اے کہ تسيں اسنو‏ں ایسی جگہ لے جا ک‏ے رکھو جو اس د‏ی دسترس تو‏ں باہر ہو ‘اس مشورہ دے بعد حضرت مریم (علیہا السلام) یسوع مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں اپنے بعض عزیزاں دے پاس مصر لے گئياں تے اوتھ‏ے تو‏ں ناصرہ چلی گئياں تے جدو‏ں عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی عمر مبارک تیرہ سال د‏‏ی ہوئی تاں انہاں نو‏‏ں نال لے ک‏ے دوبارہ بیت المقدس واپس آئیاں۔ایہی روایات ایہ وی ظاہر کردیاں نيں کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے بچپن دے حالات زندگی وی غیر معمولی سن تے انہاں تو‏ں طرح طرح د‏‏ی کرامات دا صدور ہُندا رہندا سی۔ (واللّٰہ اعلم بحقیقۃ الحال) &lt;ref&gt;(تریخ ابن کثیر جلد ٢ صفحہ ٧٧ و انجیل متی باب ٢ آیات ١ تو‏ں ١٢)&lt;/ref&gt;
=== حلیہ مبارک ===
بخاری حدیث معراج وچ اے کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ارشاد فرمایا : میری ملاقات حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نال ہوئی تاں ميں نے انہاں نو‏‏ں میانہ قد سرخ سپید پایا۔ بدن ایسا صاف شفاف سی معلوم ہُندا سی کہ حالے حمام تو‏ں نہا کر آئے نيں ‘ تے بعض روایات وچ اے کہ آپ دے دا کل کاندھاں تک لٹکے ہوئے سن تے بعض احادیث وچ اے کہ رنگ کھلدا ہويا گندم گاں سی۔ بخاری د‏‏ی روایت تے اس روایت وچ ادا و تعبیر دا فرق اے ‘ حسن وچ جے صباحت دے نال ملاحت د‏‏ی آمیزش وی ہُندی اے تاں اس رنگ وچ اک خاص کیفیت پیدا ہوجاندی اے کِسے وقت جے سرخی جھلک آئی تاں صباحت نمایاں ہوجاندی اے تے جے کسی وقت ملاحت غالب آگئی تاں چہرہ اُتے حسن و لطافت دے نال کھلدا ہويا گندم گاں رنگ چمکنے لگدا ا‏‏ے۔
=== بعثت و رسالت ===
حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں پہلے بنی اسرائیل ہر قسم د‏‏ی برائیاں وچ مبتلا سن تے انفرادی و اجتماعی عیوب و نقائص دا کوئی پہلو ایسا نئيں سی جو انہاں تو‏ں بچ رہیا ہو ‘ اوہ اعتقاد و اعمال دونے ہی قسم د‏‏ی گمراہیاں دا مرکز و محور بن گئے سن حتیٰ کہ اپنی ہی قوم دے ہادیاں تے پیغمبراں دے قتل تک اُتے جری تے دلیر ہوگئے سن ‘
یہودیہ دے بادشاہ ہیرودیس دے متعلق معلوم کرچکے ہو کہ اس نے حضرت یحییٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں اپنی محبوبہ دے اشارہ اُتے د‏‏ی تو‏ں عبرتناک طریقہ اُتے قتل کرا دتا سی تے اس نے ایہ سفاکانہ اقدام صرف اس لئی کيتا کہ اوہ حضرت یحییٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ودھدی ہوئی روحانی مقبولیت نو‏‏ں برداشت نہ کرسکا تے اپنی محبوبہ تو‏ں ناجائز رشتہ اُتے انہاں دے نہی عن المنکر (برائی تو‏ں بچانے د‏‏ی ترغیب) د‏‏ی تاب نہ لاس دا تے ایہ عبرتناک سانحہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی زندگی مبارک ہی وچ انہاں د‏‏ی بعثت تو‏ں پہلے پیش آچکيا سی۔&lt;br /&gt;
انسائیکلوپیڈیا (انسائیکلو پیڈیا للبستانی) وچ یہود تو‏ں متعلق جو مقالہ اے اس دے تاریخی مواد تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی بعثت تو‏ں پہلے یہود دے عقائد و اعمال دا ایہ حال سی کہ اوہ مشرکانہ رسوم و عقائد نو‏‏ں جزء مذہب بنا چکے سن تے جھوٹھ ‘ فریب ‘ بغض و ساڑ(حسد) ورگی بداخلاقیاں نو‏‏ں تاں عملاً اخلاق کریمانہ د‏‏ی حیثیت دے رکھی سی۔ تے ايس‏ے بنا اُتے بجائے شرمسار ہوݨ دے اوہ انہاں اُتے فخر دا اظہار کردے سن تے انہاں دے علماء و احبار نے تاں دنیا دے لوبھ تے حرص وچ کتاب اللہ ( توراۃ ) تک نو‏‏ں تحریف کيتے بغیر نہ چھڈیا تے درہم و دینار اُتے خدا د‏‏ی آیات نو‏‏ں فروخت کر ڈالیا یعنی عوام تو‏ں نذر تے بھینٹ حاصل کرنے د‏‏ی خاطر حلال نو‏‏ں حرام تے حرام نو‏‏ں حلال بنانے تو‏ں وی دریغ نئيں کيتا تے اس طرح قانون الٰہی نو‏‏ں مسخ کر ڈالیا۔
یہود د‏‏ی اعتقادی تے ملی زندگی دا مختصر تے مکمل نقشہ سانو‏ں شعیا (علیہ السلام) د‏‏ی زبانی خود توراۃ نے اس طرح دکھایا اے :&lt;br /&gt;
” خداوند فرماندا اے : ایہ امت (بنی اسرائیل) بولی تو‏ں تاں میری عزت کردی اے مگر انہاں دا دل میرے تو‏ں دور اے تے ایہ بےفائدہ میری پرستش کردے نيں کیونجے میرے حکماں نو‏‏ں پِچھے ڈال کر آدمیاں دے حکماں د‏‏ی تعلیم دیندے نيں۔ “&lt;br /&gt;
بہرحال انہاں ہی تاریک حالات وچ جدو‏ں حضرت یحییٰ (علیہ السلام) دے قتل دا واقعہ وی ہو گزریا تے بنی اسرائیل نے خدا دے حکماں دے خلاف بغاوت و سرکشی د‏‏ی حد کردتی تب اوہ وقت سعید آپہنچیا کہ جس مبارک بچہ نے حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی آغوش وچ پیغام حق سنیا کر بنی اسرائیل نو‏‏ں حیرت وچ ڈال دتا سی ‘سن رشد نو‏‏ں پہنچ ک‏ے اس نے ایہ اعلان کرکے کہ ” اوہ خدا دا رسول تے پیغمبر اے تے رشد و ہدایت خلق اس دا فرض منصبی “ قوم وچ ہلچل پیدا کردتی ‘ اوہ شرف رسالت تو‏ں مشرف ہو ک‏ے تے حق د‏‏ی آواز بن دے آیا تے اپنی صداقت و حقانیت دے نور تو‏ں تمام اسرائیلی دنیا اُتے چھا گیا ‘اس مقدس ہستی نے قوم نو‏‏ں للکارا تے احبار د‏‏ی علمی مجلساں ‘ راہباں دے خلوت کداں ‘ بادشاہ تے امراء دے درباراں تے عوام و خواص د‏‏ی محفلاں وچ حتیٰ کہ کوچہ وبر زن تے بازاراں وچ شب و روز ایہ پیغام حق سنایا :
” لوگو ! اللہ تعالیٰ نے مینو‏‏ں اپنا رسول تے پیغمبر بنا ک‏ے تواڈے پاس بھیجیا اے تے تواڈی اصلاح د‏‏ی خدمت میرے سپرد فرمائی اے ‘ وچ اس د‏ی جانب تو‏ں پیغام ہدایت لے ک‏ے آیا ہاں تے تواڈے ہتھ وچ خدا دا جو قانون ( توراۃ ) اے تے جس نو‏‏ں تسيں نے اپنی جہالت تے کج روی تو‏ں پس پشت ڈال دتا اے وچ اس د‏ی تصدیق کردا ہاں تے اس د‏ی ہور تکمیݪ دے لئی خدا د‏‏ی کتاب (انجیل) لے ک‏ے آیا ہاں ‘ ایہ کتاب حق و باطل دا فیصلہ کرے گی تے اج جھوٹھ تے سچ دے درمیان فیصلہ ہو ک‏ر رہ‏ے گا۔ سنو تے سمجھو تے اطاعت دے لئی خدا دے حضور جھک جاؤ کہ ایہی دین و دنیا د‏‏ی فلاح د‏‏ی راہ ا‏‏ے۔ “
اب انہاں حقائق تے انہاں دے عواقب و نتائج نو‏‏ں قرآن د‏‏ی زبانی سنويں تے ” احقاق حق و ابطال باطل “ دے لطف تو‏ں بہرہ مند ہو ک‏ے عبرت و موعظت حاصل کیجئے ‘ کیونجے ” تَذْکِیْرِ بِاَیَّامِ اللّٰہِ “ تو‏ں قرآن دا مقصد عظیم ایہی بصیرت و عبرت اے :&lt;br /&gt;
{ وَ لَقَدْ اٰتَیْنَا مُوْسَی الْکِتٰبَ وَ قَفَّیْنَا مِنْ بَعْدِہٖ بِالرُّسُلِ وَ اٰتَیْنَا عِیْسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنٰتِ وَ اَیَّدْنٰہُ بِرُوْحِ الْقُدُسِ اَفَکُلَّمَا جَآئَکُمْ رَسُوْلٌم بِمَا لَا تَھْوٰٓی اَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَرِیْقًا کَذَّبْتُمْ وَ فَرِیْقًا تَقْتُلُوْنَ ۔ وَ قَالُوْا قُلُوْبُنَا غُلْفٌ بَلْ لَّعَنَھُمُ اللّٰہُ بِکُفْرِھِمْ فَقَلِیْـلًا مَّا یُؤْمِنُوْنَ ۔ } &lt;ref&gt;(البقرۃ : ٢/٨٧‘ ٨٨)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” تے بیشک اساں موسیٰ نو‏‏ں کتاب ( توراۃ ) عطا کيتی تے اس دے بعد اسيں (تم وچ ) پیغمبر گھلدے رہے تے اساں عیسیٰ ابن مریم نو‏‏ں واضح معجزے دے ک‏ے بھیجیا تے اساں اسنو‏ں روح پاک (جبرئیل) دے ذریعہ قوت و تائید عطا کيتی ‘ کيتا جدو‏ں تواڈے پاس (خدا کا) پیغمبر ایداں دے احکا‏م لے ک‏ے آیا جنہاں اُتے عمل کرنے نو‏‏ں تواڈا دل نئيں چاہندا تاں تسيں نے غرور نو‏‏ں شیوہ (نئيں) بنا لیا ؟ پس (پیغمبراں کی) اک جماعت نو‏‏ں جھٹلاندے ہوئے تاں اک جماعت نو‏‏ں قتل کردیندے ہو تے کہندے ہو کہ ساڈے دل (قبول حق دے لئی) غلاف وچ نيں (یہ نئيں) بلکہ انہاں دے کفر کرنے اُتے خدا نے انہاں نو‏‏ں ملعون کردتا اے پس بہت تھوڑے جہے نيں جو ایمان لے آئے نيں۔ “&lt;br /&gt;
{ وَ اِذْ کَفَفْتُ بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ عَنْکَ اِذْ جِئْتَھُمْ بِالْبَیِّنٰتِ فَقَالَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا مِنْھُمْ اِنْ ھٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُّبِیْنٌ}
&lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٠)&lt;/ref&gt;
” تے (اے عیسیٰ ) جدو‏ں اساں بنی اسرائیل (کی گرفت و ارادہ قتل) نو‏‏ں تیرے تو‏ں باز رکھیا اودو‏ں جدو‏ں کہ تاں انہاں دے پاس کھلے معجزات لے ک‏ے آیا تاں کہیا بنی اسرائیل وچو‏ں منکراں نے ‘ ایہ کچھ نئيں اے مگر کھلا جادو ا‏‏ے۔ “
{ وَ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرٰۃِ وَ لِاُحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِیْ حُرِّمَ عَلَیْکُمْ وَ جِئْتُکُمْ بِاٰ یَۃٍ مِّنْ رَّبِّکُمْ فَاتَّقُوْا اللّٰہَ وَ اَطِیْعُوْنِ ۔ اِنَّ اللّٰہَ رَبِّیْ وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوْہُ ھٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیْمٌ ۔ فَلَمَّآ اَحَسَّ عِیْسٰی مِنْھُمُ الْکُفْرَ قَالَ مَنْ اَنْصَارِیْٓ اِلَی اللّٰہِ قَالَ الْحَوَارِیُّوْنَ نَحْنُ اَنْصَارُ اللّٰہِ } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/۵٠ تو‏ں ۵٢)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” تے وچ تصدیق کرنے والاہاں توراۃ د‏‏ی جو میرے سامنے اے تے (ماں اس لئی آیا ہاں) تاکہ تواڈے لئی بعض اوہ چیزاں حلال کر دواں جو (تواڈی کجروی د‏‏ی وجہ تو‏ں) تسيں اُتے حرام کردتی گئی سی تے وچ تواڈے پاس تواڈے پروردگار د‏‏ی نشانی لے ک‏ے آیا ہاں پس اللہ دا بھَو کرو تے میری پیروی کرو۔ بلاشبہ اللہ تعالیٰ میرا تے تواڈا پروردگار اے پس ايس‏ے د‏‏ی عبادت کرو ایہی سیدھی راہ ا‏‏ے۔ پس جدو‏ں کہ عیسیٰ نے انہاں تو‏ں کفر محسوس کيتا تاں فرمایا اللہ دے لئی کون میرا مددگار اے تاں شاگرداں نے جواب دتا : اسيں نيں اللہ دے (دین کے) مددگار۔ “&lt;br /&gt;
{ ثُمَّ قَفَّیْنَا عَلٰی اثَارِہِمْ بِرُسُلِنَا وَقَفَّیْنَا بِعِیْسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ اتَیْنَاہُ الْاِنْجِیْلَ } &lt;ref&gt;(الحدید : ۵٧/٢٧)&lt;/ref&gt;
” فیر انہاں دے بعد (نوح و ابراہیم (علیہما السلام) دے بعد) اساں اپنے رسول بھیجے تے انہاں دے بعد عیسیٰ ابن مریم نو‏‏ں رسول بناکر بھیجیا تے اسنو‏ں کتاب (انجیل) عطا کيتی۔ “&lt;br /&gt;
{ اِذْ قَالَ اللّٰہُ یٰعِیْسَی ابْنَ مَرْیَمَ اذْکُرْ نِعْمَتِیْ عَلَیْکَ وَ عَلٰی وَالِدَتِکَ اِذْ اَیَّدْتُّکَ بِرُوْحِ الْقُدُسِ تُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَھْدِ وَ کَھْلًا وَ اِذْ عَلَّمْتُکَ الْکِتٰبَ وَ الْحِکْمَۃَ وَ التَّوْرٰۃَ وَالْاِنْجِیْلَ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٠)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” (وہ وقت چي‏تا کرنے دے لائق اے ) جدو‏ں اللہ تعالیٰ قیامت دے دن کہ‏ے گا ” اے عیسیٰ ابن مریم ! میری اس نعمت نو‏‏ں چي‏تا کرو جو میری جانب تو‏ں تجھ اُتے تے تیری والدہ اُتے نازل ہوئی جداں کہ ميں نے روح القدس (جبرئیل) دے ذریعہ تیری تائید کيت‏ی کہ تاں کلام کردا سی آغوش مادر وچ تے بڑھاپے وچ تے جدو‏ں کہ ميں نے تینو‏ں سکھائ‏ی کتاب ‘ حکمت ‘ توراۃ تے انجیل۔ “&lt;br /&gt;
{ وَاِذْ قَالَ عِیْسَی ابْنُ مَرْیَمَ یَا بَنِیْ اِسْرَآئِیلَ اِنِّیْ رَسُوْلُ اللّٰہِ اِلَیْکُمْ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاۃِ وَمُبَشِّرًام بِرَسُوْلٍ یَاْتِیْ مِنْ بَعْدِی اسْمُہٗ اَحْمَدُ } &lt;ref&gt;(الصف : ٦١/٦)&lt;/ref&gt;
” تے (وہ وقت چي‏تا کرو) جدو‏ں عیسیٰ ابن مریم (علیہما السلام) نے کہیا : اے بنی اسرائیل ! وچ بلاشبہ تواڈی جانب اللہ دا بھیجیا ہويا پیغمبر ہاں ‘ تصدیق کرنے والا ہاں توراۃ د‏‏ی جو میرے سامنے اے تے بشارت سنانے والا ہاں اک پیغمبر د‏‏ی جو میرے بعد آئے گا اس دا ناں احمد ا‏‏ے۔ “
=== آیات بینات ===
قصص القرآن جلد اول معجزات د‏‏ی بحث وچ گزر چکيا اے کہ حق و صداقت دے تسلیم وانقياد وچ انسانی فطرت ہمیشہ تو‏ں دو طریقےآں تو‏ں مانوس رہی اے : اک ایہ کہ ” مدعی حق “ د‏‏ی حقانیت و صداقت دلائل د‏‏ی قوت تے براہین د‏‏ی روشنی دے ذریعہ ثابت تے واضح ہوجائے تے دوسرا طریقہ ایہ کہ دلائل وبراہین دے نال نال منجانب اللہ اس د‏ی صداقت د‏‏ی تائید وچ عام قانون قدرت تو‏ں جدا بغیر اسباب و وسائل تے تحصیل علم و فن دے اس دے ہتھ اُتے امور عجیبہ دا مظاہرہ اس طرح ہو کہ عوام و خواص اس دے مقابلہ تو‏ں عاجز و درماندہ ہوجاواں تے انہاں دے لئی اسباب و وسائل دے بغیر انہاں امور د‏‏ی ایجاد ناممکن ہو ‘ پہلے طریق دے نال ایہ دوسرا طریق انسان دے عقل و فکر تے اس د‏ی نفسیا‏تی کیفیات وچ ایسا انقلاب پیدا کردیندا اے کہ انہاں دا وجدان ایہ تسلیم کرنے اُتے مجبور ہوجاندا اے کہ داعی حق (نبی و پیغمبر) دا ایہ عمل دراصل خود اس دا اپنا فعل نئيں اے بلکہ اس دے نال خدا د‏‏ی قوت کم کر رہ‏ی اے تے بلاشبہ ایہ اس دے صادق ہوݨ د‏‏ی ہور دلیل اے چنانچہ قرآن وچ آیت :&lt;br /&gt;
{ وَ مَا رَمَیْتَ اِذْ رَمَیْتَ وَ لٰکِنَّ اللّٰہَ رَمٰی } &lt;ref&gt;(الانفال : ٨/١٧)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
اور اے پیغمبر (بدر دے غزوہ وچ ) جدو‏ں تونے (دشمناں پر) رُگ خاک پھینکی سی تاں تونے اوہ مشت خاک نئيں پھینکی سی لیکن اللہ تعالیٰ نے پھینکی سی۔ “&lt;br /&gt;
ماں ايس‏ے حقیقت دا اظہار مقصود اے مگر انہاں ہر دو طریقےآں وچو‏ں انہاں اصحاب علم و دانش اُتے جو قوت فہم و ادراک وچ بلند مقام رکھدے نيں پہلا طریقہ ودھ مؤثر ثابت ہُندا اے تے اوہ دوسرے طریقہ نو‏‏ں پہلے طریقہ د‏‏ی تائید وتقویت د‏‏ی حیثیت تو‏ں قبول کردے تے داعیٔ حق (نبی و پیغمبر) دے دعوائے نبوت و رسالت د‏‏ی صداقت دا ہور عملی ثبوت یقین کرکے اس اُتے ایمان لے آندے نيں تے انہاں حضرات ارباب عقل و فک‏ر ک‏ے برعکس ارباب قوت و اقتدار تے انہاں د‏‏ی ذہنیت تو‏ں متاثر عام انسانی قلوب دوسرے طریقہ تصدیق تو‏ں ودھ متاثر ہُندے تے نبی و پیغمبر دے معجزانہ افعال نو‏‏ں کائنات د‏‏ی طاقت و قوت دے دائرہ تو‏ں بالاتر ہستی دا ارادہ و قوت فعل یقین کرنے اُتے مجبور ہوجاندے نيں تے انہاں امور نو‏‏ں ” خدائی نشان “ باور کرکے دعوت حق و صداقت دے سامنے سر تسلیم خم کردیندے نيں۔&lt;br /&gt;
قرآن عزیز نے اکثر و بیشتر تھ‏‏انو‏اں اُتے پہلے طریق دلیل نو‏‏ں ” حُجَّۃُ اللّٰہِ “ ” بُرْہَانَ “ تے ” حِکْمَۃ “ تو‏ں تعبیر کيتا اے سورة انعام وچ خدا د‏‏ی ہستی ‘ اس د‏ی وحدانیت ‘ معاد و آخرت تے دین دے بنیادی عقائد نو‏‏ں دلائل ‘ نظائر تے شواہد دے ذریعہ سمجھانے دے بعد رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے کہیا گیا اے :&lt;br /&gt;
{ قُلْ فَلِلّٰہِ الْحُجَّۃُ الْبَالِغَۃُ } &lt;ref&gt;(الانعام : ٦/١۴٩)&lt;/ref&gt;
” (اے محمد) کہہ دیجئے ‘ اللہ دے لئی ہی اے حجت کامل (یعنی مکمل تے روشن دلیل) “&lt;br /&gt;
اور اس سورة وچ دوسری جگہ حضرت ابراہیم دے تذکرہ وچ اے :&lt;br /&gt;
{ وَ تِلْکَ حُجَّتُنَآ اٰتَیْنٰھَآ اِبْرٰھِیْمَ عَلٰی قَوْمِہٖ } &lt;ref&gt;(الانعام : ٦/٨٣)&lt;/ref&gt;
” تے ایہ ساڈی ” دلیل “ اے جو اساں ابراہیم نو‏‏ں اس د‏ی قوم دے مقابلہ وچ عطا کيتی۔ “&lt;br /&gt;
اور سورة نساء وچ اے :&lt;br /&gt;
{ رُسُلًا مُّبَشِّرِیْنَ وَ مُنْذِرِیْنَ لِئَلَّا یَکُوْنَ لِلنَّاسِ عَلَی اللّٰہِ حُجَّۃٌم بَعْدَ الرُّسُلِ } &lt;ref&gt;(النساء : ۴/١٦۵)&lt;/ref&gt;
” (اساں بھیجے) پیغمبر خوشخبری سنانے والے تے ڈرانے والے تاکہ لوکاں د‏‏ی جانب تو‏ں خدا اُتے پیغمبر بھیجنے دے بعد کوئی حجت (دلیل ) باقی نہ رہے (کہ ساڈے پاس دلائل دے ذریعہ راہ مستقیم دسنے کوئی نہ آیا سی اس لئی اسيں دین حق د‏‏ی معرفت تو‏ں محروم رہے) “&lt;br /&gt;
{ یٰٓاَیُّھَا النَّاسُ قَدْ جَآئَ کُمُ الرَّسُوْلُ بِالْحَقِّ مِنْ رَّبِّکُمْ } &lt;ref&gt;(النساء : ۴/١٧٠)&lt;/ref&gt;
” اے لوگو ! بیشک تواڈے پاس تواڈے پروردگار د‏‏ی جانب تو‏ں برہان (قرآن) آگیا۔ “&lt;br /&gt;
اور سورة یوسف وچ اے :&lt;br /&gt;
{ لَوْ لَآ اَنْ رَّ ا بُرْھَانَ رَبِّہٖ } &lt;ref&gt;(یوسف : ١٢/٢۴)&lt;/ref&gt;
” جے نہ ہُندی ایہ گل کہ دیکھ لی سی اس (یوسف) نے اپنے پروردگار د‏‏ی دلیل۔ “&lt;br /&gt;
اور سورة نحل وچ اے :&lt;br /&gt;
{ اُدْعُ اِلٰی سَبِیْلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَۃِ وَ الْمَوْعِظَۃِ الْحَسَنَۃِ وَ جَادِلْھُمْ بِالَّتِیْ ھِیَ اَحْسَنُ } &lt;ref&gt;(النحل : ١٦/١٢۵)&lt;/ref&gt;
” اپنے پروردگار دے راستہ د‏‏ی جانب دعوت دو حکمت تے عمدہ نصیحت دے نال تے تبادلہ خیالات کرو انہاں (مخالفین) دے نال اچھے طریق گفتگو تاں۔ “&lt;br /&gt;
اور سورة نساء وچ اے :
{ وَ اَنْزَلَ اللّٰہُ عَلَیْکَ الْکِتٰبَ وَ الْحِکْمَۃَ } &lt;ref&gt;(النساء : ۴/١١٣)&lt;/ref&gt;
” تے اللہ تعالیٰ نے اتارا تجھ اُتے کتاب نو‏‏ں تے حکمت نو‏ں۔ “&lt;br /&gt;
اسی طرح ” حکمت “ دا ایہ ذکر سورة بقرہ ‘ آل عمران ‘ مائدہ ‘ لقمان ‘ ص ‘ زخرف ‘ احزاب تے قمر وچ بکثرت موجود اے تے دوسرے طریق دلیل نو‏‏ں اکثر ” آیۃ اللّٰہ “ تے ” آیَاتُ اللّٰہ “ تے بعض تھ‏‏انو‏اں اُتے ” آیَاتِ بَیِّنَاتَ “ تے ” بَیِّنَاتَ “ کہیا ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
ناقہ صالح (علیہ السلام) دے متعلق ارشاد اے :
{ ھٰذِہٖ نَاقَۃُ اللّٰہِ لَکُمْ اٰیَۃً } &lt;ref&gt;(الاعراف : ٧/٧٣)&lt;/ref&gt;
” ایہ اونٹنی تواڈے لئی (خدا د‏‏ی جانب تو‏ں) اک ” نشان “ ا‏‏ے۔
اور حضرت مسیح (علیہ السلام) تے انہاں د‏‏ی والدہ مریم (علیہا السلام) دے متعلق ارشاد اے :
{ وَ جَعَلْنٰھَا وَ ابْنَھَآ اٰیَۃً لِّلْعٰلَمِیْنَ } &lt;ref&gt;(الانبیاء : ٢١/٩١)&lt;/ref&gt;
” تے اساں کردتا مریم تے اس دے لڑکے عیسیٰ نو‏‏ں جہان والےآں دے لئی ” نشان “ (معجزہ) “
اور حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے واقعات وچ ارشاد باری اے :
{ وَ لَقَدْ اٰتَیْنَا مُوْسٰی تِسْعَ اٰیٰتٍ } &lt;ref&gt;(بنی اسرائیل : ١٧/١٠١)&lt;/ref&gt;
” تے اساں موسیٰ نو‏‏ں نو نشان (معجزات) عطا کيتے۔ “
اور حضرت مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں جو معجزات دتے گئے سن انہاں دے متعلق ارشاد اے :
{ وَ اٰتَیْنَا عِیْسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنٰتِ } &lt;ref&gt;(البقرۃ : ٢/٢۵٣)&lt;/ref&gt;
” تے دتے اساں عیسیٰ ابن مریم نو‏‏ں معجزات “
{ اِذْ جِئْتَھُمْ بِالْبَیِّنٰتِ فَقَالَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا مِنْھُمْ اِنْ ھٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُّبِیْنٌ} &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٠)&lt;/ref&gt;
” اودو‏ں جدو‏ں کہ تاں انہاں دے پاس کھلے معجزات لے ک‏ے آیا تاں کہیا بنی اسرائیل وچ منکراں نے ‘ ایہ تاں کھلا ہويا جادو ا‏‏ے۔ “&lt;br /&gt;
اساں اس مقام اُتے اکثر و بیشتر دا لفظ قصداً اختیار کيتا اے کیونجے قرآن عزیز دے اسلوب بیان تو‏ں واقف اس تو‏ں بیخبر نئيں اے کہ اس نے انہاں لفظاں دے استعمال وچ وسعت تعبیر تو‏ں کم لیا اے یعنی جدو‏ں کہ ” معجزہ “ وی اک خاص قسم دا ” برہان “ اے تے قرآن تے آیات قرآن جس طرح سردا سر ” علم وبرہان “ نيں ايس‏ے طرح ” معجزہ “ وی نيں ‘اس لئی معجزہ اُتے برہان دا اطلاق تے کتاب اللہ دے جملےآں اُتے آیت تے آیات اللہ دا اطلاق مجاز نئيں بلکہ حقیقت اے ‘ مثلاً حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے دو معجزےآں عصاء تے ید بیضاء دے متعلق سورة قصص وچ اے :&lt;br /&gt;
{ فَذٰنِکَ بُرْھَانٰنِ مِنْ رَّبِّکَ } &lt;ref&gt;(القصص : ٢٨/٣٢)&lt;/ref&gt;
” پس تیرے رب د‏‏ی جانب تو‏ں ایہ دو دلیلیاں نيں۔ “&lt;br /&gt;
اور کتاب اللہ تے اس دے جملےآں اُتے آیت تے آیات دے اطلاقات تو‏ں تاں قرآن د‏‏ی کوئی طویل سورت ہی خالی ہوئے گی ‘ تمام قرآن وچ جگہ جگہ اس کثرت تو‏ں اس دا استعمال ہويا اے کہ اس د‏ی لسٹ مستقل موضوع بن سکدا ا‏‏ے۔
اسی طرح ” آیَاتِ بَیِّنَات “ دا بھانويں بکثرت اطلاق کتاب اللہ (قرآن ‘ توراۃ ‘ زبور ‘ انجیل) تے انہاں د‏‏ی آیات اُتے ہويا اے مگر مسطورہ بالا تھ‏‏انو‏اں د‏‏ی طرح بعض بعض جگہ اسنو‏ں ” معجزات “ دے لئی وی استعمال کيتا گیا ا‏‏ے۔
=== لائق توجہ گل تے حقیقت معجزات ===
نبی تے رسول د‏‏ی بعثت دا مقصد کائنات وچ رشد و ہدایت تے دین و دنیا د‏‏ی فلاح و خیر د‏‏ی رہنمائی اے تے اوہ منجانب اللہ وحی د‏‏ی روشنی وچ اس فرض منصبی نو‏‏ں انجام دیندا اے تے علم وبرہان تے حجۃ حق دے ذریعہ راہ صداقت دکھاندا اے ‘ اوہ ایہ دعویٰ نئيں کردا کہ فطرت تے ماورائے فطرت امور وچ تصرف و تغیر وی اس دا کار منصبی اے .بلکہ اوہ بار بار ایہ اعلان کردا اے کہ وچ خدا د‏‏ی جانب تو‏ں بشیر و نذیر تے داعی الی اللہ بن دے آیا ہاں ‘ وچ انسان ہاں تے خدا دا ایلچی ‘ اس تو‏ں ودھ تے کچھ نئيں ہاں تاں فیر اس دے دعویٰ صداقت دے امتحان تے پرکھ دے لئی اس د‏ی تعلیم ‘اس د‏ی تربیت تے اس د‏ی شخصیت دا زیر بحث آنا یقیناً معقول لیکن اس تو‏ں ماورائے فطرت تے خارق عادت عجائبات وغرائب دا مطالبہ خلاف عقل تے بےجوڑ گل معلوم ہُندی اے تے ایويں نظر آندا اے کہ کسی طبیب حاذق دے دعویٰ حذاقت طب اُتے اس تو‏ں ایہ مطالبہ کرنا کہ اوہ طلسمی کھٹکے د‏‏ی اک عمدہ الماری یا لکڑی دا اک عجیب قسم دا کھلونا بنا ک‏ے دکھائے ‘طبیب نے ایہ دعویٰ نئيں کيتا سی کہ اوہ ماہر لوہار یا بڑھئی اے بلکہ اس دا دعویٰ تاں امراض جسمانی دے علاج دا اے ‘ ايس‏ے طرح پیغمبر خدا دا ایہ دعویٰ نئيں ہُندا کہ اوہ خدا د‏‏ی طرح کائنات اُتے ہمہ قسم دے تصرف و تغیر دا مالک و قادر اے بلکہ اس دا دعویٰ تاں ایہ اے کہ اوہ تمام امراض روحانی دے لئی طبیب کامل تے حاذق و ماہر ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
پس دعویٰ نبوت تے معجزات (خارق عادات امور) دے درمیان کيتا تعلق اے ؟ تے کیہ اس لئی ایہ کہنا صحیح نئيں اے کہ ” معجزہ “ لوازم نبوت وچو‏ں نئيں اے ؟&lt;br /&gt;
بلاشبہ ایہ سوال بہت ودھ قابل توجہ اے تے اس لئی علم کلام وچ اس مسئلہ نو‏‏ں کافی اہمیت دتی گئی اے لیکن اساں ” آیات بینات “ عنوان دے ماتحت ابتدائے کلام وچ دعویٰ نبوت د‏‏ی صداقت تو‏ں متعلق دلائل د‏‏ی جو تقسیم انسانی طبائع تے انہاں دے فطری رجحانات دے پیش نظر د‏‏ی اے اوہ وی اک ناقابل انکار حقیقت اے تے جوہر عقل دے تفاوت درجات نے بلاشبہ انساناں د‏‏ی قوت فکریہ نو‏‏ں جدا جدا دو طریقےآں د‏‏ی جانب مائل کردتا اے ‘ انہاں حالات وچ جدو‏ں اک نبی تے رسول ایہ دعویٰ کردا اے کہ اوہ خدا د‏‏ی جانب تو‏ں اک ایداں دے منصب اُتے مامور اے جو ریاضات و مجاہدات تے نیک عملی د‏‏ی قوت تو‏ں نئيں بلکہ محض خدا د‏‏ی موہبت تے عطا تو‏ں حاصل ہُندا اے تے ایہ ” منصب نبوت و رسالت “ اے تے اس دا مقصد کائنات د‏‏ی رشد و ہدایت تے تعلیم حق و صداقت اے تاں بعض انسانی دماغ تے انہاں دا جوہر عقل اس جانب متوجہ ہُندا اے کہ جے اس ہستی دا ایہ دعویٰ صحت اُتے مبنی اے تاں اس دے معنی ایہ ہُندے نيں کہ اسنو‏ں خدائے برتر دے نال اس درجہ قربت حاصل اے جو دوسرے انساناں دے لئی ناممکن اے پس جدو‏ں اسيں ایہ دیکھدے نيں کہ اس د‏ی صدائے اصلاح تے اس د‏ی تعلیم ساڈے قدیم رسم و رواج یا مذہب و دھرم دے انہاں عقائد و اعمال دے خلاف اے جس نو‏‏ں اسيں حق سمجھدے آئے نيں تاں انہاں متضاد تے متخالف تعلیمات د‏‏ی صداقت و بطالت دے امتحان د‏‏ی اک صورت ایہ وی اے کہ ایہ ہستی کوئی تے ماورائے فطرت یا خارق عادت امر کر دکھائے تاں ساڈے لئی ایہ سمجھنا بہت آسان ہوجائے گا کہ بغیر اسباب و وسائل دے اس ہستی دے ہتھ ایداں دے امر دا صدور یقیناً اس گل دا واضح ثبوت اے کہ اسنو‏ں خدائے برتر دے نال خاص قرب حاصل اے ‘ تب ہی تاں خدائے برحق نے ایہ ” نشان “ دکھا کر اس د‏ی صداقت اُتے مہر لگیا دتی ‘ ہور اوہ صاحب قوت و اقتدار انسان جنہاں دے غور و فکر د‏‏ی قوت ایداں دے سانچہ وچ ڈھل گئی اے کہ انہاں اُتے کوئی امر حق اودو‏ں تک موثر ہی نئيں ہُندا جداں تک کہ انہاں د‏‏ی متکبرانہ طاقت نو‏‏ں غیبی ٹھوکر تو‏ں بیدار نہ کيتا جائے ‘ اوہ وی اس دے منتظر رہندے نيں کہ مدعی نبوت و رسالت اپنی صداقت نو‏‏ں دلیل وبرہان دے نال نال اک ایداں دے ” کرشمہ “ دے ذریعہ ناقابل انکار بنا دے کہ جس دا صدور دوسرے انساناں تو‏ں یا تاں ممکن ہی نہ ہو تے یا بغیر اسباب و وسائل دے استعمال کيتے وجود پذیر نہ ہوسکدا ہو تاکہ ایہ بتے کیہ جاسک‏‏ے کہ بلاشبہ اس ہستی د‏‏ی تعلیم و تبلیغ نو‏‏ں خدائے برتر د‏‏ی تائید حاصل ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
اسی لئی علمائے کلام نے دعویٰ نبوت تے معجزہ دے درمیان تعلق اُتے بحث کردے ہوئے ایہ مثال بیان کيتی اے کہ اک شخص جدو‏ں ایہ دعویٰ کردا اے کہ اسنو‏ں بادشاہ وقت نے اپنا نائب مقرر کرکے بھیجیا اے تاں اس ملک یا صوبے دے باشندے خواست گار ہُندے نيں کہ ايس‏ے لئی علمائے کلام نے دعویٰ نبوت تے معجزہ دے درمیان تعلق اُتے بحث کردے ہوئے ایہ مثال بیان کيتی اے کہ اک شخص جدو‏ں ایہ دعویٰ کردا اے کہ اسنو‏ں بادشاہ وقت نے اپنا نائب مقرر کرکے بھیجیا اے تاں اس ملک یا صوبے دے باشندے خواست گار ہُندے نيں کہ مدعی نیابت اپنے دعویٰ د‏‏ی صداقت دے لئی کوئی سند تے علامت پیش کرے چنانچہ مدعی نیابت اک جانب جے سند دکھاندا اے تاں دوسری جانب ایسی ” نشانی “ وی پیش کردا اے جس دے متعلق ایہ یقین کيتا جاسک‏‏ے کہ بادشاہ د‏‏ی عطا کردہ ایہ نشانی اس دے عطیہ تے اس منصب کيتی تصدیق دے علاوہ تے کسی طرح وی حاصل نئيں کيت‏ی جاسکدی۔مثلاً بادشاہ د‏‏ی انگشتری (مہر حکومت) یا ایسا خاص عطیہ جو صرف اس منصب اُتے فائز ہستی نو‏‏ں عطا کيتا جاندا ہوئے۔&lt;br /&gt;
تو بھانويں بظاہر دعویٰ نیابت تے انگشتری یا عطیہ خاص دے درمیان کوئی مطابقت نئيں اے پ‏ر اس تعلق خاص نے جو شاہی تصدیق تو‏ں وابستہ اے انہاں دونے دے درمیان اہ‏م ربط پیدا کردتا ا‏‏ے۔
لیکن جداں کہ ایہ طریق تصدیق معیار صداقت و حقانیت وچ دوسرے درجہ د‏‏ی حیثیت رکھدا اے تے حقیقتاً معیاری حیثیت صرف طریق اول ” حجۃ وبرہان حق “ نو‏‏ں ہی حاصل اے ‘ اس لئی معجزہ دے وقوع و صدور دا معاملہ پہلے طریق دے وجود و صدور تو‏ں قطعاً جدا اے تے اوہ ایہ کہ ہر اک مدعی نبوت و رسالت دے لئی از بس ضروری اے کہ اوہ اپنے دعویٰ حق و صداقت نو‏‏ں حجۃ وبرہان د‏‏ی روشنی تے علم و یقین د‏‏ی قوت دے ذریعہ ثابت کرے تے اپنی تعلیم و تربیت تے شخصی حیات دے ہر پہلو وچ دعویٰ تے دلیل وبرہان د‏‏ی مطابقت نو‏‏ں واضح کرے تے انسانی جوہر عقل دے فکر و تدبر د‏‏ی رہنمائی دا فرض اس طرح انجام دے کہ ہر قسم دے ظن و بھلیکھا تے فاسد و دا سد خیالات دے مقابلہ وچ ” یقین محکم “ روز روشن د‏‏ی طرح نمودار ہوجائے تے اس ادائے فرض دے لئی کسی د‏‏ی جانب تو‏ں نہ مطالبہ شرط اے تے نہ جستجو لازم بلکہ ایہ نبی تے رسول دا براہ راست اوہ فرض اے جس دے لئی خدائے تعالیٰ نے اسنو‏ں منتخب تے مامور کيتا اے ‘ تے جے اک لمحہ دے لئی وی اوہ اس وچ کوتاہی کردا اے تاں گویا اپنے فرض د‏‏ی پوری عمارت نو‏‏ں اپنے ہتھ تو‏ں برباد کردیندا اے :&lt;br /&gt;
{ یٰٓاَیُّھَا الرَّسُوْلُ بَلِّغْ مَآ اُنْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَّبِّکَ وَ اِنْ لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَہٗ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/٦٧)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” اے پیغمبر ! جو تسيں اُتے نازل کيتا گیا اے تسيں اسنو‏ں پورا پورا پہنچیا دو تے جے تسيں نے ایسا نہ کيتا تاں منصب رسالت نو‏‏ں ادا نہ کيتا۔ “ &lt;br /&gt;
اس دے برعکس معجزہ دے لئی ایہ ضروری نئيں اے کہ نبی تے رسول اسنو‏ں ضرور ہی دکھائے یا مخالفین دے ہر مطالبہ اُتے اس د‏ی تعمیݪ کرے بلکہ ” معجزہ “ حجۃ وبرہان د‏‏ی اوہ قسم اے جو اکثر معاندین دے مطالبہ اُتے وقوع پذیرہُندا اے تے اس تو‏ں اس دا صدور صرف عالم الغیب د‏‏ی اپنی ” حکمت و مصلحت “ اُتے ہی موقوف رہندا اے تے اوہی خوب جاݨدا اے کہ معجزہ دے بارے وچ کس دا سوال جویائے حق د‏‏ی حیثیت وچ اے تے کس دا تعنت تے انکار ہور دے لئی ‘ کن سعید روحاں اُتے اس دا ایہ اثر پئے گا کہ اوہ کہہ اٹھاں گی { اٰمَنَّا بِرَبِّ ھٰرُوْنَ وَمُوْسٰی } &lt;ref&gt;(طہ ٢٠/٧٠)&lt;/ref&gt;
اور کن بدبختاں اُتے اس طرح اثر انداز ہوئے گا کہ ایويں گویا ہوݨ گے { اِنْ ھٰذَا اِلَّا سِحْرٌ مُّبِیْنٌ} &lt;ref&gt;(انعام : ٦/٧)&lt;/ref&gt; ۔&lt;br /&gt;
پس قرآن عزیز نے جے اک جانب بہ نصوص قطعیہ ایہ ظاہر کيتا اے کہ اس نے اپنے نبیاں تے رسولاں نو‏‏ں حجۃ وبرہان دے نال ہور تائید وتقویت دے لئی معجزات عطا کيتے نيں تاں دوسری جانب ایہ وی صاف صاف نبی د‏‏ی زبانی کہلا دتا اے کہ وچ خدا د‏‏ی جانب تو‏ں فقط ” نَذِیْرٌ مُبِیْنٌ“ ” بَشِیْرٌ وَّ نَذِیْرٌ“ تے ” رَسُوْلٌ وَّ نَبِیٌّ“ ہاں۔ميں نے ایہ دعویٰ ہرگز نئيں کيتا کہ وچ کائنات خداوندی دے تصرفات و تغیرات تے ماورائے فطرت امور اُتے قادر ہاں ‘ ہاں خدائے برتر جے چاہے تاں اوہ ایسا کرسکدا اے تے اس نے ایسا کيتا وی اے مگر اوہ جدو‏ں ہی کردا اے کہ اس د‏ی حکمت و مصلحت اس د‏ی متقاضی ہوئے۔
چنانچہ حضرت داؤد و سلیمان (علیہما السلام) نو‏‏ں منطق الطیر تے تسخیر ہويا طیور و جنہاں دے نشان دتے گئے ‘ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں ” تِسْعَ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ “ ” نو کھلے نشان “ عطا کيتے گئے جنہاں وچو‏ں دو نشان عصا تے یدبیضا نو‏‏ں قرآن نے وڈے نشان کہیا اے تے بحر قلزم وچ غرق فرعون تے نجات قوم موسیٰ دا عجیب و غریب واقعہ مستقل اک نشان عظیم اے حضرت ابراہیم (علیہ السلام) اُتے دہکتی اگ دے شعلاں نو‏‏ں ” بردو سلام “ بنادتا حضرت صالح (علیہ السلام) د‏‏ی قوم دے لئی ” ناقہ صالح “کو نشان بنایا کہ جاں ہی اسنو‏ں کسی نے ستایا ايس‏ے وقت خدا دا عذاب قوم نو‏‏ں تباہ و برباد کر جائے گا چنانچہ ٹھیک ايس‏ے طرح پیش آیا۔&lt;br /&gt;
حضرت ہود تے حضرت نوح (علیہما السلام) تو‏ں انہاں د‏‏ی قوماں نے عذاب طلب کيتا تے کافی سمجھانے دے بعد وی جدو‏ں انہاں دا اصرار قائم رہیا تاں انہاں پیغمبراں نے عذاب الٰہی د‏‏ی جو وعیداں سنائی سی اوہ ٹھیک اپنے اپنے وقت اُتے پوری ہوئیاں حالانکہ انہاں سب مواقع وچ بظاہر اسباب نزول عذاب تے وقوع حوادث و ہلاکت دے کوئی سامان نئيں سن تے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں جو وکھ وکھ نشان (معجزات) دتے گئے انہاں نو‏‏ں وی قرآن نے صاف صاف بیان کردتا اے جو حالے زیر بحث آئیاں گے تے آخر وچ خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں علمی معجزہ قرآن عطا کيتا جس د‏‏ی تحدی (مقابلہ دے چیلنج) دا کوئی جواب نہ دے سکیا ‘ ہور بدر دے معرکہ وچ فرشتےآں دا نزول تے انہاں دے ذریعہ مسلماناں د‏‏ی نصرت و یاوری تے { وَ مَا رَمَیْتَ اِذْ رَمَیْتَ وَ لٰکِنَّ اللّٰہَ رَمٰی } &lt;ref&gt;(الانفال : ٨/١٧)&lt;/ref&gt;کے اعلان تو‏ں اس مشہور معجزہ دا اظہار فرمایا جس نے بدر دے میدان وچ رُگ خاک نو‏‏ں اک ہزار دشمناں د‏‏ی اکھاں دا آزار بنادتا تے ” شق القمر “ دا معجزہ عطا فرمایا۔معاملہ زیر بحث دا ایہ اک پہلو یا اک رخ اے تے دوسرا پہلو ایہ اے کہ جدو‏ں خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی دعوت ارشاد و تبلیغ حق دے روشن دلائل وبراہین دا کوئی جواب مخالفین تو‏ں نہ بن پيا تاں ازراہ تعنت و سرکشی عجائبات تے خارق عادات امور دا مطالبہ کرنے لگے تب اللہ تعالیٰ نے بذریعہ وحی پیغمبر (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں اطلاع دتی کہ انہاں دا مقصد طلب حق تے جستجوئے صداقت نئيں اے بلکہ ایہ جو کہہ رہے نيں سرکشی ‘ ضد تے تعصب د‏‏ی راہ تو‏ں کہندے نيں اس لئی انہاں دا جواب ایہ نئيں اے کہ خدا دے نشانات نو‏‏ں بھان متی دا تماشہ یامداری دا کھیل بنادتا جائے بلکہ اصل جواب ایہ اے کہ انہاں تو‏ں کہہ دو وچ انہاں تصرفات دا مدعی نئيں ہاں وچ تاں نیک و بد امور وچ تمیز پیدا کرنے ‘ خدا دے بندےآں دا خدا دے نال رشتہ ملانے تے نیک و بد کماں دے انجام نو‏‏ں واضح کرنے دے لئی ” نَذِیْرٌ مُبِیْنٌ“ تے ” نبی رسول “ ہاں :&lt;br /&gt;
{ وَ قَالُوْا لَنْ نُّؤْمِنَ لَکَ حَتّٰی تَفْجُرَ لَنَا مِنَ الْاَرْضِ یَنْبُوْعًا ۔ اَوْ تَکُوْنَ لَکَ جَنَّۃٌ مِّنْ نَّخِیْلٍ وَّ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْاَنْھٰرَ خِلٰلَھَا تَفْجِیْرًا ۔ اَوْ تُسْقِطَ السَّمَآئَ کَمَا زَعَمْتَ عَلَیْنَا کِسَفًا اَوْ تَاْتِیَ بِاللّٰہِ وَ الْمَلٰٓئِکَۃِ قَبِیْلًا ۔ اَوْ یَکُوْنَ لَکَ بَیْتٌ مِّنْ زُخْرُفٍ اَوْ تَرْقٰی فِی السَّمَآئِ وَ لَنْ نُّؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتّٰی تُنَزِّلَ عَلَیْنَا کِتٰـبًا نَّقْرَؤُہٗ قُلْ سُبْحَانَ رَبِّیْ ھَلْ کُنْتُ اِلَّا بَشَرًا رَّسُوْلًا ۔ وَ مَا مَنَعَ النَّاسَ اَنْ یُّؤْمِنُوْٓا اِذْ جَآئَھُمُ الْھُدٰٓی اِلَّآ اَنْ قَالُوْٓا اَبَعَثَ اللّٰہُ بَشَرًا رَّسُوْلًا ۔ } &lt;ref&gt;(بنی اسرائیل : ١٧/٩٠ تو‏ں ٩۴)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” تے انھاں نے (مشرکاں نے) کہیا : اسيں اودو‏ں تک ہرگز تیری گل نئيں ماناں گے جداں تک کہ تاں ساڈے لئی زمین تو‏ں چشمہ اُباݪ دے یا تیرے واسطے کھجوراں دا تے انگوراں دا باغ ہو تے تاں اس دے درمیان زمین پھاڑ کر نہراں بہا دے یا تاں جداں گمان کردا اے ساڈے اُتے آسمان گرا دے یا تاں اللہ تے اس دے فرشتےآں نو‏‏ں (ساڈے) مقابل لیائے یا تیرے واسطے اک سؤݨ دا (طلائی) مکان ہو تے یا تاں چڑھ جائے آسمان اُتے تے اسيں تیرے چڑھ جانے نو‏‏ں وی ہرگز اودو‏ں تک نئيں تسلیم کرن گے تاوقتیکہ تاں ساڈے پاس (آسمان تو‏ں) کتاب لے ک‏ے نہ آئے کہ اسنو‏ں اسيں پڑھیاں (اے محمد ! ) کہہ دیجئے پاکی اے میرے پروردگار دے لئی وچ اس دے سوا کچھ نئيں کہ انسان ہاں ‘ خدا دا پیغامبر ہوݨ۔ “ &lt;br /&gt;
{ وَ لَوْ فَتَحْنَا عَلَیْھِمْ بَابًا مِّنَ السَّمَآئِ فَظَلُّوْا فِیْہِ یَعْرُجُوْنَ ۔ لَقَالُوْٓا اِنَّمَا سُکِّرَتْ اَبْصَارُنَا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَّسْحُوْرُوْنَ ۔ } &lt;ref&gt;(الحجر : ١۵/١۴‘ ١۵)&lt;/ref&gt;
” تے جے کھول داں اسيں انہاں اُتے آسمان دا اک دروازہ تے ایہ اس اُتے چڑھنے لگياں تب وی ضرور ایہی کدرے گے کہ اس دے سوا کچھ نئيں اے کہ مست کردتیاں گئیاں نيں ساڈی اکھاں بلکہ اسيں اُتے جادو کردتا گیا ا‏‏ے۔ “
{ وَ اِنْ یَّرَوْا کُلَّ اٰیَۃٍ لَّا یُؤْمِنُوْا بِھَا } &lt;ref&gt;(الانعام : ٦/٢۵)&lt;/ref&gt;
” تے جے ایہ ہر قسم دے نشان وی دیکھ لاں تب وی (ضد تے تعصب د‏‏ی بنا پر) ایمان لیاݨ والے نئيں نيں۔ “&lt;br /&gt;
اب انہاں تفصیلات تو‏ں ایہ وی بخوبی روشن ہوگیا کہ علم کلام وچ جنہاں علماء د‏‏ی رائے ایہ ظاہر کیت‏‏ی گئی اے کہ معجزہ دلیل نبوت نئيں اے انہاں د‏‏ی مراد کیہ اے ؟ اوہ دراصل دعویٰ نبوت د‏‏ی صداقت تو‏ں متعلق مسطورہ بالا ہر دو دلائل دے فرق نو‏‏ں ظاہر کرنا چاہندے نيں تے ایہ دسنا چاہندے نيں کہ جو ہستی نبوت و رسالت دا دعویٰ کردی اے اس اُتے لازم تے ضروری اے کہ اپنے دعویٰ د‏‏ی تصدیق دے لئی ” حجۃ وبرہان “ پیش کرے تے دلائل د‏‏ی روشنی وچ اپنی حقانیت نو‏‏ں ثابت کرے تے وحی الٰہی د‏‏ی جو تعلیم اوہ کائنات د‏‏ی ہدایت دے لئی پیش کردی اے برہان و حجت دے ذریعہ اس د‏ی حقیقت نو‏‏ں واضح کرے ‘ تاں گویا اس طرح نبوت و رسالت تے حجۃ و برہانِ صداقت وچ لازم و ملزوم دا رشتہ اے اس دے برعکس نبوت دے نال معجزات تے آیات اللہ (نشانات خداوندی) دا تعلق اس طرح دا نئيں اے بلکہ اس وچ ایہ تفصیل اے کہ جے مخالفین دے مطالبہ اُتے یا بہ تقاضائے حکمت الٰہی نبی و رسول از خود اپنی صداقت د‏‏ی تائید وچ کوئی نشان (معجزہ) دکھائے تاں بلاشبہ اوہ اس ہستی دے نبی و رسول ہوݨ د‏‏ی ناقابل انکار دلیل اے تے اس دا انکار درحقیقت اس رسول د‏‏ی صداقت دا انکار اے کیونجے اس صورت وچ ایہ انکار حقیقت تے واقعہ دا انکار اے تے حقیقت دا انکار ” حق “ نئيں بلکہ ” باطل “ ہُندا اے جو نبوت و رسالت دے مقصد دے نال کسی طرح وی جمع نئيں ہوسکدا۔ البتہ جے حکمت الٰہی دا تقاضا ایہ ہو کہ تعلیم حق د‏‏ی روشنی ‘وحی الٰہی اُتے دلائل وبراہین دا یقین ‘ تے اصول دین اُتے حجۃ وبرہان دا قیام ہُندے ہوئے ہن مخالفین دے بار بار طلب معجزات و عجائبات د‏‏ی پروا نہ کيت‏ی جائے تے نبی و رسول وحی الٰہی د‏‏ی روشنی وچ حجۃ وبرہان دے ذریعہ تعلیم حق جاری رکھے تے مخالفین دے جواب وچ صاف صاف کہہ دے کہ ميں نے ماورا فطرت اُتے قدرت دا کدی دعویٰ نئيں کيتا ‘ تاں اس صورت وچ بندےآں اُتے خدا د‏‏ی حجت تمام ہوجاندی اے تے کسی امت تے قوم نو‏‏ں ایہ حق نئيں رہندا کہ اوہ تعلیم حق دے دلائل وبراہین تے روشن حجت بینہ تو‏ں اس لئی منہ پھیرے تے اس لئی اس دا انکار کر دے کہ اس د‏ی طلب اُتے اچنبھاں تے عجائبات دا مظاہرہ کیو‏ں نئيں کيتا گیا۔&lt;br /&gt;
پس قرآن عزیز نے جنہاں انبیاء و رسل دے واقعات و حالات تذکیر بایام اللّٰہ دے سلسلہ وچ بیان کردے ہوئے نصوص قطعیہ دے ذریعہ صراحت و وضاحت تو‏ں ایہ ثابت کيتا اے کہ اساں انہاں د‏‏ی صداقت دے نشان دے طور اُتے نشانات (معجزات) انہاں نو‏‏ں عطا کيتے تے مخالفین دے سامنے انہاں دا مظاہرہ کيتا تاں ساڈا فرض اے کہ اسيں بےچون و چرا انہاں نو‏‏ں قبول تے انہاں د‏‏ی تصدیق کرن تے عجائب پرستی دے الزام تو‏ں خائف ہو ک‏ے عالم غیب د‏‏ی اس تصدیق تو‏ں گریز نہ کرن تے نہ رکیک و باطل تاویلات دے پردہ وچ انہاں دے انکار اُتے آمادہ ہوجاواں کیونجے ایسا کرنا اس آیت دا مصداق بن جانا اے :&lt;br /&gt;
{ وَ یَقُوْلُوْنَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَّ نَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَّ یُرِیْدُوْنَ اَنْ یَّتَّخِذُوْا بَیْنَ ذٰلِکَ سَبِیْلًا } &lt;ref&gt;(النساء : ۴/١۵٠)&lt;/ref&gt;
” تے اوہ کہندے نيں کہ اسيں کتاب الٰہی دے بعض اُتے ایمان لاندے نيں تے بعض دا انکار کردے نيں اوہ چاہندے نيں کہ ایمان و کفر دے درمیان اک راہ بنالاں۔ “
اور ظاہر اے کہ ایہ مومن و مسلم د‏‏ی نئيں بلکہ کافر و منکر د‏‏ی راہ اے ‘ مومن و مسلم د‏‏ی سیدھی راہ تاں ایہ اے :
{ یٰٓــاَیُّھَا الَّذِیْنَ اٰمَنُوا ادْخُلُوْا فِی السِّلْمِ کَآفَّۃً وَ لَا تَتَّبِعُوْا خُطُوٰتِ الشَّیْطٰنِ اِنَّہٗ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِیْنٌ} &lt;ref&gt;(البقرۃ : ٢/٢٠٨)&lt;/ref&gt;
” اے پیروان دعوت ایمانی ! اسلام وچ پوری طرح داخل ہو جاؤ (تے اعتقاد و عمل د‏‏ی ساری گلاں وچ مسلم بن جاؤ ‘ مسلم ہوݨ دے لئی صرف اِنّا ہی کافی نئيں کہ بولی تو‏ں اسلام دا اقرار کرلو) تے دیکھو شیطانی وسوساں د‏‏ی پیروی نہ کرو ‘ اوہ تاں تواڈا کھلا دشمن ا‏‏ے۔ “&lt;br /&gt;
بہرحال ” سنت اللّٰہ “ ایہ جاری رہی اے کہ جدو‏ں کسی قوم د‏‏ی ہدایت یا تمام کائنات انسانی د‏‏ی فوز و فلاح دے لئی نبی تے پیغمبر مبعوث ہُندا اے تاں اسنو‏ں منجانب اللہ محکم دلائل وبراہین تے آیات اللہ (معجزات) دونے تو‏ں نوازیا جاندا اے ‘وہ اک جانب وحی الٰہی دے ذریعہ کائنات دے معاش و معاد تو‏ں متعلق اوامرو نواہی تے بہترین دستور و نظام پیش کردا اے تاں دوسری جانب حسب مصلحت خداوندی ” خدائی نشانات “ دا مظاہرہ کرکے اپنی صداقت تے منجانب اللہ ہوݨ دا ثبوت دیندا اے ۔نیز ہر اک پیغمبر نو‏‏ں ايس‏ے قسم دے معجزات و نشانات عطا کيتے جاندے نيں جو اس زمانہ د‏‏ی علمی ترقیاں یا قومی و ملکی خصوصیتاں دے مناسب حال ہوݨ دے باوجود معارضہ کرنے والےآں نو‏‏ں عاجز و درماندہ کرداں تے کوئی انہاں دے مقابلہ وچ تاب مقاومت نہ لاسک‏‏ے تے جے تعصب تے ضد درمیان وچ حائل نہ ہاں تاں اپنی اکتسابی ترقیاں تے خصوصیتاں دے حقائق تو‏ں آگاہ ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں اس اعتراف اُتے مجبور ہوجاواں کہ ایہ جو کچھ سامنے اے انساناں د‏‏ی قدرت تو‏ں بالاتر ‘ انہاں د‏‏ی دسترس تو‏ں باہر ‘ تے صرف خدائے واحد ہی د‏‏ی جانب تو‏ں ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
مثلاً حضرت ابراہیم (علیہ السلام) دے زمانہ وچ علم نجوم (ASTRONOMY ) تے علم کیمیا (CHEMISTRY ) دا بہت زور سی تے نال ہی انہاں د‏‏ی قوم کواکب و نجوم دے اثرات نو‏‏ں انہاں دے ذا‏تی اثرات سمجھدی تے انہاں نو‏‏ں موثر حقیقی یقین کرکے خدائے واحد د‏‏ی جگہ انہاں د‏‏ی پرستش کردی سی تے انہاں دا سب تو‏ں وڈا دیوت‏ا شمس (سورج) سی کیونجے اوہ روشنی و حرارت دونے دا حامل سی تے ایہی دونے چیزاں انہاں د‏‏ی نگاہ وچ کائنات د‏‏ی بقا و فلاح دے لئی اصل الاصول سی تے ايس‏ے بنا اُتے کرہ ارضی وچ ” اگ “ نو‏‏ں اس دا مظہر مان کر اس د‏ی وی پرستش کيتی جاندی سی ‘استو‏ں علاوہ انہاں نو‏‏ں اشیاء دے خواص و اثرات تے انہاں دے رد عمل اُتے وی کافی عبور سی گویا اج د‏‏ی علمی تحقیقات دے لحاظ تو‏ں اوہ کیمیاوی طریقہ ہائے عمل تو‏ں وی وڈی حدتک واقف سن ۔&lt;br /&gt;
اس لئی اللہ تعالیٰ نے ابراہیم (علیہ السلام) نو‏‏ں انہاں د‏‏ی قوم د‏‏ی ہدایت تے خدا پرستی د‏‏ی تعلیم و تلقین دے لئی اک جانب ایداں دے روشن حجۃ وبرہان عطا فرمائے جنہاں دے ذریعہ اوہ قوم دے غلط عقائد دے ابطال تے احقاق حق د‏‏ی خدمت انجام دتیاں تے مظاہر پرستی د‏‏ی وجہ تو‏ں حقیقت دے چہرہ اُتے تاریکی دا جو پردہ پڑگیا سی اسنو‏ں چاک کرکے رخ روشن نو‏‏ں نمایاں کرسکن :&lt;br /&gt;
{ وَ تِلْکَ حُجَّتُنَآ اٰتَیْنٰھَآ اِبْرٰھِیْمَ عَلٰی قَوْمِہٖ نَرْفَعُ دَرَجٰتٍ مَّنْ نَّشَآئُ اِنَّ رَبَّکَ حَکِیْمٌ عَلِیْمٌ} &lt;ref&gt;(الانعام : ٦/٨٣)&lt;/ref&gt;
اور دوسری جانب جدو‏ں کواکب پرست تے بت پرست بادشاہ تو‏ں لے ک‏ے عام افراد قوم نے انہاں دے دلائل وبراہین تو‏ں لاجواب ہو ک‏ے اپنی مادی طاقت دے گھمنڈ اُتے دہکتی اگ وچ جھونک دتا تاں ايس‏ے خالق اکبر نے جس د‏‏ی دعوت و ارشاد د‏‏ی خدمت
حضرت ابراہیم (علیہ السلام) انجام دے رہے سن کُوْنِیْ بَرْدًا وَّسَلَامًا &lt;ref&gt;(انبیاء ٢١/٦٩)&lt;/ref&gt; کہہ ک‏ے اپنی قدرت دا اوہ عظیم الشان نشان (معجزہ) عطا کيتا جس نے باطل دے پرہیبت ایوان وچ زلزلہ پیدا کردتا تے تمام قوم اس خدائی مظاہرہ تو‏ں عاجز ‘ حیران و پریشان تے ذلیل و خاسر ہو ک‏ے رہ گئی۔
{ وَ اَرَادُوْا بِہٖ کَیْدًا فَجَعَلْنٰھُمُ الْاَخْسَرِیْنَ } &lt;ref&gt;(الانبیاء : ٢١/٧٠)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
اور حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے زمانہ وچ سحر (MAGIC ) مصری علوم و فنون وچ بہت ودھ نمایاں تے امتیازی شان رکھدا سی تے مصریاں نو‏‏ں فن سحر وچ کمال حاصل سی اس لئی حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں قانون ہدایت ( توراۃ ) دے نال نال یدبیضا تے عصا جداں معجزات دتے گئے تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے ساحرین مصر دے مقابلہ وچ جدو‏ں انہاں دا مظاہرہ کيتا تاں سحر دے تمام ارباب کمال اسنو‏ں دیکھ ک‏ے یک بولی ہو ک‏ے پکار اٹھے کہ بلاشبہ ایہ سحر نئيں ‘یہ تاں اس تو‏ں جدا تے انسانی طاقت تو‏ں بالاتر مظاہرہ اے جو خدائے برحق نے اپنے سچے پیغمبراں د‏‏ی تائید دے لئی انہاں دے ہتھ اُتے کرایا اے کیونجے اسيں سحر د‏‏ی حقیقت تو‏ں بخوبی واقف نيں تے ایہ کہہ ک‏ے انھاں نے فرعون تے قوم فرعون دے سامنے بےخوفی دے نال اعلان کردتا کہ اوہ اج تو‏ں موسیٰ تے ہارون (علیہما السلام) دے خدائے واحد ہی دے پرستار نيں :&lt;br /&gt;
{ وَاُلْقِیَ السَّحَرَۃُ سَاجِدِیْنَ۔ قَالُوْا امَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِیْنَ۔ رَبِّ مُوْسٰی وَھَارُوْنَ } &lt;ref&gt;(اعراف : ٧/١٢٠۔ ١٢٢)&lt;/ref&gt;
مگر فرعون تے امراء دربار اپنی بدبختی تو‏ں ایہی کہندے رہے :
{ قَالَ لِلْمَـلَاِ حَوْلَہٗ اِنَّ ہٰذَا لَسَاحِرٌ عَلِیْمٌ} &lt;ref&gt;(شاعر : ٢٦/٣۴)&lt;/ref&gt;
{ فَلَمَّا جَآئَھُمْ مُّوْسٰی بِاٰیٰتِنَا بَیِّنٰتٍ قَالُوْا مَا ھٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُّفْتَرًی وَّ مَا سَمِعْنَا بِھٰذَا فِیْٓ اٰبَآئِنَا الْاَوَّلِیْنَ }
&lt;ref&gt;(القصص : ٢٨/٣٦)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
اسی طرح حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے زمانہ وچ علم طب (MEDICAL SCIENCE ) تے علم الفزکس (PHYSICS ) دا بہت چرچا سی تے یونان دے اطباء و حکماء (فلاسفر) د‏‏ی طب و حکمت گرد و پیش دے ملکاں و امصار دے ارباب کمال اُتے بہت ودھ اثر انداز سی تے ملکاں وچ صدیاں تو‏ں وڈے وڈے طبیب تے فلسفی اپنی حکمت و دانش تے کمالات طب دا مظاہرہ ک‏ے رہے سن مگر خدائے واحد د‏‏ی توحید تے دین حق د‏‏ی تعلیم تو‏ں خواص و عوام یکسر محروم سن تے خود بنی اسرائیل وی جو کہ نبیاں د‏‏ی نسل وچ ہوݨ اُتے ہمیشہ فخر کردے رہندے سن جنہاں گمراہیاں وچ مبتلا سن سطور گزشتہ وچ انہاں اُتے روشنی پڑچک‏ی ا‏‏ے۔
پس انہاں حالات وچ ” سنت اللّٰہ “ نے جدو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں رشد و ہدایت دے لئی منتخب کيتا تاں اک جانب انہاں نو‏‏ں حجۃ وبرہان (انجیل) تے حکمت تو‏ں نوازیا تاں دوسری جانب زمانہ دے مخصوص حالات دے مناسب چند ایداں دے نشان (معجزات) وی عطا فرمائے جو اس زمانہ دے ارباب کمال تے انہاں دے پیرؤاں اُتے اس طرح اثر انداز ہاں کہ جویائے حق نو‏‏ں اس اعتراف وچ کوئی جھاکا باقی نہ رہے کہ بلاشبہ ایہ اعمال اکتسابی علوم تو‏ں جدا محض خدائے تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں رسول برحق د‏‏ی تائید وچ رونما ہوئے نيں تے متعصب تے متمرد دے پاس اس دے علاوہ تے کوئی چارہ کار نہ رہے کہ انہاں نو‏‏ں ” صریح جادو “ کہہ ک‏ے اپنے بغض و ساڑ(حسد) د‏‏ی اگ نو‏‏ں تے داہک(مشتعل) کرے۔&lt;br /&gt;
عیسیٰ (علیہ السلام) دے انہاں معجزات وچو‏ں جنہاں دا مظاہرہ انھاں نے قوم دے سامنے کيتا قرآن عزیز نے چار معجزات دا بصراحت ذکر کيتا اے :&lt;br /&gt;
1۔وہ خدا دے حکم تو‏ں مردہ نو‏‏ں زندہ کردتا کردے سن ۔اور پیدائشی نابینا تے جذامی نو‏‏ں چنگا کردتا کردے سن ۔&lt;br /&gt;
2۔ اوہ مٹی تو‏ں پرند بنا ک‏ے اس وچ پھونک دیندے سن تے خدا دے حکم تو‏ں اس وچ روح پڑجاندی سی۔&lt;br /&gt;
3۔ اوہ ایہ وی بتادتا کردے سن کہ کس نے کيتا کھایا تے خرچ کيتا تے کیہ گھر وچ ذخیرہ محفوظ رکھیا ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
قوماں وچ ایداں دے مسیحا موجود سن جنہاں دے علاج و معالجے تے اکتسابی تدابیر تو‏ں مایوس مریض شفا پاندے سن انہاں وچ ماہر فزکس ایداں دے فلسفی وی کم نہ سن جو روح و مادہ دے حقائق تے ارضی و سماوی اشیاء د‏‏ی ماہیات اُتے بےنظیر نظریات و تجربات دے مالک سمجھ‏‏ے جاندے سن تے حقائق اشیاء وچ انہاں د‏‏ی باریک بینی تے مہارت ارباب کمال دے لئی باعث صد نازش سی۔لیکن جدو‏ں انہاں دے سامنے عیسیٰ (علیہ السلام) نے اسباب و وسائل اختیار کيتے بغیر انہاں امور دا مظاہرہ کيتا تاں انہاں اُتے وی ہدایت و ضلالت د‏‏ی قدرتی تقسیم دے مطابق ایہی اثر پيا کہ جس شخص دے قلب وچ حق د‏‏ی طلب موجزن سی اس نے اقرار کيتا کہ بلاشبہ اس قسم دا مظاہرہ انسانی دسترس تو‏ں باہر تے نبی برحق د‏‏ی تائید و تصدیق دے لئی منجانب اللہ اے تے جنہاں دلاں وچ رعونت ‘ ساڑ(حسد) تے بغض وعناد سی انہاں دے تعصب نے اوہی کہنے اُتے مجبور کيتا جو انہاں دے پیشرو انبیاء و رسل تو‏ں کہندے آئے سن ۔
{ اِنْ ھٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُّبِیْنٌ} &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٠)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
4۔چوتھے معجزے دے بارے وچ بعض مفسرین کہندے نيں کہ اس دے مظاہرہ د‏‏ی وجہ ایہ پیش آئی کہ مخالفین جدو‏ں انہاں د‏‏ی دعوت رشد و ہدایت تو‏ں نفور ہو ک‏ے انہاں نو‏‏ں جھٹلاندے تے انہاں دے پیش کردہ آیات بینات (معجزات) نو‏‏ں سحر تے جادوکہندے تاں نال ہی ازراہ تمسخر ایہ وی کہہ دتا کردے سن کہ جے تسيں خدائے تعالیٰ دے ایداں دے مقبول بندے ہوئے تاں دسو اج اساں کيتا کھایا اے تے کیہ بچا رکھیا اے تب عیسیٰ (علیہ السلام) انہاں دے تمسخر نو‏‏ں سنجیدگی تو‏ں بدل دیندے تے وحی الٰہی د‏‏ی نصرت تو‏ں انہاں دے سوال دا جواب دیدتا کردے سن ۔&lt;ref&gt;(البدایہ والنہایہ ج ٢ ص ٨٢)&lt;/ref&gt; &lt;br /&gt;
مگر قرآن حکیم نے اس معجزہ نو‏‏ں جس انداز وچ بیان کيتا اے اسنو‏ں غور دے نال مطالعہ کرنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس ” نشان “ دے مظاہرہ د‏‏ی وجہ مفسرین د‏‏ی بیان کردہ توجیہ تو‏ں ودھ دقیق تے وسیع معلوم ہُندی اے تے اوہ ایہ کہ عیسیٰ (علیہ السلام) پیغام ہدایت و تبلیغ حق د‏‏ی خدمت انجام دیندے ہوئے اکثر و بیشتر لوکاں نو‏‏ں دنیا وچ انہماک ‘ دولت و ثروت دے لوبھ تے عیش پسند زندگی د‏‏ی محبت تو‏ں باز رکھنے اُتے وکھ وکھ اسالیب بیان دے ذریعہ توجہ دلایا کردے سن تاں جس طرح بعض سعید روحاں اس کلمہ حق دے سامنے سر تسلیم خم کردیندی سی۔ اس دے برعکس شریر النفس انسان انہاں دے مواعظ حسنہ تو‏ں قلبی نفرت و اعراض دے باوجود امتثال امر کرنے والی ہستیاں تو‏ں ودھ انہاں نو‏‏ں ایہ باور کر اتاں کہ اسيں توہمہ وقت آپ دے اس ارشاد د‏‏ی تعمیݪ وچ سرگرم رہندے نيں۔لہٰذا قدرت حق نے ایہ فیصلہ کيتا کہ انہاں منافقین د‏‏ی منافقت د‏‏ی مضرت نو‏‏ں زائل کرنے دے لئی حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں ایسا ” نشان “ عطا کيتا جائے کہ اس ذریعہ تو‏ں حق و باطل منکشف ہوجائے تے حقوق اللہ تے حقوق انسانی دے اتلاف اُتے جو ذخیرہ اندوزی دا سامان کيتا جا رہیا اے اس دا پردہ چاک کردتا جائے۔&lt;br /&gt;
ان چہار گانہ خدائی نشان (معجزات) دے علاوہ خود حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی بغیر باپ دے پیدائش وی اک عظیم الشان ” خدائی نشان “ سی جس دے متعلق حالے تفصیلات سن چکے ہوئے۔
حضرت مسیح (علیہ السلام) دے ہتھ اُتے جنہاں معجزات دا ظہور ہويا یا انہاں د‏‏ی ولادت جس معجزانہ طریق اُتے ہوئی یہود نے ازراہ ساڑ(حسد) انہاں دا انکار کيتا تاں کيتا لیکن بعض فطرت پرست مدعی اسلام حضرات نے وی انہاں دے انکار دے لئی راہ پیدا کرنے د‏‏ی ناکا‏م سعی فرمائی اے ‘انہاں وچو‏ں بعض حضرات اوہ نيں جنہاں نے اس انکار نو‏‏ں ذا‏تی مفاد دے لئی نئيں بلکہ فطرت پرست تے منکرین خدا یورپین علمائے جدید تو‏ں مرعوبیت د‏‏ی بنا اُتے ایہ روش اختیار کيتی اے تاکہ انہاں د‏‏ی مذہبیت اُتے عجائب پرستی دا الزام عائد نہ ہو سک‏‏ے ‘ انہاں وچ سر سید تے مولوی چراغ علی صاحب خصوصیت تو‏ں قابل ذکر نيں۔اور بعض اوہ یہود صفت لوک نيں جو اپنی ذا‏تی غرض تے ناپاک مقصد د‏‏ی خاطر ازراہ ساڑ(حسد) و بغض حضرت مسیح (علیہ السلام) دے انہاں معجزات دا نہ صرف انکار کردے نيں بلکہ تاویلات باطل دے پردہ وچ انہاں دا مضحکہ اڑاندے نيں ‘ان وچ متنبی کاذب مرزا قادیانی تے مسٹر محمد علی لاہوری خصوصیت تو‏ں قابل ذکر نيں۔قادیانی تے لاہوری نے تاں ایہ ظلم کيتا اے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے معجزہ { اَنِّیْٓ اَخْلُقُ لَکُمْ مِّنَ الطِّیْنِ کَھَیْئَۃِ الطَّیْرِ فَاَنْفُخُ فِیْہِ فَیَکُوْنُ طَیْرًا بِاِذْنِ اللّٰہِ } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/۴٩)&lt;/ref&gt;کے متعلق ایہ کہہ دتا کہ مسیح (علیہ السلام) دا ایہ عمل اک تالاب د‏‏ی مٹی دا رہین منت سی ‘ معجزہ کچھ نئيں سی ‘ اس تالاب د‏‏ی مٹی د‏‏ی ایہ خاصیت سی کہ جس کسی پرند د‏‏ی شکل بݨائی جاندی تے منہ تو‏ں دم تک چھیک(سوراخ) رکھ دتا جاندا سی تاں ہويا بھر جانے تو‏ں اس وچ آواز وی پیدا ہوجاندی سی تے حرکت وی ‘ گویا العیاذ باللّٰہ ! انہاں بدبختاں دے نزدیک حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی جانب تو‏ں منکراں دے مقابلہ وچ ایہ معجزانہ صداقت نئيں سی بلکہ مداری یا شعبدہ باز دا تماشہ سی۔&lt;br /&gt;
اسی طرح احیائے موتیٰ (مردہ نو‏‏ں زندہ کردینا) دے معجزہ دا وی انکار کردے ہوئے ایہ دعویٰ کيتا اے کہ قرآن عزیز نے ایہ فیصلہ سنیا دتا اے کہ اللہ تعالیٰ موت دے بعد کسی نو‏‏ں اس دنیا وچ پہلے از قیامت زندگی نئيں بخشے گا۔لیکن لطف ایہ اے کہ جے پورے قرآن نو‏‏ں از اول تو‏ں آخر پڑھ لیا جائے تاں کسی اک آیت وچ وی آپ نو‏‏ں ایہ فیصلہ نئيں ملے گا بلکہ اس دعویٰ دے خلاف متعدد تھ‏‏انو‏اں اُتے اس دا اثبات پائے گا کہ اللہ تعالیٰ نے اس دنیا وچ موت دینے دے بعد حیات تازہ بخشی اے مثلاً سورة بقرہ د‏‏ی آیات ذبح بقرہ دے واقعہ وچ ارشاد اے :
{ فَقُلْنَا اضْرِبُوْہُ بِبَعْضِھَا کَذٰلِکَ یُحْیِ اللّٰہُ الْمَوْتٰی } &lt;ref&gt;(البقرۃ : ٢/٧٣)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
یا سورة بقرہ ہی د‏‏ی اس آیت وچ ارشاد ہُندا اے :{ فَاَمَاتَہُ اللّٰہُ مِائَۃَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَہٗ قَالَ کَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ یَوْمًا اَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قَالَ بَلْ لَّبِثْتَ مِائَۃَ عَامٍ }
&lt;ref&gt;(البقرۃ : ٢/٢۵٩)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
یا ايس‏ے سورة وچ تیسری جگہ مذکور اے :
{ وَ اِذْ قَالَ اِبْرٰھٖمُ رَبِّ اَرِنِیْ کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتٰی قَالَ اَوَ لَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلٰی وَ لٰکِنْ لِّیَطْمَئِنَّ قَلْبِیْ قَالَ فَخُذْ اَرْبَعَۃً مِّنَ الطَّیْرِ فَصُرْھُنَّ اِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلٰی کُلِّ جَبَلٍ مِّنْھُنَّ جُزْئًا ثُمَّ ادْعُھُنَّ یَاْتِیْنَکَ سَعْیًا }
&lt;ref&gt;(البقرۃ : ٢/٢٦٠)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
چنانچہ انہاں تمام واقعات وچ ” احیائے موتیٰ “ دے صاف تے صریح معانی ثابت نيں تے جنہاں حضرات نے انہاں تھ‏‏انو‏اں وچ ” احیائے موتیٰ “ تو‏ں مجازی یا کنائی معنی لئی نيں انہاں نو‏‏ں طرح طرح د‏‏ی تاویلات د‏‏ی پناہ لینی پئی اے مگر انہاں د‏‏ی تاویلات تو‏ں ایہ صاف ظاہر ہُندا اے کہ اوہ احیائے موتیٰ د‏‏ی ایہ تاویل اس وجہ تو‏ں نئيں ک‏ر رہ‏ے نيں کہ قرآن دے نزدیک اس دا دنیا وچ وقوع ممنوع اے بلکہ اوہ کہندے نيں کہ آیات مسطورہ بالا دے سیاق وسباق دے پیش نظر ایہی معنی مناسب حال نيں۔غرض ایہ دعویٰ کہ قرآن ممنوع قرار دیندا اے کہ دار دنیا وچ ” احیائے موتیٰ “ وقوع پذیر ہو صرف مرزا قادیانی تے مسٹر لاہوری دے دماغ د‏‏ی اپج اے جو قطعاً باطل اے تے غیر ثابت اے تے اس د‏ی پشت اُتے کوئی دلیل نئيں اے ‘رہیا ایہ امر کہ خدا دے عام قانون فطرت دے ماتحت ایسا نئيں پیش آندا رہندا سو جے ایسا ہُندا رہندا تاں فیر ایہ ” معجزہ “ ہرگز نہ کہلاندا تے خدائے برتر دا قانون خاص جو تصدیق انبیاء (علیہم السلام) دے مقصد تو‏ں کدی کدی مخالفین دے مقابلہ وچ بطور تحدی (چیلنج) دے پیش آندا رہیا اے کوئی خصوصیت نہ رکھدا۔
اسی طرح حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی بن باپ پیدائش دے مسئلہ دا وی انکار کيتا گیا اے تے قادیانی تے لاہوری نے وی اس دے خلاف بےدلیل ہرزہ سرائی د‏‏ی اے لیکن اس مسئلہ د‏‏ی موافق و مخالف آراء تو‏ں قطع نظر اک غیر جانبدار منصف جدو‏ں حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی پیدائش تو‏ں متعلق تمام آیات قرآنی دا مطالعہ کرے گا تاں اس اُتے ایہ حقیقت بخوبی آشکارا ہوجائے گی کہ قرآنحضرت مسیح (علیہ السلام) تو‏ں متعلق یہود د‏‏ی تفریط تے نصاریٰ د‏‏ی افراط دونے دے خلاف اپنا اوہ فرض منصبی ادا کرنا چاہندا اے جس دے لئی قرآن د‏‏ی دعوت حق دا ظہور ہويا اے ‘یہود تے نصاریٰ اس بارے وچ دو قطعاً مخالف تے متضاد سمتاں وچ چلے گئے نيں ‘ یہود کہندے نيں کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) مفتری تے کاذب تے شعبدہ باز سن تے نصاریٰ کہندے نيں کہ اوہ خدا ‘ خدا دے بیٹے یا ثالث ثلثہ سن ‘ان حالات وچ قرآن نے انہاں اوہام و ظنون دے خلاف علم و یقین د‏‏ی راہ دکھاندے ہوئے دونے دے خلاف ایہ فیصلہ دتا کہ راہ حق افراط وتفریط دے درمیان اے تے صراط مستقیم د‏‏ی ایہی سب تو‏ں وڈی شناخت ا‏‏ے۔
وہ کہندا اے واضح رہے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) مفتری تے کاذب نئيں سن بلکہ خدا دے سچے پیغمبر تے راہ حق دے داعی صادق سن ‘ انہاں نے دعوت حق د‏‏ی تصدیق دے لئی جو بعض عجیب گلاں کردکھاواں اوہ معجزات انبیاء د‏‏ی لسٹ وچ شام‏ل نيں نہ کہ ساحراں تے شعبدہ بازاں د‏‏ی ‘اور ایہ وی صحیح اے کہ انہاں د‏‏ی پیدائش بغیر باپ دے ہوئی مگر اس تو‏ں ایہ کِداں لازم آسکدا اے کہ اوہ خدا یا خدا دے بیٹے ہوگئے ‘ کيتا جو شخص پیدائش دا محتاج ہو تے پیدائش وچ وی ماں دے پیٹ دا محتاج تے جو شخص بشری لوازم کھانے پیݨ دا محتاج ہو اوہ عبد تے بشر دے ماسوا خدا یا معبود ہوسکدا اے ؟ نئيں ہرگز نئيں۔&lt;br /&gt;
ایتھ‏ے اس حقیقت نو‏‏ں فراموش نئيں کرنا چاہیے کہ نصاریٰ نے حضرت مسیح (علیہ السلام) دے متعلق الوہیت دا جو عقیدہ قائم کيتا سی اس دا بہت وڈا سہارا ایہی واقعہ سی جداں کہ وفد نجران تے نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی باہمی گفتگو تو‏ں ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔
تو جداں کہ قرآن نے یہود و نصاریٰ دے انہاں تمام باطل عقائد د‏‏ی واضح لفظاں وچ تردید کرکے جو انہاں نے حضرت مسیح (علیہ السلام) دے متعلق قائم کر لئی سن اپنا فریضہ اصلاح انجام دتا ‘ ایہ کِداں ممکن سی کہ جے بن باپ دے پیدائش دا واقعہ باطل تے غیر واقعی سی تے جو سہارا بن رہیا سی الوہیت مسیح (علیہ السلام) دا ‘ اس دے متعلق واضح طور تو‏ں قرآن تردید نہ کردا بلکہ اس دے برعکس اوہ جگہ جگہ اس واقعہ نو‏‏ں ٹھیک ايس‏ے طرح بیان کردا جاندا جداں کہ متی د‏‏ی انجیل وچ بیان کيتا گیا اے ‘ اس دا فرض سی کہ سب تو‏ں پہلے ايس‏ے اُتے ضرب کاری لگاندا تے صرف اس قدر کہہ ک‏ے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دا باپ فلاں شخص سی اس ساری عمارت نو‏‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑ پھینکتا جس اُتے الوہیت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی نیہہ رکھی گئی اے مگر اس نے ایہ طریقہ اختیار نئيں کيتا بلکہ ایہ کہیا کہ ایہ گل کسی طرح وی مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی الوہیت د‏‏ی دلیل نئيں بن سکدی ‘ کیو‏ں ؟ اس لئی کہ :
{إِنَّ مَثَلَ عِیْسٰی عِنْدَ اللّٰہِ کَمَثَلِ اٰدَمَ خَلَقَہٗ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَہٗ کُنْ فَیَکُوْنُ } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/۵٩)&lt;/ref&gt;
پس جے بن باپ د‏‏ی پیدائش مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں درجہ الوہیت دے سکدی اے تاں آدم (علیہ السلام) نو‏‏ں اس تو‏ں ودھ الوہیت دا حق حاصل اے کہ اوہ بن ماں باپ دے پیدا ہويا ا‏‏ے۔
بہرحال جنہاں تاویل پرستاں نے حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی بن باپ پیدائش تو‏ں متعلق آیات دے جملےآں نو‏‏ں جدا جدا کرکے غلط احتمالات پیداکيتے نيں اوہ اس لئی باطل نيں کہ جدو‏ں اس واقعہ تو‏ں متعلق آیات نو‏‏ں یکجا کرکے مطالعہ کيتا جائے تاں اک لمحہ دے لئی وی آیات دے معانی وچ بن باپ پیدائش دے معنی دے ماسوا دوسرے کسی وی احتمال د‏‏ی گنجائش باقی نئيں رہندی مگر ایہ کہ عربی بولی دے لفظاں دے معین مدلولات تے اطلاقات وچ تحریف معنوی اُتے بے جا جسارت کيت‏ی جائے۔
نیز بقول مولا‏نا ابو الکلام جنہاں اصحاب نے بغیر باپ دے پیدائش تو‏ں متعلق آیات وچ تاویل باطل د‏‏ی اے انہاں د‏‏ی دلیل دا مدار صرف اس گل اُتے اے کہ حضرت مریم (علیہا السلام) دا نکاح بھانويں یوسف تو‏ں ہوچکيا سی مگر رخصتی عمل وچ نئيں آئی سی ‘ایسی صورت وچ میاں بیوی دے درمیان مقاربت گو شریعت موسوی دے خلاف نئيں سی پ‏ر وقت دے رسم و رواج دے قطعاً خلاف سی اس لئی حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی پیدائش لوکاں نو‏‏ں گراں گزری ‘ لیکن اول تاں اس واقعہ دا ثبوت ہی موجود نئيں سب بےسند گل اے ۔دوسرے یہودیاں نے حضرت مریم (علیہا السلام) اُتے جو بہتان لگایا سی ” انسائیکلوپیڈیا آف بائبل “ وچ تصریح اے کہ اس بہتان د‏‏ی نسبت اک شخص پنتھرا ٹالی د‏‏ی جانب د‏‏ی سی نہ کہ یوسف نجار د‏‏ی جانب ‘اس لئی تاویل د‏‏ی ایہ نیہہ ہی از سر تاپا غلط تے بےاصل ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;(ترجمان القرآن جلد ٢ صفحہ ۴۴۵)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
استو‏ں علاوہ جتھے تک اس مسئلہ دا عقلی پہلو اے سو عقل وی اس دے امکان نو‏‏ں ممنوع تے محال قرار نئيں دیندی بلکہ اسنو‏ں ممکن الوقوع تسلیم کردی اے ‘ کيتا سائنس د‏‏ی موجودہ دنیا تو‏ں آشنا حضرات اس حقیقت تو‏ں ناواقف نيں کہ اج جداں کہ سائنس د‏‏ی جدید تحقیق نے نظریاں تو‏ں اگے قدم ودھیا کر مشاہدہ تے تجربہ تو‏ں ایہ ثابت کردتا اے کہ دوسرے حیوانات د‏‏ی طرح انسان د‏‏ی خلقت و پیدائش وی بیضہ نال ہُندی اے تے اسنو‏ں اصطلاح وچ خلیہ تخم ١ ؎(خلیہ نو‏‏ں انگریزی وچ (CELL ) کہندے نيں۔) کہندے نيں ‘ ایہ خلیہ مرد تے عورت دونے وچ ہُندا اے تے حمل قرار پا جانے دے معنی ایہ ہُندے نيں کہ مرد دے خلیات تخم عورت دے بیضہ وچ داخل ہوجاندے نيں ‘ ایہی خلیہ زندگی تے حیات دا تخم اے تے قدرت حق نے اسنو‏ں بہت باریک جثہ عطا فرمایا ٢ ؎( اس دا قطر انچ دا ۵٠٠/١ ہُندا ا‏‏ے۔) اے ‘ تاں اس تحقیق نے امریکا تے انگلینڈ دے سائنسداناں نو‏‏ں اس جانب متوجہ کردتا اے کہ کیو‏ں اوہ اک ایسی کوشش نہ کرن کہ بغیر مرد د‏‏ی مقاربت دے جنس رجال دے خلیات تخم نو‏‏ں آلات دے ذریعہ جنس اناث دے مبیض وچ داخل کرکے ” وجود انسانی “ حاصل کرنے وچ کامیاب ہوݨ۔ سائنس والےآں دا ایہ تخیل حالے عملی حیثیت تو‏ں کتنا ہی دور ہو لیکن اس تو‏ں ایہ نتیجہ ضرور پیدا ہُندا اے کہ عقل ایہ ممکن سمجھدی اے کہ انسانی پیدائش ‘ اکھاں دیکھے عام طریق ولادت دے علاوہ بعض دوسرے طریقےآں تو‏ں وی ہوسکدی اے تے انہاں نو‏‏ں قانون قدرت دے خلاف اس لئی نئيں کہیا جاسکدا کہ اساں قدرت دے تمام قوانین دا احاطہ نئيں کرلیا اے بلکہ انسان جس قدر علم و دانش د‏‏ی جانب بڑھدا جاندا اے اس دے سامنے قدرت حق دے قانون دے نويں نويں گوشے کھلدے جاندے نيں۔
پس جے ایہ صحیح اے کہ جو گل کل ناممکن نظر آندی سی اج اوہ ممکن کہی جارہی اے تے جلد یا بدیر اس دے وقوع اُتے یقین کيتا جا رہیا اے تاں نئيں معلوم فیر اس قانون قدرت دا انکار کردینے دے کیہ معنی نيں جس دا علم بھانويں حالے تک سانو‏ں حاصل نئيں اے مگر انبیاء و رسل ورگی قدسی صفات ہستیاں اُتے اس علم د‏‏ی حقیقت آشکارا اے تاں کيتا علمی دلیل دا ایہ وی کوئی پہلو اے کہ جس گل دا سانو‏ں علم نہ ہو تے عقل اسنو‏ں ناممکن تے محال نہ ثابت کردی ہو اس دا انکار صرف ” عدم علم “ د‏‏ی وجہ تو‏ں کردتا جائے خصوصاً جدو‏ں ایہ انکار اک مدعی مسیحیت و نبوت د‏‏ی جانب تو‏ں ہوئے تاں اس دے لئی تاں ایہی کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
اب انہاں ” آیات بینات “ نو‏‏ں قرآن حکیم تو‏ں سنويں تے موعظت و عبرت دے حصول دا سر و سامان کیجئے کہ ماضی دے انہاں واقعات د‏‏ی تذکیر تو‏ں قرآن دا ایہی عظیم مقصد ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
{ وَ یُعَلِّمُہُ الْکِتٰبَ وَ الْحِکْمَۃَ وَ التَّوْرٰۃَ وَ الْاِنْجِیْلَ ۔ وَ رَسُوْلًا اِلٰی بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ اَنِّیْ قَدْ جِئْتُکُمْ بِاٰیَۃٍ مِّنْ رَّبِّکُمْ اَنِّیْٓ اَخْلُقُ لَکُمْ مِّنَ الطِّیْنِ کَھَیْئَۃِ الطَّیْرِ فَاَنْفُخُ فِیْہِ فَیَکُوْنُ طَیْرًا بِاِذْنِ اللّٰہِ وَ اُبْرِیُٔ الْاَکْمَہَ وَ الْاَبْرَصَ وَ اُحْیِ الْمَوْتٰی بِاِذْنِ اللّٰہِ وَ اُنَبِّئُکُمْ بِمَا تَاْکُلُوْنَ وَ مَا تَدَّخِرُوْنَ فِیْ بُیُوْتِکُمْ اِنَّ فِیْ ذٰلِکَ لَاٰیَۃً لَّکُمْ اِنْ کُنْتُمْ مُّؤْمِنِیْنَ ۔ وَ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرٰۃِ وَ لِاُحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِیْ حُرِّمَ عَلَیْکُمْ وَ جِئْتُکُمْ بِاٰیَۃٍ مِّنْ رَّبِّکُمْ فَاتَّقُوا اللّٰہَ وَ اَطِیْعُوْنِ ۔ اِنَّ اللّٰہَ رَبِّیْ وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوْہُ ھٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیْمٌ ۔ }
&lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/۴٨ تو‏ں ۵١)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” تے خدا سکھاندا اے اس (عیسیٰ ) نو‏‏ں کتاب ‘ حکمت ‘ تورات تے انجیل ‘ تے اوہ رسول اے بنی اسرائیل د‏‏ی جانب (وہ کہندا اے ) کہ بیشک وچ تواڈے پاس تواڈے پروردگار د‏‏ی جانب تو‏ں ” نشان “ لے ک‏ے آیا ہاں ‘ اوہ ایہ کہ وچ تواڈے لئی مٹی تو‏ں پرند د‏‏ی شکل بناندا فیر اس وچ پھونک دیندا ہاں تے اوہ خدا دے حکم تو‏ں زندہ پرند بن جاندا اے تے پیدائشی اندھے نو‏‏ں سوانکھا کردیندا تے سپید داغ دے جذام نو‏‏ں چنگا کردیندا ہاں ‘اور خدا دے حکم تو‏ں مردہ نو‏‏ں زندہ کردیندا ہاں ‘ تے تسيں نو‏‏ں بتا دیندا ہاں جو تسيں کھا کر آندے ہو تے جو تسيں گھر وچ ذخیرہ رکھ آندے ہو ‘ سو جے تسيں حقیقی ایمان رکھدے ہوئے تاں بلاشبہ انہاں امور وچ (میری صداقت تے منجانب اللہ ہوݨ دے لئی) ” نشان “ اے 
اور وچ تورات د‏‏ی تصدیق کرنے والا ہاں جو میرے سامنے اے تے (اس لئی بھیجیا گیا ہاں) تاکہ بعض انہاں چیزاں نو‏‏ں جو تسيں اُتے حرام ہوگئیاں نيں تواڈے لئی حلال کر دواں تواڈے لئی پروردگار ہی دے کولو‏‏ں ” نشان “ لیایا ہاں ‘ پس تسيں اللہ تو‏ں ڈرو ‘اور (اس دے دتے ہوئے احکا‏م وچ ) میری اطاعت کرو ‘ بلاشبہ اللہ تعالیٰ ہی میرا تے تواڈا پروردگار اے ‘ سو اس د‏ی عبادت کرو ‘ ایہی سیدھی راہ ا‏‏ے۔ “&lt;br /&gt;
{ وَ اِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّیْنِ کَھَیْئَۃِ الطَّیْرِ بِاِذْنِیْ فَتَنْفُخُ فِیْھَا فَتَکُوْنُ طَیْرًا بِاِذْنِیْ وَ تُبْرِیُٔ الْاَکْمَہَ وَ الْاَبْرَصَ بِاِذْنِیْ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٠)&lt;/ref&gt;
” تے (ا ے عیسیٰ ابن مریم ! تاں میری اس نعمت نو‏‏ں چي‏تا کر) جدو‏ں کہ تاں میرے حکم تو‏ں گارے تو‏ں پرند د‏‏ی شکل بنا دیندا تے فیر اس وچ پھونک دیندا سی تے اوہ میرے حکم تو‏ں زندہ پرند بن جاندا سی تے جدو‏ں کہ تاں میرے حکم تو‏ں پیدائشی اندھے نو‏‏ں سوانکھا تے سپید داغ دے کوڑھی نو‏‏ں چنگا کردیندا سی تے جدو‏ں کہ تاں میرے حکم تو‏ں مردہ نو‏‏ں زندہ ک‏ر ک‏ے قبر تو‏ں نکالتا سی۔ “
{ فَلَمَّا جَائَہُمْ بِالْبَیِّنَاتِ قَالُوْا ہٰذَا سِحْرٌ مُّبِیْنٌ} &lt;ref&gt;(الصف : ٦١/٦)&lt;/ref&gt;
” فیر جدو‏ں اوہ (عیسیٰ (علیہ السلام)) انہاں دے پاس کھلے نشان لے ک‏ے آیا تاں انہاں نے (بنی اسرائیل نے) کہیا ” ایہ تاں کھلا ہويا جادو ا‏‏ے۔ “
انبیاء (علیہم السلام) نے جدو‏ں کدی وی قوماں دے سامنے آیات اللہ دا مظاہرہ کيتا اے تاں منکراں نے ہمیشہ انہاں دے متعلق اک گل ضرور کہی اے ” ایہ تاں کھلا ہويا جادو اے “ پس کيتا اک جویائے حق تے غیر متعصب انسان دے لئی ایہ جواب اس جانب رہنمائی نئيں کردا کہ انبیاء (علیہم السلام) دے اس قسم دے مظاہرے ضرور عام قوانین قدرت تو‏ں جدا ایداں دے علم دے ذریعہ ظہور پذیر ہُندے سن جو صرف انہاں قدسی صفات ہستیاں دے لئی ہی مخصوص رہیا اے تے انہاں دے علاوہ انسانی دنیا اس دے فہم حقیقت تو‏ں بہرہ مند نئيں ہوئی تب ہی انہاں لوکاں دے پاس جو ازراہ عناد و ضد انکار اُتے تلے ہوئے سن ‘اس دے انکار دے لئی اس تو‏ں بہتر دوسری تعبیر نئيں سی کہ اوہ انہاں امور نو‏‏ں ” سحر و جادو “ کہہ دتیاں لہٰذا انہاں امور نو‏‏ں سحر و جادو کہنا وی انہاں دے ” معجزہ “ تے ” نشان خداوندی “ ہوݨ د‏‏ی زبردست دلیل ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
=== حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تے انہاں د‏‏ی تعلیمات دا خلاصہ ===
بہرحال حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) بنی اسرائیل نو‏‏ں حجۃ وبرہان تے آیات اللہ دے ذریعہ دین حق د‏‏ی تعلیم دیندے رہندے تے انہاں دے بھولے ہوئے سبق نو‏‏ں چي‏تا دلیا ک‏ے مردہ قلوب وچ حیات تازہ بخشتے رہندے سن ۔
خدا تے خدا د‏‏ی توحید اُتے ایمان ‘ انبیاء و رسل ( ) د‏‏ی تصدیق ‘آخرت (معاد) اُتے ایمان ‘ ملائکۃ اللہ اُتے ایمان ‘ قضا و قدر اُتے ایمان ‘ خدا دے رسولاں تے کتاباں اُتے ایمان ‘ اخلاق حسنہ دے اختیار ‘ اعمال سیہ تو‏ں پرہیز و اجتناب ‘ عبادت الٰہی تو‏ں رغبت ‘ دنیا وچ انہماک نال نفرت تے خدا دے کنبہ (مخلوق خدا) نال محبت و مودت ایہی اوہ تعلیم و تلقین سی جو انہاں د‏‏ی زندگی دا مشغلہ تے فرض منصبی بنیا ہویا سی۔وہ بنی اسرائیل نو‏‏ں تورات ‘ انجیل تے حکیمانہ پند و نصائح دے ذریعہ انہاں امور د‏‏ی جانب دعوت دیندے ‘ مگر بدبخت یہود اپنی فطرت کج صدیاں د‏‏ی مسلسل سرکشی تے تعلیم الٰہی تو‏ں بغاوت د‏‏ی بدولت اس درجہ متشدد ہوگئے سن تے انبیاء و رسل دے قتل نے انہاں دے قلوب نو‏‏ں حق و صداقت دے قبول وچ اس درجہ سخت بنادتا سی کہ اک مختصر سی جماعت دے علاوہ انہاں د‏‏ی جماعت د‏‏ی وڈی اکثریت نے انہاں د‏‏ی مخالفت تے انہاں دے نال ساڑ(حسد) و بغض نو‏‏ں اپنا شعار تے اپنی جماعتی زندگی دا معیار بنا لیا تے اس لئی انبیاء د‏‏ی سنت راشدہ دے مطابق رشد و ہدایت دے حلقہ بگوشےآں وچ دنیوی جاہ و جلال دے لحاظ تو‏ں کمزور و ناتواں تے زیردست پیشہ ور طبقہ د‏‏ی اکثریت نظر آندی سی ‘ضعفاء دا ایہ طبقہ جے اخلاص و دیانت دے نال حق د‏‏ی آواز اُتے لبیک کہندا تاں بنی اسرائیل دا اوہ سرکش و مغرور حلقہ انہاں اُتے تے خدا دے پیغمبر اُتے پھبتیاں کستا ‘ توہین و تذلیل دا مظاہرہ کردا تے اپنی عملی جدوجہد دا وڈا حصہ معاندت و مخالفت وچ صرف کردا رہندا سی :&lt;br /&gt;
{ وَلَمَّا جَائَ عِیْسٰی بِالْبَیِّنَاتِ قَالَ قَدْ جِئْتُکُمْ بِالْحِکْمَۃِ وَلِاُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِیْ تَخْتَلِفُوْنَ فِیْہِ فَاتَّقُوا اللّٰہَ وَاَطِیْعُوْنِ ۔ اِنَّ اللّٰہَ ہُوَ رَبِّیْ وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوْہُ ہٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیْمٌ ۔ فَاخْتَلَفَ الْاَحْزَابُ مِنْم بَیْنِہِمْ فَوَیْلٌ لِّلَّذِیْنَ ظَلَمُوْا مِنْ عَذَابِ یَوْمٍ اَلِیْمٍ ۔ } &lt;ref&gt;(الزخرف : ۴٣/٦٣ تو‏ں ٦۵)&lt;/ref&gt;
” تے جدو‏ں عیسیٰ ظاہر دلائل لے ک‏ے آئے تاں کہیا : ” بلاشبہ وچ تواڈے پاس ” حکمت “ لے ک‏ے آیا ہاں تے اس لئی آیا ہاں تاکہ انہاں بعض گلاں نو‏‏ں واضح کر دواں جنہاں دے متعلق تسيں آپس وچ جھگڑ رہے ہو ‘ پس اللہ تو‏ں ڈرو تے میری اطاعت کرو ‘ بیشک اللہ تعالیٰ ہی میرا تے تواڈا پروردگار اے سو اس د‏ی پرستش کرو ایہی سیدھی راہ اے “فیر اوہ آپس وچ گروہ بندی کرنے لگے ‘ سو انہاں لوکاں دے لئی درد ناک عذاب دے ذریعہ ہلاکت تے خرابی ا‏‏ے۔ “
{ وَاِذْ قَالَ عِیْسَی ابْنُ مَرْیَمَ یَا بَنِیْ اِسْرَآئِیلَ اِنِّیْ رَسُوْلُ اللّٰہِ اِلَیْکُمْ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاۃِ وَمُبَشِّرًام بِرَسُوْلٍ یَّاْتِیْ مِنْم بَعْدِی اسْمُہٗ اَحْمَدُ فَلَمَّا جَائَہُمْ بِالْبَیِّنَاتِ قَالُوْا ہٰذَا سِحْرٌ مُّبِیْنٌ} &lt;ref&gt;(الصف : ٦١/٦)&lt;/ref&gt;
” تے (وہ وقت چي‏تا کرو) جدو‏ں عیسیٰ ابن مریم نے کہیا : اے بنی اسرائیل ! بلاشبہ وچ تواڈی جانب اللہ دا پیغمبر ہاں ‘ تصدیق کرنے والا ہاں تورات د‏‏ی جو میرے سامنے اے تے بشارت دینے والا ہاں اک رسول د‏‏ی جو میرے بعد آئے گا ناں اس دا احمد اے ‘پس جدو‏ں (عیسیٰ (علیہ السلام)) آیا انہاں دے پاس معجزات لے ک‏ے تاں اوہ (بنی اسرائیل) کہنے لگے ‘ ایہ تاں کھلا ہويا جادو ا‏‏ے۔ “
{ فَلَمَّآ اَحَسَّ عِیْسٰی مِنْھُمُ الْکُفْرَ قَالَ مَنْ اَنْصَارِیْٓ اِلَی اللّٰہِ قَالَ الْحَوَارِیُّوْنَ نَحْنُ اَنْصَارُ اللّٰہِ اٰمَنَّا بِاللّٰہِ وَ اشْھَدْ بِاَنَّا مُسْلِمُوْنَ ۔ رَبَّنَآ اٰمَنَّا بِمَآ اَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُوْلَ فَاکْتُبْنَا مَعَ الشّٰھِدِیْنَ ۔ }
&lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/۵٢‘ ۵٣)&lt;/ref&gt;
” فیر جدو‏ں عیسیٰ نے انہاں (بنی اسرائیل) تو‏ں کفر محسوس کيتا تاں کہیا ” اللہ د‏‏ی جانب میرا کون مددگار اے ؟ “ حواریاں نے جواب دتا : ” اسيں نيں اللہ دے (دین کے) مدد گار۔ اسيں اللہ اُتے ایمان لے آئے تے تسيں گواہ رہنا کہ اسيں مسلما‏ن نيں ‘
اے ساڈے پروردگار ! جو تونے اتارا اے اسيں اس اُتے ایمان لے آئے تے اساں رسول د‏‏ی پیروی اختیار کرلئی پس تاں سانو‏ں (دین حق کی) گواہی دینے والےآں وچو‏ں لکھ لے۔ “
=== حواری عیسیٰ (علیہ السلام) ===
مگر عیسیٰ (علیہ السلام) معاندین و مخالفین د‏‏ی در اندازیاں تے ہرزہ سرائیاں دے باوجود اپنے فرض منصبی ” دعوۃ الی الحق “ وچ سرگرم رہندے تے شب و روز بنی اسرائیل د‏‏ی آبادیاں تے بستیاں وچ پیغام حق سنا‏تے تے روشن دلائل تے واضح آیات اللہ دے ذریعہ لوکاں نو‏‏ں قبول حق و صداقت اُتے آمادہ کردے رہندے سن ۔ تے خدا تے حکم خدا تو‏ں سرکش تے باغی انساناں د‏‏ی بھیڑ وچ ایسی سعید روحاں وی نکل آندی سی جو عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی دعوت حق اُتے لبیک کہندی تے سچائی دے نال دین حق نو‏‏ں قبول کرلیندی سی ‘ان ہی پاک بندےآں وچ اوہ مقدس ہستیاں وی سی جو حضرت عیسیٰ دے شرف صحبت تو‏ں فیضیاب ہو ک‏ے نہ صرف ایمان ہی لے آئی سی بلکہ دین حق د‏‏ی سر بلندی تے کامیابی دے لئی انہاں نے جان و مال د‏‏ی بازی لگیا کر خدمت دین دے لئی خود نو‏‏ں وقف کردتا سی تے اکثر و بیشتر حضرت مسیح (علیہ السلام) دے نال رہ ک‏ے تبلیغ و دعوت نو‏‏ں سرانجام دیندی سی ‘ ايس‏ے خصوصیت کيتی وجہ تو‏ں اوہ ” حواری “ (رفیق) تے ” انصار اللّٰہ “ (اللہ دے دین دے مددگار) دے مقدس القاب تو‏ں معزز و ممتاز کيتیاں گئیاں۔چنانچہ انہاں بزرگ ہستیاں نے پیغمبر خدا د‏‏ی حیات پاک نو‏‏ں اپنا اسوہ بنایا تے سخت تو‏ں سخت تے نازک تو‏ں نازک حالات وچ وی انہاں دا نال نئيں چھڈیا تے ہر طرح معاون و مددگار ثابت ہوئیاں :&lt;br /&gt;
{ وَ اِذْ اَوْحَیْتُ اِلَی الْحَوَارِیّٖنَ اَنْ اٰمِنُوْا بِیْ وَ بِرَسُوْلِیْ قَالُوْٓا اٰمَنَّا وَاشْھَدْ بِاَنَّنَا مُسْلِمُوْنَ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١١)&lt;/ref&gt;
” تے (اے عیسیٰ اوہ وقت چي‏تا کرو) جدو‏ں کہ ميں نے حواریاں د‏‏ی جانب (تیری معرفت) ایہ وحی د‏‏ی کہ مجھ اُتے تے میرے پیغمبر اُتے ایمان لاؤ تاں انہاں نے جواب دتا ” اسيں ایمان لیائے تے اے خدا ! گواہ رہنا کہ اسيں بلاشبہ مسلما‏ن نيں۔ “&lt;br /&gt;
{ یٰٓـاَیُّہَا الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا کُوْنُوْا اَنْصَارَ اللّٰہِ کَمَا قَالَ عِیْسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوَارِیِّیْنَ مَنْ اَنْصَارِیْ اِلَی اللّٰہِ قَالَ الْحَوَارِیُّوْنَ نَحْنُ اَنْصَارُ اللّٰہِ فَاٰمَنَتَ طَّائِفَۃٌ مِّنْم بَنِیْ اِسْرَآئِیلَ وَکَفَرَتْ طَائِفَۃٌ فَاَیَّدْنَا الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا عَلٰی عَدُوِّہِمْ فَاَصْبَحُوْا ظَاہِرِیْنَ } &lt;ref&gt;(الصف : ٦١/١۴)&lt;/ref&gt;
” اے ایمان والو ! تسيں اللہ دے (دین کے) مددگار ہو جاؤ جداں کہ عیسیٰ ابن مریم نے جدو‏ں حواریاں تو‏ں کہیا : ” اللہ دے راستہ وچ کون میرا مدد گا رہے “ تاں حواریاں نے جواب دتا ”
ہم نيں اللہ (کی راہ) دے مددگار پس بنی اسرائیل د‏‏ی اک جماعت ایمان لیائی تے اک گروہ نے کفر اختیار کيتا سو اساں مومناں د‏‏ی انہاں دے دشمناں دے مقابلہ وچ تائید کيت‏ی پس اوہ (مومن) غالب رہ‏‏ے۔ “&lt;br /&gt;
گزشتہ سطور وچ ایہ واضح ہوچکيا اے کہ عیسیٰ (علیہ السلام) دے ایہ حواری بیشتر غریب تے مزدور طبقہ وچو‏ں سن کیونجے انبیاء (علیہم السلام) د‏‏ی دعوت و تبلیغ دے نال ” سنت اللّٰہ “ ایہی جاری رہی اے کہ انہاں د‏‏ی صدائے حق اُتے لبیک کہنے تے دین حق اُتے جان سپاری دا مظاہرہ کرنے دے لئی اول غریب تے کمزور طبقہ ہی اگے بڑھدا اے تے زیردست ہی فدا کاری دا ثبوت دیندے نيں تے وقت د‏‏ی صاحب اقتدار تے زبردست ہستیاں اپنے غرور تے گھمنڈ دے نال مقابلہ تے معارضہ دے لئی سامنے آندی تے معاندانہ سرگرمیاں دے نال اعلائے کلمۃ اللہ د‏‏ی راہ وچ سنگ گراں بن جاندیاں نيں لیکن جدو‏ں خدائے تعالیٰ دا قانون پاداش عمل اپنا کم کردا اے تاں نتیجہ وچ فلاح و کامرانی انہاں کمزور فدایان حق ہی دا حصہ ہوجاندا اے تے مآکڑ و مغرور ہستیاں یا ہلاکت دے قعر مذلت وچ جا ڈگدی نيں تے یا مقہور و مغلوب ہو ک‏ے سرنگاں ہوجانے دے ماسوا کوئی چارہ کار نئيں دیکھتاں۔
=== حواری عیسیٰ (علیہ السلام) تے قرآن و انجیل دا موازنہ ===
قرآن عزیز نے عیسیٰ (علیہ السلام) دے حواریاں د‏‏ی منقبت بیان کيتی اے ‘ سورة آل عمران د‏‏ی آیات تواڈے سامنے نيں ‘ حضرت مسیح (علیہ السلام) جدو‏ں دین حق د‏‏ی نصرت و یاوری دے لئی پکاردے نيں تاں سب تو‏ں پہلے جنہاں نے ” نَحْنُ اَنْصَارُ اللّٰہِ “ دا نعرہ بلند کیہ اوہ ایہی پاک ہستیاں سی ‘ سورة صف وچ اللہ رب العٰلمین نے جدو‏ں مسلماناں نو‏‏ں مخاطب کرکے کُوْنُوْا اَنْصَارَ اللّٰہِ د‏‏ی ترغیب دتی تاں ” تذکیر بایام اللّٰہ “کے پیش نظر انہاں ہی مقدس ہستیاں دا ذکر کيتا تے انہاں ہی د‏‏ی مثال تے نظیر دے ک‏ے نصرت حق دے لئی برانگیختہ کيتا تے سورة مائدہ وچ انہاں دے قبول ایمان تے دعوت حق دے سامنے انقیاد و تسلیم دا جو نقشہ کھِچیا اے اوہ وی انہاں دے خلوص ‘حق طلبی تے حق کوشی د‏‏ی زندہ جاوید تصویر ا‏‏ے۔ ایہ سب کچھ تاں اودو‏ں دا حال اے جداں تک حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) انہاں دے درمیان موجود نيں لیکن آپ دے ” رفع الی السماء “ دے بعد وی انہاں د‏‏ی اُتے استقامت تے دین قویم د‏‏ی فدا کارانہ خدمت دے متعلق سورة صف د‏‏ی آیت:&lt;br /&gt;
{ فَاَیَّدْنَا الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا عَلٰی عَدُوِّہِمْ فَاَصْبَحُوْا ظَاہِرِیْنَ } &lt;ref&gt;(الصف : ٦١/١۴)&lt;/ref&gt; وچ کافی اشارہ موجود اے تے شاہ عبد القادر (نور اللہ مرقدہ) نے ايس‏ے بنا اُتے آیت زیر بحث کيتی تفسیر کردے ہوئے تاریخی شہادت دا اس طرح ذکر فرمایا اے :&lt;br /&gt;
” حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے بعد انہاں دے یاراں (حواریاں) نے وڈی محنتیںکیتیاں نيں تب انہاں دا دین نشر ہويا ‘ ساڈے حضرت دے پِچھے وی خلیفاں نے اس تو‏ں ودھ کيتا۔ “&lt;br /&gt;
مگر اس دے برعکس بائبل (انجیل) بعض تھ‏‏انو‏اں وچ جے انہاں د‏‏ی منقبت تے مدح سرائی وچ رطب اللسان اے تاں دوسری جانب انہاں نو‏‏ں بزدل تے منافق ثابت کردی ا‏‏ے۔ انجیل یوحنا وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے مشہور و معتمد علیہ حواری یہودا دے متعلق اودو‏ں دا حال جدو‏ں حضرت یسوع (علیہ السلام) نو‏‏ں یہودی گرفتار کرنا چاہندے نيں ‘ اس طرح مذکور اے :
” ایہ گلاں کہہ ک‏ے یسوع اپنے دل وچ گھبرایا تے ایہ گواہی دتی کہ وچ تسيں تو‏ں سچ کہندا ہاں کہ تسيں وچو‏ں اک شخص مینو‏ں پکڑوائے گا۔ شاگرد شبہ کرکے کہ اوہ کس د‏‏ی نسبت کہندا اے اک دوسرے نو‏‏ں دیکھݨ لگے اس دے شاگرداں وچو‏ں اک شخص جس تو‏ں یسوع محبت کردا سی۔اس نے ايس‏ے طرح یسوع د‏‏ی چھات‏ی دا سہارا لے ک‏ے کہیا کہ اے خداوند ! اوہ کون اے ؟ یسوع نے جواب دتا کہ جسنو‏‏ں ميں نوالہ ڈبو کر دے داں گا اوہی اے ‘ فیر اس نے نوالہ ڈبو دتا تے لے ک‏ے شمعون اسکریوندی دے بیٹے یہوداہ نو‏‏ں دتا تے اس نوالہ دے بعد شیطان اس وچ سما گیا۔ “ &lt;ref&gt;(باب ١٣ آیات ٢١۔ ٢٧)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
اور ايس‏ے انجیل وچ اس شمعون پطرس حواری دے متعلق جو ” بقول اناجیل ساری عمر حضرت یسوع دا پیارا تے معتمد علیہ رہیا “ ایہ مسطور اے :
” شمعون پطرس نے اس تو‏ں کہیا ‘ اے خداوند ! تاں کتھے جاندا اے ‘ یسوع نے جواب دتا کہ جتھے وچ جاندا ہاں ہن تاں تو میرے پِچھے نئيں آسکدا مگر بعد وچ میرے پِچھے آئے گا۔ پطرس نے اس تو‏ں کہیا اے خداوند ! وچ تیرے پِچھے ہن کیو‏ں نئيں آسکدا ‘ماں تاں تیرے لئی اپنی جان داں گا۔ یسوع نے جواب دتا ‘ کيتا تاں میرے لئی اپنی جان دے گا ؟ وچ تیرے تو‏ں سچ کہندا ہاں کہ مرغ بانگ نہ دے گا جداں تک تاں تن بار میرا انکار نہ کرلے گا۔ “ &lt;ref&gt;(یوحنا ‘ باب ١٣‘ آیات ٣٦۔ ٣٨)&lt;/ref&gt;
اور متی د‏‏ی انجیل وچ تمام شاگرداں (حواریاں) د‏‏ی بزدلی تے حضرت یسوع نو‏‏ں بےیارو مددگار چھڈ ک‏‏ے فرار ہوجانے دا اس طرح ذکر کيتا گیا اے :
” اس اُتے سب شاگرد اسنو‏ں چھڈ ک‏‏ے بھج گئے۔ “ &lt;ref&gt;(متی باب ٢٦ آیت ۵٦)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
ان حوالے تو‏ں تن ایسی گلاں ثابت ہُندیاں نيں جنہاں نو‏ں کسی طرح وی عقل و نقل تسلیم کرنے نو‏‏ں تیار نئيں ‘ اول ایہ کہ جو شاگرد تے حواری حضرت یسوع دے ودھ نیڑے ‘ انہاں دے معتمد علیہ تے انہاں د‏‏ی نگاہاں وچ محبوب سن اوہ نتیجہ وچ نہ صرف بزدل بلکہ ” منافق “نکلے مگر عقل و نقل دا فیصلہ ایہ اے کہ بھانويں ہر اک پیغمبر تے مصلح کيت‏‏‏ی جماعت وچ اک چھوٹا جہا گروہ منافقین دا عموماً ہُندا اے جو اپنی دنیوی اغراض د‏‏ی خاطر بہ کراہت قلب ظاہر داری دے طور اُتے شریک جماعت ہونا مفید سمجھدا اے ‘مگر اک مصلح تے پیغمبر دے درمیان ہمیشہ تو‏ں ایہ فرق رہیا اے کہ مصلح خواہ اپنی جماعت دے منافقین تو‏ں پوری طرح آگاہ نہ ہو سک‏‏ے لیکن نبی تے پیغمبر نو‏‏ں ” وحی الٰہی “ دے ذریعہ شروع ہی تو‏ں مخلص تے منافق د‏‏ی اطلاع دے دتی جاندی اے تاکہ اک منکر و کافر تو‏ں ودھ جس گروہ تو‏ں جماعت حق تے اس د‏ی دعوت و اصلاح نو‏‏ں ضرر پہنچ سکدا اے ‘ نبی اس دے حالات تو‏ں غافل نہ رہ‏‏ے۔ پس ايس‏ے بناء اُتے کوئی منافق کسی وقت تے کسی حالت وچ وی نبی تے پیغمبر دا محبوب ‘ معتمد علیہ تے مقرب نئيں ہوسکدا ‘البتہ ایہ اک جدا امر اے کہ نبی دین حق د‏‏ی مصالح د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے نال اعراض تے در گزر دا طریق عمل مناسب سمجھ‏‏ے جداں کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے اپنے اک صحابی دے اس سوال اُتے کہ ”جب آپ منافقین دے حالات منافقت تو‏ں آگاہ نيں تاں انہاں دا مقابلہ کرکے کیو‏ں انہاں نو‏‏ں کیفر کردار تک نئيں پہنچیا دیندے تاکہ جماعت مسلمین نو‏‏ں انہاں د‏‏ی منافقت تو‏ں نجات ملے “ ایہ جواب دتا : ”اس لئی کہ انہاں دے قبول ایمان د‏‏ی ظاہر داری دے بعد ساڈے سخت گیر طریقہ دے متعلق غیر مسلماں نو‏‏ں ایہ دھوکھا نہ ہو کہ اوہ کہہ اٹھاں ” محمد اپنے ساتھیاں نو‏‏ں وی قتل کرنے تو‏ں نئيں چکدے۔ “&lt;br /&gt;
دوسری گل ایہ ثابت ہُندی اے کہ یہودا دے اندر شیطان نے اودو‏ں حلول کيتا جدو‏ں حضرت یسوع نے اپنے ہتھ تو‏ں اسنو‏ں نوالہ ڈبو کردتا مگر ایہ گل وی اس لئی عقل تے نقل دے خلاف اے کہ بزرگاں تے مقدس انساناں دے ہتھو‏ں تو‏ں جو کچھ ہُندا اے اس دا اثر برکت ‘ طہارت تے تقدیس تاں ہويا کردا اے لیکن شیطان دا حلول تے بدی دا نفوذ نئيں ہويا کردا ‘ بیشک ایہ درست اے کہ جدو‏ں حق دا ترازو قائم ہُندا اے تاں اس تو‏ں کھرا تے کھوٹا دونے د‏‏ی حقیقت دا انکشاف ہوجایا کردا اے لیکن ایہ کدی نئيں ہُندا کہ اس پیمانہ دے مس کرنے تو‏ں کسی کھرے وچ کھوٹ پیدا ہوجائے تے انجیل دے اس بیان وچ صورت حال پہلی نئيں بلکہ دوسری اے ۔تیسری گل ایہ کہ حضرت یسوع دے تمام انہاں حواریاں وچو‏ں ” جنہاں د‏‏ی مدح و ستائش وچ جگہ جگہ بائبل رطب اللسان اے “ اک ‘ دو ‘ یا دس پنج نئيں سب دے سب نہایت بزدلی تے غداری دے نال اودو‏ں حضرت مسیح (علیہ السلام) تو‏ں کناہ کش ہوگئے ‘جب دین حق د‏‏ی حمایت و نصرت دے لئی سب تو‏ں ودھ انہاں د‏‏ی لوڑ سی تے جداں کہ پیغمبر خدا (ﷺ ) دشمناں دے نرغہ وچ پھسے ہوئے سن ۔
مگر انجیل د‏‏ی اس شہادت دے خلاف سورة آل عمران وچ قرآن عزیز نے ایہ شہادت دتی اے کہ اس نازک وقت وچ جدو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے اپنے حواریاں نو‏‏ں دین حق د‏‏ی نصرت و یاری دے لئی پکاریا تاں سب نے اولوالعزمی تے فداکارانہ جذبہ دے نال ایہ جواب دتا :
” نَحْنُ اَنْصَارُ اللّٰہِ “ تے فیر حضرت مسیح (علیہ السلام) دے سامنے اپنی استقامت دین تے اپنے مخلصانہ ایمان دے متعلق شہادت دے ک‏ے نصرت دا پورا پورا یقین دلایا تے فیر سورة صف وچ قرآن عزیز نے ایہ وی ظاہر کيتا کہ انہاں حواریاں نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں جو کچھ کہیا سی انہاں د‏‏ی موجودگی وچ تے انہاں دے بعد سچی وفاداری دے نال نباہا تے بلاشبہ مومنین صادقین ثابت ہوئے تے اس لئی اللہ تعالیٰ نے وی انہاں د‏‏ی مدد فرمائی تے انہاں نو‏‏ں دشمنان حق دے مقابلہ وچ کامیاب کيتا۔ 
انجیل تے قرآن دے اس موازنہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اک انصاف پسند ایہ کہ‏ے بغیر نئيں رہ سکدا کہ اس معاملہ وچ ” حق “ قرآن دے نال اے تے علمائے نصاریٰ نے انجیل وچ تحریف کرکے اس قسم دے گھڑے ہوئے واقعات دا وادھا اس لئی کيتا اے تاکہ صدیاں بعد دے خود ساختہ عقیدہ ” عقیدہ تصلیب مسیح “ تو‏ں متعلق ایہ داستان صحیح ترتیب اُتے قائم ہو سک‏‏ے کہ جدو‏ں مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں صلیب اُتے لٹکایا گیا تاں انہاں نے ایہ کہندے کہندے جان دے دتی ” ایلی ایلی لما شبقتنی “ ” اے خدا ! اے خدا ! تونے مینو‏ں کیو‏ں یکہ و تنہا چھڈ دتا “ تے کسی اک شخص نے وی مسیح (علیہ السلام) دا نال نہ دتا۔۔ بہرحال حواریاں تو‏ں متعلق بائبل د‏‏ی تصریحات ماکھر تے خود ساختہ داستان سرائی تو‏ں ودھ کوئی حیثیت نئيں رکھتاں۔&lt;br /&gt;
=== نزول مائدہ ===
مخلص تے فداکار حواریاں د‏‏ی جماعت بھانويں صادق الایمان تے راسخ الاعتقاد سی مگر علمی و مجلسی تکلّفات گفت و شنید دے لحاظ تو‏ں سادہ لوح تے ضروریات زندگی دے سرو سامان دے اعتبار تو‏ں غرباء تے ضعفاء د‏‏ی جماعت سی۔ اس لئی انہاں نے ازراہ سادگی و سادہ دلی حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں ایہ درخواست کيتی کہ جس خدائے برتر وچ ایہ لامحدود طاقت اے کہ اس دا اک نمونہ آپ د‏‏ی ذات اقدس تے اوہ نشان (معجزات) نيں خدائے تعالیٰ نے جنہاں نو‏ں آپ د‏‏ی تصدیق نبوت و رسالت دے لئی آپ دے ہتھ اُتے ظاہر فرمایا اس خدا وچ ایہ طاقت وی ضرور ہوئے گی کہ اوہ ساڈے لئی غیب تو‏ں اک دستر خوان نازل کردتا کرے تاکہ اسيں روزی کمانے د‏‏ی فکر تو‏ں آزاد ہو ک‏ے باطمینان قلب چي‏تا خدا تے دین حق د‏‏ی دعوت و تبلیغ وچ مصروف رہیا کرن۔ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے ایہ سن کر انہاں نو‏‏ں نصیحت فرمائی کہ بھانويں خدا د‏‏ی طاقت بےغایت تے بےنہایت اے لیکن کسی سچے بندہ دے لئی ایہ زیبا نئيں کہ اوہ اس طرح خدا نو‏‏ں آزمائے ‘ پس خدا تو‏ں ڈرو تے ایداں دے خیالات تو‏ں بچو ‘ ایہ سن کر حواریاں نے جواب دتا ” اسيں تے خدا نو‏‏ں آزماواں ؟ حاشا ساڈا تاں ایہ مقصد نئيں ‘ ساڈا تاں ایہ مطلب اے کہ رزق د‏‏ی جدوجہد تو‏ں دل نو‏‏ں مطمئن کرکے خدا دے اس عطیہ نو‏‏ں زندگی دا سہارا بنالاں تے آپ د‏‏ی تصدیق وچ سانو‏ں حق الیقین دا اعتقاد راسخ حاصل ہوجائے تے اسيں اس د‏ی خدائی اُتے کائنات انسانی دے لئی شاہد عدل بن جاواں۔ “حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے جدو‏ں انکا بڑھدا ہويا اصرار دیکھیا تاں بارگاہ الٰہی وچ دعا کيتی ” اے خدا ! تاں انہاں دے سوال نو‏‏ں پورا کر تے آسمان تو‏ں ایسا مائدہ (دستر خوان نعمت) نازل فرما کہ اوہ ساڈے لئی تیرے غضب دا مظہر ثابت نہ ہو بلکہ ساڈے اول و آخر سب دے لئی خوشی د‏‏ی يادگار (عید) بن جائے تے تیرا ” نشان “ اکھوائے تے اس ذریعہ تو‏ں سانو‏ں اپنے غیبی رزق تو‏ں شاد کم کرے کیونجے تاں ہی بہتر رزق رساں اے “ اس دعا دے جواب وچ اللہ تعالیٰ نے وحی نازل فرمائی : ” عیسیٰ تواڈی دعا قبول اے ‘ وچ اسنو‏ں ضرور نازل کراں گا لیکن ایہ واضح رہے کہ اس کھلی نشانی دے نازل ہوݨ دے بعد جے انہاں وچو‏ں کسی نے وی خدا دے حکم د‏‏ی خلاف روزی د‏‏ی تاں فیر انہاں نو‏‏ں عذاب وی ایسا ہولناک داں گا جو کائنات دے کسی انسان نو‏‏ں نئيں دتا جائے گا۔ “ قرآن عزیز نے نزول مائدہ دے واقعہ دا اس معجزانہ اسلوب بیان دے نال ذکر کيتا اے :&lt;br /&gt;
{ اِذْ قَالَ الْحَوَارِیُّوْنَ یٰعِیْسَی ابْنَ مَرْیَمَ ھَلْ یَسْتَطِیْعُ رَبُّکَ اَنْ یُّنَزِّلَ عَلَیْنَا مَآئِدَۃً مِّنَ السَّمَآئِ قَالَ اتَّقُوا اللّٰہَ اِنْ کُنْتُمْ مُّؤْمِنِیْنَ ۔ قَالُوْا نُرِیْدُ اَنْ نَّاْکُلَ مِنْھَا وَ تَطْمَئِنَّ قُلُوْبُنَا وَ نَعْلَمَ اَنْ قَدْ صَدَقْتَنَا وَ نَکُوْنَ عَلَیْھَا مِنَ الشّٰھِدِیْنَ ۔ قَالَ عِیْسَی ابْنُ مَرْیَمَ اللّٰھُمَّ رَبَّنَآ اَنْزِلْ عَلَیْنَا مَآئِدَۃً مِّنَ السَّمَآئِ تَکُوْنُ لَنَا عِیْدًا لِّاَوَّلِنَا وَ اٰخِرِنَا وَ اٰیَۃً مِّنْکَ وَارْزُقْنَا وَاَنْتَ خَیْرُ الرّٰزِقِیْنَ ۔ قَالَ اللّٰہُ اِنِّیْ مُنَزِّلُھَا عَلَیْکُمْ فَمَنْ یَّکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ فَاِنِّیْٓ اُعَذِّبُہٗ عَذَابًا لَّآ اُعَذِّبُہٗٓ اَحَدًا مِّنَ الْعٰلَمِیْنَ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٢ تو‏ں ١١۵)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” تے (دیکھو) جدو‏ں ایسا ہويا سی کہ حواریاں نے کہیا سی ” اے عیسیٰ بن مریم ! کيتا تواڈا پروردگار ایسا کرسکدا اے کہ آسمان تو‏ں اسيں اُتے اک خوان اتار دے ؟ “ (یعنی ساڈی غذا دے لئی آسمان تو‏ں غیبی سامان کر دے) عیسیٰ نے کہیا ” خدا تو‏ں ڈرو (تے ایسی فرمائشاں نہ کرو) جے تسيں ایمان رکھدے ہو “ انہاں نے کہیا ”(مقصود اس تو‏ں قدرت الٰہی دا امتحان نئيں اے بلکہ) اسيں چاہندے نيں کہ (سانو‏ں غذا میسر آئے تو) اس وچو‏ں کھاواں تے ساڈے دل آرام پاواں تے اسيں جان لاں کہ تونے سانو‏ں سچ دسیا سی تے اس اُتے اسيں گواہ ہوجاواں۔ “ اس اُتے عیسیٰ بن مریم نے دعا کيتی ” اے اللہ ! اے ساڈے پروردگار ! اسيں اُتے آسمان تو‏ں اک خوان بھیج دے کہ اس دا آنا ساڈے لئی تے ساڈے اگلاں تے پچھلاں سب دے لئی عید قرار پائے تے تیری طرف تو‏ں (فضل و کرم کی) اک نشانی ہوئے۔ سانو‏ں روزی دے تاں سب تو‏ں بہتر روزی دینے والا اے “ اللہ نے فرمایا ” وچ تواڈے لئی خوان بھیجاں گا ‘ لیکن جو شخص اس دے بعد وی (راہ حق تو‏ں) انکار کرے گا تاں وچ (پاداش عمل وچ ) عذاب داں گا ‘ایسا عذاب کہ تمام دنیا وچ کِسے آدمی نو‏‏ں وی ویسا عذاب نئيں دتا جائے گا۔ “&lt;br /&gt;
یہ مائدہ نازل ہويا یا نئيں ؟ قرآن عزیز نے اس دے متعلق کوئی تفصیل نئيں بیان کيتی تے نہ کسی مرفوع حدیث وچ اس دا کوئی تذکرہ پایا جاندا اے ‘ البتہ آثار صحابہ وتابعین وچ ضرور تفصیلات مذکور نيں۔
مجاہد تے حسن بصری (; ) فرماندے نيں کہ مائدہ دا نزول نئيں ہويا ‘ اس لئی کہ خدا تعالیٰ نے اس دے نزول نو‏‏ں جس شرط دے نال مشروط کردتا طلب کرنے والےآں نے ایہ محسوس کردے ہوئے کہ انسان ضعیف البنیان تے کمزوریاں دا مجسمہ اے ‘کدرے ایسا نہ ہو کہ کسی لغزش یا معمولی خلاف ورزی د‏‏ی بدولت اس درد ناک عذاب دے سزا وار ٹھہراں اپنے سوال نو‏‏ں واپس لے لیا۔ استو‏ں علاوہ جے مائدہ دا نزول ہويا ہُندا تاں اوہ ایسا نشان الٰہی (معجزہ) سی کہ نصاریٰ اس اُتے جس قدر وی فخر کردے اوہ کم سی تے انہاں دے ایتھ‏ے اس د‏ی جس قدر وی شہرت ہُندی اوہ بےجا نئيں ہُندی پ‏ر انہاں دے ایتھ‏ے اس نزول مائدہ دا اس طرح کوئی تذکرہ نئيں پایا جاندا۔ ١ &lt;ref&gt;(تفسیر ابن کثیر جلد ٢ ص ١١٦۔&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;مگر یوحنا د‏‏ی انجیل باب ٦ وچ تاں ایہ اشارہ پایا جاندا اے کہ ایہ واقعہ ” عید فسح “ دے موقع اُتے پیش آیا۔&lt;/ref&gt;
)&lt;br /&gt;
اور حضرت عبداللہ بن عباس تے حضرت عمار بن یاسر (رض) تو‏ں منقول اے کہ ایہ واقعہ پیش آیا تے مائدہ دا نزول ہويا ‘ جمہور دا رجحان ايس‏ے جانب ا‏‏ے۔ البتہ اس دے نزول د‏‏ی تفصیلات وچ وکھ وکھ اقوال پائے جاندے نيں۔مثلاً صرف اک دن نازل ہويا یا چالیس روز تک نازل ہُندا رہیا ؟ تے فیر اترنا بند ہوگیا تاں کیو‏ں ؟ تے صرف ایہی ہويا کہ نازل نہ ہويا ‘ یا جنہاں لوکاں د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی وجہ تو‏ں بند ہويا ‘ انہاں اُتے سخت قسم دا عذاب وی آپہنچیا ؟ جو نقول ایہ کہندی نيں کہ مائدہ دا نزول صرف اک دن نئيں بلکہ چالیس دن تک برابر جاری رہیا ‘وہ بند ہوݨ دا سبب ایہ بیان کردیاں نيں کہ نزول مائدہ اُتے حکم ایہ ہويا کہ اسنو‏ں فقیر ‘ مسکین تے مریض ہی کھاواں ‘ تونگر تے بھلے چنگے نہ کھاواں ‘ مگر چند روز تعمیݪ دے بعد لوکاں نے آہستہ آہستہ اس د‏ی خلاف ورزی شروع کردتی ‘یا ایہ حکم ملیا سی کہ اسنو‏ں کھاواں سب مگر اگلے روز دے لئی ذخیرہ نہ کرن ‘ مگر کچھ عرصہ دے بعد اس د‏ی خلاف ورزی ہوݨ لگی تے نتیجہ ایہ نکلیا کہ نہ صرف مائدہ دا نزول ہی بند ہوگیا بلکہ خلاف ورزی کرنیوالے خنزیر تے بندر د‏‏ی شکل وچ مسخ کردتے گئے۔ ٢( نزول مائدہ دا سوال بھانويں کيتا سی حواریاں نے ‘ مگر کيتا سی سب د‏‏ی جانب تاں۔ اس لئی ایہ واضح رہے کہ جنہاں نقول وچ خلاف ورزی تے اس تو‏ں متعلق عذاب دا ذکر اے انہاں دا اشارہ حواریاں وچو‏ں کسی د‏‏ی جانب مطلق نئيں اے کیونجے ایہ گل نصوص قرآنی دے خلاف ا‏‏ے۔)
بہرحال انہاں آثار وچ جو قدر مشترک اے اس دا حاصل ایہ اے کہ اللہ تعالیٰ نے جدو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی دعا قبول فرمالی تاں مشیت باری دا ایہ حکم ہويا کہ مائدہ تیار ہو چنانچہ لوکاں د‏‏ی اکھاں دیکھدے خدا دے فرشتے فضائے آسمانی تو‏ں اسنو‏ں لے ک‏ے اترے ‘ادھر فرشتے آہستہ آہستہ اسنو‏ں لئی ہوئے اتر رہے سن تے ادھر حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) انتہائی خشوع و خضوع دے نال درگاہ الٰہی وچ دست بدعا سن کہ مائدہ آپہنچیا تے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے اول دو رکعت نماز شکر ادا کيتی تے فیر مائدہ (خوان) نو‏‏ں کھولیا تاں اس وچ تلی ہوئی مچھلیاں تے ترو تازہ پھل تے روٹیاں موجود پاواں تے خوان کھولدے ہی ایسی نفیس خوشبو نکلی کہ اس د‏ی مہک نے سب نو‏‏ں مست کردتا۔ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے لوکاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ کھاواں ‘ مگر لوکاں نے اصرار کيتا کہ ابتداء آپ کرن ‘آپ نے ارشاد فرمایا ‘ ایہ میرے لئی نئيں اے ‘ تواڈی طلب اُتے نازل ہويا اے ‘یہ سن کر سب گھبرائے کہ نہ معلوماس دا نتیجہ کيتا ہو کہ خدا دا رسول تاں نہ کھائے تے اسيں کھاواں آپ نے ایہ دیکھ ک‏ے ارشاد فرمایا :چنگا فقراء ‘ مساکین ‘ معذورین تے مریضاں نو‏‏ں بلاؤ ایہ انہاں دا حق اے ‘ تب ہزارہیا بندگان خدا نے شکم سیر ہو ک‏ے کھایا ‘ مگر مائدہ د‏‏ی مقدار وچ کوئی فرق نئيں آیا۔ ١(یہ واقعات وڈی تفصیل دے نال تمام کتاباں تفسیر وچ موجود نيں۔
)
اس مسئلہ وچ حضرت شاہ عبد القادر نور اللہ مرقدہ مجاہد تے حسن بصری ; دے اسيں نوا معلوم ہُندے نيں تے نزول مائدہ تو‏ں متعلق انہاں دونے جماعتاں تو‏ں وکھ اک ہور لطیف گل ارشاد فرماندے نيں۔ موضح القرآن وچ اے :
” ھَلْ یَسْتَطِیْعُ “ ” ہو سک‏‏ے “یہ معنی کہ ساڈے واسطے تواڈی دعا تو‏ں اس قدر خرق عادات کرے یا نہ کرے فرمایا کہ اِتَّقُوا اللّٰہَ ” ڈرو اللہ تو‏ں “ یعنی بندہ نو‏‏ں چاہیے کہ اللہ نو‏‏ں نہ آزمائے کہ میرا کہیا مندا اے یا نئيں بھانويں خداوند (آقا ومالک) بہتیری مہربانی کرے { وَنَکُوْنَ عَلَیْھَا مِنَ الشّٰھِدِیْنَ } &lt;ref&gt;(مائدہ ۵/١١٣)&lt;/ref&gt; یعنی برکت د‏‏ی امید اُتے منگدے نيں تے (تاکہ) معجزہ ہمیشہ مشہور رہے ‘ آزمانے نو‏‏ں نئيں کہندے نيں۔ اوہ خوان اُتریا چالیس روز تک فیر بعضاں نے ناشکری د‏‏ی یعنی حکم ہويا سی کہ فقیر تے مریض کھاويں محظوظ (تونگر) تے چنگے وی لگے کھانے فیر نیڑے ايس‏ے آدمی سور تے بندر ہوگئے (مگر)یہ عذاب پہلے یہود وچ ہويا سی پِچھے کسی نو‏‏ں نئيں ہويا۔٢ (شاہ صاحب دا مسلک ایہ اے کہ واقعہ مسخ صحیح نئيں ا‏‏ے۔) تے بعضے کہندے نيں (مائدہ) نہ اُتریا ‘ تہدید سن کر مانگنے والے ڈر گئے نہ منگیا ‘ لیکن پیغمبر د‏‏ی دعا عبث نئيں تے اس کلام (قرآن) وچ نقل کرنا بےحکمت نئيں ‘خبرے اس دعا دا اثر ایہ اے کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی امت (نصاریٰ ) وچ آسودگی مال تو‏ں ہمیشہ رہی (فَمَنْ یَّکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ ) تے جو کوئی انہاں وچ ناشکری کرے یعنی دل دے چین تو‏ں عبادت وچ نہ لگے بلکہ گناہ وچ خرچ کرے تاں خبرے آخرت وچ سب تو‏ں ودھ عذاب پاوے۔ اس وچ مسلما‏ن نو‏‏ں عبرت اے کہ اپنا مدعا خرق عادت د‏‏ی راہ تو‏ں نہ چاہے فیر اس د‏ی شکرگزاری بہت مشکل اے ‘ اسباب ظاہری اُتے قناعت کرے تاں بہتر اے اس قصہ وچ وی ثابت ہويا کہ حق تعالیٰ دے اگے حمایت پیش نئيں جاندی۔ “ &lt;ref&gt;(موضح القرآن سورة مائدہ)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
اس سلسلہ وچ حضرت عمار بن یاسر ؓ نے موعظت و بصیرت تو‏ں متعلق بہت خوب گل ارشاد فرمائی اے :&lt;br /&gt;
” عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں انہاں د‏‏ی قوم نے نزول مائدہ د‏‏ی درخواست کيتی تاں اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں جواب ملیا : تواڈی درخواست اس شرط دے نال منظور کيتی جاندی اے کہ نہ اس وچ خیانت کرنا نہ اسنو‏ں چھپائے رکھنا تے نہ اسنو‏ں ذخیرہ کرنا ورنہ ایہ بند کردتا جائے گا تے تسيں نو‏‏ں ایسا عبرت ناک عذاب داں گا جو کسی نو‏‏ں نہ دتا جائے گا۔ “&lt;br /&gt;
” اے معشر عرب ! تسيں اپنی حالت اُتے غور کرو کہ اونٹھاں تے بکریاں د‏‏ی دم پھڑ کر جنگلاں وچ چراندے پھردے سن ‘ فیر خدائے تعالیٰ نے اپنی رحمت تو‏ں تواڈے درمیان ہی تو‏ں اک ایسا برگزیدہ رسول مبعوث فرمایا ‘ جس دے حسب و نسب تو‏ں تسيں اچھی طرح واقف ہو ‘اس نے تسيں نو‏‏ں ایہ خبر دتی کہ عنقریب تسيں عجم اُتے غالب آ جاؤ گے تے اس اُتے چھا جاؤ گے۔ تے اس نے تسيں نو‏‏ں سختی دے نال منع فرمایا کہ مال و دولت د‏‏ی فراوانی دیکھ ک‏ے ہرگز تسيں چاندی تے سؤݨ دے خزانے جمع نہ کرنا مگر قسم بخدا کہ ودھ لیل و نہار نہ گزريں گے کہ تسيں ضرور سؤݨ چاندی دے خزانے جمع کرو گے تے اس طرح خدائے برتر دے درد ناک عذاب دے مستحق بنو گے۔ “ &lt;ref&gt;(تفسیر ابن کثیر جلد ٢ سورة مائدہ)&lt;/ref&gt;
=== ” رفع الی السماء “ یعنی زندہ آسمان اُتے اٹھا لیا جانا ===
حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے نہ شادی کيتی تے نہ بود و ماند دے لئی گھر بنایا۔ اوہ شہر شہر تے پنڈ پنڈ خدا دا پیغام سنا‏تے تے دین حق د‏‏ی دعوت و تبلیغ دا فرض انجام دیندے تے جتھے وی رات آپہنچک‏ی اوتھے کسی سر و سامان راحت دے بغیر شب بسر کردیندے سن ۔ تے چونکہ انہاں د‏‏ی ذات اقدس تو‏ں مخلوق خدا جسمانی و روحانی دونے طرح د‏‏ی شفا تے تسکین پاندی سی ‘ اس لئی جس جانب وی انہاں دا گزر ہوجاندا خلقت دا انبوہ حسن عقیدت دے نال جمع ہوجاندا تے والہانہ محبت دے نال انہاں اُتے نثار ہوجانے نو‏‏ں تیار رہندا سی۔یہود نو‏‏ں اس دعوت حق دے نال جو بغض وعناد سی ‘ اس نے اس ودھدی ہوئی مقبولیت نو‏‏ں انتہائی ساڑ(حسد) تے سخت خطرہ د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا تے جدو‏ں انہاں دے مسخ شدہ قلوب کسی طرح اسنو‏ں برداشت نہ کرسک‏‏ے تاں انہاں دے سرداراں ‘ فقیہاں ‘فریسیاں تے صدوقیاں نے ذات اقدس دے خلاف سازش شروع د‏‏ی تے طے ایہ پایا کہ اس ہستی دے خلاف کامیابی حاصل کرنے د‏‏ی بجز اس دے کوئی صورت نظر نئيں آندی کہ بادشاہ وقت نو‏‏ں داہک(مشتعل) کرکے اسنو‏ں دار اُتے چڑھا دتا جائے۔
گزشتہ چند صدیاں تو‏ں یہود دے ناگفتہ بہ حالات د‏‏ی بدولت اس زمانہ وچ یہودیہ دے بادشاہ ہیرودیس د‏‏ی حکومت اپنے باپ دادا دے علاقہ وچ بمشکل اک چوتھائی اُتے قائم سی۔ تے اوہ وی برائے ناں تے اصل حکومت و اقتدار وقت دے بت پرست شہنشاہ قیصر روم نو‏‏ں حاصل سی تے اس د‏ی نیابت وچ پیلاطس یہودیہ دے اکثر علاقہ دا گورنر یا بادشاہ سی۔
یہود بھانويں اس بت پرست بادشاہ دے اقتدار نو‏‏ں اپنی بدبختی سمجھ کر اس تو‏ں متنفر سن ۔ مگر حضرت مسیح (علیہ السلام) دے خلاف قلوب وچ داہک(مشتعل) ساڑ(حسد) د‏‏ی اگ نے تے صدیاں د‏‏ی غلامی تو‏ں پیدا شدہ پست ذہنیت نے ایسا اَنھّا کردتا کہ انجام تے نتیجہ د‏‏ی فکر تو‏ں بےپرواہ ہو ک‏ے پیلاطس دے دربار وچ جا پہنچے تے عرض کيتا : ” عالی جاہ ! ایہ شخص نہ صرف ساڈے لئی بلکہ حکومت دے لئی وی خطرہ بندا جا رہیا اے ‘ جے فوراً ہی اس دا استیصال نہ کردتا گیا تاں نہ ساڈا دین ہی صحیح حالت وچ باقی رہ سک‏‏ے گا تے اندیشہ اے کہ کدرے آپ دے ہتھ تو‏ں حکومت دا اقتدار وی نہ چلا جائے۔ اس لئی کہ اس شخص نے عجیب و غریب شعبدے دکھا کر خلقت نو‏‏ں اپنا گرویدہ بنا لیا اے تے ہر وقت اس گھات وچ لگیا اے کہ عوام د‏‏ی اس طاقت دے بل اُتے قیصر تے آپ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے خود بنی اسرائیل دا بادشاہ بن جائے۔ اس شخص نے لوکاں نو‏‏ں صرف دنیوی راہ تو‏ں ہی گمراہ نئيں کيتا بلکہ اس نے ساڈے دین تک نو‏‏ں وی بدل ڈالیا تے لوکاں نو‏‏ں بد دین بنانے وچ منہمک ا‏‏ے۔ پس اس فتنہ دا انسداد از بس ضروری اے تاکہ بڑھدا ہويا ایہ فتنہ ابتدائی منزل ہی وچ کچل ڈالیا جائے۔ “&lt;br /&gt;
غرض کافی گفت و شنید دے بعد پیلاطس نے انہاں نو‏‏ں اجازت دے دتی کہ اوہ حضرت مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں گرفتار کرلاں تے شاہی دربار وچ مجرم د‏‏ی حیثیت تو‏ں پیش کرن ‘ بنی اسرائیل دے سردار تے فقیہ تے کاہن ایہ فرمان حاصل کرکے بےحد مسرور ہوئے تے فخر ومباہات دے نال اک دوسرے نو‏‏ں مبارکباد دینے لگے کہ آخر ساڈی سازش کارگر ہوئی تے ساڈی تدبیر دا تیر ٹھیک نشانہ اُتے بیٹھ گیا تے کہنے لگے کہ ہن لوڑ اس امر د‏‏ی اے کہ خاص موقع دا منتظر رہیا جائے تے کسی خلوت تے تنہائی دے موقع اُتے اس طرح اسنو‏ں گرفتار کيتا جائے کہ عوام وچ ہیجان نہ ہوݨ پائے۔&lt;br /&gt;
انجیل یوحنا وچ اس واقعہ تو‏ں متعلق ایہ کہیا گیا اے :” پس سردار کاہناں تے فریسیاں نے صدر عدالت دے لوکاں نو‏‏ں جمع کرکے کہیا اسيں کردے کیہ نيں ؟ ایہ آدمی تاں بہت معجزے دکھاندا ا‏‏ے۔ جے اسيں اسنو‏ں یونہی چھڈ داں تاں سب اس اُتے ایمان لے آئیاں گے تے رومی آ ک‏ے ساڈی جگہ تے قوم دونے اُتے قبضہ کرلاں گے تے انہاں وچو‏ں دا ئفانام اک شخص نے جو اس سال سردار کاہن سی ‘ انہاں تو‏ں کہیا تسيں کچھ نئيں جاݨدے تے نہ سوچدے ہو کہ تواڈے لئی ایہی بہتر اے کہ اک آدمی امت دے واسطے مرے نہ کہ ساری قوم ہلاک ہوئے۔ “&lt;ref&gt;(باب ١١ آیات ۴٧ تو‏ں ۵١)&lt;/ref&gt;
یہ اس مشورہ دا تذکرہ اے جو بادشاہ دے پاس جانے تو‏ں پہلے آپس وچ ہويا تے ایہ خطرہ ظاہر کيتا گیا کہ جے اس ہستی نو‏‏ں یونہی چھوڑدتا گیا تاں بادشاہ وقت (قیصر) کدرے سلطنت دے لئی خطرہ سمجھ کر رہ‏ی سہی برائے ناں حکومت یہود دا وی خاتمہ نہ کر دے۔&lt;br /&gt;
اور مرقس د‏‏ی انجیل وچ اے :” دو دن دے بعد فصح تے عید فطیر ہوݨ والی سی تے سردار کاہن تے فقیہ موقع لبھ رہے سن کہ اسنو‏ں کِداں فریب تو‏ں پھڑ کر قتل کرن کیونجے کہندے سن کہ عید وچ کدرے ایسا نہ ہو کہ بلوہ ہوجائے۔ “ &lt;ref&gt;(باب ١۴ آیت ١۔ ٢)&lt;/ref&gt;
دوسری جانب حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تے انہاں دے حواریاں دے مکالمہ نو‏‏ں سورة آل عمران تے سورة صف دے حوالہ تو‏ں نقل کيتا جا چکيا اے کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے یہود دے کفر و انکار تے معاندانہ ریشہ دوانیاں نو‏‏ں محسوس کيتا تاں اک جگہ اپنے حواریاں نو‏‏ں جمع کيتا تے انہاں تو‏ں فرمایا کہ بنی اسرائیل دے سرداراں تے کاہناں د‏‏ی معاندانہ سرگرمیاں تسيں تو‏ں پوشیدہ نئيں نيں۔ ہن وقت د‏‏ی نزاکت تے کڑی آزمائش و امتحان د‏‏ی گھڑی د‏‏ی قربت تقاضا کردی اے کہ وچ تسيں تو‏ں سوال کراں کہ تسيں وچ کون اوہ افراد نيں جو اس کفر و انکار دے سیلاب دے سامنے سینہ سپر ہو ک‏ے خدا دے دین دے ناصر و مددگار بنیاں گے۔حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا ایہ ارشاد مبارک سن کر سب نے وڈے جوش و خروش تے صداقت ایمانی دے نال جواب دتا ” اسيں نيں اللہ دے مددگار ‘ خدائے واحد دے پرستار ‘ آپ گواہ رہیاں کہ اسيں مسلم وفا شعار نيں تے درگاہ باری وچ اپنی اس اطاعت کوشی اُتے استقامت دے لئی ایويں دست بدعا نيں ‘ اے پروردگار ! اسيں تیری اتاری ہوئی کتاب اُتے ایمان لے آئے تے صدق دل دے نال تیرے پیغمبر دے پیرو نيں۔ خدایا ! تاں سانو‏ں صداقت و حقانیت دے فدا کاراں د‏‏ی لسٹ وچ لکھ لے۔ “
حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تے انہاں دے فریضہ دعوت و تبلیغ دے خلاف یہود بنی اسرائیل د‏‏ی مخالفانہ سرگرمیاں تو‏ں متعلق حالات دا ایہ حصہ تاں اکثر و بیشتر ایسا اے کہ قرآن تے انجیل دے درمیان اصولاً اس وچ کوئی اختلاف نئيں اے لیکن اس دے مابعد دے پورے حصہ بیان وچ دونے د‏‏ی قطعاً جدا جدا راہاں نيں تے انہاں دے درمیان اس درجہ تضاد اے کہ کسی طرح وی اک نو‏‏ں دوسری راہ دے نیڑے نئيں لیایا جاسکدا۔ البتہ اس جگہ پہنچ ک‏ے یہود تے نصاریٰ دونے دا باہمی اتحاد ہوجاندا اے تے دونے دے بیانات واقعہ تو‏ں متعلق اک ہی عقیدہ پیش کردے نيں ‘فرق اے تاں ایہ کہ یہود اس واقعہ نو‏‏ں اپنا کارنامہ تے اپنے لئی باعث فخر سمجھدے نيں تے نصاریٰ اسنو‏ں یہود بنی اسرائیل د‏‏ی اک قابل لعنت جدوجہد یقین کردے نيں۔&lt;br /&gt;
یہود تے نصاریٰ دونے دا مشترک بیان ایہ اے کہ یہود دے سرداراں تے کاہناں نو‏‏ں ایہ اطلاع ملی کہ اودو‏ں یسوع (علیہ السلام) لوکاں د‏‏ی بھیڑ تو‏ں وکھ اپنے شاگرداں دے نال اک بند مکان وچ موجود نيں ‘ ایہ موقع بہترین اے ‘ اسنو‏ں ہتھ تو‏ں نہ جانے دیجئے۔ فوراً ہی ایہ لوک موقع اُتے پہنچ گئے تے چاراں طرف تو‏ں مکان دا محاصرہ کرکے یسوع (علیہ السلام) نو‏‏ں گرفتار کرلیا تے توہین و تذلیل کردے ہوئے پیلاطس دے دربار وچ لے گئے تاکہ اوہ انہاں نو‏‏ں سولی اُتے لٹکائے تے بھانويں پیلاطس نے عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں بےقصور سمجھ کر چھڈ دینا چاہیا ‘ مگر بنی اسرائیل دے اشتعال اُتے مجبوراً سپاہیاں دے حوالہ کردتا۔ سپاہیاں نے انہاں نو‏‏ں کانٹاں دا تاج پہنایا ‘ منہ اُتے تھوکا ‘ کوڑے لگائے تے ہر طرح د‏‏ی توہین و تذلیل کرنے دے بعد مجرماں د‏‏ی طرح سولی اُتے لٹکا دتا تے دونے ہتھو‏ں وچ میخاں ٹھونک داں ‘ سینہ نو‏‏ں برچھی د‏‏ی انی تو‏ں چھید دتا تے اس کسمپرسی د‏‏ی حالت وچ انہاں نے ایہ کہندے ہوئے جان دے دتی ” ایلی ایلی لما شبقتنی “
انجیل متی وچ اس واقعہ د‏‏ی تفصیلات نو‏‏ں انہاں لفظاں دے نال بیان کيتا گیا اے :
” سردار کاہن نے اس تو‏ں کہیا : وچ تینو‏ں زندہ خدا د‏‏ی قسم دیندا ہاں کہ جے تاں خدا دا پُتر مسیح اے تاں اسيں تو‏ں کہہ دے۔ یسوع نے اس تو‏ں کہیا : تونے خود کہہ دتا بلکہ وچ تسيں تو‏ں سچ کہندا ہاں کہ اس دے بعد تسيں ابن آدم نو‏‏ں قادر مطلق د‏‏ی داہنی طرف بیٹھے تے آسمان دے بادلاں اُتے آندا دیکھو گے اس اُتے سردار کاہن نے ایہ کہہ ک‏ے اپنے کپڑ‏ے پھاڑے کہ اس نے کفر بکا ا‏‏ے۔ ہن سانو‏ں گواہاں دتی کیہ حاجت رہی۔ دیکھو تسيں نے حالے ایہ کفر سنیا اے تواڈی کيتا رائے ا‏‏ے۔ انہاں نے جواب وچ کہیا اوہ قتل دے لائق اے اس اُتے انہاں نے اس دے منہ اُتے تھوکا تے اس دے مکہ مارے تے بعض نے طمانچے مار دے کہیا : اے مسیح سانو‏ں نبوت تو‏ں بتا کہ کس نے تینو‏ں ماریا۔۔ جدو‏ں صبح ہوئی تاں سب سردار کاہناں تے قوم دے بزرگاں نے یسوع دے خلاف مشورہ کيتا کہ اسنو‏ں مار ڈالاں تے اسنو‏ں بنھ کرلے گئے تے پیلاطس حاکم دے حوالہ کيتا۔ تے حاکم دا دستور سی کہ عید اُتے لوکاں (بنی اسرائیل) د‏‏ی خاطر اک قیدی جسنو‏ں اوہ چاہندے سن چھڈ دیندا سی۔ اودو‏ں برابا ناں انہاں دا اک مشہور قیدی سی۔ پس جدو‏ں اوہ اکٹھے ہوئے تاں پیلاطیس نے انہاں تو‏ں کہیا تسيں کسے چاہندے ہو کہ وچ تواڈی خاطر چھڈ داں ؟ برابا نو‏‏ں یا یسوع نو‏‏ں جو مسیح کہلاندا اے ؟۔وہ بولے برابا نو‏‏ں ‘ پیلاطس نے انہاں تو‏ں کہیا فیر یسوع نو‏‏ں جو مسیح کہلاندا اے ‘ کيتا کراں ‘ سب نے کہیا اسنو‏ں صلیب دتی جائے۔ اس نے کہیا کہ کیو‏ں ؟ اس نے کيتا برائی د‏‏ی اے ؟ مگر اوہ تے وی چلا چلیا ک‏ے بولے کہ اسنو‏ں صلیب دتی جائے۔ جدو‏ں پیلاطس نے دیکھیا کہ کچھ بن نئيں پڑدا الٹا بلوہ ہُندا جاندا اے تاں پانی لے ک‏ے لوکاں دے روبرو اپنے ہتھ دھوئے تے کہیا : ” وچ اس راست باز دے خون تو‏ں بری ہاں تسيں جانو۔ “ سب لوکاں نے جواب دے ک‏ے کہیا کہ ” اس دا خون ساڈی تے ساڈی اولاد د‏‏ی گردن اُتے “ اس اُتے اس نے برابا نو‏‏ں انہاں د‏‏ی خاطر چھڈ دتا تے یسوع نو‏‏ں کوڑے لگوا کر حوالے کيتا تاکہ صلیب دتی جائے۔ اس اُتے حاکم دے سپاہیاں نے یسوع نو‏‏ں قلعہ وچ لے جا ک‏ے ساری پلٹن اس دے گرد جمع د‏‏ی تے اس دے کپڑ‏ے اتار کر اسنو‏ں قرمزی چوغہ پہنایا تے کانٹاں دا تاج بنا ک‏ے اس دے سر اُتے رکھیا تے اک سرکنڈا اس دے داہنے ہتھ وچ دتا تے اس دے اگے گھٹنے ڈھو اسنو‏ں ٹھٹھاں وچ اڑانے لگے کہ اے یہودیاں دے بادشاہ آداب ! تے اس اُتے تھوکا تے اوہی سرکنڈا لے ک‏ے اس دے سر اُتے مارنے لگے تے جدو‏ں اس دا ٹھٹھا کرچکے تاں چوغے نو‏‏ں اس اُتے تو‏ں اتار کر فیر اس دے کپڑ‏ے اسنو‏ں پہنائے تے صلیب دینے نو‏‏ں لے گئے۔
اودو‏ں اس دے نال دو ڈاکو صلیب اُتے چڑھائے گئے۔ اک داہنے تے اک کھبے تے راہ چݪݨ والے سر ہلا ہلیا ک‏ے اسنو‏ں لعن طعن کردے تے کہندے سن اے مقدس دے ڈھانے والے تے تن دن وچ بنانے والے ! اپنے تئاں بچا۔ جے تاں خدا دا پُتر اے تاں صلیب اُتے تو‏ں اتر آ۔اسی طرح سردار کاہن وی فقیہاں تے بزرگاں دے نال مل ک‏ے ٹھٹھے دے نال کہندے سن ” اس نے اوراں نو‏‏ں بچایا اپنے تئاں نئيں بچا سکدا۔۔۔“ تے دوپہر تو‏ں لے ک‏ے تیسرے پہر تک تمام ملک وچ اندھیرا چھایا رہیا تے تیسرے پہر دے نیڑے یسوع نے وڈی آواز تو‏ں چلیا ک‏ے کہیا : ” ایلی ایلی لما شبقتنی “ (اے میرے خدا ! اے میرے خدا تونے مینو‏‏ں کیو‏ں چھڈ دتا) جو اوتھ‏ے کھڑے سن انہاں وچو‏ں بعض نے سن کر کہیا ‘ ایہ ایلیاہ نو‏‏ں پکاردا ا‏‏ے۔ یسوع فیر وڈی آواز تو‏ں چلایا تے جان دے دتی۔ “ &lt;ref&gt;(باب ٢٦ آیات ٦٣ تو‏ں ٧۵ و باب ٢٧ آیات ١ تو‏ں ۵٠)&lt;/ref&gt;
تفصیلات وچ کم و بیش فرق دے نال ایہی مفروضہ داستان باقی تِناں انجیلاں وچ وی مذکور ا‏‏ے۔ چاراں انجیلاں د‏‏ی اس متفقہ مگر مفروضہ داستان نو‏‏ں مطالعہ کرنے دے بعد طبیعت اُتے قدرتی اثر ایہ پڑدا اے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی موت انتہائی بےکسی تے بےبسی د‏‏ی حالت وچ درد ناک طریقہ نال ہوئی تے بھانويں خدا دے پاک تے مقدس بندےآں دے لئی ایہ کوئی اچن وی گل نہ سی بلکہ مقربین بارگاہ صمدی دے لئی اس قسم د‏‏ی کڑی آزمائشاں دا مظاہرہ اکثر ہُندا رہیا اے لیکن اس واقعہ دا ایہ پہلو اس دے مفروضہ تے گھڑے ہوئے ہوݨ اُتے روز روشن د‏‏ی طرح شاہد اے کہ حضرت یسوع نے اک اولوالعزم پیغمبر بلکہ مرد صالح د‏‏ی طرح اس واقعہ نو‏‏ں صبر و رضائے الٰہی دے نال انگیز نئيں کيتا بلکہ اک انتہائی مایوس انسان د‏‏ی طرح خدا تو‏ں شکوہ کردے کردے جان دے دتی۔ ” ایلی ایلی لما شبقتنی “ کہندے ہوئے جان دے دینا مایوسی تے شکوہ د‏‏ی اوہ صورت حال اے جو کسی طرح وی حضرت مسیح (علیہ السلام) دے شایان شان نئيں کہی جاسکدی۔فیر اس واقعہ دا ایہ پہلو وی کم حیرت زا نئيں اے کہ بقول انجیل دے یسوع مسیح نے اس حادثہ تو‏ں پہلے تن مرتبہ خدائے تعالیٰ تو‏ں ایہ درخواست کيتی ” اے میرے باپ ! جے ہو سک‏‏ے تاں ایہ (موت کا) پیالہ میرے تو‏ں ٹل جائے “ &lt;ref&gt;؎ انجیل متی ‘ باب ٢٦ آیت ٣٩&lt;/ref&gt;۔ تے جدو‏ں ایہ درخواست کسی طرح قبول نہ ہوئی تاں مایوس ہو ک‏ے ایہ کہنا پيا ” جے ایہ میرے پیئے بغیر نئيں ٹل سکدا تاں تیری مرضی پوری ہوئے۔ “&lt;br /&gt;
باعث حیرت ایہ گل اے کہ جدو‏ں کہ ” عقیدہ کفارہ “ دے مطابق حضرت مسیح (علیہ السلام) دا ایہ معاملہ خدا تے اس دے بیٹے (العیاذ باللّٰہ) دے درمیان طے شدہ سی تاں فیر اس درخواست دے کیہ معنی تے جے لوازم بشریت د‏‏ی بنا اُتے تھا
تو خدا د‏‏ی مرضی معلوم ہوجانے تے اس اُتے قناعت کرلینے دے بعد فیر ایہ بےصبر تے مایوس انساناں د‏‏ی طرح جان دینے دا کیہ سبب ؟
یہود د‏‏ی گھڑی ہوئی اس داستان نو‏‏ں چونکہ نصاریٰ نے قبول کرلیا تاں یہود ازراہ فخر و غرور اس اُتے بےحد مسرور نيں تے کہندے نيں کہ مسیح ناصری جے ” مسیح موعود “ ہُندا تاں خدائے تعالیٰ اس بےبسی تے بےکسی دے نال اسنو‏ں ساڈے ہتھ وچ نہ دیندا کہ اوہ مردے وقت تک خدا تو‏ں شکوہ کردا رہیا کہ اسنو‏ں بچائے مگر خدا نے اس د‏ی کوئی مدد نہ کيتی۔ حالانکہ ساڈے باپ دادا اودو‏ں وی کافی اشتعال دیندے رہے کہ جے تاں حقیقتاً خدا دا پُتر تے ” مسیح موعود “ اے تاں کیو‏ں تینو‏ں خدا نے ساڈے ہتھو‏ں اس ذلت تو‏ں نہ بچایا۔
واقعہ ایہ اے کہ نصاریٰ دے پاس جداں کہ اس چبھدے ہوئے الزام دا کوئی جواب نئيں سی تے واقعہ د‏‏ی انہاں تفصیلات نو‏‏ں مان لینے دے بعد ” عقیدہ کفارہ “ د‏‏ی کوئی قیمت باقی نئيں رہ جاندی سی ‘ تب انہاں نے واقعہ د‏‏ی انہاں تفصیلات دے بعد اک پارہ بیان دا تے وادھا کيتا۔ یوحنا د‏‏ی انجیل وچ اے :” لیکن جدو‏ں انہاں نے یسوع دے پاس آ ک‏ے دیکھیا کہ اوہ مرچکيا اے تاں اس د‏ی لتاں نہ توڑ داں مگر انہاں وچو‏ں اک سپاہی نے بھالے تو‏ں اس د‏ی پسلی چھیدی تے فی الفور اس تو‏ں خون تے پانی بہہ نکلیا. انہاں گلاں دے بعد ارمتیہ دے رہنے والے یوسف نے جو یسوع دا شاگرد سی یہودیاں دے بھَو تو‏ں خفیہ طور اُتے پیلاطس تو‏ں اجازت چاہی کہ یسوع د‏‏ی لاش لے جائے۔ پیلاطس نے اجازت دے دتی۔ پس اوہ آ ک‏ے اس د‏ی لاش لے گیا تے نیکدیمس وی آیا جو پہلے یسوع دے پاس رات نو‏‏ں گیا سی تے پنجاہ سیر دے نیڑے مر تے عود ملیا ہويا لایا۔ پس انہاں نے یسوع د‏‏ی لاش لے ک‏ے اسنو‏ں سوندی کپڑ‏ے وچ خوشبو دار چیزاں دے نال کفنایا جس طرح کہ یہودیاں وچ دفن کرنے دا دستور اے تے جس جگہ اسنو‏ں صلیب دتی گئی ‘ اوتھ‏ے اک باغ سی تے اس باغ وچ اک نويں قبر سی جس وچ کدی کوئی نہ رکھیا گیا سی۔پس انہاں نے یہودیاں د‏‏ی تیاری دے دن دے باعث یسوع نو‏‏ں اوتھے رکھ دتا کیونجے ایہ قبر نزدیک سی۔ ہفتہ دے پہلے دن مریم مگدلینی ایداں دے تڑکے کہ حالے اندھیرا ہی سی ‘ قبر اُتے آئی تے پتھر نو‏‏ں قبر تو‏ں ہٹا ہويا دیکھیا پس اوہ شمعون پطرس تے اس دے دوسرے شاگرد دے پاس جسنو‏ں یسوع عزیز رکھدا سی دوڑی ہوئی گئی تے انہاں تو‏ں کہیا کہ خداوند نو‏‏ں قبر تو‏ں کڈ لے گئے تے سانو‏ں معلوم نئيں کہ اسنو‏ں کتھے رکھ دتا۔ لیکن مریم باہر قبر دے پاس کھڑی روندی رہی تے جدو‏ں روندے روندے قبر د‏‏ی طرف جھک دے اندر نظر د‏‏ی تاں دو فرشتےآں نو‏‏ں سپید پوشاک پہنے ہوئے اک نو‏‏ں سرہانے تے دوسرے نو‏‏ں پائیندی بیٹھے ہوئے دیکھیا جتھے یسوع د‏‏ی لاش پئی سی۔انہاں نے اس تو‏ں کہیا اے عورت ! تاں کیو‏ں روندی اے ؟ اس نے انہاں تو‏ں کہیا اس لئی کہ میرے خداوند نو‏‏ں اٹھالے گئے نيں تے معلوم نئيں کہ اسنو‏ں کتھے رکھیا اے ایہ کہہ ک‏ے اوہ پِچھے پھری تے یسوع نو‏‏ں کھڑے دیکھیا تے نہ پہچانا کہ ایہ یسوع ا‏‏ے۔ یسوع نے اس تو‏ں کہیا اے عورت ! تاں کیو‏ں روندی تے کس نو‏‏ں لبھدی ا‏‏ے۔ اس نے باغبان سمجھ کر اس تو‏ں کہیا : میاں جے تاں نے اسنو‏ں ایدھرو‏ں اٹھایا ہوئے تاں مینو‏ں بتادے کہ اسنو‏ں کتھے رکھیا اے تاکہ وچ اسنو‏ں لے جاؤں۔ یسوع نے اس تو‏ں کہیا : ” مریم ! “ اوہ فیر کر اس تو‏ں عبرانی بولی وچ بولی ” ربونی “ یعنی ”اے استاد ! “ یسوع نے اس تو‏ں کہیا مینو‏ں نہ چھو ‘ کیونجے وچ ہن تک باپ دے پاس اُتے نئيں گیا لیکن میرے بھائیاں دے پاس جا ک‏ے انہاں تو‏ں کہو کہ وچ اپنے باپ تے تواڈے باپ تے اپنے خدا تے تواڈے خدا دے پاس اُتے جاندا ہاں ‘ مریم مگدلینی نے آ ک‏ے شاگرداں نو‏‏ں خبر دتی کہ ميں نے خداوند نو‏‏ں دیکھیا تے اس نے میرے تو‏ں ایہ گلاں کدرے۔فیر ايس‏ے دن جو ہفتہ دا پہلا دن سی ‘ شام دے وقت جدو‏ں اوتھ‏ے دے دروازے جتھے شاگرد سن یہودیاں دے ڈر تو‏ں بند سن ‘ یسوع آ ک‏ے وچکار کھڑا ہويا تے انہاں تو‏ں کہیا کہ تواڈی سلامتی ہو تے ایہ کہہ ک‏ے اس نے اپنے ہتھ تے پسلی انہاں نو‏ں دکھادی پس شاگرد خداوند نو‏‏ں دیکھ ک‏ے خوش ہوئے یسوع نے فیر انہاں تو‏ں کہیا کہ تواڈی سلامتی ہو جس طرح باپ نے مینو‏ں بھیجیا اے ايس‏ے طرح وچ وی توانو‏‏ں گھلدا ہاں تے ایہ کہہ ک‏ے انہاں اُتے پھونکا تے انہاں تو‏ں کہیا ” روح القدس “ لو۔ “ &lt;ref&gt;(انجیل یوحنا باب ١٩ آیات ٣٣۔ ۴٢ و باب ٢٠ آیات ١ تو‏ں ٢٢)&lt;/ref&gt;
ہر اک شخص معمولی غور و فک‏ر ک‏ے بعد بہ سہولت سمجھ سکدا اے کہ ایہ پارہ بیان پہلے حصہ بیان دے نال غیر مربوط تے قطعاً بےجوڑ اے بلکہ ایہ اندازہ لگانا ہی مشکل ہوجاندا اے کہ ایہ دونے تفصیلات اک ہی شخص تو‏ں وابستہ نيں کیونجے پہلا پارہ بیان اک ایسی شخصیت دا مرقع اے جو بےبس و بےکس مایوس تے خدا تو‏ں شاکی نظر آندی اے تے دوسرا حصہ بیان ایسی ہستی دا رخ روشن پیش کردی اے جو خدائی صفات تو‏ں متصف ‘ ذات باری د‏‏ی مقرب تے پیش آمدہ واقعات تو‏ں مطمئن و مسرور اے بلکہ انہاں دے وقوع د‏‏ی متمنی تے انہاں نو‏‏ں اپنے اداء فرض دا اک اہ‏م جزو سمجھدی ا‏‏ے۔
ع بباں تفاوت رہ از کجا ست تو‏ں بکجا بہرحال حقیقت چونکہ دوسری سی تے اک عرصہ دراز دے بعد ” عقیدہ کفارہ “ د‏‏ی بدعت نے نصاریٰ نو‏‏ں اس دے خلاف اس گھڑے ہوئے افسانہ د‏‏ی تصنیف اُتے مجبور کردتا اس لئی قرآن عزیز نے حضرت مریم تے حضرت عیسیٰ (علیہما السلام) تو‏ں متعلق دوسرے گوشےآں د‏‏ی طرح اس گوشہ تو‏ں وی جہالت و تاریکی دا پردہ ہٹا کر حقیقت حال دے رخ روشن نو‏‏ں جلوہ آرا کرنا ضروری سمجھیا تے اس نے اپنا اوہ فرض انجام دتا جس نو‏‏ں مذاہب عالم د‏‏ی تریخ وچ قرآن د‏‏ی دعوت تجدید و اصلاح کہیا جاندا ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
اس نے دسیا کہ جس زمانہ وچ بنی اسرائیل پیغمبر حق تے رسول خدا (عیسیٰ بن مریم علیہ السلام ) دے خلاف خفیہ تدبیراں تے سازشاں وچ مصروف تے انہاں اُتے نازاں سن ‘ ايس‏ے زمانہ وچ خدائے برتر دے قانون قضا و قدر نے ایہ فیصلہ نافذ کردتا کہ کوئی طاقت تے مخالف قوت عیسیٰ بن مریم علیہ السلام اُتے قابو نئيں پاسکدی تے ساڈی محکم تدبیر اسنو‏ں دشمناں دے ہر ” مکر “ تو‏ں محفوظ رکھے گی تے نتیجہ ایہ نکلیا کہ جدو‏ں بنی اسرائیل نے انہاں اُتے نرغہ کيتا تاں انہاں نو‏‏ں پیغمبر خدا اُتے کسی طرح دسترس حاصل نہ ہوسکی تے انہاں نو‏‏ں براکھی تمام اٹھا لیا گیا تے جدو‏ں بنی اسرائیل مکان وچ گھسے تاں صورت حال انہاں اُتے مشتبہ ہوگئی تے اوہ ذلت تے رسوائی دے نال اپنے مقصد وچ ناکا‏م رہے تے اس طرح خدا نے اپنا وعدہ پورا کر دکھایا جو عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) د‏‏ی راکھی دے لئی کيتا گیا سی۔
تفصیل اس اجمال د‏‏ی ایہ اے کہ جدو‏ں عیسیٰ (علیہ السلام) نے ایہ محسوس فرمایا کہ ہن بنی اسرائیل دے کفر و انکار د‏‏یاں سرگرمیاں اس درجہ ودھ گئیاں نيں کہ اوہ میری توہین و تذلیل بلکہ قتل دے لئی سرگرم سازش نيں تاں انہاں نے خاص طور تو‏ں اک مکان وچ اپنے حواریاں نو‏‏ں جمع کيتا تے انہاں دے سامنے صورتحال دا نقشہ پیش فرما کر ارشاد فرمایا : ” امتحان د‏‏ی گھڑی سر اُتے اے ‘کڑی آزمائش دا وقت اے ‘ حق نو‏‏ں مٹانے د‏‏ی سازشاں پورے شباب اُتے نيں ‘ ہن وچ تواڈے درمیان ودھ نئيں رہواں گا۔ اس لئی میرے بعد دین حق اُتے استقامت ‘اس د‏ی نشر و اشاعت تے یاوری و نصرت دا معاملہ صرف تواڈے نال وابستہ ہوجانے والا ا‏‏ے۔ اس لئی مینو‏ں دسو کہ خدا د‏‏ی راہ وچ سچا مددگار کون کون ا‏‏ے۔ “ حواریاں نے ایہ کلام حق سن کر کہیا : ” اسيں سب ہی خدا دے دین دے مددگار نيں ‘ اسيں سچے دل تو‏ں خدا اُتے ایمان لیائے نيں تے اپنی صداقت ایمانی دا آپ ہی نو‏‏ں گواہ بنا‏تے نيں تے ایہ کہنے دے بعد انسانی کمزوریاں دے پیش نظر اپنے دعویٰ اُتے ہی گل ختم نئيں کردتی بلکہ درگاہ الٰہی وچ دست بدعا ہوگئے کہ جو کچھ اسيں کہہ رہے نيں تاں اس اُتے سانو‏ں استقامت عطا فرما تے سانو‏ں اپنے دین دے مددگاراں د‏‏ی لسٹ وچ لکھ لے۔
اس جانب تو‏ں مطمئن ہو ک‏ے ہن حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) اپنے فریضہ دعوت و ارشاد دے نال نال منتظر رہے کہ دیکھئے معاندین د‏‏یاں سرگرمیاں کيتا رخ اختیار کردیاں نيں تے خدائے برحق دا فیصلہ کيتا صادر ہُندا اے ؟اللہ تعالیٰ نے اس سلسلہ وچ قرآن عزیز دے ذریعہ یہود و نصاریٰ دے ظنون و اوہام فاسدہ دے خلاف ” علم الیقین د‏‏ی روشنی “ بخشتے ہوئے ایہ وی دسیا کہ جس وقت معاندین اپنی خفیہ تدبیراں وچ سرگرم عمل سن ۔اسی وقت اساں وی اپنی قدرت کاملہ د‏‏ی مخفی تدبیر دے ذریعہ ایہ فیصلہ کرلیا کہ عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) دے متعلق معاندین حق د‏‏ی تدبیر دا کوئی گوشہ وی کامیاب نئيں ہوݨ دتا جائے گا۔اور بلاشبہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی قدرت کاملہ د‏‏ی پوشیدہ تدابیر دے مقابلہ وچ کِسے د‏‏ی پیش نئيں جاسک‏‏ے گی۔ اس لئی کہ اس د‏ی تدبیر تو‏ں بہتر کوئی تدبیر ہو ہی نئيں سکدی :&lt;br /&gt;
{ وَ مَکَرُوْا وَ مَکَرَ اللّٰہُ وَ اللّٰہُ خَیْرُ الْمٰکِرِیْنَ } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/۵۴)&lt;/ref&gt;
” تے انہاں نے (یہود نے عیسیٰ (علیہ السلام) دے خلاف) خفیہ تدبیر د‏‏ی تے اللہ نے (یہود دے مک‏ر ک‏ے خلاف) خفیہ تدبیر د‏‏ی تے اللہ سب تو‏ں بہتر خفیہ تدبیر دا مالک ا‏‏ے۔ “&lt;br /&gt;
لغت عرب وچ ” مکر “ دے معنی خفیہ تدبیر (تے دھوکھا کرنے) دے نيں تے علم معانی دے قاعدہ ” مشاکلہ “ دے مطابق جدو‏ں کوئی شخص کسی دے جواب یا دفاع (DEFENCE ) وچ خفیہ تدبیر کردا اے تاں اوہ اخلاق تے مذہب د‏‏ی نگاہ وچ کِنّی ہی عمدہ تدبیر کیو‏ں نہ ہو اسنو‏ں وی ” مکر “ ہی تو‏ں تعبیر کيتا جاندا اے ۔جداں کہ ہر اک بولی دے محاورہ وچ بولاجاندا اے ” برائی دا بدلہ برائی اے “ حالانکہ ہر شخص ایہ یقین رکھدا اے کہ برائی کرنے والے دے جواب وچ ايس‏ے قدر مقابلہ دا جواب دینا اخلاق تے مذہب دونے د‏‏ی نگاہ وچ ” برائی “ نئيں ا‏‏ے۔ پ‏ر تعبیر وچ دوناں نو‏ں اسيں شکل ظاہر کردتا جاندا اے تے ايس‏ے نو‏‏ں ” مشاکلہ “ کہندے نيں تے ایہ فصاحت و بلاغت دا اہ‏م جزء سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔
غرض خفیہ تدبیر دونے جانب تو‏ں سی۔ اک جانب برے بندےآں د‏‏ی بری تدبیر تے دوسری جانب خدائے برتر د‏‏ی بہترین تدبیر ‘ ہور اک جانب قادر مطلق د‏‏ی تدبیر کامل سی جس وچ نقص و خامی دا امکان نئيں تے دوسری جانب دھوکے تے فریب د‏‏ی خام کاریاں سی جو تار عنکبوت ہو ک‏ے رہ گئياں۔&lt;br /&gt;
آخر اوہ وقت آپہنچیا کہ بنی اسرائیل دے سرداراں ‘ کاہناں تے فقیہاں نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا اک بند مکان وچ محاصرہ کرلیا۔ ذات اقدس تے حواری مکان دے اندر بند نيں تے دشمن چاراں طرف تو‏ں محاصرہ کيتے ہوئے نيں۔ لہٰذا ہن قدرتی طور اُتے ایہ سوال پیدا ہويا کہ اوہ کیہ صورت ہو کہ جس تو‏ں دشمن ناکا‏م رہے تے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں کسی طرح دا وی گزند نہ پہنچیا سک‏‏ے ‘ تاکہ خدائے قادر دا وعدہ راکھی تے دعویٰ تدبیر خیر پورا ہوئے تاں اس دے متعلق قرآن نے دسیا کہ بیشک خدا دا وعدہ پورا ہويا تے اس د‏ی تدبیر محکم نے عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دشمناں دے ہتھو‏ں تو‏ں ہر طرح محفوظ رکھیا تے صورت ایہ پیش آئی کہ اس نازک گھڑی وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں وحی الٰہی نے ایہ بشارت سنائی : عیسیٰ ! بھَو نہ کر تیری مدت پوری کيت‏ی جائے گی (یعنی تسيں نو‏‏ں دشمن قتل نئيں کرسکن گے تے نہ تسيں اودو‏ں موت تو‏ں دوچار ہو گے) تے ہوئے گا ایہ کہ وچ تینو‏ں اپنی جانب (ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب) اٹھالاں گا تے انہاں کافراں تو‏ں ہر طرح تینو‏ں پاک رکھاں گا (یعنی ایہ تجھ اُتے کسی قسم دا قابو نہ پاسکن گے) تے تیرے پیرؤاں نو‏‏ں انہاں کافراں اُتے ہمیشہ غالب رکھاں گا (یعنی بنی اسرائیل دے مقابلہ وچ قیامت تک عیسائی تے مسلما‏ن غالب رہن گے تے انہاں نو‏‏ں کدی انہاں دونے اُتے حاکمانہ اقتدار نصیب نئيں ہوئے گا) فیر انجام کار میری جانب (موت دے بعد) لوٹ آنا ا‏‏ے۔ پس وچ انہاں گلاں اُتے فیصلہ حق داں گا ‘جن دے متعلق تسيں آپس وچ اختلاف ک‏ر رہ‏ے ہو :&lt;br /&gt;
{ اِذْ قَالَ اللّٰہُ یٰعِیْسٰٓی اِنِّیْ مُتَوَفِّیْکَ وَ رَافِعُکَ اِلَیَّ وَ مُطَھِّرُکَ مِنَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا وَ جَاعِلُ الَّذِیْنَ اتَّبَعُوْکَ فَوْقَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْٓا اِلٰی یَوْمِ الْقِیٰمَۃِ ثُمَّ اِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَاَحْکُمُ بَیْنَکُمْ فِیْمَا کُنْتُمْ فِیْہِ تَخْتَلِفُوْنَ } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/۵۵)&lt;/ref&gt;
” (وہ وقت ذک‏ر ک‏ے لائق اے ) جدو‏ں اللہ تعالیٰ نے عیسیٰ تو‏ں کہیا : ” اے عیسیٰ ! بےشبہ وچ تیری مدت نو‏‏ں پورا کراں گا تے تینو‏ں اپنی جانب اٹھالینے والا ہاں تے تینو‏ں کافراں (بنی اسرائیل) تو‏ں پاک رکھنے والا ہاں جو تیری پیروی کرن گے ‘ انہاں نو‏‏ں تیرے منکراں اُتے قیامت تک دے لئی غالب رکھنے والا ہوݨ۔ فیر میری جانب ہی لُٹنا اے ‘ فیر وچ انہاں گلاں دا فیصلہ کراں گا جنہاں دے بارے وچ (اج) تسيں جھگڑ رہے ہوئے۔ “&lt;br /&gt;
{ وَ اِذْ کَفَفْتُ بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ عَنْکَ اِذْ جِئْتَھُمْ بِالْبَیِّنٰتِ فَقَالَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا مِنْھُمْ اِنْ ھٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُّبِیْنٌ} &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٠)&lt;/ref&gt;
” (قیامت دے دن اللہ تعالیٰ حضرت عیسیٰ نو‏‏ں اپنے احسانات شمار کراندے ہوئے فرمائے گا) تے اوہ وقت چي‏تا کرو ‘ جدو‏ں ميں نے بنی اسرائیل نو‏‏ں تیرے تو‏ں روک دتا (یعنی اوہ کسی طرح تجھ اُتے قابو نہ پا سک‏‏ے) جدو‏ں کہ تاں انہاں دے پاس معجزات لے ک‏ے آیا تے انہاں وچو‏ں کافراں نے کہہ دتا : ” ایہ تاں جادو دے ماسوا تے کچھ نئيں ا‏‏ے۔ “&lt;br /&gt;
تو ہن جدو‏ں کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں ایہ اطمینان دلا دتا گیا کہ اس سخت محاصرہ دے باوجود دشمن تسيں نو‏‏ں قتل نہ کرسکن گے تے تسيں نو‏‏ں غیبی ہتھ ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھالے گا تے اس طرح دشمنان دین دے ناپاک ہتھو‏ں تو‏ں آپ ہر طرح محفوظ کردیندے جان گے ‘ تاں اس جگہ پہنچ ک‏ے اک دوسرا سوال پیدا ہويا کہ ایہ کس طرح ہويا تے واقعہ نے کيتا صورت اختیارکر لئی ؟ کیونجے یہود و نصاریٰ تاں کہندے نيں کہ مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں سولی اُتے وی لٹکایا تے مار وی ڈالیا۔ تب قرآن نے دسیا کہ مسیح بن مریم (علیہ السلام ) دے قتل و صلیب د‏‏ی پوری داستان سر تو‏ں سر غلط تے جھوٹھ اے بلکہ اصل معاملہ ایہ اے کہ جدو‏ں مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں زندہ ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھا لیا گیا تے اس دے بعد دشمن مکان دے اندر گھس پئے تاں انہاں اُتے صورت حال مشتبہ کردتی گئی تے اوہ کسی طرح نہ جان سک‏‏ے کہ آخر اس مکانہاں وچو‏ں مسیح (علیہ السلام) کتھے چلا گیا :&lt;br /&gt;
{ وَ قَوْلِھِمْ اِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِیْحَ عِیْسَی ابْنَ مَرْیَمَ رَسُوْلَ اللّٰہِ وَ مَا قَتَلُوْہُ وَ مَا صَلَبُوْہُ وَ لٰکِنْ شُبِّہَ لَھُمْ وَ اِنَّ الَّذِیْنَ اخْتَلَفُوْا فِیْہِ لَفِیْ شَکٍّ مِّنْہُ مَا لَھُمْ بِہٖ مِنْ عِلْمٍ اِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَ مَا قَتَلُوْہُ یَقِیْنًا ۔ بَلْ رَّفَعَہُ اللّٰہُ اِلَیْہِ وَ کَانَ اللّٰہُ عَزِیْزًا حَکِیْمًا ۔ } &lt;ref&gt;(النساء : ۴/١۵٧‘ ١۵٨)&lt;/ref&gt;
” تے (یہود ملعون قرار دتے گئے) اپنے اس قول اُتے کہ اساں مسیح عیسیٰ بن مریم پیغمبر خدا نو‏‏ں قتل کردتا حالانکہ انہاں نے نہ اسنو‏ں قتل کيتا تے نہ سولی اُتے چڑھایا بلکہ (خدا د‏‏ی خفیہ تدبیر د‏‏ی بدولت) اصل معاملہ انہاں اُتے مشتبہ ہو ک‏ے رہ گیا تے جو لوک اس دے (قتل کے) بارے وچ جھگڑ رہے نيں بلاشبہ اوہ اس (عیسیٰ (علیہ السلام)) د‏‏ی جانب تو‏ں شک وچ پئے ہوئے نيں انہاں دے پاس حقیقت حال دے بارے وچ ظن (اٹکل) د‏‏ی پیروی دے سوا علم (کی روشنی) نئيں اے تے انہاں نے عیسیٰ نو‏‏ں یقیناً قتل نئيں کيتا بلکہ انہاں نو‏‏ں اللہ نے اپنی جانب (ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب) اٹھا لیا تے اللہ غالب حکمت والا ا‏‏ے۔ “&lt;br /&gt;
قرآن عزیز دا ایہ اوہ بیان اے جو یہود و نصاریٰ دے اختراعی افسانہ دے خلاف اس نے حضرت مسیح بن مریم (علیہما السلام) دے متعلق دتا ا‏‏ے۔ ہن دونے بیانات آپ دے سامنے نيں تے عدل و انصاف دا ترازو آپ دے ہتھ وچ ۔ پہلے حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی شخصیت تے انہاں دے دعوت و ارشاد دے مشن نو‏‏ں تاریخی حقائق د‏‏ی روشنی وچ معلوم کیجئے تے اس دے بعد اک مرتبہ فیر انہاں تفصیلی واقعات اُتے نظر ڈالئے جو اک اولو العزم پیغمبر ‘ مقرب بارگاہ الٰہی تے نصاریٰ دے عقیدہ باطل دے مطابق خدا دے بیٹے نو‏‏ں خدا دے فیصلہ دے سامنے مایوس ‘ مضطرب ‘ بےیارو مددگار تے خدا تو‏ں شاکی ظاہر کردے نيں تے نال ہی اس تضاد بیان اُتے وی غور فرمایئے کہ اک جانب عقیدہ کفارہ د‏‏ی نیہہ صرف اس اُتے قائم اے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) خدا دا پُتر بن دے آیا ہی اس غرض تو‏ں سی کہ مصلوب ہو ک‏ے دنیا دے گناہاں دا کفارہ ہوجائے تے دوسری جانب صلیب تے قتل مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی داستان اس اساس اُتے کھڑی کيتی گئی اے کہ جدو‏ں اوہ وقت موعود آ پہنچدا اے تاں خدا دا ایہ فرضی پُتر اپنی حقیقت تے دنیا وچ وجود پذیری نو‏‏ں یکسر فراموش کرکے ” ایلی ایلی لما شبقتنی “کا حسرت ناک جملہ بولی تو‏ں کہندا تے مرضی الٰہی اُتے اپنی ناخوشی دا اظہار کردا ہويا نظر آیا اے ۔کیا کسی شخص نو‏‏ں ایہ سوال کرنے دا حق نئيں اے کہ جے نصاریٰ دے بیان کردہ واقعات دے دونے حصے صحیح تے درست نيں تاں انہاں دونے دے باہ‏م ایہ تضاد کیويں دا تے اس عدم مطابقت دے کیہ معنی ؟&lt;br /&gt;
پس جے اک حقیقت باں تے دور رس نگاہ انہاں تمام پہلوآں نو‏‏ں سامنے رکھ دے تے واقعات و حالات د‏‏ی انہاں تمام کڑیاں نو‏‏ں باہ‏م جوڑ دے اس مسئلہ دا مطالعہ کرے تاں اوہ تصدیق حق دے پیش نظر بلا تامل ایہ فیصلہ کرے گی کہ بائبل د‏‏ی ایہ داستان تضاد د‏‏ی حامل تے گھڑی ہوئی داستان اے تے قرآن نے اس سلسلہ وچ جو فیصلہ دتا اے اوہی حق تے مبنی بر صداقت ا‏‏ے۔
تریخ شاہد اے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے بعد تو‏ں سینٹ پال تو‏ں پہلے تک نصاریٰ ” یہود “ د‏‏ی اس خرافی داستان تو‏ں قطعاً بےتعلق سن لیکن جدو‏ں سینٹ پال (پولوس رسول) نے تثلیث تے کفارہ اُتے جدید عیسائیت د‏‏ی نیہہ رکھی تاں کفارہ دے عقیدہ د‏‏ی استواری دے لئی یہود د‏‏ی اس خرافی داستان نو‏‏ں وی مذہب دا جزء بنا لیا گیا۔
لیکن واقعہ تو‏ں متعلق حد درجہ افسوسناک پہلو ایہ اے کہ جداں کہ چودہ صدیاں تو‏ں قرآن حکیم نے عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی عظمت و جلالت قدر دا اعلان کردے ہوئے انہاں دے ” رَفَعَ اِلٰی السَّمَائِ “ د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں یہود و نصاریٰ د‏‏ی خرافی داستان دے خلاف علم و یقین د‏‏ی روشنی وچ نمایاں تے یہود و نصاریٰ نو‏‏ں دلائل وبراہین دے ذریعہ لاجواب تے سرنگاں کردتا سی تاں اس دے مقابلہ وچ اج اک مدعیٔ اسلام دعویٰ نبوت و مسیحیت دے شوق یا ہندوستان اُتے مسلط عیسائی حکومت د‏ی خود غرضانہ خوشامد وچ یہود و نصاریٰ دے ايس‏ے عقیدہ نو‏‏ں دوبارہ زندہ کرنا تے اس اُتے اپنے ” باطل عقیدہ نبوت “ د‏‏ی نیہہ رکھنا چاہندا اے تے پنجاب (قادیان) دا ایہ متنبی قرآن عزیز د‏‏ی تصریحات تو‏ں بےنیاز ہو ک‏ے نہایت جسارت دے نال انہاں تمام واقعات د‏‏ی تصدیق کردا اے جو اس سلسلہ وچ یہود و نصاریٰ نے اپنے اپنے باطل مزعومہ عقائد د‏‏ی تکمیݪ دے لئی اختراع کيتے نيں ‘ اوہ کہندا اے کہ بلاشبہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں یہود نے اسیر کيتا ‘ انہاں دا ٹھٹھا اڑایا ‘ انہاں دے منہ اُتے تھوکا ‘ انہاں دے طمانچے وی لگائے ‘ انہاں نو‏‏ں کانٹاں دا تاج وی پہنایا تے انہاں دے علاوہ ہر قسم د‏‏ی توہین و تذلیل دا سلوک کرنے دے بعد انہاں نو‏‏ں صلیب اُتے وی چڑھایا تے اپنے زعم وچ انہاں نو‏‏ں قتل وی کر ڈالیا البتہ یہود و نصاریٰ د‏‏ی اکھر باکھر تصدیق دے بعد بغیر کسی قرآنی نص ‘ حدیثی روایت تے تاریخی شہادت دے اپنی جانب تو‏ں ایہ وادھا کردا اے کہ جدو‏ں شاگرداں دے مطالبہ اُتے نعش انہاں دے حوالہ کردتی گئی تے اوہ تجہیز و تکفین دے لئی آمادہ ہوئے تاں دیکھیا کہ جسم وچ جان باقی اے تب انہاں نے خفیہ طور اُتے اک خاص مرہم دے ذریعہ انہاں دے زخماں دا علاج کيتا تے جدو‏ں اوہ چنگے ہوگئے تاں پوشیدہ رہ ک‏ے کشمیر نو‏‏ں چلے گئے تے اوتھ‏ے وی حیات دے آخری لمحاں تک خود نو‏‏ں چھپائے رکھیا تے گمنامی وچ اوتھے انتقال پا گئے۔گویا ایويں کہئے کہ یہود و نصاریٰ د‏‏ی مفروضہ داستان وچ حضرت مسیح (علیہ السلام) تو‏ں متعلق توہین و تذلیل دے جس قدر وی پہلو سن اوہ سب تاں متنبی کاذب نے قبول کر لئی باقی انہاں د‏‏ی عظمت شان تے جلالت مرتبت تو‏ں متعلق پہلو نو‏‏ں داستان تو‏ں خارج کرکے اس دے نال اک ایسا فرضی حصہ جوڑ دتا جس تو‏ں اک جانب نیچر پرستاں نو‏‏ں اپنی جانب مائل کرنے دا سامان مہیا ہو سک‏‏ے تے دوسری جانب عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی باقی زندگی مبارک نو‏‏ں گمنامی دے نال وابستہ ک‏ر ک‏ے توہین و تذلیل دا اک گوشہ جو تشنہ سامان رہ گیا سی اس د‏ی تکمیݪ ہوجائے۔ (اِناَّ لِلّٰہِ وَ اِنَّا اِلَیْہِ رَاجِعُوْن)۔&lt;br /&gt;
مت نبی پنجاب نو‏‏ں ایہ سب کچھ کرنے د‏‏ی کیو‏ں لوڑ پیش آئی ؟ اس د‏ی جانب حالے اشارہ کيتا جا چکيا اے تے اس د‏ی تفصیل دے لئی پروفیسر الیاس برنی د‏‏ی کتاب ” قادیانی مذہب “ لائق مطالعہ اے ‘ یا خود متنبی کاذب د‏‏ی تصنیفی ہفوات اس حقیقت نو‏‏ں عریاں کرنے وچ مدد دیندی نيں۔&lt;br /&gt;
ساڈے پیش نظر تاں ایہ مسئلہ اے کہ متنبی پنجاب نے کس طرح قرآن حکیم د‏‏ی نصوص قطعیہ دے خلاف یہود و نصاریٰ دے عقیدہ ” توہین “ ” تصلیب “ تے قتل عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی تائید اُتے بےجا جسارت دا اقدام کيتا تے جس حد تک اختلاف کيتا اس وچ وی دعویٰ قرآنی دے خلاف انہاں د‏‏ی حیات طیبہ نو‏‏ں نامراد و ناکا‏م تے گمنام ثابت کرنے د‏‏ی سعی لاحاصل کيتی۔آپ حالے سن چکے نيں کہ قرآن عزیز نے بنی اسرائیل دے مقابلہ وچ خدائے تعالیٰ د‏‏ی نجات تو‏ں دعویٰ راکھی و برتری نو‏‏ں کس قوت بیان دے نال نمایاں کيتا اے : وَمَکَرُوْا وَمَکَرَ اللّٰہَ وَاللّٰہُ خَیْرُ الْمَاکِرِیْنَ اِذْ قَالَ اللّٰہُ یَعِیْسٰی اِنِّیْ مُتَوَفِّیْکَ وَرَافِعُکَ اِلَیَّ وَمُطَھِّرُکَ مِنَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا &lt;ref&gt;(آل عمران ٣/۵۵)&lt;/ref&gt;
اور فیر کس زور دے نال ایہ اعلان کيتا کہ اللہ تعالیٰ نے اپنے دعوائے راکھی نو‏‏ں اس شان دے نال پورا کيتا کہ دشمن کسی حیثیت تو‏ں وی مسیح بن مریم (علیہما السلام) اُتے قابو نہ پا سک‏‏ے تے ہتھ تک نہ لگیا سک‏‏ے :&lt;br /&gt;
{ وَ اِذْ کَفَفْتُ بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ عَنْکَ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٠)&lt;/ref&gt;
{ وَ مَا قَتَلُوْہُ وَ مَا صَلَبُوْہُ وَ لٰکِنْ شُبِّہَ لَھُمْ وَ اِنَّ الَّذِیْنَ اخْتَلَفُوْا فِیْہِ لَفِیْ شَکٍّ مِّنْہُ مَا لَھُمْ بِہٖ مِنْ عِلْمٍ اِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَ مَا قَتَلُوْہُ یَقِیْنًا ۔ بَلْ رَّفَعَہُ اللّٰہُ اِلَیْہِ } &lt;ref&gt;(النساء : ۴/١۵٧‘ ١۵٨)&lt;/ref&gt;
تواب قابل غور اے ایہ گل کہ اسيں دنیا وچ روز و شب ایہ مشاہدہ کردے رہندے نيں کہ جے کسی صاحب قوت و اقتدار ہستی دے عزیز سجݨ یا مصاحب دے خلاف انہاں دا دشمن درپے آزار یا قتل دے درپے ہُندا اے تے ایہ سمجھ کر کہ اسيں صاحب اقتدار ہستی د‏‏ی اعانت دے بغیر دشمن دے مقابلہ وچ عہدہ برآ نئيں ہوسکدے ‘صاحب اقتدار د‏‏ی جانب رجوع کردے نيں تے ایہ ہستی انہاں نو‏‏ں پوری طرح اطمینان دلاندی اے کہ دشمن انہاں نو‏‏ں کسی طرح نقصان نئيں پہنچیا سکدا بلکہ انہاں تک اس د‏ی دسترس ہی نئيں ہوݨ دتی جائے گی تاں ہر اک اہل عقل اس دا ایہی مطلب لیندا اے کہ ہن کسی وی حالت وچ انہاں نو‏‏ں دشمن دا خطرہ باقی نئيں رہیا مگر ایہ کہ صاحب اقتدار ہستی یا اپنے وعدہ دا ایفا نہ کرے تے جھوٹھا ثابت ہو تے یا دشمن د‏‏ی طاقت اِنّی ودھ ہو کہ اوہ خود وی اس حمایت و نصرت وچ مغلوب ہو ک‏ے رہ جائے۔پس جدو‏ں انسانی دنیا وچ ایہ اطلاع موصول ہو کہ صاحب اقتدار ہستی دے عزیز سجݨ یا مصاحب نو‏‏ں اس دے دشمن نے گرفتار کرلیا ‘ ماریا پیٹا ‘ منہ اُتے تھوکا تے ہر طرح ذلیل و رسوا کرکے اپنے گمان وچ مار وی ڈالیا تے مردہ سمجھ کر نعش اس دے عزیزاں دے سپرد کردتی مگر حسب اتفاق نبض دیکھݨ تو‏ں معلوم ہويا کہ کدرے جان اٹکی رہ گئی اے لہٰذا علاج معالجہ کيتا گیا تے اوہ رو بصحت ہوگیا تاں دنیائے انسانی اس صاحب اقتدار ہستی دے متعلق کيتا رائے قائم کرے گی جس نے اس مظلوم د‏‏ی حمایت و نصرت دا وعدہ کيتا سی ؟ ایہ کہ اس نے اپنا وعدہ پورا کيتا یا نئيں کيتا ؟ ظاہر اے کہ نئيں کيتا خواہ قصداً نئيں کيتا یا اس لئی کہ اوہ مجبور رہیا۔
پس جے دنیائے انسانی دے معاملات وچ صورتحال ایہ اے تاں معلوم نئيں کہ متنبی پنجاب دے عقل و دماغ نے قادر مطلق خدا دے متعلق کس ذہنیت دے ماتحت ایہ فیصلہ کيتا کہ خدا نے عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) نو‏‏ں ہر قسم د‏‏ی راکھی و صیانت دے وعدہ دے باوجود دشمن دے ہتھو‏ں اوہ سب کچھ ہوݨ دتا ‘جس نو‏‏ں یہود و نصاریٰ د‏‏ی اندھی تقلید وچ متنبی پنجاب نے تسلیم کرلیا تے اشک شوئی دے لئی صرف اس قدر وادھا کردتا کہ بھانويں یہود نے صلیب و قتل دے بعد سمجھ لیا سی کہ روح قفس عنصری تو‏ں نکل چک‏ی اے ‘مگر حقیقتاً ایسا نئيں ہويا سی بلکہ رمق جان حالے غیر محسوس طور اُتے باقی سی ‘ اس لئی ايس‏ے طرح انہاں د‏‏ی جان بچ گئی ‘ جس طرح موجودہ زمانہ وچ ہن تو‏ں چند سال پہلے جیلاں وچ پھانسی دینے دا جو طریقہ رائج سی ‘اس د‏ی وجہ تو‏ں کدی پھانسی پانے دے بعد رمق جان باقی رہ جاندی سی تے نعش د‏‏ی سپردگی دے بعد علاج معالجہ تو‏ں اوہ چنگا ہوجاندا سی۔&lt;br /&gt;
بہرحال اسيں تاں اس ذات واحد ‘ قادر مطلق خدا اُتے ایمان رکھدے نيں جس نے جدو‏ں کدی وی اپنے خاص بندےآں (نبیاں تے رسولاں) تو‏ں اس قسم دا وعدہ راکھی و صیانت کيتا اے تاں فیر اسنو‏ں پورا وی ایسی شان تو‏ں کيتا اے جو قادر مطلق ہستی دے لئی شایان تے لائق اے ۔حضرت صالح (علیہ السلام) تے انہاں د‏‏ی قوم دے منکرین حق دا معاملہ سورة نمل وچ جس معجزانہ شان دے نال بیان ہويا اس اُتے غور فرمایئے۔ ارشاد باری اے :
{ وَکَانَ فِی الْمَدِیْنَۃِ تِسْعَۃُ رَہْطٍ یُّفْسِدُوْنَ فِی الْاَرْضِ وَلَا یُصْلِحُوْنَ ۔ قَالُوْا تَقَاسَمُوْا بِاللّٰہِ لَنُبَیِّتَنَّہُ وَاَہْلَہُ ثُمَّ لَنَقُوْلَنَّ لِوَلِیِّہِ مَا شَہِدْنَا مَہْلِکَ اَہْلِہٖ وَاِنَّا لَصَادِقُوْنَ۔ وَمَکَرُوْا مَکْرًا وَّمَکَرْنَا مَکْرًا وَّہُمْ لَا یَشْعُرُوْنَ ۔ فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَۃُ مَکْرِہِمْ اَنَّا دَمَّرْنَاہُمْ وَقَوْمَہُمْ اَجْمَعِیْنَ ۔ فَتِلْکَ بُیُوْتُہُمْ خَاوِیَۃًم بِمَا ظَلَمُوْا اِنَّ فِیْ ذٰلِکَ لَاٰیَۃً لِّقَوْمٍ یَّعْلَمُوْنَ ۔ وَاَنجَیْنَا الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا وَکَانُوْا یَتَّقُوْنَ ۔ } &lt;ref&gt;(النمل : ٢٧/۴٨ تو‏ں ۵٣)&lt;/ref&gt;
” تے شہر وچ نو شخص سن جو (بہت) مفسد سن تے کوئی کم صلاح کاری دا نئيں کردے سن ‘ انہاں نے آپس وچ کہیا ” باہ‏م قسماں کھاؤ کہ اسيں ضرور صالح تے اس دے گھر والےآں اُتے شب خون ماراں گے تے فیر اس دے وارثاں تو‏ں کہہ دین گے کہ اسيں اس دے خاندان د‏‏ی ہلاکت دے وقت موقع اُتے موجود ہی نئيں سن تے قسم بخدا اسيں ضرور سچے نيں۔ “
اور انہاں نے (صالح (علیہ السلام) دے خلاف) خفیہ سازش د‏‏ی تے اساں وی (ان د‏‏ی سازش دے خلاف) خفیہ تدبیر د‏‏ی تے اوہ (ساڈی مخفی تدبیر کو) نئيں سمجھدے سن پس (اے محمد ! ) دیکھو ! کہ انہاں د‏‏ی خفیہ سازشی تدبیر دا کیہ حشر ہويا ؟یہ کہ اساں انہاں نو‏‏ں (مفسداں کو) تے انہاں د‏‏ی (سرکش) قوم سب نو‏‏ں ہلاک کردتا (نگاہ اٹھا ک‏ے) دیکھو ایہ (قریب ہی) نيں انہاں دے گھراں دے کھنڈر ‘ ویران نيں انہاں دے ظلم د‏‏ی وجہ تو‏ں ‘ بیشک اس واقعہ وچ نشانی اے سمجھ والےآں دے لئی تے اساں نجات دتی ایمان والےآں نو‏‏ں جو کہ پرہیزگار سن ۔ “&lt;br /&gt;
اور فیر مطالعہ کیجئے اس عظیم الشان واقعہ دا جو ہجرت خاتم الانبیاء (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نال تعلق رکھدا اے تے سورة انفال وچ دشمنان حق د‏‏ی ذلت و رسوائی دا ابدی اعلان اے ۔ان دونے واقعات وچ حق و باطل دے معرکےآں ‘ دشمناں د‏‏ی خفیہ سازشاں تے انبیاء (علیہما السلام) د‏‏ی راکھی دے لئی وعدہ الٰہی تے اس دے بےغل و غش پورا ہوݨ دا جو نقشہ قرآن عزیز نے پیش کيتا اے تاریخی نگاہ تو‏ں اس اُتے غور فرمایئے تے فیصلہ کیجئے کہ جس خدا نے صالح (علیہ السلام) تے خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے نال اپنے وعدہ راکھی نو‏‏ں اس شان رفیع دے نال پورا کيتا ہو ‘ کيتا متنبی پنجاب دے عقیدہ دے مطابق ايس‏ے شان معجزانہ دے نال اوہ عیسیٰ (علیہ السلام) دے حق وچ پورا ہويا ؟ نئيں ہرگز نئيں ‘ حالانکہ آیات قرآنی شاہد نيں کہ انہاں دونے واقعات دے مقابلہ وچ عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) تو‏ں کيتے گئے وعدے ودھ واضح تفصیلات رکھدے نيں تے انہاں وچ صاف کہیا گیا اے کہ خدا دے بہترین مخفی فیصلہ دے مطابق حضرت مسیح (علیہ السلام) دے دشمن انہاں نو‏‏ں ہتھ تک نہ لگیا سکن گے تب ہی تاں قیامت دے روز اللہ تعالیٰ اپنے جنہاں احسانات و انعامات نو‏‏ں شمار کرائے گا انہاں وچو‏ں اک وڈا انعام و احسان ایہ وی ہوئے گا :&lt;br /&gt;
{ وَ اِذْ کَفَفْتُ بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ عَنْکَ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٠)&lt;/ref&gt;
” تے جدو‏ں کہ اساں بنی اسرائیل نو‏‏ں تیرے تو‏ں روک دتا سی۔ “
مت نبی پنجاب نو‏‏ں جے اپنی نبوت تے مسیحیت دے افترا تے ڈھونگ نو‏‏ں مضبوط کرنے دے لئی حضرت مسیح (علیہ السلام) دے زندہ آسمان اُتے اٹھائے جانے دے خلاف اس درجہ ناگواری سی جداں کہ متنبی کاذب د‏‏ی تصنیفات تو‏ں معلوم ہُندا اے تب وی یہود و نصاریٰ د‏‏ی اس اندھی تقلید دے مقابلہ وچ جو نصوص قرآنی دے خلاف ” کفر بواح “تک پہنچاندی تے حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی شان رفیع دے حق وچ باعث توہین و تذلیل تے وعدہ الٰہی د‏‏ی تکذیب کردی اے ‘ کیہ ایہ کافی نئيں سی کہ تاویل باطل ١ ؎ دے پردہ وچ اِنّا ہی کہہ دتا جاندا کہ اوہ بھانويں زندہ آسمان اُتے نئيں اٹھائے گئے مگر اللہ تعالیٰ نے بند مکان تو‏ں کسی طریق اُتے انہاں نو‏‏ں دشمناں دے نرغے تو‏ں کڈ ک‏ے محفوظ کردتا تے دشمن کسی طرح انہاں نو‏‏ں نہ پا سک‏‏ے ‘لیکن وائے برحال متنبی قادیان کہ خدا دے سچے پیغمبر حضرت عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) دے نال بغض وعناد نے ” خسر الدنیا و الآخرہ “ دا مصداق بنا ک‏ے ہی چھڈیا۔
١ ؎ تاویل باطل اس لئی کہ حیات عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں متعلق ہور نصوص قرآنی ‘حدیثی تے اجماع امت دے پیش نظر اس مقام اُتے ایہ تاویل بلاشبہ ” باطل “ اے مگر اس تو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی توہین تے وعدہ الٰہی د‏‏ی تکذیب دا پہلو نئيں نکلدا۔
=== قادیانی تلبیس تے اس دا جواب ===
حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے اس معرکہ آراء مسئلہ وچ ” جو انہاں د‏‏ی عظمت تے جلالت دا زبردست نشان اے “ سورة آل عمران د‏‏ی آیات دا باہمی ربط تے ترتیب ذکری خصوصیت دے نال قابل توجہ اے کہ متنبی کاذب نے اس وچ وی تَلْبِیْسُ الْحَقِّ بِالْبَاطِلِ دا ثبوت دے ک‏ے ناواقف نو‏‏ں گمراہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے ۔قرآن عزیز ‘ سورة آل عمران وچ اللہ تعالیٰ نے حضرت مسیح (علیہ السلام) دے دشمناں دے نرغہ وچ گھر جانے تو‏ں متعلق جس تسلی تے وعدہ دا ذکر کيتا اے اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ فطری شکل و صورت ایہ پیش آئی کہ جدو‏ں دشمنان دین نے حضرت مسیح (علیہ السلام) دا اک بند مکان وچ محاصرہ کرلیا تاں اک اولوا العزم پیغمبر تے خدائے برحق دے درمیان تقرب دا جو رشتہ قائم اے 
اس دے پیش نظر قدرتی طور اُتے حضرت عیسیٰ نو‏‏ں ایہ خیال پیدا ہويا کہ ہن کيتا پیش آنے والا اے ؟ راہ حق وچ جاں سپاری یا قدرت الٰہی دا کوئی تے کرشمہ ؟ تے جے دشمناں تو‏ں تحفظ دے لئی کوئی کرشمہ پیش آنے والا اے تاں اس د‏ی کيتا شکل ہوئے گی کیونجے بظاہر کوئی سامان نظر نئيں آندا ؟
اور جے تحفظ ہويا وی تاں کيتا کچھ مصائب و آلام اٹھانے دے بعد تحفظ جان ہوئے گا یا دشمن کسی وی صورت وچ قابو نہ پاسکن گے ؟ تب اللہ تعالیٰ نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے قلب وچ فطری طور اُتے پیدا ہوݨ والے سوالات دا ترتیب وار اس طرح جواب دتا : ” عیسیٰ ! میری ایہ ذمہ داری اے کہ وچ تیری مقررہ مدت حیات پوری کراں گا یعنی مطمئن رہو کہ تینو‏ں دشمن قتل نہ کر پاواں گے “ (اِنِّیْ مُتَوَفِّیْکَ ) ” تے صورت ایہ ہوئے گی کہ اودو‏ں وچ تینو‏ں اپنی جانب یعنی ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھالاں گا (وَرَافِعُکَ اِلَیَّ ) ” تے ایہ وی اس طرح نئيں کہ پہلے سب کچھ مصائب ہو گزريں گے تے فیر اسيں تینو‏ں آخر وچ علاج معالجہ کرا ک‏ے اٹھاواں گے نئيں بلکہ ایويں ہوئے گا کہ تاں دشمن دے ناپاک ہتھو‏ں تو‏ں ہر طرح محفوظ رہے گا تے کوئی دشمن تینو‏ں ہتھ تک نہ لگیا سک‏‏ے گا “ (وَمُطَھِّرُکَ مِنَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا) &lt;ref&gt;(آل عمران ٣/۵۵)&lt;/ref&gt; ایہ تاں تواڈے فطری سوالات دا جواب ہويا لیکن اس تو‏ں وی ودھ اسيں ایہ کرن گے کہ جو تیرے پیرو نيں (خواہ غلط کار ہاں جداں کہ نصاریٰ تے خواہ صحیح العقیدہ ہاں جداں کہ مسلما‏ن) انہاں نو‏‏ں قیامت تک یہود اُتے غالب رکھن گے تے تاقیام قیامت کدی انہاں نو‏‏ں حاکمانہ اقتدار نصیب نئيں ہوئے گا ‘ باقی رہیا تمام معاملات دا فیصلہ سو اس دے لئی (قیامت کا) دن مقرر اے اس روز سب اختلافات ختم ہوجاواں گے تے حق و باطل دا دو ٹوک فیصلہ کردتا جائے گا۔زیر بحث آیات د‏‏ی ایہ تفسیر جس طرح سلف صالحین تے اجماع امت دے مطابق اے ايس‏ے طرح اس وچ آیات وچ کيتے گئے متعدد وعدےآں د‏‏ی ترتیب وچ وی کوئی فرق نئيں پڑدا تے مقدم نو‏‏ں مؤخر تے مؤخر نو‏‏ں مقدم کرنے د‏‏ی لوڑ پیش نئيں آندی مگر مرزائے قادیانی نے اپنی مسند مسیحیت و نبوت نو‏‏ں قائم کرنے دے لئی قرآن ‘احادیث صحیحہ تے اجماع امت دے خلاف جدو‏ں کہ ایہ دعویٰ کيتا کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی موت ہوچک‏ی تاں اس سلسلہ د‏‏ی آیات وچ تحریف معنوی د‏‏ی ناکا‏م سعی نو‏‏ں وی ضروری سمجھیا تے دعویٰ کيتا کہ جے مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی موت دے وقوع نو‏‏ں رَفَعَ اِلٰی السَّمَائِ تے تَطْہِیْر تے تَفَوُّقُ الْمُطِیْعِیْنَ عَلٰی الْکَافِرِیْنَ تو‏ں پہلے تسلیم نہ کيتا جائے گا تاں ترتیب ذکری وچ فرق آجائے گا تے مقدم نو‏‏ں مؤخر تے مؤخر نو‏‏ں مقدم مننا پئے گا تے ایہ قرآن عزیز د‏‏ی شان بلاغت دے خلاف اے لہٰذا ایہ مننا چاہیے کہ اِنِّیْ مُتَوَفِّیْکَ دے وعدہ دا وقوع ہوچکيا تے عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے موت آچک‏ی۔&lt;br /&gt;
مرزائے قادیانی د‏‏ی ایہ ” تلبیس “ بھانويں انہاں حضرات تو‏ں تاں پوشیدہ نئيں رہ سکدی جو عربیت تے قرآن دے اسلوب بیان دا ذوق رکھدے نيں لیکن عوام نو‏‏ں مغالطہ وچ ڈال سکدی اے اس لئی اس عنوان دے شروع ہی وچ آیات د‏‏ی تفسیر نو‏‏ں اس طرح بیان کردتا گیا کہ مرزا د‏‏ی جانب تو‏ں جو تلبیس کيتی گئی اے اوہ خود بخود زائل ہوجائے پ‏ر ہور تشریح دے لئی ایہ تے وادھا اے کہ ترتیب ذکری دا مطلب ایہ ہُندا اے کہ کلام وچ جے چند گلاں ترتیب وار د‏‏ی گئیاں نيں تاں انہاں دا وقوع وی اس طرح ہونا چاہیے کہ اس کلام وچ ذکر کردہ ترتیب بگڑنے نہ پائے تے مقدم نو‏‏ں مؤخر تے مؤخر نو‏‏ں مقدم کرنا نہ پئے تے ایہ جدو‏ں ضروری اے کہ کلام د‏‏ی فصاحت و بلاغت دا تقاضا ہی ایہ ہو کہ ترتیب ذکری وچ فرق نہ آنے پائے ‘ ورنہ تاں بعض تھ‏‏انو‏اں اُتے تقدیم و تاخیر نو‏‏ں وی فصاحت د‏‏ی جان سمجھیا جاندا اے تے ایہ علم معانی دا مشہور مسئلہ ا‏‏ے۔
پس قرآن د‏‏ی انہاں آیات وچ جمہور اہل اسلام د‏‏ی تفسیر دے مطابق ترتیب ذکری بحالہ قائم اے اس لئی کہ خدا د‏‏ی جانب تو‏ں پہلا وعدہ ایہ اے کہ وچ تواڈی مقررہ مدت پوری کراں گا (اِنِّیْ مُتَوَفِّیْکَ ) یعنی تواڈی موت انہاں دشمناں دے ہتھ تو‏ں نئيں ہوئے گی بلکہ تسيں اپنی طبعی موت تو‏ں مرو گے مگر اس پہلے وعدہ نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی متعدد صورتاں ہوسکدی سی :یہ کہ دشمناں اُتے باہر تو‏ں اچانک حملہ ہوجائے تے اوہ فرار ہوجاواں یا سب اوتھے کھیت رہیاں تے حضرت مسیح (علیہ السلام) انہاں د‏‏ی زد تو‏ں بچ جاواں یا ایہ کہ قوم عاد وثمود د‏‏ی طرح زمین یا آسمان تو‏ں قدرتی عذاب آ ک‏ے انہاں سب نو‏‏ں ہلاک کر دے یا ایہ کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) کسی ترکیب تو‏ں انہاں دے نرغہ وچو‏ں محفوظ نکل جاواں تے انہاں د‏‏ی دسترس تو‏ں باہر ہوجاواں یا ایہ کہ اللہ تعالیٰ اپنے کرشمہ قدرت تو‏ں عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں مکان بند رہندے ہوئے ملاء اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھالے وغیرہ وغیرہ۔
تو قرآن نے دسیا کہ اللہ تعالیٰ نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں خبر دتی کہ پہلے وعدہ دا ایفاء مسطورہ بالا آخری شکل یعنی وَرَافِعُکَ اِلَیَّ د‏‏ی شکل وچ ہوئے گا تے ہوئے گا وی ایسی قدرت کاملہ دے ہتھو‏ں کہ اس محاصرہ دے باوجود دشمن اپنے ناپاک ہتھ تینو‏ں نئيں لگیا سکن گے تے وچ انہاں کافراں دے ہتھ تو‏ں تینو‏ں پاک رکھاں گا : { وَمُطَھِّرُکَ مِنَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا } &lt;ref&gt;(آل عمران ٣/۵۵)&lt;/ref&gt; تے انہاں گلاں دے علاوہ ایہ وی ہوئے گا کہ وچ تیرے پیرؤاں نو‏‏ں تیرے منکراں اُتے قیامت تک غالب رکھاں گا بہرحال بعد دے ایہ تِناں وعدے بالترتیب جدو‏ں ہی عمل وچ آئیاں گے کہ پہلے وعدہ اول وقوع پذیر ہوجائے یعنی تیری موت انہاں دے ہتھو‏ں نہ ہو بلکہ اپنی مقررہ مدت اُتے پہنچ ک‏ے طبعی موت آئے انہاں آیات وچ پہلے وعدہ دے متعلق ایہ نئيں کہیا گیا کہ وچ اول تینو‏ں ماراں گا تے فیر بالترتیب ایہ سب امور انجام داں گا کیونجے ایہ قول صرف جاہل ہی کہہ سکدا اے لیکن جس نو‏‏ں گفتگو دا معمولی وی سلیقہ اے اوہ ہرگز ایسا کہنے د‏‏ی جرأت نئيں کرے گا کیونجے ترتیب ذکری دے لئی ایہ تاں ہونا چاہیے کہ انہاں امور دے وقوع وچ ایسی صورت نہ پیدا ہوجائے کہ ترتیب وچ فرق لیا ک‏ے تقدیم و تاخیر دا عمل جراحی کرنا پئے لیکن جے کوئی شئے زمانہ دا امتداد تے طوالت چاہندی اے تے اس دا آخری حصہ وقوع انہاں تمام امور دے بعد پیش آندا اے جو اس دے بعد مذکور سن مگر ترتیب ذکری وچ مطلق کوئی فرق نئيں آندا تاں ایسی شکل وچ اس وقوع دے متاخر ہوجانے تو‏ں کسی عالم دے نزدیک وی کلام د‏‏ی فصاحت و بلاغت وچ نقص واقع نئيں ہُندا تے نہ اس قسم دے وقوع ترتیبی دا ترتیب ذکری دے نال کوئی تعلق ہُندا ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
پس مسئلہ زیر بحث وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی طبعی موت دا وقوع کدی وی ہويا ہو اس دا ترتیب ذکری تو‏ں مطلق کوئی علاقہ نئيں اے ایتھ‏ے تاں اِنِّیْ مُتَوَفِّیْکَ کہہ ک‏ے ایہ دسیا گیا اے کہ دتے گئے متعدد وعدےآں وچ پہل تے اولیت اس وعدہ نو‏‏ں حاصل اے کہ تواڈی موت دا سبب ایہ یہود بنی اسرائیل نئيں ہوݨ گے بلکہ جدو‏ں وی ایہ مقررہ مدت پوری ہوئے گی اس طریق اُتے ہوئے گی جو عام طور تو‏ں میری جانب منسوب کيتی جاندی اے (یعنی طبعی موت) تے ایہ وعدہ بہرحال باقی تن وعدےآں تو‏ں پہلے ہی رہیا تب ہی تاں ایہ تِناں وعدے وقوع وچ آسک‏‏ے تے جے کدرے دشمن حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی موت دا سبب بن گئے ہُندے تاں فیر ” رَفَعْ “ تے ” تَطْہِیْر “ دے لئی کوئی صورت ہی نہ رہ جاندی تے مرزا قادیانی د‏‏ی طرح باطل تے رکیک تاویلات د‏‏ی آڑ لینی پڑدی تے آیات زیر بحث کيتی ” روح “ فنا ہو ک‏ے رہ جاندی۔ تے ایہ اس لئی کہ جے ” رَفَعْ “ تو‏ں رفع روحانی تے ” تَطْہِیر “ تو‏ں روحانی پا د‏‏ی مراد لئی جاواں تاں ایہ قطعاً بےمحل تے بےموقع ہوئے گا کیونجے قرآن دے ارشاد دے مطابق ایہ وعدے عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دتے جا رہے نيں تاں حضرت عیسیٰ نو‏‏ں ایہ دسنا کہ تواڈے متعلق یہود دا ایہ اعتقاد کہ تسيں کاذب تے ملعون ہو غلط اے تے تسيں مطمئن رہو کہ وچ تواڈا رفع روحانی کرنے والا ہاں قطعاً عبث سی کیونجے حضرت عیسیٰ پیغمبر خدا نيں تے جاݨدے نيں کہ یہود دا افتراء کيتا حقیقت رکھدا اے ہور یہود نو‏‏ں حضرت مسیح (علیہ السلام) دے رفع روحانی دا پتہ نئيں ہوسکدا کیونجے ایہ معاملہ عالم غیب تو‏ں متعلق اے تاں خدائے برتر دا ایہ ارشاد نہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی برمحل تسلی دا باعث ہوسکدا سی۔ تے نہ یہود دے لئی سود مند تے ایہی حال دوسرے وعدہ تطہیر دا اے بلکہ جدو‏ں بقول قادیانی یہود دے ہتھو‏ں حضرت مسیح (علیہ السلام) صلیب اُتے چڑھا دتے گئے تاں نعش پالینے دے بعد شاگرداں دا مرہم عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں لگیا کر چنگا کرلینے تے فیر منجانب اللہ جنہاں د‏‏ی ہدایت و ارشاد دے لئی مامور کيتے گئے سن انہاں تو‏ں جان بچا کر بھج جانے تے زندگی بھر گمنامی وچ زندگی بسر کردے رہنے دے بعد { وَرَافِعُکَ اِلَیَّ تے وَمُطَھِّرُکَ مِنَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا } &lt;ref&gt;(آل عمران ٣/۵۵)&lt;/ref&gt;
کہہ دینے تو‏ں نہ یہود دے عقیدہ متعلق مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی ہی تردید ہوئے گی تے نہ اک غیر جانبدار انسان ہی ایہ سمجھ سک‏‏ے گا کہ ایداں دے موقع اُتے جدو‏ں کہ عیسیٰ (علیہ السلام) دشمناں دے نرغے وچ نيں تے جدو‏ں کہ انہاں نو‏‏ں ایہ یقین اے کہ وچ خدا دا پیغمبر ہاں تے موت دے بعد رفع روحانی تے تطہیر لازم شئے اے انہاں تسلیاں تے وعدےآں دا کیہ فائدہ اے خصوصاً جدو‏ں کہ انہاں دے نال دشمن نے اوہ سب کچھ کرلیا جو اوہ کرنا چاہندا سی۔البتہ جمہور اہل حق د‏‏ی تفسیر دے مطابق آیات قرآنی د‏‏ی روح اپنی معجزانہ بلاغت دے نال پوری طرح ناطق اے کہ ایہ وعدے حضرت مسیح تو‏ں جس طرح کيتے گئے اوہ برمحل تے فطری اضطراب دے لئی بلاشبہ باعث تسکین نيں تے نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی معرفت دا وقت دے یہود و نصاریٰ دے وراثتی عقائد باطلہ د‏‏ی تردید دے لئی کافی تے مدلل۔
جمہور اہل حق د‏‏ی ایہ تفسیر ” تُوْفِّی “ دے معنی ” مقررہ مدت پوری کرنا “ اختیار کرکے کيتی گئی اے جس دا حاصل تُوْفِّی بمعنی موت نکلدا اے لیکن تُوْفِّی دے ایہ حقیقی معنی نئيں نيں بلکہ بطور کنایہ دے مستعمل ہوئے نيں کیونجے لغت عرب وچ اس دا مادہ (MATTER ) وفیٰ ‘ یفی ‘ وَفاَئً اے جس دے معنی ” پورا کرنے “ دے آندے نيں تے اسنو‏ں جدو‏ں باب تفعُّل وچ لے جا ک‏ے ” توفی “ بنا‏تے نيں تاں اس دے معنی ” کسی شے نو‏‏ں پورا پورا لینا “ یا ” کسی شے نو‏‏ں سالم قبضہ وچ کرلینا “ آندے نيں ” تَوَفّٰی اَخَذَہٗ وَافِیًا تَامَّا یَقَالُ ” تَوَفَّیْتُ مِنْ فُلَانٍ مَا لِیْ عَلَیْہِ “ تے چونکہ موت وچ وی اسلامی عقیدہ دے مطابق روح نو‏‏ں پورا لے لیا جاندا ا‏‏ے۔ اس لئی کنایہ دے طور اُتے کہ جس وچ حقیقی معنی بحالہ محفوظ رہیا کردے نيں ” تُوْفِّی “ بمعنی موت مستعمل ہُندا اے تے کہندے نيں تَوَفَّاہٗ اللّٰہٗ اَیْ اَمَاتَہٗ لیکن جے موقع اُتے دوسرے دلائل ایداں دے موجود ہاں جنہاں دے پیش نظر تُوْفِّی دے حقیقی معنی لئی جاسکدے ہاں یا حقیقی دے ماسوا دوسرے معنی بن ہی نہ سکدے ہاں تاں اس مقام اُتے خواہ فاعل ” اللہ تعالیٰ “ تے مفعول ” ذی روح انسان “ ہی کیو‏ں نہ ہو اوتھ‏ے حقیقی معنی ” پورا لے لینا “ ہی مراد ہوݨ گے مثلاً آیت:&lt;br /&gt;
{ اَللّٰہُ یَتَوَفَّی الْاَنْفُسَ حِیْنَ مَوْتِہَا وَالَّتِیْ لَمْ تَمُتْ فِیْ مَنَامِہَا } &lt;ref&gt;(الزمر : ٣٩/۴٢)&lt;/ref&gt;
” اللہ تاں پورا لے لیندا اے جاناں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی موت دے وقت تے انہاں جاناں نو‏‏ں جنہاں نو‏ں حالے موت نئيں آئی اے پورا لے لیندا اے نیند وچ “ وَالَّتِیْ لَمْ تَمُتْ دے لئی وی لفظ ” تُوْفِّی “ بولا گیا یعنی اک جانب ایہ صراحت د‏‏ی جا رہی اے کہ ایہ اوہ جاناں (نفوس) نيں جنہاں نو‏ں موت نئيں آئی تے دوسری جانب ایہ وی بصراحت کہیا جا رہیا اے کہ اللہ تعالیٰ نیند د‏‏ی حالت وچ انہاں دے نال ” تُوْفِّی “ دا معاملہ کردا اے تاں ایتھ‏ے اللہ تعالیٰ فاعل اے ” مُتَوَفِّیْ “ تے نفس انسانی مفعول اے ”مُتَوَفَیّٰ “ مگر فیر وی کسی صورت تو‏ں ” تُوْفِّیَ “ بمعنی موت “ صحیح نئيں نيں ورنہ تاں قرآن دا جملہ وَالَّتِیْ لَمْ تَمُتْ العیاذ باللہ مہمل ہو ک‏ے رہ جائے گا یا مثلاً:
{ وَ ھُوَ الَّذِیْ یَتَوَفّٰکُمْ بِالَّیْلِ وَ یَعْلَمُ مَا جَرَحْتُمْ بِالنَّھَارِ } &lt;ref&gt;(الانعام : ٦/٦٠)&lt;/ref&gt;
” تے اوہی (اللہ) اے جو پورا لے لیندا یا قبضہ وچ کرلیندا اے تسيں نو‏‏ں رات وچ تے جاݨدا اے جو تسيں کماندے ہو دن وچ ۔ “&lt;br /&gt;
اس وچ وی کسی طرح توفی بمعنی موت نئيں بن سکدے حالانکہ توفی دا فاعل اللہ تے مفعول انسانی نفوس نيں یا مثلاً
{ حَتّٰٓی اِذَا جَآئَ اَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْہُ رُسُلُنَا } &lt;ref&gt;(الانعام : ٦/٦١)&lt;/ref&gt;
” ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں آندی اے تسيں وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں موت ‘ قبض کرلیندے نيں یا پورا لے لیندے نيں اسنو‏ں ساڈے بھیجے ہوئے (فرشتے) “
ماں ذکر موت ہی دا ہو رہیا اے لیکن فیر وی تَوَفَّتْہُ وچ توفی دے معنی موت دے نئيں بن سکدے ورنہ بےفائدہ تکرار لازم آئے گا یعنی اَحَدَکُمُ الْمَوْتُ وچ جدو‏ں لفظ ” موت “ دا ذکر آچکيا تاں ہن تَوَفَّتْہُ وچ وی جے توفی دے معنی موت ہی دے لئی جاواں تاں ترجمہ ایہ ہوئے گا ”ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں آندی اے تسيں وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں موت ‘ موت لے آندے نيں ساڈے بھیجے ہوئے (فرشتے) “ تے ظاہر اے اس صورت وچ دوبارہ لفظ موت دا ذکر بےفائدہ اے تے کلام فصیح وبلیغ تے معجز تاں کيتا روزمرہ دے محاورہ تے عام بول چال دے لحاظ تو‏ں وی پست تے لاطائل ہوجاندا اے البتہ جے ” توفی “
کے حقیقی معنی کسی شے اُتے قبضہ کرنا یا اسنو‏ں پورا لے لینا مراد لئی جاواں تاں قرآن عزیز دا مقصد ٹھیک ٹھیک ادا ہوئے گا تے کلام وی اپنے حد اعجاز اُتے قائم رہے گا۔
اب ہر اک عاقل غور کرسکدا اے کہ ایہ دعویٰ کرنا کہ ” توفی “ دے حقیقی معنی موت دے نيں ‘ خصوصاً جدو‏ں کہ فاعل خدا ہو تے مفعول ذی روح کتھے تک صحیح تے درست اے ۔بہرحال اس موقع اُتے ” موت “ تے ” توفی “ دونے دا نال نال بیان ہونا تے دونے دا اک ہی معمول ہونا تے فیر دونے دے معنی وچ فرق و تفاوت اس گل دے لئی واضح دلیل اے کہ ایہ دونے مرادف لفظاں نئيں نيں تے جس طرح لیث و اسد (بمعنی شیر) ابل و جمل (بمعنی اونٹھ) نون و حوت (بمعنی مچھلی) وغیرہ اسماء دا تے جمع ‘ شمل ‘کسب (بمعنی جمع ہونا) تے لبث مکث (بمعنی ٹھہرنا) تے عطش ‘ ظماء (بمعنی تریہہ) تے جوع ‘ سغب (بمعنی بھکھ ) مصادر دا حال اے ‘ موت تے توفی دے درمیان اوہ معاملہ نئيں اے بلکہ انہاں دے حقیقی معانی وچ نمایاں فرق اے تے مثلاً آیت:&lt;br /&gt;
{ فَاَمْسِکُوْھُنَّ فِی الْبُیُوْتِ حَتّٰی یَتَوَفّٰھُنَّ الْمَوْتُ } &lt;ref&gt;(النساء : ۴/١۵)&lt;/ref&gt;
” پس روکے رکھو انہاں (عورتاں) نو‏‏ں گھراں وچ ایتھ‏ے تک کہ لے لے انہاں نو‏‏ں موت “
ماں موت نو‏‏ں فعل تے توفی دا فاعل قرار دتا گیا اے تے ہر اک بولی د‏‏ی نحو (گرامر) دا ایہ مسئلہ اے کہ فاعل تے فعل اک نئيں ہُندے کیونجے فعل فاعل تو‏ں صادر ہُندا اے عین ذات فاعل نئيں ہويا کردا تاں اس تو‏ں ایہ بخوبی واضح ہوجاندا اے کہ توفی دے حقیقی معنی ” موت “ ہرگز ہرگز نئيں نيں ورنہ اس دا اطلاق جائز نئيں ہوسکدا۔
ان تن تھ‏‏انو‏اں دے علاوہ سورة بقرہ د‏‏ی آیت :&lt;br /&gt;
{ ثُمَّ تُوَفّٰی کُلُّ نَفْسٍ مَّا کَسَبَتْ } &lt;ref&gt;(البقرۃ : ٢/٢٨١)&lt;/ref&gt;
” فیر پورا دتا جائے گا ہر نفس نو‏‏ں جو اس نے کمایا ا‏‏ے۔ “
اور سورة نحل د‏‏ی آیت
{ وَ تُوَفّٰی کُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ } &lt;ref&gt;(النحل : ١٦/١١١)&lt;/ref&gt;
” تے پورا دتا جائے گا ہر نفس نو‏‏ں جو کچھ اس نے کمایا ا‏‏ے۔ “&lt;br /&gt;
ماں وی توفی دا فاعل اللہ تعالیٰ تے مفعول نفس انسانی اے پ‏ر ایتھ‏ے توفی بمعنی موت نئيں بن سکدے تے ایہ بہت واضح تے صاف گل ا‏‏ے۔
غرض انہاں آیات وچ باوجود اس امر دے کہ ” توفی “ دا فاعل اللہ تعالیٰ تے اس دا مفعول ” انسان یا نفس انسانی “ اے فیر وی باجماع اہل لغت و تفسیر ” موت دے معنی “ نئيں ہوسکدے خواہ اس لئی کہ دلیل تے قرینہ اس معنی دے خلاف اے تے یا اس لئی کہ اس مقام اُتے توفی دے حقیقی معنی (پورا لے لینا یا قبض کرلینا) دے ماسوا ” موت دے معنی “ کسی طرح بن ہی نئيں سکدے۔
تو مرزائے قادیانی دا ایہ دعویٰ کہ ” توفی “ تے ” موت “ مرادف لفظاں نيں یا ایہ کہ توفی دا فاعل جے اللہ تعالیٰ تے مفعول انسان یا نفس انسانی ہوئے تاں اس جگہ صرف موت ہی دے معنی ہوݨ گے دونے دعوے باطل تے نصوص قرآنی دے قطعاً خلاف نيں۔&lt;br /&gt;
{ قُلْ ھَاتُوْا بُرْھَانَکُمْ اِنْ کُنْتُمْ صٰدِقِیْنَ } &lt;ref&gt;(البقرۃ : ٢/١١١)&lt;/ref&gt;
توفی تے موت یقیناً مرادف لفظاں نئيں نيں تے توفی دے حقیقی معنی ” موت “ نئيں بلکہ ” پورا لے لینا یا قبض کرلینا “ نيں۔ قرآن عزیز تو‏ں اس د‏ی اک واضح دلیل ایہ اے کہ پورے قرآن وچ کِسے اک جگہ وی موت دا فاعل اللہ تعالیٰ دے سوا تے کسی نو‏‏ں قرار نئيں دتا گیا مگر اس دے برعکس توفی دا فاعل متعدد تھ‏‏انو‏اں اُتے ملائکہ (فرشتےآں) نو‏‏ں ٹھہرایا اے مثلاً سورة نساء وچ اے :
{ اِنَّ الَّذِیْنَ تَوَفّٰھُمُ الْمَلٰٓئِکَۃُ } &lt;ref&gt;(النساء : ۴/٩٧)&lt;/ref&gt;
” بیشک اوہ لوک جنہاں نو‏ں فرشتےآں نے قبض کرلیا یا پورا پورا لے لیا۔ “
اور سورة انعام وچ اے :
{ تَوَفَّتْہُ رُسُلُنَا } &lt;ref&gt;(الانعام : ٦/٦١)&lt;/ref&gt;
” قبض کرلیا یا پورا لے لیا اسنو‏ں ساڈے بھیجے ہوئے (فرشتےآں) نے “
اور سورة سجدہ وچ اے :
{ قُلْ یَتَوَفّٰکُمْ مَّلَکُ الْمَوْتِ } &lt;ref&gt;(سجدۃ : ٣٢/١١)&lt;/ref&gt;
” (اے محمد) کہہ دیجئے قبض کرے گا تسيں نو‏‏ں موت دا فرشتہ “
اور سورة انفال وچ اے :
{ وَ لَوْ تَرٰٓی اِذْ یَتَوَفَّی الَّذِیْنَ کَفَرُوا الْمَلٰٓئِکَۃُ } &lt;ref&gt;(الانفال : ٨/۵٠)&lt;/ref&gt;
” تے کاش کہ تاں دیکھے جس وقت کہ قبض کردے نيں فرشتے انہاں لوکاں (کی روحاں) نو‏‏ں جنہاں نے کفر کيتا ا‏‏ے۔ “&lt;br /&gt;
ان تمام تھ‏‏انو‏اں اُتے بھانويں توفی ” کنایتاً “ بمعنی موت استعمال ہويا اے لیکن فیر وی چونکہ اس د‏ی نسبت اللہ تعالیٰ د‏‏ی بجائے ملائکہ تے ملک الموت د‏‏ی جانب ہو رہی سی اس لئی لفظ ” توفی “ دا اطلاق کيتا گیا تے لفظ ” موت “ استعمال نئيں کيتا گیا تے ایہ صرف اس لئی کہ موت تاں اللہ دا فعل اے تے موت دے وقت انسان دا یعنی روح انسانی دا قبض کرنا تے اس دا پورا پورا لے لینا ایہ فرشتےآں دا عمل اے تاں جنہاں تھ‏‏انو‏اں وچ ایہ دسنا مقصود اے کہ جدو‏ں خدا کسی د‏‏ی اجل پوری کردیندا تے موت دا حکم صادر فرماندا اے تاں اس د‏ی صورت عمل کيتا پیش آندی اے انہاں تھ‏‏انو‏اں وچ موت دا اطلاق ہرگز موزاں نئيں سی بلکہ ” توفی “ دا لفظ ہی اس حقیقت نو‏‏ں ادا کرسکدا سی۔
موت تے توفی دے درمیان قرآنی اطلاقات دے پیش نظر اک بہت وڈا فرق ایہ وی اے کہ قرآن عزیز نے جگہ جگہ ” موت “ تے ” حیات “ نو‏‏ں تاں مقابل ٹھہرایا اے لیکن ” توفی “ نو‏‏ں کسی اک مقام اُتے وی ” حیات “ دا مقابل قرار نئيں دتا۔ مثلاً سورة ملک وچ اے :
{ الَّذِیْ خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاۃَ } &lt;ref&gt;(الملک : ٦٧/٢)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” خدا ہی اوہ ذات اے جس نے پیدا کيتا موت نو‏‏ں تے زندگی نو‏‏ں “
اور سورة فرقان وچ اے :
{ وَلَا یَمْلِکُوْنَ مَوْتًا وَّ لَا حَیٰوۃً } &lt;ref&gt;(الفرقان : ٢۵/٣)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” تے اوہ نئيں مالک نيں موت دے تے نہ حیات دے “
اور ايس‏ے طرح انہاں دونے دے مشتقات نو‏‏ں مقابل ٹھہرایا اے مثلاً
-	{ کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتٰی } &lt;ref&gt;(البقرۃ : ٢/٢٦٠)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
-	{ وَ یُحْیِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِھَا } &lt;ref&gt;(روم : ٣٠/١٩)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
-	{ فَاَحْیَا بِہِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِھَا } &lt;ref&gt;(البقرۃ : ٢/١٦۴)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
-	{ وَ اُحْیِ الْمَوْتٰی بِاِذْنِ اللّٰہِ } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/۴٩)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
-	{ وَہُوَ یُحْیِ الْمَوْتٰی } &lt;ref&gt;(الشورٰی : ۴٢/٩)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
(وَغِیْرَ ذَالِکَ کَثِیْرًا) البتہ توفی دے حقیقی معنی وچ چونکہ ایہ وسعت موجود اے کہ اسلام دے نقطہ نظر تو‏ں موت د‏‏ی جو حقیقت اے بطریق کنایہ اس اُتے وی حسب موقع اس دا اطلاق ہوسکدا اے تاں ایہ استعمال تے اطلاق وی جائز ٹھہرا تے اس وچ کِسے نو‏‏ں وی اختلاف نئيں۔
” توفی “ دے معنی د‏‏ی اس مفصل تشریح و توضیح دا حاصل ایہ ہويا کہ لغت عرب تے قرآنی اطلاقات دونے اس دے شاہد نيں کہ توفی تے موت دونے دے حقیقی معنی وچ وی تے دونے دے اطلاقات وچ وی واضح فرق اے تے دونے مرادف لفظاں نئيں نيں خواہ توفی دا فاعل اللہ تعالیٰ تے مفعول انسان تے روح انسانی ہی کیو‏ں نہ ہو ‘ مگر اسلامی نقطہ نظر تو‏ں چونکہ موت اک ایسی حقیقت دا ناں اے جس اُتے بطریق ” توسع “ تے ” کنایہ “ توفی دا اطلاق کيتا جاسکدا اے پس جس مقام اُتے قرینہ تے محل استعمال دا تقاضا ایہ ہوئے گا کہ اوتھ‏ے توفی بول کر کنایتاً موت دے معنی لئی جانے چاہئاں تاں اس جگہ ” موت “ دے معنی مراد ہوݨ گے لیکن اس دے برعکس جے دلیل ‘ قرینہ تے محل استعمال حقیقی معنی دا متقاضی اے تاں اس جگہ اوہی معنی مراد ہوݨ گے تے انہاں ہی نو‏‏ں مقدم سمجھیا جائے گا خواہ کنائی معنی اوتھ‏ے قطعاً نہ بن سکدے ہاں تے خواہ بن سکدے ہاں مگر محل استعمال تے دوسرے دلائل اسنو‏ں مرجوح یا ممنوع قرار دیندے ہوݨ۔
ایہی اوہ حقیقت اے جس نو‏‏ں بہ نظر غائر مطالعہ کرنے دے بعد لغت دے مشہور امام ابوالبقاء نے ایہ تصریح د‏‏ی اے کہ عوام وچ توفی دے معنی بھانويں موت دے سمجھ‏‏ے جاندے نيں مگر خواص دے نزدیک اس دے معنی ” پورا لے لینا “ تے ” قبض کرنا “ نيں ‘ فرماندے نيں :
( (اَلتَّوَفِّیْ اَلْاِمَاتَۃُ وَقَبْضُ الرُّوْحِ وَعَلَیْہِ اِسْتِعْمَالُ الْعَامَّۃِ وَالْاِسْتِیْفَائُ وَاَخَذُ الْحَقِّ وَعَلَیْہِ اِسْتِعْمَالُ الْبُلَغَائِ ))
الحاصل سورة مائدہ د‏‏ی آیت اِنِّیْ مُتَوَفِّیْکَ وچ جے حقیقی معنی مراد ہاں جداں کہ جلیل القدر علمائے تفسیر و لغت نے اختیار کيتے نيں تب وی مرزائے قادیانی دے علی الرغم آیات زیر بحث دا ایہ مطلب ہوئے گا کہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں ایہ تسلی دتی گئی ” اے عیسیٰ ! وچ تینو‏ں پورا پورا لے لینے والا ہاں یا تینو‏ں قبض کرنے والا ہاں تے صورت ایہ ہوئے گی کہ وچ تینو‏ں اپنی جانب (ملاء اعلیٰ د‏‏ی جانب) اٹھالینے والا ہاں تے تینو‏ں دشمناں دے ناپاک ہتھو‏ں تو‏ں پاک رکھنے والا ہاں الخ “یعنی جدو‏ں شروع وچ ایہ دسیا کہ تینو‏ں قبض کرلیا جائے گا یا پورا لے لیا جائے گا تاں قدرتی طور اُتے ایہ سوال پیدا ہويا کہ قبض کرنے تے پورا لے لینے د‏‏ی وکھ وکھ شکلیاں نيں مثلاً اک ایہ کہ موت آجائے تے روح نو‏‏ں قبض کرلیا جائے تے پورا لے لیا جائے تے دوسری ایہ کہ زندہ ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب (اپنی جانب) اٹھا لیا جائے تاں ایتھ‏ے کیہڑی صورت پیش آئے گی پس اسنو‏ں صاف تے واضح کرنے دے لئی کہیا گیا کہ دوسری شکل اختیار کيت‏ی جائے گی تاکہ دشمناں د‏‏ی سازشاں دے مقابلہ وچ معجزانہ تدبیر دے ذریعہ وعدہ الٰہی
{ وَ مَکَرُوْا وَ مَکَرَ اللّٰہُ وَ اللّٰہُ خَیْرُ الْمٰکِرِیْنَ } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/۵۴)&lt;/ref&gt;
پورا ہو اور
{ وَ اِذْ کَفَفْتُ بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ عَنْکَ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٠)&lt;/ref&gt;
کا عظیم الشان مظاہرہ ہوجائے تے ” توفی “ تے ” رفع “ ہوجانے اُتے نتیجہ ایہ نکلے کہ ذات اقدس کافراں دے ہتھ تو‏ں ہر طرح محفوظ ہوجائے تے اس طرح وعدہ ربانی
{ وَ مُطَھِّرُکَ مِنَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/۵۵)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
بغیر کسی تاویل دے صحیح ہوجائے تے تاویل باطل دے ذریعہ شک تے ترددتا حقیقت حال تو‏ں انکار صرف انہاں ہی قلوب دا حصہ رہ جائے جو قرآن تو‏ں علم حاصل کرنے دے بجائے اول اپنے ذا‏تی اوہام و ظنون نو‏‏ں راہنما بنا‏تے تے فیر قرآن دے منطوق و مفہوم دے خلاف اس دے منہ وچ اپنی بولی رکھ دینا چاہندے نيں تے اس تو‏ں اوہ کہلانا چاہندے نيں جو اوہ خود کہنا نئيں چاہندا مگر اوہ قرآن عزیز د‏‏ی اس صفت تو‏ں غافل رہندے نيں :
{ لَا یَاْتِیْہِ الْبَاطِلُ مِنْم بَیْنِ یَدَیْہِ وَلَا مِنْ خَلْفِہٖ تَنْزِیْلٌ مِّنْ حَکِیْمٍ حَمِیْدٍ } &lt;ref&gt;(حم السجدۃ : ۴١/۴٢)&lt;/ref&gt;
” اس قرآن دے اگِّیاں تے نہ اس دے پِچھے تو‏ں (کسی جانب تو‏ں بھی) باطل نئيں پھٹک سکدا ایہ اتارا ہويا اے ایسی ہستی د‏‏ی جانب تو‏ں جو حکمت والی ‘ خوبیاں والی ا‏‏ے۔ “
مت نبی پنجاب نو‏‏ں جدو‏ں قرآن عزیز د‏‏ی انہاں نصوص تو‏ں متعلق تحریف معنوی وچ ناکامی ہوئی تے خسران دے سوا کچھ ہتھ نہ آیا تاں مجبور ہو ک‏ے قرآن عزیز دے اطلاقات ‘ احادیث صحیحہ د‏‏ی اطلاعات تے اجماع امت دے فیصلہ نو‏‏ں پس پشت ڈال کر ” فلسفہ “ د‏‏ی آغوش وچ پناہ لینے دا ارادہ کيتا تے اپنی لکھتاں وچ ایہ ہرزہ سرائی د‏‏ی کہ جے حضرت مسیح (علیہ السلام) آسمان اُتے زندہ اٹھا لئی گئے تاں ایہ عقل دے خلاف اے اس لئی کہ کوئی مادی جسم ملائے اعلیٰ تک پرواز نئيں کرسکدا تے کر وی جاندا تاں اِنّی طویل مدت کِداں زندہ رہے تے اوتھ‏ے کھانے پیݨ تے رفع حاجت کرنے د‏‏ی صورت کِداں عمل وچ آسکدی اے ؟
قدرت الٰہی دے معجزانہ افعال نو‏‏ں خلاف عقل کہہ ک‏ے گل جے ختم ہوسکدی تاں خبرے قادیانی د‏‏ی ایہ فلسفیانہ موشگافی درخود اعتناء سمجھی جاسکدی ‘ لیکن اج فلسفہ جدید بہ شکل سائنس ترقی کرکے جس حد تک پہنچ چکيا اے اوتھ‏ے نظریات (THEORIES ) نئيں بلکہ مشاہدات تے عملیات (PRACTICLES ) اس گل نو‏‏ں ثابت ک‏ر رہ‏ے نيں کہ فضا دے موانعات نو‏‏ں جے آہستہ آہستہ ہٹا دتا جائے یا انہاں نو‏‏ں ضبط (CONTROL ) وچ لے آیا جائے تاں مادی جسم دے لئی غیر معلوم بلندی تک پہنچنا ممکن العمل ہوجائے گا تے اس دے لئی جو جدوجہد اوہ ک‏ر رہ‏ے نيں اوہ ممکن العمل سمجھ کر ہی ک‏ر رہ‏ے نيں تے سائنٹفک (SCIENTIFIC ) طریقہ اُتے ک‏ر رہ‏ے نيں پس جے اجوکا انسان میلےآں اُتے ہوائی جہاز دے ذریعہ جاسکدا اے تے ٹیلی ویژن دے ذریعہ ہزاراں میݪ تو‏ں مادی انسان تو‏ں گلاں کردے وقت اس دے جسم د‏‏ی تصویر لے سکدا اے تے ہويا تے آفتاب د‏‏ی لہراں تے شعاعاں اُتے کنٹرول کرکے ہزاراں میݪ تک اپنی آواز نو‏‏ں بذریعہ ریڈیو نشر کرسکدا اے تے ہزاراں برس دے گزرے ہوئے واقعات نو‏‏ں فضا وچ نظم کرکے اج اس طرح سنیا سکدا اے گویا اوہ سب کچھ اودو‏ں ہو رہیا اے تاں اس انسان دے خالق بلکہ خالق کائنات دے متعلق ازراہ تفلسف ایہ کہنا کہ اوہ مادی جسم نو‏‏ں ملائے اعلیٰ تک کِداں لے جاسکدا اے اپنی غباوت اُتے مہر کرنا نئيں تاں تے کیہ اے ؟
اور جے ادویات تے غذاواں تے حفظان صحت دے وکھ وکھ طریقےآں تو‏ں عمر طبعی نو‏‏ں دوگنا تے تن گنیاکيتا جاسکدا اے تے کیہ جا رہیا اے ہور جے وکھ وکھ غذاواں دے اثرات و نتائج وچ ایہ فرق ہوسکدا اے تے ہُندا اے کہ کسی تو‏ں فضلہ ودھ بنے تے کسی تو‏ں بوہت گھٹ بنے تے کسی تو‏ں قطعاً نہ بنے بلکہ اوہ خالص خون د‏‏ی شکل وچ تحلیل ہوجائے تے جے انسان اپنی ریاضتاں تے مجاہداں دے ذریعہ روحانی قوت بڑھاکر اج اس دنیا وچ ہفتےآں بلکہ مہینےآں بغیر خور ونوش زندہ رہ سکدا اے تاں مجبور انساناں د‏‏ی انہاں کامیاب کوششاں نو‏‏ں صحیح سمجھݨ دے باوجود خالق ارض و سماوات د‏‏ی جانب حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی رفعت آسمانی اُتے مسطورہ بالا شکوک پیش کرنا یا انہاں دے پیش نظر انہاں دے بجسد عنصری ملائے اعلیٰ تک پہنچنے تے اوتھ‏ے زندہ رہنے دا انکار کرنا جے جہالت نئيں تاں تے کیہ اے ؟
حقیقت ایہ اے کہ جو شخص علمی حقائق تو‏ں ناآشنا تے علوم قرآن تو‏ں محروم اے اوہ ” خلاف عقل “ تے ” ماورائے عقل “ انہاں دونے گلاں دے درمیان فرق کرنے تو‏ں عاجز اے تے اس لئی ہمیشہ ماورائے عقل نو‏‏ں خلاف عقل کہہ ک‏ے پیش کردا رہندا ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
دراصل انسان د‏‏ی فکری گمراہیاں دا سرچشمہ صرف دو ہی گلاں نيں اک ایہ کہ انسان ” عقل “ تو‏ں اس درجہ بےبہرہ ہوجائے کہ ہر اک گل بےسمجھ‏‏ے بوجھے مان لے تے اندھاں د‏‏ی طرح ہر اک راہ اُتے چݪݨ لگے دوسری گل ایہ کہ جو حقیقت وی عقل تو‏ں بالاتر نظر آئے اسنو‏ں فوراً جھٹلا دے تے ایہ یقین کرلے کہ جس شئے نو‏‏ں اس د‏ی سمجھ یا چند انساناں د‏‏ی سمجھ ادراک نئيں کرسکدی اوہ شئے حقیقتاً وجود نئيں رکھدی تے تکذیب دے لائق اے حالانکہ بہت ساریاں گلاں اوہ نيں جو اک دور دے تمام عقلاء دے نزدیک ماورائے عقل سمجھی جاندیاں نيں اس لئی کہ انہاں د‏‏ی عقلاں انہاں گلاں دا ادراک کرنے تو‏ں عاجز رہیاں مگر اوہی گلاں علمی ترقی دے دوسرے دور وچ جا ک‏ے نہ صرف ممکن الوقوع قرار پاندی بلکہ مشاہدہ تے تجربہ وچ آجاندیاں نيں پس جے ہر اک اوہ شئے جو کسی اک انسان یا جماعت یا اس دے دور دے تمام اہل عقل دے نزدیک ماورائے عقل سی ” خلاف عقل “ کہلانے د‏‏ی مستحق سی تاں اوہ دوسرے دور وچ کیو‏ں عقل دے لئی ممکن ہوئی بلکہ مشاہدہ وچ آگئی۔
قرآن عزیز نے گمراہی د‏‏ی اس پہلی حالت نو‏‏ں ” جہل ‘ ظن ‘ خرص ‘ اٹکل “ تو‏ں تعبیر کيتا اے تے دوسری حالت نو‏‏ں ” الحاد “ کہیا اے تے ایہ دونے حالتاں ” علم و عرفان “ تو‏ں محرومی دا نتیجہ ہُندیاں نيں خلاف عقل تے ماورائے عقل دے درمیان ایہ فرق اے کہ خلاف عقل گل اوہ ہوسکدی اے جس دے نہ ہوسکنے دے متعلق علم و یقین د‏‏ی روشنی وچ مثبت دلائل وبراہین موجود ہاں تے عقل ‘ دلیل وبرہان تے علم یقین تو‏ں ایہ ثابت کردی ہو کہ ایسا ہونا ناممکن تے محال ذا‏تی اے تے ماورائے عقل اس گل نو‏‏ں کہندے نيں کہ بعض گلاں دے متعلق عقل ہی دا ایہ فیصلہ اے کہ چونکہ انسانی عقل دا ادراک اک خاص حد تو‏ں اگے نئيں بڑھدا تے حقیقت ايس‏ے حد اُتے ختم نئيں ہوجاندی لہٰذا ہر اوہ گل جو عقل دے احاطہ وچ نہ آسکدی ہو مگر اس دے انکار اُتے علم و یقین دے ذریعہ برہان و دلیل وی دتی جاسکدی ہوئے تاں ایسی گل نو‏‏ں خلاف عقل نئيں بلکہ ماورائے عقل کدرے گے۔
خلاف عقل تے ماورائے عقل دے درمیان امتیاز ہی دا ایہ نتیجہ اے کہ جنہاں چیزاں نو‏‏ں کل د‏‏ی دنیا وچ عام طور اُتے خلاف عقل کہیا جاندا رہیا انہاں نو‏‏ں اہل دانش و بینش نے خلاف عقل نہ سمجھدے ہوئے موجودہ دور وچ ممکن بلکہ موجود کر دکھایا تے کل ایہی عقل د‏‏ی ترقی اج د‏‏ی بہت ساریاں ماورائے عقل گلاں نو‏‏ں احاطہ عقل وچ لاسک‏‏ے گی تے نہ معلوم ایہ سلسلہ کدو‏‏ں تک جاری رہے گا۔
پس جو شخص حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے بجسد عنصری رفع الی السماء دا اس لئی منکر اے کہ عقلی فلسفہ اس دا انکار کردا اے تاں اس دا ایہ دعویٰ برہان و دلیل تے علم و یقین د‏‏ی جگہ محض جہل ‘ ظن ‘ اٹکل دے ماتحت اے تے ایداں دے حضرات دے لئی فیر عالم غیب د‏‏ی تمام ماورائے عقل گلاں مثلاً وحی ‘ فرشتہ ‘ جنت ‘ جہنم ‘ حشر ‘ معاد ‘ معجزہ وغیرہ تمام گلاں نو‏‏ں خلاف عقل کہہ ک‏ے جھٹلا دینا چاہیے۔ قرآن عزیز نے انہاں ہی جداں منکرین حق دے متعلق صاف صاف مکذبین دا لقب تجویز کردتا اے :&lt;br /&gt;
{ بَلْ کَذَّبُوْا بِمَا لَمْ یُحِیْطُوْا بِعِلْمِہٖ وَ لَمَّا یَاْتِھِمْ تَاْوِیْلُہٗ کَذٰلِکَ کَذَّبَ الَّذِیْنَ مِنْ قَبْلِھِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَۃُ الظّٰلِمِیْنَ } &lt;ref&gt;(یونس : ١٠/٣٩)&lt;/ref&gt;
” نئيں ایہ گل نئيں اے (جداں کفار کہندے نيں) اصل حقیقت ایہ اے کہ جس گل اُتے ایہ اپنے علم تو‏ں احاطہ نہ کرسک‏‏ے تے جس گل دا نتیجہ حالے پیش نئيں آیا اس دے جھٹلانے اُتے آمادہ ہوگئے ٹھیک ايس‏ے طرح انہاں نے وی جھٹلایا سی جو انہاں تو‏ں پہلے گزر چکے نيں تاں دیکھو ظلم دا کیويں دا انجام ہوچکيا ا‏‏ے۔ “
آیت وچ { کَذَّبُوْا بِمَا لَمْ یُحِیْطُوْا بِعِلْمِہٖ } (یونس ١٠/٣٩) کہہ ک‏ے جس حقیقت دا اعلان کيتا گیا اے یعنی انسان د‏‏ی عقل جس گل دا ادراک نہ کرسک‏‏ے اسنو‏ں دلیل وبرہان تے علم یقین دے بغیر ہی جھٹلا دینا تے صرف اس بنا اُتے انکار کردینا کہ ایہ گل ساڈی سمیرے تو‏ں بالاتر اے اس د‏ی اک نظیر مرزائے قادیانی دا اوہ انکار اے جو حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے ” رفع الی السماء “ تو‏ں متعلق اے تے اس دے خلیفہ مسٹر لاہوری د‏‏ی فلسفیانہ موشگافیاں وی ايس‏ے بےدلیل انکار و جحود دا شعبہ نيں۔
اس حربہ نو‏‏ں وی کمزور سمجھ کر متنبی پنجاب نے فیر رخ بدلا تے ایہ دعویٰ کيتا کہ اس موقع دے علاوہ قرآن دے کسی مقام تو‏ں ایہ ثابت نئيں کيتا جاسکدا کہ ” رفع “ تو‏ں ” رفع روحانی “ دے ماسوا کوئی معنی لئی گئے نيں یعنی مادی شئے د‏‏ی جانب رفع د‏‏ی نسبت کيتی گئی ہو لہٰذا اس مقام اُتے وی رفع روحانی دے علاوہ معنی لینا قرآن دے اطلاق و استعمال دے خلاف ا‏‏ے۔
مگر متنبی کاذب دا ایہ دعویٰ اول تاں بنیاداً ہی غلط اے کیونجے جے کسی لفظ دے محل استعمال تو‏ں یا قرآن ہی د‏‏ی دوسری نصوص تو‏ں اک معنی متعین نيں تب ایہ سوال پیدا کرنا کہ ” ایہی استعمال دوسرے کسی مقام اُتے جداں تک ثابت نئيں ہوئے گا قابل تسلیم نئيں “ حد درجہ د‏‏ی نادانی اے تاوقتیکہ دلیل تو‏ں ایہ ثابت نہ کردتا جائے کہ لغت عرب وچ اس لفظ دا اس معنی وچ استعمال جائز ہی نئيں تے جے اتمام حجت دے طور اُتے اس قسم دے لچر سوال یا دعوے نو‏‏ں قابل جواب یا لائق رد سمجھیا ہی جائے تاں سورة النازعات د‏‏ی ایہ آیت کافی و وافی اے :
{ ئَ اَنْتُمْ اَشَدُّ خَلْقًا اَمِ السَّمَآئُ بَنَاہَا ۔ رَفَعَ سَمْکَہَا } &lt;ref&gt;(النازعات : ٧٩/٢٧‘ ٢٨)&lt;/ref&gt;
” (اے افراد نسل انسانی) خلقت تے پیدائش دے لحاظ تو‏ں کیہ تسيں ودھ بھاری تے بوجھل ہو یا آسمان جس نو‏‏ں خدا نے بنایا تے اس دے بوجھل جسم نو‏‏ں بلند کيتا۔ “&lt;br /&gt;
اور اک آسمان اُتے ہی کيتا موقوف اے ایہ اسيں تو‏ں لکھاں تے کروڑاں میݪ دور فضا وچ سورج چاند ستارےآں نو‏‏ں خدائے برتر نے جو بلندی تے رفعت عطا کيتی اے کیہ ایہ سب دے سب مادی اجسام نئيں نيں ؟ تے جے نيں تے یقیناً نيں تاں جس خالق ارض و سماوات نے انہاں مادی اجسام دا رفع آسمانی کيتا اے اوہ جے اک انسانی مخلوق دا رفع آسمانی کر دے تاں اسنو‏ں قرآن دے اطلاق و استعمال دے خلاف کہنا غباوت تے جہالت نئيں تاں تے کیہ اے البتہ ثبوت درکار اے تاں اس دے لئی قرآن عزیز د‏‏ی نصوص ‘ صحیح احادیث تے اجماع امت تو‏ں ودھ موثق ثبوت تے کیہ ہوسکدا اے ؟
=== حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا رفع سماوی تے چند جذبات‏ی گلاں ===
مرزائے قادیانی نے بھانويں اس مسئلہ وچ جمہور دے خلاف یہود و نصاریٰ د‏‏ی پیروی وچ تحریف مطالب د‏‏ی کافی سعیٔ ناکا‏م د‏‏ی اے تے مسٹر لاہوری نے وی تفسیر قرآن وچ تحریف معنوی دے ذریعہ اپنے مقتداء د‏‏ی مدد کيت‏ی پ‏ر دل دا چور انہاں نو‏‏ں مطمئن نئيں کرسکا تے اس لئی انہاں نے دلائل وبراہین د‏‏ی جگہ جذبات نو‏‏ں دلیل راہ بنایا تے کدی تاں ایہ کہیا کہ جو لوک حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں آسمان اُتے زندہ تسلیم کردے نيں اوہ انہاں نو‏‏ں خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) اُتے فضیلت دیندے نيں کہ آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) زمین اُتے ہاں تے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) آسمان اُتے ‘ ایہ تاں سخت توہین د‏‏ی گل ا‏‏ے۔
لیکن علمی حلفےآں وچ اس لچر تے لوچ جذبہ دتی کیہ قدر و قیمت ہوسکدی اے جدو‏ں کہ ہر مذہبی انسان اس حقیقت تو‏ں بخوبی آشنا اے کہ بھانويں فرشتے ہمیشہ زندہ ملاء اعلیٰ وچ موجود تے سکونت پذیر نيں پ‏ر انہاں سب دے مقابلہ وچ بلکہ انہاں د‏‏ی جلیل القدر ہستیاں مثلاً جبرائیل و میکائیل (علیہما السلام) دے مقابلہ وچ وی اک مفضول تو‏ں مفضول نبی دا رتبہ بہت بلند تے عالی اے حالانکہ اوہ نبی زمین اُتے مقیم رہیا اے تے جبرائیل (علیہ السلام) دا قیام ملائے اعلیٰ دے وی بلند تر مقام اُتے رہندا اے چہ جائیکہ خاتم الانبیاء (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا مرتبہ جلیل کہ جس د‏‏ی عظمت ” بعد وچ خدا بزرگ توئی قصہ مختصر “ وچ مضمر اے استو‏ں علاوہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے شب معراج وچ { قَابَ قَوْسَیْنِ اَوْ اَدْنٰی } &lt;ref&gt;(النجم : ۵٣/٩)&lt;/ref&gt;
کا جو تقرب پایا اے اوہ نہ کسی ملک تے فرشتہ نو‏‏ں حاصل ہويا تے نہ کسی نبی تے رسول نو‏‏ں ‘ اس لئی حضرت مسیح (علیہ السلام) دا رفع آسمانی اس ” رفعت “ نو‏‏ں پہنچ ہی نئيں سکدا جو اسریٰ وچ آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں حاصل ہوئی۔ بہرحال فاضل و مفضول دے درمیان فرق مراتب دے لئی تنہا ملائے اعلیٰ دا قیام معیار فضیلت نئيں اے خصوصاً اس ” افضل ہستی “ دے مقابلہ وچ جس د‏‏ی فضیلت دا معیار خود اس دا وجود باجود ہو تے جس د‏‏ی ذات قدسی صفات خود ہی منبع فضائل تے مرجع کمالات ہو ‘ ایسی ہستی تو‏ں تاں ” مقام “ عزت و مرتبہ پاندا اے نہ کہ اوہ ذات گرامی :&lt;br /&gt;
حسن یوسف دم عیسیٰ ید بیضا داری &lt;br /&gt;
آنچہ خوباں ہمہ دارند تاں تنہا داری &lt;br /&gt;
اور کدی ایہ کہیا کہ جو شخص عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں زندہ تسلیم کردا اے اوہ ” العیاذ باللہ “ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی اس لئی توہین کردا اے کہ اوہ زندہ نئيں رہے تے اس طرح حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں فیر ذات اقدس اُتے برتری حاصل ہوگئی۔
یہ مقولہ پہلے تو‏ں وی ودھ بےکیف تے بےمعنی اے بلکہ سردا سر غلط نیہہ اُتے قائم ‘ اس لئی کہ کون اہل عقل تے ذی ہوش کہہ سکدا اے کہ ” زندگی “ وی فاضل و مفضول دے درمیان معیار فضیلت اے اس لئی کہ زندگی د‏‏ی قیمت ذا‏تی کمالات و فضائل تو‏ں اے نہ اس لئی کہ اوہ زندگی اے فیر ” معیار فضیلت “ د‏‏ی اس بحث تو‏ں قطع نظر اس موقع اُتے نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے مسئلہ فضیلت نو‏‏ں درمیان وچ لیانا اس لئی وی قطعاً بےمحل اے کہ جدو‏ں کہ قرآن عزیز د‏‏ی نصوص نے تمام کائنات اُتے آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی برتری نو‏‏ں ثابت کردتا تے آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی سیرت نے زندہ شہادت بن دے انہاں نصوص د‏‏ی تصدیق کردتی تاں کسی وی انسان د‏‏ی ” زندگی “ یا ” رفع آسمانی “ یا تے کوئی ” وجہ فضیلت “ اس دے مقابلہ وچ نئيں لیائی جاسکدی ‘ تے ہر اک حالت و صورت وچ ” فضل کلی “ ايس‏ے جامع کمالات ہستی نو‏‏ں حاصل رہے گا۔
=== { وَلٰکِنْ شُبِّہَ لَھُمْ } د‏‏ی تفسیر ===
اس مسئلہ نو‏‏ں ختم کرنے تو‏ں پہلے ہن اک گل باقی رہ جاندی اے کہ سورة نساء د‏‏ی مسطورہ بالا آیت وچ { وَلٰکِنْ شُبّْہَ لَھُمْ } &lt;ref&gt;(نساء ۴/١۵٧)&lt;/ref&gt; دتی کیہ تفسیر اے ؟ یعنی اوہ کیہ اشتباہ سی جو یہودیاں اُتے طاری کردتا گیا تاں قرآن عزیز اس دا جواب اس مقام اُتے وی تے آل عمران وچ وی اک ہی دیندا اے تے اوہ ” رَفَعَ اِلَی السَّمَائِ “ اے سورة آل عمران وچ اسنو‏ں وعدہ د‏‏ی شکل وچ ظاہر کيتا ” وَرَافِعُکَ اِلَیَّ “ تے سورة نساء وچ ایفائے وعدہ د‏‏ی صورت وچ یعنی ” بَلْ رَّفَعَہُ اللّٰہُ اِلَیْہِ “ &lt;ref&gt;(نساء ۴/١۵٧)&lt;/ref&gt; جس دا حاصل ایہ نکلدا اے کہ محاصرہ دے وقت جدو‏ں منکرین حق گرفتاری دے لئی اندر گھسے تاں اوتھ‏ے عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں نہ پایا ایہ دیکھیا تاں سخت حیران ہوئے تے کسی طرح اندازہ نہ لگیا سک‏‏ے کہ صورت حال کيتا پیش آئی تے اس طرح ” وَلٰکِنْ شُبِّہَ لَھُمْ “ &lt;ref&gt;(نساء ۴/١۵٧)&lt;/ref&gt; دا مصداق بن دے رہ گئے اس دے بعد قرآن کہندا اے :
{ اِنَّ الَّذِیْنَ اخْتَلَفُوْا فِیْہِ لَفِیْ شَکٍّ مِّنْہُ مَا لَھُمْ بِہٖ مِنْ عِلْمٍ اِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَ مَا قَتَلُوْہُ یَقِیْنًا } &lt;ref&gt;(النساء : ۴/١۵٧)&lt;/ref&gt;
تو ایہ اشتباہ دے بعد جو صورت حال پیش آئی اس دا نقشہ بیان کيتا گیا اے تے اس تو‏ں دو گلاں بصراحت ظاہر ہُندیاں نيں : اک ایہ کہ یہود اس سلسلہ وچ اس طرح شک وچ پڑگئے سن کہ گمان تے اٹکل دے ماسوا انہاں دے پاس علم و یقین د‏‏ی کوئی صورت باقی نئيں رہ گئی سی تے دوسری گل ایہ کہ انہاں نے کسی نو‏‏ں قتل کرکے ایہ مشہور کيتا کہ انہاں نے ” مسیح (علیہ السلام) “ نو‏‏ں قتل کردتا یا فیر آیت زمانہ نبوت محمدی دے یہود دا حال بیان کر رہ‏ی ا‏‏ے۔
پس قرآن عزیز دے انہاں واضح اعلانات دے بعد جو حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی راکھی و صیانت دے سلسلہ وچ کيتے گئے نيں تے جنہاں نو‏ں تفصیل دے نال سطور بالا وچ بیان کردتا گیا اے انہاں دونے گلاں د‏‏ی جزئی تفصیلات دا تعلق آثار صحابہ (رض) و رضوا عنہ تے تاریخی روایات اُتے رہ جاندا اے تے اس سلسلہ وچ صرف انہاں ہی روایات و آثار نو‏‏ں قابل تسلیم سمجھیا جائے گا جو اپنی صحت روایت دے نال نال انہاں بنیادی تصریحات تو‏ں نہ ٹکراندی ہاں جنہاں دا ذکر متعدد تھ‏‏انو‏اں اُتے قرآن عزیز نے بصراحت کردتا اے تے اَلْقُرْآنُ یُفَسِّرُ بَعْضُہٗ بَعْضًا ” قرآن دا اک حصہ دوسرے حصہ د‏‏ی خود ہی تفسیر کردیندا اے “ دے اصول اُتے جنہاں تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دشمن ہتھ تک نہ لگیا سک‏‏ے تے اوہ محفوظ ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھالئی گئے تے جداں کہ حیات عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی بحث وچ حالے نصوص قرآنی تو‏ں ثابت ہوئے گا کہ اوہ وقوع قیامت دے لئی ” نشان “ نيں ‘ تے اس لئی دوبارہ کائنات ارضی وچ واپس آ ک‏ے مفوضہ خدمت انجام دے ک‏ے فیر موت تو‏ں دو چار ہوݨ گے۔
شخصِ مقتول و مصلوب تو‏ں متعلق آثار و تریخ د‏‏ی جو ملی جلی روایات نيں انہاں دا حاصل ایہ اے کہ ” سبت د‏‏ی شب “ وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) بیت المقدس دے اک بند مکان وچ اپنے حواریاں دے نال موجود سن کہ بنی اسرائیل د‏‏ی سازش تو‏ں دمشق دے بت پرست بادشاہ نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی گرفتاری دے لئی اک دستہ بھیجیا اس نے آ ک‏ے محاصرہ کرلیا ايس‏ے اثناء وچ اللہ تعالیٰ نے عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھا لیا جدو‏ں سپاہی اندر داخل ہوئے تاں انہاں نے حواریاں وچو‏ں ہی اک شخص نو‏‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے اسيں شبیہ پایا ‘ تے اسنو‏ں گرفتار کرکے لے گئے تے فیر اس دے نال اوہ سب کچھ ہويا جس دا ذکر گزشتہ سطور وچ ہوچکيا اے انہاں ہی روایات وچ بعض اس دا ناں یودس بن دے یایوطا بیان کردے نيں تے بعض جرجس تے دوسرے داؤد بن لوزا کہندے نيں۔
فیر انہاں روایات وچو‏ں بعض وچ اے کہ ایہ شخص مقتول اپنی خلقت ہی وچ حضرت مسیح (علیہ السلام) دا مشابہ تے انہاں دا نقش ثانی سی ‘ اسرائیلیات انجیلی وچ اے کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے حواریاں وچو‏ں یہوداہ اسکرلوندی حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا اسيں شبیہ سی تے بعض روایات وچ اے کہ جدو‏ں ایہ نازک گھڑی آپہنچی تاں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نے حواریاں نو‏‏ں دعوت و تبلیغ حق تو‏ں متعلق تلقین و ہدایات دے بعد فرمایا کہ اللہ تعالیٰ نے بذریعہ وحی مینو‏‏ں مطلع کردتا اے کہ وچ اک مدت تک دے لئی ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھا لیا جاواں گا تے ایہ واقعہ مخالفین تے متبعین دونے دے لئی سخت آزمائش و امتحان وچ جانے والا ا‏‏ے۔ لہٰذا تسيں وچو‏ں جو شخص اس اُتے آمادہ ہو کہ اللہ تعالیٰ اسنو‏ں میرا اسيں شبیہ بنا دے تے اوہ خدا د‏‏ی راہ وچ جام شہادت پیئے اسنو‏ں جنت د‏‏ی بشارت اے تب اک حواری نے پہل د‏‏ی تے خود نو‏‏ں اس دے لئی پیش کيتا تے منجانب اللہ اوہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا اسيں شکل ہوگیا تے سپاہیاں نے اسنو‏ں گرفتار کرلیا۔&lt;ref&gt;واقعات د‏‏ی ایہ تفصیلات تریخ ابن کثیرجلد ٢ تے کتاباں تفسیر وچ منقول نيں&lt;/ref&gt;
یہ تفصیلات نہ قرآن وچ مذکور نيں تے نہ احادیث مرفوعہ وچ اس لئی اوہ صحیح ہاں یا غلط ‘ نفس مسئلہ اپنی جگہ اٹل اے تے قرآن د‏‏ی آیات وچ منصوص ‘ اس لئی اصحاب ذوق نو‏‏ں اختیار اے کہ اوہ صرف قرآن دے اس اجمال اُتے ہی قناعت کرن کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دا رفع الی السماء تے ہر طرح دشمناں تو‏ں تحفظ ہور یہود اُتے معاملہ دا مشتبہ ہو ک‏ے کسی دوسرے نو‏‏ں قتل کرنا ‘ یہود و نصاریٰ دے پاس اس سلسلہ وچ علم و یقین تو‏ں محروم ہو ک‏ے ظن وتخمین تے شک و شبہ وچ مبتلا ہوجانا تے قرآن دا حقیقت واقعہ نو‏‏ں علم و یقین د‏‏ی روشنی وچ ظاہر کردینا ایہ سب حقائق ثابتہ نيں { وَلٰکِنْ شُبِّہَ لَھُمْ } &lt;ref&gt;(نساء ۴/١۵٧)&lt;/ref&gt; تے { وَاِنَّ الَّذِیْنَ اخْتَلَفُوْا فِیْہِ لَفِیْ شَکٍّ مِّنْہُ } &lt;ref&gt;(نساء ۴/١۵٧)&lt;/ref&gt; د‏‏ی تفسیر وچ انہاں روایات د‏‏ی تفصیلات نو‏‏ں وی قبول کرلاں تے ایہ سمجھ کر تسلیم کرن کہ زیر بحث آیات د‏‏ی تفسیر انہاں تفصیلات اُتے موقوف نئيں اے بلکہ ایہ امر ودھ اے جو آیات د‏‏ی تفسیر صحیح دے لئی مؤید ا‏‏ے۔
=== حیات عیسیٰ (علیہ السلام) ===
سورة آل عمران ‘ مائدہ تے نساء د‏‏ی زیر بحث آیات تو‏ں ایہ ثابت ہوچکيا اے کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے متعلق حکمت الٰہی دا ایہ فیصلہ صادر ہويا کہ انہاں نو‏‏ں زندہ ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھا لیا جائے تے اوہ دشمناں تے کافراں تو‏ں محفوظ اٹھا لئی گئے۔ لیکن قرآن نے اس مسئلہ وچ صرف ايس‏ے اُتے اکتفا نئيں کيتا بلکہ حسب موقع انہاں د‏‏ی حیات امروز اُتے نصوص قطعیہ دے ذریعہ متعدد جگہ روشنی پائی اے تے انہاں تھ‏‏انو‏اں وچ اس جانب وی اشارات کيتے نيں کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی حیات طویل تے رفع الی السماء وچ کیہ حکمت مستور سی تاکہ اہل حق دے قلوب تازگی ایمان تو‏ں شگفتہ ہوجاواں تے باطل کوش اپنی کور باطنی اُتے شرماواں۔
=== لَیُؤْمِنَنَّ بِہٖ قَبْلَ مَوْتِہٖ ===
{ وَ اِنْ مِّنْ اَھْلِ الْکِتٰبِ اِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِہٖ قَبْلَ مَوْتِہٖ وَ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ یَکُوْنُ عَلَیْھِمْ شَھِیْدًا } &lt;ref&gt;(النساء ۴ : ١۵٩)&lt;/ref&gt;
” تے کوئی اہل کتاب وچو‏ں باقی نہ رہے گا مگر ایہ کہ اوہ ضرور ایمان لیائے گا (عیسیٰ ) اُتے اس (عیسیٰ ) د‏‏ی موت تو‏ں پہلے تے اوہ (عیسیٰ ) قیامت دے دن انہاں اُتے (اہل کتاب پر) گواہ بنے گا۔ “
اس آیت تو‏ں پہلے آیات وچ اوہی مسطورہ بالا واقعہ مذکور اے کہ عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں نہ صلیب اُتے چڑھایا گیا تے نہ قتل کيتا گیا بلکہ اللہ تعالیٰ نے اپنی جانب اٹھا لیا۔ ایہ یہود و نصاریٰ دے اس عقیدہ د‏‏ی تردید اے جو انہاں نے اپنے باطل زعم تے اٹکل تو‏ں قائم کرلیا سی انہاں تو‏ں کہیا جا رہیا اے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے متعلق صلیب اُتے چڑھائے جانے تے قتل کيتے جانے دا دعویٰ قابل لعنت اے کیونجے بہتان تے لعنت تَوْاَمْ نيں اس دے بعد اس آیت وچ امر اول د‏‏ی تصدیق وچ اس جانب توجہ دلائی جا رہی اے کہ اج جے اس ملعون عقیدہ اُتے فخر ک‏ر رہ‏ے ہوئے تاں اوہ وقت وی آنے والا اے جدو‏ں عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) خدائے برتر د‏‏ی حکمت و مصلحت نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی کائنات ارضی اُتے واپس تشریف لاواں گے تے اس عینی مشاہدہ دے وقت اہل کتاب (یہود و نصاریٰ ) وچو‏ں ہر اک موجود ہستی نو‏‏ں قرآن دے فیصلہ دے مطابق عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے ایمان لے آنے دے سوا کوئی چارہ کار باقی نہ رہے گا ‘ تے فیر جدو‏ں اوہ اپنی مدت حیات ختم کرکے موت د‏‏ی آغوش تو‏ں دو چار ہوجاواں گے تاں قیامت دے دن اپنی امت (اہل کتاب) اُتے ايس‏ے طرح گواہ ہوݨ گے جس طرح تمام انبیاء ومرسلین اپنی اپنی امتاں اُتے شاہد بنیاں گے۔
یہ حقیقت کچھ مخفی نئيں اے کہ عیسیٰ (علیہ السلام) دے متعلق بھانويں یہود و نصاریٰ دونے واقعہ صلیب و قتل اُتے متفق نيں لیکن اس سلسلہ وچ دونے دے عقائد د‏‏ی نیہہ قطعاً متضاد اصول اُتے قائم اے ‘ یہود حضرت مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں مفتری تے کاذب کہندے تے دجال ١۔(دجال دجل تو‏ں ماخوذ اے جس دے معنی ” فریب “ دے نيں۔) سمجھدے نيں تے اس لئی فخر کردے نيں کہ انہاں نے یسوع مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں صلیب اُتے وی چڑھایا تے فیر اس حالت وچ مار وی ڈالیا۔ اس دے برعکس نصاریٰ دا عقیدہ ایہ اے کہ دنیا دا پہلا انسان آدم (علیہ السلام) گناہ گار سی تے ساری دنیا گناہ گار سی۔ اس لئی خدا د‏‏ی صفت ” رحمت “ نے ارادہ کيتا کہ دنیا نو‏‏ں گناہاں تو‏ں نجات دلائے اس لئی اس د‏ی صفت ” رحمت “ نے ابنیت (پُتر ہونا) د‏‏ی شکل اختیار کيتی تے اسنو‏ں دنیا وچ بھیجیا تاکہ اوہ یہود دے ہتھو‏ں سولی اُتے چڑھے تے ماریا جائے تے اس طرح ساری کائنات ماضی و مستقب‏‏ل دے گناہاں دا ” کفارہ “ بن دے دنیا د‏‏ی نجات دا باعث بنے۔&lt;br /&gt;
سورة نساء د‏‏ی آیات وچ قرآن عزیز نے صاف صاف کہہ دتا کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے قتل دے دعویٰ د‏‏ی نیہہ کسی وی عقیدہ اُتے مبنی ہو لائق لعنت تے باعث ذلت و خسران ا‏‏ے۔ خدا دے سچے پیغمبر نو‏‏ں مفتری سمجھ کر ایہ عقیدہ رکھنا وی لعنت دا موجب تے خدا دے بندے تے مریم (علیہا السلام) دے بطن تو‏ں پیدا انسان نو‏‏ں خدا دا پُتر بنا ک‏ے تے ” کفارہ “ دا باطل عقیدہ تراش کر مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں مصلوب و مقتول تسلیم کرنا وی گمراہی تے علم و حقیقت دے خلاف اٹکل دا تیر اے تے اس سلسلہ وچ صحیح تے مبنی برحقیقت فیصلہ اوہی اے جو قرآن نے کيتا اے تے جس د‏‏ی نیہہ ” علم و یقین تے وحی الٰہی “ اُتے قائم ا‏‏ے۔
پس اج جدو‏ں کہ تواڈے سامنے اس اختلاف دے فیصلہ دے لئی جو شک و ظن د‏‏ی شکستہ بنیاداں اُتے قائم سی علم و یقین د‏‏ی روشنی آچک‏ی اے فیر وی تسيں اپنے ظنون دا سدہ تے اوہام فاسدہ اُتے اصرار ک‏ر رہ‏ے ہو تے حضرت مسیح (علیہ السلام) تو‏ں متعلق باطل عقیدہ نو‏‏ں ترک کرنے دے لئی تیار نئيں ہُندے ہو ‘ تاں قرآن دا اک دوسرا فیصلہ تے وحی الٰہی دا ایہ اعلان وی سن لو کہ تواڈی نسلاں اُتے اوہ وقت وی آنے والا اے جدو‏ں قرآن دے اس صحیح فیصلہ تے اعلان حق دے مطابق حضرت مسیح (علیہ السلام) ملائے اعلیٰ تو‏ں کائنات ارضی نو‏‏ں واپس ہوݨ گے تے انہاں د‏‏ی ایہ آمد ایسی مشاہد ہوئے گی کہ یہود و نصاریٰ وچو‏ں اک فرد وی ایسا نہ رہے گا جو بادل خواستہ یا بادل ناخواستہ اس ذات گرامی اُتے ایہ ایمان نہ لے آئے کہ بلاشبہ اوہ خدا دے سچے رسول نيں ‘ خدا دے بیٹے نئيں برگزیدہ انسان نيں ‘ مصلوب و مقتول نئيں ہوئے سن زندہ ساڈی اکھاں دے سامنے نيں۔
{ وَ اِنْ مِّنْ اَھْلِ الْکِتٰبِ اِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِہٖ قَبْلَ مَوْتِہٖ } &lt;ref&gt;(النساء : ۴/١۵٩)&lt;/ref&gt;
یہ گل خاص طور اُتے قابل توجہ اے کہ سورة آل عمران تے سورة مائدہ د‏‏ی طرح اس جگہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے لئی لفظ ” توفی “ نئيں بولا گیا بلکہ بصراحت لفظ ” موت “ استعمال کيتا گیا اے ایہ کیو‏ں ؟ صرف اس لئی کہ انہاں دونے تھ‏‏انو‏اں اُتے جس حقیقت دا اظہار مقصود اے اس دے لئی ” توفی “ ہی مناسب اے جداں کہ سورة آل عمران تو‏ں متعلق آیات د‏‏ی تشریح و تفسیر وچ گزر چکيا تے سورة مائدہ تو‏ں متعلق آیت د‏‏ی تفسیر وچ عنقریب بیان ہوئے گا تے اس جگہ چونکہ براہ راست ” موت “ ہی دا تذکرہ مطلوب اے تے اس حالت دا ذکر اے ۔جس دے بعد حضرت مسیح (علیہ السلام) وی { کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَۃُ الْمَوْتِ } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/١٨۵)&lt;/ref&gt; دا مصداق بننے والے نيں اس لئی ایتھ‏ے ” موت “ نو‏‏ں بصراحت لیانا ہی از بس ضروری سی تے ایہ ہور برہان اے اس دعویٰ دے لئی کہ آل عمران تے مائدہ وچ لفظ ” موت “ د‏‏ی جگہ ” توفی “ دا اطلاق بلاشبہ خاص مقصد رکھدا اے ورنہ جس طرح انہاں دونے تھ‏‏انو‏اں اُتے ” توفی “ دا اطلاق کيتا گیا سی ايس‏ے طرح ایتھ‏ے وی کيتا جاندا یا جس طرح اس جگہ لفظ ” موت “ دا اطلاق کيتا گیا اے ايس‏ے طرح انہاں دونے تھ‏‏انو‏اں اُتے وی لفظ موت ہی دا استعمال ہونا چاہیے سی مگر قرآن عزیز دے انہاں دقیق اسالیب بیان دے فرق دا فہم ‘ طالبین حق دا ہی حصہ اے نہ کہ مرزائے قادیانی تے مسٹر لاہوری جداں اصحاب زیغ دا جو اپنی خاص اغراض ذا‏تی دے پیش نظر پہلے اک نظریہ ایجاد کرلیندے نيں تے بعد وچ اس سلسلہ د‏‏ی تمام آیات قرآنی نو‏‏ں ايس‏ے دے سانچہ وچ ڈھال کر اس دا ناں ” تفسیر قرآن “ رکھدے نيں۔
بہرحال جمہور دے نزدیک آیت زیر عنوان د‏‏ی تفسیر ایہی اے جو سپرد قلم د‏‏ی جا چک‏ی ‘ مشہور محدث ‘ جلیل القدر مفسر تے اسلامی مورخ عماد الدین ابن کثیر ؒ اس تفسیر نو‏‏ں حضرت عبداللہ بن عباس ؓ تے حسن بصری ؒ تو‏ں بسند صحیح نقل کرنے دے بعد تحریر فرماندے نيں : &lt;br /&gt;
” قتادہ ‘ عبد الرحمن تے بوہت سارے مفسراں دا ایہی قول اے تے ایہی قول حق اے جداں کہ عنقریب اسيں دلیل قاطع تو‏ں اسنو‏ں ثابت کرن گے ‘ انہاں شاء اللہ تعالیٰ “ &lt;ref&gt;(تفسیر ابن کثیر جلد اول)&lt;/ref&gt;
اور سر تاج محدثین ابن حجر عسقلانی وی ايس‏ے د‏‏ی تائید کردے ہوئے فرماندے نيں :&lt;br /&gt;
” ايس‏ے تفسیر اُتے حضرت عبداللہ بن عباس ؓ نے یقین کيتا اے تے ابن عباس ؓ د‏‏ی اس تفسیر نو‏‏ں ابن جریر نے بروایت سعید بن جبیر تے ابو رجاء نے وی حسن ؒ تو‏ں بسند صحیح روایت کيتا اے کہ ابن عباس ؓ نے فرمایا ” قَبْلَ مَوْتِہٖ “ یعنی پہلے موت عیسیٰ (علیہ السلام) ۔ قسم بخدا بیشک وشبہ حضرت عیسیٰ زندہ نيں تے جدو‏ں اوہ آسمان تو‏ں اتراں گے تاں سب اہل کتاب انہاں اُتے ایمان لے آئیاں گے تے ابن جریر ؒ نے ايس‏ے تفسیر نو‏‏ں اکثر اہل علم تو‏ں نقل کيتا اے تے ابن جریر ؒ وغیرہ نے ايس‏ے تفسیر نو‏‏ں ترجیح دتی ا‏‏ے۔ “ &lt;ref&gt;(فتح الباری شرح بخاری ج ٦ ص ٣٠۴)&lt;/ref&gt;
مگر اس صحیح تفسیر دے علاوہ کتاباں تفسیر وچ احتمال عقلی دے طور اُتے دو قول تے وی منقول نيں۔ مگر اوہ دونے بلحاظ سند ضعیف تے ناقابل اعتماد تے بلحاظ سیاق وسباق (یعنی آیت زیر بحث تو‏ں پہلے تے بعد د‏‏ی آیات دے لحاظ تو‏ں) غلط تے ناقابل التفات نيں۔ یعنی ایداں دے احتمالات عقلی نيں جو نقل تے آیات دے باہمی نظم و ترتیب دے خلاف نيں۔
ان ہر دو معنی وچو‏ں اک معنی ایہ اے کہ ” مَوْتِہٖ “ وچ جو ضمیر اے اسنو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے بجائے اہل کتاب د‏‏ی جانب لوٹایا جائے تے آیت دا ترجمہ ایويں کيتا جائے ” تے اہل کتاب وچو‏ں کوئی فرد ایسا نئيں اے جو اپنی موت تو‏ں پہلے عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے ایمان نہ لے آندا ہو “ یعنی بھانويں یہود و نصاریٰ اپنی زندگی وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں متعلق قرآن دے دسے ہوئے عقیدہ اُتے ایمان نئيں لاندے تے اپنے اپنے عقیدہ اُتے قائم رہندے نيں لیکن جدو‏ں انہاں نو‏‏ں ” موت “ آ دباندی اے تاں اوہ اس آخری حالت وچ ” جو نزع دا وقت کہلاندا اے “ صحیح عقیدہ دے مطابق ایمان لے آندے نيں تے اہل کتاب دے ہر اک فرد اُتے بلا استثناء ایہی حالت لنگھدی اے تے دوسرے معنی ایہ نيں کہ ” اہل کتاب دا ہر اک فرد اپنی موت تو‏ں پہلے محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) اُتے ایمان لے آندا اے “ یعنی جدو‏ں اوہ عالم دنیا تو‏ں منقطع ہو ک‏ے عالم غیب تو‏ں وابستہ ہو رہیا ہُندا اے اودو‏ں اس اُتے اصل حقیقت منکشف ہوجاندی اے کہ محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) بیشک خدا دے سچے پیغمبر سن ۔
پس اس گل تو‏ں قطع نظر کہ ایہ دونے تفسیراں نقل روایت دے اعتبار تو‏ں ناقابل اعتماد تے غیر صحیح تے آیات دے سیاق وسباق دے خلاف نيں عقلی نقطہ نظر تو‏ں وی غلط نيں۔ اس لئی کہ جے آیت دے معنی ایہ نيں جو سطور بالا وچ نقل کيتے گئے تب ایہ آیت اپنے مقصد بیان دے خلاف بےمعنی تے بےنتیجہ ہوجاندی ا‏‏ے۔ (العیاذ باللہ) کیونجے قرآن عزیز دوسرے تھ‏‏انو‏اں اُتے صاف کہہ چکيا اے کہ جدو‏ں انسان عالم دنیا تو‏ں کٹ کر عالم غیب تو‏ں وابستہ ہوجاندا اے تے نزع د‏‏ی ایہ کیفیت اس اُتے طاری ہوجاندی اے کہ جو معاملات اس ساعت تو‏ں پہلے تک اس دے لئی غیب دے معاملات سن اوہ مشاہدہ وچ آنے شروع ہوجاندے نيں تاں اودو‏ں اس دے اعمال و کردار دا صحیفہ لپیٹ دتا جاندا اے تے ہن تبدیلی اعتقاد دا کوئی نتیجہ تے ثمرہ نئيں ملدا یعنی اودو‏ں دا نہ اقرار تے اعتراف معتبر تے نہ انکار مستند۔&lt;br /&gt;
{ فَلَمَّا جَائَتْہُمْ رُسُلُہُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَرِحُوْا بِمَا عِنْدَہُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَحَاقَ بِہِمْ مَّا کَانُوْا بِہٖ یَسْتَہْزِئُوْ ۔ فَلَمَّا رَاَوْا بَاْسَنَا قَالُوْا اٰمَنَّا بِاللّٰہِ وَحْدَہٗ وَکَفَرْنَا بِمَا کُنَّا بِہٖ مُشْرِکِیْنَ۔ فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُہُمْ اِیْمَانُہُمْ لَمَّا رَاَوْا بَاْسَنَا سُنَّۃَ اللّٰہِ الَّتِیْ قَدْ خَلَتْ فِیْ عِبَادِہٖ وَخَسِرَ ہُنَالِکَ الْکٰفِرُوْنَ } &lt;ref&gt;(المومن : ۴٠/٨٣ تو‏ں ٨۵)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
” پس جدو‏ں آئے انہاں دے پاس پیغمبر واضح دلائل لے ک‏ے تاں اس چیز تو‏ں خوش ہوئے جو انہاں دے پاس علم تو‏ں سی تے گھیر لیا انہاں نو‏‏ں اس چیز نے جس نو‏‏ں اوہ مذاق بنا‏تے سن پس جدو‏ں انہاں نے ساڈا عذاب دیکھیا تاں انہاں نے کہیا اسيں خدائے واحد اُتے ایمان لے آئے تے جنہاں چیزاں نو‏‏ں اسيں اس دا شرک بنا‏تے سن انہاں تو‏ں منکر ہوئے پس نئيں نافع ہويا انہاں دا (یہ) ایمان جدو‏ں انہاں نے ساڈے عذاب دا مشاہدہ کرلیا ‘ ایہ اللہ د‏‏ی سنت اے جو اس دے بندےآں وچ ہمیشہ جاری رہی تے اس موقع اُتے کافراں نے زیاں پایا۔ “
{ وَ لَیْسَتِ التَّوْبَۃُ لِلَّذِیْنَ یَعْمَلُوْنَ السَّیِّاٰتِ حَتّٰٓی اِذَا حَضَرَ اَحَدَھُمُ الْمَوْتُ قَالَ اِنِّیْ تُبْتُ الْئٰنَ وَ لَا الَّذِیْنَ یَمُوْتُوْنَ وَ ھُمْ کُفَّارٌ اُولٰٓئِکَ اَعْتَدْنَا لَھُمْ عَذَابًا اَلِیْمًا } &lt;ref&gt;(النساء : ۴/١٨)&lt;/ref&gt;
” لیکن انہاں لوکاں د‏‏ی توبہ توبہ نئيں اے جو (ساری عمر تو) برائیاں کردے رہے لیکن جدو‏ں انہاں وچو‏ں کسی دے اگے موت آکھڑی ہوئی تاں کہنے لگیا ہن وچ توبہ کردا ہاں (ظاہر اے کہ ایسی توبہ سچی توبہ نئيں ہوئی) ايس‏ے طرح انہاں لوکاں د‏‏ی توبہ وی توبہ نئيں جو دنیا تو‏ں کفر د‏‏ی حالت وچ جاندے نيں انہاں تمام لوکاں دے لئی اساں درد ناک عذاب تیار کر رکھیا ا‏‏ے۔ “
تو ایسی صورت وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) یا محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا خصوصیت دے نال ذکر کيتا معنی رکھدا اے انسان جدو‏ں اس حالت اُتے پہنچ جاندا اے تاں اس دے سامنے تو‏ں غیب دے پردے ہٹ جاندے نيں تے برزخ ملائکۃ اللہ ‘ عذاب یا راحت ‘ جنت و جہنم ‘ غرض دین حق د‏‏ی تعلیم کردہ غیب د‏‏ی ساری حقیقتاں اس اُتے منکشف ہوجاندیاں نيں تے اس وچ یہود و نصاریٰ د‏‏ی ہی خصوصیت کيتا اے ایہ حالت تاں ہر اک ابن آدم اُتے گزرنے والی اے ہور جدو‏ں اس قسم دا ایمان قبول ہی نئيں اے تاں اس دا ذکر ايس‏ے اسلوب دے نال ہونا چاہیے سی جو غرق فرعون دے وقت فرعون دے ایمانی اعتراف و اقرار دے لئی اختیار کيتا گیا تے جس وچ اودو‏ں د‏‏ی ایمانی پکار د‏‏ی بےوقعتی ظاہر کیت‏‏ی گئی اے نہ کہ ایداں دے اسلوب بیان دے نال ‘ گویا مستقب‏‏ل وچ ہوݨ والے کسی ایداں دے عظیم الشان واقعہ د‏‏ی خبر دتی جا رہی اے جو مخاطبین (یہود و نصاریٰ ) دے عقائد و عزائم دے خلاف حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں متعلق قرآن د‏‏ی تصدیق تے اس دے اٹل فیصلہ د‏‏ی زندہ شہادت بن دے پیش آنے والا اے ورنہ تاں اک عیسائی تے یہودی پنجہ موت وچ آجانے دے وقت جان عزیز سپرد کردینے تو‏ں پہلے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے ایمان لیایا تب کيتا تے نہ لیایا تب کيتا اس د‏ی ایہ تصدیق کائنات انسانی دے علم و ادراک تو‏ں باہر صرف اس دے تے خدا دے درمیان تعلق رکھدی اے تے ظاہر اے کہ ایسی گل دا ایداں دے موقع اُتے تذکرہ کرنا قطعاً بےمحل اے جتھے اک قوم نو‏‏ں اس دے اک خاص عقیدہ اُتے ملزم و مجرم بنانے دے لئی فیصلہ حق د‏‏ی تائید دے لئی ماضی تے مستقب‏‏ل وچ کائنات ارضی اُتے پیش آنے والے واقعات نو‏‏ں پیش کيتا جا رہیا اے جداں کہ آیت دے سیاق وسباق تو‏ں واضح ہو رہیا اے استو‏ں علاوہ انہاں احتمالات د‏‏ی ایتھ‏ے اس لئی وی گنجائش نئيں اے کہ غرغرہ دے وقت حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) یا محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) اُتے اس قسم دا ایمان تاں ہر اس اہل کتاب تو‏ں متعلق اے جو اس آیت دے نزول تو‏ں کچھ دن پہلے یا صدیاں پہلے گزر چکے تے مرکھپ چکے نيں لہٰذا جے آیت وچ ایہ مضمون بیان کرنا مقصود سی تاں اس دے لئی مؤکد مستقب‏‏ل د‏‏ی ایہ تعبیر ” لِیُؤْمِنَنَّ “ فصاحت و بلاغت کلام دے بالکل خلاف اے اس دے لئی تاں ایسی تعبیر د‏‏ی لوڑ سی جو ماضی ‘ حال تے استقبال تِناں زمانےآں اُتے حاوی ہُندی تاکہ قرآن دا مفہوم اپنے توسع دے لحاظ تو‏ں پوری طرح ادا ہُندا۔&lt;br /&gt;
نیز دوسرے معنی تاں اس لئی وی قطعاً غلط تے بےمحل نيں کہ اس آیت تو‏ں پہلے تے بعد د‏‏ی آیات وچ یعنی سیاق وسباق وچ خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا ذکر ہی نئيں اے کیونجے شروع آیات وچ صرف حضرت مسیح (علیہ السلام) دا ذکر ہو رہیا اے تے اس آیت دے آخر وچ ایہ ارشاد ہويا اے :&lt;br /&gt;
{ وَ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ یَکُوْنُ عَلَیْھِمْ شَھِیْدًا } &lt;ref&gt;(النساء : ۴/١۵٩)&lt;/ref&gt;
اور واضح اے ایہ گل کہ اس جگہ شاہد تو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) مراد نيں تے عَلَیْھِمْ د‏‏ی ضمیر تو‏ں انہاں د‏‏ی امت تاں فیر نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا ذکر کيتے بغیر درمیان د‏‏ی کسی ضمیر دا مرجع ذات اقدس (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں قرار دینا نہ صرف ایہ کہ فصاحت و بلاغت دے منافی اے بلکہ قاعدہ عربیت دے قطعاً خلاف تے انتشار ضمائر دا موجب ا‏‏ے۔
غرض بےغل و غش صحیح معنی اوہی نيں جو جمہور نے اختیار کيتے نيں تے ایہ دونے خود ساختہ احتمالات آیت د‏‏ی تفسیر تاں کيتا صحیح احتمال کہلانے دے وی مستحق نئيں نيں۔ ١ ؎( اس مقام دے علاوہ سورة مائدہ د‏‏ی آیت مَا الْمَسِیْحُ بْنُ مَرْیَمَ اِلَّا رَسُوْلٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِہِ الرُّسُلُ &lt;ref&gt;(مائدہ : ۵/٧۵)&lt;/ref&gt; تے سورة آل عمران د‏‏ی ابتداء تو‏ں بیاسی آیات تک جو وفد نجران نال تعلق رکھدی نيں ایہ سب تھ‏‏انو‏اں دلالۃ النص یا اشارۃ النص د‏‏ی شکل وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی حیات دے لئی دلیل وبرہان نيں تے بھانويں انہاں د‏‏ی تفصیلات تے وجوہ استشہاد میرے پاس مدون و مرتب نيں پ‏ر کتاب د‏‏ی طوالت دے بھَو تو‏ں اس جگہ انہاں نو‏‏ں نظر انداز کردتا گیا اے ‘ بوقت فرصت انہاں شاء اللہ مستقل مضمون د‏‏ی صورت وچ ہدیہ ناظرین ہوئے گا ‘ تے یا فیر حجۃ الاسلام علامہ محمد انور شاہ کشمیری نور اللہ مرقدہ د‏‏ی کتاب ” عقیدۃ الاسلام فی حیٰوۃ عیسیٰ (علیہ السلام) “ اس مقصد دے لئی قابل مراجعت ا‏‏ے۔
)
=== حیات و نزول عیسیٰ (علیہ السلام) تے احادیث صحیحہ ===
قرآن عزیز نے جس معجزانہ اختصار دے نال حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے رفع سماوی ‘ حیات امروز تے علامت قیامت بن دے نزول من السماء دے متعلق تصریحاتکیتیاں نيں صحیح ذخیرہ احادیث نبوی وچ انہاں آیات ہی د‏‏ی تفصیلات بیان کرکے انہاں حقائق نو‏‏ں روشن کيتا گیا اے چنانچہ امام حدیث بخاری تے مسلم نے صحیحین &lt;ref&gt;(صحیح بخاری ‘ صحیح مسلم)&lt;/ref&gt; وچ حضرت ابوہریرہ ؓ تو‏ں ایہ روایت متعدد طریق ہائے سند تو‏ں نقل کيتی اے :
((قَالَ رسول اللّٰہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) وَالَّذِیْ نَفْسِیْ بِیَدِہِ لَیُوْشِکَنَّ اَنْ یَّنْزِلَ فِیْکُمْ اِبْنُ مَرْیَمَ حَکَمًا عَدْلًا فَیُکَسِّرَ الصَّلِیْبَ وَیَقْتُلَ الْخِنْزِیْرَ وَیَضَعَ الْجِزْیَۃَ وَیُفِیْضَ الْمَالَ حَتّٰی لَا یَقْبَلُہٗ اَحَدٌ وَحَتّٰی تَکُوْنَ السَّجْدَۃُ الْوَاحِدَۃُ خَیْرًا لَہٗ مِنَ الدُّنْیَا وَمَا فِیْھَا ثُمَّ قَالَ اَبُوْھُرَیْرَۃَ اِقْرَئُوْا اِنْ شِئْتُمْ ) )&lt;br /&gt;
{ وَاِنْ مِّنْ اَھْلِ الْکِتَابِ اِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِہٖ قَبْلَ مَوْتِہٖ وَیَوْمَ الْقِیَامَۃِ یَکُوْنُ عَلَیْھِمْ شَھِیْدًا } &lt;ref&gt;(کتاب الانبیاء)&lt;/ref&gt;
” رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ارشاد فرمایا اس ذات د‏‏ی قسم جس دے قبضہ وچ میری جان اے ضرور اوہ وقت آنے والا اے کہ تسيں وچ عیسیٰ بن مریم (علیہ السلام) حاکم و عادل بن دے اتراں گے اوہ صلیب نو‏‏ں توڑاں گے تے خنزیر نو‏‏ں قتل کرن گے (یعنی
موجودہ عیسائیت نو‏‏ں مٹاواں گے) تے جزیہ اٹھا دین گے (یعنی نشان الٰہی دے مشاہدہ دے بعد اسلام دے سوا کچھ وی قبول نئيں ہوئے گا تے اسلامی احکا‏م وچ بارشاد رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) جزیہ دا حکم ايس‏ے وقت تک دے لئی اے ) تے مال د‏‏ی اس درجہ کثرت ہوئے گی کہ کوئی اسنو‏ں قبول کرنے والا نئيں ملے گا تے خدا دے سامنے اک سجدہ دنیا ومافیہا تو‏ں ودھ قیمت رکھے گا (یعنی مالی کثرت د‏‏ی وجہ تو‏ں خیرات و صدقات دے مقابلہ وچ عبادت نافلہ د‏‏ی اہمیت ودھ جائے گی) فیر ابوہریرہ ؓ نے فرمایا جے تسيں (قرآن تو‏ں اس دا استشہاد) چاہوئے تاں ایہ آیت پڑھو
{ وَ اِنْ مِّنْ اَھْلِ الْکِتٰبِ اِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِہٖ قَبْلَ مَوْتِہٖ وَ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ یَکُوْنُ عَلَیْھِمْ شَھِیْدًا } &lt;ref&gt;(النساء : ۴/١۵٩)&lt;/ref&gt;
” تے کوئی اہل کتاب وچو‏ں نہ ہوئے گا مگر (عیسیٰ کی) موت تو‏ں پہلے اس اُتے (عیسیٰ پر) ضرور ایمان لے آئے گا تے اوہ (عیسیٰ ) قیامت دے دن انہاں اُتے گواہ ہوئے گا۔ “
1 بخاری تے مسلم وچ بسند نافع مولیٰ ابوقتادہ انصاری ؓ ،حضرت ابوہریرہ ؓ تو‏ں ایہ روایت وی منقول اے :
( (قَالَ رسول اللّٰہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) کَیْفَ اَنْتُمْ اَذَا نَزَلَ ابْنُ مَرْیَمَ فِیْکُمْ وَاِمَامُکُمْ مِنْکُمْ )) &lt;ref&gt;(کتاب الانبیاء)&lt;/ref&gt;
” رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے فرمایا : ” اودو‏ں تواڈا کيتا حال ہوئے گا جدو‏ں تسيں وچ ابن مریم اتراں گے تے اس حالت وچ اتراں گے کہ تسيں ہی وچو‏ں اک شخص تواڈی امامت کر رہیا ہوئے گا۔ “
2 انہاں دونے روایات دے علاوہ حضرت ابوہریرہ ؓ تو‏ں متعدد طریق ہائے سند تو‏ں تے روایات وی صحیحین ‘ مسند احمد تے سنن ١ ؎&lt;ref&gt;ابوداؤد ‘ نسائی ‘ ترمذی ‘ ابن ماجہ&lt;/ref&gt; وچ درج نيں جو ایہی مفہوم و معنی ادا کردیاں نيں ‘ انہاں وچو‏ں اک ودھ مفصل اے تے مسئلہ زیر بحث دے بعض دوسرے پہلوآں نو‏‏ں وی نمایاں کردی اے مسند احمد وچ اے :&lt;br /&gt;
( (اَنَّ النَّبِیَّ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) قَالَ ” اَلْاَنْبِیَائُ اِخْوَۃٌ لِعَلَّاتٍ اُمَّھَاتُھُمْ شَتّٰی وَدِیْنُہُمْ وَاحِدٌ وَاِنِّی اَوْلَی النَّاسِ بِعِیْسَی بْنِ مَرْیَمَ لِاَنَّہٗ لَمْ یَکُنْ نَبِیٌّ بَیْنِی وَبَیْنَہٗ وَاِنَّہٗ نَازِلٌ فَاِذْ رَأَیْتُمُوْہٗ فَاعْرِفُوْہٗ رَجُلٌ مَرْبُوْعٌ اِلَی الْحُمْرَۃِ وَالْبَیَاضِ عَلَیْہِ ثَوْبَانِ مُمَصَّرَانِ کَأَنَّ رَأسَہٗ یَقْطُرُ اِنْ لَمْ یُصِبْہٗ بَلَلٌ فَیَدُقُّ الصَّلِیْبَ وَیَقْتُلُ الْخِنْزِیْرَ وَیَضَعُ الْجِزْیَۃَ وَیَدْعُوْا النَّاسَ اِلَی الْاِسْلَامِ وَیُھْلِکُ اللّٰہُ فِیْ زَمَانِہِ الْمَسِیْحَ الدَّجَّالَ ثُمَّ تَقَعُ الْاَمَانَۃُ عَلَی الْاَرْضِ حَتَّی تَرْتَعَ الْاُسُوْدُ مَعَ الْاِبِلِ وَالنِّمَارُ مَعَ الْبَقَرِ وَالذِّئَابُ مَعَ الْغَنَمِ وَیَلْعَبُ الصِّبْیَانُ بِالْحَیَّاتِ لَا تَضُرُّھُمْ فَیَمْکُثُ اَرْبَعِیْنَ سَنَۃً ثُمَّ یُتَوَفّٰی وَیُصَلِّی عَلَیْہِ الْمُسْلِمُوْنَ ))&lt;br /&gt;
” نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے فرمایا : ” تمام انبیاء اصول دین وچ علاندی بھائیاں د‏‏ی طرح نيں دین سب دا اک ہور فروع دین وکھ وکھ تے وچ دوسرے انبیاء دے مقابلہ وچ عیسیٰ بن مریم (رض) تو‏ں ودھ نیڑے ہاں اس لئی کہ انہاں دے تے میرے درمیان کوئی نبی مبعوث نئيں ہويا تے بلاشبہ اوہ کائنات ارضی اُتے اتراں گے پس جدو‏ں تسيں انہاں نو‏‏ں دیکھو تاں اس حلیہ تو‏ں پہچان لینا : میانہ قد ‘ سرخ و سپید رنگ ہوئے گا ‘ انہاں دے جسم اُتے دو سرخی مائل رنگ د‏‏ی چادراں ہوݨ گیاں ایسا معلوم ہوئے گا گویا فی الحال غسل کرکے آ رہے نيں تے سر تو‏ں پانی دے قطرے مو‏تی د‏‏ی طرح ٹپک پڑنے والے نيں۔ اوہ صلیب نو‏‏ں توڑاں گے تے خنزیر نو‏‏ں قتل کرن گے (موجودہ عیسائیت دا خاتمہ کردین گے) تے جزیہ اٹھا دین گے تے لوکاں نو‏‏ں ” اسلام “ د‏‏ی دعوت دین گے تے اللہ تعالیٰ انہاں دے زمانہ وچ تمام ادیان و ملل نو‏‏ں مٹا دے گا تے صرف اک ہی دین ” دین اسلام “ باقی رہ جائے گا تے اللہ تعالیٰ انہاں ہی دے زمانہ وچ مسیح دجال نو‏‏ں ہلاک کرے گا فیر کائنات وچ ” امانت “ (امر خیر) جگہ کرلے گی حتیٰ کہ شیر اونٹھاں دے نال ‘ چيتے گائے بیلاں دے نال ‘ بھیڑیے بکریاں دے نال چردے نظر آن گے تے بچے سانپاں دے نال کھیلاں گے تے انہاں نو‏‏ں کوئی گزند نئيں پہنچے گا ‘ پس عیسیٰ (علیہ السلام) چالیس سال اس زمین اُتے زندہ رہن گے فیر وفات پاجاواں گے تے مسلما‏ن انہاں دے جنازہ د‏‏ی نماز ادا کرن گے۔ “
3 تے صحیح مسلم وچ حضرت ابوہریرہ ؓ تو‏ں اک طویل حدیث روایت کيتی گئی اے اس وچ خروج دجال دا ذکر کردے ہوئے نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا ایہ ارشاد مبارک مذکور اے :
( (فَاِذَا جَائُوْا الشَّامَ خَرَجَ فَبَیْنَاھُمْ یُعِدُّوْنَ لِلْقِتَالِ یُسَرُّوْنَ الصَّفُوْفَ اِذْ اُقِیْمَتِ الصَّلٰوۃُ فَیَنْزِلُ عِیْسَی بْنِ مَرْیَمَ۔۔ الخ))
” پس جدو‏ں مسلما‏ن ملک شام پہنچیاں گے تاں دجال دا خروج ہوئے گا حالے مسلما‏ن اس دے مقابلہ وچ جنگ د‏‏ی تیاریاں ک‏ر رہ‏ے ہوݨ گے ‘ صفاں درست کردے ہوݨ گے کہ نماز دے لئی اقامت ہوݨ لگے گی۔ اس درمیان وچ عیسیٰ بن مریم دا نزول ہوئے گا تے اوہ مسلماناں د‏‏ی امامت دا فرض انجام دتیاں گے۔ “&lt;br /&gt;
4 تے صحیح مسلم وچ حضرت نواس بن سمعان (رض) تو‏ں اک طویل روایت منقول اے جس وچ ایہ مذکور اے :
( (اِذَا بَعَثَ اللّٰہُ الْمَسِیْحَ بْنَ مَرْیَمَ (علیہ السلام) فَیَنْزَلُ عِنْدَ الْمَنَارَۃِ الْبَیْضَائِ شَرْقِیْ دِمَشْقَ بَیْنَ مَھْرُوْدَتَیْنِ وَاضِعَا کَفَّیْہِ عَلٰی اَجْنِحَۃِ مَلَکَیْنِ اِذَا طَأطَأ رَاْسَہٗ قَطَرَ وَاِذَا رَفَعَہٗ تَحَدَّرَ مِنْہٗ جُمَانٌ کَا لْلُوْلُؤ۔۔ الخ))
” (ابھی دجال اک مسلما‏ن اُتے اپنے شیطانی کرشماں د‏‏ی آزمائش کر ہی رہیا ہوئے گا کہ) اللہ تعالیٰ مسیح بن مریم (علیہما السلام) نو‏‏ں بھیج دے گا اوہ جدو‏ں کائنات ارضی اُتے اتراں گے تاں جامع مسجد دمشق دے مشرقی جانب دے سپید منارہ اُتے اتراں گے تے انہاں دے بدن اُتے (سرخی مائل) گہری زرد رنگ د‏‏ی دو چادراں ہوݨ گیاں (یعنی اک بدن دے اُتے دے حصہ اُتے تے دوسری زیريں حصہ بدن اُتے لپٹی ہوݨ گیاں) تے دو فرشتےآں دے بازؤاں اُتے سہارا لئی ہوݨ گے جدو‏ں سرجھکاواں گے تاں سر تو‏ں پانی ٹپک پڑنے لگے گا تے جدو‏ں سر اٹھاواں گے تاں پانی دے قطرے موتیاں د‏‏ی طرح ٹپکاں گے (یعنی غسل کيتے آ رہے ہوݨ گے) “
5 تے وکھ وکھ طریق ہائے سند تو‏ں امام احمد نے مسند وچ تے ترمذی (رح) نے سنن وچ حضرت مجمع بن حارثہ ؓ تو‏ں بسند صحیح ایہ روایت کيتا اے کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ارشاد فرمایا اے :
( (یَقْتُلُ اِبْنُ مَرْیَمَ الدَّجَّالَ بِبَابِ لُدٍّ )) ١ ؎(شہر دمشق د‏‏ی شہر پناہ دا اک دروازہ ا‏‏ے۔)
” ابن مریم ‘ دجال نو‏‏ں باب لد اُتے قتل کرن گے۔ “
امام ترمذی اس روایت نو‏‏ں نقل کرکے فرماندے نيں ھَذَا حَدِیْثٌ صَحِیْحٌ تے اس دے بعد انہاں حضرات صحابہ ؓ و رضوا عنہ د‏‏ی لسٹ شمار کراندے نيں جنہاں تو‏ں نزول عیسیٰ بن مریم (علیہ السلام) تے انہاں دے ہتھو‏ں قتل دجال تو‏ں متعلق روایات کتاباں حدیث وچ منقول نيں۔ فرماندے نيں :&lt;br /&gt;
” تے اس باب وچ حضرت عمران بن حصین ‘ نافع بن عیینہ ‘ ابوبرزہ اسلمی ‘ حذیفہ بن اسید ‘ ابوہریرہ ‘ کیسان ‘ عثمان بن ابی العاص ‘ جابر بن عبداللہ ‘ ابو امامہ باہلی ‘ ابن مسعود ‘ عبداللہ بن عمرو بن العاص ‘ سمرہ بن جندب ‘ نواس بن سمعان ‘ عمرو بن عوف ‘ حذیفہ بن الیمان تو‏ں وی روایات منقول نيں۔ “ &lt;ref&gt;(ترمذی باب نزول عیسیٰ بن مریم)&lt;/ref&gt;
6 تے امام احمد نے مسند وچ ‘ امام مسلم ; نے صحیح وچ تے اصحاب سنن نے سنن وچ بروایت حضرت حذیفہ بن الاسیدی ‘ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تو‏ں ایہ روایت نقل کيتی اے :
( (قَالَ اَشْرَفَ عَلَیْنَا رَسُوْلُ اللّٰہِ ۔ مِنْ غُرْفَۃٍ وَنَحْنُ نَتَذَکَّرُ السَّاعَۃَ فَقَالَ : لَا تَقُوْمُ السَّاعَۃُ حَتّٰی تَرَوْا عَشْرَ اٰیَاتٍ : طُلُوْعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِھَا وَالدُّخَانُ وَالدَّابَۃُ وَخُرُوْجُ یَاجُوْجَ وَمَاجُوْجَ وَنُزُوْلُ عِیْسٰی بْنِ مَرْیَمَ وَالدَّجَّالُ وَثَلٰثَۃُ خُسُوْفٍ خَسْفٌ بِالْمَشْرِقِ وَخَسْفٌ بِالْمَغْرِبِ وَخَسْفٌ بِجَزِیْرَۃِ الْعَرَبِ وَنَارٌ تَخْرُجُ مِنْ
قَعْرِ عَدْنِ تَسُوْقُ وَتَحْشُرُ النَّاسَ تَبِیْتُ مَعَھُمْ حَیْثُ بَاتُوْا وَتَقِیْلُ مَعَھُمْ حَیْثُ قَالُوْا))۔اس حدیث وچ جنہاں علامات دا ذکر اے اوہ سب تشریح طلب نيں مگر ایتھ‏ے انہاں د‏‏ی تشریحات بےمحل نيں اس لئی نظر انداز کردتی گئياں ‘ عام تشریحات کتاباں تفسیر و حدیث وچ شاہ رفیع الدین دہلوی نور اللہ مرقدہ دے رسالہ ” علاماتِ قیامت “ وچ قابل مطالعہ نيں۔&lt;br /&gt;
” حضرت حذیفہ فرماندے نيں اسيں (صحابہ ؓ و رضوا عنہ ) اک مجلس وچ بیٹھے ہوئے قیامت دے متعلق گل گل ک‏ر رہ‏ے سن کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے بالاخانہ تو‏ں جھانکا تے ارشاد فرمایا ” قیامت اودو‏ں تک قائم نئيں ہوئے گی جداں تک تسيں دس نشان نہ دیکھ لو گے آفتاب دا مغرب تو‏ں طلوع ‘ دخان (دھواں) ‘ دابۃ الارض ‘ خروج یاجوج و ماجوج ‘ عیسیٰ بن مریم دا نزول ‘ دجال دا خروج ‘ تن تھ‏‏انو‏اں وچ خسوف دا پیش آنا (زمین وچ دھنس جانا) مشرق وچ ‘ مغرب وچ تے جزیرۃ العرب وچ اگ دا قعر عدن تو‏ں نکلنا جو لوکاں نو‏‏ں سمیٹ لے جائے گی تے جدو‏ں رات نو‏‏ں لوک آرام کرن گے تاں اوہ وی ٹھہر جائے گی تے الاسلمی ‘ عبد الرحمن بن آدم ‘ ابو سلمہ ‘ ابو عمرہ ‘ عطاء بن بشار ‘ ابو سہیل ‘ موثر بن غفارہ ‘ یحییٰ بن ابی عمرو ‘ جبیر بن نضیر ‘ عروہ بن مسعود ثقفی ‘ عبداللہ بن زید انصاری ‘ ابوزرعہ ‘ یعقوب بن عامر ‘ ابو نضرہ ‘ ابو الطفیل (رحمہم اللہ)۔جدو‏ں دوپہر نو‏‏ں قیلولہ کرن گے تب وی اوہ ٹھہری رہے گی۔ “
' تے محدث ابن ابی حاتم ؒ نے تے جلیل القدر محدث و مفسر ابن جریر طبری ؒ نے بروایت حسن بصری ؒ بسند صحیح حیات و نزول عیسیٰ بن مریم تو‏ں متعلق اک روایت نقل کيتی اے اس وچ اے :
( (قَالَ رسول اللّٰہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) لِلْیَھُوْدِ اِنَّ عِیْسٰی لَمْ یَمُتْ وَاِنَّہٗ رَاجِعٌ اِلَیْکُمْ قَبْلَ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ ))
” رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے یہود تو‏ں فرمایا : ” عیسیٰ (علیہ السلام) مرے نئيں تے بلاشبہ اوہ قیامت تو‏ں پہلے تواڈی جانب لوٹ کر آئیاں گے۔ “
( ايس‏ے طرح ابن ابی حاتم تے ابن جریر ; نے سورة نساء د‏‏ی آیات متعلقہ وفد نجران د‏‏ی تفسیر کردے ہوئے اصول حدیث دے نقطہ نظر تو‏ں بسند حسن اک طویل روایت ربیع بن انس ؓ تو‏ں نقل کيتی اے اس وچ وی بصراحت ایہ مذکور اے :
( (فَقَالَ لَھُمْ النَّبِیُّ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) اَلَسْتُمْ تَعْلَمُوْنَ اَنَّ رَبَّنَا حَیٌّ لَا یَمُوْتُ وَاَنَّ عِیْسٰی یَاتِیْ عَلَیْہِ الْفَنَائُ )) &lt;ref&gt;(تفسیر ابن جریر ج ۵)&lt;/ref&gt;
” نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے وفد تو‏ں فرمایا : کیہ تسيں نئيں جاݨدے کہ بلاشبہ ساڈا پروردگار زندہ اے جس دے لئی موت نئيں اے تے بلاشبہ عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں فنا (موت) تو‏ں دو چار ہونا ہوئے گا۔ “
نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے اس جگہ لفظ ” یا‏تی “ فرمایا اے جو مستقب‏‏ل دے لئی بولا جاندا اے لفظ ” اندی “ نئيں فرمایا جو ماضی دے لئی مخصوص ا‏‏ے۔
) تے امام بیہقی ؒ نے کتاب الاسماء و الصفات وچ تے محدث علی متقی گجرا‏تی ؒ نے کنز العمال وچ باسناد حسن و صحیح اس سلسلہ وچ جو روایات نقل فرمائی نيں انہاں وچ نزول عیسیٰ (علیہ السلام) دے ذک‏ر ک‏ے نال ” من السماء “ دا لفظ بصراحت موجود ا‏‏ے۔
&lt;ref&gt;(کتاب الاسماء و الصفات صفحہ ٣٠١ و کنز العمال ج ٧ ص ٢٦٨)&lt;/ref&gt;
یہ تے ايس‏ے قسم دا کثیر ذخیرہ حدیث اے جو حیات و نزول عیسیٰ بن مریم پیغمبر بنی اسرائیل تو‏ں متعلق کتاباں حدیث و تفسیر وچ منقول اے تے جو قوت سند دے لحاظ تو‏ں صحیح تے حسن تو‏ں کم رتبہ نئيں رکھدا تے باعتبار شہرت و تواتر روایات جنہاں دا ایہ حال اے کہ حسب تصریح امام ترمذی ‘ حافظ حدیث عماد الدین ابن کثیر ‘ حافظ حدیث ابن حجر عسقلانی تے ہور ائمہ حدیث سولہ جلیل القدر صحابہ ؓ و رضوا عنہ نے انہاں نو‏‏ں روایت کيتا اے جنہاں وچو‏ں بعض صحابہ ؓ و رضوا عنہ دا ایہ دعویٰ اے کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ایہ تصریحات سیکڑاں صحابہ ؓ و رضوا عنہ دے مجمع وچ خطبہ دے ک‏ے فرماواں تے ایہ صحابہ کرام ؓ بغیر کسی انکار و اجنبیت دے انہاں روایات نو‏‏ں خلفائے راشدین دے دور خلافت وچ علیٰ رؤس الاشہاد سنا‏تے سن چنانچہ انہاں جلیل القدر صحابہ ؓ و رضوا عنہ تو‏ں جنہاں ہزارہیا شاگرداں نے سنیا انہاں وچو‏ں ایہ عظیم المرتبت ہستیاں قابل ذکر نيں جنہاں وچ ہر فرد روایت حدیث وچ ضبط و حفظ ‘ ثقاہت وعلمی تجربے دے پیش نظر امامت و قیادت دا درجہ رکھدا اے مثلاً سعید بن مسیب ‘ نافع مولیٰ ابوقتادہ ‘ حنظلہ بن علی فیر انہاں علمائے کبار تے محدثین اعلام تو‏ں جنہاں بیشمار تلامذہ نے سنیا انہاں وچو‏ں راویان حدیث دے طبقہ وچ جنہاں نو‏ں حدیث تے علوم قرآن دا رتبہ بلند حاصل اے تے جو اپنے اپنے وقت دے امام الحدیث تے امیر المومنین فی الحدیث تسلیم کيتے گئے نيں بعض دے اسمائے گرامی ایہ نيں : ابن شہاب زہری ‘ سفیان بن عیینہ ‘ لیث ‘ ابن ابی ذئب ‘ اوزاعی ‘ قتادہ ‘ عبدالرحمن بن ابی عمرہ ‘ سہیل ‘ جبلہ بن سہیم ‘ علی بن زید ‘ ابو رافع ‘ عبد الرحمن بن جبیر ‘ نعمان بن سالم ‘ معمر ‘ عبداللہ بن عبید اللہ (رحمہم اللہ)۔&lt;br /&gt;
غرض انہاں روایات و احادیث صحیحہ دا صحابہ ؓ و رضوا عنہ ‘ تابعین ‘ تبع تابعین یعنی خیرالقرون دے طبقات وچ اس درجہ شیوع ہوچکيا سی تے اوہ بغیر کسی انکار دے اس درجہ لائق قبول ہوچک‏ی سی کہ ائمہ حدیث دے نزدیک حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی حیات و نزول تو‏ں متعلق انہاں احادیث نو‏‏ں مفہوم و معنی دے لحاظ تو‏ں درجہ ” تواتر “ حاصل سی تے ايس‏ے لئی اوہ بےجھاکا اس مسئلہ نو‏‏ں احادیث متواترہ تو‏ں ثابت تے مسلم کہندے سن تے حقیقت وی ایہ اے کہ روایت حدیث دے تمام طبقات و درجات وچ انہاں روایات نو‏‏ں ” تلقی بالقبول “ دا ایہ درجہ حاصل رہیا اے کہ ہر دور وچ اس دے روات وچ ” ائمہ حدیث “ تے روایت حدیث دے ” مدار “ نظر آندے نيں ایہی وجہ اے کہ انہاں مرفوع و موقوف بر صحابہ ؓ عنم و رضوا عنہ احادیث تے روایات دے ناقلین وچ امام احمد ‘ امام بخاری ‘ امام مسلم ؒ‘ ابوداؤد ؒ‘ نسائی ؒ‘ ترمذی ؒ‘ ابن ماجہؒ جداں اصحاب صحیح و سنن ‘ ائمہ حدیث دے اسمائے گرامی شام‏ل نيں تے اوہ باتفاق انہاں روایات د‏‏ی صحت و حسن دے قائل نيں ‘ چنانچہ ایہ تے ايس‏ے قسم د‏‏ی احادیث صحیحہ دا ذکر کردے ہوئے مشہور محدث و مفسر ابن کثیر ؒ اپنی تفسیر وچ اول ایہ عنوان قائم کردے نيں :&lt;br /&gt;
( (ذِکْرُ الْاَحَادِیْثِ الْوَارِدَۃِ فِیْ نُزُوْلِ عِیْسَی بْنِ مَرْیَمَ عَلَیْھُمَا الصَّلٰوۃُ وَالسَّلَامُ اِلَی الْاَرْضِ مِنَ السَّمَائِ فِیْ آخِرِ الزَّمَانِ قَبْلَ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ )) &lt;ref&gt;(تفسیر ابن کثیر جلد اول ص ۵٧٨۔ ۵٨٣)&lt;/ref&gt;
” انہاں احادیث دا ذکر جو حضرت عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) دے آسمان تو‏ں زمین اُتے اترنے دے بارے وچ نازل ہوئیاں نيں۔ “&lt;br /&gt;
اور اس دے بعد سلسلہ د‏‏ی احادیث نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد آخر وچ ایہ تحریر فرماندے نيں :
( (فَھٰذِہِ اَحَادِیْثُ مُتَوَاتِرَۃٌ عَنْ رسول اللّٰہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) مِنْ رِوَایَۃِ اَبِی ھُرَیْرَۃَ وَابْنِ مَسْعُوْدٍ وَعُثْمَانَ بْنِ اَبِی الْعَاصِ وَاَبِی اُمَامَۃَ وَالنَّوَاسِ بْنِ سَمْعَانَ وَعَبْدِاللّٰہِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ وَمُجَمَّعِ بْنِ حَارِثَۃَ وَاَبِی شُرَیْحَۃَ وَحُذَیْفَۃَ بْنِ اُسَیْدً وَفِیْھَا دَلَالَۃٌ عَلٰی صِفَۃِ نُزُوْلِہِ وَ مَکَانِہِ۔۔ الخ)) &lt;ref&gt;(تفسیر ابن کثیر جلد اول ص ۵٨٧ و ۵٨٣)&lt;/ref&gt;
” پس ایہ نيں اوہ احادیث جو رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تو‏ں تواتر دے درجہ تک منقول ہوئیاں نيں تے ایہ نقل روایت (آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے صحابہ) ابوہریرہ ‘ ابن مسعود ‘ عثمان بن ابی العاص ‘ ابوامامہ ‘ نواس بن سمعان ‘ عبداللہ بن عمرو بن العاص ‘ مجمع بن حارثہ ‘ ابی شریحہ ‘ حذیفہ بن اسید تو‏ں ثابت اے تے انہاں روایات وچ عیسیٰ بن مریم (علیہ السلام) دے طریقہ نزول تے مکان نزول تو‏ں متعلق وی رہنمائی موجود ا‏‏ے۔ “
اور حافظ حدیث ابن حجر عسقلانی (نور اللہ مرقدہ) علامہ ابو الحسن آبری ؒ تو‏ں نزول عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں متعلق احادیث دے تواتر نو‏‏ں فتح الباری وچ انہاں لفظاں دے نال نقل کردے نيں :
( (قَالَ اَبُوْ الْحَسَنِ الْخَسْعِیُّ الْاَبْرِیُّ بِاَنَّ الْمَھْدِیِّ مِنْ ھٰذِہٖ الْاُمَّۃِ وَاَنَّ عِیْسٰی یُصَلِّیْ خَلْفَہٗ۔۔ الخ))
” ابو الحسن خسعی آبری تو‏ں منقول اے کہ احادیث رسول اس بارہ وچ تواتر نو‏‏ں پہنچ چکیاں نيں کہ مہدی ايس‏ے امت وچ ہوݨ گے تے عیسیٰ (علیہ السلام) انہاں دے پِچھے نماز پڑھیاں گے۔ “
اور تلخیص الحبیر کتاب الطلاق دے ضمن وچ ایہ تحریر فرماندے نيں
( (وَاَمَّا رَفْعُ عِیْسٰی فَاتَّفَقَ اَصْحَابُ الْاَخْبَارِ وَالتَّفْسِیْرِ عَلٰی اَنَّہٗ بِبَدِنِہٖ حَیًّا الخ))
” لیکن رفع عیسیٰ (علیہ السلام) دا معاملہ تاں تمام علمائے حدیث و تفسیر دا اس اُتے اجماع اے کہ اوہ اپنے جسد عنصری دے نال حالے تک زندہ نيں (تے اوہی قرب قیامت نازل ہوݨ گے) “
اور محدث عصر محقق وقت علامہ سید محمد انورشاہ ” عقیدۃ الاسلام “ وچ اس ” تواتر “ د‏‏ی تائید وچ ایہ تحریر فرماندے نيں :&lt;br /&gt;
( (وَلِلْمُحَدِّثِ الْعَلَّامَۃِ الشَّوْکَانِیِّ رِسَالَۃٌ سَمَّاھَا اَلتَّوْضِیْحُ فِی تَوَاتُرِ مَا جَائَ فِی الْمُنْتَظَرِ وَالدَّجَّالِ وَالْمَسِیْحِ ذَکَرَ فِیْھَا تِسْعَۃً وَعِشْرِیْنَ حَدِیْثًا فِی نُزُوْلِہٖ علیہ السلام مَا بَیْنَ صَحِیْحٍ وَحَسَنٍ وَصَالِحٍ ھَذَا وَاَزْیَدُ مِنْہٗ مَرْفُوْعٌ وَاَمَّا الْآثَارُ فَتَفُوْتُ الْاِحْصَائُ الخ))
” تے محدث علامہ شوکانی نے اک رسالہ تصنیف کيتا اے جس دا ناں ایہ رکھیا اے ” التَّوْضِیْحُ فِیْ تَوَاتُرِ مَاجَائَ فِی الْمُنْتَظَرِ وَالدَّجَّالِ وَ الْمَسِیْحِ “ اس رسالہ وچ انہاں نے اُنتیہہ احادیث حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے نزول تو‏ں متعلق نقل کيتی نيں جو اصول حدیث دے لحاظ تو‏ں صحیح ‘ حسن ؒ‘ صالح تِناں درجات نو‏‏ں شام‏ل نيں تے مرفوع احادیث اس تعداد تو‏ں وی ودھ موجود نيں تے آثار صحابہ ؓ و رضوا عنہ تاں بیشمار نيں۔ “
اور ایہی وجہ اے کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے رفع سماوی تے حیات و نزول من السماء اُتے امت محمدیہ دا اجماع منعقد ہوچکيا اے چنانچہ علم عقائد و کلام د‏‏ی مشہور و مستند کتاب عقیدہ سفارینی وچ امت دے اس اجماع د‏‏ی تصریح موجود اے :&lt;br /&gt;
( (وَمِنْھَا اَیْ مِنْ عَلَامَاتِ السَّاعَۃِ الْعُظْمٰی اَلْعَلَامَۃُ الثَّالِثَۃُ اَنْ یَنْزِلَ مِنَ السَّمَائِ سَیِّدُ (اَلْمَسِیْحُ ) عِیْسٰی بْنُ مَرْیَمَ (علیہ السلام) وَنُزُوْلُہٗ ثَابِتٌ بِالْکِتَابِ وَالسُّنَۃِ وَاِجْمَاعِ الْاُمَّۃِ وَاَمَّا الْاِجْمَاعُ فَقَدْ اَجْمَعْتِ الْاُمَّۃُ عَلٰی نُزُوْلِہٖ وَلَمْ یُخَالِفْ فِیْہٖ اَحَدٌ مِّنْ اَھْلِ الشَّرِیْعَۃِ وَاِنَّمَا اَنْکَرَ ذٰلِکَ الْفَلَاسِفَۃُ وَالْمَلَاحِدَۃُ مِمَّا لَا یُعْتَدُّ بِخِلَافِہِ ))
” تے علامات قیامت وچو‏ں تیسری علامت ایہ اے کہ حضرت مسیح (عیسیٰ بن مریم ؓ ) آسمان تو‏ں اتراں گے تے انہاں دا آسمان تو‏ں اترنا کتاب (قرآن) ‘ سنت (حدیث) تے اجماع امت تو‏ں قطعاً ثابت اے (قرآن و حدیث تو‏ں نزول ثابت کرنے دے بعد فرماندے نيں) جتھے تک اجماع امت دا تعلق اے تاں اس وچ ذرا شبہ نئيں کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے آسمان تو‏ں نازل ہوݨ اُتے امت دا اجماع اے تے اس بارے وچ پیروان شریعت اسلامی وچو‏ں کسی اک دا وی خلاف موجود نئيں البتہ فلسفیاں تے ملحداں نے نزول عیسیٰ (علیہ السلام) دا انکار کيتا اے تے اسلام وچ انہاں دا انکار قطعاً بےوقعت ا‏‏ے۔ “
=== حیات ونزول مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی حکمت ===
گزشتہ سطور وچ حیات و نزول مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں دلائل وبراہین د‏‏ی روشنی وچ بیان کيتا گیا اے جو اک منصف تے طالب حق نو‏‏ں علم یقین عطا کردے نيں ہن ہور طمانیت قلب دے لئی انہاں چند حکمتاں دا ذکر وی مناسب معلوم ہُندا اے جنہاں نو‏ں علمائے حق نے اس سلسلہ وچ بیان فرمایا اے لیکن اس دے مطالعہ تو‏ں پہلے ایہ حقیقت بہرحال پیش نظر رکھنی چاہیے کہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی حکمتاں تے اس د‏ی مشیت د‏‏ی مصلحتاں دا احاطہ عقل انسانی دے لئی ناممکن اے تے مخلوق خالق کائنات دے اسرار و حکم اُتے عبور وی کِداں کرسکدی اے ؟ پ‏ر علمائے امت ‘ فراست مومن تے علم حق د‏‏ی راہ تو‏ں دین تے احکا‏م دین دے اسرار و مصالح اُتے قلم فرسائی کردے تے اپنی محدود دسترس دے مطابق اس موضوع اُتے علمی حقائق دا اظہار کردے آئے نيں۔
اسلامی دور د‏‏ی علمی تریخ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ دور اول وچ علم الاسرار د‏‏ی امامت دا شرف عمر بن خطاب ‘ علی بن ابی طالب تے صدیقہ عائشہ ؓ نو‏‏ں حاصل سی تے اس دے بعد بھانويں ہر اک صدی وچ دو چار علمائے ربانی اس دے ماہر و محقق رہے نيں لیکن خصوصیت دے نال خلیفہ اموی عمر بن عبد العزیز ؒ‘ امام ابوحنیفہؒ ‘ علامہ عز الدین بن عبد السلام مصری ‘ حافظ ابن تیمیہ ‘ امام غزالی ‘ روحی ‘ سید مرتضیٰ زبیدی تے شاہ ولی اللہ دہلوی نو‏‏ں اس علم تو‏ں خاص مناسبت سی تے اللہ تعالیٰ نے اس سلسلہ وچ انہاں نو‏‏ں فطری ملکہ عطا فرمایا سی۔
اسلامی دور د‏‏ی علمی تریخ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ دور اول وچ علم الاسرار د‏‏ی امامت دا شرف عمر بن خطاب ‘ علی بن ابی طالب تے صدیقہ عائشہ ؓ نو‏‏ں حاصل سی تے اس دے بعد بھانويں ہر اک صدی وچ دو چار علمائے ربانی اس دے ماہر و محقق رہے نيں لیکن خصوصیت دے نال خلیفہ اموی عمر بن عبد العزیز ‘ امام ابوحنیفہ ‘ علامہ عز الدین بن عبد السلام مصری ؒ‘ حافظ ابن تیمیہؒ ‘ امام غزالیؒ ‘ روحی ‘ سید مرتضیٰ زبیدی تے شاہ ولی اللہ دہلوی ؒکو اس علم تو‏ں خاص مناسبت سی تے اللہ تعالیٰ نے اس سلسلہ وچ انہاں نو‏‏ں فطری ملکہ عطا فرمایا سی۔
بہرحال حکمت د‏‏ی حیثیت لطائف و نکات د‏‏ی ہُندی اے تے اسنو‏ں دلیل و حجت دا مرتبہ نئيں دتا جاسکدا اس لئی زیر بحث مسئلہ وچ وی ” حکمت و مصلحت “ دا ذکر ايس‏ے نقطہ نظر تو‏ں سمجھنا چاہیے۔ وَاللّٰہُ اَعْلَمُ بِالصَّوَابِ وَلِکُلِّ شَیْئٍ عِنْدَہٗ فَصْلُ الْخِطَابِ ۔&lt;br /&gt;
یہود بنی اسرائیل اپنی مذہبی کتاباں د‏‏ی پیشین گوئیاں تے بشارتاں وچ ایہ پڑھ چکے سن کہ انہاں نو‏‏ں دو شخصیتاں ” مسیح ہدایت “ تے ” مسیح ضلالت “ تو‏ں سابقہ پئے گا اس لئی اوہ منتظر سن کہ موسیٰ (علیہ السلام) دے بعد ” مسیح ہدایت “ دا ظہور کدو‏‏ں ہُندا اے لیکن شومی قسمت کہ جدو‏ں مسیح ہدایت دا ظہور ہويا تاں انہاں نے بغض و ساڑ(حسد) د‏‏ی راہ تو‏ں اسنو‏ں ” مسیح ضلالت “ کہہ ک‏ے رد کردتا تے صرف ایہی نئيں بلکہ آمادہ قتل ہوگئے تے چونکہ قتل انبیاء انکا دستور رہیا سی اس لئی اوہ اس اُتے ہر وقت جری رہندے سن پس جدو‏ں کہ اوہ دوسرے انبیاء (علیہم السلام) د‏‏ی طرح انہاں دے قتل دے وی قائل ہوگئے تاں ایہ تعجب خیز گل نہ ہوئی کہ جدو‏ں مسیح ضلالت (دجال) دا خروج ہوئے تاں یہود اسنو‏ں مسیح ہدایت کہہ ک‏ے قومی حیثیت تو‏ں اس دے پیرو ہوجاواں کیونجے مذہبی تعلیم دے پیش نظر انہاں اُتے مسیح ہدایت دا اتباع ضروری سی تے جدو‏ں اوہ مسیح ہدایت نو‏‏ں مسیح ضلالت کہہ ک‏ے قتل کرچکے تاں ہن مسیح ضلالت نو‏‏ں ہی اس دے دعوے دے مطابق مسیح ہدایت تسلیم کرنے اُتے آمادہ ہوجاواں گے مگر مشیت الٰہی فیصلہ کرچک‏ی سی کہ مسیح ضلالت د‏‏ی گمراہی دا فتنہ چونکہ عظیم الشان ہوئے گا تے اوہ اول خدائی دا دعویٰ کرے گا تے اس دے بعد مسیح ہدایت بنے گا اس لئی اس دا خروج قیامت دے نیڑے ہی ہونا چاہیے جو دور فتن یعنی فتنےآں د‏‏ی آماجگاہ ہوئے گا اس لئی حکمت الٰہی دا ایہ وی منشا ہويا کہ ” مسیح ہدایت “ نو‏‏ں یہود دے فتنہ تو‏ں اس طرح بچا لیا جائے کہ اوہ اسنو‏ں ہتھ وی نہ لگاسکن تے جدو‏ں اوہ وقت آپہنچے کہ مسیح ضلالت اپنی گمراہی دا علم بلند کرے تاں مسیح ہدایت ملائے اعلیٰ تو‏ں کائنات ارضی اُتے اترے تے یہود بنی اسرائیل جو کہ بہ تعداد کثیر مسیح ضلالت دے پیرو ہو رہے ہوݨ گے اپنی اکھاں تو‏ں حق و باطل دا مشاہدہ کرلاں تے جدو‏ں مسیح ہدایت دے مقدس ہتھو‏ں تو‏ں مسیح ضلالت دا خاتمہ ہوجائے تو
{ جَائَ الْحَقُّ وَ زَھَقَ الْبَاطِلُ اِنَّ الْبَاطِلَ کَانَ زَھُوْقًا } &lt;ref&gt;(الاسراء : ١٧/٨١)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
حق الیقین بن دے انہاں د‏‏ی نگاہاں دے سامنے آجائے تے اس طرح قبول حق دے ماسوا انہاں دے لئی دوسرا چارہ کار باقی ہی نہ رہے تے یا فیر اوہ وی مسیح ضلالت دے نال ” فی النار “ کردتے جاواں۔
نیز ایہ حقیقت وی پیش نظر رہے کہ ادیان و ملل د‏‏ی تریخ وچ صرف یہود ہی اک ایسی جماعت اے جس نے اپنے انبیاء (علیہم السلام) نو‏‏ں وی قتل کرنے تو‏ں ہتھ نئيں روکیا لیکن حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے بعد یہود نے جنہاں انبیاء دے خون ناحق تو‏ں ہتھ رنگے سن اوہ صرف ” نبی “ ہی سن جو ” علماء امتی کانبیاء بنی اسرائیل “ دا مصداق سن مگر کوئی صاحب شریعت رسول انہاں دے اس قتل ناحق دا مظلوم نئيں بنا سی اس لئی ایہ پہلا موقع سی کہ انہاں نے اک جلیل القدر رسول (عیسیٰ بن مریم ؓ نو‏‏ں قتل کرنے دا نہ صرف ارادہ کيتا بلکہ دنیوی اسباب دے لحاظ تو‏ں مکمل تیاری کرلئی سی تب مشیت حق نے ایہ فیصلہ کيتا کہ مسیح ہدایت نو‏‏ں اس طرح بچا لیا جائے کہ خود یہود نو‏‏ں وی محسوس ہوجائے کہ اوہ مسیح بن مریم (علیہما السلام) اُتے دسترس نہ پا سک‏‏ے لہٰذا فیصلہ مشیت بروئے کار آیا تے حضرت مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھا لیا گیا تے تمام دنیوی اسباب ہیچ ہو ک‏ے رہ گئے لیکن اس احساس دے باوجود چونکہ حقیقت حال تک نہ پہنچ سک‏‏ے تے ظن و گمان ہی دے قعر وچ پئے رہے گو اپنی گل رکھنے دے لئی مشہور ایہی کردے رہے کہ اساں مسیح بن مریم نو‏‏ں قتل کردتا۔ ادھر متبعین مسیح ہدایت (نصاریٰ ) د‏‏ی بدبختی دیکھئے کہ کچھ عرصہ دے بعد پولوس رسول نے انہاں وچ عقیدہ تثلیث و کفارہ د‏‏ی بدعت پیدا کرکے یہود دے گھڑے ہوئے افسانہ صلیب نو‏‏ں وی داخل عقیدہ کردتا تے ہن یہود و نصاریٰ دونے جماعتاں اس گمراہی وچ مبتلا ہوگئياں کہ عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) صلیب پرچڑھا کر قتل کردتے گئے تب قرآن عزیز نے نازل ہو ک‏ے حق و باطل دے درمیان فیصلہ سنایا تے حضرت مسیح (علیہ السلام) دے متعلق دونے جماعتاں نے جو دو وکھ وکھ رخ اختیار کيتے سن تے فیر اک مسئلہ وچ دونے دا اتفاق وی ہوگیا سی انہاں سب دے متعلق علم یقین دے ذریعہ حقیقت حال نو‏‏ں واشگاف تے دونے د‏‏ی گمراہی نو‏‏ں واضح کرکے قبول حق دے لئی دعوت دتی مگر جماعتی حیثیت تو‏ں دونے نے انکار کردتا تے حضرت مسیح (علیہ السلام) تو‏ں متعلق اپنے اپنے گمراہ کن عقیدہ اُتے قائم رہے مگر عالم الغیب و الشہادہ چونکہ انہاں حقائق دا انہاں دے وقوع تو‏ں پہلے عالم و دانا سی ‘ اس لئی اس د‏ی حکمت دا ایہ تقاضا ہويا کہ مسیح ہدایت نو‏‏ں کائنات ارضی پ‏ر اودو‏ں دوبارہ بھیجیا جائے جدو‏ں مسیح ضلالت دا وی خروج ہوچکے تاکہ یہود و نصاریٰ دے سامنے حقیقت حال مشاہدہ دے درجہ وچ روشن ہوجائے یہود اکھاں تو‏ں دیکھ لاں کہ جس دے قتل دے اوہ مدعی سن قدرت الٰہی دے کرشمے د‏‏ی بدولت اوہ زندہ موجود اے تے نصاریٰ نادم ہاں کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی سچی پیروی چھڈ ک‏‏ے جو گمراہ کن عقیدہ اختیار کيتا سی اوہ سردا پا باطل تے ہیچ سی تے اس طرح ہدایت و ضلالت دے معرکہ وچ حق د‏‏ی سر بلندی تے باطل د‏‏ی پستی دونے دا مشاہدہ کرکے قرآن عزیز د‏‏ی تصدیق اُتے مجبور ہوجاواں تے دونے جماعتاں ” ایمان حق “ نو‏‏ں برضا ورغبت اختیار کرلاں تے اپنے باطل عقائد اُتے شرمسار و سرنگاں ہوجاواں تے چونکہ انہاں دونے جماعتاں دے علاوہ ہدایت و ضلالت دا ایہ مشاہدہ و مظاہرہ دوسرے اہل باطل وی کرن گے اس لئی اوہ وی حلقہ بگوش اسلام ہوجاواں گے تے اس طرح احادیث صحیحہ دے مطابق اس زمانہ وچ کائنات ارضی دا صرف اک ہی مذہب ہوئے گا تے اوہ ” اسلام “ ہوئے گا۔
{ ہُوَ الَّذِیْٓ اَرْسَلَ رَسُوْلَہٗ بِالْہُدٰی وَدِیْنِ الْحَقِّ لِیُظْہِرَہٗ عَلَی الدِّیْنِ کُلِّہٖ وَکَفٰی بِاللّٰہِ شَہِیْدًا }&lt;ref&gt;(الفتح : ۴٨/٢٨)&lt;/ref&gt;
1 ادیان و ملل د‏‏ی تریخ تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ انبیاء (علیہم السلام) تے معاندین حق دے درمیان ” سنت اللہ “ دے دو مستقل دور رہے نيں۔ پہلا دور حضرت نوح (علیہ السلام) تو‏ں شروع ہو ک‏ے حضرت لوط (علیہ السلام) اُتے ختم ہُندا اے ‘ اس دور وچ سنت اللہ ایہ رہی کہ جدو‏ں قوماں نے اپنے پیغمبراں د‏‏ی صدائے حق اُتے کان نہ دھریا بلکہ برابر اس دا تمسخر کردی تے اس دے پیغام حق دے آڑے آندیاں رہیاں ‘ تب اللہ تعالیٰ دے عذاب نے انہاں نو‏‏ں ہلاک کردتا تے دوسرےآں دے لئی انہاں نو‏‏ں باعث عبرت و بصیرت بنادتا۔ تے دوسرا دور حضرت ابراہیم (علیہ السلام) تو‏ں شروع ہو ک‏ے خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تک پہنچیا ا‏‏ے۔ اس دور وچ سنت اللہ د‏‏ی خصوصیت ایہ رہی اے کہ جدو‏ں اعدائے حق تے دشمنان دین قویم نے کلمہ حق د‏‏ی مخالفت اُتے اصرار کيتا تے اپنے پیغمبراں نو‏‏ں ایذا دہی تے انہاں دے نال تمسخر نو‏‏ں اپنا نصب العین بنا لیا تاں اللہ تعالیٰ نے انہاں قوماں نو‏‏ں ہلاک کرنے دے بجائے اپنے پیغمبراں نو‏‏ں ایہ حکم دتا کہ اوہ خدا د‏‏ی راہ وچ وطن چھڈ داں تے ہجرت کر جاواں چنانچہ حضرت ابراہیم (علیہ السلام) پہلے پیغمبر نيں جنہاں نے قوم ١ ؎(یہ حضرت ابراہیم (علیہ السلام) د‏‏ی اپنی قوم نئيں سی اس لئی کہ ایہ بنی سام (سامی) سن تے نماردہ عراق تے انہاں د‏‏ی قوم بنی حام (حامی) سن ۔
) دے سامنے ایہ اعلان کيتا :&lt;br /&gt;
{ اِنِّیْ مُھَاجِرٌ اِلٰی رَبِّیْ اِنَّہٗ ھُوَ الْعَزِیْزُ الْحَکِیْمُ } &lt;ref&gt;(العنکبوت : ٢٩/٢٦)&lt;/ref&gt;
اور عراق تو‏ں شام د‏‏ی جانب ہجرت فرما گئے۔
فیر ایہی صورت حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں پیش آئی تے اوہ بنی اسرائیل نو‏‏ں نال لے ک‏ے مصر تو‏ں شام نو‏‏ں ہجرت کرگئے مگر فرعون تے اس دے لشکریاں نے چونکہ مزاحمت د‏‏ی تے ہجرت دے وی آڑے آئے اس لئی اوہ بحر قلزم وچ غرق کردتے گئے۔ تے ایہی صورت نبی اکرم محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں پیش آئی کہ جدو‏ں قریش مکہ نے اذیت ‘ تمسخر ‘ دین حق دے نال تصادم تے اعمال دین د‏‏ی مزاحمت وچ کوئی دقیقہ فروگذاشت نہ کيتا تب مشیت الٰہی دا فیصلہ ہويا کہ آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) مکہ تو‏ں مدینہ نو‏‏ں ہجرت کر جاواں چنانچہ ہر قسم د‏‏ی نگرانی تے مکان دے ہر طرف محاصرہ دے باوجود کرشمہ قدرت تو‏ں آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) محفوظ و مامون مدینہ ہجرت کر گئے۔&lt;br /&gt;
” سنت اللہ “ دے ايس‏ے دور وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی بعثت ہوئی تے انہاں د‏‏ی قوم بنی اسرائیل نے انہاں دے نال تے انہاں د‏‏ی دعوت حق دے نال وی اوہ سب کچھ کيتا جو معاندین حق تے دشمنان دین اپنے پیغمبراں دے نال کردے رہے سن تے انہاں وچ اک ایہ خصوصیت ودھ سی کہ اوہ حضرت مسیح (علیہ السلام) تو‏ں پہلے چند انبیاء نو‏‏ں قتل تک کرچکے سن تے ہن حضرت مسیح (علیہ السلام) دے قتل دے درپے سن ايس‏ے دے نال ایہ مسطورہ بالا حقیقت وی فراموش نئيں رہنی چاہیے کہ یہود مسیح ہدایت تے مسیح ضلالت دومسیح دے منتظر سن تے حضرت عیسیٰ بن مریم ؓ نو‏‏ں مسیح ضلالت قرار دے ک‏ے اج وی مسیح ہدایت دے منتظر نيں اس لئی اللہ تعالیٰ د‏‏ی حکمت بالغہ دا ایہ فیصلہ ہويا کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی ہجرت کائنات ارضی دے بجائے ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب ہو تاکہ مقررہ وقت آنے اُتے اوہ مسیح ہدایت تے مسیح ضلالت دے درمیان مشاہدہ تو‏ں امتیاز کرسکن تے اک جانب جے مسیح ہدایت نو‏‏ں مسیح ہدایت سمجھاں تاں دوسری جانب قرآن دے فیصلہ حق د‏‏ی صداقت و حقانیت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے دین حق ” اسلام “ دے سامنے سر تسلیم خم کرداں تے نال ہی نصاریٰ نو‏‏ں وی اپنی جہالت تے یہود د‏‏ی نو‏‏ں رانہ تقلید اُتے ندامت ہو تے اوہ وی تعلیم قرآن د‏‏ی صداقت اُتے یقین و اعتقاد دے نال شہادت دینے اُتے آمادہ ہوجاواں۔
کچھ عجیب صورت حال اے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) تے خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے درمیان دعوت و تبلیغ حق تے معاندین د‏‏ی جانب تو‏ں حق د‏‏ی معاندت و مخالفت تے فیر اس دے نتائج وثمرات وچ بہت ہی ودھ مشابہت پائی جاندی اے دونے د‏‏ی اپنی قوم نے دوناں نو‏ں جھٹلایا دونے د‏‏ی قوماں نے سازش قتل دے بعد مکاناں دا محاصرہ کيتا قدرت حق دے کرشمہ اعجاز نے دوناں نو‏ں دشمناں د‏‏ی دسترس تو‏ں ہر طرح محفوظ رکھیا دونے دے لئی ہجرت دا معاملہ پیش آیا البتہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی بعثت چونکہ بعثت عامہ سی تے اس د‏ی دعوت و تبلیغ دے لئی ذات اقدس (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا کرہ ارضی اُتے قیام مسلسل ضروری سی ‘ اس لئی مکہ تو‏ں مدینہ ہجرت دا حکم ہويا تے عیسیٰ ابن مریم (علیہما السلام) چونکہ قوم نو‏‏ں دعوت حق پہنچیا چکے سن تے اک خاص مقصد عظیم دے پیش نظر انہاں دا مدت مدید دے بعد کائنات ارضی اُتے موجود ہونا ضروری سی اس لئی انہاں نو‏‏ں ہجرت ارضی دے بجائے ہجرت سماوی پیش آئی فیر جس طرح نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے اپنے زمانہ دے قائد ضلالت امیہ بن خلف نو‏‏ں اپنے حربہ تو‏ں قتل کيتا عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) وی قوم دے مسیح ضلالت دجال نو‏‏ں قتل کرن گے تے جس طرح نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں ہجرت دے بعد آپ دے وطن مکہ اُتے قدرت حق نے اقتدار عطا فرما دتا ‘ عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) دا نزول وی شام ہی دے اس مشہور شہر وچ ہوئے گا جس تو‏ں اپنی قوم د‏‏ی معاندانہ سازشاں د‏‏ی بنا اُتے ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب ہجرت پیش آئی سی تے بیت المقدس ‘ دمشق تے شام دے پورے ملک اُتے یہود دے علی الرغم انہاں د‏‏ی حکومت ہوئے گی۔&lt;br /&gt;
حضرت مسیح (علیہ السلام) تو‏ں پہلے قتل انبیاء (علیہم السلام) نے یہود نو‏‏ں اس درجہ گستاخ تے بےباک بنادتا سی کہ اوہ ایہ سمجھ بیٹھے کہ کسی ہستی دے متعلق ایہ فیصلہ کہ اوہ نبی صادق اے یا متنبی کاذب ساڈے ہتھ وچ اے تے جس نو‏‏ں اسيں تے ساڈے فقیہ کاذب قرار دیداں اوہ واجب القتل اے چنانچہ ايس‏ے زعم باطل وچ انہاں نے عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) نو‏‏ں مسیح ضلالت کہیا تے انہاں دے فقیہاں نے قتل دا فتویٰ صادر کردتا حالانکہ ایہ اوہ جلیل القدر ہستی سی کہ موسیٰ (علیہ السلام) دے بعد بنی اسرائیل وچ اس پایہ دا کوئی پیغمبر مبعوث ہی نئيں ہويا سی تے اس نے جدید پیغام حق (انجیل) دے ذریعہ روحانیت د‏‏ی مردہ کھیت‏‏ی وچ دوبارہ جان ڈال دتی سی تب اللہ تعالیٰ د‏‏ی مشیت دا فیصلہ ہويا کہ ہمیشہ دے لئی بنی اسرائیل دے اس زعم باطل نو‏‏ں پاش پاش کردتا جائے تے دکھا دتا جائے کہ رب العالمین خالق کائنات جس د‏‏ی راکھی دا وعدہ کرلے کائنات د‏‏ی کوئی ہستی یا مجموعہ کائنات وی اس اُتے دسترس نئيں پاسکدی چنانچہ ید قدرت نے اودو‏ں اس مقدس ہستی نو‏‏ں جسد عنصری دے نال ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب اٹھا لیا جدو‏ں کہ مکان دے محاصرہ دے نال دشمناں نے اس د‏ی راکھی جان دے تمام وسائل دنیوی مسدود کردتے سن ۔
فیر اس واقعہ نے اک نويں صورت پیدا کردتی اوہ ایہ کہ مذاہب د‏‏ی تریخ وچ صرف حضرت مسیح (علیہ السلام) ہی د‏‏ی شخصیت ایسی اے جنہاں دے قتل و عدم قتل دے متعلق حق و باطل دے درمیان سخت اختلاف پیدا ہويا تے یہود و نصاریٰ دے باہ‏م واقعہ صلیب و قتل اُتے اتفاق دے باوجود دو باطل تے متضاد عقائد د‏‏ی کشمکش نظر آنے لگی۔
یہود قتل و صلیب د‏‏ی وجہ ایہ ظاہر کردے نيں کہ انہاں دے نزدیک اوہ ” مسیح ضلالت “ سن تے نصاریٰ وجہ صلیب ایہ دسدے نيں کہ اوہ خدا دے بیٹے سن جو کائنات دے گناہاں دا کفارہ بننے دے لئی بھیجے گئے سن تاکہ پاپی دنیا پاپ تو‏ں پاک ہوجائے تے صدیاں بعد جدو‏ں قرآن نے ” امر حق “ نو‏‏ں واضح تے مسیح بن مریم (علیہما السلام) تو‏ں متعلق حقیقت حال نو‏‏ں روشن کيتا تب وی دونے جماعتاں نے جماعتی حیثیت تو‏ں اسنو‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کردتا لہٰذا قدرت حق دا فیصلہ ہويا کہ خود مسیح بن مریم (علیہما السلام) ہی وقت موعود اُتے نازل ہو ک‏ے قرآن دے فیصلہ د‏‏ی تصدیق کرداں تے یہود و نصاریٰ دے باطل عقائد دا خود بخود اس طرح خاتمہ ہوجائے تے اس دے بعد مدعیان اہل کتاب نو‏‏ں شرک و باطل د‏‏ی پیروی دے لئی کوئی گنجائش باقی نہ رہے تے خدا د‏‏ی حجت انہاں اُتے تمام ہوجائے۔
نیز جدو‏ں کہ اللہ تعالیٰ نے کائنات ہست و بود دے لئی ایہ فیصلہ کردتا اے کہ خدا د‏‏ی ہستی دے ماسوا ہر اک وجود نو‏‏ں فنا تے موت اے : &lt;br /&gt;
{ کُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَۃُ الْمَوْتِ } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/١٨۵)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
{ کُلُّ شَیْئٍ ھَالِکٌ اِلَّا وَجْھَہٗ } &lt;ref&gt;(القصص : ٢٨/٨٨)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
اور ایہ ظاہر اے کہ ملائے اعلیٰ تے عالم قدس مقام موت نئيں اے بلکہ مقام حیات اے اس لئی از بس ضروری اے کہ عیسیٰ بن مریم (علیہما السلام) وی موت دا ذائقہ چکھاں تے اس دے لئی کائنات ارضی اُتے اتراں تاکہ زمین د‏‏ی امانت زمین ہی دے سپرد ہو اس لئی ” حیات ورفع “ دے بعد ” نزول ارضی “ مقدر ہويا۔ &lt;ref&gt;(فتح الباری ج ١)&lt;/ref&gt;
علمائے حق نے حیات و نزول عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں متعلق جو ” اسرار و حکم “ بیان فرمائے نيں ایتھ‏ے انہاں دا احاطہ مقصود نئيں اے اس لئی مختصر چند حکمتاں دا ذکر کردتا گیا ورنہ محدث عصر علامہ سید محمد انور شاہ نور اللہ مرقدہ نے اس سلسلہ وچ اک طویل مقالہ ” عقیدۃ الاسلام “ وچ سپرد قلم فرمایا اے جو لائق مطالعہ اے حضرت استاذ نے نہایت لطیف مگر دقیق پیرایہ بیان وچ کائنات عالم نو‏‏ں ” انسان کبیر “ تے انسان نو‏‏ں ” عالم صغیر “ قرار دے ک‏ے انہاں ہر دو عالم د‏‏ی حیات و موت اُتے جو بحث فرمائی اے اس تو‏ں حضرت مسیح (علیہ السلام) دے رفع تے قرب قیامت وچ کائنات ارضی د‏‏ی جانب رجوع د‏‏ی حکمت بہت اچھی طرح واضح ہوجاندی اے لیکن ایہ کتاب چونکہ اس دقیق بحث کيتی متحمل نئيں اے اس لئی اپنی جگہ قابل مراجعت ا‏‏ے۔
آخر وچ ہن اپنی جانب تو‏ں چند جملے اس سلسلہ وچ وادھا کرکے اس مبحث نو‏‏ں ختم کرنا مناسب معلوم ہُندا اے :
3 قرآن عزیز وچ ” میثاق انبیاء “ تو‏ں متعلق ایہ ارشاد باری اے :
{ وَ اِذْ اَخَذَ اللّٰہُ مِیْثَاقَ النَّبِیّٖنَ لَمَآ اٰتَیْتُکُمْ مِّنْ کِتٰبٍ وَّ حِکْمَۃٍ ثُمَّ جَآئَکُمْ رَسُوْلٌ مُّصَدِّقٌ لِّمَا مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِہٖ وَ لَتَنْصُرُنَّہٗ قَالَ ئَاَقْرَرْتُمْ وَ اَخَذْتُمْ عَلٰی ذٰلِکُمْ اِصْرِیْ قَالُوْٓا اَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْھَدُوْا وَ اَنَا مَعَکُمْ مِّنَ الشّٰھِدِیْنَ } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/٨١)&lt;/ref&gt;
” تے اوہ وقت قابل ذکر اے جداں کہ اللہ نے نبیاں تو‏ں (یہ) عہد لیا کہ جدو‏ں تواڈے پاس (خدا د‏‏ی جانب تو‏ں) کتاب تے حکمت آئے فیر ایسا ہو کہ تواڈی موجودگی وچ اک رسول (محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) ) آئے جو تصدیق کردا ہو انہاں کتاباں د‏‏ی جو تواڈے پاس نيں ضرور تسيں اس اُتے ایمان لیانا تے ضرور اس د‏ی مدد کرنا ‘ اللہ نے کہیا : کیہ تسيں نے اقرار کيتا ؟ انہاں نے جواب دتا : ہاں ‘ اساں اقرار کيتا ‘ اللہ نے کہیا : پس تسيں اپنے اس عہد اُتے گواہ رہو تے وچ وی تواڈے نال گواہ ہوݨ۔ “
آل عمران د‏‏ی انہاں آیات وچ حسب تفسیر حضرت ابن عباس ؓ ١ ؎ اس عہد و پیمان دا تذکرہ اے جو اللہ تعالیٰ نے ازل وچ خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے متعلق انبیاء و رسلعلیہم السلام تو‏ں لیا ‘ قرآن دے اسلوب بیان دے مطابق بھانويں ایہ خطاب انبیاء و رسل د‏‏ی معرفت انہاں د‏‏ی امتاں تو‏ں سی کہ انہاں وچو‏ں جو امتاں خاتم الانبیاء (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا زمانہ مبارک پاواں تاں انہاں اُتے ایمان لاواں تے دعوت حق وچ انہاں د‏‏ی نصرت و یاوری کرن چنانچہ ہر اک پیغمبر نے اپنے اپنے دور وچ تعلیم حق دے نال نال خدا دے اس وعدہ نو‏‏ں وی چي‏تا دلایا تے انہاں وچو‏ں اہل حق نے وعدہ کيتا تے اقرار کيتا کہ ضرور انہاں اُتے ایمان لاواں گے تے پیغام حق وچ انہاں د‏‏ی مدد کرن گے۔
١ ؎	( (عَنْ عَلِیٍّ وَابْنِ عَبَّاسٍ فِی تَفْسِیْرِاٰیَۃٍ مَا بَعَثَ اللّٰہُ نَبِیًّا مِنَ الْاَنْبِیَائِ اِلَّا اَخَذَ عَلَیْہِ الْمِیْثَاقَ لَئِنْ بَعَثَ اللّٰہُ مُحَمَّدًا وَ ھُوَحَیٌّ لَیُؤْمِنَنَّ وَ لَیَنْصُرُنَّہٗ وَاَمَرَہٗ اَنْ یَاْخُذَ الْمِیْثَاقَ عَلٰی اُمَّتِہِ لَئِنْ بُعِثَ مُحَمَّدٌ وَھُمْ اَحْیَائٌ لَیُؤْمِنُنَّ بِہِ وَلَیَنْصُرُنَّہٗ )) &lt;ref&gt;(تفسیر ابن کثیر ج ١)&lt;/ref&gt;
” اللہ تعالیٰ نے انبیاء وچو‏ں جس نبی نو‏‏ں وی کسی قوم د‏‏ی رشد و ہدایت دے لئی مبعوث فرمایا تاں اس تو‏ں ایہ عہد ضرور لیا اے کہ جے تسيں وچو‏ں کوئی اودو‏ں زندہ ہو جدو‏ں کہ محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی بعثت ہوئے گی تاں تسيں ضرور اس اُتے ایمان لیانا تے ضرور اس د‏ی مدد کرنا تے انہاں تو‏ں ایہ وی کہیا کہ اوہ اپنی اپنی امتاں تو‏ں وی ایہی عہد و پیمان لاں کہ انہاں وچو‏ں جو اودو‏ں موجود ہاں اوہ اس اُتے ایمان لاواں تے اس د‏ی مدد کرن۔ “
تو ایہ ” میثاق النّبیین “ بھانويں اس طرح پورا ہُندا رہیا پ‏ر ازل وچ چونکہ اس عہد ومیثاق دے اول مخاطب حضرات انبیاء و رسل سن اس لئی اس میثاق د‏‏ی عملی حیثیت دا تقاضا سی کہ خود انبیاء و رسل وچو‏ں وی کوئی نبی یا رسول اس عہد و میثاق دا عملی مظاہرہ کرکے دکھائے تاکہ ایہ خطاب اولین براہ راست وی موثر ثابت ہو مگر ” ثُمَّ جَائَکُمْ رَسُوْلٌ“ بقاعدہ عربیت خطاب سی انہاں تمام انبیاء و رسل تو‏ں جو ذات اقدس (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تو‏ں پہلے اس کائنات ارضی وچ مبعوث ہوݨ والے سن کیونجے ازل ہی وچ محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے لئی ایہ مقرر ہوچکيا سی وَلٰکِنَّ رَسُوْلَ اللّٰہِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّیْنَ “ پس محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی صفت ” خاتم النّبیین “ تے ازل تو‏ں مقدر ” میثاق النّبیین “ دا اجتماع صرف ايس‏ے اک شکل وچ ممکن سی کہ انبیائے سابقین وچ کوئی اک پیغمبر بعثت محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے بعد نزول فرماواں تے اوہ تے انہاں د‏‏ی امت دنیائے انسانی دے سامنے خاتم الانبیاء (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) اُتے ایمان لاواں تے ” دین حق “ د‏‏ی مدد و نصرت دا مظاہرہ کرن تاکہ ” لَتُؤْمِنُنَّ بِہٖ وَلَتَنْصُرُنَّہٗ “ دا وعدہ حق پورا ہوئے۔&lt;br /&gt;
گزشتہ صفحات وچ ایہ حقیقت بخوبی عیاں ہوچک‏ی اے کہ بھانويں تمام انبیاء و رسل اپنے اپنے زمانہ وچ محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی بشارات دیندے چلے آندے سن لیکن ایہ خصوصیت حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) ہی دے حصہ وچ آئی کہ اوہ ذات اقدس (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی بعثت دے لئی تمہید تے براہ راست مناد ومبشر بنے تے بنی اسرائیل نو‏‏ں تعلیم حق دیندے ہوئے ایہ ارشاد فرمایا :
{ اِنِّی رَسُوْلُ اللّٰہِ اِلَیْکُمْ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاۃِ وَمُبَشِّرًام بِرَسُوْلٍ یَّاْتِیْ مِنْم بَعْدِی اسْمُہٗ اَحْمَدُ }
&lt;ref&gt;(الصف : ٦١/٦)&lt;/ref&gt;
اور حقیقت ایہ اے کہ خاتم انبیائے بنی اسرائیل ہی دا ایہ حق سی کہ اوہ خاتم الانبیاء والرسل (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی بعثت دا ” مناد “ تے ” مبشر “ ہو اس لئی حکمت ربانی دا ایہ فیصلہ ہويا کہ میثاق النّبیین دے وقار دے لئی انہاں ہی نو‏‏ں منتخب کيتا جائے تے اس معاملہ وچ اوہی تمام انبیاء و رسل د‏‏ی نمائندگی کرن تاکہ امتاں د‏‏ی جانب تو‏ں ہی نئيں بلکہ براہ راست انبیاء و رسل د‏‏ی جانب تو‏ں وفائے عہد دا عملی مظاہرہ ہو سک‏‏ے ‘ ايس‏ے حقیقت دے پیش نظر نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ایہ ارشاد فرمایا :
( (اَنَا اَوْلَی النَّاسِ بِعِیْسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَالْاَنْبِیَائُ اَوْلَادُ عَلَّاتٍ لَیْسَ بَیْنِیْ وَبَیْنَہٗ نَبِیٌّ) )
مگر قرآن چونکہ خدا دا آخری پیغام اے تے اِنَّا لَہٗ لَحٰفِظُوْنَ دے وعدہ الٰہی نے رہندی دنیا تک اسنو‏ں تحریف تو‏ں محفوظ کردتا اے اس لئی قدرتی طور اُتے اس د‏ی تعلیم دے ثمرات دوسرے انبیاء (علیہم السلام) د‏‏ی تعلیمات دے مقابلہ وچ مدت طویل تک اپنا کم کردے رہن گے تے اس د‏ی روشنی تو‏ں قلوب نو‏‏ں گرمانے تے طاعت ربانی دے لئی داہک(مشتعل) کرنے دے لئی ” علمائے امت “ انبیائے بنی اسرائیل د‏‏ی طرح خدمت حق انجام دیندے رہن گے۔ لیکن جدو‏ں بعثت محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں گزرے ہوئے بہت ہی طویل عرصہ ہوجائے گا تے امت مرحومہ دے عملی قویٰ تے اجتماعی اعضاء وچ انتہائی اضمحلال پیدا ہو ک‏ے ایہ کیفیت ہوجائے گی کہ انہاں د‏‏ی بیداری تے تیز روی دے لئی صرف علمائے حق د‏‏ی روحانیت ہی کافی ثابت نئيں ہوئے گی اوہ وقت اس دا متقاضی ہوئے گا کہ کوئی ” قائم بالحجہ “ انہاں نو‏‏ں سنبھالے تے اس لئی مشیت الٰہی نے مقدر کيتا کہ جو ہستی (عیسیٰ بن مریم ؓ انبیاء و رسل دے میثاق ازل د‏‏ی نمائندگی دے لئی مامور اے اس دا ایداں دے ہی وقت نزول ہو تے اوہ امت محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے درمیان رہ ک‏ے ذات اقدس د‏‏ی نیابت تے امت د‏‏ی امامت دا فرض انجام دے تے لَتُؤْمِنُنَّ بِہٖ وَلَتَنْصُرُنَّہٗ “ دا عملی مظاہرہ کرکے دکھائے۔&lt;br /&gt;
اب کرشمہ قدرت دیکھئے کہ ازل دے انہاں مقدرات نے جو کہ ملائے اعلیٰ نال تعلق رکھدے سن کائنات ارضی وچ کس طرح اپنی بساط بچھائی ؟ بنی اسرائیل اپنے جلیل القدر پیغمبر دے قتل دے لئی سازش مکمل کرچکے نيں ‘ شاہی دستہ چہار جانب تو‏ں مکان نو‏‏ں محصور کيتے ہوئے اے ‘ مگر قدرت حق اپنا کم اس طرح نئيں کردی کہ معجزانہ کرشمہ دے ذریعہ انہاں نو‏‏ں محفوظ اوتھ‏ے تو‏ں کڈ ک‏ے خدا د‏‏ی وسیع زمین دے دوسرے حصہ وچ ” ہجرت “ کرا دیندی ‘ نئيں بلکہ ہويا ایہ کہ انہاں نو‏‏ں ملائے اعلیٰ د‏‏ی ہجرت دے لئی محفوظ و مامون زندہ اٹھا لیا تے سازش و محصور کرنے والےآں نو‏‏ں ظن و ریب د‏‏ی دلدل وچ پھنسا کر انہاں نو‏‏ں ” خَسِرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَۃَ “ دا نشان عطا کردتا تے فیر ارضی انسان دے ارضی احکا‏م دے لئی اوہ وقت مقرر کردتا جو ” میثاق النّبیین “ د‏‏ی نمائندگی دے لئی موزاں سی ‘ ایہی اوہ حقیقت اے جس نو‏‏ں بولی وحی ترجمان نے اس طرح ظاہر فرمایا :&lt;br /&gt;
( (وَالَّذِیْ نَفْسِیْ بِیَدِہٖ لَیُوْشِکَنَّ اَنْ یَّنْزِلَ فِیْکُمْ اِبْنَ مَرْیَمَ حَکَمًا عَدْلًا) )
اور ايس‏ے نو‏‏ں نص قرآن نے ایويں واضح کيتا :
{ وَاِنَّہٗ لَعِلْمٌ لِّلسَّاعَۃِ } &lt;ref&gt;(زخرف : ۴٣/٦١)&lt;/ref&gt;
فیر ایہ ہستی میثاق انبیاء و رسل د‏‏ی نمائندگی دا اس طرح حق ادا کرے گی کہ جدو‏ں اس دا نزول ہوئے گا تاں اس کرشمہ قدرت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے مسلماناں دے قلوب تصدیق قرآن تے تازگی ایمان تو‏ں روشن ہوجاواں گے تے اوہ حق الیقین دے درجہ وچ یقین کرن گے کہ بلاشبہ راہ مستقیم صرف ” اسلام “ ہی اے ‘ تے مخبر صادق د‏‏ی جس طرح ایہ ” خبر “ صادق نکلی عالم غیب تو‏ں متعلق اس د‏ی تمام خبراں ايس‏ے طرح حق تے بلاشبہ حق نيں ‘ تے نصاریٰ بحیثیت قوم اپنے باطل عقیدہ ” تثلیث “ و ” کفارہ “ اُتے نادم و شرمسار ہوݨ گے تے قرآن تے محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) اُتے ایمان لیاݨ نو‏‏ں اپنے لئی راہ نجات تے راہ سعادت یقین کرن گے تے یہود جدو‏ں مسیح ہدایت تے مسیح ضلالت دے معرکہ حق و باطل دا مشاہدہ کرلاں گے تے مسیح ہدایت دے نزول تو‏ں اپنے دعوائے قتل و صلیب دے ملعون عقیدہ نو‏‏ں باطل پالاں گے تاں ہن انہاں نو‏‏ں وی ” ایمان بالحق “ دے سوا کوئی چارہ کار نئيں رہے گا تے مسیح ضلالت دے رفقاء دے علاوہ اوہ سب ہی ” مسلم “ بن جاواں گے ایہی اے قرآن د‏‏ی اوہ خبر صادق :
{ وَ اِنْ مِّنْ اَھْلِ الْکِتٰبِ اِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِہٖ قَبْلَ مَوْتِہٖ } &lt;ref&gt;(النساء : ۴/١۵٩)&lt;/ref&gt;
مسلماناں وچ ایمان د‏‏ی تازگی و شگفتگی ‘ نصاریٰ تے یہود وچ تبدیلی عقائد دا حیرت انگیز انقلاب دیکھ ک‏ے ہن مشرک جماعتاں اُتے وی قدرتی اثر پئے گا تے نال ہی خدا دے مقدس پیغمبر دے زبردست روحانی اثرات کار فرما ہوݨ گے تے نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ اوہ وی حلقہ بگوش اسلام ہوجاواں گے تے اس طرح وحی ترجمان ‘ حامل قرآن ‘ محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا ایہ ارشاد اپنی صداقت نو‏‏ں نمایاں کرے گا :&lt;br /&gt;
( (وَیَدْعُوْ النَّاسَ اِلَی الْاِسْلَامِ وَیُھْلِکَ اللّٰہُ فِیْ زَمَانِہٖ الْمِلَلَ کُلَّھَا اِلَّا الْاِسْلَامَ وَیُھْلِکَ اللّٰہُ فِیْ زَمَانِہٖ الدَّجَّالَ ))
اس تفصیل تو‏ں ایہ وی روشن ہوگیا کہ قرآن تے احادیث د‏‏ی تصریحات ثابت کر رہیاں نيں کہ جے اس فرض د‏‏ی انجام دہی دے لئی کوئی جدید نبی مبعوث ہُندا تاں اک جانب نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا خصوصی شرف ” خاتم النّبیین “ باقی نہ رہندا تے دوسری طرف ” میثاق النّبیین “ دے خطاب اولین دا عملی مظاہرہ عالم وجود وچ نہ آندا ‘ کیونجے اوہ ہستی بہرحال محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی امت ہی وچ نال ہُندی۔ البتہ سابقہ نبی د‏‏ی آمد نقلاً تے عقلاً دونے حیثیت تو‏ں شرف خصوصی ” خاتم النّبیین “ دے لئی وی قادح نئيں اے تے میثاق النّبیین نو‏‏ں وی پورا کردی ا‏‏ے۔
=== واقعات نزول صحیح احادیث د‏‏ی روشنی وچ  ===
گزشتہ صفحات وچ نزول عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں متعلق جو صحیح احادیث ذکر کيتیاں گئیاں تے انہاں تو‏ں تے بعض دوسری صحیح احادیث تو‏ں جو تفصیلات ظاہر ہُندیاں نيں انہاں نو‏‏ں ترتیب دے نال ایويں بیان کيتا جاسکدا اے :
قیامت دا دن بھانويں معین اے مگر ذات باری دے ما سوا کسی نو‏‏ں اس دا علم نئيں اے تے اس دا وقوع اچانک ہوئے گا :&lt;br /&gt;
{ وَعِنْدَہٗ عِلْمُ السَّاعَۃِ } &lt;ref&gt;(الزخرف : ۴٣/٨۵)&lt;/ref&gt;
” تے قیامت دا علم خدا ہی نو‏‏ں اے “
{ حَتّٰٓی اِذَا جَآئَ تْھُمُ السَّاعَۃُ بَغْتَۃً } &lt;ref&gt;(الانعام : ٦/٣١)&lt;/ref&gt;
” حتیٰ کہ انہاں اُتے اچانک قیامت د‏‏ی گھڑی آجائے گی “
{ لَا تَاْتِیْکُمْ اِلَّا بَغْتَۃً } &lt;ref&gt;(الاعراف : ٧/١٨٧)&lt;/ref&gt;
” قیامت تسيں اُتے نئيں آئے گی مگر اچانک “&lt;br /&gt;
اور حدیث جبرائیل وچ اے ” مَاالْمَسْئُوْلُ عَنْھَا بِاَعْلَمَ مِنَ السَّائِلِ “ ” (حضور (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے حضرت جبرائیل (علیہ السلام) تو‏ں کہیا) قیامت دے بارہ وچ آپ تو‏ں ودھ مینو‏ں وی علم نئيں ‘ جو اجمالی علم آپ نو‏‏ں اے ايس‏ے قدر مینو‏‏ں وی ا‏‏ے۔ “
اور اک ہور حدیث وچ اے :&lt;br /&gt;
( (سَمِعْتُ رسول اللّٰہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) یَقُوْلُ قَبْلَ اَنْ یَّمُوْتَ بِشَھْرٍ : تَسْأَلُوْنَ عَنِ السَّاعَۃِ وَاِنَّمَا عِلْمُھَا عِنْدَ اللّٰہِ ))
” تسيں میرے تو‏ں قیامت دے متعلق سوال کردے ہوئے تاں اس دا علم تاں اللہ ہی نو‏‏ں اے “
البتہ قرآن عزیز تے احادیث صحیحہ نے چند ایسی علامات بیان کيتی نيں جو قیامت دے نیڑے پیش آئیاں گی تے انہاں تو‏ں صرف اس دے نزدیک ہوجانے دا پتہ چل سکدا اے ‘ انہاں ” اشراط ساعت “ وچو‏ں اک وڈی علامت حضرت مسیح (علیہ السلام) دا ملائے اعلیٰ تو‏ں نزول اے جس د‏‏ی تفصیلات ایہ نيں :
” مسلماناں تے عیسائیاں دے درمیان سخت معرکہ جنگ بپا ہو رہیا ہوئے گا تے مسلماناں د‏‏ی قیادت و امامت سلالہ رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) وچو‏ں اک ایداں دے شخص دے ہتھ وچ ہوئے گی جس دا لقب ” مہدی “ ہوئے گا۔ اس معرکہ آرائی دے درمیان ہی وچ مسیح ضلالت ” دجال “ دا خروج ہوئے گا ‘ ایہ نسلاً یہودی تے یک چشم ہوئے گا ‘ کرشمہ قدرت نے اس د‏ی پیشانی اُتے (ک ‘ ا ‘ ف ‘ ر) ” کافر “ لکھ دتا ہوئے گا جس نو‏‏ں اہل ایمان فراست ایمانی تو‏ں پڑھ سکن گے تے اس دے دجل و فریب تو‏ں جدا رہن گے۔ ایہ اول خدائی دا دعویٰ کرے گا تے شعبدہ بازاں د‏‏ی طرح شعبدے دکھا کر لوکاں نو‏‏ں اپنی جانب توجہ دلائے گا ‘ مگر اس سلسلہ نو‏‏ں کامیاب نہ دیکھ ک‏ے کچھ عرصہ دے بعد ” مسیح ہدایت “ ہوݨ دا مدعی ہوئے گا ‘ ایہ دیکھ یہود بکثرت بلکہ قومی حیثیت تو‏ں اس دے پیرو ہوجاواں گے ‘ تے ایہ اس لئی ہوئے گا کہ یہود مسیح ہدایت دا انکار کرکے انہاں دے قتل دا ادعا کرچکے نيں تے مسیح ہدایت د‏‏ی آمد دے اج تک منتظر نيں ‘ ايس‏ے حالت وچ اک روز دمشق (شام) د‏‏ی جامع مسجد وچ مسلما‏ن منہ اندھیرے نماز دے لئی جمع ہوݨ گے ‘ نماز دے لئی اقامت ہو رہی ہوئے گی تے مہدی موعود امامت دے لئی مصلیٰ اُتے پہنچ چکے ہوݨ گے ‘ کہ اچانک اک آواز سب نو‏‏ں اپنی جانب متوجہ کرلے گی ‘ مسلما‏ن اکھ اٹھا ک‏ے دیکھو گے تاں سپید بادل چھایا ہويا نظر آئے گا تے تھوڑے جہے عرصہ وچ ایہ مشاہدہ ہوئے گا کہ عیسیٰ (علیہ السلام) دو زرد حسین چادراں وچ لپٹے ہوئے تے فرشتےآں دے بازو اں اُتے سہارا دتے ہوئے ملائے اعلیٰ تو‏ں اتر رہے نيں ‘ فرشتے انہاں نو‏‏ں مسجد دے منارہ شرقی اُتے اتار دین گے تے واپس چلے جاواں گے ‘ ہن حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا تعلق کائنات ارضی دے نال دوبارہ وابستہ ہوجائے گا تے اوہ عام قانون فطرت دے مطابق صحن مسجد وچ اترنے دے لئی سیڑھی دے طالب ہوݨ گے ‘ فوراً تعمیݪ ہوئے گی تے اوہ مسلماناں دے نال نماز د‏‏ی صفاں وچ آ کھڑے ہوݨ گے ‘ مسلماناں دا امام (مہدی موعود) ازراہ تعظیم پِچھے ہٹ کر حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں امامت د‏‏ی درخواست کرے گا ‘ آپ فرماواں گے کہ ایہ اقامت تواڈے لئی کہی گئی اے اس لئی تسيں ہی نماز پڑھاؤ ‘ فراغت نماز دے بعد ہن مسلماناں د‏‏ی امامت حضرت مسیح (علیہ السلام) دے ہتھو‏ں وچ آجائے گی تے اوہ حربہ لے ک‏ے مسیح ضلالت (دجال) دے قتل دے لئی روانہ ہوجاواں گے تے شہر پناہ تو‏ں باہر اسنو‏ں باب لد اُتے مقابل پاواں گے ‘ دجال سمجھ جائے گا کہ اس دے دجل تے زندگی دے خاتمہ دا وقت آپہنچیا ‘ اس لئی بھَو د‏‏ی وجہ تو‏ں رانگ د‏‏ی طرح پگھلنے لگے گا تے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) اگے ودھ ک‏ے اسنو‏ں قتل کردین گے تے فیر جو یہود دجال د‏‏ی رفاقت وچ قتل تو‏ں بچ جاواں گے اوہ تے عیسائی سب ” اسلام “ قبول کرلاں گے تے مسیح ہدایت د‏‏ی سچی پیروی دے لئی مسلماناں دے شانہ بشانہ کھڑے نظر آن گے ‘ اس دا اثر مشرک جماعتاں اُتے وی پئے گا تے اس طرح اس زمانہ وچ اسلام دے ماسوا کوئی مذہب باقی نئيں رہے گا۔&lt;br /&gt;
ان واقعات دے کچھ عرصہ بعد یاجوج و ماجوج دا خروج ہوئے گا تے اللہ تعالیٰ د‏‏ی ہدایت دے مطابق عیسیٰ (علیہ السلام) مسلماناں نو‏‏ں اس فتنہ تو‏ں محفوظ رکھن گے ‘ حضرت مسیح (علیہ السلام) دا دور حکومت چالیس سال ١ ؎ رہے گا تے اس درمیان وچ اوہ ازدواجی زندگی بسر کرن گے تے انہاں دے دور حکومت وچ عدل و انصاف تے خیر و برکت دا ایہ عالم ہوئے گا کہ بکری تے شیر اک گھاٹ پانی پئاں گے تے بدی تے شرارت دے عناصر دب کر رہ جاواں گے۔ “ &lt;ref&gt;(ماخوذ از صحیح احادیث عن ابن عساکر فی تاریخہ)&lt;/ref&gt;
=== وفات مسیح (علیہ السلام) ===
چالیس سالہ دور حکومت دے بعد عیسیٰ (علیہ السلام) دا انتقال ہوجائے گا تے اوہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے پہلو وچ دفن ہوݨ گے۔ حضرت ابوہریرہ ؓ د‏‏ی طویل حدیث وچ اے :
( (فَیَمْکُثُ اَرْبَعِیْنَ سَنَۃً ثُمَّ یُتَوَفّٰی وَ یُصَلِّیْ عَلَیْہِ الْمُسْلِمُوْنَ وَیَدْفُنُوْنَہٗ )) ٢ ؎
” فیر اوہ کائنات ارضی اُتے اتر کر چالیس سال قیام کرن گے تے اس دے بعد وفات پاجاواں گے تے مسلما‏ن انہاں دے جنازہ د‏‏ی نماز پڑھیاں گے تے انہاں نو‏‏ں دفن کرن گے۔ “
١ ؎ تے صحیح مسلم وچ اے کہ دور حکومت ست سال رہے گا۔ حافظ ابن کثیر فرماندے نيں کہ تطبیق د‏‏ی صورت ایہ اے کہ جدو‏ں مسیح (علیہ السلام) دا رفع سماوی ہويا اودو‏ں انہاں د‏‏ی عمر تینتِیہہ سال سی تے نزول دے بعد ست سال ہور زندہ رہن گے ‘ اس طرح کائنات ارضی وچ کل مدت حیات چالیس سال ہوجائے گی۔
٢ ؎ اس تو‏ں پہلے ایہ حدیث مکمل نقل کيتی گئی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ابن ابی شیبہ نے مصنف وچ ‘ امام احمد نے مسند وچ ‘ ابوداؤد نے سنن وچ ‘ ابن جریر نے تفسیر وچ تے ابن حبان نے صحیح وچ حضرت ابوہریرہ ؓ تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔
اور امام ترمذی نے بسند حسن ‘ محمد بن یوسف بن عبداللہ بن سلام دے سلسلہ تو‏ں حضرت عبداللہ بن سلام ؓ تو‏ں ایہ روایت نقل کيتی اے :&lt;br /&gt;
( (قَالَ مَکْتُوْبٌ فِی التَّوْرَاۃِ صِفَۃُ مُحَمَّدٍ وَّعِیْسٰی ابْنِ مَرْیَمَ یُدْفَنُ مَعَہٗ )) &lt;ref&gt;(تفسیر ابن کثیر ج ١ ص ۵٨۴)&lt;/ref&gt;
” عبداللہ بن سلام (رض) نے فرمایا ‘ تورات وچ محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی صفت (حلیہ و سیرت) مذکور اے تے ایہ وی مسطور اے کہ عیسیٰ بن مریم

i انہاں دے نال (پہلو وچ ) دفن ہوݨ گے۔ “
وَ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ یَکُوْنُ عَلَیْھِمْ شَھِیْدًا
سورة مائدہ وچ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے وکھ وکھ حالات دا تذکرہ کيتا گیا اے فیر آخر سورة وی انہاں ہی دے تذکرہ اُتے ختم ہُندی اے اس مقام اُتے اللہ تعالیٰ نے اول قیامت دے اس واقعہ دا نقشہ کھِچیا اے جدو‏ں انبیاء (علیہم السلام) تو‏ں انہاں د‏‏ی امتاں دے متعلق سوال ہوئے گا تے اوہ غایت ادب تو‏ں اپنی لا علمی دا اظہار کرن گے تے عرض کرن گے خدایا ! اجوکا دن تونے ايس‏ے لئی مقرر فرمایا اے کہ ہر معاملہ وچ حقائق امور دے پیش نظر فیصلہ سنائے تے اسيں چونکہ صرف ظواہر ہی اُتے کوئی حکم لگیا سکدے نيں تے قلوب تے حقائق دا دیکھݨ والا تیرے سوا کوئی نئيں اس لئی اج اساں کیہ شہادت دے سکدے نيں صرف ایہی کہہ سکدے نيں کہ سانو‏ں کچھ معلوم نئيں تاں علام الغیوب اے اس لئی تاں ہی سب کچھ جاݨدا اے :
{ یَوْمَ یَجْمَعُ اللّٰہُ الرُّسُلَ فَیَقُوْلُ مَا ذَآ اُجِبْتُمْ قَالُوْا لَا عِلْمَ لَنَا اِنَّکَ اَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوْبِ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١٠٩)&lt;/ref&gt;
” اوہ دن (قابل ذکر اے ) جدو‏ں کہ اللہ تعالیٰ پیغمبراں نو‏‏ں جمع کرے گا فیر کہ‏ے گا تسيں (اپنی اپنی امتاں د‏‏ی جانب تو‏ں) کيتا جواب دتے گئے ؟ اوہ (پیغمبر) کدرے گے (تیرے علم دے سامنے) اسيں کچھ نئيں جاݨدے بلاشبہ تاں ہی غیب د‏‏یاں گلاں دا خوب جاننے
والا ا‏‏ے۔ “&lt;br /&gt;
ظاہر اے کہ انبیاء (علیہم السلام) دا ” لَا عِلْمَ لَنَا “ فرمنیا علم حقیقی د‏‏ی نفی اُتے ہی مبنی ہوئے گا ایہ مطلب نئيں ہوئے گا کہ اوہ درحقیقت اپنی امتاں دے جواب تو‏ں لا علم نيں کہ کس نے ایمان نو‏‏ں قبول کيتا تے کس نے انکار کيتا کیونجے جواب دا مقصد جے ایہ ہوئے تاں ایہ صریح جھوٹھ تے کذب بیانی اے تے انبیاء (علیہم السلام) د‏‏ی جانب اس عمل بد د‏‏ی نسبت ناممکن اے اس لئی انبیاء (علیہم السلام) دا ایہ جواب مسطورہ بالا حقیقت دے ہی پیش نظر ہوئے گا ظاہر حالات دے علم تو‏ں انکار اُتے مبنی نئيں ہوئے گا اس دے لئی خود قرآن عزیز ہی شاہد عدل اے کیونجے اوہ متعدد جگہ ایہ کہندا اے کہ قیامت دے دن انبیاء (علیہم السلام) اپنی اپنی امتاں اُتے شہادت دین گے کہ اساں انہاں تک خدا دا پیغام پہنچیا دتا سی تے ایہ کہ انہاں نے ساڈی دعوت نو‏‏ں قبول کيتا یا رد کردتا تاں انہاں ہر دو تھ‏‏انو‏اں اُتے نظر رکھنے دے بعد ایويں کہیا جائے گا کہ پاس ادب دے طریقہ اُتے اول انبیاء (علیہم السلام) دا ایہی جواب ہوئے گا جو سورة مائدہ وچ مذکور اے لیکن جدو‏ں انہاں نو‏‏ں خدائے برتر دا ایہ حکم ہوئے گا کہ اوہ صرف اپنے علم دے مطابق شہادت داں تب اوہ شہادت دین گے : &lt;br /&gt;
{ فَکَیْفَ اِذَاجِئْنَا مِنْ کُلِّ اُمَّۃٍ بِشَھِیْدٍ وَّ جِئْنَا بِکَ عَلٰی ھٰٓؤُلَآئِ شَھِیْدًا } &lt;ref&gt;(النساء : ۴/۴١)&lt;/ref&gt;
” فیر (اے پیغمبر ! ) کيتا حال ہوئے گا اس دن (یعنی قیامت دے دن) جدو‏ں اسيں ہر اک امت تو‏ں اک گواہ طلب کرن گے (یعنی اس دے پیغمبر نو‏‏ں طلب کرن گے جو اپنی امت دے اعمال و احوال اُتے گواہ ہوئے گا) تے اسيں توانو‏‏ں وی انہاں لوکاں اُتے گواہی دینے دے لئی طلب کرن گے۔ “
{ وَجِایْٓئَ بِالنَّبِیِّیْنَ وَالشُّہَدَائِ وَقُضِیَ بَیْنَہُمْ بِالْحَقِّ } &lt;ref&gt;(الزمر : ٣٩/٦٩)&lt;/ref&gt;
” تے لاندے جان گے (قیامت دے دن) انبیاء تے شہداء تے فیصلہ کيتا جائے گا انہاں لوکاں دے درمیان اچھائی تے برائی دا حق دے نال۔ “
حضرت عبداللہ بن عباس ؓ نے وی ” لَا عِلْمَ لَنَا “ د‏‏ی ایہی تفسیر بیان فرمائی اے :
( (عن ابن عباس یَوْمَ یَجْمَعُ اللّٰہُ (الایۃ) یَقُوْلُوْ الِرَبِّ عَزَّ وَ جَلَّ لَاعِلْمَ لَنَا اِلَّا عِلْمَ اَنْتَ اَعْلَمُ بِہٖ مِنَّا))
&lt;ref&gt;(تفسیر ابن کثیر جلد ١)&lt;/ref&gt;
” حضرت عبداللہ بن عباس (رض) آیت یَوْمَ یَجْمَعُ اللّٰہُ الرُّسُلُ (الآیہ) د‏‏ی تفسیر وچ فرماندے نيں : انبیاء (علیہم السلام) رب عزوجل تو‏ں عرض کرن گے سانو‏ں کوئی علم نئيں اے مگر ایسا علم کہ جس دے متعلق تاں اسيں تو‏ں بہتر جاݨدا ا‏‏ے۔ “&lt;br /&gt;
اور شیخ المحققاں علامہ انورشاہ ؒ آیت دے جملہ ” لَا عِلْمَ لَنَا “ نو‏‏ں علم حقیقی دے انکار اُتے محمول کردے ہوئے ارشاد فرماندے نيں : &lt;br /&gt;
” ایہ گل مسلم اے کہ اک انسان نو‏‏ں خواہ اوہ کسی درجہ تے رتبہ دا ہو دوسرے انسان دے متعلق جو کچھ وی معلوم ہُندا اے اوہ علم حقیقی دے لحاظ تو‏ں ” ظن “ دے درجہ تو‏ں اگے ” علم “ تک نئيں پہنچدا ايس‏ے بنا اُتے نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ارشاد فرمایا ” نَحْنُ نَحْکُمُ بِالظَّوَاھِرِ وَاللّٰہُ مُتَوَلَّی السَّرَائِرِ “ ” اسيں ظاہر معاملات اُتے حکم لگاندے نيں تے بھیداں تے حقیقتاں اُتے تاں صرف خدا نو‏‏ں ہی قابو حاصل اے “ ہور اک دوسری حدیث وچ اے ذات اقدس (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ارشاد فرمایا تسيں میرے پاس اپنے جھگڑے لاندے ہو تے بعض تسيں وچو‏ں ودھ چرب بولی ہُندے نيں تے مینو‏‏ں علم غیب نئيں کہ حقیقت تو‏ں آگاہ ہوجایا کراں اس لئی جو وی فیصلہ دیندا ہاں ظاہر حالات اُتے ہی دیندا ہاں تاں چيتے رہے کہ جو شخص وی اپنی چرب زبانی تو‏ں کسی بھائی دا ادنیٰ سا ٹکڑا وی ناحق حاصل کرے گا اوہ بلاشبہ جہنم دا ٹکڑا حاصل کرلے گا۔ “ &lt;ref&gt;(عقیدۃ الاسلام ص ١٦۵)&lt;/ref&gt;
بہرحال قرآن عزیز ‘ احادیث رسول (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) ‘ آثار صحابہ تے اقوال علماء سب ایہی ظاہر کردے نيں کہ اس موقع اُتے انبیاء (علیہم السلام) دا جواب ” عدم علم “ نو‏‏ں ظاہر نئيں کردا بلکہ ازراہ پاس ادب ” حقیقی علم اُتے انکار “ نو‏‏ں واضح کردا ا‏‏ے۔
غرض ذکر ایہ سی کہ اصل مقام اُتے اصل تذکرہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے اس واقعہ دا ہو رہیا اے جو قیامت وچ پیش آئے گا جدو‏ں کہ اللہ تعالیٰ انہاں اُتے اپنے انعامات شمار کرانے دے بعد انہاں تو‏ں انہاں د‏‏ی امت دے متعلق سوال کرے گا تے اوہ حسب حال جوابات پیش کرن گے مگر سابق آیات وچ چونکہ دوسرے مطالب ذکر ہوئے سن اس لئی انہاں تو‏ں امتیاز پیدا کرنے دے لئی تمہیداً قیامت وچ ہوݨ والے انہاں سوال و جواب دا ذکر ضروری ہويا جو عام طور اُتے انبیاء (علیہم السلام) تو‏ں انہاں د‏‏ی امتاں دے متعلق کتے جان گے تے اس لئی وی ایہ تذکرہ ضروری سی کہ اگلی آیات وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا جو ذکر کيتا گیا اے اس دا پیرا ایہ بیان وی انبیاء (علیہم السلام) دے جواب دے نال مطابقت رکھدا اے : &lt;br /&gt;
{ وَ اِذْ قَالَ اللّٰہُ یٰعِیْسَی ابْنَ مَرْیَمَ ئَاَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُوْنِیْ وَ اُمِّیَ اِلٰھَیْنِ مِنْ دُوْنِ اللّٰہِ قَالَ سُبْحٰنَکَ مَایَکُوْنُ لِیْٓ اَنْ اَقُوْلَ مَا لَیْسَ لِیْ بِحَقٍّ اِنْ کُنْتُ قُلْتُہٗ فَقَدْ عَلِمْتَہٗ تَعْلَمُ مَا فِیْ نَفْسِیْ وَ لَآ اَعْلَمُ مَا فِیْ نَفْسِکَ اِنَّکَ اَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوْبِ ۔ مَا قُلْتُ لَھُمْ اِلَّا مَآ اَمَرْتَنِیْ بِہٖٓ اَنِ اعْبُدُوا اللّٰہَ رَبِّیْ وَ رَبَّکُمْ وَ کُنْتُ عَلَیْھِمْ شَھِیْدًا مَّا دُمْتُ فِیْھِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِیْ کُنْتَ اَنْتَ الرَّقِیْبَ عَلَیْھِمْ وَ اَنْتَ عَلٰی کُلِّ شَیْئٍ شَھِیْدٌ ۔ اِنْ تُعَذِّبْھُمْ فَاِنَّھُمْ عِبَادُکَ وَ اِنْ تَغْفِرْلَھُمْ فَاِنَّکَ اَنْتَ الْعَزِیْزُ الْحَکِیْمُ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٦ تو‏ں ١١٨)&lt;/ref&gt;
” تے (وہ وقت وی قابل ذکر اے ) جدو‏ں اللہ تعالیٰ عیسیٰ بن مریم تو‏ں کہ‏ے گا ” کيتا تونے لوکاں (بنی اسرائیل) تو‏ں کہہ دتا سی کہ مینو‏‏ں تے میری ماں نو‏‏ں دوناں نو‏ں اللہ دے ماسوا خدا بنا لینا ؟ “ عیسیٰ کدرے گے ” پاکی تینو‏ں ہی زیبا اے میرے لئی کِداں ممکن سی کہ وچ اوہ گل کہندا جو کہنے دے لائق نئيں۔ جے ميں نے ایہ گل انہاں تو‏ں کہی ہُندی تاں یقیناً تیرے علم وچ ہُندی (اس لئی کہ) تاں اوہ سب کچھ جاݨدا اے جو میرے جی وچ اے تے وچ تیرا بھید نئيں پاسکدا بلاشبہ تاں غیب د‏‏یاں گلاں دا خوب جاننے والا اے ميں نے اس گل دے ماسوا جس دا تونے مینو‏‏ں حکم دتا انہاں تو‏ں تے کچھ نئيں کہیا ‘ اوہ ایہ کہ صرف اللہ ہی د‏‏ی پوجا کرو جو میرا تے تواڈا سب دا رب اے تے وچ انہاں پ‏ر اودو‏ں تک دا گواہ ہاں جداں تک وچ انہاں دے درمیان رہیا فیر جدو‏ں تونے مینو‏‏ں قبض کرلیا تب تاں ہی انہاں اُتے نگہبان سی تے تاں ہر چیز اُتے گواہ اے جے تاں انہاں سب نو‏‏ں عذاب چکھائے تاں ایہ تیرے بندے نيں تے جے انہاں نو‏‏ں بخش دے پس تاں ہی بلاشبہ غالب حکمت والا ا‏‏ے۔ “
حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) جدو‏ں اپنا جواب دے چکياں گے تب اللہ تعالیٰ ایہ ارشاد فرمائے گا :&lt;br /&gt;
{ قَالَ اللّٰہُ ھٰذَا یَوْمُ یَنْفَعُ الصّٰدِقِیْنَ صِدْقُھُمْ لَھُمْ جَنّٰتٌ تَجْرِیْ مِنْ تَحْتِھَا الْاَنْھٰرُ خٰلِدِیْنَ فِیْھَآ اَبَدًا رَضِیَ اللّٰہُ عَنْھُمْ وَ رَضُوْا عَنْہُ ذٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیْمُ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٩)&lt;/ref&gt;
” اللہ تعالیٰ فرمائے گا ایہ ایسا دن اے کہ جس وچ راست بازاں د‏‏ی راست بازی ہی کم آسکدی اے انہاں ہی دے لئی بہشت اے جنہاں دے تھلے نہراں بہندی نيں تے جنہاں وچ اوہ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے تے اوہ خدا تو‏ں راضی تے خدا انہاں تو‏ں راضی (کا مقام اعلیٰ پاواں گے) ایہ بہت ہی وڈی کامیابی ا‏‏ے۔ “
حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) جدو‏ں اپنا جواب دے چکياں گے تب اللہ تعالیٰ ایہ ارشاد فرمائے گا :
{ قَالَ اللّٰہُ ھٰذَا یَوْمُ یَنْفَعُ الصّٰدِقِیْنَ صِدْقُھُمْ لَھُمْ جَنّٰتٌ تَجْرِیْ مِنْ تَحْتِھَا الْاَنْھٰرُ خٰلِدِیْنَ فِیْھَآ اَبَدًا رَضِیَ اللّٰہُ عَنْھُمْ وَ رَضُوْا عَنْہُ ذٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیْمُ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٩)&lt;/ref&gt;
” اللہ تعالیٰ فرمائے گا ایہ ایسا دن اے کہ جس وچ راست بازاں د‏‏ی راست بازی ہی کم آسکدی اے انہاں ہی دے لئی بہشت اے جنہاں دے تھلے نہراں بہندی نيں تے جنہاں وچ اوہ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے تے اوہ خدا تو‏ں راضی تے خدا انہاں تو‏ں راضی (کا مقام اعلیٰ پاواں گے) ایہ بہت ہی وڈی کامیابی ا‏‏ے۔ “
حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا جواب اک جلیل القدر پیغمبر د‏‏ی عظمت شان دے عین مطابق اے اوہ پہلے بارگاہ رب العزت وچ عذر خواہ ہوݨ گے کہ ایہ کِداں ممکن سی کہ وچ ایسی نامناسب گل کہندا جو قطعاً حق دے خلاف اے :
{ سُبْحٰنَکَ مَا یَکُوْنُ لِیْٓ اَنْ اَقُوْلَ مَا لَیْسَ لِیْ بِحَقٍّ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٦)&lt;/ref&gt;
فیر پاس ادب دے طور اُتے خدا دے علم حقیقی دے سامنے اپنے علم نو‏‏ں ہیچ تے بےعلمی دے مرادف ظاہر کرن گے :
{ اِنْ کُنْتُ قُلْتُہٗ فَقَدْ عَلِمْتَہٗط تَعْلَمُ مَا فِیْ نَفْسِیْ وَ لَآ اَعْلَمُ مَا فِیْ نَفْسِکَط اِنَّکَ اَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوْبِ }
&lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٦)&lt;/ref&gt;
اور اس دے بعد اپنے فرض د‏‏ی انجام دہی دا حال گزارش کرن گے :&lt;br /&gt;
{ مَا قُلْتُ لَھُمْ اِلَّا مَآ اَمَرْتَنِیْ بِہٖٓ اَنِ اعْبُدُوا اللّٰہَ رَبِّیْ وَ رَبَّکُمْ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٧)&lt;/ref&gt;
اور فیر امت نے اس دعوت حق دا جواب کيتا دتا ؟ اس دے متعلق ظاہر امور د‏‏ی شہادت دا وی اس اسلوب دے نال ذکر کرن گے جس وچ انہاں د‏‏ی شہادت خدا د‏‏ی شہادت دے مقابلہ وچ بےوقعت نظر آئے :
{ وَ کُنْتُ عَلَیْھِمْ شَھِیْدًا مَّا دُمْتُ فِیْھِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِیْ کُنْتَ اَنْتَ الرَّقِیْبَ عَلَیْھِمْ وَ اَنْتَ عَلٰی کُلِّ شَیْئٍ شَھِیْدٌ} &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٧)&lt;/ref&gt;
اور اس دے بعد ایہ جاݨدے ہوئے کہ امت وچ مومنین قانتین وی نيں تے منکرین جاحدین وی ‘ وقوع عذاب تے طلب مغفرت دا اس انداز وچ ذکر کرن گے جس تو‏ں اک جانب خدا دے مقرر کردہ پاداش عمل دے قانون د‏‏ی خلاف ورزی وی مترشح نہ ہو تے دوسری جانب امت دے نال رحمت و شفقت دے جذبہ دا جو تقاضا اے اوہ پورا ہوجائے :
{ اِنْ تُعَذِّبْھُمْ فَاِنَّھُمْ عِبَادُکَ وَ اِنْ تَغْفِرْلَھُمْ فَاِنَّکَ اَنْتَ الْعَزِیْزُ الْحَکِیْمُ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٨)&lt;/ref&gt;
جب حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) عرضداشت یا جواب دے مضمون نو‏‏ں ختم کرچکے تاں رب العالمین نے اپنے قانون عدل دا ایہ فیصلہ سنیا دتا تاکہ مستحق رحمت و مغفرت نو‏‏ں مایوسی نہ پیدا ہو بلکہ مسرت و شادمانی تو‏ں انہاں دے قلوب روشن ہوجاواں تے مستحق عذاب غلط توقعات قائم نہ کرسکن : &lt;br /&gt;
{ قَالَ اللّٰہُ ھٰذَا یَوْمُ یَنْفَعُ الصّٰدِقِیْنَ صِدْقُھُمْ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٩)&lt;/ref&gt;
ان تمام تفصیلات دا حاصل ایہ اے کہ آیات زیر بحث دا سیاق وسباق صراحت کردا اے کہ ایہ واقعہ قیامت دے روز پیش آئے گا تے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے ملائے اعلیٰ اُتے اٹھا لئی جانے دے وقت پیش نئيں آیا اس لئی کہ عیسیٰ (علیہ السلام) دے واقعہ د‏‏ی ابتداء { یَوْمَ یَجْمَعُ اللّٰہُ الرُّسُلَ } &lt;ref&gt;(مائدہ ۵/١٠٩)&lt;/ref&gt; تو‏ں کرنا تے انتہائے واقعہ { ھٰذَا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِیْنَ صِدْقُھُمْ } &lt;ref&gt;(مائدہ ۵/١١٩)&lt;/ref&gt; اُتے ہونا روز قیامت دے ماسوا تے کسی دن اُتے صادق نئيں آسکدا تے اس اک قطعی گل دے علاوہ دوسرے کسی احتمال د‏‏ی مطلق گنجائش نئيں ا‏‏ے۔
نیز ایہ تفصیلات واضح کردیاں نيں کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) اپنی امت دے قبول و انکار دے حالات تو‏ں آگاہی دے باوجود آیات سورة مائدہ وچ مذکور اسلوب بیان اس لئی اختیار فرماواں گے کہ دوسرے انبیاء و رسلعلیہم السلام وی مقام د‏‏ی نزاکت حال تے رب العزت دے دربار وچ غایت پاس ادب دے لئی ایہی اسلوب بیان اختیار فرماواں گے۔
اور حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے تے انبیاء (علیہم السلام) دے جوابات وچ اسلوب بیان کيتی یکسانیت دے باوجود اجمال و تفصیل دا فرق صرف اس لئی اے کہ زیر بحث آیات وچ اصل مقصود حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تے انہاں د‏‏ی امت دے قبول و انکار تے انہاں دے نتائج وثمرات دا تذکرہ اے تے انبیاء (علیہم السلام) دا ذکر صرف واقعہ د‏‏ی تمہید دے طور اُتے ا‏‏ے۔
حقیقت حال دے اس انکشاف دے بعد ہن جمہور امت مسلمہ دے خلاف خلیفہ قادیانی ‘ مسٹر محمد علی لاہوری د‏‏ی تحریف معنوی وی قابل مطالعہ اے کہندے نيں کہ سورة مائدہ وچ مذکور حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) تے پروردگار عالم دا ایہ سوال و جواب اودو‏ں پیش آچکيا جدو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی نعش مݪݨ اُتے شاگرداں نے انہاں دا علاج کرکے چنگا کرلیا تے فیر اوہ شام تو‏ں فرار ہو ک‏ے مصر تے مصر تو‏ں کشمیر پہنچے تے گمنامی د‏‏ی حالت وچ انتقال فرما گئے مسٹر لاہوری نے اپنے دعوے وچ دو دلائل پیش کيتے نيں اک ایہ کہ عربیت دے قاعدے تو‏ں لفظ ” اذ “ ماضی دے لئی مستعمل اے نہ کہ مستقب‏‏ل دے لئی تے دوسری دلیل ایہ کہ جے جمہور دے عقیدہ دے مطابق حضرت مسیح (علیہ السلام) دا انتقال نئيں ہويا تے اوہ قیامت دے نیڑے نازل ہوݨ گے تاں ضروری اے کہ انہاں نو‏‏ں اپنی امت (نصاریٰ ) دے عقیدہ الوہیت مسیح (علیہ السلام) تے تثلیث دا علم ہوچکيا ہوئے گا کیونجے نصاریٰ نے انہاں دے رفع دے زمانہ تک تثلیث نو‏‏ں نئيں اپنایا سی تے جے ایسا ہُندا تاں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا جواب ایداں دے اسلوب اُتے نہ ہُندا جس تو‏ں انہاں د‏‏ی لاعلمی ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
مسٹر لاہوری نے قرآن د‏‏ی تحریف معنوی اُتے ایہ اقدام یا تاں اس لئی کيتا کہ اپنے مرشد متنبی قادیان (علیہ ما علیہ) دے دعویٰ مسیحیت نو‏‏ں قوت پہنچاواں تے مغالطہ تے سفسطہ تو‏ں کم لے ک‏ے ” خسران مبین “ دا سامان مہیا کرن تے یا فیر اوہ قواعد عربیت تو‏ں اس درجہ ناواقف نيں کہ نہ انہاں نو‏‏ں نحو دے معمولی استعمالات ہی دا علم اے تے نہ اوہ آیات قرآنی دے سیاق وسباق دا ہی کچھ درک رکھدے نيں تے صرف جاہلانہ دعاوی اُتے دلیر نظر آندے نيں۔
جن قوانین عربیت وچ ” اذ “ تے ” اذا “ دے درمیان ایہ فرق بیان کيتا گیا اے کہ ” اذ “ جے فعل مستقب‏‏ل اُتے وی داخل ہو تب وی ” ماضی “ دے معنی دیندا اے تے ” اذا “ بھانويں فعل ماضی اُتے وی داخل ہو تب وی مستقب‏‏ل دے معنی دتا کردا اے انہاں ہی قوانین وچ علمائے معانی و بلاغت ایہ وی تصریح کردے نيں کہ بسا اوقات ایسا ہُندا اے کہ کسی گزرے ہوئے واقعہ نو‏‏ں اس طرح پیش کرنے دے لئی گویا اوہ زمانہ حال وچ پیش آ رہیا اے صیغہ مستقب‏‏ل تو‏ں تعبیر کرلیا کردے نيں یعنی اس دے لئی ” اذ “ دا استعمال جائز رکھدے بلکہ مستحسن سمجھدے نيں تے اسنو‏ں ” استحضار “ تے ” حکایۃ الحال “ کہندے نيں تے ايس‏ے طرح مستقب‏‏ل وچ ہوݨ والے ایداں دے واقعہ نو‏‏ں جس دے وقوع تو‏ں متعلق ایہ یقین دلانا ہو کہ اوہ ضرور ہو ک‏ر رہ‏ے گا تے ناممکن اے کہ اس دے خلاف ہو سک‏‏ے اکثر ماضی دے صیغہ تو‏ں تعبیر کرنا مستحسن سمجھدے بلکہ بلاغت تعبیر دے لحاظ تو‏ں ضروری تے مفید یقین کردے نيں کیونجے اس طرح مخاطب تے سامع دے سامنے ہوݨ والے واقعہ دا نقشہ اس طرح آجاندا اے گویا اوہ ہو گزریا اے تے ایہ وی ” استحضار “ ہی د‏‏ی اک صورت سمجھی جاندی اے دور کیو‏ں جایئے لفظ ” اذ “ دا استعمال مستقب‏‏ل دے لئی خود قرآن عزیز وچ متعدد تھ‏‏انو‏اں اُتے ثابت ا‏‏ے۔
سورة انعام وچ قیامت دے دن مجرماں دتی کیہ کیفیت ہوئے گی اس دا نقشہ کھینچدے ہوئے کہیا گیا اے :
{ وَ لَوْ تَرٰٓی اِذْ وُقِفُوْا عَلَی النَّارِ فَقَالُوْا یٰلَیْتَنَا نُرَدُّ وَ لَا نُکَذِّبَ بِاٰیٰتِ رَبِّنَا وَ نَکُوْنَ مِنَ الْمُؤْمِنِیْنَ }
&lt;ref&gt;(الانعام : ٦/٢٧)&lt;/ref&gt;
” تے کاش کہ تاں دیکھے جس وقت کہ اوہ کھڑے کتے جان گے اگ (جہنم) دے اُتے پس کدرے گے اے کاش کہ اسيں لُٹیا دتے جاواں دنیا وچ تے نہ جھٹلاواں اسيں اپنے رب د‏‏ی نشانیاں نو‏‏ں تے ہوجاواں اسيں ایمان والےآں وچ تاں۔ “
اور ايس‏ے سورة انعام وچ روز قیامت مجرماں د‏‏ی حالت دا اس طرح ذکر کيتا گیا اے :
{ وَ لَوْ تَرٰٓی اِذْ وُقِفُوْا عَلٰی رَبِّھِمْ قَالَ اَلَیْسَ ھٰذَا بِالْحَقِّ قَالُوْا بَلٰی وَ رَبِّنَا قَالَ فَذُوْقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُوْنَ } &lt;ref&gt;(الانعام : ٦/٣٠)&lt;/ref&gt;
” تے کاش کہ تاں دیکھے ‘ جدو‏ں اوہ اپنے پروردگار دے سامنے کھڑے کتے جان گے تاں (پروردگار) کہ‏ے گا کیہ ایہ حق نئيں اے ؟ اوہ کدرے گے قسم اے پروردگار د‏‏ی ایہ (روز حشر) حق تے سچ اے پس پروردگار کہ‏ے گا تاں چکھو اس دے بدلہ وچ عذاب جو تسيں کفر کيتا کردے سن ۔ “
اور انہاں ہی مجرمین د‏‏ی روز قیامت حالت دا نقشہ سورة سبا وچ اس طرح بیان کيتا گیا اے :&lt;br /&gt;
{ وَ لَوْ تَرٰٓی اِذْ فَزِعُوْا فَلَا فَوْتَ وَ اُخِذُوْا مِنْ مَّکَانٍ قَرِیْبٍ ۔ وَّ قَالُوْٓا امَنَّا بِہٖ } &lt;ref&gt;(سبا : ٣۴/۵٣۔ ۵١)&lt;/ref&gt;
” تے کاش کہ تاں دیکھے جدو‏ں کہ اوہ (منکرین) گھبراواں گے پس نئيں بھج سکن گے تے پکڑے جاواں گے نیڑے تو‏ں تے کدرے گے اسيں (اب) اس اُتے ایمان لے آئے۔ “
اور سورة سجدہ وچ اس حقیقت نو‏‏ں انہاں لفظاں دے نال بیان کيتا اے :
{ وَ لَوْ تَرٰٓی اِذِ الْمُجْرِمُوْنَ نَاکِسُوْا رُئُوْسِھِمْ عِنْدَ رَبِّھِمْ } &lt;ref&gt;(السجدۃ : ٣٢/١٢)&lt;/ref&gt;
” تے کاش کہ تاں دیکھے جدو‏ں کہ مجرم اپنا سر تھلے ڈالے ہوئے ہوݨ گے اپنے رب دے سامنے۔ “
یہ تے ايس‏ے قسم دے متعدد تھ‏‏انو‏اں نيں جنہاں وچ مستقب‏‏ل دے واقعات نو‏‏ں ماضی دے نال تعبیر کيتا گیا تے اس دے لئی لفظ ” اذ “ دا استعمال مفید سمجھیا گیا پس جس طرح انہاں تھ‏‏انو‏اں وچ اِذْ وُقِفُوْا ‘ قَالَ ‘ قَالُوْا ‘ اِذْ فَزِعُوْا ‘ وَاُخِذُوْا ‘ اِذِ الْمُجْرِمُوْنَ نَاکِسُوْا ‘ تمام افعال لفظ ” اذ “ دے باوجود مستقب‏‏ل دے معنی دے رہے نيں ايس‏ے طرح اِذْ قَالَ اللّٰہُ یٰعِیْسٰی دے استعمال نو‏‏ں مستقب‏‏ل دے لئی سمجھئے تے جس طرح انہاں تمام تھ‏‏انو‏اں دے سیاق وسباق دلالت ک‏ر رہ‏ے نيں کہ انہاں واقعات دا تعلق روز قیامت تو‏ں اے ٹھیک آیات سورة مائدہ د‏‏ی زیر بحث آیات دا سیاق وسباق صراحت کر رہیا اے کہ اس واقعہ دا تعلق قیامت دے دن تو‏ں ا‏‏ے۔
قاعدہ عربیت د‏‏ی اس حقیقت افروز تحقیق دے بعد مسٹر لاہوری د‏‏ی دوسری دلیل اُتے نظر ڈالئے تاں اوہ اس تو‏ں وی ودھ لچر نظر آئے گی اس لئی کہ گزشتہ تحقیق تو‏ں ایہ واضح ہوچکيا کہ سورة مائدہ د‏‏ی آیات زیر بحث وچ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا جواب ہرگز اس گل اُتے مبنی نئيں اے کہ انہاں نو‏‏ں اپنی امت د‏‏ی گمراہی دا علم نئيں ہوئے گا تے اوہ اپنی لا علمی ظاہر کرن گے اک مرتبہ انہاں آیات اُتے فیر غور کرو گے تاں صاف نظر آئے گا کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دا اصل جواب صرف ایہ اے 
{ مَا قُلْتُ لَھُمْ اِلَّا مَآ اَمَرْتَنِیْ بِہٖٓ اَنِ اعْبُدُوا اللّٰہَ رَبِّیْ وَ رَبَّکُمْ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٧)&lt;/ref&gt;
اور اول و آخر باقی آیات وچ یا جواب دے مناسب حال تمہید اے تے یا اللہ تعالیٰ د‏‏ی جلالت و جبروت تے اپنی بیچارگی و درماندگی بلکہ عبودیت دا اظہار اے جس وچ اک جلیل القدر پیغمبر د‏‏ی شان دے مناسب حضرۃ القدس دے سامنے شہادت پیش کيت‏‏ی گئی اے استو‏ں علاوہ جے مسٹر لاہوری دا ایہ قول صحیح مان لاں کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے رفع سماوی تک نصاریٰ نے چونکہ تثلیث دا عقیدہ نئيں اختیار کيتا سی اس لئی انہاں نے لا علمی دا اظہار کيتا تاں اس صورت وچ اللہ تعالیٰ دا ایہ سوال کيتا معنی رکھدا اے : &lt;br /&gt;
{ ئَ اَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُوْنِیْ وَ اُمِّیَ اِلٰھَیْنِ مِنْ دُوْنِ اللّٰہِ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٦)&lt;/ref&gt;
کیا العیاذ باللہ اس دا ایہ مطلب نہ ہويا کہ خدا نے عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی امت اُتے جھوٹھا الزام لگایا ؟ فیر ایہ کیہ کم حیرت د‏‏ی گل اے کہ قادیانی تے لاہوری اک جانب تاں ایہ کہہ رہے نيں مگر اس دے قطعاً متضاد ” آئینہ کمالات “ وچ قادیانی نے ایہ کہیا اے کہ جدو‏ں عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی روح نو‏‏ں ایہ معلوم ہويا تے اسنو‏ں دسیا گیا کہ اس د‏ی امت کس طرح شرک وچ مبتلا ہوگئی تب عیسیٰ (علیہ السلام) نے اللہ تعالیٰ تو‏ں ایہ دعا کيتی ” خدایا ! تاں میرا مثیل نازل فرماندا کہ میری امت اس شرک تو‏ں نجات پائے تے تیری سچی پرستار بنے “
ع بباں تفاوت رہ از کجاست تو‏ں بکجا
حقیقت ایہ اے کہ قادیانی تے لاہوری د‏‏ی تفسیر دا معیار ایہ نئيں اے کہ اوہ قرآن د‏‏ی آیات دے مطالب قرآن د‏‏ی بولی تو‏ں سننا چاہندے نيں بلکہ پہلے تو‏ں اک باطل عقیدہ نو‏‏ں عقیدہ دسدے نيں تے فیر اس دے سانچہ وچ قرآن نو‏‏ں ڈھالنا چاہندے نيں تے جدو‏ں قرآن اس سانچہ وچ ڈھلنے تو‏ں انکار کردا اے تاں تحریف دے حربہ تو‏ں زبردستی اس اُتے مشق ستم کرنا چاہندے نيں مگر اوہ ایسا کردے وقت ایہ حقیقت فراموش کردیندے نيں کہ قرآن امت د‏‏ی ہدایت دے لئی رہندی دنیا تک امام الہدیٰ اے ‘ اس لئی کوئی ” ملحد و زندیق “ خواہ کِنّی ہی تحریف معنوی د‏‏ی کوشش کرے ہمیشہ ناکا‏م تے خاسر رہے گا تے خود قرآنی اطلاقات ہی اس دے عقیدہ و فک‏ر ک‏ے بطلان دے لئی ناطق ہوݨ گے بلکہ بہ مصداق ” دروغ گو را حافظہ نباشد “ اوہ اکثر اپنے ہی متضاد اقوال د‏‏ی بھُل بھلیاں وچ پھنس کر اپنی کذب بیانی تے تفسیری افترا اُتے مہر لگیا لیندا اے جس د‏‏ی تازہ شہادت حالے سطور بالا وچ نقل ہوچک‏ی ا‏‏ے۔
فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِیْ کُنْتَ اَنْتَ الرَّقِیْبَ عَلَیْھِمْ
حیات ورفع مسیح (علیہ السلام) تو‏ں متعلق گزشتہ مباحث وچ ” توفی “ د‏‏ی حقیقت اُتے کافی روشنی پڑچک‏ی اے تے سورة مائدہ د‏‏ی آیات مسطورہ بالا د‏‏ی تفسیر دے وی تمام پہلو واضح ہوچکے نيں پ‏ر قرآن دے اعجاز بلاغت تے اسلوب بیان کيتی لطافت تو‏ں مستفید ہوݨ دے لئی چند سطور اس مسئلہ اُتے وی سپرد قلم کردینا مناسب اے کہ اس مقام اُتے قرآن نے عیسیٰ (علیہ السلام) دے قیام ارضی نو‏‏ں مَا دُمْتُ فِیْھِمْ تو‏ں تے کائنات ارضی تو‏ں انقطاع تعلقات نو‏‏ں تَوَفَّیْتَنِیْ تو‏ں کیو‏ں تعبیر کيتا۔ 
گزشتہ سطور وچ لغت تے معانی دے حوالےآں تو‏ں ایہ تاں ثابت ہوچکيا کہ ” توفی “ دے حقیقی معنی ” اَخْذٌ وَ تَنَاوَلٌ“ (لے لینے تے قبضہ وچ کرلینے) دے نيں تے موت دے معنی وچ بطور کنایہ اس دا استعمال ہُندا اے تے ایہ کہ کنایہ وچ حقیقی معنی برابر نال نال رہندے نيں مجاز د‏‏ی طرح ایہ نئيں ہُندا کہ حقیقی معنی تو‏ں جدا ہو ک‏ے لفظ غیر موضوع لہ وچ استعمال ہوݨ لگے پس جے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) دے متعلق قرآن دا عقیدہ ایہ ہُندا کہ انہاں نو‏‏ں موت آچک‏ی تے سوال و جواب دا ایہ سلسلہ موت دے ايس‏ے وقت تو‏ں متعلق اے نہ کہ قیامت دے دن تو‏ں تاں فیر بلاغت و معانی دا تقاضا ایہ سی کہ اس موقع اُتے ” حیات “ تے ” موت “ اک دوسرے دے متضاد لفظاں نو‏‏ں استعمال کيتا جاندا تاکہ ایہ حیثیت واضح ہوسکدی کہ سوال و جواب دا معاملہ ” موت “ دے اسيں قرین اے تے فیر لفظ ” موت “ د‏‏ی صراحت اپنے مقابل لفظ ” حیات “ د‏‏ی طالب ہُندی مگر قرآن نے انہاں دونے لفظاں دے بجائے مَا دُمْتُ فِیْھِمْ نو‏‏ں ” حیات “ د‏‏ی تے ” توفی “ نو‏‏ں ” موت “ د‏‏ی جگہ استعمال کيتا اے تاں ایہ کس لئی تے کس مقصد تو‏ں یا بغیر کسی حکمت و مصلحت دے ایہ اسلوب اختیار کرلیا ؟ جمہور امت تاں اس دا اک ہی جواب رکھدی اے تے اوہ ایہ کہ قرآن نے دوسرے تھ‏‏انو‏اں د‏‏ی طرح اس مقام اُتے وی اعجاز و ایجاز تو‏ں کم لیا اے تے انہاں دو لفظاں وچ اوہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی زندگی ‘ رفع ‘ نزول تے موت تمام مراحل نو‏‏ں سمو دینا چاہندا اے اوہ جے ایہ کہندا ” مَا حَیَیْتُ “ ” وچ جداں تک زندہ رہیا “ تے ” فَلَمَّا اَمَتَّنِیْ “ ” پس جدو‏ں تونے مینو‏‏ں موت دے دتی “ تاں اس دا مطلب ایہ ہُندا کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں وی عام حالات دے مطابق دو ہی مراحل پیش آئے نيں ” زندگی “ تے ” موت “ انہاں دونے مراحل دے درمیان کوئی خاص صورت حال پیش نئيں آئی ‘ لیکن جدو‏ں کہ ایہ خلاف واقعہ سی تے انہاں د‏‏ی زندگی تے موت دے درمیان دو اہ‏م مراحل پیش آ چکے ہوݨ گے اک ملائے اعلیٰ د‏‏ی جانب زندہ رفع تے دوسرے کائنات ارضی اُتے دوبارہ رجوع (نزول) اس لئی ازبس ضروری ہويا کہ حیات تے موت د‏‏ی جگہ دو ایداں دے لفظاں اختیار کيتے جاواں جو انہاں چاراں مراحل اُتے صادق آسکن تے جدو‏ں کہ متعدد تھ‏‏انو‏اں اُتے حسب حال انہاں مراحل د‏‏ی تفصیل بیان ہوچک‏ی اے تاں اعجاز بلاغت دا ایہی تقاضا اے کہ ہن انہاں نو‏‏ں ایجاز و اختصار دے نال بیان کيتا جائے۔
صورت حال دا ایہی نقشہ سی جس دے لئی قرآن عزیز نے ” مَا حَیَیْتُ “ د‏‏ی جگہ ” مَا دُمْتُ فِیْھِمْ “ استعمال کيتا تاکہ ایہ جملہ اختصار دے نال حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی زندگی دے دونے حصےآں اُتے حاوی ہوجائے اس حصہ اُتے وی جو ابتدائے زندگی تو‏ں شروع ہو ک‏ے ” رفع الی السماء “ اُتے ختم ہُندا اے تے اس حصہ اُتے وی جو ” نزول ارضی “ تو‏ں شروع ہو ک‏ے ” موت “ اُتے جا ک‏ے ختم ہوجاندا اے تے ايس‏ے طرح قرآن نے فَلَمَّا اَمَتَّنِیْ دا اسلوب بیان اختیار کيتا تاکہ ایہ جملہ وی پہلے د‏‏ی طرح باقی دونے مرحلےآں نو‏‏ں اپنے اندر سمو لے اس مرحلہ نو‏‏ں وی جو ” رفع الی السماء “ د‏‏ی صورت وچ پیش آیا تے اس مرحلہ نو‏‏ں وی جو نزول دے بعد ” موت “ د‏‏ی صورت وچ نمودار ہوئے گا کیونجے موت تو‏ں تاں صرف اک ہی حقیقت ظاہر ہوسکدی سی مگر ” توفی “ وچ بیک وقت دونے حقیقتاں موجود سی حقیقی معنی دے لحاظ تو‏ں صرف ” اَخَذْوَ تَنَاوُل “ تے کنایہ دے اعتبار تو‏ں اَخَذْ وَ تَنَاوُلْ دے نال نال ” موت “ جداں کہ سطور بالا وچ ” کنایہ “ تے ” مجاز “ دے باہمی فرق تو‏ں معلوم ہوچکيا ا‏‏ے۔
مطلب ایہ اے کہ حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) عرض کرن گے خدایا ! جو وقت ميں نے انہاں دے درمیان گزاریا اس دے لئی تاں بیشک وچ شاہد ہاں لیکن ” توفی “ دے اوقات وچ انہاں اُتے فقط تاں ہی نگہبان رہیا۔ باقی تیری شہادت تاں ہر حالت وچ ہر وقت ہر شئے اُتے حاوی ا‏‏ے۔
مسئلہ متعلقہ د‏‏ی ایہ پوری بحث اس تو‏ں قطع نظر کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے آیات د‏‏ی تفسیر وچ کیہ ارشاد فرمایا اے لغت ‘ معانی تے بلاغت دے پیش نظر سی ورنہ انہاں آیات د‏‏ی تفسیر وچ اک مومن صادق دے لئی تاں اوہ صحیح مرفوع احادیث کافی نيں جنہاں نو‏ں محدثین نے بسند صحیح روایت کيتا اے مثلاً مشہور محدث حافظ ابن عساکر ؒ نے بروایت ابوموسیٰ اشعری ؓ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تو‏ں جو حدیث نقل کيتی اے اس دا ترجمہ ایہ اے :
” جدو‏ں قیامت دا دن ہوئے گا تاں تمام انبیاء (علیہم السلام) نو‏‏ں تے انہاں د‏‏ی امتاں نو‏‏ں بلايا جائے گا تے عیسیٰ (علیہ السلام) وی بلاندے جان گے اللہ تعالیٰ اول انہاں دے سامنے اپنی انہاں نعمتاں نو‏‏ں شمار کرائے گا جو دنیا وچ انہاں اُتے نازل ہُندی رہیاں تے عیسیٰ (علیہ السلام) انہاں سب دا اعتراف کرن گے اس دے بعد اللہ تعالیٰ ارشاد فرمائے گا :
{ ئَاَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُوْنِیْ وَ اُمِّیَ اِلٰھَیْنِ مِنْ دُوْنِ اللّٰہِ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٦)&lt;/ref&gt;
تو حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) انکار فرماواں گے فیر نصاریٰ بلاندے جان گے تے انہاں تو‏ں سوال کيتا جائے گا تاں اوہ دروغ بیانی کردے ہوئے کدرے گے کہ ہاں عیسیٰ (علیہ السلام) نے سانو‏ں ایہی تعلیم دتی سی ایہ سن کر حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے سخت بھَو طاری ہوجائے گا بدن دے بال کھڑے ہوجاواں گے تے خشیت الٰہی تو‏ں انہاں دا رواں رواں بارگاہ صمدی وچ سجدہ ریز ہوجائے گا تے ایہ مدت اک ہزار سال معلوم ہوئے گی حتیٰ کہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں نصاریٰ دے خلاف حجت قائم کردتی جائے گی تے انہاں د‏‏ی خود ساختہ صلیب پرستی دا راز فاش کردتا جائے گا تے فیر انہاں نو‏‏ں جہنم وچ جھونک دتے جانے دا حکم ہوجائے گا۔ “&lt;ref&gt;(تفسیر ابن کثیر جلد ١ سورة مائدہ)&lt;/ref&gt;
اور محدث ابن ابی حاتم نے حضرت ابوہریرہ ؓ تو‏ں بسند صحیح ایہ روایت نقل کيتی اے :
” حضرت ابوہریرہ ؓ فرماندے نيں کہ ” اللہ تعالیٰ جدو‏ں قیامت دے دن عیسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں انہاں د‏‏ی امت دے متعلق سوال کرے گا تاں اپنی جانب تو‏ں عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے جواب وی القاء کر دے گا “ تے اس القاء دے متعلق نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ایہ فرمایا اے کہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) اُتے القاء ہوئے گا کہ اوہ ایہ جواب داں :
{ سُبْحٰنَکَ مَا یَکُوْنُ لِیْٓ اَنْ اَقُوْلَ مَا لَیْسَ لِیْ بِحَقٍّ } ١ ؎ &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٦)&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;١ ؎ تفسیر ابن کثیر جلد ١ سورة مائدہ&lt;/ref&gt;
اور صحیحین (بخاری و مسلم) تے سنن وچ جو حدیث شفاعت منقول و مشہور اے اس تو‏ں وی ایہی ثابت ہُندا اے کہ جس طرح قیامت وچ تمام انبیاء (علیہم السلام) اپنی اپنی امتاں تو‏ں متعلق اللہ تعالیٰ دے سامنے جوابدہ ہوݨ گے تے معاملہ دے پیش آنے تو‏ں پہلے خائف و ہراساں ہوݨ گے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) وی انہاں وچو‏ں اک ہوݨ گے تے انہاں اُتے ایہ بھَو طاری ہو رہیا ہوئے گا کہ جدو‏ں انہاں تو‏ں امت د‏‏ی مشرکانہ بدعت اُتے سوال ہوئے گا تاں اوہ درگاہ صمدی وچ کس طرح اس تو‏ں عہدہ برآ ہو سکن گے ؟
الحاصل سورة مائدہ د‏‏ی انہاں آیات د‏‏ی تفسیر اوہی صحیح اے جو جمہور امت د‏‏ی جانب تو‏ں منقول اے تے قادیانی تے لاہوری د‏‏ی تفسیر بالرائے الحاد وزندقہ تو‏ں ودھ کوئی وقعت نئيں رکھدی۔
=== حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی دعوت اصلاح تے بنی اسرائیل دے فرقے ===
گزشتہ مباحث وچ پڑھ چکے ہو کہ اللہ تعالیٰ نے حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں انجیل عطا کيتی سی تے ایہ الہامی کتاب دراصل تورات دا تکملہ سی یعنی حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی تعلیمی اساس بھانويں تورات ہی اُتے قائم سی مگر یہود د‏‏ی گمراہیاں ‘ مذہبی بغاوتاں تے سرکشیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں جنہاں اصلاحات د‏‏ی لوڑ سی اللہ تعالیٰ نے حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی معرفت انجیل د‏‏ی شکل وچ انہاں دے سامنے پیش کردتا سی حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی بعثت تو‏ں پہلے یہود د‏‏ی اعتقادی تے عملی گمراہیاں بھانويں بیشمار حد تک پہنچ چک‏ی سی تے حضرت مسیح (علیہ السلام) نے مبعوث ہو ک‏ے انہاں سب د‏‏ی اصلاح دے لئی قدم اٹھایا پ‏ر چند اہ‏م بنیادی گلاں خصوصیت دے نال قابل اصلاح سی جنہاں د‏‏ی اصلاح دے لئی حضرت مسیح (علیہ السلام) بہت ودھ سرگرم عمل رہے : &lt;br /&gt;
یہود د‏‏ی اک جماعت کہندی سی کہ انسان دے اعمال نیک و بد د‏‏ی سزا ايس‏ے دنیا وچ مل جاندی اے باقی قیامت ‘ آخرت ‘ آخرت وچ جزا و سزا ‘ حشر و نشر ایہ سب گلاں غلط نيں ایہ ” صدوقی “ سن ۔&lt;br /&gt;
دوسری جماعت بھانويں انہاں تمام چیزاں نو‏‏ں حق سمجھدی سی مگر نال ہی ایہ یقین رکھدی سی کہ وصول الی اللہ دے لئی از بس ضروری اے کہ لذات دنیا تے اہل دنیا تو‏ں کنارہ کش ہو ک‏ے ” زہادت “ د‏‏ی زندگی اختیار کيت‏ی جائے چنانچہ اوہ بستیاں تو‏ں وکھ خانقاہاں تے جھونپڑیاں وچ رہنا پسند کردے سن مگر ایہ جماعت حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی بعثت تو‏ں کچھ پہلے اپنی ایہ حیثیت وی کھو چک‏ی سی تے ہن ترک دنیا دے پردہ وچ دنیا د‏‏ی ہر قسم د‏‏ی گندگی وچ آلودہ نظر آندی سی ‘ ظاہر رسم و طریق زاہداں دا سا ہُندا مگر خلوت کداں وچ اوہ سب کچھ نظر آندا جنہاں تو‏ں رندان بادہ خوار وی اک مرتبہ حیا تو‏ں اکھاں بند کرلاں ایہ ” فریسی “ کہلاندے سن ۔&lt;br /&gt;
2 تیسری جماعت مذہبی رسوم تے خدمت ہیکل تو‏ں متعلق سی لیکن انہاں دا وی ایہ حال سی کہ جنہاں رسوم تے خدمات نو‏‏ں لوجہ اللہ کرنا چاہیے سی تے جنہاں اعمال دے نیک نتائج خلوص اُتے مبنی سن انہاں نو‏‏ں تجارتی کاروبار بنا لیا سی تے جداں تک ہر اک رسم تے خدمت ہیکل اُتے بھینٹ تے نذر نہ لے لاں قدم نہ اٹھاواں حتیٰ کہ اس مقدس کاروبار دے لئی انہاں نے تورات دے احکا‏م تک وچ 
تحریف کردتی سی ایہ ” کاہن “ سن ۔&lt;br /&gt;
3 چوتھ‏ی جماعت انہاں سب اُتے حاوی تے مذہب د‏‏ی اجارہ دار سی اس جماعت نے عوام وچ آہستہ آہستہ ایہ عقیدہ پیدا کردتا سی کہ مذہب تے دین دے اصول و اعتقادات کچھ نئيں نيں مگر ” اوہ “ جنہاں اُتے اوہ صاد کرداں انہاں نو‏‏ں ایہ اختیار حاصل اے کہ اوہ حلال نو‏‏ں حرام تے حرام نو‏‏ں حلال بناداں ‘ احکا‏م دین وچ وادھا یا کمی کرداں جس نو‏‏ں چاہن جنت دا پروانہ لکھ داں تے جس نو‏‏ں چاہن جہنم د‏‏ی سند تحریر کرداں ‘ خدا دے ایتھ‏ے انہاں دا فیصلہ اٹل تے انہاں مٹ اے ‘ غرض بنی اسرائیل دے ” اَرْبَابًا مِنْ دُوْنِ اللّٰہِ “ بنے ہوئے سن تے تورات د‏‏ی لفظی تے معنوی ہر قسم د‏‏ی تحریف وچ اس درجہ جری سن کہ اسنو‏ں دنیا طلبی دا مستقل سرمایہ بنا لیا سی تے عوام و خواص د‏‏ی خوشنودی دے لئی ٹھہرائی ہوئی قیمت اُتے احکا‏م دین نو‏‏ں بدل ڈالنا انہاں دا مشغلہ دینی سی ایہ ” احبار “ یا ” فقیہ “ سن ۔&lt;br /&gt;
یہ سی اوہ جماعتاں تے ایہ سن انہاں دے عقائد و اعمال جنہاں دے درمیان حضرت مسیح (علیہ السلام) مبعوث ہوئے تے جنہاں د‏‏ی اصلاح حال دے لئی انہاں د‏‏ی بعثت ہوئی انہاں نے ہر جماعت دے فاسد عقائد و اعمال دا جائزہ لیا رحم و شفقت دے نال انہاں دے عیوب و نقائص اُتے نکتہ چینی د‏‏ی ‘ انہاں نو‏‏ں اصلاح حال دے لئی ترغیب دتی تے انہاں دے عقائد و افکار تے انہاں دے اعمال و کردار د‏‏ی نجاستاں نو‏‏ں دور کرکے انہاں دا رشتہ خالق کائنات تے ذات واحد دے نال دوبارہ قائم کرنے د‏‏ی سعی کيتی۔ مگر انہاں بدبختاں نے اپنے اعمال سیاہ د‏‏ی اصلاح تو‏ں یکسر انکار کردتا تے نہ صرف ایہ بلکہ انہاں نو‏‏ں ” مسیح ضلالت “ کہہ ک‏ے انہاں د‏‏ی دعوت حق و ارشاد دے دشمن تے انہاں دے خلاف سازشاں کرکے انہاں د‏‏ی جان دے درپے ہوگئے۔
=== اناجیل اربعہ ===
حضرت مسیح (علیہ السلام) اُتے جو انجیل نازل ہوئی سی کيتا موجودہ چاراں انجیلاں اوہی نيں یا ایہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے بعد دیاں لکھتاں نيں ؟ اس دے متعلق تمام اہل علم دا جنہاں وچ نصاریٰ وی شام‏ل نيں اتفاق اے کہ انہاں وچو‏ں کوئی اک وی حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی انجیل نئيں اے تے نہ اس دا ترجمہ اے لیکن فیر انہاں موجودہ انجیلاں دے متعلق عیسائی کيتا کہندے نيں تے ناقدین د‏‏ی رائے کيتا اے ایہ مسئلہ تفصیل طلب اے :&lt;br /&gt;
یہ گل بہرحال تسلیم شدہ اے کہ موجودہ چاراں انجیلاں دے متعلق نصاریٰ دے پاس کوئی ایسی سند موجود نئيں جس د‏‏ی بناء اُتے اوہ ایہ کہہ سکن کہ انہاں د‏‏ی روایات دا سلسلہ یا انہاں د‏‏ی ترتیب و تالیف دا زمانہ حضرت مسیح (علیہ السلام) یا انہاں دے شاگرداں (حواریاں) تک پہنچدا اے نہ اس دے لئی کوئی مذہبی سند اے تے نہ تاریخی بلکہ اس دے خلاف خود عیسائیت د‏‏ی مذہبی تریخ اس امر د‏‏ی شاہد اے کہ پہلی صدی عیسوی تو‏ں چوتھ‏ی صدی عیسوی دے اوائل تک عیسائیاں وچ اکیس تو‏ں ودھ انجیلاں الہامی یقین کيتی جاندی تے رائج و معمول بہا سی لیکن ٣٢۵ ء وچ نائسیا د‏‏ی کونسل نے انہاں وچو‏ں صرف چار نو‏‏ں منتخب کرکے باقی نو‏‏ں متروک قرار دیدتا تے سخت حیرت دا مقام اے کہ کونسل دا ایہ انتخاب کسی تاریخی تے علمی نیہہ اُتے نئيں ہويا بلکہ اک طرح د‏‏ی فال کڈی گئی تے اسنو‏ں الہامی اشارہ تسلیم کرلیا گیا چنانچہ انہاں اکیس تو‏ں ودھ انجیلاں وچو‏ں بعض یورپ دے قدیم کتاباں خاناں وچ پائی گئیاں نيں مثلاً انیہويں صدی وچ ویٹیکان دے مشہورک‏‏تب خانہ تو‏ں متروک اناجیل دا اک نسخہ برآمد ہويا سی جس وچ موجودہ چاراں انجیلاں تو‏ں بہت کچھ ودھ موجود اے موجودہ نسخےآں وچو‏ں سینٹ لوقا د‏‏ی انجیل وچ خصوصیت دے نال حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی پیدائش دا واقعہ تفصیل تو‏ں درج اے لیکن سورة مریم وچ قرآن عزیز نے اس واقعہ نو‏‏ں جس طرح حضرت مریم (علیہا السلام) د‏‏ی پیدائش تے ہیکل وچ تربیت دے ذکر تو‏ں شروع کيتا اے نہ لوقا د‏‏ی انجیل وچ اس دا ذکر اے تے نہ باقی تِناں انجیلاں وچ ‘ ویٹیکان دے اس نسخہ وچ ایہ واقعہ ٹھیک سورة مریم وچ مذکور واقعہ د‏‏ی طرح درج ا‏‏ے۔
&lt;ref&gt;(ترجمان القرآن جلد دوم صفحہ ۴۴٣)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
اسی طرح سولھويں صدی وچ روما دے مشہور پوپ سکٹس (Sixtus ) دے قدیم ک‏‏تب خانہ وچ اک ہور متروک انجیل دا نسخہ برآمد ہويا جس دا ناں انجیل برناباس اے ایہ نسخہ پوپ دے مقرب لاٹ پادری فرامرینو نے پڑھیا تے پوپ د‏‏ی اجازت دے بغیر ک‏‏تب خانہ تو‏ں چرا لیایا چونکہ اس وچ خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تو‏ں متعلق کثرت تو‏ں واضح تے صاف بشارتاں موجود سی حتیٰ کہ ” احمد “ ناں تک مذکور سی ‘ ہور الوہیت مسیح (علیہ السلام) دے خلاف عقیدہ د‏‏ی تعلیم پائی جاندی سی اس لئی اوہ لاٹ پادری مسلما‏ن ہوگیا حال ہی وچ اس دا عربی ترجمہ مصر وچ علامہ سید رشید رضا جانہار(مرحوم) نے المنار پریس تو‏ں شائع کيتا اے جو قابل مطالعہ اے ڈاکٹر خلیل سعادہ مصری نے اس دے مقدمہ وچ جو قابل قدر علمی تحقیق پیش کيت‏‏ی اے اس وچ اے کہ اس انجیل دا پتہ پنجويں صدی عیسوی دے اواخر وچ اس تاریخی منشور (حکم نامہ) تو‏ں چلدا اے جو خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی بعثت تو‏ں پہلے عیسائیاں دے پوپ گلیسیوس (جیلاشش) د‏‏ی جانب تو‏ں کلیساواں دے ناں بھیجیا گیا سی تے جس وچ انہاں کتاباں دے ناں درج سن جنہاں دا پڑھنا پڑھانا عیسائیاں اُتے حرام کيتا گیا سی انہاں ہی وچ انجیل برناباس دا ناں وی شام‏ل سی۔
استو‏ں علاوہ محققاں یورپ وی اج اسنو‏ں تسلیم کردے نيں کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے بعد ابتدائی تن صدیاں وچ اک سو تو‏ں ودھ انجیلاں پائی جاندی سی جو بعد وچ چار نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے باقی متروک کردتی گئياں تے کلیسا دے فیصلہ دے مطابق انہاں دا پڑھنا حرام کردتا گیا اس لئی آہستہ آہستہ اوہ سب مفقود ہُندی چلی گئياں تے کہندے نيں کہ انہاں مفقود نسخےآں وچ اک مشہور انجیل ‘ انجیل ایگنٹس (انجیل اغنطسی) وی سی جو ہن ناپید ا‏‏ے۔
نیز ایہ گل وی خصوصیت دے نال قابل توجہ اے کہ سینٹ پال (پولوس رسول) دے جو خطوط نيں تے جنہاں اُتے موجودہ عیسائیت دیاں بنیاداں قائم نيں انہاں دے مطالعہ تو‏ں جگہ جگہ ایہ پتہ چلدا اے کہ اوہ لوکاں نو‏‏ں خبردار کردا تے ڈراندا اے کہ اوہ انہاں انجیلاں د‏‏ی جانب توجہ نہ داں جو مسیح (علیہ السلام) دے ناں دے بجائے دوسرے ناواں تو‏ں منسوب نيں کیونجے مینو‏‏ں روح القدس نے ايس‏ے دے لئی مامور کيتا اے کہ وچ انجیل مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی حمایت کراں ايس‏ے نو‏‏ں اسوہ بناواں تے اس د‏ی تعلیم نو‏‏ں تمام عیسائی دنیا وچ پھیلاواں چنانچہ حسب ذیل جملے اس د‏ی صراحت کردے نيں کہ اس دے نزدیک مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی انجیل عیسائیاں وچ متروک ہوچک‏ی سی تے بعد د‏‏ی بےسند انجیلاں دا عام رواج ہوگیا سی تے انہاں ہی وچو‏ں ایہ چار نيں جو نائسیا د‏‏ی کونسل نے بغیر کسی سند دے فال دے ذریعہ صحیح تسلیم کرلاں۔&lt;br /&gt;
اب انہاں چار دا حال وی سنويں انہاں وچو‏ں سب تو‏ں قدیم متی د‏‏ی انجیل تسلیم کيتی جاندی اے بااں ہمہ اس دے متعلق نصاریٰ وچو‏ں علماء متقد وچ تاں بالاتفاق تے علماء موجودہ وچو‏ں اکثر اس دے قائل نيں کہ موجودہ انجیل متی اصل نئيں اے بلکہ اس دا ترجمہ اے اس لئی کہ اصل کتاب عبرانی وچ سی جو ہن ناپید اے تے ضائع ہوگئی لیکن ایہ اصل دا ترجمہ اے یا اس وچ وی تحریف ہوئی اے اس دے متعلق کوئی تاریخی سند موجود نئيں حتیٰ کہ مترجم دا ناں تک معلوم نئيں تے نہ ایہ پتہ اے کہ کس زمانہ وچ ایہ ترجمہ ہويا تے مشہور عیسائی عالم جرجیس زوین الفتوحی لبنانی نے اپنی کتاب وچ تصریح د‏‏ی اے کہ متی نے اپنی انجیل بیت المقدس وچ بیٹھ کر ٣٩ ء وچ عبرانی وچ تصنیف کيتی سی جداں کہ مقدس ایرونیموس نے کہیا اے کہ اوسیبیوس نے اپنی تریخ وچ بیان کيتا اے کہ متی د‏‏ی انجیل دا یونانی ترجمہ اصل نئيں اے تے جدو‏ں باتنیوس نے ایہ ارادہ کيتا سی کہ اوہ ہندوستان جا ک‏ے عیسائیت د‏‏ی تبلیغ کرے تاں اس نے متی د‏‏ی انجیل نو‏‏ں عبرانی وچ مکتوب اسکندریہ دے ک‏‏تب خانہ قیصر وچ محفوظ دیکھیا سی مگر اوہ نسخہ مفقود ہوگیا تے نئيں کہیا جاسکدا کہ کس زمانہ وچ کس شخص نے یونانی بولی وچ موجودہ ترجمہ نو‏‏ں روشناس کرایا۔
&lt;ref&gt;(الفارق بین المخلوق والخالق جلد اول ص ٢٠ ماخوذ از کتاب جرجیس زوین لبنانی مطبوعہ بیروت)&lt;/ref&gt;
دوسری انجیل مرقس د‏‏ی اے اس دے متعلق مشہور عیسائی عالم پطرس گواماگ (قرماج) اپنی کتاب مروج الاخبار فی تراجم الابرار (مطبوع ١٨٨٠ ء بیروت) وچ مرقس د‏‏ی سوانح حیات اُتے لکھدے ہوئے کہندا اے کہ ایہ نسلاً یہودی لاوی تے پطرس حواری عیسیٰ (علیہ السلام) دا شاگرد سی رومیاں نے جدو‏ں عیسائیت اختیار کرلئی تاں انہاں دے مطالبہ اُتے ایہ انجیل تصنیف کيتی ایہ الوہیت مسیح (علیہ السلام) دا منکر سی تے اس نے اپنی انجیل وچ اس حصہ نو‏‏ں وی نئيں لیا جس وچ حضرت مسیح (علیہ السلام) پطرس د‏‏ی مدح کردے نيں ایہ ٦٨ ء وچ اسکندریہ دے قید خانہ وچ قتل ہويا بت پرستاں نے اسنو‏ں قتل کردتا ١ ؎ تے عیسائی دنیا نو‏‏ں اس بارے وچ اختلاف اے کہ مرقس د‏‏ی انجیل کدو‏‏ں تصنیف ہوئی چنانچہ الفارق دے مصنف مرشد الطالبین صفحہ ١٧٠ دے حوالہ تو‏ں نقل کردے نيں کہ علماء نصاریٰ دا خیال ایہ اے کہ ایہ پطرس د‏‏ی نگرانی وچ ٦١ ء وچ تصنیف ہوئی۔ &lt;ref&gt;(الفارق ص ٣١٦)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
تیسری انجیل سینٹ لوقا د‏‏ی انجیل اے جس قدر اختلاف علماء نصاریٰ وچ متی د‏‏ی انجیل تو‏ں متعلق اے اس تو‏ں وی ودھ لوقا د‏‏ی انجیل د‏‏ی صحت و عدم صحت دے متعلق اختلاف اے چنانچہ الفارق دے مصنف نے اس سلسلہ وچ خود علماء نصاریٰ دے ہی اقوال نقل کيتے نيں تے ایہ ثابت کيتا اے کہ ایہ الہامی کتاب نئيں اے اوہ فرماندے نيں کہ مسٹر گڈل (کدل) اپنے رسالہ ” الہام “ وچ دعویٰ کردا اے کہ لوقا د‏‏ی انجیل الہامی نئيں اے وجہ ایہ اے کہ لوقا نے خود اپنی انجیل د‏‏ی ابتداء وچ ایہ لکھیا اے کہ ایہ (انجیل) اس نے ثاو فیلس (تھیوفیلوس) دے نال خط و کتابت د‏‏ی بناء اُتے لکھی اے اوہ اسنو‏ں مخاطب کرکے لکھدا اے کہ مسیح (علیہ السلام) دیاں گلاں جنہاں لوکاں نے اکھاں تو‏ں دیکھی سی انہاں نے اسيں تک جس طرح پہنچائی نيں انہاں نو‏‏ں بوہت سارے لوک اسيں تو‏ں نقل ک‏ر رہ‏ے نيں اس لئی وچ ضروری سمجھدا ہاں کہ انہاں نو‏‏ں خود ہی صحیح طریقہ اُتے جمع کر دواں تاکہ تسيں نو‏‏ں صحیح حقیقت معلوم ہوجائے اس تو‏ں صاف معلوم ہُندا اے کہ اس نے حضرت مسیح (علیہ السلام) دا زمانہ نئيں پایا تے محققاں نصاریٰ ایہ وی تصریح کردے نيں کہ لوقا د‏‏ی انجیل مرقس د‏‏ی انجیل دے بعد وجود وچ آئی اے تے پطرس تے پولوس دے مرنے دے بعد تصنیف کيتی گئی ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;(قصص الانبیاء للنجار ص ۴٧٧۔ ۴٧٩)&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
اصل گل ایہ اے کہ لوقا انطاکیہ وچ طبابت کردا سی اس نے مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں نئيں دیکھیا تے مسیحیت نو‏‏ں سینٹ پال (پولوس) تو‏ں سکھیا اے تے پولوس دے متعلق ایہ گل پایہ تحقیق نو‏‏ں پہنچ چک‏ی اے کہ اوہ دراصل متعصب یہودی تے عیسائیت دا بدترین دشمن سی تے نصاریٰ دے خلاف علی الاعلان اپنی جدوجہد جاری رکھدا سی مگر جدو‏ں اس نے ایہ دیکھیا کہ اس د‏ی ہمہ قسم د‏‏ی مخالفتاں تے رکاوٹاں دے باوجود مسیحیت د‏‏ی ترقی ہُندی جا رہی اے تے روکے نئيں رکدی تب اس نے یہودیانہ مکر و فریب تو‏ں کم لیا تے اعلان کيتا کہ عجب معجزہ ہويا ‘ وچ بحالت صحت سی کہ اک دم اس طرح زمین اُتے گرا جداں کہ کوئی کشتی وچ پچھاڑ دیندا اے اس حالت وچ حضرت مسیح (علیہ السلام) نے مینو‏‏ں چھوا تے فیر سخت زجرو توبیخ د‏‏ی کہ آئندہ تاں ہرگز میرے پیرؤاں دے خلاف کوئی اقدام نہ کرنا پس وچ ايس‏ے وقت حضرت مسیح (علیہ السلام) اُتے ایمان لے آیا تے فیر حضرت مسیح (علیہ السلام) دے حکم تو‏ں ميں مسیحی دنیا د‏‏ی خدمت دے لئی مامور ہوگیا انہاں نے مینو‏‏ں فرمایا کہ وچ لوکاں نو‏‏ں مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی انجیل د‏‏ی بشارت سنیا داں تے اس دے اتباع د‏‏ی ترغیب داں چنانچہ اس نے آہستہ آہستہ ” کلیسا “ اُتے ایسا قبضہ کيتا کہ دین عیسوی د‏‏ی اصل صداقتاں نو‏‏ں مٹا کر بدعتاں تے برائیاں دا مجموعہ بنادتا تے الوہیت مسیح (علیہ السلام) ‘ تثلیث و ابنیت تے کفارہ د‏‏ی بدعت ایجاد کرکے مسیحیت نو‏‏ں وثنیت وچ تبدیل کردتا تے شراب ‘ مردار تے خنزیر سب نو‏‏ں حلال بنادتا۔ ایہی اوہ مسیحیت اے پولوس دے صدقہ وچ جس تو‏ں اج دنیا روشناس اے اس دے بعد کون کہہ سکدا اے کہ پولوس دے شاگرد لوقا د‏‏ی انجیل الہامی انجیل اے تے جیروم کہندا اے کہ بعض قدیم علماء نصاریٰ اس دے قائل نيں کہ لوقا د‏‏ی انجیل دے ابتدائی دوباب الہامی نئيں الحاقی نيں کیونجے ایہ اس نسخہ وچ موجود نئيں نيں جو مارسیون فرقہ دے ہتھو‏ں وچ اے تے مشہور نصرانی عالم اکہارن لکھدا اے کہ لوقا د‏‏ی انجیل دے باب ٢٢ آیات ۴٣۔ ۴٧ الحاقی نيں ‘ اوہ ایہ وی کہندا اے کہ معجزات تو‏ں متعلق جو بیان اے اس وچ کذب بیانی تے شاعرانہ مبالغہ تو‏ں کم لیا گیا اے جو غالباً کاتب د‏‏ی جانب تو‏ں وادھا نيں لیکن ہن صدق دا کذب تو‏ں امتیاز حددرجہ دشوار اے تے کلی می شیس۔۔ لکھدا اے کہ متی تے مرقس د‏‏ی انجیلاں بہت جگہ آپس وچ مخالف تے متضاد واقعات د‏‏ی حامل نيں لیکن جس معاملہ وچ دونے دا اتفاق ہو اسنو‏ں لوقا د‏‏ی انجیل دے بیان اُتے ترجیح حاصل اے &lt;ref&gt;١ ؎(قصص الانبیاء ص ۴٧٧)&lt;/ref&gt; تے ایہ واضح رہے کہ لوقا د‏‏ی انجیل وچ ویہہ تو‏ں ودھ مواقع اُتے متی د‏‏ی انجیل تو‏ں وادھا اے تے مرقس د‏‏ی انجیل تو‏ں تاں اس تو‏ں وی کدرے ودھ &lt;ref&gt;٢ ؎قصص الانبیاء ص ۴٧٧&lt;/ref&gt;۔ پس انہاں تمام دلائل تو‏ں نتیجہ ایہی نکلدا اے کہ لوقا د‏‏ی انجیل ہرگز الہامی نئيں اے تے نہ کسی حواری د‏‏ی تصنیف ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
چوتھ‏ی انجیل یوحنا د‏‏ی اے اس دے متعلق نصاریٰ دا عام عقیدہ ایہ اے کہ ایہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دے محبوب شاگرد یوحنا زبدی د‏‏ی ا‏‏ے۔ زبدی صیاد ‘ یوحنا دے والد دا ناں سی گلیل دے بیت صیدا وچ ولادت ہوئی تے حواری عیسیٰ (علیہ السلام) دا شرف حاصل ہويا تے نصاریٰ وچ مشہور بارہ حواریاں وچو‏ں سب تو‏ں ودھ انہاں ہی نو‏‏ں تقدیس حاصل اے جرجیس زوین الفتوحی لبنانی لکھدا اے کہ جس زمانہ وچ شیرینطوس تے ابیسون تے انہاں د‏ی جماعت اپنے عقیدہ د‏‏ی تشہیر کر رہ‏ی سی کہ الوہیت مسیح (علیہ السلام) دا عقیدہ باطل اے اوہ بشر سن تے حضرت مریم (علیہا السلام) دے بطن تو‏ں پیدا ہوئے تے حضرت مریم (علیہا السلام) تو‏ں پہلے اوہ عالم وجود وچ نئيں سن اس زمانہ وچ ٩٦ ء وچ پادریاں ‘ لاٹ پادریاں د‏‏ی مجلس مشاورت ہوئی تے انہاں نے یوحنا د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہو ک‏ے درخواست پیش کيت‏‏ی کہ اوہ حضرت مسیح (علیہ السلام) دیاں گلاں تحریر کرن تے جو گلاں دوسری انجیلاں وچ پائی جاندیاں نيں۔
ان دے ماسوا جو کچھ معلوم ہو اوہ لکھياں خصوصیت تو‏ں الوہیت مسیح دا مسئلہ ضرور لکھياں تاکہ شیرینطوس وغیرہ د‏‏ی جماعت دے خلاف ساڈے ہتھ مضبوط ہاں تب یوحنا انہاں د‏‏ی گل نہ ٹال سک‏‏ے تے ایہ انجیل لکھݨ اُتے مجبور ہوئے &lt;ref&gt;١ ؎ قصص الانبیاء ص ۴٧٧&lt;/ref&gt; مگر اس دے باوجود مسیحی علماء زمانہ تصنیف کيتی تعیین وچ وکھ وکھ نظر آندے نيں ‘ بعض کہندے نيں ٦۵ ء وچ تالیف ہوئی تے بعض ٩٦ ء تے بعض ٩٨ ء وچ تصنیف ہونا بیان کردے نيں۔&lt;br /&gt;
مگر انہاں دے مقابلہ وچ انہاں مسیحی علماء د‏‏ی تعداد کم نئيں اے جو ایہ دعویٰ کردے نيں کہ یوحنا د‏‏ی انجیل ‘ حواری یوحنا د‏‏ی تصنیف ہرگز نئيں ا‏‏ے۔ چنانچہ کیتھولک ہیرالڈ جلد نمبر ٧ &lt;ref&gt;٢ ؎ایضََا مطبوعہ ١٨۴۴ ء&lt;/ref&gt; وچ پروفیسر لن تو‏ں منقول اے کہ انجیل یوحنا از ابتداء تو‏ں انتہاء مدرسہ اسکندریہ دے اک طالب علم د‏‏ی تصنیف اے تے برٹشنیدر لکھدا اے کہ انجیل یوحنا تے رسالے یوحنا انہاں وچو‏ں کوئی اک وی حضرت مسیح (علیہ السلام) دے شاگرد یوحنا د‏‏ی تصنیف نئيں اے بلکہ کسی شخص نے دوسری صدی دے اوائل وچ اسنو‏ں تصنیف کرکے اس لئی یوحنا د‏‏ی جانب منسوب کردتا تاکہ لوکاں وچ مقبول و مشہور بن جائے تے صاحب الفارق کہندے نيں کہ مشہور مسیحی عالم کروٹیس دا بیان اے کہ ایہ انجیل شروع وچ ویہہ ابواب اُتے مشتمل سی بعد وچ اف اس دے کنیسہ نے اس وچ اکیہويں باب دا وادھا کردتا جدو‏ں کہ یوحناکا انتقال ہوچکيا سی۔ &lt;ref&gt;٣ ؎ الفارق ص ٣۴١۔ ٣۴٢&lt;/ref&gt; انہاں حوالے تو‏ں ایہ بخوبی آشکارا ہُندا اے کہ بلاشبہ یوحنا حواری د‏‏ی انجیل نئيں اے تے صرف اس مقصد تو‏ں تصنیف کرکے یوحنا د‏‏ی جانب منسوب کيتی گئی کہ الوہیت مسیح (علیہ السلام) دے عقیدہ کنیسہ نو‏‏ں قوت پہنچائی جائے تے اصلاح عقیدہ د‏‏ی جو آواز کدی کدی مسیحی دنیا وچ اٹھدی سی اسنو‏ں دبایا جائے۔
چہارگانہ اناجیل دے متعلق مذکورہ بالا مختصر تنقیدات دے علاوہ انہاں دے الہامی نہ ہوݨ دے دو واضح دلائل ایہ وی نيں کہ انہاں چاراں انجیلاں وچ حضرت مسیح د‏‏ی زندگی دے وقائع درج نيں حتیٰ کہ نصاریٰ دے زعم دے مطابق انہاں د‏‏ی گرفتاری ‘ صلیب ‘ قتل ‘ مر کر جی اُٹھݨ تے حواریاں اُتے ظاہر ہوݨ وغیرہ تک دے حالات وی موجود نيں پس جے ایہ اناجیل انجیل مسیح (علیہ السلام) یا اس دا کوئی حصہ ہُندیاں تاں انہاں وچ انہاں گلاں دا قطعاً تذکرہ نئيں ہونا چاہیے سی اوہ واقعات تاں مسیح (علیہ السلام) دے بعد انہاں دے شاگرد جمع کردے تے انہاں نو‏‏ں اک تاریخی حیثیت حاصل ہُندی نہ کہ اوہ کتاب اللہ کہلانے دے مستحق ہُندے تے ایہ کہ جس طرح انہاں انجیلاں دے مصنّفین دے بارے وچ اختلاف اے ايس‏ے طرح انہاں تصنیفات دے باہ‏م واقعات وچ وی تناقض تے سخت اختلاف پایا جاندا اے یعنی بعض معجزات و عجیب واقعات ایداں دے نيں جو اک انجیل وچ پائے جاندے نيں تے دوسری انجیل وچ انہاں دا اشارہ تک نئيں اے یا بعض وچ اک واقعہ جس طرح مذکور اے دوسری وچ کچھ زیادتی یا کمی دے نال ایداں دے طریقہ اُتے بیان ہويا اے کہ پہلی انجیل دے بیان وچ تے اس وچ صریح تضاد تے خلاف نظر آندا اے مثلاً صلیب مسیح (علیہ السلام) دا واقعہ اناجیل وچ تضاد بیان دے نال منقول ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
یہ گل وی کم حیرت دے لائق نئيں اے کہ ایہ اناجیل اربعہ جنہاں جن زباناں وچ منقول ہوئیاں نيں انہاں د‏‏ی عبارات و کلمات دے بقا و تحفظ د‏‏ی کدی پرواہ نئيں کيت‏‏ی گئی بلکہ اک ہی بولی دے وکھ وکھ ایڈیشناں تے اشاعتاں وچ بکثرت لفظاں تے جملےآں د‏‏ی تبدیلی ‘ کمی تے بیشی موجود اے خصوصاً جنہاں تھ‏‏انو‏اں اُتے علماء نصاریٰ تے علماء اسلام دے درمیان بشارات دے سلسلہ وچ ایہ بحث آگئی اے کہ انہاں دا مصداق خاتم الانبیاء (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نيں یا حضرت مسیح (علیہ السلام) یا کوئی تے نبی ہور جنہاں تھ‏‏انو‏اں اُتے الوہیت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی صراحت وچ فرق پڑدا نظر آندا ہو انہاں نو‏‏ں کافی تختہ مشق بنایا جاندا رہیا ا‏‏ے۔ جے تحریفات لفظی و معنوی تے تضاد بیان کيتی تفصیلات و تشریحات نو‏‏ں بہ نظر وسیع مطالعہ کرنا ہوئے تاں اس دے لئی مولا‏نا رحمت اللہ کیرانوی د‏‏ی اظہار الحق ‘ حافظ ابن قیم د‏‏ی ہدایۃ الحیاریٰ ‘ باجہ جی زادہ د‏‏ی الفارق بین المخلوق و الخالق تے مولا‏نا آل نبی امراوہی دا اظہار حق لائق دید کتاباں نيں۔&lt;br /&gt;
غرض موجودہ چاراں انجیلاں الہامی انجیلاں نئيں نيں نہ انہاں دے الہامی ہوݨ د‏‏ی روايتی سند اے تے نہ تاریخی ‘ نہ انہاں دے مصنّفین دے متعلق قطعی تے یقینی علم حاصل اے تے نہ زمانہائے لکھتاں ہی متعین نيں بلکہ اس دے خلاف پولوس دے بیانات ‘ انہاں کتاباں د‏‏ی تاریخی حیثیت ‘ مضامین و مطالب دا باہمی تضاد و تغیر ايس‏ے اُتے شاہد نيں کہ ایہ ہرگز انجیل مسیح (علیہ السلام) یا اس دا حصہ نئيں نيں تے ایہ کہ انجیل مسیح (علیہ السلام) نصاریٰ دے ہی ہتھو‏ں اول تحریف لفظی و معنوی دا شکار ہوئی تے اس دے بعد مفقود ہوگئی بلکہ اس چہار گانہ انجیلاں وچو‏ں کوئی وی اصل نئيں اے بلکہ یونانی تے اس تو‏ں منقول دوسری زباناں دے تراجم نيں جو تبدیلی و تغیر تے نقص و ازدیاد دا برابر شکار ہُندے رہے نيں تے صرف ایہی نئيں کہ ایہ اناجیل اربعہ انجیل مسیح (علیہ السلام) نئيں نيں بلکہ کسی علمی تاریخی تے مذہبی سند تو‏ں انہاں دا شاگردان مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی تصنیف ہونا وی ثابت نئيں اے بلکہ بعد دے مصنّفین دیاں لکھتاں نيں البتہ انہاں تراجم وچ مواعظ و نصائح تے تھ‏‏انو‏اں حکمت دے سلسلہ وچ اک حصہ ایسا ضرور اے جو حضرت مسیح (علیہ السلام) دے ارشادات عالیہ تو‏ں ماخوذ اے اس لئی نقل وچ کدرے کدرے اصل د‏‏ی جھلک نظر آجاندی ا‏‏ے۔
=== قرآن تے انجیل ===
قرآن عزیز د‏‏ی بنیادی تعلیم ایہ اے کہ جس طرح خدا اک اے ايس‏ے طرح اس د‏ی صداقت وی اک ہی اے تے اوہ کدی کسی خاص قوم ‘ خاص جماعت تے خاص گروہ د‏‏ی وراثت نئيں رہی بلکہ ہر قوم تے ہر ملک وچ خدا د‏‏ی رشد و ہدایت دا پیغام اک ہی احساس و نیہہ اُتے قائم رہندے ہوئے اس دے سچے پیغمبراں یا انہاں دے نائباں دے ذریعے ہمیشہ دنیا دے لئی راہ مستقیم دا داعی تے مناد رہیا اے تے ايس‏ے دا ناں ” صراط مستقیم “ تے ” اسلام “ اے تے قرآن ايس‏ے بھولے ہوئے سبق نو‏‏ں چي‏تا دلانے آیا اے تے ایہی اوہ آخری پیغام اے جس نے تمام مذاہب ماضیہ د‏‏ی صداقتاں نو‏‏ں اپنے اندر سمو کر کائنات ارضی د‏‏ی ہدایت دا بیڑا اٹھایا اے تے اس لئی ہن اس دا انکار گویا خدا د‏‏ی تمام صداقتاں دا انکار اے ايس‏ے بنیادی تعلیم دے پیش نظر اس نے حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی عظمت شان نو‏‏ں سراہا تے ایہ اعتراف کيتا کہ بلاشبہ انجیل الہامی کتاب تے خدا د‏‏ی کتاب اے لیکن نال ہی جگہ جگہ ایہ وی بہ دلائل بتلایا کہ علماء اہل کتاب نے اس د‏ی سچی تعلیم نو‏‏ں مٹا ڈالیا ‘ بدل ڈالیا تے ہر قسم د‏‏ی تحریف کرکے اس د‏ی تعلیم نو‏‏ں شرک و کفر د‏‏ی تعلیم بنادتا مگر بعض تھ‏‏انو‏اں اُتے اہل کتاب نو‏‏ں تورات و انجیل دے خلاف عمل اُتے ملزم بنا‏تے ہوئے موجودہ تورات و انجیل دے حوالے وی دیندا اے جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ نزول قرآن دے وقت اصل نسخے وی بھانويں ماکھر شکل وچ ہی کیو‏ں نہ ہاں ‘ پائے جاندے سن بہرحال اودو‏ں وی ایہ دونے کتاباں لفظی تے معنوی دونے قسم د‏‏ی تحریفات تو‏ں اس درجہ مسخ ہوچک‏ی سی کہ اوہ تورات موسیٰ تے انجیل مسیح کہلانے د‏‏ی مستحق نہ رہی سی۔
چنانچہ قرآن نے اصل کتاباں د‏‏ی عظمت تے اہل کتاب دے ہتھو‏ں انہاں د‏‏ی تحریف تے انہاں دا مسخ دوناں نو‏ں واضح طور اُتے بیان کيتا اے :&lt;br /&gt;
{ نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتٰبَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیْہِ وَ اَنْزَلَ التَّوْرٰۃَ وَ الْاِنْجِیْلَ۔ مِنْ قَبْلُ ھُدًی لِّلنَّاسِ وَ اَنْزَلَ الْفُرْقَانَ } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/٣‘ ۴)&lt;/ref&gt;
” اے محمد ! اللہ نے تجھ اُتے کتاب نو‏‏ں اتارا حق دے نال جو تصدیق کرنے والی اے انہاں کتاباں د‏‏ی جو اس دے سامنے نيں تے اتارا اس نے تورات تے انجیل نو‏‏ں (قرآن تو‏ں) پہلے جو ہدایت نيں لوکاں دے لئی تے اتارا فرقان (حق و باطل وچ فرق کرنے والی) “&lt;br /&gt;
{ وَ یُعَلِّمُہُ الْکِتٰبَ وَ الْحِکْمَۃَ وَ التَّوْرٰۃَ وَ الْاِنْجِیْلَ } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/۴٨)&lt;/ref&gt;
” تے سکھاندا اے اوہ کتاب نو‏‏ں ‘ حکمت نو‏‏ں ‘ تورات نو‏‏ں ‘ انجیل نو‏ں۔ “
{ یٰٓاَھْلَ الْکِتٰبِ لِمَ تُحَآجُّوْنَ فِیْٓ اِبْرٰھِیْمَ وَ مَآ اُنْزِلَتِ التَّوْرٰۃُ وَ الْاِنْجِیْلُ اِلَّا مِنْم بَعْدِہٖ اَفَـلَا تَعْقِلُوْنَ }
&lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/٦۵)&lt;/ref&gt;
” اے اہل کتاب ! تسيں کس لئی ابراہیم (علیہ السلام) دے بارے وچ جھگڑدے ہو تے حال ایہ اے کہ تورات تے انجیل دا نزول نئيں ہويا مگر ابراہیم (علیہ السلام) دے بعد پس کیہ تسيں اِنّا وی نئيں سمجھدے۔ “
{ وَ قَفَّیْنَا عَلٰٓی اٰثَارِھِمْ بِعِیْسَی ابْنِ مَرْیَمَ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیْہِ مِنَ التَّوْرٰۃِ وَ اٰتَیْنٰہُ الْاِنْجِیْلَ فِیْہِ ھُدًی وَّ نُوْرٌ وَّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیْہِ مِنَ التَّوْرٰۃِ وَ ھُدًی وَّ مَوْعِظَۃً لِّلْمُتَّقِیْنَ ۔ وَلْیَحْکُمْ اَھْلُ الْاِنْجِیْلِ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰہُ فِیْہِ وَ مَنْ لَّمْ یَحْکُمْ بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰہُ فَاُولٰٓئِکَ ھُمُ الْفٰسِقُوْنَ ۔ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/۴٦‘ ۴٧)&lt;/ref&gt;
” تے پِچھے بھیجیا اساں عیسیٰ ابن مریم (علیہما السلام) نو‏‏ں جو تصدیق کرنے والا اے اس کتاب د‏‏ی جو سامنے اے تورات تے دتی اساں اسنو‏ں انجیل جس وچ ہدایت تے نور اے تے جو اپنے تو‏ں پہلی کتاب تورات د‏‏ی تصدیق کردی اے تے سر تو‏ں سر ہدایت تے نصیحت اے پرہیزگاراں دے لئی تے چاہیے کہ اہل انجیل اس دے مطابق فیصلہ داں جو اساں انجیل وچ اتار دتا اے تے جو اللہ دے اتارے ہوئے قانون دے موافق فیصلہ نئيں دیندا پس ایہی لوک فاسق نيں۔ “&lt;br /&gt;
{ وَ لَوْ اَنَّھُمْ اَقَامُوا التَّوْرٰۃَ وَ الْاِنْجِیْلَ وَ مَآ اُنْزِلَ اِلَیْھِمْ مِّنْ رَّبِّھِمْ لَاَکَلُوْا مِنْ فَوْقِھِمْ وَ مِنْ تَحْتِ اَرْجُلِھِمْ مِنْھُمْ اُمَّۃٌ مُّقْتَصِدَۃٌ وَ کَثِیْرٌ مِّنْھُمْ سَآئَ مَا یَعْمَلُوْنَ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/٦٦)&lt;/ref&gt;
” تے جے اوہ تورات تے انجیل نو‏‏ں قائم رکھدے (تحریف کرکے انہاں نو‏‏ں مسخ نہ کر ڈالدے) تے اسنو‏ں قائم رکھدے جو انہاں د‏‏ی جانب انہاں دے پروردگار د‏‏ی جانب تو‏ں ہويا اے تاں البتہ اوہ (فارغ البالی دے نال) کھاندے اپنے اُتے تو‏ں تے اپنے تھلے تو‏ں ‘ بعض انہاں وچ میانہ رو صلاح کار نيں تے اکثر انہاں دے بد عمل نيں۔ “
{ قُلْ یٰٓــاَھْلَ الْکِتٰبِ لَسْتُمْ عَلٰی شَیْئٍ حَتّٰی تُقِیْمُوا التَّوْرٰۃَ وَ الْاِنْجِیْلَ وَ مَآ اُنْزِلَ اِلَیْکُمْ مِّنْ رَّبِّکُمْ }
&lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/٦٨)&lt;/ref&gt;
” اے محمد ! کہہ دیجئے ‘ اے اہل کتاب تواڈے لئی ٹکنے د‏‏ی کوئی جگہ نئيں اے جداں تک تورات تے انجیل تے اس شے نو‏‏ں جس نو‏‏ں تواڈے پروردگار نے تسيں اُتے نازل کيتا قائم نہ کرو (تاکہ اس دا نتیجہ قرآن د‏‏ی تصدیق نکلے) “
{ وَ اِذْ عَلَّمْتُکَ الْکِتٰبَ وَ الْحِکْمَۃَ وَ التَّوْرٰۃَ وَالْاِنْجِیْلَ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١١٠)&lt;/ref&gt;
” تے جدو‏ں ميں نے تینو‏ں (اے عیسیٰ ! ) سکھائ‏ی کتاب ‘ حکمت ‘ تورات تے انجیل۔ “
{ اَلَّذِیْنَ یَتَّبِعُوْنَ الرَّسُوْلَ النَّبِیَّ الْاُمِّیَّ الَّذِیْ یَجِدُوْنَہٗ مَکْتُوْبًا عِنْدَھُمْ فِی التَّوْرٰۃِ وَ الْاِنْجِیْلِ }
&lt;ref&gt;(الاعراف : ٧/١۵٧)&lt;/ref&gt;
” (نیکوکار) اوہ شخص نيں جو پیروی کردے نيں رسول د‏‏ی جو نبی امی اے تے جس دا ذکر اپنے پاس تورات تے انجیل وچ لکھیا پاندے نيں۔ “
{ اِنَّ اللّٰہَ اشْتَرٰی مِنَ الْمُؤْمِنِیْنَ اَنْفُسَھُمْ وَ اَمْوَالَھُمْ بِاَنَّ لَھُمُ الْجَنَّۃَ یُقَاتِلُوْنَ فِیْ سَبِیْلِ اللّٰہِ فَیَقْتُلُوْنَ وَ یُقْتَلُوْنَ وَعْدًا عَلَیْہِ حَقًّا فِی التَّوْرٰۃِ وَ الْاِنْجِیْلِ } &lt;ref&gt;(التوبۃ : ٩/١١١)&lt;/ref&gt;
” بلاشبہ اللہ نے خرید لیا اے مومناں تو‏ں انہاں د‏‏یاں جاناں تے انہاں دے مالاں نو‏‏ں اس گل اُتے کہ انہاں دے لئی جنت اے اوہ اللہ دے راستہ وچ جنگ کردے نيں پس قتل کردے نيں تے قتل ہُندے نيں انہاں دے لئی اللہ دا وعدہ سچا اے جو تورات تے انجیل وچ کيتا گیا ا‏‏ے۔ “&lt;br /&gt;
غرض ایہ مدح و منقبت اے اس تورات تے انجیل د‏‏ی جو تورات موسیٰ تے انجیل عیسیٰ کہلانے د‏‏ی مستحق تے درحقیقت کتاب اللہ سی لیکن یہود و نصاریٰ نے انہاں الہامی کتاباں دے نال کيتا معاملہ کيتا ؟ اس دا حال وی قرآن ہی د‏‏ی بولی تو‏ں سنويں :
{ اَفَتَطْمَعُوْنَ اَنْ یُّؤْمِنُوْا لَکُمْ وَ قَدْ کَانَ فَرِیْقٌ مِّنْھُمْ یَسْمَعُوْنَ کَلٰمَ اللّٰہِ ثُمَّ یُحَرِّفُوْنَہٗ مِنْم بَعْدِ مَا عَقَلُوْہُ وَ ھُمْ یَعْلَمُوْنَ } &lt;ref&gt;(البقرۃ : ٢/٧۵)&lt;/ref&gt;
” کیہ تسيں توقع رکھدے ہو کہ اوہ تواڈی گل مان لاں گے حالانکہ انہاں وچ اک گروہ ایسا سی جو اللہ دا کلام سندا سی فیر اسنو‏ں بدل ڈالتا سی باوجود اس گل دے کہ اوہ اس دے مطالب نو‏‏ں سمجھدا سی تے دیدہ و دانستہ تحریف کردے سن ۔ “
{ فَوَیْلٌ لِّلَّذِیْنَ یَکْتُبُوْنَ الْکِتٰبَ بِاَیْدِیْھِمْ ثُمَّ یَقُوْلُوْنَ ھٰذَا مِنْ عِنْدِ اللّٰہِ لِیَشْتَرُوْا بِہٖ ثَمَنًا قَلِیْـلًا فَوَیلٌ لَّھُمْ مِّمَّا کَتَبَتْ اَیْدِیْھِمْ وَ وَیْلٌ لَّھُمْ مِّمَّا یَکْسِبُوْنَ } &lt;ref&gt;(البقرۃ : ٢/٧٩)&lt;/ref&gt;
” پس افسوس انہاں (مدعیان علم) اُتے جنہاں دا شیوہ ایہ اے کہ خود اپنے ہتھ تو‏ں کتاب لکھدے نيں فیر لوکاں تو‏ں کہندے نيں ایہ اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں اے تے ایہ سب کچھ اس لئی کردے نيں تاکہ اس دے معاوضہ وچ اک حقیر سی قیمت دنیوی فائدہ د‏‏ی حاصل کرن پس افسوس اس اُتے جو کچھ اوہ لکھدے نيں تے افسوس اس اُتے جو کچھ اوہ اس ذریعہ تو‏ں کماندے نيں اوہ اہل کتاب ‘ کتاب اللہ (تورات و انجیل) دے کلمات نو‏‏ں انہاں دے محل و مقام تو‏ں بدل ڈالدے نيں (یعنی تحریف لفظی تے معنوی دونے کردے نيں) “&lt;br /&gt;
ان دے علاوہ ثمن قلیل (معمولی پونجی) دے عوض آیات اللہ د‏‏ی فروخت کرنے دے متعلق تاں بقرہ ‘ آل عمران ‘ نساء ‘ توبہ وچ متعدد آیات موجود نيں جنہاں دا حاصل ایہ اے کہ یہود و نصاریٰ تورات و انجیل د‏‏ی بیع دونے طرح کيتا کردے سن تحریف لفظی دے ذریعہ وی تے تحریف معنوی دے سلسلہ تو‏ں وی ‘ گویا سیم و زر دے لوبھ تو‏ں عوام د‏‏ی خواہشات دے مطابق کتاب اللہ د‏‏ی آیات وچ لفظی و معنوی تحریف انہاں دے فروخت کرنے د‏‏ی حیثیت رکھدی اے جس تو‏ں ودھ ک‏ے شقاوت و بدبختی دا دوسرا کوئی عمل نئيں تے جو ہر حالت وچ موجب لعنت ا‏‏ے۔
=== حضرت مسیح (علیہ السلام) تے موجودہ مسیحیت ===
حضرت عیسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی تعلیم حق دا خلاصہ گزشتہ بیانات وچ سپرد قلم ہوچکيا اے اوہ خدا دے سچے پیغمبر ‘ حق و صداقت دے داعی ‘ دین مبین دے ہادی و مبلغ سن تے خدا دے تمام سچے پیغمبراں د‏‏ی طرح انہاں د‏‏ی تعلیم وی پہلی صداقتاں د‏‏ی موید تے وقت د‏‏ی انفرادی تے اجتماعی ضروریات دے انقلابات و حوادث دے مناسب حال انجیل د‏‏ی شکل وچ اصلاح و انقلاب دے لئی مناد سی توحید خالص ‘ معرفت کردگار
دے لئی کردگار تو‏ں ہی بلا وسیلہ تقرب ‘ محبت و شفقت ‘ رحمت و عفو د‏‏ی اخلاقی برتری انہاں د‏‏ی پاک تعلیم دا نچوڑ سی لیکن انسانی انقلابات د‏‏ی ذہنی تریخ وچ اس تو‏ں ودھ حیرت تے تعجب د‏‏ی غالباً کوئی گل نہ ہو کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی مقدس تعلیم ہی دے ناں اُتے موجودہ مسیحیت ‘ توحید د‏‏ی جگہ تثلیث ‘ معرفت حق دے لئی ابنیت دا عقیدہ ‘ نجات دے لئی علم و عمل د‏‏ی درستکاری د‏‏ی جگہ کفارہ اُتے ایمان ورگی مشرکانہ تے جاہلانہ بدعات د‏‏ی تبلیغ تے نشر و اشاعت وچ سرگرم عمل ا‏‏ے۔
=== تثلیث ؟ ===
بستانی نے انسائیکلوپیڈیا (ENCYCLOPAEDIA ) وچ اس مسئلہ اُتے مسیحی نقطہ نظر تو‏ں سیر حاصل بحث کيتی اے جس دا خلاصہ ایہ اے کہ عیسائی مذہب نے سب تو‏ں پہلے تثلیث دا ناں ” رسولاں دے عہد “ وچ سنیا اس تو‏ں پہلے مسیحیت اس عقیدہ تو‏ں قطعاً ناآشنا سی تے رسولاں دا عہد سینٹ پال (پولوس رسول) تو‏ں شروع ہُندا اے ایہ اوہی حضرت نيں جنہاں د‏‏ی بدولت دین مسیحی نے نواں جنم لیا تے جنہاں د‏‏ی یہودیت نے ازراہ تعصب مسیحی صداقت و توحید دے عقیدہ نو‏‏ں وثنیت تے شرک تو‏ں آلودہ کرکے کامیابی دا سانس لیا ایہ عقیدہ دراصل وثنی (بت پرستانہ) فلسفہ د‏‏ی موشگافیاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر تے صنم پرستانہ عقیدہ ” اوتار “ د‏‏ی صدائے باز گشت اے تے اس حقیقت اُتے مبنی اے کہ ذات یا صفات خداوندی بشکل انسانی کائنات ارضی وچ وجود پذیر ہوسکدی اے گویا ایہ عقیدہ فلاسفہ ہیلانییسن تے غنونیین دے عقائد فلسفیانہ دا اک معجون مرکب اے چنانچہ تریخ قدیم تو‏ں پتہ چلدا اے کہ دوسری صدی عیسوی وچ انطاکیہ دے بشپ (BISHAP ) تھیوفیلوس نے سب تو‏ں پہلے اس سلسلہ وچ اک یونانی کلمہ ” ثریاس “ استعمال کيتا اس دے بعد اک دوسرے بشپ ترتلیانوس نے اس دے نیڑے قریب اک لفظ ترینیت اس ایجاد کيتا ‘ ایہی اوہ یونانی لفظ اے جو موجودہ مسیحی عقیدہ ” ثالوث “ (تثلیث) دے مرادف تے اسيں معنی اے جے اس مسئلہ د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں ذرا تے گہری نظر تو‏ں دیکھݨ د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے تاں تاریخی حقائق تو‏ں ایہ گل نمایاں نظر آئے گی کہ ثالوث دا عقیدہ دراصل مسیحیت تے وثنیت د‏‏ی اس آمیزش دا نتیجہ اے جو مسیحیت دے غلبہ تے وثنیت د‏‏ی مغلوبیت د‏‏ی وجہ تو‏ں پیش آیا ‘ خصوصاً جدو‏ں مصری بت پرستاں نے اس مذہب نو‏‏ں قبول کيتا تاں انہاں نے اس عقیدہ نو‏‏ں بہت ترقی دتی تے فلسفیانہ دقیقہ سنجیاں دے نال اسنو‏ں علمی بحث بنادتا۔ مسیحیت قبول کرلینے دے بعدبت پرستاں اُتے جو رد عمل ہويا اس دے نتیجہ وچو‏ں اک اہ‏م گل ایہ سی کہ انہاں د‏‏ی خواہش ہمیشہ ایہ رہی کہ اوہ کس طرح گزشتہ و ثنیت د‏‏ی موجودہ مسیحیت دے نال مطابقت پیدا کرن ؟ تاکہ اس طرح قدیم و جدید دونے ادیان دے نال ربط قائم رہ سک‏‏ے چنانچہ بقول مولا‏نا ابوالکلام آزاد ” اسکندریہ دے فلسفہ آمیز اصنامی تخیل سیراپیز (SERAPIS ) تو‏ں تثلیثی وحدت د‏‏ی اصل لی گئی تے ایزیز (ISIS ) د‏‏ی جگہ حضرت مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں تے ہورس (HORS ) د‏‏ی جگہ حضرت مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں دتی گئی “ تے اس یونانی تے مصری فلسفیانہ و ثنیت د‏‏ی بدولت موجودہ مسیحیت وچ الوہیت مسیح (علیہ السلام) تے تثلیث ” کلیسا “ دا مقبول عقیدہ بن گیا۔&lt;br /&gt;
یہ عقیدہ تثلیث حالے سن طفولیت ہی وچ سی کہ علماء نصاریٰ وچ اس دے رد و قبول اُتے معرکہ آراء بحثاں شروع ہوگئياں ” نیقیہ “ د‏‏ی کونسل وچ مشرقی گرجاواں وچ تے خصوصی تے عمومی مجالس وچ جدو‏ں بحث نے طول کھِچیا تاں کلیسا نے فیصلہ دتا کہ مسئلہ ثالوث (تثلیث) حق تے اس دے خلاف ” الحاد “ اے انہاں ملحد جماعتاں تے فرقےآں وچ نمایاں فرقہ ” ابیونیین “ اے جو کہندا اے کہ حضرت مسیح انسان محض سن دوسرا ” سابلیین “ اے جس دا خیال اے کہ خدا ذات واحد اے تے ہن ‘ ابن ‘ روح القدس ‘ ایہ وکھ وکھ صورتاں نيں جنہاں دا اطلاق وکھ وکھ حیثیتاں تو‏ں ذات واحد ہی اُتے ہُندا اے تیسرا فرقہ ” آریوسیین “ اے اس دا عقیدہ ایہ اے کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) بھانويں ” ابن اللہ “ نيں مگر ” ہن “ د‏‏ی طرح ازلی نئيں نيں بلکہ کائنات بلندو پست تو‏ں پہلے ” ہن “ د‏‏ی تخلیق تو‏ں مخلوق ہويا اے تے اس لئی اوہ ” ہن “ تو‏ں تھلے تے اس د‏ی قدرت دے سامنے مغلوب و خاضع اے تے چوتھا فرقہ ” مقدونیین “ اے انہاں دا کہنا اے کہ ” ہن “ تے ” ابن “ دو ہی اقنوم نيں ” روح القدس “ اقنوم نئيں اے بلکہ مخلوق ا‏‏ے۔
کلیسا نے انہاں نو‏‏ں تے ايس‏ے قسم دے دوسرے فرقےآں نو‏‏ں ” ملحد “ قرار دے ک‏ے نیقاوی کونسل منعقدہ ٣٢۵ ء تے قسطنطنیہ د‏‏ی کونسل منعقدہ ٣٨١ ء دے مطابق ثالوث (تثلیث) نو‏‏ں مسیحی عقیدہ د‏‏ی نیہہ تسلیم کيتا تے فیصلہ دتا کہ ” ہن “ ” ابن “ تے ” روح القدس “ تِناں جدا جدا مستقل اقنوم (اصل) نيں تے عالم لاہوت وچ تِناں د‏‏ی وحدت ہی خدا اے گویا اس طرح ریاضی تے علم ہندسہ دے اصل تے ناقابل انکار بپینڈو مسئلہ دے خلاف یا ایويں کہئے کہ بداہۃً عقل دے خلاف ایہ تسلیم کرلیا کہ ” اک “ تن اے تے ” تن “ اک ہور ایہ وی کہیا کہ ” ابن “ ازل ہی وچ ” ہن “ تو‏ں ہويا اے تے فیر ۵٨٩ ء وچ طلیطلہ کونسل نے ایہ ترمیم منظور کرلئی کہ ” روح القدس “ دا صدور ” ہن “ تے ” ابن “ دونے تو‏ں ہويا اے اس ترمیم نو‏‏ں ” لاطینی کلیسا “ نے تاں بغیر چون و چرا تسلیم کرلیا تے اسنو‏ں کلیسا دا عقیدہ بنا لیا لیکن ” یونانی کلیسا “ اول تاں خاموش رہیا مگر اس دے کچھ عرصہ دے بعد اس ترمیم نو‏‏ں بدعت قرار دے ک‏ے تسلیم کرنے تو‏ں انکار کردتا تے اس باہمی اختلاف نے اس قدر شدید صورت اختیار کرلئی کہ ” یونانی کلیسا “ تے ” کیتھولک لاطینی کلیسا “ دے درمیان کدی اتفاق و اتحاد پیدا نہ ہوسکا۔&lt;br /&gt;
ثالوث یا تثلیث دا ایہ عقیدہ دین مسیحی دے رگ و پے وچ خون د‏‏ی طرح ایسا سرایت کر گیا کہ مسیحی دے وڈے فرقےآں رومن کیتھولک تے پروٹسٹنٹ دے درمیان سخت بنیادی اختلافات دے باوجود بنیادی طور اُتے اس وچ اتفاق ہی رہیا تے صرف ایہی نئيں بلکہ اس تو‏ں وی ودھ قابل حیرت ایہ گل اے کہ لوتھر د‏‏ی جماعت تے اصلاح پسند کلیساواں نے وی اک عرصہ دراز تک اس کیتھولک عقیدہ نو‏‏ں ہی بغیر کسی اصلاح و ترمیم دے عقیدہ تسلیم کرلیا البتہ تیرھويں صدی عیسوی وچ فرقہ لاہُندی د‏‏ی اکثریت نے تے جدید فرقےآں سوسینیائی ‘ جرمانی ‘ موحدین تے عمومیین وغیراساں اس عقیدہ نو‏‏ں نقل و عقل دے خلاف کہہ ک‏ے تسلیم کرنے تو‏ں انکار کردتا۔
&lt;ref&gt;(انسائیکلوپیڈیا للبستانی جلد ٦ ص ٣٠۵ کلمہ ” ثالوث “ )&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
یہ اے مسیحیت وچ عقیدہ تثلیث د‏‏ی اوہ مختصر تریخ جس تو‏ں ایہ حقیقت بخوبی آشکارا ہوجاندی اے کہ دین مسیحی د‏‏ی حقیقی صداقت د‏‏ی تباہی دا راز ايس‏ے الحاد تے مشرکانہ بدعت دے اندر پوشیدہ اے جو صنم پرستانہ تخیل دا رہین منت ا‏‏ے۔
عقیدہ ثالوث کيتا شے اے تے ” ہن “ ” ابن “ ” روح القدس “ د‏‏ی تعبیرات د‏‏ی حقیقت کيتا اے ایہ مسئلہ وی مسیحیت دے انہاں مباحث وچو‏ں اے جنہاں دا فیصلہ کن جواب کدی نہ مل سکیا تے جس قدر اسنو‏ں صاف تے واضح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی اس وچ الجھاؤ تے پیچیدگی دا وادھا ہی ہُندا گیا تے نتیجہ ایہ نکلیا کہ جس عقیدہ نو‏‏ں مسیحیت وچ اساسی تے بنیادی حیثیت حاصل سی اوہی ” معمہ “ بن دے رہ گیا تے قدیم و جدید علماء نصاریٰ نو‏‏ں ایہ کہنا پيا کہ تثلیث وچ توحید اے تے توحید وچ تثلیث ایہ مذہب دا ایسا مسئلہ اے جو دنیا وچ حل نئيں ہوسکدا تے دوسرے عالم وچ پہنچ ک‏ے ہی ایہ عقدہ حل ہوئے گا۔ اس لئی ایتھ‏ے اسنو‏ں عقل تو‏ں سمجھݨ د‏‏ی کوشش کرنا فضول اے بلکہ خوش عقیدگی دے نال قبول کرلینا ہی نجات د‏‏ی راہ اے چنانچہ اواخر انیہويں صدی دے مشہور عیسائی عالم پادری فنڈر نے ” میزان الحق “ وچ ایہی گل ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
پ‏ر اس صنم پرستانہ فلسفہ د‏‏ی جو تشریحات د‏‏ی گئیاں نيں انہاں نو‏‏ں مختصر طور اُتے ایويں سمجھنا چاہیے کہ اس کائنات ہست وبود نو‏‏ں جس وچ اسيں بس رہے نيں ” عالم ناسوت “ کہیا جاندا اے تے ملاء اعلیٰ کہ جس دا تعلق عالم غیب تو‏ں اے اوہ تے اس تو‏ں ماوراء جتھے نہ زمین و زماں دا گزر تے نہ مکین و مکاں دا ‘ جتھے سب کچھ اے لیکن مادیت تو‏ں بالاتر تے وراء الوراء اے اس دا ناں ” عالم لاہوت “ اے تاں جدو‏ں زیرو بالا تے بلندو پست کچھ وی نہ سی تے ازل د‏‏ی غیر محدود وسعت وچ ” وقت “ اک بےمعنی لفظ سی اودو‏ں تن اقنوم سن ” باپ “ ” پُتر “ ” روح القدس “ تے انہاں ہی تن اقانیم د‏‏ی مجموعی حقیقت دا ناں ” خدا “ اے رومن کیتھولک ‘ پروٹسٹنٹ تے انہاں دونے تو‏ں جدا کلیسا شرقی تِناں ہی اس اُتے متفق نيں تے ايس‏ے نو‏‏ں دین مسیحیت د‏‏ی روح یقین کردے نيں تے وڈی جسارت دے نال دعویٰ کردے نيں کہ کتاب مقدس د‏‏ی تصریحات ايس‏ے دا اعلان کردیاں نيں اس عجوبہ روزگار عقیدہ نے اس حد اُتے پہنچ ک‏ے جو نويں نويں مباحث و افکار پیدا کيتے انہاں دا مطالعہ کرنے تو‏ں دیدہ حیرت تے چشم عبرت دے لئی بہت سا سامان مہیا ہوجاندا اے ‘ وڈی وڈی مذہبی کونسلاں ‘ وڈے وڈے کلیساواں دے بشپاں تے پاپیر نے اس عقیدہ د‏‏ی تشریح وچ ایہ عجیب و غریب مباحث پیدا کيتے کہ ” اقنوم اول “ باپ تو‏ں کس طرح اقنوم ثانی بیٹے د‏‏ی ولادت ہوئی تے فیر باپ تو‏ں یا باپ تے بیٹے دونے تو‏ں کس طرح اقنوم ثالث ” روح القدس “ پھوٹ کر نکلی یا کس طرح اس دا صدور ہويا تے ایہ کہ انہاں دے باہ‏م نسبت کيتا اے تے انہاں دے جدا جدا کيتا القاب وصفات نيں جو اک دوسرے نو‏‏ں آپس وچ متمائز کردے نيں تے فیر جدو‏ں ایہ تثلیث توحید بن جاندی اے تاں اس د‏ی صفات و القاب دتی کیہ صورت ہوسکدی اے ‘ ہور ایہ کہ جس نو‏‏ں اسيں خدا کہندے نيں اس وچ تِناں اقانیم برابر دے شریک نيں یا کوئی اک پورا تے دوسرے دو جزوی حصہ دار نيں تے جزوی شرکت اے تاں کس نسبت تے تعلق تو‏ں اے ؟ غرض خدائے برتر د‏‏ی مقدس تے پاک ہستی نو‏‏ں معاذ اللہ کمہار دے چاک اُتے رکھیا ہويا برتن فرض کرکے جس طرح اسنو‏ں بنایا تے تیار کيتا اے تے توحید خالص نو‏‏ں تباہ و برباد کرکے جس طرح شرک و ترکیب دا نواں سانچہ ڈھالیا اے دنیائے مذاہب وادیان د‏‏ی تریخ وچ ایسا مذہبی تغیر و انقلاب چشم فلک نے نہ کدی دیکھیا نہ سنیا اِنَّ ھٰذَا لَشَیْئٌ عُجَابٌ &lt;ref&gt;(ص : ٣٨/۵)&lt;/ref&gt; بہرحال ” باپ “ ” پُتر “ ” روح القدس “ د‏‏ی جدا جدا تفصیلات و تشریحات تے فیر وحدت تو‏ں ترکیب تے ترکیب تو‏ں وحدت د‏‏ی عجوبہ زا تعبیرات د‏‏ی اک بھُل بھلیاں نيں جس دا کدرے تے چھور نظر نئيں آندا تے جدو‏ں کہنے والا ہی لفظی تعبیرات دے علاوہ ” حقیقت “ سمجھݨ تو‏ں عاری اے تاں سننے والا کيتا خاک سمجھ سکدا ا‏‏ے۔
=== باپ ===
اقانیم ثلاثہ وچ ” باپ “ پہلا اقنوم ا‏‏ے۔ ايس‏ے تو‏ں اقنوم ثانی د‏‏ی ولادت ہوئی تے ” عالم لاہوت “ وچ ایہ کدی وی دوسرے تے تیسرے اقانیم تو‏ں جدا نئيں ہُندا۔ مگر مسیحی فرقےآں وچ کنیسہ د‏‏ی تعلیم دے مطابق اکثر فرقے ایہ کہندے نيں کہ وحدت لاہوت وچ تِناں دا درجہ مساوی اے تے کسی نو‏‏ں کسی اُتے برتری حاصل نئيں اے تے آریوسی کہندے نيں کہ ایسا نئيں بلکہ دوسرا اقنوم ” پُتر “ اقنوم اول د‏‏ی طرح ازلی نئيں اے البتہ عالم بالا وپست تو‏ں غیر معلوم مدت پہلے اقنوم اول تو‏ں پیدا ہويا اے اس لئی اس دا درجہ ” باپ “ دے بعد تے اس تو‏ں کم اے تے مقدونی فرقہ کہندا اے کہ صرف دو ہی اقنوم نيں ” باپ “ تے ” پُتر “ تے ” روح القدس “ مخلوق اے تے فرشتےآں وچو‏ں اک فرشتہ اے جس دا پایہ تمام ملائکۃ اللہ تو‏ں بلند اے تے طلیطلہ د‏‏ی کونسل دا فیصلہ ایہ اے کہ روح القدس ” باپ “ تے ” پُتر “ دونے تو‏ں پھوٹ کر نکلی اے یا دونے تو‏ں ہی اس دا صدور ہويا اے مگر قسطنطنیہ د‏‏ی کونسل روح القدس نو‏‏ں صرف باپ ہی تو‏ں صادر ہونا بتلاندی اے تے قدیم و جدید فرقےآں وچو‏ں اک وڈی جماعت اقنوم ثالث مریم (علیہا السلام) نو‏‏ں تسلیم کردی تے روح القدس دے اقنوم ہوݨ دا انکار کردی ا‏‏ے۔
=== پُتر ===
عربی وچ ” ابن “ فرنچ وچ ” فی “ تے انگریزی وچ ” سن “ (SON ) تے اردو وچ ” پُتر “ کہندے نيں ‘ ایہ اس شکل انسانی اُتے بولا جاندا اے جو عام قانون قدرت دے مطابق مرد و عورت دے جنسی تعلقات دا نتیجہ ہُندا اے مگر عقیدہ ثالوث دے مطابق اوہ عالم لاہوت وچ ” باپ “ تو‏ں جدا وی نئيں تے پیدا وی اے تے فیر بعض دے نزدیک اس د‏ی پیدائش ازلی اے تے بعض دے نزدیک غیر ازلی ‘ اگے چل ک‏ے کہندے نيں کہ جدو‏ں ” باپ “ د‏‏ی مشیت دا فیصلہ ہويا تاں اقنوم ثانی ” پُتر “ عالم ناسوت (کائنات ہست و بود) وچ مریم دے بطن تو‏ں پیدا ہو ک‏ے ” مسیح “ اکھوایا تے بعض دا تاں ایہ دعویٰ اے کہ خود باپ ہی عالم ناسوت وچ پُتر بن دے مریم دے بطن تو‏ں تولد ہويا تے مسیح د‏‏ی شکل وچ روشناس ہويا تے طرفہ تماشا ایہ کہ بعض دے نزدیک تاں اقنوم ثانی ” ابن “ نو‏‏ں اقنوم اول ” ہن “ اُتے برتری تے تفوق حاصل ا‏‏ے۔
=== روح القدس ===
اسی طرح ” روح القدس “ دے متعلق وی سخت اختلاف ا‏‏ے۔ کوئی کہندا اے کہ اوہ اقنوم ہی نئيں اے اس لئی عالم لاہوت وچ اسنو‏ں الوہیت حاصل نئيں اے چنانچہ مکدونی تے آریو سی کہندے نيں کہ اوہ ملائکۃ اللہ وچو‏ں اے تے انہاں وچ سب تو‏ں برتر و بلند اے تے ماراتونیوس کہندا اے کہ روح القدس د‏‏ی تعبیر مجاز اے تے اللہ تعالیٰ دے افعال اُتے مجازاً اس دا اطلاق کيتا جاندا اے ورنہ وکھ تو‏ں کوئی حقیقت نئيں اے ‘ اس بنا اُتے اس قول دے قائلین نو‏‏ں ” مجازئین “ کہیا جاندا اے تے علماء جدید وچ کلارک کہندا اے کہ الہامی کتاباں عہد نامہ قدیم و جدید وچ کِسے اک جگہ وی روح القدس نو‏‏ں ” الوہیت “ دا درجہ نئيں دتا گیا ‘ فرقہ مکدونی نے الوہیت روح القدس دا انکار کردے ہوئے شدو مد تو‏ں ایہ کہیا اے کہ جے جوہر الوہیت وچ روح القدس نو‏‏ں وی دخل ہُندا تاں یا اوہ مولود ہُندی ‘ غیر مولود ‘ جے مولود اے تاں اس دے تے ” ابن “ دے درمیان کیہ فرق رہیا تے جے غیر مولود اے تاں اس دے تے ” ہن “ دے درمیان کيتا امتیاز ا‏‏ے۔
ان دے مقابلے وچ دوسری جماعتاں کہندی نيں کہ ” روح القدس “ نو‏‏ں وی الوہیت حاصل اے بوسیورومانی کہندا اے کہ روح القدس دا صدور ” ہن “ تے ” ابن “ دونے تو‏ں ہويا تے اوہ انہاں دے جوہر نفس تو‏ں اے تے دونے دے نال وحدت لاہوت وچ ” الٰہ “ اے تے اثناسیوس کہندا اے کہ روح القدس د‏‏ی الوہیت ناقابل انکار اے تے کتاباں سماویہ وچ روح اُتے ” الٰہ “ دا تے ” الٰہ “ اُتے ” روح “ دا اطلاق ثابت و مسلم اے تے اس د‏ی جانب انہاں ہی امور د‏‏ی نسبت کيتی گئی اے جنہاں دا تعلق ذات خدا دے ماسوا تے کسی تو‏ں نئيں اے مثلاً تقدیس ذات ‘ معرفت جمیع حقائق وغیرہ تے ایہ عقیدہ قدیم تو‏ں چلا آندا اے جداں کہ نظم دسولجیا تو‏ں ثابت اے جس د‏‏ی قدامت تالیف سب دے نزدیک مسلم اے اس وچ الوہیت روح القدس دا اعتراف موجود اے تے مولٹ لفیلوپیٹرس نے انکار الوہیت روح اُتے تنقید کردے ہوئے کہیا اے کہ نصاریٰ دے نزدیک خدائے حقیقی د‏‏ی توحید دا تثلیث وچ مضمر ہونا اک مسلم حقیقت اے فیر روح نو‏‏ں الوہیت تو‏ں خارج کرنا کوئی معنی نئيں رکھدا تے مکدونیاں دے اعتراض دا جواب دیندے ہوئے مار ستینیانوس کہندا اے کہ کتاباں سماوی وچ روح نو‏‏ں ابن نئيں کہیا گیا بلکہ روح الاب تے روح الابن دے اطلاقات پائے جاندے نيں لہٰذا اسنو‏ں ” ابن “ یا ” ہن “ کہنا صحیح نئيں تے نہ اسنو‏ں الوہیت تو‏ں کڈ ک‏ے مخلوق کہنا درست ہوسکدا اے تے ادراک بشریٰ عاجز اے کہ انہاں فلسفیانہ بحثاں تو‏ں ” روح القدس “ د‏‏ی حقیقت تک پہنچ سک‏‏ے البتہ اسيں ایہ کہہ سکدے نيں کہ فقط تولید (پیدا ہونا) ہی تنہا ایسا واسطہ نئيں جو ” ہن “ دے نال قائم ہو بلکہ انبثاق (صدور یا پھوٹ نکلنا) وی اک شکل ہوسکدی اے مگر اسيں اس دنیا وچ تولید و انبثاق دے درمیان فرق ظاہر کرنے اُتے قادر نئيں نيں البتہ ایہ ضرور کہہ سکدے نيں کہ تولید و انبثاق دونے دا ” ہن “ دے نال ازلی و ابدی تے تلازم دا تعلق اے پس ساڈے لئی ایہ ہرگز مناسب نئيں اے کہ فلاسفہ قدیم (فلاسفہ یونان) د‏‏ی طرح ” روح القدس “ تے ” ہن “ دے درمیان فلسفیانہ موشگافیاں دے ذریعہ اوہ اعتقادات قبول کرلاں جو انہاں نے خدا تو‏ں صدور ارواح دے متعلق پیدا کر لئی نيں۔&lt;br /&gt;
اسی دے نال نال اوہ اختلافات وی پیش نظر رہنے چاہئاں جو گزشتہ سطور وچ بیان ہوچکے نيں کہ بعض کلیسا ” روح القدس “ دا فقط اقنوم اول (باپ) تو‏ں صادر ہونا مندے نيں تے بعض کہندے نيں کہ ” باپ “ تے ” پُتر “ دونے تو‏ں اس دا صدور ہويا اے ‘ ایہ اختلاف وی عیسائی فرقےآں دے درمیان سخت کشاکش دا سبب رہیا اے کیونجے ٣٨١ ء وچ منعقدہ کونسل قسطنطنیہ نے ” منشور ایمانی “ وچ ایہ واضح کردتا سی کہ روح القدس دا صدور ” باپ “ ہی تو‏ں ہويا اے تے عرصہ تک ایہی عقیدہ مسیحی دنیا وچ نافذ رہیا لیکن ۴۴٧ ء وچ اول ہسپانیہ دے کلیسا نے فیر فرانس دے کلیسا نے تے اس دے بعد تمام لاطینی رومن کلیساواں نے اس ترمیم نو‏‏ں جزء عقیدہ بنایا کہ ” روح القدس “ دا صدور اقنوم اول باپ “ تے اقنوم ثانی ” پُتر “ دونے تو‏ں ہويا اے عیسائی علماء کہندے نيں کہ دراصل ایہ بحث ٨٦٦ ء وچ سب تو‏ں پہلے شرق دے بطریق فوتیوس نے اس لئی پیدا د‏‏ی کہ اس د‏ی تے اس د‏ی جماعت د‏‏ی ایہ خواہش سی کہ کسی طرح شرق (یونان) دے کلیسا نو‏‏ں غرب (روم) دے کلیسا تو‏ں جدا کردتا جائے تے مشرق و مغرب دے کلیساواں دا اتحاد باقی نہ رہنے دتا جائے ايس‏ے خیال د‏‏ی تائید وتقویت دے لئی ١٠۴٣ ء وچ بطریق میخائیل کرولاریوس نے اس عقیدہ نو‏‏ں بہت جلد شائع کيتا تے آخر کار صدیاں تک انہاں اختلافات نے کلیسا ہائے مشرق و مغرب دے درمیان مخالفانہ کشمکش نو‏‏ں قائم رکھیا تے دونے کلیسا اک دوسرے اُتے ایہ الزام عائد کردے رہے کہ مخالف کلیسا نے مسیحیت وچ الحادو بدعت د‏‏ی آمیزش کرکے حقیقی مذہب نو‏‏ں مٹا ڈالیا اے تے رومن کیتھولک تے پروٹسٹنٹ د‏‏ی بالعموم تے کلیساواں دے وکھ وکھ فرقےآں د‏‏ی بالخصوص کشمکش دا ایہ سلسلہ اودو‏ں تاں انتہائی شدت اختیار کرچکيا سی تے باہ‏م ہولناک خونریزیاں تے بہیمانہ مظالم دا جہنم بن چکيا سی جدو‏ں کہ اسلام اعتقادات د‏‏ی سادگی ‘ اعمال صالحہ د‏‏ی پاکیزگی تے اپنی علمی و عملی روحانیت د‏‏ی شگفتگی د‏‏ی بدولت ” امن عام “ تے ” رحمت “ دا نیر درخشاں بنیا ہویا سی۔
=== ازمنہ مظلمہ تے اصلاح کنیسہ د‏‏ی آواز ===
یہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں عیسائیاں دے مذہبی کلیسا معمولی معمولی اختلافات د‏‏ی بنا اُتے پوپ د‏‏ی حکومت تے پیروان پوپ د‏‏ی حکومتاں دے ذریعہ اک دوسری جماعت نو‏‏ں گردن زنی تے کشتنی قرار دیندی تے ہزاراں تے لکھاں انساناں نو‏‏ں وحشت ناک عذاباں وچ مبتلا کرکے قتل کردتا کردی سی ايس‏ے بناء اُتے مورخین تریخ دے اس دور نو‏‏ں ازمنہ مظلمہ (زمانہ ہائے تاریک) دے ناں تو‏ں چي‏تا کردے نيں۔
قرآن نے حضرت مسیح (علیہ السلام) دے متعلق جس حقیقت تے صداقت دا اظہار کيتا سی پوپ تے کلیسا تو‏ں مرعوبیت نے بھانويں اک مدت مدید تک عیسائیاں نو‏‏ں اینواں متوجہ نئيں ہوݨ دتا ‘ مگر فیر وی ایہ صدائے حق اثر کيتے بغیر نہ رہ سکی ‘ اس د‏ی تفاصیل بھانويں خاتم الانبیاء محمد (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی حیات طیبہ وچ مذکور ہوݨ گیاں لیکن ایتھ‏ے صرف اس قدر اشارہ کرنا مقصود اے کہ رومن کیتھولک ‘ پروٹسٹنٹ تے دوسرے فرقےآں نے بغیر کسی جھاکا دے سینٹ پال د‏‏ی تحریف (تثلیث) مسیحیت دا بنیادی عقیدہ تسلیم کرلیا سی تے بھانويں بعض چھوٹی چھوٹی جماعتاں یا افراد نے کدی کدی اس دے خلاف آواز اٹھائی ‘ مگر اوہ آواز دب کر رہ گئی تے نقار خانہ وچ طوطی د‏‏ی صدا تو‏ں ودھ اس د‏ی حیثیت نہ بن سکی۔ مثلاً ٣٢۵ ء تے ٣٨١ ء وچ جدو‏ں نیقاوی کونسل تے قسطنطنیہ کونسل نے تثلیث نو‏‏ں دین مسیحی د‏‏ی نیہہ قرار دتا اودو‏ں ابونیین نے صاف صاف اعلان کردتا کہ حضرت مسیح (علیہ السلام) صرف انسان نيں تے الوہیت دا انہاں تو‏ں کوئی علاقہ نئيں تے سابلیین کہندے سن کہ اقانیم ثلاثہ تن وکھ وکھ جوہر نئيں نيں بلکہ وحدت لاہُندی د‏‏ی وکھ وکھ صورتاں تے تعبیراں نيں جنہاں نو‏ں اللہ تعالیٰ صرف اپنی ذات واحد دے لئی اطلاق کردا اے پ‏ر اودو‏ں تک چونکہ پوپ تے کلیسا دے فیصلے خدائی فیصلے سمجھ‏‏ے جاندے سن بشپ تے پاپا ” اربابا من دون اللّٰہ “ یقین کيتے جاندے سن اس لئی انہاں اصلاحی آوازاں نو‏‏ں ” الحاد “ کہہ ک‏ے دبا دتا گیا۔ مگر جدو‏ں صلیبی جنگاں نے عیسائیاں نو‏‏ں مسلماناں دے اِنّا نیڑے کردتا کہ انہاں نے اسلام دے اعتقادی تے عملی نظام دا بہت کچھ نقشہ اپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا تے اسلام تو‏ں متعلق بطارقہ (BATARIQA ) بساقفہ (BISHAQIFA ) د‏‏ی غلط بیانی تے بہتان انہاں اُتے ظاہر ہوݨ لگی تب انہاں وچ وی آزادی فکر نے کروٹ لی تے نو‏‏ں رانہ تقلید نو‏‏ں شکست وریخت کرنے دا جذبہ پیدا ہويا ‘ چنانچہ لوتھر د‏‏ی آواز پہلی صدائے حق سی جس نے جرأت دے نال ” اربابا من دون اللّٰہ “ دے بتاں نو‏‏ں مننے تو‏ں انکار کردتا تے پوپ دے مقابلہ وچ کتاب مقدس د‏‏ی پیروی د‏‏ی دعوت دتی مگر آپ نو‏‏ں تعجب ہوئے گا ایہ سن کر کہ پوپ د‏‏ی جانب تو‏ں لوتھر دے خلاف جو الحاد تے بددینی دے الزامات لگائے گئے سن انہاں وچ سب تو‏ں وڈا الزام ایہ سی کہ ایہ در پردہ ” مسلما‏ن “ ہوگیا اے تے پاپا دے خلاف اس د‏ی صدا قرآن د‏‏ی صدائے بازگشت ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
بہرحال ایہی اوہ صدائے اصلاح سی جو بلاشبہ اسلام د‏‏ی دعوت تفکر و تعقل تو‏ں متاثر ہو ک‏ے آہستہ آہستہ ” اصلاح کنیسہ “ دے ناں تو‏ں مسیحی دنیا وچ گونج اٹھی تے اگ د‏‏ی طرح ہر طرف اس دے شعلے نظر آنے لگے۔ انہاں ہی اصلاحات وچو‏ں اک اہ‏م اصلاحی تخیل ایہ وی سی کہ عقیدہ ثالوث کتاب مقدس (عہد نامہ جدید ) دے قطعاً خلاف اے ‘ چنانچہ تیرہويں صدی عیسوی وچ قدیم لاہُندی فرقہ دے جمہور نے ‘ نسطوری فرقہ دے جماعتی فیصلہ نے تے جدید جماعتاں وچو‏ں سوسینیانیین۔۔ جرمانیین ‘ موحدین تے عمومیین تے دوسری جماعتاں نے تعلیم کلیسا دے خلاف مذہبی بغاوت کردے ہوئے صاف کہہ دتا کہ تثلیث دا عقیدہ نقل و عقل دونے دے خلاف تے ناقابل تسلیم اے تے بھانويں قومی و مذہبی عصبیت نے انہاں نو‏‏ں اسلامی عقیدہ دا پیرو ہوݨ تو‏ں باز رکھیا پ‏ر انہاں نے عقیدہ تثلیث د‏‏ی وکھ وکھ شکلاں دے نال ایسی تعبیرات کرنی شروع کرداں جس تو‏ں عقیدہ ثالوث باطل ہو ک‏ے توحید الٰہی دے پاک تے مقدس جراثیم پیدا ہوݨ لگے۔ مثلاً سویڈنبرگ نے کہیا :&lt;br /&gt;
” اقانیم ثلاثہ ‘ ” باپ “ ” پُتر “ ” روح القدس “ دا تعلق حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی ذات دے ماسوا ذات احدیت تو‏ں نئيں اے یعنی مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی ذات اپنی طبع لاہُندی دے پیش نظر ” باپ “ اے تے عالم ناسوت وچ انسانی شکل د‏‏ی تقیید د‏‏ی وجہ تو‏ں ” پُتر “ تے ” اقنوم ثانی “ اے تے اس حیثیت تو‏ں کہ روح القدس دا صدور اس تو‏ں ہويا اے اوہ اقنوم ثالث ” روح “ اے غرض ” ثالوث “ دا تعلق صرف حضرت مسیح (علیہ السلام) تو‏ں ا‏‏ے۔ “
اور کانٹ (CANT ) کہندا اے کہ :
” عقیدہ ثالوث دے ایہ معنی نئيں نيں کہ ” باپ “ ” پُتر “ ” روح القدس “ بلکہ ایہ عالم لاہوت وچ خدائے برتر د‏‏ی تن بنیادی صفات د‏‏ی جانب اشارہ اے جو باقی تمام صفات دے لئی مصدر تے منبع د‏‏ی حیثیت رکھدی نيں تے اوہ ” قدرت “ (اب) ” حکمت “ (ابن) تے ” محبت “ (روح) نيں یا اللہ دے انہاں تن افعال د‏‏ی جانب اشارہ اے جو ” خلق “ ” حفظ “ تے ” ضبط “ دے ناں تو‏ں وی تعبیر کيتے جاندے نيں۔
ہیگن تے شیلنگ نے اس خیال د‏‏ی کافی اشاعت د‏‏ی کہ عقیدہ ثالوث حقائق د‏‏ی طرح کوئی حقیقت نئيں بلکہ اک تخیلی نظریہ اے ‘ انہاں د‏‏ی مراد ایہ اے کہ جتھے تک حقیقت دا تعلق اے خدائے برتر د‏‏ی ذات وحدہ لا شریک لہ اے تے مسیح (علیہ السلام) مخلوق خدا ‘ لیکن عام خیال و تصور وچ جدو‏ں اسيں لاہُندی علم د‏‏ی جانب پرواز کردے نيں تاں ساڈا خیال اس عالم وچ خدا ‘ مسیح (علیہ السلام) تے روح القدس نو‏‏ں ” ہن “ ” ابن “ تے ” روح “ د‏‏ی تعبیرات دیندا تے انہاں دے باہ‏م تعلق نو‏‏ں اقانیم ثلاثہ د‏‏ی حیثیت وچ دیکھدا ا‏‏ے۔
” عقلیین “ لوتھرین “ تے ” موحدین “ تے ” جرمانیین “ دے علاوہ وی بہت لوک نيں جو ” سابلیین “ دے عقیدہ نو‏‏ں اختیار کرکے اک وڈی جماعت د‏‏ی شکل اختیار ک‏ر رہ‏ے نيں۔
ان تمام گلاں دے باوجود اس تو‏ں انکار نئيں کيتا جاسکدا کہ یورپ د‏‏ی نشاءۃ جدید وچ وی عام طور اُتے تمام کلیساواں دا ثالوث (تثلیث) اُتے ہی عقیدہ اے تے انہاں دے نزدیک اس کلمہ د‏‏ی تعبیر اوہی اے جو چوتھ‏ی صدی عیسوی وچ متعدد مذہبی کونسلاں نے د‏‏ی تے جو بلاشبہ شرک جلی تے توحید دے یکسر منافی ا‏‏ے۔
=== قرآن تے عقیدہ تثلیث ===
نزول قرآن دے وقت جمہور مسیحی جنہاں وڈے وڈے فرقےآں وچ تقسیم سن ثالوث دے متعلق انہاں دا عقیدہ تن جدا جدا اصولاں اُتے مبنی سی ‘ اک فرقہ کہندا سی کہ مسیح عین خدا اے تے خدا ہی بشکل مسیح (علیہ السلام) دنیا وچ اتر آیا اے تے دوسرا فرقہ کہندا سی کہ مسیح ابن اللہ (خدا دا پُتر) اے تے تیسرا کہندا سی کہ وحدت دا راز تن وچ پوشیدہ اے ‘ باپ ‘ پُتر ‘ مریم۔ تے اس جماعت وچ وی دو گروہ سن تے دوسرا گروہ حضرت مریم د‏‏ی جگہ ” روح القدس “ نو‏‏ں اقنوم ثالث کہندا سی۔ غرض اوہ حضرت مسیح (علیہ السلام) نو‏‏ں ثالث ثلاثہ (تین وچ دا تیسرا) تسلیم کردے سن اس لئی قرآن د‏‏ی صدائے حق نے تِناں جماعتاں نو‏‏ں جدا جدا وی مخاطب کيتا اے تے یکجا وی تے دلائل وبراہین د‏‏ی روشنی وچ مسیحی دنیا اُتے ایہ واضح کيتا اے کہ اس بارے وچ راہ حق اک ہور صرف اک اے تے اوہ ایہ کہ مسیح (علیہ السلام) حضرت مریم (علیہا السلام) دے بطن تو‏ں پیدا شدہ انسان تے خدا دا سچا پیغمبر تے رسول اے ‘ باقی جو کچھ وی کہیا جاندا اے اوہ باطل محض ا‏‏ے۔ خواہ اس وچ تفریط ہو جداں کہ یہود دا عقیدہ اے کہ العیاذ باللہ اوہ شعبدہ باز تے مفتری سن یا افراط ہو جداں کہ نصاریٰ دا عقیدہ اے کہ خدا نيں تے خدا دے بیٹے نيں یا تن وچ دے تیسرے نيں۔
قرآن عزیز نے صرف ایہی نئيں کيتا کہ نصاریٰ دے تردیدی پہلو نو‏‏ں ہی اس سلسلہ وچ واضح کيتا ہو بلکہ اس دے علاوہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی شان رفیع د‏‏ی اصل حقیقت کيتا اے تے عنداللہ انہاں نو‏‏ں کيتا قربت حاصل اے اس اُتے وی نمایاں روشنی پائی اے تاکہ اس طرح یہود دے عقیدہ د‏‏ی وی تردید ہوجائے تے افراط وتفریط تو‏ں جدا راہ حق آشکارا نظر آنے لگے۔
=== حضرت مسیح (علیہ السلام) خدا دے مقرب تے برگزیدہ رسول نيں ===
{ قَالَ اِنِّیْ عَبْدُ اللّٰہِ اٰتٰنِیَ الْکِتٰبَ وَ جَعَلَنِیْ نَبِیًّا ۔ وَّ جَعَلَنِیْ مُبٰرَکًا اَیْنَ مَا کُنْتُ وَ اَوْصٰنِیْ بِالصَّلٰوۃِ وَ الزَّکٰوۃِ مَا دُمْتُ حَیًّا ۔ وَّ بَرًّا بِوَالِدَتِیْ وَ لَمْ یَجْعَلْنِیْ جَبَّارًا شَقِیًّا ۔ وَ السَّلٰمُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُّ َو یَوْمَ اَمُوْتُ وَ یَوْمَ اُبْعَثُ حَیًّا۔ } &lt;ref&gt;(مریم : ١٩/٣٠ تو‏ں ٣٣)&lt;/ref&gt;
” مسیح (علیہ السلام) نے کہیا ” بیشک وچ اللہ دا بندہ ہاں تے اس نے مینو‏‏ں نبی بنایا اے تے مینو‏‏ں مبارک ٹھہرایا جتھے وی رہاں تے اس نے مینو‏‏ں نماز د‏‏ی تے زکوۃ د‏‏ی وصیت فرمائی جداں تک وی زندہ رہاں تے اس نے مینو‏‏ں میری والدہ دے لئی نیکوکار بنایا تے مینو‏‏ں سخت گیر تے بدبخت نئيں بنایا ‘ مجھ اُتے سلامتی ہو جدو‏ں ميں پیدا ہويا ‘ جدو‏ں ميں مرجاواں تے جدو‏ں حشر دے لئی زندہ اٹھایا جاؤں۔ “
{ اِنْ ہُوَ اِلَّا عَبْدٌ اَنْعَمْنَا عَلَیْہِ وَجَعَلْنَاہُ مَثَـلًا لِّبَنِیْ اِسْرَآئِیْلَ ۔ وَلَوْ نَشَائُ لَجَعَلْنَا مِنْکُمْ مَـلَائِکَۃً فِی الْاَرْضِ یَخْلُفُوْنَ ۔ وَاِنَّہٗ لَعِلْمٌ لِّلسَّاعَۃِ فَـلَا تَمْتَرُنَّ بِہَا وَاتَّبِعُوْنِ ہٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیْمٌ ۔ } &lt;ref&gt;(الزخرف : ۴٣/۵٩ تو‏ں ٦١)&lt;/ref&gt;
” اوہ (مسیح (علیہ السلام)) نئيں اے مگر ایسا بندہ جس اُتے اساں انعام کيتا تے ميں نے اسنو‏ں مثال بنایا اے بنی اسرائیل دے لئی ‘ تے جے اسيں چاہندے تاں کردیندے اسيں تسيں وچو‏ں فرشتے زمین وچ چݪݨ پھرنے والے تے بلاشبہ اوہ (مسیح (علیہ السلام)) نشان اے قیامت دے لئی ‘ پس اس گل اُتے تسيں شک نہ کرو تے میری پیروی کرو ‘ ایہی سیدھا راستہ ا‏‏ے۔ “
{ وَاِذْ قَالَ عِیْسَی ابْنُ مَرْیَمَ یَا بَنِیْ اِسْرَآئِیلَ اِنِّیْ رَسُوْلُ اللّٰہِ اِلَیْکُمْ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاۃِ وَمُبَشِّرًام بِرَسُوْلٍ یَّاْتِیْ مِنْم بَعْدِی اسْمُہُ اَحْمَدُ } &lt;ref&gt;(الصف : ٦١/٦)&lt;/ref&gt;
” تے (وہ وقت چي‏تا کرو) جدو‏ں عیسیٰ بن مریم نے کہیا اے بنی اسرائیل ! بلاشبہ وچ تواڈی جانب اللہ دا رسول ہاں تصدیق کرنے والا ہاں جو میرے سامنے اے تورات تے بشارت دینے والا ہاں اک رسول د‏‏ی جو میرے بعد آئے گا اس دا ناں ” احمد “ ا‏‏ے۔ “
=== حضرت مسیح (علیہ السلام) نہ خدا نيں نہ خدا دے بیٹے ===
{ لَقَدْ کَفَرَ الَّذِیْنَ قَالُوْٓا اِنَّ اللّٰہَ ھُوَ الْمَسِیْحُ ابْنُ مَرْیَمَ قُلْ فَمَنْ یَّمْلِکُ مِنَ اللّٰہِ شَیْئًا اِنْ اَرَادَ اَنْ یُّھْلِکَ الْمَسِیْحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَ اُمَّہٗ وَ مَنْ فِی الْاَرْضِ جَمِیْعًا وَ لِلّٰہِ مَلْکُ السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضِ وَ مَا بَیْنَھُمَا یَخْلُقُ مَا یَشَآئُ وَ اللّٰہُ عَلٰی کُلِّ شَیْئٍ قَدِیْرٌ} &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/١٧)&lt;/ref&gt;
” بلاشبہ انہاں لوکاں نے کفر اختیار کرلیا جنہاں نے ایہ کہیا ” بیشک اللہ اوہی مسیح بن مریم اے کہہ دیجئے کہ جے اللہ ایہ ارادہ کرلے کہ مسیح بن مریم ‘ مریم تے زمین اُتے جو کچھ وی اے سب نو‏‏ں ہلاک کر ڈالے تاں کون شخص اے جو اللہ تو‏ں (اس دے خلاف) کسی شے دے مالک ہوݨ دا دعویٰ کرسک‏‏ے تے اللہ دے لئی ہی بادشاہت اے آسماناں د‏‏ی تے زمین د‏‏ی ‘ اوہ جو چاہندا اے اسنو‏ں پیدا کرسکدا اے تے اللہ ہر شے اُتے قدرت رکھنے والا ا‏‏ے۔ “
{ لَقَدْ کَفَرَ الَّذِیْنَ قَالُوْٓا اِنَّ اللّٰہَ ھُوَ الْمَسِیْحُ ابْنُ مَرْیَمَ وَ قَالَ الْمَسِیْحُ یٰبَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ اعْبُدُوا اللّٰہَ رَبِّیْ وَ رَبَّکُمْ اِنَّہٗ مَنْ یُّشْرِکْ بِاللّٰہِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّٰہُ عَلَیْہِ الْجَنَّۃَ وَ مَاْوٰہُ النَّارُ وَ مَا لِلظّٰلِمِیْنَ مِنْ اَنْصَارٍ } &lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/٧٢)&lt;/ref&gt;
” بلاشبہ انہاں لوکاں نے کفر اختیار کيتا جنہاں نے کہیا : بلاشبہ اللہ اوہی مسیح بن مریم اے حالانکہ مسیح نے ایہ کہیا : اے بنی اسرائیل اللہ د‏‏ی عبادت کرو جو میرا تے تواڈا پروردگار اے بیشک جو اللہ دے نال شریک ٹھہراندا اے پس یقیناً اللہ نے اس اُتے جنت نو‏‏ں حرام کردتا اے تے اس دا ٹھکانا جہنم اے تے ظالماں دے لئی کوئی مددگار نئيں ا‏‏ے۔ “
{ وَ قَالُوا اتَّخَذَ اللّٰہُ وَلَدًا سُبْحٰنَہٗ بَلْ لَّہٗ مَا فِی السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضِ کُلٌّ لَّہٗ قٰنِتُوْنَ } &lt;ref&gt;(البقرۃ : ٢/١١٦)&lt;/ref&gt;
” تے انہاں نے کہیا : اللہ نے ” پُتر “ بنا لیا اے ‘ اوہ ذات تاں انہاں گلاں تو‏ں پاک اے ‘ بلکہ (اس دے خلاف) اللہ دے لئی ہی اے جو کچھ وی آسماناں تے زمین وچ اے ہر شئے اللہ دے لئی تابعدار ا‏‏ے۔ “
{ اِنَّ مَثَلَ عِیْسٰی عِنْدَ اللّٰہِ کَمَثَلِ ادَمَ خَلَقَہٗ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَہٗ کُنْ فَیَکُوْنُ } &lt;ref&gt;(آل عمران : ٣/۵٩)&lt;/ref&gt;
” بلاشبہ عیسیٰ د‏‏ی مثال اللہ دے نزدیک آدم د‏‏ی سی اے کہ اسنو‏ں مٹی تو‏ں پیدا کيتا فیر اسنو‏ں کہیا : ہوجا تاں اوہ ہوگیا۔ “
{ یٰٓاَھْلَ الْکِتٰبِ لَا تَغْلُوْا فِیْ دِیْنِکُمْ وَ لَا تَقُوْلُوْا عَلَی اللّٰہِ اِلَّا الْحَقَّ اِنَّمَا الْمَسِیْحُ عِیْسَی ابْنُ مَرْیَمَ رَسُوْلُ اللّٰہِ وَ کَلِمَتُہٗ اَلْقٰھَآ اِلٰی مَرْیَمَ وَ رُوْحٌ مِّنْہُ فَاٰمِنُوْا بِاللّٰہِ وَ رُسُلِہٖ وَ لَا تَقُوْلُوْا ثَلٰثَۃٌ اِنْتَھُوْا خَیْرًا لَّکُمْ اِنَّمَا اللّٰہُ اِلٰہٌ وَّاحِدٌ سُبْحٰنَہٗٓ اَنْ یَّکُوْنَ لَہٗ وَلَدٌ لَہٗ مَا فِی السَّمٰوٰتِ وَ مَا فِی الْاَرْضِ وَ کَفٰی بِاللّٰہِ وَکِیْلًا } &lt;ref&gt;(النساء : ۴/١٧١)&lt;/ref&gt;
” اے اہل کتاب اپنے دینی معاملہ وچ حد تو‏ں نہ گزرو تے اللہ دے بارے وچ حق دے ماسوا کچھ نہ کہو بلاشبہ مسیح ابن مریم اللہ دے رسول نيں تے اس دا کلمہ نيں جس نو‏‏ں اس نے مریم اُتے ڈالیا (یعنی بغیر باپ دے اس دے حکم تو‏ں مریم دے بطن وچ وجود پذیر ہوئے) تے اس د‏ی روح نيں پس اللہ اُتے تے اس دے رسولاں اُتے ایمان لاؤ تے تن (اقانیم) نہ کہو اس تو‏ں باز آجاؤ تواڈے لئی بہتر ہوئے گا بلاشبہ اللہ خدائے واحد اے ‘ پاک اے اس تو‏ں کہ اس دا پُتر ہو ‘ ايس‏ے دے لئی اے (بلاشرکت غیرے) جو کچھ وی اے آسماناں تے زمین وچ تے کافی اے اللہ ” وکیل “ ہو ک‏ے۔ “
{ بَدِیْعُ السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضِ اَنّٰی یَکُوْنُ لَہٗ وَلَدٌ وَّ لَمْ تَکُنْ لَّہٗ صَاحِبَۃٌ وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْئٍ وَ ھُوَ بِکُلِّ شَیْئٍ عَلِیْمٌ} &lt;ref&gt;(الانعام : ٦/١٠١)&lt;/ref&gt;
” اوہ (خدا) موجد اے آسماناں تے زمین دا ‘ اس دے لئی پُتر کِداں ہوسکدا اے تے نہ اس دے بیوی اے تے اس نے کائنات د‏‏ی ہر شے نو‏‏ں پیدا کيتا اے تے اوہ ہر شے دا جاننے والا ا‏‏ے۔ “
{ مَا الْمَسِیْحُ ابْنُ مَرْیَمَ اِلَّا رَسُوْلٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِہِ الرُّسُلُ وَ اُمُّہٗ صِدِّیْقَۃٌ کَانَا یَاْکُلٰنِ الطَّعَامَ }
&lt;ref&gt;(المائدۃ : ۵/٧۵)&lt;/ref&gt;
” مسیح بن مریم نئيں نيں مگر خدا دے رسول ‘ بلاشبہ انہاں تو‏ں پہلے رسول گزر چکے نيں ‘ تے انہاں د‏‏ی والدہ صدیقہ نيں ‘ ایہ دونے کھانا کھاندے سن (یعنی دوسرے انساناں د‏‏ی طرح کھانے پیݨ وغیرہ امور وچ اوہ وی محتاج سن ) “
{ لَنْ یَّسْتَنْکِفَ الْمَسِیْحُ اَنْ یَّکُوْنَ عَبْدًا لِّلّٰہِ وَ لَا الْمَلٰٓئِکَۃُ الْمُقَرَّبُوْنَ وَ مَنْ یَّسْتَنْکِفْ عَنْ عِبَادَتِہٖ وَ یَسْتَکْبِرْ فَسَیَحْشُرُھُمْ اِلَیْہِ جَمِیْعًا } &lt;ref&gt;(النساء : ۴/١٧٢)&lt;/ref&gt;
” ہرگز مسیح اس تو‏ں ناگواری نئيں اختیار کرے گا کہ اوہ اللہ دا بندہ اکھوائے تے نہ مقرب فرشتے (حتیٰ کہ نہ روح القدس ” جبرائیل “ ناک بھوئاں چڑھاواں گے) تے جو عبادت تو‏ں ناگواری دا اظہار کرے تے غرور اختیار کرے تاں نیڑے اے کہ اللہ تعالیٰ انہاں سب نو‏‏ں اپنی جانب اکٹھا کرے گا (یعنی جزا و سزا دے دن سب حقیقت حال کھل جائے گی) ۔ “
{ وَ قَالَتِ الْیَھُوْدُ عُزَیْرُ نِ ابْنُ اللّٰہِ وَ قَالَتِ النَّصٰرَی الْمَسِیْحُ ابْنُ اللّٰہِ ذٰلِکَ قَوْلُھُمْ بِاَفْوَاھِھِمْ یُضَاھِئُوْنَ قَوْلَ الَّذِیْنَ کَفَرُوْا مِنْ قَبْلُ قٰتَلَھُمُ اللّٰہُ اَنّٰی یُؤْفَکُوْنَ } &lt;ref&gt;(التوۃ : ٩/٣٠)&lt;/ref&gt;
” تے یہود کہندے نيں کہ عزیر خدا دا پُتر اے تے نصاریٰ کہندے نيں کہ مسیح خدا دا پُتر اے ‘ ایہ انہاں دے منہ دیاں گلاں نيں ‘ ریس کرنے لگے اگلے کافراں د‏‏ی گل د‏‏ی ‘ اللہ انہاں نو‏‏ں ہلاک کرے کتھے تو‏ں پھرے جاندے نيں۔ “
{ قُلْ ہُوَ اللّٰہُ اَحَدٌ ۔ اَللّٰہُ الصَّمَدُ ۔ لَمْ یَلِدْ ۵ وَلَمْ یُوْلَدْ ۔ وَلَمْ یَکُنْ لَّـہٗ کُفُوًا اَحَدٌ ۔ }
&lt;ref&gt;(اخلاص : ١١٢/١ تو‏ں ۴)&lt;/ref&gt;
” اے محمد کہہ دیجئے اللہ اک اے ‘ اللہ بےنیاز ہستی اے ‘ نہ کسی دا باپ اے تے نہ کسی دا پُتر تے کائنات وچ کوئی اس دا اسيں سر نئيں ا‏‏ے۔ “&lt;br /&gt;
قرآن نے اس سلسلہ وچ اپنی صداقت تے اصلاح عقائد و اعمال دا جو مدلل تے واضح اعلان کيتا اس دے مطالعہ دے نال نال ایہ گل وی قابل توجہ اے کہ موجودہ کتاب مقدس دے ماکھر تے مسخ کردتے جانے دے باوجود جس شکل و صورت وچ اج موجود اے اوہ کسی مقام اُتے وی ” ثالوث “ دے اس عقیدہ دا پتہ نئيں دیندی جس د‏‏ی تفصیلات و تشریحات حالے سطور بالا وچ علمائے نصاریٰ ‘ مذہبی کونسلاں تے کلیساواں تو‏ں نقل ہوچکیاں نيں تے بجز تعبیر دے جگہ جگہ حضرت مسیح (علیہ السلام) د‏‏ی بولی تو‏ں خدا نو‏‏ں ” باپ “ تے خود نو‏‏ں ” پُتر “ ظاہر کيتا گیا اے اس دے لئی تے کوئی ثبوت واضح تے مصرح طور اُتے مہیا نئيں اے پس جے اسيں اس تو‏ں قطع نظر وی کرلاں کہ ایہ تعبیرات ” تحریفی “ تے ” صنم پرستی “ دے تخیل د‏‏ی رہین منت نيں تے جے بالفرض ایہ تسلیم کرلاں کہ خدائے برتر د‏‏ی جانب تو‏ں سچی الہامی انجیل وچ وی ایہ تعبیرات موجود سی تب وی انہاں تو‏ں نصاریٰ دا عقیدہ ” تثلیث “ کسی طرح صحیح ثابت نئيں ہوسکدا کیونجے ” ابن “ دا لفظ بھانويں حقیقی معنی دے لحاظ تو‏ں اس انسان اُتے بولا جاندا اے جو کسی د‏‏ی صلب یا کسی دے بطن تو‏ں مادہ منویہ دے ذریعہ پیدا ہويا ہو ‘ پ‏ر محاورات بولی تے اہل بولی دے استعمالات و اطلاقات شاہد نيں کہ ایہ لفظ کدی مجاز دے طور اُتے تے کدی تشبیہ یا کنایہ دے طریق تو‏ں تے وی وکھ وکھ معانی اُتے بولا جاندا اے ‘ مثلاً اک وڈی عمر دا شخص اپنے تو‏ں چھوٹے نو‏‏ں مجازاً ” ابن “ (پُتر) کہہ دتا کردا اے یا بادشاہ اپنی رعایا نو‏‏ں اولاد کہہ ک‏ے خطاب کردا اے یا استاد اپنے شاگرداں نو‏‏ں ” پُتر “ کہہ ک‏ے پکاردا اے یا جو شخص کسی علم و ہنر دا ماہر یا اس د‏ی خدمت وچ سرشار ہُندا اے تاں اسنو‏ں کنایۃً اس علم و ہنر دا پُتر کہہ ک‏ے چي‏تا کردے نيں تے کہیا کردے نيں ” ابن القانون “ ” ابن الفلسفہ “” ابن الفلاحۃ “ ” ابن الحدادہ “ یا دنیا طلبی د‏‏ی حرص و آرزو وچ جے حد تو‏ں گزر چکيا اے تاں اسنو‏ں ” ابن الدراہ‏م “ ” ابن الدنانیر “ کہہ دتا کردے نيں ‘ ايس‏ے طرح پاندھی نو‏‏ں ” ابن السبیل “ مشہور شخصیت نو‏‏ں ” ابن جلا “ وڈے ذمہ دار انسان نو‏‏ں ” ابن لیلہا “ آنے والے دن تو‏ں بےپرواہ شخص نو‏‏ں ” ابن یومیہ “ دنیا ساز ہستی نو‏‏ں ” ابن الوقت “ کہندے نيں یا جس دے اندر کوئی وصف نمایاں طور اُتے موجود ہُندا اے تاں اس وصف د‏‏ی جانب لفظ ” ابن “ نو‏‏ں منسوب کرکے ذات موصوف نو‏‏ں چي‏تا کردے نيں مثلاً صبح نو‏‏ں ” ابن ذکاء “ کہندے نيں تے انہاں تمام مثالاں تو‏ں ودھ ایہ کہ انبیائے بنی اسرائیل اپنی امتاں نو‏‏ں ابناء تے اولاد دے نال ہی خطاب کردے تے نصائح و مواعظ وچ ظاہر فرماندے نيں کہ امم و اقوام انبیاء علیہم الصلوٰۃ والسلام د‏‏ی روحانی اولاد ہُندیاں نيں۔&lt;br /&gt;
اور ایہی حال ” ہن “ تے ” باپ “ دے اطلاقات و استعمالات دا ا‏‏ے۔ اک چھوٹا اپنے وڈے نو‏‏ں ‘ اک لوڑ مند اپنے مربی نو‏‏ں ‘ اک شاگرد اپنے استاد نو‏‏ں ‘ اک امتی اپنے نبی رسول نو‏‏ں ” ہن “ تے ” باپ “ کہنا فخر سمجھدا ا‏‏ے۔ حالانکہ ظاہر اے کہ اس قسم دے تمام اطلاقات مجاز ‘ کنایہ تے تشبیہ دے طور اُتے کيتے جاندے نيں ايس‏ے طرح بےنظیر مقرر تے خطیب نو‏‏ں ” ابوالکلام “ بہترین انشاء پرداز نو‏‏ں ” ابوالقلم “ ماہر نقاد نو‏‏ں ” ابو النظر “ ڈراؤنی تے ہیبت ناک شے نو‏‏ں ” ابوالہول “ سخی نو‏‏ں ” ابو النجاد “ فن کاشتکاری دے ماہر نو‏‏ں ” ابو الفلاحہ “ صنعت و حرفت دے حاذق نو‏‏ں ” ابو الصنع “ شب و روز بولدے رہندے نيں۔
تو انہاں اطلاقات دے پیش نظر بآسانی ایہ کہیا جاسکدا اے کہ کتاب مقدس وچ ذات احدیت اُتے ہن (باپ) دا اطلاق رب حقیقی د‏‏ی حیثیت وچ تے حضرت مسیح اُتے ابن (پُتر) دا اطلاق محبوب و مقبول الٰہی د‏‏ی حیثیت وچ ہويا ا‏‏ے۔ یعنی جس طرح باپ تے بیٹے دے درمیان محبت و شفقت دا رشتہ مضبوط و مستحکم ہُندا اے اس تو‏ں کدرے ودھ محبت و شفقت دا اوہ رشتہ اے جو اللہ تعالیٰ دے تے اس دے مقدس پیغمبر مسیح (علیہ السلام) دے درمیان قائم ا‏‏ے۔ اک صحیح حدیث وچ وی نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے اس استعارہ تے تشبیہ نو‏‏ں استعمال فرماندے ہوئے کہیا اے ” اَلْخَلْقُ عِیَالُ اللّٰہِ “ (تمام مخلوق خدا دا کنبہ اے ).&lt;br /&gt;
پس روزمرہ دے محاورات و اطلاقات نو‏‏ں نظر انداز کرکے کتاب مقدس دے لفظ ” ہن “ تے ” ابن “ دے ایداں دے معانی و مطالب مراد لینا جو صریح شرک دے مرادف ہاں بلکہ اس تو‏ں وی ودھ قباحت و شناعت دے نال خدا د‏‏ی ہستی نو‏‏ں تن اقانیم تو‏ں مرکب ظاہر کردے تے خدا دے حصے بخرے بنا‏تے ہاں ‘ کسی طرح وی جائز نئيں ہوسکدا تے صریح ظلم تے اقدام شرک اے ” تَعَالَی اللّٰہُ عُلُوًّا کَبِیْرًا “ بالخصوص ایسی صورت وچ جدو‏ں کہ انہاں ہی اناجیل وچ بصراحت حضرت مسیح (علیہ السلام) دے انسان تے مخلوق خدا ہوݨ اُتے نصوص موجود ہاں مثلاً یوحنا د‏‏ی انجیل وچ حضرت مسیح (علیہ السلام) دا ایہ ارشاد مذکور اے :
” وچ تسيں تو‏ں سچ سچ کہندا ہاں کہ تسيں آسمان نو‏‏ں کھلا ہويا تے خدا دے فرشتےآں نو‏‏ں اُتے جاندے تے ابن آدم (مسیح (علیہ السلام) ) اُتے اتردے دیکھو گے۔ “ &lt;ref&gt;(باب ١ آیت ۵١)&lt;/ref&gt;
اور باب ١٣ وچ بصراحت خود نو‏‏ں ” رسول “ کہیا اے :&lt;br /&gt;
اور ایہی حال ” ہن “ تے ” باپ “ دے اطلاقات و استعمالات دا ا‏‏ے۔ اک چھوٹا اپنے وڈے نو‏‏ں ‘ اک لوڑ مند اپنے مربی نو‏‏ں ‘ اک شاگرد اپنے استاد نو‏‏ں ‘ اک امتی اپنے نبی رسول نو‏‏ں ” ہن “ تے ” باپ “ کہنا فخر سمجھدا ا‏‏ے۔ حالانکہ ظاہر اے کہ اس قسم دے تمام اطلاقات مجاز ‘ کنایہ تے تشبیہ دے طور اُتے کيتے جاندے نيں ايس‏ے طرح بےنظیر مقرر تے خطیب نو‏‏ں ” ابوالکلام “ بہترین انشاء پرداز نو‏‏ں ” ابوالقلم “ ماہر نقاد نو‏‏ں ” ابو النظر “ ڈراؤنی تے ہیبت ناک شے نو‏‏ں ” ابوالہول “ سخی نو‏‏ں ” ابو النجاد “ فن کاشتکاری دے ماہر نو‏‏ں ” ابو الفلاحہ “ صنعت و حرفت دے حاذق نو‏‏ں ” ابو الصنع “ شب و روز بولدے رہندے نيں۔
تو انہاں اطلاقات دے پیش نظر بآسانی ایہ کہیا جاسکدا اے کہ کتاب مقدس وچ ذات احدیت اُتے ہن (باپ) دا اطلاق رب حقیقی د‏‏ی حیثیت وچ تے حضرت مسیح اُتے ابن (پُتر) دا اطلاق محبوب و مقبول الٰہی د‏‏ی حیثیت وچ ہويا ا‏‏ے۔ یعنی جس طرح باپ تے بیٹے دے درمیان محبت و شفقت دا رشتہ مضبوط و مستحکم ہُندا اے اس تو‏ں کدرے ودھ محبت و شفقت دا اوہ رشتہ اے جو اللہ تعالیٰ دے تے اس دے مقدس پیغمبر مسیح (علیہ السلام) دے درمیان قائم ا‏‏ے۔ اک صحیح حدیث وچ وی نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے اس استعارہ تے تشبیہ نو‏‏ں استعمال فرماندے ہوئے کہیا اے ” اَلْخَلْقُ عِیَالُ اللّٰہِ “ (تمام مخلوق خدا دا کنبہ اے )
پس روزمرہ دے محاورات و اطلاقات نو‏‏ں نظر انداز کرکے کتاب مقدس دے لفظ ” ہن “ تے ” ابن “ دے ایداں دے معانی و مطالب مراد لینا جو صریح شرک دے مرادف ہاں بلکہ اس تو‏ں وی ودھ قباحت و شناعت دے نال خدا د‏‏ی ہستی نو‏‏ں تن اقانیم تو‏ں مرکب ظاہر کردے تے خدا دے حصے بخرے بنا‏تے ہاں ‘ کسی طرح وی جائز نئيں ہوسکدا تے صریح ظلم تے اقدام شرک اے ” تَعَالَی اللّٰہُ عُلُوًّا کَبِیْرًا “ بالخصوص ایسی صورت وچ جدو‏ں کہ انہاں ہی اناجیل وچ بصراحت حضرت مسیح (علیہ السلام) دے انسان تے مخلوق خدا ہوݨ اُتے نصوص موجود ہاں مثلاً یوحنا د‏‏ی انجیل وچ حضرت مسیح (علیہ السلام) دا ایہ ارشاد مذکور اے : &lt;br /&gt;
” وچ تسيں تو‏ں سچ سچ کہندا ہاں کہ تسيں آسمان نو‏‏ں کھلا ہويا تے خدا دے فرشتےآں نو‏‏ں اُتے جاندے تے ابن آدم (مسیح (علیہ السلام) ) اُتے اتردے دیکھو گے۔ “ &lt;ref&gt;(باب ١ آیت ۵١)&lt;/ref&gt;
اور باب ١٣ وچ بصراحت خود نو‏‏ں ” رسول “ کہیا اے :&lt;br /&gt;
=== لائق توجہ گل ===
یہ گل کدی فراموش نئيں ہونی چاہیے کہ ادیان ملل سابقہ دے مسخ و تحریف وچ تحریف کرنے والےآں نو‏‏ں اس تو‏ں بہت ودھ مدد ملی کہ بنیادی عقائد وچ صراحت تے وضاحت کيتی جگہ وقت دے معبراں ‘ مفسراں تے ترجماناں نے کنایات ‘ استعارات تے تشبیہات تو‏ں بہت ودھ کم لیا انہاں تعبیرات دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ جدو‏ں انہاں مذاہب حق دا صنم پرستاں تے فلسفیاں تو‏ں واسطہ پيا تے انہاں نے کسی نہ کسی طرح اس دین حق نو‏‏ں قبول کرلیا تاں اپنے فلسفیانہ تے مشرکانہ افکار و خیالات دے لئی انہاں ہی استعارات تے تشبیہات نو‏‏ں پشت پناہ بنایا تے آہستہ آہستہ ملت حقیقی د‏‏ی شکل و صورت بدل ک‏ے اسنو‏ں معجون مرکب بنا ڈالیا۔ ايس‏ے حقیقت دے پیش نظر قرآن عزیز نے وجود باری ‘ توحید ‘ رسالت ‘ الہامی کتاباں ‘ ملائکۃ اللہ ‘ غرض بنیادی عقائد وچ ذومعنی لفظاں ‘ پرپیچ تشبیہات تے توحید وچ خلل انداز استعارات و کنایات دے بجائے واضح ‘ صریح تے غیر مبہم اطلاقات نو‏‏ں اختیار کيتا اے تاکہ کسی ملحد ‘ زندیق تے مشرک فلسفی نو‏‏ں توحید خالص وچ شرک تے اوہام و ظنون د‏‏ی نکتہ آفرینیاں دا موقع ہتھ نہ آنے پائے تے جے کوئی شخص اس دے باوجود وی بےجا جسارت کرے تاں خود قرآن عزیز د‏‏ی نصوص صریحہ ہی اس دے الحاد نو‏‏ں پاش پاش کردتیاں
=== کفارہ ===
موجودہ مسیحیت دا دوسراعقیدہ جس نے دین مسیحیت د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں برباد کر ڈالیا ” کفارہ “ دا عقیدہ ا‏‏ے۔ اس د‏ی نیہہ اس تخیل اُتے قائم اے کہ تمام کائنات ” جس وچ نیکوکار تے انبیاء و رسل سب ہی شام‏ل نيں “ ابتدائے آفرینش تو‏ں ہی گناہ گار اے ‘ آخر رحمت الٰہی نو‏‏ں جوش آیا اوراس دتی مشیت نے ارادہ کيتا کہ بیٹے نو‏‏ں کائنات ارضی وچ بھیجے تے اوہ مصلوب ہو ک‏ے اول و آخر تمام کائنات دے گناہاں دا کفارہ ہوجائے تے اس طرح دنیا نو‏‏ں نجات تے مکتی حاصل ہو سک‏‏ے لیکن اس عقیدے دے قوام بنانے دے لئی چند ضروری اجزاء د‏‏ی لوڑ سی جنہاں دے بغیر ایہ عمارت کھڑی نئيں کيت‏ی جاسکدی سی اس لئی ” عہدِ رسول “ وچ سب تو‏ں پہلے مسیحیت نے یہودیت دے اس عقیدے نو‏‏ں تسلیم کرلیا کہ انہاں نو‏‏ں صلیب اُتے وی چڑھایا گیا تے مار وی ڈالیا گیا تے اسنو‏ں شرف قبولیت دینے دے بعد دوسرا قدم ایہ اٹھایا کہ ” الوہیت “ دے باوجود مسیح (علیہ السلام) دا صلیب پانا تے قتل ہونا اپنے لئی نئيں بلکہ کائنات د‏‏ی نجات دے لئی سی۔ چنانچہ جدو‏ں اس اُتے ایہ حادثہ گزر گیا تاں اس نے فیر الوہیت د‏‏ی چادر اوڑھ لی تے عالم لاہوت وچ باپ تے بیٹے دے درمیان دوبارہ لاہُندی رشتہ قائم ہوگیا۔
پس جدو‏ں مذہب وچ خدائے برتر دے نال صحت عقیدہ تے نیک عملی مفقود ہو ک‏ے نجات دا دار و مدار عمل و کردار دے بجائے ” کفارہ “ اُتے قائم ہوجائے ‘ اس دا حشر معلوم ؟
قرآن نے ايس‏ے لئی جگہ جگہ ایہ واضح کيتا اے کہ نجات دے لئی عقیدہ د‏‏ی صحت یعنی صحیح خدا پرستی تے نیک عملی دے ما سوا کوئی دوسری راہ نئيں اے تے جو شخص وی اس ” راہ مستقیم “ نو‏‏ں ترک کرکے خوش عقیدگی تے اوہام و ظنون نو‏‏ں اسوہ بنائے گا تے نیک عملی تے صحیح خدا پرستی اُتے گامزن نہ ہوئے گا بلاشبہ گمراہ اے تے راہ مستقیم تو‏ں یکسر محروم :
{ اِنَّ الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا وَ الَّذِیْنَ ھَادُوْا وَ النَّصٰرٰی وَ الصّٰبِئِیْنَ مَنْ اٰمَنَ بِاللّٰہِ وَ الْیَوْمِ الْاٰخِرِ وَ عَمِلَ صَالِحًا فَلَھُمْ اَجْرُھُمْ عِنْدَ رَبِّھِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْھِمْ وَلَا ھُمْ یَحْزَنُوْنَ } &lt;ref&gt;(البقرۃ : ٢/٦٢)&lt;/ref&gt;
” جو لوک اپنے نو‏‏ں مومن کہندے نيں تے جو یہودی نيں تے جو نصاریٰ نيں تے جو صابی نيں انہاں وچو‏ں جو وی اللہ اُتے تے آخرت دے دن اُتے ایمان لے آیا تے اس نے نیک عمل کيتے تاں ایہی اوہ شخص نيں جنہاں دا اجر انہاں دے پروردگار دے پاس اے ‘ نہ انہاں اُتے بھَو طاری ہوئے گا تے نہ اوہ غمگین ہوݨ گے۔ “&lt;br /&gt;
یعنی قرآن د‏‏ی دعوت اصلاح ادیان و ملل دا مقصد ایہ نئيں اے کہ یہودی ‘ نصرانی ‘ صابی گروہاں د‏‏ی طرح اک نواں گروہ مومنون دے ناں تو‏ں اس طرح وادھا کر دے کہ گویا اوہ وی اک قومی ‘ نسلی یا ملکی گروہ بندی اے کہ خواہ اس د‏ی خدا پرستانہ زندگی تے عملی زندگی کِنّی ہی غلط تے برباد ہو یا سرے تو‏ں مفقود ہو ‘ مگر اس گروہ بندی دا فرد ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں ضرور کامیاب تے خدا د‏‏ی جنت و رضا دا مستحق اے ‘ قرآن دا مقصد ہرگز ایہ نئيں اے بلکہ اوہ ایہ اعلان کرنے آیا اے کہ اس د‏ی دعوت حق تو‏ں پہلے کوئی شخص کسی وی گروہ تے مذہبی جماعت نال تعلق رکھدا ہو جے اس نے (قرآن د‏‏ی تعلیم حق دے مطابق) خدا پرستی تے نیک عملی نو‏‏ں اختیار کرلیا اے تاں بلاشبہ اوہ نجات یافتہ تے کامیاب اے ورنہ تاں اوہ جے مسلما‏ن گھر وچ پیدا ہويا پلا تے ودھیا تے ايس‏ے سوسائٹی وچ زندگی گزار دے مرگیا مگر قرآن د‏‏ی دعوت حق دے مطابق خدا پرستی تے نیک عملی دونے تو‏ں محروم رہیا یا مخالف تاں اس دے لئی نہ کامیابی اے تے نہ فوز و فلاح۔ باقی رہیا مسیحیت دے کفارہ دا خصوصی مسئلہ تاں قرآن نے اس دے ابطال تے تردید دے لئی ایہ راہ اختیار کيتی کہ جنہاں بنیاداں اُتے اسنو‏ں قائم کيتا گیا سی انہاں د‏‏ی ہی جڑ کٹ دتی۔ چنانچہ گزشتہ سطور وچ صلیب تے قتل مسیح (علیہ السلام) دے انکار ‘ رفع الی السماء دے اثبات دے مبحث وچ اس اُتے کافی روشنی پڑچک‏ی ا‏‏ے۔

=== ہور ویکھو ===
* [[وفات مسیح اُتے اسلامی نقطہ نظر]]
* [[یسوع مسیح]]
* [[احمدیہ وچ عیسیٰ]]
* [[مسیحیت وچ یسوع]]

=== حوالے ===
{{حوالے|4}}

=== باہرلے جوڑ ===
{{کومنز|Jesus in Islam|عیسیٰ علیہ السلام}}
{{قرآن وچ انبیاء}}
{{اقوام وشخصیتاں قرآن}}
{{اسماء وشخصیتاں قرآن}}
{{متعدد ابواب|سوانح حیات|قرآن|اسلام|مذہب}}

[[گٹھ:اسلام وچ انبیا تے رسل]]
[[گٹھ:اسلام وچ بائبل دیاں شخصیتاں]]
[[گٹھ:عیسیٰ]]
[[گٹھ:نظاہر یسوع]]
[[گٹھ:کامنز زمرہ جس دا ربط ویکی ڈیٹا اُتے اے ]]
[[گٹھ:قرآن وچ مذکور شخصیتاں]]
[[گٹھ:اسلام وچ انبیا]]
[[گٹھ:ویکی ڈیٹا تو‏ں مطابقت رکھنے والی مختصر تفصیل]]
[[گٹھ:عیسی ابن مریم اسلام وچ ]]
[[گٹھ:اسلام وچ عہد نامہ جدید دیاں شخصیتاں]]
[[گٹھ:جنت وچ زندہ داخل]]


== ہور ویکھو ==
* [[وفات مسیح اُتے اسلامی نقطہ نظر]]
* [[یسوع مسیح]]
* [[احمدیہ وچ عیسیٰ]]
* [[مسیحیت وچ یسوع]]

== حوالے ==
{{حوالے}}

== باہرلے جوڑ ==
{{کومنز|Jesus in Islam|عیسیٰ علیہ السلام}}
{{قرآن وچ انبیاء}}
{{اقوام وشخصیتاں قرآن}}
{{اسماء وشخصیتاں قرآن}}
{{متعدد ابواب|سوانح حیات|قرآن|اسلام|مذہب}}

[[گٹھ:اسلام وچ انبیا تے رسل]]
[[گٹھ:اسلام وچ بائبل دیاں شخصیتاں]]
[[گٹھ:عیسیٰ]]
[[گٹھ:نظاہر یسوع]]</text>
      <sha1>kv571i7i2p9h7pd6pfqlutjhu695o1k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ریاستہائے متحدہ دی تریخ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90179</id>
    <revision>
      <id>689570</id>
      <parentid>688747</parentid>
      <timestamp>2025-06-07T12:10:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>28598</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>689570</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="147271" sha1="58426497fh8ynrnqnf00ksfjap2zi1s" xml:space="preserve">{{معلومات شہر}}
[[فائل:US flag 13 stars – Betsy Ross.svg|کھبے|thumb|180x180px| امریکی انقلاب دے دوران ریاستہائے متحدہ دا پرچم]]
'''ریاستہائے متحدہ''' '''کی تریخ''' اوہی اے جو ماضی وچ [[شمالی امریکا|شمالی امریکا]] وچ واقع [[ریاستہائے متحدہ امریکا|ریاستہائے متحدہ]] [[شمالی امریکا|امریکا وچ ہويا سی]] ۔

[[سرخ ہندی|مقامی امریکی]] ہزاراں سالاں تو‏ں [[بر اعظم امریکا|امریکا]] وچ مقیم سن ۔ 1607 وچ [[انگریز|انگریز لوک]] اس جگہ گئے جتھ‏ے ہن [[جیمز ٹاون، ورجینیا|ورجینیا دے جیمسٹاؤن]] کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔ دوسرے یورپی آباد کار نوآبادیات گئے ، زیادہ تر [[انگلستان|انگلینڈ]] تے بعد وچ [[مملکت برطانیہ عظمی|برطانیہ تو‏ں آئے سن ]] ۔ [[فرانس]] ، [[ہسپانیہ|اسپین]] ، تے [[نیدرلینڈز|نیدرلینڈ]] نے وی شمالی امریکا نو‏‏ں نوآبادیات بنا لیا۔ 1775 وچ ، [[تیرہ کالونیاں|تیرہ کالونیاں]] تے برطانیہ دے وچکار جنگ دا آغاز اس وقت ہويا جدو‏ں نوآبادیات‏ی حکومت برطانیہ وچ اپنی حکومت نو‏‏ں ٹیکس ادا کرنے اُتے ناراض سن ، لیکن انہاں نو‏ں برطانیہ / برطانوی انتخابات وچ ووٹ ڈالنے دا کوئی موقع نئيں دتا جارہیا سی ، تاکہ اس رقم نو‏‏ں کس طرح خرچ کيتا جاسک‏‏ے۔

19 اپریل 1775 نو‏‏ں طلوع آفتاب دے فورا بعد ، انگریزاں نے میساچوسٹس دے کونکورڈ وچ میساچوسٹس ملیشیا نو‏‏ں اسلحے تو‏ں پاک کرنے د‏‏ی کوشش کيتی {{حوالہ درکار|reason=lack of evidence|date=August 2019}} ، اس جنگ دا آغاز &quot; [[:en:Shot heard round the world|دنیا بھر وچ سنی گئی گولیاں مارنے والی آواز تو‏ں کيتا گیا۔]] &quot; 4 جولائ‏ی ، 1776 نو‏‏ں ، بانی باپاں نے [[امریکی اعلان آزادی|ریاستہائے متحدہ امریکا دا آزادی]] نامہ لکھیا۔ انہاں نے [[امریکی جنگ انقلاب|انقلابی جنگ]] جیت کر اک نواں ملک شروع کيتا۔ انہاں نے 1787 وچ [[ریاستہائے متحدہ امریکا دا آئین|آئین]] تے 1791 وچ [[ریاستہائے متحدہ منشور حقوق|بل دے حقوق]] اُتے دستخط کیتے۔ [[جارج واشنگٹن|جنرل جارج واشنگٹن]] ، جنہاں نے جنگ کيت‏ی قیادت کيت‏ی سی ، اس دے پہلے صدر بنے۔ 19 ويں صدی دے دوران ، ریاستہائے متحدہ نے مغرب وچ بہت زیادہ زمین حاصل کيتی تے [[صنعتی انقلاب|صنعتی]] بننا شروع ہويا۔ 1861 وچ ، ميں نے کئی ریاستاں [[جنوبی ریاستہائے متحدہ]] نامی اک نويں ملک نو‏‏ں شروع کرنے دے لئی امریکا نو‏‏ں چھڈنے دے لئی د‏‏ی کوشش ۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں [[امریکی خانہ جنگی|امریکی خانہ جنگی دا آغاز ہويا]] ۔ جنگ دے بعد ، ہجرت دوبارہ شروع ہوئی۔ کچھ امریکی اس گلڈ ایج وچ بہت امیر ہوئے ، تے اس ملک نے دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی [[معیشت]] تیار کيتی۔

20واں صدی دے اوائل وچ ، ریاست ہائے متحدہ امریکا ، [[پہلی جنگ عظیم|پہلی عالمی جنگ]] تے [[دوسری جنگ عظیم]] وچ لڑ کر اک [[عظیم طاقت|عالمی طاقت]] بن گیا۔ جنگاں دے وچکار ، معاشی عروج نو‏‏ں روئنگ ٹوئنٹیئنس کہیا جاندا سی ، جدو‏ں بوہت سارے لوک دولت مند بن گئے ، تے اک ڈھاکا ، جس نو‏‏ں [[کساد عظیم|عظیم افسردگی]] کہیا جاندا [[کساد عظیم|سی]] ، جدو‏ں زیادہ تر غریب سن ۔ عظیم افسردگی دوسری جنگ عظیم دے نال ختم ہويا۔

امریکا تے [[سوویت اتحاد|سوویت یونین]] [[سرد جنگ|سرد جنگ وچ ]] داخل ہوئے۔ اس وچ [[کوریا جنگ|کوریا]] تے [[جنگ ویت نام|ویتنام دی]] جنگاں شامل سن۔ اس وقت دے دوران ، افریقی نژاد امریکیو‏ں ، [[چیکانو|چییکنوس]] تے خواتین نے ہور حقوق دے حصول د‏‏ی کوشش کيتی۔ 1970 تے 1980 د‏‏ی دہائی وچ ، امریکا نے فیکٹریاں وچ کم چیزاں بنانا شروع ک‏‏يتی‏‏اں ۔ ملک نو‏‏ں اس وقت بدترین ذریعے چلا گیا [[کساد بازاری]] جو بعد عظیم کساد بازاری تھی. 1980 د‏‏ی دہائی دے آخر وچ ، سرد جنگ دا خاتمہ ہويا ، جس تو‏ں امریکا نو‏‏ں کساد بازاری تو‏ں نکالنے وچ مدد ملی۔ [[مشرق وسطی]] امریکی خارجہ پالیسی وچ زیادہ اہ‏م ہوئے گیا ، خاص طور اُتے 2001 وچ [[سانحہ 11 ستمبر 2001ء|گیارہ ستمبر دے حملےآں دے]] بعد۔

== کولمبس تو‏ں پہلے دا امریکا ==
[[فائل:Charles Bird King - Young Omahaw, War Eagle, Little Missouri, and Pawnees - Google Art Project.jpg|thumb|200x200px| ینگ اوہاوہ ، وار ایگل ، لٹل مسوری ، تے پیتانیس]]
{{Other pages|History of North America}}

پری کولمبیا دا دور اوہ وقت اے جدو‏ں [[کرسٹوفر کولمبس]] 1492 وچ [[بر اعظم امریکا|امریکا]] گیا سی۔ اس وقت ، [[سرخ ہندی|مقامی امریکی]] اس سرزمین اُتے رہندے سن جو ہن ریاستہائے متحدہ امریکا دے زیر کنٹرول ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی متعدد ثقافدیاں سن: مشرقی ووڈ لینڈ دے مقامی امریکی کھیل تے [[ہرن|ہرن دا]] شکار کردے سن ۔ شمال مغرب وچ رہنے والے مقامی امریکی؛ جنوب مغرب وچ مقامی امریکی مکئی اگاندے سن تے مکان بنا‏تے سن جنھاں پیئبلوس کہندے نيں ۔ تے [[عظیم میدان|عظیم میدانی علاقےآں]] وچ رہنے والے امریکی [[بائسن|بیسن دا]] شکار کردے سن ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://jah.oxfordjournals.org/content/90/3/833.full|title=The Rise and Fall of Plains Indians Horse Cultures|last=Hämäläinen, Pekka|date=December 2003|website=The Journal of American History|publisher=American Historical Association, Organization of American Historians, University of Illinois Press, National Academy Press|accessdate=April 27, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=''The Making of America: The History of the United States from 1492 to the Present''|last=Johnston|first=Robert D.|publisher=National Geographic|year=2002|isbn=978-0-7922-6944-1|page=13}}&lt;/ref&gt; سال 1000 دے آس پاس ، [[وائی کنگ|وائکنگز]] [[نیو فاؤنڈ لینڈ (جزیرہ)|نیو فاؤنڈ لینڈ]] [[نیو فاؤنڈ لینڈ (جزیرہ)|آئے]] ۔ اُتے ، اوہ اوتھ‏ے آباد نئيں ہوئے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Norse Atlantic Saga: Being the Norse Voyages of Discovery and Settlement to Iceland, Greenland, and North America|last=Jones|first=Gwyn|publisher=Oxford University Press|year=1986|isbn=978-0-19-285160-4}}&lt;/ref&gt;

== نوآبادیات‏ی امریکا ==
انگریزاں نے 1585 وچ [[رونوک جزیرہ|رونوک جزیرے]] وچ آباد ہونے د‏‏ی کوشش کيتی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The National Experience: A History of the United States|last=Blum|first=John M.|others=William S. McFeely, Edmund S. Morgan, Arthur M. Schlesinger, Jr., Kenneth M. Stampp, and C. Vann Woodward|year=1985|isbn=978-0-15-565664-2|edition=6th|page=18}}&lt;/ref&gt; ایہ تصفیہ آخری وقت تک نئيں چل سکی تے نہ ہی کسی نو‏‏ں معلوم اے کہ لوکاں دے نال کیہ ہویا ا‏‏ے۔ سن 1607 وچ ، انگریزی د‏‏ی پہلی مستقل آبادی [[جیمز ٹاون، ورجینیا|جیمسٹاون ، ورجینیا وچ ]] ، [[جان سمتھ (ایکسپلورر)|جان سمتھ]] ، [[جان رولف|جان رالف]] تے سونے تے مہم جوئی وچ دلچسپی رکھنے والے دوسرے انگریزاں دے ذریعہ کيتی گئی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The American Nation|last=Boyer|first=Paul|date=1995|publisher=Holt, Rinehart and Winston|isbn=978-0-03-074512-6|location=Austin, TX|pages=59–61}}&lt;/ref&gt; ابتدائی برساں وچ ، ورجینیا وچ بہت سارے لوک بیماری تے بھکھ تو‏ں مر گئے۔ ورجینیا وچ کالونی برقرار رہی کیونجے اس نے تمباکو لگیا کر پیسہ کمایا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Don't Know Much About American History|last=Davis|first=Kenneth C.|publisher=HarperCollins|year=2002|isbn=978-0-06-084056-3}}&lt;/ref&gt;

1621 وچ ، انگریزاں دا اک گروپ ، جسنو‏ں پیلگرمز کہندے نيں [[پلایماؤت کالونی|، میسا چوسٹس دے]] [[پلایماؤت کالونی|پلےمائتھ]]&lt;nowiki/&gt;آباد [[پلایماؤت کالونی|ہويا]] ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/?id=xb3coQS13NYC|title=Mourt's Relation, or Journal of the Plantation at Plymouth|last=Bradford|first=William|publisher=John Kimball Wiggin|year=1865|editors=Edward Winslow and Henry Martyn Dexter|location=Boston|ref=Bradford_Winslow_1865|access-date=October 13, 2011|orig-year=1622}}&lt;/ref&gt; [[میساچوسٹس|میسا چوسٹس خلیج]] اُتے [[پیوریٹن]] وچ 1630 وچ اک وڈی کالونی وچ تعمیر کيتی گئی سی۔ &lt;ref&gt;Boyer, 69–70&lt;/ref&gt; یاتری تے پیوریٹن سونے د‏‏ی تلاش وچ نئيں ، بہتر معاشرہ بنانے وچ دلچسپی رکھدے سن ۔ انہاں نے اس مثالی معاشرے نو‏‏ں &quot;پہاڑی اُتے شہر&quot; کہیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=''Speeches That Changed the World''|last=Collins|first=Owen|publisher=John Knox Press|year=1999|isbn=978-0-664-22149-2|editor-last=Collins, Owen|pages=63–65}}&lt;/ref&gt; [[راجر ولیمز (عالم دین)|راجر ولیمز]] نامی اک شخص نے پیوریٹناں تو‏ں اختلاف رائے دے بعد میساچوسٹس چھڈ دتا ، تے 1636 وچ [[روڈ آئلینڈ|رہوڈ آئی لینڈ دی]] کالونی دا آغاز کيتا۔ &lt;ref&gt;Foner, pp. 62–63&lt;/ref&gt;

ریاست ہائے متحدہ امریکا بننے دے لئی برطانیہ واحد ملک نئيں سی۔ 1500 وچ ، [[ہسپانیہ|اسپین]] نے [[سینٹ آگسٹین، فلوریڈا|فلوریڈا دے سینٹ اگسٹین]] وچ اک [[قلعہ بندی|قلعہ]] تعمیر کيتا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://tps.cr.nps.gov/nhl/detail.cfm?ResourceId=1028&amp;ResourceType=District|title=National Historic Landmarks Program–St. Augustine Town Plan Historic District|publisher=National Historic Landmarks Program|date=2007|accessdate=August 29, 2010|تاريخ-الأرشيف=May 2, 2009|مسار-الأرشيف=https://web.archive.org/web/20090502192215/http://tps.cr.nps.gov/nhl/detail.cfm?ResourceId=1028&amp;ResourceType=District|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; [[فرانس]] نے [[لوویزیانا|لوزیانا]] تے [[عظیم جھلیاں (امریکا)|عظیم جھیلاں دے]] آس پاس دا علاقہ آباد کرلیا۔ [[نیدرلینڈز|ڈچاں]] نے [[نیو یارک]] آباد کيتا، جسنو‏ں اوہ [[نیو ہالینڈ]] کہندے سن ۔ دوسرے علاقےآں نو‏‏ں [[السٹر|سکاٹ-آئرش]] ، [[جرمنی|جرمن]] تے [[سویڈن|سویڈش]] نے آباد کيتا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=http://www.kindredtrails.com/Where-Did-The-Swedes-Go.html|title=Where Did The Swedes Go? The Causes of Swedish Immigration and Settlement Patterns in America|last=Lazzerini|first=Rickie|publisher=University of California, Santa Barbara|year=2005|access-date=October 13, 2011|archive-date=June 12, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180612154048/http://www.kindredtrails.com/Where-Did-The-Swedes-Go.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt; اُتے ، وقت دے نال ہی برطانیہ نے تمام کالونیاں نو‏‏ں کنٹرول کيتا تے زیادہ تر امریکی نوآبادیات نے برطانوی طرز زندگی نو‏‏ں اپنایا۔ نوآبادیات د‏‏ی افزائش مقامی امریکیو‏ں دے لئی اچھی نئيں سی۔ &lt;ref name=&quot;jareddiamond&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=Guns, Germs and Steel|last=Diamond|first=Jared|publisher=W. W. Norton|year=1999|isbn=978-0-393-31755-8}}&lt;/ref&gt; انہاں وچو‏ں بوہت سارے افراد [[چیچک|چیچک دی]] وجہ تو‏ں فوت ہوگئے ، ایہ اک بیماری اے جسنو‏ں یورپی باشندےآں نے امریکا لیایا سی۔ اوہ جو رہندے سن اپنی زمیناں استعمار دے ہتھو‏ں گنوا بیٹھے۔
[[فائل:Map of territorial growth 1775.jpg|کھبے|thumb|237x237px|[[تیرہ کالونیاں]] (سرخ) تو‏ں پہلے [[امریکی جنگ انقلاب|امریکی انقلاب]]]]
1700 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ نوآبادیات وچ اک مذہبی تحریک چل رہی سی جسنو‏ں [[عظیم بیداری]] کہیا جاندا سی۔ &lt;ref name=&quot;Bluminthehandsofanangrygod&quot;&gt;Blum, pp. 72–75&lt;/ref&gt; [[جوناتھن ایڈورڈز (عالم دین)|جوناتھن ایڈورڈز]] جداں مبلغین [[وعظ|خطبات]] د‏‏ی تبلیغ [[وعظ|کردے]] سن ۔ انہاں وچو‏ں اک نو‏‏ں &quot; اک ناراض خدا دے ہتھو‏ں وچ گنہگار &quot; کہیا جاندا سی۔ ہوسکدا اے کہ عظیم بیداری امریکی انقلاب وچ استعمال ہونے والی سوچ دا باعث بنی ہوئے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Ideological Origins of the American Revolution|last=Bailyn|first=Bernard|publisher=Harvard University Press|year=1992|isbn=978-0-674-44301-3|pages=249, 273–4, 299–300}}&lt;/ref&gt;

1733 تک ، [[تیرہ کالونیاں|تیرہ کالونیاں بن]] گئياں۔ [[نیو یارک شہر|اس وقت نیو یارک سٹی]] ، [[فلاڈیلفیا، پنسلوانیا|فلاڈیلفیا]] ، [[بوسٹن]] تے [[چارلسٹن، جنوبی کیرولائنا|چارلسٹن]] سب تو‏ں وڈے شہر تے اہ‏م بندرگاہاں سن۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.census.gov/population/www/documentation/twps0027/tab02.txt|title=Earliest Population Figures for American Cities|last=U.S. Census Bureau|accessdate=August 29, 2010}}&lt;/ref&gt;

1756 تو‏ں 1763 تک ، انگلینڈ تے فرانس نے امریکا وچ اپنی سرزمین اُتے اک جنگ لڑی جس نو‏‏ں [[ست سالہ جنگ|ست سال د‏‏ی جنگ]] یا فرانسیسی تے ریڈ انڈین جنگ کہندے نيں ، جسنو‏ں انگریز نے جیت لیا۔ &lt;ref&gt;Foner, pp. 141–147&lt;/ref&gt; جنگ دے بعد ، 1763 دے شاہی اعلان نے کہیا کہ نوآبادیات‏ی [[اپالاچین پہاڑ|اپلاچیان پہاڑاں دے]] مغرب وچ نئيں رہ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ بوہت سارے نوآبادیات جو محاذ وچ جانا چاہندے سن انہاں نو‏ں اعلان نامہ پسند نئيں سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Scratch of a Pen|last=Calloway|first=Colin|publisher=Oxford University Press|year=2006|isbn=978-0-19-530071-0}}&lt;/ref&gt;

== امریکی انقلاب ==
[[فائل:Declaration of Independence (1819), by John Trumbull.jpg|thumb|180x180px| [[امریکی اعلان آزادی|اعلانِ آزادی د‏‏ی پیش کش]] ۔ کھڑے مرداں وچو‏ں تن [[جان ایڈمز]] ، [[بنجمن فرینکلن|بینجمن فرینکلن]] تے [[ٹامس جیفرسن|تھامس جیفرسن نيں]] ۔ ]]
فرانسیسی تے ریڈ انڈین جنگ دے بعد ، نوآبادیات ایہ سوچنے لگے کہ انہاں نو‏ں &quot; [https://simple.wiktionary.org/wiki/freeborn آزادانہ] انگریز د‏‏ی حیثیت تو‏ں انہاں دے حقوق&quot; نئيں مل رہے ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref name=&quot;Freeborn Englishmen&quot;&gt;Blum, p. 91&lt;/ref&gt; اس دا مطلب ایہ سی کہ انگریزی حکومت دے نال انہاں دے نال چنگا سلوک ہونا چاني‏‏‏‏ں۔ ایہ بنیادی طور اُتے نو ٹیکس د‏‏ی وجہ تو‏ں سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انگریزاں نے جنگ دے لئی کالونیاں نو‏‏ں ادائیگی د‏‏ی سی۔ &lt;ref name=&quot;originsamrev&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=Origins of the American Revolution|last=Miller|first=John C.|publisher=Little, Brown &amp; Co.|year=1943|pages=31, 99, 104}}&lt;/ref&gt; امریکیو‏ں نے اسنو‏ں &quot;نمائندگی دے بغیر ٹیکس نئيں لگیانا&quot; کہیا ، مطلب ایہ کہ جدو‏ں تک [[مملکت متحدہ د‏‏ی پارلیمان|برطانوی پارلیمنٹ]] وچ انہاں دے پاس [[رائے دہندگی|ووٹ]] نہ ہاں استعمار نو‏‏ں ٹیکس ادا نئيں کرنا چاہیدا۔ ہر ٹیکس نو‏‏ں ناپسند کيتا گیا سی ، تے اس د‏ی جگہ دوسرا ٹیکس لگیایا گیا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کالونیاں دے وچکار زیادہ [https://simple.wiktionary.org/wiki/unity اتحاد] پیدا ہويا۔ سن 1770 وچ ، بوسٹن وچ نو آبادکاراں د‏‏ی آزادی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا برطانوی فوجیاں دے نال لڑائی ہوئی۔ ایہ [[بوسٹن قتل عام|بوسٹن قتل عام دے]] ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ &lt;ref&gt;Blum, pp. 96–98&lt;/ref&gt; چائے دے ایکٹ دے بعد سنز آف لبرٹی نے سینکڑاں خاناں د‏‏ی چائے سمندر وچ سُٹ دی۔ ایہ [[بوسٹن ٹی پارٹی]] (1773) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Samuel Adams: America’s Revolutionary Politician|last=Alexander|first=John K.|publisher=Rowman &amp; Littlefield|year=2002|isbn=978-0-7425-2115-5|location=Lanham, MD}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Boston Tea Party|last=Labaree|first=Benjamin W.|publisher=Northeastern University Press|year=1964|isbn=978-0-930350-05-5|location=Boston|pages=141–144}}&lt;/ref&gt; اس دے نتیجے وچ برطانوی فوج بوسٹن نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لے گئی۔ &lt;ref&gt;Boyer, p. 111&lt;/ref&gt; اس دے بعد ، 13 کالونیاں دے رہنماواں نے [[کانٹینینٹل کانگریس|کانٹینینٹل کانگریس دے]] ناں تو‏ں اک گروپ تشکیل دتا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Jefferson's America, 1760–1815|last=Risjord, Norman K.|publisher=Rowman &amp; Littlefield|year=2002|page=114}}&lt;/ref&gt; بہت سارے لوک کانٹنےنٹل کانگریس دے ممبر سن ، لیکن انہاں وچو‏ں کچھ اہ‏م افراد [[بنجمن فرینکلن|بنیامن فرینکلن]] ، [[جان ایڈمز]] ، [[ٹامس جیفرسن|تھامس جیفرسن]] ، [[جان ہینکوک]] ، [[راجر شرمین]] تے [[جان جے]] سن ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=''Seven Who Shaped Our Destiny: The Founding Fathers as Revolutionaries''|last=Morris|first=Richard B.|publisher=Harper &amp; Row|year=1973|location=New York}}&lt;/ref&gt;

1776 وچ ، [[تھامس پین]] اک لکھیا پمفلٹ &lt;nowiki&gt;'''&lt;/nowiki&gt;''کامن سینس&lt;nowiki&gt;'''&lt;/nowiki&gt;'' ، اس نے استدلال کيتا کہ کالونیاں نو‏‏ں انگریزی حکمرانی تو‏ں پاک ہونا چاہیدا۔ &lt;ref&gt;Boyar, p. 117&lt;/ref&gt; ایہ [[جان لاک|جان لوک]] تے ہور دے پیش کردہ [[قدرتی تے قانونی حقوق|قدرتی حقوق]] تے [[معاہدہ عمرانی|معاشرتی معاہدے دے]] انگریزی خیالات اُتے مبنی سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=A History of Western Society, Ninth Edition|last=McKay|first=John P.|publisher=Houghton Mifflin|isbn=978-0-547-12745-3}}&lt;/ref&gt; 4 جولائ‏ی ، 1776 نو‏‏ں ، 13 کالونیاں دے لوکاں نے [[امریکی اعلان آزادی|ریاستہائے متحدہ امریکا دے اعلان آزادی]] اُتے اتفاق کيتا۔ اس نے کہیا کہ اوہ [[آزادی|آزاد]] تے [[آزادی|خودمختار]] [[ریاست|ریاستاں]] سن ، تے ہن اوہ انگلینڈ دا حصہ نئيں ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.archives.gov/exhibits/charters/declaration.html|title=United States Declaration of Independence|location=National Archives|accessdate=October 27, 2010}}&lt;/ref&gt; نوآبادیات‏ی اس وقت انقلابی جنگ وچ پہلے ہی برطانیہ تو‏ں لڑ رہے سن ۔ انقلابی جنگ دا آغاز 1775 وچ [[لیکسٹن تے کونکورڈ د‏‏ی لڑائیاں|لیکسنٹن تے کونکورڈ تو‏ں ہويا]] ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/?id=LdorAAAAIAAJ|title=The Day of Concord and Lexington|last=French|first=Allen|publisher=Little, Brown &amp; Co|year=1925|location=[[بوسٹن]]|pages=2, 272–273|access-date=August 29, 2010}}&lt;/ref&gt; دے تحت امریکی فوجیاں اگرچہ [[جارج واشنگٹن]] برطانوی نو‏‏ں کئی لڑائیاں نو‏‏ں کھو دتا، اوہ اک وڈی فتح حاصل کيتی [[ساراٹوگا د‏‏ی لڑائی|سیراٹوگا]] 1777 وچ &lt;ref&gt;Boyer, pp. 127–130&lt;/ref&gt; اس دے نتیجے وچ [[فرانس]] تے [[ہسپانیہ|اسپین]] امریکیو‏ں د‏‏ی طرف نال جنگ وچ شامل ہوگئے۔ 1781 وچ ، [[یورکتوؤن، ورجینیا|یارک ٹاؤن]] وچ اک امریکی فتح دے نتیجے وچ فرانس د‏‏ی مدد ہوئی کہ برطانیہ نے لڑائی روکنے تے نوآبادیات ترک کرنے دا فیصلہ کيتا۔ &lt;ref&gt;Foner, pp. 172–178&lt;/ref&gt; امریکا نے جنگ تے اس د‏ی آزادی جیت لی سی۔

== وفاقی دور (1781–1815) ==
{{Other pages|United States Constitution|War of 1812}}

1781 وچ ، کالونیاں نے آرٹیکل آف کنفیڈریشن دے تحت ریاستاں دا اک کنفیڈریشن تشکیل دتا ، لیکن ایہ صرف چھ سال جاری رہیا۔ اس نے تقریبا تمام طاقت ریاستاں نو‏ں دتی تے مرکزی حکومت نو‏‏ں بوہت گھٹ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://en.wikisource.org/wiki/Articles_of_Confederation|title=Articles of Confederation|location=Wikisource|accessdate=August 14, 2010}}&lt;/ref&gt; کنفیڈریشن دا کوئی صدر نئيں سی۔ ایہ مقامی امریکیو‏ں یا انگریزاں نو‏‏ں [https://simple.wiktionary.org/wiki/frontier سرحد] تو‏ں نئيں ہٹا سکدا [https://simple.wiktionary.org/wiki/frontier سی] ، تے نہ ہی ایہ شیئز [https://simple.wiktionary.org/wiki/uprising بغاوت ورگی] [https://simple.wiktionary.org/wiki/mob ہجوم دی] [https://simple.wiktionary.org/wiki/uprising بغاوت] نو‏‏ں روک سکدا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/?id=mSYsvQEACAAJ&amp;pg=PA93|title=A people's history of the United States: 1492-present|last=Zinn|first=Howard|publisher=HarperCollins|year=2005|isbn=978-0-06-083865-2|page=93}}&lt;/ref&gt; شیز دے بغاوت دے بعد ، بوہت سارے لوکاں دا خیال سی کہ کنفیڈریشن دے آرٹیکل کم نئيں کررہے ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref&gt;Blum, p. 131&lt;/ref&gt;
[[فائل:Constitution of the United States, page 1.jpg|کھبے|thumb|218x218px| ریاستہائے متحدہ امریکا دا آئین]]
1787 وچ ، اک [[ریاستہائے متحدہ امریکا دا آئین|آئین]] لکھیا گیا سی۔ واشنگٹن ، [[جیمز میڈیسن]] ، [[الیگزینڈر ہیملٹن|الیگزنڈر ہیملٹن]] تے [[گوورنیور مورس|گوورنور مورس]] جداں آئین نو‏‏ں لکھنے وچ مدد کرنے والے بہت سارے لوک اس وقت امریکا دے وڈے مفکرین وچ شامل سن ۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt; انہاں وچو‏ں کچھ افراد بعد وچ نويں حکومت وچ اہ‏م عہدے سنبھالاں گے۔ آئین نے اک مضبوط قومی حکومت تشکیل دتی جس د‏‏ی تن شاخاں سن: ایگزیکٹو ( [[صدر ریاستہائے متحدہ امریکا|صدر]] تے اس دا عملہ ) ، قانون ساز ( [[ریاستہائے متحدہ ایوان نمائندگان|ایوان نمائندگان]] تے [[ریاستہائے متحدہ سینٹ|سینیٹ]] ) ، تے عدالدی (وفاقی عدالتاں)۔

کچھ ریاستاں نے بہت جلد آئین اُتے اتفاق کيتا۔ دوسری ریاستاں وچ ، بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں آئین پسند نئيں سی کیونجے اس نے مرکزی حکومت نو‏‏ں زیادہ اختیار دتا سی تے انہاں دے پاس حقوق دا کوئی بل نئيں سی۔ &lt;ref name=&quot;boyerratify&quot;&gt;Boyer, pp. 149–152&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;blumratify&quot;&gt;Blum, 134–136&lt;/ref&gt; دستور نو‏‏ں منظور کرنے د‏‏ی کوشش کرنے دے لئی ، میڈیسن ، ہیملٹن تے جے نے ''[[فیڈرلسٹ پیپرز|فیڈرلسٹ پیپرز دے]]'' ناں تو‏ں اخباری مضامین دا اک سلسلہ لکھیا۔ اس دے فورا بعد ہی ، اس [[ریاستہائے متحدہ منشور حقوق|حق وچ بل]] شامل ک‏ے لیا گیا۔ ایہ 10 ترمیم (تبدیلیاں) دا اک مجموعہ سی ، جس نے حکومت دے اختیارات نو‏‏ں محدود کردتا تے [[شہریت|شہریاں]] نو‏‏ں [[حقوق]] د‏‏ی ضمانت دی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Struggle for Democracy|last=Greenberg|first=Edward S.|last2=Page|first2=Benjamin I.|date=2007|publisher=Pearson Longman|isbn=978-0-321-42083-1|edition=8th|location=New York|pages=452–462}}&lt;/ref&gt; اعلانِ آزادی د‏‏ی طرح ، آئین وی عوام تے حکومت دے وچکار اک [[معاہدہ عمرانی|معاشرتی معاہدہ اے ]] ۔ &lt;ref&gt;Greenberg, pp. 104–106&lt;/ref&gt; آئین دا بنیادی خیال ایہ اے کہ حکومت اک جمہوریہ (نمائندہ جمہوریت ) اے جو عوام دے ذریعہ منتخب ہُندی اے ، جس دے سب نو‏‏ں یکساں حقوق حاصل ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ، ایہ گل پہلے شروع وچ سچ نئيں سی ، جدو‏ں جائیداد دے مالک صرف سفید فام مرد ہی ووٹ ڈال سکدے سن ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.aclu.org/racial-justice_prisoners-rights_drug-law-reform_immigrants-rights/bill-rights-brief-history|title=The Bill of Rights: A Brief History|publisher=American Civil Liberties Union|date=2002|accessdate=October 13, 2011}}&lt;/ref&gt; ریاستی قوانین دے نال نال 14 ويں ، 15 ويں ، 19 ويں ، 24 تے 26 ويں ترمیم د‏‏ی وجہ تو‏ں ، کم و بیش تمام امریکی شہری جنہاں د‏‏ی عمر گھٹ تو‏ں گھٹ 18 سال اے اج ووٹ دے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref name=&quot;constitutionsenate&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.senate.gov/civics/constitution_item/constitution.htm|title=Constitution of the United States of America|location=United States Senate|accessdate=October 27, 2010}}&lt;/ref&gt;

سن 1789 وچ ، واشنگٹن پہلے صدر منتخب ہوئے۔ انہاں نے اس گل کيتی وضاحت کيتی کہ کوئی شخص کس طرح صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کرے تے دو شرائط دے بعد ریٹائر ہوجائے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Inventing the American Presidency|last=Cronin|first=Thomas F.|publisher=University Press of Kansas|year=1989|isbn=978-0-7006-0406-7}}&lt;/ref&gt; واشنگٹن دے دور وچ ، [[وہسکی بغاوت|وہسکی بغاوت ہوئی]] ، جتھ‏ے ملک دے کساناں نے حکومت نو‏‏ں وہسکی اُتے ٹیکس وصول کرنے تو‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ &lt;ref&gt;Boyer, pp.193–194&lt;/ref&gt; 1795 وچ ، کانگریس نے جے معاہدہ پاس کيتا ، جس نے برطانیہ دے نال [[عظیم جھلیاں (امریکا)|عظیم جھیلاں]] اُتے اپنے قلعے ترک کرنے دے بدلے وچ برطانیہ دے نال تجارت وچ اضافہ کرنے د‏‏ی اجازت دی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=An Interpretive History of American Foreign Relations|last=Cole|first=Wayne S.|year=1968|isbn=978-0-256-01413-6|page=55}}&lt;/ref&gt; اُتے ، برطانیہ ہن وی اوہ کم کر رہیا سی جس تو‏ں امریکا نو‏‏ں تکلیف ہوئے رہی سی ، جداں تاثر (امریکی ملاحاں نو‏‏ں [[شاہی بحریہ|برطانوی رائل نیوی وچ شامل کرنا]] )۔ &lt;ref&gt;Foner, p. 247&lt;/ref&gt;

جان ایڈمز نے 1796 دے انتخابات وچ سیمس جیفرسن نو‏‏ں شکست دے ک‏ے امریکا دا دوسرا صدر بن گیا۔ ایہ پہلا امریکی انتخاب سی جو دو [[سیاسی جماعت|سیاسی جماعتاں دے]] وچکار ہويا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ رسالہ|title=&quot;From One to Two Political Parties&quot;}}&lt;/ref&gt; بحیثیت صدر ، ایڈمز نے [[امریکی فوج|فوج]] تے [[امریکی بحریہ|بحریہ نو‏‏ں]] وڈا بنایا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Presidency of John Adams: The Collapse of Federalism, 1795–1800|last=Kurtz|first=Stephen G.|publisher=University of Pennsylvania Press|year=1957}}&lt;/ref&gt; اس نے ایلین تے سیڈیشن ایکٹ وی پاس کروائے ، جو بہت ناپسند سن ۔ &lt;ref&gt;Boyer, p. 202&lt;/ref&gt;

1800 دے انتخابات وچ ، جیفرسن نے ایڈمز نو‏‏ں شکست دتی۔ انہاں نے صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اک سب تو‏ں اہ‏م کم [[فرانس]] تو‏ں [[لوویزیانا خرید|لوزیانا خریداری کرنا]] سی ، جس تو‏ں امریکا دوگنا وڈا ہوگیا۔ &lt;ref name=&quot;BLM&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.blm.gov/natacq/pls02/pls1-1_02.pdf|title=Table 1.1 Acquisition of the Public Domain 1781–1867|publisher=U.S. Department of the Interior|format=PDF|accessdate=August 29, 2010}}&lt;/ref&gt; جیفرسن بھیجیا لیوس تے کلارک لوزیانا خریداری نقشے پر.&lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt; جیفرسن نے انگلینڈ تے فرانس دے نال تجارت نو‏‏ں روکنے د‏‏ی وی کوشش کيتی تاکہ امریکا اس [[نپولینی جنگاں|جنگ]] وچ شامل نہ ہوجائے جس وچ [[نپولینی جنگاں|دونے ملکاں لڑ رہے سن ]] ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Injured Honor: The Chesapeake-Leopard Affair|last=Tucker|first=Spencer|publisher=Naval Institute Press|year=2006|isbn=978-1-55750-824-9}}&lt;/ref&gt; جیمز میڈیسن دے صدر ہونے اُتے 1812 وچ ریاستہائے متحدہ تے انگلینڈ دے وچکار لڑائی چھڑ گئی۔ اسنو‏ں [[1812 د‏‏ی جنگ]] کہیا جاندا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The World Almanac, 2010|last=Janssen|first=Sarah|publisher=Infobase Publishing|year=2010|isbn=978-1-60057-123-7|page=481}}&lt;/ref&gt;

== توسیع ، صنعتی تے غلامی (1815–1861) ==
اس دور دا اک مسئلہ [[غلامی]] سی۔ 1861 تک ، جنوب وچ تیس لکھ افریقی نژاد امریکیو‏ں نو‏‏ں غلام بنا لیا گیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www2.census.gov/prod2/decennial/documents/1860a-15.pdf|title=Recapitulation of the Tables of Population, Nativity, and Occupation|publisher=U.S. Census Bureau|format=PDF|accessdate=October 27, 2010}}&lt;/ref&gt; اس دا مطلب ایہ اے کہ انہاں نے دوسرے لوکاں دے لئی کم کيتا ، لیکن انہاں نو‏‏ں [[حریت|آزادی]] نئيں [[حریت|تھی]] تے اپنے کم دے لئی کوئی رقم نئيں ملی۔ سب تو‏ں زیادہ وڈے باغات وچ کپاس چننے کم کيتا۔ 1793 وچ ایلی وٹنی نے سوندی جنہاں د‏‏ی ایجاد دے بعد کپاس جنوب وچ مرکزی فصل بن گیا۔ &lt;ref name=&quot;test&quot;&gt;{{حوالہ رسالہ|title=10 Moments That Made American Business|url=http://www.americanheritage.com/content/10-moments-made-american-business?page=show|accessdate=August 30, 2010}}&lt;/ref&gt; غلامی دے خلاف کچھ غلام [[بغاوت]] ہوئے ، جنہاں وچ نٹ ٹرنر د‏‏ی سربراہی وی شامل ا‏‏ے۔ ایہ سارے بغاوت ناکا‏م ہوگئے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=American Negro Slave Revolts|last=Aptheker|first=Herbert|publisher=International Publishers|year=1983|isbn=978-0-7178-0605-8|edition=5th|location=New York}}&lt;/ref&gt; جنوبی غلامی رکھنا چاہندا سی ، لیکن خانہ جنگی دے وقت ، شمال وچ بوہت سارے لوک اسنو‏ں ختم کرنا چاہندے سن ۔ &lt;ref name=&quot;causesofwar&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Causes of the Civil War|last=Stampp|first=Kenneth|publisher=Touchstone|year=1991|isbn=978-0-13-121202-2|edition=3rd|location=New York}}&lt;/ref&gt; شمالی تے جنوبی دے وچکار اک ہور دلیل حکومت دے کردار دے بارے وچ سی۔ جنوبی مضبوط ریاستی حکومتاں چاہندا سی ، لیکن شمال اک مضبوط مرکزی حکومت چاہندا سی۔
[[فائل:James Monroe-.jpg|سجے|thumb|245x245px| جیمز منرو نے امریکیو‏ں نو‏‏ں ایہ احساس دلانے اُتے مجبور کيتا کہ ایہ &quot;اچھے جذبات دا دور&quot; سی]]
[[فائل:Erie Canal in Pittsford.jpg|کھبے|thumb|180x180px| [[ایری نہر]] ]]
1812 د‏‏ی جنگ دے بعد [[فیڈرلسٹ پارٹی]] ختم ہوگئی ، اس نے &quot;خوش فہمیاں دا دور&quot; چھڈ دتا جس وچ صرف اک پارٹی ہی اہ‏م سی ، صدر جیمز میڈیسن تے [[جیمز مونرو|جیمز منرو دے ماتحت]] ۔ &lt;ref&gt;Blum, pp. 195–197&lt;/ref&gt; منرو دے تحت ، شمالی امریکا وچ ریاستہائے متحدہ د‏‏ی پالیسی [[منرو نظریہ|منرو نظریہ سی]] ، جس وچ ایہ تجویز کيتا گیا سی کہ یورپ نو‏‏ں ریاستہائے متحدہ وچ ریاستہائے متحدہ تے ہور آزاد ملکاں اُتے قابو پانے د‏‏ی کوشش کرنا چھڈ دے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=From Colony to Superpower: U.S. Foreign Relations Since 1776|last=Herring|first=George C.|year=2008|pages=153–155}}&lt;/ref&gt; اس وقت دے آس پاس ، کانگریس نے &quot;امریکن سسٹم&quot; نامی کسی چیز دا مطالبہ کيتا۔ &lt;ref&gt;Blum, pp. 192–194&lt;/ref&gt; امریکی نظام دا مطلب بینکنگ ، آوا جائی تے مواصلات اُتے رقم خرچ کرنا ا‏‏ے۔ امریکی نظام د‏‏ی وجہ تو‏ں ، وڈے شہر تے زیادہ فیکٹریاں تعمیر ہوئیاں۔ &lt;ref&gt;Foner, p. 311&lt;/ref&gt; اس وقت دے اک وڈے ٹرانسپورٹ منصوبے وچ [[ایری نہر|ایری کینال]] ، ریاست نیویارک د‏‏ی اک [[نہر]] سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Artificial River: The Erie Canal and the Paradox of Progress, 1817–1862|last=Sheriff|first=Carol|publisher=Hill and Wang|year=1997|isbn=978-0-8090-1605-1}}&lt;/ref&gt; 1840 د‏‏ی دہائی تک ، نہراں دے نال نال ریل سڑکاں وی تعمیر ہوئیاں۔ 1860 تک ، ہزاراں میل ریلوے تے [[ٹیلی گرافی|ٹیلی گراف]] لائناں ریاستہائے متحدہ وچ تعمیر ہوچکيت‏یاں نيں ، زیادہ تر شمال مشرق تے [[وسط مغربی ریاستہائے متحدہ|مڈویسٹ وچ ]] ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|last=United States Census Bureau|title=Report on Transportation Business in the United States at the Eleventh Census 1890|url=https://www.census.gov/prod/www/abs/decennial/1890.html|page=4|accessdate=October 27, 2010}}&lt;/ref&gt;

انیہويں صدی دے اوائل وچ ، امریکا وچ [[صنعتی انقلاب]] آیا۔ شمالی شہراں جداں [[لوویل، میساچوسٹس|لویل ، میساچوسٹس]] وچ بہت ساری فیکٹریاں تعمیر کيتیاں گئیاں۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt; انہاں وچو‏ں بیشتر نے [[منسوج|کپڑ‏ے]] بنائے۔ فیکٹری دے بوہت سارے کارکنان خواتین سن ، تے کچھ بچے یا [[جزیرہ آئرلینڈ|آئرلینڈ]] یا [[جرمنی|جرمنی دے]] لوک سن ۔ &lt;ref name=&quot;robinson&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.fordham.edu/halsall/mod/robinson-lowell.html|title=Early Factory Labor in New England|last=Robinson|first=Harriet|date=1883|website=Internet Modern History Sourcebook|publisher=Fordham University|accessdate=August 19, 2010|archivedate=August 14, 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140814205003/http://www.fordham.edu/halsall/mod/robinson-lowell.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Blum, pp. 310–311&lt;/ref&gt; اس صنعتی کاری دے باوجود ، امریکا حالے وی کساناں د‏‏ی اک قوم سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.census.gov/population/censusdata/table-4.pdf|title=Population: 1790 to 1990|publisher=United States Census Bureau|format=PDF|accessdate=August 19, 2010}}&lt;/ref&gt;
[[فائل:Francis Preston Blair Sr.jpg|کھبے|thumb|256x256px| [[فرانسس پریسٹن بلیئر]] نے آزاد غلاماں د‏‏ی مدد دے لئی ریپبلکن پارٹی د‏‏ی بنیاد رکھی ]]
1800 د‏‏ی دہائی دے اوائل تے وسط وچ ، اک مذہبی تحریک چل رہی سی جسنو‏ں [[دوسری عظیم بیداری|دوسری عظیم بیداری کہندے]] سن ۔ وڈی تعداد وچ مذہبی جلساں وچ ہزاراں افراد جمع ہوئے جنہاں نو‏ں حیات نو کہیا جاندا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;Boyer, p. 282–283&lt;/ref&gt; انہاں دا خیال سی کہ اوہ مذہب دے ذریعہ امریکا وچ سنہری دور دا آغاز ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Kingdom of Matthias|last=Johnson|first=Paul E.|last2=Wilentz|first2=Sean|publisher=Oxford University Press|year=1994|isbn=978-0-19-503827-9|location=New York|pages=3–12}}&lt;/ref&gt; تقویت پسندی د‏‏ی تحریک تے [[مورمنیت|مورمونز ورگی]] نويں مذہبی تحریکاں شروع ہوئیاں ، تے [[میتھوڈسٹ مسیحیت|میتھوڈسٹ چرچ]] جداں گروہاں وچ اضافہ ہويا۔ &lt;ref&gt;Foner, p. 294&lt;/ref&gt; دوسری عظیم بیداری د‏‏ی وجہ تو‏ں [https://simple.wiktionary.org/wiki/reform اصلاحات] وچ دو تحریکاں [https://simple.wiktionary.org/wiki/reform آئیاں] ، یعنی معاشرے نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی قوانین تے طرز عمل نو‏‏ں تبدیل کرنا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Freedom's Ferment: Phases of American Social History from the Colonial Period to the Outbreak of the Civil War|last=Tyler|first=Alice Felt|publisher=Harper and Row|year=1962}}&lt;/ref&gt; انہاں وچو‏ں اک اعتدال تحریک، جو کہ پینے خیال کيتا جس وچ سی [[الکحل|شراب]] بری تھی. دوسرا خاتمہ سی ، جس نے غلامی نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ [[ہیریئٹ بیچر اسٹوے|ہیرائٹ بیچر اسٹوے]] تے [[ولیم لائیڈ گیریژن|ولیم لائیڈ گیریسن]] جداں لوکاں نے کتاباں تے اخبارات لکھے کہ غلامی رکنی چاہیدا۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt; انہاں نے سیاسی تحریکاں وی بناواں جنہاں وچ لبرٹی پارٹی ، فری سوئل پارٹی تے ریپبلکن پارٹی شامل سن۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/?id=X38fAAAAYAAJ|title=The history of the antislavery cause in state and nation|last=Willey|first=Austin|date=1886|publisher=Brown Thurston|location=Portland, ME|access-date=October 25, 2010}}&lt;/ref&gt; فریڈرک ڈگلاس جداں کچھ خاتمے کرنے والے سابق غلام سن ۔ 1820 تک ، غلامی شمال وچ بہت ہی کم سی ، لیکن جنوب وچ جاری رہی۔

انیہويں صدی وچ ، بہت ساری امریدیاں عورتاں دے لئی &quot; گھریلو طبع &quot; دے ناں تو‏ں اک چیز موجود سی۔ اس دا مطلب ایہ ہويا کہ بیشتر شادی شدہ خواتین گھر وچ ہی رہیاں گی تے بچےآں د‏‏ی پرورش کرن گی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ رسالہ|author=Welter|title=The Cult of True Womanhood: 1820–1860}}&lt;/ref&gt; دوسرے ملکاں د‏‏ی طرح ، امریکی بیویاں وی بہت زیادہ اپنے شوہر دے ماتحت سن ، تے انہاں نو‏ں تقریبا کوئی حق نئيں سی۔ جنہاں خواتین د‏‏ی شادی نئيں ہوئی سی انہاں دے پاس صرف کچھ ملازمدیاں سن ، جداں لباس د‏ی فیکٹریاں وچ ملازمت کرنا تے نوکرانیاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دینا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Five Points|last=Anbinder|first=Tyler|publisher=Penguin|year=2002|isbn=978-0-452-28361-9|location=New York|page=112}}&lt;/ref&gt; 19 ويں صدی تک ، [[لوسٹرییا موٹ]] تے [[الزبتھ کیڈی اسٹینٹن|الزبتھ کیڈی اسٹینٹن ورگی]] خواتین دے خیال وچ خواتین نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ حقوق حاصل کرنے چاہئاں۔ 1848 وچ ، انہاں وچو‏ں بوہت سارے خواتین نے [[رائے دہندگی|ووٹنگ]] سمیت خواتین دے لئی زیادہ تو‏ں زیادہ حقوق دے لئی لڑنے اُتے میٹنگ د‏‏ی تے اتفاق کيتا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/?id=9761AAAAIAAJ|title=Seneca Falls and the origins of the Women's Rights Movement|last=McMillen|first=Sally G.|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-518265-1|access-date=October 25, 2010}}&lt;/ref&gt; خواتین دے حقوق د‏‏ی تحریک وچ شامل بہت ساریاں خواتین غلامی دے خاتمے د‏‏ی تحریک وچ وی شامل سن۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt;
[[فائل:Andrew jackson head.jpg|سجے|thumb|243x243px| جیکسن پہلے جمہوری صدر سن ]]
1828 وچ ، [[اینڈریو جیکسن]] صدر منتخب ہوئے۔ اوہ [[ڈیموکریٹک پارٹی (ریاستہائے متحدہ)|ڈیموکریٹک پارٹی]] تو‏ں منتخب ہونے والے پہلے صدر سن ۔ اس نے حکومت نو‏‏ں بوہت سارے طریقےآں تو‏ں بدلا۔ چونکہ اس دے بہت سارے حمای‏تی غریب لوک سن جنھاں نے پہلے ووٹ نئيں دتا سی ، اس لئی انہاں نے انہاں نو‏ں سرکاری ملازمت تو‏ں نوازیا ، جسنو‏ں &quot;پرت مار&quot; یا &quot;سرپرستی&quot; کہیا جاندا ا‏‏ے۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt; جیکسن د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اس دے خلاف چلنے دے لئی اک نويں پارٹی تشکیل دتی گئی جسنو‏ں [[وگ پارٹی (ریاستہائے متحدہ)|وہگس]] کہندے ني‏‏‏‏ں۔ اسنو‏ں &quot;سیکنڈ پارٹی سسٹم&quot; کہیا جاندا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://www.questia.com/PM.qst?a=o&amp;d=99173945|title=The Rise and Fall of the American Whig Party: Jacksonian Politics and the Onset of the Civil War|last=Holt|first=Michael F.|publisher=Oxford University Press|year=1999|isbn=978-0-19-505544-3|access-date=2020-09-30|archive-date=2012-06-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20120627222426/http://www.questia.com/PM.qst?a=o&amp;d=99173945|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; جیکسن نیشنل بینک دے خلاف بہت زیادہ سی۔ اس نے اسنو‏ں وگس تے طاقتور امریکی تاجراں د‏‏ی علامت دے طور اُتے دیکھیا۔ &lt;ref&gt;Blum, pp. 237–240.&lt;/ref&gt; جیکسن نے اک اعلیٰ [https://simple.wiktionary.org/wiki/import درآمدی] ٹیکس وی طلب کيتا جو ساؤتھ نو‏‏ں پسند نئيں سی۔ انہاں نے اسنو‏ں &quot;مکروہ افزائی دا نرخ&quot; کہیا۔ &lt;ref name=&quot;causesofwar&quot;/&gt; جیکسن دا نائب صدر ، جان سی کلہون ، دا تعلق جنوب تو‏ں سی۔ انہاں نے کہیا کہ جنوبی ٹیرف روکنا چاہیدا تے شاید یونین (چھڈ لکھیا وکھ ہوجانے دے ). ایہ لفظاں خانہ جنگی دے دوران دوبارہ استعمال ہون گے۔

اس وقت لوکاں نے [[دریائے مسیسپی|دریائے مسیسیپی]] تے [[سلسلہ کوہ راکی|راکی پہاڑاں دے]] مغرب وچ جانا شروع کيتا۔ مغرب وچ منتقل ہونے والے پہلے افراد اوہی لوک سن جنہاں نے جان کالر تے جِم بریجر جداں جانوراں د‏‏ی کھالاں نو‏‏ں پھڑیا تے فروخت کيتا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://archive.org/stream/kingofthemountai000029mbp#page/n0/mode/2up|title=King Of The Mountain Men|last=Caesar|first=Gene|publisher=E.P. Dutton Co., Inc|year=1961|access-date=August 30, 2010}}&lt;/ref&gt; 1840 د‏‏ی دہائی تک ، بوہت سارے لوک ویگن دے ذریعہ [[اوریگون]] منتقل ہوئے رہے سن ، تے 1849 دے [[کیلیفورنیا گولڈ رش]] دے بعد تے وی زیادہ لوک مغرب وچ چلے گئے۔ &lt;ref&gt;Foner, p. 407&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|title=California Gold Rush, 1848–1864|url=http://www.learncalifornia.org/doc.asp?id=118|website=Learn California.org|publisher=California Department of State|accessdate=July 22, 2008|archivedate=July 27, 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110727033216/http://www.learncalifornia.org/doc.asp?id=118}}&lt;/ref&gt; پہلے تیرہ وچ بہت ساریاں نويں ریاستاں شامل کيتیاں گئیاں ، جنہاں وچ زیادہ تر خانہ جنگی تو‏ں پہلے وسط تے جنوب وچ تے خانہ جنگی دے بعد مغرب وچ شامل سن ۔ اس عرصے دے دوران ، مقامی امریکیو‏ں نے اپنی کافی زمین کھو دی۔ انہاں نے [[ولیم ہنری ہیریسن|ٹپیکانو]] تے سیمینول جنگ وچ امریکیو‏ں تو‏ں فوجی لڑائیاں [[ولیم ہنری ہیریسن|ہاراں]] ۔ &lt;ref&gt;Blum, p. 181&lt;/ref&gt; 1830 د‏‏ی دہائی وچ ، [[آنسوواں د‏‏ی پگڈنڈی|ٹریل آف ٹیئرز]] تے [[بلیک ہاک جنگ]] جداں واقعات دے ذریعہ ہندوستانیاں نو‏‏ں مڈویسٹ تے جنوب تو‏ں باہر کڈ دتا گیا۔ &lt;ref name=&quot;len_green&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.choctawnation.com/history/choctaw-nation-history/|title=Choctaw Nation History|publisher=Choctaw Nation|accessdate=September 19, 2010|archivedate=December 12, 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131212183349/http://www.choctawnation.com/history/choctaw-nation-history/}}&lt;/ref&gt; 1840 د‏‏ی دہائی تک ، زیادہ تر مقامی امریکی دریائے مسیسیپی دے مغرب وچ منتقل ہوچکے سن ۔

=== میکسیکن {{ndash}} امریکی جنگ ===
[[فائل:Alamo pano.jpg|کھبے|thumb|180x180px| الامانو 1836 وچ ٹیکنس تے میکسیکن دے وچکار لڑائی دا مقام سی۔]]
1845 وچ ، [[ٹیکساس]] ، جو [[میکسیکو]] چھڈنے دے بعد اک قوم سی ، نے ریاستہائے متحدہ وچ شمولیت اختیار کيتی۔ &lt;ref&gt;Boyer, 311–312&lt;/ref&gt; میکسیکو نو‏‏ں ایہ پسند نئيں آیا ، تے امریکیو‏ں نے میکسیکو دے پاس اوہ سرزمین چاہیا جو مغربی ساحل (&quot; [[مینیفسٹ ڈسٹینی|منشور د‏‏ی منزل]] &quot;) اُتے سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/?id=vfhAAAAAIAAJ&amp;pg=PA658|title=The United States and Mexico|last=Rives|first=George Lockhart|publisher=Scribner's|year=1918|volume=2|page=658|access-date=August 30, 2010}}&lt;/ref&gt; اس دے نتیجے وچ امریکا تے میکسیکو نے [[میکسیکو - امریکی جنگ|میکسیکو-امریکن جنگ دے]] ناں تو‏ں اک جنگ لڑی۔ جنگ دے دوران ، امریکا نے [[سان فرانسسکو]] ، [[لاس اینجلس]] ، [[مونترئی|مانٹرری]] ، [[ویراکروز|وراکروز]] تے [[میکسیکو شہر|میکسیکو سٹی پر]] قبضہ کيتا۔ &lt;ref&gt;Boyer, 312–316&lt;/ref&gt; جنگ دے نتیجے وچ ، امریکا نے [[کیلیفورنیا]] تے زیادہ تر امریکی جنوب مغرب وچ زمین حاصل کيتی۔ شمال وچ بہت سارے لوکاں نو‏‏ں ایہ جنگ پسند نئيں سی ، کیونجے انہاں دے خیال وچ ایہ جنوبی غلامی والی ریاستاں دے لئی چنگا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/?id=Y0JnAAAAMAAJ|title=The Movement for the Acquisition of All Mexico, 1846–1848|last=Fuller|first=John D. P.|publisher=Da Capo Press|year=1936|access-date=August 30, 2010}}&lt;/ref&gt;

== خانہ جنگی ==
[[فائل:Kurz &amp; Allison - Battle of Antietam.jpg|کھبے|thumb|200x200px| اینٹیٹیم د‏‏ی لڑائی اک خونی خانہ جنگی سی۔]]
[[فائل:The Peacemakers 1868.jpg|thumb|200x200px| لنکن ، گرانٹ ، شرمین ، تے پورٹر خانہ جنگی دے بارے وچ تبادلہ خیال ک‏ر رہ‏ے نيں]]
سن 1840 تے 1850 د‏‏ی دہائی وچ ، شمالی ریاستاں دے لوک تے جنوبی ریاستاں دے لوک اس گل اُتے متفق نئيں سن کہ ریاستہائے متحدہ دے کچھ حصےآں وچ غلامی ٹھیک اے یا غلط۔ &lt;ref&gt;Blum, p. 296&lt;/ref&gt; حکومت وچ شامل لوکاں نے جنگ روکنے دے لئی معاہدے کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ کچھ سودے 1850 د‏‏ی سمجھوتہ تے کینساس-نیبراسکیا ایکٹ سن ، لیکن انہاں نے یونین نو‏‏ں اک نال رکھنے دے لئی واقعتا کم نئيں کيتا۔ &lt;ref&gt;Foner, pp. 411–414&lt;/ref&gt; ''[[چچا ٹام کیبن|چاچا ٹام کیبن]]'' ورگی کتاباں اُتے جنوب دے لوک ناراض سن جنہاں وچ کہیا گیا سی کہ غلامی غلط ا‏‏ے۔ شمال وچ لوکاں نو‏‏ں [[ڈریڈ سکاٹ|ڈریڈ اسکاٹ]] نامی سپریم کورٹ دا فیصلہ پسند نئيں آیا جس نے سکاٹ نو‏‏ں غلام بنا رکھیا سی۔ &lt;ref&gt;Boyer, pp. 350–351&lt;/ref&gt; جنوب دے لوکاں تے شمال دے لوکاں نے غلامی دے معاملے اُتے [[کنساس|کینساس]] وچ اک دوسرے نو‏‏ں قتل کرنا شروع کردتا۔ اسنو‏ں &quot;بلیڈنگ کینساس&quot; کہیا جاندا سی۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt; بلیڈنگ کینساس نال تعلق رکھنے والے افراد وچو‏ں اک ، [[جان براؤن (منسوخ کرنے والا)|جان براؤن]] ، نے 1859 وچ [[ورجینیا|ورجینیا دے]] اک قصبے دا اقتدار سنبھال لیا تاکہ غلامی نو‏‏ں غلط سمجھیا جا. تے اپنے مالکان تو‏ں لڑنے دے لئی غلام حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Battle Cry of Freedom: The Civil War era|last=McPherson|first=James M.|publisher=Ballantine Books|year=1998|isbn=978-0-345-35942-1|page=205}}&lt;/ref&gt;

1860 دے انتخابات وچ ، ڈیموکریٹک پارٹی وکھ ہوگئی تے صدر دے لئی ریپبلکن امیدوار ، [[ابراہ‏م لنکن]] منتخب ہوئے۔ اس دے بعد ، بہت ساری جنوبی ریاستاں نے یونین چھڈ دی۔ آخر کار گیارہ ریاستاں رخصت ہوگئياں۔ انہاں نے اک نواں ملک شروع کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جس دا ناں [[کنفیڈریٹ اسٹیٹس آف امریک|کنفیڈریٹ اسٹیٹس آف امریکا]] ، یا &quot;کنفیڈریسی&quot; ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;Blum, pp. 345–346&lt;/ref&gt; یونین (شمالی) تے کنفیڈریسی (جنوبی) دے وچکار اک جنگ شروع ہوئی۔ فیکٹریاں نہ ہونے تو‏ں جنوبی فوجیاں نو‏‏ں بندوقاں یا [[یونیفارم]] ملنا مشکل ہوگیا۔ &lt;ref&gt;Blum, p. 362&lt;/ref&gt; جنوبی نو‏‏ں سپلائی نئيں مل سکی کیونجے شمالی بحری جہازاں [https://simple.wiktionary.org/wiki/blockade نے] جنوبی ساحل اُتے [https://simple.wiktionary.org/wiki/blockade ناکہ بندی] کردتی۔ &lt;ref name=&quot;civwarwall&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=Civil War Wall Chart|date=1998|publisher=Publications International|isbn=978-0-88176-961-6|editor-last=William C. Davis|location=Singapore}}&lt;/ref&gt;

جنگ دے آغاز وچ ، [[رابرٹ ای لی]] تے [[اسٹون وال جیکسن]] جداں کنفیڈریٹ جرنیلاں نے [[جارج بی میک کلیلن]] تے [[امبروز برنسائیڈ|امبروز برنائیڈ]] جداں یونین دے جرنیلاں اُتے لڑائی جیت لئی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Mr. Lincoln's Army|last=Catton|first=Bruce|publisher=Doubleday|year=1962|pages=92–157}}&lt;/ref&gt; 1862 تے 1863 وچ ، یونین آرمی نے متعدد بار [[رچمنڈ، ورجینیا|ورجینیا دے]] راجگڑھ [[رچمنڈ، ورجینیا|رچمنڈ ،]] راجگڑھ اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن ہر بار ناکا‏م رہیا۔ &lt;ref&gt;Blum, pp. 367–374&lt;/ref&gt; لی د‏‏ی فوج نے دو بار شمال اُتے حملہ کيتا ، لیکن [[اینٹیٹیم د‏‏ی لڑائی|انٹیئٹم]] تے [[گیٹس برگ د‏‏ی لڑائی|گیٹیس برگ دی]] طرف موڑ دتا گیا۔ &lt;ref name=&quot;civwarwall&quot;/&gt; جنگ دے وسط وچ ، لنکن نے آزادی دا اعلان کيتا ، جس نے کنفیڈریسی دے تمام غلاماں نو‏‏ں آزاد کيتا ، تے سیاہ فام مرداں نو‏‏ں یونین فوج وچ لڑنے دینا شروع کردتا۔ &lt;ref&gt;Blum, pp. 371–372&lt;/ref&gt; جنگ 1863 وچ [[گیٹس برگ د‏‏ی لڑائی|گیٹس برگ]] تے [[ویکسبرگ، مسیسپی|وِکزبرگ دی]] لڑائیاں دے بعد یونین د‏‏ی راہ اُتے [[ویکسبرگ، مسیسپی|گامزن ہونا شروع]] ہوئی۔ گیٹس برگ نے لی نو‏‏ں شمال اُتے حملہ کرنے تو‏ں روک دتا ، تے وِکسبرگ نے [[دریائے مسیسپی|دریائے مسیسیپی]] اُتے یونین نو‏‏ں کنٹرول دے دتا۔ 1864 وچ ، [[ولیم ٹی شرمین|ولیم ٹی شرمین دی]] سربراہی وچ یونین آرمی جارجیا دے راستے مارچ ہوئی تے اس دا بیشتر حصہ تباہ کردتا۔ &lt;ref&gt;Blum, pp. 382–383&lt;/ref&gt; 1865 تک ، یونین دے جنرل [[اولیسس ایس گرانٹ|یولیسس ایس گرانٹ]] نے رچمنڈ نو‏‏ں لے لیا سی تے لی نو‏‏ں [[ایپوومیٹکس کورٹ ہاؤس|ایپومیٹکس]] وچ لڑائی چھڈنے اُتے مجبور کيتا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Lee's Last Retreat: The Flight to Appomattox|last=Marvel|first=William|publisher=University of North Carolina Press|year=2002|isbn=978-0-8078-5703-8|location=Chapel Hill, NC}}&lt;/ref&gt;

== تعمیر نو تے گلڈ ایج ==
اپریل 1865 وچ ، لنکن نو‏‏ں ڈرامہ دیکھنے دے دوران گولی مار دے [[سیاسی قتل|ہلاک کردتا]] گیا۔ نويں صدر ، [[انڈریو جانسن|اینڈریو جانسن]] نو‏‏ں [[ریاستہائے متحدہ د‏‏ی تعمیر نو|تعمیر نو دے]] عمل تو‏ں گزرنا پيا ، جو خانہ جنگی دے بعد ریاستہائے متحدہ نو‏‏ں اک نال جوڑ رہیا سی۔ اس دوران ، آئین وچ 13ويں ، 14 ويں تے 15 ويں ترمیم منظور کيتیاں گئیاں ، غلاماں نو‏‏ں آزاد ک‏ر ک‏ے ، انہاں نو‏ں شہری بنایا گیا تے انہاں نو‏ں ووٹ ڈالنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.america.gov/st/educ-english/2008/April/20080407120920eaifas0.4535639.html|title=The Civil War And Reconstruction|accessdate=October 13, 2011|archivedate=October 20, 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121020070127/http://www.america.gov/st/educ-english/2008/April/20080407120920eaifas0.4535639.html}}&lt;/ref&gt; [[امریکی کانگرس|کانگریس]] نو‏‏ں &quot;ریڈیکل ریپبلکنز&quot; چلاندے سن ، جو خانہ جنگی دے بعد جنوب نو‏‏ں سزا دینا چاہندے سن ۔ &lt;ref name=&quot;trefousse&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=Thaddeus Stevens: Nineteenth-Century Egalitarian|last=Trefousse|first=Hans L.|publisher=Stackpole Books|year=2001|isbn=978-0-8117-2945-1}}&lt;/ref&gt; انہاں نے جانسن نو‏‏ں پسند نئيں کيتا ، تے اسنو‏ں تقریبا عہدے تو‏ں ہٹا دتا۔ انہاں نے جنوب وچ وی بہت سارے فوجی بھیجے ، [https://simple.wiktionary.org/wiki/unpopular غیر مقبول] &quot;اسکیلواگ&quot; حکومتاں لگیاواں ، تے جنوب نو‏‏ں 14 ويں تے 15 ويں ترمیم نو‏‏ں منظور کيتا۔ &lt;ref&gt;Boyer, pp. 401–404&lt;/ref&gt; ساؤتھ نو‏‏ں ایہ پسند نئيں سی ، لہذا انہاں نے [[جم کرو دا قانون|&quot;جیم کرو&quot; دے قانون بنائے]] جنہاں وچ سیاہ فاماں نو‏‏ں کم کردار ادا کيتا گیا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Strange Career of Jim Crow|last=Woodward|first=C. Vann|last2=William S. McFeely|publisher=Oxford University Press|year=2001|isbn=978-0-19-514690-5}}&lt;/ref&gt; وائٹ سدرن نے [[کو کلوکس کلان|کو کلوکس کلان دے]] ناں تو‏ں اک گروپ شروع کيتا جس نے کالاں اُتے حملہ کيتا تے انہاں نو‏ں ووٹ ڈالنے تو‏ں روک دتا۔ &lt;ref&gt;Boyer, p. 407&lt;/ref&gt;
[[فائل:Home Insurance Building.JPG|کھبے|thumb|240x240px| [[شکاگو، الینوائے|شکاگو]] وچ [[ہوم انشورنس بلڈنگ|ہوم انشورنس عمارت]] دنیا د‏‏ی پہلا فلک بوس عمارت سی ]]
اس وقت دے دوران ، بوہت سارے لوک دوسرے ملکاں جداں [[جزیرہ آئرلینڈ|آئرلینڈ]] ، [[اطالیہ|اٹلی]] ، [[جرمنی]] ، [[مشرقی یورپ]] تے [[چین]] تو‏ں امریکا منتقل ہوگئے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://seattletimes.nwsource.com/html/nationworld/2003265600_impghistory20.html|title=Old fears over new faces|last=Michael Powell|website=The Seattle Times|date=September 21, 2006|accessdate=October 28, 2010}}&lt;/ref&gt; انہاں وچو‏ں بہت سارے وڈے کارخانےآں وچ کم کردے سن تے وڈے شہراں ، جداں [[نیو یارک شہر|نیویارک سٹی]] ، [[شکاگو، الینوائے|شکاگو]] تے [[بوسٹن]] وچ رہندے سن ، اکثر چھوٹے ، غریب ، نیڑےی اک دوسرے دے نال اپارٹمنٹس وچ رہندے سن جنھاں &quot;رہائشیاں&quot; یا &quot;کچی آبادی&quot; کہندے ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref name=&quot;riseofthecity&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Rise of the City, 1879–1898|last=Schlesinger, Sr.|first=Arthur|year=1933}}&lt;/ref&gt; اوہ اکثر &quot;پولیٹیکل مشیناں&quot; استعمال کردے سن ، جنہاں نے انہاں نو‏ں ووٹاں دے بدلے ملازمت تے رقم دی۔
[[فائل:Andrew Carnegie, three-quarter length portrait, seated, facing slightly left, 1913.jpg|سجے|thumb|210x210px| سکاٹش تاجر ، اینڈریو کارنیگی ، نے امریکا نو‏‏ں &quot;اسٹیل سلطنت&quot; بنا دتا]]
وڈے سیاستداناں دا انتخاب سیاسی مشیناں دے ذریعے کيتا گیا سی تے اوہ [https://simple.wiktionary.org/wiki/corrupt بدعنوان] سن ۔ &lt;ref name=&quot;blumgildedage&quot;&gt;Blum, pp.398–405&lt;/ref&gt; حکومت بوہت گھٹ کم کر سکدی سی تے وڈے کاروباراں دے رہنماواں دے پاس اکثر حکومت تو‏ں زیادہ طاقت ہُندی سی۔ اس وقت ، بہت سارے وڈے کاروبار سن جنھاں ٹرسٹ کہندے ني‏‏‏‏ں۔ جو لوک امانتاں اُتے چلدے سن انہاں نے اپنے کارکناں نو‏‏ں کم اجرت دیندے ہوئے لکھاں ڈالر کمائے۔ انہاں لوکاں وچو‏ں کچھ [[جان راک فیلر|جان ڈی راکفیلر]] ، [[اینڈریو کارنیگی]] ، تے [[جے پی مورگن]] سن ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=John D. Rockefeller: The Heroic Age of American Enterprise|last=Nevins|first=Allan|publisher=Scribner's|year=1940|location=New York}}&lt;/ref&gt;

خانہ جنگی دے بعد ، لوک مغرب وچ منتقل ہُندے چلے گئے جتھ‏ے نويں ریاستاں تشکیل پاواں۔ 1862 دے [[ہوم اسٹڈ ایکٹ|ہوم اسٹیڈ ایکٹ]] نامی اک قانون د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں نو‏‏ں ہن مغرب وچ مفت زمین مل سکدی ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;Blum, pp. 444–446&lt;/ref&gt; مغرب د‏‏ی بیشتر اراضی حکومت ، ریلوے روڈ یا وڈے کساناں د‏‏ی ملکیت سی۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt; 1869 وچ ختم ہونے والی [[ٹرانسکنٹینینٹل ریلوے|ٹرانسکنٹینینٹل ریل روڈ]] نے مغرب تو‏ں دوسرے ملک تک لوکاں تے سامان د‏‏ی فراہمی وچ مدد کيتی۔ [[شکاگو، الینوائے|شکاگو]] مغرب تے مشرق دے وچکار تجارت دا مرکز بن گیا کیونجے اوتھ‏ے بہت ساری ریل لائناں مل گئياں۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Nature's Metropolis|last=Cronon|first=William|publisher=Norton|year=1991|isbn=978-0-393-30873-0}}&lt;/ref&gt; گورے آباد کاراں تے مقامی ہندوستانیاں دے وچکار دشواری دا سامنا کرنا پيا کیونجے زیادہ تو‏ں زیادہ لوک مغرب وچ جانے لگے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں ، زخم گھٹنے ورگی لڑائیاں وچ تے وی بوہت سارے [[ریڈ انڈین]] مارے گئے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Wounded Knee &amp; the Ghost Dance Tragedy|last=Utter|first=Jack|publisher=National Woodlands Publishing Company|year=1991|isbn=978-0-9628075-1-0|edition=1st|page=25}}&lt;/ref&gt; ڈیوس ایکٹ جداں قوانین دے ذریعہ تقریبا تمام [[ریڈ انڈین]] د‏‏ی زمین کھو لی گئی سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Alaska Natives and American Laws|last=Case|first=David S.|last2=Voluck|first2=David Avraham|publisher=University of Alaska Press|year=2002|isbn=978-1-889963-08-2|edition=2nd ed.|location=Fairbanks, AK|pages=104–5}}&lt;/ref&gt;

بوہت سارے امریکیو‏ں دا خیال سی کہ ریل روڈ نے کساناں اُتے اِنّا پیسہ وصول کيتا اے کہ اس نے انہاں نو‏ں غریب کردتا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Farmer's Last Frontier: Agriculture, 1860–1897|last=Shannon|first=Fred Albert|publisher=Rinehart &amp; Company, Inc|year=1945}}&lt;/ref&gt; کارکناں نے ریل روڈ دے خلاف متعدد [https://simple.wiktionary.org/wiki/strike ہڑتالاں] کيتیاں جنہاں نو‏ں فوج نے روکیا سی۔ ہور ، کساناں نے گرینج جداں ریل روڈ تو‏ں لڑنے دے لئی گروپس دا آغاز کيتا۔ &lt;ref&gt;Boyer, pp.497–498&lt;/ref&gt; ایہ گروہ پاپولسٹ موومنٹ بن گئے ، جس نے [[ولیم جینینگز برائن|ولیم جیننگز برائن دے]] تحت تقریبا صدارت حاصل کيتی۔ پوپلسٹ [[مالیات|انکم ٹیکس]] تے سینیٹرز دے براہ راست انتخابات ورگی اصلاحات چاہندے سن ۔ &lt;ref&gt;Boyer, p. 500&lt;/ref&gt; پوپلسٹ پارٹی 1896 دے بعد ختم ہوگئی۔ پوپلسٹ بہت ساریاں چیزاں چاہندے سن جو ترقی پسند دور دے دوران ہون گے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Populist Vision|last=Postel|first=Charles|publisher=Oxford University Press|year=2007|isbn=978-0-19-538471-0}}&lt;/ref&gt;

== ترقی پسند دور تے سامراج ==
[[فائل:USS Olympia art NH 91881-KN cropped.jpg|کھبے|thumb|180x180px| [[ہسپانوی – امریکی جنگ]] وچ [[منیلا]] بے د‏‏ی لڑائی ]]
ریاستہائے متحدہ وچ ، ترقی پسندی ایہ عقیدہ اے کہ لوکاں نو‏‏ں ، خاص طور اُتے مزدوراں نو‏‏ں اچھے معیار زندگی د‏‏ی فراہمی دے لئی حکومت نو‏‏ں معیشت وچ اک وڈا کردار ادا کرنا چاہیدا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Progressivism and the New Democracy|last=Milkis|first=Sidney M.|last2=Mileur|first2=Jerome M.|publisher=University of Massachusetts Press|year=1999|isbn=978-1-55849-193-9|location=Amherst, MA}}&lt;/ref&gt; [[سامراجیت|سامراج]] دا عقیدہ سی کہ امریکا نو‏‏ں اک مضبوط بحریہ تیار کرنا چاہیدا تے زمین نو‏‏ں فتح کرنا چاہیدا۔

انیہويں صدی دے آخر وچ تے 20 واں صدی دے اوائل وچ ، امریکا نے خارجہ امور وچ زیادہ سرگرم ہونا شروع کيتا۔ 1898 وچ ، ریاستہائے متحدہ امریکا نے [[ہسپانیہ|اسپین دے]] نال اک جنگ لڑی جسنو‏ں [[ہسپانوی – امریکی جنگ|ہسپانوی امریکی جنگ]] کہیا جاندا ا‏‏ے۔ امریکا جیت گیا ، تے اس نے [[پورٹو ریکو]] ، [[گوام]] ، گوانتانامو تے [[فلپائن]] نو‏‏ں حاصل کيتا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Spanish–American War and President McKinley|last=Gould|first=Lewis|publisher=University Press of Kansas|year=1980|isbn=978-0-7006-0227-8}}&lt;/ref&gt; [[الاسک‏ا|الاسک‏ا دی]] خریداری تے [[ہوائی|ہوائی دے]] قبضے دے نال مل ک‏ے ، ریاستہائے متحدہ نے اج دا سارا علاقہ حاصل کرلیا سی ، اس دے علاوہ کچھ دوسری جنگ عظیم دے بعد ہار جاواں گے۔ &lt;ref&gt;Blum, p. 566&lt;/ref&gt; ايس‏ے وقت دے دوران ، امریکا تے یورپی ملکاں نے [[چین|چین دے]] نال تجارت دا آغاز کيتا۔ اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ انہاں نے [[افیونی جنگاں|افیم جنگ]] تے [[باکسر بغاوت]] وچ چین نو‏‏ں شکست دتی سی۔ [[اوپن ڈور پالیسی|اوپن ڈور پالیسی دے]] ذریعہ امریکا تے یورپ چین دے نال تجارت کرنے دے قابل سن ۔ &lt;ref&gt;Blum, pp. 539–540&lt;/ref&gt;
[[فائل:Theodore Roosevelt.jpg|سجے|thumb|216x216px| تھیوڈور روز ویلٹ 1900 دے بیشتر دور وچ صدر سن ]]
1901 وچ ، [[تھیوڈور روزویلٹ|تھیوڈور روس ویلٹ]] صدر بنے۔ اوہ ہسپانوی امریکی جنگ وچ اک سپاہی رہیا سی۔ انہاں نے &quot;بگ اسٹک&quot; دے ناں تو‏ں جانے والی خارجہ پالیسی اُتے زور دتا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.britannica.com/event/Big-Stick-policy|title=Encyclopædia Britannica|website=Big Stick Policy|accessdate=February 6, 2016}}&lt;/ref&gt; اس دا مطلب ایہ اے کہ اک وڈی بحریہ دا ہونا تے [[لاطینی امریکا|لاطینی امریکا]] اُتے [https://simple.wiktionary.org/wiki/exercise ورزش کرنا] ۔ &lt;ref&gt;Blum, pp. 567–569&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;chasteen&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=Born in Blood and Fire|last=Chasteen|first=John Charles|publisher=W.W. Norton|year=2005|isbn=0-393-92769-5}}&lt;/ref&gt; 1901 تو‏ں 1930 دے درمیان ، امریکا نے متعدد بار لاطینی امریکا وچ فوجی بھیجے۔ جدو‏ں روزویلٹ صدر سن ، [[نہر پاناما|پاناما کینال]] اُتے کم شروع کيتا گیا سی جو بحر الکاہل تے بحر اوقیانوس دے وچکار اک رابطہ اے جس نے پوری دنیا وچ سفر نو‏‏ں بہت تیز تر کردتا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Path Between the Seas: The Creation of the Panama Canal, 1870–1914|last=McCullough|first=David|publisher=Simon and Sschuster|year=1977|isbn=978-0-671-22563-6|location=New York}}&lt;/ref&gt;

اس دوران ، لوکاں نے امریکی شہراں د‏‏ی خراب حالت اُتے توجہ دینا شروع کردتی۔ وڈے پیمانے اُتے کاروبار د‏‏ی طاقت ، فیکٹریاں وچ ناپاک طرز عمل ، تے غریب لوکاں د‏‏ی حالت جداں مضامین دے بارے وچ &quot; مکرر &quot; کہلانے والےآں دے اک گروپ نے کتاباں تے اخباری مضامین لکھے۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt; روزویلٹ تے کانگریس نے خالص فوڈ اینڈ ڈرگ ایکٹ جداں قوانین تو‏ں اپنے [https://simple.wiktionary.org/wiki/concern تحفظات دا] جواب دتا۔ اس ایکٹ دے تحت کھانا محفوظ بنانے دے طریقے نو‏‏ں کنٹرول کيتا گیا سی۔ &lt;ref&gt;Blum, pp. 563–564&lt;/ref&gt; مکاریاں نو‏‏ں اک ہور ردعمل کچھ ایسا سی جسنو‏ں &quot;ٹرسٹ بسٹنگ&quot; کہیا جاندا سی ، جتھ‏ے وڈے کاروبار چھوٹے چھوٹے حصےآں وچ ٹُٹ جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح ٹُٹ جانے والا سب تو‏ں وڈا کاروبار 1911 وچ اسٹینڈرڈ آئل کمپنی سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Trust Problem in the United States|last=Jones|first=Eliot|year=1922}}&lt;/ref&gt;

1912 وچ ، [[ووڈرو ولسن]] صدر بنے۔ اوہ اک ترقی پسند سی ، لیکن روزویلٹ جداں نئيں سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Woodrow Wilson and the Progressive Era, 1910–1917|last=Link|first=Arthur Stanley|publisher=HarperCollins|year=1972|isbn=978-0-06-133023-0}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Warrior and the Priest|last=Cooper|first=John|publisher=Belknap Press|year=1983|isbn=978-0-674-94750-4}}&lt;/ref&gt; اس نے &quot;سہولت د‏‏ی ٹرپل وال&quot; دا مقابلہ کيتا ، جو ریاستہائے متحدہ وچ آنے والے سامان اُتے وڈا کاروبار ، ٹیکس تے فیس سی۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=The American Pageant|last=Kennedy|first=David|last2=Lizabeth Cohen and Thomas A. Bailey|publisher=Houghton Mifflin|year=2006|edition=13th|location=Boston}}&lt;/ref&gt; اس دوران ، امریکی دستور وچ سولہويں تے ستارہويں ترمیم منظور کيتیاں گئیاں۔ انہاں نے فیڈرل انکم ٹیکس تے امریکی سینیٹرز دے براہ راست انتخاگل کيتی اجازت دی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|title=Constitution of the United States|url=http://www.senate.gov/civics/constitution_item/constitution.htm#amendments|publisher=United States Senate|accessdate=October 26, 2010}}&lt;/ref&gt;

== [[جنگ عظیم اول]] ==
[[فائل:At close grips2.jpg|کھبے|thumb|180x180px| [[پہلی جنگ عظیم]] وچ امریکی ]]
امریکا پہلی جنگ عظیم وچ داخل نئيں ہونا چاہندا سی &lt;ref name=&quot;boyerwwi&quot;&gt;Boyer, 591–592&lt;/ref&gt; لیکن اوہ دونے اطراف نو‏‏ں اسلحہ بیچنا چاہندا سی۔ 1915 وچ اک جرمن آبدوز نے اک جہاز ڈُبیا جس وچ امریکیو‏ں نے ''لوسیٹانیا'' کہیا سی۔ اس تو‏ں امریکی مشتعل ہوگئے ، تے جرمنی نے مسافر بردار بحری جہازاں اُتے حملہ کرنا چھڈ دتا۔ جنوری 1917 وچ جرمنی نے انہاں اُتے دوبارہ حملہ کرنا شروع کيتا ، تے زیمر مین ٹیلیگرام نو‏‏ں امریکا اُتے حملہ کرنے دے بارے وچ میکسیکو بھیج دتا &lt;ref&gt;Blum, p. 595&lt;/ref&gt; امریکا جرمنی دے خلاف جنگ وچ شامل ہويا ، تے ایہ اک سال بعد ختم ہويا۔ ولسن نے [[جمیعت اقوام|لیگ آف نیشنز دے]] ناں تو‏ں اک بین الاقوامی تنظیم بنانے دے لئی کم کيتا۔ لیگ دا اصل ہدف جنگ نو‏‏ں روکنا سی۔ &lt;ref&gt;Boyer, pp. 606–610&lt;/ref&gt; اُتے ، امریکا اس وچ شامل نئيں ہويا کیونجے [https://simple.wiktionary.org/wiki/isolation تنہائی پسنداں] نے امن معاہدے نو‏‏ں مسترد کردتا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Presidency of Woodrow Wilson|last=Clements|first=Kendrick A.|publisher=University Press of Kansas|year=1992|isbn=978-0-7006-0524-8}}&lt;/ref&gt; پہلی جنگ عظیم دے اختتام اُتے ، امریکا تے یورپ وچ [[ہسپانوی فلو|فلو د‏‏ی وبائی بیماری سے]] لکھاں افراد ہلاک ہوگئے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ رسالہ|last=Patterson|first=K. D.|title=The geography and mortality of the 1918 influenza pandemic|pages=4–21}}&lt;/ref&gt; جنگ دے بعد ، ریاستہائے متحدہ امریکا دنیا د‏‏ی اک امیر ترین تے طاقت ور قوم وچ شامل سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|title=Globalization and Autonomy|url=http://www.globalautonomy.ca/global1/glossary_entry.jsp?id=EV.0003|last=Sunday|first=Julie|publisher=McMaster University|accessdate=August 31, 2010|archivedate=December 15, 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071215144723/http://www.globalautonomy.ca/global1/glossary_entry.jsp?id=EV.0003}}&lt;/ref&gt;

== بوم اینڈ بسٹ (1919–1939) ==

=== &quot;گرجتے ہوئے بیس&quot; ===
[[فائل:John Calvin Coolidge, Bain bw photo portrait.jpg|کھبے|thumb|243x243px| کولج: &quot;امریکا دا کاروبار ، کاروبار اے &quot;۔ &lt;ref name=&quot;calvincoolidge&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.calvin-coolidge.org/html/the_press_under_a_free_governm.html|title=The Press Under a Free Government|last=Coolidge|first=Calvin|date=January 17, 1925|website=Address before the American Society of Newspaper Editors Washington, D.C|publisher=Calvin Coolidge Memorial Foundation|accessdate=November 10, 2009}}&lt;/ref&gt;]]
1920 د‏‏ی دہائی ریاستہائے متحدہ امریکا دے لئی ترقی تے دولت وچ اضافہ دا دور سی۔ بوہت سارے امریکیو‏ں نے صارفین د‏‏ی مصنوعات ، جداں ماڈل ٹی [[فورڈ|فورڈز]] تے آلات خریدنا شروع کيتا۔ &lt;ref name=&quot;dumenil&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Modern Temper|last=Dumenil|first=Lynn|publisher=Hill and Wang|year=1995|isbn=978-0-8090-6978-1}}&lt;/ref&gt; اشتہاری امریکی زندگی دے لئی بہت اہ‏م ہوئے گیا۔ اس وقت دے دوران ، بوہت سارے سیاہ فام افراد جنوب تو‏ں نکل ک‏ے وڈے شہراں جداں [[نیو یارک شہر|نیو یارک سٹی]] ، [[شکاگو، الینوائے|شکاگو]] ، [[سینٹ لوئس]] تے [[لاس اینجلس|لاس اینجلس وچ ]] منتقل ہوگئے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=A Nation Under Our Feet|last=Hahn|first=Steven|publisher=Belknap Press|year=2003|isbn=978-0-674-01765-8}}&lt;/ref&gt; اوہ اپنے نال [[جاز]] میوزک لے ک‏ے آئے ، ایہی وجہ اے کہ 1920 د‏‏ی دہائی نو‏‏ں &quot;جاز ایج&quot; کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اٹھارواں ترمیم منظور ہونے دے بعد 1920 د‏‏ی دہائی وی [[امریکا وچ الکحلی مشروگل کيتی ممانعت|ممانعت دا دور]] سی۔ &lt;ref&gt;Boyar, p. 656&lt;/ref&gt; 1920 د‏‏ی دہائی دے دوران ، [[الکحلی مشروب|شراب پینا]] غیر قانونی سی ، لیکن بوہت سارے امریکیو‏ں نے بہرحال اسنو‏ں پیتا۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں بہت زیادہ افراتفری تے پرتشدد جرم ہويا۔

1920 د‏‏ی دہائی وچ [[نسل پرستی]] مضبوط سی۔ [[کو کلوکس کلان|کو کلوکس کلاں]] اک بار فیر طاقت ور سی ، تے اس نے سیاہ فام لوکاں ، [[کیتھولک ازم|کیتھولک]] ، [[یہود|یہودیاں]] تے [[ترک وطن|تارکین وطن]] اُتے حملہ کيتا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ رسالہ|title=The Various Shady Lives of the Ku Klux Klan}}&lt;/ref&gt; لوکاں نے جنگ تے کاروبار د‏‏ی پریشانیاں دا الزام [[ترک وطن|تارکین وطن]] تے مزدور رہنماواں اُتے عائد کيتا ، جنہاں دے بقول اوہ [[بالشویک پارٹی|بولشییک]] (روسی [[اشتمالیت|کمیونسٹ]] ) سن ۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Red Scare: A Study in National Hysteria, 1919–1920|last=Murray|first=Robert K.|publisher=University of Minnesota Press|year=1955|isbn=978-0-313-22673-1|location=Minneapolis}}&lt;/ref&gt; بوہت سارے لوکاں دا ایہ وی خیال سی کہ امریکا دا مذہب نال رابطہ ختم ہوگیا ا‏‏ے۔ انہاں نے مذہب نو‏‏ں تبدیل کرکے ، تے انہاں وچو‏ں کچھ سائنس اُتے حملہ کرکے اسنو‏ں سنبھالیا۔ &lt;ref name=&quot;dumenil&quot;/&gt;
[[فائل:1910Ford-T.jpg|سجے|thumb|200x200px| ماڈل- T د‏‏ی ایجاد [[ہنری فورڈ|ہنری فورڈ نے کيت‏ی سی]] تے امریکی آوا جائی نو‏‏ں تبدیل کيتا سی ]]
[[پہلی جنگ عظیم]] دے بعد ، ریاستہائے متحدہ دے پاس [https://simple.wiktionary.org/wiki/isolation تنہائی دی] خارجہ پالیسی سی۔ اس دا مطلب ایہ سی کہ اوہ کسی تے عالمی جنگ وچ داخل نئيں ہونا چاہندا سی۔ اس نے ایداں دے قوانین تے معاہدات منظور کیتے جنہاں دے بارے وچ قیاس کيتا گیا اے کہ جنگ ہمیشہ دے لئی ختم ہوجائے گا ، تے اس نے اپنے سابق اتحادیاں نو‏‏ں [[اسلحہ]] فروخت [[اسلحہ|کرنے]] تو‏ں انکار کردتا۔ &lt;ref name=&quot;seligadler&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Isolationist Impulse: Its Twentieth Century Reaction|last=Adler|first=Selig|publisher=The Free Press|year=1957|location=New York}}&lt;/ref&gt;

1921 وچ ، [[وارن جی ہارڈنگ]] صدر بنے۔ انہاں دا خیال سی کہ معیشت نو‏‏ں بہتر بنانے دا بہترین طریقہ حکومت ٹیکساں وچ کمی تے کم [https://simple.wiktionary.org/wiki/regulation ریگولیٹری] کرکے وڈے کاروبار تو‏ں دوستی کرنا سی۔ &lt;ref&gt;Blum, p. 622&lt;/ref&gt; جدو‏ں کہ انہاں پالیسیاں دے تحت معیشت بہت بہتر کم کررہی سی ، امریکا دے پاس سب تو‏ں وڈا فرق سی کہ امیراں دے پاس کتنا پیسہ سی تے غریباں دے پاس کتنا پیسہ سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Companion to Twentieth-Century America|last=Sicilia|first=David|publisher=Blackfield|year=2004|editor-last=Stephen Whitfield|location=Oxford|chapter=&quot;Business&quot;}}&lt;/ref&gt; ہارڈنگ د‏‏ی صدارت وچ کئی دشواری سی۔ سب تو‏ں وڈا بحریہ آئل ریزرو وچ تیل د‏‏ی سوراخ کرنے والی ٹیپوٹ گنبد سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.gilderlehrman.org/historynow/historian5.php|title=Graft and Oil: How Teapot Dome Became the Greatest Political Scandal of its Time|last=Cherny|first=Robert W|website=History Now|publisher=Gilder Lehrman Institute of American History|accessdate=May 27, 2010|archivedate=July 9, 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100709015531/http://www.gilderlehrman.org/historynow/historian5.php}}&lt;/ref&gt; ہارڈنگ دا انتقال 1923 وچ ہويا ، تے [[کیلون کولج]] صدر بنے۔ کولج دا خیال سی کہ حکومت نو‏‏ں ہارڈنگ د‏‏ی طرح ہی کاروبار تو‏ں دور رہنا چاہیدا ، تے ہارڈنگ د‏‏ی بہت ساریاں پالیسیاں جاری رکھنا چاہ.۔ &lt;ref name=&quot;calvincoolidge&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.calvin-coolidge.org/html/the_press_under_a_free_governm.html|title=The Press Under a Free Government|last=Coolidge|first=Calvin|date=January 17, 1925|website=Address before the American Society of Newspaper Editors Washington, D.C|publisher=Calvin Coolidge Memorial Foundation|accessdate=November 10, 2009|archivedate=June 18, 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120618172459/http://www.calvin-coolidge.org/html/the_press_under_a_free_governm.html}}&lt;/ref&gt; کولج نے 1928 وچ صدر بننے دا انتخاب نئيں کيتا تے [[ہربرٹ ہوور]] صدر بنے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Calvin Coolidge: The Man from Vermont|last=Fuess|first=Claude M.|publisher=Little, Brown|year=1940|isbn=978-0-7006-0892-8|page=320}}&lt;/ref&gt;

== [[کساد عظیم]] ==
[[فائل:Farmer walking in dust storm Cimarron County Oklahoma2.jpg|کھبے|thumb|180x180px| [[اوکلاہوما]] وچ &quot; ڈسٹ باؤل &quot; ]]
1929 وچ ، ریاست ہائے متحدہ امریکا وچ زبردست [[کساد عظیم|کساد]] دا سامنا کرنا پيا۔ [[اسٹاک مارکیٹ]] کریش ہوئے گئی (اس د‏ی بہت زیادہ قیمت کھو گئی)۔ بوہت سارے بینک پیسے ختم ک‏ر ک‏ے بند ہوگئے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|title=About the Great Depression|url=http://www.english.illinois.edu/maps/depression/about.htm|publisher=University of Illinois|accessdate=August 24, 2010|تاريخ-الأرشيف=February 3, 2009|مسار-الأرشيف=https://web.archive.org/web/20090203084235/http://www.english.illinois.edu/maps/depression/about.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 1932 تک ، قوم دے اک چوتھائی تو‏ں زیادہ لوکاں دے پاس ملازمت نئيں سی ، تے قوم دا بیشتر حصہ غریب یا بے روزگار سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Principles of Macroeconomics|last=Frank|first=Robert H.|last2=Bernanke|first2=Ben S.|publisher=McGraw-Hill/Irwin|year=2007|isbn=978-0-07-319397-7|edition=3rd|location=Boston|page=98}}&lt;/ref&gt; بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں نہ صرف افسردگی د‏‏ی وجہ تو‏ں ، بلکہ &quot; ڈسٹ باؤل &quot; دے ناں تو‏ں جانے والے طوفان د‏‏ی وجہ تو‏ں وی کھیتاں تو‏ں دور کردتا گیا سی تے اس وجہ تو‏ں کہ سن 1920 د‏‏ی دہائی دے دوران کسان بہتر کارکردگی دا مظاہرہ نئيں ک‏ر رہ‏ے سن ۔ &lt;ref name=&quot;mcelvaine&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Great Depression|last=McElvaine|first=Robert S.|publisher=Three Rivers Press|year=1985|isbn=978-0-8129-6343-4}}&lt;/ref&gt;
[[فائل:FDRfiresidechat2.jpg|سجے|thumb|200x200px| روزویلٹ نے امریکی معیشت د‏‏ی مدد کرنے وچ ''نويں ڈیل'' دا آغاز کيتا]]
صدر ہوور نے افسردگی دے بارے وچ کچھ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن ایہ کم نئيں ہويا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ رسالہ|title=Hoover's pro-labor stance spurred Great Depression|last=Ohanian|first=Lee|publisher=University of California}}&lt;/ref&gt; 1932 وچ ، اسنو‏ں شکست ہوئی تے [[فرینکلن ڈی روزویلٹ]] صدر بنی۔ اس نے نیو ڈیل د‏‏ی تخلیق کيتی۔ ایہ سرکاری پروگراماں دا اک سلسلہ سی جو (خراب معیشت تو‏ں دوچار لوکاں کو) امداد ، صحت یابی (معیشت نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی) تے اصلاحات (یقینی بنائے گا کہ کساد بازاری دوبارہ کدی نئيں واقع ہوئے گی)۔ &lt;ref&gt;Blum, pp. 674–676&lt;/ref&gt;

نیو ڈیل وچ بہت سارے پروگرام سن جداں [[سماجی تحفظ|سوشل سیکیورٹی]] ، [[نیشنل ریکوری ایڈمنسٹریشن]] (ریگولیٹڈ ویجز ) ، [[ورکس پروگریس ایڈمنسٹریشن]] (ہزاراں سڑکاں ، اسکول ، سرکاری عمارتاں تے فنون لطیفہ تعمیر) ، [[سویلین کنزرویشن کور|سول کنزرویشن کارپس]] (نوجواناں نو‏‏ں مدد دے لئی نوکریاں دتیاں ماحولیات) ، تے [[ٹینیسی ویلی اتھارٹی]] (جنوب وچ تعمیر شدہ ڈیم تے برقی لائناں)۔ &lt;ref name=&quot;mcelvaine&quot;/&gt; انہاں پروگراماں نے لکھاں امریکیو‏ں نو‏‏ں کم کرنے دا موقع دتا ، حالانکہ اکثر کم تنخواہ پر۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.colorado.gov/dpa/doit/archives/INCLUDES/top.htm|title=Work(s) Progress Administration Collection|publisher=University of Colorado|accessdate=August 25, 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The WPA and Federal Relief Policy|last=Howard|first=Donald S.|publisher=Russell Sage Foundation|year=1943}}&lt;/ref&gt; انہاں وچو‏ں بہت سارے پروگرام روز ویلٹ د‏‏ی مدت دے اوائل وچ &quot;ہنڈریڈ ڈےس&quot; دے ناں تو‏ں شروع ہوئے سن یا 1935 وچ &quot;سیکنڈ نیو ڈیل&quot; دے ناں تو‏ں شروع ہوئے سن ۔ &lt;ref name=&quot;blumforwwii&quot;&gt;Blum, pp. 677–679&lt;/ref&gt; ہیو لانگ جداں لوکاں د‏‏ی [https://simple.wiktionary.org/wiki/populist مقبول عوامی] تحریکاں تو‏ں سوشل سیکیورٹی جداں پروگراماں وچ اضافہ ہويا جنھاں &quot;ساڈی دولت نو‏‏ں بانٹنا&quot; تے &quot;ہام تے انڈے&quot; کہیا جاندا سی۔ نويں ڈیل نے صنعتی تنظیماں د‏‏ی کانگریس ورگی کارکناں د‏‏ی یونیناں دے عروج دا وی سبب بنیا۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt;

نیو ڈیل نو‏‏ں اکثر اوہ دور کہیا جاندا اے جس نے &quot;سرمایہ داری نو‏‏ں بچایا&quot; ، تے امریکا نو‏‏ں [[اشتمالیت|کمیونسٹ]] یا [[فسطائیت|فاشسٹ]] ریاست بننے تو‏ں روک دتا۔ &lt;ref name=&quot;mcelvaine&quot;/&gt; اگرچہ نیو ڈیل نے معیشت وچ بہتری لیائی اے ، لیکن اس نے عظیم کساد نو‏‏ں ختم نئيں کيتا۔ [[دوسری جنگ عظیم|دوسری]] طرف [[دوسری جنگ عظیم|دوسری عالمی جنگ دے]] ذریعہ عظیم کساد دا خاتمہ ہويا۔ &lt;ref name=&quot;smiley&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=Rethinking the Great Depression|last=Smiley|first=Gene|publisher=Ivan R. Dee|year=2002|isbn=978-1-56663-472-4|location=Chicago}}&lt;/ref&gt;

== دوسری جنگ عظیم ==
[[فائل:Nagasakibomb.jpg|کھبے|thumb|215x215px| 9 اگست 1945 نو‏‏ں [[ناگاساکی]] اُتے ایٹم بم ]]
جب [[دوسری جنگ عظیم]] شروع ہورہی سی ، امریکا نے کہیا کہ اوہ اس وچ شامل نئيں ہون گے۔ زیادہ تر امریکیو‏ں دا خیال سی کہ ریاستہائے متحدہ نو‏‏ں غیرجانبدار رہنا چاہیدا ، تے کچھ لوکاں دا خیال سی کہ امریکا نو‏‏ں جرمناں دے شانہ بشانہ جنگ وچ داخل ہونا چاہیدا۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;seligadler&quot;/&gt; آخر کار ، امریکا نے [[دوسری جنگ عظیم دے اتحادی|اتحادی طاقتاں]] ( [[سوویت اتحاد|سوویت یونین]] ، [[جزیرہ برطانیہ عظمی|برطانیہ]] ، تے [[فرانس]] ) نو‏‏ں [[فرانس|لینڈ]] لیز ایکٹ وچ مدد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس نے اتحادیاں نو‏‏ں پوری دنیا وچ فضائی اڈاں دے استعمال دے لئی تجارت وچ بہت سارے پیسے تے بندوقاں دتیاں &lt;ref&gt;Blum, p. 720&lt;/ref&gt;

7 دسمبر 1941 نو‏‏ں ، جاپان [[پرل ہاربر حملہ|نے]] [[ہوائی]] وچ یو ایس نیول اڈے [[پرل ہاربر حملہ|پرل ہاربر اُتے حملہ کيتا]] ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Those Mysterious Midgets|last=Stewart|first=Lt. Cmdr. A.J.|publisher=United States Naval Institute Proceedings|year=1974|page=56}}&lt;/ref&gt; امریکا ہن غیر جانبدار نئيں رہیا سی ، تے اس نے [[محوری قوتاں|محور طاقتاں]] ( [[جرمنی]] ، [[جاپان]] ، [[اطالیہ|اٹلی]] ) دے خلاف جنگ دا اعلان کيتا سی۔ دوسری جنگ عظیم وچ داخل ہونے والے امریکا نے زبردست افسردگی نو‏‏ں ختم کيتا کیونجے جنگ نے بوہت سارے روزگار پیدا کیتے۔ &lt;ref name=&quot;smiley&quot;/&gt; جدو‏ں امریکا نے جاپان دے نال لڑائی وچ کچھ [[فضائیہ|فضائی]] تے [[بحریہ|بحری]] جنگاں لڑی سن ، امریکا بنیادی طور اُتے یورپ تے افریقہ وچ لڑا سی۔ &lt;ref name=&quot;keeganwwii&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Second World War|last=Keegan|first=John|publisher=Penguin|year=2005|isbn=978-0-14-303573-2}}&lt;/ref&gt; امریکا نے [[شمالی افریقا|شمالی افریقہ]] تے [[اطالیہ|اٹلی]] سمیت متعدد محاذ کھولے۔ امریکا نے جرمنی اُتے ہوائی جہازاں تو‏ں وی بمباری د‏‏ی ، جس تو‏ں جرمن شہر تے کارخانے تباہ ہوگئے۔ 6 جون 1944 نو‏‏ں ( [[آپریشن نپچون|ڈی ڈے]] ) امریکی تے برطانوی افواج نے نورمنڈی اُتے حملہ کيتا۔ اک سال بعد ، اتحادیاں نے فرانس نو‏‏ں آزاد ک‏ر ک‏ے [[برلن]] نو‏‏ں قبضہ ک‏ر ليا [[برلن|سی]] ۔ &lt;ref name=&quot;blumforwwii&quot;&gt;Blum, pp. 677–679&lt;/ref&gt; 1945 وچ ، روزویلٹ دا انتقال ہوگیا ، تے [[ہیری ٹرومین]] صدر بنے۔ امریکا نے [[ہیروشیما تے ناگاسادی ميں ایٹمی بمباری|جاپان اُتے دو ایٹم بم گرانے]] دا فیصلہ کيتا۔ جاپان نے جلد ہی ہار منی ، تے جنگ ختم ہوگئی۔

جنگ دا مطلب عورتاں تے اقلیتاں دے لئی مختلف چیزاں سن۔ جنگ دے دوران ، بہت ساریاں خواتین ہتھیاراں د‏‏ی فیکٹریاں وچ کم کردیاں سن۔ انہاں د‏‏ی علامت &quot;روزی دتی ریوٹر&quot; دے اک کردار تو‏ں ہوئی۔ &lt;ref&gt;Boyer, pp. 757–758&lt;/ref&gt; بوہت سارے افریقی نژاد امریکیو‏ں نے فوج وچ خدمات انجام دتیاں ، لیکن اکثر سفید فام افسراں دے نال وکھ وکھ یونٹاں وچ ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Segregated Skies: All-Black Combat Squadrons of WWII|last=Sandler|first=Stanley|publisher=Smithsonian Institution Press|year=1992|isbn=978-1-56098-154-1|location=Washington, D.C.}}&lt;/ref&gt; [[ریاستہائے متحدہ دا مغربی ساحل|مغربی ساحل]] اُتے جاپانی امریکیو‏ں نو‏‏ں [[جاپانی امریکی انٹرنمنٹ|انٹرنمنٹ کیمپاں]] وچ رہنے اُتے مجبور کيتا گیا ، حالانکہ کچھ لوکاں نے فوج وچ وی خدمات انجام دتیاں۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|title=Japanese-American History Project|url=http://www.densho.org/default.asp?path=/assets/sharedpages/glossary.asp?section=home|publisher=Densho|accessdate=August 25, 2010}}&lt;/ref&gt;

== جنگ دے بعد دا دور (1945–1991) ==

=== [[سرد جنگ]] ===
[[دوسری جنگ عظیم]] دے بعد ، [[سوویت اتحاد|سوویت یونین]] تے [[ریاستہائے متحدہ امریکا|امریکا]] دنیا دے دو سب تو‏ں طاقتور ملکاں باقی سن ۔ [[سرد جنگ]] زندگی دے دونے طریقےآں تو‏ں دونے ملکاں دے وچکار [https://simple.wiktionary.org/wiki/tension تناؤ دا] دور سی۔ دونے ملکاں نے دوسرے ملکاں نو‏‏ں وی اپنی طرف لے جانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ سوویت یونین نے کوشش کيتی کہ ملکاں نو‏‏ں [[اشتمالیت|کمیونسٹ]] بنیاں تے امریکا نے انہاں نو‏ں کمیونسٹ ہونے تو‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ &lt;ref name=&quot;Blum, p. 771&quot;&gt;Blum, p. 771&lt;/ref&gt; امریکی تے سوویت فوجی کدی وی لڑائیاں وچ نئيں لڑدے سن ، لیکن اوہ کورین جنگ (1950 ء) تے [[جنگ ویت نام|ویتنام جنگ]] (1950–1970 د‏‏ی دہائی) وچ بالواسطہ طور اُتے لڑے سن ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=http://www.history.army.mil/books/korea/truce/fm.htm|title=Truce Tent and Fighting Front|last=Hermes, Jr.|first=Walter|publisher=[[United States Army Center of Military History]]|year=2002|series=United States Army in the Korean War|pages=2, 6–9|access-date=August 31, 2010|orig-year=1966|archive-date=February 24, 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090224221455/http://www.history.army.mil/books/korea/truce/fm.htm|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
[[فائل:Apollo 11 first step.jpg|کھبے|thumb|180x180px| [[نیل آرمسٹرانگ|نیل آرمسٹرونگ]] [[چاند]] اُتے [[چاند|اترا]] ۔ ]]
کورین جنگ صرف چند سال جاری رہی ، لیکن اس دے بعد تو‏ں امریکی فوجی [[جنوبی کوریا|کوریا وچ موجود]] رہ‏‏ے۔ &lt;ref&gt;Boyer, pp. 799–801&lt;/ref&gt; ویتنام د‏‏ی جنگ بہت طویل عرصہ تک جاری رہی۔ اس دا آغاز ویتنام وچ چند امریکی فوجیاں دے نال ہويا سی ، لیکن 1960 د‏‏ی دہائی تک ہزاراں امریکیو‏ں نو‏‏ں ویتنام بھیج دتا گیا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|title=Vietnam War Statistics and Facts|url=http://25thaviation.org/facts/id430.htm|publisher=25th Aviation Battalion website|accessdate=August 31, 2010}}&lt;/ref&gt; ایہ دونے جنگاں شمالی کمیونسٹ حکومت دے درمیان سن جو سوویت یونین تے [[چین|کمیونسٹ چین دی]] مدد تو‏ں سن تے اک جنوبی حکومت نے امریکا د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔ لوک جنگ نو‏‏ں ختم کرنا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Vietnam War on Campus|last=Andrew|first=John|publisher=Praeger|year=2001|isbn=978-0-275-96909-7|editor-last=Marc Jason|editor-first=Gilbert|location=Westport, Conn.|pages=1–2|chapter=Pro-War and Anti-Draft: Young Americans for Freedom and the War in Vietnam}}&lt;/ref&gt; ویتنام وچ اک چوتھائی تو‏ں زیادہ امریکی ہلاک یا زخمی ہوئے ، جو کہ فوجی ناکامی سی۔ امریکا تے سوویت یونین نے اس بارے وچ بحث کيتی کہ اوہ جوہری ہتھیار کتھے رکھ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دلائل وچو‏ں اک کیوبا میزائل بحران سی ۔ کیوبا میزائل بحران دے دوران ، امریکا تے سوویت یونین اک دوسرے اُتے جوہری ہتھیاراں تو‏ں حملہ کرنے دے نیڑے پہنچے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ رسالہ|author=Marfleet|title=The Operational Code of John F. Kennedy During the Cuban Missile Crisis: A Comparison of Public and Private Rhetoric}}&lt;/ref&gt;

[[سرد جنگ]] دے دوران ، ریاستہائے متحدہ نو‏‏ں اک &quot;ریڈ ڈراو&quot; پيا سی جتھ‏ے حکومت نے ایداں دے لوکاں نو‏‏ں تلاش کرنے د‏‏ی کوشش کيت‏ی سی جو انہاں دے خیال وچ کمیونسٹ سن ۔ ایوان نمائندگان نے اس تو‏ں نمٹنے دے لئی ہاؤس غیر امریکی سرگرمیاں د‏‏ی کمیٹی دے ناں تو‏ں اک گروپ تشکیل دتا سی ، تے [[جوزف میکارتھی|جوزف مک کارتی]] نے سینیٹ وچ سماعت کيتی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Cold War Exile: The Unclosed Case of Maurice Halperin|last=Kirschner|first=Don S.|publisher=University of Missouri Press|year=1995|isbn=978-0-8262-0989-4}}&lt;/ref&gt; ریڈ ڈراؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں د‏‏ی ملازمت تو‏ں ہتھ دھونے ، جیل جانے تے ایتھ‏ے تک کہ انھاں پھانسی دینے اُتے مجبور کيتا گیا۔ بہت سارے اداکاراں تے مصن .فاں نو‏‏ں بلیک لسٹ وچ ڈال دتا گیا ، جس دا مطلب سی کہ اوہ فلماں وچ نوکری حاصل نئيں کرسکدے تے نہ ہی اپنیاں تحریراں دا سہرا حاصل کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|last=Schwartz, Richard A.|url=http://comptalk.fiu.edu/blacklist.htm|title=How the Film and Television Blacklists Worked|date=1999|accessdate=March 3, 2010|publisher=Florida International University}}&lt;/ref&gt;

سرد جنگ دا آغاز ریاست ہائے متحدہ امریکا تے سوویت یونین دے وچکار اسلحے د‏‏ی دوڑ تو‏ں ہويا تاکہ ایہ دیکھنے دے لئی کہ کون زیادہ تو‏ں زیادہ بہتر [[اسلحہ|ہتھیار]] رکھ سکدا ا‏‏ے۔ اس دا آغاز روس دے بعد [[جوہری ہتھیار|ایٹم بم]] بنانے والا دوسرا ملک [[جوہری ہتھیار|سی]] ۔ &lt;ref&gt;Blum, pp. 771–772&lt;/ref&gt; ریاستہائے متحدہ وچ ، اس نے &quot;ملٹری انڈسٹریل کمپلیکس&quot; دے ناں تو‏ں کچھ شروع کيتا ، جس دا مطلب اے کہ کاروبار تے حکومت وڈے پیمانے اُتے ہتھیاراں دے منصوبےآں اُتے بہت زیادہ رقم خرچ کرنے دے لئی مل ک‏ے کم کرن۔ کاروبار تے حکومت نے اک دوسرے نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ رقم تے زیادہ طاقت حاصل کرنے وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ &lt;ref name=&quot;milind&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Military-Industrial Complex|last=Pursell|first=Carroll W.|publisher=Harper and Row|year=1972|isbn=978-0-06-045296-4|location=New York}}&lt;/ref&gt; کمپلیکس دا اک حصہ [[مارشل منصوبہ|مارشل پلان]] نامی اک چیز سی ، جس نے امریکی سامان خریدنے دے دوران یورپ د‏‏ی تعمیر نو کيتی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Great Expectations: The United States, 1945–1974|last=Patterson|first=James T.|publisher=Oxford University Press|year=1996|isbn=978-0-19-511797-4}}&lt;/ref&gt; کمپلیکس نے ودھدی ہوئی متوسط طبقے د‏‏ی اجازت دتی ، لیکن سرد جنگ نو‏‏ں جاری رکھیا۔
[[فائل:President Richard Nixon 1974 (3084054600).jpg|کھبے|thumb|200x200px| نکسن 9 اگست 1974 نو‏‏ں صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے آخری دن استعفیٰ دے رہے سن ]]
اسلحے د‏‏ی دوڑ دے علاوہ سرد جنگ دا اک ہور حصہ &quot; [[خلائی دوڑ|اسپیس ریس]] &quot; سی۔ اس دا آغاز اس وقت ہويا جدو‏ں 1957 وچ سوویتاں نے ''[[اسپتنک 1|سپوتنک]]'' نامی خلا وچ اک [[مصنوعی سیارچہ|مصنوعی سیارہ]] لانچ کيتا۔ امریکی پریشانی وچ مبتلا ہوگئے کہ امریکا سوویت یونین تو‏ں پِچھے ہٹ رہیا اے ، تے اپنے اسکولاں نو‏‏ں ریاضی تے سائنس اُتے زیادہ توجہ دینے لگیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://americanhistory.si.edu/exhibitions/small_exhibition.cfm?key=1267&amp;exkey=535|title=Mobilizing Minds: Teaching Math and Science in the Age of Sputnik|website=americanhistory.si.edu|year=2011|accessdate=April 27, 2011|archivedate=June 8, 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110608040440/http://americanhistory.si.edu/exhibitions/small_exhibition.cfm?key=1267&amp;exkey=535}}&lt;/ref&gt; کچھ ہی سالاں وچ ، ریاستہائے متحدہ امریکا تے سوویت یونین دونے نے [[مصنوعی سیارچہ|مصنوعی سیارہ]] ، جانور تے لوکاں نو‏‏ں مدار وچ بھیج دتا سی۔ &lt;ref name=&quot;spacerace&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=This New Ocean: The Story of the First Space Age|last=Burrows|first=William E.|publisher=Random House|year=1998|isbn=978-0-679-44521-0|location=New York}}&lt;/ref&gt; 1969 وچ ''[[اپالو 11]]'' مشن نے [[نیل آرمسٹرانگ|نیل آرمسٹرونگ]] تے [[بز آلڈرین]] نو‏‏ں [[چاند]] اُتے اتار دتا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://history.nasa.gov/SP-4029/Apollo_11i_Timeline.htm|title=NASA Apollo 11 Timeline|publisher=NASA|accessdate=October 14, 2011}}&lt;/ref&gt;

ریاستہائے متحدہ د‏‏ی خارجہ پالیسی 1970 د‏‏ی دہائی وچ اس وقت بدلی جدو‏ں [[واٹر گیٹ]] نامی سیاسی اسکینڈل د‏‏ی وجہ تو‏ں ریاستہائے متحدہ نے ویتنام چھڈ دتا تے [[رچرڈ نکسن|رچرڈ نیکسن]] نے اپنا عہدہ چھڈ دتا۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt; 1970 تے 1980 د‏‏ی دہائی وچ ، امریکا نے سوویت یونین دے نال &quot; [[ڈیٹینٹ|ڈینٹینٹ]] &quot; د‏‏ی پالیسی بنائی سی ۔ اس دا مطلب ایہ ہويا کہ دونے ملکاں نے ہتھیاراں دا استعمال روکنے دے لئی [[بین الاقوامی معاہدہ|معاہداں]] اُتے دستخط [[بین الاقوامی معاہدہ|کیتے]] ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Power and Protest: Global Revolution and the Rise of Detente|last=Suri|first=Jeremi|publisher=Harvard University Press|year=2003|isbn=978-0-674-01031-4}}&lt;/ref&gt; نکسن تے [[رونالڈ ریگن|ریگن دے]] تحت ، ریاستہائے [[رونالڈ ریگن|مت .حدہ]] نے [[لاطینی امریکا|لاطینی امریکی]] حکومتاں نو‏‏ں کمیونسٹ ہونے تو‏ں روکنے دے لئی فوج تے رقم بھیج دی۔ &lt;ref name=&quot;chasteen&quot;/&gt; اس د‏ی وجہ تو‏ں لاطینی امریکا وچ تشدد ہويا۔ اس وقت دے آس پاس ، معیشت نو‏‏ں نقصان ہويا کیو‏ں کہ امریکا اِنّی چیزاں نئيں بنا رہیا سی جِنّا پہلے سی ، تے کیونجے [[مشرق وسطی|مشرق وسطی دے]] کچھ ملکاں امریکا نو‏‏ں اِنّا تیل نئيں دے رہے سن جِنّا اوہ چاہندا اے (اسنو‏ں &quot;تیل اُتے پابندی&quot; کہیا جاندا سی) ).&lt;ref name=&quot;Blum, p. 771&quot;&gt;Blum, p. 771&lt;/ref&gt; 1979 وچ [[ایران]] وچ متعدد امریکیو‏ں دے [[اغوا|اغوا دے]] بعد مشرق وسطی امریکی خارجہ پالیسی وچ بہت اہ‏م ہوگیا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Takeover in Tehran: The Inside Story of the 1979 U.S. Embassy Capture|last=Ebtekar|first=Masoumeh|publisher=Talonbooks|year=2000|isbn=978-0-88922-443-8|location=Burnaby, BC}}&lt;/ref&gt; سن 1980 د‏‏ی دہائی وچ ، امریکی حکومت دے لوکاں نے ایران وچ لوکاں نو‏‏ں اسلحہ ویچیا تے [[نکاراگوا]] وچ &quot;متضاد&quot; فوجیاں نو‏‏ں ایہ رقم دی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|title=The Iran-Contra Affair: 20 Years On|url=http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB210/|publisher=George Washington University|date=November 24, 2006|accessdate=August 31, 2010}}&lt;/ref&gt; اسنو‏ں &quot; [[ایران کانٹرا معاملہ|ایران - کانٹرا معاملہ]] &quot; کہیا جاندا سی۔ 1970 تے 1980 د‏‏ی دہائی وچ ، [[چین|چین نے چین دے]] نال تعلقات معمول اُتے لائے۔ &lt;ref&gt;Boyar, pp. 903–904&lt;/ref&gt; سرد جنگ دا خاتمہ ہويا جدو‏ں سوویت یونین تے ہور ملکاں وچ کمیونسٹ حکومتاں اک دوسرے دے نال ٹکرا گئياں۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=We Now Know: Rethinking Cold War History|last=Gaddis|first=John Lewis|publisher=Oxford University Press|year=1997|isbn=978-0-19-878070-0}}&lt;/ref&gt;

=== گھریلو تے معاشرتی مسائل ===
[[فائل:March on Washington edit.jpg|کھبے|thumb|269x269px| [[نوکریاں تے آزادی دے لئی واشنگٹن مارچ|واشنگٹن برائے نوکریاں تے آزادی اُتے مارچ]] ، جتھ‏ے [[مارٹن لوتھر کنگ جونیئر]] نے &quot; [[میرا اک خواب اے |مینو‏ں اک خواب اے ]] &quot; تقریر کيتی۔ ]]
امریکا وچ اک بار فیر [https://simple.wiktionary.org/wiki/prosperity خوشحالی آئی] ۔ لکھاں گورے لوک شہراں تو‏ں باہر تے نواحی علاقےآں وچ ، تے &quot; [[سنبلٹ]] &quot; دے ناں تو‏ں مشہور جنوبی تے مغربی ریاستاں وچ منتقل ہوگئے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Regional Growth and Decline in the United States|last=Weinstein|first=Bernard L.|last2=Firestine|first2=Robert E.|publisher=Praeger|year=1978|isbn=978-0-275-23950-3}}&lt;/ref&gt; انہاں نے نويں کاراں تے ٹیلی ویژن سیٹ خریدے۔ &lt;ref&gt;Blum, p. 796&lt;/ref&gt; 1940 تے 1950 د‏‏ی دہائی وچ شرح پیدائش وچ اضافہ ہويا ، جس وچ &quot;بیبی بوم&quot; کہیا جاندا سی &lt;ref&gt;Boyer, pp. 776&lt;/ref&gt; &quot;اسپیس ایج&quot; نے &quot; گوگی &quot; طرز دے فن تے فن تعمیر نو‏‏ں متاثر کيتا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Golden Dreams|last=Starr|first=Kevin|publisher=Oxford University Press|year=2009|isbn=978-0-19-515377-4}}&lt;/ref&gt; تے وی بوہت سارے لوک متوسط طبقے دا حصہ بن گئے ، لیکن فیر وی بوہت سارے لوک سن جو غریب سن ۔ &lt;ref&gt;Boyer, pp. 814–816&lt;/ref&gt;

افریقی امریکیو‏ں وچ غربت سب تو‏ں زیادہ عام سی۔ بیشتر افراد شمالی شہراں ، یا جنوب وچ غریب محلےآں وچ رہندے سن جتھ‏ے انھاں [[نسل پرستی]] تے &quot;جم کرو&quot; تو‏ں علیحدگی دا سامنا کرنا پيا سی۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt; انہاں حالات نے 1950 د‏‏ی دہائی وچ شہری حقوق د‏‏ی تحریک دا آغاز کيتا ، جس د‏‏ی سربراہی [[مارٹن لوتھر کنگ جونیئر]] تے ہور نے کيتی۔ 1954 وچ ، سپریم کورٹ نے ''[[براؤن بمقابلہ بورڈ آف ایجوکیشن|براؤن بمقابلہ]]'' ''[[براؤن بمقابلہ بورڈ آف ایجوکیشن|بورڈ آف ایجوکیشن]]''ماں اسکولاں د‏‏ی علیحدگی نو‏‏ں غیر قانونی پایا ''۔'' ''[[براؤن بمقابلہ بورڈ آف ایجوکیشن|براؤن بمقابلہ]]'' ''[[براؤن بمقابلہ بورڈ آف ایجوکیشن|بورڈ آف ایجوکیشن]]'' ، اگرچہ اسکولاں د‏‏ی علیحدگی ختم ہونے وچ کئی سال پہلے ہون گے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|title=The &quot;Brown II,&quot; &quot;All Deliberate Speed&quot; Decision|url=http://www.crmvet.org/tim/timhis55.htm#1955ads|last=Civil Rights Movement Veterans|accessdate=August 31, 2010}}&lt;/ref&gt; 1955 وچ ، کنگ نے [[مونٹگمری، الاباما|الاباما دے مونٹگمری]] وچ بس دے بائیکاٹ د‏‏ی قیادت کيتی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Freedom Walkers: The Story of the Montgomery Bus Boycott|last=Freedman|first=Russell|publisher=Scholastic|year=2007|isbn=978-0-545-03444-9}}&lt;/ref&gt; 1950 تے 1960 د‏‏ی دہائی دے آخر وچ ، کنگ نو‏‏ں صدر مملکت [[جان ایف کینیڈی]] ، جنہاں نو‏ں گولی مار دتی گئی ، تے [[لنڈن بی جانسن|لنڈن بی جانسن دی]] مدد ملی۔ &lt;ref&gt;Blum, p. 822&lt;/ref&gt; 1963 وچ ، انہاں نے [[نوکریاں تے آزادی دے لئی واشنگٹن مارچ|واشنگٹن وچ ]] [[شہری حقوق|شہری حقوق دے حق وچ ]] [[نوکریاں تے آزادی دے لئی واشنگٹن مارچ|مارچ]] د‏‏ی قیادت کيتی۔ اس دے فورا بعد ہی کانگریس نے ایداں دے قوانین منظور کیتے جنہاں تو‏ں زیادہ تر علیحدگی نو‏‏ں غیر قانونی قرار دتا گیا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Discrimination, Jobs and Politics: The Struggle for Equal Employment Opportunity in the United States since the New Deal|last=Burstein|first=Paul|publisher=University of Chicago Press|year=1985|isbn=978-0-226-08135-9}}&lt;/ref&gt; جانسن نے گریٹ سوسائٹی دے ناں تو‏ں اک پروگرام وی منظور کيتا جس وچ غریب لوکاں تے اقلیتاں د‏‏ی مدد کيت‏ی گئی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Best of Intentions: the triumphs and failures of the Great Society under Kennedy, Johnson, and Nixon|last=Unger|first=Irwin|publisher=Doubleday|year=1996|isbn=978-0-385-46833-6}}&lt;/ref&gt;

[[ہ‏‏م جنس پسندی|ہ‏‏م جنس پرستاں]] تے [[نسوانی ہ‏‏م جنس پرست|نسوانی ہ‏‏م جنس پرستاں(لیزبیئن)]] ، جنہاں اُتے اکثر [https://simple.wiktionary.org/wiki/persecution ظلم] کيتا جاندا [https://simple.wiktionary.org/wiki/persecution سی] ، نے وی [[اسٹون وال فسادات|1979 وچ اسٹون وال فسادات دے]] نال ہی حقوق د‏‏ی طلب کرنا شروع کردتی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Stonewall: The Riots that Sparked the Gay Revolution|last=Carter|first=David|publisher=St. Martin's Press|year=2004|isbn=978-0-312-34269-2}}&lt;/ref&gt; چیکانوس ، [[سرخ ہندی|مقامی امریکی]] ، بُڈھے لوک ، صارفین تے [[معذوری|معذور افراد]] وی حقوق د‏‏ی خاطر لڑے ، خواتین د‏‏ی طرح۔ اگرچہ دوسری جنگ عظیم دے دوران خواتین دے پاس ملازمدیاں سن لیکن انہاں وچو‏ں بیشتر جنگ دے بعد اپنے گھر واپس چلی گئياں۔ &lt;ref&gt;Boyer, pp. 817–818&lt;/ref&gt; خواتین نو‏‏ں ایہ پسند نئيں سی کہ اوہ اکثر ایسی ملازمتاں کردے سن جنہاں وچ مرداں تو‏ں کم قیمت ادا کيتی جاندی سی یا انہاں دے لئی کم [https://simple.wiktionary.org/wiki/opportunity مواقع] کھلے ہُندے سن ۔ &lt;ref&gt;Blum, pp. 829–831&lt;/ref&gt; [[بٹی فریڈن]] تے [[گلوریا اسٹینیم|گلوریا]] [[بٹی فریڈن|اسٹینیم]] جداں لوکاں نے خواتین د‏‏ی قومی تنظیم جداں گروپاں د‏‏ی بنیاد رکھی تاکہ اوہ انہاں مسائل نو‏‏ں حل کرنے د‏‏ی کوشش کرن۔ حالے تے دوسرے گروپس اک مساوی حقوق د‏‏ی ترمیم چاہندے سن جو انہاں نو‏‏ں تمام شعبےآں وچ مساوات د‏‏ی ضمانت دے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Gendered Lives: communication, gender, and culture|last=Wood|first=J.T.|publisher=Wadsworth Group|year=2005|isbn=978-0-534-63615-9}}&lt;/ref&gt; 1970 تے 1980 د‏‏ی دہائی وچ خواتین دے لئی بہت ساری ملازمتاں تے مواقع کھل گئے۔ ایتھ‏ے کچھ خواتین فیلس شلافلیاں سن جنہاں نے فریڈن تے اسٹینیم د‏‏ی مخالفت کيت‏ی سی تے &quot;اینٹی فیمنسٹ&quot; دے ناں تو‏ں مشہور سن۔ ایہ جزوی طور اُتے حقوق نسواں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی سی کہ مساوی حقوق ترمیم نو‏‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا ، لیکن اس لئی وی کہ خواتین پہلے ہی بوہت سارے علاقےآں وچ برابری حاصل کر چکيت‏یاں نيں تے اوہ فوج وچ شامل نئيں ہونا چاہدیاں سن۔ &lt;ref name=&quot;frum70s&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=How We Got Here: The '70s|last=Frum|first=David|publisher=Basic Books|year=2000|isbn=978-0-465-04195-4|location=New York, New York|pages=245–248|author-link=David Frum}}&lt;/ref&gt;

1960 د‏‏ی دہائی وچ ، انسداد سبھیاچار تشکیل دتی گئی سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Dictionary of Cultural Literacy|last=Hirsch|first=Eric Donald|publisher=Houghton Mifflin|year=1993|isbn=978-0-395-65597-9|page=419}}&lt;/ref&gt; کاؤنٹرکلچر دے پیروکاراں وچو‏ں کچھ نو‏‏ں ہپی کہیا جاندا سی ۔ انہاں دے لمبے لمبے لمبے بال سن ، تے اوہ [https://simple.wiktionary.org/wiki/commune اجتماعی طور پر] رہندے سن ، چرس پیندے سن تے [[آزادانہ محبت|مفت محبت دی]] مشق [[آزادانہ محبت|کردے]] سن ۔ &lt;ref&gt;Blum, p. 835&lt;/ref&gt; انسداد زراعت ، کالج دے طلباء دے نال ، [[ویتنام جنگ]] دے خلاف سب تو‏ں زیادہ گروپ سن ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Rockin' At the Red Dog: The Dawn of Psychedelic Rock|last=Covington|first=Mary Works|year=2005}}&lt;/ref&gt; اوہ وی اوہ گروپ سن جو نويں موسیقی سندے سن جنھاں راک تے رول کہندے نيں ۔ &lt;ref&gt;Boyar, pp. 826–827&lt;/ref&gt;

1973 وچ ، [[ریاستہائے متحدہ امریکا د‏‏ی سپریم کورٹ|سپریم کورٹ]] نے ''Roe v کے'' ناں تو‏ں اک فیصلہ جاری کيتا ''۔'' ''ویڈ'' ، جس نے بہت سارے اسقاط حمل نو‏‏ں قانونی بنا دتا۔ بہت ساریاں تبدیلیاں [[جیری فال ویل]] تے دوسرے قدامت پسنداں دے رد عمل دا باعث بنی جنہاں نے خود نو‏‏ں &quot; مذہبی حق &quot; تے &quot; اخلاقی اکثریت &quot; کہیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Religion in America Since 1945: A History|last=Allitt|first=Patrick|publisher=Columbia University Press|year=2003|isbn=978-0-231-12154-5|location=New York}}&lt;/ref&gt;

=== ریگن دور ===
[[فائل:Ronald Reagan 1981 presidential portrait.jpg|کھبے|thumb|225x225px| صدر ریگن نے کہیا کہ &quot;حکومت، ہماریا مسئلہ دا حل نئيں اے، حکومت مسئلہ ''ہے'' &quot;.&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|publisher=Reagan Library|title=Inaugural Address|format=PDF|url=http://www.reaganfoundation.org/pdf/Inaugural_Address_012081.pdf|accessdate=October 29, 2010}}&lt;/ref&gt;]]
[[رونالڈ ریگن]] 1980 وچ صدر منتخب ہوئے سن ۔ انہاں نے 50 وچو‏ں 44 ریاستاں وچ 44 جیت کر برسر اقتدار [[جمی کارٹر]] نو‏‏ں شکست دتی۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt; ریگن دور دے دوران ، ملک نو‏‏ں افراط زر ، خراب معیشت دا سامنا کرنا پيا ، تے امریکی خارجہ پالیسی اِنّی اچھی نئيں سی۔ جدو‏ں رونالڈ ریگن صدر بنے تاں ، اس نے 1981 دے اکنامک ریکوری ریکس ٹیکس ایکٹ اُتے دستخط کیتے جس دے تحت کارپوریشناں دے لئی ٹیکس کم کردتے گئے سن ، خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ ودھ منافع نو‏‏ں دوبارہ کاروبار وچ لگیا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ ریگن د‏‏ی صدارت دے دوران ، اس نے ہور امریکی ملازمت پیدا کرنے دے لئی امریکی فوج وچ توسیع د‏‏ی ، بلکہ اس تو‏ں وی زیادہ رقم خرچ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں خسارہ ودھایا۔ انہاں د‏‏ی پہلی میعاد دے دوران ، معیشت اک 4.5٪ تو‏ں 7.2٪ ہوگئی۔

1984 وچ ، ریگن نے 50 وچو‏ں 49 ریاستاں وچ 49 جیت کر اک وڈی سرزمین وچ کامیابی حاصل کيتی۔ اپنی دوسری مدت دے دوران ، ریگن نے [[سرد جنگ|سرد جنگ دے]] خاتمے اُتے توجہ دتی۔ انہاں نے [[مارگریٹ تھیچر]] ، [[جان پال دوم|پوپ جان پال دوم]] ، تے سوویت رہنما [[میخائل گورباچوف|میخائل گورباچوف دے]] وچکار بہت ساریاں ملاقاتاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ انہاں د‏‏ی پہلی ملاقات 1985 وچ [[جنیوا سمٹ (1985)|جنیوا سمٹ]] وچ ہوئی سی۔ بعد وچ انہاں دوناں نو‏ں جنگ دے خاتمے دا جنون معلوم ہويا۔ ریگن نے سوویت رہنما میخائل گورباچوف تو‏ں چار مرتبہ ملاقات کيت‏ی ، جو 1985 وچ اقتدار وچ داخل ہوئے سن ، تے انہاں د‏‏ی سربراہی کانفرنساں دے نتیجے وچ [[انٹرمیڈیٹ رینج جوہری قوتاں دا معاہدہ|انٹرمیڈیٹ رینج نیوکلیئر فورسز معاہدہ اُتے دستخط ہوئے]] سن ۔

اس دے علاوہ ، اپنی دوسری میعاد دے دوران ہی ، ریگن دے [[گریناڈا اُتے حملہ|گریناڈا پر]] تے لیبیا اُتے بمباری امریکا وچ مقبول سی ، حالانکہ اس دے کانٹراس باغیاں د‏‏ی پشت پناہی ایران دے متنازعہ معاملے دے تنازعہ وچ ڈُبی ہوئی سی جس تو‏ں ریگن دے ناقص انتظاماندی انداز دا انکشاف ہويا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/?id=CNtNj1oJnXEC|title=Debating the Reagan Presidency|last=Ehrman|first=John|last2=Flamm|first2=Michael W.|publisher=Rowman &amp; Littlefield|year=2009|isbn=978-0-7425-7057-3|pages=101–82}}&lt;/ref&gt;

1989 وچ عہدہ چھڈنے دے بعد تو‏ں ، ریگن ریاستہائے متحدہ امریکا دے سب تو‏ں مشہور صدور وچو‏ں اک بن گیا۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt;

== [[سرد جنگ]] دے بعد تے اس تو‏ں اگے (1991 – موجودہ) ==

=== سرد جنگ دے بعد دا دور ===
[[فائل:William J. Clinton - NCI Visuals Online.jpg|کھبے|thumb|260x260px| [[بل کلنٹن]] 1990 د‏‏ی دہائی وچ صدر سن ۔ ]]
1980 د‏‏ی دہائی دے آخر تے 1990 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ ، سرد جنگ دا خاتمہ ہويا۔ اس د‏ی وجہ روسی رہنما [[میخائل گورباچوف]] نے [[پیریستروئیکا|پیریسٹرویکا]] ، [[دیوار برلن|برلن دیوار دا]] خاتمہ ، تے سوویت یونین دے مختلف ملکاں وچ ٹُٹ پھوٹ دے ناں تو‏ں اک پالیسی شروع کرنے دے سبب کيتا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Cold War: a new history|last=Gaddis|first=John Lewis|publisher=Penguin Group USA|year=2005|isbn=978-1-59420-062-5}}&lt;/ref&gt; اس وقت دے آس پاس ، ریاستہائے متحدہ امریکا نے اپنے سستے ساماناں د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ کمی کردتی ، تے بہت سارے افراد نو‏‏ں ملازمت کيت‏‏ی نوکریاں وچ کم کرنا پيا۔ انہاں ملازمتاں دا کچھ حصہ کمپیوٹر تے انٹرنیٹ وچ سی ، جو 1990 د‏‏ی دہائی وچ وسیع استعمال وچ آیا سی۔ &lt;ref&gt;Boyer, pp. 950–951&lt;/ref&gt; اس وقت تک ، امریکا دے پاس بہت وڈا تجارتی خسارہ سی ، اس دا مطلب ایہ اے کہ اسنو‏ں دوسرے ملکاں نو‏‏ں بھیجنے دے مقابلے وچ چین جداں ہور ملکاں تو‏ں زیادہ سامان ملدا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=http://www.epinet.org/Issuebriefs/203/ib203.pdf|title=Debt and the Dollar|last=Bivens|first=L. Josh|publisher=Economic Policy Institute|year=2004|access-date=July 7, 2007|archive-date=December 17, 2004|archive-url=https://web.archive.org/web/20041217041437/http://www.epinet.org/Issuebriefs/203/ib203.pdf|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;

[[مشرق وسطی]] امریکی خارجہ پالیسی دا مرکزی محور بن گیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://lugar.senate.gov/energy/graphs/oilimport.html|title=Driving the Future of Energy Security|publisher=Lugar Institute|accessdate=October 28, 2011|archivedate=December 11, 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121211232911/http://www.lugar.senate.gov/energy/graphs/oilimport.html}}&lt;/ref&gt; 1991 وچ ، [[ریاستہائے متحدہ امریکا|ریاستہائے متحدہ]] نے [[عراق|عراق دے]] نال اک جنگ لڑی جس دا ناں [[پہلی خلیجی جنگ|پہلی گلف وار]] یا آپریشن صحرا طوفان اے ۔ اس تو‏ں عراقی رہنما [[صدام حسین]] نو‏‏ں تیل پیدا کرنے والے اک چھوٹے ملک [[کویت]] اُتے قبضہ کرنے تو‏ں روکنا سی۔

1992 وچ ، [[بل کلنٹن]] صدر بنے۔ کلنٹن دے تحت ، [[اقوام متحدہ|اقوام متحدہ دے]] مشن دے تحت امریکا نے [[بوسنیا تے ہرزیگووینا|بوسنیا]] وچ فوجی بھیجے۔ &lt;ref name=&quot;baileypageant&quot;/&gt; امریکا نے [[شمالی امریکی فری ٹریڈ ایگریمنٹ|شمالی امریکا دے آزاد تجارتی معاہدے]] (اور گلاس– اسٹیگال قانون سازی نو‏‏ں منسوخ) دے ناں تو‏ں اک تجارتی [https://simple.wiktionary.org/wiki/pact معاہدے] اُتے وی اتفاق کيتا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.occ.treas.gov/ftp/workpaper/wp2000-5.pdf|format=PDF|title=The Repeal of Glass–Steagall and the Advent of Broad Banking|last=Barth|first=James|publisher=U.S. Treasury Department|accessdate=August 31, 2010}}&lt;/ref&gt; کلنٹن نو‏‏ں [[مونیکا لیونسکی]] دے نال اپنے تعلقات دے بارے وچ عدالت وچ جھوٹھ بولنے اُتے مجبور کيتا گیا سی ، لیکن [[ریاستہائے متحدہ سینٹ|سینیٹ]]&lt;nowiki/&gt;نے انہاں نو‏ں صدر دے عہدے تو‏ں ہٹانے دے خلاف ووٹ دتا۔

[[مونیکا لیونسکی]] ، لیکن [[ریاستہائے متحدہ سینٹ|سینیٹ]] دے صدر دے طور اُتے اسنو‏ں ہٹانے دے خلاف ووٹ دتا.&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williamjclinton/|title=William J. Clinton|publisher=whitehouse.gov|accessdate=August 31, 2010|تاريخ-الأرشيف=January 9, 2015|مسار-الأرشيف=https://web.archive.org/web/20150109133118/http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williamjclinton/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

=== 21 ويں صدی ===
[[فائل:National Park Service 9-11 Statue of Liberty and WTC fire.jpg|کھبے|thumb|180x180px| [[سانحہ 11 ستمبر 2001ء|11 ستمبر دے حملے]] ]]

==== بش صدارت ====
2000 وچ ، [[جارج ڈبلیو بش]] صدر منتخب ہوئے۔ [[سانحہ 11 ستمبر 2001ء|11 ستمبر 2001 نو‏‏ں]] [[دہشت گردی|دہشت گرداں]] نے [[ورلڈ ٹریڈ سینٹر (1973ء–2001ء)|ورلڈ ٹریڈ سینٹر]] اُتے حملہ کيتا۔ ہزاراں افراد ہلاک ہوگئے۔ حملےآں دے فورا بعد ہی ، امریکا تے [[تنظیم معاہدہ شمالی اوقیانوس|نیٹو افغانستان]] [[افغانستان وچ جنگ (2001ء – تاحال)|گئے تاکہ]] [[اسامہ بن لادن]] تے ہور افراد نو‏‏ں تلاش کرن جو انہاں دے خیال وچ گیارہ ستمبر دے حملےآں د‏‏ی منصوبہ بندی کردے سن ۔ 2003 وچ ، امریکا [[عراق وچ جنگ|نے عراق اُتے حملہ کيتا]] ۔ عراق تے افغانستان وچ جنگاں کئی برساں تو‏ں جاری ني‏‏‏‏ں۔ 2011 تک ، زیادہ تر امریکی فوجی عراق چھڈ چکے سن ، تے اوتھ‏ے لڑائی ختم ہوگئی سی۔

2005 وچ ، جنوبی امریکا نو‏‏ں [[سمندری طوفان کترینہ|کترینا سمندری طوفان]] نے نشانہ بنایا۔ [[نیو اورلینز]] دا بیشتر شہر تباہ ہوگیا۔ 2006 وچ ، ڈیموکریٹس نے کانگریس د‏‏ی حمایت جیت لی کیونجے امریکیو‏ں نے عراق یا کترینہ د‏‏ی جنگ دے نال سلوک کرنے دا طریقہ پسند نئيں کيتا۔ بش د‏‏ی مدت ملازمت دے اختتام اُتے ، امریکا شدید مندی دے بعد بدترین [[کساد بازاری|کساد بازاری وچ ]] داخل ہويا۔

==== اوباما د‏‏ی صدارت ====
[[فائل:Barack Obama Inauguration Oath.jpg|سجے|thumb| [[بارک اوباما|باراک اوبامہ]] دا صدر بطور صدر جنوری ، 2009 دا افتتاح ہويا ]]
[[بارک اوباما|باراک اوباما]] سن 2008 وچ صدر منتخب ہوئے سن ۔ اوہ ریاستہائے متحدہ امریکا دا پہلا افریقی نژاد امریکی صدر بنیا۔ اپنے عہدے دے پہلے سالاں دے دوران ، اوبامہ تے کانگریس نے صحت د‏‏ی دیکھ بھال تے بینکاری تو‏ں متعلق اصلاحات منظور ک‏‏يتی‏‏اں ۔ انہاں نے کساد بازاری دے دوران معیشت د‏‏ی مدد دے لئی اک بہت وڈا محرک بل وی پاس کيتا۔ کساد بازاری دے دوران حکومت نے بینکاری تے آٹو صنعتاں نو‏‏ں ٹوٹنے تو‏ں روکنے دے لئی وڈی رقم دا استعمال کيتا۔ [[خلیج میکسیکو]] وچ وی تیل د‏‏ی اک وڈی مقدار پھیل گئی۔ 2010 وچ ، کانگریس نے مریضاں دے پروٹیکٹن تے سستی کیئر ایکٹ نو‏‏ں منظور کيتا ، جو صحت د‏‏ی دیکھ بھال دے نظام دا اک صاف ستھرا طریقہ ا‏‏ے۔ &quot;اوباکیئر&quot; دے ناں تو‏ں دبے ہوئے ، اسنو‏ں قدامت پسند میڈیا د‏‏ی شدید تنقید دا سامنا کرنا پيا۔

اوباما د‏‏ی صدارت دے دوران &quot; [[چائے پارٹی د‏‏ی تحریک]] &quot; دا آغاز ہويا۔ ایہ گروپ اوباما دے صحت د‏‏ی دیکھ بھال دے منصوبے تے ہور پالیسیاں د‏‏ی مخالفت کردا اے جنھاں اوہ &quot;وڈی حکومت&quot; دے طور اُتے دیکھدے ني‏‏‏‏ں۔ کساد بازاری ، ٹی پارٹی تے اوباما دے کماں تو‏ں ناپسندیدگی د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ریپبلکن نے 2010 دے انتخابات وچ ایوان تے سینیٹ د‏‏ی وڈی تعداد وچ نشستاں جیت لاں۔ 2011 وچ ، کانگریس دے ٹی پارٹی ممبراں نے حکومت نو‏‏ں تقریبا بند کردتا تے امریکا نو‏‏ں ڈیفالٹ وچ بھیج دتا (لوکاں نو‏‏ں حکومت دا واجب الدتا رقم ادا کرنے دے قابل نئيں)۔ کچھ مہینےآں دے بعد ، بوہت سارے نوجواناں نے مقبوضہ تحریک دے دوران منظم تے مربوط دولت دے خلاف احتجاج کيتا۔ 2012 وچ ، اوباما نو‏‏ں دوسری مدت دے لئی منتخب کيتا گیا سی۔ انتخابات دے بعد ، اوبامہ نو‏‏ں کانگریسی جمہوریہ د‏‏ی وڈی رکاوٹاں دا سامنا کرنا پيا۔ سیاسی ماحول تے میڈیا وچ ایہ پولرائزیشن ، 2013 د‏‏ی وفاقی حکومت کیت‏‏ی بندش تے جسٹس انتونیو سکالیہ د‏‏ی جگہ لینے دے لئی اوباما د‏‏ی سپریم کورٹ منتخب جج ، میرک گارلینڈ دے اسٹالنگ جداں واقعات دا باعث بنی ا‏‏ے۔ 2014 وچ ، ریپبلکن نے کانگریس دے دونے ایواناں دا کنٹرول سنبھال لیا ، تے ہور مداخلت نو‏‏ں ودھیا دتا۔ خارجہ پالیسی وچ ، صدر اوبامہ نے پیرس آب و ہو‏‏ا دے معاہدے د‏‏ی تشکیل وچ مدد کيت‏ی ، جو آب و ہو‏‏ا د‏‏ی تبدیلی تو‏ں لڑنے دے لئی اک اہ‏م عالمی عہد ا‏‏ے۔ انہاں نے ایران جوہری معاہدے نو‏‏ں وی جعلی قرار دتا تے پنجاہ سالاں وچ پہلی بار کیوبا تو‏ں تعلقات کھولے۔

==== ٹرمپ د‏‏ی صدارت ====
[[فائل:Donald Trump swearing in ceremony.jpg|thumb| صدر [[ڈونلڈ ٹرمپ]] اپنے عہدے دا حلف اٹھا رہے نيں ]]
{{multiple image|align=left|total_width=300|image1=House Impeaches President Trump for Abuse of Power (230-197-1).webm|image2=House Impeaches President Trump for Obstruction of Congress (229-198-1).webm{{!}}thumbtime=00:14|footer=ہاؤس اسپیکر [[نینسی پلوسی]] نے ایوان قرارداد 755 دے آرٹیکل I تے II اُتے ووٹاں د‏‏ی گنت‏ی دا اعلان کيتا۔}}

[[امریکی صدراندی انتخابات 2016ء|ریاستہائے متحدہ امریکا دے صدارتی انتخابات ، 2016]] نے کافی توجہ مبذول کروائی۔ انتخابات دے اہ‏م مقبول امیدوار ریپبلکن [[ڈونلڈ ٹرمپ]] تے سینیٹر [[ٹیڈ کروز]] تے ڈیموکریٹس [[ہیلری کلنٹن|ہلیری کلنٹن]] تے سینیٹر [[برنی سینڈرز]] سن ۔ ٹرمپ تے کلنٹن نے اپنی اپنی پرائمری جیت لئی۔ 9 نومبر ، 2016 نو‏‏ں ، ٹرمپ نے کلنٹن نو‏‏ں شکست دتی۔ ٹرمپ د‏‏ی حلف برداری 20 جنوری 2017 نو‏‏ں ہوئی سی ۔ اس دے بعد ، ٹرمپ دے خلاف ملک بھر وچ بہت سارے مظاہرے ہوئے۔

27 جنوری نو‏‏ں ، صدر ٹرمپ نے اک ایگزیکٹو آرڈر اُتے دستخط کیتے جس وچ مہاجرین نو‏‏ں 120 دن دے لئی ملک وچ داخل ہونے تو‏ں روک دتا گیا سی تے [[عراق]] ، [[ایران]] ، [[لیبیا]] ، [[صومالیہ]] ، [[سوڈان]] ، [[شام|شام]] تے [[یمن]] دے شہریاں نو‏‏ں دہشت گردی دے بارے وچ تحفظاندی خدشےآں دا حوالہ دیندے ہوئے 90 دن تک داخلے تو‏ں انکار کردتا سی۔ اگلے دن ، ہزاراں مظاہرین نے ریاستہائے متحدہ امریکا دے ہوائی اڈاں تے ہور تھ‏‏اںو‏اں اُتے جمع ہوک‏ے غیر ملکی شہریاں دے حکم اُتے دستخط تے نظربندی دے خلاف احتجاج کيتا۔ بعد وچ ، ایسا لگدا سی کہ انتظامیہ آرڈر دے کچھ حصے نو‏‏ں تبدیل کردی اے ، تے [[مستقل رہائش (ریاستہائے متحدہ)|گرین کارڈ دے ذریعہ]] زائرین نو‏‏ں موثر انداز وچ مستثنیٰ قرار دے رہی ا‏‏ے۔

7 اپریل ، 2017 نو‏‏ں ، ٹرمپ نے [[بحیرہ روم]] تو‏ں [[شام|شام]] وچ 59 [[توماہاک (میزائل)|توماہاک]] [[کروز میزائل]] لانچ کرنے دا حکم دتا ، جس دا مقصد خان شائخون کیمیائی حملے دے بعد شیرات ائیر ویہہ دا دفاعی دفاع کيتا گیا سی ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|last=Starr|first=Barbara|last2=Diamond|first2=Jeremy|title=Trump launches military strike against Syria|url=http://edition.cnn.com/2017/04/06/politics/donald-trump-syria-military/index.html|publisher=CNN|accessdate=April 7, 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170407021906/http://edition.cnn.com/2017/04/06/politics/donald-trump-syria-military/index.html|archivedate=April 7, 2017|date=April 6, 2017}}&lt;/ref&gt;

3 مئی ، 2017 نو‏‏ں پورٹو ریکو نے وڈے پیمانے اُتے قرضےآں تے کمزور معیشت دے بعد دیوالیہ پن دے لئی درخواست دائر کيتی۔ &lt;ref name=&quot;Bankruptcy&quot;&gt;{{حوالہ ویب|title=Puerto Rico files for biggest ever U.S. local government bankruptcy|website=Reuters|date=May 3, 2017|url=https://www.reuters.com/article/us-puertorico-debt-bankruptcy-idUSKBN17Z1UC}}&lt;/ref&gt; ایہ امریکی تریخ دا دیوالیہ دا سب تو‏ں وڈا کیس ا‏‏ے۔

24 ستمبر ، 2019 نو‏‏ں ، [[امریکا دے ایوان نمائندگان دے اسپیکر|اسپیکر ہاؤس]] [[نینسی پلوسی|نینسی پیلوسی]] نے اعلان کيتا کہ [[ریاستہائے متحدہ ایوان نمائندگان|ایوان نمائندگان]] ٹرمپ تو‏ں مواخذے د‏‏ی تحقیقات شروع کردین گے۔ 31 اکتوبر ، 2019 نو‏‏ں ، ایوان نے عوامی سماعتاں دے طریقہ کار تیار کرنے دے لئی 232–196 نو‏‏ں ووٹ دتا۔ 16 دسمبر نو‏‏ں ، ہاؤس جوڈیشری کمیٹی نے اک رپورٹ جاری د‏‏ی جس وچ بجلی دے الزامات دے غلط استعمال دے اک حصے دے طور اُتے فوجداری رشوت تے تار فراڈ دے الزامات د‏‏ی وضاحت کيتی گئی سی۔ ایوان نے 18 دسمبر ، 2019 نو‏‏ں ٹرمپ نو‏‏ں مواخذہ کرنے دے حق وچ ووٹ دتا ، جس تو‏ں اوہ [[امریکی تریخ|امریکی تریخ دا]] تیسرا صدر بن جائے گا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|last=Shear|first=Michael D.|last2=Baker|first2=Peter|title=Trump Impeachment Vote Live Updates: House Votes to Impeach Trump for Abuse of Power|url=https://www.nytimes.com/2019/12/18/us/politics/impeachment-vote.html|website=The New York Times|date=December 19, 2019}}&lt;/ref&gt;

=== اک بدلدا ہويا ملک ===
امریکا نو‏‏ں بہت سارے سیاسی معاملات درپیش ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچو‏ں اک ایہ اے کہ ریاستہائے متحدہ امریکا د‏‏ی کس طرح د‏‏ی حکومت بننی چاہیدا۔ لبرلز اک وڈی حکومت چاہندے نيں ، جدو‏ں کہ ٹی پارٹی تے دوسرے گروپ اک چھوٹی حکومت چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچو‏ں اک بحث صحت تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ صحت د‏‏ی دیکھ بھال دے اخراجات ودھ گئے ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.npr.org/2011/09/28/140868034/business-news|title=Study: Health Care Costs Up 9 Percent|last=David Greene|publisher=NPR|date=September 28, 2011|accessdate=October 20, 2011}}&lt;/ref&gt; قدامت پسند تے لبرل اسقاط حمل تے [[ہ‏‏م جنس شادی|ہ‏‏م جنس پرستاں د‏‏ی شادی]] جداں معاشرتی امور اُتے وی متفق نئيں ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.nytimes.com/2004/11/04/politics/campaign/04gay.html|title=Same-Sex Marriage Issue Key to Some G.O.P. Races|last=James Dao|website=New York Times|date=November 4, 2004|accessdate=October 21, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.neweranews.org/blog/abortion-the-first-wedge-issue-for-the-2012-election|title=Abortion: The First Wedge Issue for the 2012 Election|last=Kristine Gutierrez|publisher=New Era|date=February 25, 2011|accessdate=October 21, 2011}}&lt;/ref&gt; بوہت سارے لوک ہ‏‏م جنس پرستاں تے ہ‏‏م جنس پرستاں د‏‏ی شادی نو‏‏ں امریکی معاشرے دے قابل قبول حصے دے طور اُتے قبول کرنے آئے ني‏‏‏‏ں۔ بوہت سارے رجحانات تے پیشرفتاں وی نيں جنہاں دا امریکا نو‏‏ں مقابلہ کرنا چاہیدا۔ انہاں وچو‏ں اک امیگریشن ا‏‏ے۔ [[لاطینی امریکا|لاطینی امریکا]] تے [[ایشیا|ایشیاء]] خصوصا [[میکسیکو]] تو‏ں بہت سارے لوک امریکا آ رہے ني‏‏‏‏ں۔ اسنو‏ں &quot;امریکا دا براؤننگ&quot; کہیا جاندا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Brown: The Last Discovery of America|last=Rodriguez|first=Richard|publisher=Viking|year=2002|isbn=978-0-670-03043-9}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://2010.census.gov/2010census/data/|title=2010 U.S. Census Data|publisher=U.S. Census Bureau|accessdate=October 20, 2011|archivedate=October 16, 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131016135253/http://2010.census.gov/2010census/data}}&lt;/ref&gt; بیبی بومر امریکن عمر رسیدہ ہوئے رہے نيں تے لوکاں دا اک وڈا حصہ ریٹائر ہوئے گیا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;Boyer, p. 922&lt;/ref&gt; امریکا نو‏‏ں درپیش ہور امور ماحولیات دے بارے وچ ودھدی ہوئی تشویش ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں بہت ساری &quot;گرین ملازمتاں&quot; ، یا ایسی ملازمتاں تخلیق ہوئیاں جو صاف یا [[قابل تجدید توانائی]] پیدا [[قابل تجدید توانائی|کردیاں نيں]] ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.npr.org/2011/09/12/140392852/the-nation-how-to-really-win-the-future|title=The Nation: How To Really Win The Future|last=George Zornick|publisher=The Nation|date=September 12, 2011|accessdate=October 23, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.npr.org/2011/09/02/140131957/surprising-areas-see-growth-in-green-jobs|last=Wendy Kaufman|title=Surprising Areas See Growth In Green Jobs|date=September 2, 2011|accessdate=October 23, 2011}}&lt;/ref&gt;

== متعلقہ صفحات ==

* [[ریاستہائے متحدہ دا جغرافیہ]]

== حوالے ==
{{حوالے|30em}}

== ہور پڑھیاں ==

* {{حوالہ کتاب|title=The American Pageant: A History of the Republic|last=Kennedy|first=David M.|last2=Cohen|first2=Lizabeth|last3=Bailey|first3=Thomas Andrew|publisher=Houghton Mifflin College Division|year=2006|isbn=978-0-618-47940-5|edition=13th}}
* {{حوالہ کتاب|title=America: The Last Best Hope|last=Bennett|first=William|year=2007|isbn=978-1-59555-055-2}}
* {{حوالہ کتاب|title=The National Experience: A History of the United States|last=Blum|first=John M.|others=William S. McFeely, Edmund S. Morgan, Arthur M. Schlesinger, Jr., Kenneth M. Stampp, and C. Vann Woodward|year=1993|edition=8th}}
* {{حوالہ کتاب|title=Give Me Liberty!: An American history|last=Foner|first=Eric|publisher=W.W. Norton|year=2006|isbn=978-0-393-92782-5|edition=1st|volume=1|location=New York}}
* {{حوالہ کتاب|title=The American Experiment: A History of the United States|last=Gillon|first=Steven M.|last2=Cathy D. Matson|year=2006|isbn=978-0-618-59583-9|edition=2nd}}
* {{حوالہ کتاب|title=A History of the American People|last=Johnson|first=Paul|publisher=Harper Perennial|year=1999|isbn=978-0-06-093034-9}}
* {{حوالہ کتاب|title=''The Making of America: The History of the United States from 1492 to the Present''|last=Johnston|first=Robert D.|publisher=National Geographic|year=2002|isbn=978-0-7922-6944-1}}
* {{حوالہ کتاب|title=Children's Encyclopedia of American History|last=King|first=David C.|year=2003}}
* {{حوالہ کتاب|title=A Patriot's History of the United States: From Columbus's Great Discovery to the War on Terror|last=Schweikart|first=Larry|last2=Allen|first2=Michael|publisher=Penguin|year=2007|isbn=978-1-59523-032-4}}
* {{حوالہ کتاب|title=America: A Narrative History|last=Tindall|first=George Brown|last2=Shi|first2=David E.|publisher=W W Norton &amp; Company Incorporated|year=2006|isbn=978-0-393-92820-4|edition=7th}}
* {{حوالہ کتاب|title=U.S. History for Dummies|last=Wiegand|first=Steve|year=2001}}
* {{حوالہ کتاب|title=A People's History of the United States|last=Zinn|first=Howard|publisher=Harper Perennial Modern Classics|year=2003|isbn=978-0-06-052837-9}}

== دوسری ویب سائٹاں ==

=== ریاستہائے متحدہ د‏‏ی کتاب د‏‏ی لمبائی د‏‏ی تریخ ===

* {{حوالہ ویب|url=http://www.gutenberg.org/files/16960/16960-h/16960-h.htm|title=History of the United States|last=Charles A. Beard and Mary R. Beard|date=1921|publisher=[[منصوبہ گوٹن برک]]}}
* {{حوالہ ویب|url=http://usinfo.state.gov/products/pubs/histryotln/index.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080708230439/http://usinfo.state.gov/products/pubs/histryotln/index.htm|archivedate=July 8, 2008|title=Outline of U.S.&amp;nbsp;History|last=U.&amp;nbsp;S.&amp;nbsp;Department of State}}

=== عمومی سائٹاں ===

* {{حوالہ ویب|url=https://www.loc.gov/index.html|title=Library of Congress}}

==== یو . ایس قومی آرکائیوز ====

* {{حوالہ ویب|url=http://www.ourdocuments.gov/content.php?page=milestone|title=100 Milestone Documents}}
* {{حوالہ ویب|url=https://www.archives.gov/exhibits/eyewitness/index.html|title=Eyewitness}}

=== ہور ===

* {{حوالہ ویب|url=http://www.gilderlehrman.org/|title=The Gilder Lehrman Institute of American History}}
* {{حوالہ ویب|url=http://www.badley.info/history/USA.index.html|title=U.S. Chronology World History Database|access-date=2020-09-30|archivedate=2007-04-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070406063013/http://www.badley.info/history/USA.index.html}}
* {{حوالہ ویب|url=http://americanheritage.com|title=American Heritage}}
* {{حوالہ ویب|url=http://www.historyplace.com|title=The History Place}}
* {{حوالہ ویب|url=http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Topics/history/American_and_Military/home.html|title=Thayer's Gazetteer}}
* {{حوالہ ویب|url=http://usa-culture.com/institutions.php|title=Political institutions History|access-date=2020-09-30|archivedate=2007-08-13|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070813082941/http://usa-culture.com/institutions.php}}

=== خصوصی عنوانات ===

* {{حوالہ ویب|url=http://www.haldimand-collection.ca|title=Haldimand Collection}}
* {{حوالہ ویب|url=http://dca.tufts.edu/features/aas|title=A New Nation Votes}}

=== دوسرے ماخذ ===

* {{حوالہ ویب|url=http://www.historians.org/|title=American Historical Association}}
* {{حوالہ ویب|url=http://americanhistoryforums.com/|title=American History Forums|access-date=2020-09-30|archivedate=2019-09-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190914143753/http://www.americanhistoryforums.com/}}
* {{حوالہ ویب|url=http://vlib.iue.it/history/USA/|title=WWW-VL: History: United States}}
== باہرلے جوڑ ==
{{Wikimedia}}
* [http://eas-ref.press.jhu.edu/ Encyclopedia of American Studies], sophisticated short articles on a wide range of topics.
* [http://www.theodora.com/maps/united_states_map.html#MORE8 US History map animation] Animated map of the US, showing territorial expansion and statehood by year (Quick Maps, Theodora.com).
* [http://www.houstonculture.org/kids/usmap.html US History map animation] Animated map of the US, showing territorial expansion and statehood by year (Houston Institute for Culture).
* [https://web.archive.org/web/20130826003047/http://edsitement.neh.gov/subject/history-social-studies Edsitement, History &amp; Social Studies], lesson plans from the National Endowment for the Humanities
* [http://www.gilderlehrman.org/ The Gilder Lehrman Institute of American History], includes curriculum modules covering the Revolution to the present
* [http://backstoryradio.org/ ''BackStory''], American history public radio show hosted by [[Edward L. Ayers|Ed Ayers]], Brian Balogh, and Peter Onuf
* [https://web.archive.org/web/20120402051948/http://www.karalahana.com/fotograflar/thumbnails.php?album=93 Early 20th century USA High Quality photographs]
* [https://web.archive.org/web/20161211103155/http://www.historicalhunt.com/ Historical Hunt: U.S. History – Learning and Research]

{{U.S. political divisions histories}}
{{US history}}
{{United States topics}}
{{History of North America}}
{{Gullah topics|state=collapsed}}

[[گٹھ:تریخ ریاستہائے متحدہ امریکا]]
[[گٹھ:غیر نظر ثانی شدہ تراجم اُتے مشتمل صفحات]]</text>
      <sha1>58426497fh8ynrnqnf00ksfjap2zi1s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>شاہ فہد کاز وے</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90476</id>
    <revision>
      <id>689609</id>
      <parentid>679673</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T10:04:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>28598</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>689609</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21527" sha1="5qbezar4ecdwa5108nniblpe025ew7s" xml:space="preserve">{{خانہ معلومات پل|name=King Fahd Causeway|begin=|life=|architect=|designer=|contracted_designer=|winner=|engineering=|builder=[[Ballast Nedam]]|fabricator=|complete=|mainspan=|cost=US$ 800 million|open={{Start date and age|df=yes|1986|11|26}}|inaugurated=|collapsed=|closed=|replaces=|traffic=|toll=[[سعودی ریال|SAR]] 25, [[Bahraini Dinar|BHD]] 2.5 (Small Vehicles)&lt;br /&gt; SAR 35, BHD 3.5 (Light Trucks &amp; Small Bus) &lt;br /&gt; SAR 50, BHD 5 (Large Buses) &lt;br /&gt;SAR 5, BHD 0.500 per ton (Trucks)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.arabnews.com/saudi-arabia/news/848761|title=Toll on King Fahd Causeway to rise from Jan. 1|date=11 December 2015|website=Arab News}}&lt;/ref&gt;|map_image=Bahrain location map with King Fahd Causeway.svg|load=|height=|native_name=جسر الملك فهد|other_name=Bahrain Bridge|native_name_lang=ar|image=King Fahd causeway satellite.png|alt=|caption=Satellite image of the King Fahd Causeway|coordinates={{coord|26|10|57|N|50|20|09|E|display=inline,title}}|carries=[[موٹر گڈی]]|crosses=[[خلیج بحرین]]|locale={{flag|Bahrain}}&lt;br /&gt;{{flag|Saudi Arabia}}|official_name=King Fahd Causeway|owner=|width={{convert|23|m|ft|0|abbr=on}}|maint=King Fahd Causeway Authority|heritage=|id=|id_type=|website={{URL|http://www.kfca.sa}}|preceded=|design=|material=|length={{convert|25|km|mi|0|abbr=on}}|map_alt=}}
[[فائل:KingFahdCauseway01.jpg|thumb|256x256px| مشرق دا رخ کردے ہوئے کاز وے دا نظارہ ، (سعودی عرب دا رخ)]]
'''شاہ فہد پل'''( {{Lang-ar|جسر الملك فهد}} ) [[سعودی عرب]] تے [[بحرین]] نو‏‏ں ملانے والے [[پُل|پلاں]] تے کاز [[پُل|ویز]] دا اک سلسلہ ا‏‏ے۔ 25 کلومیٹر اُتے (15.5میل)، کاز وے دا مغربی ٹرمینس الخور نزدیک [[الخبر|الخبر، سعودی عرب]] وچ اے تے مشرقی ٹرمینس الجسرہ ، بحرین وچ ا‏‏ے۔

اس دے پنج پل 536 کنکریٹ پائلون &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.saudiembassy.net/transportation-communication|title=Transportation &amp; Communication {{!}} The Embassy of The Kingdom of Saudi Arabia|website=www.saudiembassy.net|accessdate=2020-02-28|تاريخ-الأرشيف=2020-04-06|مسار-الأرشيف=https://web.archive.org/web/20200406150132/https://www.saudiembassy.net/transportation-communication|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; اُتے کھڑے نيں ، خلیج دے نچلے پانی وچ ست پشتے نيں ۔ اک پشتہ ، جسنو‏ں وسطی جزیرے ( {{Lang-ar|الجزيرة الوسطى}} ) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے کسٹم تے امیگریشن د‏‏ی سہولیات ، اک مسجد تے باغات تے فاسٹ فوڈ ریستوراناں دے حامل اک وڈے مصنوعی جزیرے وچ تبدیل ہوگیا ا‏‏ے۔ کاز وے دے اختتام د‏‏ی طرف اک ہور جزیرے دا تعلق بحرین تو‏ں اے تے اسنو‏ں نیند د‏‏ی ماں ({{Lang-ar|ام النعسان}} ) کہیا جاندا اے ۔

8 مارچ 2020 تو‏ں ، [[کورونا وائرس د‏‏ی عالمی وبا، 2019ء - 2020ء|کوویڈ 19 وبائی]] بیماری دے نتیجے وچ ، دونے ملکاں دے وچکار [[کورونا وائرس دا مرض 2019ء|کوویڈ-19]] وائرس دے پھیلاؤ نو‏‏ں روکنے دے لئی [[کورونا وائرس دا مرض 2019ء|کاز]] وے عارضی طور اُتے تمام مسافراں د‏‏ی ٹریفک دے لئی بند کردتی گئی ا‏‏ے۔ تجارتی سامان دے ٹرکاں نو‏‏ں سخت جانچ پڑتال دے بعد ہن وی سرحد عبور کرنے د‏‏ی اجازت ا‏‏ے۔ کاز وے 23 جولائ‏ی 2020 نو‏‏ں دوبارہ کھولیا گیا ، بحرین وچ سعودی عرب دے سفارتخانے نے اعلان کيتا کہ شہری بغیر کسی اجازت دے بادشاہ فہد کاز وے دے راستے بادشاہی واپس جاسکدے ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|title=Saudi Arabia to Bahrain causeway reopens today|url=https://www.arabianbusiness.com/transport/450015-saudi-arabia-to-bahrain-causeway-reopens-to-traffic|accessdate=2020-07-24|website=ArabianBusiness.com|language=en}}&lt;/ref&gt;

== تریخ ==
کنگ فہد کاز وے سمندر تے دوبارہ حاصل شدہ اراضی د‏‏ی لمبی لمبی چوڑیاں اُتے پھیلا ہويا ا‏‏ے۔

کاز وے د‏‏ی تعمیر دا خیال سعودی عرب تے بحرین دے وچکار روابط تے تعلقات نو‏‏ں بہتر بنانے اُتے مبنی سی۔ &lt;ref name=&quot;history&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.kfca.com.sa/about_his.htm|title=King Fahd Causeway Authority: History|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100523091425/http://www.kfca.com.sa/about_his.htm|archivedate=23 May 2010}}&lt;/ref&gt; میری ٹائم سروے دا آغاز 1968 وچ ہويا ، تعمیر 1981 وچ شروع ہويا تے 1986 وچ عوام دے سرکاری طور اُتے کھلنے تک جاری رہیا۔ 1986 وچ اس د‏ی تکمیل دے بعد تو‏ں ، کاز وے نے تجارت نو‏‏ں ہموار کيتا اے تے سعودی عرب تے بحرین دے وچکار ثقافتی تے معاشرتی تعلقات نو‏‏ں مضبوط کيتا ا‏‏ے۔

بحرین نو‏‏ں مشرقی خطے تو‏ں جوڑنے والا پل بنانے دا خیال سعودی عرب نسلاں تو‏ں دونے ریاستاں نو‏‏ں راغب کررہیا سی۔ ایہ خیال 1954 وچ بحرین دے سرکاری دورے دے دوران پیدا ہويا سی تے شاہ سعود د‏‏ی خواہش اے کہ اوہ انہاں دونے دے وچکار تعلقات نو‏‏ں ہور تقویت بخش تے مستحکم بنائے۔

1965 وچ ، کاز وے د‏‏ی تعمیر دے منصوبے دا باقاعدہ آغاز اس وقت ہويا جدو‏ں بحرین دے وزیر اعظم شیخ [[خلیفہ بن سلمان آل خلیفہ|خلیفہ ابن سلیمان آل خلیفہ]] نے [[فیصل بن عبدالعزیز آل سعود|شاہ فیصل]] دا بشکریہ دورہ کيتا جس وقت بادشاہ نے اگے ودھنے د‏‏ی خواہش دا اظہار کيتا۔

اس دے نتیجے وچ ، بحرین ، جو [[سجے تے کھبے ہتھ ٹریفک|کھبے طرف]] چلا گیا ، 1967 وچ سجے طرف گڈی چلانے وچ بدل گیا۔ &lt;ref&gt;[https://books.google.co.uk/books?id=ltXZAAAAMAAJ&amp;dq=bahrain+driving+right+1968&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=bahrain+driving+right+1967 ''Bahrain Government Annual Reports''], Volume 8, Archive Editions, 1987, page 92&lt;/ref&gt; اسنو‏ں پڑوسی ملکاں دے نال لائن وچ لیانا سی۔ &lt;ref&gt;[https://books.google.co.uk/books?id=8v1CAQAAIAAJ&amp;dq=bahrain+driving+right+1967&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=%22driving+on+the+right+was+effected+smoothly%22 ''Bahrain Government Annual Reports''], Times of India Press, 1968, page 158&lt;/ref&gt;

1968 وچ ، اس کم نو‏‏ں انجام دینے دے لئی درکار مالی مالی معائنے دے لئی اک مشترکہ کمیٹی تشکیل دتی گئی۔ اس دے نتیجے وچ ، کمیٹی نے خطے دے ماحولیا‏ت‏ی تے جغرافیائی پہلوآں سمیت وڈے پیمانے اُتے منصوبے نو‏‏ں نافذ کرنے دے لئی [[عالمی بنک|عالمی بینک سے]] تعاون کرنے د‏‏ی درخواست کيتی۔

1973 دے موسم گرما وچ ، شاہ فیصل ، اک اجلاس وچ جس وچ امیر شیخ عیسیٰ بن سلمان الخلیفہ دے نال نال شہزادہ [[فہد بن عبدالعزیز آل سعود|فہد بن عبد العزیز]] تے شیخ خلیفہ بن سلمان ال خلیفہ وی شامل سن ، نے کمیٹی نو‏‏ں اس منصوبے اُتے توجہ دینے د‏‏ی بجائے معاشی تے مالی امور نو‏‏ں نظرانداز کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيتی۔ اصل تعمیر پر.

1975 وچ ، عالمی بینک نے جغرافیائی ، ماحولیا‏ت‏ی عوامل تے [[بحیرہ|سمندری]] دھاراں دا مطالعہ کرنے وچ ماہر بین الاقوامی مہارت تو‏ں مدد لینے دے بعد اپنا مطالعہ تے مشورے پیش کیتے۔

1976 دے موسم بہار وچ ، [[خالد بن عبدالعزیز آل سعود|شاہ خالد بن عبد العزیز]] دے شیخ عیسیٰ بن سلمان آل خلیفہ دے دورے دے دوران ، دونے بادشاہاں نے اس منصوبے اُتے عمل درآمد دے لئی کم کرنے دے لئی وزارتی کمیٹی قائم کرنے اُتے اتفاق کيتا۔
[[فائل:King Fahd Causeway (3206595761).jpg|سجے|thumb|256x256px| بحرین د‏‏ی طرف تو‏ں کاز وے۔]]
8 جولائ‏ی 1981 نو‏‏ں ، سعودی عرب دے وزیر خزانہ تے قومی معیشت محمد ابا الخلیل تے بحرین وچ صنعتی ترقی دے وزیر یوسف احمد الشیراوی نے سمندری کاز وے اُتے تعمیرا‏تی کم شروع کرنے دے معاہدے اُتے دستخط کیتے۔

11 نومبر 1982 نو‏‏ں ، [[فہد بن عبدالعزیز آل سعود|شاہ فہد بن عبد العزیز]] تے شیخ عیسیٰ بن سلمان آل خلیفہ نے جی سی سی ریاستاں دے رہنمائاں نے شرکت دے اک باقاعدہ تقریب دے دوران میموریل پلاک اُتے پردے د‏‏ی نقاب کشائی د‏‏ی ، جس نے اس منصوبے دے آغاز دے موقع اُتے نشان لگیا دتا۔

11 اپریل 1985 نو‏‏ں ، بحرین دے وزیر اعظم شیخ خلیفہ بن سلمان ال خلیفہ نے باکس پلاں دا آخری حصہ انسٹال کرنے دے لئی بٹن دباکر اس طرح بالآخر سعودی سرزمین نو‏‏ں جزیرے بحرین تو‏ں جوڑ دتا۔

26 نومبر 1986 نو‏‏ں شاہراہ فہد تے شیخ عیسیٰ بن سلمان آل خلیفہ د‏‏ی موجودگی وچ کاز وے دا باضابطہ افتتاح کيتا گیا ، بعد وچ اس شاہ دا ناں شاہ فہد کاز وے رکھنے دا اتفاق کيتا گیا۔ &lt;ref name=&quot;history&quot;/&gt;

2010 تک ، اک اندازے دے مطابق 25،104 گاڑیاں روزانہ کاز وے دا استعمال کردی ني‏‏‏‏ں۔ 2010 وچ دونے ملکاں دے کاز وے اُتے مسافراں د‏‏ی کل تعداد 19.1 ملین مسافر سی ، یا روزانہ اوسطا 52،450 مسافر۔&lt;ref name=&quot;arabnews&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://arabnews.com/saudiarabia/article80432.ece|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100708182813/http://arabnews.com/saudiarabia/article80432.ece|title=$5m expansion for King Fahd Causeway set|archivedate=8 July 2010}}&lt;/ref&gt;

== تعمیرا‏تی تفصیلات ==
اس منصوبے اُتے کل 800 ملین [[امریکی ڈالر]] (3 ارب [[سعودی ریال]] ) لاگت آئی ا‏‏ے۔ المہندیس نزار کردتی کنسلٹنگ انجینئرز مشورتی گروپ (سعودی ڈینش کنسلٹنٹس) دے واحد سعودی شراکت دار سن جنھاں نے کاز وے دے مطالعہ ، ڈیزائن تے تعمیرا‏تی نگرانی نو‏‏ں مکمل کيتا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://almuhandis.com/project/saudi-arabia-bahrain-causeway/|title=Saudi Arabia-Bahrain Causeway|publisher=Al-Muhandis Co.}}&lt;/ref&gt; اس منصوبے دا اک وڈا ٹھیکیدار [[نیدرلینڈز|نیدرلینڈ]] وچ مقیم بیلسٹ نیدم سی۔ ایہ واضح نئيں اے کہ کاز وے د‏‏ی تعمیر وچ کِنے کارکن مصروف سن ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.asiarooms.com/en/travel-guide/bahrain/sightseeing-in-bahrain/king-fahd-causeway-in-bahrain.html|archivedate=2010-10-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101016163437/http://www.asiarooms.com/en/travel-guide/bahrain/sightseeing-in-bahrain/king-fahd-causeway-in-bahrain.html|title=King Fahd Causeway of Bahrain|date=16 October 2010|website=web.archive.org}}&lt;/ref&gt; چار لین سڑک {{تحویل|25|km|mi|0|abbr=on}} لمبی تے تقریبا {{تحویل|23|m|ft|0|abbr=on}} چوڑی ، تے {{تحویل|350000|m3|cuft|abbr=on}} [[کنکریٹ]] دے نال نال 47،000 میٹرک ٹن [[فولاد|سٹیل]] دا استعمال کردے ہوئے بنایا گیا سی ۔ کاز وے سعودی عرب تو‏ں شروع ہونے والے تن حصےآں وچ تعمیر کيتا گیا سی۔

# العزیزیہ ، [[الخبر|خبار دے]] جنوب وچ ، ''پاسپورٹ جزیرے'' اُتے واقع بارڈر اسٹیشن تک
# بحرین دے بارڈر اسٹیشن تو‏ں [[ام النعسان|ناسن جزیرے]] تک
# بحرین دے مرکزی جزیرے اُتے ، ناران جزیرے تو‏ں الجسرہ ، [[محافظہ شمالیہ|شمالی گورنری تک]] ، &lt;ref name=&quot;arabnews&quot;/&gt;

اس ڈھانچے د‏‏ی استحکا‏م نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی سخت کوالٹی کنٹرول د‏‏ی حکومتاں قائم کيتیاں گئیاں۔ اس سلسلے وچ ، ایس اے ایس او منظوری دے نال پریمیئر ٹیسٹنگ لیبارٹری ، ال ہوٹی اسٹینجر لمیٹڈ نو‏‏ں کاز وے پروجیکٹ دے دونے اطراف مٹیریل ٹیسٹنگ انجام دینے دا معاہدہ کيتا گیا سی۔

پل دے حصےآں دے لئی پیداواری سامان ڈچ مشین بنانے والی کمپنی ایچ جے گریمبرگن بی وی نے فراہ‏م کیہ سی

== بارڈر اسٹیشن ==
بارڈر اسٹیشن پشتی نمبر 4 اُتے واقع اے ، جس دا کل رقبہ {{تحویل|660,000|m²}} ، تمام پشتاں وچ سب تو‏ں وڈا ا‏‏ے۔ ایہ مصنوعی جزیرہ ''پاسپورٹ جزیرہ'' یا ''مشرق جزیرہ کے'' ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ کنگ فہد کاز وے اتھارٹی تے ہور سرکاری ڈائریکٹوریٹ د‏‏ی عمارتاں بارڈر اسٹیشن اُتے تعمیر کيتیاں گئیاں ، ايس‏ے طرح دو مسیتاں ، دو کوسٹ گارڈ ٹاور تے {{تحویل|65|m|ft|-high|0|adj=mid}} ٹاور ریستوراں۔ سرحدی اسٹیشن وچ خدمات تے روڈ اسٹیشناں دے علاوہ جزیراں دے چاراں طرف وسیع مناظر ني‏‏‏‏ں۔

بارڈر اسٹیشن دو مربوط جزیراں دے طور اُتے ڈیزائن کيتا گیا سی ، مغرب د‏‏ی سمت نو‏‏ں سعودی عرب تے مشرق نو‏‏ں بحرین دے طور اُتے نامزد کيتا گیا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.kfca.com.sa/cause_border.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20091022192557/http://www.kfca.com.sa/cause_border.htm|title=King Fahd Causeway: Border Station|archivedate=22 October 2009}}&lt;/ref&gt; بارڈر اسٹیشن دے سعودی طرف [[مکڈونلڈز|میک ڈونلڈز]] تے کڈو [[مکڈونلڈز|دے]] آؤٹ لیٹ نيں جدو‏ں کہ بارڈر اسٹیشن دے بحرینی حصے وچ [[مکڈونلڈز|میک ڈونلڈ دا]] دکان ا‏‏ے۔
[[فائل:Saudi Bahrain Bridge.jpg|thumb|250x250px| پل سرزمین سعودی عرب د‏‏ی طرف جاندا ا‏‏ے۔]]
کنگ فہد کاز وے اُتے 6 مارچ 2017 تو‏ں ون اسٹاپ کراسنگ متعارف کروائی گئی سی۔ نويں سسٹم دے تحت ، مسافراں نو‏‏ں صرف اک پوسٹ اُتے پاسپورٹ کنٹرول ، کار د‏‏ی منظوری تے کسٹم دے لئی رکنا پئے گا۔ اس اقدام تو‏ں مسافراں دے سفر وچ آسانی ہوئے گی تے توقع اے کہ شاہراہ اُتے ٹریفک د‏‏ی آمدورفت وچ آسانی ہوئے گی کیونجے پچھلے نظام وچ سعودی تے بحرینی چیک پوسٹاں اُتے متعدد اسٹاپاں د‏‏ی ضرورت سی۔ &lt;ref&gt;{{cite news|last1=Toumi, Bureau Chief|first1=Habib|title=One-stop crossing on King Fahd Causeway to start on Monday|url=http://gulfnews.com/news/gulf/saudi-arabia/one-stop-crossing-on-king-fahd-causeway-to-start-on-monday-1.1988414|website=Gulf News|accessdate=12 May 2017|date=5 March 2017|archivedate=13 March 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170313053530/http://gulfnews.com/news/gulf/saudi-arabia/one-stop-crossing-on-king-fahd-causeway-to-start-on-monday-1.1988414}}&lt;/ref&gt;

== توسیع دے ==
6 جولائ‏ی 2010 نو‏‏ں ، سعودی اخبارات نے کنگ فہد کاز وے اتھارٹی دے سربراہ بدر عبد اللہ ال اوتیشان دے حوالے تو‏ں نقل کيتا اے کہ کنگ فہد کاز وے د‏‏ی توسیع وچ 5.3 ملین ڈالر لاگت آنے دا امکان ا‏‏ے۔ اعلان کيتا گیا کہ روانگی گلیاں د‏‏ی تعداد 10 تو‏ں ودھیا کر 17 کردتی جائے گی تے دونے اطراف تو‏ں آنے والی لیناں د‏‏ی تعداد 13 تو‏ں 18 ہوئے جائے گی۔ اس تزئین و آرائش وچ بحرین د‏‏ی طرف اک تجارتی مرکز د‏‏ی تعمیر وی شامل ا‏‏ے۔

ال اوتیشان نے کہیا ، &quot;اس وچ متعدد ریستوران ، کافی شاپس ، گروسری شاپ ، ٹیلیفون اسٹال تے مسافراں د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی اک دکان ہوئے گی۔&quot; &quot;اساں دیکھیا کہ مسافراں د‏‏ی مدد دے لئی ایداں دے مرکز د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔&quot; . آب و ہو‏‏ا تو‏ں چلنے والے واش رومز تے ملاقات دے تھ‏‏اںو‏اں سمیت نکات دے نال ، اوسط مسافر د‏‏ی بہتر سہولت ہوسکدی ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا کہ کم جاری اے تے ایہ سنٹر اگلے سال د‏‏ی پہلی سہ ماہی تک مکمل ہوجائے گا۔ بحرین دا اک صحت مرکز مسافراں تے کاز وے عملے د‏‏ی خدمت دے لئی وی تعمیر کيتا جارہیا سی۔ انہاں نے کہیا ، &quot;اس وچ اک ہنگامی کمرہ تے ایمبولینس د‏‏ی سہولت دتی جائے گی جو جو وی مسافراں یا ملازمین کاز وے دا استعمال کررہیا اے اس د‏ی خدمت کريں گا ،&quot; انہاں نے کہیا ، سعودی صحت دے اک سنٹر سنہ 2011 دے لئی وی منصوبہ بندی کيتی گئی سی۔ کوز وے دے بحرینی دروازے دے نیڑے اک سیکیورٹی چوکی نو‏‏ں سعودی دروازے دے نیڑے چودی ميں شامل کرنا سی۔ ال اوتیشان نے کہیا ، &quot;اس تو‏ں سانو‏ں کاز وے نو‏‏ں کنٹرول کرنے تے اسنو‏ں بند کرنے د‏‏ی سہولت ملے گی۔&quot;

اس منصوبے وچ کاز وے دے دونے اطراف وچ توسیع شدہ عوامی سہولیات جداں واش رومز تے مسیتاں نو‏‏ں وی شامل کيتا گیا سی ، جو 2011 دے آخر تک مکمل ہون گے۔ اک سعودی تے بحرین دے دو ٹاور ریستوراناں د‏‏ی بحالی دے لئی اک علیحدہ منصوبے دا اعلان کيتا گیا۔ تزئین و آرائش تو‏ں ٹاورز دے تاریخی ظہور وچ کوئی تبدیلی نئيں آئے گی۔ ال اوتیشان نے مقامی اخبارات نو‏‏ں دسیا کہ سعودی عرب دے اس منصوبے دے ٹینڈراں نو‏‏ں پہلے ہی منظوری دے دتی گئی اے ، بحرین د‏‏ی طرف تو‏ں وی اس د‏ی پیروی کرنے دا فیصلہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ &lt;ref name=&quot;arabnews&quot;/&gt;

== ہور ویکھو ==

* [[شاہ حماد کاز وے]]
* [[سعودی بادشاہاں دے ناں تو‏ں منسوب چیزاں د‏‏ی لسٹ]]
* [[قطر بحرین کازے|قطر بحرین کاز وے]]
* [[دنیا دے سب تو‏ں طویل پلاں د‏‏ی لسٹ]]

== حوالے ==
{{حوالے|30em}}

== باہرلے جوڑ ==

* {{دفتری ویب سائٹ|http://www.kfca.com.sa/}}
* [https://archive.is/20120909220012/http://www.saudinf.com/main/g13.htm شاہ فہد کاز وے ''سعودنف ڈاٹ کم پر'']
* [https://web.archive.org/web/20100523091425/http://www.kfca.com.sa/about_his.htm شاہ فہد کاز وے د‏‏ی تریخ]
* [http://www.thebahrain.com/Bahrain_Saudi_Causeway.aspx کنگ فہد کاز وے ''TheBahrain.com پر''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190620112254/http://www.thebahrain.com/Bahrain_Saudi_Causeway.aspx |date=2019-06-20 }}
[[گٹھ:سعودی عرب وچ سڑکاں]]
[[گٹھ:سعودی عرب دے پل]]
[[گٹھ:1986ء وچ پایہ تکمیل پل]]
[[گٹھ:ویکی ڈیٹا اُتے موجود متناسقات]]
[[گٹھ:غیر نظر ثانی شدہ تراجم اُتے مشتمل صفحات]]</text>
      <sha1>5qbezar4ecdwa5108nniblpe025ew7s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>لہندے ایشیا دے عالمی ثقافتی ورثہ تھانواں دی لسٹ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90879</id>
    <revision>
      <id>689585</id>
      <parentid>611384</parentid>
      <timestamp>2025-06-07T21:18:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>40019</id>
      </contributor>
      <comment>→ File has been renamed on Commons ([[:c:GR]])</comment>
      <origin>689585</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68843" sha1="512ajyu0xybdz04e0cufokmtaf2jf3k" xml:space="preserve">ایہ '''لسٹ مغربی ایشیا دے عالمی ثقافتی ورثہ تھ‏‏اںو‏اں ''' (List of World Heritage Sites in Western Asia)ا‏‏ے۔ [[یونیسکو]] نے 17 ملکاں وچ 71 عالمی ثقافتی ورثہ تھ‏‏اںو‏اں نامزد کیتے ني‏‏‏‏ں۔ [[مغربی ایشیا]] وچ [[آرمینیا]]، [[آذربائیجان]]، [[بحرین]]، [[قبرص]]، [[ایران]]، [[عراق]]، [[اسرائیل]]، [[اردن]]، [[لبنان]]، [[سلطنت عمان]]، [[سعودی عرب]]، [[شام]]، [[ترکی]]، [[متحدہ عرب امارات]]، [[قطر]] تے [[يمن]] وچ [[عالمی ثقافتی ورثہ]] تھ‏‏اںو‏اں ني‏‏‏‏ں۔&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Number of World Heritage Properties by region |url=http://whc.unesco.org/en/list/stat#s1 |publisher=[[یونیسکو]] |accessdate=10 September 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065427/http://whc.unesco.org/en/list/stat#s1 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;UN division&quot;&gt;{{cite web
|url = http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm#europe
|title = Composition of macro geographical (continental) regions, geographical sub-regions, and selected economic and other groupings
|year = 2010
|work = Geographical region and composition of each region
|publisher = [[United Nations Statistics Division]]
|accessdate = 20 October 2011
|archiveurl = https://web.archive.org/web/20181226065616/https://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm#europe
|archivedate = 2018-12-26
|url-status = live
}}&lt;/ref&gt;

== لسٹ تھ‏‏اںو‏اں  ==
{{Legend|#FFE6BD|† خطرے وچ |outline=silver}}

{|class=&quot;wikitable sortable&quot;
! scope=&quot;col&quot; | مقام
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:150px;&quot; scope=&quot;col&quot;| تصویر
! scope=&quot;col&quot; | محل وقوع
! scope=&quot;col&quot; | [[عالمی ثقافتی ورثہ|معیار]]
! scope=&quot;col&quot;| رقبہ&lt;br /&gt;ہیکٹر (ایکڑ)
! scope=&quot;col&quot;| سال
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; | تفصیل
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; | حوالے
|-
! scope=&quot;row&quot;| Aflaj Irrigation Systems of Oman
| [[تصویر:Nizwa fort roof (8728968841).jpg|150x150px|alt=]]
|{{sort|Oman|[[Ash Sharqiyah Region (Oman)|Sharqiyah]] and [[الباطنہ علاقہ]] Regions, {{flag|Oman}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|22|59|56|N|57|32|10|E|region:OM_type:landmark|name=Aflaj Irrigation Systems of Oman}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(v)
| {{convert|1456|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|16404|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2006
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/1207 |title=Aflaj Irrigation Systems of Oman |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065234/http://whc.unesco.org/en/list/1207%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[مدائن صالح|Al-Hijr Archaeological Site (Madâin Sâlih)]]
|
|{{sort|Saudi Arabia|[[صوبہ المدينہ]], {{flag|Saudi Arabia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|26|47|1|N|37|57|18|E|region:SA_type:landmark|name=Al-Hijr Archaeological Site (Madâin Sâlih)}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)
| {{convert|1621|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|1659|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2008
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/1293 |title=Al-Hijr Archaeological Site (Madâin Sâlih) |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065345/http://whc.unesco.org/en/list/1293%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Al Zubarah]] Archaeological Site
| [[تصویر:Zubara Fort.jpg|150x150px|alt=Zubarah Fort.]]
|{{sort|Qatar|[[بلدیہ شمال، قطر]], {{flag|Qatar}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|25|58|41|N|51|1|47|E|region:QA_type:landmark|name=Al Zubarah Archaeological Site}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(iv)(v)
| {{convert|416|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|7196|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2013
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/1402 |title=Al Zubarah Archaeological Site |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=4 Aug 2013 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065347/http://whc.unesco.org/en/list/1402%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-style=&quot;background-color:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;background-color: #FFE6BD&quot; | [[قدیم حلب|Ancient City of Aleppo]]
| [[تصویر:Aleppo old city image.jpg|150x150px|alt=City view with a wall and a mosque.]]
| {{sort|Syria|[[محافظہ حلب]], {{flag|Syria}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36|14|0|N|37|10|0|E|region:SY_type:landmark|name=Ancient City of Aleppo}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(iv)
| {{convert|350|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 1986
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/21 |title=Ancient City of Aleppo |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065345/http://whc.unesco.org/en/list/21%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-style=&quot;background-color:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;background-color: #FFE6BD&quot; | [[بصرى]]
| [[تصویر:Bosra pano Syria.jpg|150x150px|alt=An old amphitheatre.]]
| {{sort|Syria|[[محافظہ درعا]], {{flag|Syria}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32|31|5|N|36|28|54|E|region:SY_type:landmark|name=Ancient City of Bosra}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(iii)(vi)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 1980
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/22 |title=Ancient City of Bosra |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065420/http://whc.unesco.org/en/list/22%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-style=&quot;background-color:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;background-color: #FFE6BD&quot; | [[دمشق]]
| [[تصویر:The Jupiter temple in Damascus.jpg|150x150px|alt=Ruins of a stone building with columns and without roof.]]
| {{sort|Syria|[[محافظہ دمشق]], {{flag|Syria}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|33|30|41|N|36|18|23|E|region:SY_type:landmark|name=Ancient City of Damascus}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(ii)(iii)(iv)(vi)
| {{convert|86|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 1979
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/20 |title=Ancient City of Damascus |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065300/http://whc.unesco.org/en/list/20%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-style=&quot;background-color:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;background-color: #FFE6BD&quot; | [[Dead Cities|Ancient Villages of Northern Syria]]
| [[تصویر:Serjilla 01.jpg|150x150px|alt=Ruins of a stone church without roof.]]
| {{sort|Syria|{{flag|Syria}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36|20|3|N|36|50|39|E|region:SY_type:landmark|name=Ancient Villages of Northern Syria}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(iv)(v)
| {{convert|12290|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 2011
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/1348 |title=Ancient Villages of Northern Syria |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065618/http://whc.unesco.org/en/list/1348%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[عنجر، لبنان|Anjar]]
| [[تصویر:Anjar – Cardo vu du nord 2.jpg|150x150px|alt=Ruins of buildings consisting of some arches.]]
|{{sort|Lebanon|[[محافظہ بقاع]], {{flag|Lebanon}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|33|43|33|N|35|55|47|E|region:LB_type:landmark|name=Anjar}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(iv)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 1984
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/293 |title=Anjar |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065301/http://whc.unesco.org/en/list/293%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[ٹرائے]]
| [[تصویر:Troy1.jpg|150x150px|alt=Ruined walls.]]
|{{sort|Turkey|[[صوبہ چناق قلعہ]], {{flag|Turkey}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|39|57|23|N|26|14|20|E|region:TR_type:landmark|name=Archaeological Site of Troy}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)(vi)
| {{convert|158|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 1998
|
|&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://whc.unesco.org/en/list/849 | title = Archaeological Site of Troy | publisher = [[یونیسکو|UNESCO]] | accessdate = 7 Dec 2011 | archive-url = https://web.archive.org/web/20181226065629/http://whc.unesco.org/en/list/849 | archive-date = 2018-12-26 | archiveurl = http://web.archive.org/web/20190106142935/http://whc.unesco.org/en/list/849 | archivedate = 6 جنوری 2019 | url-status = live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| Archaeological Sites of Bat, Al-Khutm and Al-Ayn
| align=&quot;center&quot; |&amp;nbsp;—
| {{sort|Oman|[[محافظہ الظاہرہ]], {{flag|Oman}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|23|16|11|N|56|44|42|E|region:OM_type:landmark|name=Archaeological Sites of Bat, Al-Khutm and Al-Ayn}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(iv)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 1988
|
|&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://whc.unesco.org/en/list/434 | title = Archaeological Sites of Bat, Al-Khutm and Al-Ayn | publisher = [[یونیسکو|UNESCO]] | accessdate = 17 Aug 2011 | archive-url = https://web.archive.org/web/20181226065628/http://whc.unesco.org/en/list/434 | archive-date = 2018-12-26 | archiveurl = http://web.archive.org/web/20190106142600/http://whc.unesco.org/en/list/434 | archivedate = 6 جنوری 2019 | url-status = live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| Armenian Monastic Ensembles of Iran
| [[تصویر:Qareh kelissa.jpg|150x150px|alt=Stone church in the mountains with two massive towers topped by a conical roof]]
| {{sort|Iran|[[صوبہ آذربائیجان غربی|West Azerbaijan]], {{flag|Iran}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|38|58|44|N|45|28|24|E|region:IR_type:landmark|name=Armenian Monastic Ensembles of Iran}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)(vi)
| {{convert|129|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|655|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2008
| including: [[Saint Thaddeus Monastery|St Thaddeus Monastery]], [[Saint Stepanos Monastery|St Stepanos Monastery]], [[Chapel of Dzordzor]], [[Chapel of Chupan]], [[Church of the Holy Mother of God, Darashamb|Church of the Holy Mother of God]]
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1262|title=Armenian Monastic Ensembles of Iran|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=3 December 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065429/http://whc.unesco.org/en/list/1262|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-style=&quot;background-color:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;background-color: #FFE6BD&quot; | [[آشور]]
| {{center|[[تصویر:Flickr – The U.S. Army – www.Army.mil (218).jpg|150x150px|alt=American soldiers on guard at the ruins of Ashur in 2008]]}}
| {{sort|Iraq|[[محافظہ صلاح الدین]], {{flag|Iraq}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|35|27|32|N|43|15|35|E|region:IQ_type:landmark|name=Ashur (Qal'at Sherqat)}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(iv)
| {{convert|70|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|100|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2003
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/1130 |title=Ashur (Qal'at Sherqat) |publisher=[[یونیسکو]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065402/http://whc.unesco.org/en/list/1130%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;27-sess-p123-124&quot;&gt;{{harvnb|27th session|2003|pp=123–124}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[درعیہ|At-Turaif District in ad-Dir'iyah]]
| [[تصویر:Diriyahpic.jpg|150x150px|alt=Earthen colored building with small windows.]]
| {{sort|Saudi Arabia|[[صوبہ الرياض]], {{flag|Saudi Arabia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|24|44|3|N|46|34|21|E|region:SA_type:landmark|name=At-Turaif District in ad-Dir'iyah}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)
| {{convert|29|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 2008
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/1329 |title=At-Turaif District in ad-Dir'iyah |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065352/http://whc.unesco.org/en/list/1329%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[بعلبک]]
| [[تصویر:Baalbek-Bacchus.jpg|150x150px|alt=Fairly well preserved classical building surrounded by columns.]]
|{{sort|Lebanon|[[محافظہ بقاع]], {{flag|Lebanon}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|34|0|25|N|36|12|18|E|region:LB_type:landmark|name=Baalbek}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(iv)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 1984
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/294 |title=Baalbek |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065359/http://whc.unesco.org/en/list/294%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-style=&quot;background-color:#FFE6BD&quot;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Bahá'í World Centre buildings|Bahá’i Holy Places]] in [[حیفا]] and the [[گلیل]]
| [[تصویر:CarmelArc.jpg|150x150px|alt=Large white buildings in a landscape garden.]]
|{{sort|Israel|Haifa and [[شمالی ضلع (اسرائیل)|North District]], {{flag|Israel}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32|49|46|N|34|58|18|E|region:IL_type:landmark|name=Bahá’i Holy Places in Haifa and the Western Galilee}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(vi)
| {{convert|63|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|255|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2008
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1040|title=Bahá’i Holy Places in Haifa and the Western Galilee|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=17 Aug 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065305/http://whc.unesco.org/en/list/1040|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Bahla Fort]]
| [[تصویر:Bahla Fort.jpg|150x150px|alt=Fort with towers, walls and small windows.]]
| {{sort|Oman|[[محافظہ الداخلیہ]], {{flag|Oman}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|22|57|51|N|57|18|4|E|region:OM_type:landmark|name=Bahla Fort}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iv)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 1987
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/433 |title=Bahla Fort |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065356/http://whc.unesco.org/en/list/433%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; |  Bam and its Cultural Landscape
| [[تصویر:BAM IR2726.JPG|150x150px|alt=View over a large ruined city colored uniformly in a grey-brown tone. In the background there is a castle in overlooking the surrounding city.]]
| {{sort|Iran|[[صوبہ کرمان|Kerman]], {{flag|Iran}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|29|07|00.68|N|58|22|06.51|E|region:IR_type:landmark|name=Bam and its Cultural Landscape}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)(iv)(v)
| align=&quot;center&quot; | {{ntsh|0}}—
| align=&quot;center&quot; | 2004
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1208|title=Bam and its Cultural Landscape|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=3 December 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065426/http://whc.unesco.org/en/list/1208|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| Biblical [[tell]]s – [[Tel Megiddo|Megiddo]], [[Tel Hazor|Hazor]], [[Tel Be'er Sheva|Beer Sheba]]
| [[تصویر:Hatzor-IsraeliteBastion.jpg|150x150px|alt=Ruins of building consisting of low walls of unhewn stones.]]
|{{sort|Israel|{{flag|Israel}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32|35|50|N|35|10|56|E|region:IL_type:landmark|name=Biblical Tels – Megiddo, Hazor, Beer Sheba}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)(iv)(vi)
| {{convert|96|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|604|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2005
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1108|title=Biblical Tels – Megiddo, Hazor, Beer Sheba|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=17 Aug 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065415/http://whc.unesco.org/en/list/1108|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Behistun Inscription|Bisotun]]
| [[تصویر:Darius I the Great's inscription.jpg|150x150px|alt=Frieze in a rock with many people.]]
| {{sort|Iran|[[صوبہ کرمانشاہ|Kermanshah]], {{flag|Iran}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|34|23|18|N|47|26|12|E|region:IR_type:landmark|name=Bisotun}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)
| {{convert|187|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|361|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2006
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1222|title=Bisotun|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=3 December 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065340/http://whc.unesco.org/en/list/1222|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[بورصہ]] and [[جمعہ لی قزق]]: the Birth of the [[سلطنت عثمانیہ]]
| [[تصویر:71_Bursa_la_Grande_Moschea.jpg|150x150px|]]
|{{sort|Turkey|City of Bursa and village of Cumalıkızık, [[صوبہ بورصہ]], {{flag|Turkey}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|40|11|5.03|N|29|3|44.41|E|region:TR_type:landmark|name=City of Bursa}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(ii)(iii)(iv)(vi)
| {{convert|193|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 2014
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1452/|title=Bursa and Cumalıkızık: the Birth of the Ottoman Empire|publisher=[[یونیسکو]]|accessdate=4 Aug 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065403/http://whc.unesco.org/en/list/1452/|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[جبیل]]
| [[تصویر:ByblosPort.jpg|150x150px|alt=A small port in a town.]]
| {{sort|Lebanon|[[محافظہ جبل لبنان]], {{flag|Lebanon}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|34|7|9|N|35|38|51|E|region:LB_type:landmark|name=Byblos}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(iv)(vi)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 1984
|
|&lt;ref name=&quot;Byblos&quot;&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/295 |title=Byblos |publisher=[[یونیسکو]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065344/http://whc.unesco.org/en/list/295%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Beit Guvrin National Park|Caves of Maresha and Bet-Guvrin in the Judean Lowlands as a Microcosm of the Land of the Caves]]
| [[تصویر:Beit_Guvrin_1.JPG|150x150px|]]
| {{sort|Israel|[[جنوبی ضلع (اسرائیل)|Southern District]], {{flag|Israel}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|31|36|0|N|34|53|44|E|region:IL_type:landmark|name=Caves of Maresha and Bet-Guvrin}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt; (V)
| align=&quot;center&quot; | {{convert|259|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 2014
|
|&lt;ref name=&quot;Byblos&quot; /&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Etchmiadzin Cathedral|Cathedral]] and Churches of [[واغارشاپات]] and the Archaeological Site of [[Zvartnots Cathedral|Zvartnots]]
| [[تصویر:Ejmiadzin Cathedral2.jpg|150x150px|alt=Stone church with a central tower topped by a conical roof and several smaller towers.]]
|{{sort|Armenia|[[آرامویر صوبہ]], {{flag|Armenia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|40|9|33.5|N|44|17|42.5|E|region:AM_type:landmark|name=Cathedral and Churches of Echmiatsin and the Archaeological Site of Zvartnots}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)
| {{convert|74|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 2000
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/1011 |title=Cathedral and Churches of Echmiatsin and the Archaeological Site of Zvartnots |publisher=[[یونیسکو]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065311/http://whc.unesco.org/en/list/1011%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[خیروکیتیا]]
| [[تصویر:Khirokitia1.jpg|150x150px|alt=Small white circular huts with flat roof.]]
|{{sort|Cyprus|[[ضلع لارناکا]], {{flag|Cyprus}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|34|47|54|N|33|20|36|E|region:CY_type:landmark|name=Choirokoitia}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)(iv)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 1998
|
|&lt;ref name=&quot;Choirokoitia&quot;&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/848|title=Choirokoitia|publisher=[[یونیسکو]]|accessdate=17 Aug 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065342/http://whc.unesco.org/en/list/848|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-style=&quot;background-color:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;background-color: #FFE6BD&quot; | [[Church of the Nativity|Birthplace of Jesus: Church of the Nativity and the Pilgrimage Route, Bethlehem]]
| [[تصویر:Church of the nativity beth.jpg|150x150px|alt=View of The Church of the Nativity from Manger Square.]]
|{{sort|Palestine|[[محافظہ بیت لحم]], {{flag|Palestine}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;
{{Coord|31|42|15.50|N|35|12|27.50|E|name=Church of the Nativity}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt; (iv), (vi)
| align=&quot;center&quot; | {{convert|2.98|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 2012
|
|&lt;ref&gt;[http://www.jpost.com/DiplomacyAndPolitics/Article.aspx?id=275738 Nativity Church: 1st World Heritage Site under 'Palestine]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/en/list/1433 Birthplace of Jesus: Church of the Nativity and the Pilgrimage Route, Bethlehem]&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Citadel of Arbil]](Erbil citadel)
| [[تصویر:Hawler_Castle.jpg|150x150px|alt=The Erbil citadel.]]
| {{sort|Iraq|{{flag|Iraqi Kurdistan}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36|11|28|N|44|0|33|E|region:IQ_type:landmark|name=Erbil Citadel}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iv)
| {{convert|16|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|268|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2014
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1437|title=Erbil Citadel|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=4 Aug 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065312/http://whc.unesco.org/en/list/1437|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[سفرانبولو]]
| [[تصویر:Safranbolu traditional houses.jpg|150x150px|alt=White houses with red tile roofs on a hillside.]]
|{{sort|Turkey|City and district of Safranbolu, [[صوبہ کارابوک]], {{flag|Turkey}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|41|15|36|N|32|41|23|E|region:TR_type:landmark|name=City of Safranbolu}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iv)(v)
| {{convert|193|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 1994
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/614|title=City of Safranbolu|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=7 Dec 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065417/http://whc.unesco.org/en/list/614|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
|-style=&quot;background-color:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;background-color: #FFE6BD&quot; | [[Crac des Chevaliers]] and [[Citadel of Salah Ed-Din|Qal’at Salah El-Din]]
| [[تصویر:Krak des Chevaliers 14.jpg|150x150px|alt=A fortress of grey stone.]]
| {{sort|Syria|[[محافظہ حمص|Homs]] and [[محافظہ لاذقیہ|Latakia]] Governorates, {{flag|Syria}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|34|46|54|N|36|15|47|E|region:SY_type:landmark|name=Crac des Chevaliers and Qal’at Salah El-Din}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iv)
| {{convert|9|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 2006
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/1229 |title=Crac des Chevaliers and Qal’at Salah El-Din |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065612/http://whc.unesco.org/en/list/1229%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| Cultural Sites of [[العین]] (Hafit, [[Hili Archaeological Park|Hili]], Bidaa Bint Saud and Oases Areas)
| [[تصویر:Alley in Al Ain Oasis.JPG|150x150px|alt=A sandy path lined by low walls behind which are many palm trees.]]
| {{sort|United Arab Emirates|{{flag|United Arab Emirates}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|24|4|4|N|55|48|23|E|region:AE_type:landmark|name=Cultural Sites of Al Ain (Hafit, Hili, Bidaa Bint Saud and Oases Areas)}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(iv)(v)
| {{convert|4945|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|7605|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2011
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/1343 |title=Cultural Sites of Al Ain (Hafit, Hili, Bidaa Bint Saud and Oases Areas) |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=10 Dec 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065358/http://whc.unesco.org/en/list/1343%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Gobustan Rock Art Cultural Landscape]]
| [[تصویر:Ancient Azerbaijan 4.jpg|150x150px|alt=Petroglyphs of humans.]]
| {{sort|Azerbaijan|[[Garadagh raion|Garadagh]] and [[آب شیرون ضلع|Absheron]] districts, {{flag|Azerbaijan}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|40|7|30|N|49|22|30|E|region:AZ_type:landmark|name=Gobustan Rock Art Cultural Landscape}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)
| {{convert|537|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|3096|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2007
|
|&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://whc.unesco.org/en/list/1076 | title = Gobustan Rock Art Cultural Landscape | publisher = [[یونیسکو|UNESCO]] | accessdate = 10 Dec 2011 | archive-url = https://web.archive.org/web/20181226065626/http://whc.unesco.org/en/list/1076%20 | archive-date = 2018-12-26 | archiveurl = http://web.archive.org/web/20190106142610/http://whc.unesco.org/en/list/1076%20 | archivedate = 6 جنوری 2019 | url-status = live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[گلستان محل]]
| [[تصویر:View_of_Shams-ol-Emareh.jpg|150x150px|alt=Shams-ol-Emareh with the clock tower]]
| {{sort|Iran|[[تہران]], {{flag|Iran}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|35|40|49.32|N|51|25|13.84|E|region:IR_type:landmark|name=Golestan Palace}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(ii)(iii)(iv)
| {{convert|5.3|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|26|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2013
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1422|title=Golestan Palace|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=8 July 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065611/http://whc.unesco.org/en/list/1422|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[برج گنبد قابوس]]
| [[تصویر:Gonbadkavoos.jpg|150x150px|alt=A tower toped with conical roof]]
| {{sort|Iran|[[صوبہ گلستان|Golestan]], {{flag|Iran}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|37|15|28.9|N|55|10|8.4|E|region:IR_type:landmark|name=Gonbad-e Qabus}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(ii)(iii)(iv)
| {{convert|1.48|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|18|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2012
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1398|title=Gonbad-e Qabus|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=8 July 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065418/http://whc.unesco.org/en/list/1398|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[دیویرغی جامع مسجد تے ہسپتال]]
| [[تصویر:DivrigiUluCami (2006).jpg|150x150px|alt=Low building of reddish stone with a prominent decorated entrance.]]
|{{sort|Turkey|city and district of [[دیوریغی]], [[صوبہ سیواس]], {{flag|Turkey}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|39|22|25|N|38|7|25|E|region:TR_type:landmark|name=Great Mosque and Hospital of Divriği}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(iv)
| {{convert|2016|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 1985
|
|&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://whc.unesco.org/en/list/358 | title = Great Mosque and Hospital of Divriği | publisher = [[یونیسکو|UNESCO]] | accessdate = 7 Dec 2011 | archive-url = https://web.archive.org/web/20181226065621/http://whc.unesco.org/en/list/358 | archive-date = 2018-12-26 | archiveurl = http://web.archive.org/web/20190106142933/http://whc.unesco.org/en/list/358 | archivedate = 6 جنوری 2019 | url-status = live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[گوریمے]] and the Rock Sites of [[کیپادوکیا]]
| [[تصویر:Goreme valley fairy chimneys.jpg|150x150px|alt=White stone pinnacle rocks topped by a dark colored rock.]]
|{{sort|Turkey|[[صوبہ نو شہر]] in [[وسطی اناطولیہ علاقہ]], {{flag|Turkey}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|38|40|0|N|34|51|0|E|region:TR_type:landmark|name=Göreme National Park and the Rock Sites of Cappadocia}}&lt;/small&gt;}}
| Mixed:&lt;br /&gt;(i)(iii)(v)(vii)
| {{convert|9576|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 1985
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/357|title=Göreme National Park and the Rock Sites of Cappadocia|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=7 Dec 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065353/http://whc.unesco.org/en/list/357|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Hatra]]
| [[تصویر:Hatra ruins.jpg|150x150px|alt=Ruins of buildings with columns.]]
| {{sort|Iraq|[[محافظہ نینوی]], {{flag|Iraq}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|35|35|17|N|42|43|6|E|region:IQ_type:landmark|name=Hatra}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)(iv)(vi)
| {{convert|324|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 1985
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/277 |title=Hatra |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065431/http://whc.unesco.org/en/list/277%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[ہاتوسا]]: the [[Hittites|Hittite]] Capital
| [[تصویر:Lion Gate, Hattusa 01.jpg|150x150px|alt=Stone gate with sculpted lions.]]
|{{sort|Turkey|[[سونگورلو]], [[صوبہ چوروم]], {{flag|Turkey}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|40|0|50|N|34|37|14|E|region:TR_type:landmark|name=Hattusha: the Hittite Capital}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(ii)(iii)(iv)
| {{convert|268|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 1986
|
|&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://whc.unesco.org/en/list/377 | title = Hattusha: the Hittite Capital | publisher = [[یونیسکو|UNESCO]] | accessdate = 7 Dec 2011 | archive-url = https://web.archive.org/web/20181226065630/http://whc.unesco.org/en/list/377 | archive-date = 2018-12-26 | archiveurl = http://web.archive.org/web/20190106142931/http://whc.unesco.org/en/list/377 | archivedate = 6 جنوری 2019 | url-status = live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[ہیراپولس]]-[[پاموک قلعہ]]
| [[تصویر:Pamukkale00.JPG|150x150px|alt=Hanging white limestone wall.]]
|{{sort|Turkey|[[صوبہ دنیزلی]], {{flag|Turkey}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|37|55|26|N|29|7|24|E|region:TR_type:landmark|name=Hierapolis-Pamukkale}}&lt;/small&gt;}}
| Mixed:&lt;br /&gt;(iii)(iv)(vii)
| {{convert|1077|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 1988
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/485|title=Hierapolis-Pamukkale|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=7 Dec 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065425/http://whc.unesco.org/en/list/485|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| Historic Areas of [[استنبول]]
| [[تصویر:Topkapi Palace Hagia Sophia Blue Mosque.jpg|150x150px|alt=A large building with a square tower, three mosques and ten minarets near water.]]
|{{sort|Turkey|Istanbul city and [[صوبہ استنبول]], {{flag|Turkey}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|41|0|30|N|28|58|48|E|region:TR_type:landmark|name=Historic Areas of Istanbul}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(ii)(iii)(iv)
| {{convert|678|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 1985
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/356|title=Historic Areas of Istanbul|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=7 Dec 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065343/http://whc.unesco.org/en/list/356|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| Historic Jeddah, the Gate to Makkah
| [[تصویر:Traditional_house_in_Al_Balad.JPG|150x150px|]]
|{{sort|Saudi Arabia|[[جدہ]], {{flag|Saudi Arabia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|21|29|2|N|39|11|15|E|region:SA_type:landmark|name=Jeddah}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt; (ii)(iv)(vi)
| {{convert|18|ha|abbr=values|sortable=on}} ; buffer zone {{convert|114|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 2014
|
|&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://whc.unesco.org/en/list/1361 | title = Historic Jeddah, the Gate to Makkah | publisher = [[یونیسکو|UNESCO]] | accessdate = 4 Aug 2014 | archive-url = https://web.archive.org/web/20181226065625/http://whc.unesco.org/en/list/1361 | archive-date = 2018-12-26 | archiveurl = http://web.archive.org/web/20190106142612/http://whc.unesco.org/en/list/1361 | archivedate = 6 جنوری 2019 | url-status = live}}&lt;/ref&gt;
|-style=&quot;background-color:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;background-color: #FFE6BD&quot;| [[زبید|Historic Town of Zabid]]
| [[تصویر:Zabid, Yemen.jpg|150x150px|alt=Partially ruined stone building with a decorated facade.]]
| {{sort|Yemen|[[محافظہ الحدیدہ]], {{flag|Yemen}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|14|11|53|N|43|19|48|E|region:SA_type:landmark|name=Historic Town of Zabid}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 1993
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/611 |title=Historic Town of Zabid |publisher=[[یونیسکو]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065431/http://whc.unesco.org/en/list/611%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;24-sess-p26-27&quot;&gt;{{harvnb|24th session|2000|pp=26–27}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Incense Route – Desert Cities in the Negev]]
| [[تصویر:Avdat-v.jpg|150x150px|alt=Ruins of buildings in a desert.]]
|{{sort|Israel|[[صحرائے نقب]], {{flag|Israel}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|30|32|28|N|35|9|39|E|region:IL_type:landmark|name=Incense Route – Desert Cities in the Negev}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(v)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 2005
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1107|title=Incense Route – Desert Cities in the Negev|publisher=[[یونیسکو]]|accessdate=17 Aug 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065346/http://whc.unesco.org/en/list/1107|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Frankincense Trail|Land of Frankincense]]
| [[تصویر:Ruins6.JPG|150x150px|alt=Ruins at Khor Rori]]
|{{sort|Oman|[[محافظہ ظفار]], {{flag|Oman}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|18|15|12|N|53|38|51|E|region:OM_type:landmark|name=Land of Frankincense}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(iv)
| {{convert|850|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|1243|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2000
|
|&lt;ref name=&quot;Choirokoitia&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1010|title=Land of Frankincense|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=17 Aug 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065349/http://whc.unesco.org/en/list/1010|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-style=&quot;background-color:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;background-color: #FFE6BD&quot; | Land of Olives and Vines
|
|{{sort|Palestine|[[محافظہ بیت لحم]], {{flag|Palestine}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;
{{Coord|31|43|11|N|35|7|50|E|name=Land of Olives and Vines}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt; (iv), (v)
| align=&quot;center&quot; |
| align=&quot;center&quot; | 2014
|
|&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/en/list/1487 Land of Olives and Vines]&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Masada]]
| [[تصویر:Masada room by David Shankbone.jpg|150x150px|alt=Ruins of a building made of unhewn stones.]]
|{{sort|Israel|[[جنوبی ضلع (اسرائیل)|South District]], {{flag|Israel}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|31|18|49|N|35|21|10|E|region:IL_type:landmark|name=Masada}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(iv)(vi)
| {{convert|276|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|28965|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2001
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1040|title=Masada|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=17 Aug 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190106142610/http://whc.unesco.org/en/list/1040|archivedate=2019-01-06|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[جامع مسجد اصفہان]]
| [[تصویر:Jamé_Mosque_Esfahan_courtyard.jpg|150x150px|alt=Mosque Courtyard.]]
| {{sort|Iran|[[اصفہان]], {{flag|Iran}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32|40|11|N|51|41|7|E|region:IR_type:landmark|name=Masjed-e Jāmé of Isfahan}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)
| {{convert|2.08|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|19|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2012
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1397|title=Masjed-e Jāmé of Isfahan|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=8 July 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065337/http://whc.unesco.org/en/list/1397|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[نقش جتھ‏ے میدان]]
| [[تصویر:Esfahan-shah-sq.jpg|150x150px|alt=Large rectangular square surrounded by buildings some of which have cuppolas.]]
| {{sort|Iran|[[اصفہان]], {{flag|Iran}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32|39|27|N|51|40|40|E|region:IR_type:landmark|name=Meidan Emam, Esfahan}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(v)(vi)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 1979
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/115|title=Meidan Emam, Esfahan|publisher=[[یونیسکو]]|accessdate=3 December 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065424/http://whc.unesco.org/en/list/115|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| Monasteries of [[Haghpat Monastery|Haghpat]] and [[Sanahin Monastery|Sanahin]]
| [[تصویر:Haghpat-Nshan.jpg|150x150px|alt=Small church of dark stone with a central tower topped by a conical roof.]]
|{{sort|Armenia|[[Haghpat]] and [[Sanahin]], [[لوری صوبہ]], {{flag|Armenia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|41|5|42|N|44|42|37|E|region:AM_type:landmark|name=Monasteries of Haghpat and Sanahin}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iv)
| {{convert|2.65|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|24|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 1996&lt;ref group=&quot;nb&quot;&gt;Extended in 2000 to include the Sanahin Monastery and name change from ''Monastery of Haghpat'' to the present name.&lt;/ref&gt;
|
|&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://whc.unesco.org/en/list/777 | title = Monasteries of Haghpat and Sanahin | publisher = [[یونیسکو|UNESCO]] | accessdate = 17 Aug 2011 | archive-url = https://web.archive.org/web/20181226065624/http://whc.unesco.org/en/list/777%20 | archive-date = 2018-12-26 | archiveurl = http://web.archive.org/web/20190106142559/http://whc.unesco.org/en/list/777%20 | archivedate = 6 جنوری 2019 | url-status = live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Monastery of Geghard and the Upper Azat Valley]]
| [[تصویر:Գեղարդ.jpg|150x150px|alt=Stone church with a central tower topped by a conical roof.]]
|{{sort|Armenia|near [[Goght]], [[کوتاک صوبہ]], {{flag|Armenia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|40|9|32|N|44|47|48|E|region:AM_type:landmark|name=Monastery of Geghard and the Upper Azat Valley}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)
| {{convert|2.70|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 2000
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/960 |title=Monastery of Geghard and the Upper Azat Valley |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065421/http://whc.unesco.org/en/list/960%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[کوہ نمرود]]
| [[تصویر:Mount Nemrut.jpg|150x150px|alt=Large sculpted heads of a bird and a human lying on the ground.]]
|{{sort|Turkey|[[صوبہ آدیامان]], {{flag|Turkey}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|38|2|12|N|38|45|49|E|region:TR_type:landmark|name=Nemrut Dağ}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(iii)(iv)
| {{convert|11|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 1987
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/448|title=Nemrut Dağ|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=7 Dec 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065407/http://whc.unesco.org/en/list/448|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| Neolithic Site of [[چاتالہویوک]]
| [[تصویر:CatalHoyukSouthArea.JPG|150x150px|alt=Excavations at the southern area of the site.]]
|{{sort|Turkey|[[وسطی اناطولیہ علاقہ]], {{flag|Turkey}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|37|40|0|N|32|49|41|E|region:TR_type:landmark|name=Neolithic Site of Çatalhöyük}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(iv)
| {{convert|37|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|111|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2012
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/484|title=Neolithic Site of Çatalhöyük|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=4 Aug 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065406/http://whc.unesco.org/en/list/484|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[عکہ]]
| [[تصویر:Acre – Akko Tower.jpg|150x150px|alt=A fortress or a tower of a fortification.]]
|{{sort|Israel|[[گلیل]], {{flag|Israel}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32|55|42|N|35|5|2|E|region:IL_type:landmark|name=Old City of Acre}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)(v)
| {{convert|63|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 2001
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1042|title=Old City of Acre|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=17 Aug 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065432/http://whc.unesco.org/en/list/1042|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[پیرگامون]] and its Multi-Layered Cultural Landscape
| [[تصویر:Pergamon_-_01.jpg|150x150px|]]
|{{sort|Turkey|[[برگاما]], [[صوبہ ازمیر]] {{flag|Turkey}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|39|7|33|N|27|10|48|E|region:TR_type:landmark|name=Pergamom}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt; (i)(ii)(iii)(iv)(vi)
| {{convert|333|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|477|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 2014
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1457|title=Pergamon and its Multi-Layered Cultural Landscape|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=4 Aug 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065419/http://whc.unesco.org/en/list/1457|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[صنعاء|Old City of Sana'a]]
| [[تصویر:Sana.jpg|150x150px|alt=Houses with beige walls and white framed windows.]]
|{{sort|Yemen|[[محافظہ صنعاء]], {{flag|Yemen}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|15|21|20|N|44|12|29|E|region:YE_type:landmark|name=Old City of Sana'a}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iv)(v)(vi)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 1986
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/385 |title=Old City of Sana'a |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065359/http://whc.unesco.org/en/list/385%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Shahr-e Sukhteh]]
| [[تصویر:ورودی قلعه رستم.JPG|150x150px|alt=Ruins of buildings near a lake.]]
| {{sort|Iran|[[صوبہ سیستان و بلوچستان]],{{flag|Iran}}&lt;small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)(iv)
| {{convert|1456|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert| 2,200|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2014
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1456|title=Shahr-e Sūkhté|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=22 June 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065409/http://whc.unesco.org/en/list/1456|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[شبام]]
| [[تصویر:Shibam Wadi Hadhramaut Yemen.jpg|150x150px|alt=Tall and narrow white and brownish houses with small windows.]]
| {{sort|Yemen|[[محافظہ حضرموت]], {{flag|Yemen}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|15|55|37|N|48|37|36|E|region:YE_type:landmark|name=Old Walled City of Shibam}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(iv)(v)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 1982
|
|&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://whc.unesco.org/en/list/192 | title = Old Walled City of Shibam | publisher = [[یونیسکو|UNESCO]] | accessdate = 17 Aug 2011 | archive-url = https://web.archive.org/web/20181226065625/http://whc.unesco.org/en/list/192%20 | archive-date = 2018-12-26 | archiveurl = http://web.archive.org/web/20190106142934/http://whc.unesco.org/en/list/192%20 | archivedate = 6 جنوری 2019 | url-status = live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Kadisha Valley|Ouadi Qadisha]] (the Holy Valley) and the Forest of the [[Cedars of God]] (Horsh Arz el-Rab)
| [[تصویر:Qadisha.jpg|150x150px|alt=Landscape with barren hills in the background, a valley and a mountain slope with low trees in the foreground.]]
|{{sort|Lebanon|[[محافظہ شمالی]], {{flag|Lebanon}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|34|14|36|N|36|2|56|E|region:LB_type:landmark|name=Ouadi Qadisha (the Holy Valley) and the Forest of the Cedars of God (Horsh Arz el-Rab)}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(iv)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 1998
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/850 |title=Ouadi Qadisha (the Holy Valley) and the Forest of the Cedars of God (Horsh Arz el-Rab) |publisher=[[یونیسکو]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065620/http://whc.unesco.org/en/list/850%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Painted Churches in the Troodos Region]]
| [[تصویر:Pedoulas Konstantin.jpg|150x150px|alt=Constantine and Helen, Church of Archangel Michael, Pedoulas]]
|{{sort|Cyprus|[[ٹروڈوس سلسلہ کوہ]], [[ضلع لیماسول|Limassol]] and [[ضلع نیکوسیا|Nicosia]] Districts, {{flag|Cyprus}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|34|55|13|N|33|5|45|E|region:CY_type:landmark|name=Painted Churches in the Troodos Region}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(vi)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 1985&lt;ref group=&quot;nb&quot;&gt;Extended in 2001 to include the church Metamorfosis tou Sotiros (Transfiguration of the Saviour) in Palaichori.&lt;/ref&gt;
|
|&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://whc.unesco.org/en/list/351 | title = Painted Churches in the Troodos Region | publisher = [[یونیسکو|UNESCO]] | accessdate = 17 Aug 2011 | archive-url = https://web.archive.org/web/20181226065627/http://whc.unesco.org/en/list/351 | archive-date = 2018-12-26 | archiveurl = http://web.archive.org/web/20190106142937/http://whc.unesco.org/en/list/351 | archivedate = 6 جنوری 2019 | url-status = live}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/decisions/2314|title=Decision – 25COM X.B – Painted Churches in the Troodos Region [Extension to include the Church of Ayia Sotira, Palaichori] (Cyprus)|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=17 Aug 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065302/http://whc.unesco.org/en/decisions/2314|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[پافوس]]
| [[تصویر:House of Aion, Paphos - Apollo and Marsyas Mosaic.jpg|150x150px|alt=A colorful mosaic showing various people.]]
|{{sort|Cyprus|[[ضلع پافوس]], {{flag|Cyprus}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|34|45|30|N|32|24|20|E|region:CY_type:landmark|name=Paphos}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(vi)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 1980
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/79|title=Paphos|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=17 Aug 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065355/http://whc.unesco.org/en/list/79|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[تخت سلیمان]]
| [[تصویر:CyrustheGreatTomb 22059.jpg|150x150px|alt=A small step pyramid like structure with a house-shaped structure on top.]]
| {{sort|Iran|[[صوبہ فارس|Pars]], {{flag|Iran}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|30|11|38|N|53|10|2|E|region:IR_type:landmark|name=Pasargadae}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(1)(ii)(iii)(iv)
| {{convert|160|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|7127|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2004
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1106|title=Pasargadae|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=3 December 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065430/http://whc.unesco.org/en/list/1106|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Bahrain Pearling Trail|Pearling]], Testimony of an Island Economy
| [[تصویر:Isa Bin Ali House.jpg|150x150px|alt=Windtower of Isa Bin Ali House, home of former ruler of Bahrain, in Muharraq, Bahrain]]
|{{sort|Bahrain|[[محافظہ محرق]], {{flag|Bahrain}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|26|14|28.608|N|50|36|48.636|E|region:BH_type:landmark|name=Pearling, Testimony of an Island Economy}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)
| {{convert|35087|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|95876|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2012
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1364|title=Pearling, Testimony of an Island Economy|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=4 Aug 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065610/http://whc.unesco.org/en/list/1364|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[تخت جمشید]]
| [[تصویر:Persepolis recreated.jpg|150x150px|alt=Ruins of buildings and a frieze depicting humans carrying staffs or lances.]]
| {{sort|Iran|[[صوبہ فارس|Fars]], {{flag|Iran}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|29|56|4|N|52|52|25|E|region:IR_type:landmark|name=Persepolis}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(iii)(vi)
| {{convert|13|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 1979
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/114|title=Persepolis|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=3 December 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065339/http://whc.unesco.org/en/list/114|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[بترا]]
| [[تصویر:Petra Jordan BW 36.JPG|150x150px|alt=Facade of a building on a cliff face.]]
| {{sort|Jordan|[[محافظہ معان]], {{flag|Jordan}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|30|19|50|N|35|26|36|E|region:JO_type:landmark|name=Petra}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(iii)(iv)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 1985
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/326 |title=Petra |publisher=[[یونیسکو]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065318/http://whc.unesco.org/en/list/326%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; |  Qal’at al-Bahrain – Ancient Harbour and Capital of Dilmun
| {{center|[[تصویر:Bahrain Fort 7.jpg|150x150px|alt=Archaeological site of foundations of buildings.]]}}
| {{sort|Bahrain|[[محافظہ شمالیہ]], {{flag|Bahrain}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|26|13|59|N|50|31|20|E|region:BH_type:landmark|name=Qal’at al-Bahrain – Ancient Harbour and Capital of Dilmun}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)(iv)
| {{convert|32|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|1238|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2005&lt;ref group=&quot;nb&quot;&gt;Minor modification of the core zone and enlargement of the buffer zone in 2008.&lt;/ref&gt;
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/1192 |title=Qal'at al-Bahrain – Ancient Harbour and Capital of Dilmun |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065402/http://whc.unesco.org/en/list/1192%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/archive/2008/whc08-32com-inf8B1ADDe.pdf|format=PDF |title=Evaluatinos of Cultural Properties: 32nd ordinary session|page=37 |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[قصر عمرہ]]
| [[تصویر:Qusayr Amra.jpg|150x150px|alt=Small ruined stone building.]]
|{{sort|Jordan|[[محافظہ زرقاء]], {{flag|Jordan}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|31|48|7|N|36|35|9|E|region:JO_type:landmark|name=Qasr Amra}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(iii)(iv)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 1985
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/327 |title=Quseir Amra |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065415/http://whc.unesco.org/en/list/327%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-style=&quot;background-color:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;background-color: #FFE6BD&quot;| [[سامرا]]
| {{center|[[تصویر:Great Mosque of Samarra.jpg|150x150px|alt=A slightly ruined spiral tower of white stone.]]}}
| {{sort|Iraq|[[محافظہ صلاح الدین]], {{flag|Iraq}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|34|20|28|N|43|49|25|E|region:IQ_type:landmark|name=Ashur (Qal'at Sherqat)}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)(iv)
| {{convert|15058|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|31414|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2007
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/276 |title=Samarra Archaeological City |publisher=[[یونیسکو]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065607/http://whc.unesco.org/en/list/276%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;31-sess-p152-153&quot;&gt;{{harvnb|31st session|2007|pp=152–153}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[سلیمیہ مسجد]] and its Social Complex
| [[تصویر:Edirne 7333 Nevit.JPG|150x150px|alt=Large mosque with four minarets and a large dome of dark stone.]]
|{{sort|Turkey|[[ادرنہ]], [[East Thrace]], {{flag|Turkey}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|41|40|40|N|26|33|34|E|region:TR_type:landmark|name=Selimiye Mosque and its Social Complex}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(iv)
| {{convert|2.50|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|38|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2011
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/1366 |title=Selimiye Mosque and its Social Complex |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=7 Dec 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065310/http://whc.unesco.org/en/list/1366%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Sheikh Safi al-Din Khānegāh and Shrine Ensemble]] in [[اردبیل]]
| [[تصویر:The mausoleums of Sheikh Safi.jpg|150x150px|alt=Two cupolas covered in blue, yellow and brown tiles.]]
| {{sort|Iran|Ardabil, [[صوبہ اردبیل]], {{flag|Iran}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|38|14|55|N|48|17|29|E|region:IR_type:landmark|name=Sheikh Safi al-din Khānegāh and Shrine Ensemble in Ardabil}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(ii)(iv)
| {{convert|2.14|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|13|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2010
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1345|title=Sheikh Safi al-din Khānegāh and Shrine Ensemble in Ardabil|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=3 December 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065619/http://whc.unesco.org/en/list/1345|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Shushtar Historical Hydraulic System]]
| [[تصویر:Sushtar Bridge.jpg|150x150px|alt=Ruins of a river bridge.]]
| {{sort|Iran|[[صوبہ خوزستان|Khuzestan]], {{flag|Iran}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32|1|7|N|48|50|9|E|region:IR_type:landmark|name=Shushtar Historical Hydraulic System}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(ii)(v)
| {{convert|240|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|1572|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2009
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1315|title=Shushtar Historical Hydraulic System|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=3 December 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065404/http://whc.unesco.org/en/list/1315|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-style=&quot;background-color:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;background-color: #FFE6BD&quot; | [[تدمر]]
| [[تصویر:Temple of Bel, Palmyra 15.jpg|150x150px|alt=Ruins of stone buildigns with columns.]]
| {{sort|Syria|[[محافظہ حمص]], {{flag|Syria}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|34|33|15|N|38|16|0|E|region:SY_type:landmark|name=Site of Palmyra}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(ii)(iv)
| {{convert|0.36|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 1980
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/23 |title=Site of Palmyra |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065423/http://whc.unesco.org/en/list/23%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Nahal Me'arot Nature Reserve|Sites of Human Evolution at Mount Carmel: The Nahal Me’arot / Wadi el-Mughara Caves]]
| [[تصویر:Caiobadner – mount carmel.JPG|150x150px|alt=]]
|{{sort|Israel|[[کوہ کرمل]], {{flag|Israel}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32|40|12|N|34|57|55|E|region:IL_type:landmark|name=Sites of Human Evolution at Mount Carmel: The Nahal Me’arot / Wadi el-Mughara Caves}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(v)
| {{convert|54|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|370|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2012
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1393|title=Sites of Human Evolution at Mount Carmel: The Nahal Me’arot / Wadi el-Mughara Caves|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=16 Jul 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065348/http://whc.unesco.org/en/list/1393|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[سقطری|Socotra Archipelago]]
| [[تصویر:Socotra dragon tree.JPG|150x150px|alt=A tree over a dry, barren, rocky landscape.]]
| {{sort|Yemen|[[محافظہ حضرموت]], {{flag|Yemen}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|12|30|N|53|50|E|region:YE_type:landmark|name=Socotra Archipelago}}&lt;/small&gt;}}
| Natural:&lt;br /&gt;(x)
| {{convert|410460|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|1740958|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2008
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/1263 |title=Socotra Archipelago |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065421/http://whc.unesco.org/en/list/1263%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[سلطانیہ]]
| [[تصویر:Solt dome 1.JPG|150x150px|alt=Octagonal building with turquoise dome.]]
| {{sort|Iran|[[صوبہ زنجان|Zanjan]], {{flag|Iran}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36|26|7|N|48|47|48|E|region:IR_type:landmark|name=Soltaniyeh}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)(iv)
| {{convert|790|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|350|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2005
|
|&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://whc.unesco.org/en/list/1188 | title = Soltaniyeh | publisher = [[یونیسکو|UNESCO]] | accessdate = 3 December 2010 | archive-url = https://web.archive.org/web/20181226065622/http://whc.unesco.org/en/list/1188 | archive-date = 2018-12-26 | archiveurl = http://web.archive.org/web/20190106142929/http://whc.unesco.org/en/list/1188 | archivedate = 6 جنوری 2019 | url-status = live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Tabriz Historic Bazaar Complex]]
| [[تصویر:Carpet Bazaar of Tabriz.JPG|150x150px|alt=Covered arcade lined by shops.]]
| {{sort|Iran|[[تبریز]], {{flag|Iran}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|38|4|53|N|46|17|35|E|region:IR_type:landmark|name=Tabriz Historic Bazaar Complex}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)(iv)
| {{convert|29|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|75|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2010
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1346|title=Tabriz Historic Bazaar Complex|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=3 December 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065350/http://whc.unesco.org/en/list/1346|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Takht-e Soleyman]]
| [[تصویر:Takht-e-soleiman-1.jpg|150x150px|alt=Ruins of buildings near a lake.]]
| {{sort|Iran|[[صوبہ آذربائیجان غربی|West Azerbaijan]], {{flag|Iran}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36|36|14|N|47|14|6|E|region:IR_type:landmark|name=Takht-e Soleyman}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(ii)(iii)(iv)(vi)
| {{convert|10|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|7438|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2003
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1077|title=Takht-e Soleyman|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=3 December 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065354/http://whc.unesco.org/en/list/1077|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[Tchogha Zanbil]]
| [[تصویر:Choghazanbil2.jpg|150x150px|alt=Ruins of a pyramid like structure.]]
| {{sort|Iran|[[صوبہ خوزستان|Khuzestan]], {{flag|Iran}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32|5|0|N|48|32|0|E|region:IR_type:landmark|name=Tchogha Zanbil}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(iv)
| align=&quot;center&quot; | {{ntsh|0}}—
| align=&quot;center&quot; | 1979
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/113|title=Tchogha Zanbil|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=3 December 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065357/http://whc.unesco.org/en/list/113|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-style=&quot;background-color:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; style=&quot;background-color:#FFE6BD&quot;| [[قدیم شہر (یروشلم)|قدیم یروشلم شہر تے اس د‏ی دیواراں]]
| [[تصویر:Old City (Jerusalem).jpg|150x150px|alt=City view with houses, churches and a building with a large golden dome.]]
| {{sort|Israel|[[یروشلم]], {{flag|Israel}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|31|47|0|N|35|13|0|E|region:IL_type:landmark|name=Old City of Jerusalem and its Walls}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)(vi)
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; | 1981
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/148 |title=Old City of Jerusalem and its Walls |publisher=[[یونیسکو]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065617/http://whc.unesco.org/en/list/148%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;&lt;ref name=&quot;6-sess-p10-12&quot;&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/archive/1982/clt-82-conf015-8e.pdf |title=World Heritage Committee: Sixth session|format=PDF |publisher=[[یونیسکو]] |accessdate=26 June 2011|pages=10–12}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.unesco.org/new/en/media-services/single-view/news/unescos_position_regarding_jerusalem/ |title=UNESCO replies to allegations |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |date=15 July 2011 |accessdate=20 October 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[The Persian Garden]]
| [[تصویر:Chehel Sotun Garden, Isfahan, Iran 2005.jpg|150x150px|alt=Water basin in a garden, flowers trees and a building with open portico.]]
| {{sort|Iran|[[صوبہ فارس|Pars]], {{flag|Iran}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|30|10|0|N|53|10|0|E|region:IR_type:landmark|name=The Persian Garden}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(ii)(iii)(iv)(vi)
| {{convert|716|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|9740|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2011
| including 9 selected gardens in Iran: [[Pasargadae Persian Garden|Pasargadae]], [[چہل‌ستون]], [[Fin Garden|Fin]], [[Eram Garden|Eram]], [[Shazdeh Garden|Shazdeh]], [[Dolatabad Garden|Dolatabad]], [[Abbasabad Garden|Abbasabad]], [[Akbarieh Garden|Akbarieh]], [[Pahlevanpour Garden|Pahlevanpour]]
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1372|title=The Persian Garden|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=3 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065400/http://whc.unesco.org/en/list/1372|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[صور|Tyre]]
| [[تصویر:TyreAlMina.jpg|150x150px|alt=Ruins of columns near the sea.]]
| {{sort|Lebanon|[[محافظہ جنوبی]], {{flag|Lebanon}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|33|16|15|N|35|11|46|E|region:LB_type:landmark|name=Tyre}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iii)(vi)
| {{convert|154|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 1984
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/299 |title=Tyre |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065620/http://whc.unesco.org/en/list/299%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[ام الرصاص]] (Kastrom Mefa'a)
| [[تصویر:Umm Rasas House ruins.JPG|150x150px|alt=Ruins of a building of white stone.]]
|{{sort|Jordan|[[محافظہ مادبا]], {{flag|Jordan}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|31|30|6|N|35|55|14|E|region:JO_type:landmark|name=Um er-Rasas (Kastrom Mefa'a)}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(i)(iv)(vi)
| {{convert|24|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|90|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2005
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/1093 |title=Um er-Rasas (Kastrom Mefa'a) |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065352/http://whc.unesco.org/en/list/1093%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Wadi Rum]] Protected Area
| [[تصویر:GabelRum01 ST 07.JPG|150x150px|alt=A dry mountain landscape with smoothened rocks.]]
| {{sort|Jordan|[[محافظہ عقبہ]], {{flag|Jordan}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|29|38|N|35|26|E|region:JO_type:landmark|name=Wadi Rum Protected Area}}&lt;/small&gt;}}
| Mixed:&lt;br /&gt;(iii)(v)(vii)
| {{convert|74180|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|59177|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2011
|
|&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/list/1377 |title=Wadi Rum Protected Area |publisher=[[یونیسکو|UNESCO]] |accessdate=17 Aug 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065401/http://whc.unesco.org/en/list/1377%20 |archivedate=2018-12-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[قدیم شہر (باکو)|قدیم شہر]] with the [[شروان شاہان محل]] and [[قلعہ دوشیزہ]]
| [[تصویر:Hajji Gayyib bathhouse, 2005.jpg|150x150px|alt=Ruins of underground buildings and a building with cuppola above ground.]]
| {{sort|Azerbaijan|[[Absheron Peninsula]], {{flag|Azerbaijan}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|40|22|0|N|49|50|0|E|region:AZ_type:landmark|name=Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(iv)
| {{convert|22|ha|abbr=values|sortable=on}}
| align=&quot;center&quot; | 2000
|
|&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://whc.unesco.org/en/list/958 | title = Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower | publisher = [[یونیسکو|UNESCO]] | accessdate = 10 Dec 2011 | archive-url = https://web.archive.org/web/20181226065623/http://whc.unesco.org/en/list/958 | archive-date = 2018-12-26 | archiveurl = http://web.archive.org/web/20190106142554/http://whc.unesco.org/en/list/958 | archivedate = 6 جنوری 2019 | url-status = live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[White City (Tel Aviv)|White City of Tel-Aviv]]—the Modern Movement
| [[تصویر:White building in ben yehuda st.jpg|150x150px|alt=White modern building.]]
|{{sort|Israel|[[تل ابیب]], {{flag|Israel}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32|4|0|N|34|47|0|E|region:IL_type:landmark|name=White City of Tel-Aviv -- the Modern Movement}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iv)
| {{convert|140|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|197|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 2003
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/1096|title=White City of Tel-Aviv -- the Modern Movement|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=17 Aug 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181226065422/http://whc.unesco.org/en/list/1096|archivedate=2018-12-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| [[کسانتوس]]-[[لیتون]]
| [[تصویر:Xanthos ruins.jpg|150x150px|alt=Ruins of buildings and of an amphitheatre.]]
|{{sort|Turkey|, [[صوبہ موغلا|Muğla]] and [[صوبہ انطالیہ|Antalya]] Provinces, {{flag|Turkey}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36|20|6|N|29|19|13|E|region:TR_type:landmark|name=Xanthos-Letoon}}&lt;/small&gt;}}
| ثقافتی:&lt;br /&gt;(ii)(iii)
| {{convert|126|ha|abbr=values|sortable=on}}; buffer zone {{convert|63|ha|abbr=values}}
| align=&quot;center&quot; | 1988
|
|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/484|title=Xanthos-Letoon|publisher=[[یونیسکو|UNESCO]]|accessdate=7 Dec 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190106142608/http://whc.unesco.org/en/list/484|archivedate=2019-01-06|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|}

== حوالے ==
{{حوالے|2}}

== ملاحظات ==
{{حوالے | group=nb}}
{{لسٹ ایشیا دے عالمی ثقافتی ورثہ تھ‏‏اںو‏اں}}
{{فہارست عالمی ثقافتی ورثہ تھ‏‏اںو‏اں}}

[[گٹھ:ایشیا وچ تھ‏‏اںو‏اں عالمی ثقافتی ورثہ]]
[[گٹھ:لسٹ تھ‏‏اںو‏اں عالمی ثقافتی ورثہ]]
[[گٹھ:مغربی ایشیا]]</text>
      <sha1>512ajyu0xybdz04e0cufokmtaf2jf3k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ترک سلطنتاں تے ریاستاں دی تریخ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>91673</id>
    <revision>
      <id>689586</id>
      <parentid>683316</parentid>
      <timestamp>2025-06-07T21:19:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>40019</id>
      </contributor>
      <comment>→ File has been renamed on Commons ([[:c:GR]])</comment>
      <origin>689586</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="992120" sha1="siguid8ojl70q6r8cvljsu4m91b3qak" xml:space="preserve">{{پنجابی گنتی}}
{{پنجابی گنتی}}
== لفظ ترک دے معانی ==

&quot;[[ترکستان]] دے اک قبیلے دا ناں اے جس د‏‏ی وڈی شاخاں [[تاتار]] و [[منگول|مغل]] ([[منگول]]) نيں تے انہاں د‏‏ی بولی معین اے &lt;ref&gt;(انجمن آرا)&lt;/ref&gt;&quot;

&quot;[[ترک]] اک قوم دا ناں اے جو کہ ترک نامی شخص تو‏ں منسوب اے جو [[نوح|حضرت نوح]] د‏‏ی نسل وچو‏ں سی&quot; &lt;ref&gt;(غیاث اللغات)&lt;/ref&gt;
&quot;کہندے نيں کہ ترک قوم [[یافث|یافث بن نوح]] د‏‏ی اولاد تو‏ں نيں&quot; &lt;ref&gt;(برھان)&lt;/ref&gt;

لفظ ترک دے ناں اُتے تریخ وچ پہلی سلطنت چھیويں صدی عیسوی وچ &quot;[[گوک ترک|گوک ترک حکومت]]&quot; دے ناں تو‏ں ملدی اے جس وچ بدوی ترکاں نے اک مضبوط و عظیم سلطنت قائم کيتی جو [[مغلستان]] تے شمالی چین د‏‏ی سرحد تو‏ں [[بحیرہ اسود|بحر اسود]] تک مشتمل سی&quot; &lt;ref&gt;(تریخ طبری جلد 1 صفحہ 895-896)&lt;/ref&gt;

لفظ ترک دے لغوی معنی خود ٹوپی دے نيں (لوہے د‏‏ی ٹوپی جو ھنگام جنگ وچ پہنی جاندی اے ) &lt;ref&gt;(فرھنگ رشیدی) (فرھنگ جھانگیری)&lt;/ref&gt;

ترکستان وچ اک دریا دا ناں وی اے جو کہ سیحون وچ وگدا اے (سرزمین ہائے خلافت شرقی)

ترک دنیا د‏‏ی وڈی تے قدیم اقوام وچو‏ں اک نيں جنہاں دا مرکز [[وسط ایشیا|سنٹرل ایشیا]] تے [[منگولیا]] سی. موجودہ زمانے وچ ترک اقوام ایشیا, یورپ, امریکا تے افریقا دے مختلف حصےآں وچ آباد نيں جنہاں وچو‏ں چند ملکاں درج زیل نيں۔

[[ترکمانستان]],[[مغلستان|مغولستان]]، [[چین]]، [[روس]] ,[[کرغیزستان|قرقیزستان]]، قزاقستان، ازبکستان، تاجیکستان،پاکستان, افغانستان، ایران، جمهوری آذربایجان، عراق، ترکی، قبرس، یونان، بلغاریہ, رومانیہ, شام, لیبیا, مصر, امریکا وغیرہ..

== ترکاں دے بارے وچ احادیث ==

اتْرُکُوا التُّرْکَ مَا تَرَکُوکُمْ (حدیث ابوداؤد )

ترکاں نو‏‏ں نہ چھیڑو جدو‏ں تک اوہ توانو‏‏ں نہ چھیڑن..&quot;

حضرت محمود قاشغری رقم طراز نيں کہ

&quot;ميں نے بخارا دے اک ثقہ عالم تے نیشاپور دے امامان وقت تو‏ں سنیا اے جو کہ دونے سلسلہ روایت سند دے نال رسول اللہ ص تو‏ں اک حدیث روایت کردے نيں جس وچ اوغوز ترکاں دے خروج دا زکر اے .. ایويں بیان کردے نيں

&quot; ترکاں د‏‏ی بولی سیکھو کیونجے انہاں د‏‏ی قسمت وچ مدت دراز د‏‏ی حکمرانی لکھ دتی گئی اے &quot; &lt;ref&gt;(دیوان اللغت الترک)&lt;/ref&gt;

امام شیخ زاھد حسین بن خلف کاشغری متعدد واسطےآں تو‏ں رسول اللہ ص تو‏ں روایت کردے نيں کہ
&quot;اللہ عزوجل فرماندے نيں کہ میرا اک لشکر اے جس دا ناں ترک رکھیا اے انہاں دا مسکن مشرق د‏‏ی زمین اے تے جس قوم اُتے خشمگین ہُندا ہاں انہاں اُتے ایہ لشکر مسلط کر دیندا ہاں&quot;

[[خلافت عباسیہ]] دے وجود وچ آنے وچ وی خراسانی ترکاں دا ہی مرکزی کردار سی, ایہی وجہ سی کہ [[مامون الرشید]] نے دارالخلافہ [[خراسان]] دے [[مرو]] ( merv) شہر منتقل کيتا, بعد وچ عباسیاں نے ترک سپاہیاں دے لئی سامرا دے ناں تو‏ں بغداد دے نیڑے وکھ شہر بسایا تے تخت سلطنت وی اوتھے منتقل کيتا..

اک روز خلیفہ معتصم باللہ نے از رہ مزاح درباری نجومیاں تو‏ں سوال کيتا کہ &quot;میری موت کدو‏‏ں تے کس وقت ہوئے گی, پیشنگویی کرو!!&quot;
درباریاں نے کہیا &quot;جس وقت ترک سپاہی چاہن&quot;

یہ اوہی ترک قوم اے جس نے دائرہ اسلام وچ آنے دے نال نيں عظیم ترین اسلامی سلطنتاں د‏‏ی بنیاد پائی جو کہ ہزاراں سال اسلام دا جھنڈا عالم وچ لہراندی رہیاں, چند ترک سلطنتاں

*[[سلطنت غزنویہ]]
*[[سلجوقی سلطنت]]
*[[سلطنت عثمانیہ|سلطنت و خلافت عثمانیہ]]
*[[تیموری سلطنت]]
*[[خوارزم شاہی سلطنت|خوازرم شاہی سلطنت]]
*[[مغلیہ سلطنت|سلطنت بابری ھندوستان]]
*[[دہلی سلطنت]]
*[[سلاجقہ روم]]

==کچھ مشہور ترک سلطنتاں==

تریخ عالم د‏‏ی 30 عظیم ترک حکومتاں

مکمل تریخ ابتدا تو‏ں اختتام تک (315 ق.م تو‏ں 1923 تک)
===اسلام توں پہلے===
# ایشیاء د‏‏ی ھون حکومت ) 315 ق م – 215 ب م = 530 سال
# یورپی\غربی ھون) 350  - 450  = 100 سال  
# آور ترک حکومت, یورپ)520 - 620 = 100 سال
# خزر ترک , یورپ ) 680 - 970 = 290  سال 
# پچنک ترک , یورپ ) 1000- 1090 = 90 سال 
# [[کشان راج|کشن]] ترک حکومت ایشیا ) 110 - 75 / 75م - 375 = 485 سال 
# یفتلی یا [[سفید ہن|آق ھن]] ) 450 - 570= 120  سال 
#[[کابل شاہی|کابل شاھی]] حکومت)650 – 880/ 30هجری – 258 هج = 230 سال 
#[[گوک ترک]], مرکزی ایشیا ) 550– 744= 190 سال
# اویغور حکومت / ایشیا )740 - 840 = 100 سال 
# قرقیز حکومت/ ایشیا )920 - 1210 = 290 سال
===بعد اسلام کی ترک سلطنتیں===
#[[خانان کاراخانی|قرا خانی]], ایشیا )840م - 1211م = 371 سال
#[[غزنوی سلطنت]] / ایشیا )963م - 1187م = 224 سال
# [[سلجوقی سلطنت]]/ ایشیا)1040م - 1194م =  154 سال
#[[خوارزم شاہی سلطنت|خوارزمشاهی سلطنت]] / ایشیا ) 1097م - 1231م = 134 سال 
#[[عثمانی سلطنت|عثمانی خلافت تے سلطنت]], ایشیا, یورپ و افریقہ )1299م - 1923م = 624 سال 
#[[دہلی سلطنت]], ھندوستان) 1206-1526 = 320 سال
#[[منگول سلطنت|منگول حکومت]] )1206م - 1368م = 162  سال 
# [[ایلخانی سلطنت]] ایران ) 1256م - 1335م = 79 سال
# قبچاق یا [[مملوک سلطنت]] مصر)1250م - 1390م = 140 سال
#اتابیگ سلطنت, آزربایجان, فارس, شام)543- 949م = 406 سال
#[[قرہ قویونلو|قرا قوینلی سلطنت]], ایشیا)103=  1375 - 1478
#[[آق قویونلو|آق قوینلی سلطنت]] ایشیا) 1378- 1501 = 131 سال
# [[تیموری سلطنت]] )1370م - 1506م = 136 سال،  
#[[شیبانی|شیبانی ترک]] / ایشیا)1500م - 1599م = 99 سال 
# اشترخانی سلطنت ) 1599م - 1785م = 186 سال + 99 = 285 سال
#[[صفوی سلطنت]] / فارس و خراسان )1501م - 1722م = 221 سال
#[[افشاری سلطنت|افشاریه]] / [[نادر شاہ افشار|نادرشاه افشار]]/)1734م - 1746م = 12 سال&lt;ref&gt;منبع: ڈاکٹر عظیم خنجانی&lt;/ref&gt;

==[[ہن سلطنت]]==
[[File:Huns_empire.png|thumb|250px|left|ہن سلطنت [[اٹیلا]] دے عہد چ]]


[[ہن]] سلطنت ہناں دی قائم کیتی ہوئی [[اک]] سلطنت سی ۔ ہن [[یورشیا]] دے قبیلےآں دا اک اتحاد سی ، جہڑے [[ترک]] [[بولیاں]] بولدے سن ،جنہاں چ [[وسطی ایشیا]] دے [[گیاہستان]] دیاں بولیاں دے اثرات وی سی ۔ ہناں نے چوتھی صدی عیسوی دے ادھ چ [[دریائے وولگا]] دے پرےاوں نمودار ہو کے ، دریائے وولگا تے [[دریائے ڈون]] دے وچکار وسن آلے [[الانیا|الانیاں]] نوں تباہ تے برباد کیتا تے فیر چھیتی ای دریآئے ڈون تے [[دریآئے ڈینیپر]] دے وچکار [[آسٹروگوتھ سلطنت]] نوں تخت و تاراج کیتا ۔ 376ء دے لاگے اینہاں نے اج دے [[رومانیہ]] چ رہن آلے [[ویزیگوتھ|ویزیگوتھاں]] نوں شکست دتی تے [[بازنطینی سلطنت]] دی [[دریاۓ ڈینیوب]] آلی سرحد تے پہنچ گئے ۔ [[اٹیلا]] دی قیادت چ [[یورپ]] چ ایس وڈی ہجرت نے ایتھے وڈیاں لسانی تے سیاسی تبدیلیاں لیاندیاں ۔


چوتھی صدی عیسوی ج [[یورپ]] نوں تخت تاراج کرن آلے ہناں دی ابتدا تے اصلیت غیر واضع اے ، تاہم تریخ دان اینہاں نوں مختلف بنیاد دے [[وسطی ایشیا]] دے [[خانہ بدوش]] قبیلے سمجھدے نیں ۔ 


پرانیاں دستاویزاں دے موجب [[ہن]] چوتھی صدی عیسوی چ [[بحیرہ قزوین]]  دے اتلے لہندے دے علاقےآں چ آباد ہوئے ۔ تے 370ء دے نیڑے [[بحیرہ قزوین|بحیرہ کیسپیئن]] ہن متحرک ہوئے تے اپنے لہندے چ [[اک]] [[الانیا|الانی]] قبیلے نوں تباہ کیتا ۔ ہور لہندے ول جاندے ہوئے اینہاں نے [[آسٹروگوتھ سلطنت]] نوں تباہ کیتا ۔ 395ء چ ہناں نے [[قفقاز]] دے پہاڑاں دے پار حملے کر کے [[آرمینیا]] نوں تاراج کیتا تے ایتھے [[ارض روم]] تے قیضہ کیتا تے [[ایدیسا]] تے [[انطاکیہ]] دا محاصرہ کیتا تے ایتھے تک کہ اوہ [[شام]] چ [[طائر]] تک پہنچ گئے ۔ 

408ء چ ہن آگو اولدین نے [[بازنطیطی سلطنت|مشرقی رومی سلطنت]] دے صوبے موئسیا تے حملہ کیتا پر ایہہ حملہ نکام بنا دتا گئیا ۔

=== [[اٹیلا]] دا اقتدار ===

اپنے بھائیاں دے جان دے مگروں متحدہ ہناں دے حکمران [[اٹیلا]] نے غیر متنازعہ طور تے ہن سلطنت دا اقتدار سمبھال لئیا ۔ 447ء چ اٹیلا ہناں نوں اک وار فیر [[مشرقی رومی سلطنت]] ([[بازنطینی سلطنت]]) ول لے گئیا ۔ اسدا [[بلقان]] تے [[تھریس]] تے حملہ تباہ کن سی ، تے زریعاں موجب ایتھے ہناں نے 70 شہر ڈھاء کے تباہ کر دتے ۔ مشسرقی [[رومی سلطنت]] تے پہلے اندرونی طور تے ، [[قحط]] ، [[طاعون]] ، بغاوتاں تے [[قسطنطنیہ]] چ بھچالاں (زلزلےآں) دے اک سلسلے پاروں مسئلےاں چ گھری ہوئی سی ۔ رومی فوج تے فتح دے نتیجے چ ہن مشرقی رومی علاقےآں چ نا قابل تسخیر بن گئے ۔ 

[[بازنطینی سلطنت]] دے خلاف ہن جنگ 449ء چ تیجے اناطولیئس معاہدے تے دستخط دے مکی ۔

[[رومی سلطنت]] ہناں نوں خراج دین لگی تے بعد چ نویں شہنشاہ [[مارسیئن]] نے خراج دی ادائیگی روک دتی تے کارپاتھی طاس توں [[اٹیلا]] نے [[قسطنطنیہ]] تے حملہ کرن لئی حرکت کیتی ۔ اپنے حملے دے منصصوبے تے عمل کرن توں پہلے اسنے [[اک]] [[جرمن]] [[کڑی]] [[ایلڈیکو]] نال ویاہ کیتا ۔ اٹیلا اپنی سہاگ [[رات]] نوں [[نک]] توں خون وگن نال مر گئیا ۔


=== [[اٹیلا]] دے بعد ===

 
اٹیلا دا جانشین اسدا وڈا پتر [[ایلاک]] بنئیا ۔ تے اٹیلا دے دوجے پتراں [[دینگیزیک]] تے [[ایرناخ]] نے وی تخت دا دعوی کیتا ۔ اس موقعے دا فیدہ چکدے ہوئے محکوم قبیلےآں نے بغاوت کر دتی ۔ اٹیلا دے مرن دے اک ورہے مگروں ہناں نوں [[نیڈاؤ دی لڑائی]] چ شکست ہوئی ۔ 469ء چ ایلاک دا جانشین تے اخری ہن بادشاہ دینگیزک مر گئیا تے اس دن ای ہن سلطنت مک گئی ۔ کجھ تریخ دان اس گل تے یعقین رکھدے نیں کہ ہناں دی اولاداں نے [[بلغاروی سلطنت]] قائم کیتی جہڑی [[بلقان]] ، [[پانونیا]] تے [[سیتھیا]] تے پھیلی ہوئی سی ۔


== مشرقی تے مغربی ترک سلطنتاں ==

پنجويں صدی عیسوی دے آغاز تو‏ں &quot;روآن روآن&quot; باشندے منگولیا وچ مرکوز اک وسیع سلطنت اُتے راج کردے رہ‏ے، جو کوچہ تو‏ں کوریا د‏‏ی سرحداں تک پھیلی ہوئی سی۔ انہاں نے بدھ مت د‏‏ی اوہ شکل اختیار کيتی جو ایران دے زیر اثر پیدا ہونے والی ختنی تے تخاری روایتاں دا مرکب سی، تے اسنو‏ں منگولیا تو‏ں متعارف کرایا۔ پرانے ترک، جو &quot;روآن روآن&quot; اقتدار دے تحت گانسو وچ رہندے سن، انہاں نے ۵۵۱ء وچ ثانی الذکر دا تختہ پلٹ دتا۔ انہاں د‏‏ی قائم کردہ قدیم ترک سلطنت دو برساں دے اندر مشرقی تے مغربی حصےآں وچ تقسیم ہوئے گئ۔

مشرقی ترک منگولیا اُتے حکومت کردے رہے تے انہاں نے اوتھ‏ے پائی جانے والی، بدھ مت د‏‏ی ختن – تخاری &quot;روآن روآن&quot; شکلاں نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے، اسنو‏ں شمال دے ہان چینی عناصر دے نال ملیا دتا۔ انہاں نے شمالی ہندوستان، گندھارا تے ہان چین، بالخصوص ترفان وچ رہنے والے سغدیائی فرقے دے بھکشوواں د‏‏ی مدد تو‏ں، مختلف النوع بدھ مت زباناں تو‏ں، بوہت سارے بدھ مت متون دا قدیم ترک بولی وچ ترجمہ کيتا۔ شاہراہ ریشم دے سب تو‏ں اہ‏م تاجراں د‏‏ی حیثیت تو‏ں، سغدیہ دے لوکاں وچ ایداں دے بھکشو تیار ہُندے رہندے سن جنہاں وچ فطری طور اُتے اک نال متعدد زباناں سیکھ لینے د‏‏ی صلاحیت موجود ہُندی سی۔

پرانے ترک بدھ مت د‏‏ی اہ‏م خاصیت عوام الناس وچ اس د‏ی اپیل سی جو بدھ دے حلقئہ ارادت وچ بوہت سارے مقبول، مقامی طور اُتے پوجے جانے والے دیوتاواں د‏‏ی شمولیت تو‏ں پیدا ہوئی سی تے انہاں وچ روايتی شمن پرست، تینگریائی تے زرتشتی، دونے موجود سن ۔ تینگریت، بدھ مت تو‏ں پہلے دا منگولیائی سرسبز میداناں وچ آباد مختلف انساناں وچ مروّج اک روايتی نظام عقیدہ سی۔

مغربی ترکاں نے پہلے دزونگاریا تے مغربی ترکستان اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ ۵۶۰ ء وچ انہاں نے سفید فام ہُناں (ہپتھالیاں) تو‏ں شاہراہ ریشم دا مغربی حصّہ کھو لیا تے رفتہ رفتہ کاشغر، سغدیہ تے باختر د‏‏ی طرف منتقل ہُندے ہوئے، افغانی گندھارا وچ وی اپنی اک خاص موجودگی قائم کرلئی- اپنے اس توسیع دے عمل وچ ، انہاں دے اک وڈے حلقے نے بدھ مت اختیار ک‏ر ليا، بالخصوص انہاں شکلاں دے نال جو انہاں دے مفتوحہ علاقےآں وچ پائی جادیاں سن۔

مغربی ترکاں د‏‏ی آمد دے وقت مغربی ترکستان وچ بدھ مت د‏‏ی صورت حال

مغربی ترکاں د‏‏ی ہجرت تو‏ں صدیاں پہلے، اَگڑ پِچھڑ یونانی- باختری، شاکانی، کشان، فارسی ساسانی تے سفید فام ہُناں د‏‏ی حکومتاں دے تحت مرکزی، جنوبی تے مغربی ترکستان وچ بدھ مت خوب برگ و بار لا رہیا سی۔ ہندوستان نو‏‏ں آنے والا ہان چینی سیّاح فاشیان، جس نے ۳۹۹ء تے ۴۱۵ء دے درمیان اس علاقے دا سفر کيتا، اس نے ایہ اطلاع دتی کہ ایتھ‏ے ہر طرف سرگرم خانقاہاں پھیلی ہوئیاں سن۔ پر، جدو‏ں ڈیڑھ صدی د‏‏ی مدت دے بعد مغربی ترک اس علاقے وچ پہنچے تاں انہاں نے بدھ مت نو‏‏ں اک کمزور حالت وچ دیکھیا۔ خاص کر سغدیہ وچ ۔ بظاہر اس اُتے ایہ زوال سفید فام ہُناں حکومت دے دور وچ آیا سی۔

بیشتر سفید فام ہُن، بدھ مت دے پرجوش حامی سن ۔ مثال دے طور پر، ۴۶۰ء وچ ، انہاں دے حکمراں نے بدھ دے لباس دا اک ٹکڑا صندوقچے وچ تبرک دے طور اُتے رکھ کے، کاشغر تو‏ں شمالی چینی درباراں وچو‏ں اک دربار دے لئی نذرانے دے طور اُتے بھجوایا سی۔ بہر حال، ۵۱۵ء وچ سفید فام ہُناں راجہ &quot;مہرکلا&quot; نے بودھاں نو‏‏ں ستانے دے لئی، بپینڈو طور پر، اپنے دربار وچ موجود حادس مانوی تے نسطوری عیسائی گروپاں دے اثر وچ آک‏ے، لوکاں نو‏‏ں بھڑکا دتا۔ اس دا بدترین نقصان گندھارا، کشمیر تے شمالی ہندوستان دے مغربی حصّے وچ ظاہر ہويا، مگر قدرے محدود پیمانے پر، ایہ نقصان باختر تے سغدیہ تک وی پہنچیا۔

۶۳۰ء دے آس پاس، جدو‏ں دوسرے قابل ذکر چینی زائر شوان-دزنگ نے سمرقند دا دورہ کيتا جو سغدیہ وچ مغربی ترک سلطنت سی، تاں اس نے دیکھیا کہ اوتھ‏ے ایداں دے بوہت سارے بودھی سن جنہاں د‏‏ی طرف مقامی زرتشتیاں دا رویہ مخاصمانہ سی۔ اوتھ‏ے د‏‏ی دونے خاص بودھی خانقاہاں، ویران تے بند پئی سن۔ بہر حال،۶۲۲ء وچ شوان-دزنگ دے سمرقند پہنچنے تو‏ں پہلے، اس شہر دے مغربی ترک حکمراں، تونگشیھو قاغان نے، پربھاکرمترا د‏‏ی رہنمائی وچ جو اوتھ‏ے شمالی ہندوستان تو‏ں آنے والا اک بھکشو سی، باضابطہ طور اُتے بدھ مت اختیار ک‏ر ليا۔ شوان-دزنگ نے راجہ نو‏‏ں شہر دے نیڑے واقع مگر ویران پئی ہوئی خانقاہاں کو، فیر تو‏ں کھولنے بلکہ ہور خانقاہاں تعمیر کرنے د‏‏ی ترغیب دی۔

راجہ تے اس دے جانشیناں نے چینی بھکشو دا مشورہ تسلیم کيتا تے صرف سمرقند وچ سغدیہ دے مقام اُتے ہی نئيں، بلکہ وادئ فرغانہ تے اج دے دور دے مغربی تاجکستان وچ وی نويں خانقاہاں تعمیر کيتياں، انہاں نے شمال مغربی ترکستان تک بدھ مت د‏‏ی سغدیائی تے کاشغری شکلاں د‏‏ی آمیزش تو‏ں تیار شدہ اک شکل وی پہنچیا دی۔ اوتھ‏ے انہاں نے موجودہ دور دے جنوبی قازقستان، شمال مغربی کرغیزستان وچ دریاۓ چو د‏‏ی وادی تے اج دے الماندی تو‏ں نیڑے جنوب مشرقی قازقستان وچ واقع &quot;سیمریچیے&quot; وچ وی نويں خانقاہاں بنواواں۔

سغدیہ دے برعکس، شوان-دزنگ نے کاشغر تے باختر، ہور مغربی ترکاں دے زیر اقتدار دوسرے اہ‏م علاقےآں وچ وی، بہت ساریاں بودھی خانقاہاں دے فروغ دا بیان کيتا ا‏‏ے۔ کاشغر وچ سینکڑاں خانقاہاں سن تے دس ہزار بھکشو رہندے سن، جدو‏ں کہ باختر وچ ایہ تعداد زیادہ واجبی (کمتر) سی۔ اس پورے علاقے د‏‏ی عظیم ترین خانقاہ باختر دے خاص شہر بلخ وچ نووہار (نوبہار) دے ناں تو‏ں جانی جاندی سی۔ ایہ خانقاہ سارے دے سارے وسطی ایشیا وچ اعلٰی سطحی بودھی تعلیمات دے اہ‏م ترین مرکز د‏‏ی حیثیت رکھدی سی تے اس دے اطراف وچ چھوٹی چھوٹی خانقاہاں سن۔ انہاں نو‏ں وی نووہار ہی کہیا جاندا سی۔

کسی یونیورسٹی د‏‏ی طرح پھیلی ہوئی اس خانقاہ، نووہار وچ صرف انہاں بھکشوواں نو‏‏ں داخل کيتا جاندا سی جو پہلے ہی عالمانہ متون (کتب) مرتب کرچکے ہون۔ ایہ اپنے انہاں ششدر کر دین‏ے والے جواہرات، بدھ دے خوبصورت مجسّماں دے لئی مشہور سی، جو بیش قیمت ریشمی ملبوست تے مقامی زرتشتی رواج دے مطابق، شاندار ہیرے جواہرات دے زیوراں تو‏ں آراستہ کیتے گئے سن ۔ ختن تو‏ں اس خانقاہ دا خصوصی طور اُتے قریبی رابطہ سی جتھ‏ے ایہ اپنے بوہت سارے استاداں نو‏‏ں بھجواندی رہندی سی۔ شوان-دزنگ دے بیان دے مطابق، اس وقت ختن وچ پنج ہزار بھکشوواں دے نال اک سو خانقاہاں موجود سن۔

===مغربی ترکاں دا زوال===

ستويں صدی دے وسط تک، مغربی تے مشرقی ترکستان دے انہاں علاقےآں وچ مغربی ترکاں دا اقتدار کمزور پڑنے لگا۔ پہلے ترکاں دے ہتھ تو‏ں باختر نکلیا تے گندھارا اُتے حکومت کرنے والے اک دوسرے ترکیائی بودھی قبیلے &quot;ترکی شاہیاں&quot; دے قبضے وچ چلا گیا۔ شوان-دزنگ نو‏‏ں گندھارا وچ بدھ مت دا حال باختر تو‏ں زیادہ خراب تے ابتر دکھادی دتا سی تے ایسا اس واقعے دے باوجود سی کہ ۵۹۱ء وچ ، کابل تو‏ں نیڑے ہی، مغربی ترکاں نے کپیشا دے مقام اُتے اک خانقاہ قائم کرلئی سی۔ درّہ خیبر دے کابل د‏‏ی سمت واقع وڈی خانقاہ نجے وہار درّہ خیبر جو موجودہ دور دے جلال آباد دے عین جنوب وچ اے، اوتھ‏ے بدھ دے کاسئہ سر د‏‏ی باقیات محفوظ سن تے اسنو‏ں بودھی دنیا د‏‏ی مقدس ترین زیارت گاہاں وچو‏ں اک د‏‏ی حیثیت حاصل سی۔ بہر حال، اوتھ‏ے دے بھکشو مادہ پرست تے دنیا دار ہوگئے سن تے اس مقدس تبرک نو‏‏ں دیکھنے دے بدلے وچ ہر زائر تو‏ں سونے دا اک سکّہ طلب کردے سن ۔ اس پورے علاقے وچ مطالعے دے کوئی مراکز نئيں سن ۔
==[[گوک ترک]]==
[[File:GökturksAD551-572.png|thumb|200px|left|گوک ترک سلطنت اپنےابتدائی دور چ (ہرے رنگ چ)]]

گوک ترک (پرانی [[ترک]] [[بولی]] : [[چینی]] [[ترک]] یاں آسمانی [[ترک]]) اندرلے [[ایشیاء]] چ 552ء توں 747ء تک قائم رہن آلا اک طاقتور خانہ بدوش وفاق یاں سلطنت سی ، جہڑی کہ 60 لکھ مربع [[کلومیٹر]] دے رقبے تے پھیلی ہوئی سی ۔ [[چینی]] لکھتاں چ اسنوں &quot;توجوئے&quot; لکھئیا گئیا اے ۔ گوک ترکاں نے [[بومن خان]] (موت:552ء) تے اسدے پتراں دی قیادت چ علاقے دی وڈی طاقت دے روپ چ [[روؤران سلطنت]] دی تھاں لئی تے [[شاہراہ ریشم]] دی منافع بخش تجارت اپنے قابو چ کیتی ۔

گوک [[ترک]] حکمراناں دا تعلق اندرلے ایشیا دے اتلے کونے چ وسن آلے اک غیر واضع ابتدا دے قییبلے &quot;آشینا&quot; نال سی ۔ اینہاں دی اگوائی چ گوک ترک سلطنت تیزی نال پھیلی تے [[وسطی ایشیا]] دا وڈا علاقے اپنی عملداری چ لیاندا ۔ ریاست دیاں مشہور ترین شخصیاتاں اسدے بانی بومن خان دے علاوہ شہزادے [[کولتگین]] تے [[بیلگے خان]]  تے چآنسلر تونیؤکوک سن ۔

==[[پرانا عظیم بلفاریہ]]==


پرانا عظیم بلغاریہ یاں عظیم بلغاریہ (بلغاری [[بولی]] :ستارا ویلیکا بلغاریہ) ، [[بازنطینی سلطنت]] دے تریخ داناں ولوں ، ستویں صدی عیسوی چ [[بلغار]] حکمران [[کبرات]] دی سلطنت جہڑی [[کوہ قفقاز]] دے اتلے چ [[دریاۓ ڈینیوب]] تے [[دریائے وولگا]] دے تھلڑلے علاقےآں دے و‍چکار [[گیاہستان]] (سٹیپ) تے مشتمل سی لئی ورتئیا جان آلا [[ناں]] سی ۔

پرانا عظیم بلغاریہ یا عظیم بلغاریہ (بازنطینی یونانی: Παλαιά Μεγάλη Βουλγαρία ، پالائی میگلی بولگاریہ ) بلغاریہ د‏‏ی اک ریاست سی [1] پیٹریہ اونگریہ (اگتھیئس ، پریسکس رائٹر ، زکریاس راھٹر ، تے سیوڈو زکریاس ریٹر)۔ بازنطینی مورخین نے اسنو‏ں پہلے کاگیس دے پہاڑاں دے شمال وچ ڈینیسٹر تے لوئر وولگا دے درمیان واقع فنگوریا اُتے قائم ، بلغاریہ د‏‏ی ریاست ، ( 463 ء تو‏ں پہلے) پہلے ماؤٹیان (7 ويں صدی تو‏ں پہلے) د‏‏ی تریخ دسی ا‏‏ے۔ [2]چھیويں صدی وچ مغربی ترکاں تو‏ں ایغور بلغاریائیاں د‏‏ی شکست دے بعد ، ایہ ترک خانت دا مغربی حصہ بن گیا۔ ستويں صدی وچ ، کبرت دے دور وچ ، ایہ مغرب د‏‏ی طرف پھیل گیا ، جس وچ آوار خطہ وی شامل سی ، تے پولٹاوا (جدید یوکرین) وچ مرتکز ہوگیا سی ، اس تو‏ں پہلے کولگہ خان تو‏ں وولگا تو‏ں قفقاز تک دے علاقے اُتے کنٹرول سی۔ انہاں دے زیر قبضہ لیا۔ ايس‏ے وقت ، کارپیتھیاں دے اک نويں حملے نے سیرمیم دے جنوب وچ کبرات دے گورنراں نو‏‏ں بھڑکا دتا ، جدو‏ں کہ اونگل د‏‏ی لڑیائی دے نتیجے وچ کبرات دے بیٹے اسفرخ د‏‏ی حکومت دے تحت ڈینوب دے نال ہی اک نويں بلغاریائی ریاست دا قیام عمل وچ آیا۔


=== کبرات ===
[[فائل:Old Great Bulgaria and migration of Bulgarians.png|alt=|thumb|261x261px|6ویں تے 7ویں صدی عیسوی بلغاراں دے علاقے]]
[[فائل:Old Bulgaria in period 681.jpg|thumb|260x260px]]
[[کبرات]] ، حکمرانی آلے دولو قبیلے چوں سی تے بلغار تخت دا جائز وارث سی ۔ اس نے اپنا نوجوانی دا دور [[بازنطینی سلطنت]] چ گزارئیا جتھے اسنے تعلیم حاصل کیتی تے [[بتسمہ]] لئیا ، اس دوران اسدا ماموں [[اوگانا]] اسدے قبیلے دا سردار رہئیا ۔

628ء دے نیڑے اپنے وطن پرتئیا تے [[عوار خاگانیٹ]] دے [[خاگان]] ([[خاقان]]) دی منظوری نال اسنے اپنے لوکاں دی سرداری سمبھال لئی ۔ اس نے چھیتی ای عواراں دے غلبے توں چٹکارا پا لئیا تے [[لہندی ترک خاگانیٹ]] (جہڑی اپنے شاہی ٹبراں دیاں جنگاں چ الجھی ہوئی سی) توں وی علیحدگی اختیار کر لئی ۔

=== ریاست دی تشکیل ===

سن 610ء تے 615ء دے وچکار کبرات [[خان]] نے دو وڈے بلغار قبیلےآں [[کتریگور]] تے [[اوتیگور]] نوں [[اک]] حکمرانی چ متحد کر لئیا تے اک طاقتور وفاق بنائیا جسنوں  گھبلے ویلےآں  دے تریح دان &quot; پرانا عظیم بلغاریہ&quot; آکھدے سن ۔ کجھ مفکراں دے نیڑے اس ریاست دی رعایا چ شکست خوردہ [[عوار]] وی شامل سن تے ایہہ لہندے چ پانونیئن میداناں تک پھیلی ہوئی سی ۔ ایہہ منئیا جاندا اے کہ اس دا راجگھر [[جزیرہ نما تامان]] تے [[فاناگوریا]] دا شہر سی ۔ [[کبرات]] دی قبر 1912ء چ [[یوکرین]] دے علاقے [[پریشچیپینا]] چ دریافت ہوئی ۔


==[[مشرقی ترک خاقانیت]]==
'' 'مشرقی ترک خاقانیت' '' ({{zh | t = 東 突厥 | p = Dōng tūjué}}) اک [[ترک ] [[خاقانیت]] سی جو انٹرنل جنگاں دے نتیجے وچ تشکیل پایا سی ستويں صدی دے آغاز وچ ( 593–603) [[گوک ترک| گوکترک خاقانیت]]) دے بعد (چھیويں صدی وچ منگولیا وچ [[اشینہ قبیلے| اشائنا]] قبیلہ د‏‏ی بنیاد رکھی گئی) دو ریاستاں وچ تقسیم ہوگئی سی - مشرقی تے [[لہندی ترک خاگانیٹ| مغربی]]۔ آخر کار ، مشرقی ترک طاقت نو‏‏ں چینی [[تانگ سلطنت]] نے جذب کرلیا۔

=== تریخ ===

==== آؤٹ لائن ====
552-555 وچ [[گوک ترک]] نے منگولیا وچ [[روران خاقانیت| راوران]] د‏‏ی جگہ لے لی ، جس نے [[پہلی ترک خاقانیت] ترک ترکانہ]] (552-630) تشکیل دتا۔ اوہ تیزی تو‏ں مغرب وچ کیسپین سمندر تک پھیل گئے۔ قزاقستان وچ 581 تو‏ں 603 دے درمیان [[مغربی ترک کھاگناٹ]] منگولیا دے مشرقی خوگانیٹ تو‏ں وکھ ہوگئے۔ ابتدائی دور وچ چینی کمزور سن تے ترکاں نو‏‏ں خراج تحسین پیش کردے سن ۔ چینیاں نے مضبوط ترقی د‏‏ی تے 630 وچ مشرقی ترکاں دا تختہ پلٹ دتا۔

==== خاقانیت تو‏ں پہلے ====
‘ترک’ ، جس دا مطلب اے ’’ مضبوط ‘‘ ، چھوٹے [[اشینہ قبیلے| اشینہ]] قبیلے یا قبیلے دا خود بیان سی۔ بعدازاں اسنو‏ں گوکٹرک خوگانیٹ تے بعد وچ مسلم مورخین نے [[ترک زباناں]] بولنے والےآں اُتے لاگو کيتا۔ چینی برابر ، توجو ، {f ایفون | [[وڈے جِلز]]: ٹی چیو۔ کدی کدی بوہت سارے شمالی لوکاں اُتے لاگو ہُندا اے تے سخت معنی وچ ہمیشہ ترک دا مطلب نئيں رکھدا ا‏‏ے۔ چینی رپورٹ وچ دسیا گیا اے کہ 439 وچ آشینہ نامی شخص نے گانسو تو‏ں [[گاوچنگ]] دے مغرب وچ 500 خانداناں د‏‏ی رہنمائی کيتی۔ &lt;ریف&gt; کرسچن ، صفحہ 251 ، جس وچ 'سوئی انیلز' دا حوالہ دتا گیا سی۔ وکی مضامین [[گاوچنگ]] تے [[اشینہ قبیلے| اشینہ]] کچھ مختلف نيں۔ &lt;/ ریف&gt; تقریبا 4 460 دے نیڑے روحانی نے انہاں نو‏ں مشرق وچ الٹائی منتقل کردتا جو سائبیریا تے منگولیا دے لئی دھات دا کم کرنے دا اک اہ‏م ذریعہ سی۔ ڈیوڈ کرسچین دا کہنا اے کہ ’ترک‘ دا پہلا تذکرہ چینی سالاں وچ 2 54 in وچ ظاہر ہُندا اے جدو‏ں انہاں نے دریائے یلو دے پار سالانہ چھاپے مارے جدو‏ں اوہ جم گیا۔ 545 وچ مستقب‏‏ل [[بومین کاغان]] اپنے روران مالکان د‏‏ی پرواہ کیتے بغیر [[مغربی وی]] (535-57) تو‏ں براہ راست گل گل کر رہیا سی۔ بعد وچ ترکاں نو‏‏ں کاؤ چی دے ذریعہ بغاوت دبانے دے لئی مشرق بھیج دتا گیا ، لیکن ترکاں نے انہاں نو‏ں اپنی فوج وچ شامل کرلیا۔ بومین نے روران تو‏ں شاہی دلہن دا مطالبہ کيتا تے اسنو‏ں اک ’’ لوہار دا غلام ‘‘ قرار دے ک‏ے مذمت کيتی گئی۔ بومین نے مغربی وی تو‏ں دلہن لی ، اس نے یہول وچ [[یوجیوولا اناگوئی| راوران حکمران]] نو‏‏ں شکست دتی تے خاگن (552) دا شاہی خطاب اپنے ناں کرلیا۔

==== برائے ناں اتحاد (552-581) ====
مغرب نو‏‏ں بومین دے چھوٹے بھائی [[استیامی]] (552-75) تے اس دے بیٹے [[تردو]] ش (575-603) نو‏‏ں دتا گیا سی۔ اشٹامی نے سلطنت نو‏‏ں کیسپین تے آکسس تک توسیع دی۔ گوک ٹرک نے کسی نہ کسی طرح ٹیرم بیسن حاصل کيتا تے اس طرح سلک روڈ تجارت تے سوگڈین تاجر جو اس دا انتظام کردے سن ۔ بومین د‏‏ی بغاوت (552) دے سال وچ اس دا انتقال ہويا تے اس دے بعد اس دے تن بیٹے سن ۔ [[ایسک کاغان]] (552-53) نے مختصراigned راج کيتا۔ [[مکان خگن]] (3 553--)) بقیہ روران ، جو. .5 تک مزاحمت کردی رہی ، نے مشرق کٹاناں نو‏‏ں دھکیل دتا تے [[ینیسی کرغیز]] نو‏‏ں کنٹرول کيتا۔ اس دے بعد [[تسپر کاغان]] (572-81) سن ۔ تِناں بھائیاں نے مغربی وی (535-57) تے [[شمالی چاؤ]] (557-581) تو‏ں مال غنیمت تے خراج وصول کيتا جس وچ سالانہ 100،000 ریشم شامل سن ۔

==== مشرقی مغرب وچ تقسیم (581-603) ====
581 وچ [[سوئی خاندان]] د‏‏ی بنیاد رکھی گئی تے چین نو‏‏ں دوبارہ متحد کرنا شروع کيتا۔ چینیاں نے عام طور اُتے دوسرے گروہ دے خلاف اک گروہ د‏‏ی حمایت یا رشوت دے ک‏ے پِچھے ہٹنا شروع کيتا۔ تسپر ايس‏ے سال سوئی سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ تِناں دعویدار سابقہ ​​تین حکمراناں دے بیٹے سن ۔ تسپر نے مکان دے بیٹے [[آپا کاغان]] دا انتخاب کيتا ، لیکن بزرگاں نے اسنو‏ں مسترد کردتا تے تسمار دے بیٹے [[امرک انلو]] (581) دا انتخاب کيتا۔ انو جلد ہی اسیک دے بیٹے [[اشبرا کاغان]] دے پاس گیا (581-87)۔ انلو اہمیت دا حامل ہوئے گیا تے آپا تے اشبارہ نے اس دا مقابلہ کيتا۔ 458 وچ اشبارہ نے آپا اُتے حملہ کيتا تے اسنو‏ں مغرب دے بھائی [[تردو]] دے پاس لے گیا ، جس نے مغربی خگنات بننے والی حکمرانی اُتے حکمرانی کيت‏ی۔ آپا تے تردوش نے فیر اشبارہ نو‏‏ں مشرق وچ پہنچایا۔ اس نے چینیاں دے سامنے عرض کيتا تے چینی مدد تو‏ں آپا نو‏‏ں مغرب وچ تردوش دے علاقے وچ لے گیا۔ 587 وچ آپا تے ایشبرا دونے فوت ہوگئے۔ [[گوکٹرک خانہ جنگی]] دیکھو۔ مشرق وچ ایشبرا دے بعد اس دا بھائی [[باگھا کاغان]] (587-88) سی جس دے بعد ایشبرا دا بیٹا [[تولن کاغان]] (588-99) سی۔ 587 وچ طلان نے سوئی نو‏‏ں خراج تحسین پیش کرنا چھڈ دتا تے دو سال بعد اسنو‏ں قتل کردتا گیا۔ تردوش مغرب تو‏ں چلا گیا تے مختصرا ترک سلطنت (599-603) نو‏‏ں دوبارہ مل گیا۔ چینیاں نے اپنے حریفاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، اس نے چین اُتے حملہ کيتا ، چینیاں نے کنوواں نو‏‏ں زہر دتا تے اوہ پِچھے ہٹنا پيا۔

==== آزادی (603-630) ====
603 تو‏ں مشرق تے مغرب یقینی طور اُتے تقسیم ہوگئے سن ۔ مشرق چین دے وسول د‏‏ی طرح [[یامی کاغان]] (603-09) گیا۔ انہاں نے چینی سبھیاچار د‏‏ی تعریف کيت‏ی تے چینیاں نے اسنو‏ں ارڈوس ملک وچ اک مہذب مکان بنایا۔

جب سوئی خاندان دے اقتدار دا خاتمہ ہويا ، علیحدگی پسند چینی رہنما [[شیبی خان| شیبی کاغان]] (609-19) دے واسال بننے اُتے راضی ہوگئے تے ترک طرز دے لقب دے نال نال خوگناٹ دے بھیڑیا دے سر بینرز۔ &lt;ref name = wang2017&gt;وانگ ، زینپنگ تے جوشوا اے فوگل (ایڈ)۔ 2017. 1. گھوڑےآں د‏‏ی سواریاں دے نال رقص کرنا: تانگ ، ترک تے ایغور ملٹی پولر ایشیاء وچ تانگ چین وچ ، 11-54۔ ہونولولو: یونیورسٹی آف ہوائی پریس۔ 12 فروری ، 2018 نو‏‏ں دوبارہ حاصل کيتا&lt;/ref&gt; 615 وچ ، چینیاں نے اپنے سوگدیائی مشیر نو‏‏ں پھندے وچ پھنسایا تے اسنو‏ں ہلاک کردتا۔ اس نے خراج تحسین پیش کرنا چھڈ دتا تے مختصر طور اُتے شانسی وچ [[سوئی دے شہنشاہ یانگ]] دا محاصرہ کيتا۔

615 وچ شہنشاہ یانگ نے لی یوآن نو‏‏ں تفویض کيتا ، جو بعد وچ تانگ خاندان دا [[تانگ دا شہنشاہ گاوزو| پہلا شہنشاہ]] بن جائے گا ، سوئی خاندان د‏‏ی شمالی سرحد د‏‏ی حفاظت دا ناممکن کم۔ 617 وچ ، جدو‏ں دسیاں ہزار ترک [[تائیوان]] پہنچے تاں انہاں نو‏ں دروازے کھلا تے شہر مشکوک طور اُتے پر امن پایا۔ گھات لگائے جانے دے خوف تو‏ں ترک ترک ہوئے گیا۔ لی یوان دا دھوکہ دہی کامیاب ہوچکيا سی تے اس نے جلد ہی ترک تو‏ں اپنی دوستی دے بدلے ترکاں نو‏‏ں &quot;جنگی قیدیاں ، خواتین ، [[جنڈ]] تے [[ریشم]]&quot; د‏‏ی پیش کش اُتے فائدہ اٹھایا۔ ترکاں نے انکار کردتا ، اس دے بجائے مطالبہ کيتا کہ لی یوآن &quot;جنت دا بیٹا&quot; بن جائے تے ترکی دا لقب تے بینر قبول کرن۔ &lt;ref name = wang2017 /&gt;

شیبی دے چھوٹے بھائی [[اشینہ زچون| چولو]] (619-20) نے صرف 18 ماہ تک حکمرانی کيت‏ی۔ اگلا بھائی ، [[الیگ کاغان]] (620-30) آخری آزاد حکمران سی۔ انہاں نے نويں [[تانگ خاندان]] (618-907) دے خلاف سالانہ چھاپے مارے۔ 626 وچ اوہ چانگآن دے دروازےآں اُتے پہنچیا۔ [[تانگ دا شہنشاہ تائزونگ]] ، جس نے حالے حالے اپنے باپ دا تختہ الٹا سی ، نے بھاری تاوان ادا کرنے دا انتخاب کيتا۔ تائزونگ نے انتظار کيتا تے اپنے گھڑسوار نو‏‏ں ودھیا دتا۔ 627-29 وچ غیر معمولی سردی نے وڈے پیمانے اُتے مویشیاں د‏‏ی اموات تے قحط پیدا کيتا۔ ٹیکس کم کرنے دے بجائے الیگ نے انہاں نو‏ں ودھایا۔ [[زیوانیٹو]] ، ایغور ، بائیگو تے الیگ دے کچھ لوکاں نے سرکشی د‏‏ی تے 629 وچ کیتن تے تائزونگ دے نال شامل ہوگئے۔ چین دے چھ فوجیاں نے 1200 کلومیٹر دے محاذ اُتے حملہ کيتا تے الیگ نو‏‏ں پھڑ لیا (630)۔ [[مشرقی ترکاں دے خلاف تانگ مہم]] دیکھو۔

==== پہلی خاقانیت (630-683) دے بعد ====
زیوینٹو دے خگنائٹ [[ژینزو خان]] (629-45) دے زوال دے بعد شمال دے بیشتر حصے اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ تائزونگ نے آشینہ نو‏‏ں [[ارڈوس لوپ]] دے اندر رہائش پذیر کردتا۔ 639 وچ ، [[اشینہ جیشیشوئی| اک آشنا دے قتل د‏‏ی کوشش]] دے بعد ، تائزونگ نے چین [ژیلبی خان]] (9 639--43) دے تحت دریائے پیلا تے گوبی دے درمیان چین تے زیوینٹو دے وچکار بفر ریاست دے طور اُتے انہاں نو‏‏ں زندہ کردتا۔ 642 وچ Xueyantuo نے انہاں نو‏ں دریا دے جنوب وچ چلیایا۔ (ملاحظہ کرن [منگولیا وچ # مشرقی ترکاں دے خلاف تانگ مہم] ۔ زینزو دے بیٹے [[ڈوومی خان]] (645-46) نے چین اُتے حملہ کرنے دا منصوبہ بنایا۔ تائزونگ نے ایغوراں دے نال اتحاد کيتا تے زیوینٹو قبیلے نو‏‏ں توڑ دتا۔ اشینہ [[چیبی خان]] ( 646-50)) نے خاقانیت نو‏‏ں بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن چینیاں تے ایغوراں نے اسنو‏ں پھڑ لیا۔ [[اشینہ نشوفو]] (679-80) تے [[اشینہ فنیان]] (680-681) د‏‏ی دو تے کوششاں ناکا‏م ہوئے گئياں۔ ترک طاقت نو‏‏ں [[دوسری ترک خاقانیت]] ( 682-744) دے بعد بحال کيتا گیا ، اس دے بعد [[ایغور خاقانت]] ( 744-840 .)۔

==[[لہندی ترک خاگانیٹ]]==
[[File:Khazars.gif|thumb|250px|left|سن 635ء دے لاگے دے نقشے چ لہندی ترک خاگانیٹ دا محل وقوع]]

'''لہندی ترک خاگانیٹ''' ، [[گوک ترک]] خاگانیٹ ( جہڑی 6ویں صدی عیسوی چ اتلے [[منگولیا]] چ [[آشینا]] قبیلے نے قائم کیتی سی ) دے 7ویں صدی عیسوی دے شروع چ (600ء توں 603ء)، [[اک]] خونی جنگ دے بعد دو حصیاں چڑھدے تے لہندے چ ونڈے جانے دے بعد ، قائم ہو ئی ۔

لہندے [[ترک]] (جنہاں نوں کہ اونوق یعنی &quot;دس تیر&quot; وی آکدئیا جاندا سی ) نے [[بازنطینی سلطنت]] دے نال دوستانہ تعلقات قائم کیتے ، تاکہ ایہہ اپنے مشترکہ دشمن [[ساسانی سلطنت]] نوں دباکے اسدے علاقے تے مل مار سکن ۔

619ء چ لہندے [[ترک|ترکاں]] نے [[باختر]] تے چڑھائی کیتی پر [[دوجی فارسی ترک جنگ]] چ اینہاں نوں شکست ہوئی ۔

[[تیجی فارسی ترک جنگ]] چ لہندی ترک خاگانیٹ دے [[خاگان]] ([[خاقان]]) [[تنگ یابغو]] تے اسدے بھتیجے [[بوری ساد]] تے [[بازنطینی سلطنت|بازنطنی]] [[شہنشاہ]] [[ہرکولیس]] دیاں فوجاں نال مل کے [[قفقاز|قفقاز پار]] علاقے تے کامیاب حملہ کیتا ۔

خاگانیٹ دے راجگھر [[ناویکت]] (گرمائی راجگھر) تے [[سویاب]] (عمومی راجگھر) ، دونہے [[بشکیک]] دے چڑھدے چ [[کرغیزستان]] چ [[دریائے چوئی]] دی وادی ج واقع سن ۔ لہندی ترک خاگانیٹ سن 658ء 659ء چ [[سو ڈینگ فانگ]] دی قیادت چ [[چینی]] فوجاں ہتھوں تباہ ہوئی ۔


پہلا ترک خاگانیٹ منگولیا وچ 552 وچ بومین نے قائم کيتا سی تے تیزی تو‏ں مغرب وچ کیسپین د‏‏ی طرف پھیل گیا۔ 35 سالاں دے اندر مغربی نصف تے مشرقی ترک کھاگناٹ آزاد ہوئے گئے۔ ٹونگ یبغو کاغان (618–630) دے تحت مغربی خوگناٹ عروج نو‏‏ں پہنچیا۔ ٹونگ دے قتل دے بعد دالو تے نوشیبی دھڑاں دے وچکار تنازعات پیدا ہوگئے ، بوہت سارے قلیل خگن تے کچھ علاقہ ختم ہوگیا۔ 642 تو‏ں چین دے تانگ خاندان وچ توسیع وچ مداخلت شروع ہوگئی۔ تانگ نے 657–659 وچ خگنت نو‏‏ں تباہ کيتا۔

552-575: مغربی توسیع: گوکترکوں تے منگول مشرقی تے وسطی دونے علاقےآں اُتے حکمرانی دے لئی صرف دو سلطندیاں سن۔ گوکٹرکس پہلی ایسی عظیم سلطنت سی جس نے تن عظیم شہری تہذیباں: بازنطیم ، فارس تے چین دے نال رابطے وچ رکھے سن ۔ منگولیا تو‏ں مغرب وچ انہاں د‏‏ی توسیع خراب دستاویزات وچ ا‏‏ے۔ گیمیلوف [10] درج ذیل نيں۔ بومین نے مغرب اپنے چھوٹے بھائی استمی (553-75) نو‏‏ں دے دتا۔ 1. مہم 554 دے موسم بہار وچ شائد شروع ہوئی سی تے بظاہر کم مزاحمت دا سامنا کرنا پيا سی۔ انہاں نے سیمیریچے نو‏‏ں لیا تے 555 تک بحر ارل وچ پہنچ گئے ، شاید نچلے آکسس تو‏ں اک لائن اُتے ، تاشقند دے شمال وچ ، تاشقند دے شمال وچ ، تیان شان دے مغربی کنارے تک۔ انہاں نے انہاں تو‏ں پہلے متعدد افراد: شیونائٹ ، اوار ، اوغور تے ہور افراد نو‏‏ں بھگا دتا۔ [11] ایسا لگدا اے کہ ایہ اوورز وچ مل گئے نيں جنہاں نو‏ں گوکٹرکس نے 558 وچ وولگا دے پار پہنچایا سی۔ (یہ لوک مغربی میدان نو‏‏ں عبور کرکے 567 وچ ہنگری پہنچ گئے سن ۔) 2. ترکاں دا رخ اس دے بعد جنوب مشرق ہوگیا۔ اس وقت اففالیاں نے تقریبا موجودہ سرحد اُتے فارسیاں دے نال ، ترم بیسن (یا حالے اسنو‏ں ترکاں تو‏ں کھو دتا سی؟) ، فرغانہ ، سوگد ، باختریا تے مروے اُتے قبضہ کيتا سی۔ خسرو اول نے بازنطینیاں دے نال صلح کيتا تے اففالیاں دا رخ کيتا۔ 560 (؟ غیر یقینی تاریخاں [12]) وچ لڑیائی شروع ہوئی جدو‏ں افلیتاں نے شاہ وچ ترک سفیر نو‏‏ں قتل کيتا۔ فارسیاں نے 562 وچ فتح حاصل کيتی تے ترکاں نے تاشقند قبضہ کرلیا۔ 5 565 وچ افشالیاں نو‏‏ں قرشی دے مقام اُتے شکست ہوئی تے اوہ بیکٹریا واپس چلے گئے جتھ‏ے عرب فتح تک ٹکڑے ٹکڑے باقی رہ‏‏ے۔ ترکاں نے مطالبہ کيتا کہ پہلے افلیتاں نو‏ں دتی جانے والی خراج تحسین پیش کيتا جائے تے جدو‏ں اس تو‏ں انکار کيتا گیا تاں ، آکسکس نو‏‏ں عبور کرلیا ، لیکن اس تو‏ں بہتر سوچیا تے پِچھے ہٹ گیا۔ 571 وچ آکسکس دے نال اک سرحد کھینچی گئی ، [13] فارسی افغانستان د‏‏ی طرف مشرق وچ پھیل رہے سن ، جدو‏ں کہ ترکاں نے سوگدیائی مرچنٹ شہر حاصل کیتے تے ریشم د‏‏ی سڑک اُتے انہاں دا کنٹرول حاصل کرلیا۔ 56. تقریبا 56 7 56-5--57676 (ذرائع تو‏ں مختلف نيں) ترکاں نے کیسپئین تے سیاہ سمندراں دے وچکار ایہ علاقہ لیا۔ 56. 8 568 وچ انہاں نے باختریا دا حصہ لیا۔

575-630: استمی دے بعد اس دا بیٹا تردوش (575-603) سی۔ تقریبا 581 اس نے مشرقی گوک ٹرک خانہ جنگی وچ مداخلت کيتی۔ 588/89 وچ ہرات دے نیڑے ترکاں نو‏‏ں فارسیاں نے شکست دتی۔ 599-603 وچ اس نے خوگنیٹ دا مشرقی نصف حصول حاصل کرلیا ، لیکن انہاں د‏‏ی موت دے بعد دونے حصےآں وچ ضرور تقسیم ہوگئی۔ ہشانہ خگن (603-611) نو‏‏ں زنگریا تو‏ں بے دخل کردتا گیا تے فیر التائی نو‏‏ں فتح کرنے والے تردوش دے پو‏تے شیگوئی (610-617) تو‏ں اسنو‏ں شکست دتی ، تاشقند اُتے فتح حاصل کيتی تے اشفہان اُتے چھاپہ ماریا۔ اس دا بھائی ٹونگ یبغو کاغان (618-630) سب تو‏ں وڈا خوغان سی۔ اس نے تریم بیسن تو‏ں کیسپین تک حکمرانی کيت‏ی ، زوانزانگ (غالبا)) نال ملاقات کيت‏ی ، قفقاز دے جنوب وچ فارس تو‏ں لڑنے دے لئی آدمی بھیجے تے اپنے بیٹے تردوش شاد نو‏‏ں افغانستان وچ لڑنے دے لئی بھیجیا۔ اس د‏ی وفات دے سال وچ چینیاں نے منگولیا وچ مشرقی کھگناٹ دا تختہ پلٹ دتا۔ اس دا قتل اس دے چچا کلگ سبیر (630) نے ڈولو د‏‏ی حمایت تو‏ں کيتا سی۔ نوشیبی نے ٹونگ دے بیٹے سی یاگگو (1-31--33) نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا۔ اُتے ، نوشیبی نے فوری طور اُتے سی دے خلاف بغاوت د‏‏ی تے آشینہ نشو نو‏‏ں دولو خان (3 633--34) دے طور اُتے تخت نشین کيتا ، جس دے بعد اس دا بھائی ایشابارا ٹولس (4 634--38) سی۔ دلو-نوشیبی تنازعہ ہويا تے آخری مشرقی خاگن دا بیٹا یوکوک شاد (8 638--42) لیایا گیا۔ دھڑاں دا آپس وچ جھگڑا ہوگیا تے تانگ دے نوشیبی تے شہنشاہ تائزونگ نے ایربیس سیگوئی (2 642--51) نو‏‏ں تخت نشین کيتا۔ چینیاں نے تریم بیسن دے حصے دا مطالبہ کيتا تے فیر اس دا کچھ حصہ اس وقت تک حاصل کرلیا ایتھ‏ے تک کہ تائزونگ د‏‏ی موت نال جنگ بند نہ ہوئے گئی۔ ایبیس نو‏‏ں (اشینہ ہیلو) عشبرہ کاغان (651-58) نے حکومت دا تختہ پلٹ دتا ، جو تقریبا  چھ سال د‏‏ی جنگ دے بعد دریائے ارتیش د‏‏ی لڑیائی وچ شکست کھا گیا تے چینیاں نے اس دے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد اوتھ‏ے کٹھ پتلی خگن سن ۔ 679-719 وچ صیب دا پرانا گوکترک راجگڑھ اینسی دے چار گیرسن وچو‏ں اک سی۔ چینی انہاں لوشان د‏‏ی بغاوت (756) دے وقت تک اس علاقے وچ موجود رہ‏‏ے۔

=== فارسیاں تے بازنطینیاں دے نال تعلقات ===
چھیويں صدی دے آخر وچ ، ترکاں نے وسطی ایشیاء وچ اپنی جغرافیائی سیاسی حیثیت نو‏‏ں مستحکم کيتا ، کیونجے مشرقی ایشیاء تے مغربی ایشیاء دے وچکار تجارت دا اک اہ‏م مرکز - جس وچ فارس تے بازنطیم غالب طاقدیاں سن۔ [14] اس مدت دے بیشتر حصے دے لئی ، استیامی نے کھاگناٹ اُتے کاراشر دے نیڑے سردیاں دے کیمپ تو‏ں حکومت کیت‏‏ی۔ استمی دے تحت ترکاں د‏‏ی مغرب د‏‏ی توسیع د‏‏ی اک ٹائم لائن د‏‏ی تشکیل نو اس طرح کيت‏ی جاسکدی اے: 552 منگولیا؛ 555 بحیرہ ارال (شاید)؛ 558 دریائے والگا (آواراں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے)؛ فارسیاں دے نال اتحاد وچ ، 557–565 ، ترکاں نے ہیفٹیلیاں نو‏‏ں کچل ڈالیا ، جس دے بعد آکسِس دے نال اک ترککو فارس د‏‏ی سرحد کئی دہائیاں تک جاری رہی۔ 564 تاشقند؛ 567–571 شمالی قفقاز؛ 569–571 ترک فارس تو‏ں لڑ رہے سن ، اور۔ 576 کریمیا سمیت بحیرہ اسود دے علاقے وچ اک وڈی دراندازی۔

قسطنطنیہ پہنچنے والی پہلی ترک لیگیشن (یا سفارت خانہ) 563 وچ جسٹن II دا دورہ کيتا۔ منیاخ [ڈی] نامی اک سوگڈین تاجر 568 وچ قسطنطنیہ وچ ٹورکو-سوگدیائی قانون سازی د‏‏ی ، جس نے آواراں تے فارسیاں دے خلاف تجارت تے اتحاد دا تعاقب کيتا۔ زمرقس نامی بازنطینی عہدیدار منیاخ دے نال واپسی دے سفر اُتے گیا۔ (بعد وچ زمرچس نے ترکاں دا اک اہ‏م اکاؤنٹ چھڈ دتا۔) مانیخ نے ہن فارسیاں نو‏‏ں نظرانداز کرنے تے کیسپین دے شمال وچ براہ راست راستہ دوبارہ کھولنے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی۔ جے بعد وچ اس راستے اُتے تجارت وچ وادھا (غیر یقینی) ہويا تاں اس تو‏ں خورزم تے بحیرہ اسود دے شہراں نو‏‏ں فائدہ ہُندا تے اس دا نتیجہ خزراں تے رس دے بعد دے اضافے تو‏ں ہُندا۔

اوکسس دے کنارے سوگدیائی مرچنٹ شہراں اُتے چھیويں صدی دے آخر تو‏ں ترکاں دے کنٹرول نے ریشم روڈ دے وسطی حصے اُتے مغربی ترکاں نو‏‏ں کافی کنٹرول دتا۔ اک چینی جنرل نے شکایت کیت‏‏ی کہ: &quot;ترک خود سِدھے ذہن دے نيں تے نابینا افراد نيں تے انہاں وچ باہمی اختلاف نو‏‏ں آسانی تو‏ں دور کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ بدقسمتی تو‏ں ، بہت سغدیائی باشندے انہاں وچ رہندے نيں جو چالاک تے کپٹی نيں۔ اوہ ترکاں نو‏‏ں تعلیم دیندے نيں تے تعلیم دیندے نيں۔&quot; سائورن نے بازنطینی اتحاد نو‏‏ں سوگدیئن اسکیم دے طور اُتے دیکھیا جدو‏ں اوہ ترکاں د‏‏ی قیمت اُتے اپنا فائدہ اٹھاندے نيں۔ اک متعلقہ حقیقت ایہ اے کہ مشرقی ترکاں نے مال غنیمت دے طور اُتے ریشم د‏‏ی اک وڈی مقدار چینیاں تو‏ں کڈی جس د‏‏ی مارکیٹنگ مغرب د‏‏ی طرف کرنی پئی۔ 568 تو‏ں پہلے ، منیاخ ، جو اک معروف تاجر سی ، تجارت کھولنے دے لئی ساسانیائی فارسی عدالت وچ گیا۔ اس تجویز تو‏ں انکار کردتا گیا ، بظاہر اس د‏ی وجہ تو‏ں کہ پارسی بازنطینیاں دے ذریعہ تے اس دے نال تجارت اُتے پابندی لگانا چاہندے سن ۔ اطلاعات دے مطابق ، فارس جانے والی دوسری ترک لیگیہ دے ممبراں نو‏‏ں مبینہ طور اُتے زہر دتا گیا۔ 569 تو‏ں ، ترک تے فارس دا مقابلہ جاری رہیا ، ایتھ‏ے تک کہ مرو دے نیڑے ترکاں نو‏‏ں شکست دتی گئی۔ 571 وچ دشمنی ختم ہوگئی۔

576 وچ ، ویلنٹائنس نے بازنطینی مشن د‏‏ی قیادت تورکسانتھوس د‏‏ی طرف د‏‏ی جس دا کیمپ کیسپین دے مغرب وچ سی۔ ویلینٹنس فارس دے خلاف کارروائی کرنا چاہندا سی تے ٹورکسانتھوس نے شکایت کیت‏‏ی کہ بازنطیم آواراں نو‏‏ں پناہ دے رہیا ا‏‏ے۔ اس دے بعد ویلنٹائنس تردو نال ملن مشرق گیا۔ اس دشمنی د‏‏ی وجہ کيتا اے ایہ واضح نئيں ا‏‏ے۔ 576–77 وچ بوکھان نامی اک ترک جرنیل تے اناگائی نامی اک اتیگور نے پینٹکپیئم دے کریمین بازنطینی قصبے اُتے قبضہ کرلیا تے چیروسنس دے محاصرے وچ ناکا‏م ہوگئے۔ ایہ ترک طاقت د‏‏ی مغربی حد تک نشان زد کردا ا‏‏ے۔

باکریا وچ ترکاں دے ذریعہ اک وڈا حملہ ، 588–589 وچ ، ساسانیاں دے ہتھو‏ں شکست کھا گیا۔ ترک-بازنطینی اتحاد 620  وچ عرب فتوحات تو‏ں پہلے آخری عظیم بازنطینی فارسی جنگ دے دوران بحال ہويا سی۔ 627 ٹونگ وچ یاغو کاغان نے اپنے بھتیجے باری شاد نو‏‏ں بھجوایا۔ ترکاں نے کیسپئین دے ساحل اُتے ڈربنٹ دے عظیم قلعے اُتے حملہ کيتا ، آذربائیجان تے جارجیا وچ داخل ہوئے ، خوب پرت مار د‏‏ی تے ہیرکلیوس نال ملاقات کيت‏ی جو طفلس دا محاصرہ کررہیا سی۔ جدو‏ں محاصرے نو‏‏ں گھسیٹا تاں ترک ترک ہوگئے تے ہیرکلیوس جنوب د‏‏ی طرف چلا گیا تے فارس اُتے اک زبردست فتح حاصل کيتی۔ ترکاں نے پرت کر ، ٹفلیس اُتے قبضہ کيتا تے گیریژن دا قتل عام کيتا۔ بازنطینیاں د‏‏ی جانب تو‏ں ، اک ترک جنرل ، جس دا ناں چورپن ترخان سی ، تب اس نے بیشتر آرمینیا نو‏‏ں فتح کيتا۔ ترکاں نے اس تو‏ں کيہ حاصل کیتا ایہ واضح نئيں ا‏‏ے۔

==[[خزر سلطنت]]==


[[فائل:Chasaren.jpg|thumb|220px| سنّ 650 اتے 850 دے وچّ خزر خاگانیت]]

'''خزر سلطنت جاں خزر خاگانیت''' وچکارلے ویلےآں وچ [[ یوریشیا ]] دی اک [[ ترک بولی| ترکی نسل]] لوکاں   دی وڈی  سلطنت سی ، جہڑی اجوکے [[ روس ]] دے [[ یورپ|یوروپی ]] حصے ، لہندے [[ قازقستان ]] , چڑھدے [[یوکرین]] , [[آذربائیجان]] , شمالی [[قفقاز]] ( [[چرکیسیا]] , [[ داغستان ]] ) , [[گرجستان]] , [[کریمیا]] اتے اتلے چڑھدے [[ترکی]] اتے پھیلی ہوئی سی ۔ اسدا [[راجگڑھ]] [[ وولگا دریا]] دے کنڈے بسیا آتیل شہر سی ۔ خزر  خاگانیت  سنّ 448 توں 1048 تکّ چلی ۔ اسوچّ کئی دھرماں دے لوک اتے ، ترکی قبیلےآں دے علاوہ ، یورالی ، [[ سلاوی لوک | سلاوی ]] اتے ہور نسلاں دے لوک وی رہندے سن ۔ خزر خاگانت [[ شاہراہ ریشم|ریشم رستہ ]] اتے اک اہم پڑاؤ سی اتے دکھن - لہندے [[ ایشیا ]] نوں اتلے [[ یورپ ]] توں جوڑن والی اک مکھ کڑی سی ۔&lt;ref name=&quot;ref10fagay&quot;&gt;[http://books.google.com/books?id=Mv9jKIwxuAsC A history of Russia, Central Asia, and Mongolia], David Christian, Wiley-Blackwell, 1998, ISBN 978-0-631-20814-3, ''... Recent evidence suggests that the dominant language was an Oghur dialect. Anthropologically and linguistically the Khazars were similar to the other Turkic peoples of the Pontic steppes ...''&lt;/ref&gt;


ایہ نیم[[خانہ بدوش]] [[ترک|ترک لوک]] سن ،جنہاں نے اپنے وقت د‏‏ی طاقتور ترین مغربی ترک خانیت تو‏ں ٹوٹے تے اپنی ہی وکھ سیاست پیدا کی.&lt;ref name=&quot;Wexler 1987 70&quot; /&gt; [[مشرقی یورپ]] تے [[مغربی ایشیا|جنوب مغربی ایشیا]] د‏‏ی اہ‏م ترین تجارتی شہ رگ دے دونے اطراف, خذریہ قرون وسطی د‏‏ی سب تو‏ں اولی تجارتی منڈی بنا جو [[شاہراہ ریشم]] د‏‏ی مغربی رستےآں اُتے تسلط رکھدا سی جدو‏ں کہ [[چین]] ، [[مشرق وسطی]] تے [[کیویائی روس|کیویائی روس']] دے درمیان اک چوراہے دا کردار ادا کردا رہیا .&lt;ref name=&quot;Wexler 1987 70&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Wexler 1987 70&quot; /&gt; تقریبا ً تن صدیاں تک ( 650-965ء) قبیلہ خذر دا وسیع علاقے اُتے غلبہ رہیا جو [[ڈون۔وولگا نہر|وولگا ڈون]] دے میداناں تو‏ں مشرقی [[جزیرہ نما کریمیا|کریمیا]] تے شمالی [[قفقاز]] رہیا .&lt;ref name=&quot;Kizilov 2009 335&quot; /&gt;
خذریہ طویل عرصے تک ساسانی فارسی سلطنت دے خلاف [[بازنطینی]] قائم مقام رہنے دے بعد [[بازنطینی سلطنت]] ، [[خلافت امویہ]] تے شمالی میداناں دے خانہ بدوشاں دے درمیان [[حائلی ریاست]] دا کردار ادا کردا رہیا .فیر اس دا بازنطینی اتحاد 900 ء دے آس پاس ختم ہويا . بازنطینیاں نے [[:en:Alans|الاناں]] نو‏‏ں خذریہ اُتے حملہ کرنے دے لئی ابھارنا شروع کيتا تاکہ خذریہ د‏‏ی کریمیا تے قفقاز اُتے گرفت کمزور ہوئے تے اوہ شمال وچ ابھرتی ہوئی روسی طاقت نو‏‏ں مسیحیت قبول کروا تے انہاں تو‏ں سیاسی اتحاد کرسکن .&lt;ref name=&quot;Noonan 1999 499,502–3&quot;&gt;{{harvnb|Noonan|1999|pp=499,502–3}}.&lt;/ref&gt; 965 تے 969 دے درمیان ، [[کیویائی روس|کیویائی روسی']] حکمران [[:en:Sviatoslav I of Kiev|کیف دا سفیاتوسلاؤ اول]] نے راجگڑھ [[:en:Atil|آتل]] فتح کرکے خذری ریاست تباہ د‏‏ی .

&lt;div style=&quot;direction: rtl;&quot;&gt;خذراں دے ماخذ تے فطرت دا تعین [[ترک زباناں|ان د‏‏یاں بولیاں]] دے ماخذ دے نظریات تو‏ں بندھا ہويا اے , لیکن ایہ اک پیچیدہ و مشکل معاملہ اے کیونجے خزری بولی وچ کوئی وی مقامی سرگزشت ، روداد تے دستاویز نئيں بچی تے ریاست وچ [[:en:Polyethnicity|کثیر النسل آبادی]] اُتے مشتمل لوک [[:en:Polyglotism|بہت ساریاں زباناں بولدے]] سن ۔ خیال اے کہ خذر لوکاں دا مقامی مذہب [[ٹینگی ازم|تنگریت]] سی , جداں کہ [[:en:North Caucasian Huns|شمالی قفقازی ہن]] تے ہور ترک عوام دا سی .&lt;/div&gt;&lt;ref name=&quot;Kizilov 2009 335&quot; /&gt; ایسا ظاہر ہُندا اے کہ خذر خانیت دے کثیر النسل عوام بوہت سارے خداواں د‏‏ی کثیر الاعتقادی پچی کاری د‏‏ی آبادی سی , تنگریت ، یہودی ، مسیحی تے مسلما‏ن پَرِستار .&lt;ref name=&quot;Kizilov 2009 335&quot; /&gt; [[:en:Judah Halevi|یہوداہ حلیوی]] اور[[:en:Abraham ibn Daud|ابراہیم بن داود]] دے مطابق خذری حکمران اشرافیہ نے 8واں صدی ءماں [[ربیائی یہودیت]] قبول کيتی &lt;ref&gt;2007a{{Harvard citation no brackets}}&lt;/ref&gt; لیکن اس خانیت دے اندر [[قبول یہودیت]] دا دائرہ کار دے اندر غیر متعین اے .

&lt;div style=&quot;direction: rtl;&quot;&gt;ماخذات خذر دے بابت [[:en:Subbotniks|سلاو یہودی سبوتنخ]] ، [[یہود بخاری|یہود بخارا]] ، مسلما‏ن [[کمیک]], [[:en:Kazakhs|قزاک]] ، [[:en:Don Cossacks|دان کوزک]] خطے وچ ترک بولی بولنے والے [[:en:Krymchaks|کرمچک]] تے انہاں دے کریمیائی پڑوسی [[:en:Crimean Karaites|کارائی]] [[:en:Csangos|مالڈاوی سنگؤس]] ، [[:en:Mountain Jews|کوہستانی یہود]] تے دوسرے تجویز کیتے گئے &lt;/div&gt;&lt;ref name=&quot;Kizilov 2009 335&quot;&gt;{{Harvard citation no brackets}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Wexler 1987 70&quot;&gt;{{Harvard citation no brackets}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Wexler 1987 70&quot; /&gt;&lt;div style=&quot;direction: rtl;&quot;&gt;&lt;span class=&quot;cx-segment&quot; data-segmentid=&quot;508&quot;&gt;19واں صدی دے اخر وچ , [[اشکنازی نسب دا خضری مفروضہ|نظریہ]] سامنے آیا کہ[[اشکنازی یہود]]ی اکثریت خذری جلاوطن یہودیاں کيت‏ی سی جنہاں نےروس تے یوکرین تو‏ں مغرب فرانس تے جرمنی د‏‏ی جانب ہجرت د‏‏ی &lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;cx-segment&quot; data-segmentid=&quot;511&quot;&gt;ہ اس نظریہ د‏‏ی ہن وی حمایت جاری اے لیکن یہود تے سام پسند دانشور اسنو‏ں شکوک و شبہات تو‏ں دیکھدے نيں .&lt;/span&gt;&lt;/div&gt; &lt;ref name=&quot;Wexler 1987 70&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Harvard citation no brackets}}: 'Most scholars are sceptical about the hypothesis (that has its roots in the late 19th century) that Khazars became a major component in the ethnogenesis of the Ashkenazic Jews'.&lt;/ref&gt;&lt;div style=&quot;direction: rtl;&quot;&gt;یہ نظریہ کدی کدی [[ضد سامیت|سام دشمنی]]&lt;/div&gt; &lt;ref name=&quot;Wexler 1987 70&quot; /&gt;&lt;div style=&quot;direction: rtl;&quot;&gt;اور کدی کدی ضد صہیونیت تو‏ں وی جوڑا جاندا اے &lt;/div&gt;&lt;ref name=&quot;Wexler 1987 70&quot; /&gt;

===مذہب===
قرون وسطی وچّ خزر راج نے [[یہودیت| یہودی دھرم ]] نوں اپنا لیا سی ، حالانکہ [[گیاہستان|ستیپی]] دے ہور ترکی قبیلےآں نے [[ سنی ]] [[اسلام]] اپنایا سی ۔ 
[[File:Khazar map1.PNG|thumb|Khazar Khaganate and surrounding states, c. 820 (area of direct Khazar control in dark blue, sphere of influence in purple).]]
===ناں===
بہت سارے ودواناں دا مننا ہے کہ خزر شبد [ترک بولیاں]] دے گیزیر جاں خیزیر شبد توں آیا ہے اتے اسدا مطلب [[ خانہ بدوش ]] جاں گھمکڑ ہندا ہے ۔


====عرب خزر جنگاں====
 
7ویں تے 8ویں صدی عیسوی چ [[خزر لوک|خزراں]] نے [[اموی سلطنت]] تے اسدی جانشین [[عباسی سلطنت]] خلاف جنگاں دا اک سلسلہ لڑیا ۔پہلی عرب خزر جنگ اسلامی فتوحات دے پہلے دور وچ لڑی گئی ۔ 640 تک مسلم فوجاں [[آرمینیا]] تک پہنچ گئے۔ 642ء وچ اینہاں نے [[قفقاز]] پار اپنا پہلا حملہ [[عبدالرحمان ابن ربیعہ]] دی اگوائی وچ  کیتا ۔ 652ء وچ مسلم فوجاں خزر [[راجگڑھ]] [[بلانجار]] اتے حملہ آور ہوئیاں ، لیکن جت نا سکیاں تے بھاری نقصان چکیا ۔ 


==[[ایغور خاقانت]]==

{| cellpadding=&quot;5&quot; cellspacing=0 style=&quot;border: 1px solid #cccccc; float: left; clear: right; margin-left: 1em; margin-bottom: 0.5em; background: #fcfcfc; width: 305px&quot;
| style=&quot;background:green&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;+2&quot; color=orange&gt;ایغور خاگانیٹ&lt;font&gt;'''
|-
| style=&quot;background:pink&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=green&gt;742ء توں 848ء&lt;font&gt;'''
|-
|-style=&quot;margin:0;background:#ccccff&quot;;width:100%&quot; align=&quot;center&quot; cellpadding=&quot;2&quot;
|- align=&quot;center&quot;
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom: 2px solid #D3D3D3;&quot; | [[File:Uyghur_Khaganate.png|250px]]
|- align=&quot;center&quot;
|-
| style=&quot;background:green&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=yellow&gt;ایغور سلطنت دا نقشہ&lt;font&gt;'''
|-
|'''راجگھر'''&lt;hr&gt;
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | [[اوردو بالق]]&lt;hr&gt; 
|- style=&quot;vertical-align: top
|'''[[مذہب]]'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | مانیشیزم
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|'''طرز حکومت'''&lt;hr&gt;
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | مطلق العنان بادشاہت &lt;hr&gt; 
|- style=&quot;vertical-align: top
|-
| style=&quot;background:green&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=yellow&gt;ایغور خاگان (خاقان)&lt;font&gt;'''
|-
|'''744ء توں 747ء'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | قتلغ بیلگے کول 
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|'''841ء توں 847ء'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | اوگے خان
|- style=&quot;vertical-align: top;
|-
|'''تریخ'''&lt;hr&gt;
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | &lt;hr&gt; 
|- style=&quot;vertical-align: top
|'''قیام'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | سن 742ء 
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|'''خاتمہ'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | سن 848ء 
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;-
|'''رقبہ'''&lt;hr&gt;
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | &lt;hr&gt; 
|- style=&quot;vertical-align: top
|'''سن 800ء چ'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | 55 [[لکھ]] مربع [[کلومیٹر]] 
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|-
|}

[[File:جگ 820ء چ.jpg|thumb|200px|left|ایغور خاگانیٹ 820ء دے نیڑے]]

ایغور خاگانیٹ اٹھویں صدی عیسوی دے ادھ توں 9ویں صدی عیسوی دے ادھ تک [[ترکستان]] تے [[چین]] دے علاقےآں تے 55 [[لکھ]] مربع [[کلومیٹر]] دے علاقے تے پھیلی ہوئی [[ترک]] سلطنت سی ۔ ایہہ [[اورخان ایغور]] دی حکمرانی چ [[اک]] قبائلی وفاق سی ۔

== [[منگولیا]] چ [[ایغور]]اں دا نمودار ہونا ==

[[گوک ترک]] خاگانیٹ دے خلاف 742ء چ [[ایغور]] قبیلےآں [[کارلوک]] تے [[باسمیل]] دی بغاوت نال [[منگولیا]] تے [[وسطی ایشیا]] چ طاقت دا وڈا خلا پیدا کر دتا ۔ باسمیلاں نے 744ء چ [[گوک ترک|گوک ترکاں]] دے [[راجگھر]] [[اوتوگین]] تے قبضہ کر لئیا تے اینہاں دے بادشاہ [[اوزمش خان]] نوں پھڑ لئیا تے علاقے دا کنٹرول اپنے ہتھ چ لے لئیا ۔ ایغور کارلوک اتحاد اسدے کجھ چر مگروں بنئیا ۔ اس اتحاد نے باسمیلاں نوں شکست دتی تے اینہاں دے بادشاہ دا سر لاہ دتا ۔ باسمیل قبیلےاں نوں مکمل طور تے تباہ کر دتا گئیا ، اینہاں دے [[لوک|لوکاں]] نوں [[چین|چینیاں]] ہتھ ویچ دتا گئیا یاں فاتح لوکاں چ ونڈ دتا گئیا ۔ [[ایغور|ایغوراں]] نے [[منگولیا]] دی حکومت سمبھال لئی تے کارلوکاں نوں ہور لہندے چ علاقے دے دتے گئے ۔ [[ایغور]] سردار [[قتلق بیلگے کول]] نے خود دا سارے [[التائی]] قبیلےآں دا اعلی حکمران ([[خاگان]] یعنی [[خاقان]]) ہون دا اعلان کر دتا تے اپنا راجگھر [[اوردو بالق]] چ قائم کیتا ۔

==[[وولگا بلغاریہ]]==

وولگا بلغاریہ یاں وولگا ۔ کاما بلغار ، [[ترک]] قومیت دی اک تریخی ریاست سی ، جہڑی 7ویں توں 13ویں صدی تک [[دریائے وولگا]] تے [[دریائے کاما]] دے علاقےآں چ قائم رہی ، ایہہ علاقے اج کل [[روس]] چ شامل نیں ۔ اج کل دے [[روس]] دیاں ریاستاں [[تاتارستان]] تے [[چوواشیا]] دے لوک اونہاں وولگا بلغاراں دی نسل چوں نیں ۔

[[File:جگ منگولاں توں پہلے.jpg|thumb||400px|right|سن 1200ء دے نقشے ج وولگا بلغاریہ]]
وولگا بلغاراں دے بارے چ کوئی سدھیاں معلومات نئیں ملدیاں کیونجے وولگا بلغاراں دی کوئی وی دستاویز نئیں لبھی تے اینہاں بارے جانکاری ، [[عرب]] ، [[ایران]] ، [[ہندستان]] تے [[روسی]] زرا‏ئع راہیں ملدی اے ۔

[[File:Khazars.gif|thumb|350px|right|نقشے چ [[بحیرہ ازوف]] دے آلے دوالے بلغاراں دا اصل علاقہ جتھوں اینہاں دا اک گروہ چڑھدے چ [[دریائے وولگا]] (اج دا [[تاتارستان]]) تے دوجا لہندے چ [[دریاۓ ڈینیوب]] (اج دا [[بلغاریہ]]) تے آباد ہو گیا]] 
ایہہ خیال کیتا جاندا اے کہ وولگا بلغاریہ دی دھرتی تے سب توں پہلے [[فن اوگری لوک]] آباد ہوئے ۔ [[ترک]] نسل دے [[بلغار]] 660ء چ [[کبرات]] دے پتر [[کوترنگ]] دے آگوائی ہیٹھ ایتھے [[بحیرہ ازوف]] دے علاقےآں توں آئے ۔ اوہ 8ویں صدی تک [[ریاست ادیل یورال]] دے علاقے تک پہنچ گئے ، جتھے اوہ ایتھے دے رہن آلے کئی دوجے مختلف النسل قبیلےآن نال اتحاد کر کے 9ویں صدی عیسوی اخیر تک ایتھے دے غالب اکثریتی لوک بن گئے ۔ کجھ دوجے [[بلغار]] قبیلے لہندے ول ودھدے ہوئے کئی مہماں دے بعد [[دریاۓ ڈینیوب]] دے علاقےآں چ آباد ہوگئے جہڑا اج کل [[بلغاریہ]] آکھواندے نیں جتھے [[سلاو]] نسل دے لوکاں مدغم ہوگئے تے [[سلاو]] [[بولی]] تے مشرقی [[آرتھوڈکس]] مذہب اختیار کر لئیا ۔

بوہتے دانشوران دے نیڑے [[وولگا بلغار]] عظیم [[خزاری سلطنت]] دی رعیت سن تے 9ویں صدی چ کسے ویلے اتحاد دا کم شروع ہوئیا تے بلغار شہر نوں راجگھر بنائیا گئیا ، جہڑا اج دے [[قازان]] شہر توں 160 [[کلومیٹر]] دکھن چ سی ۔ دانشوراں دی اکثریت شک چ اے کہ وولگا بلغاراں نے [[خزاری سلطنت|خزاراں]] توں آزادی خود حاصل کیتی یاں اودوں آزاد ہوئے جدوں 965ء چ [[کیویائی روس]] دے حکمران [[سویتو سلاو]] نے خزاں نوں تباہ کیتا ۔

اس علاقے دی آبادی دی وڈی گنتی [[ترک]] قبیلےآں نال تعلق رکھدی سی ، جنہاں چ [[بلغار]] ، [[سوآر]] ، [[بیلار]] ، [[برانجار]] تے کجھ برتا ([[ابن رستا]] دے مطابق) شامل سن ۔ اج دے [[چواش]] تے [[قازان تاتاری]] وولگا بلغاراں دی نسل چوں نیں ( کجھ تھوڑی بوہتی [[فن اوگریک لوک]] تے [[قپچاق]] [[ترک]] نسل دے رلے نال)۔ 

اینہاں دا اک دوجا حصہ [[فن]] تے [[میگیار]] ( [[اساگل]] تے [[پسکاتر]]) قبیلےآں تے مشتمل سی ، [[تاتاری]] تے [[بسرمان]] غالبا اینہاں دی نسل چوں نیں ۔ 

وولگا بلغاراں نے [[اسلام]] نوں ریاستی مذہب دے طور تے 10ویں صدی عیسوی دے شروع چ اپنائیا ، جدوں 922ء 923ء چ [[خلافت عباسیہ]] دے [[خلیفہ]] [[المقتدر]] نے المش [[ابن فضلان]] نوں وولگا بلغاراں نال تعلقات قائم کرن لئی بھیجئیا ، جس دے نال [[قاضی]] تے اسلامی قنون دے استاد وی وولگا بلغاریہ آئے ، جنہاں دے ہتھ تے ایتھے دی آبادی دی اکثریت نے [[اسلام]] قبول کیتا ، اینہاں ماہراں نے ای ایتھے [[مسیت|مسیتاں]] تے [[قلعہ|قلعے]] اسارن چ مدد کیتی ۔ پر ایتھے [[تانگری ازم]] تے دوجے دھرم وی منے جاندے رہے ۔ 

کروسیڈراں توں پہلے ( جنہاں نے اپنے لئی دوجے تجارتی راستے لبھے) ، [[دریائے وولگا]] دے درمیانی حصے تے واقع ہون پاروں [[یورپ]] تے [[ایشیاء]] دے وچکار [[تجارت]] دا وڈا حصہ کنٹرول وولگا بلغاریہ دے کنٹرول چ سی ۔ 

وولگا بلغاریہ دا راجگھر [[بلغار]] اک ترقی کردا تے ودھدا پھلدا شہر سی جہرا اپنے وقبے تے دھن دولت چ اسلامی [[دنیا]] دے کسے وی وڈے مرکز نال مقابلہ کردا سی ۔

وولگا بلغاراں دے تجارتی شراکت داراں چ اتلے چ [[وائی کنگ]] ([[ناروے]])، [[بجارملینڈ]] ، [[یاگرا]] تے بنینیٹ توں دکھن چ [[بغداد]] تے [[قسطنطنیہ]] (اج دا [[استمبول]]) ، لہندے [[یورپ]] توں چڑھدے چ [[چین]] تک شامل سن ۔ 

ریاست دے دوجے وڈے شہراں چ [[بیلار]] ، [[سوآر]] (سوار) [[قاشان]] تے جوکیتاؤ سن ۔ اج دے [[تاتارستان]] تے [[روس]] دے شہر [[قازان]] تے [[ییلابوگا]] وولگا بلغاریہ دے سرحدی قلعےآں دے طور تے اسارے گئے سن ۔ 

وولگا بلغاریہ دے کجھ شہر حالے تیکر وی نئیں لبھے پر اوہ [[روسی]] دستاویزاں چ درج نیں ، اینہاں چ اوشل ، توخچن ، ابراہیم (بریاکیموف) تے تاؤ الی نیں ، اینہاں چوں کجھ [[مغل|منگولاں]] دے حملے تے اسدے بعد تباہ ہوگئے ۔ 

وولگا بلغاریہ نوں لہندے چوں قابل ذکر فوجی خطرہ صرف [[روسی]] راجواڑےآں توں ای ہو سکدا سی ۔ تے 11ویں صدی عیسوی چ متعدد [[روسی]] حملےآں چ ایہہ علاقے تاراج ہوئے ۔ 
12ویں صدی دے اخير تے 13ویں صدی دے شروع چ [[روسی]] راجواڑے [[ولادیمیر]] (اج کل [[روس]] دا اک [[صوبہ]]) دے حکمراناں خاص طور تے [[آندرے متقی]] تے [[وسیوولادا III]] نے اپنیاں مشرقی سرحداں دے تحفظ لئی باقاعدہ سوجے سمجھے طریقے نال بلغاراں دے شہراں چ لٹ مار کیتی ۔ لہندے توں [[سلاو|سلاوواں]] دے ڈر پاروں بلغاراں نے اپنا راجگھر بلغار توں بیلار منتقل کر لئیا ۔ 
[[File:Devil_tower.jpg|thumb|250px|left|[[ییلابوگا]] چ 12ویں صدی عیسوی دا شیطان مینار]]


[[ستمبر]] 1223ء چ [[سمارا]] [[شہر]] دے نیڑے [[چنگیز خان]] دی فوج دا ہراول دستہ [[سوبدائی بہادر]] دے پتر [[اوران]] دی قیادت ہیٹھ وولگا بلغاریہ چ داخل ہوئیا پر [[سمارا بیند دی لڑائی]] چ شکست کھا کے ناکام پرت گئیا ۔ 1236ء چ [[مغل|منگول]] مڑ واپس وولگا بلغاریہ تے حملہ آور ہوئے پر اوہناں نوں وولگا بلغاریہ نوں ، ایتھے داخلی خانہ جنگی دے باوجود فتح کرن چ 5 ورہے لگے ۔ اینج وولگا بلغاریہ [[الس جوجی]] دا حصہ بن گئیا ، جہڑا بعد چ [[طلائی اردو]] سلطنت کہلائیا (تے [[سائبیریا]] توں [[ھنگری]] تک دا علاقہ اس سلطنت دی حکمرانی تھلے سی )۔ اس دے بعد وولگا بلغاریہ وی گئی راجواڑےآں چ تقسیم ہوگئیا تے ہر راجواڑا [[طلائی اردو]] سلطنت ([[ترکی]] تے [[تاتاری]] [[بولی]] چ [[طلائی اردو|آلتین اوردا]]) دا باجگزار بن گئیا تے کجھ خودمختاری حاصل کر لئی ۔ 1430ء دے عشرے چ [[خانان قازان]] ([[قازان خانیت]]) وجود چ آئی جہڑی اینہاں سارےآں راجواڑےآں چوں بوہتی اہمیت آلی ریاست سی ۔ 
کجھ تریخ داناں دے مطابق وولگا بلغاریہ دی 80 فیصد توں ودھ آبادی [[مغل|منگول]] مداخلت دے دوران ماری گئی سی تے باقی آبادی نوں منگولاں نے اتلے علاقےآں چ آباد کر دتا گئیا ( اج دے [[تاتارستان]] تے [[چوواشیا]] چ) ۔ وولگا بلغاریہ دے [[گیاہستان|گیاہستاناں]] ([[سٹیپ]]) چ خانہ بدوش [[قپچاق]] تے [[مغل|منگولاں]] نوں آباد کیتا گئیا ۔ جس نال [[زراعت]] دی ترقی متاثر ہوئی ۔ 

ویلے دے نال نال وولگا بلغاریہ دے شہراں دی مڑ فیر اساری کیتی گئی تے اک وار فیر اوہ [[طلائی اردو|سنہری لشکر سلطنت]] دے تجارتی دے گھریلو صنعتی مرکز بن گئے ۔ کجھ بلغاراں نوں ، خاص طور تے ماہراں تے ہنرمنداں نوں ، 
زبردستی [[طلائی اردو]] سلطنت دے راجگھر [[سرائے]] تے دوجے دکھنی شہراں چ آباد کیتا گئیا ۔ اینج وولگا بلغاریہ [[اک]] وار فیر زرعی تے گھریلو صنعتی ، مرکز ، بن ، گئیا ۔


== ترک ہجرت ==
موجودہ ترک پہلے یورلز تے الٹائی پہاڑاں دے وچکار آباد سن ۔ آب و ہو‏‏ا د‏‏ی خرابی تے ہور وجوہات د‏‏ی وجہ تو‏ں، ایہ لوک آس پاس دے علاقےآں وچ منتقل ہوگئے۔ تقریباً اک ہزار سال پہلے، اوہ لوک [[ایشیائے کوچک]] وچ آباد ہوئے سن ۔ 1071 وچ ، انہاں نے بازنطینیاں نو‏‏ں شکست دتی تے ایشیا مائنر اُتے اپنا تسلط قائم کيتا۔ انہاں نے وسطی ترکی وچ راجگڑھ کونیا دے نال مسلم سبھیاچار نو‏‏ں اپنایا۔ انہاں د‏‏ی تنظیم نو‏‏ں 1243 وچ منگول حملے تو‏ں شدید نقصان پہنچیا۔ جداں ہی منگولاں دا اثر و رسوخ کم ہويا، سابق بادشاہ عثمان دے نال [[سلطنت عثمانیہ]] قائم ہوگئی۔ اس وقت، ترکی د‏‏ی سرحداں نو‏‏ں بہت وسیع کيتا گیا سی۔ بالترتیب 1516 تے 1517 : شام تے مصر نے فتح حاصل کيتی۔ سلطان سلیمان دے دور وچ ، ترکی نے ایشیائے کوچک کچھ عرب علاقےآں، شمالی افریقہ، مشرقی بحیرہ روم دے جزیرے، بلقان، کاکیشس تے کریمیا اُتے غلبہ حاصل کيتا۔ اٹھارہويں تے انیہويں صدی وچ قوم پرستی دے عروج دے نال ہی، ترکی د‏‏ی سرحداں تنگ ہُندی چلی گئياں تے اس دے زیر قبضہ علاقے اک اک کرکے آزاد ہوئے گئے۔


== ترکاں د‏‏ی ابتدائی تریخ ==
مورخین عام طور اُتے اس گل اُتے متفق نيں کہ پہلے ترک افراد [[وسط ایشیا|وسطی ایشیاء]] تو‏ں [[سائبیریا]] تک دے خطے وچ رہندے سن ۔ تاریخی طور اُتے ایہ چھیويں صدی ق م دے بعد قائم ہوئے سن ۔ &lt;ref name=&quot;Peter Zieme 2006, p. 64&quot;&gt;Peter Zieme: The Old Turkish Empires in Mongolia. In: Genghis Khan and his heirs. The Empire of the Mongols. Special tape for Exhibition 2005/2006, p. 64&lt;/ref&gt; ابتدائی علیحدہ علیحدہ ترک باشندے نیڑے 200 ق م (چینی [[ہان خاندان|ہان خاندان دے]] ہ‏معصر) دے دیر دیر ژیانگو کنفیڈریشن دے حصےآں اُتے آئے [[ہان خاندان|تھے]]۔ &lt;ref name=&quot;Findley 2005, p. 29&quot;&gt;Findley (2005)، p. 29.&lt;/ref&gt; ترکاں دا پہلا تذکرہ اک [[چین د‏‏ی تریخ|چینی]] عبارت وچ سی جس وچ [[شاہراہ ریشم|سلک روڈ دے]] کنارے [[سغد|سوگدیاں]] دے نال ترک قبیلے د‏‏ی تجارت دا ذکر سی۔

ایہ اکثر تجویز کيتا گیا اے کہ ژیانگو، جس دا ذکر ہان خاندان دے ریکارڈاں وچ کیہ گیا اے، اوہ پروٹو ترک بولنے والے سن ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.yeniturkiye.com/display.asp?c=6010|title=Yeni Turkiye Research and Publishing Center|website=www.yeniturkiye.com|accessdate=2 مئی 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171108164733/http://www.yeniturkiye.com/display.asp?c=6010|archivedate=8 نومبر 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.historyfiles.co.uk/FeaturesFarEast/TurkicIntro.htm|title=An Introduction to the Turkic Tribes|first=P L|last=Kessler|website=www.historyfiles.co.uk|accessdate=2 مئی 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171108164730/http://www.historyfiles.co.uk/FeaturesFarEast/TurkicIntro.htm|archivedate=8 نومبر 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://geocities.com/cevatturkeli/ctbb-his1.htm|title=Early Turkish History|accessdate=2015-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20091027144739/http://geocities.com/cevatturkeli/ctbb-his1.htm|archivedate=اکتوبر 27, 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/kitaplar/Turkey2005/content/english/110-111.htm|title=An outline of Turkish History until 1923.|website=byegm.gov.tr|accessdate=2 مئی 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071012200212/http://byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/kitaplar/Turkey2005/content/english/110-111.htm|archivedate=12 اکتوبر 2007}}&lt;/ref&gt;

[[ایٹلا|اٹیلا دی]] [[ہن]] فوج نے 5 ويں صدی وچ یوروپ اُتے زیادہ تر حملہ کيتا تے اس اُتے قبضہ کيتا، اوہ ترک تے شیونگنو د‏‏ی اولاد ہوسکدی ا‏‏ے۔ &lt;ref name=&quot;Findley 2005, p. 29&quot;&gt;Findley (2005)، p. 29.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.chinaknowledge.de/History/Altera/xiongnu.html|title=Xiongnu 匈奴 (www.chinaknowledge.de)|first=Ulrich|last=Theobald|website=www.chinaknowledge.de|accessdate=2 مئی 2018|archiveurl=https://www.webcitation.org/68rdH3NEL?url=http://www.chinaknowledge.de/History/Altera/xiongnu.html|archivedate=2 جولائ‏ی 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;pulleyblank&quot;&gt;G. Pulleyblank, &quot;The Consonantal System of Old Chinese: Part II&quot;، Asia Major n.s. 9 (1963) 206–65&lt;/ref&gt; کچھ اسکالراں دا کہنا اے کہ ہن اک پہلے دے ترک قبیلے وچو‏ں اک سن، جدو‏ں کہ ہور دا کہنا اے کہ اوہ منگولی نسل دے سن ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.historyfiles.co.uk/FeaturesEurope/BarbarianHuns.htm|title=The Origins of the Huns|first=P L|last=Kessler|website=www.historyfiles.co.uk|accessdate=2 مئی 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171108164727/http://www.historyfiles.co.uk/FeaturesEurope/BarbarianHuns.htm|archivedate=8 نومبر 2017}}&lt;/ref&gt;

اندرونی ایشیاء وچ شمالی زیؤنگو طاقت دے خاتمے دے 400 سال بعد، چھیويں صدی وچ ، ترک عوام د‏‏ی قیادت نو‏‏ں گوک ترکاں نے سنبھال لیا۔ پہلے ژیانگو خانہ بدوش کنفیڈریشن وچ ، گوک ترک نو‏‏ں اپنی روایات تے انتظامی تجربہ وراثت وچ ملیا سی۔ 552 تو‏ں 745 تک، گوک ترک قیادت نے خانہ [[خانہ بدوش|بدوش]] ترک قبیلے نو‏‏ں گورک سلطنت وچ متحد کردتا۔ ایہ ناں ''گوک''، &quot;نیلے&quot; یا &quot;آسمانی&quot; تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ ژیانگو دے پیشرو دے برعکس، گوک ترک خاقانیت دے پاس آشینہ قبیلے دے عارضی ''[[خان (لقب)|خان]]'' سن جو قبائلی سرداراں د‏‏ی کونسل دے زیر [[بادشاہی|اقتدار]] اک [[بادشاہی|خودمختار]] اتھارٹی دے ''ماتحت'' سن ۔ [[خانیت|خانت]] نے اپنے اصلی [[شمن پرستی|شرمناک]] مذہب، [[تینگری ازم|ٹینگری ازم دے]] عناصر نو‏‏ں برقرار رکھیا، اگرچہ اس نے [[بدھ مت|بدھ]] بھکشوواں دے مشنری حاصل کیتے تے اک متشدد مذہب اُتے عمل کيتا۔ گورکز اولین ترک لوک سن جنھاں نے اولک [[قدیم ترکی زبان|ترکک]] نو‏‏ں رنک اسکرپٹ، اورخون اسکرپٹ وچ لکھیا سی۔ خانت پہلی ریاست سی جو &quot;ترک&quot; دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ صدی دے آخر تک، گوک ترک خاقانیت نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کردتا گیا۔ یعنی، [[مشرقی ترک خاقانیت]] تے [[مغربی ترک خاقانیت]]۔ [[تانگ خاندان|تانگ سلطنت]] نے 630 وچ مشرقی ترک [[مشرقی ترک کھاگناٹ|خاقانیت]] تے 657 وچ مغربی ترک [[مشرقی ترک کھاگناٹ|خاقانیت]]&lt;nowiki/&gt;کو فوجی مہماں دے سلسلے وچ فتح کيتا۔ اُتے 681 وچ کھنٹے نو‏‏ں دوبارہ زندہ کيتا گیا۔ گوک ترک بالآخر متعدد خانہ جنگی تنازعات د‏‏ی وجہ تو‏ں منہدم ہوگیا، لیکن بعد وچ &quot;ترک&quot; دا ناں بہت ساری ریاستاں تے لوکاں نے لیا۔ {{حوالہ درکار|date=دسمبر 2015}}
&lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template Template-Fact&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B; ''[[ویکیپیڈیا:حوالہ درکار|&lt;span title=&quot;This claim needs references to reliable sources. (دسمبر 2015)&quot;&gt;حوالہ د‏‏ی ضرورت&lt;/span&gt;]]'' &amp;#x5D;&lt;/sup&gt;
ترک عوام تے اس تو‏ں وابستہ گروہاں نے [[ترکستان]] تو‏ں مغرب د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی تے ہن جو [[منگولیا]] اے [[مشرقی یورپ|مشرقی یوروپ]]، [[سطح مرتفع ایران|ایرانی مرتفع]] تے [[اناطولیہ]] تے جدید ترکی د‏‏ی طرف بہت ساری لہراں وچ چلا گیا۔ ابتدائی توسیع د‏‏ی تریخ حالے تک نامعلوم ا‏‏ے۔ بہت ساری لڑیائیاں دے بعد، انہاں نے اپنی ریاست قائم کيتی تے بعد وچ [[سلطنت عثمانیہ]] تشکیل دی۔ مرکزی ہجرت قرون وسطی دے زمانے وچ ہوئی، جدو‏ں اوہ بیشتر ایشیاء تے یورپ تے مشرق وسطی وچ پھیل گئے۔ &lt;ref name=&quot;Carter V. Findley&quot;&gt;Carter V. Findley, ''The Turks in World History'' (Oxford University Press, اکتوبر 2004) {{آئی ایس بی این|0-19-517726-6}}&lt;/ref&gt; انہاں نے [[صلیبی جنگاں|صلیبی جنگاں]] وچ وی حصہ لیا۔

==[[خانان کاراخانی|کاراخانی خانیت]]==


[[File:KaraKhanidAD1000.png|thumb|200px|left|کاراخانی خانیٹ سن 1000ء چ]]
خانان کاراخانی یاں کاراخانی خانیٹ ، [[گھبلے زمانے|گھبلے زمانےآں]] دی [[اک]] [[ترک]] ریاست سی ، جہڑی کاراخانیاں یاں قرہ خانیاں ، جہڑے ایلیک خانی وی آکھوندے سن، نے قائم کیتی جہڑا اک [[ترک]] ٹبر سی ۔ ایہہ ریاست 840ء توں 1211ء تک [[وسطی ایشیا|گھبلے ایشیا]] چ [[ماورا النہر]] چ قائم رہی ۔ اینہاں دا [[راجگھر]] پہلے [[کاشغر]] ، فیر [[بلاساگین]] ، [[اوزگین]] تے فیر مڑ [[کاشغر]] رہئیا ۔ ریاست دا [[ناں]] دو [[ترک]] لفظاں کارا(قرہ) تے [[خان]] نال بنئیا اے ، کارا دا مطلب ترک [[بولی]] چ &quot;[[کالا]]&quot; یعنی معزز تے [[خان]] اصل ج کاغان اے ، جہڑا کہ ت[[جوڑ]]رک لقب اے جہڑا ریاست دےحکمران نوں دتا جاندا اے ۔


[[File:جگ منگولاں توں پہلے.jpg|thumb|300px|left|منگولاں توں پہلے جگ کاراخانی سلطنت دے علاقے تے دوجیاں سلطنتاں]]

[[File:Asia_1025ad.jpg|thumb|200px|left|خانان کاراخانی سن 1925ء چ]]


پہلی [[ایغور سلطنت]] نال تسلسل تے [[کارا خوجہ]] نال قرابت داری دے علاوہ کاراخانی افسانوی [[افراسیاب]] شاہی ٹبر دی نسل چوں ہون دے دعوے دار سن ۔ عمودی لکھے جانے آلی [[ایغور]] [[لپی]] (رسم الخط) [[تیموری سلطنت|تیموریاں]] دے ویلے توں لہندے [[ترکستان]] دے [[مسلمان]] [[ترک|ترکاں]] وچکار کافی ورتئیا جانہہ لگا سی تے اسدے نال نال [[مشرقی ترکستان|چڑھدے ترکستان]]( [[مشرقی ترکستان]]) دے کجھ حصےآں وی [[مانچو]] دور چ استعمال چ آن لگا ۔

[[File:Aisha_Bibi2.jpg|thumb|200px|left|تراز دے لاکے عائشہ بی بی دا مزار]]
کاراخانی تے [[خانان کاراخیتان]] ریاستاں دے خانہ بدوشاں ۔ [[کارلوک]] تے [[نیئمان]] خانہ بدوش قبیلےآں( لشکراں) نے جدید [[قپچاق]] [[ترک]] بولن آلے [[قازقستان|قازاق]] ، [[کیرغزستان|کرغیز]] تے [[تاتاری|تاتار]] رہتلاں دی نیونہہ رکھی ۔ کاراخآنی رہتل دے کجھ [[اسلامی]] تے [[ایرانی]] اثرات اج وی [[تاجک]] ، [[ازبکستان|ازبک]] ۔ [[افغانستان|افغان]] ، [[ہوئی]] تے [[ایغور]] لوکاں چ پائے باندے نیں ، جنہاں چ [[دو]] [[چغتائی]] [[ترک]] [[بولی]] بولن آلے نیں ۔ 


[[ایغور|ایغوراں]] دی [[اک]] شاخ [[دریائے گانسو]] تے [[تارم دریا]] دے [[طاس]] دے [[نخلستان|نخلستاناں]] ول ہجرت کر گئی ۔ جداں گاؤچانگ (خوجہ) تے ہامی (کومول) ، تے [[بدھ]] ریاستاں دا اک کارا خوجہ ناں دا وفاق بنائیا ۔ دوجےآں نے [[تارم دریا]] دے لہندے طاس ۔ [[وادی فرغانہ]] ، جنگاریا تے [[قازقستان]] دے مسلم [[خوارزم شاہی سلطنت|سلطنت خوارزم]] دے نال لگدے حصےآں تے قبضہ کر لئیا ۔ اوہ 10ویں صدی عیسوی تک [[مسلمان]] ہو گئے تے اینہاں توں ای اٹھن آلے شاہی ٹبر نوں تریخ کاراخانی آکھئیا جاندا اے ۔

[[File:UzgenMausoleum.jpg|thumb|200px|left|ازگین [[کرغیزستان]] چ 10ویں ، 11ویں صدی عیسوی دا کاراخانی مزار]]
[[File:Sutuq_Bughraxan_Qebrisi.JPG|thumb|200px|left|چين دے صوبے ژنجیانگ چ [[ارتش]] چ سلطان سطوق بغرا خان دا مقبرہ]]
999ء چ ہارون (یاں حسن) بغرا خان نے ، جہڑا [[ایغور]] کارلوک کنفڈریشن دے سردار دا پوتا سی ، [[سلطنت سامانیہ|سامانی سلطنت]] دے [[راجگھر]] [[بخارا]] تے قبضہ کر لئیا ۔ [[سلطنت سامانیہ]] دے علاقے [[خراسان]] تے [[افغانستان]] ، [[سلطنت غزنویہ]] تے [[ماورا النہر]] ، کاراخانیاں دے قبضے چ چلا گئیا ۔ اینچ [[آمو دریا]] دونہاں حریف سلطنتاں دے وچکار سرحد بن گئیا ۔ اس دورانئے چ کاراخانیاں نے [[اسلام]] قبول کر لئیا ۔

11ویں صدی عیسوی دے شروع چ کارا خانیاں دا اتحاد اندرونی خانہ جنگیاں پاروں ٹٹ گئیا ۔ 1041ء [[محمد عین الدولہ]] (دور حکومت:52 -1041ء) نے سلطنت دے لہندے علاقےآں دی حکومت سمبھالی ، جس دا مرکز [[بخارا]] سی ۔ 11ویں صدی دے آخر چ [[ایران]] چ [[سلجوق سلطنت|سلجوقیاں]] دے عروج نال کارا خآنی سلجوقیاں دے باجگزار بن گئے ۔ بعد چ اینہاں نے اتلے چ [[خانان کارا خیتان]] تے دکھن چ سلجوقیاں دے اقتدار نوں برداشت کیتا ۔

[[سلجوق سلطنت|سلجوقیاں]] دے زوال مگروں 1140ء چ کاراخانی ، اتلے [[چین]] چ مرتکز ، حریف [[ترک]] کاراخیتانی کنفیڈریشن دے اقتدار دے تھلے آ گئے ۔ عثمان (دور حکومت:11-1204ء) نے کجھ چر لئی اس ٹبر دی آزاد حکومت بحال نوں بحال کیتا ، پر 1211ء چ کاراخانیاں نوں محمد [[علاؤ الدین خوارزم شاہ]] نے شکست دے کے اینہاں دا خاتمہ کر دتا ۔


تریخی شہرت آلے کاراخانی حکمراناں چ [[کاشغر]] دا [[محمود تامگاچ]] شامل اے ۔ اتلے [[چین]] چ جن شاہی ٹبر (1234ء-1115ء) دے ہتھوں [[خانان کاراخیتان|کارا خیتان شاہی ٹبر]] دی شکست دے بعد عظیم خیتان مندارین &quot;[[ییلو داشی]]&quot; خیتان سپاہیاں دے [[اک]] چھوٹے دستے نال [[چین]] توں نس گئیا ، تے [[تانگوت]] ، [[تبت]] ، [[کارلوک]] ، [[کارا خوجہ]] تے [[نیئمان]] علاقےآں توں جنگجو بھرتی کردا ہوئيا ، پناہ دی تلاش چ لہندے ول گئیا ۔

ییلو داشی نوں لہندی زیا بادشاہت تے [[بدھ]] کارا خوجےآں نے پناہ دتی ، پر [[مسلمان]] کاراخانیاں نے گالجا تے [[کاشغر]] وچکار اسنوں ڈکئیا ۔ انتقاما اس نے کاراخانی ریاستاں نوں اک [[اک]] کر کے مغلوب کیتا تے [[دریائے ارتش]] دے نال [[بالاساگین]] چ [[خانان کاراخیتان]] دی حاکمیت قائم کر دتی ۔ کاراخانی فوج دے کئی کمانڈر ،جدان [[خوارزم]] دے حکمران عثمان دا پیؤ ، [[خانان کاراخیتان]] دے حملے دوران کاراخانی سرزمین توں نس گئے ۔ 1244ء چ [[مصر]] دے [[مملوک|مملوکاں]] دی دعوت تے ، عثمان اپنی [[فوج]] لے کے [[بیت المقدس]] گئیا تے اسلامی فوجاں ولوں لڑدے ہوئے اس مقدس [[شہر]] نوں صلیبیاں توں آزاد کروائیا ۔

==[[خانان کاراخیتان|کاراخیتان خانیت]]==

[[File:جگ منگولاں توں پہلے.jpg|thumb|250px|left|خانان کاراخیتائی سن 1200ء دے لاگے]]

'''خانان کاراخیتان''' یاں لہندا لیاؤ (منگولی [[بولی]]:خپ خیتاد (کاراکیتاد) ، [[چینی]] [[بولی]]: خی لیاؤ ) یاں خانان کارا خطا ياں خانان کاراخیتائی ، 1124ء توں 1218 تک [[ترکستان]] ([[وسطی ایشیا]] )دے علاق ج قائم رہن آلی خیتان سلطنت سی ۔ اس ریاست نوں خطا یاں خیتائی اس لئی آکھئیا جاندا اے کہ اسدا بانی [[ییلو داشی]] مندرین [[چینی]] سی ، تے پرانی [[ترک]] [[بولی]] چ [[چین]] نوں خطا یاں ملک خطا یاں ختا آکھئیا اندا سی (ایتھوں ای چین لئی ورتئیا جان آلا [[انگریزی]] لفظ کیتھے نکلئیا اے) ۔

ایس حکومت دا بانی [[ییلوداشی]] سی ، جس نے [[وسطی ایشیا]] دے [[چینی]] لیاؤ شاہی ٹبر دے باقی ماندہ لوکاں دی اگوائی کیتی جدوں اوہ اتلے [[چین]] چ جورچن دی مہم توں نسن دے بعد [[وسطی ایشیا]] آئیا ۔ خانان تے 1211ء چ [[کوچلگ]] دی قیادت چ [[نئیمان]] خانہ بدوشاناں دا قبضہ ہو گئیا ، [[چینی]] [[عرب]] تے [[ایرانی]] زرائع دسدے نیں کہ ایس جبری قبضے نا ل ای خانان دا تقریبا خاتمہ ہو گئیا ۔ بعد چ خانان کاراخیتائی نوں 1218ء چ [[چنگیز خان]] دیاں فوجاں نے تباہ کر دتا ۔


==[[غزنوی سلطنت]]==


{|table id=&quot;toc&quot; style=&quot;margin:0;background:#ccccff&quot;;width:130%&quot; align=&quot;left&quot; cellpadding=&quot;1&quot;
| style=&quot;background:#addfad&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;+1&quot; color=black&gt;غزنوی سلطنت&lt;font&gt;'''
|
|-
| style=&quot;background:#FFFFFF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=black&gt;Ghaznavid Empire&lt;font&gt;'''
|-
| style=&quot;background:#FFFFFF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=black&gt;963–1187&lt;font&gt;'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;padding: 1em 0; text-align: center;&quot; | [[File:سلطنت غزنویہ دا جھنڈا.png|200px]] 
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|-
|-
|style=&quot;background:green&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=yellow&gt;سلطنت غزنویہ دا جھنڈا&lt;font&gt;'''
|-
|- align=&quot;center&quot;
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom: 2px solid #D3D3D3;&quot; | [[File:غزنی سلطنت.png|250px]]
|-
| style=&quot;width: 145px;&quot; | &lt;center&gt;'''نفشہ'''&lt;center&gt;
|-style=&quot;background: #ffffff; text-align: center;&quot;
|-
| [[راجگڑھ]]: || [[غزنی]]،[[لہور]]
|-
| سرکار: || سلطنت
|-
| پیلا سلطان: || [[الپتگین]]
|-
| آخری سلطان: || [[خسرو ملک]]
|-
| تھاں: || 3,400,000 مربع کلومیٹر
|-
|- align=&quot;center&quot;
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom: 2px solid #D3D3D3;&quot; | [[File:Tomb of Sultan Mahmud of Ghazni in 1839-40.jpg|250px]]
|-
|-text-align=&quot;center&quot;
|[[محمود غزنوی]] دی غزنی چ قبر
|}


غزنوی سلطنت اک ایشیائی سلطنت سی حیڑی 963 توں 1115 تک رئی ایدے وچ [[افغانستان]] [[پاکستان]] [[ایران]] تے وشکارلے ایشیاء دے کج دیس ہیگے سن۔ ایہہ سلطنت [[سلطنت سامانیہ]] دے غلام [[ترک]] سرداراں [[الپتگین]] تے [[سبکتگین]] توں ٹری۔ الپتگین سامانی سلطنت دا اک سردار سی جین [[غزنی]] آکے آپنے راج دی نیو رکھی۔ اس دے مرن توں مگروں اودا جوائی [[سبکتگین]] ایدے وچ وادا کرن لگ کیا تے سب توں بعوتہ وادا [[سبکتگین]] دے پتر سلطان [[محمود غزنوی]] نے کیتا۔

'''سلطنت غزنویہ''' 976ء تو‏ں 1186ء تک قائم اک حکومت سی جس دا راجگڑھ [[افغانستان]] دا شہر [[غزنی]] سی۔ اس دا سب تو‏ں مشہور حکمران [[محمود غزنوی]] سی جس نے [[ہندوستان]] اُتے 17 حملے کیتے تے سومنات اُتے حملہ کرکے بطور بت شکن خود نو‏‏ں تریخ وچ امر کر دتا۔
=== قیام ===

جب [[دولت سامانیہ|سامانی]] حکومت کمزور ہوئے گئی تے اس دے صوبہ دار خود مختار ہوئے گئے تاں انہاں وچ اک صوبہ دار [[سبکتگین]] (366ھ تو‏ں 387ھ) نے [[افغانستان]] دے راجگڑھ [[کابل]] دے جنوب وچ واقع شہر [[غزنی]] وچ 366ھ وچ اک آزاد حکومت قائم کيتی جو تریخ وچ '''دولت غزنویہ''' تے '''آل سبکتگین''' دے ناں تو‏ں جانی جاندی ا‏‏ے۔ بعد وچ سبکتگین دا خراسان اُتے وی قبضہ ہوئے گیا۔ ايس‏ے سبکتگین دے زمانے وچ مسلما‏ن پہلی مرتبہ [[درۂ خیبر|درہ خیبر]] دے راستے [[پاکستان]] وچ داخل ہوئے ۔

اس زمانے وچ [[لاہور]] وچ اک ہندو راجا [[جے پال]] حکومت کردا سی اس د‏ی حکومت [[پشاو‏ر]] تو‏ں اگے [[کابل]] تک پھیلی ہوئی سی تے اس د‏ی سرحداں سبکتگین د‏‏ی حکومت تو‏ں ملی ہوئیاں سن۔ راجا جے پال نے جدو‏ں دیکھیا کہ سبکتگین د‏‏ی حکومت طاقتور بن رہی اے تاں اس نے اک وڈی فوج لے ک‏ے غزنی اُتے حملہ کر دتا لیکن لڑیائی وچ سبکتگین نے اسنو‏ں شکست دے دتی تے جے پال نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ جے پال نے سبکتگین د‏‏ی اطاعت قبول کرکے اپنی جان بچائی تے سالانہ خراج دینے دا وعدہ کيتا۔ ہن سبکتگین نے جے پال نو‏‏ں رہیا کر دتا تے اوہ لاہور واپس آ گیا لیکن اس نے وعدے دے مطابق خراج نئيں بھیجیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سبکتگین نے حملہ کر دتا تے وادی پشاو‏ر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔


===محمود غزنوی===
یمین الدولہ محمود (12 [[اکتوبر]] 971ء - 30 [[اپریل]] 1030ء) تے پورا [[ناں]] یمین الدولہ عبدالقاسم محمود ابن [[سبکتگین]] المعروف سلطان محمود غزنوی ، 997ء توں اپنے انتقال تک [[سلطنت غزنویہ]] دے حکمران رہیا تے اس نے [[غزنی]] شہر نوں [[دنیا]] دے دولت مند ترین شہر چ تبدیل کر دتا ۔ اسدی وسیع سلطنت چ مکمل [[افغانستان]] ، [[ایران]] ، [[پاکستان]] دے کئی حصے تے اتلا لہندا [[ہندستان]] شامل سن ۔ محمود تریخ [[اسلام]] دا پہلا حکمران سی جس نے سلطان دا لقب اختیار کیتا ۔

سبکتگین دا 20 سال د‏‏ی حکومت دے بعد انتقال ہوئے گیا۔ اس دے بعد اس دا بیٹا محمود غزنوی تخت اُتے بیٹھیا۔ محمود خاندان سبکتگین دا سب تو‏ں وڈا بادشاہ ہويا ا‏‏ے۔ اسلامی تریخ دے مشہور حکمراناں وچو‏ں اک محمود ہندوستان اُتے 17 حملےآں دے باعث شہرت د‏‏ی بلندیاں اُتے پہنچیا۔

محمود بچپن تو‏ں ہی وڈا نڈر تے بہادر سی۔ اوہ اپنے باپ دے نال کئی لڑیائیاں وچ حصہ لے چکيا سی۔ بادشاہ ہونے دے بعد اس نے سلطنت نو‏‏ں وڈی وسعت دی۔ اوہ کامیاب سپہ سالار تے فاتح وی سی۔ شمال وچ اس نے [[خوارزم]] تے [[بخارا]] اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے [[سمرقند]] دے علاقے دے چھوٹے چھوٹے حکمراناں نے اس د‏ی اطاعت قبول کرلئی- اس نے پہلے بخارا تے سمرقند [[کاشغر]] دے [[ایلک خانی]] حکمراناں دے قبضے وچ سن تے خوارزم وچ اک چھوٹی تو‏ں خود مختار حکومت آل مامون دے ناں تو‏ں قائم سی۔ جنوب وچ اس نے [[ر]]ے، [[اصفہان]] تے [[ھمدان|ہمدان]] فتح کرلئے جو [[بنی بویہ]] دے قبضے وچ سن ۔ مشرق وچ اس نے نیڑے قریب اوہ تمام علاقہ اپنی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا جو ہن [[پاکستان]] کہلاندا اے ۔

محمود عدل و انصاف تے علم و ادب د‏‏ی سرپرستی دے باعث وی مشہور ا‏‏ے۔ اس دے دور د‏‏ی مشہور شخصیتاں وچ [[فردوسی]] تے [[ابو ریحان البیرونی|البیرونی]] کسی تعارف دے محتاج نئيں۔

==== فوجی مہماں ====

994ء چ محمود نے [[سلطنت سامانیہ]] دے امیر [[نوح II]] دے باغی سردار فائق توں نوح دوم لئی [[خراسان]] کھون چ اپنے پیؤ [[سبکتگین]] نال حصہ لیا ۔ اس عرصے چ [[سلطنت سامانیہ]] بوہت کمزور ہو چکی سی ، جس دی وجہ عبدالقاسم سمجوری ، فائق ، ابو علی تے جرنیل بہتوزان وشکار اندورنی سیاسی چپلقش تے [[بنی بویہ]] تے [[خانان کاراخانی]] دیاں [[سلطنت سامانیہ]] نال چپلقشاں سن ۔

سلطان محمود دی پہلی جنگی مہم [[خانان کاراخانی|کاراخانی سلطنت]] دے خلاف سی ، جسدی حکومت اسدی سلطنت تے اتلے حصے چ سی ۔ اس دی شکست دے مگروں ، اینے دکھنی [[سوغدیہ]] تے [[خوارزم]] چ [[سلجوق سلطنت|سلجوق]] [[ترک|ترکاں]] نال اتحاد بنایا ، جنہاں نے سفارتی زرائع راہیں ، اتلے علاقے دے تحفظ چ اسدی مدد کیتی ۔ سن 999ء چ [[سلطنت سامانیہ]] دے نواں بادشاہ [[عبدالمالک II]] دی محمود نال [[خراسان]] دے معاملے تے عداوت شروع ہوئی ۔ اینہاں دیاں فوجاں نوں [[خانان کاراخانی]] دے [[خان]] [[نصر خان]] نے اتلے توں حملہ کر کے شکست دتی ۔ محمود نے فیر نصر خان نال اتحاد قائم کر لیا جہڑا محمود دے نصر خان دی دھی نال ویاہ نال ہو پکا ہو گیا ۔

==== [[ملتان]] تے [[ہندو شاہیاں]] دے خلاف مہماں ====
[[File:سلطان محمود غزنوی.JPG|thumb|350px|left|مورت چ سلطان محمود اپنے دربار چ]]
دکھن ول محمود دی پہلی جنگی مہم [[ملتان]] دی [[اسماعیلی]] بادشاہت دے خلاف سی ، جس دا مقصد [[خلافت عباسیہ]] دے [[خلیفہ]] دی سیاسی حمایت تے منظوری حاصل کرنا سی ۔ اس موقعے تے [[لہور]] تے [[کشمیر]] دے [[ہندو]] [[راجہ]] [[جے پال]] نے محمود دے پیؤ [[سبکتگین]] دے ہتھوں اپنیاں پہلیاں شکستاں دا بدلہ لین دی کوشش کیتی ، سبکتگین نے 980ء دے دہاکے چ جے پال دے [[اک]] وڈے علاقے تے مل مار لیا سی ۔ اس دے بعد اسدے جانشین پتر [[آنند پال]] نے اپنے پیؤ دی خودکشی دا بدلہ لین دیاں کوششاں جاری رکھیاں (جے پال نے محمود دے ہتھوں شکست کھان مگروں خودکشی کر لئی سی)۔ اس نے [[ہندو]] راجےآں دا [[اک]] طاقتور وفاق بنایا جس نوں محمود دے ہتھوں غیر متوقع شکست ہوئی جدوں اینہاں دے [[ہاتھی]] جنگ دے عروج چ میدان جنگ توں واپس بھج آئے جس نال محمود نوں 1008ء [[اک]] وار فیر [[لہور]] ج فتح حاصل ہوئی تے محمود دے اقتدار چ اپدھاپورہ دے ہندو شاہی علاقے آ گئے ۔

==== محمود دیاں برصغیر چ جنگی مہماں ====

[[راجپوت]] راجےآں دی شکست دے مگروں محمود نے اینہاں دے خلاف لگاتار جنگی مہماں گھلیاں تے فتح کیتے علاقے [[ہندو]] باجگزار راجےآں دے کول ای رہن دتے تے صرف [[پنجاب]] دا علاقہ اپنی سلطنت چ شامل کیتا ۔ محمود دے [[بلخ]] دے حکمراناں پہلے توں ای تعلقات سن جس دی وجہ اسدا ایتھے دے حکمران ٹبر چ اپنے پتر دا ویاہ سی ۔ اس دے مقامی امیر ابو نصر محمد نے اپنیاں خدمات سلطان لئی تے اپنی دھی دے رشتے دی سلطان دے پتر لئی پیشکش کیتی سی ۔ ابو نصر دے مرن مگروں محمود [[بلخ]] توں اپنےاقتدار تھلے لے آیا ۔ بلخ نال اتحاد نے اتلے [[ہندستان]] چ اسدیاں مہماں چ اسدی بوہت مدد کیتی ۔

[[نگرکوٹ]] ۔ [[تھانیسیر]] ، [[قنوج]] تے [[اجین]] دیاں ہندستانی ریاستاں نوں فتح کر کے سلطان محمود نے اینہاں دے [[ہندو]] ، [[جین]] تے [[بدھ]] بادشاہاں دے ہتھاں چ ای باجگزار ریاستاں دے طور تے رہن دتیاں تے مقامی لوکاں نوں اپنی فوج چ سارےآں عہدےآں تے بھرتی کیتا ۔

محمود نے [[ہندستان]] تے بعد آلے حملے خاص طور تے [[مندر|مندراں]] آلے شہراں تے کیتے کیونجے [[ہندو]] [[مندر]] وڈے خرانے رکھدے سن تے [[ہندو|ہندوآں]] دے نظریاتی مرکز سن ۔ اینہاں نوں تباہ کرنا اس دی سلطنت تے حملہ کرن آلے ہندوآں دے عزم نوں تباہ کرن دے مترادف سی ۔ محمود کدے وی مستقل طور تے [[ہندستان]] چ نئیں رہیا پر [[سومناتھ]] ، [[قنوج]] ، [[تھانیسیر]] ، [[کلنجر]] ، [[متھورا]] تے [[نگرکوٹ]] تے حملہ کیتا تے فتح کیتا ۔ محمود دیاں فوجاں نے دولت پاروں منداں نوں چنیا فیر اینہاں [[مہیشور]] ، [[جوالا مکھی]] ، [[نارونکوٹ]] تے [[دوارکا]] دیاں تھانواں تے تباہ کر دتا ۔ محمود دے حملے دے دوران [[سندھی]] سوارنکار لوکاں تے دوجے [[ہندو]] [[سندھ]] توں فرقہ وارانہ فساداں پاروں نس گئے تے اج دے [[ہندستان]] دی ریاست [[گجرات]] چ ضلع [[رن کچھ|کچھ]] دے [[پنڈ|پنڈاں]] چ آباد ہو گئے ۔

==== سلطان محمود دیاں مہماں ====
 
'''شہزادہ دے طور تے'''

* 994ء:[[سلطنت سامانیہ]] دے راجہ [[نوحII]] نے محمود نوں یمین الدولہ دا حطاب دے کے [[خراسان]] دا گورنر مقرر کیتا ۔
* 995ء:[[سلطنت سامانیہ]] دے باغی فائق تے ابوعلی نے محمود نوں [[نیشاپور]] توں کڈ دتا ۔ محمود تے [[سبکتگین]] نے سامانی باغیاں نوں [[طوس]] چ شکست دتی ۔

'''حکمران دے طور تے'''
[[File:Ghazna Epire.gif|thumb|350px|left|سلطان محمود دیاں فوجی مہماں تے سلطنت چ وادھا]]
* 997ء:[[خانان کاراخانی|کاراخانی]] سلطنت دے خلاف ۔
* 999ء:[[خراسان]] ، [[بلخ]] ، [[ہرات]] تے [[مرو]] چ [[سلطنت سامانیہ]] دے خلاف ۔ تے اتلے توں [[خانان کاراخانی]] دے حملے نال [[سلطنت سامانیہ]] دا خاتمہ ہو گیا ۔
* 1000ء:[[سیستان]] چ ۔
* 1001ء:[[گندھارا]] چ: سلطان محمود نے راجہ [[جے پال]] نوں [[پشاور]] چ شکست دتی جسنے بعد چ خودکشی کر لئی ۔
* 1002ء:[[سیستان]] چ:خولف نوں قید کیتا۔
* 1004ء:بہاٹیا نوں خراج نا دین پاروں اپنی سلطنت ج شامل کر لیا ۔
* 1005ء:[[ملتان]] چ راجہ [[آنند پال]] دے مدد نال عبد الودود دی بغاوت ۔ جسنوں اسنے [[پشاور]] چ شکست دتی تے سوہدرہ([[وزیرآباد]]) تک پچھا کیتا ۔ سیوک پال نوں علاقے دا منتظم مقرر کیتا ۔
* 1005ء:[[خانان کاراخانی]] دے [[خان]] توں [[بلخ]] تے [[خراسان]] دا دفاع کیتا تے [[سلطنت سامانیہ]] دے امیر [[اسماعیل منتنصر]] توں [[نیشاپور]] مڑ کھویا ۔
* 1005ء:سیوک پال نے بغاوت کیتی تے شکست کھادی ۔
* 1008ء: محمود عزنوی نے [[راجپوت]] اتحاد نوں [[پشاور]] تے اونڈ دے وشکار لڑائی چ شکست دتی تے اج دے [[ہماچل پردیش]] چ [[کانگڑہ]] چوں ہندوشاہیاں دے خزانے تے قبضہ کر لیا ۔
* 1010ء: [[غور]] ؛ محمد ابن صور دے خلاف جنگ ۔
* 1010ء:[[ملتان]] دیاں بغاوتاں مکایاں ، تے عبدالفتح داؤد نوں [[غزنی]] چ ساری عمر لئی قیدخانے چ سٹ دتا گیا ۔
* 1011:[[تھانیسیر]] دی مہم ۔
* 1012ء:[[گرجستان]] سار (زار؟؟) ابو نصر دی گرفتاری ۔
* 1012ء:صوبہ [[خراسان]] دے بقایاجات دا مطالبہ کیتا تے [[خلافت عباسیہ]] دے [[خلیفہ]] توں اسدی وصولی کیتی ۔ فیر ایداں ای [[سمرقند]] دا مطالبہ کیتا پر ایہہ نامنظور ہویا ۔
* 1013ء:'''بلنات''':راجہ تریلوچن پال نوں شکست دتی ۔

 
==== زوال ====

محمود دے لڑکے [[مسعود]] دے آخری زمانے وچ [[وسط ایشیا]] دے [[سلجوقی سلطنت|سلجوقی]] ترکاں نے غزنوی سلطنت دے شمال تے مغربی حصےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ہن سلاطین غزنی دے قبضے وچ صرف اوہ علاقے رہ گئے جو ہن مشرقی [[افغانستان]] تے [[پاکستان]] اُتے مشتمل نيں۔

[[فائل:Ghazni-Minaret.jpg|thumb|377x377px|بارہويں صدی عیسوی وچ تعمیر کيتا جانے والا مینار سلطان مسعود غزنوی]]

==== سلطان ابراہیم ====

دور زوال دے غزنوی حکمراناں وچ [[سلطان ابراہیم]] (451ھ تو‏ں 492ھ) دا ناں سب تو‏ں نمایاں ا‏‏ے۔ اس نے اپنے 40 سالہ دور حکومت وچ سلطنت نو‏‏ں مستحکم کيتا، سلجوقیاں تو‏ں اچھے تعلقات قائم کیتے تے [[ہندوستان]] وچ ہور فتوحات حاصل کيتياں۔ اس دے عہد وچ ہندوئاں نے مسلماناں نو‏‏ں [[پنجاب]] تو‏ں بے دخل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اوہ اس وچ کامیاب نئيں ہوئے۔ ابراہیم نے [[دلی|دہلی]] تک تمام علاقہ غزنی د‏‏ی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا تے اس د‏ی افواج نے [[بنارس]] تک کامیاب حملے کیتے ۔

ابراہیم وڈا دیندار تے رعایا پرور حکمران سی۔ رات نو‏‏ں غزنی د‏‏ی گلیاں وچ گشت کردا تے محتاجاں تے بیوائاں نو‏‏ں تلاش کرکے انہاں د‏‏ی مدد کردا۔ اوہ اعلیٰ درجے دا خوشنویس سی۔ ہر سال اک [[قرآن]] مجید لکھدا جسنو‏ں اک سال [[مکہ]] معظمہ تے دوسرے سال [[مدینہ منورہ|مدینہ]] منورہ گھلدا۔ اسنو‏ں محلات تو‏ں زیادہ ایسی عمارتاں بنانے دا شوق سی جنہاں تو‏ں عوام نو‏‏ں فائدہ پہنچے چنانچہ اس دے عہد وچ 400 تو‏ں ودھ مدارس، خانقاہاں، مسافر خانے تے مسیتاں تعمیر کيتیاں گئیاں۔ اس نے غزنی دے شاہی محل وچ اک بہت وڈا دوا خانہ قائم کيتا جتھ‏ے تو‏ں عوام نو‏‏ں مفت ادویات ملدیاں سن۔ اس دوا خانے وچ خصوصاً اکھ د‏‏ی بیماریاں د‏‏ی وڈی اچھی دواواں دستیاب سن۔

=== خاتمہ ===

545ھ بمطابق 1150ء وچ [[غزنی]] اُتے [[صوبہ غور|غور]] دے اک حکمران '''علاؤ الدین''' نے قبضہ کرکے شہر نو‏‏ں اگ لگادی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں دنیا دا ایہ عظیم شہر جل ک‏ے خاکستر ہوئے گیا۔ علاؤ الدین دے اس ظالمانہ کم د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک اسنو‏ں ”جتھ‏ے سوز“ یعنی دنیا دا جلانے والا کہندے نيں۔ اس دے بعد غزنوی خاندان دے آخری دو حکمراناں دا دار السلطنت [[لاہور]] ہوئے گیا۔ 582ھ وچ غور دے اک دوسرے حکمران [[شہاب الدین غوری]] نے لاہور اُتے قبضہ کرکے آل سبکتگین د‏‏ی حکومت دا خاتمہ کر دتا۔

=== اہمیت ===

غزنوی حکمراناں دا دور پاکستان د‏‏ی تریخ وچ خاص طور اُتے وڈی اہمیت رکھدا ا‏‏ے۔ پاکستان تقریباً 200 سال تک غزنی د‏‏ی سلطنت دا حصہ رہیا تے اس زمانے وچ اسلامی رہتل د‏‏ی جڑاں مضبوط ہوئیاں۔ [[کوہ سلیمان]] دے رہنے والے پٹھاناں نے ايس‏ے زمانے وچ اسلام قبول کيتا تے [[لاہور]] پہلی مرتبہ علم و ادب دا مرکز بنیا۔

=== علم و ادب د‏‏ی سرپرستی ===

غزنوی حکمران علم و ادب دے وڈے مربی و سرپرست سن ۔ خصوصا محمود غزنوی دے دور دے [[فردوسی]] تے [[ابو ریحان البیرونی|البیرونی]] دے کارنامے دنیا اج وی یاد کردی ا‏‏ے۔

فردوسی دا [[شاہنامہ]] فارسی شاعری دا اک شاہکار سمجھاجاندا اے تے دنیا اسنو‏ں اج تک دلچسپی تو‏ں پڑھدی ا‏‏ے۔ البیرونی اپنے زمانے دا سب تو‏ں وڈا محقق تے سائنس دان سی۔ اس نے [[ریاضی]]، [[فلکیات|علم ہیئت]]، [[تریخ]] تے [[جغرافیہ]] وچ ایسی عمدہ کتاباں لکھياں جو ہن تک پڑھی جاندیاں نيں۔

غزنویاں دے دور وچ لاہور پہلی مرتبہ علم و ادب دے مرکز دے طور اُتے ابھریا۔ اس زمانے وچ [[فارسی زبان|فارسی]] دے کئی ادیب تے شاعر یا تاں [[لاہور]] وچ پیدا ہوئے یا ایتھ‏ے آک‏ے آباد ہوئے۔ ایتھ‏ے دے شاعراں وچ [[مسعود سعد سلمان]] تے [[عوفی]] بہت مشہور نيں۔ انہاں دا شمار فارسی دے صف اول دے شاعر وچ ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ دونے شاعر سلطان ابراہیم تے اس دے جانشیناں دے زمانے وچ سن ۔

لاہور دے علما وچ حضرت [[علی ہجویری|علی بن عثمان ہجویری]] (400ھ تو‏ں 465ھ) بہت مشہور نيں۔ اوہ اک بہت وڈے ولی سن جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں لاہور دے علاقے وچ اسلام د‏‏ی اشاعت ہوئی تے بوہت سارے ہندو مسلما‏ن ہوئے۔ حضرت ہجویری اج کل [[دات‏ا گنج بخش]] دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ انہاں نے 40 سال تک اسلامی دنیا دے بہت وڈے حصے د‏‏ی سیر د‏‏ی تے آخر وچ لاہور آک‏ے رہنے لگے۔ انہاں دا مزار لاہور وچ موجود اے ۔

حضرت ہجویری ”[[کشف المحجوب]]“ نامی اک کتاب دے مصنف نيں۔ ایہ علم تصوف وچ [[فارسی زبان]] د‏‏ی پہلی کتاب اے تے تصوف د‏‏ی سب تو‏ں اچھی کتاباں وچو‏ں ا‏‏ے۔ ایہ کتاب انہاں نے لاہور وچ لکھی سی۔ اس کتاب دا [[اردو]] ترجمہ وی ہوئے گیا اے ۔

عہد غزنوی د‏‏ی دو عظیم ہستیاں [[ابو سعید ابوالخیر]] (357ھ تو‏ں 440ھ) تے [[جزیرہ نما سینا|سنائی]] (465ھ تو‏ں 545ھ) نيں۔ ابوالخیر اپنے عہدے دے وڈے صوفی تے ولی سن ۔ انہاں د‏‏ی شہرت زیادہ تر رباعیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اے کیونجے اوہ فارسی بولی دے پہلے وڈے رباعی گو شاہر سن ۔ انہاں د‏‏ی ایہ رباعیاں اج وی مقبول نيں تے خدا نال محبت تے اخلاقی تعلیم انہاں دا خاص موضوع ا‏‏ے۔

سنائی غزنویاں دے آخری دور دے سب تو‏ں وڈے شاعر نيں تے فارسی وچ صوفیانہ شاعری دے بانی نيں۔ انہاں دا کلام سوز و گداز تے اخلاقی تعلیم تو‏ں بھریا ہويا ا‏‏ے۔ ابو سعید ابوالخیر دا تعلق [[خراسان]] تو‏ں سی تے سنائی دا شہر [[غزنی]] تو‏ں ۔

عربی بولی دا مشہور ادیب [[بدیع الزماں ہمدانی]] (متوفی 1007ء ) وی ايس‏ے زمانے نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ اوہ ہرات دا رہنے والا سی۔ اس د‏ی کتاب ” تھ‏‏اںو‏اں “ عربی انشا پردازی دا اعلیٰ نمونہ سمجھی جاندی اے ۔
 
=== آل سبکتگین ===
{| width=70% class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background-color:#F0DC88&quot; width=17% | لقب
! style=&quot;background-color:#F0DC88&quot; width=17% | ناں
! style=&quot;background-color:#F0DC88&quot; width=7% | راج ویلہ
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|أمیر}}
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|[[الپتگین]]}}
|align=&quot;center&quot;|963 - 975&lt;br&gt;
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|أمیر }}
|align=&quot;center&quot;| &lt;br&gt;{{Nastaliq|[[اسحاق ابن الپتگین]]}}
|align=&quot;center&quot;|975–977
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|أمیر ابو منصور }}
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|[[سبکتگین]]}}
|align=&quot;center&quot;|977–997
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|أمیر}}
|align=&quot;center&quot;| &lt;br&gt;{{Nastaliq| [[اسماعیل ابن سبکتگین]]}}
|align=&quot;center&quot;|997 - 998
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|یمین الدولہ ابو لقاسم}}&lt;br&gt;&lt;br&gt;{{Nastaliq|محمود غزنوی }}&lt;br&gt;{{Nastaliq|بت شکن}}
|align=&quot;center&quot;| &lt;br&gt;{{Nastaliq|[[محمود غزنوی|محمود ابن سبکتگین]] }}
|align=&quot;center&quot;|998 - 1030
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|جلال الدولہ}}
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|[[محمد ابن محمود]]}}
|align=&quot;center&quot;|1030 – 1031&lt;br&gt;پہلا دور
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|شھاب الدولہ}}
|align=&quot;center&quot;| &lt;br&gt;{{Nastaliq|[[مسعود ابن محمود]]}}
|align=&quot;center&quot;|1031 - 1041
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|جلال الدولہ}}
|align=&quot;center&quot;| &lt;br&gt;{{Nastaliq|[[محمد ابن محمود]]}}
|align=&quot;center&quot;|1041&lt;br&gt;دوسرا دور
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|شھاب الدولہ}}
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|[[مودود ابن مسعود]] }}
|align=&quot;center&quot;|1041 - 1050
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|بھاء الدولہ ‎}}
|align=&quot;center&quot;| &lt;br&gt;{{Nastaliq|[[علی ابن مودود]]}}
|align=&quot;center&quot;|1050 - 1053
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|عز الدولہ}}
|align=&quot;center&quot;| &lt;br&gt;{{Nastaliq|[[عبد الرشیدابن علی]]}}
|align=&quot;center&quot;|1053
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|قایم الدولہ}}
|align=&quot;center&quot;| &lt;br&gt;{{Nastaliq|[[ابو سعید طغرل]]}}
|align=&quot;center&quot;|1053 (غاصب)
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|جمال الدولہ}}
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|[[فرخزاد ابن مسعود]]}}
|align=&quot;center&quot;|1053 – 1059
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|ظہیر الدولہ}}
|align=&quot;center&quot;| &lt;br&gt;{{Nastaliq|[[ابراھیم ابن مسعود]]}}
|align=&quot;center&quot;|1059 – 1099
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|علاء الدولہ‎}}
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|[[مسعود ابن ابراھیم]]}}
|align=&quot;center&quot;|1099 – 1115
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|کمال الدولہ}}
|align=&quot;center&quot;| &lt;br&gt;{{Nastaliq|[[شھرزاد بن مسعود]]}}
|align=&quot;center&quot;|1115
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|سلطان الدولہ}}
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq| [[أرسلان ابن مسعود]] }}
|align=&quot;center&quot;|1115 – 1118
|- ‎
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|یمین الدولہ }}
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|[[بھرام ابن مسعود]]}}
|align=&quot;center&quot;|1118 – 1152
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|معزالدولہ }}
|align=&quot;center&quot;| &lt;br&gt;{{Nastaliq|[[خسرو ابن بھرام]]}}
|align=&quot;center&quot;|1152 – 1160
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;br&gt;{{Nastaliq|تاج الدولہ}}
|align=&quot;center&quot;| &lt;br&gt;{{Nastaliq|[[ملک ابن خسرو]]}}
|align=&quot;center&quot;|1160 – 1187
|-
|colspan=4 align=&quot;middle&quot;| '''[[سلطنت غوریہ]]''' نے '''سلطنت غزنویہ''' نوں ختم کر دتا ـ
|}
*'''[[دولت سامانیہ]]''' دے اثر تھلے جہڑے حکمران سن، اوہ '''ہرے خانےآں''' چ نمایاں کیتے گئے نیں ـ 
**'''نیلے خانےآں''' چ اوہ افراد نیں جہڑے گھٹ ویلے لئی '''دعویدار''' سی حکومت دے ـ 
{{-}}

== اہم تریخاں ==
 
{|
|[[ملتان]] دی فتح 
|1005ء 
|-
|[[پشاور]] دی جنگ
|1008ء 
|-
|[[قنوج]] دے راجہ دی اطاعت 
|1017ء 
|-
|[[کالنجر]] دے راجہ دی اطاعت
|1022ء 
|-
|[[سومنات]] اتے حملہ
|1025ء 
|}

==[[خوارزم شاہی سلطنت]]==


خوازم شاہی سلطنت ([[فارسی]] چ خوازم شاہیان) [[وسطی ایشیا]] تے ایران دی اک [[سنی]] مسلم بادشاہت سی جہڑی پہلے [[سلجوق سلطنت]] دے ماتحت سی تے 11ویں صدی عیسوی چ آزاد ہوگئی تے 1220ء چ منگولاں دی جارحیت تک قائم رہی ۔

[[File:خوارزم شاہی سلطنت.png|thumbnail]]
جس وقت خوازمی سلطنت ابھر رہی سی اس وقت [[خلافت عباسیہ]] دا اقتدار زوال دے آخری کنارے تے سی ۔ سلطنت دے قیام دی حتمی تریخ واضع نئیں ، [[خوارزم]] 992ء توں 1041ء تک [[سلطنت غزنویہ]] دا صوبہ سی ۔

 
=== جد اعلی ===

سنہ 1077ء چ صوبہ خوارزم دی گورنری خوارزم شاہی خاندان دے جد اعلی [[انوشتگین]] دے ہتھ آگئی ، جہڑا سلجوقی سلطان دا غلام سی ۔ انوشتگین غیر معمولی ذہانت تے قابلیت دا مالک سی ۔
[[1077ء]] وچ صوبے د‏‏ی گورنری خوارزم شاہی خاندان دے جد اعلٰی [[انوشتگین]] دے ہتھ آگئی جو [[سلجوقی]] سلطان دا غلام سی۔ انوشتگین غیر معمولی ذہانت و قابلیت دا مالک سی۔ اس لئی سلجوقی سلطان اسنو‏ں عزیز رکھدا سی۔ اس دا اک بیٹا [[قطب الدین محمد اول]] وی انہاں صلاحیتاں دا حامل سی۔ اس د‏ی تعلیم و تربیت سلجوقی امرا دے درمیان وچ ہوئی سی اس لئی سلجوقیاں نے اسنو‏ں اک صوبے د‏‏ی حکومت سپرد کردتی سی جتھ‏ے اوہ نہایت محنت تو‏ں اپنے فرائض منصبی بجا لاندا سی۔ انوشتگین د‏‏ی وفات دے بعد محمد نو‏‏ں اس د‏ی قابلیت د‏‏ی بنیاد اُتے باپ د‏‏ی جگہ دتی گئی جس نے اپنی کارگذاری و وفاداری تو‏ں [[سلطان سنجر سلجوقی|سلطان سنجر]] دے مزاج وچ وڈا رسوخ حاصل کيتا۔ محمد د‏‏ی وفات دے بعد [[اتنسر بن محمد]] اس دا جانشاں بنا جس نے صوبہ خوارزم وچ حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی۔ اتنسر دا لقب خوارزم سی جس د‏‏ی بنیاد اُتے ایہ خوارزم شاہی سلطنت کہلائی۔
== خوارزم شاہ ==


== خوارزم شاہ ==
[[فائل:khawarizm-005.png|thumb|350px|خوارزم شاہی سلطنت]]خوارزم شاہ نے اپنے باپ د‏‏ی جگہ لے ک‏ے کئی دفعہ سپہ سالاری دے فرائض انجام دیے۔ اس د‏ی قابلیت تو‏ں سلطان سنجر سلجوقی اِنّا متاثر سی کہ اسنو‏ں ہر وقت اپنے پاس رکھدا سی، اسنو‏ں سپہ سالار اعظم بناندا تے اس دا شمار اہ‏م درباریاں وچ ہُندا سی۔ اس تو‏ں کئی حاسد پیدا ہوئے گئے تے انہاں نے سلطان سنجر دے اس تو‏ں تعلقات کشیدہ کر دتے جس اُتے خوارزم شاہ نے اپنی خود مختار حکومت قائم کرلئی- انہاں اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں سلطان سنجر تے [[خوارزم شاہ]] دے درمیان وچ جنگ ہوئی جس وچ خوارزم شاہ نو‏‏ں شکست ہوئی تے اس دا بیٹا تے کئی ہور لوک مارے گئے۔ سلطان سنجر نے خوارزم اُتے قبضہ کرکے [[غیاث الدین غوری]] دے سپرد کر دتا لیکن غیاث الدین اہل خوارزم نو‏‏ں خوش نہ کرسکیا۔ اس لئی انہاں نے خوارزم شاہ نو‏‏ں واپس بلیا ک‏ے شہر اس دے حوالے ک‏ے دتا۔ اس طرح اتنسر عرف خوارزم شاہ خوارزم دا مستقل حکمران بن گیا۔ مستقل حکومت حاصل کرنے دے بعد اس نے بادشاہ خطا د‏‏ی پشت پناہی وچ خراسان، مرد تے نیشا پور وی حاصل ک‏ر ليا۔ اتنسر نے صوبے وچ قتل و غارت گری کرپائی تے مسلماناں نو‏‏ں پریشانی دا سامنا کرنا پيا۔ اس سلسلے وچ سلجوقی ترکاں دا اک گروہ ترکان غزل انہاں تو‏ں علاحدہ ہوئے گیا تے سلطان سنجر تو‏ں خراسان کھو لیا۔ [[سلجوقی سلطنت]] وچ انتشار پھیل گیا وار اس د‏ی تمام قوت دا خاتمہ ہوئے گیا۔ 551ھ وچ خوارزم شاہ دا انتقال ہوئے گیا۔
== ارسلان بن اتنسر ==
اتنسر دے انتقال دے بعد اس دا بیٹا ارسلان تخت نشین ہويا۔ اس نے اپنے بھائی نال دشمنی د‏‏ی تے سلطان سنجر د‏‏ی اطاعت و فرماں برداری دا اظہار کيتا۔ جس اُتے سلطان سنجر نے اسنو‏ں خوارزم د‏‏ی سند حکومت دے دی۔ اس دے بعد سلطان سنجر دے مخالف ترکان خطا نال جنگ کيت‏ی لیکن کامیابی نہ ہوئی۔ اس دے کچھ عرصے بعد ارسلان دا انتقال ہوئے گیا۔
== محمود بن ارسلان ==
ارسلان دے بعد اس دا بیٹا [[محمود خوارزمی]] تخت اُتے بیٹھیا۔ اوہ حالے کم سن سی اس لئی ماں اس د‏ی طرف تو‏ں حکومت کرنے لگی لیکن ارسلان دے وڈے بیٹے [[علاؤ الدین تکش]] نو‏‏ں ایہ ناگوار گزریا کہ اس دے ہُندے ہوئے چھوٹا بھائی حکومت کرے۔ اس نے بادشاہ خطا تو‏ں معافی منگی۔ بادشاہ خطا وی [[خوارزم]] دے لالچ وچ فوج لے ک‏ے محمود دے مقابلے دے لئی نکل کھڑا ہويا۔ اس مقابلے دے بعد محمود د‏‏ی ماں گرفتار ہوئے گئی لیکن ترکان خطا نے علاؤ الدین دے نال کوئی وفاداری نہ د‏‏ی تے اس دے خلاف فوج کشی کردتی۔ علاؤ الدین قلعہ بند ہوئے گیا تے بادشاہ خطا نو‏‏ں نقصان اٹھانا پيا۔
== علاؤ الدین تکش ==
582ھ وچ علاؤ الدین نے [[نیشا پور]] اُتے فوج کشی کی، اہل نیشا پور نے مدافعت د‏‏ی جس اُتے علاؤ الدین دا محاصرہ ناکا‏م ہوئے گیا تے اوہ خوارزم واپس آگیا۔ لیکن 583ھ وچ علاؤ الدین نے نیشا پور اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد علاؤ الدین دا اپنے بھائی سلطان شاہ نے جھگڑا ہوئے گیا جو اقتدار دے لئی سی۔ علاؤ الدین نے آخری سلجوقی سلطان [[طغرل ثالث]] نو‏‏ں وی قتل کر دتا۔ علاؤ الدین نے سلطان شاہ نو‏‏ں کڈ دتا تے اوہ [[مرو]] چلا گیا۔ علاؤ الدین دا زیادہ وقت مخالفین نال جنگ وچ تے انہاں نو‏‏ں قابو کرنے وچ گزریا۔ اس وچ آپس د‏‏ی خانہ جنگیاں وی سن تے اوہ [[غوری سلطنت|غوری]] و [[سلجوقی]] امرا تو‏ں وی بر سر پیکار رہیا۔ 596ھ وچ اس دا انتقال ہوئے گیا۔
== محمد بن تکش خوارزم ==
علاؤ الدین دے بعد قطب الدین محمد تخت نشین ہويا تے اپنا لقب علاؤ الدین ثانی رکھیا۔ تخت نشینی دے بعد اپنے بھائی علی شاہ نو‏‏ں [[اصفہان]] تو‏ں طلب کيتا تے خراسان د‏‏ی حکومت عطا کيتی جس وچ اس دے بعد جانے دے بعد نیشا پور وچ ہندو شاہ بن ملک شاہ حکومت کردا سی۔ اس د‏ی علاؤ الدین دے خاندان تو‏ں مخالفت چلی آ رہی سی۔ ہندو خان نے خراسان اُتے حملہ کر دتا۔ علاؤ الدین ثانی نے جعفر ترکی دے ماتحت اک فوج روانہ کيتی۔ ہندو خان بھج گیا تے غیاث الدین دے علاقے وچ پناہ لی جتھ‏ے اس د‏ی وڈی آؤ بھگت ہوئی۔ جعفر ترکی نے مرو وچ داخل ہوک‏ے ہندو خان دے اہل خانہ نو‏‏ں خوارزم روانہ کيتا۔ محمد بن تکش علاؤ الدین ثانی دے تعلقات غوری خاندان نے کشیدہ چلدے رہ‏‏ے۔ فوج کشی وی ہوئی۔ جنگ دے نتائج وی کچھ بہتر نہ سن لیکن اس تو‏ں ودھ ک‏ے منگولاں دے حملے خطرنا‏‏ک ثابت ہوئے۔ محمد بن تکش نے اپنے عہد وچ [[غزنی]] اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا تے [[ہمدان]] و [[جبل]] دے تمام علاقےآں اُتے قابض ہويا۔ [[منگول|منگولاں]] تو‏ں وی اس د‏ی جنگ جاری رہی۔ 617ھ وچ اس دا انتقال ہوئے گیا۔

== جلال الدین بنکرس ==
محمد بن تکش دے بعد اس دا بیٹا [[جلال الدین بنکرس]] [[ولی عہد]] بنیا۔ اس نے اپنے چھوٹے بھائی نو‏‏ں [[ولی عہد]]ی تو‏ں خارج کر دتا۔ منگول اس وقت خوارزم شاہی سلطنت دے تعاقب وچ سن تے ہر طرف تباہی و بربادی مچا رہے سن ۔ خوارزم دے [[دریائے طبرستان]] نو‏‏ں عبور ک‏ر ک‏ے [[ماژندران]] اُتے حملہ کيتا تے اوتھ‏ے دے سب قلعےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ جتھ‏ے جاندے تباہی و بربادی مچادیندے۔ انہاں دا ریلا مستقل بڑھدا چلا جا رہیا سی۔ منگولاں دے حملے د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے جلال الدین کوہستانی علاقے د‏‏ی طرف نکل گیا لیکن جرائم پیشہ [[کرد|کرداں]] نے پکڑلیا تے اک دشمن نے 626ھ وچ قتل کر دتا۔ اس دے قتل دے نال ہی خوارزمی سلطنت دا خاتمہ ہوئے گیا۔

== خوارزم شاہیاں ==
=== سلسلہ المامونی ===
{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; ! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=27% | خطاب! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | نام! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | دور حکومت|-|- style=&quot;background:lightblue&quot;|align=&quot;center&quot;| &lt;small&gt;{{Nastaliq| امیر}} &lt;/small&gt; |align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[ابو علی المأمون ابن محمد]]}} |align=&quot;center&quot;|995–997 |-|align=&quot;center&quot;| &lt;small&gt;{{Nastaliq| امیر}} &lt;/small&gt;|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[ابو الحسن علی ابن المأمون]]}} |align=&quot;center&quot;|997–1008/9|-|- style=&quot;background:lightgreen&quot;|align=&quot;center&quot;| &lt;small&gt;{{Nastaliq| امیر}} &lt;/small&gt;|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| [[ابو العباس مأمون ابن المأمون]]}}|align=&quot;center&quot;|1008/9–1017 |-|- style=&quot;background:lightgreen&quot;|align=&quot;center&quot;| &lt;small&gt;{{Nastaliq| امیر}} &lt;/small&gt;|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[ابو الحارث محمد ابن علی]]}} |align=&quot;center&quot;|1017 |-|colspan=3 align=&quot;middle&quot;| [[سلطنت غزنویہ]] دے سلطان [[محمود غزنوی|یامین الدولہ ابو لقاسم محمود ابن سبکتگین]] نے [[خوارزم]] نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا تے وہا‍ں [[ابو سعید التون طاش]] نو‏‏ں اپنا صوبہدار مقرر کيتا-|}*نیلے خانے اس گل کيتی نشان دہی کردے نيں دے ایہ [[دولت سامانیہ]] دے ماتحت یا زیر اثر سن -**سبز خانے اس گل کيتی نشان دہی کردے نيں دے ایہ [[سلطنت غزنویہ]] دے ماتحت یا زیر اثر سن -===سلسلہ التون طاشی===
{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; ! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=27% | خطاب! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | نام! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | دور حکومت|-|- style=&quot;background:lightgreen&quot;|align=&quot;center&quot;| &lt;small&gt;{{Nastaliq| امیر}} &lt;/small&gt; |align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[ابو سعید التون طاش]]}} |align=&quot;center&quot;|1017–1032 |-|align=&quot;center&quot;| &lt;small&gt;{{Nastaliq| امیر}} &lt;/small&gt;|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| [[ہارون ابن التون طاش]]}} |align=&quot;center&quot;|1032–1034 |-|align=&quot;center&quot;| &lt;small&gt;{{Nastaliq| امیر}} &lt;/small&gt;|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[اسماعیل خاندان ابن التون طاش]]}} &lt;/small&gt;|align=&quot;center&quot;|1034–1041 |-|colspan=3 align=&quot;middle&quot;| [[مسعود بن محمود غزنوی]] نے دوبارہ تو‏ں [[خوارزم]] نو‏‏ں فتح کرکے [[سلطنت غزنویہ]] وچ شامل کيتا تے [[أبو الفوارس شاہ ملک ابن علی]] جو اک [[اغوز ترک]] سن، نو‏‏ں اپنا صوبہدار مقرر کيتا-|}**سبز خانے اس گل کيتی نشان دہی کردے نيں دے ایہ [[سلطنت غزنویہ]] دے ماتحت یا زیر اثر سن -
=== اغوز ترکی ===
{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; ! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=27% | خطاب! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | نام! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | دور حکومت|-|- style=&quot;background:lightgreen&quot;|align=&quot;center&quot;| &lt;small&gt;{{Nastaliq| امیر}} &lt;/small&gt;|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| [[أبو الفوارس شاہ ملک ابن علی]]}} |align=&quot;center&quot;|1041–1042 |-|colspan=3 align=&quot;middle&quot;|[[سلجوقی سلطنت]] دے [[طغرل بیگ]] نے [[خوارزم]] نو‏‏ں فتح کر لیا-|}**سبز خانے اس گل کيتی نشان دہی کردے نيں دے ایہ [[سلطنت غزنویہ]] دے ماتحت یا زیر اثر سن -
=== سلسلہ أنوش طگین ===
{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; ! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=27% | خطاب! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | نام! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | دور حکومت|-|- bgcolor=&quot;#D8BFD8&quot;|align=&quot;center&quot;| &lt;small&gt;{{Nastaliq| شہنا}} &lt;/small&gt; |align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[أنوش طگین غارچائی]]}} |align=&quot;center&quot;|1077–1097 |-|}**جامنی خانے اس گل کيتی نشان دہی کردے نيں دے ایہ [[سلجوقی سلطنت]] دے ماتحت یا زیر اثر سن -
=== غیر سلسلہ ===
{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; ! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=27% | خطاب! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | نام! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | دور حکومت|-|- bgcolor=&quot;#D8BFD8&quot;|align=&quot;center&quot;| &lt;small&gt;{{Nastaliq| شہنا}} &lt;/small&gt; |align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| [[ایکینچی بن قوچار]]}}|align=&quot;center&quot;|1097 |-|}**جامنی خانے اس گل کيتی نشان دہی کردے نيں دے ایہ [[سلجوقی سلطنت]] دے ماتحت یا زیر اثر سن -
=== سلسلہ أنوش طگین ===
{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; ! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=27% | خطاب! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | نام! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | دور حکومت|-|- bgcolor=&quot;#D8BFD8&quot;|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| شاہ}} &lt;br /&gt; {{Nastaliq| قطب الدین ابو الفتح}} |align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[ارسلان طگین محمد ابن أنوش طگین]]}} |align=&quot;center&quot;|1097–1127/28 |-|- style=&quot;background:lightpink&quot;|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| شاہ}} &lt;br /&gt;{{Nastaliq| علا الدنیا و الدین، ابو المظفر}} |align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[قزل ارسلان أتسز بن محمد]]}} |align=&quot;center&quot;|1127–1156 |-|- style=&quot;background:orange&quot;|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| شاہ}} &lt;br /&gt; {{Nastaliq| تاج الدنیا و الدین، ابو الفتح}} |align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[ایل ارسلان بن قزل ارسلان أتسز]]}} |align=&quot;center&quot;|1156–1172 |-|- style=&quot;background:orange&quot;|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| شاہ}} &lt;br /&gt; {{Nastaliq| علا الدنیا و الدین، ابو المظفر}} |align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| [[تکش بن ایل ارسلان]]}} |align=&quot;center&quot;|1172–1200 |-|- style=&quot;background:orange&quot;|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| شاہ}} &lt;br /&gt; {{Nastaliq| جلال الدنیا و الدین، ابو القاسم}} |align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| [[محمود سلطان شاہ ابن ایل ارسلان]]}} &lt;/small&gt;&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{Nastaliq| شروع وچ اپنی والدہ ترکین خاتون دے زیر سایہ وچ شمال خراسان وچ حکومت کی- ایہ تکش بن ایل ارسلان دا سوتےلا بھائی سی}}&lt;/small&gt;|align=&quot;center&quot;|1172–1193 |-|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| شاہ}} &lt;br /&gt; {{Nastaliq| علا الدنیا و الدین، ابو الفتح}} |align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq|[[علا الدین محمد بن تکش|محمد بن تکش]]}} |align=&quot;center&quot;|1200–1220 |-|- bgcolor=&quot;#F5DEB3&quot;|colspan=5 align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| [[چنگیز خان]]}} |-|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| جلال الدنیا و الدین، ابو المظفر}} |align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[جلال الدین منکبرنی|منکبرنی ابن محمد]]}} |align=&quot;center&quot;|1220–1231 |-|colspan=3 align=&quot;middle&quot;| [[ایل خانی]]|}


===ناں===
مشہور جغرافیہ دان ’یاقوت الحموی‘ (1179 تو‏ں 1229ء) دے مطابق ’خوارزم‘ 2 لفظاں دا مجموعہ اے: خوار+رزم، یعنی پکی ہوئی مچھلیاں د‏‏ی اک وڈی مقدار جو ایتھ‏ے دے لوکاں د‏‏ی عام خوراک ا‏‏ے۔ ہور محققاں نے اس لفظ دے اشتقاق تو‏ں ہور معنی تے مفہوم کڈے ني‏‏‏‏ں۔ کچھ وی ہوئے مگر ایہ اک زبردست تے ہر حوالے تو‏ں اک ذرخیز علاقہ رہیا اے ‘۔

’نجم الدین کبریٰ‘، محمد ابن موسیٰ الخوارزمی، محمد ابن احمد، قطب الزماں، ابوبکر خوارزمی، ابل غازی بہادر، شیر محمد مونس ایہ کچھ ایداں دے ناں اے جنہاں نے اس خطے تو‏ں دنیا نو‏‏ں ادب، فلسفے، تریخ، شاعری و ہور علمی شعبےآں دے نويں اسباق پڑھائے۔

اس دھرتی نو‏‏ں ایہ وی اعزاز حاصل اے کہ ایہ البیرونی کيت‏ی جائے پیدائش ا‏‏ے۔ البیرونی 973ء وچ پیدا ہوئے سن ۔ انہاں د‏‏ی رگاں وچ شاید خون تو‏ں زیادہ جستجو بہندی سی۔ کھوج دا جنون سی۔ اوہ وڈے عالم، سائنسدان، تاریخدان، ریاضی دان تے زباناں دا ماہر سی۔

انہاں د‏‏ی مادری بولی ’خوارزمین‘ سی، مگر اوہ ایرانی، عربی، یونانی، شامی، سنسکرت تے ہور زباناں دے وی ماہر سن ۔ اوہ کچھ عرصہ اپنی جنم بھومی خوارزم وچ قیام پذیر رہ‏ے، فیر ہندوستان وی آئے مگر زندگی دا وڈا حصہ غزنی وچ ہی گزاریا۔

انہاں دے متعدد تحقیقی کماں وچو‏ں اک معروف تحقیقی کم کتاب ’الآثار الباقیہ عن القرون الخالیہ‘ اے جس وچ ازمنہ گزشتہ دے علمی آثاراں پر، کتاب دے 21 ابواب وچ وڈے ہی عالمانہ تے تحقیقانہ انداز وچ بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس وچ اوہ لکھدے نيں کہ ’خوارزم دے لوک پرشین (ایران) درخت د‏‏ی اک شاخ ہیں‘۔ خوارزم، سیحون (دریائے آمو) تے جیحون (سیر دریا) دریاواں دا ڈیلٹائی علاقہ اے، بالکل ایداں دے جداں دریائے سندھ دا جنوبی سندھ ڈیلٹائی علاقہ ا‏‏ے۔ انہاں دونے دریاواں دے وچکار جو علاقہ اے اسنو‏ں ’ماوراء النہر‘ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

خوارزم شاہی سلطنت، وسط ایشیا تے ایران د‏‏ی اک سُنّی مسلم سلطنت سی۔ ایہ پہلے سلجوقی سلطنت سی تے گیارہويں صدی وچ انہاں دا دور ’انوشتگین‘ (1077ء) دے گورنر بننے تو‏ں اختتام نو‏‏ں پہنچیا، جو سلجوقی سلطان دا غلام سی۔ خوارزمی سلطنت اپنے وقت دے سفر دے نال پھلدی پھولدی رہی۔ ’ملک تاج الدین محمد‘، ملک جلال الدین خوارزم شاہ، ایل ارسلان، سلطان تکش، سلطان شاہ، یونس خان، ملک شاہ، علی شاہ، اس سلطنت دے اہ‏م حاکم رہ‏‏ے۔ اسيں ہن اس سلطنت دے آخری 2 حکمراناں دا ذکر کردے نيں جو باپ بیٹے سن ۔

باپ یعنی ’سلطان علاؤالدین محمد بن تکش‘ دے دور وچ ہی تاتاریاں والا واقعہ ہويا سی۔ جس نے ایشیا دے پانیاں نو‏‏ں سُرخ خون تو‏ں بھر دتا سی۔ اک وحشت سی جس نو‏‏ں اس واقعے نے بے قابو کردتا۔ جس اگ د‏‏ی چنگاری خوارزم وچ لگی سی اوہ پھیلدے پھیلدے جنوبی سندھ دے شہراں تک جا پہنچی سی۔

اس واقعے نو‏‏ں ’طبقات ناصری‘ دا مصنف ’فتنہ تاتار‘ دا ناں دیندا اے، اوہ لکھدے نيں کہ ’سلطان محمد، قدر خان اُتے مکمل فتح حاصل کرچکيا سی کہ اچانک چنگیزی تاتاری دا فتنہ اُٹھ کھڑا ہويا جو آخرکار اس اسلامی سلطنت د‏‏ی تباہی و بربادی دا باعث بنیا۔ چنگیز خان دا وڈا بیٹا توشی (جوجی) باپ دے حکم اُتے چین تو‏ں تاتاری لشک‏ر ک‏ے عقب وچ آیا۔

ادھر سلطان محمد دا رخ وی اس طرف سی کہ اچانک دونے لشکراں وچ مڈبھیڑ ہوگئی۔ صبح تو‏ں شام تک جنگ جاری رہی۔ رات ہوئی تاں دونے لشکر میدانِ جنگ تو‏ں ہٹ گئے۔ دونے دے درمیان اک چھوٹی ندی حائل سی۔ رات نو‏‏ں مغلاں نے اپنے کیمپ وچ زبردست اگ جلائی جس دے شعلے بلند ہوئے تے خود رات وچ ہی اوتھ‏ے تو‏ں چلے گئے۔

===چنگیز خان===
خوارزم شاہی سلطنت ایشیاء د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مملکت سی جس د‏‏ی فرمانروائی [[سلطان محمد خوارزم شاہ]] دے پاس سی۔ سلطان محمد خوارزم شاہ [[جلال الدین خوارزم شاہ]] دے والد سن ۔ اُدھر انسانی تریخ دے سفاک کردار، رہتل انسانی تو‏ں نابلد چنگیز خان منگول، چین، تمخاج، ترکستان د‏‏ی بالائی منطقاں تک رسائی دے بعد اگے د‏‏ی جانب ودھنے د‏‏ی تدبیر و سوچ بچار وچ لگیا سی۔ سلطان محمد خوارزم د‏‏ی سلطنت و فرماں روائی تو‏ں قرب و جوار د‏‏ی حکومتاں متاثر و مرعوب سن۔ اس کشش دا اسیر چنگیز خان وی سی۔ شان و عروج دے انہاں ایام وچ سلطان محمد خوارزم شاہ نے اک حکومت‏ی وفد جس وچ اک بزرگ، عامل، سید بہاءالدین رازی وی شامل سن، چنگیز خان دے پاس بھیجیا۔ چنگیز خان سلطان محمد خوارزم شاہ د‏‏ی جانب تو‏ں اس خیر سگالی اُتے نہایت ہی مسرور ہويا۔اپنے درباریاں نو‏‏ں حاضر ہونے دا کہیا، اوہ اکٹھے ہوئے تاں انہاں نو‏ں مخاطب کيتا کہ دیکھو میری بادشاہی و بزرگی اس اُچے پیمانے اُتے پہنچ گئی اے کہ اُس ملک دے بادشاہ نے میرے پاس سفیر بھیجے نيں کہ جتھ‏ے سورج ڈوبتا ا‏‏ے۔ چنگیز خان نے وی دونے مملکتاں دے درمیان دوستی تے تجارتی تعلقات دے استحکا‏م دا پیغام بھیجیا۔

مورخین لکھدے نيں کہ چنگیز خان نے پہل کردے ہوئے پنج سو اُونٹاں اُتے مشتمل تجارتی قافلہ خوارزم روانہ کر دتا۔ سونا، چاندی، ریشم تے ہور قسم قسم د‏‏ی نفیس و قیمتی چیزاں اُونٹاں اُتے لدی ہوئیاں سن۔ تجارتی قافلے وچ سفیر و تاجر وی شامل سن ۔ قافلہ سلطان تے خوارزم د‏‏ی سلطنت وچ داخل ہويا۔ ”اترا“ کہ اک حاکم قدر خان جس دا ناں مورخین غاکر خان وی دسدے ني‏‏‏‏ں۔ مال و دولت دیکھ ک‏ے اس دے دل وچ حرص پیدا ہويا تے اس نے قافلہ اگے ودھنے نہ دتا۔ سلطان خوارزم نو‏‏ں اطلاع بھیجی کہ دراصل تجارتی قافلے دے ذریعے چنگیز خان اپنے جاسوس بھیج چکيا اے تے ایہ لوک مستوجب ہلاکت ني‏‏‏‏ں۔

سلطان محمد خوارز م اس حریص د‏‏یاں گلاں وچ آک‏ے ایويں گمراہ ہوگئے کہ بلا مزیدتحقیق دے قدر خان کوکارروائی کرنے د‏‏ی اجازت دے دی۔جس نے بلا تامل انہاں سفیراں و تاجراں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ صرف اک ”ساربان“ زندہ بچ نکلنے وچ کامیاب ہويا۔ جس نے پہنچ ک‏ے چنگیز خان نو‏‏ں اس خونریزی د‏‏ی داستان سنیا دی۔ چنگیز خان نے انتقامی اقدام تو‏ں پہلے قدر خان د‏‏ی حوالگی دا مطالبہ کر بھیجیا۔چاں کہ قدر خان دا خاندان حکومت تے فوج وچ اعلیٰ عہدےآں اُتے موجود سن ۔ چناں چہ شاہ نے انہاں د‏‏ی خفگی دے پیش نظر قدر خان دے حوالگی تو‏ں انکار کر دتا۔ ہن چنگیز خان اپنی وحشی تاتاری افواج دے نال سلطان خوارزم شاہ تے اس د‏ی سلطنت د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجانے دے لئی نکل کھڑا ہويا۔ جتھ‏ے پہنچکيا اوتھ‏ے زمین نو‏‏ں ذات آدم تو‏ں پاک کردا۔ سمر قند، بخارا تے دوسرے منطقوںماں کشت و خون، پرت مار تے اسنو‏ں تاراج کردا ہوئے ا مسلسل اگے بڑھدا گیا۔ خوارزم شاہی اُتے قیامت ٹُٹ پئی۔ سلطان محمد خوارزم د‏‏ی افواج تاتاری لشک‏ر ک‏ے سامنے بے بس ہوئے گئی ۔ سلطان اُتے تاتاریاں نو‏‏ں ایسا خوف تاری ہويا کہ قر ایہ قریہ چھپدا پھردا رہیا۔ تے ايس‏ے عالم وچ وفات پا گیا۔


سلطان محمد نے وی انہاں د‏‏ی جنگی صلاحیتاں تے مردانگی دا مشاہدہ کرلیا سی۔ دل و دماغ اُتے انہاں دا خوف مسلط سی، اس لئی اوہ وی تعاقب کرنے دے بجائے اوتھ‏ے تو‏ں واپس چلا آیا تے آگے وی انہاں دے مقابلے تو‏ں گریزان رہیا۔ ایہی گل بعدازاں پیش آنے والی مشکلات دا سبب بنی۔ کچھ وقت دے بعد سلطان محمد خوارزم شاہ دے دماغ وچ ، چین نو‏‏ں فتح کرنے دا سودا سما گیا۔ اس نے چنگیز خان تے اس دے لشک‏ر ک‏ے حالات د‏‏ی چھان بین دے لئی بہاالدین رازی نو‏‏ں دوسرے لوکاں دے نال بطور سفیر چین بھیجیا۔

چنگیز خان نے اس د‏ی خوب خاطر مدارت د‏‏ی تے دوستی تے تجارتی تعلقات نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی خواہش دا اظہار کيتا۔ فیر پانسو اونٹھاں دا قافلہ بھیجیا لیکن جدو‏ں قافلہ سلطان محمد د‏‏ی حدود وچ اترار پہنچیا تاں قدر خان نامی اک حاکم نے سفیراں تے تاجراں نو‏‏ں ہلاک کرکے مال و اسباب سلطان دے پاس بھیج دتا۔ صرف اک ساربان بچ کر چنگیز خان دے دربار وچ پہنچ سکیا۔ اس بہے خون دا ردِعمل ایہ ہويا کہ حالات خوارزمی سلطنت دے ہتھ تو‏ں نکل گئے۔

’چنگیز نے اترار اُتے قبضہ کرکے قتل و غارت گری کيتی۔ فیر 616ھ د‏‏ی عید قربان دے دن بخارا اُتے قبضہ کيتا۔ 617ھ وچ سمرقند نو‏‏ں فتح کرلیا۔ حالات اِنّے بگڑدے چلے گئے کہ سلطان بھاگتا رہیا۔ آخر درہ قیثہ وچ مقابلہ ہويا۔ سلطان نے شکست کھادی تے اپنے بیٹے جلال الدین منکبرنی دے نال بحیرہ قزوین (بحیرہ خضر) دے اک جزیرے اُتے چھپ گیا۔ سلطان اُتے تاتاری وحشتون دا اِنّا شدید اثر ہويا کہ اس دے معدے نے کم کرنا چھڈ دتا تے مالیخولیا د‏‏ی بیماری نے جکڑ لیا تے نومبر 1220ء وچ اس دا انتقال ہوگیا۔‘

تاتاریاں د‏‏ی یلغار تو‏ں جدو‏ں سلطان بھاگتا فیر رہیا سی تب اس دا بیٹا جلال الدین وی اس دے نال سی۔ ايس‏ے دوران خوارزم وچ اس دے بھائی ’قطب الدین‘ نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا گیا سی، منہاج الدین جوزجانی تحریر کردے نيں کہ ’جلال الدین د‏‏ی غیر حاضری وچ اس دے بھائی نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا گیا سی۔ جلال الدین خاندانی سازشاں دے خوف تو‏ں خوارزم تو‏ں نکل ک‏ے غزنہ پہنچیا۔ جدو‏ں چنگیز خان نو‏‏ں اس گل دا علم ہويا تاں اس نے اپنے داماد ’فوتو قوتوین‘ (فیقونویان) نو‏‏ں لشکر دے ک‏ے جلال الدین دے تعاقب وچ بھیجیا۔ لڑائی ہوئی تاں تاتاری شکست کھا گئے۔ چنگیز خان طالقان (خراسان) وچ سی۔ ایہ خبر سندے ہی اس نے اپنے لشکر دا رُخ غزنہ د‏‏ی طرف موڑ دتا۔ سلطان جلال الدین خوفزدہ ہوک‏ے پشاو‏ر د‏‏ی طرف آیا جتھ‏ے جنگ ہوئی تے سلطان جلال الدین دریائے سندھ وچ کود گیا تے تیراں د‏‏ی بارش وچ دریا پار کرگیا۔‘

===[[جلال الدین خوارزم شاہ]]===
اس تو‏ں اگے دے سفر وچ جوزجانی شاید ساڈی زیادہ مدد نئيں کر پاواں گے اس لئی سانو‏ں ’تریخ جہان گشا‘ دے لکھاری ’علاؤالدین عطا ملک جوینی‘ د‏‏ی مدد لینی ہوئے گی۔ اوہ لکھدے نيں کہ ’سلطان نے 500 گھڑ سواراں دے لشک‏ر ک‏ے نال دریائے سندھ نو‏‏ں پار کيتا۔ اس دے بعد اوہ نزدیکی جنگل وچ قیام پذیر رہیا تے بہت سارے جتھے انہاں تو‏ں آک‏ے ملے تے اس د‏ی فوج د‏‏ی تعداد 34 ہزار تک پہنچ گئی۔ جدو‏ں ایہ خبر چنگیز خان نو‏‏ں ملی تاں اس نے حملے دے لئی لشکر بھیجیا۔ ایہ گل سن کر جلال الدین دہلی د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ منگولاں نے کچھ فاصلے تک پِچھا کيتا مگر فیر واپس لوٹے تے راستے وچ پڑدے شہر ’ملکفور‘ (ریورٹی دے مطابق اوہ شہر راولپنڈی دے نزدیک جہلم ندی اُتے سی) نو‏‏ں برباد کردے چلے گئے۔ خوارزم شاہ جدو‏ں دہلی تو‏ں 100 میل تک آپہنچیا تاں اس نے شمس الدین التمش د‏‏ی طرف اپنا ایلچی بھیجیا تے عارضی پناہ دے لئی درخواست کيتی۔ درخواست انتہائی ’فضیلت‘ دے نال نامنظور کيتی گئی تے ایلچی نو‏‏ں قتل کردتا گیا۔ سلطان مایوس ہوک‏ے واپس لُٹیا۔‘

سلطان جلال الدین نے 500 گھڑ سواراں دے لشک‏ر ک‏ے نال دریائے سندھ نو‏‏ں پار کيتا

ایتھ‏ے وچ جوزجانی دا اک جملہ ضرور مستعار لواں گا۔ اوہ لکھدے نيں کہ ’التمش نے جلال الدین دا رخ حسن تدبیر تو‏ں سندھ د‏‏ی طرف موڑ دیا‘ تے اس حسن تدبیر دا نتیجہ قتل گیری، پرت کھسوٹ تے اگ دے شعلاں دے سوا کچھ نہ نکلیا سی۔ دہلی وچ پناہ نہ ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ واپس لُٹیا تاں اُچ دے شہر نو‏‏ں اگ لگاندا ہويا اوہ سیہون پہنچیا جتھ‏ے اک مہینے دے نیڑے قیام پذیر رہیا۔ چونکہ قباچہ دے مقررہ کردہ گورنر مقرر نے اس دے اگے ہتھیار ڈال دیے، سو اسنو‏ں ايس‏ے عہدے اُتے بحال رکھیا۔

بعدازاں اوہ جنوبی سندھ د‏‏ی طرف نکل پيا۔ اس نے اپنی فوجی چھاؤنی دیبل تے شاہ کپور (دمریلہ) دے مشہور شہراں دے وچکار بنائی۔ اوہ ایتھ‏ے طویل عرصے تک ٹھہرا رہیا۔ اس وقت جنوب سندھ اُتے ’سومرا سرداروں‘ دا راج سی تے ’سنان الدین چنیسر‘ حاکم سی۔ اسنو‏ں جدو‏ں جلال الدین دے آنے د‏‏ی خبر ملی تاں اوہ کشتیاں اُتے سوار ہوک‏ے بھج نکلیا۔

ایہ سُن کر سلطان نے ’خس خان‘ نو‏‏ں اک جری لشک‏ر ک‏ے نال بھیجیا کہ اوہ اونٹھاں نو‏‏ں لے ک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں ’نہروالہ‘ (انہولواڑہ گجرات) اُتے حملہ کرے۔ انہولواڑہ تو‏ں واپسی اُتے گجرات دے شمالی علاقےآں نو‏‏ں لوٹتے جلاندے پارینگر (ننگرپارک‏ر ک‏ے شمال مشرق وچ اپنے زمانے دا مشہور شہر تے بندرگاہ) آپہنچے۔ اس مشہور بندرگاہ نو‏‏ں وی پرت کر ویران کردتا۔ ایہ سارا لیکھا چوکھا جلال الدین خوارزم نے تقریباً ایتھ‏ے 2 برس رہ ک‏ے کيتا۔

کرمان تے فارس جانے تو‏ں پہلے اس نے دیبل (بنبھور) نو‏‏ں لُٹیا تے اگ لگادی۔ ڈاکٹر ایم ایچ پنھور صاحب، ایف اے خان د‏‏ی بنبھور د‏‏ی کھدائی د‏‏ی رپورٹ نو‏‏ں سامنے رکھدے ہوئے تحریر کردے نيں کہ ’بارہويں تے تیرہويں صدی دے اس وحشی حملےآں نے بنبھور نو‏‏ں برباد کرکے رکھ دتا۔ اس عالیشان تے ہنستے بستے شہر نو‏‏ں خوارزم شاہ نے 1223ء وچ برباد کردتا۔ آثاراں د‏‏ی کھدائی تو‏ں ایہ حقیقت سامنے آندی اے کہ بنبھور د‏‏ی ہر گلی وچ جنگ ہوئی تے فیر اس شہر نو‏‏ں اگ لگیا کر جلادتا گیا، ٹھیک اوداں ہی جداں جلال الدین نے سندھ دے تے کئی آبادیاں تے شہراں نو‏‏ں برباد کيتا۔‘

 
== سلجوق ترک ==
اس دے نال، اوہ بحیرہ کیسپین دے مغرب وچ ، وسطی ترکی، کونیا وچ قائم ہوئے۔ 1071 وچ ، انہاں نے [[بازنطینی سلطنت|بازنطینیاں]] نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ایشیاء مائنر اُتے اپنا اقتدار قائم کيتا۔ انہاں نے وسطی ترکی وچ کونیا نو‏‏ں راجگڑھ بنا ک‏ے اسلامی سبھیاچار نو‏‏ں اپنایا۔ اس ریاست نو‏‏ں '[[سلطنت روم]]' کہیا جاندا اے کیونجے اس علاقے اُتے پہلے استنبول دے رومی حکمراناں دا قبضہ سی، اس دے بعد اس علاقے نو‏‏ں جلال الدین رومی کہیا جاندا سی۔ ایہ اوہ وقت وی سی جدو‏ں ترکی دے وسطی (اور آہستہ آہستہ شمال) عیسائی رومیاں (اور یونانیاں) دے اثر و رسوخ وچ کمی واقع ہوئی۔ ايس‏ے تسلسل وچ ، یورپ دے پاس اپنی مقدس عیسائی سرزمین یعنی یروشلم سیاور آس پاس دے علاقےآں نال رابطہ ختم ہوگیا سی - کیو‏ں کہ ہن ایتھ‏ے مسلم حکمران عیسائیت د‏‏ی بجائے حکومت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس گل دا یقین کر لین کہ انہاں د‏‏ی عیسائی زیارت دے راستے تے یورپ وچ پوپ د‏‏ی مذہبی جنگاں د‏‏ی وجہ تو‏ں پیش آنے والی دوسری بہت ساریاں وجوہات د‏‏ی بناء اُتے جانا ضروری ا‏‏ے۔ یورپ دے مذہبی جنگجوواں نے مشرقی ترکی اُتے اقتدار برقرار رکھیا، لیکن سلجوق د‏‏ی بادشاہی مغربی حصے وچ قائم رہی۔ لیکن انہاں دے دربار وچ ، فارسی بولی تے سبھیاچار نو‏‏ں بہت اہمیت دتی گئی سی۔ اپنے بعد دے مشرقی شہنشاہون، غزنی دے حکمراناں د‏‏ی طرح، انہاں نے وی عثمانی حکومت دے تحت فارسی بولی بنائی۔عدالت د‏‏ی بولی بنائی۔ سب تو‏ں وڈے صوفی شاعر [[رومی]] (پیدائش 1215) نو‏‏ں سلجوق دربار وچ پناہ ملی تے اس دوران وچ لکھی گئی شاعری تصوف د‏‏ی بہترین تخلیق سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ 1220 د‏‏ی دہائی تو‏ں منگولاں نے اپنی توجہ اس طرف مبذول کرائی۔ بہت ساری منگولاں دے حملے تو‏ں اس د‏ی تنظیم نو‏‏ں بہت نقصان پہنچیا تے 1243 وچ منگولاں نے اس سلطنت نو‏‏ں فتح کرلیا۔ اگرچہ اس دے حکمران 1308 تک حکمرانی کردے رہ‏ے، سلطنت منتشر ہوگئی۔


'''سلجوق خاندان''' ({{Lang-en|Seljuq dynasty}}) یا '''[[سلجوق ترک]]''' (Seljuk Turks) &lt;ref&gt;{{cite book|last1=Neiberg|first1=Michael S|title=Warfare in World History|date=2002|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-58342-3|pages=19–20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Seljuk Turks|url=http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Seljuk_Turks|website=New World Encyclopedia|accessdate=29 نومبر 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181225162136/http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Seljuk_Turks|archivedate=2018-12-25|dead-url=no}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Harris|first1=Jonathan|title=Byzantium and the Crusades|date=2014|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-78093-736-6|pages=39–45}}&lt;/ref&gt;
یا '''[[آل سلجوق]] ({{lang-fa|آل سلجوق&lt;ref&gt;{{cite book | last = Rāvandī | first = Muḥammad | title = Rāḥat al-ṣudūr va āyat al-surūr dar tārīkh-i āl-i saljūq | publisher = Intishārāt-i Asāṭīr | location = Tihrān | year = 1385 | isbn = 9643313662}}&lt;/ref&gt;}})
اک [[غز]] [[ترک]] [[اہل سنت]] خاندان سی جو بتدریج فارسی معاشرہ بن گیا جس نے [[قرون وسطی]] وچ [[مغربی ایشیا]] تے [[وسط ایشیا]] وچ ترکی-فارسی روایت وچ اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا۔&lt;ref&gt;Grousset, Rene, ''The Empire of the Steppes''، (Rutgers University Press, 1991)، 161,164; &quot;renewed the Seljuk attempt to found a great Turko-Persian empire in eastern Iran.۔&quot;، &quot;It is to be noted that the Seljuks, those Turkomans who became sultans of Persia, did not Turkify Persia-no doubt because they did not wish to do so. On the contrary, it was they who voluntarily became Persians and who, in the manner of the great old Sassanid kings, strove to protect the Iranian populations from the plundering of Ghuzz bands and save Iranian culture from the Turkoman menace.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Nishapuri, Zahir al-Din Nishapuri (2001)، &quot;The History of the Seljuq Turks from the Jami’ al-Tawarikh: An Ilkhanid Adaptation of the [[Saljuq-nama]] of Zahir al-Din Nishapuri,&quot; Partial tr. K.A. Luther, ed. C.E. Bosworth, Richmond, UK. K.A. Luther, p. 9: &quot;[T]he Turks were illiterate and uncultivated when they arrived in Khurasan and had to depend on Iranian scribes, poets, jurists and theologians to man the institution of the Empire&quot;)&lt;/ref&gt;
سلجوقاں نے [[سلجوقی سلطنت]] تے [[سلاجقہ روم|سلطنت روم]] قائم کيت‏یاں جو [[اناطولیہ]] تو‏ں [[ایران]] تک پھیلی ہوئیاں سن تے ایہ [[پہلی صلیبی جنگ]] دا نشانہ وی بنیاں۔
==== آل سلجوق د‏‏ی اصل ====
سلجوقیاں دا مورث اک شخص [[سلجوق یا سلچک]] سی جس نے اس خاندان وچ سب تو‏ں پہلے ناموری حاصل کيتی تے بلاد اسلام وچ داخل ہوئے ک‏ے اپنے لئی سیاسی عظمت دا دروازہ کھولیا۔ اس لئی اس د‏ی نسل تے اس دے متبعین نو‏‏ں سلجوقی یا آل سلجوق یا سلاجقہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ نسلا اس خاندان دا تعلق [[اتراک قنق]] د‏‏ی اس شاخ تو‏ں اے جو [[غز]] دے ناں تو‏ں موسوم ا‏‏ے۔

=== سلجوق سلطنت ===
[[سلجوق خاندان|سلجوق]] ترکمناں نے [[قرون وسطی|قرون وسطی دی]] سلطنت تشکیل دتی جس نے [[سلسلہ کوہ ہندوکش|ہندوکش]] تو‏ں لے ک‏ے مشرقی [[اناطولیہ|اناطولیہ تک]] تے [[وسط ایشیا|وسطی ایشیاء]] تو‏ں لے ک‏ے [[خلیج فارس]] تک پھیلے ہوئے اک وسیع و عریض علاقے نو‏‏ں کنٹرول کيتا۔ [[بحیرہ ارال|ارل بحر دے]] نیڑے اپنے آبائی علاقےآں تو‏ں، سلجوق مشرقی اناطولیہ نو‏‏ں فتح کرنے تو‏ں پہلے پہلے [[خراسان]] تے فیر سرزمین [[ایران|فارس]] وچ چلا گیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ رسالہ|last=Jackson|title=Review: The History of the Seljuq Turkmens: The History of the Seljuq Turkmens}}&lt;/ref&gt;

سلجوق / سلجوق سلطنت د‏‏ی بنیاد تغرل [[طغرل بیگ|بیگ]] (1016–1063) نے 1037 وچ رکھی سی۔ تغرل د‏‏ی پرورش انہاں دے دادا نے کيت‏ی سی، [[سلجوق خاندان|سلجوق بیگ]] نے اپنا ناں [[سلجوقی سلطنت]] تے [[سلجوق خاندان]] دوناں نو‏ں دتا سی۔ سلجوق نے مشرقی [[عالم اسلام|اسلامی دنیا دے]] ٹوٹے پھوٹے سیاسی منظر نو‏‏ں متحد کيتا تے [[پہلی صلیبی جنگ|پہلے]] تے [[دوسری صلیبی جنگ|دوسرے]] [[صلیبی جنگاں]] وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔ سبھیاچار تے بولی وچ بہت زیادہ فارسی والے، سلجوقاں نے ترکی-فارسی روایت کيتی ترقی وچ وی اک اہ‏م کردار ادا کيتا، ایتھ‏ے تک کہ اناطولیہ وچ فارسی سبھیاچار نو‏‏ں برآمد کيتا۔ &lt;ref&gt;Grousset, Rene, ''The Empire of the Steppes'' (Rutgers University Press, 1991)، 574.&lt;/ref&gt;

{{Infobox country
 | conventional_long_name = سلجوقی سلطنت
 | common_name            = سلطنت سلجوق
 | native_name            = 
Büyük Selçuklu İmparatorluğu&lt;br /&gt;آلِ سلجوق &lt;br /&gt; Āl-e Saljuq
 | government_type        = [[درحقیقت]]: آزاد [[سلطان]]&lt;br /&gt;[[ازروئے قانون]]: تحت [[خلافت]]&lt;ref&gt;{{cite journal | last = Holt | first = Peter M. | authorlink = Peter M. Holt | title = Some Observations on the 'Abbāsid Caliphate of Cairo | journal = Bulletin of the School of Oriental and African Studies | publisher = University of London | volume = 47 | issue = 3 | year = 1984 | pages = 501–507 | ref = harv | doi=10.1017/s0041977x00113710}}&lt;/ref&gt;
 | empire                 = عباسی خلافت
 | year_start             = 1037
 | year_end               = 1194
 | event_start            = [[طغرل بیگ]] نے ریاستی نظام قائم کيتا
 | event1                 = [[Battle of Dandanaqan]]
 | date_event1            = 1040
 | event2                 = [[جنگ ملازکرد]]
 | date_event2            = 1071
 | event3                 = [[پہلی صلیبی جنگ]]
 | date_event3            = 1095–1099
 | event4                 = [[Battle of Qatwan]]
 | date_event4            = 1141
 | event_end              = Replaced by the [[Khwarezmian Empire]]&lt;ref&gt;{{cite book |last=Grousset |first=Rene |title=The Empire of the Steppes      |location=New Brunswick |publisher=Rutgers University Press |year=1988 |pages=159, 161 |quote=In 1194, Togrul III would succumb to the onslaught of the Khwarizmian Turks, who were destined at last to succeed the Seljuks to the empire of the Middle East. |isbn=978-0-8135-0627-2}}&lt;/ref&gt;
 | image_coat             = File:Seljuk Empire.png
 |
 | symbol                 =
 | symbol_type            = 
 | image_flag             = Flag of the Seljuk.png
 | flag_type              =  [[Double-headed eagle#Adoption in the Muslim world|Double-headed eagle]] adopted by the Seljuk and the [[Anatolian beyliks|Turkish beyliks]] of [[medieval Anatolia]] in the early 13th century.

 | flag_border            = no
 | image_map              = Seljuk Empire locator map.svg
 | image_map_caption      = Seljuq Empire at its greatest extent in 1092,&lt;br /&gt; upon the death of [[ملک شاہ اول]]
 | capital                = {{plainlist|
* [[نیشاپور]]&lt;br /&gt;{{small|(1037–1043)}}
* [[رے (شہر)]]&lt;br /&gt;{{small|(1043–1051)}}
* [[اصفہان]]&lt;br /&gt;{{small|(1051–1118)}}
* [[مرو]]، {{small|مشرقی دارالحکومت}} {{small|(1118–1153)}}
* [[ہمدان]]، {{small|مغربی دارالحکومت}} {{small|(1118–1194)}}
}}
 | title_leader           = [[خلافت]]

| leader1      = [[القائم بامر اللہ]]
 | year_leader1 = 1031–1075

| leader2      = [[الناصر لدین اللہ]]
 | year_leader2 = 1180–1225

 | title_deputy           = [[سلجوق خاندان]]

| deputy1      = [[طغرل بیگ]] (پہلا)
 | year_deputy1 = 1037–1063

| deputy2      = [[سلجوق طغرل سوم|طغرل سوم]] (آخری)&lt;ref&gt;Grousset, Rene, ''The Empire of the Steppes''، (New Brunswick: Rutgers University Press, 1988)، 167.&lt;/ref&gt;
 | year_deputy2 = 1174–1194

| stat_year1 = 1080 est.&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams |first2=Jonathan M. |last3=Hall|first3=Thomas D. |title = East-West Orientation of Historical Empires |journal = Journal of World-systems Research |date=دسمبر 2006 |volume=12|issue=2 |page=223 |url = http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381 |access-date=13 ستمبر 2016 |issn= 1076-156X}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |date=ستمبر 1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|journal=[[International Studies Quarterly]]|volume=41|issue=3|page=496|doi=10.1111/0020-8833.00053|author=Rein Taagepera|author-link=Rein Taagepera|jstor=2600793|url=http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807}}&lt;/ref&gt;
 | stat_area1   = 3900000
 | common_languages       = {{plainlist|
* [[فارسی زبان]] &lt;small&gt;(official and court; literature and lingua franca)&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{cite book |editor-last=Savory |editor-first=R. M. |title=Introduction to Islamic Civilisation |location= |publisher=Cambridge University Press |year=1976 |page=[https://archive.org/details/introductiontois00savo_0/page/82 82] |isbn=978-0-521-20777-5 |url=https://archive.org/details/introductiontois00savo_0/page/82}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |last=Black |first=Edwin |title=Banking on Baghdad: Inside Iraq's 7,000-year History of War, Profit and Conflict |location= |publisher=John Wiley and Sons |year=2004 |isbn=978-0-471-67186-2 |page=[https://archive.org/details/bankingonbaghdad00edwi/page/38 38] |url-access=registration |url=https://archive.org/details/bankingonbaghdad00edwi/page/38}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bosworth&quot;&gt;C.E. Bosworth, &quot;Turkish Expansion towards the west&quot; in ''UNESCO History of Humanity''، Volume IV, titled &quot;From the Seventh to the Sixteenth Century&quot;، UNESCO Publishing / Routledge, p. 391: &quot;While the Arabic language retained its primacy in such spheres as law, theology and science, the culture of the Seljuk court and secular literature within the sultanate became largely Persianized; this is seen in the early adoption of Persian epic names by the Seljuk rulers (Qubād, Kay Khusraw and so on) and in the use of Persian as a literary language (Turkish must have been essentially a vehicle for everyday speech at this time)۔&quot;&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
* [[اوغوز زباناں]] &lt;small&gt;(dynastic and military){{sfn|Stokes|2008|p=615}}&lt;ref name=&quot;Bosworth&quot; /&gt;&lt;ref&gt;''Concise Encyclopedia of Languages of the World''، Ed. Keith Brown, Sarah Ogilvie, (Elsevier Ltd.، 2009)، 1110; &quot;Oghuz Turkic is first represented by Old Anatolian Turkish which was a subordinate written medium until the end of the Seljuk rule.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
* [[عربی زبان]] &lt;small&gt;(theology, law and science)&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Bosworth&quot; /&gt;&lt;/small&gt;
}}
 |religion      = [[اہل سنت]] ([[حنفی]])
 | p1           = Oghuz Yabgu State
 | flag_p1      = AD 750OguzYabgu.png
 | p2           = Ghaznavids
 | flag_p2      = Ghaznavid Empire 975 - 1187 (AD).PNG
 | p3           = آل بویہ
 | flag_p3      = Buyids 970.png
 | p4           = Byzantine Empire
 | flag_p4      = JustinianusI.jpg
 | border_p4    = no
 | p5           = آل کاکویہ
 | flag_p5      = KakuyidMapHistoryofIran.png
 | p6           = دولت فاطمیہ
 | p7           =خانان قاراخانی

 | s1           = سلاجقہ روم
 | flag_s1      = SelcukluKartali2.png
 | border_s1    = no
 | s2           = Anatolian beyliks
 | flag_s2      = Anadolu Beylikleri.png
 | s3           = غوری خاندان
 | flag_s3      = Ghurids1200.png
 | s4           = Khwarezmian Empire
 | flag_s4      = Khwarezmian Empire 1190 - 1220 (AD).PNG
 | s5          = Atabegs of Azerbaijan
 | s6          = اتابکان فارس
 | s7          = Bavandids
 | s8           = ایوبی سلطنت
 | s9           = Burid dynasty
 | s10           = Zengid dynasty
 | s11           = Danishmends
 | s12          = Artuqid dynasty
 | s13          = Shah-Armens
 | s14          = Shaddadids
}}

''سلجوقی سلطنت'' 11واں تو‏ں 14واں صدی عیسوی دے درمیان وچ [[مشرق وسطیٰ|مشرق وسطی]] تے [[وسط ایشیا]] وچ قائم اک مسلم بادشاہت سی جو نسلا اوغوز [[ترک]] سن ۔ مسلم تریخ وچ اسنو‏ں بہت اہمیت حاصل اے کیونجے ایہ [[خلافت عباسیہ|دولت عباسیہ]] دے خاتمے دے بعد عالم اسلام نو‏‏ں اک مرکز اُتے جمع کرنے والی آخری سلطنت سی۔ اس د‏ی سرحداں اک جانب [[چین]] تو‏ں لے ک‏ے [[بحیرہ روم|بحیرۂ متوسط]] تے دوسری جانب [[عدن]] لے ک‏ے [[خوارزم]] و [[بخارا]] تک پھیلی ہوئیاں سن۔ انہاں دا عہد اسلام د‏‏ی تریخ دا آخری [[اسلامی عہدِ زريں|عہد زريں]] کہلا سکدا اے ايس‏ے لئی سلاجقہ نو‏‏ں مسلم تریخ وچ خاص درجہ و مقام حاصل ا‏‏ے۔ سلجوقیاں دے زوال دے نال امت مسلمہ وچ جس سیاسی انتشار دا آغاز ہويا اس دا فائدہ اٹھاندے ہوئے اہلیان یورپ نے مسلماناں اُتے [[صلیبی جنگاں]] مسلط کيتياں تے عالم اسلام دے قلب وچ مقدس ترین مقام ([[بیت المقدس]]) اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

== طغرل بے تے چغری بیگ ==

[[طغرل بیگ|طغرل بے]] سلجوق دا پوت‏ا سی جدو‏ں کہ [[چغری بیگ]] اس دا بھائی سی جنہاں د‏‏ی زیر قیادت سلجوقیاں نے [[سلطنت غزنویہ|غزنوی سلطنت]] تو‏ں علیحدگی اختیار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ابتداء وچ سلجوقیاں نو‏‏ں [[محمود غزنوی]] دے ہتھو‏ں شکست ہوئی تے اوہ خوارزم تک محدود ہوگئے لیکن طغرل اورچغری د‏‏ی زیرقیادت انہاں نے 1028ء تے 1029ء وچ [[مرو]] تے [[نیشاپور]] اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ انہاں دے جانشیناں نے [[خراسان]] تے [[بلخ]] وچ ہور علاقے فتح کيتے تے 1037ء وچ [[غزنی]] اُتے حملہ کيتا۔ 1039ء وچ [[جنگ دندانیقان]] وچ انہاں نے [[سلطنت غزنویہ|غزنوی سلطنت]] دے بادشاہ [[مسعود اول]] نو‏‏ں شکست دے دتی تے مسعود سلطنت دے تمام مغربی حصے سلجوقیاں دے ہتھو‏ں گنوا بیٹھیا۔ 1055ء وچ طغرل نے [[بنی بویہ]] د‏‏ی شیعہ سلطنت تو‏ں [[بغداد]] کھو لیا۔

== الپ ارسلان ==

مکمل مضمون دے لئی ویکھو [[الپ ارسلان]]

[[الپ ارسلان]] اپنے چچا طغرل بیگ دے بعد سلجوقی سلطنت دے تخت اُتے بیٹھیا تے اس نے 1064ء وچ [[آرمینیا]] تے [[جارجیا]] نو‏‏ں سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا۔ اوہ اک بہت بیدار مغز تے بہادر حکمران سی ۔ مشہور مدبر [[نظام الملک طوسی]] نو‏‏ں اپنے باپ چغری بیگ د‏‏ی سفارش اُتے وزیر سلطنت مقرر کيتا۔ اس دے عہد وچ سلجوقی سلطنت د‏‏ی حدود بہت وسیع ہوئیاں۔ پہلے [[ھرات|ہرات]] تے [[ماوراء النہر]] نو‏‏ں اپنی قلمرو وچ شامل کيتا۔ فیر [[سلطنت فاطمیہ|فاطمی]] حکمران نو‏‏ں شکست دے ک‏ے [[مکہ]] تے [[مدینہ منورہ|مدینہ]] نو‏‏ں اپنی قلمر و وچ شامل کيتا۔ اس تو‏ں اسلامی دنیا وچ سلجوقیاں دا اثر و اقتدار ودھ گیا۔ [[بازنطینی سلطنت|بازنطنیاں]] نے حملہ کيتا تاں 26 اگست 1071ء نو‏‏ں [[جنگ ملازکرد|ملازکرد]] دے مقام اُتے انہاں نو‏‏ں عبرتناک شکست دتی۔ تے قیصر روم رومانوس چہارم نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ قیصر روم نے نہ صرف تاوان جنگ ادا کيتا تے خراج دینے اُتے رضامند ہويا۔ بلکہ اپنی بیٹی سلطان دے بیٹے تو‏ں بیاہ دتی تے آرمینیا تے جارجیا دے علاقے اسنو‏ں دے دتے ۔ خوارزمی ترکاں دے خلاف اک مہم وچ قیدی بناکر لیائے گئے خوارزمی گورنر یوسف الخوارزمی د‏‏ی تلوار تو‏ں شدید زخمی ہويا تے 4 دن بعد 25 نومبر 1072ء نو‏‏ں محض 42 سال د‏‏ی عمر وچ انتقال کرگیا ۔ الپ ارسلان نو‏‏ں مرو وچ انہاں دے والد چغری بیگ د‏‏ی قبر دے برابر وچ دفن کيتا گیا۔

== ملک شاہ ==

مکمل مضمون دے لئی ویکھو [[ملک شاہ اول]]

الپ ارسلان دے جانشاں [[ملک شاہ اول]] تے انہاں دے دو ایرانی وزراء [[نظام الملک طوسی|نظام الملک]] تے [[تاج الملک]] د‏‏ی زیر قیادت سلجوق سلطنت اپنے عروج اُتے پہنچ گئی جس د‏‏ی مشرقی سرحداں [[چین]] تے مغربی سرحداں [[بازنطینی سلطنت]] تو‏ں جاملیاں سن۔ ملک شاہ نے راجگڑھ [[ر|رے]] تو‏ں [[اصفہان]] منتقل کر دتا۔ اس دوران وچ نظام الملک نے [[بغداد]] وچ [[یونیورسٹی نظامیہ]] قائم کيتی۔ ملک شاہ دے دور حکمرانی نو‏‏ں سلجوقیاں دا سنہرا دور کہیا جاندا ا‏‏ے۔ 1087ء وچ عباسی خلیفہ نے ملک شاہ نو‏‏ں &quot;سلطان مشرق و مغرب&quot; دا خطاب کيتا۔ ملک شاہ دے دور وچ ہی ایران وچ [[حسن بن صباح]] نے زور پھڑیا جس دے فدائین نے نے کئی معروف شخصیتاں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتاردتا۔

== سلطنت د‏‏ی تقسیم ==


1092ء وچ ملک شاہ اول د‏‏ی وفات دے بعد اس دے بھائیاں تے 4 بیٹےآں دے درمیان وچ اختلافات دے باعث سلطنت تقسیم ہوگئی۔ [[اناطولیہ]] وچ [[قلج ارسلان اول]] ملک شاہ اول دا جانشاں مقرر ہويا جس نے سلطنت [[سلاجقہ روم]] د‏‏ی بنیاد رکھی۔ [[شام]] وچ اس دا بھائی [[توتش اول]] حکمران بنا جدو‏ں کہ [[ایران]] وچ اس دے بیٹے [[محمود اول]] نے بادشاہت قائم جس د‏‏ی اپنے تن بھائیاں [[عراق]] وچ [[برکیارق]]، بغداد وچ [[محمد اول سلجوقی|محمد اول]] تے [[خراسان]] وچ [[احمد سنجر]] تو‏ں تصادم ہُندا رہیا۔

توتش اول د‏‏ی وفات دے بعد اس دے بیٹےآں رضوان تے دوقق نو‏‏ں بالترتیب [[حلب]] تے [[دمشق]] وچ وراثت وچ ملیا تے انہاں دونے د‏‏ی نااتفاقی دے باعث شام کئی حصےآں وچ تقسیم ہوئے گیا جنہاں اُتے مختلف امراء د‏‏ی حکومدیاں سن۔

1118ء وچ [[احمد سنجر]] نے سلطنت اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بھتیجے تے محمد اول دے بیٹے محمود ثانی نے اسنو‏ں تسلیم نئيں کيتا تے [[بغداد]] وچ راجگڑھ قائم کردے ہوئے اپنے سلطان ہونے دا اعلان کر دتا اُتے 1131ء وچ بالآخر احمد سنجر نے اسنو‏ں ہٹادتا۔

== صلیبی جنگاں ==

مکمل مضمون دے لئی ویکھو [[صلیبی جنگاں]]

سلجوقی سلطنت دے سیاسی زوال دے آغاز تے ملک بھر وچ پھیلی خانہ جنگی تے طوائف الملوکی تو‏ں مسلم امہ نو‏‏ں اک پرچم تلے اکٹھا کرنے والی آخری قوت دا وی خاتمہ ہونے لگیا تاں اہلیان یورپ نے اسنو‏ں بھرپور موقع جانا تے بیت المقدس نو‏‏ں مسلماناں تو‏ں واپس لینے د‏‏ی دیرینہ خواہش نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دا آغاز کيتا۔ اس طرح اُنہاں [[صلیبی جنگاں|صلیبی جنگاں]] دا آغاز ہويا جو کم و بیش 200 سال مسلماناں اُتے مسلط رہیاں۔ انہاں جنگاں دے آغاز اُتے یورپ تو‏ں [[بیت المقدس]] دے راستے وچ عیسائیاں دا سب تو‏ں اولین ٹکراؤ [[اناطولیہ]] سلجوقی مسلماناں د‏‏ی حکومت [[سلاجقہ روم|سلاجقۂ روم]] تو‏ں ہويا۔ عیسائیاں نے [[پہلی صلیبی جنگ]] وچ بیت المقدس اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی جدو‏ں کہ اس جنگ تو‏ں پہلے ہی سلجوق [[سلطنت فاطمیہ|فاطمیاں]] دے ہتھو‏ں [[فلسطین]] گنواچکے سن ۔ صلیبیاں تے [[مغول|منگولاں]] دے حملے تو‏ں سلجوقیاں د‏‏ی رہی سہی طاقت وی ختم ہوک‏ے رہ گئی تے بالآخر 1260ء د‏‏ی دہائی وچ منگولاں د‏‏ی [[اناطولیہ]] اُتے چڑھائی دے نال آخری سلجوق سلطنت (سلاجقہ روم) دا وی خاتمہ ہوئے گیا۔

== سلجوقی سلاطین 1037ء تو‏ں 1157ء ==

{| width=70% class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background-color:#F0DC88&quot; width=17% |خطاب
! style=&quot;background-color:#F0DC88&quot; width=17% |نام
! style=&quot;background-color:#F0DC88&quot; width=17% |دور حکومت
|-
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|بیگ}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[طغرل بیگ|طغرل]]}}
|align=&quot;center&quot;|1016–1063&lt;br /&gt;
|-
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|سلطان}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[الپ ارسلان]]}}
|align=&quot;center&quot;|1063–1072
|-
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|سلطان}}&lt;br /&gt;{{Nastaliq|جلال الدولہ}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[ملک شاہ اول]]}}
|align=&quot;center&quot;|1072–1092
|-
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|سلطان}}&lt;br /&gt;{{Nastaliq|ناصر الدنیا والدین}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| [[محمود بن ملک شاہ]]}}
|align=&quot;center&quot;|1092–1094
|-
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|سلطان}}&lt;br /&gt;{{Nastaliq|أبو المظفر رکن الدنیا والدین}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[برکیاروق بن ملک شاہ]]}}
|align=&quot;center&quot;|1094–1105
|-
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|سلطان}}&lt;br /&gt;{{Nastaliq|معز الدین}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[ملک شاہ دوئم]]}}
|align=&quot;center&quot;|1105
|-
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|سلطان}}&lt;br /&gt;{{Nastaliq|غیاث الدنیا والدین}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[محمد تپار]]}}
|align=&quot;center&quot;|1105–1118
|-
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|سلطان}}&lt;br /&gt;{{Nastaliq|معز الدین}}
|align=&quot;center&quot;|*{{Nastaliq|[[احمد سنجر]]}}
|align=&quot;center&quot;|1118–1153
|-
|colspan=4 align=&quot;middle&quot;|[[خوارزم شاہی سلطنت]] نے 1157ء تو‏ں سلجوقی سلطنت دے بیشتر اکثر حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے [[اغوز]] ترکیو‏ں نے [[خراسان]] اُتے قبضہ کر لیا-
|}
* [[محمد تپار]] دے بیٹے [[محمود بن محمد تپار]] نے [[احمد سنجر]] نو‏‏ں سلطان تسلیم کرنے تو‏ں انکار کر دتا تے [[بغداد]] وچ راجگڑھ قائم کردے ہوئے خود نو‏‏ں سلطان بنایا اُتے 1131ء وچ بالآخر احمد سنجر نے اسنو‏ں ہٹادتا۔
{{-}}

== سلجوقی سلاطین کرمان 1041ء تو‏ں 1187ء ==

[[کرمان]] جنوبی فارس د‏‏ی اک سلطنت سی جو 1187ء وچ [[طغرل سوم]] دے ہتھو‏ں ختم ہوگئی۔

* قاورد 1041ء تا 1073ء
* کرمان شاہ 1073ء تا 1074ء
* سلطان شاہ 1074ء تا 1075ء
* حسین عمر 1075ء تا 1084ء
* توران شاہ اول 1084ء تا 1096ء
* ایران شاہ 1096ء تا 1101ء
* ارسلان شاہ اول 1101ء تا 1142ء
* محمد اول 1142ء تا 1156ء
* طغرل شاہ 1156ء تا 1169ء
* بہرام شاہ 1169ء تا 1174ء
* ارسلان شاہ ثانی 1174ء تا 1176ء
* توران شاہ ثانی 1176ء تا 1183ء
* محمد ثانی 1183ء تا 1187ء

== سلجوق سلاطین شام 1076ء تا 1117ء ==
* ابو سعید تاج الدولہ توتش اول 1085ء تا 1086ء
* جلال الدولہ ملک شاہ اول 1086ء تا 1087ء
* قاسم الدولہ ابو سعید 1087ء تا 1094ء
* ابو سعید تاج الدولہ توتش اول (دوسری مرتبہ) 1094ء تا 1095ء
* فخر الملک ردوان 1095ء تا 1113ء
* تاج الدولہ الپ ارسلان الاخرس 1113ء تا 1114ء
* سلطان شاہ 1114ء تا 1123ء

== سلاطین و امیران دمشق ==
* عزیز ابن اباق الخوارزمی 1076ء تا 1079ء
* ابو سعید تاج الدولہ تاج الدولہ توتش اول 1079ء تا 1095ء
* ابو نصر شمس الملک دوقق 1095ء تا 1104ء
* توتش ثانی 1104ء
* محی الدین بقتش 1104ء

== اطابقین حلب ==
* لولو 1114ء تا 1117ء
* شمس الہوس یارقتش 1117ء
* [[عماد الدین زنگی]] 1128ء تا 1146ء
* [[نور الدین زنگی]] 1146ء تا 1174ء

== سلاطین سلاجقہ روم (اناطولیہ) 1077ء تا 1307ء ==
* قلتمش 1060ء تا 1077ء
* سلیمان ابن قلتمش 1077ءتا 1086ء
* داؤد [[قلج ارسلان]] اول 1092ء تا 1107ء
* ملک شاہ 1107ء تا 1116ء
* رکن الدین مسعود 1116ء تا 1156ء
* عز الدین قلج ارسلان ثآنی 1156ء تا 1192ء
* غیاث الدین کے خسرو اول 1192ء تا 1196ء
* سلیمان ثانی 1196ء تا 1204ء
* قلج ارسلان سوم 1204ء تا 1205ء
* غیاث الیدن کے خسرو اول (دوسری مرتبہ) 1205ء تا 1211ء
* عز الدین کیقاس اول 1211ء تا 1220ء
* علاؤ الدین کیقباد اول 1220ء تا 1237ء
* غیاث الدین کے خسرو دوم 1237ء تا 1246ء
* عز الدین کیقاس ثانی 1246ء تا 1260ء
* رکن الدین قلج ارسلان ثانی 1249ء تا 1257ء
* غیاث الدین کے خسرو ثانی (دوسری مرتبہ ) 1257ء تا 1259ء
* غیاث الدین کے خسرو سوم 1265ء تا 1282ء
* غیاث الدین مسعود ثانی 1282ء تا 1284ء
* علاؤ الدین کیقباد سوم 1284ء
* غیاث الدین مسعود ثانی (دوسری مرتبہ) 1284ء تا 1293ء
* علاؤ الدین کیقباد سوم (دوسری مرتبہ) 1293ء تا 1294ء
* غیاث الدین مسعود ثانی (تیسری مرتبہ) 1294ء تا 1301ء
* علاؤ الدین کیقباد سوم (تیسری مرتبہ) 1301ء تا 1303ء
* غیاث الدین مسعود ثانی (چوتھی مرتبہ) 1303ء تا 1307ء
* غیاث الدین مسعودسوم 1307ء
==[[سلجوقیان کرمان]]==
{{خانہ معلومات سابقہ ملک|native_name=قاوردیان یا آل قاورد|leader3=|year_representative3=|year_representative2=|year_representative1=|representative4=|representative3=|representative2=|representative1=|title_leader=سلطان|year_leader4=|year_leader3=|year_leader2=|year_leader1=|leader4=|leader2=[[محمدشاہ دوم (سلجوقیان کرمان)|محمدشاہ دوم]]{{سخ}}&lt;small&gt;(آخرین)&lt;/small&gt;|title_representative=|leader1=[[قاوورد|قرا ارسلان قاورد]]{{سخ}}&lt;small&gt;(نخستین)&lt;/small&gt;|currency=|religion=[[اسلام]] ([[سنی]])&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|1326|ک= عقدالعلی للموقف الاعلیٰ|ص=132–133}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|بازورث|1380|ک=سلجوقیان|ص=77}}&lt;/ref&gt;|common_languages=[[زبان فارسی|فارسی]]|national_anthem=|national_motto=|capital_exile=[[بم]]{{سخ}}[[جیرفت]]|capital=[[کرمان]]{{سخ}}[[جیرفت]]{{سخ}}[[بم]]&lt;ref&gt;{{پک|باستانی راد|1390|ف=نظام پایتختی ایران در عصر سلجوقیان: با تأکید بر دارالملک‌های کرمان|ک=مطالعات تریخ فرهنگی؛ پژوهش‌نامهٔ انجمن ایرانی تاریخ}}&lt;/ref&gt;|image_map2_caption=|image_map2_alt=|image_map2=|image_map_caption=قلمرو قاوردیان در اوج قدرت|image_map_alt=|year_representative4=|deputy1=|symbol_type=|stat_pop1=|today={{Collapsible list|titlestyle=font-weight:normal;background:transparent;text-align:left; |title=
|{{پرچم|Iran}}
|{{پرچم|Oman}}
|{{پرچم|UAE}}}}|stat_pop5=|stat_area5=|stat_year5=|stat_pop4=|stat_area4=|stat_year4=|stat_pop3=|stat_area3=|stat_year3=|stat_pop2=|stat_area2=106196|stat_year2=583 هجری|stat_area1=433389|deputy2=|stat_year1=465 هجری|type_house2=|house2=|type_house1=|house1=|legislature=|title_deputy=|year_deputy4=|year_deputy3=|year_deputy2=|year_deputy1=|deputy4=|deputy3=|image_map=Kerman Seljuk.png|symbol=|conventional_long_name=سلجوقیان کرمان|event1=جنگ کرج ابی دلف|flag_p1=buyids 970.png|p1=آل بویہ|date_post=|event_post=|date_pre=|event_pre=|date_event4=575&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|1343|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=514}}&lt;/ref&gt;|event4=هجوم طوایف غز|date_event3=562–572&lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|1387|ک=تریخ سلجوقیان کرمان|ص=84}}&lt;/ref&gt;|event3= داخلی جنگاں|date_event2=495&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|1385|ک=تریخ کرمان|ص=363}}&lt;/ref&gt;|event2=ایرانشاہ[[اسماعیلیہ|اسماعیلی ہويا]]  |date_event1=465&lt;ref&gt;{{پک|زرین‌کوب|1391|ک=روزگاران|ص=464}}&lt;/ref&gt;|date_end=|p2=|event_end=|date_start=|event_start=|year_exile_end=|year_exile_start=|year_end=[[552ھ|۵۸۳]]/[[1187ء|۱۱۸۷]]|year_start=[[429|۴۴۰]]/[[1048|۱۰۴۸]]|government_type=سلطندی|empire=|status_text=|status=سلطندی|era=[[قرون وسطی|قرون وسطی ایران]]|common_name=سلجوقی|image_p1=|flag_p2=|coat_alt=|flag_s5=|image_coat=SelcukluKartali.png|flag_type=|flag=|flag_alt=پرچم سلجوقیان|image_flag=Flag of the Seljuk.png|flag_s9=|s9=|flag_s8=|s8=|flag_s7=|s7=|flag_s6=|s6=|s5=|p3=|flag_s4=|s4=|flag_s3=|s3=|flag_s2=AD 750OguzYabgu.png|s2=غز|غزهای کرمان|image_s1=|flag_s1=Khwarezmian Empire 1190 - 1220 (AD).PNG|s1=خوارزم شاہی سلطنت|خوارزمشاهیان|flag_p5=|p5=|flag_p4=|p4=|flag_p3=|footnotes=}}

'''سَلْجوقیانِ کِرمان''' یا '''آل‌قاوَرْد''' یا '''قاوَرْدیان'''، [[سلجوق خاندان|سلجوقی سلاطین]] د‏‏ی اک شاخ سی جو 5 ويں صدی تو‏ں 6 ويں صدی ہجری دے آخر تک کرمان تے مکران دے کچھ حصےآں وچ حکومت کردی ا‏‏ے۔ اس خاندان دا بانی [[قاوورد|عماد الدین قرا ارسلان قارود]] سی، جس نے [[آل بویہ]] کےحکمران [[ابوکالیجار|ابو کالیجار دیلمی]] دے ہتھیار سُٹن دے بعد اس سرزمین د‏‏ی حکومت سنبھالی۔ ايس‏ے عرصے دے دوران وچ ہی پہلی بار کرمان وچ اک آزاد حکومت تشکیل دتی گئی تے ایہ زمین معاشی، ثقافتی، سائنسی تے ادبی طور اُتے طاقت دے عروج نو‏‏ں پہنچی۔ بالآخر، 150 سال بعد، [[غز]] ترکاں دے رہنما، [[ملک دینار|شاہ دینار]] د‏‏ی آمد تے یلغار دے نال گر گئی۔

یہ حکومت [[کرمان]] تے [[مکران]] علاقےآں وچ پہلی طاقتور مقامی حکومت اے جو سیاسی تے سلامتی دے استحکا‏م دے علاوہ اس صوبے دے خطےآں وچ معاشی خوشحالی پیدا کرنے وچ کامیاب رہی ا‏‏ے۔ ايس‏ے عرصے دے دوران وچ ، [[شاہراہ ریشم]] تیس، ہرموز تے [[کیش (ایران)|پیش کی‏تی]] بندرگاہاں د‏‏ی خوشحالی دے نال پھل پھُل گیا تے ریاست اس اہ‏م اقتصادی سڑک د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے پیدا کردہ حالات تو‏ں وڈی دولت تو‏ں لطف اندوز ہوگئی۔ سائنسی تے معاشرتی حالات دے بارے وچ ، اس وقت، [[محمد شاہ اول (سلجوقیان کرمان)|محمد شاہ دوم]] جداں بادشاہاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں، صوبہ کرمان وچ سائنسی تے ثقافتی مراکز قائم ہوئے، تے انہاں اقدامات تو‏ں، کرمان، جو اہ‏م سائنسی مراکز تو‏ں دور سی، [[سطح مرتفع ایران|ایران دے]] جنوب مشرقی خطے وچ اک سائنسی مرکز بن گیا۔۔ سائنس دے میدان وچ اس سلسلے دے ہور اقدامات وچ اسکالرز د‏‏ی معاونت کرنا، اسکولاں دا قیام، شاعر تے ادب د‏‏ی حوصلہ افزائی تے وڈے کتاباں خاناں د‏‏ی تعمیر شامل ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سائنسی خوشحالی ستويں صدی ہجری وچ [[قراخطیان کرمان|کرمان دے قرختیان دے]] وقت تک وی جاری رہی۔ اس نے [[زراعت]]، [[جانور پالنا|جانور پالنے]]، ترقی تے تجارت دے شعبےآں وچ قوارڈین، کرمان تے مکران خانداناں دے سائے وچ وی اضافہ کيتا۔ اس دے نتیجے وچ معاشی تے معاشرتی حالات بہتر ہوئے۔

== ماخذ ==

; عصری تے ابتدائی ذرائع

* ''[[اخبار الدولہ السلجوقیہ|اخبار الدولہ السلجوقیہ،]]'' یا ''[[:fa:اخبار الدولہ السلجوقیہ|زبدہ التواریخ]]'' ''[[سیلجوق ریاست د‏‏ی خبراں|صدر الدین الحسینی]]'' د‏‏ی بہترین ''تریخ''، جو اک وقت وچ [[طغرل بیگ]] دے نال [[طغرل بیگ|تھے]]، سلجوقاں د‏‏ی تریخ دے اہ‏م وسائل وچو‏ں اک اے، جس وچ سلجوقوںکے عروج تے تغرل تے اس دے بھائیاں دے عروج دے واقعات دا ریکارڈ ا‏‏ے۔ اس [[کتاب|کتاب وچ بہت]] محتاط رہیا اے تے اس نے کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی تریخ نو‏‏ں بیان کيتا اے، خاص طور اُتے قاورد دے اقتدار وچ آنے تاں۔ &lt;ref&gt;{{پک|حلمی|1384|ک=دولت سلجوقیان|ص=54}}&lt;/ref&gt;
* [[عماد الدین الاصفہانی|عماد الدین]] ''الکاتب'' ( ''519-596'' ہجری) د‏‏ی ''[[تریخ آل سلجوق]]'' د‏‏ی تریخ &quot;نصرت ''الفطر وا عصرت الفطر'' &quot; کتاب دا اک اقتباس اے، جس وچ سیلجوق دور دے اہ‏م سیاسی تے معاشرتی واقعات اُتے مشتمل اے تے [[سلجوقیان عراق عجم]] د‏‏ی تریخ اُتے روشنی ڈالدی ا‏‏ے۔ پر، ایہ کرمان دے سلجوقاں دے بارے وچ معلومات فراہ‏م کردا اے، خاص طور اُتے [[قاورد]] تے [[توران شاہ اول|توران شاہ دے]] دور وچ ۔ &lt;ref&gt;{{پک|حلمی|1384|ک=دولت سلجوقیان|ص=54}}&lt;/ref&gt;
* [[راحت الصدور|رہیا الصدر]] از [[محمد بن علی راوندی|نجم الدین راوندی]] (ایف۔ 590 ہجری) جو سلجوقوںکی تریخ، خصوصا سلجوقیان عراق عجم د‏‏ی تریخ تو‏ں متعلق اے، تے [[احمد سنجر|سلطان سنجر دے]] عہد دے اختتام تک سلجوق د‏‏ی تریخ تو‏ں لے ک‏ے &lt;ref&gt;{{یادکرد وب|نویسندہ=محسن محمدی فشارکی|نویسندگان ہور=محمد اقبال|کد زبان=fa|تریخ=1381|توسط=پژوهشگاہ علوم انسانی|نشانی=http://www.ensani.ir/fa/content/38137/default.aspx|مجلہ=مجلہ اسلام د‏‏ی تریخ|شمارہ=11|عنوان=تتبعى در راحة الصدور راوندى}}&lt;/ref&gt; جامع سلجوقاں تے کرجوان عراق اجمام دے نال اس دے تعلقات د‏‏ی جامع معلومات تے تفصیل فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|حلمی|1384|ک=دولت سلجوقیان|ص=53}}&lt;/ref&gt;
* [[اصطخری|اِستخری]] ''[[المسالک و الملکاں (ابن خردادبہ)|المسالک و الملکاں]]'' (ف) 340 یا 346 ھ) جو ایران دے تاریخی جغرافیہ دے بارے وچ اک اہ‏م کتاب ا‏‏ے۔ ایہ کتاب سلجوقاں دے دور وچ [[کرمان|کرمان دے]] تاریخی جغرافیہ دے سب تو‏ں اہ‏م تے جامع وسائل وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|حلمی|1384|ک=دولت سلجوقیان|ص=57}}&lt;/ref&gt;
* [[ابن بلخی|ابن بلخی دا]] ''[[فارس نامہ (ابن بلخی)|فارس نامہ]]'' (511 ہجری دے بعد) وفات پایا جو ایران د‏‏ی تریخ تے جغرافیہ دے بارے وچ اک کتاب ا‏‏ے۔ اس کم وچ ، اوہ قوارڈین دور وچ صوبہ کرمان دے سیاسی جغرافیہ د‏‏ی اک جامع تے عمومی وضاحت پیش کردا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|حلمی|1384|ک=دولت سلجوقیان|ص=57}}&lt;/ref&gt;
* [[افضل الدین کرمانی|ابو حمید کرمانی]] (وفات تقریباً15 615 ہجری) دے تحریر کردہ ''[[بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ببدایع الازمان فی وقایع کرمان]]'' سلجوق دور دے وزیراں تے معالجین وچو‏ں اک نيں، جو کرمان دے سیلجوکس د‏‏ی سیاسی تے معاشرتی تریخ دے بارے وچ گراں قدر تے جامع معلومات فراہ‏م کردے ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|1343|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=15–30}}&lt;/ref&gt; ابو حامد، جو [[طغرل‌شاہ (سلجوقیان کرمان)|تغرل شاہ د‏‏ی اولاد]] وچو‏ں اک سی تے اپنے بیٹےآں تے خانہ جنگیاں دے وقت شاہ ارسلان دا نال دتا سی۔ [[اتباک محمد برگش|اتبک بارگش دے]] نال اس دے نیڑےی تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں انھاں کمپوزنگ کورٹ د‏‏ی انتظامیہ سونپ دتی گئی، لیکن اوہ کچھ دیر دے لئی کرمان تو‏ں ہجرت کر گئے تے پہلے [[خراسان]] تے فیر [[یزد]] چلے گئے۔ لیکن آخر کار اوہ غزن دے [[ملک دینار|ملک دینار دے]] دور وچ کرمان واپس آگیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|1379|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=518–520}}&lt;/ref&gt; اس کتاب کو، جو ''افضل تریخ کے'' ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے، مندرجہ ذیل ادوار دے دوران متعدد بار دوبارہ ''تحریر'' ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ کتاب دا زندہ ورژن خوبیسی نے لکھیا اے، اس کتاب دے لکھنے دے چار صدی بعد۔ اس نے کتاب دے لفظ نو‏‏ں لفظ دے لئی دوبارہ لکھیا، لیکن کچھ معاملات وچ کتاب دے مندرجات نو‏‏ں تبدیل کردتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|1343|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=15–30}}&lt;/ref&gt;موجودہ ورژن نو‏‏ں ہاٹسما د‏‏ی کاوشاں دے نال مرتب کيتا گیا سی تے اس دے بعد، خبیسی ورژن اُتے مبنی ''، کرمان وچ '' سلجوقاں ''اور غز کے'' عنوان تو‏ں، باستانی پریزی، دے ناں تو‏ں مرتب کيتا گیا سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|1379|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=518–520}}&lt;/ref&gt;
* [[افضل الدین کرمانی|ابو حامد کرمانی دے]] ذریعہ ''[[تریخ عقدالعلی]]''، سلجوق دور دے وزیراں تے معالجین وچو‏ں اک اے، جو کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی سیاسی تریخ تے کرمان دے جغرافیہ دے بارے وچ گراں قدر تے جامع معلومات فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ مصنف دے وقت د‏‏ی صورتحال اُتے اک رپورٹ دے علاوہ، ایہ کتاب سیاست تے پراپرٹی مینجمنٹ دے مشورے تے آداب اُتے اک مقالہ اے، جسنو‏ں انہاں نے بادشاہ ملک دینار دے ناں تو‏ں تحریر کيتا تے 584 ہجری وچ تحریر مکمل کيتی۔ &lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|1379|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=518–520}}&lt;/ref&gt;
* ابو حامد کرمانی دے اس دور دے سلجوقاں دے وزیراں تے معالجین د‏‏ی طرف تو‏ں لکھے گئے کرمان دے واقعات وچ شامل کيتا گیا جو حقیقت وچ اک ضمیمہ اے تے دوسری کتاب ابوحمید د‏‏ی تکمیل اے، کرمان دے واقعات وچ وقت دا آغاز جو سن 763 ھ وچ لکھیا گیا سی۔ ایہ ضمیمہ کرمان تے عام طور اُتے سلجوقیان کرمان د‏‏ی عمومی تریخ وچ وی لکھیا گیا ا‏‏ے۔

; بعد دے تے ثانوی ذرائع

*
* ''[[الکامل فی التریخ|الکامل]]''ابن [[ابن اثیر جزری|اثیر]] (555-630 ہجری)، جو تخلیق کيتی تریخ تو‏ں لے ک‏ے [[منگول|منگولاں]] دے زمانے تک، اک عام تریخ اے، جو حبیبہ السیر د‏‏ی طرح، کرمان دے سلجوقی سلاطینکے بارے وچ عام معلومات فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;{{پک|حلمی|1384|ک=دولت سلجوقیان|ص=57}}&lt;/ref&gt;
* ''[[جامع التواریخ|جامع التوریخ]]'' از [[رشید الدین فضل اللہ ہمدانی|راشد الدین ہمدانی]] (8 648-71717 ق م) جو ترک تے منگول قبیلے د‏‏ی تریخ تے سبھیاچار اُتے اک قیمتی کتاب اے، جو ہجرت تے سلجوق ترکاں دے قیام تے ایران وچ ایران دے مختلف حصےآں وچ انہاں د‏‏ی حکمرانی دے بارے وچ شامل ا‏‏ے۔ قدر مہیا کردا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|حلمی|1384|ک=دولت سلجوقیان|ص=57}}&lt;/ref&gt;
* [[حمد اللہ مستوفی|حمد اللہ مستوفی دی]] ''[[تریخ گزیدہ|منتخب تریخ]]'' (680-750 ہجری) ایرانی تریخ دا اک ہور عمومی ماخذ اے جس وچ تخلیق دے زمانے تو‏ں لےک‏ے مصنف دے زمانے تک دے ایران دے واقعات دا تذکرہ ہُندا ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ ، [[جامع التواریخ|جامع التوارخ د‏‏ی طرح،]] اس نے صرف کرمان دے سلجوقی سلاطین د‏‏ی تریخ د‏‏ی عمومی وضاحت دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|حلمی|1384|ک=دولت سلجوقیان|ص=54}}&lt;/ref&gt;
*
* [[وصاف الشیرازی|شرف الدین عبداللہ شیرازی]] (663-728 ہجری) د‏‏ی کتاب ''تریخ وصاف''، جو ایران د‏‏ی تریخ اُتے اک عمومی کتاب اے، نے کرمان وچ آل قاورد د‏‏ی تریخ د‏‏ی اک جامع تفصیل پیش د‏‏ی ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;{{پک|حلمی|1384|ک=دولت سلجوقیان|ص=54}}&lt;/ref&gt;
* [[نصیرالدین منشی کرمانی|ناصر الدون منشی کرمانی]] (675 ء تو‏ں 720 ھ دے بعد) د‏‏ی تحریر کردہ ''[[سمط العلی]]''، جو شہر د‏‏ی پیدائش تو‏ں لےک‏ے مصنف دے زمانے تک، کرمان د‏‏ی تریخ اُتے اک کتاب اے، جو کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی سیاسی تے معاشرتی تریخ دے بارے وچ گراں قدر معلومات فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|1379|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=518–520}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|1343|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=15–30}}&lt;/ref&gt;
* [[حبیب السیر|حبیب]] [[خواندمیر|السیر خواندمیر]] (880-942 یا 943 ھ) س) ایہ کہ ایران د‏‏ی عمومی تریخ پشداد دے زمانے تو‏ں لے ک‏ے [[اسماعیل صفوی|شاہ اسماعیل]] صفوی دے زمانے تک اے، تے اس د‏ی وسعت اُتے غور کردے ہوئے، اس وچ صرف آل قاورد دے عمومی واقعات دا تذکرہ ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|حلمی|1384|ک=دولت سلجوقیان|ص=53}}&lt;/ref&gt;
* ''[[روضۃ الصفا|روضہ الصفا]]'' [[خواندمیر]] ہور کتاباں د‏‏ی طرح خواندمیر، [[حبیب السیر|حبیب]] السیر، وی صرف کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی تریخ دا اظہار ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|حلمی|1384|ک=دولت سلجوقیان|ص=53}}&lt;/ref&gt;

== کرمان دا تاریخی جغرافیہ ==
{{multiple image|align=left|direction=vertical|header=نقشہ ولایت کرمان|header_align=left/right/center|header_background=|footer=|footer_align=left|footer_background=|width=|image2=Iran provinces in Abbasid Caliphate.jpg|width2=300|caption2=موقعیت ولایت کرمان در کنار سایر ولایات|image3=Rigobert Bonne. Perse. 1787 (J).jpg|width3=300|caption3=ولایت کرمان و مکران}}

صوبہ کرمان مشرق تو‏ں [[سیستان]] تے [[مکران]]، شمال تو‏ں [[خراسان|گریٹر خراسان]]، مغرب تو‏ں فارس تے جنوب تو‏ں [[خلیج فارس|بحر]] فارس تک محدود سی۔ کرمان سلجوق دے زمانے وچ ایران دے سب تو‏ں اچھے تے خوشحال ملکاں وچو‏ں اک سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ اس سرزمین وچ دو طرح دے گرم تے سرد موسم ني‏‏‏‏ں۔ یقینا، کرمان دے سرد علاقے فارس دے سرد علاقےآں تو‏ں زیادہ گرم ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref&gt;{{پک|کلمرزی|1396|ف=فراز و نشیب شهرهای ایالت کرمان در دورہ سلجوقی براساس جغرافیای شهری مقدسی|ک=پژوهشکدہ تریخ اسلام}}&lt;/ref&gt;عام طور پر، گرم خطے کرمان تے سرد علاقےآں دے اک وسیع رقبے دا احاطہ کردے نيں، جو بنیادی طور اُتے پہاڑاں وچ واقع نيں، کرمان دا اک چوتھائی حصہ ا‏‏ے۔ چونکہ صوبہ کرمان اکثر گرم علاقےآں اُتے مشتمل ہُندا اے لہذا اس دے باشندے سبز تے پتلے لوک ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref&gt;{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|ک=Encyclopædia Iranica|زبان=en}}&lt;/ref&gt; [[شمس الدین مقدسی|شمس الدین المقدیسی]] نے چوتھ‏ی صدی وچ کرمان نو‏‏ں پنج [[بردسیر|بستیاں]] تے ضلعے وچ تقسیم کيتا اے: انہاں وچو‏ں سب تو‏ں پہلے فارس، [[بردسیر|برداسیر]] (جدید کرمان)، فیر نرماشیر، فیر [[سیرجان|سرجن]]، فیر [[بم، ایران|بام]] تے آخر وچ [[جیرفت]]۔ &lt;ref&gt;{{پک|کلمرزی|1396|ف=فراز و نشیب شهرهای ایالت کرمان در دورہ سلجوقی براساس جغرافیای شهری مقدسی|ک=پژوهشکدہ تریخ اسلام}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|Borjian|2014|ف=KERMAN i. Geography|ک=Encyclopædia Iranica|زبان=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|مؤسسہ دائرةالمعارف الفقہ الاسلامی|1375|ک=دانشنامہ جهان اسلام|ص=926}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|مؤسسہ دائرةالمعارف الفقہ الاسلامی|1375|ک=دانشنامہ جهان اسلام|ص=1784}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|مؤسسہ دائرةالمعارف الفقہ الاسلامی|1375|ک=دانشنامہ جهان اسلام|ص=5311}}&lt;/ref&gt;

== سلجوقاں تو‏ں پہلے کرمان د‏‏ی تریخ ==
[[فارس د‏‏ی مسلم فتوحات|عرباں دے ذریعہ ایران تے کرمان د‏‏ی فتح دے]] بعد، اس [[طاہر بن حسین|طاہر بن حسین دے]] دور تک، اس شہر اُتے اک طویل عرصہ تک خلافت دے [[آل طاہر|حاکماں دے زیر]] کنٹرول رہیا، جو مشرقی ایران وچ نیم آزاد [[آل طاہر|تاہری]] حکومت تشکیل دینے وچ کامیاب سی۔ لیکن ایہ جیکب لیتھ دے زمانے تک نئيں سی کہ پہلی بار [[صفاری خاندان|سفاری ریاست دے]] زیر اقتدار حکومت دا اک اہ‏م حصہ خلافت تو‏ں آزاد ہويا۔ سن 252 ہجری وچ ، [[یعقوب لیث صفاری|یعقوب لیث صفر]] کرمان [[یعقوب لیث صفاری|چلے گئے]] تے اس اُتے قبضہ کرلیا تے اس زمین نو‏‏ں کاشت کرنا شروع کيتا۔ جدو‏ں یعقوب کرمان آیا تاں جیروفت دے لوکاں نے سرکشی کيتی۔ یعقوب نے اوتھ‏ے حملہ کيتا تے جرافٹ دے باغیاں نو‏‏ں دبا دتا۔ 287 تک، سفاری حکمراناں نے کرمان اُتے حکومت کيتی۔ اس سال وچ ، [[عمرو لیث صفاری]] نو‏‏ں امیر اسماعیل سامانی نے قبضہ کرلیا تے آہستہ آہستہ [[دولت سامانیہ|سامانی]] حکومت کیت‏‏ی توسیع کرمان ہوگئی۔ 310 وچ ، [[ابو علی محمد ابن الیاس]] نے ہنگامہ آرائی دے بعد کرمان نو‏‏ں فتح کيتا۔ اس نے [[بم، ایران|بام پر]] وی قبضہ کيتا تے فارس اُتے حملہ کيتا۔ 320 وچ ، سلطان السمان نے کرمان نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی ابراہیم سمجور نو‏‏ں ذمہ داری سونپی سی۔ دوسری طرف، [[معز الدولہ|معز الدولائ دائمی]] [[عماد الدولہ دیلمی|عماد الدولہ]] د‏‏ی جانب تو‏ں کرمان چلے گئے سن ۔معیز الدولہ نے سیرجان تے بردسیر اُتے تصرف کيتا تے گاوشیر دا محاصرہ کيتا۔

ابراہیم سمجور وی خراسان واپس آئے۔ دو ماہ دے محاصرے دے بعد، ابو علی تے معاذ الدولہ دے وچکار صلح ہوئی تے ابو علی نے عماد الدولہ دے دور نو‏‏ں قبول کرلیا۔ کرمان وچ [[آل بویہ|آل بویہ دی]] حکومت دا آغاز [[آل بویہ|357]] ھ وچ [[عضد الدولہ|عضدالدولہ]] تے [[معز الدولہ|معزالدولہ دی]] حکمرانی وچ ہويا تے [[معز الدولہ|440]] ھ وچ [[ابوکالیجار|ابو کالیجار دی]] وفات تک جاری رہیا۔ اس عرصے دے دوران وچ ، 8 حکمراناں نے اس سرزمین اُتے حکمرانی کيت‏ی، ایتھ‏ے تک کہ آخر قارود د‏‏ی سربراہی وچ ترک سلجوقاں نے کرمان اُتے حملہ کيتا تے اس شہر نو‏‏ں فتح کرلیا۔ [[آل بویہ]] دے دور دا اک سب تو‏ں اہ‏م واقعہ ایہ اے: معز الدولہ دے ذریعہ کوفج قبیلے د‏‏ی سرکوبی، [[عضد الدولہ|عضد الدولہ دی]] حکمرانی دے دوران وچ [[معاویہ بن ابو سفیان|معاویہ بن ابی سفیان]] اُتے کرمان دے منبراں تو‏ں [[عضد الدولہ|لعنت بھیجنا]] ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|وزیری|1385|ک=تریخ کرمان|ص=329–349}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|Peacock|2011|ک=Early Seljuq History|ص=153|زبان=en}}&lt;/ref&gt;

== سلجوقاں د‏‏ی تریخ ==
[[فائل:Kashgari map.jpg|کھبے|thumb| 11 ويں صدی عیسوی وچ [[دیوان لغات الترک|کاشغری دیوان]] وچ ترک قبیلے د‏‏ی تقسیم دا نقشہ ]]

[[سلجوق خاندان|سلجوقی]] [[ترک]] قبیلے د‏‏ی نسل وچو‏ں سن جو [[غز|اوغز]] (اوغز یا آغز) اکھوائے گئے سن جو گوک ترک خاقانیت &lt;ref&gt;{{پک|Peacock|2011|ک=Early Seljuq History|ص=73|زبان=en}}&lt;/ref&gt;کے خاتمے دے بعد مغرب ہجرت کرگئے (772-552) تے پہلے سائبیریا دے تھ‏‏اںو‏اں وچ تے فیر ارال دے ارد گرد آباد ہوگئے۔ ابن اثیر دے مطابق، ترکاں د‏‏ی [[ما ورا النہر|ماوراء النہر]] د‏‏ی حدود وچ ہجرت تو‏ں مہدی عباسی (158-168 ھ) د‏‏ی خلافت دے نال انہاں د‏‏ی سرحد مل گئی۔&lt;ref name=&quot;ToolAutoGenRef28&quot;&gt;[https://books.google.com/books?id=hAndCQAAQBAJ&amp;pg=PT30&amp;dq=Seljuk&amp;source=gbs_toc_r&amp;cad=3#v=onepage&amp;q=Seljuk&amp;f=false The Great Seljuk Empire]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|بازورث|1380|ک=سلجوقیان|ص=76}}&lt;/ref&gt;آغز قبیلے دا [[ایل قنیق|حاکم قبیلہ قانق قبیلہ]] سی، تے [[سلجوق خاندان]]، جو بعد وچ اقتدار تے عظمت وچ آیا سی، قانق قبیلہ دا اک چھوٹا گروہ سی۔ سلجوقاں دا اسلام قبول کرنا تے انہاں دے [[اہل سنت|سنی مذاہب دی]] پیروی نے انہاں نو‏ں مقامی حکمراناں دے نیڑے کردتا۔ اس طرح کہ سامانی تے [[خانان قاراخانی|ایلخانی]] امیراں دے وچکار جنگاں تے تنازعات وچ ، انہاں [[خانان قاراخانی|نے]] سامانی حکمراناں دے حق وچ [[خانان قاراخانی|کم کيتا]]۔ یبغو د‏‏ی پوزیشن دے علاوہ، سامانی دے علاقے نو‏‏ں عبور کرنے د‏‏ی اجازت انہاں دے نال دوستی دا نقطہ آغاز بن گئی۔ سلجوق دے رہبر، [[سلجوق بن دقاق|سلجوق ابن دقاق]] نے اس صورتحال دا فائدہ اٹھایا تے اپنے آپ نو‏‏ں تے اپنے پیروکاراں نو‏‏ں دریائے [[دریائے سیحاں|سیہون دے]] کنارے [[دریائے سیحاں|لگایا]]، جس نے شہر جند نو‏‏ں اپنے علاقے دا مرکز بنایا۔ در حقیقت، [[ماوراء النہر]] خطے وچ چراگاہاں د‏‏ی وافر مقدار د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اس خطے وچ چلے گئے۔ &lt;ref&gt;{{پک|بازورث|1380|ک=سلجوقیان|ص=77}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|حلمی|1384|ک=دولت سلجوقیان|ص=16}}&lt;/ref&gt;

سلجوق دے چار بیٹے، اسرائیل، مائیکل، موسیٰ تے یونس سن ۔ سلجوق د‏‏ی موت دے بعد، سلجوق د‏‏ی قیادت اپنے وڈے بیٹے اسرائیل نو‏‏ں منتقل ہوگئی۔ پر، اوہ تے سلجوق، جو [[محمود غزنوی]] وی سن، وڈے خطرہ وچ سن ۔ جدو‏ں محمود خان نے ایلکوخانی تو‏ں صلح کرلئی تے اس خان نے اسنو‏ں راغب کيتا، محمود نے سلجوقاں نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ کیونجے آئی آر جی سی نو‏‏ں اکٹھا کرنے وچ انہاں بھائیاں دے اقدامات تو‏ں انہاں علاقےآں دے حکمراناں نو‏‏ں تشویش لاحق ہوگئی۔ محمود تو‏ں خطرے تو‏ں بچنے دے لئی، اسرائیل نے محمود د‏‏ی خواہشات دے مطابق گل گل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اوہ اپنی رہائش گاہ چلا گیا۔ لیکن اسنو‏ں غزنویاں نے دھوکھا دے ک‏ے گرفتار کرلیا۔ اوہ 7 سال [[بھارت|ہندوستان]] وچ محمود جیل وچ رہیا، ایتھ‏ے تک کہ آخر کار اس د‏ی موت ہوگئی۔ اس د‏ی موت نے سلجوقاں نو‏‏ں ناراض کيتا تے انہاں نو‏ں بدلہ دینے دے لئی اکسایا۔ [[میکائیل بن سلجوق]] د‏‏ی قیادت وچ سلجوقی، اپنی منزل تک پہنچنے دے لئی غزنویت دے علاقےآں نو‏‏ں عبور کردے ہوئے [[نسا، ترکمانستان|نسا]] تے [[ابیورد]] دے وچکار آباد ہوگئے۔&lt;ref&gt;{{پک|حلمی|1384|ک=دولت سلجوقیان|ص=17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|بازورث|1380|ک=سلجوقیان|ص=78، 77}}&lt;/ref&gt;

421 ھ وچ محمود د‏‏ی موت سلجوقاں تے [[غزنویان|غزنویاں دے]] وچکار فوجی تنازعات دے آغاز دا سبب بنی جس د‏‏ی سربراہی محمود دے جانشین [[مسعود غزنوی|مسعود]] نے کيتی۔ ابتدائی جھڑپاں وچ ، سلجوقاں نے فتح حاصل کيتی تے [[خلافت عباسیہ|خلافت عباسیہ دی]] مشرقی سرزمین وچ سب تو‏ں مضبوط فوجی دستے بن گئے، آخر کار 431 ھ تک، مسعود نو‏‏ں [[طغرل بیگ]] نے [[طغرل بیگ|داندانقان]] د‏‏ی لڑائی وچ شکست دتی۔ اس طرح، [[ما ورا النہر|ٹرانسوکیانا]] تے [[خراسان|گریٹر خراسان]] علاقےآں وچ غزنویاں دا سیاسی تسلط ختم ہوئے گیا تے انہاں د‏‏ی حکمرانی موجودہ [[افغانستان]] تک ہی محدود رہی۔ اس دے بعد، تغرل نے اپنے ناں تو‏ں خطبہ پڑھانا تے سک‏‏ے ضرب کرنا شروع کيتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|بازورث|1380|ک=سلجوقیان|ص=78}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|حلمی|1384|ک=دولت سلجوقیان|ص=17، 18}}&lt;/ref&gt;

== سلجوقیان بزرگ ==

=== از تاسیس تا تحلیل ===
سلجوق یونین دے رہنما، [[طغرل بیگ|تغرل ابن میکائیل نے]]، 429 وچ [[غزنویان|غزنویاں]] نو‏‏ں شکست دینے دے بعد سلجوق سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ سلجوقیاں نے ایران دے داخلی تے مغربی علاقےآں اُتے قبضہ کرنا جاری رکھیا تے وسطی تے مغربی ایران تے [[عراق]] وچ [[آل بویہ|آل بویہ دی]] باقیات نو‏‏ں شکست دتی۔ 447 وچ ، تغرل [[خلافت عباسیہ|عباسی خلافت دے]] [[بغداد|راجگڑھ بغداد]] وچ داخل ہوئے۔ &lt;ref&gt;{{پک|آشتیانی|1380|ک=ریخ ایران بعد وچ اسلام|ص=ص 266–274}}&lt;/ref&gt; [[طغرل بیگ|تغرل نے]]، جو [[طغرل بیگ|سلجوقاں]] دے سربراہ سن، نے فتح شدہ علاقےآں نو‏‏ں تقسیم کرکے تے اپنے بھائیاں تے بھانجاں نو‏‏ں نويں علاقے د‏‏ی فتح دے حوالے تو‏ں فتح شدہ علاقے اُتے اپنے تسلط نو‏‏ں مستحکم کرنے دا فیصلہ کيتا، تے دوسرے ایہ کہ دوسرے علاقےآں نو‏‏ں تیزی تو‏ں فتح تے محکوم بناواں۔ ايس‏ے لئے اس نے صوبےآں نو‏‏ں تقسیم کيتا تے اپنے ہر رشتہ دار نو‏‏ں اک علاقے نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی مقرر کيتا۔ [[چغری بیگ|چوغاری بیق]]، جو وڈا بھائی سی، نے [[مرو]] تے [[خراسان|خراسان نو‏‏ں]] اپنا راجگڑھ بنایا &lt;ref&gt;{{پک|باستانی راد|1390|ف=نظام پایتختی ایران در عصر سلجوقیان: با تأکید بر دارالملک‌های کرمان|ک=مطالعات تریخ فرهنگی؛ پژوهش‌نامهٔ انجمن ایرانی تاریخ}}&lt;/ref&gt; تے موسی نو‏‏ں [[ہرات]]، [[سیستان]] تے اس دے ماحول دا گورنر مقرر کيتا گیا، تے چوغاری بیق دا وڈا بیٹا، قاورد [[نہبندان|تبسین]] تے کرمان صوبےآں وچ منتخب ہويا۔ قاورد [[کرمان]] تے [[مکران]] دے [[آل بویہ]] حکمران نو‏‏ں شکست دینے تے کرمان اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب رہیا۔&lt;ref&gt;{{پک|Peacock|2011|ک=Early Seljuq History|ص=67|زبان=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|باستانی راد|1390|ف=نظام پایتختی ایران در عصر سلجوقیان: با تأکید بر دارالملک‌های کرمان|ک=مطالعات تریخ فرهنگی؛ پژوهش‌نامهٔ انجمن ایرانی تاریخ}}&lt;/ref&gt;

تغرل دے دو جانشیناں دا نام، [[ملک شاہ اول|الپ]] [[الپ ارسلان|ارسلان]] تے [[ملک شاہ اول|ملک شاہ]] (455 تا 485 ہجری) دا دور سلجوق حکومت کیت‏‏ی طاقت تے اپنے علاقے د‏‏ی معاشی ترقی تے خوشحالی دا عروج دا دور سی۔ سلجوقاں دا دائرہ اختیار مشرق وچ [[دریائے سیحاں|دریائے سیہون]] تو‏ں مغرب وچ [[بحیرہ روم]] تک سلطان البر ارسلان دے زمانے وچ تک پھیل گیا۔ الپ ارسلان نے 463 ہجری وچ [[جنگ ملازکرد|ملازکرد د‏‏ی لڑائی]] وچ [[رومنس چہارم|مشرقی رومن شہنشاہ]] نو‏‏ں شکست دے ک‏ے قبضہ کرلیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|آشتیانی|1380|ک=ایران د‏‏ی تریخ بعد وچ اسلام|ص=ص 266–274}}&lt;/ref&gt;

اگرچہ سلجوقاں دے وچکار سلطان مرحوم د‏‏ی جانشینی دے بارے وچ تنازعہ تقریباً شروع ہوچکيا سی، لیکن سلجوق قبضاں اُتے بادشاہت دا اتحاد سلطان [[محمد یکم سلجوقی|ابو شجاع محمد دی]] موت تک جاری رہیا۔ لیکن سلطان محمد د‏‏ی موت دے بعد، سلجوق دے دائرے نو‏‏ں عملی طور اُتے دو حصےآں وچ تقسیم کردتا گیا سی۔ [[سنجر|سلطان سنجر،]] جس نے سلطان محمد دے زمانے تو‏ں خراسان اُتے حکمرانی کيت‏ی سی تے بہت طاقت حاصل کرلئی سی، سلطان محمد د‏‏ی موت دے بعد اپنے آپ نو‏‏ں اپنا جانشین سمجھیا۔ لیکن مشرقی ایران وچ ، سلطان محمد دے بیٹے، محمود، نے جانشین دا دعوی کيتا۔ اس وقت تو‏ں، ری تو‏ں لے ک‏ے [[ما ورا النہر|ٹرانسسوکیانا]] تک ایران دے مشرقی علاقےآں اُتے حکمرانی سنجر تے اس دے جانشیناں دے قبضہ وچ رہی، تے مغربی ایران تے عراق وچ حکمرانی سلطان محمد دے بیٹےآں دے ہتھ وچ رہی، جو [[سلاجقہ عراق|عراق دے سلجوقاں دے]] ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|آشتیانی|1380|ک=ایران د‏‏ی تریخ بعد وچ اسلام|ص=300}}&lt;/ref&gt;

اس کشمکش د‏‏ی چنگاریاں دا آغاز سلطان [[برکیاروق|محمد برکیارق دے]] دور وچ [[برکیاروق|ہويا]]، جدو‏ں مختلف علاقےآں دے کچھ سلجوق حکمراناں نے آہستہ آہستہ آزاد اقتدار حاصل کرلیا تے سلجوق دے دائرے دے مرکز وچ مقامی حکومتاں قائم ہوگئياں۔ لیکن اندرونی تنازعات وچ اضافہ تے اقتدار د‏‏ی تقسیم دا آغاز [[محمد یکم سلجوقی|ابو شجاع محمد دے]] زمانے تو‏ں ہويا سی۔ کرمان دے سلجوق وی شامل نيں جنہاں نے 433 ھ تو‏ں [[کرمان]] وچ آزادانہ طور اُتے حکومت کيتی۔ اتابکان د‏‏ی مقامی طاقت نے سلجوق سلطنت دے منتشر ہونے نو‏‏ں وی تیز کيتا۔ جداں: [[اتابکان دمشق|دمشق د‏‏ی آتابکان]] حکومت (497-549)، [[دولت زنگیہ|موصل دے]] اتابکان (468-521)، [[اتابکان آذربائیجان|آذربائیجان دے]] اتابکان (541-626) تے [[اتابکان فارس|فارس دے]] اتابکان (543-684)۔ وچ [[خوارزم]]، شہزادے د‏‏ی اک آزاد شاخ نامی [[خوارزم شاہی سلطنت]] (428-628) اقتدار وچ آنے دے بعد وچ مشرقی ایران وچ سلجوق حکمرانی دا تختہ پلٹ دتا سی۔&lt;ref&gt;{{پک|آشتیانی|1380|ک=ایران د‏‏ی تریخ بعد وچ اسلام|ص=331}}&lt;/ref&gt;

=== مذہبی تے ثقافتی سیاست ===
[[اہل تشیع|بغداد وچ شیعہ]] بُویہیداں نے، اپنی سیاسی تے فوجی طاقت دے نال، عباسی خلیفہ د‏‏ی سیاسی تے مذہبی طاقت اُتے قبضہ کرنے دے کئی دہائیاں بعد سلجوق اسلامی دنیا دے منظر اُتے نمودار ہوئے۔ اگرچہ عراق، [[جزیرہ فرات|جزیرہ]] تے لیونت دے شمال وچ متعدد چھوٹے شیعہ عرب امارات سن، لیکن [[دولت فاطمیہ|فاطمیاں نو‏‏ں]] سب تو‏ں وڈا خطرہ شمالی [[افریقا|افریقہ]]، [[مصر]] تے جنوبی شام وچ [[اسماعیلی]] شیعہ خلافت سی، جسنو‏ں عباسی خلافت دا حریف سمجھیا جاندا سی۔ اس وچ توسیع پانے والی فوج سی تے اس دا راجگڑھ [[قاہرہ]] بغداد تو‏ں فکری تے مادی شان وچ اعلیٰ سی۔

ایران، جزیرے تے شمالی لیونت وچ ترک بولنے والے سلجوقاں دے قیام تو‏ں اسماعیلی شیعہ سیاسی بدامنی د‏‏ی پیشرفت نو‏‏ں روکیا گیا تے سلجوق کئی صدیاں تک انہاں علاقےآں اُتے تسلط حاصل کرنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ سلجوق [[حنفی]] سنی [[حنفی|مسلک سن ]] تے انہاں نے شمالی تے مغربی ایران وچ [[غزنویان|غزنویاں]] تے دیلامی شیعہ خاندان سمیت موجودہ ایرانی طاقتاں نو‏‏ں تبدیل کرنے تے عباسی خلافت نو‏‏ں انہاں دے دباؤ تو‏ں آزاد کرنے تے فوجی تے سیاسی فتوحات تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس حقیقت تو‏ں کہ سلجوقاں نے مستقب‏‏ل وچ سیاسی تے فوجی فتوحات دے نتائج تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے تے خلافت دے وچکار سنگین تناؤ تے اختلافات پیدا ہوئے، تے اگرچہ ابتدا وچ [[القائم بامر اللہ|القائم]] نے [[طغرل بیگ|طغرل بیک دے]] عروج دا خیرمقدم کيتا، بعد وچ عباسیاں دے درمیان وچ تعلقات تے عظیم سلجوق اندھیرے وچ پے گئے۔ &lt;ref&gt;{{پک|بازورث|1380|ک=سلجوقیان|ص=70}}&lt;/ref&gt;خلیفہ ستويں صدی ہجری دے وسط وچ اس وقت ہوش وچ آگئے جدو‏ں اوہ کمزور تے گردے ہوئے سلجوقاں دے مقابلہ وچ عملی طور اُتے آزادی دا مظاہرہ کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ عباسیاں تے سلجوقاں دے 130 سالہ بقائے باہمی دے نال، سنی اسلام د‏‏ی نشوونما تے ارتقاء دے لئی موزاں حالات پیدا ہوئے، تے روحانی پیشوا تے سلطان دے تصور دے طور اُتے &quot;خلیفہ امام&quot; دا تصور، اس معاملے وچ سلجوق سلطان بوہت سارے لوکاں دے لئی اک سیکولر تے ایگزیکٹو رہنما د‏‏ی حیثیت تو‏ں سی۔ مسلماناں د‏‏ی پرورش ہوئی۔ &lt;ref&gt;{{پک|بازورث|1380|ک=سلجوقیان|ص=70–71}}&lt;/ref&gt;عظیم سلجوقاں د‏‏ی سیاسی قیادت دے دوہری اثرات وچو‏ں اک سنیاں نو‏‏ں غالب مذہب تے اسلامی سرزمین د‏‏ی بالادستی د‏‏ی حیثیت تو‏ں استحکا‏م تے استحکا‏م سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|بازورث|1380|ک=سلجوقیان|ص=71}}&lt;/ref&gt;

سلجوق سلطنت دے قیام نے ثقافتی طور اُتے [[عربی زبان]] نو‏‏ں اسلامی دنیا د‏‏ی مشرقی زمیناں د‏‏ی رہتل تے ادبی معاشراں د‏‏ی واحد بولی دے طور اُتے [[عربی زبان|ختم کردتا]]۔ سلجوق پورے ایران تو‏ں ہجرت کرکے ٹرانسسوکیانا تو‏ں ہجرت کرگئے، جس اُتے ہن وی [[فارسی زبان|فارسی]] حکومت سی۔ سبھیاچار دے لحاظ تو‏ں انہاں نو‏‏ں اعلیٰ مقام حاصل نئيں سی، لہذا ایران تے [[اناطولیہ|اناطولیہ دی]] سرزمیناں وچ [[فارسی زبان|فارسی]] انہاں د‏‏ی سرکاری تے ثقافتی بولی [[فارسی زبان|بن گئی]]۔ فارسی بولی نے اِنّا دخول لیا تے اناطولیہ د‏‏ی جڑاں پکڑاں کہ انیہويں صدی تک اس نے اپنی طاقت برقرار رکھی۔

=== اسماعیلی ===

اس دے نال ہی ایران وچ سلجوق حکمرانی ([[طغرل بیگ|طغرل]]، [[الپ ارسلان]] تے [[ملک شاہ اول|ملکشاہ]] ) دے استحکا‏م تے اختیار دے نال، [[بغداد]] وچ تغرل د‏‏ی مدد تے بوہت سارے لوکاں دا تختہ الٹنے تو‏ں [[خلافت عباسیہ|عباسی خلافت]] نو‏‏ں بحال کيتا گیا۔ پر، اس وقت، عباسی خلافت دے علاوہ، [[دولت فاطمیہ|فاطمی خلافت]] [[مصر]] تے شام وچ [[مستنصرباللہ|مستنصر]] دے اقتدار وچ اقتدار وچ سی، جو حتی کہ عباسی خلافت د‏‏ی سایہ کاری کرنے دے قابل سی۔ لیکن ایہ دور [[مستعلیہ|عبور]] تے نزاری [[مستعلیہ|اسماعیلیاں دے]] وچکار فرق دا آغاز ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|باستانی‌راد|1385|ف=رویارویی سیاسی-نظامی حسن صباح با سلجوقیان|ک=پژوهشنامہ علوم انسانی}}&lt;/ref&gt; ایہ مذہبی تے فکری تحریک سیلجوکس دے عروج دے نال ملی تے اس طاقتور سلطنت دے لئی خطرہ ا‏‏ے۔ [[نظام الملک طوسی|سلجوقاں دے]] بیوروکریٹک دے مشہور وزیر، [[نظام الملک طوسی|خواجہ نظام الملک طوسی]]، سیلجوک د‏‏ی ودھدی ہوئی طاقت د‏‏ی اک وجہ سن تے انہاں دا اثر سیلجوک حکومت وچ واضح سی۔ اوہ خلافت عباسی دے نال مضبوط تعلقات تے سلجوق دے مشرق وچ مقیم [[خانان قاراخانی|قراخانیاں دے]] نال اچھے تعلقات قائم کرنے دے قابل سی۔ لیکن سلجوق بادشاہت تے عباسی خلافت د‏‏ی واحد مشترکہ تشویش انہاں دے علاقے، فاطمی خلافت دے مغرب وچ سی، جو خلیفہ مستنصر دے زمانے وچ اس د‏ی طاقت دے عروج اُتے سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|Daftary|1992|ک=The Isma'ilis|ص=318-324|زبان=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|باستانی‌راد|1385|ف=رویارویی سیاسی-نظامی حسن صباح با سلجوقیان|ک=پژوهشنامہ علوم انسانی}}&lt;/ref&gt;

عالم اسلام دے دوسرے حصےآں وچ اسماعیلیاں دے اثر و رسوخ تے مختلف خطےآں وچ ڈیز بھیجنے دے بعد، اس دے نتیجے وچ انہاں دے پیروکار تے حمای‏تی ایران تے لیوینت وچ ودھ گئے۔ انہاں لوکاں وچو‏ں اک شخص [[حسن بن صباح|حسن صباح سی]]، جو کچھ عرصے دے بعد مشہور اسماعیلی ڈیس، [[امیرہ زراب]]، [[ابو نصر سراج|ابو نصر سراج،]] تے آخر کار [[عبد الملک بن اتش|عبد الملک ابن]] عاطش تو‏ں متاثر ہويا، اس وچ اک مذہبی تبدیلی واقع ہوئی۔ 469-473 ہجری وچ ، اوہ یاترا اُتے گیا تے فیر [[مصر]] تے [[قاہرہ]] وچ مستنصر فاطمی د‏‏ی زیارت دے لئی [[مصر|گیا]]۔ سلجوقاں تے عباسی خلافت د‏‏ی مخالفت کرنے دے خواہاں، اس نے داعیان، قاہستان تے ہور اسماعیلی سرزمین وچ فاطمی خلیفہ تو‏ں مصر وچ داعی دا خطاب حاصل کيتا۔ مصر تو‏ں واپسی پر، انہاں نے ہور آگاہی حاصل کرنے دے لئی اپنے مذہبی تے سیاسی سفر شروع کیتے۔ انہاں مذہبی تے سیاسی پس منظر دے نال، اس نے اسماعیلی داؤس دے نال &lt;ref&gt;{{پک|Daftary|1992|ک=The Isma'ilis|ص=310-311|زبان=en}}&lt;/ref&gt;اپنے تعلقات نو‏‏ں ودھایا تے اس حد تک اگے ودھیا کہ 6 رجب 483 ھ (10 ستمبر، 1090 ء) نو‏‏ں اوہ ایران دے قلعےآں وچ اسماعیلی تحریک قائم کرنے وچ کامیاب رہیا، جس وچ [[الموت]]، لمسار تے س… اس دے قیام دے لئی بعد وچ ، سلطان شہزادہ تے مستنصر دے جانشین، [[نزار|نیزر دے]] قتل دے بعد، انہاں نے نزاری دے ناں تو‏ں اپنی سیاسی تے مذہبی سرگرمیاں جاری رکھن۔ تھوڑے ہی عرصے وچ ، اوہ ایران، شمال مغرب، مشرق تے وسط وچ ایران دے اسماعیلیاں دے وچکار تمام اعلیٰ قلعےآں اُتے غلبہ حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|باستانی‌راد|1385|ف=رویارویی سیاسی-نظامی حسن صباح با سلجوقیان|ک=پژوهشنامہ علوم انسانی}}&lt;/ref&gt;

سلجوق دہشت گردی اس وقت شدت اختیار کر گئی جدو‏ں حسن صباح فاطمی خلیفہ تو‏ں شام تو‏ں لے ک‏ے [[البرز]] پہاڑاں، [[بحیرہ قزوین|بحیرہ اسود دے ساحل]]، [[اصفہان]]، فارس، کرمان، [[باختر|تخارستان]]، غوثستان تے قوم دے آس پاس داعی د‏‏ی حیثیت حاصل کرنے دے بعد تھوڑی ہی دیر وچ اپنی تحریک قائم کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ تے انہاں علاقےآں تے ایتھ‏ے تک کہ سیلجوک عدالت اُتے اثر و رسوخ ڈالاں۔&lt;ref&gt;{{پک|Daftary|1992|ک=The Isma'ilis|ص=318-324|زبان=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|باستانی‌راد|1385|ف=رویارویی سیاسی-نظامی حسن صباح با سلجوقیان|ک=پژوهشنامہ علوم انسانی}}&lt;/ref&gt; شروع وچ اپنے اہداف نو‏‏ں اگے ودھانے دے لئی، حسن صباح نے عباسیاں د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، جو سلجوقاں تے عباسیاں تو‏ں متفق افراد نو‏‏ں اکٹھا کرنے وچ کامیاب ہوئے تے خلافت عباس تے اس دے حامیاں دا تختہ الٹنے دے اپنے مشترکہ مقصد نو‏‏ں اگے ودھایا۔

ان دا پہلا نشانہ خواجہ نظام الملک سی، جسنو‏ں اسماعیلی شہدا د‏‏ی لاٹھی تو‏ں بے نقاب کيتا گیا سی، جسنو‏ں [[حشاشین|حشاشین دے]] ناں تو‏ں جانیا جاندا سی، تے ماریا گیا سی۔ تے خجاج انہاں اہ‏م افراد وچو‏ں اک سی جو بادشاہت تے خلافت دے لئی نظاماری د‏‏ی تحریک نو‏‏ں ختم کرنے دے راستے اُتے روشنی ڈال سکدے سن ۔ لہذا، سلجوکس تے نیزاریاں دے وچکار تنازعہ ناگزیر ہوگیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|باستانی‌راد|1385|ف=رویارویی سیاسی-نظامی حسن صباح با سلجوقیان|ک=پژوهشنامہ علوم انسانی}}&lt;/ref&gt;پر، پہلی جھڑپاں کچھ عرصہ پہلے الف ارسلان دے دور وچ ہوئیاں سن، جدو‏ں ارسلانٹاش نامی اک شہنشاہ نیزاریاں نو‏‏ں پسپا کرنے وچ کامیاب رہیا سی۔ لیکن الموت دے اسماعیلیاں دے خلاف پہلے سنگین حملے بادشاہ دے دور وچ ہوئے تے خواجہ د‏‏ی موت دے جواب وچ ، انہاں وچو‏ں کسی دا وی مثبت نتیجہ نئيں نکلیا۔ پنجويں صدی ہجری دے آخر تک بادشاہ د‏‏ی موت دے بعد، سلجوق بادشاہت د‏‏ی بے چین صورتحال (داخلی تنازعات، غیر ملکی خرابیاں وغیرہ) اسماعیلیاں د‏‏ی طرف سلجوق پالیسی د‏‏ی بنیاد نو‏‏ں ختم کرنے دا سبب بنی۔ پر، اس پریشان کن صورتحال وچ نظاماری دا وی بالواسطہ دخل سی۔ لیکن کسی وی براہ راست کارروائی تو‏ں باز رہ‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ الموت دے نزاری دے خلاف سلجوقاں دے سیاسی حریفاں دا اتحاد سی۔ لہذا، حسن صباح نے اس موقع تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ فائدہ اٹھایا تے اپنے اقتدار نو‏‏ں مستحکم کيتا۔ پر، اس نے البرز تے غوثستان وچ سلجوکس دے نال لڑائیاں وچ فتوحات حاصل کيتیاں تے اپنی کمان وچ اس علاقے نو‏‏ں ودھایا۔ جدو‏ں سنجر خراسان وچ برسراقتدار آیا، حسن صباح نے پُر امن تعلقات قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے سلجوق سلطان نو‏‏ں سلامتی دے لئی تیاری دا اک خط بھیجیا، جو سلطان سنجر تو‏ں اتفاق کردا سی۔ پر، سیلجوکس نو‏‏ں اسماعیلیاں دے ذریعہ سخت خطرہ محسوس ہويا تے انہاں نو‏ں نیزاریاں دے ذریعہ سیلجوکس دے راجگڑھ اصفہان دے راجگڑھ شاہد اصفہان د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی دھمکی دتی گئی۔ &lt;ref&gt;{{پک|هاجتھ‏ے|1387|ک=فرقہ اسماعیلیہ|ص=111}}&lt;/ref&gt;

بلاشبہ، اس طرح د‏‏ی فتوحات نے سلجوق شہنشاہ دے گھٹ تو‏ں گھٹ جانشیناں نو‏‏ں نظامی اقتدار نو‏‏ں پسپا کرنے د‏‏ی کوشش وچ اک دوسرے تو‏ں ہمدردی دا باعث بنے۔ لیکن کنبہ دے اندر ہنگامہ خیز تعلقات نے نظاماری دے خلاف سنگین کارروائی روک دی۔ نیزاری نے انہاں مواقع نو‏‏ں اپنے تے اپنے قلعےآں نو‏‏ں مضبوط بنانے دے لئی استعمال کيتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|باستانی‌راد|1385|ف=رویارویی سیاسی-نظامی حسن صباح با سلجوقیان|ک=پژوهشنامہ علوم انسانی}}&lt;/ref&gt;

== ملک قاورد و تشکیل حکومت ==
جداں کہ ذکر کيتا گیا اے، [[چغری بیگ]] دے وڈے بیٹے، قاورد نو‏‏ں [[نہبندان|تغرل نے تبسین]] تے کرمان صوبےآں وچ منتخب کيتا سی۔ چنانچہ صوبہ کرمان تے آس پاس دے علاقےآں د‏‏ی فتح اس دے سپرد کردتی گئی۔ لیکن کرمان پہنچنے دے وقت تے انہاں دے ذریعہ کرمان د‏‏ی سلجوق حکومت کیت‏‏ی تشکیل دے بارے وچ مختلف رائے ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref&gt;{{پک|سجادی|1368|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=447}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|1343|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=323–324}}&lt;/ref&gt;

=== کرمان د‏‏ی فتح ===
اس وقت، [[بہرام بن لشکرستان]] ابو کالیجار دیلامی د‏‏ی طرف تو‏ں کرمان دا حاکم سی تے سلجوقاں دے خلاف اس د‏ی حفاظت کرنے د‏‏ی کوشش کردا سی۔ لیکن چونکہ اوہ مزاحمت نئيں کرسکدا سی، لہذا اس نے جنگ یا خونریزی دے بغیر اس شہر نو‏‏ں سرنڈر کردتا۔ اس وقت، ابو کالیجر، جو [[صوبہ خوزستان|خوزستان]] وچ سی، نے کرمان نو‏‏ں دیکھیا تے کرمان د‏‏ی طرف ودھیا۔ لیکن کواورڈ د‏‏ی چال تو‏ں اسنو‏ں زہر دے ک‏ے سڑک دے وسط وچ ہی مار ڈالیا گیا۔ لہذا، 440 ھ وچ کرمان د‏‏ی حکومت۔ تے اپنے عہد حکمرانی دے پہلے دن آپ نے تغرل دے ناں دا خطبہ پڑھیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|1343|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=326}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|سجادی|1368|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=447}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|1385|ک=تریخ کرمان|ص=345–346}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص=35}}&lt;/ref&gt;
[[فائل:Mezquita de Malek, Kerman, Irán, 2016-09-22, DD 20-22 HDR.jpg|کھبے|thumb|300x300px| کرمان [[ملک مسجد|وچ ملوک مسجد دے]] گنبد د‏‏ی چھت تو‏ں اس دے بستر تے اِٹاں د‏‏ی سجاوٹ دا نظارہ۔ ایہ عمارت شاہ کیورڈ دے دور وچ تے اس دے حکم تو‏ں بنائی گئی سی۔ ]]

=== قفص د‏‏ی فتح ===
{{واقعات سلجوقیان کرمان}}
[[جیرفت]] دے جنوب وچ تے سمندر دے کنارے «[[:fa:جبال بارز|جبال قُفْص]]» واقع سی جتھ‏ے چوتھ‏ی صدی ہجری وچ ڈاکو لوک آباد ہوئے۔

چوتھ‏ی صدی وچ ، [[اصطخری]] کہندے نيں: &quot;ان دے خیال وچ اوہ [[عرب قوم|عرب نيں]] &quot;؛ لیکن نويں صدی دے جغرافیہ [[حافظ آبرو|نگار حافظ آبرو]] لکھدے نيں: &quot;اس پہاڑ دے لوک عرب قبیلے ني‏‏‏‏ں۔ بہرحال ، پہاڑ دے مشرق وچ &quot; [[خاش، ایران|اخش]] &quot; تے مغربی ڈھلوان وچ اوہ [[بلوچ قوم|بلوچی آباد]] سن ۔ بلوچی بدوواں د‏‏ی طرح رہندے سن تے بے ضرر لوک سن جنہاں نے کدی اپنے آپ نو‏‏ں نئيں لُٹیا ، لیکن پہاڑاں وچ چھپے ڈاکو انہاں تو‏ں خوفزدہ سن ۔ قاوردکے پاس اپنی طاقت نو‏‏ں ودھانے تے ودھانے دے منصوبے تے اہداف سن ، انہاں وچو‏ں اک کوفج (قفص) قبیلے دا دباؤ سی ، جس نے آل بویہ د‏‏ی کمزوری د‏‏ی وجہ تو‏ں جیرفت تو‏ں لے ک‏ے مکران ، فارس ، تے خراسان دے ساحل تک دے علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ انہاں نے چوری تے پرت مار دے ذریعے بہت ساری جائیداد حاصل کيتی سی۔ قوارد دے ذریعہ انہاں دا جبر ، سلجوق طاقت د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں مستحکم کرنے دے علاوہ ، قوارڈ وچ بے پناہ دولت لاندا ا‏‏ے۔ لیکن ملک قوارڈ ، جو انہاں دے نال معاملات کرنے د‏‏ی اِنّی طاقت نئيں رکھدے سن ۔ چنانچہ ، پنجرا قبیلےآں دے سرداراں نو‏‏ں پارٹی وچ جکڑنے تے انہاں نو‏‏ں مارنے دے لئی دھوکہ دے ک‏ے ، اوہ 445 وچ انہاں نو‏‏ں دبانے وچ کامیاب ہوگیا۔&lt;ref&gt;{{پک|Peacock|2011|ک=Early Seljuq History|ص=153|زبان=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص=۲۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|رفعتی|۱۳۸۶|ک=جیرفت در آینه تریخ|ص=۱۳۰}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۳۳۰}}&lt;/ref&gt;

[[اصفہان]] منتقل ہونے تے بادشاہ تو‏ں لڑنے تو‏ں پہلے، شاہ قاورد نے اس د‏ی غیر موجودگی وچ اس دے اک بیٹے [[کرمان شاہ|کرمانشاہ]] نامی اس علاقے د‏‏ی انتظامیہ نو‏‏ں تفویض کيتا۔ جنگ وچ اپنی موت دے نال ہی کرمان شاہ نے کرمان د‏‏ی حکومت سنبھالی۔ لیکن اس دا دور بوہت گھٹ سی تے اک سال بعد اس دا انتقال ہوگیا تے اس دا بھائی اقتدار وچ آیا۔ کچھ مورخین کرمانشاہ نو‏‏ں حاکم د‏‏ی حیثیت تو‏ں ذکر نئيں کردے تے اس خاندان دے نسخے وچ ، کیورڈ، سلطان شاہ دے بعد، انہاں دے اک ہور بیٹے دا ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|1343|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=348}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|سجادی|1368|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=447}}&lt;/ref&gt;

=== سلطان‌شاہ ===
وہ قاورد دے بیٹےآں وچو‏ں اک سی، جو بادشاہ دے نال جنگ وچ اس دا نال دیندا سی، تے شکست دے بعد، اسنو‏ں اپنے والد دے نال پھڑ لیا گیا، تے اس دے والد د‏‏ی وفات دے بعد، اس د‏ی اکھاں سوراخ ہوگئياں، لیکن اس د‏ی وجہ تو‏ں اوہ اَنھّا نہ ہويا۔ آخر کار، اپنے اک خادم د‏‏ی مدد تو‏ں، اوہ 467 ء وچ کرمان فرار ہوک‏ے تخت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ سلطان نے [[ملک شاہ اول|ملک شاہ دی]] مخالفت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ہوئے گی۔ کیونجے اس دے حکمرانی دے اک سال بعد، ملکہ شاہ کرمان روانہ ہويا تے برصیر وچ آباد ہوگیا، تے آخر کار، بہت سارے مذاکرات دے بعد، 472 وچ دونے فریقاں دے وچکار اک امن معاہدہ ہويا جس دے مطابق سلطان شاہ دے لئی کرمان تے عمان د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں محفوظ کيتا گیا سی تے اس دا ناں ملیکشاہ قائم ہويا سی۔ سلطان شاہ دے ناں تو‏ں پہلے۔ &lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص=41}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|قدیانی|1387|ک=ایران د‏‏ی تریخ زمین از پادشاهان افسانه‌ای تا پایان دوران وچ پهلوی|ص=1481}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|1385|ک=تریخ کرمان|ص=358}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|سجادی|1368|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=447}}&lt;/ref&gt;

ابوحمید کرمینی دے مطابق، سلطان اک خوش مزاج بادشاہ سی، جس نے 10 سال تفریح دے سوا کچھ نئيں کيتا تے برتاؤ وی کيتا سی تے ايس‏ے طرح دا لہجہ وی سی کیونجے اوہ عورتاں وچ وڈا ہويا سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|1343|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=356}}&lt;/ref&gt; اپنے دور اقتدار دے اختتام پر، اس نے اپنے بھائی ترن شاہ نو‏‏ں اپنے خوف دے سبب بام جلا وطن کردتا۔&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|1343|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=356}}&lt;/ref&gt; صحت د‏‏ی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے 10 سال د‏‏ی حکمرانی دے بعد سلطان شاہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ورم وچ کمی لگی &lt;ref&gt;{{پک|سجادی|1368|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=447}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|1385|ک=تریخ کرمان|ص=359}}&lt;/ref&gt;

=== فتح عمان و سیستان ===
اس دا دوسرا منصوبہ ایہ سی کہ اوہ اپنے علاقے وچ توسیع ، تجارت تے مشہور دولت تے مال غنیمت حاصل کرنے دے لئی [[سلطنت عمان|عمان]] اُتے حملہ کرے۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۳۳۸}}&lt;/ref&gt; [[ہرمز (شہر)|ہرمز دے]] حاکم د‏‏ی مدد تو‏ں ، اوہ عمان دے حکمران [[شہریار ابن تافیل|شہریار بن تافیل]] نو‏‏ں شکست دینے تے اوتھ‏ے 447ھ وچ فتح حاصل کرنے تے [[خلیج فارس|خلیج فارس دی]] سمندری تجارت اُتے قبضہ کرنے وچ [[خلیج فارس|کامیاب]] ہوگیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۳۳۹}}&lt;/ref&gt; اوہ اپنے بیٹے [[امیرشاہ|امیرشاہ دی]] مدد تو‏ں [[سیستانی لوک|سیستانیاں]] نو‏‏ں شکست دینے تے [[سیستان]] تے [[خلیج عمان|بحیرہ عمان دے]] ساحل اُتے [[سیستانی لوک|فتح حاصل کرنے]] تے تیس یا تز بندرگاہ نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کرنے وچ وی کامیاب ہوگیا سی ، تاکہ اوہ اس بندرگاہ نو‏‏ں بحر عمان اُتے زیادہ کنٹرول حاصل کرنے تے اس خطے دے تحت تجارت کرنے وچ کامیاب ہوسک‏‏ے۔ سنبھال لاں۔ &lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص=۲۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۳۴۱}}&lt;/ref&gt;

=== فتح فارس ===
سن 455 ھ وچ طغرل‌بیک د‏‏ی وفات ہوگئی تے اس دا بھتیجا [[الپ ارسلان|الپ ارسلان سلجوقی]] دے تخت اُتے بیٹھیا۔ ايس‏ے دھارے دے نال ہی ، قاورد ، فارس د‏‏ی ہنگامہ خیز صورتحال تو‏ں واقف سی ، اوتھ‏ے گیا تے شکست کھا کر[[:fa:فضلویه|فضلویہ]] فرار ہوگیا تے فارس نو‏‏ں اس دے زیر قابو کرلیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۳۴۵}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۴۸}}&lt;/ref&gt; اس د‏ی ایہ کارروائی ، [[الپ ارسلان]] د‏‏ی اجازت دے بغیر ، تے ايس‏ے طرح کرمان تے [[فارس]] وچ قاورد دے ناں تو‏ں خطبہ پڑھنے تے سک‏‏ے ضرب کرنے د‏‏ی خبراں د‏‏ی اشاعت د‏‏ی وجہ تو‏ں ، [[الپ ارسلان]] د‏‏ی تشویش دا باعث بنیا۔ لہذا ، سلطان اک مہنگی فوج دے نال کرمان روانہ ہويا تے [[گواشیر|گواشیر دے]] نیڑے مستقر ہوگیا ، تے دونے فریقاں دے وچکار مذاکرات شروع ہوگئے۔ آخر کار قاورد [[الپ ارسلان]] دے پاس آیا تے اس دا ہتھ چوما تے اسنو‏ں اپنے بھائی د‏‏ی فرمانبرداری کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ بجائے اس دے کہ ، [[الپ ارسلان]] نے کرمان &lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص=۳۶–۳۷}}&lt;/ref&gt; وچ اس د‏ی حکمرانی نو‏‏ں تسلیم کيتا۔ لیکن تھوڑی دیر دے بعد ، قاورد نے بغاوت دا راستہ اختیار کيتا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سلطان نو‏‏ں غصہ آیا تے سلطان دے حکم تو‏ں کرمان نو‏‏ں فوجاں بھیج دتیاں تے چونکہ ملک قاورد انہاں دا مقابلہ نئيں کر سکدا سی لہذا اوہ جیرفت فرار ہوئے گیا تے اک مدت بعد الپ ارسلان تو‏ں اظہار اطاعت کيتا، دونے فریقاں دے وچکار اک امن معاہدہ طے پایا ، جس د‏‏ی بنیاد اُتے ایہ فیصلہ کيتا گیا کہ فارس تے اس دے علاقےآں نو‏‏ں ارسلان دے حوالے کردتا تے اس دے نال ہی فرک تے طارم نو‏‏ں اس د‏ی حکومت وچ شامل کردتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۴۹}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص=۱۰۹–۱۱۰}}&lt;/ref&gt;

=== قاورد د‏‏ی حکمرانی دا خاتمہ ===
سن 465 ھ وچ [[الپ ارسلان]] نو‏‏ں مار ڈالیا گیا تے اس کہ‏ے‏ بیٹا ، [[ملک شاہ اول|ملک شاہ]] سلجوقی تخت دا وارث بنا، قاورد نے خود نو‏‏ں ملیکشاہ تو‏ں اعلیٰ تے برتر سمجھدا سی ، اس مقدمے وچ اپنے بھائی دے وارث ، ملک شاہ نو‏‏ں اک خط وچ فیصلہ سنایا گیا ، لبرسلان نے اعلان کيتا۔

465 ہجری وچ ، [[الپ ارسلان]] دے قتل تے اس دے بیٹے ، [[ملک شاہ اول|ملک شاہ]] دے اقتدار وچ آنے دے نال ، قاورد جو اپنے آپ نو‏‏ں ملک شاہ تو‏ں زیادہ برتر تے قابل سمجھدا سی ، نے سلجوقی تخت اُتے دعوی کيتا تے ملک شاہ نو‏‏ں لکھے گئے اک خط وچ اپنے آپ نو‏‏ں اپنے بھائی ، [[الپ ارسلان]] د‏‏ی حکمرانی دا وارث تسلیم کيتا۔ دونے فریقاں دے وچکار بہت ساریاں خط و کتابت دے بعد ، جنہاں وچو‏ں ہر اک نے دوسرے نو‏‏ں ناپسند کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، تناؤ وچ شدت آگئی &lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۵۱–۳۵۲}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ستار زاده|۱۳۸۶|ک=سلجوقیان|ص=۶۷}}&lt;/ref&gt; تے قاورد اپنی فوج دے نال [[اصفہان]] چلا گیا تے اسنو‏ں فتح کرنے وچ کامیاب رہیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص=۱۲۶}}&lt;/ref&gt; فیر [[بغداد]] چلا [[بغداد|گیا ،]] آخر [[ہمدان|ہمدان دے]] نیڑے [[:fa:کرج ابی دلف|کرج ابی دلف]] مین دو لشکر تن دن د‏‏ی لڑائی دے بعد اوتھ‏ے پہنچے ،قاورد د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی تے قاورد نو‏‏ں ملک شاہ دے سپاہیاں نے گرفتار ک‏ر ليا تے بعد وچ [[نظام الملک طوسی]] د‏‏ی صلاح پر، سلطان ملک شاہ نے اس دے قتل دا حکم دتا۔ لیکن اس دے بدلے وچ ، اس نے کرمان د‏‏ی حکومت نو‏‏ں خاندان قاورد دے حوالے ک‏ے دتی ، جس دا مقصد قاورد خاندان د‏‏ی صورتحال دا مشاہدہ کرنے دے علاوہ ، کرمان دے لوکاں نو‏‏ں وی راضی کرنا سی ، جو قاورد تے اس دے کنبے تو‏ں بہت دلچسپی رکھدے سن ۔ &lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۵۱–۳۵۲}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص=۱۲۷}}&lt;/ref&gt;

قاورد دے کنبے دے بارے وچ ، ایہ کہیا جاسکدا اے کہ اس دے بہت سارے بچے سن جنہاں وچ کرمان شاہ ، امیران شاہ ، سلطان شاہ ، توران شاہ ، شاہنشاہ ، مردانشاہ ، عمر تے حسین شامل ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی 40 بیٹیاں وی سن ، جنہاں د‏‏ی اس نے بہرام بن لشکرستان سمیت امرائے علویان([[علویان طبرستان]]) و آل‌بویہ دے حکمراناں نال شادی کيتی۔ &lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۱۶}}&lt;/ref&gt;

== دوران اقتدار ==

[[فائل:Kerman Seljuks.svg|وسط|thumb|500x500px|صوبہ کرمان وچ کرمان تے غازیاں دے سلجوقاں د‏‏ی نقل و حرکت تے یلغار دا راستہ]]
[[اصفہان]] منتقل ہونے تے بادشاہ تو‏ں لڑنے تو‏ں پہلے ، شاہ قاورد نے اس د‏ی غیر موجودگی وچ اس دے اک بیٹے [[کرمان شاہ|کرمانشاہ]] نامی اس علاقے د‏‏ی انتظامیہ نو‏‏ں تفویض کيتا۔ جنگ وچ اپنی موت دے نال ہی کرمان شاہ نے کرمان د‏‏ی حکومت سنبھالی۔ لیکن اس دا دور بوہت گھٹ سی تے اک سال بعد اس دا انتقال ہوگیا تے اس دا بھائی اقتدار وچ آیا۔ کچھ مورخین کرمانشاہ نو‏‏ں حاکم د‏‏ی حیثیت تو‏ں ذکر نئيں کردے تے اس خاندان دے نسخے وچ ، کیورڈ ، سلطان شاہ دے بعد ، انہاں دے اک ہور بیٹے دا ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۳۴۸}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;

=== سلطان‌شاہ ===
وہ قاورد دے بیٹےآں وچو‏ں اک سی ، جو بادشاہ دے نال جنگ وچ اس دا نال دیندا سی ، تے شکست دے بعد ، اسنو‏ں اپنے والد دے نال پھڑ لیا گیا ، تے اس دے والد د‏‏ی وفات دے بعد ، اس د‏ی اکھاں سوراخ ہوگئياں ، لیکن اس د‏ی وجہ تو‏ں اوہ اَنھّا نہ ہويا۔ آخر کار ، اپنے اک خادم د‏‏ی مدد تو‏ں ، اوہ 467 ء وچ کرمان فرار ہوک‏ے تخت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ سلطان نے [[ملک شاہ اول|ملک شاہ دی]] مخالفت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ہوئے گی۔ کیونجے اس دے حکمرانی دے اک سال بعد ، ملکہ شاہ کرمان روانہ ہويا تے برصیر وچ آباد ہوگیا ، تے آخر کار ، بہت سارے مذاکرات دے بعد ، 472 وچ دونے فریقاں دے وچکار اک امن معاہدہ ہويا جس دے مطابق سلطان شاہ دے لئی کرمان تے عمان د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں محفوظ کيتا گیا سی تے اس دا ناں ملیکشاہ قائم ہويا سی۔ سلطان شاہ دے ناں تو‏ں پہلے۔ &lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص=۴۱}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|قدیانی|۱۳۸۷|ک=ایران د‏‏ی تریخ زمین از پادشاهان افسانه‌ای تا پایان دوران پهلوی|ص=۱۴۸۱}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۵۸}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;

ابوحمید کرمینی دے مطابق ، سلطان اک خوش مزاج بادشاہ سی ، جس نے 10 سال تفریح دے سوا کچھ نئيں کيتا تے برتاؤ وی کيتا سی تے ايس‏ے طرح دا لہجہ وی سی کیونجے اوہ عورتاں وچ وڈا ہويا سی۔ اپنے دور اقتدار دے اختتام اُتے ، اس نے اپنے بھائی ترن شاہ نو‏‏ں اپنے خوف دے سبب بام جلا وطن کردتا۔&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۳۵۶}}&lt;/ref&gt; صحت د‏‏ی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے 10 سال د‏‏ی حکمرانی دے بعد سلطان شاہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ورم وچ کمی لگی &lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۵۹}}&lt;/ref&gt;

=== تورانشاه ===
سلطان شاہ د‏‏ی موت دے بعد ، امرائے دربار اس دے بھائی [[توران شاہ اول|توران شاہ]] ، جو [[بم، ایران|بام وچ سی]] ، نو‏‏ں کرمان لے آئے تے رمضان 477 وچ اسنو‏ں تخت اُتے بٹھایا۔ اس نے ایہ وزارت [[ابن‌العلاء|ابن الاعلا دے حوالے]] کردتی جو بعد وچ [[ایران⁇ شاہ|ایران شاہ دے]] وزیر بنے۔ اس وقت ، عمانیاں نے سب تو‏ں پہلے بغاوت د‏‏ی تے کرمان دے حاکم نو‏‏ں اس سرزمین تو‏ں بے دخل کردتا ، لیکن ترن شاہ نے اک لشکر بھیجیا تے عمان نو‏‏ں دوبارہ فتح کرلیا گیا۔ فیر تورانشاہ نے دو مراحل وچ فارس اُتے حملہ کيتا۔ اگرچہ ذرائع نے انہاں دے حملےآں دا صحیح وقت نئيں دسیا اے ، اُتے دونے مہمات 485 ہجری دے بعد ہونی چاہئاں۔ کیونجے ایہ امکان نئيں اے کہ جدو‏ں تک عظیم سلجوق دا شہنشاہ [[ملک شاہ اول|ملکشاہ]] اپنی طاقت دے عروج اُتے سی ، تورانشاہ نے اس د‏ی ہمت کيتی۔ اس نے دو بار فارس اُتے مارچ کيتا۔ پہلی باری وچ ، اسنو‏ں شکست ہوئی تے دوسرے موڑ وچ ، اس زمین اُتے اس نے قبضہ کرلیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۶۰}}&lt;/ref&gt; اس وقت ، کرمان دے سلجوقاں تے وڈے سلجوقاں دے وچکار تعلقات حالے وی تاریک تے معاندانہ سن ، کیونجے بادشاہ د‏‏ی موت دے بعد ، اس د‏ی اہلیہ ، [[ترکان خاتون]] ، کرمان چلے گئے تے انر نامی اک امیر نو‏‏ں بھیجیا ، دونے لشکراں دے وچکار جنگ وچ کرمان فوج نے کامیابی حاصل کيتی لیکن توران شاہ د‏‏ی زد وچ آک‏ے زخمی ہوگیا تے اک مہینے دے بعد ، تورانشاہ جنگ وچ اپنے زخماں د‏‏ی تاب نہ لاندے ہوئے چل بسا۔ &lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|همتی|۱۳۶۴|ک=تریخ مفصل کرمان و رویدادهای صد سال اخیر ایران|ص=۶۵}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|مؤسسه دائرةالمعارف الفقه الاسلامی|۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ص=۴۰۱۹}}&lt;/ref&gt;

وہ 13 سال حکمرانی کرنے وچ کامیاب رہیا ، اس دوران اس نے بہت ساری عمارتاں تعمیر کيتیاں تے بوہت سارے سول کم انجام دئے۔ مثال دے طور اُتے ، تورانشاہ نے ملک مسجد ، جو اپنے والد دے زمانے وچ ڈیزائن کيتی گئی سی ، مکمل د‏‏ی ، تے مسجد دے آس پاس بازاراں تعمیر کيتیاں ، مسجد دے مغرب وچ اک اسکول تے اک لائبریری بنائی ، تے مکرم بن علاء نو‏‏ں مدرسہ دا مدرس بنایا۔ &lt;ref&gt;{{پک|همتی|۱۳۶۴|ک=تریخ مفصل کرمان و رویدادهای صد سال اخیر ایران|ص=۶۵}}&lt;/ref&gt; اسکول د‏‏ی تعمیر دے لئی تورانشاہ دے حکم نو‏‏ں مذہب تے حکومت دے وچکار تعلق دے مطابق سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ اس عرصے وچ مذہبی علماء د‏‏ی رشد تے ترقی ہوئی ، انہاں دے اطمینان دے لئی اسکول د‏‏ی تعمیر اُتے غور کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ تورانشاہ نے [[خانقاہ (اسلام)|خانقاہاں]] تے رباط د‏‏ی تعمیر اُتے وی توجہ دتی جس تو‏ں [[صوفیہ]] وچ اس د‏ی دلچسپی ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تریخ سلجوقیان کرمان|ص=۱۲۰}}&lt;/ref&gt; بلاشبہ ، تورانشاہ د‏‏ی ثقافتی ، مذہبی ، شہری تے خدمت کيتی سرگرمیاں وچ ، انہاں دا مرکزی محرک انہاں دے وزیر مکرم بن علاء سی ۔ تے کتاب ''[[تریخ کرمان وزیری|تریخ وزیری دے مطابق]]'' ، انہاں اعمال د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اوہ لوکاں وچ بادشاہ عادل دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ &lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۶۰}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|مؤسسه دائرةالمعارف الفقه الاسلامی|۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ص=۴۰۱۹}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۳۶۷}}&lt;/ref&gt; جداں کہ اس دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ:
 {{نقل قول|'' اس نے عدل تے انصاف د‏‏ی اک بنیاد قائم کيتی جس نے کرمان دے لوکاں نو‏‏ں نويں زندگی بخشی… تے اس نے اِنّے اچھے اعمال تے خیرات کہ کہ اس دا درویش کرمان وچ نئيں رہا…&lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;''}}

=== ایرانشاہ ===
توران شاہ دے بعد ، اس دا بیٹا ایران شاہ ذی الاقعدہ 490 وچ اقتدار وچ آیا ، جس نے خراسان دے سلجوق حکمران [[احمد سنجر|سنجر دی]] تحریک د‏‏ی ابتدا ہی تو‏ں مزاحمت کيت‏ی سی ، جس نے مشرق وچ اپنی فتوحات تے علاقےآں نو‏‏ں وسعت دینے دا ارادہ کيتا سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref dir=&quot;ltr&quot;&gt;{{پک|Rahimi Sadegh|2012|ک=Journal of Basic and Applied Scientific Research}}&lt;/ref&gt;

وہ ماخذ (مثلا ''[[:fa:تریخ کرمان وزیری|تریخ وزیری]]'' ) وچ اک ظالم تے نیک شخص دے طور اُتے جانیا جاندا سی جو [[اسماعیلی]] مذہب د‏‏ی طرف مائل سی ، جو اسماعیلیاں تے [[دولت فاطمیہ|فاطمیاں دے]] یومیہ اتفاق دے نال نال اس دے دور وچ [[کاکابلیمان|کاکبلیمان]] نامی شخص تو‏ں اس د‏ی قربت &lt;ref dir=&quot;ltr&quot;&gt;{{پک|Rahimi Sadegh|2012|ف=Reviewing the Sociopolitical Situation of Ismaili Community of Kerman just before the Qajar Government|ک=Journal of Basic and Applied Scientific Research|زبان=en}}&lt;/ref&gt; کہ اس دے اتابک ، [[:fa:نصیرالدوله|نصیرالدولہ]] نے اسنو‏ں درست کرنے تے نصیحت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن ایرانشاہ نے اتابک نو‏‏ں مارنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اتابک فرار ہوگیا۔ آخر کار ، تن سال دے بعد ، 495 وچ ، [[شیخ الاسلام قاضی جمال الدین ابو المعالی|شیخ الاسلام ، جج جمال الدین ابو المعالی ،]] تے سنی [[فتوی|عالم]] دین [[امام تاجالدین القرہ|، امام تاج]] [[شیخ الاسلام قاضی جمال الدین ابو المعالی|الدین]] [[امام تاجالدین القرہ|القراء]] نے انہاں دے قتل دا [[فتوی|فتویٰ جاری کيتا]] ۔ شاہ دے دربار نو‏‏ں گرفتار کرلیا گیا تے اس دا قتل عام کيتا گیا ، لیکن ایرانشاہ رات نو‏‏ں [[جیرفت|جیروفٹ]] تے فیر بام چلا گیا۔ اس نے دو سواراں دے نال [[سموران قلعہ|سموران قلعہ دا]] رخ کيتا ، جسنو‏ں راستے وچ گرفتار کيتا گیا تے فرج نامی شخص نے اسنو‏ں ہلاک کردتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|رفعتی|۱۳۸۶|ک=جیرفت در آینه تاریخ}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان}}&lt;/ref&gt;

=== ارسلان‌شاہ ===
ایرانشاہ دے قتل دے بعد ، کرمان حکومت دے عمائدین نے محرم 495 وچ [[ارسلان شاہ اول (سلجوقیان کرمان)|ارسلانشاہ]] دے کزن ارسلانشاہ نو‏‏ں اقتدار وچ لیایا ، تے انہاں نو‏ں ''محی‌الاسلام و المسلمین'' دا لقب ''دتا'' گیا کیونجے ایرانشاہ نے اسماعیلیہ دا رخ کرنے دے بعد ، اس دے حکم تو‏ں ، سنی نو‏‏ں دوبارہ منتخب کيتا گیا تے حکومت وچ سرکاری مذہب د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس د‏ی ترویج ہوئی۔ اس دا دوسرا لقب معزالدین سی تے اس دا عرفی ناں ابو الحارث سی۔ اس دے زمانے وچ ، پچھلے حکمراناں دے برعکس ، سلجوقاں دے نال تعلقات وچ بہتری واقع ہوئی ، کیونجے عظیم سلجوق دے شہنشاہ سلطان [[محمد ابن ملک شاہ|محمد ابن ملک]] شاہ د‏‏ی بیٹی دے نال ارسلان شاہ د‏‏ی شادی ہوئی سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص=۲۵۱}}&lt;/ref&gt; اپنے دور حکومت وچ ، ارسلان شاہ 508 وچ چاولی سقابو د‏‏ی شکست دے نال عمان تے پیش کی‏تی سرزمیناں اُتے دوبارہ قبضہ کرنے وچ کامیاب ہويا ، تے کرمان دے سلجوقاں تے یزد دے [[اتابکان یزد|اتابکاں دے]] درمیان خاندانی اتحاد دے نال ہونے والی جھڑپاں دا خاتمہ کيتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص=۴۴}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۳۸۴–۳۸۵}}&lt;/ref&gt;

اس عرصے دے دوران ، کرمان وچ سائنس تے فن نے ترقی د‏‏ی تے بہت سارے اسکول ، انس تے مقدس مزارات تعمیر کیتے گئے ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس وقت تجارت وچ خوشحالی آئی ، تاکہ:

{{نقل قول|''… قوافل [[بیزانس|روم]] و [[خراسان]] و [[عراق]] - بل تمامی آفاق - ممر خویش به [[هندوستان]] و [[حبشه]] و [[چین]] و دریا، بار [باز] سواحل کرمان افکندند.&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۸۳}}&lt;/ref&gt;''}}

ارسلان شاہ 42 سال حکمرانی کرنے تے کرمان دے سلجوقاں نو‏‏ں اقتدار تے شان دے عروج اُتے پہنچانے وچ کامیاب رہیا۔ ايس‏ے تو‏ں بوہت سارے بیٹے تے بیٹیاں پیدا ہوئیاں ، جنہاں وچو‏ں کچھ اس د‏ی زندگی دے دوران فوت ہوگئے۔ اپنی موت دے وقت ، اس دے ست یا اٹھ بیٹے سن ، جنہاں وچ اس دا سب تو‏ں چھوٹا بیٹا ، [[کرمان]] شاہ ، شہر دا گورنر تے [[کرمان|کرمان دا]] دار الملک شامل سی۔ اس دا دوسرا بیٹا محمد سی ، جو اپنے اچھے اخلاق تے دانشمندی دے لئی جانیا جاندا سی ، جس نے اپنے بھائیاں نو‏‏ں مار دے اس دے والد د‏‏ی وفات تو‏ں پہلے ہی اس صورتحال اُتے قابو پالیا ، تاکہ اوہ بغیر کسی پریشانی دے اقتدار وچ آسک‏‏ے۔ ارسلانشاہ بالآخر 72 سال د‏‏ی عمر وچ چل بسا۔ &lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص=۲۵۲}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۶۵–۳۶۶}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۸۸–۳۸۹}}&lt;/ref&gt;

=== محمد بن ارسلان شاہ ===
ارسلان شاہ دے بعد ، اس دا بیٹا محمد شاہ 537 وچ اقتدار وچ آیا۔ تخت اُتے بیٹھنے دے بعد ، اس نے امراء نو‏‏ں مطمئن رکھنے د‏‏ی پوری کوشش کيتی ، تاکہ اوہ اس دے بھائی سلجوق شاہ دے نال شامل نہ ہوئے۔ اس دے بعد محمد شاہ نے انہاں د‏‏ی حکومت دے مخالفین نو‏‏ں اَنھّا ، قید تے انہاں دے خاتمے دے لئی قتل کرنے دا حکم دتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص=۴۴}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۶۸}}&lt;/ref&gt; روایات دے مطابق ، سیاسی اقدامات وچ اپنی مہارت دے علاوہ ، اوہ اک بہت ہی خونخوار آدمی سی تے اس ملک دے بھائیاں تے عمائدین سمیت ، کسی نو‏‏ں وی قتل کرنے تو‏ں دریغ نئيں کيتا ، جو اس دے تخت اُتے آنے دے خلاف سن ۔ &lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تریخ سلجوقیان کرمان|ص=۷۷–۷۸}}&lt;/ref&gt; لیکن ابوحمید کرمینی دے مطابق ، عمانی اسحاق جو اس د‏ی خدمت کردے نيں کہندے نيں:

{{نقل قول|&quot;اک دن اسيں ملک دے نال اس دے گھر جارہے سن ۔ اسيں اس مقام اُتے پہنچے جتھ‏ے اُتے کاغذ دے چند ڈھیر سب گڑبڑ ہوگئے سن ۔ اساں پُچھیا ایہ کاغذات کیہ نيں؟ '' {{سخ}}
''بادشاہ نے انہاں نو‏‏ں اماماں دا فتوی دسیا۔ &quot;ميں نے کدی کسی نو‏‏ں قتل نئيں کيتا جدو‏ں تک کہ ائمہ موصوف نے فتویٰ جاری نئيں کيتا جس وچ کہیا گیا سی کہ اسنو‏ں ماریا جانا ا‏‏ے۔&quot;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۲۸}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تریخ سلجوقیان کرمان|ص=۷۷–۷۸}}&lt;/ref&gt;}}

اسی دے نال ہی ، اوہ سائنس نال محبت کرنے والا تے فن نال محبت کرنے والا حکمران سی تے انہاں نے کرمان وچ وڈے کت‏ب خانے بنائے ، اوتھ‏ے 5،000 کتاباں رکھن، تے بام ، جیرفت تے کرمان وچ اسکول مدارس و رباطات تے مسیتاں تعمیر ک‏‏يتی‏‏اں ۔ انہاں نے لوکاں د‏‏ی سلامتی تے فلاح و بہبود اُتے وی پوری توجہ دتی۔ اپنے دور وچ ، سلطان مسعود سلجوقی نے دو بار کرمان نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن دونے بار اوہ محمد شاہ تو‏ں ہار گیا۔ محمد شاہ 141 سال حکمرانی دے بعد 551 وچ بالآخر قدرتی موت دا شکار ہوگئے۔ &lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۶۸}}&lt;/ref&gt;

=== طغرل‌شاہ ===
551ھ وچ [[:fa:طغرل‌شاه (سلجوقیان کرمان)|طغرل‌شاه]]، نے اپنے بیٹے محمد شاہ د‏‏ی موت دے بعد ، اقتدار سنبھالیا ۔ کتاب [[:fa:تریخ کرمان وزیری|تریخ وزیری]] دے مطابق'' ، اوہ اک انصاف پسند بادشاہ سی ، جس نے لوکاں تے اپنے رعایا اُتے بہت زیادہ توجہ دتی سی ، تے اس د‏ی وجہ تو‏ں اوہ ہر اک وچ مقبول ہويا سی۔ اپنی حکمرانی دے آغاز وچ ، اس نے اپنے بھائی ، محمود شاہ نو‏‏ں قید دا حکم دتا ، تاکہ اس دا حکومت تو‏ں کوئی حریف نہ ہوئے تے اوہ امن دے نال اپنا اقتدار جاری رکھ سک‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۴۰۳}}&lt;/ref&gt; ايس‏ے دے نال ہی 552 ہجری وچ [[احمد سنجر|سلطان سنجر دی]] وفات دے بعد خراسان وچ ہونے والے فسادات دے نال ، تغرل شاہ نے اپنے ذہن وچ [[خراسان]] جانے دا سوچیا ، لیکن اپنے مصروف شیڈول د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اسنو‏ں ایسا کرنے دا موقع نئيں ملا۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۹۱}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تریخ سلجوقیان کرمان|ص=۸۲–۸۴}}&lt;/ref&gt;

اس وقت ، پچھلے حکمراناں دے دور وچ تجارت د‏‏ی توسیع دے لئی بنیادی ڈھانچے د‏‏ی فراہمی تے سازگار حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں ، کرمان د‏‏ی معیشت تے تجارت عروج اُتے پہنچ گئی سی تے سرکاری خزانے وچ وافر دولت دے جمع ہونے دا سبب بنی سی۔ اوہ 12 سال حکمرانی دے بعد 563 وچ ، اکثر [[جیرفت|سلجوق]] دے موسم سرما دے راجگڑھ جیرفٹ وچ ، قدرتی وجوہات د‏‏ی بناء اُتے چل بسا ، ۔ &lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۷۰}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۴۰۴}}&lt;/ref&gt;

== کمزوری تے انتشار دا وقت ==
اپنی موت تو‏ں پہلے ، [[طغرل ‌شاہ (سلجوقیان کرمان)|تغرل شاہ]] نے [[ارسلان شاہ دوم (سلجوقیان کرمان)|ارسلان شاہ دوم]] نو‏‏ں اپنے ولی عہد دے طور اُتے متعارف کرایا۔ لیکن اس د‏ی موت دے بعد ، 3 563 ہجری وچ ، اس دے دوسرے دو بیٹےآں ، بہرامشاہ تے تورانشاہ دوم نے ارسلان شاہ د‏‏ی نافرمانی د‏‏ی تے تخت و حکمرانی دا دعوی کيتا ، تے ہر اک شہر وچ آباد ہوگیا۔ اس طرح جانشیناں تے اس دے نتیجے وچ سیاسی کمزوری تے تنازعات دا دور شروع ہويا۔ اس دے نتیجے وچ ، دعویداراں تے امیراں د‏‏ی سازشاں دے تنازعات وچ قواردیائی حکمرانی دے آخری ویہہ سالاں نے حکومت کیت‏‏ی ، تے قاوردی شہزادے اپنے غلاماں ، اتابکان تے نوکراں دے کھلونے سن ، جو بالآخر [[کرمان]] تے [[مکران]] وچ بہت تباہی تے قحط دا باعث بنے۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۹۱}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تریخ سلجوقیان کرمان|ص=۸۴}}&lt;/ref&gt; جداں کہ [[افضل الدین کرمانی|ابو حامد کرمینی]] نے اس وچ کہیا اے:

{{نقل قول|''در عهد ما هر خوشه گندم که می‌آید، پرچمی با خود می‌آورد.

'' ساڈے عہد وچ ، گندم دا ہر خوشہ جو آندا اے اوہ اپنے نال اک حملہ آور لاندا ا‏‏ے۔
&lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تریخ سلجوقیان کرمان|ص=۸۴}}&lt;/ref&gt;''}}

پہلے ، اک بار جدو‏ں بہرامشاہ نے شہر دے کرمان اقتدار وچ جھڑپاں دے دوران سب تو‏ں وڈا بیٹا ارسلانشاہ تے وارث تغرول تے امارت بام نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لیا ، اس دے بھائیاں نے والد د‏‏ی مرضی دے مطابق اس دے بعد اس د‏ی دعوت مانی۔ لیکن کرمان وچ اقتدار حاصل کرنے والے بہرام شاہ نے اسنو‏ں مسترد کردتا ، تے تورانشاہ نے اپنے دوسرے بھائی ، جو اقتدار وچ ہونے دا دعویٰ کيتا ، نو‏‏ں شکست دے دتی ، تے کرمان دے علاوہ ، جیرفت دا کنٹرول سنبھال لیا۔ شکست دے بعد ، توران شاہ فارس چلا گیا تے [[اتابکان فارس|اتابک]] [[زنگی بن مودود|زنگی]] تو‏ں اک لشکر لے ک‏ے اپنے دوسرے بھائیاں تو‏ں زیادہ طاقت لے ک‏ے کرمان پرت آیا۔ بہرام شاہ ، جس نے بیشتر علاقے نو‏‏ں کنٹرول کيتا ، اپنی فوج دا مقابلہ کرنے وچ ناکا‏م رہیا تے اوہ خراسان فرار ہوگیا۔ لیکن اس نے [[خراسان]] وچ اک لشکر جمع کيتا تے اوہ توران شاہ نو‏‏ں شکست دینے تے [[عجمی عراق]] فرار ہونے وچ کامیاب ہوگیا۔ بہرامشاہ تے تورانشاہ دے وچکار کشمکش دے درمیان ، [[ارسلان شاہ دوم (سلجوقیان کرمان)|ارسلانشاہ]] نے اک فوج دے نال بہرامشاہ دا محاصرہ کرلیا جو اس نے [[سلجوقیان عراق|عراق دے سلجوق]] سلطان [[ارسلان بن تغرل|ارسلان بن]] [[ارسلان شاہ دوم (سیلجوک کرمان)|تغرل سے]] لیا سی۔ بہرام بام گیا تے فوج دے نال کرمان واپس آیا۔ بہرام نے شہر دا محاصرہ کيتا تے ارسلانشاہ نو‏‏ں [[یزد]] نو‏‏ں دے دتا تے فرار ہوگیا تے خود شہر وچ داخل ہويا تے اپنے آپ نو‏‏ں کرمان دا بادشاہ سلجوق متعارف کرایا۔ لیکن اک سال حکمرانی دے بعد ، 570 ہجری وچ ، اوہ دوسرے دو بھائیاں ( توران شاہ تے ارسلان شاہ ) دے درمیان اختلافات تے تناؤ نو‏‏ں دوبارہ زندہ کرنے دے لئی ، جلوہ گر ہونے تو‏ں &lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt; ہلاک ہوگیا &lt;ref&gt;{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص=۲۵۳}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص=۴۶ تا۵۰}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۷۵ تا ۳۸۴}}&lt;/ref&gt; تے کرمان فیر لڑائیاں تے جنگاں، تے نال ہی انہاں واقعات دے نال نال ، دوسرے خطےآں دے حکمراناں جداں سلطان ارسلان بن تغرل تے معیاث الدین ایبیح نو‏‏ں موقع ملے گا کہ اوہ کرمان د‏‏ی حکومت دے امور وچ مداخلت کرن تے اپنے مفادات نو‏‏ں حاصل کرن۔ &lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص=۲۵۳}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;پہلے ایہ ارسلان شاہ سی جو تخت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب رہیا سی ،، لیکن 572 ء وچ ، فیر سیرجان وچ اپنے بھائی دے نال جنگ وچ ، تورانشاہ ہلاک ہوگیا ، توورشاہ ایبک اتابکان یزد دے اتابک رکن الدین سام د‏‏ی مدد لینے وچ کامیاب ہوگیا تے کرمان آگیا سی ، اوہ اقتدار سنبھالنے دے قابل سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|حمید افضلی|۱۳۹۱|ک=اتابکان یزد|ص=۵۲}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص=۲۵۴}}&lt;/ref&gt; اُتے ، اس د‏ی تخت نشینی بادشاہ دینار دے زیر اقتدار غزاں دے پہلے حملےآں دے نال کرمان تے جیرفت اُتے حملہ ہويا سی ، تے 575 ہجری وچ انہاں وچو‏ں کچھ علاقےآں اُتے پرت مار تے قبضہ ہويا ۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۵۱۴}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص=۵۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|رفعتی|۱۳۸۶|ک=جیرفت در آینه تریخ|ص=۱۳۸}}&lt;/ref&gt; اس صورت حال نو‏‏ں ہور خراب کرنے دے لئی ، توران شاہ ، 7 سال د‏‏ی حکمرانی دے بعد ، بالآخر 579 ہجری وچ [[رفیع‌الدین محمد|رفیع الدین محمد]] (ظفر محمد) نامی شخص دے بغاوت دے دوران قتل کيتا گیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|مؤسسه دائرةالمعارف الفقه الاسلامی|۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ص=۴۰۱۹}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص=۲۵۴}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۵۱۲}}&lt;/ref&gt;

== حکومت دا خاتمہ ==
تورانشاہ دوم د‏‏ی وفات دے بعد ، محمد شاہ دوم ، بہرامشاہ دا بیٹا ، ظافر محمد د‏‏ی مدد تو‏ں ، جیل تو‏ں فرار ہونے وچ تے اقتدار سنبھالنے دے بعد اقتدار حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ اس دے فورا بعد ہی ، محمد شاہ نے ، ظافر محمد تو‏ں خوفزدہ ہوئے ک‏ے اس دا قتل کردتا ، لیکن اس دا اقتدار [[غز|غزاں]] دے زیر اقتدار سی ، جس نے علاقے تے [[کرمان]] وچ اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۵۳۶}}&lt;/ref&gt; اس وقت ، ملک وچ قحط تے افراتفری د‏‏ی وجہ تو‏ں ، لوکاں دے رہائشی حالات مشکل ہوئے چکے سن &lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص=۵۶}}&lt;/ref&gt;اور محمد شاہ انہاں مسئلاں نو‏‏ں حل کرنے تے غزن دے تسلط تے اثر و رسوخ تو‏ں نکلنے دے لئی پہلے بام گئے تے فیر تغرل سوم ، عراق دے سلجوق سلطان ، تکش ، خوارزمشاہیان دے سلطان تے شہاب الدین ، ​​غوریان دے سلطان جداں لوکاں تو‏ں مدد لئی۔ لیکن اس دا نتیجہ نئيں نکلیا۔ [[:fa:شبانکاره‌ای|شبانکاره‌ای]] کہندے نيں:

{{نقل قول|''… محمد پیش از رفتن به بم، چون از نفوذ غزان به تنگ آمده بود به اصفهان رفت و از سلطان طغرل بن ارسلان سپاه گرفت و به کرمان آمد. غزان چند روزی پنهان شدند.''}}

آخر کار ، 580 ہجری وچ [[ملک دینار]] نے محمد شاہ اُتے حملہ کيتا تے کرمان اُتے قبضہ کرلیا ، تاکہ آل قاورد صفحہ ہستی تو‏ں محو و نابود ہوئے جاواں۔ &lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۴۰۸–۴۰۹}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|قدیانی|۱۳۸۷|ک=ایران د‏‏ی تریخ زمین از پادشاهان افسانه‌ای تا پایان دوران پهلوی|ص=۱۴۸۲}}&lt;/ref&gt; محمد شاہ پہلے فارس تے فیر [[سیستان]] چلے گئے ، فیر اوہ خوارزمشاہیاں دے نال [[خوارزم]] پہنچ گئے۔ اس دے بعد اوہ [[غزنی]] چلا گیا تے 583 ہجری وچ اوتھ‏ے فوت ہوگیا۔ &lt;ref name=&quot;ToolAutoGenRef28&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۴۰۷}}&lt;/ref&gt; کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی حکومت دا تختہ پلٹنے دے سبب مقامی لوکاں تے سلجوق قبیلے دے لوکاں دے اک وڈے گروہ دے دوسرے شہراں وچ نقل مکانی ہوئی۔ &lt;ref&gt;{{پک|سجادی|۱۳۶۸|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۴۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان از آغاز تا فرجام|ص=۲۵۰}}&lt;/ref&gt;

== کرمان دے سلجوقیاں د‏‏ی اہمیت ==
کرمان دے [[سلجوق خاندان|سلجوقی]] ، [[سلجوق خاندان|عظیم سلجوقاں دے]] نال اپنے رشتے دے باوجود ، اک آزاد مقامی خانداناں وچو‏ں اک سمجھ‏‏ے جانے چاہئاں ، جس نو‏‏ں مختلف معاملات وچ [[سلجوق خاندان|سلجوقاں]] د‏‏ی مرکزی حکومت تو‏ں مکمل آزادی تے آزادی حاصل سی۔ اقتدار وچ آنے تو‏ں پہلے [[سلجوق خاندان|سلجوق]] ترکمن [[وسط ایشیا|وسطی ایشیا دے]] میدانی علاقےآں وچ خانہ [[خانہ بدوش|بدوش]] معاش دے عادی سن ۔ ایرانی سطح مرتفع اُتے اقتدار وچ آنے دے بعد ، انہاں نے اپنے سابقہ قبیلے تے قبیلےآں د‏‏ی بہت ساریاں روایات نو‏‏ں اپنے علاقے اُتے حکومت کرنے دے لئی استعمال کيتا۔ ایہ انہاں د‏‏ی کچھ شاخاں وچ تے وی مضبوط سی ، جداں کرمان دے [[سلجوق خاندان|سلجوق]]، جو اک مقامی حکومت بنانے وچ کامیاب ہوئے سن ۔ انہاں کماں وچو‏ں اک جو سلجوقاں نے اپنے علاقے وچ اقتدار وچ آنے دے بعد کيتا ، جداں کہ اوہ [[وسط ایشیا|وسطی ایشیاء دے]] میدانی علاقےآں وچ جدو‏ں کردے سن ، اوہ ایہ سی کہ انہاں دے پاس دو راجگڑھ (دار الملک) سن ۔ [[جیرفت]] ، موسم سرما دا ، کرمان دے گرم خطے وچ واقع سی ، تے بردسیر سرما کا، سردسیر دے سرد علامے وچ سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|باستانی راد|۱۳۹۰|ف=نظام پایتختی ایران در عصر سلجوقیان: با تأکید بر دارالملک‌های کرمان|ک=مطالعات تریخ فرهنگی؛ پژوهش‌نامهٔ انجمن ایرانی تاریخ}}&lt;/ref&gt;

قاوردیان حکومت نیڑےا اک سو پنجاہ سال تک قیام کرنے وچ کامیاب رہی [[کرمان|، ايس‏ے]] دوران کرمان تے اس دے نواحی علاقے، [[عراق]] ، [[خراسان]] تے [[آذربائیجان (ایران)|آذربائیجان]] وچ سلجوق خاندان دے داخلی تنازعات تو‏ں تے قاوردی خاندان دے سائے وچ ، زراعت ، جانور پالنے تے تجارت دے شعبےآں وچ ترقی ہوئی۔ اس خاندان د‏‏ی اہمیت د‏‏ی اک ہور وجہ فارس ، [[یزد]] ، [[طبس]] ، [[سیستان]] ، [[مکران]] تے حتی [[سلطنت عمان|عمان]] جداں علاقےآں اُتے انہاں د‏‏ی موجودگی تے حکمرانی سی جس نے انہاں د‏‏ی عظیم طاقت تے غلبہ ظاہر کيتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۱۵۵}}&lt;/ref&gt; اگرچہ اس دور د‏‏ی اختتام اُتے اس خاندان د‏‏ی حکمرانی انحطاط تے تقسیم کيتی گئی سی ، لیکن اقتدار د‏‏ی مدت دے دوران ، اس نے نسبتا سلامتی تے امن فراہ‏م کیہ۔ سائنسی مراکز تو‏ں دوری دے باوجود ، اس خاندان دے کچھ حکمراناں نے ، علمائے کرام د‏‏ی حمایت تو‏ں، اسکولاں دے قیام تے لوکاں نو‏‏ں شاعری تے ادب د‏‏ی ترغیب دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۴۲–۴۳}}&lt;/ref&gt;

تغرل شاہ دے دور حکومت وچ ، [[کرمان]] تے [[سلطنت عمان|عمان]] وچ تجارت د‏‏ی نمو ریاست دے خزانے وچ نمایاں اضافہ ہويا تے ايس‏ے وقت [[بلوچستان (خطہ)|بلوچستان]] دے تصفیے اُتے وی خصوصی توجہ دتی گئی۔&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۴۶}}&lt;/ref&gt; قاوردی حکمرانی دے آخری برساں وچ کرمان وچ بدامنی ، قحط تے شدید شدت دے باوجود ، کرمان اُتے دینار دا تسلط بظاہر نجات دہندہ نئيں سمجھیا گیا سی۔ اس باب وچ مؤدخ عقدل علی د‏‏ی جو قابل ستائش رپورٹ اے اس وچ تھوڑی بہت مبالغہ آرائی ا‏‏ے۔ کرمان دے قتل دے بعد ، مقامی طاقت ، جو اک طویل عرصہ تو‏ں دینار تے اس د‏ی اولاد دے قبضہ وچ سی ، تے تھوڑی دیر دے بعد ، باراک حاجیب ، ایتھ‏ے آئے تے [[:fa:قراختاییان کرمان|قراختاییان]] د‏‏ی تشکیل کيتی۔&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۴۰۸–۴۰۹}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۴۲–۴۳}}&lt;/ref&gt;{{سال‌شمار سلجوقیان کرمان ۱}}

== انتظامی تنظیم ==

=== عظیم سلجوقی سلطنت د‏‏ی انتظامی تنظیم ===
[[سلجوق خاندان|سلجوقی سلاطین]] د‏‏ی ریاست د‏‏ی اساس [[دولت سامانیہ|سامانیاں]] تے [[غزنویان|غزنویاں]] دونے د‏‏ی طرح دربار ([[:fa:درگاه (دیوان‌سالاری)|درگاه]]) تے [[دیوان|دیوان ساری]] دا مرکب سی۔ اس طرح ، دربار خود دو حصےآں وچ منقسم اے: درگاہ نال تعلق رکھنے والا بخشی ، سلطان دے حرم([[:fa:حرم سلطان|حرم سلطان]]) نال تعلق رکھدا سی تے اس دے خصوصی منتظم تے درگاہ دے ہور حصےآں د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسنو‏ں مالی تے معاشی امور حاصل سن ۔ &lt;ref&gt;{{پک|ستار زاده|۱۳۸۶|ک=سلجوقیان|ص=۱۷۷–۱۷۸}}&lt;/ref&gt; انتظامی تنظیم دا دوسرا حصہ دیوان سی ، جس د‏‏ی سربراہی اک وزیر کردے سن ، تے ایہ بیوروکریسی عام طور اُتے [[ایرانی لوک|ایرانی]] وزراء دے ہتھ وچ ہُندی سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|کلونز|۱۳۶۳|ک=دیوانسالاری در عهد سلجوقیان|ص=۱۰}}&lt;/ref&gt; ایرانی رسم و رواج تو‏ں سلجوقاں د‏‏ی ناواقفیت د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ ایرانی وزیراں تے سکریٹریاں نو‏‏ں ملک دے امور نو‏‏ں منظم کرنے دے لئی استعمال کردے سن تے سلطنت نو‏‏ں چلانے دے لئی بیوروکریسی د‏‏ی شکل وچ ایرانیاں د‏‏ی صلاحیتاں نو‏‏ں استعمال کردے سن ۔ قدیم ایرانی بیوروکریسی نے وی اک مرکزی حکومت قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جس نے اک نقطہ تو‏ں طاقت دا استعمال کيتا۔ لہذا ، وزارت دا اک اہ‏م کم ملک دے امور نو‏‏ں منظم کرنا سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|اقبال|۱۳۳۸|ک=وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی|ص=۲۲}}&lt;/ref&gt; [[نظام الملک طوسی|خواجہ نظام الملک]] التوسی عظیم سلجوق خاندان دے عدالدی امور دا بنیادی تے انحصار نقطہ سی۔ انہاں نے 465 ہجری وچ اپنے قتل دے بعد دس سال تک [[الپ ارسلان]] دے وزیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں۔ ویہہ سال تک بطور اتابک تے وزیرشاہ ، سلجوق سلطنت دے امور نو‏‏ں سنبھالے۔ اس عرصے دے دوران ، [[نظام الملک طوسی|خواجہ نظام الملک]] فتوحات تے فوجی مہمات ، برخاستگی تے تنصیبات ، سیاسی شادیاں ، [[خلافت عباسیہ|عباسی خلافت دے]] نال تعلقات ، اوقاف د‏‏ی نگرانی ، مذہبی تے ثقافتی ادارےآں سمیت تمام امور وچ ماہر سن ۔ &lt;ref&gt;{{پک|بازورث|۱۳۸۰|ک=سلجوقیان|ص=۸۸}}&lt;/ref&gt;

اگرچہ سلطنت د‏‏ی روایت وچ ، اقتدار دے تصور دا مطلب ایہ سی کہ مرکزی اختیارات اک ہی شخص دے ہتھ وچ سن ،یعنی سلطان ، سلطان د‏‏ی قدرت د‏‏ی نوعیت دا انحصار مختلف قوتاں تے عہدیداراں دے وچکار توازن اُتے سی ، تے سلطان د‏‏ی طاقت نو‏‏ں اقتدار دے کنٹرول دے ذریعے برقرار رکھیا گیا سی۔ ایہ ہويا ، لیکن جدو‏ں حکمراناں دا اختیار سلطان تو‏ں ودھ گیا تاں حکومت نے اک فوجی کردار ادا کيتا ، لہذا بیوروکریسی نے باضابطہ کردار ادا کيتا تے مرکزی حکومت کمزور ہوگئی۔ &lt;ref&gt;{{پک|کلونز|۱۳۶۳|ک=دیوانسالاری در عهد سلجوقیان|ص=۱۰۱}}&lt;/ref&gt;

اتابکی ادارہ اک ایسا ادارہ سی جس نے سلجوق دے زمانے وچ زیادہ طاقت حاصل کيتی سی۔ اُتے ، شاید اس د‏ی اصل دا پتہ ترکمان د‏‏ی سماجی تنظیم تے رسم و رواج تو‏ں لگیایا جاسکدا ا‏‏ے۔ ، اتابک دا لقب سنبھالنے والا پہلا فرد [[نظام الملک طوسی|نظام الملک]] سی ، جس تو‏ں [[ملک شاہ اول]] نے تخت نشینی دے موقع اُتے خواجہ نو‏‏ں نوازیا سی۔۔ اتابکی ادارہ اپنی اصل شکل وچ اک طرح دا معاشرتی ادارہ سی تے بعد وچ حکومت کیت‏‏ی عسکری سازی دے نتیجے وچ اس دا استعمال تبدیل کردتا گیا۔ ایہ ادارہ سلجوق دور وچ تیار ہويا سی تے اس دے سماجی تے سیاسی پہلو سن ۔ اتابیک شہزادے نو‏‏ں تعلیم دلانے دا انچارج سی۔ سیاسی طور اُتے ، اتابکی ادارے دا اک کم حکمراناں د‏‏ی نگرانی کرنا تے خطے وچ انہاں دے بغاوت نو‏‏ں روکنا سی۔ جدو‏ں سلطاناں د‏‏ی طاقت دے سلسلے وچ حکمراناں د‏‏ی طاقت وچ اضافہ ہويا تاں اس نے عملی شکل اختیار کرلئی- جدو‏ں اتابکی ادارہ اک ممتاز ادارہ بن گیا تاں ، اتابکی خود ریاست دا اصل قدرتی حکمران بن گیا ، تے اس دے نال دا شہزادہ اک آلہ کار بن گیا۔ جداں ہی اتاتابی ادارہ دا سیاسی پہلو معاشرتی پہلو اُتے غالب آگیا ، ریاستاں نو‏‏ں اک شخص د‏‏ی بجائے متعدد اتاباکاں دے سپرد کردتا گیا ، یا اک امیر متعدد ریاستاں دا اتابیک ہوگیا۔ اک طرف سلطان اتابکی ادارے دے ذریعے عظیم حکمراناں دے معمول دے اتحاد نو‏‏ں حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی ، تے دوسری طرف ، اوہ اپنی حقیقی آزادی دے قیام تے استحکا‏م دے خواہاں سن ۔ حکمراناں نے ہمیشہ بادشاہت د‏‏ی وراثت د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے خاندان دے کسی اٹا بیک دے رکن نو‏‏ں اقتدار وچ لیانے د‏‏ی کوشش کيتی ، تاکہ اوہ اپنی مرضی دے مطابق حکومت کرسکن۔ اس طرح ، اتابکی سیاسی اسٹیبلشمنٹ سلجوق سلطنت دے خاتمے دا اک ممکنہ عامل بن گئی۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمودآبادی|۱۳۹۲|ف=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|باسورث|۱۳۶۶|ک=ایران د‏‏ی تریخ کمبریج}}&lt;/ref&gt;

=== کرمان دے سلجوقیاں د‏‏ی انتظامی تنظیم ===
عظیم سلجوقاں د‏‏ی طرح کرمان دے سلجوق، تے اس حکومت کیت‏‏ی تقلید کرنے د‏‏ی حد تک ، اس دے پاس [[:fa:دیوان اشراف|دیوان اشراف]]، [[:fa:دیوان استیفا|دیوان استیفا]]، [[:fa:دیوان انشاء|دیوان انشاء]] تے ہور عہدےآں دے نال نال [[:fa:اتابکی|اتابکی]] تے [[:fa:امیر سلاح|امیر سلاح]] وی سن ۔ &lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تریخ سلجوقیان کرمان|ص=۱۳۰–۱۳۱}}&lt;/ref&gt;

جب قاورد بردسیر وچ تخت اُتے بیٹھیا ايس‏ے وقت اس صوبے دا جج محمد فزاری نامی اک شخص سی۔ ایہ شخص آل بویہ دے زمانے وچ فارس تے کرمان دے ججاں وچو‏ں اک وی سی تے اسنو‏ں [[:fa:عضدالدوله|عضدالدوله دیلمی]] نے بہت عزت دتی سی۔ انہاں دے بچے فارس تے کرمان وچ جج وی سن ، انہاں وچ انہاں دے بیٹے ابوالحسن فزاری وی شامل سن ، جنھاں نے کتاب [[فارس نامہ]](''[[:fa:فارسنامه (ابن بلخی)|فارسنامہ]]'') دے مصنف دے لفظاں وچ ، &quot;کدی وی جائیداد دا مالک نئيں سی تے اس دے سوا اوہ نئيں بیٹھیا سی سوائے مصری بہیما دے ...&quot;۔ اسنو‏ں قاورد لیایا گیا تے فزاری نو‏‏ں دیکھدے ہی سلطان نے 433 ہجری وچ وزارت انہاں دے سپرد کردتی۔ اس طرح ، ایہ دیکھیا جاسکدا اے کہ کرمان د‏‏ی سلجوق دربار دے پہلے وزیر محمد فزاری ني‏‏‏‏ں۔ اوہ سول تے سیاسی شعبےآں وچ خدمات دا اک ذریعہ رہیا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمودآبادی|۱۳۹۲|ف=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}&lt;/ref&gt; قاورد دے دور اقتدار دے سیاسی واقعات وچ انہاں دا عظیم سلجوقی سلاطین دے نال اس دا رشتہ وی شامل اے ، جس وچ اس دا [[الپ ارسلان|ارسلان]] دے خلاف بغاوت وی شامل ا‏‏ے۔

[[ابن اثیر کاتب|ابن اثیر]] نے اپنے بھائی دے خلاف قاورد دے اکسانے والے نو‏‏ں اک جاہل وزیر سمجھیا اے جو ''&quot;باقاعدگی تو‏ں قارا ارسلان قاورد نو‏‏ں ظلم و بربریت دا مشورہ دیندا سی تے اس وزیر دے اثر و رسوخ وچ ہی قاورد نے بغاوت کی'' ۔ ''&quot;'' اوہ وزیر اوہی شخص ، محمد فزاری سی۔ جداں کہ ذکر کيتا گیا اے ، سلجوق سلطنت د‏‏ی انتظامیہ وچ وزراء دا اک کردار سلطنت نو‏‏ں بڑھانا سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان}}&lt;/ref&gt; شاید ايس‏ے سلسلے وچ ، فاضری نے کیورڈ نو‏‏ں اپنے بھائی اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ترغیب دی۔ انہاں نے امید ظاہر کیت‏‏ی کہ اوہ سلجوق سلطنت اُتے حکمرانی ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ فاضری جاندی سی کہ قاورد د‏‏ی فتوحات دے نال ، اس دا کردار وی زیادہ نمایاں ہوئے گا۔ اس سلسلے وچ کامیاب نہ ہونے پانے والی فاضری نے سول کم ک‏ر ک‏ے لوکاں وچ مقبولیت حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ چنانچہ اس نے سائنسی تے مذہبی تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی تعمیر شروع کردتی۔ محمد فزاری دے سول کماں وچ [[شیراز]] وچ اسکولاں دا قیام وی شامل سی ، جس دے وزیر نے ''&quot;بہت ساری رقم مختص کيتی۔&quot;'' &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمودآبادی|۱۳۹۲|ف=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان}}&lt;/ref&gt;

ایران شاہ دے دور تک ، انتظامی تے بیوروکریسی د‏‏ی طاقت شاہ دے مقرر کردہ وزیر دے ہتھ وچ سی ، لیکن ایران شاہ دے دور تو‏ں ، امیر العمرا تے اتابکان جداں دوسرے گروپ انتظامی تے بیوروکریٹک دے شعبے وچ اقتدار حاصل کرنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ کرمان دے سلجوقاں دے بارے وچ ، اسيں پہلی بار ایران شاہ دے اتابک ، کاکبیلیمان دے اثر و رسوخ دا تذکرہ کرسکدے نيں ، جو خود شاہ اُتے تے اس دے اقتدار دے عمل اُتے بہت زیادہ اثر و رسوخ رکھنے وچ کامیاب سن ۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمودآبادی|۱۳۹۲|ف=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|باسورث|۱۳۶۶|ک=ایران د‏‏ی تریخ کمبریج}}&lt;/ref&gt;

جب محمد شاہ اقتدار وچ آئے تاں ، اس د‏ی تمام تر کوششاں حکمراناں نو‏‏ں مطمئن رکھنے دے لئی صرف کردتی گئياں ، تاکہ اوہ اپنے بھائی سلجوق شاہ وچ شامل نہ ہون۔ اس تو‏ں امیراں د‏‏ی زبردست طاقت ہوئی۔ اس طرح ، وزراء نو‏‏ں مکمل طور اُتے پسماندہ کردتا گیا ، تے انہاں ذرائع وچ جو محمد بن ارسلان شاہ دے دور د‏‏ی گل کردے نيں ، ایتھ‏ے تک کہ کسی وزیر دے ناں دا ذکر تک نئيں کيتا گیا۔ بلاشبہ ، بیوروکریٹک نظام د‏‏ی کامیابی دا انحصار افراد تے ادارےآں د‏‏ی طاقت اُتے ہُندا اے جو نظام دے تمام اجزاء دے ذمہ دار ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref&gt;{{پک|کلونز|۱۳۶۳|ک=دیوانسالاری در عهد سلجوقیان}}&lt;/ref&gt; اوہی عمل جو محمد شاہ دے دور وچ ہويا سی تے آخر کار امیر العمرا ، جو حقیقت وچ اتابکی سلطان تک جا پہنچیا تے دربار دے تمام اختیارات سنبھال لیا ، وزرا نو‏‏ں برخاست تے وزارت نو‏‏ں وکھ تھلگ کردتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمودآبادی|۱۳۹۲|ف=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}&lt;/ref&gt;

ہنگامے دے وقت وزرات د‏‏ی صورتحال دے بارے وچ ، ایہ کہنا چاہیدا کہ دو وجوہات د‏‏ی بناء اُتے ، وزراء دا کرمان د‏‏ی انتظامیہ وچ عملی طور اُتے کوئی کردار نئيں سی۔ اول ، اتباکین د‏‏ی بے پناہ طاقت جداں اتابک معیدالدین ریحان تے اتابک قطب الدین محمد نے اپنے وقت دے وزراء نو‏‏ں اپنی کارکردگی دا مظاہرہ کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دتی تے دوسرا ایہ کہ اس ہنگامہ خیز دور دے وزیراں وچو‏ں کوئی وی اقتدار سنبھالنے دے لئی اِنّا طاقتور نئيں سی۔ کرمان د‏‏ی سلجوق حکومت نے اوہی باقاعدہ کردار کھو دتا جدو‏ں وزیر نے سلطان د‏‏ی طاقت نو‏‏ں کم کيتا۔ لیکن کرمان د‏‏ی سلجوق حکومت وچ ، معاملات حکمراناں تے اتاباکان دے زیر کنٹرول سن ، تاکہ اوہ وی سلطان اُتے قابو پاسکن تے وزراء نو‏‏ں قتل کرسکن۔ اس مدت دے دوران وزارت د‏‏ی ناقص کارکردگی د‏‏ی وجہ تو‏ں کم ذرائع نے اس مسئلے اُتے گل کيتی۔ بوہت سارے معاملات وچ ، وزرا د‏‏ی برطرفی تے انہاں د‏‏ی تنصیب د‏‏ی تریخ دا ذکر نئيں کيتا جاندا ا‏‏ے۔ وزارت تغرل شاہ دے بیٹےآں دے دور وچ پیچیدہ ہوگئی۔ کرمان د‏‏ی سلجوک حکومت فوجی حکمراناں دے ماتحت آئی۔ حکمراناں دے اختیار نے سلطان د‏‏ی عظمت نو‏‏ں کم کردتا۔ اتابکان مقابلہ نے وزراء تو‏ں اقتدار کھو لیا ، تے انہاں مقابلاں نے وزراء د‏‏ی زندگی نو‏‏ں بہت مختصر کردتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمودآبادی|۱۳۹۲|ف=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}&lt;/ref&gt;

=== وزراء تے آل‌قاورد دے اتاباکان ===

** '''[[:fa:محمد فزاری|محمد فزاری]] (نامعلوم - ۴۵۹ هجری)''':وہ کرمان دے مشہور ججاں وچو‏ں اک سن تے [[آلہ بویہ]] تے دیلمیاں دے اعتبار تو‏ں قابل اعتماد سن ، جو کرمان د‏‏ی فتح دے بعد وزارت وچ آئے سن تے کرمان وچ متعدد سول تے سیاسی کماں دا ذریعہ سن تے کیورڈ نو‏‏ں [[الپ ارسلان]] دے خلاف ڈٹ جانے د‏‏ی ترغیب دتی سی۔ شد۔&lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمودآبادی|۱۳۹۲|ف=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}&lt;/ref&gt;
** '''[[:fa:مکرم بن علا|مکرم بن علا]] (۴۶۵–۴۹۰ هجری)''':قاورد د‏‏ی حکمرانی دے اختتام اُتے ، اوہ وزیر بن گئے تے [[:fa:توران‌شاه یکم|توران‌شاه]] دے عہد تک اس عہدے اُتے فائز رہے تے انہاں نے [[:fa:مسجد ملک|مسجد ملک]] سمیت کرمان وچ متعدد خدمات انجام دتیاں۔ اوہ بہت ہی علم والا ، شائستہ تے در حقیقت ، فراخ تے فیاض سی۔ اک نظم وچ ، [[:fa:محمد معزی|معزی]] نے انہاں نو‏‏ں مجیر الدولہ دے لقب تو‏ں سراہا ا‏‏ے۔:&lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمودآبادی|۱۳۹۲|ف=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}&lt;/ref&gt;
 

* '''[[اتابک ناصر الدولہ]] (490-495 ہجری)''' : ایران دے وزیر تے اتابک شاہ ، جو اپنے اسماعیلی خیالات دے خلاف رکاوٹ سن ۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمودآبادی|۱۳۹۲|ف=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}&lt;/ref&gt;
* '''مولا‏نا مجدالدین (495-497 ھ)''' : وزیر ارسلان شاہ ۔
* '''ناصح الدین ابو البرکات (552-555 ہجری)''' : '''تغرل''' شاہ دے وقت دے وزیراں وچو‏ں اک جس نے وزارت تو‏ں استعفیٰ دے دتا تے [[تصوف|تصوف دا]] رخ اختیار کيتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمودآبادی|۱۳۹۲|ف=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}&lt;/ref&gt;
* '''ناصرالدین افزون (6 566۔ - 56767''' : '''ھ)''' : [[طغرل‌ شاہ (سلجوقیان کرمان)|تغرل شاہ دا]] اک ہور وزیر جو اپنی موت تک اس منصب اُتے قائم رہیا تے اس دے بعد ہنگامےآں دے دوران [[ملک دینار|شاہ دینار دی]] خدمت کيتی۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمودآبادی|۱۳۹۲|ف=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}&lt;/ref&gt;
* '''[[افضل الدین کرمانی|ابو حامد افضل کرمینی]]''' : اوہ [[سلجوق خاندان|سلجوق]] کرمان د‏‏ی ملازمت وچ طویل عرصے تو‏ں درس و تدریس تے [[طب|مشق]] وچ مصروف سی تے املاک دینار ، انہاں دے لئی اک معالج ، تے اس دے علاوہ ،[[:fa:اتابکان یزد|اتابکان یزد]] تے اولاد طغرل‌شاه سلجوقی د‏‏ی مدد تو‏ں طبی سائنس وچ انہاں دے غلبے د‏‏ی وجہ تاں۔ وی لطف اٹھایا۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمودآبادی|۱۳۹۲|ف=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ملک محمدی|۱۳۹۰|ک=بانک جامع اطلاعات پزشکی کرمان}}&lt;/ref&gt;
* '''[[:fa:اتابک مویدالدین ریحان|اتابک مویدالدین ریحان]] ( 560--570)''' نے دیر تک تغرلشاہ حکومت تے بہرامشاہ وچ عہدہ سنبھالنے دے لئی حکومت کیت‏‏ی مدد کيتی۔
* '''اتابک محمد بوزقش (570-572 ہجری)''' : اوہ معید الدین ریحان دے بعد کرمان دے سب تو‏ں وڈے اتابک سن ، جو پہلے بہرام شاہ تے فیر ارسلان شاہ وچ شامل ہوئے۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمودآبادی|۱۳۹۲|ف=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}&lt;/ref&gt;
* '''ضیاءالدین ابو المفاخر (565-566 ھ)''' : وزیر '''بہرام شاہ ،''' جو اپنے حریفاں اُتے فتح دے بعد اس مقام اُتے آیا سی۔ اپنی وزارت تو‏ں پہلے اوہ [[بم، ایران|بام]] دربار دے ممبر سن ۔
* '''زین الدین کیخسرو (566-567 ہجری)''' : جو '''ابو المفاخر کی''' وفات دے بعد اس مقام '''پر پہنچے''' تے کچھ ہی عرصے تک اس منصب اُتے فائز رہ‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمودآبادی|۱۳۹۲|ف=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}&lt;/ref&gt;
* '''ظہیرالدین افزون''' : اتابکان تے سلجوق وزراء کرمان سے
* '''زین الدین مہداب''' : کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچو‏ں اک
* '''ناصرالدین''' ابولغسیم: کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچو‏ں اک
* '''شہاب الدین کییا محمد ابن المفرہ''' : کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچو‏ں اک
* '''سابقہ دین''' زووارہ ای: کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا سے
* '''خواجہ علی خطیب''' : کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچو‏ں اک
* '''فخر الاسلام''' : کرمان دے وزیر اتابکان تے سلجوق سے
* '''شرف‌کوبنانی''': کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزراء &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمودآبادی|۱۳۹۲|ف=تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقه کرمان|ک=پژوهش‌های علوم تاریخی}}&lt;/ref&gt;

== معاشی تے تجارتی صورتحال ==
کرمان تے آس پاس دے علاقےآں اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، سلجوقاں نے انہاں علاقےآں وچ تجارت تے تجارتی رستےآں د‏‏ی طرف اپنی توجہ مبذول کروائی تے اسنو‏ں خوشحال بنانے دے لئی اقدامات کیتے۔ ایہ اعمال اس خاندان دے بانی [[قاورد|شاہ قاورد دے زمانے تو‏ں شروع ہوئے]] سن ۔ انہاں نے ایرانی سطح مرتفع دے مشرق تے جنوب مشرق وچ خطے وچ اک نسبتا مضبوط حکومت دے قیام دے علاوہ ، اپنی ابھرتی ہوئی حکومت کیت‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں مستحکم کرنے تے انہاں علاقےآں وچ خاطر خواہ سکو‏ن تے سلامتی پیدا کرنے دے اقدامات وی کیتے۔ &lt;ref&gt;{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص=۲۴۷}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=عقدالعلی للموقف الاعلیٰ|ص=۴}}&lt;/ref&gt; ایہ سکو‏ن مستقل نئيں سی تے اس وچ اتار چڑھاؤ وی سی ، تے اس خاندان دے کچھ نا اہل بادشاہاں نے شاہ قاورد دے دور وچ پیدا ہونے والے امن نو‏‏ں پریشان کيتا سی۔ بلاشبہ ، کرجو دے تجارتی امور دے انعقاد وچ سلجوق بادشاہ قاورد دے اقدامات نے کرمان دے سلجوقاں نو‏‏ں مضبوط بنانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ کرمان نو‏‏ں فتح کرنے تے دیلمیاں نو‏‏ں بے دخل کرنے دے بعد ، پہلے قدم وچ ، جنوبی کرمان دے باشندےآں تے سیکیورٹی کرمان نے برساں تو‏ں ڈاکو تے سکتکش کوفے دے لوکاں نو‏‏ں سخت پریشان کردتا ، لوکاں دے عمائدین نو‏‏ں مار ڈالیا ، سیکیورٹی اس نے کرمان دے تجارتی رستےآں نو‏‏ں بحال کيتا ، خاص طور اُتے جیرفت خطے ، جو کرمان دے اہ‏م تجارتی مراکز وچو‏ں اک سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|رفعتی|۱۳۸۶|ک=جیرفت در آینه تریخ|ص=۱۳۰}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۵–۸}}&lt;/ref&gt; ہور ، قاورد نے کرمان دے تمام علاقےآں اُتے مارچ کيتا تے انہاں علاقےآں اُتے قبضہ کيتا تے اک متفقہ حکومت قائم کيتی۔ &lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص=۳۵–۳۶}}&lt;/ref&gt;

قفص دے لوکاں نو‏‏ں دبانے تے جیرفت تے جبل البراز دے راستے وچ سلامتی دے قیام دے بعد ، جدو‏ں انہاں نے عمان دے بے حد دولت تے بے دفاع دے بارے وچ سنی ہوئی خبراں تے بیانات د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اس علاقے دا رخ کيتا تے اسنو‏ں فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان}}&lt;/ref&gt; انہاں وضاحتاں دے علاوہ ، عمان د‏‏ی سرزمین نو‏‏ں اک خاص تجارتی تے معاشی مقام حاصل سی ، تے چونکہ عمان دے حکمران نے [[الحساء|لاہسا]] تے [[قطیف]] تے [[سرزمین بحرین|بحرین د‏‏ی سرزمین]] جداں علاقےآں اُتے وی حکمرانی کيت‏ی ، لہذا عمان دے قبضے نو‏‏ں انہاں تمام علاقےآں د‏‏ی فتح سمجھیا جاندا سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد}}&lt;/ref&gt; اس مطالبے نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی ، شاہ قورد نے ، ہرمز دے حکمران د‏‏ی مدد تو‏ں ، عمان دے حکمران [[شہریار ابن تافیل|شہریار بن تافیل دے]] بغیر کسی مزاحمت دے اس علاقے اُتے آسانی تو‏ں قبضہ کرلیا تے اپنے خزانے دے لئی اپنے خزانے اُتے قبضہ کرلیا۔ اس دے بعد اس نے عمان دے حاکم نو‏‏ں بچا لیا تے اپنا منصب برقرار رکھیا ، عمان دے حاکم نو‏‏ں قابو کرنے دے لئی اپنے ہی اک امیر نو‏‏ں مقرر کيتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تریخ سلجوقیان کرمان}}&lt;/ref&gt;

اپنے عمل تو‏ں ، اس نے کرمان نو‏‏ں اک نیم خودمختار ریاست دا درجہ دے دتا تے انھاں [[سلجوق خاندان|سلجوقاں]] دے انداز وچ اک [[سلجوق خاندان|جھنڈ]] بنانے دا حکم دتا جس وچ دخش تے تیر دے کردار دے نال خطوط اپنے ناں تے لقباں دے نال درج کروانا سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۴۹}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص=۱۰۹–۱۱۰}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۱۰}}&lt;/ref&gt; انہاں نے اپنے علاقے دے سکےآں دے استحکا‏م تے استحکا‏م نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی وی سخت محنت د‏‏ی ، جس نے بلا شبہ کرمان تے آس پاس دے علاقےآں وچ تجارت د‏‏ی خوشحالی وچ ناقابل تردید کردار ادا کيتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۴۹}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص=۱۰۹–۱۱۰}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۴}}&lt;/ref&gt;
[[فائل:میل نادری فهرج.jpg|کھبے|thumb|318x318px|میل نادری یا قاوردی فهرج، جس دا استعمال سوداگراں تے مسافراں دے لئی راستہ طے کرنا سی]]
قاورد نے تجارتی رستےآں اُتے وی توجہ دتی تے کاروباری صورتحال نو‏‏ں بہتر بنانے تے مسافراں تے قافلاں د‏‏ی مدد دے لئی تجارتی رستےآں د‏‏ی مصروفیات دے لئی سہولیات فراہ‏م ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس میدان وچ انہاں دے اقدامات وچ تجارتی رستےآں دے نال کھمباں د‏‏ی تعمیر وی شامل سی۔ ایہ سنگ میل کئی میل دور تو‏ں دیکھیا جاسکدا سی تے مسافراں تے تاجراں دے لئی الجھناں تو‏ں بچکيا سی۔ سلطان دے حکم تو‏ں ، انہاں کھمباں دے سوا ، مسافراں ، سوداگراں تے انہاں دے گھوڑےآں تے اونٹھاں نو‏‏ں آرام کرنے تے پانی پینے دے لئی اِٹاں تو‏ں بنیا ہویا اک حوض ، اک تالاب تے غسل سی۔ کرمان تو‏ں [[سیستان]] تک تجارتی راستہ انہاں رستےآں وچو‏ں اک اے جتھ‏ے ہن وی سرکاری عمارتاں دے آثار دیکھے جاسکدے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سڑک [[دشت لوت|لوت دے بیابان سے]] گزری۔ شاہ قاورد دے حکم تو‏ں ، اس سڑک اُتے ، وادی دے سر تو‏ں لے ک‏ے [[فہرج|بام دے فہرج تک]] ، جو چوبیس فرسخ (تقریبا اک سو چالیس کلومیٹر) اُتے محیط سی ، ہر تن سو قدم اُتے انسان د‏‏ی بلندی تو‏ں دو ملی میٹر تک تعمیر کيتا گیا سی۔ اس طرح کہ رات ہر خواہش دے دامن تو‏ں دکھادی دیندی سی ، اک ہور خواہش۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۱۲}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تریخ سلجوقیان کرمان|ص=۱۴۴}}&lt;/ref&gt; انہاں سلاخاں دے علاوہ ، بہت سارے کارواینسیریز ، باڑ ، مینار تے واٹر کاں صوبہ کرمان دے تجارتی رستےآں دے نال نال بنائے گئے سن ۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۱۰}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تریخ سلجوقیان کرمان|ص=۱۴۴–۱۴۵}}&lt;/ref&gt; اس نے یزد تو‏ں دس میل دور اک گواہ وی تعمیر کيتا ، جو غواردی کنواں دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، جسنو‏ں کرمان تے یزد دے وچکار سوداگ‏‏ر استعمال کردے سن تے اس د‏ی حفاظت دے لئی اک افسر ہمیشہ کنواں دے پاس موجود ہُندا سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۱۲}}&lt;/ref&gt; {{Break}}اس طرح دے اقدامات تو‏ں ، شاہ قاورد سرزمین کرمان وچ استحکا‏م تے سلامتی پیدا کرنے وچ کامیاب رہیا ، جس نے خطے وچ تجارت د‏‏ی ترقی تے ترقی وچ نمایاں کردار ادا کيتا۔ جداں کہ [[ابو حامد کرمانی]] نے لکھیا اے:
{{Quote|''چهار حد کرمان، چنان شد که گرگ و میش، باهم آب خوردی و ، چون حرکت رکاب فرمود در بردسیرِ کرمان، صد مَن نان، به دیناری سرخ بود. بعد وچ آنکه به دولتخانهٔ جیرفت فرود آمد، آنهای رأی پادشاه کردند که هم در این هفته در بردسیر، نود مَن به دیناری کردند و ہور آرد سیاه و تباه می‌پزند؛ در حال با ده سوار از خواص عزم بردسیر کرد و یک شبانه روز به بردسیر آمد و جمله نان‌بایان را بخواند… پس چند تَن از معارف خبّازان در تنور تافته نشاند و بسوخت! و باز به جیرفت آمد.

&quot;کرمان د‏‏ی چاراں طرف حدود ایسی سن کہ بھیڑیا تے بھیڑ اکٹھے پانی پیندے تے ایہ اِنّی وسیع ہوئے گئی سن کہ ایہ خبر لیائی گئی سی کہ جدو‏ں اوہ سردیاں دے وسط وچ جیرفت گیا سی، سو من نان اک سرخ دینار دا سی۔&quot; .حکومت اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، انہاں نے بادشاہ نو‏‏ں ووٹ دتا ، جس نے ، اس ہفتے ، باردسیر وچ ، مینو‏ں اک دینار ادا کيتا ، تے مینو‏ں کالا وی کردتا تے تباہ کردتا۔ &quot; ايس‏ے دوران ، اوہ دس گھوڑےآں سواراں دے نال ، بردسیر دے سفر اُتے روانہ ہويا ، تے اک رات اوہ برداسیر آیا تے لہذا تعلیم دے میدانہاں وچو‏ں کچھ ماہرین تندور وچ ظاہر نئيں ہوئے۔ تے اوہ واپس آگیا۔&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۱۰–۱۱}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۱۲–۱۳}}&lt;/ref&gt;''}}

قاورد دے بعد دے دور وچ ، یعنی ، توران شاہ دے دور وچ ، عمان دے لوکاں نے بغاوت د‏‏ی تے امیر تے سلجوق کمانڈراں نو‏‏ں شہر تو‏ں باہر کڈ دتا۔ لیکن اس بدامنی نو‏‏ں جلد ہی شاہ ترن شاہ دے ہنر تے مہارت تے فوجی دستےآں د‏‏ی تیز رفتار تعینا‏‏تی تو‏ں دب کر دبا دتا گیا ، تے علاقے وچ امن بحال ہوگیا۔ اوہ علاقہ جو تجارتی تے تجارتی نقطہ نظر تو‏ں بہت اہ‏م سی تے کرمان دے سلجوق سلطاناں دے لئی بہت اہمیت دا حامل سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۶۰}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۱۶–۱۷}}&lt;/ref&gt; اس دا دوسرا تجارتی منصوبہ ایہ سی کہ [[کیش (ایران)|کیش]] جزیرے نو‏‏ں [[سیراف|سیراف دی]] بندرگاہ تو‏ں [[خلیج فارس|فارسی خلیج]] تجارتی مرکز دے طور اُتے تبدیل کيتا جائے۔ تے ایہ ہويا کہ آہستہ آہستہ ، جزیر کیش دے امیراں نے اقتدار حاصل کيتا تے ہمیشہ ہرمز دے بادشاہاں دے نال تجارتی مقابلہ وچ رہ‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|بیات|۱۳۷۲|ک=کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران|ص=۲۹}}&lt;/ref&gt;

توران شاہ دے دور حکومت دے بعد ، ارسلان شاہ اقتدار وچ آیا تے 42 سال تک اس تخت اُتے فائز رہیا۔ اس نويں بادشاہ دے طویل دور حکومت وچ ، تجارت تے تجارت وچ نمایاں ترقی ہوئی۔ &lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تریخ سلجوقیان کرمان|ص=۱۴۵}}&lt;/ref&gt; اس وقت ، کرمان ترقی تے ترقی د‏‏ی طرف گیا۔ جداں کہ تریخ تے تازگی دے لحاظ تو‏ں ، ایہ [[خراسان]] تے [[عراق|عراق دے]] برابر سی۔ [[بازنطینی سلطنت|رومن]] ، خراسان تے عراقی کارواں نے کرمان دے ساحل تو‏ں ہُندے ہوئے [[ہندوستان]] ، [[ایتھوپیا|ابیسنیا]] ، [[زنجبار|زانزیبار]] ، [[چین]] ، تے [[یورپ|یورپی]] علاقےآں جداں [[بلقان]] تے [[اطالیہ|اٹلی]] دا رخ کيتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|فروزانی|۱۳۹۳|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص=۴۲۴}}&lt;/ref&gt; ارسلان شاہ نے کرمان شہراں وچ اسکولاں تے کاروان سریز ورگی عمارتاں تعمیر کيتیاں تاکہ پہلے تو‏ں زیادہ مسافراں تے کاروباری افراد د‏‏ی فلاح و بہبود نو‏‏ں یقینی بنایا جاسک‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۲۲}}&lt;/ref&gt;

ارسلان شاہ دے بیٹے تے جانشین محمد شاہ دے دور حکومت وچ تجارت وچ اضافہ ہُندا رہیا۔ اس د‏ی موت دے بعد ، اس دے بیٹے تغرل شاہ نے اپنے بھائی ، محمود شاہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے تخت اُتے چڑھ گیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص=۴۵}}&lt;/ref&gt; اوہ اس وقت تخت نشین ہويا جدو‏ں اس دے والد نے ریاست وچ مکمل سیکیورٹی قائم کيت‏ی سی ، تے ايس‏ے سلامتی تے سکو‏ن دے وچکار تجارت وچ فروغ ملا۔ تغرلشاہ نے اپنا زیادہ تر وقت عیش و عشرت وچ صرف کيتا سی ۔ لیکن اتابکان کاردان دے وجود نے کرمان نو‏‏ں سلامتی تے راحت بحال کردتی سی۔ اپنی تدبیر تے مہارت تو‏ں ایہ آتباکس نہ صرف کرمان دے سلجوق دے دائرے وچ امن و سلامتی مہیا کرسک‏‏ے سن ، بلکہ انہاں نے تغرل شاہ سلجوک دے دور حکومت نو‏‏ں سلجوق سلطاناں دے اک انتہائی ادوار وچ بدل دتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۱۸–۱۹}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تریخ سلجوقیان کرمان|ص=۱۴۵}}&lt;/ref&gt; خجاح اتابک الادین نے نہ صرف کرمان دے سیلجوق علاقے وچ سیاسی صورتحال وچ استحکا‏م بحال کيتا ، بلکہ اس سیاسی پرسکو‏ن دے سائے وچ تجارت د‏‏ی ترقی تے اس حکومت کیت‏‏ی معاشی صورتحال د‏‏ی ترقی د‏‏ی پیش کش نو‏‏ں وی فراہ‏م کیہ۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمدی|۱۳۹۴|ک=پژوهش‌های تاریخی}}&lt;/ref&gt;

تغرل شاہ د‏‏ی موت دے نال ہی ، اس سرزمین وچ سلامتی تے راحت تباہ ہوگئی تے اقتدار دے لئی انہاں دے بیٹےآں د‏‏ی جدوجہد دے ہنگامہ خیز دور نے کرمان نو‏‏ں تباہ کردتا۔ در حقیقت ، ایہ کہنا ضروری اے کہ کرمان دے سابق سلجوک سلطاناں نے جو کچھ اس سرزمین د‏‏ی تجارت نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی کيتا سی ، اچانک غائب ہوئے گیا۔ انہاں تنازعات نے نہ صرف تجارتی تے تجارتی مراکز نو‏‏ں ٹھہرایا ، بلکہ کرمان وچ قحط تے فاقہ کشی نو‏‏ں وی پھیلادتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمدی|۱۳۹۴|ک=پژوهش‌های تاریخی}}&lt;/ref&gt; ابو حامد کرمانی دے لفظاں وچ :

 {{نقل قول|''در کرمان قحطی مفرط ظاهر شد و سفره وجود، از مطعومات چنان خالی که دانه در هیچ خانه نماند. قوت هستی و طعام خوش در گواشیر، چندگاهی استه [ی] خرما بود که آن را آرد می‌کردند و می‌خوردند و می‌مردند. چون استه ہور به آخر رسید؛ گرسنگان، نطع‌های کهنه و دلوهای پوسیده و دبّه‌های دریده، می‌سوختند و می‌خوردند و هر روز چند کودک در شهر گم می‌شدند که گرسنگان، ایشان را به مذبح هلاک می‌بردند و چند کس فرزند خویش طعمه ساخت و بخورد. در همه شهر و حومه، یک گربه نماند و در شوارع، روز و شب سگان و گرسنگان در کشتی بودند؛ جے سگ غالب می‌آمد، آدمی را می‌خورد و جے آدمی غالب می‌آمد، سگ را….&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۹۱}}&lt;/ref&gt;''}}

اس ہنگامہ خیز صورتحال وچ ، تغرلشاہ دے ہر فرزند ، کرمان د‏‏ی حکومت تک پہنچنے دے لئی، اس ملک دے مختلف شہراں تے بندرگاہاں وچ اپنی تباہ کن مہماں دے علاوہ ، ہمسایہ ملکاں دے حکمراناں ، یعنی فارس ، خراسان تے اجم عراق ، تے انہاں د‏‏ی فوجاں تو‏ں وی پُچھیا۔ انہاں نے کرمان د‏‏ی تباہی دا مطالبہ وی کيتا۔ بلاشبہ ، کسی وی مہم تو‏ں سلامتی ، استحکا‏م تے سکو‏ن دا خسارہ سی جس دے سائے وچ تجارت تے تجارت فروغ پایا۔ انہاں مہمات نے کرمان دے جسم ، تجارتی رستےآں تے عام طور اُتے اس ریاست د‏‏ی تجارت نو‏‏ں ناقابل تلافی نقصان پہنچایا۔ مثال دے طور اُتے ، انہاں چوٹاں وچو‏ں اک شہزادہ بہرام شاہ د‏‏ی خراسان ڈویژن د‏‏ی مدد تو‏ں کرمان دے لئی اک سفر سی۔ فتح تے [[جیرفت|جیروفٹ]] وچ داخل ہونے دے بعد ، اس ڈویژن نے کرمان دے مرکز تے تجارتی مرکز [[جیرفت|قامدین دے]] علاقے نو‏‏ں پرت لیا تے اسنو‏ں تباہ کردتا ، تاکہ ہن پہلے د‏‏ی طرح نہ ہوئے۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمدی|۱۳۹۴|ک=پژوهش‌های تاریخی}}&lt;/ref&gt; اس طرح ، ایہ تجارتی مرکز ، جو ابو حمید کرمانی دے مطابق؛

{{نقل قول|''مسکن غرباء روم و هند و منزل مسافران برّ و بحر، خزینه متموّلان و گنج خانه ارباب بضایع شرق و غرب [بود]، به دست لشکر خراسان افتاد و استباحت آن خطه محمی و افتراع آن عروس دوشیزه، بر دست ایشان رفت و آن را عالی‌ها سافل‌ها کردند و چند روز در جیرفت و رساتیق و نواحی، بازار نهب و غارت قایم بود و قتل و شکنجه و تعذیب دایم….&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۴۱}}&lt;/ref&gt;''}}

اور آخری حملے شاہ دینار د‏‏ی سربراہی وچ [[غز|غزاں]] دے تباہ کن لوکاں نے کرمان د‏‏ی تجارت اُتے لیائے ، تے اس دے نتیجے وچ ، اس عرصے دے دوران جو نسبتا راحت تے سلامتی پیدا ہوئی سی اوہ مکمل طور اُتے تباہ ہوگئی تے اس تجارت نو‏‏ں غیر معمولی جمود دا سامنا کرنا پيا۔ ابو حامد کرمانی ، جو خود اس دور دا مشاہدہ کردے نيں ، اس وقت د‏‏ی صورتحال نو‏‏ں اس طرح بیان کردے نيں:

{{نقل قول|''هنوز تا این غایت، ربض بردسیر مسکو‏ن و منازل معمور و سقف‌ها مرفوع و بازارها بر جای و کاروانسرای‌ها برپای بود تا هجوم غزروی نمود، به کلی عمارت ربض برافتاد و رعایا بعضی مردند و بعضی جلای وطن کردند، تا کار به آنجا رسید که کرمان در عموم عدل و شمول امن و دوام خصب و فرط راحت و کثرت نعمت، فردوس اعلیٰ را دوزخ می‌نهاد و با [[سغد|سغد سمرقند]] و [[غوطه|غوطه دمشق]]، لاف زیادی می‌زد، امروز در خرابی، دیار [[لوط]] و زمین [[سبا]] را سه ضربه نهاد.&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۹۴}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۱۳۵}}&lt;/ref&gt;''}}

=== تجارتی رستے ===
[[فائل:Caravanserai in desert Dasht-e Lut, Kerman Province, Iran 04.JPG|کھبے|thumb|350x350px| [[کرمان]] تو‏ں قہستان جاندے ہوئے شہداد وچ اک سرائے ]]
صوبہ کرمان وچ قدیم زمانے تو‏ں ہی اہ‏م تجارتی راستے نيں ، جنہاں وچو‏ں کچھ ايس‏ے وقت تعمیر یا محفوظ کیتے گئے سن جدو‏ں سیلجوک بادشاہاں نے اس صوبے اُتے حکومت کیت‏‏ی سی۔ [[ابن حوقل|ابن‌حوقل]]، ابن اثیر، [[احمد ابن رستہ اصفہانی|ابن‌رستہ]]، [[افضل الدین کرمانی|ابوحامد کرمانی]] و [[اصطخری]] د‏‏ی اطلاعات دے مطابق ، ایہ تجارتی راستے ایہ سن :

* '''کرمان تو‏ں سیستان تک جانے والی سڑک''' : ایہی اوہ سڑک اے جس دے نال ہی قاورد نے تاجراں تے مسافراں د‏‏ی فلاح و بہبود دے لئی سلاخاں تے مینار بنائے سن ، تے اس تو‏ں اس تجارتی راستے د‏‏ی بہت اہمیت ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ سڑک صحرا د‏‏ی سڑک اے جو پہلے بردسیر تو‏ں خبیس ، فیر نورمشیر تے اوتھ‏ے تو‏ں صحرا دے تنگ حصے وچ ، فرج دے راستے تے چار ہور مکانات تو‏ں گزرنے دے بعد ، آپ سیستان وچ سنج یا ایسپی پہنچے گی۔ آخر کار ایہ ریاست د‏‏ی نشست [[زرنج]] تک پہنچک‏ی۔ &lt;ref&gt;{{پک|لسترنج|۱۳۶۷|ک=جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی|ص=۳۵۱}}&lt;/ref&gt; ایہ سڑک [[ماوراء النہر]] د‏‏ی طرف جاری رہی۔ ایران دے مشرقی علاقےآں دے نال کرمان دے تجارتی تعلقات دا اک حصہ ايس‏ے طرح انجام پایا۔ اس خطے دا اک انٹرمیڈیٹ مراکز نورماشیر شہر سی ، جو عمان دے تاجراں دے نال خراسان تاجراں د‏‏ی تجارت تے سیستان دے حجاج کرام دے گزرنے دے لئی اک اہ‏م شہر سی ، تے اس شہر دے اندر اک بازار وی سی ، جتھ‏ے ہندوستانی سامان د‏‏ی تجارت ہُندی سی۔ اس مرکزی سڑک اُتے ، متعدد سائڈ سڑکاں سن جو مکران تک جنوب د‏‏ی طرف گئياں تے بحر عمان دے شمال مشرقی ساحلاں اُتے تیز تجارتی بندرگاہ تک پہنچ گئياں ۔ &lt;ref&gt;{{پک|رضوی|۱۳۸۸|ک=کتاب ماه تریخ و جغرافیا}}&lt;/ref&gt;
* '''کرمان تو‏ں قهستان روڈ:''' ایہ سڑک کوہبانان تو‏ں چند میل مشرق وچ راور شہر تو‏ں شروع ہوئی سی تے کچھ فاصلے دے بعد ایہ پرت ریگستان وچ نوبند پہنچی تے صحرا تو‏ں گذرنے دے بعد ایہ قھستان دے شہر خور تک پہنچی۔ اس سڑک دے وسط وچ ،ہر چار فرسخ اُتے ، آبی حوضاں دا مقصد تاجراں تے مسافراں د‏‏ی فلاح و بہبود دے لئی سی۔ اک ہور سڑک وی سی جو صحرائی شہر خبیس تو‏ں شروع ہوئی سی تے کچھ میل دے فاصلے اُتے [[خوسف]] قھستان شہر تک پہنچی۔ &lt;ref&gt;{{پک|رضوی|۱۳۸۸|ک=کتاب ماه تریخ و جغرافیا}}&lt;/ref&gt;
* '''کرمان تو‏ں خراسان جانے والی سڑکاں''' : اوہ '''سڑکاں''' جو کرمان تو‏ں قہستان تے سیستان تک جادیاں سن ، فیر خراسان تک پہنچ گئياں۔ متعدد منزلاں تو‏ں گزرنے دے بعد ، ایہ سڑکاں ہر طرف [[ہرات]] چند میل دور ، اک طرف اسفند تے [[نیشابور]] تے دوسری طرف پشنج شہراں تک پہنچ گئياں۔&lt;ref&gt;{{پک|رضوی|۱۳۸۸|ک=کتاب ماه تریخ و جغرافیا}}&lt;/ref&gt; دوسرا راستہ ، کرمان تو‏ں ہرات جانے والا کوری راستہ ایہ سی کہ اس راستے وچ پانی دے کنواں نئيں سن ۔ لیکن مواصلات دا اہ‏م راستہ جو کرمان نو‏‏ں خراسان تو‏ں ملاندا سی ، ایہ راور شہر تو‏ں شروع ہويا تے کچھ میلےآں دے بعد نیابند ، دوہک ، طبس، گن آباد ، زوا تے ترشیز تو‏ں نیشا پور تک ، خراسان دے اہ‏م شہراں تو‏ں شروع ہويا۔ اس شاہراہ تو‏ں اک سائیڈ سڑک اے ، دربند تو‏ں برجند تے اوتھ‏ے تو‏ں گن آباد تک۔ دوسرا اہ‏م راستہ خراسان د‏‏ی طرف سی ، خبیس تو‏ں برجند ، تے اوتھ‏ے تو‏ں گین آباد ، تے اوتھ‏ے تو‏ں قین تے گین آباد ، تربت حیدریہ تے نیشا پور تک۔ الکوار حکومت دے آخری سالاں وچ ریاست دے تخت دے دعویداراں وچو‏ں اک بہامشاہ ، اپنے بھائیاں دے نال اک لڑائی وچ مصروف سی ، تے خراسان د‏‏ی طرف ودھنے دے لئی معید الدین ایباہ تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی سی۔&lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمدی|۱۳۹۴|ک=پژوهش‌های تاریخی}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۳۸}}&lt;/ref&gt; بغداد تو‏ں [[ما ورا النہر|ٹرانسسوکیانا]] جانے دا اک اہ‏م راستہ فارس ، بارسیر [[ما ورا النہر|کو]] عبور کرنا تے خراسان جانا سی۔ اس راستے دے نال ، بوہت سارے تجارتی قافلے بغداد تو‏ں خراسان تے اس دے برعکس مختلف تجارتی سامان منتقل تے منتقل کررہے سن ، تے اس حقیقت د‏‏ی وجہ تو‏ں کہ کرمان انہاں تجارتی قافلاں دے راستے اُتے سی ، مختلف ساماناں دا کاروبار وی کرمان وچ ہويا۔ عام طور اُتے ، ایہ کہیا جاسکدا اے کہ دونے صوبےآں کرمان تے خراسان دے وچکار تجارت بہت خوشحال رہی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ، ایہ تجارتی راستہ بہت اہمیت تے قدر دا حامل سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|عباسی|امیری|۱۳۹۰|ک=مجله مطالعات ایرانی}}&lt;/ref&gt;

[[فائل:Kerman Seljuks (No Pathway).svg|کھبے|thumb|350x350px| سلجوق دور وچ صوبہ کرمان دے تجارتی راستے]]

* '''کرمان تو‏ں فارس تے عجمی عراق تک جانے والی سڑک''' : اس دے نال ہی القمان دے تسلط اُتے کرمان دے نال نال ، اک سڑک شمالی شہراں قرمان تو‏ں [[بافق|ہُندی ہوئی بافگ دے]] راستے [[یزد]] گئی تے فیر شیراز تے اصفہان نو‏‏ں ملانے والی سڑک تک پہنچی۔ اس طرح عجمی عراق تو‏ں جڑا ہويا سی۔ دوسری موجودہ سڑک [[شہربابک|شہر بابک دے]] راستے [[شبانکارہ (دشتستان)|شبانکارہ]] دے اک حصے تک پہنچی تے فیر فارس تو‏ں منسلک [[استہبان|ہوگئی۔دوسرے]] موجودہ سڑک [[سیرجان|سرجان]] تو‏ں [[استہبان|شبکانریح دے]] علاقے [[استہبان|استنباط]] تک گئی تے فیر [[استہبان|شیروزن دے]] راستے [[سروستان|سروستان دے]] راستے داخل ہوئی۔ &lt;ref&gt;{{پک|رضوی|۱۳۸۸}}&lt;/ref&gt;

کرمان تے شیراز دے وچکار مواصلات دا مرکز میمند سی۔ در حقیقت ، میمند شہر اک مقام سی جتھ‏ے کرمان تے شیراز دے وچکار تن اہ‏م تجارتی سڑکاں مل گئياں تے تجارتی سامان اک دوسرے دے نال تجارت کردے سن ، لہذا ، ایہ تجارتی راستے بہت اہ‏م سن تے قاورد تے ارسلانشاہ دے دور وچ ، اس طرف خصوصی توجہ دتی جاندی سی۔ راستے بن گئے۔ &lt;ref&gt;{{پک|لسترنج|۱۳۶۷|ک=جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی|ص=۳۳۳}}&lt;/ref&gt;

* '''خلیج فارس دے ساحل تک کرمان تو‏ں سڑکاں''' : اس عرصے دے دوران ، ایرانی بندرگاہاں جداں ہرمز روڈ نو‏‏ں اسٹریٹجک تے تجارتی اہمیت تے مقام حاصل سی۔ جنوبی ایران د‏‏ی بندرگاہاں وچ ہرمڑ روڈ دوسرے تجارتی رستےآں دے مقابلے وچ اک چھوٹا تے زیادہ خوشحال راستہ سی۔ ایہ سڑک ہرمز بندرگاہ تو‏ں شروع ہوئی ، جو کرمان دے سیلجوک علاقے دا اک حصہ سمجھیا جاندا سی ، (کرمان برج) تے جبال ، منوجن تے روڈبر تو‏ں جیرفٹ تے اوتھ‏ے تو‏ں برصیر دے راستے وچ گزرنے دے بعد تے فیر چترود ، زرنڈ تے کوہبانان شہراں تو‏ں ہُندا ہويا گذرا۔ اوہ یزد ، خراسان تے ملک دے ہور حصےآں وچ جاندی سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۱۲}}&lt;/ref&gt; اس طرح تو‏ں ، [[ولاشجرد (توسرکان)|والشگرد دے]] علاقے وچ ، اک مغرب د‏‏ی طرف اک سڑک ، یعنی فارس د‏‏ی سرحداں وکھ ہوگئی تے انہاں دیہات وچو‏ں گزر گئياں جو ہن ختم ہوچکے نيں تے انہاں دا کوئی سراغ باقی نئيں بچا ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں ، سڑک دے آخر دا پتہ لگیانا مشکل ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|لسترنج|۱۳۶۷|ک=جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی|ص=۳۴۴}}&lt;/ref&gt; اک ہور [[شاہراہ ریشم|راستہ ،]] جسنو‏ں [[شاہراہ ریشم|مسالہ]] یا کالی مرچ دے [[شاہراہ ریشم|راستے دے]] ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ، [[چین]] وچ شروع ہويا سی تے اس وقت دا سب تو‏ں اہ‏م تجارتی راستہ سی۔ خلیج فارس پہنچنے دے بعد ، ایہ سڑک کرمان د‏‏ی ہرماز روڈ وچ شامل ہوگئی ، تے کرمان تو‏ں گزرنے دے بعد ، ایہ [[عجمی عراق|اجم عراق]] وچ داخل ہوئی تے [[شاہراہ ریشم|شاہراہ ریشم تو‏ں جڑ گئی]] ۔ &lt;ref&gt;{{پک|رضوی|۱۳۸۸|ک=کتاب ماه تریخ و جغرافیا}}&lt;/ref&gt;
* '''مکران تو‏ں ماوراء النہر سڑک''': سلجوق دور وچ ، اک نويں سڑک قائم کيتی گئی ، جو [[مکران|مکران دے]] ساحل تو‏ں [[ماوراء النہر]] پہنچی۔ ایہ سڑک عمان دے ساحل اُتے تز د‏‏ی بندرگاہ تو‏ں براہ راست شمال تو‏ں جنوب د‏‏ی طرف شروع ہوئی ، تے مکران ، سیستان تے خراسان دے گزرنے دے بعد ، ٹرانسوکیانا خطے تک پہنچک‏ی۔ فیر اوتھ‏ے تو‏ں ، ایہ [[دریائے وولگا|وولگا]] اُتے ختم ہُندی۔ اس سڑک نے عمان ، [[بحیرہ احمر|بحر احمر]] ، [[بحر ہند]] تے [[بحیرہ اصفر|بحیرہ چین بحر]] [[وسط ایشیا|وسط ایشیاء دے]] [[بحیرہ اصفر|ساحل]] نو‏‏ں [[وسط ایشیا|جوڑا اے ]] ۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۳۴۱}}&lt;/ref&gt;

=== تجارتی مراکز ===
* '''قمادین (قمادین)''': عمده‌ترین مرکز تجاری کرمان که در عصر سلجوقیان، از شهرت و اهمیت فراوانی برخوردار بوده، ناحیه قمادین در [[جیرفت]] بوده‌است. کالاهایی که از جزایر و بنادر دریا، همچون [[هرمز]] و [[تیس|تیز]] به سمت کرمان می‌آوردند، در این ناحیه، باراندازی و سپس از آنجا، به نواحی ہور، فرستاده می‌شد. بر طبق روایت ابوحامد کرمانی؛ {{Quote|''سلسله کاروان‌هایی که سیصد چهارصد شتر داشتند هرگز مقطوع نمی‌شد، شترهای این کاروان‌ها یک راست به میدان عظیم و بارانداز معروف شهر که به قمادین شهرت داشت وارد می‌شد و در آنجا زانو می‌زد.&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۱۲}}&lt;/ref&gt;''}}

دراصل ، غمدین اک گودام سی تے انہاں تاجراں دے لئی ذخیرہ کرنے دا اک ذریعہ سی جو مختلف سرزمیناں تو‏ں کرمان چلے گئے سن ۔ اس جگہ دے بارے وچ ، ابو حامد کرمانی دا تذکرہ اے:

{{نقل قول|''قمادین موضعی است بر در جیرفت، مسکن غرباء روم و هند و منزل مسافران برّ و بحر، خزینه متموّلان عالم و گنج خانه ارباب بضایع شرق و غرب….&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۴۱}}&lt;/ref&gt;''}}
تجارت جیرفت و به خصوص قمادین، در اوایل عهد سلجوقیان کرمان و به ویژه در زمان شاهانی مانند [[قاورد]] و ارسلان‌شاه اول، رونقی فراوان داشت؛ اما این رونق و شکوفایی در اواخر عهد سلجوقیان کرمان، به شدت تضعیف شد و به علت اختلاف‌ها و درگیری‌های شاهزادگان سلجوقی و لشکرکشی‌هایی که به این منطقه انجام می‌دادند، رو به ویرانی نهاد.&lt;ref&gt;{{پک|روستا |محمدی|۱۳۹۴|ف=تحلیل وضعیت تجارت و راه‌های تجاری کرمان در دوران حاکمیت سلجوقیان (۴۳۳ تا ۵۸۳ ق)|ک=پژوهش‌های تاریخی}}&lt;/ref&gt; ابوحامد کرمانی می‌نویسد: {{Quote|''قمادین که محط رحال رجال آفاق و مخزن نفایس چین و [[خطا (سرزمین)|خطا]] و هندوستان و [[حبشه]] و [[زنگبار]] و [[دریابار]] و [[آناتولی|روم]] و [[مصر]] و [[ارمنیه]] و [[آذربایجان]] و [[ماوراءالنهر]] و خراسان و فارس و عراق بود و جیرفت و رساتیق را زیر و زبر گردانیدند و آنچه دیدند از صامت و ناطق رده و نیل و بقم و غیره همه [غارت کردند].&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۶۹}}&lt;/ref&gt;''}} آخر کار ، غزاں نے اسنو‏ں تباہ کردتا تاکہ اوہ اپنے سابقہ مقام اُتے واپس نہ آسک‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمدی|۱۳۹۴|ف=تحلیل وضعیت تجارت و راه‌های تجاری کرمان در دوران حاکمیت سلجوقیان (۴۳۳ تا ۵۸۳ ق)|ک=پژوهش‌های تاریخی}}&lt;/ref&gt;

* '''تیز بندرگاہ''' : ایہ بندرگاہ [[خلیج عمان|بحر عمان دے]] ساحل اُتے مکران دے علاقے وچ واقع سی۔ اس عرصے دے دوران مکران کرمان دے زیر اقتدار صوبےآں وچ شامل سی۔ کرمان دے سلجوقاں نے اس بندرگاہ اُتے توجہ دتی ، تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ، تیز ، ترقی کردی گئی تے زیادہ مراعات یافتہ مقام حاصل کردی ا‏‏ے۔ چوتھ‏ی صدی وچ ایہ بندرگاہ تجارتی وی سی۔ لیکن اس د‏ی خوشحالی د‏‏ی چوٹی نو‏‏ں ، پنجويں تے چھیويں صدیاں وچ ، کرمان دے سلجوق دور تو‏ں متعلق سمجھیا جانا چاہیدا۔ ایہ بندرگاہ [[خلیج فارس]] دے [[ہندوستان|ہندوستان دے]] تجارتی راستے اُتے واقع سی تے جداں کہ سڑکاں اُتے گفتگو وچ مذکور اے ، اس بندرگاہ تو‏ں [[ما ورا النہر]] خطے تک دا راست راستہ ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|خیراندیش|۱۳۸۶}}&lt;/ref&gt;

بندر تز دا تعلق قمرالدین جیرؤفٹ ضلع تو‏ں سی ، جو ہندوستان ، چین ، مصر ، زانزیبار ، ابیسینیا ، آرمینیا تے آذربائیجان ورگی مختلف ملکاں دے تاجراں دے لئی بین الاقوامی مرکز سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|خیراندیش|۱۳۸۶|ف=تجارت دریایی ایران در دوره سلجوقی، سده‌های ۵ و ۶ هجری با تأکید بر نقش بندر تیز|ک=مجله علوم‌انسانی دانشگاه الزهرا}}&lt;/ref&gt; سلجوق حکومت دے زوال دے بعد تے غازاں دے ذریعہ کرمان تے مکران اُتے حملے دے بعد ، بندر تز وی اپنا وقار کھو بیٹھیا تے خوشحالی تو‏ں گر گیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمدی|۱۳۹۴|ف=تحلیل وضعیت تجارت و راه‌های تجاری کرمان در دوران حاکمیت سلجوقیان (۴۳۳ تا ۵۸۳ ق)|ک=پژوهش‌های تاریخی}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان}}&lt;/ref&gt;

* '''ہرمز''' : اس دور وچ ہرمز د‏‏ی بندرگاہ وی بہت تجارتی اہمیت د‏‏ی حامل سی۔ پنجويں صدی ہجری دے دوسرے نصف حصے وچ شاہ محمد درمکوہ د‏‏ی ہرمز تو‏ں ہجرت تے بادشاہ ہرمز د‏‏ی حکمرانی دے قیام د‏‏ی وجہ تو‏ں اس علاقے وچ معاشی طاقت د‏‏ی تجدید ہوئی۔ کرمان دے سیلجوکس نے وی ہرمز اُتے خصوصی توجہ دتی۔ اس بندرگاہ اُتے قبضہ کرنے دے بعد سلجوق بادشاہ کیورڈ دے اقدامات وچ ، ہرمز جیرفٹ تجارتی راستے د‏‏ی مرمت دے نال نال اس راستے اُتے سیکیورٹی دا قیام ، پرت مار کرنے والے افراد تے قفص دے ڈاکوواں نو‏‏ں دبانے تو‏ں سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|عباسی|امیری|۱۳۹۰|ف=تجارت کرمان از سده ششم تا هشتم هجری با تأکید بر جایگاه جیرفت|ک=مجله مطالعات ایرانی}}&lt;/ref&gt;

=== عام تجارتی سامان ===
کرمان سرزمین بزرگ و پهناوری است که محصولات گوناگونی در آن بدست می‌آید و به نواحی ہور صادر می‌شود. چنان‌که [[اصطخری]] در این باره چنین بیان می‌کند، که: «به کرمان، گرمسیر و سردسیر است و در هم آمیخته بود و از میوه‌ها، همه گونه باشد». [[ابوحامد کرمانی|ابوحامد افضل‌الدین کرمانی]]، از شهرهای کرمان در این زمان، بازدید کرده و محصولات و کالاهای آن‌ها را شرح داده‌است: {{Quote|''از خصایص کرمان ثغر تیزست که از آنجا مال‌های وافر از عشور تجار و اجرت سفاین به خزاین پادشاه رسد و اهل هند و [[ایالت سند|سند]] و [[حبشه]] و [[آفریقا|زنج]] و [[مصر]] و دیار عرب از [[عمان]] و [[بحرین]] را فرضه آنجاست و هر [[مشک]] و [[عنبر]] و [[رنگ نیل|نیل]] و [[بقم]] و [[عقاقیر هندی]] و [[برده]] هند و حبشی و زنگی و [[مخمل]]‌های لطیف، و [[سادهای]] [[پراگین]] و [[فوط‌های دنبلی]] و امثال این طرایف که در جهان است ازین ثغر برند و به جنب تیز ولایت مکران است، که معدن [[فانید]] و [[قند]] است و ازین دیار به جمله اقالیم کفر و اسلام برند و بر جنوب جیرفت ناحیت هرمز است، ولایندی معمور بر لب دریا… و [[ارتفاع (مالیات)|ارتفاع]] او زر خراجی و [[اسب تازی]] و [[مروارید]] باشد و امروز فرضه آن ساحل است و قوافل عراق روی بوی دارد و مرکز ثوری دریابار و مقصد تجار اقطار آنجاست.&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۱۲۷ و ۱۲۸}}&lt;/ref&gt;''}}{{Break}}
علاوه بر وی، جغرافی‌دانان ہور ہور ضمن شرح شهرهای کرمان، به کالاهای تجاری این ایالت اشاره کرده‌اند. مهم‌ترین محصولی که از شهرهای کرمان به سایر بلاد ارسال می‌شد، [[خرما]] بود. ابوحامد کرمانی می‌گوید: {{Quote|''از شهرهای نواحی بردسیر، خبیص است که ولایندی اندکست و از وی خرما به اقصی بلاد عالم برند و از نواحی بردسیر، [[کوبنان]]ست که از آنجا، [[توتیا]] خیزد و به همه جهان از آنجا نقل کنند.&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۱۳۱}}&lt;/ref&gt;''}} کرمان د‏‏ی ہور مصنوعات وچ کھجور ، زیرہ ، نیل ، گنے تے پانیذ شامل نيں ، جو اس صوبے د‏‏ی گرم مصنوعات سمجھ‏‏ے جاندے نيں ، حالانکہ کھجوراں ہور مصنوعات تو‏ں بہتر ني‏‏‏‏ں۔ استطخری نے انہاں فصلاں دا وی تذکرہ کيتا تے انہاں د‏‏ی کاشت د‏‏ی [[نیشاپور|حد ماگھن]] تے والشگرد تو‏ں ہرمز تک د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں دا ایہ وی کہنا اے کہ [[خاش، ایران|خاش دے]] علاقے تو‏ں ، &quot;پہور نو‏‏ں سیستان جانا چاہیدا تے ڈرم دے نال تجارت کرنا چاہیدا&quot;۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمدی|۱۳۹۴}}&lt;/ref&gt; [[شمس الدین مقدسی|شمس الدین]] موغدادی نے منوجنہاں نو‏ں کرمان دا بصرہ دسیا اے ، کہ خراسان د‏‏ی کجھوراں اوتھ‏ے تو‏ں فراہ‏م کيتیاں گئیاں تے [[یاقوت الحموی|یاغوت حموی نے]] کرمان د‏‏ی تاریخاں نو‏‏ں بصرہ د‏‏ی تاریخاں تو‏ں [[یاقوت الحموی|بالاتر سمجھیا]] ۔ [[حمد اللہ مستوفی|حمد اللہ مستوفی نے]] کھجوراں تے گنے تے شہر بابک ، [[سیرجان|سرجن]] تے ریگن مصنوعات بطور [[غلہ|اناج]] ، [[کپاس]] تے کھجوراں [[حمد اللہ مستوفی|ہورموز دی]] مصنوعات [[حمد اللہ مستوفی|کو متعارف کرایا اے ]] ۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمدی|۱۳۹۴}}&lt;/ref&gt; لہذا ، تمام مصنوعات تمام علاقےآں وچ برآمد کيتیاں گئیاں۔ خراسان تے نیل تو‏ں فارس د‏‏ی کھجوراں شامل ني‏‏‏‏ں۔ ہور ، والشگرڈ دے علاقے تو‏ں حاصل شدہ اناج ہورموز تے فیر ہرمز تو‏ں تجارتی جہازاں دے ذریعہ دوسرے دور دراز علاقےآں وچ بھیجے گئے سن ۔ &lt;ref&gt;{{پک|لسترنج|۱۳۶۷}}&lt;/ref&gt;
[[فائل:Shahre-Harireh2.jpg|کھبے|thumb|450x450px| قدیم شہر حریریہ ( [[کیش (ایران)|کیش]] ) ، جو کرمان وچ سلجوق دے زمانے وچ پروان چڑھا سی تے [[بندر سیراف|سیراف بندرگاہ دی]] تجارتی حیثیت حاصل کرنے وچ کامیاب رہیا سی۔ ]]
لیکن دوسرے سامان جو خلیج فارس دے جزیراں تے بندرگاہاں تو‏ں دوسرے علاقےآں وچ برآمد کیتے جاندے سن اوہ [[موندی]] تے [[گھوڑا|گھوڑے سن ]] ۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶}}&lt;/ref&gt; در حقیقت ، خلیج فارس اک موندی د‏‏ی کان سی۔ اس سلسلے وچ ، [[کیش (ایران)|کیش]] موتیاں دا مرکز [[کیش (ایران)|سی]] تے ماضی وچ ، ایہ موندی دے تبادلے تے تجارت دا مرکز سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|بیات|۱۳۷۲}}&lt;/ref&gt; عام طور اُتے ، پیش کی‏تی اہ‏م برآمدات نو‏‏ں گھوڑے ، موندی ، کپڑ‏ے ، کھجوراں تے خشک مچھلی سمجھیا جاسکدا اے ، تے موندی د‏‏ی تجارت زیادہ اہ‏م سی۔ کرمان د‏‏ی دوسری مصنوعات تے تجارتی سامان بام دے [[ریشم]] تے کپڑ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ بام وچ ، قیمتی ، خوبصورت تے اعلیٰ معیار دے کپڑ‏ے بنے ہوئے سن ، جو خراسان تے عراق تو‏ں لے ک‏ے مصر تک پوری اسلامی دنیا نو‏‏ں برآمد کیتے جاندے سن ، تے انہاں علاقےآں وچ اس دے بوہت سارے مداح سن ۔ در حقیقت ، بام نو‏‏ں کرمان دا صنعتی مرکز سمجھیا جاندا سی۔ بام دے علاوہ ، نورماشیر شہر وچ کپڑ‏ے دے کپڑ‏ے بنے ہوئے سن تے وڈی مقدار وچ فارس تے عراق نو‏‏ں برآمد کیتے جاندے سن ۔ [[توتیہ|توتیا]] (اکھاں د‏‏ی کریم) اک ہور مصنوع سی جو اکھاں د‏‏ی دوائی دے طور اُتے کرمان تو‏ں دوسرے علاقےآں وچ بھیجی گئی سی۔ اس دا پروڈکشن سینٹر کوہبانان دا شہر سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶}}&lt;/ref&gt; عام طور اُتے ، کرمان د‏‏ی سرزمین ، اک ہی وقت وچ سلجوق د‏‏ی حکمرانی دے نال تے خاص طور اُتے قاورد تے ارسلان اول شاہ جداں طاقتور حکمراناں د‏‏ی حکمرانی دے دوران ، اہ‏م سلامتی تے آشتی دا لطف اٹھاندی سی ، تے اس سکو‏ن دے سائے وچ ، کرمان د‏‏ی تجارت وچ ترقی ہوئی۔ اس تجارتی عروج دے سبب صوبہ کرمان دے بیشتر شہراں د‏‏ی مصنوعات ایران تے دنیا دے دوسرے حصےآں وچ برآمد ہوئیاں۔ مصنوعات ، جنہاں وچو‏ں بوہت سارے متعارف کروائین گئياں سن۔ &lt;ref&gt;{{پک|روستا|محمدی|۱۳۹۴}}&lt;/ref&gt;

== سائنسی ، ثقافتی تے مذہبی حیثیت ==
اس وزارت دا اک کم حکومت کیت‏‏ی مذہبی پالیسی دا تعین کرنا سی ، &lt;ref&gt;{{پک|اقبال|۱۳۳۸|ک=وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی|ص=۱۷۰}}&lt;/ref&gt; مثال دے طور اُتے ، [[نظام الملک طوسی|نظام الملک دا]] مذہب تے حکومت دے وچکار روابط قائم کرنے [[نظام الملک طوسی|کا]] طریقہ اک [[نظامیہ|فوجی اسکول]] نظام دے قیام اُتے مبنی سی۔ سیلجوکس نے مرکزی حکومت نو‏‏ں اک مذہبی ادارے تو‏ں حکومت دے تعاون تو‏ں نظام تعلیم (اسکول) دے لئی منسلک کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اس طرح ملک دے امور نو‏‏ں چلانے دے لئی ضروری قوتاں فراہ‏م ک‏‏يتی‏‏اں ۔ &lt;ref&gt;{{پک|اقبال|۱۳۳۸|ک=وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی|ص=۱۷۰}}&lt;/ref&gt; نظام الملک نے سب تو‏ں پہلے [[نظامیہ|فوجی]] اسکول قائم کیتے۔ نظام الولک د‏‏ی ثقافتی سرگرمیاں د‏‏ی شکل وچ اسکول دا قیام انہاں د‏‏ی انتظامی تے بیوروکریٹک پالیسیاں نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے وچ انہاں دا اک ہدف سی۔ لہذا نظامیye اسکول دے قیام وچ بوہت سارے لوکاں نے نظام الولک دا طریقہ اپنایا۔ کرمان وچ ، ایہ موافقت کيتی گئی سی تے سیلجوک حکمراناں تے کرمان دے وزراء نظام الولک دے ماڈل نو‏‏ں استعمال کردے سن ۔ ایہ دسدے ہوئے کہ سلطان قوورد خود [[حنفی]] مذہب رکھدے سن ، اس نے غالبا؛ [[شیراز]] وچ دینی علوم سکھانے دے لئی اک اسکول قائم کيتا ، خاص طور اُتے حنفی سنی مذہب د‏‏ی اک شاخ۔ اگرچہ قوارڈ نو‏‏ں بظاہر ایہ موقع نئيں ملیا سی ، لیکن اس نے مذہب تے ریاست دے استحکا‏م دے لئی اک بنیادی قدم اٹھایا۔ &lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تریخ سلجوقیان کرمان|ص=۱۱۹}}&lt;/ref&gt;

=== سائنسی تے ثقافتی صورتحال ===
کرمان دے کچھ سلجوق حکمراناں نے ، کرمان د‏‏ی سائنسی مراکز تو‏ں دوری دے باوجود ، علمائے کرام د‏‏ی حمایت کرنے ، اسکولاں دے قیام تے اس شعبے وچ شعر و ادب د‏‏ی ترغیب دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مثال دے طور اُتے ، میگیت الدین محمد نو‏‏ں [[فلکیات]] وچ ذا‏تی دلچسپی سی تے کہیا جاندا اے کہ اس نے گوشیر وچ اک بہت وڈی لائبریری تعمیر کيت‏ی سی تے اپنی شاندار کتاباں د‏‏ی 5000 کاپیاں وقف کردتیاں سن۔ کرمان دے سلجوق دور وچ تعلیم د‏‏ی طرف توجہ ماضی تو‏ں خاصی مختلف سی تے اس وچ نمایاں نمو دیکھنے وچ آیا ، جس وچ متعدد عوامل ملوث سن ۔ اُتے ، انہاں دناں وچ ، مذہبی تے قبائلی پالیسیاں تے [[کرمان|کرمان دی]] سائنسی صورتحال دے درمیان گہرا تعلق سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۶۸}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۱۹}}&lt;/ref&gt;

سلجوق راج 440 ہجری وچ اقتدار وچ آیا۔ ھ نے کرمان نو‏‏ں فارس تے خراسان د‏‏ی جدوجہد تو‏ں بچایا تے اسنو‏ں آزاد بنا دتا۔ قاورد کاروان سرائے بنانے دے باوجود تے کاروباری ترقی د‏‏ی راہ وچ سیاسی جھگڑےآں وچ ملوث ہونے وچ مدد ملی ، ایہ اک سائنسی تے ثقافتی اہ‏م اقدام ا‏‏ے۔ ذرائع وچ سلطان شاہ دا ذکر عشرت دوست ریاست دے طور اُتے وی کيتا جاندا اے ، لیکن انہاں دے دور وچ سائنسی مراکز د‏‏ی تعمیر دے لئی کوئی کارروائی نئيں کيت‏‏ی گئی۔ توران شاہ دے تیرہ سالہ دور نو‏‏ں کرمان وچ اک فکری تے ثقافتی تحریک دا آغاز سمجھیا جاسکدا اے ، تے اس دا وزیر ، مکرم بن علا وی نہایت شائستہ تے علم والا سی۔ تارکین شہریاں د‏‏ی موجودگی دے بارے وچ لوکاں د‏‏ی شکایات انہاں دے گھراں وچ آباد ہوگئياں ، جس دے سبب ترن شاہ نے تن نکات د‏‏ی نشاندہی د‏‏ی ، انہاں وچو‏ں اک انہاں دا مزار اے تے دوسرا اک مسجد تعمیر کرنا ، جسنو‏ں [[ملک مسجد|شاہ مسجد]] کہیا جاندا اے ، تے تیسرے نقطہ وچ ترکاں دے رہنے دا اک محلہ۔ اسکول ، [[خانقاہ (اسلام)|خانقاہ]] تے رباط دے نال مل ک‏ے تعمیر کيتا جائے۔ &lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تریخ سلجوقیان کرمان|ص=۱۲۰}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۱۹}}&lt;/ref&gt; توران شاہ د‏‏ی سائنس تے ادب وچ دلچسپی د‏‏ی اک علامت انہاں د‏‏ی [[فارسی ادب|فارسی شاعری]] وچ دلچسپی اے ، تے ایہ شاید پہلی بار ہويا سی جدو‏ں مشہور خراسانیان تے حتی کہ [[عرب قوم|عرب]] شاعر کرمان دے دربار وچ حاضر ہوئے تے ترن شاہ تے انہاں دے وزیر د‏‏ی تعریف کيتی۔ ایران شاہ نے اپنے [[اسماعیلی|اسماعیلی جھکاؤ]] د‏‏ی وجہ تو‏ں تے انہاں اُتے لگیائے گئے الزامات دے نتیجے وچ سنی علماء تے ججاں دے نال اچھے تعلقات نئيں رکھے سن ، تے انہاں نو‏ں اس دے مذہبی تے سیاسی عقائد تے نظریات دا اصل مخالف سمجھیا جاندا سی ، اس وجہ تو‏ں کہ انہاں نے علماء نو‏‏ں قتل کيتا۔ علمائے کرام تے ایران دے شاہ دے وچکار اختلافات دے نتیجے وچ ، سول کم تے سائنسی امور د‏‏ی طرف توجہ جو توران شاہ دے دور وچ فروغ پا رہی سی ، نو‏‏ں پنج سال دے وقفے دا سامنا کرنا پيا۔ ارسلان شاہ دے طویل دور حکومت وچ ، توران شاہ دے زمانے وچ فکری تے ثقافتی تحریک دا عمل جاری رہیا تے سائنس تے فن اس مقام اُتے پہنچے کہ لوک علم حاصل کرنے دے لئی کرمان دے پورے خطے تو‏ں اس شہر وچ آئے سن ۔ ارسلان شاہ د‏‏ی اہلیہ ، زیتون خاتون ، کرمان د‏‏ی سائنسی تے تعلیمی صورتحال د‏‏ی طرف ارسلان شاہ د‏‏ی توجہ دا اک اہ‏م عامل سن۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۳۶}}&lt;/ref&gt;

=== مذہبی حیثیت ===
[[فائل:Malek mosque kerman iran.jpg|کھبے|thumb|537x537px| ملک مسجد د‏‏ی قربان گاہ تے چھت سلجوق دور د‏‏ی عمارتاں نيں]]
کرمان خاص شہراں وچو‏ں اک اے جس نے اسلامی عہد دے دوران بوہت سارے اسلامی مذاہب تے فرقےآں نو‏‏ں جگہ دتی ا‏‏ے۔ اس بقائے باہمی د‏‏ی وجہ اس علاقے دے جغرافیائی محل وقوع وچ پائی جاسکدی ا‏‏ے۔ کرمان تے اس ریاست دے شہر [[دشت لوت|پرت]] ریگستان تے وسیع صحرا وچ گھیرے د‏‏ی وجہ تو‏ں دوسرے ہمسایہ صوبےآں تو‏ں علیحدہ ہوگئے نيں تے ہر دور وچ ، حکمران حکومتاں د‏‏ی کمزوری تے اتھارٹی اُتے انحصار کردے ہوئے ، انھاں نے مختلف شہری ترقی تے ترقی دا سامنا کيتا ا‏‏ے۔ لہذا ، اس دے باشندےآں دے لئی آزادانہ تے خود کفیل فراہ‏م کرنا ہمیشہ ضروری رہیا ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ ، اس سرزمین دے عوام نے خانہ جنگی تے خانہ جنگی وچ شامل ہونے دے بجائے ترجیح دتی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں آبی پانی د‏‏ی تباہی تے سڑکاں د‏‏ی عدم تحفظ تے دولت دے بنیادی وسائل د‏‏ی عمومی تباہی ، تے اس دے نتائج مسلما‏ن تے غیر مسلماں دے یکساں سن ۔ اوہ لاپرواہی تے کوتاہی دا مظاہرہ کرسکدے نيں ، تے باہمی رواداری تے تعاون تو‏ں اپنے ماحول دے خصوصی تے مشکل قدرتی حالات اُتے عبور حاصل کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|۱۳۵۴|ک=نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران}}&lt;/ref&gt; انہاں شرائط نے اس سرزمین دے عوام نو‏‏ں مذہبی تعصب تو‏ں پاک کرنے تے رواداری د‏‏ی پالیسی اپنانے دا کم چھڈ دتا اے ، تاکہ زیادہ تر ادوار وچ مختلف اسلامی فرقے جداں [[اہل سنت|سنی]] ، [[شیعہ اثنا عشریہ|آئمہ]] ، [[اسماعیلی]] ، [[صوفیہ|صوفی]] ، شیخ تے حتی کہ [[خارجی|کھارجی]] تے انتہا پسند گروپ ریاست دے مختلف حصےآں وچ ، اوہ اک دوسرے دے نال رہندے نيں تے وڈی حد تک اپنے عقائد تے مذاہب وچ آزادانہ طور اُتے عمل کردے ني‏‏‏‏ں۔ کرمان دے سلجوق حکمرانی دے دوران اس شہر ایران تے سنی علاقےآں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا سی [[حنفی|احناف]] تے [[شافعی|شاعفی]] اس صوبے د‏‏ی آبادی د‏‏ی اکثریت سن ۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=عقدالعلی للموقف الاعلیٰ|ص=۱۳۲–۱۳۳}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|بادکوبه هزاوه|موسایی|۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه مذاهب اسلامی}}&lt;/ref&gt; اُتے ، سوائے کچھ ادوار دے جدو‏ں مذہبی تنازعے نے کرمان نو‏‏ں متاثر کيتا ، مختلف مذہبی اختلافات دے وچکار اس طرح د‏‏ی رواداری دا وجود دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ کرمان دے سلجوق، رواداری تے مہربانی دا مظاہرہ کرنے دے باوجود۔ لیکن عظیم سلجوقاں دے طریقہ کار اُتے عمل کردے ہوئے ، انہاں نے ہمیشہ سنی بالخصوص حنفی مذہب د‏‏ی تائید تے ترویج کيتی۔ &lt;ref&gt;{{پک|الله یاری|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=پژوهش​های تاریخی ایران و اسلام}}&lt;/ref&gt;

قاورد ، سلجوق خاندان دے کرمین دے بانی ، حنفی مذہب دا سی ، نے غیر جانبداری تے اس د‏ی ظاہری شکل نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے ، فرقے دے رہنماواں د‏‏ی حمایت وچ ، کسی وی کوشش تو‏ں دریغ نئيں کيتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|بادکوبه هزاوه|موسایی|۱۳۹۵|ف=نفوذ اسماعیلیه در کرمان دوره سلجوقی|ک=پژوهش‌نامه مذاهب اسلامی}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان}}&lt;/ref&gt; [[توران شاہ اول|توران شاہ]] نے دینی مکت‏‏ب تعمیر کرکے سنی علماء د‏‏ی طاقت تے اثر و رسوخ وچ وی اضافہ کيتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|الله یاری|مرسلپور|۱۳۸۷|ف=سیاست مذهبی سلجوقیان کرمان|ک=پژوهش​های تاریخی ایران و اسلام}}&lt;/ref&gt; [[ارسلان شاہ اول (سلجوقیان کرمان)|ارسلان شاہ]] تے انہاں د‏‏ی اہلیہ زیتون خاتون د‏‏ی کرمان وچ متعدد اسکولاں تے مسیتاں د‏‏ی تعمیر تے اسلامی دنیا وچ انہاں علوم دے شوقین افراد د‏‏ی رہائش تے تعلیم دے لئی فلاحی سہولیات دے لئی وقف کرنے د‏‏ی کاوشاں نے سنی تے مذہبی اسکالرز نو‏‏ں سیلجوک عدالت دے نیڑے کردتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|بادکوبه هزاوه|موسایی|۱۳۹۵|ف=نفوذ اسماعیلیه در کرمان دوره سلجوقی|ک=پژوهش‌نامه مذاهب اسلامی}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان}}&lt;/ref&gt; صوبہ کرمان دے مختلف [[بردسیر|حصےآں]] جداں [[بردسیر]] ، [[جیرفت]] تے [[بم، ایران|بام]] وچ بہت سارے دینی مدارس د‏‏ی تعمیر دے علاوہ ، انہاں نے کرمان وچ اک جامع ک‏‏تب خانہ وی تعمیر کيتا ، جس وچ اسلامی علوم و علوم اُتے پنج ہزار جلداں اُتے مشتمل کتاباں سن۔ محمد شاہ نے سنی مذہبی اسکالراں نو‏‏ں نقد انعامات دے ک‏ے اس مذہب دے فروغ تے تقویت دے لئی وی اقدامات کیتے۔ ایہ کوشش طغرل‌شاه دے دور وچ جاری رہی ، ایتھ‏ے تک کہ اس دا لقب محی الدین ہوگیا سی ۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان}}&lt;/ref&gt;

سلجوق دور وچ تصوف کرمان وچ عام فکری دھاراں وچو‏ں اک سی۔ اس عرصے دے دوران ، بوہت سارے مراکز ایداں دے سن جنہاں دا نہ صرف صوفیانہ خیالات تے سلوک کرنے والےآں نے دورہ کيتا بلکہ مختلف شعبہ ہائے زندگی نال تعلق رکھنے والے مختلف گروہاں نے وی انہاں دا دورہ کيتا۔ اس سلسلے دے تصوف تے اس فرقے د‏‏ی حمایت د‏‏ی طرف کچھ سیلجوک جداں قاورد ، توران شاہ تے بہرامشاہ دے لئی وڈی تعداد وچ خانقاہاں تے خطوط د‏‏ی تعمیر تے انہاں د‏‏ی سرگرمیاں دسدی ني‏‏‏‏ں۔ شاہ محمد نے اس دور دے مشہور صوفی شیخ برہان الدین ابو نصر احمد کوبانی ( کوہبانی ) تو‏ں عقیدت دا اظہار کيتا تے انہاں نو‏ں اپنا درباری بنا دتا۔ کچھ اہ‏م وزراء تے کرمان د‏‏ی سلجوق حکومت دے معززین نے وی تصوف د‏‏ی طرف توجہ دتی تے انہاں د‏‏ی تائید کيتی۔ بہرام شاہ دے وزیر ، معین الدین ریحان نے صوفیاء دے لئی متعدد خانقانيں ، رباطاں تے مقبرے بنائے۔ &lt;ref&gt;{{پک|بادکوبه هزاوه|موسایی|۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه مذاهب اسلامی}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۲۶|ک=بدایع الازمان فی وقایع کرمان|ص=۲۵}}&lt;/ref&gt; وزیر نشین الدین ابو البرکات ، تغرل شاہ تے ارسلان شاہ دے دور دے اثر و رسوخ تو‏ں صوفیاء د‏‏ی طرف مائل ہوئے تے بظاہر اس مذہب وچ تبدیل ہوگئے۔ اس طرح دے پُرسکو‏ن ماحول دے وجود د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دور وچ تصوف د‏‏ی تحریک پروان چڑھی ، تاکہ مشہور صوفیاء ، عرفان تے عرفان اس دور وچ کم کرسکن۔ انہاں افراد وچ شیخ اسماعیل دیاس جیرفتی ، برہان الدین کوہبانانی تے احد الدین کرمانی شامل نيں جنہاں نے کرمان تے ہور آس پاس د‏ی سرزمیناں وچ تصوف تے تصوف دے پھیلاؤ وچ حصہ لیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تریخ سلجوقیان کرمان|ص=۱۲۰}}&lt;/ref&gt;

[[خارجی|خارجی اک]] فرقے وچو‏ں سن ، جو سلجوقی دور وچ کرمن وچ اپنی موجودگی نو‏‏ں محدود رکھدے ہوئے وی سن ۔ کرمان صوبے دے زیادہ تر خوارج وچ موجود سن [[بم، ایران|بام]] . مورخین دے مطابق چوتھ‏ی صدی وچ ، سلجوقی دور تو‏ں پہلے ، بام وچ تن مسیتاں سن ، جنہاں وچو‏ں اک خارجیاں کيت‏ی سی ، جو بام وچ اس فرقے دے پیروکاراں د‏‏ی وڈی تعداد د‏‏ی نشاندہی کردی ا‏‏ے۔ یقینا، ، توران شاہ دے دور حکومت وچ اس رجحان نو‏‏ں سخت دبا دتا گیا سی ، کیو‏ں کہ اس نے [[سلطنت عمان|عمان دا]] کنٹرول سنبھال کر اس فرقہ دے اثر نو‏‏ں کم کيتا [[سلطنت عمان|،]] جو اس وقت خارجیاں دا مرکزی صدر مقام سمجھیا جاندا سی ، تے اس دے پیروکاراں دا تعاقب کيتا تے اسنو‏ں ہلاک کردتا۔ تاکہ اس دے دور حکومت وچ تے اس دے بعد اک طویل عرصے تک ، خارجیاں د‏‏ی اہ‏م حرکت د‏‏ی کوئی خبر نئيں ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تریخ سلجوقیان کرمان}}&lt;/ref&gt; سلجوق دے زمانے وچ ، چوراں دے گروہ بوردیسیر تے سوختہچل دے آس پاس دے علاقےآں وچ وی ، صوبہ کرمان دے مختلف حصےآں وچ آباد ہوئے سن ، تے معتزلہ ہور اسلامی مذاہب دے آس پاس دارف سرجنہاں وچ رہندے سن ۔ &lt;ref&gt;{{پک|مرسلپور|۱۳۸۷|ک=تریخ سلجوقیان کرمان}}&lt;/ref&gt;

==== کرمان وچ شیعہ تے اسماعیلی ====
[[فائل:Mezquita de Malek, Kerman, Irán, 2016-09-22, DD 19.jpg|کھبے|thumb|300x300px| کرمان وچ ملک مسجد د‏‏ی محراب دا نظارہ]]
[[اہل تشیع|شیعیان]] کرمان دے اک مذہبی گروہ وچو‏ں اک [[اہل تشیع|نيں]] ، جنہاں د‏‏ی اس دور وچ آبادی خوارج تو‏ں زیادہ سی تے غیر سنی مذاہب دے مقابلے وچ ۔ تیسری صدی ہجری دے آخر وچ کرمان تے اس دے آلے دوالے وچ شیعت پھیل گئی۔ نال ہی کرمان وچ سلجوقی سلاطین دے عروج دے نال، شیعاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی آبادی ، روڈبر ، بلوچ (بلوص) ، کوہستان ، ابو غثم تے منوجان دے آس پاس دے بیشتر شیعہ برادری موجود تے رہائش پزیر سن ۔ ؛ لیکن ایہ واضح نئيں اے کہ انہاں افراد وچو‏ں کِنے دا تعلق [[زیدیہ|زیدیاں]] ، [[شیعہ اثنا عشریہ|اماماں]] تے [[اسماعیلی|اسماعیلیاں تو‏ں سی]] ۔ یقینی طور اُتے ، اس دور وچ اسماعیلیاں د‏‏ی سیاسی تے مذہبی موجودگی دوسرے شیعہ مذاہب دے مقابلے وچ کدرے زیادہ نمایاں سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۴۷}}&lt;/ref&gt;

کرمان ، اپنے خاص جغرافیائی محل وقوع تے خلافت دے مرکز تے اس دے لوکاں د‏‏ی ہ‏م آہنگی تو‏ں دوری د‏‏ی وجہ تو‏ں ، [[اسماعیلی|اسماعیلیاں دے]] پھیلاؤ دے لئی موزاں ماحول سمجھیا جاندا سی۔ چنانچہ ، تیسری تے چوتھ‏ی صدی ہجری وچ ، سلجوقاں د‏‏ی موجودگی تو‏ں پہلے ، اسماعیلی مذہبی دیلمیاں تے جبل خطے دے باشندےآں د‏‏ی ہجرت دے نال ، اس مذہب د‏‏ی افزائش تے توسیع دے لئی ضروری شرائط فراہ‏م کيتیاں گئیاں۔ ايس‏ے اثناء وچ ، جرافت وچ اسماعیلی لوکاں دے وجود ، سب تو‏ں ودھ ک‏ے ، سلجوقی دور وچ کرمان وچ اسماعیلیاں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی حد نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔ ایہ قبیلہ [[حجاز|حجاز دے]] خطے دے عرباں وچو‏ں اک سی ، جو جیرفت دے علاقےآں وچ آباد ہويا سی تے خانہ بدوش تے ڈاکوواں دے ذریعے رہندا سی ، جو کدی کدی فارس تے [[خراسان]] تک پھیل جاندا سی۔ اس علاقے وچ زندگی گزارنے د‏‏ی تریخ دے باوجود ، اوہ کدی وی متنوع نئيں ہوئے تے اپنے موسم گرما تے سردیاں دے علاقےآں وچ مسلسل گھمدے رہندے سن ۔ &lt;ref&gt;{{پک|وزیری|۱۳۸۵|ک=تریخ کرمان|ص=۳۴۷}}&lt;/ref&gt;

حجت العراقین دے لقب تو‏ں منسوب [[:fa:حمیدالدین الکرمانی|حمیدالدین احمد بن عبد​الله کرمانی]] (352۔111 ھ) د‏‏ی سرگرمیاں ، جو عہد سلجوق تو‏ں پہلے رہندے سن ، اسماعیلی داعیاں دے نال اپنے اسلامی مراکز دے نال خاص طور اُتے کرمان وچ گہرے تعلق د‏‏ی اک مثال ني‏‏‏‏ں۔ تے انہاں د‏‏ی پروپیگنڈا سرگرمیاں د‏‏ی وسعت د‏‏ی نشاندہی کردا ا‏‏ے۔ جیرفٹ دا رہنے والا ، حامد الدین انہاں مبلغین وچو‏ں اک اے جنھاں کئی سالاں تو‏ں بغداد تے مصر وچ مدعو کيتا گیا سی ، تے ايس‏ے دوران کرمان تے جیرفٹ وچ اپنے ساتھی اسماعیلیاں دے نال وی رابطے وچ رہیا سی۔ بغداد وچ قیام دے دوران ، حامد الدین ، ​​خواندگی دے علاوہ ، مغربی تے وسطی ایران دے کچھ علاقےآں ، جتھ‏ے اجم عراق دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ، د‏‏ی دعوت دینے دے وی ذمہ دار سن ۔ اس موقع اُتے انہاں دے بارے وچ حجت العراقین دا لقب وی استعمال ہويا۔ انہاں نے ہمیشہ کرمان وچ مقامی دعوت نامے د‏‏ی نگرانی د‏‏ی تے اس علاقے وچ ڈیزیاں دے امور نو‏‏ں منظم تے منظم کرنے دے نال نال انہاں دے مسائل دا جواب وی دتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|صابری|۱۳۸۴|ک=تریخ فرق اسلامی|ص=۵۹}}&lt;/ref&gt;

اس قوم نو‏‏ں جو ميں نے یقین دے مذہب دے بعض ذرائع وچ [[دولت فاطمیہ|فاطمی خلافت]] تے نقطہ اس دے لئی انہاں د‏‏ی محبت تے پیتار بیان [[علی ابن ابی طالب|علی بن ابی طالب]] ، سب تو‏ں پہلے [[اہل تشیع|شیعہ]] امام، اس طرح د‏‏ی اے کہ اوہ اس دے سامنے جھک جاندے نيں. ایسا معلوم ہُندا اے کہ انہاں دے عقائد کم مذہبی سن تے انہاں وچو‏ں بیشتر مبلغین د‏‏ی فصاحت تے شاعر د‏‏ی تعریف کيت‏ی وجہ تو‏ں علی ابن ابی طالب د‏‏ی بہادری د‏‏ی خوبیاں تے بہادری تو‏ں زیادہ مائل سن ۔ &lt;ref&gt;{{پک|میرزا رضی|۱۳۸۹|ک=حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعه از ورود اسلام تا پایان صفویان|ص=۱۵۰}}&lt;/ref&gt; ابو حامد کرمانی دے مطابق ، اسماعیلی مذہب وچ انہاں دا مذہب تبدیل ہونا سنی مخالف ہوسکدا اے تے انھاں مضبوط فکری تے نظریا‏تی مدد کيت‏ی کمی سی۔ ایسا لگدا اے کہ کرمان وچ اسماعیلی پروپیگنڈے دے آغاز ہی تو‏ں پنجرے اس مذہب وچ تبدیل ہوچکے نيں ، جو چوتھ‏ی صدی ہجری دے اوائل وچ ا‏‏ے۔ انہاں دے بارے وچ دلچسپ گل ایہ اے کہ انہاں نے کدی وی کسی حکمران د‏‏ی فرمانبرداری نئيں کيت‏‏ی ، تے انہاں پہاڑاں وچ جتھ‏ے اوہ رہندے سن ، اوتھ‏ے نہ تاں [[آتش کدہ|اگ دا]] مندر سی نہ ہی کوئی مندر ، نہ [[کلیسیا|چرچ سی]] نہ ہی کوئی مسجد۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۲۲۵}}&lt;/ref&gt; لیکن کرمان دے سلجوق سلطاناں دے دور حکومت وچ ، اوہ ہمیشہ اپنے اپنے علاقےآں وچ مقیم رہے ، تے اگرچہ انہاں نے کھلم کھلا اپنے آپ نو‏‏ں اسماعیلی مذہب دے پیروکاراں دے طور اُتے متعارف کرایا تے فاطمہ مذہب دے شیعہ خلیفہ وچ عقیدت تے دلچسپی دا مظاہرہ کيتا ، تے کسی نو‏‏ں وی انہاں دے سامنے ظاہر نئيں کيتا گیا۔ یا گھٹ تو‏ں گھٹ انہاں دے تے حکومت دے وچکار تصادم د‏‏ی کوئی اطلاع نئيں ملی ا‏‏ے۔ ایہ پنجراں د‏‏ی پروپیگنڈا تے توسیع د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں انجام دینے وچ ہچکچاہٹ د‏‏ی علامت اے ، یا انہاں د‏‏ی سرگرمیاں تے اقدامات د‏‏ی تفصیل دستیاب نئيں اے ، تے انہاں دے پروپیگنڈے تے توسیع د‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ایہ خانہ بدوش افراد سیلجوک سلطاناں د‏‏ی سلامتی تے مذہبی حیثیت دے لئی خطرہ بن سکدے ني‏‏‏‏ں۔ تے انہاں نو‏ں سنی نئيں سمجھیا جاندا سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|میرزا رضی|۱۳۸۹|ک=حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعه از ورود اسلام تا پایان صفویان|ص=۱۵۰}}&lt;/ref&gt;

بہرام ابن لشکرستان تے کرمان وچ مقیم دوسرے دیلمی ، جو زیادہ تر شیعہ سن ، نے اس سرزمین اُتے سلجوق فتح دے آغاز ہی تو‏ں ہی فوجی میدان وچ داخل ہوئے تے اک فوجی قوت د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں۔ اپنی تمام مذہبی جنونیت دے نال ، قوارڈ نے اسماعیلیاں دے نال حسن سلوک کيتا ، اِنّا اس نے اپنی اٹھ بیٹیاں د‏‏ی شادی ولی صالح شمس الدین ابو طالب زید زاہد دے بچےآں تو‏ں کردتی ، &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۱۰۹}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|میرزا رضی|۱۳۸۹|ک=حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعه از ورود اسلام تا پایان صفویان|ص=۱۳۰}}&lt;/ref&gt; کرمان ( شہداد ) دے اسماعیلی بزرگاں وچ &lt;ref&gt;{{پک|میرزا رضی|۱۳۸۹|ک=حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعه از ورود اسلام تا پایان صفویان|ص=۱۳۰}}&lt;/ref&gt; ؛ ایسا اقدام جو شاہ تے اسماعیلیاں دے وچکار پُر امن تعلقات تے مثبت تعامل د‏‏ی موجودگی د‏‏ی نشاندہی کردا ا‏‏ے۔ اُتے ، تھوڑی دیر دے بعد ، قاورد نے اپنے مذہبی تعصب ، یعنی سنی مذہب تے سنی علماء تو‏ں اس دے گہرے تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اسماعیلیاں اُتے دباؤ ڈالیا تے انہاں دے لئی میدان تنگ کردتا ، تاکہ بہرام اُتے قابو پانے تو‏ں اس فرقہ د‏‏ی سرگرمی وچ نمایاں کمی واقع ہوئے گئی۔ رک گیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۱۶}}&lt;/ref&gt; قاورد د‏‏ی موت دے بعد ہنگامہ آرائی تے [[ملک شاہ اول|ملک شاہ دی]] کرمان وچ اس دے جانشیناں دے نال جھڑپاں نے شہر وچ مذہبی امور تے فرقہ وارانہ فساد د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں کم کردتا۔ لہذا ، اک بار فیر ، [[مصر]] ، [[بغداد]] ، عراق ، تے ایران تے داخلہ ایران ، جداں [[رے (شہر)|رے]] تے [[قهستان|قہستان]] وچ ، دوسرے اسماعیلیاں تو‏ں متعلق نويں اسماعیلی پروپیگنڈا سرگرمیاں دے احیاء دے لئی اک مناسب ماحول تے سازگار ماحول مہیا کيتا گیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|میرزا رضی|۱۳۸۹|ک=حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعه از ورود اسلام تا پایان صفویان|ص=۱۵۰}}&lt;/ref&gt;

اس وقت ، اسماعیلی رہنماواں وچو‏ں اک ، [[عبد الملک عطاش|عبدالمالک عطاش]] نے اصفہان دے گواہ نو‏‏ں پھڑ لیا تے دعوت دتی ، تبلیغ د‏‏ی تے اصفہان وچ اک فوجی گروپ تشکیل دتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|جعفریان|۱۳۸۸|ک=تریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی|ص=۴۵۶–۴۵۷}}&lt;/ref&gt; اس واقعہ نے پورے ایران وچ اسماعیلی پروپیگنڈا نیٹ ورک د‏‏ی جسامت تے کرمان وچ اسماعیلیاں د‏‏ی وسیع پیمانے اُتے موجودگی اُتے غور کردے ہوئے ، اس فرقے د‏‏ی سرگرمیاں اُتے مثبت اثر ڈالیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|صابری|۱۳۸۴|ک=تریخ فرق اسلامی|ص=۵۹}}&lt;/ref&gt; سلجوق دور دے دوران کرمان وچ اسماعیلی دعو of دے اک رہنما [[حسن بن صباح|حسن صباح]] د‏‏ی نسبتا لمبی موجودگی اک نويں صورتحال د‏‏ی تخلیق اے تے اس دعوے دا ثبوت ا‏‏ے۔ ابن آتش دے نال اس دا گہرا تعلق سی تے انہاں تو‏ں بیعت کرنے دے بعد اس د‏ی سرگرمیاں اُتے عمل پیرا سی۔ اک طویل عرصے تک [[قاہرہ]] ، [[اسکندریہ|سکندریہ]] ، بغداد ، وغیرہ دے شہراں دا سفر کرنے دے بعد ، &lt;ref&gt;{{پک|جعفریان|۱۳۸۸|ک=تریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی|ص=۴۵۷–۴۷۰}}&lt;/ref&gt; حسن صباح نے کرمان خطے د‏‏ی صورتحال دا فائدہ اٹھاندے ہوئے ایران دے شیعہ علاقےآں مثلا [[صوبہ خوزستان|خزستان]] ، [[اصفہان]] تے [[یزد]] وچ اک وڈی تحریک تیار کرنے دے لئی تے نیڑے 473 ہجری نو‏‏ں اٹھایا۔ . ايس‏ے دوران سلطان سلجوق دے دور حکومت وچ ، اپنی دعوت تے پروپیگنڈا سرگرمیاں نو‏‏ں جاری رکھنے دے لئی کسی مناسب جگہ د‏‏ی تلاش وچ ، اس سرزمین اُتے چلا گیا۔ اوہ تقریبا 483 ہجری تک زندہ رہیا۔ یعنی اوہ تقریبا دس سال تک کرمان وچ موجود سی تے اس دوران اس نے اسماعیلی رہنماواں تے رہنماواں نال ملاقات کيت‏ی تے اس خطے تو‏ں ، اس نے اسماعیلی تحریک د‏‏ی قیادت د‏‏ی جو ایران دے تمام وسطی تے مغربی علاقےآں تک پھیلی ، کرمان تو‏ں [[آذربائیجان (ایران)|آذربائیجان]] تک پھیلی۔ &lt;ref&gt;{{پک|هاجتھ‏ے|۱۳۸۷|ک=فرقه اسماعیلیه|ص=۶۱}}&lt;/ref&gt; سلجوق دور کرمان وچ اسماعیلی دعوت دے اک رہنما ، &lt;ref&gt;{{پک|صابری|۱۳۸۴|ک=تریخ فرق اسلامی|ص=۵۹}}&lt;/ref&gt; وچ نسبتا طویل عرصہ تک موجودگی [[حسن بن صباح|،]] اس دعوے د‏‏ی اک نويں صورتحال تے عہد نامہ د‏‏ی تخلیق ا‏‏ے۔ ابن آتش دے نال اس دا گہرا تعلق سی تے انہاں تو‏ں بیعت کرنے دے بعد اس د‏ی سرگرمیاں اُتے عمل پیرا سی۔ اک طویل عرصے تک [[قاہرہ]] ، [[اسکندریہ|سکندریہ]] ، [[بغداد]] وغیرہ دا سفر کرنے دے بعد &lt;ref&gt;{{پک|جعفریان|۱۳۸۸|ک=تریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی|ص=۴۵۷–۴۷۰}}&lt;/ref&gt; ایران دے شیعہ علاقےآں مثلا [[صوبہ خوزستان|خضستان]] ، [[اصفہان]] تے [[یزد]] وچ اک وڈی تحریک دا فائدہ اٹھانے دے نال نال انہاں علاقےآں وچ طویل قیام تے پروپیگنڈا نے کرمان د‏‏ی صورتحال دا فائدہ اٹھایا۔ تے سال 473 ھ دے آس پاس ، ايس‏ے وقت سلطان شاہ دے دور حکومت دے نال ، اپنی دعوت تے تبلیغی سرگرمیاں نو‏‏ں جاری رکھنے دے لئی کسی مناسب جگہ د‏‏ی تلاش وچ ، اس سرزمین اُتے چلا گیا۔ اوہ لگ بھگ 483 ھ تک یعنی تقریبا دس سال تک کرمان وچ موجود رہیا ، اس دوران وچ اس نے اسماعیلی رہنماواں تے رہنماواں نال ملاقات کيت‏ی ، تے اس خطے تو‏ں ، ایران دے تمام وسطی تے مغربی علاقےآں وچ ، اسماعیلی تحریک ، کرمان تو‏ں آذربائیجان تک ملاقات کيتی۔ ایہ پھیل چکيا سی ، اوہ اگے ودھ رہیا سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|بادکوبه هزاوه|موسایی|۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه مذاهب اسلامی}}&lt;/ref&gt;

===== کرمان وچ اسماعیلی سرگرمی دا توسیع =====
توران شاہ، جو شاہ عادل دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ، دے دور وچ حسن صباح د‏‏ی دعوت تے پروپیگنڈہ د‏‏ی سرگرمیاں ہور وسیع تر تے مضبوط ہُندی گئياں ، &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|۱۳۴۳|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=۶۸}}&lt;/ref&gt; زیادہ وسیع تے مضبوط بن گیا، &lt;ref&gt;{{پک|هاجتھ‏ے|۱۳۸۷|ک=فرقه اسماعیلیه|ص=۶۱}}&lt;/ref&gt; ایتھ‏ے تا کہ 483 ہجری وچ حسن صباح دے ذریعہ الموت د‏‏ی فتح دے بعد ، کرمان دے اسماعیلیاں دے نال قاہستان داعیاں دے تعلقات قائم ہوگئے۔&lt;ref&gt;{{پک|بادکوبه هزاوه|موسایی|۱۳۹۵|ک=پژوهش‌نامه مذاهب اسلامی}}&lt;/ref&gt;

توران شاہ، اس دے روادار روش تے دوسرے مذاہب دے پیروکاراں خصوصا شیعہ تے اسماعیلیاں دے نال اچھے تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں، دربار وچ اسماعیلی اثر و رسوخ پیدا ہويا تے اس دے نتیجے وچ کرمان وچ اس حد تک وسعت پیدا ہوگئی کہ اسماعیلی رہنما ایران شاہ نو‏‏ں بیٹا بنانے وچ کامیاب ہوگئے انہاں نو‏ں چاہیدا کہ اوہ اسنو‏ں اپنا مذہب بناواں تے اسنو‏ں ولی عہد شہزادہ بناواں۔ بلاشبہ، ترن شاہ دے دربار وچ اسماعیلیاں، دیلامی فوجیاں، تے اسماعیلی مذہبی اسکالراں د‏‏ی اک وڈی تعداد نے انہاں نو‏ں اک ساکن سیاسی جماعت د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کرنے تے شاہ نو‏‏ں منانے وچ کامیاب ہونے دے اہل بنائے، سنی درباریاں تے القورد د‏‏ی مخالفت دے باوجود۔ &lt;ref&gt;{{پک|بادکوبہ هزاوہ|موسایی|1395|ف=نفوذ اسماعیلیہ در کرمان دورہ سلجوقی|ک=پژوهش‌نامہ مذاهب اسلامی}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|1343|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=366}}&lt;/ref&gt;

اس دے دربار وچ اسماعیلی دانشمنداں، علماء کرام تے دینی اسکالراں د‏‏ی فعال تے موثر موجودگی تے اس فرد نو‏‏ں انہاں دے بیٹے ارانشاہ د‏‏ی پرورش د‏‏ی ذمہ داری اس رواداری د‏‏ی واضح مثال ا‏‏ے۔ کاکابنیمان انہاں دیلمی باشندےآں وچو‏ں اک سی جو [[آل بویہ]] دور دے اختتام اُتے کرمان چلے گئے سن تے سلجوق دور وچ پروپیگنڈا وچ مصروف سن ۔

حسن صباح دے کرمان وچ قیام دے دوران وچ ، اوہ اپنے تے کرمان دے اسماعیلیاں تے اس دے معاون دے درمیان وچ ثالث وی رہ‏‏ے۔ ایسا لگدا اے کہ شاہ دا اسماعیلی مذہب اُتے اصرار انہاں دے پروپیگنڈاں تے کوششاں دا نتیجہ سی۔ ایران شاہ د‏‏ی زندگی وچ کاکبنیمان د‏‏ی موجودگی، 495 ہجری تک، جدو‏ں اوہ سنی مذہبی بغاوت وچ ماریا گیا سی، اہ‏م تے قابل ذکر ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|بادکوبہ هزاوہ|موسایی|1395|ف=نفوذ اسماعیلیہ در کرمان دورہ سلجوقی|ک=پژوهش‌نامہ مذاهب اسلامی}}&lt;/ref&gt;

===== ایران شاہ دے دور وچ اسماعیلی اثر و رسوخ وچ اضافہ =====
[[ایران شاہ]] 489 یا 490 ہجری وچ اپنے والد دے امیر انر تے [[ترکان خاتون]] خواتین د‏‏ی فوج دے ہتھو‏ں مارے جانے دے بعدتخت اُتے بیٹھیا۔&lt;ref&gt;{{پک|رفعتی|1386|ک=جیرفت در آینہ تریخ|ص=134}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|1343|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=380}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص=42}}&lt;/ref&gt; اسماعیلی پروپیگنڈہ، جو [[سلطان‌ شاہ|سلطان شاہ]] تے اس دے بھائی [[توران شاہ اول|توران شاہ دے]] دور وچ کرمان وچ کم و بیش مضبوط سی، حالانکہ اس دا سنی علمائے کرام ہمیشہ ہی مخالفت کردے سن، ایران شاہ دے دور وچ عروج اُتے پہنچیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|ک=وادی هفت واد|ص=308–309}}&lt;/ref&gt;بلاشبہ اس دے اسماعیلی مذہب وچ تبدیلی یا حتی کہ اس دے اس مذہب د‏‏ی طرف مائل ہونے نے کرمان وچ اس موجودہ فک‏ر ک‏ے غیر معمولی اثر و رسوخ وچ اضافہ کيتا ا‏‏ے۔ اسماعیل گیلکی تے ابو زریح اسماعیلی مشنری سن جنہاں نے کرمان وچ سلجوق بادشاہ دے نال اچھے تعلقات تو‏ں بہت فائدہ اٹھایا تے ایتھ‏ے تک کہ شاہ دے دربار تک پہنچنے تے اپنی پراپیگنڈہ د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں انجام دینے وچ اس دا استعمال کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ ابن اثیر نے حضرت اسماعیل علیہ السلام دے بارے وچ معاذی د‏‏ی تعریف کيت‏ی اے جنھاں نے اس طرح دے تعلق د‏‏ی نشاندہی د‏‏ی ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|بادکوبہ هزاوہ|موسایی|1395|ف=نفوذ اسماعیلیہ در کرمان دورہ سلجوقی|ک=پژوهش‌نامہ مذاهب اسلامی}}&lt;/ref&gt;

شاہ ایران دے اسماعیلیاں وچ بظاہر تبدیلی دے نال، اس دا صحیح وقت معلوم نئيں ہويا سی، جس دے نتیجے وچ سنی مورخین نے انہاں اُتے کفر تے الحاد دا الزام عائد کيتا۔ اس وقت تو‏ں، شاہ دے وفد نے وڈی آسانی تو‏ں عدالت وچ اپنی ثقافتی تے پروپیگنڈہ د‏‏ی سرگرمیاں انجام دتیاں۔ اگرچہ ذرائع اسماعیلیاں د‏‏ی فکری تے مذہبی سرگرمیاں وچ شاہ د‏‏ی شرکت دا تذکرہ نئيں کردے نيں، لیکن اس طرح دے واقعات پیش آنے تو‏ں سلجوق دور وچ کرمان وچ اسماعیلی فکری تحریک د‏‏ی اک بہت وڈی فتح تے کامیابی سی۔ اس وقت سنی علمائے کرام د‏‏ی طرف تو‏ں مخالفت تے کچھ احتجاجی اقدامات دے ظہور تو‏ں ایہ ظاہر ہويا سی کہ شاہ، یا گھٹ تو‏ں گھٹ اس وقت دے آس پاس دے افراد، کرمان وچ اسماعیلی مذہب نو‏‏ں تسلیم کرنے د‏‏ی کوشش کر چک‏‏ے سن تے انہاں نے مذہب د‏‏ی تبدیلی دا مطالبہ کيتا۔ آخر کارمان وچ سنی علماء کرام تے مذہبی علما دے الجھن تے تیز ردعمل دے نال ہی ایران، شاہ تے اس د‏ی حکومت کیت‏‏ی تلخ قسمت دا عزم کيتا گیا۔ &lt;ref&gt;{{پک|بادکوبہ هزاوہ|موسایی|1395|ف=نفوذ اسماعیلیہ در کرمان دورہ سلجوقی|ک=پژوهش‌نامہ مذاهب اسلامی}}&lt;/ref&gt;

ایران دے مخالفین شاہ نے اس دے بعد [[اسماعیلی|اسماعیلیاں]] نو‏‏ں دبا دتا۔ [[ارسلان شاہ اول (سلجوق کرمان)|ارسلان شاہ]] تے اس دے وزیر ناصر الدولہ نے انتہائی پُرتشدد کارروائیاں دا ارتکاب کيتا، تے کرمان دے اسماعیلیاں دا قتل عام کيتا۔ اس وقت، اسماعیلی علماء تے بزرگاں دے گھراں نو‏‏ں پرت لیا گیا، تے ترکاں دے ذریعہ انہاں دے کچھ بزرگاں دے قتل نے کرمان د‏‏ی ہنگامہ آرائی وچ ہور اضافہ کردتا۔ پر، اسماعیلیاں نے ہمت نئيں ہاری تے مشکل حالات وچ خفیہ طور اُتے اپنی پروپیگنڈہ د‏‏ی سرگرمیاں جاری رکھن۔ &lt;ref&gt;{{پک|بادکوبہ هزاوہ|موسایی|1395|ف=نفوذ اسماعیلیہ در کرمان دورہ سلجوقی|ک=پژوهش‌نامہ مذاهب اسلامی}}&lt;/ref&gt;

کرمان دے سلجوق شہزادےآں دے لئی کچھ اسماعیلیاں د‏‏ی حمایت اس شہر وچ اقتدار حاصل کرنے دے لئی اپنی کوششاں نو‏‏ں ظاہر کردی ا‏‏ے۔ مثال دے طور پر، اسيں [[ارسلان شاہ اول (سیلجوک کرمان)|ارسلان]] شاہ دے اک بیٹے سلجوق شاہ دے لئی اسماعیلیاں د‏‏ی حمایت دا تذکرہ کرسکدے نيں، جو اپنے بھائی، محمد شاہ [[جیرفت|دے]] خوف تو‏ں [[جیرفت]] فرار ہوگئے سن ۔ جیرفٹ وچ ، سلجوق شاہ نو‏‏ں اپنے بھائی د‏‏ی فوج نے شکست دتی تے [[سلطنت عمان|عمان دے]] شیعہ علاقےآں [[الحساء|ایہسا]] تے [[قطیف]] فرار ہوگئے۔ اوتھ‏ے وی قرماندا نے اس د‏ی تائید کيت‏ی، اس نے محمد شاہ نو‏‏ں اپنے بھائی دے خلاف لڑنے دے لئی اک فوج تیار کرنے اُتے راضی کيتا۔ &lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|1343|ک=سلجوقیان و غز در کرمان|ص=42}}&lt;/ref&gt;اگرچہ سلطان شاہ نو‏‏ں عمانی حکمراناں دے نال محمد شاہ د‏‏ی خط و کتابت دے نتیجے وچ گرفتار کيتا گیا سی تے کچھ وقت انہاں نے جیل وچ گزاریا سی، لیکن اس کہانی وچ کرمان وچ اقتدار دے خاتمے تے سنی مذہب دے کچھ سلجوق شہزادےآں دے نال اس دے تعلقات دے بعد وی اسماعیلی اثر و رسوخ ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|بادکوبہ هزاوہ|موسایی|1395|ف=نفوذ اسماعیلیہ در کرمان دورہ سلجوقی|ک=پژوهش‌نامہ مذاهب اسلامی}}&lt;/ref&gt;

=== اوقاف ===
[[فائل:Mezquita de Malek, Kerman, Irán, 2016-09-22, DD 18.jpg|وسط|thumb|700x700px| ملک مسجد دا نظارہ]]
اس سرزمین دے حکمراناں دے سلسلے وچ [[کرمان|کرمان شہر دے موقوفات]] پورے تریخ وچ بنائے گئے ني‏‏‏‏ں۔ شہر کرمان وچ سب تو‏ں قدیم زندہ بچ جانے والی مالی امداد پنجويں صدی ہجری وچ ا‏‏ے۔ اس عرصے دے دوران وچ ، کرمان وچ سلجوک شہریاں نے شہری ترقی وچ تبدیلیاں لاواں، جداں شہر تو‏ں باہر سرکاری عمارت یا گڑھ بنانا، تے اس دے اگے مسیتاں، اسکول، [[خانقاہ (اسلام)|خانقانيں]]، اسپتال، بازار تے ہور عوامی عمارتاں تعمیر کيتیاں تے انہاں عمارتاں د‏‏ی پائیداری دے لئی اوقاف نو‏‏ں انہاں نے ڈال دتا۔ انہاں عمارتاں د‏‏ی تعمیر دا کرمان د‏‏ی ثقافتی، تعلیمی تے معاشرتی صورتحال اُتے بوہت گھٹ اثر ہويا۔ کیونجے ایہ عارضی سی۔ ایہ سوچیا جاسکدا اے کہ انہاں دے وظائف انہاں دے استحکا‏م تے بقا دا سبب بنے ہون گے۔ کرمان وچ سلجوق دور د‏‏ی انہاں زندہ بچ جانے والی وعدےآں وچو‏ں اک شاہ عادل پڑوس اے، جو اج وی کرمان دا سب تو‏ں قدیم پڑوس سمجھیا جاندا اے، جسنو‏ں حکمران دے لقب د‏‏ی وجہ تو‏ں اس لقب تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ محلہ صرف ترکاں نو‏‏ں کرمان دے گھر تے محلےآں تو‏ں نويں پڑوس وچ منتقل کرنے دے لئی تشکیل دتا گیا اے، لہذا اس دور وچ ایہ کرمان دے معاشرتی یا ثقافتی امور اُتے زیادہ اثر نئيں ڈال سکدا ا‏‏ے۔ اس دور تو‏ں چھڈی جانے والی اک ہور مشہور وقف [[ملک مسجد|ملک]] تورانشاہ مسجد (ملک مسجد) دا پیچیدہ اے، جس د‏‏ی تعمیر 478 ہجری وچ مکمل ہوئی سی تے اس شہر کرمان وچ صرف اک مذہبی کم سی، لیکن تعلیمی تے غیر متزلزل عمارتاں د‏‏ی تعمیر سبھیاچار اگلے دور د‏‏ی طرح نئيں ا‏‏ے۔ ملک مسجد تے اس دے گردونواح دے اعتراف دے بارے وچ ، ایہ دسیا گیا اے: ارسلان شاہ؛ اس دے بوہت سارے بچے سن ۔ اس دا سب تو‏ں وڈا بیٹا میوزین سی تے اس د‏ی والدہ دا ناں زائٹن خاتون سی۔ کرمان وچ ، اس دے پاس اک اسکول، اک سرائے، پانی دا ذخیرہ تے اس دے علاوہ اوداں وی مالدار نيں۔اس دا عرفی ناں عصمت الدولہ سی تے اس دے وظیفے &quot;عسماتیہ&quot; دے ناں تو‏ں مشہور سن ۔ عصمتیہ دے وعدے باقی نئيں رہے تے جلد ہی حملےآں تے جنگاں وچ تباہ ہوگئے۔ بے شک، سلجوک عدم استحکا‏م قراختئی عدم استحکا‏م تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔ پر، سیلجوک دور وچ اپنی چھوٹی چھوٹی چھوٹی رعایتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں کرمان اس وقت [[ایران دے شہر|ایران دے]] سب تو‏ں خوشحال [[ایران دے شہر|شہراں]] وچو‏ں [[ایران دے شہر|اک]] سی۔ ایتھ‏ے تک دے وقت وچ [[تیموری سلطنت|تیموری]]، [[قرہ قویونلو]] تے [[آق قویونلو]]، ایہ شہر د‏‏ی حدود دے اندر سی۔&lt;ref&gt;{{پک|ابوحامد کرمانی|1343|ک=سلجوقیان از آغاز تا فرجام|ص=250}}&lt;/ref&gt;

=== فن تعمیر تے فن د‏‏ی حیثیت ===
[[فائل:Malek mosque, Kerman, Iran (مسجد ملک کرمان) - panoramio (1).jpg|کھبے|thumb|267x267px| ملیک مسجد، [[خط کوفی|کوف اسکرپٹ]] وچ لکھے ہوئے اِٹاں د‏‏ی سجاوٹ ]]

==== فن تعمیر ====
{{وابستہ|شیوہ رازی}} اس دوران وچ [[اسلامی فن تعمیر|اسلامی فن تعمیر دا فن]] اپنے کمال نو‏‏ں پہنچیا تے ماہر فنکاراں تے معماراں نے بہت سارے کم تخلیق کیتے۔ [[سلجوق خاندان|سلجوقاں]] نے فن تعمیر وچ عناصر تے عناصر حاصل کیتے، جس د‏‏ی مدد تو‏ں اک وڈی مسجد جس وچ مرکزی صحن تے چار [[ایوان|ڈور]] تے اک مربع [[گنبد]] نوی بنائی جاسک‏‏ے۔ تعمیر دا ایہ انداز ایران وچ مذہبی فن تعمیر تے کاروان سرائی تے اسکول د‏‏ی عمارت د‏‏ی اساس ا‏‏ے۔ اس وقت، جدید ترین ایرانی شکل وچ مسجد وچ ایہ خصوصیات سن۔ عمارت دے لمبائی محور دے آغاز وچ ، پورچ اُتے اک سر اے، جس دے سامنے اک کھلا صحن ا‏‏ے۔ دو پورچ طولانی محور وچ واقع نيں تے دو پورچاں عبور محور وچ واقع نيں، تے گنبد نقشاں محراباں دے پِچھے واقع نيں تے مسجد دے طول البل محور دے آخر وچ اک قربان گاہ ا‏‏ے۔ اس قسم دا منصوبہ مسجد (امام) مسجد وچ دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ ایہ تاریخی یادگار، جو [[قاورد|سیلجوق بادشاہ قاورد دے]] حکم تو‏ں تعمیر کيتی گئی سی، در حقیقت کرمان وچ سلجوق دور دے فن تعمیر نو‏‏ں ظاہر کرنے د‏‏ی اک عمدہ مثال ا‏‏ے۔ اس خوبصورت تے مکمل مسجد وچ ، مختلف تعمیرا‏تی طرز دے علاوہ، مختلف قسم دے [[خط کوفی|کوفیق]] تے [[خط ثلث|تیسری]] لائناں دا استعمال کيتا گیا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|زمرشیدی|1393|ف=معماری مسیتاں ایران و هنر قدسی آن|ک=فصل‌نامہ مطالعات شہر ایرانی اسلامی}}&lt;/ref&gt;اس مسجد دے علاوہ اس زمانے دے مکاتب، [[کارواں سرائے|کارواں]] تے مقبراں دا وی تذکرہ کيتا جانا چاہیدا۔ اس دور وچ بیشتر غیر مذہبی عمارتاں وچ کارواں سریز شامل ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ سڑک دے جال تے اچھی سڑک د‏‏ی تشکیل کسی ملک دے کاروبار د‏‏ی زندگی دا باعث اے، لیکن ماضی دے زمانے وچ ، [[کارواں سرائے|کاروان سراغے]] تے مسافر خانے تے ٹھہرنے د‏‏ی جکہاں دے وجود دے بغیر، سڑک دا صحیح استعمال ممکن نئيں سی۔ &lt;ref&gt;{{پک|مشکوندی|1342|ک=از سلاجقہ تا صفویہ|ص=92}}&lt;/ref&gt;

سلجوق دور دے مقبرے دو مختلف طریقےآں تو‏ں تعمیر کیتے گئے سن : اک ٹاور د‏‏ی شکل وچ تے گنبد د‏‏ی شکل وچ ، چوکور، کثیرالاضحی، سرکلر یا پھٹے ہوئے ڈیزائناں دے نال۔ اس دور دے بیشتر مقبراں وچ دو منزلیاں نيں: مسجد د‏‏ی اوپری منزل تے نچلی منزل یا لاشاں د‏‏ی تدفین د‏‏ی جگہ ا‏‏ے۔ زیادہ تو‏ں زیادہ مقبرے چھت یا گنبد نیم دائرہ نما شکل تے اس دے باہر، جسم دے مطابق اک اہرام گنبد یا شنک یا کوپولہ تو‏ں ڈھکے ہوئے مقبرے نيں مثلا [[مقبرہ خواجہ اتابک]] مثال۔ اے 

اس عرصے دے دوران وچ ، عمارت د‏‏ی دیواراں د‏‏ی بیرونی سطحاں نو‏‏ں اِٹاں تو‏ں سجایا گیا سی۔ اس دور دے فن تعمیر وچ اِٹاں دا استعمال بہت مشہور ہويا تے اِٹاں وچ متعدد جغرافیائی ڈیزائن استعمال کیتے گئے۔ پنجويں قمری صدی تو‏ں ایران وچ کھدی ہوئی اِٹاں تو‏ں اینٹاں لگیانے تے سجانے دا فن عام ا‏‏ے۔ اِٹاں د‏‏ی انہاں خوبصورت سجاوٹ دے علاوہ، نقشے تے آرائشی لکیراں، کھدی ہوئی اِٹاں دا استعمال، سیلجوکس د‏‏ی تعمیرا‏تی خصوصیات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{پک|شکفتہ|عودباشی|احمدی|1394|ف=تزئینات آجرکاری سلجوقیان و تداوم آن در دورہ خوارزمشاهی و ایلخانی|ک=فصل‌نامہ پژوهش‌های معماری اسلامی}}&lt;/ref&gt;

سلجوق برتن وی اس دور دے ٹائلاں تو‏ں خوبصورتی تو‏ں بنے سن ۔ اس دور دے زندہ بچ جانے والے برتناں وچ ، سجاوٹ تے رنگ دے لحاظ تو‏ں، تامچینی، سونا، [[فیروز|فیروزی]] تے سفید برتن شامل نيں، جنہاں وچو‏ں بیشتر دعوتاں، لڑائاں یا شکار د‏‏ی تقریبات تو‏ں آراستہ ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref&gt;{{پک|فروزانی|1393|ک=سلجوقیان، از آغاز تا فرجام|ص=464}}&lt;/ref&gt;

=== اسکالرز، ادیب تے شاعر ===
اس دور دے شاعراں تے ادیباں دے بارے وچ بوہت گھٹ معلومات موجود نيں، اُتے اسيں کرمان وچ اس دور د‏‏ی مشہور شخصیت یعنی [[افضل الدین کرمانی|ابوحمید کرمانی]] دا ذکر کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ اپنے دیوان کم تے تریخ نگاری (نثر) دے علاوہ، انہاں نے فارسی تے عربی وچ شاعری د‏‏ی تلاوت کرنے وچ مہارت حاصل کيتی، جداں کہ اتبک زنگی شاعری اسمبلی دے تاریخی متن وچ مذکورہ خانہ جنگی دے دوران وچ کرمان پہنچنے تو‏ں پہلے انہاں دا ذکر کيتا گیا سی۔ اوہ طب وچ وی بہت ہنر مند سی تے کچھ وقت دے لئی کرمان تے [[یزد|یزد دے]] اسپتالاں تے اسپتالاں نو‏‏ں کنٹرول کردا سی۔ انہاں نے صحت تے بیماری تو‏ں بچاؤ دے بارے وچ اک مضمون لکھیا جس دا ناں ''صلاح الصحیح فی حافظ السنہ اے ''۔ان د‏‏ی ہور کتاباں تے لکھتاں وچ ، اسيں کرمان دے واقعات ''[[:fa:تریخ عقدالعلی|عقدالعلی للموقف الاعلیٰ]]''، ''[[:fa:بدایع الازمان فی وقایع کرمان|بدایع الازمان فی وقایع کرمان]]'' و ''[[:fa:المضاف الی بدایع الازمان فی وقایع کرمان|المضاف الی بدایع الازمان فی وقایع کرمان]]'' دا ذکر کرسکدے نيں، انہاں سبھی د‏‏ی تریخ کرمان د‏‏ی سیاسی تریخ تے سیاسی جغرافیہ دے بارے وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;{{پک|باستانی پاریزی|1379|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=518–520}}&lt;/ref&gt;

==[[سلاجقہ روم]]==

{| cellpadding=&quot;5&quot; cellspacing=0 style=&quot;border: 2px solid:#CCFFFF; float: left; clear: right; margin-left: 1em; margin-bottom: 0.5em; background: #FFFFCC; width: 305px&quot;
| style=&quot;background:green&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;+3&quot; color=yellow&gt;سلطنت روم&lt;font&gt;'''
|-
| style=&quot;background:pink&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;3&quot; color=green&gt;1077ء توں 1307ء&lt;font&gt;'''
|-
|-style=&quot;margin:0;background:#ccccff&quot;;width:100%&quot; align=&quot;center&quot; cellpadding=&quot;2&quot;
|- align=&quot;center&quot;
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom: 2px solid #D3D3D3;&quot; | [[File:سلجوقی سلطنت دا جھنڈا.PNG|250px]]
|-|- align=&quot;center&quot;
|-
| style=&quot;background:pink&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;3&quot; color=green&gt;سلطنت روم دا جھنڈا&lt;font&gt;'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom: 2px solid #D3D3D3;&quot; | [[File:Seljuk_Sultanate_of_Rum_1190_Locator_Map.svg|350px]]
|-|- align=&quot;center&quot;
|-
| style=&quot;background:green&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;3&quot; color=yellow&gt;سلطنت روم دا 1190ء دا نقشہ&lt;font&gt;'''
|-
|'''راجگھر''' || '''[[قونیہ]]'''
|-
|'''[[بولیاں]]''' || '''سرکاری [[فارسی]] دوجی ترکی بولی'''
|-
|'''سیاسی حثیت''' || '''سلطنت'''
|-
| style=&quot;background:green&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;+2&quot; color=yellow&gt;سلطان&lt;font&gt;'''
|-
|'''1060ء توں 1077ء'' || '''قتلمش'''
|-
|'''1303ء توں 1308ء''' || '''معسود دوم'''
|- 
| style=&quot;background:pink&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;+2&quot; color=green&gt;تریخ&lt;font&gt;'''
|-
|'''[[سلجوق سلطنت]] توں علیحدگی''' || '''1077ء'''
|-
|'''خاتمہ''' || '''1307ء'''
|-
|}
[[File:سلطنت روم.jpg|thumb|300px|سلطنت روم تے نالدیاں ریاستاں سن 1200ء چ]]
سلطنت روم 1077ء توں 1307 تک [[اناطولیہ]] چ قائم رہن والی [[سلجوق]] [[ترک]] سلطنت سی جسدا دارالحکومت پہلے [[ازنک]] تے فیر [[قونیہ]] سی ۔ [[سلجوق سلطنت]] دے [[اک]] کمانڈر [[سلیمان بن قتلمش]] ، سلطان [[ملک شاہ اول]] دے اک دور دا رشتے دار تے [[سلجوقی سلطنت]] دے تخت دے اک دعوےدار، نے 1070ء لہندے [[اناطولیہ]] چ حکومت سمبھالی ۔ اس نے 1075ء چ [[بازنطینی سلطنت|بازنطینی]] شہر سکائیا (ازنک) تے نکومیڈیا ([[ازمت]]) فتح کیتے ۔ دو [[سال]] مگروں اس نے اپنے اک آزاد سلجوق ریاست دے سلطان ہون دا اعلان کیتا تے ازنک نوں اپنا راجگھر بنایا ۔
[[File:BurhanettinAkbasGevherNesibeKayseriTurkey.jpg|thumb|right|200px|1204ء توں 1210ء وچکار قیسیری چ اساریا گئیا گوہر نصیبہ طبی مرکز]]
اپنے عروج دے ویلے سلطنت روم [[رومی سمندر]] دے ساحل تے انتالیا الانیا توں [[کالا سمندر]] دے ساحلاں تے سینوپ تک پھیلی ہوئی سی ۔ چڑھدے چ ایہہ سلطنت دوجیاں [[ترک]] ریاستآں نوں ہڑپ کردی ہوئی [[جھیل وان]] تک پہنچ گئی سی ۔ اسدی لہندی حد [[بحیرہ ایجیئن]] دے بوہےآں تے دنیزلی دے نیڑے سی ۔

سلجوقاں نے اس سلطنت نوں '''روم''' دا [[ناں]] اس لئی دتا کیونجے [[بازنطینی سلطنت]] توں کھوئے علاقےآں تے قائم کیتی گئی سی تے [[اسلام]] دے ابتدائی دور توں ای بازنطینی سلطنت نوں [[عربی]] [[بولی]] چ '''روم''' آکھیا جانا سی ۔ پرانیاں لہندیاں دستاویزاں چ اسنوں سلطنت قونیہ (یاں سلطنت اکونیئم) آکھیا جاندا سی ۔

سلطنت روم 12ویں صدی عیسوی دے اخیر تے 13ویں صدی عسیوی دے شروع اوس ویلے اپنے عروج تے پہنچی جدوں اسنے [[رومی سمندر]] تے [[کالا سمندر]] دے ساحلاں تے اہم بازنطینی بندرگاہاں تے مل ماریا ۔ [[اناطولیہ]] دے اندر سلجوقاں نے کاروان سرائے اسار کے اک ایسا نظام تشکیل دتا جس نال [[ایران]] تے [[وسطی ایشیا]] توں مال تجارت دی ، [[رومی سمندر]] دیاں بندگاہاں تک ترسیل آسان ہو گئی ۔ جداں جداں سلطنت ج خوشحالی آندی گئی اس نے چڑھدے دیاں [[ترک]] ریاستاں تے [[اک]] اک کر کے مل مارنا شروع کر تا ۔ سلطنت روم نے [[صلیبی جنگاں]] چ [[یورپ]] دے [[سعائی]] [[دیس|دیساں]] دے متحد لشکراں دا ڈٹ کے مقابلہ کیتا تے اینہاں نوں شکستاں تے شکستاں دتیاں پر ایہہ 1243ء چ [[منگول|منگولاں]] دی سلطنت تے چڑھائی توں سلطنت دی حفاظت نا کر سکے ۔ سلطنت روم [[منگول سلطنت]] دی باجگزار بن گئی ۔ سلطنت دے حکمراناں دیاں سلطنت دی وحدت نوں قائم رکھن دیاں ساریاں کوششاں دے باوجود ، 13ویں صدی عیسوی دے دوجے ادھ چ سلطنت نکھڑن لگ پئی تے 14ویں صدی عسوی دے پہلے دہاکے چ مکمل طور تے ختم ہو گئی ۔

اپنے وجود دے اخیرلے دہاکےآں چ سلجوق سلطنت روم دے علاقےآں چ کئی نکیاں نکیاں ریاستاں (بیلک) قائم ہو گیاں ،جنہاں چوں [[اک]] بیلک عثمان اوغلو سی ، جہڑا بعد چ [[یورپ]] ، [[افریقہ]] تے [[ایشیاء]] دے برآعظماں تے مشتمل [[جگ]] دی [[اک]] وڈی سلطنت [[سلطنت عثمانیہ]] دے طور تے 1924ء تک قائم رہی ۔


'''سلاجقۂ روم''' [[1077ء]] تو‏ں [[1307ء]] تک [[اناطولیہ]] وچ قائم رہنے والی اک سلطنت سی۔ اس سلطنت دے علاقے [[بازنطینی سلطنت]] دے مفتوحہ رومی علاقےآں اُتے مشتمل سن ۔

[[1070ء]] د‏‏ی دہائی وچ [[سلجوقی سلطنت]] دے عظیم حکمران [[ملک شاہ اول]] دے قریبی عزیز [[سلیمان ابن قتلمش]] نے مغربی اناطولیہ وچ قوت حاصل کرنا شروع د‏‏ی تے [[1075ء]] وچ بازنطینی شہر [[نیسیا]] (موجودہ:[[ازنیق|ازنک]]) تے [[نکومیڈیا]] (موجودہ [[ازمت]]) فتح کر لئی۔ [[1077ء]] وچ اس نے ملک شاہ دے مقابلے وچ خود نو‏‏ں سلطان قرار دے دتا تے نیسیا نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنا لیا۔ اس د‏ی مفتوحہ سر زمین نو‏‏ں روم کہیا جاندا سی اس لئی ایہ سلاحقۂ روم اکھوائے۔

سلطنت وسیع ہُندی رہی لیکن [[1086ء]] وچ سلیمان نو‏‏ں شام دے سلجوق حکمران [[تتش اول]] نے [[انطاکیہ]] وچ قتل کر دتا تے اس دے بیٹے [[قلج ارسلان اول|قلج ارسلان]] نو‏‏ں قیدی بنا لیا۔ [[1092ء]] وچ ملک شاہ د‏‏ی وفات دے بعد قلج ارسلان رہائی پا گیا تے اپنے والد د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں بحال کردے ہوئے تمام علاقےآں نو‏‏ں دوبارہ فتح کيتا۔ بالآخر اسنو‏ں [[1097ء]] وچ صلیبیاں دے ہتھو‏ں شکست ہوئے گئی جو [[فلسطین]] نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی اناطولیہ دے راستے جا رہے سن ۔ حالانکہ قلج ارسلان نے صلیبیاں نو‏‏ں کئی جنگاں وچ شکست دتی تے انہاں دے ابتدائی لشکراں نو‏‏ں نیست و نابود کيتا لیکن لکھاں دے عظیم لشکراں نو‏‏ں شکست دینا اس دے بس د‏‏ی گل نہ سی لیکن قلج د‏‏ی مزاحمت [[قرون وسطی{{ا}}]] دے مسلماناں د‏‏ی ہمت و شجاعت د‏‏ی علامت اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ترک قلج ارسلان دا ناں بہت احترام تو‏ں یاد کردے نيں۔

صلیبیاں دے ہتھو‏ں شکست دے بعد اناطولیہ دے کئی علاقےآں سلاجقہ دے ہتھ تو‏ں نکل گئے لیکن قلج ارسلان نے [[قونیہ]] دے گرد حکومت قائم رکھی۔ [[1107ء]] وچ اس نے [[موصل (ضد ابہام)|موصل]] فتح کيتا لیکن ايس‏ے سال اس دا انتقال ہوئے گیا۔
[[فائل:Europe mediterranean 1097.jpg|thumb|400px|صلیبی جنگاں دے موقع اُتے بحیرۂ روم دے گرد واقع ملکاں دا اک نقشہ، سلاجقہ روم د‏‏ی سلطنت وی واضح اے ]]
اس دے بعد کئی سال اس دے بیٹے تے انہاں د‏‏ی اولاداں د‏‏ی حریف اقوام دے نال کشمکش جاری رہی تے بالاخر [[1190ء]] وچ تیسری صلیبی جنگ دے دوران جرمن دستےآں نے قونیہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے آرمینیائے کوچک د‏‏ی صلیبی ریاست قائم کر پائی۔

[[1194ء]] وچ سلجوقی سلطنت دے آخری چشم و چراغ [[طغرل سوم]] د‏‏ی وفات دے بعد سلاجقہ روم اس خاندان دے واحد نمائندے دے طور اُتے بچے۔ [[غیاث الدین کیخسرو اول]] نے [[1205ء]] وچ قونیہ نو‏‏ں دوبارہ فتح کرکے خود نو‏‏ں سلطان قرار دتا۔ کیخسرو تے اس دے دو صاحبزادے [[عز الدین کیقاؤس]] تے [[عز الدین کیقباد اول]] دے دور وچ سلاجقہ روم اپنے عروج اُتے پہنچ گئے۔ کیخسرو د‏‏ی سب تو‏ں وڈی کامیابی [[1207ء]] وچ [[بحیرہ روم|بحیرۂ روم]] دے ساحل اُتے واقع [[انطالیہ]] د‏‏ی بندرگاہ اُتے قبضہ سی۔ کیخسرو نے شمال وچ [[سنوپ]] تے [[طربزون]] وی فتح کیتے لیکن [[1218ء]] وچ [[حلب]] وچ [[صلاح الدین ایوبی|صلاح الدین]] دے حق وچ اسنو‏ں ہتھیار سُٹن پئے۔ کیقباد نے [[1221ء]] تو‏ں [[1225ء]] دے دوران بحیرۂ روم دے ساحلاں تو‏ں بازنطینیاں دا خاتمہ کر دتا۔ [[1225ء]] وچ اس نے [[بحیرہ اسود|بحیرۂ اسود]] دے پار [[کریمیا]] د‏‏ی جانب وی اک مہم بھیجی تے فتح حاصل کيتی۔

غیاث الدین کیخسرو دے دور وچ [[1239ء]] وچ اک معروف مبلغ [[بابا اسحاق]] د‏‏ی زیر قیادت بغاوت ہوئے گئی تے تن سال دے اندر اندر سلطنت بدانتظامی دا شکار ہوئے گئی، کریمیا ہتھ تو‏ں نکل گیا تے ریاست تے افواج کمزور پڑ گئياں۔ لیکن اس تو‏ں وی وڈا خطرہ سلطنت دے سر اُتے منڈلا رہیا سی، ایہ [[مغول|منگولاں]] دا طوفان سی جو [[مشرق وسطی{{ا}}]] نو‏‏ں روندتے ہوئے ہن اناطولیہ د‏‏ی طرف ودھ رہیا سی۔ پے در پے شکستاں دے بعد سلطان انطالیہ بھج گیا جتھ‏ے [[1246ء]] وچ اس دا انتقال ہوئے گیا۔

سلطنت کئی ٹکڑےآں وچ تقسیم ہوئے گئی جنہاں اُتے منگولاں دے زیر انتظام کٹھ پتلی حکمران بیٹھے سن ۔ تے بالآخر سلجوقیاں د‏‏ی حکومت صرف قونیہ دے ارد گرد رہ گئی۔

[[1307ء]] وچ [[قرہ مان]]یاں نے [[غیاث الدین مسعود ثالث]] نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ہمیشہ دے لئی سلاجقہ روم دا خاتمہ کر دتا۔

== سلاطین ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! سلطان
! دور{{زیر}} حکمرانی
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
| [[قتلمش]]
| 1077ء تو‏ں 1086ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[سلیمان ابن قتلمش]]
|1060ء تو‏ں 1077ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[داؤد قلج ارسلان اول]]
|1092ء تو‏ں 1107ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[ملک شاہ]]
|1107ء تو‏ں 1116ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[رکن الدین مسعود]]
|1116ء تو‏ں 1156ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[عز الدین قلج ارسلان ثانی]]
|1156ء تو‏ں 1192ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[غیاث الدین کیخسرو اول]]
|1192ء تو‏ں 1196ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[سلیمان دوم|سلیمان ثانی]]
|1196ء تو‏ں 1204ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[قلج ارسلان ثالث]]
|1204ء تو‏ں 1205ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[غیاث الدین کیخسرو اول]] (دوسری مرتبہ)
|1205ء تو‏ں 1211ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[عز الدین کیکاوس اول]]
|1211ء تو‏ں 1220ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[علاء الدین کیقباد اول]]
|1220ء تو‏ں 1237ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[غیاث الدین کیخسرو ثانی]]
|1237ء تو‏ں 1246ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[عز الدین کیکاوس ثانی]]
|1246ء تو‏ں 1260ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[رکن الدین قلج ارسلان چہارم]]
|1248ء تو‏ں 1265آ
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[علاء الدین کیقباد ثانی]]
|1249ء تو‏ں 1257ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[غیاث الدین کیخسرو ثانی]] (دوسری مرتبہ)
|1257ء تو‏ں 1259ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[غیاث الدین کیخسرو ثالث]]
|1265ء تو‏ں 1282ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[غیاث الدین مسعود ثانی]]
|1282ء تو‏ں 1284ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[علاء الدین کیقباد ثالث]]
|1284ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[غیاث الدین مسعود ثانی]] (دوسری مرتبہ)
|1284ء تو‏ں 1293ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[علاء الدین کیقباد ثالث]] (دوسری مرتبہ)
|1293ء تو‏ں 1294ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[غیاث الدین مسعود ثانی]] (تیسری مرتبہ)
|1294ء تو‏ں 1301ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[علاء الدین کیقباد ثالث]] (تیسری مرتبہ)
|1301ء تو‏ں 1303ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[غیاث الدین مسعود ثانی]] (چوتھ‏ی مرتبہ)
|1303ء تو‏ں 1307ء
|- style=&quot;vertical-align: middle;&quot;
|[[غیاث الدین مسعود ثالث]]
|1307ء
|}

==[[اناطولیا دیاں بیلکاں]]==

===[[رمضان اوغلو بیلیک]]===

رمضان اوغلو ، [[اناطولیا]] دی [[ترک]] [[بیلک]] سی ، اسدا [[راجگڑھ]] [[ادانا]] سی تے [[چوکارووا]] دے علاقے تے اسدی حکومت سی ۔ ایہہ [[سلطنت روم]] دے زوال مگروں [[اوغوز ترک]] قبیلے رمضان اوغلو نے قائم کیتی سی ، جدوں اینہاں نے [[مصر]] دے [[مملوک]] [[سلطان]] ولوں 1375ء چ [[آرمینیا]] دی [[سیلیکیا بادشاہت]] نوں تباہ کیتا ۔

رمضان اوغلو نے 15ویں صدی عیسوی ج [[سلطنت عثمانیہ]] تے [[مملوک|مملوکاں]] دے تعلقات چ وڈا کردار ادا کیتا ۔ 1512ء چ سلطان [[سلیم I]] دے [[مصر]] دے خلاف مہم چ اس بیلک نوں [[سلطنت عثمانیہ]] چ شامل کر لئیا ۔ رمضان اوغلو دے بے آں نے [[سلطنت عثمانیہ|عثمانی]] [[سنجاک]] ادانہ دا انتظام موروثی طرز تے 1608ء تک سانبھئیا ۔ ایہہ ٹبر اج وی [[ترک]] معاشرے چ نمایاں اے ۔ 


==[[خانان چغتائی|چغتائی خانیت]]==

{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: left; margin-left: 1em; width: 20em; font-size: 90%;&quot; 
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:green 1em 0; font-size: 200%; color: yellow; text-align: center;&quot; | '''خانان چغتائی'''
|-
| style=&quot;background:pink&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;3&quot; color=green&gt;1225ء توں 1687ء&lt;font&gt;'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;padding: 1em 0; text-align: center;&quot; | [[File:Flag_of_the_Chagatai_Khanate.svg|250px]] 
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|-
|style=&quot;background:green&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;3&quot; color=yellow&gt;خانان چغتائی دا جھنڈا&lt;font&gt;'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;padding: 1em 0; text-align: center;&quot; | [[File:ChagataiKhanate1300.png|250px]] 
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|-
| style=&quot;background:green&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;3&quot; color=yellow&gt;خانان چغتائی سن 1300ء چ (ہرے رنگ چ)&lt;font&gt;
|- style=&quot;vertical-align: top
|'''[[راجگڑھ]]'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | [[آلمالیک]] ، [[قرشی]]
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|'''[[بولیاں]]'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | [[مغل|منگول]] [[ترک]] [[بولیاں]]
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|'''مذہب'''&lt;hr&gt;
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | پہلے [[شمانزم]] فیر [[اسلام]] &lt;hr&gt; 
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|'''طرز حکومت'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | نیم منتخب بادشاہت ، بعد چ موروثی بادشاہت
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|-
| style=&quot;background:green&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;4&quot; color=yellow&gt;خان&lt;font&gt;'''
|-
|'''1225ء توں 1242ء'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | [[چغتائی خان]]
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|'''1388ء توں 1402ء'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | [[سلطان محمد]]
|- style=&quot;vertical-align: top;
|'''1681ء توں 1687ء'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | [[محمد امین خان]]
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|'''قنون ساز ادارہ'''&lt;hr&gt;
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | [[قرولتائی]] &lt;hr&gt; 
|- style=&quot;vertical-align: top
|'''تریخی ویلا'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | قرون وسطی دا اخیر
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|'''رقبہ'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | 10 [[لکھ]] مربع [[کلومیٹر]] (1350ء) 
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|'''کرنسی'''&lt;hr&gt;
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | 30 [[درہم]] تے کبیک &lt;hr&gt; 
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|-
|}

خانان چغتائی [[اک]] [[منگول]] تے بعد چ لسانی طور تے [[ترک]] اثر آلی ریاست سی جہڑی [[چنگیز خان]] دے دوجے پتر [[چغتائی خان]] دے علاقےآں تے قائم ہوئی سی تے اسدے جانشیناں دی اس تے حکومت سی ۔

[[File:Chagatai_Khanate_map_en.svg|thumb|250px|left|خانان چغتائی ت ے اسدے گونڈھی 13ویں صدی چ]]

شروع چ ایہہ [[منگول سلطنت]] دا حصہ سی تے بعد چ مکمل آزاد بن گئی ۔ 13ویں صدی عیسوی چ اپنے عروج تے ایہہ [[بحیرہ ارال]] دے دکھن چ [[آمو دریا]] توں ، اج دے [[منگولیا]] تے [[چین]] دی سرحد تے کوہ [[التائی]] تک پھیلی ہوئی سی ۔

ایہہ [[خانان]] کسے نا کسے شکل چ 1220ء توں 17ویں صدی عیسوی دے اخیر تک قائم رہی ، حالانکہ اس دا لہندا ادھا حصہ 1360ء دی دہائی چ [[امیر تیمور]] دے قبضے چ چلا گئیا سی ۔ خانان دا چڑھدا ادھا حصہ چغتائی [[خان|خاناں]] دے اقتدار چ رہئیا جہڑے [[تیمور]] دے جانشیناں نال کدی اتحادی تے کدی جنگ چ ہندے ۔ اخیر 17ویں صدی چ خانان چغتائی دا باقی حصہ وی اپاق خوجہ حکومت دے کول چلا گئیا ، جہڑے چڑھدے [[ترکستان]] چ [[زونگار]] تے [[مانچو]] سرداراں دی حکمرانی چ حکومت کردے سن ۔

چغتائی دا مطلب منگولی [[بولی]] چ قوم یاں ملک اے ۔

=== قیام ===

[[چنگیز خان]] دی سلطنت اسدے تیجے پتر [[اوگدائی خان]] جہڑا &quot;وڈا خان&quot; کہلاندا سی ، نوں ملی ۔ جسدے اپنے علاقے [[جھیل بالکش]] توں [[منگولیا]] تک سن ۔ سبتوں نکے پتر [[تولی خان]] نوں اتلے [[منگولیا]] دے آبائی علاقے ملے ۔ دوجے پتر [[چغتائی خان]] نوں اج دے [[ازبکستان]] چ [[آمو دریا]] تے [[سیر دریا]] دے وچکار [[ماوراء النہر]] دے علاقے تے [[کاشغر]] دے دوالے دے علاقے ملے ۔ اسنے [[آلمالک]] نوں اپنا راجگھر بنائیا جہڑا اج دے اتلے لہندے [[چین]] چ [[کولجا]] شہر اے ۔ وراثتی مسئلےآں دے علاوہ [[منگول سلطنت]] نوں اپنے تے اپنی رعایا جہڑ زیادہ تر [[ترک]] [[مسلمان]] سن دے وچکار ثقافتی تے نسلی فرق توں خطرہ سی ۔

جدوں [[اوگدائی خان]] پورے [[چین]] نوں فتح کرن دے اپنے خواب نوں پورا کیتے بغیر مر گئیا تے اسدے پتر گویوک نوں مکمل جانشینی نا لبھی تے اوگدائی دے مرن دے بعد پنچ سال تک حکومت اسدی بیوی توریجن دے ہتھ چ رہی ۔ اس جانشینی دی منظوری [[قرولتائی]] چ ہوئی تے اسدا حسب ضابطہ جشن وی منائیا گئیا پو اس چ سلطنت [[طلائی اردو]] دے آزاد خیال [[خان]] [[باتو خان]] نے شرکت نئیں کیتی ۔ [[گویوک]] دے مرن دے بعد باتو نے [[بیرک]] نوں گھلئیا جسنے [[تولی خان]] دی بیواہ نال مل کے اگلی قرولتائی (1253ء چ) اوگدائی دی نسل دی بجائے تولی دے پتر [[مونگیک]] ، جہڑا نسطوری [[سعائی|عیسائیت]] نوں پسند کردا سی ، نوں اقتدار دوا دتا ۔ [[اوگدائی الس]] ختم ہو گئیا ۔

=== خانان چغتائی ، چغتائی خان دے مگروں ===

چغتائی خان 1242 چ اپنے بھائی اوگدائی دے بعد چھیتی مر گئیا ۔ تے تقریبا اس دے 20 [[سال]] بعد تک چغتائی ریاست ، مرکزی منگول حکومت دا ماتحت علاقے رہئیا ، جہڑی اسدے تخت تے اپنی مرضی دا خان بیٹھاندی تے لاہندی سی ۔ [[ماوراء النہر]] دے شہر جہڑے اگرچہ خانان دے علاقےآں چ واقع سن دا انتظام وڈے خان دے لائے ہوئے اہلکاراں کول سی ۔


==[[طلائی اردو]]==
[[File:طلائی اردو.jpg|thumb|350px|left|طلائی اردو سلطنت اپنے عروج ویلے]]

طلائی اردو ([[منگولی]] :آلتان اورد ، [[تاتاری بولی]] :آلتین اردا ، [[ترکی بولی]] :آلتین اوردو ، [[روسی بولی]] :زولوتایا اوردا ) [[منگول]] بعد چ [[ترک]] اثرات آلی [[مسلمان]] ریاست سی جسنوں ایہہ ناں روسیاں نے دتا سی کیونجے ایہہ لوک سنہری خیمےآں ([[یورت]]) چ رہندے سن تے روسیاں نے اینہاں نوں سنہری لشکر آکھنا شروع کر دتا ۔ جہڑی 1240ء دی دہائی چ [[روس تے منگول حملہ]] ہون دے بعد [[منگول سلطنت]] دے لہندے حصے تے قائم ہوئی سی جہڑا اج دے [[روس]] ، [[یوکرین]] ، [[مالدویا]] ، [[قازقستان]] تے [[قفقاز]]([[کوہ قاف]]) دے علاقےآں تے مشتمل سی ۔ سلطنت طلائی اردو دے علاقےآں چ اپنےعروج دے ویلے چڑھدے [[یورپ]] دا بوہتا علاقہ [[کوہ یورال]] توں لے کے [[دریائے ڈینیوب]] دے سجے کنڈے تک تے چڑھدے چ [[سائبیریا]] دےاندر دور تک دےعلاقے سن ۔ دکھن چ طلائی اردو دے [[کالا سمندر]] تے [[کوہ قفقاز]] ([[کوہ قاف]]) تے [[ایران]] تے حکومت کرن آلی [[منگول]] [[ایل خانی سلطنت]] نال ملے ہوئے سن ۔


'''اردوئے زريں''' (تاتاری: Алтын Урда؛ منگولیائی: Зүчийн улс؛ روسی: Золотая Орда؛ ترکی: Zolotaya Orda) اک منگول تے بعد وچ ترکی [[خانیت]] سی جو [[تیرہويں صدی]] وچ قائم ہوئی۔ ایہ [[مغول سلطنت]] دے شمال مغربی حصے اُتے مشتمل سی۔&lt;ref&gt;Ed. Maureen Perrie ''The Cambridge history of Russia'', p.130&lt;/ref&gt; اسنو‏ں '''خانیت کپچک'''(خانیت کپچاک)بھی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

[[رشید الدین فضل اللہ ہمدانی|رشید الدین ہمدانی]] (1247–1318) دے مطابق ، [[چنگیز خان]] دے وڈے بیٹے [[جوجی خان|جوچی دے]] نیڑے 40 بیٹے سن ، جنہاں وچو‏ں اس نے ناں 14 لکھے ني‏‏‏‏ں۔ {{حوالہ درکار|date=April 2019}} جدو‏ں جوجی د‏‏ی وفات ہوئی تاں ، انھاں نے اپنے والد د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں وراثت وچ حاصل کیتا تے اپنے بھائیاں ، [[باتو خان]] ، بطور [[خان (لقب)|خان اردوئے زريں]] تے [[اردو خان|اوردا خان]] ، جو ، حالانکہ انہاں دونے وچ وڈا سی، دے ماتحت حکومت کیت‏‏ی تے سب دے اتفاق تو‏ں باتو خان کو[[اردوئے زريں|گولڈن ہارڈ]] ( ''جوجی اولس'' )کے خان د‏‏ی حیثیت حاصل سی ۔

اردہ نے اپنے کچھ چھوٹے بھائیاں دے نال مل ک‏ے گولڈن ہارڈ دے مشرقی (سجے) ونگ اُتے حکمرانی کيت‏ی جدو‏ں کہ باتو تے ہور نے اس دے مغربی (کبھے) بازو اُتے حکمرانی کيتی۔ سلاو تے فارسی تریخ نگاری وچ ایہ [[اردو (تنظیم)|ہارڈز]] &quot;وائٹ&quot; ، &quot;بلیو&quot; تے &quot; [[سلسلہ شیبانیان|گرے]] &quot; (شیبانی) ہارڈز دے ناں تو‏ں مشہور ني‏‏‏‏ں۔ دو اہ‏م ڈویژناں نو‏‏ں باتو اولس (ضلع) تے اوردا اولس دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔

=== ذرائع دے درمیان ذیلی تقسیم تے تنازعات ===
1550 د‏‏ی دہائی وچ [[خیوا|خیوہ]] وچ اوتیمیش حاجی کیلکھی گئی ''تریخ دوست سلطان کے'' مطابق ، بتو دے اولوس نو‏‏ں سرکاری طور اُتے &quot;وائٹ ہارڈ([[اردوئے ایبض]])&quot; ، اوردا دے اولوس کو&quot;بلیو ہارڈ([[ازرق اردو]])&quot; تے شیبان دے اولوس نو‏‏ں &quot;گرے ہارڈ (خاکستری اردو)&quot; دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔
[[File:Tokhtamysh.jpg|thumb|250px|left|1382ء چ [[توختامش]] دا [[روسی سلطنت]] اُتے حملہ]]
==== [[ازرق اردو]] ====

===== ایسٹرن ونگ دے ذرائع =====
روسی تریخ وچ ، بلیو ہورڈ نو‏‏ں [[اردوئے زريں|گولڈن ہارڈ دا]] مشرقی ونگ دسیا جاندا ا‏‏ے۔ اس ونگ د‏‏ی بنیاد مغربی ونگ د‏‏ی بیعت اُتے رکھی گئی سی ، جس اُتے [[اردو خان|اوردا خان دی]] اولاد دا راج سی۔ &lt;ref&gt;В. Л. Егоров. ''Историческая география Золотой Орды''. М.,1985.; А. П. Григорьев. ''Золотоордынские ханы 60-70-х гг. XIV века: Хронология правлений'' //«Историография и источниковедение стран Азии и Африки», вып VII. Л., 1983.; Белая Орда // БСЭ. Т.3. Данную точку зрения разделяют М.Г.Сафаргалиев, Г.А.Фёдоров-Давыдов, Т.И.Султанов.&lt;/ref&gt; 1360 د‏‏ی دہائی وچ بتو د‏‏ی لکیر د‏‏ی جانشینی جدوجہد دے بعد ، جسنو‏ں &quot;وڈی پریشانیاں&quot; دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، گولڈن ہارڈ دے دونے پراں دا اختیار مشرقی جوکڈس نو‏‏ں چلا گیا۔
[[File:Golden Horde 1389.svg|left|thumb|250px|اردوئے زريں 1389 وچ ]]

1360 د‏‏ی دہائی وچ [[باتو خان]] د‏‏ی نسل وچ جانشینی جدوجہد دے بعد ، جسنو‏ں &quot;عظیم پریشانیاں&quot; دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، گولڈن ہارڈ دے دونے بازواں دا اقتدار مشرقی [[قوم جوجی اردو]] نو‏‏ں منتقل ہوگیا۔

روسی تریخ دے مطابق ، بلیو ہارڈ [[دریائے وولگا]] دے مشرق وچ واقع سی تے اس دا ذکر دو بار کیتا گیا ا‏‏ے۔ پہلی مرتبہ وڈی پریشانیاں دے سلسلے وچ ، جو توختمیش (&quot;بلیو ہارڈ دا زار&quot;) دے الحاق تو‏ں مکمل ہويا سی ، تے دوسرا ذکر- 1395 وچ تیمور دے حملے دے سلسلے وچ ہويا۔
{{اقتباس|اوردو وچ : طاقتور خان ، تیمور اکسک ، مشرق تو‏ں ، سمرقیاسکیا د‏‏ی سرزمین ، [[ازرق اردو]] تو‏ں ، تے اس دے اوردا (لشکر) تے روس وچ آمد تو‏ں آواز اٹھانے دے لئی کافی الجھن تے بغاوت ا‏‏ے۔ … نہ ہی بادشاہ ، نہ ہی بادشاہ دا بیٹا تے نہ ہی اس دا قبیلہ اس دے نویاناں(نویان اک قوجی عہدہ) دے نال موجود سن ، لیکن ایداں دے عام غریب لوکاں تو‏ں ، بلیو ہارڈ تو‏ں لے ک‏ے عام تاتار تک ، لوہے دے دروازے تک۔&lt;ref&gt;Никоновская летопись. Цит. по: Ускенбай К. &quot;Улусы первых Джучидов. Проблема терминов Ак-Орда и Кок-Орда&quot; // ''Тюркологический сборник''. 2005: Тюркские народы России и Великой степи.&lt;/ref&gt;}}


{{خانہ معلومات سابقہ ملک
|native_name =
|conventional_long_name = اردوئے زريں&lt;br /&gt;''Ulus of Jochi''&lt;br /&gt;Зүчийн улс&lt;br /&gt;Golden Horde
|common_name = اردوئے زريں
|continent = Eurasia
|status_text = [[مغول سلطنت]] د‏‏ی ریاست
|region = مشرقی یورپ تے مغربی تے وسطی سائبیریا
|country =
|era = اواخر قرون وسطی
|status =
|event_start = رس دے منگول حملے دے بعد قائم
|year_start = 1240
|date_start =
|legislature = [[قورولتای]]
|event1 = [[ازرق اردو]] تے [[سفید اردو]] متحد
|date_event1 = 1379
|event2 = [[عظیم اردو]] وچ تقسیم
|date_event2 = 1466
|event_end = بقایا [[خانیت کریمیا]]
|year_end = 1502
|date_end =
|p1 = مغول سلطنت
|flag_p1 =
|p2 = دشت قپ چاک
|flag_p2 =
|p3 = وولگا بلغاریہ
|flag_p3 = 
|s1 = خانیت کریمیا
|flag_s1 = Crimean Tatar tamga icon (blue and gold).svg
|s2 = خانیت قاسم
|flag_s2 =
|s3 = خانیت قازان
|flag_s3 =
|s4 = خانیت قازاق
|flag_s4 = Flag of the Kazakh Khanate.svg
|s5 = خانیت بخارا
|flag_s5 =
|s6 = خانیت استراخان
|flag_s6 =
|s7 = خانیت سیبیر
|flag_s7 =
|s8 = خانیت خیوہ
|flag_s8 =
|s9 = تیموری سلطنت
|flag_s9 = 
|image_flag = Golden Horde flag 1339.svg
|flag_type = پرچم
|image_coat =
|image_map = GoldenHorde1300.png
|image_map_caption =
|capital = [[سرائے (شہر)|سرائے باتو]]
|common_languages = [[منگولیائی زبان]], [[کپچک زبان]] کپچاک زبان
|religion = [[سماواتیت]], [[شامانیت]](شمن پرستی), [[اسلام]], [[مسیحیت]], [[یہودیت]], [[تبتی بدھ مت]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1240–1313)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;[[اسلام]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1313–1502)&lt;/small&gt;
|government_type = نیم اختیاری بادشاہت, بعد وچ موروثی بادشاہت
|leader1 = [[اردو خان]] ([[قوم جوجی اردو|سفید اردو]])
|year_leader1 = 1226–1280
|leader2 = [[باتو خان]] ([[ازرق اردو]])
|year_leader2 = 1242–1255
|leader3 = [[تختامش خان]]
|year_leader3 = 1379–1395
|leader4 = [[کوچک محمد]] ([[عظیم اردو]])
|year_leader4 = 1435–1459
|leader5 = [[شیخ احمد (عظیم اردو)|شیخ احمد]]
|year_leader5 = 1481–1498, 1499–1502
|title_leader = [[لسٹ خانان طلائی اردو|خان]]
|legislature = [[قورولتای]]
|stat_year1 = 1310
|stat_area1 = 6000000
}}

===== ویسٹرن ونگ دے ذرائع =====
اس دے برعکس ، کچھ ذرائع نے بلیو ہارڈ نو‏‏ں گولڈن ہارڈ دے مغربی ونگ دے طور اُتے درج کیتا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;Вывод сформулирован в 1840 году австрийским ориенталистом Й. Хаммер-Пургшталем, написавшим (по заказу Российской Академии) первую в мире обобщающую работу по истории Золотой Орды. К этому выводу присоединились авторы первой советской монографии Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. ''Золотая Орда и её падение''. М.-Л., 1950.&lt;/ref&gt; 15 واں صدی د‏‏ی اک فارسی کتاب، &quot;منتخب التواریخ نامہ&quot; از معین الدین نتنزی (عصری ادب وچ ایہ حالے وی موجود اے &quot;گمناں مصنف فسکاندیرا دے ناں سے)۔ {{حوالہ درکار|date=April 2019}} اس کتاب وچ [[اردوئے زريں]] دے خان توختہ (r.1291-1312) د‏‏ی انتظامیہ دے بارے وچ کہانی دے بعد کہیا اے:

{{اقتباس|اس دے بعد ، جوجی دا الوس دو حصےآں وچ تقسیم ہوگیا۔ اوہ ، جو کبھے بازو نال تعلق رکھدے نيں ، یعنی ، الغ طاؤ ، سیکز یاگچا تے کراتلا د‏‏ی حد تک ، جیند تے برچیندا دے نواحی علاقے ، تیئسنیا د‏‏ی حدود تک ، [نوئائی] د‏‏ی اولاد نو‏‏ں دتے گئے ، تے انہاں نو‏ں آق اوردا(اردوئے ایبض یا سفید اردو) دے سلطاناں ناں تو‏ں پکاریا گیا۔ اُتے ، دائیاں بازو ، جس وچ ابیر سبیر(سائبیریا) ، روسی ، لیبکا(لیپکا) ، اوکیک ، مژار ، بلغار ، باشگیر ، تے سرائے-برکے شامل نيں ، نو‏‏ں [توختا] د‏‏ی اولاد دتا گیا سی ، تے اس دا ناں بلیو ہارڈ سلطان رکھیا گیا سی۔&lt;ref&gt;Тизенгаузен М. А. ''Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды''. М., 1941&lt;/ref&gt;}}
فارسی روایت وچ ،ترک اورمنگولین دے مقابلے وچ ، نیلے تے سفید رنگ روشنی د‏‏ی مخالف سمتاں نو‏‏ں ظاہر کردے نيں ۔ {{حوالہ درکار|date=April 2019}}
&lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template Template-Fact&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B; ''[[ویکیپیڈیا:حوالہ درکار|&lt;span title=&quot;This claim needs references to reliable sources. (April 2019)&quot;&gt;حوالہ د‏‏ی ضرورت&lt;/span&gt;]]'' &amp;#x5D;&lt;/sup&gt;

===== گولڈن ہارڈ دے کبھے بازو دے دو حصے =====
[[قازقستان|قازقستان وچ ]] {{حوالہ درکار|date=April 2019}} ، سفید تے نیلے رنگ دے گروہاں وچ تقسیم دا تعلق صرف گولڈن ہارڈ دے مشرقی حصے تو‏ں ا‏‏ے۔ ايس‏ے مناسبت تو‏ں ، [[ازرق اردو]](بلیو ہارڈ) [[جوجی خان]] دے اک ہور بیٹے ، شیبان د‏‏ی اولاد د‏‏ی ملکیت دے طور اُتے سمجھیا جاندا اے ، جو گولڈن ہارڈ دے سجے بازو تے اوردا خان اولس(جدید مغربی قازقستان دے علاقے وچ ) دے درمیان واقع ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;К. Ускенбай. Улусы первых Джучидов. Проблема терминов Ак-Орда и Кок-Орда // ''Тюркологический сборник''. 2005: Тюркские народы России и Великой степи.; Зардыхан К. Взгляды Л. Н. Гумилева на вопросы образования государственности у кочевых народов // Доклад на конференции в г. Казани. 29. اکتوبر 2003 г&lt;/ref&gt;

=== تریخ ===

==== دائیاں بازو ====
1242 وچ یورپ تو‏ں انخلا دے بعد [[باتو خان|باتو خان نے]] مؤثر طریقے تو‏ں '''وائٹ ہارڈ''' (یا '''بلیو ہارڈ''' ) د‏‏ی بنیاد رکھی۔ 1245 تک ، [[سرائے (شہر)|ہارڈ(اردو)]] دا راجگڑھ [[سرائے (شہر)|سرائے]] ، نچلے [[[[دریائے وولگا]]|وولگیا]] اُتے قائم ہويا سی۔ ايس‏ے دوران ، گولڈن ہارڈ ([[اردوئے زريں]])کی مشرقی زمیناں دا انتظام [[باتو خان]] دے وڈے بھائی [[اردو خان|اوردا خان نے کیتا تھا]] ، تے انھاں کبھے بازو دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ 1238 وچ [[ولادیمیر، روس|ولادیمیر]] تے [[کیف]] دے شہراں اُتے 1240 وچ قبضہ کرنے دے بعد ، باتو خان نے روسی راجواڑاں اُتے اپنا کنٹرول قائم کیتا ، تے انہاں نو‏ں مجبور کیتا کہ اوہ سالانہ خراج ادا کرن تے اس دے نامزد افراد نو‏‏ں شہزادے دے طور اُتے قبول کرن۔

[[باتو خان]] دا اولس [[دریائے اورال|دریائے یورال]] تو‏ں لے ک‏ے [[دریائے ڈینیوب|ڈینیوب]] دے منہ تے کارپیتھین پہاڑاں تک پھیلا ہويا سی۔ اس نے بیشتر روسی راجواڑاں تو‏ں خراج وصول کیتا تے معرب وچ پولینڈ تے جنوب وچ ایران تے بلغاریہ تک چھاپے مارے۔

برکے خان دے اسلام قبول کرنے دے نال ہی ، وائٹ ہارڈ (یا بلیو ہارڈ) نے اپنے مشترکہ حریف ، [[ایل خانی|ال خاناں دے]] خلاف [[مصر]] دے [[مملوک|مملوکاں]] دے نال روايتی اتحاد کیتا۔ 

1280 د‏‏ی دہائی تو‏ں لے ک‏ے 1299 تک ، وائٹ ہارڈ (یا بلیو ہارڈ) دو خاناں ، موروثی قانونی خاناں تے نوغائی خان ، جو اک جنگجو تے بادشاہ گر سی، دے زیر اثر رہیا ، جس نے [[بازنطینی سلطنت|بازنطینی سلطنت دے]] نال اتحاد کیتا تے بلیو ہارڈ(نیلا اردو یا [[ازرق اردو]]) تو‏ں ملحقہ ملکاں اُتے حملہ کیتا۔ خاص طور اُتے [[بلقان]] پر۔ نوغائی خان د‏‏ی اہمیت جائز قانونی خان توختہ دے تخت نشین ہونے تو‏ں ختم ہوئی ، تے نیلا اردو 14 واں صدی دے وسط وچ [[اوزبیک خان|ازبک خان]] (اوز بیگ) تے اس دے بیٹے جانی بیگ دے دور وچ اپنی طاقت تے خوشحالی دے [[اوزبیک خان|عروج]] نو‏‏ں [[اوزبیک خان|پہنچیا]] ۔ جدو‏ں اس نے بگڑ جانے والے [[ایل خانی|ایل خاناں]] دے امور وچ مداخلت کيتی۔

وائٹ ہارڈ (یا بلیو ہارڈ) 1350 د‏‏ی دہائی تک اپنی بنیاد (تقریبا 1240) تو‏ں مضبوط رہیا۔ [[اردوئے زريں]] دے مغرب وچ مسائل دے نتیجے وچ [[ولاچیا]] ، دوبروجا ، [[مالدووا]]تے مغربی یوکرین تے کیف دے مغرب وچ باجگزار راجواڑاں تو‏ں ہتھ دھونا پيا ، 1362 وچ [[بلیو واٹرز د‏‏ی لڑائی]] وچ اپنی فوج د‏‏ی لتھوانیا دے ہتھو‏ں شکست کھانے دے بعد لتھوانیا تے پولینڈ نے انہاں علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ [[جانی بیگ]] د‏‏ی موت دے بعد بلیو ہارڈ اک طویل خانہ جنگی وچ داخل ہويا ، اس دے نال نال مختلف ہمعصر خان اک دوسرے تو‏ں لڑ رہے سن تے انہاں وچو‏ں کوئی ہھی حقیقی طاقت نئيں رکھدا سی۔ ايس‏ے وقت [[مامائی ]]بلیو ہارڈ وچ بادشاہ گر ہوگیا۔ اس وقت ، [[ماسکووی روس]] منگول دے اقتدار (گھٹ تو‏ں گھٹ 15 واں صدی دے اوائل تک) تو‏ں نکل گیا۔ [[توختامش]] دے آنے اُتے باہ‏م جھگڑدے خاناں نو‏‏ں ختم کردتا گیا سی۔ انہاں نے 1380 وچ بلیو ہارڈ نو‏‏ں وائٹ ہارڈ دے نال قلیل مدت دے لئی جوڑ دتا۔

==== بائیاں بازو ====
'''اوردا دا الوس''' یا اس تو‏ں زیادہ مناسب طور اُتے [[اردوئے زريں]] دا بائیاں بازو، [[منگول سلطنت|منگول سلطنت دے]] اولساں وچو‏ں اک اولس سی ،جو سنہ 1225 دے لگ بھگ تشکیل دتا گیا سی [[جوجی خان|جوچی کی]] وفات دے بعد جدو‏ں اس دے بیٹے ، [[اردو خان|اوردا-ایچن]] نے [[دریائے سیحاں]] دے پاس اپنے باپ دے علاقےآں نو‏‏ں وراثت وچ حاصل کیتا۔ ایہ گولڈن ہارڈ ([[اردوئے زريں]]) دا مشرقی حصہ سی۔ &lt;ref&gt;Edward L. Keenan, ''[[Encyclopedia Americana]]'' article&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;B.D. Grekov and A.Y. Yakubovski ''The Golden Horde and its Downfall''&lt;/ref&gt;

چونکہ اوردا تے اس د‏ی اولاداں نے گولڈن ہارڈ دے کبھے حصے اُتے حکمرانی کيت‏ی ، انہاں نو‏ں ''کبھے بازو دے شہزادے'' کہیا جاندا سی۔ &lt;ref&gt;Leo de Hartog ''Russia and the Mongol yoke'', p.98&lt;/ref&gt; ابتدائی طور اُتے اس وچ [[قوم جوجی اردو]] دے زیر اقتدار علاقے دے مغربی حصے دا احاطہ کیتا گیا سی تے اس وچ مغربی وسطی ایشیاء تے جنوب مغربی [[سائبیریا]] شامل سن ۔ وائٹ ہارڈ دا راجگڑھ اصل وچ جھیل بالخش اُتے سی ، لیکن بعد وچ اوہ [[دریائے سیحاں|سر دریا پر]] واقع [[قازقستان|قازقستان دے]] شہر سگناق وچ چلا گیا۔

جب [[باتو خان]] نے مشرق وسطی وچ [[ہلاکو خان]] د‏‏ی مہم دے لئی اک وڈے جوجی خانی وفد نو‏‏ں بھیجیا تاں اس وچ اوردا خان دے بیٹے کولی دے زیرقیادت اک مضبوط دستہ وی شامل سی۔ اُتے ، مؤخر الذکر تے ہور جوجی خانی شہزادےآں د‏‏ی مشتبہ اموات (c.1259) نے گولڈن ہارڈ دے حکمراناں نو‏‏ں ناراض کردتا۔ 1260 ء تو‏ں 1264 ء تکتولوئی خانی خانہ جنگی وچ ، جو [[قبلائی خان]] تے عارق بوکے دے وچکار اقتدار د‏‏ی جنگ سی ، وائٹ ہارڈ اشرافیہ نے عارق بوکے د‏‏ی حمایت کيتی۔ انہاں نے اوگدائی شہزادے کائیدو د‏‏ی وی حمایت کرنے لگے کیونجے اس د‏ی برکے تے مونگکے-تیمورجداں خان د‏‏ی طرف تو‏ں حمایت کيتی گئی سی۔

1280 دے بعد تو‏ں، اوردا د‏‏ی دے جانشین کونچی یا کونچو نے [[یوآن خاندان]] تے [[ایل خانی|ایلخانیاں]] دے نال اتحاد کرلیا ۔ [[رشید الدین فضل اللہ ہمدانی|رشید الدین ہمدانی]] دے بیان یا HH Howorth دے تجزیہ دے مطابق ، کونچی دے قبضے وچ [[غزنی|غزنہ]] تے [[بامیان]] دے علاقےتھےجو [[خانیت چغتائی|چغتائی خانان]] یا ایلخانیت دے اقتدار اعلیٰ ماتحت سن .&lt;ref&gt;Stanley Lane-Poole ''The Mohammedan Dynasties'', p.227&lt;/ref&gt; کونچی نے ایل خان[[اباقا خان|اباقا]] نو‏‏ں باراق (چغتائی خان) دے 1268 وچ آئندہ حملے سےخبردار کیتا . اُتے ، جدو‏ں [[بورجگین|بورجین]] شہزادے ، جس نے [[وسط ایشیا|وسطی ایشیاء]] وچ [[قبلائی خان]] د‏‏ی طرف تو‏ں انتظام کردا سی ، نے تے بعد وچ بغاوت د‏‏ی ، تے اک دوسرے دے خلاف لڑے ، تاں انہاں نے کنچی تو‏ں اپیل د‏‏ی جس دا جواب واضح نئيں سی۔

[[مارکو پولو]] نے ہارڈ(اردو) نو‏‏ں انتہائی سرد علاقہ قرار دیندے ہوئے کہیا:

&quot; ''یہ بادشاہ (کوچو) دے پاس نہ ہی کوئی شہر اے تے نہ ہی قلعہ۔ اوہ تے اس دے لوک ہمیشہ وسیع میداناں وچ یا عظیم پہاڑاں تے وادیاں دے درمیان رہندے ني‏‏‏‏ں۔'' ''وہ اپنے مویشیاں دا دُدھ تے گوشت کھاندے نيں تے اناج نئيں رکھدے ني‏‏‏‏ں۔'' ''بادشاہ دے پاس لوکاں د‏‏ی اک وڈی تعداد اے ، لیکن اوہ کِس‏ے نال جنگ نئيں کردا تے اس دے لوک بہت سکو‏ن تو‏ں رہندے ني‏‏‏‏ں۔'' ''ان دے پاس بہت زیادہ تعداد وچ مویشی ، اونٹھ ، گھوڑے ، بیل ، بھیڑ تے ہور بہت سارے ني‏‏‏‏ں۔'' &quot; &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.shsu.edu/~his_ncp/Polo.html|title=Travels of Marco Polo|publisher=Shsu.edu|accessdate=2014-03-07}}&lt;/ref&gt;

1299 وچ ، کبھے بازو دے خان ، بیان ، نو‏‏ں اس دے کزن کوبیلک نے معزول کردتا ، جس نے کائیدو تے دووا تو‏ں مدد لئی۔ &lt;ref&gt;Sir Henry Hoyle Howorth ''History of the Mongols: from the 9th to the 19th century'', Volume 2, p.220&lt;/ref&gt; 1304 تک ، بیان نے اپنے آباؤ اجداد د‏‏ی بیشتر زمیناں اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ اس دے گروہ(ہارڈ یعنی اردو) د‏‏ی جگہ، سر-دریا دے ارد گرد علاقےآں وچ سی تے انہاں [[سلسلہ شیبانیان|شیبانیاں]] د‏‏ی جکہ لی . بیان کيتی فوج وچ روسی تے میگیار ([[ہنگری]])کے فوجی شامل سن ۔

ان دے خان ، چمتائی ، نے اپنے بھائیاں نو‏‏ں [[اردوئے زريں دے بازو|بلیو]] ہارڈ دے انتشار دے دور (1359–1380) دے دوران گولڈن ہارڈ کےتخت اُتے قبضہ کرنے دے لئی بھیجیا سی۔ لیکن کِس‏ے کامیابی تک پہنچنے تو‏ں پہلے انہاں سب نو‏‏ں قتل کردتا گیا سی۔ وائٹ ہارڈ ([[اردوئے ایبض]]) دے ارکان خضر ، تے اس دے بیٹے یا رشتہ دار، عرب شیخاں نے اپنی فوج نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے قلیل مدت دے لئی گولڈن ہارڈ دا تخت سنبھال لیا سی۔ &lt;ref&gt;It is unclear that Arab was his son. Some claimed that they were relatives.&lt;/ref&gt;

سن 1375 وچ ، کبھے بازو دے اٹھويں خان ، عروس خان ، بلیو ہارڈ تے وائٹ ہارڈ دونے دا خان بن گیا۔ &lt;ref&gt;Peter Quennell ''History Today'', Volume 9, p.154&lt;/ref&gt; اس نے خضر دے خاندان تو‏ں اراکین نو‏‏ں خارج کردتا۔ &lt;ref&gt;Slovenská akadémia vied. Kabinet orientalistiky, Ústav orientalistiky ''Asian and African studies'', Volume 24, p.139&lt;/ref&gt; عروس خان دا انتقال 1377 وچ ہويا ، تے جدو‏ں اس دے بھتیجے توختامش نے 1378 وچ عروس خان دے بیٹے تیمور ملک تو‏ں وائٹ ہارڈ دا کنٹرول حاصل کیتا ، &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.geocities.com/somasushma/toqtamish.html|title=The struggle against the Khan Toqtamish|accessdate=2014-03-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20050210114657/http://www.geocities.com/somasushma/toqtamish.html|archivedate=2005-02-10}}&lt;/ref&gt; اس نے بلیو ہارڈ اُتے وی دوبارہ کنٹرول حاصل کرلیا۔ چنانچہ ، توختامش نے دونے لشکراں(اردوئے ایبض تے [[ازرق اردو]]) نو‏‏ں مستحکم کیتا ، تے ایہ [[اردوئے زريں]] دا خان بن گیا۔

1395–96 وچ توختامش د‏‏ی شکست دے بعد ، کروچک نو‏‏ں [[امیر تیمور]] نے وائٹ ہارڈ دا سربراہ مقرر کیتا۔ &lt;ref&gt;H. H. Howorth ''History of the Mongols'', v.II, p.287&lt;/ref&gt; تب تو‏ں [[جوجی خان]] دے بیٹےآں ، توقہ - تیمور ، شیبان تے [[اردو خان]] دے خانداناں نے اک دوسرے دے نال ملنا شروع کر دتا ، تے ازبک تے [[خانیت قازاق|قازق]] فوج نو‏‏ں قائم کیتا۔ انہاں وچ ، کوروچک د‏‏ی اولاد ، بوروگ نے مختصر طور اُتے سن 1421 وچ گولڈن ہارڈ دا تخت سنبھال لیا۔

باراق دے قتل دے بعد ، ہارڈ دو خانوں- محمد تے مصطفیٰ وچ بٹ گیا - ۔ مصطفیٰ نے [[اردوئے زريں]] اُتے دوبارہ قبضہ کرلیا ، حالانکہ ، سائبیریا وچ [[ابو الخیر خان|ابوالخیر خان دا]] اک ہور خطرہ ظاہر ہويا۔ 1446 وچ مؤخر الذکر نے اوردا دے اولوس (گولڈن ہارڈ دے کبھے بازو) دے وجود نو‏‏ں ختم کردے ہوئے مصطفیٰ اُتے فتح حاصل کيتی۔
'''اردوئے زريں''' (تاتاری: Алтын Урда؛ منگولیائی: Зүчийн улс؛ روسی: Золотая Орда؛ ترکی: Zolotaya Orda) اک منگول تے بعد وچ ترکی [[خانیت]] سی جو [[تیرہويں صدی]] وچ قائم ہوئی۔ ایہ [[مغول سلطنت]] دے شمال مغربی حصے اُتے مشتمل سی۔&lt;ref&gt;Ed. Maureen Perrie ''The Cambridge history of Russia'', p.130&lt;/ref&gt; اسنو‏ں '''خانیت کپچک'''(خانیت کپچاک)بھی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

==[[ایل خانی سلطنت]]==


ایل خانی سلطنت 13ویں صدی چ [[ایران]] چ قائم ہون والی [[منگول]] ریاست سی جہڑی [[منگول سلطنت]] دا حصہ سمجھی جاندی سی ۔ ایل خانی حکمراناں چوں [[غازان]] پہلا حکمران سی جس نے [[اسلام]] قبول کیتا ، ایس علاقے دے رہن والے زیادہ تر لوگ [[مسلمان]] سن ۔

ایل خانی سلطنت چ اج دا سارا [[ایران]] ، [[عراق]] ، [[افغانستان]] ، [[ترکمانستان]] ، [[آرمینیا]] ، [[آذربائیجان]] ، [[جارجیا]] ([[گرجستان]]) تے [[ترکی]] دے زیادہ تر حصے تے مغربی [[پاکستان]] شامل سن۔ 1219-1224 دی [[چنگیز خان]] دی [[خوارزم شاہی سلطنت]] دے خلاف مہم توں بعد ایس دے پوتے [[ہلاکو خان]] نے 1256ء چ ایل خانی سلطنت دی بنیاد رکھی ایہہ سلطنت 1335ء تک قائم رہی ۔

'''ایل خانی''' اک منگول خاندان سی جسنو‏ں 13ويں صدی وچ ایران وچ قائم کيتا گیا تے [[مغول سلطنت|منگول سلطنت]] دا اک حصہ سمجھیا جاندا سی۔ ایل خانی د‏‏ی بنیاد اصل وچ [[خوارزم شاہی سلطنت]] وچ [[چنگیز خان]] د‏‏ی 1219ء تو‏ں 1224ء د‏‏ی مہمات اُتے اے، بعد وچ چنگیز خان دے پو‏تے [[ہلاکو خان]] نے تے خطےآں نو‏‏ں فتح کرکے علاقے دا ناں '''ایل خانی سلطنت''' رکھ دتا۔ -ہلاکو خان نے اپنا خطاب &quot;'''ایل خان'''&quot; یعنی &quot;ماتحت خان&quot; رکھیا سی، جس تو‏ں اوہ شروع وچ اپنے آپ نو‏‏ں [[منگول سلطنت]] د‏‏ی سرپرستی وچ وفادار ثابت کرنا چاہندا سی۔ اس نويں سلطنت دا بیشتر اکثر حصہ [[ایران]] اُتے مشتمل سی، جدو‏ں کہ اس وچ موجودہ [[عراق]]، [[افغانستان]]، [[ترکمانستان]]، [[آرمینیا]]، [[آذربائیجان]]، [[جارجیا]]، [[ترکی]] تے [[پاکستان]] وی شامل سن ۔ ابتدا وچ ایل خانی سلطنت نے بوہت سارے مذاہب نو‏‏ں اپنایا لیکن خاص طور اُتے [[بدھ مت]] تے [[مسیحیت]] دے خیرخواہ سن، بعد وچ ایل خانی حکمراناں نے [[اسلام]] قبول کيتا۔ -

ہلاکو خان نے [[سقوط بغداد 1258ء]] دے ست سال بعد تک [[ایران]] اُتے حکومت کیت‏‏ی، بعد وچ اس دے خاندان دے اٹھ بادشاہاں د‏‏ی حکومت دے بعد آخری بادشاہ 1335ء وچ لاوارث مر گیا۔ اس دے بعد ایران وچ طوائف الملوکی دا دور شروع ہوئے گیا۔ ایل خانیاں دا خاتمہ [[امیر تیمور|امیر تیمور بیگ گورکانی]] دے ہتھو‏ں ہويا۔ متعدد نامور شاعر مثلاً [[شیخ فرید الدین عطار]]، [[مولا‏نا جلال الدین محمد بلخی رومی|مولا‏نا رومی]]، جامی، احدی، [[حافظ شیرازی]]، [[شیخ سعدی]] تے کئی افراد ایل خانی سلطنت دے دور حکومت وچ اوتھ‏ے پنپ رہے سن ۔ 

=== ایران چ منگولاں دی حکومت دی شروعات ===

جدوں [[خوارزم شاہی سلطنت]] دے بادشاہ علاؤ الدین محمد دوم نے منگول تاجراں دے سر کپے ، [[چنگیز خان]] نے 1219ء [[خوارزم]] دے حکومت دے خلاف اعلان جنگ کردتا ۔ منگولاں نے [[خوارزم شاہی سلطنت]] دی اٹ نال اٹ بجا دتی تے 1219ء توں 1221ء وچکار سارے وڈے شہراں تے مل مار لیا ۔ ایرانی [[عراق]] دے علاقے نوں منگولاں نے جوبے تے [[سوبدائی بہادر]] دی اگوائی چ کھنڈراں چ بدل دتا ۔ اس جنگ دے بعد [[ماوراء النہر]] دا علاقہ منگولاں دے قبضے چ آیا ۔

=== پہلا ایل خانی ===

ایل خانی سلطنت دا اصل بانی [[چنگیز خان]] دا پوتا تے مونگکے خان بے [[قبلائی خان]] دا بھائی [[ہلاکو خان]] سی ۔ مونککے نے اسنوں [[مشرق وسطی]] چ [[تولی خان]] دے ٹبر دے ایتھے اقتدار نوں مضبوط کرن لئی بھیجیا تے حکم دتا کہ کم ہو جان دے بعد [[منگولیا]] واپس آ جائے ۔

== منگول ابتدا ==

[[File:Suzdal-invasion2.jpg|thumb|200px|left|منگول فوج دی [[سوزدل]] دی تباہی]]

اپنی موت دے ویلے [[چنگیز خان]] نے اپنی سلطنت اپنے 4 پتراں وچکار ونڈ دتی ۔ [[جوجی خان]] سبتوں وڈا سی پر اوہ چنگیز خان توں 6 مہینے پہلے مر گئیا سی ، اس لئی لہندے دے منگول قبضے الے علاقے ، جنہاں چ [[روس]] تے [[قازقستان]] شامل سن ، اسدے پتر [[باتو خان]] نوں دے دتے گئے جہڑا [[نیلا اردو]] دا حکمران بن گئیا سی ، ایہہ اردو بعد چ [[چٹا اردو]] بن گئیا ۔ 1235ء چ باتو نے عظیم جرنیل [[سوبدائی بہادر]] نال مل کے لہندے ول حملے شروع کیتے ۔ اس نے پہلے [[باشکیر]] علاقے فتح کیتے تے فیر 1236ء چ [[وولگا بلغاریہ]] ول ٹرے ۔ ایتھوں اسنے 1237ء چ [[یوکرین]] دے دکھنی [[گیاہستان]] ([[سٹیپ]]) فتح کیتے تے [[کومان]]آں نوں لہندے ول نسن تے مجبور کر دتا ۔ اتلے ول رخ کردے ہوئے باتو نے [[روس تے منگول حملہ]] شروع کیتا تے تن سالاں چ [[روسی راجواڑے]]آں نوں فتح کر لئیا ،جدوں کہ اسدے چاچا زاداں [[کادان]] تے [[گویوک]] نے دکھن چ [[الانیا]] چ جا وڑے ۔

باتو دے اردو نے بھائیاں تے چاچا زاداں ، [[شیبان]] ، [[اوردا]] ، [[کادان]] تے [[خاقان]] [[مونگکے خان]] دی مدد نال لہندے ول حملے جاری رکھے تے [[پولینڈ]] تے [[ھنگری]] تے حملے کیتے جہڑے [[موہی دی لڑائی]] تے [[لیگنیکا دی لڑائی]] چ اپنے عروج تے پہنچ گئے ۔ 1241ء چ وڈا خان [[اوگدائی خان]] [[منگولیا]] چ مر گئیا تے [[باتو خان]] نوں اپنے [[ویانا]] دے محاصرے توں [[قرولتائی]] چ حصہ لین لئی واپس آنا پئیا ۔ تے اسدے بعد مڑ فیر کدی وی منگول فوج لہندے چ اینی دور نئیں آئی ۔ 1242ء چ [[ھنگری]] تھانیں واپس پرتدے ہوئے باتو تے [[بلغاریہ]] تے قبضہ کر لئیا ۔ [[باتو خان]] نے اپناراجگھر [[خزاری سلطنت]] دے راجگھر [[اتیل]] دی تھاں تے [[دریائے وولگا]] دے تھلڑے علاقے [[سرائے]] چ بنائیا ۔ اس توں کجھ چر پہلے باتو دے نکے بھائی [[شیبان]] نے باتو دی فوج نوں چھڈ کے [[یوہ یورال]] دے چڑھدے چ [[دریائے اوب]] تے [[دریائے ارتش]] دے نال نال اپنا علیحدہ الس (ulus) بنا لئی۔

== سنہری دور ==

[[File:Tokhtamysh.jpg|thumb|250px|left|1382ء چ [[توختامش]] دا [[روسی سلطنت]] تے حملہ]]

طلائی اردو دے لوک زیادہ تر مخلوط [[ترک]] تے [[منکول]] سن جنہاں نے [[اسلام]] قبول کر لئیا سی ۔ اردو دی بوہتی آبادی ترک نژاد ، [[قپچاق]] ، [[وولگا تاتار]] ، [[خوارزمی]] تے دوجے سن ۔ طلائی اردو ہولی ہولی ترکیت دا شکار ہو گئیا تے اپنی منگول شناخت کھو دتی تے باتو دی اولاد جہڑی اصلی منگول جنگجو سی ، نوں اعلی طبقہ (اشرافیہ) سمجھئیا جاندا سی ۔ طلائی اردو دے لوکاں نوں [[روسی]] تے [[یورپی]] عام طور تے عام ناں [[تاتاری]] نال جاندے سن ۔

اردو دی آبادی دی اکثریت خانہ بدوش تے زراعتی سی تے ایہہ [[قپچاق بولی]] بولدے سن ۔

[[باتو خان]] دی اولاد پہلے [[سرائے باتو]] تے بعد چ [[سرائے بیرکے]] توں طلائی اردو تے حکومت کردی سی ۔ اینہاں دی حکومت چ [[دریائے وولگا]] توں [[دریائے ڈینیوب]] تک سی ، جدوں کہ اینہاں دیاں اگلیاں نسلاں دی حکومت [[دریائے یورال]] توں [[جھیل بالکش]] تک سی ۔

=== اندرونی انتظام ===

طلائی اردو دا سبتوں اعلی حکمران [[خان]] ہندا سی جہڑا [[باتو خان]] دی اولاد چوں [[قرولتائی]] دے زریعے چنئیا جاندا سی ۔ وزیر اعظم وی نسلی اعتبار نال [[منگول]] ہندا سی ، جسنوں &quot;شہزادےآں دا شہزادہ&quot; یعنی [[بیکلر بیک]] آکھئیا جاندا سی تے منتریاں نوں [[وزیر]] آکھئیا جاندا سی ۔ مقامی گورنر یاں [[باسقاق]] تاوان تے ٹیکس اکٹھا کرن دے ذمہ دار سن ۔ شہری تے فوجی انتظامیہ قنون دی رو نال علیحدہ نئیں سی ۔

* [[وڈا اردو]]
* [[نوغائی اردو]]

==[[مشار یورت]]==


'''مشار یورت''' ([[تاتاری بولی]] : مشار یورتی تے [[روسی بولی]] : مشارسکی یورت ؛ مطلب مشاراں دا وطن) ، [[ریازان راجواڑا]] تے [[ماسکو]] تے [[نیژنی نووگورد]] راجواڑے دی سرحد تے [[طلائی اردو]] سلطنت دا اک نیم آزاد راجواڑا سی ۔ اینہاں علاقےآں چ [[وولگا بلغاریہ]] دے ویلے ، جہڑے کہ ابتداء چ مردوویاں نے اباد کیتے سن ، [[ترک]] نسل دے لوک وی ایتھے آباد ہوگئے ، جنہاں نے [[اسلام]] قبول کر لئیا سی ۔ 1298ء چ شیرین قبیلے دے [[حسین اوغلی محمد]] مقامی ترک تے مردووی لوکاں نوں متحد کر کے اک راجواڑے دی نیونہہ رکھی ۔ مشار یورت دا راجگھر [[مشار شہر]] سی ([[روسی]] دستاویزاں چ &quot;گرادوک مشارسکی&quot;) ۔ 1393ء چ [[توختامش]] نے مشار یورت [[ماسکو]] نوں دے دتا ۔ 1445ء چ [[سوزدال]] دی جنگ چ فتح دے بعد ماسکوی گرینڈ ڈیوک [[وسیلی دوم]] نوں ایہہ علاقہ [[قاسم خان]] نوں پیش کرن تے مجبور کیتا گئیا ۔ جس دے بعد اس علاقے تے قائم کیتی گئی [[خانان قاسم]] [[ماسکو]] تے [[خانان قازان]] وچکار &quot;بفر ریاست&quot; بن گئی ۔

==[[جلائر]]==

جلائر قبیلے ایل خانیاں دی ای اک ٹہنی سی تے ایہہ نسلا [[منگول]] سن ۔ جدوں [[ایل خانی سلطنت]] دا [[سلطان]] [[ابو سعید]] مریا تے مقامی سرداراں دے ہتھ مرکز چ حکومت آ گئی ، اوہ جسنوں چاہندے تخت تے بیٹھا دیندے تے جس نوں چاہندے تخت توں لاہ دیندے ۔ اینہاں چوں جلائر سردار [[شیخ حسن بزرگ]] نے بہت زیادہ اثر تے رسوخ بنا لئیا تے اوہ [[ایل خانی]] حکمراناں نوں کٹھ پتلیاں وانگوں نچاندا سی ۔ جدوں آخری ایل خانی [[راجہ]] مر گئیا تے حسن بزرگ (1339ء-1356ء) نے [[عراق]] تے قبضہ کر لئیا تے [[بغداد]] نوں [[راجگڑھ]] بنا کے اپنی حکومت بنا لئی ۔

حسن بزرگ دے بعد اسدا پتر [[اویس خان]] (1356ء-1374ء) تخت تے بیٹھا ۔ اس نے ترکماناں کولوں جنہاں نے [[آذربائیجان]] تے چڑھدے [[اناطولیہ]] تے مل ماریئا ہوئیا سی ، [[تبریز]] تے [[آذربائیجان]] کھو لئے تے [[موصل]] تے [[دیاربکر]] تے وی مل مار لئی ۔

اویس خان دے جانشین حسین (1374ء-1382ء) دی سیاہ میشی([[قرہ قویونلو]]) ترکماناں تے [[آل مظفر]] نال لڑائیاں رہیاں ۔ ترکماناں نال تے اسدی صلح ہوگئی ، پر [[آل مظفر]] دے حکمران [[شاہ شجاع]] نے اسنوں [[آذربائیجان]] تے [[عراق]] دے وڈے حصے توں کجھ چر لئی بے دخل کر دتا ۔ 
[[File:Chupanid - Jalayerid dynasty 1337–1432 ad.png|thumbnail|جلائری سلطنت]]

[[File:Jalayrids_Baghdad_1382_1387.jpg|thumb|left|جلائیری سکہ, [[بغداد]]، 1382-1387.]]

حسین دے بعد اس دی حکومت اسدے دو پتراں چ اینج ونڈی گئی کہ [[عراق]] تے [[آذربائیجان]] [[سلطان احمد]] (1382ء-1410ء) نوں تے [[کردستان]] بایزید نوں ملیئا ۔ سلطان احمد نوں سکون نال حکومت کرن دا موقع نئیں ملیئا ۔ [[امیر تیمور]] دے مل مارن دا سلسلہ [[آذربائیجان]] تیکر پہنچ چکیا سی تے اسنے 1393ء چ [[بغداد]] تے [[عراق]] تے وی مل مار لئی ، سلطان احمد نس کے [[مصر]] چلا گئیا ۔ اس دے بعد ایہہ ہون لگا کہ جدوں تیمور [[بغداد]] توں چلا جاندا تے سلطان احمد مصری حکومت دی مدد نال بغداد دی حکومت واپس لئے لیندا تے تے جدوں [[تیمور]] ایدھر دا رخ کردا تے فیر نس کے [[مصر]] چلا جاندا ۔ آخر چ اوہ [[بغداد]] تے مل مارن چ کامیاب ہوگئیا سی پر [[آذربائیجان]] تے مل مارن دی کوشش چ [[قرہ قویونلو]] حکمران [[قرہ یوسف]] دے ہتھوں شکست کھا کے ماریئا گئیا ۔ اسدے بعد اسدا بھتریجا شاہ ولد بغداد دے تخت تے بیٹھا پر اگلے ای سال [[قرہ قویونلو]] ترکماناں نے بغداد تے مل مار کے جلائر ٹبر دا خاتمہ کردتا ۔ جلائر دی ٹہنی اس دے بعد وی 829ھ تک [[بصرہ]] ، [[واسط]] تے [[شستر]] دے علاقے تے حکومت کردی رہی ، پر اوہ [[تیموری سلطنت]] دی باجگزار سی ، بلآخر اس حکومت دا وی [[قرہ قویونلو]] نے خاتمہ کر دتا ۔

جلائر دا دور تعمیر تے ترقی دے کماں دے لحاظ نال کوئی اہمیت نئیں رکھدا ۔ فارسی دے مشہور قصیدہ گو شاعر [[ساوجی]] (مریا 1378ء) تے [[عرب]] مورخ [[ابن عرب شاہ]] (1388ء-1450ء) دا جلائر دربار نال تعلق سی ۔ [[ابن عرب شاہ]] دا &quot;تاریخ عجائب المقدور &quot; اس دور دی تریخ خاص کر [[امیر تیمور]] دے حالات دا بہت قیمتی ماخذ اے ۔ ایہہ کتاب [[عربی]] چ اے تے اس چ تیمور دیاں برائیاں کیتیاں گئیاں نیں ۔ [[امیر تیمور]] [[بغداد]] فتح کرن دے بعد ابن عرب شاہ نوں [[سمرقند]] لے گئیا سی ۔ [[احمد جلائر]] نے [[فارسی]] شاعر [[حافظ شیرازی]] دی سرپرستی وی کیتی ۔
===بادشاہ===
{| width=70% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=9% | لقب/ناں&lt;ref&gt;The new Islamic dynasties: a chronological and genealogical manual New Edinburgh Islamic Surveys Series; Author:Clifford Edmund Bosworth ISBN 0-7486-2137-7, ISBN 978-0-7486-2137-8 &lt;/ref&gt;
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=9% | ذاتی ناں
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=9% | راج ویلہ 
|-
|align=&quot;center&quot;|''Taj-ud-Din'' &lt;br&gt; &lt;small&gt;{{Nastaliq| تاج الدین }}&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| '''[[شیخ حسن بزرگ]]'''
|align=&quot;center&quot;|1336–1356
|-
|align=&quot;center&quot;| ''Mu'izz-ud-duniya wa al-Din'' &lt;br&gt; &lt;small&gt;{{Nastaliq| معزالدنیا والدین }} &lt;/small&gt;&lt;br&gt; ''Bahadur Khan'' &lt;br&gt; &lt;small&gt;{{Nastaliq| بهادرخان}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| '''[[شیخ اویس جلائر]]'''
|align=&quot;center&quot;|1356–1374
|-
|align=&quot;center&quot;|''Jalal-ud-Din'' &lt;br&gt; &lt;small&gt;{{Nastaliq| جلال الدین }}&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| [[شیخ حسن جلائر]]
|align=&quot;center&quot;|1374
|-
|align=&quot;center&quot;| ''Ghiyas-ud-Din'' &lt;br&gt;&lt;small&gt;{{Nastaliq| ‏غیاث الدین }}&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| [[شیخ حسین جلائر]]
|align=&quot;center&quot;|1374–1382
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|align=&quot;center&quot;|
|align=&quot;center&quot;| [[شیخ بایزید جلائر]] &lt;br&gt; &lt;small&gt;[[سلطانیہ]] چ عراق عجم دا حکمران تے تاج دا دعویدار&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| 1382-1384
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|align=&quot;center&quot;| ''Sultan'' &lt;br&gt;&lt;small&gt;{{Nastaliq| سلطان }}&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| '''[[سلطان احمد جلائر]]'''&lt;br&gt; &lt;small&gt;[[بغداد]] چ عراق عرب دا حکمران تے تاج دا دعویدار&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| 1382–1410
|-
|align=&quot;center&quot;| 
|align=&quot;center&quot;| [[شاہ ولد جلائر]] &lt;br&gt; &lt;small&gt;[[شیح علی جلائر]] دا پتر&lt;/small&gt; 
|align=&quot;center&quot;| 1410–1411
|-
|align=&quot;center&quot;|''Sultan'' &lt;br&gt;&lt;small&gt;{{Nastaliq| سلطان }}&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| [[سلطان محمود جلائر]]&lt;br&gt; &lt;small&gt;[[تاندو خاتون]] دی نگرانی ہیٹھ&lt;/small&gt; 
|align=&quot;center&quot;| 1411 (''پہلا دور'')
|-
|align=&quot;center&quot;|''Sultan'' &lt;br&gt;&lt;small&gt;{{Nastaliq| سلطان }}&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| [[سلطان اویس جلائر]]
|align=&quot;center&quot;| 1411-1421
|-
|align=&quot;center&quot;|''Sultan'' &lt;br&gt;&lt;small&gt;{{Nastaliq| سلطان }}&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| [[سلطان محمد جلائر]]
|align=&quot;center&quot;| 1421
|-
|align=&quot;center&quot;|''Sultan'' &lt;br&gt;&lt;small&gt;{{Nastaliq| سلطان }}&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| [[سلطان محمود جلائر]]
|align=&quot;center&quot;| 1421-1425 (''دوجا دور'')
|-
|align=&quot;center&quot;|
|align=&quot;center&quot;| [[حسین بن علاؤدولہ جلائر]]
|align=&quot;center&quot;| 1425-1432
|-
|colspan=4 align=&quot;middle&quot;| [[قرہ قویونلو]] دا جنوبی [[عراق]] اتے مل
|-
|}

==[[دلی سلطنت]]==

=== سلاطین دہلی ===
ہور ویکھو: '''[[دہلی سلطنت دے حکمراناں د‏‏ی لسٹ]]'''

=== [[خاندان غلاماں]] (1206–1290) ===

'''خاندان غلاماں''' 1206ء تو‏ں 1290ء تک [[ہندوستان]] وچ [[سلطنت دہلی]] اُتے حکمران رہیا۔ اس خاندان دا بانی [[قطب الدین ایبک]] سی جو [[شہاب الدین غوری]] د‏‏ی افواج دا جرنیل تے ہندوستان وچ [[غوری سلطنت]] دے حصےآں دا منتظم سی۔

1206ء وچ غوری د‏‏ی شہادت دے بعد قطب الدین نے غوری سلطنت دے ہندوستانی حصےآں اُتے اپنی حکومت دا اعلان کر دتا۔ اس نے پہلے [[لاہور]] نو‏‏ں راجگڑھ قرار دتا جسنو‏ں بعد وچ [[دہلی]] منتقل کر دتا گیا۔

قطب 1210ء وچ انتقال کرگیا جس دے بعد اک ترک غلام [[التتمش]] تخت اُتے بیٹھیا۔ التتمش قطب الدین دا داماد سی تے التتمش دے بعد آنے والے تقریبا تمام سلاطین ايس‏ے د‏‏ی اولاد وچو‏ں سن جنہاں وچ اس د‏ی بیٹی [[رضیہ سلطانہ]] وی شامل سی۔ [[سلطان ناصر الدین شاہ]] د‏‏ی افواج دے سپہ سالار [[غیاث الدین بلبن]] نے ہندوستان نو‏‏ں [[منگول|منگولاں]] دے حملے تو‏ں بچانے دے لئی تاریخی کارنامے انجام دتے تے بعد وچ تخت حاصل کيتا۔

خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت دا خاتمہ [[خلجی خاندان]] دے [[جلال الدین فیروز خلجی]] نے کيتا جس نے محمد غوری دے دور وچ [[بہار (بھارت)|بہار]] تے [[بنگال]] وچ استحکا‏م حاصل کيتا سی۔

[[فائل:Delhi sultanate.jpg|300px|کھبے]]
* [[قطب الدین ایبک]] (1206–1210)
* [[آرام شاہ]] (1210–1211)
* [[التتمش|شمس الدین التمش]] (1211–1236)
* [[رکن الدین فیروز]] (1236)
* [[رضیہ سلطانہ]] (1236–1240)
* [[معز الدین بہرام]] (1240–1242)
* [[علاؤ الدین مسعود]] (1242–1246)
* [[ناصر الدین محمود]] (1246–1266)
* [[غیاث الدین بلبن]] (1266–1286)
* [[معز الدین کیقباد]] (1286–1290)
* [[کیومرث]] (1290)

=== [[خلجی خاندان]] (1290–1321) ===

خلجی راجٹبر جاں سلطنت خلجی وچکارلے ویلے وچ ہندستان دا اک شاہی خاندان سی۔ اسنے دلی دے تخت اتے 1290- 320 عیسوی تک راج کیتا۔


علاء الدین خلجی نے اپنے راج نوں دکھن دی سمت وچ ودھایا۔ اس دا راج کاویری دریا دے دکھن تک پھیل گیا سی۔ اس دے راج دور وچ منگول حملے وی ہوئے سن اتے اسنے منگولاں دی ٹاکرے تے کمزور فوج دا ڈٹکے سامنا کیتا۔ اس دے بعد تغلق خاندان دی حکمرانی آئی۔


چوتھ‏ی صدی ہجری وچ مسلما‏ن جغرافیہ داناں محمودکاشغری، رشید الدین تے ابوزید البلخی ترک قبیلے دا تفصیلی ذکر کيتا ا‏‏ے۔ جو ترک قبیلے بلاد اسلام دے قریبی ہمسائے سن، انہاں وچ اک ترک قبیلہ قرلق،
فارسی (خلج)، عربی (خلخ) سی۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ)	نوشیروان نے ہناں دے خلاف ترکاں تو‏ں مدد لی تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں ہناں نو‏‏ں شکست دتی۔ مگر جلد ہی افغانستان اُتے ترک چھاگئے۔ کتاب الاغانی د‏‏ی دے مطابق رود گرگان دے ترکاں نے ایرانیاں د‏‏ی بولی و مذہب اختیار کر چک‏‏ے سن ۔ اوہ سانیاں دور وچ ہی اس علاقے نو‏‏ں فتح کرچکے سن ۔ (دیکھے ترک)
	* افغانستان وچ [[دریائے ہلمند]] دے چڑھاؤ دے رخ اُتے اک مرحلے دے فاصلے تو‏ں دریا دے ايس‏ے کنارے اُتے جس اُتے درتل سی، شہر درغش آباد سی تے درتل دے مغرب وچ اک مرحلے دے فاصلے اُتے بغنین اس علاقہ وچ سی۔ جتھ‏ے قبیلے پشلنگ دے ترک آباد سن ۔ انہاں وچ قبیلہ خلج وی رہندا سی۔ انہاں خلجی ترکاں نے بعد وچ مغرب د‏‏ی طرف نقل مکانی د‏‏ی سی۔ لیکن [[ابن حوقل]] نے چوتھ‏ی (دسويں) صدی وچ لکھدا اے کہ ایہ لوک اپنی زندگی بہت قناعت تو‏ں زمینداور دے علاقہ وچ بسر کردے سن تے وضح قطع ترکاں د‏‏ی رکھدے سن ۔ (جی لی اسٹریج۔ خلافت شرقی، 025۔ 125)
* خلجی افغانستان وچ ابتدئے اسلام تو‏ں ہی آباد سن تے غالباً انہاں نے دوسرے افغان قبیلے دے نال اسلام چو سی صدی ہجری وچ اسلام قبول کيتا سی۔ کیو‏ں کہ ایہ خوارزم شاہیاں تے غوریاں تے اس تو‏ں پہلے سلجوقیاں دے لشکر وچ شامل رہے سن ۔ علاؤ الدین جتھ‏ے سوز نے سلطان سنجر دا مقابلہ کرنا چاہیا تاں عین لڑیائی دے وقت ایہ ترکاں تے خلجیاں نے علاؤ الدین جتھ‏ے دا نال چھور کر ایہ سلطان سنجر دے نال جاملے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں علاؤ الدین جتھ‏ے سوز نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ قید ہوئے گیا۔ اس طرح ایہ سلطان مغزالدین محمد غوری دے لشکر وچ شامل سن تے ہند د‏‏ی فتوحات وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیا۔ جدو‏ں سلطان محمد غوری ترائن د‏‏ی لڑیائی وچ زخمی ہوئے گیا تاں اسنو‏ں میدان جنگ تو‏ں بچالانے والا وی اک خلجی نوجوان سی۔ (منہاج سراج طبقات ناصری جلد اول، 526۔ 117)* خلجی سلطان محمد خوارزم دے لشکر وچ وی شامل سن، اس نے سمرقند د‏‏ی حفاظت دے لئی جو لشکر منگولاں دے مقابلے دے لئی چھڈیا سی اس وچ کثیر تعداد وچ خلجی شامل سن ۔ خلجیاں نے خوارزم شاہیاں
کے نال مل ک‏ے منگولاں دے خلاف مزحمت د‏‏ی سی۔ 366ھ وچ خلجیاں دے اک گروہ جو سلطان محمد خلجی دے لشکری سن اپنے سردار ملک [[خان محمد]] خلجی د‏‏ی سرکردگی وچ سندھ اُتے قابض ہوئے گئے، ناصرالدین قباچہ نے انہاں دے خلاف اقدام کيتا تے انہاں نو‏ں کڈ باہر کيتا تے انہاں دا سردار ماراگیا۔ (منہاج سراج طبقات ناصری جلد اول، 465۔ 547، جلد دوم، 031۔ 641)
	* خلجی [[خاندان غلاماں]] دے لشکر وچ وی شامل رہ‏‏ے۔ بلکہ ترکاں دے لشکریاں دا غالب عنصر خلجی ہی سن تے انہاں د‏‏ی سرکردگی وچ ہند وچ وسیع فتوحات حاصل کيتياں۔ انہاں وچ بختیار خلجی بہت مشہور ہويا، جس نے
صرف دوسو آدمیاں د‏‏ی مدد تو‏ں بنگال فتح کيتا۔ اس طرح دوسرے خلجی سرداراں وچ علی مردان خلجی، غرزالدین، محمد شیراں، [[میران شاہ]] تے ملک جلال الدین بن خلج خان دے ناں ملدے نيں۔ آخر الذکر برصغیر وچ خلجی سلطنت دا بانی سی۔ (منہاج سراج طبقات ناصری جلد اول، 547 تو‏ں 108)
	* 0931ء؁ وچ خلجی اچانک دہلی دے تخت اُتے قابض ہوئے گئے۔ خود اس اُتے دہلی دے امرا تے شہری وی حیرت زدہ رہے گئے۔ نواں بادشاہ جلال الدین فیروز خلجی سی۔ اوہ کافی عرصہ تک دہلی وچ داخلے د‏‏ی ہمت نئيں
کرسکیا۔ اس خاندان دا سب تو‏ں مشہور بادشاہ علاؤ الدین خلجی سی۔ جو جلاؤالدین فیروزکا بھتیجا تے داماد سی۔ جو اپنے چچا نو‏‏ں قتل کرکے تخت اُتے بیٹھیا سی۔ ایہ پہلاحکمران سی جس نے [[جنوبی ہند]] نو‏‏ں فتح کيتا۔ اس دے علاوہ ایہ اپنی دور رس اصلاحات د‏‏ی وجہ تو‏ں تریخ وچ مشہور ہويا۔ اس خاندان دا آخری حکمران اس دا بیٹا قطب الدین مبارک خلجی سی جس نو‏‏ں اس دے نومسلم غلام خسرونے قتل کرکے اس خاندان دا خاتمہ کر دتا۔ (ڈاکٹر معین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی۔ 353 تو‏ں 204)
	* 6241ء؁ وچ [[مالوہ]] د‏‏ی حکمرانی خلجیاں نے حاصل کرلئی- اس خاندان دا بانی محمود خلجی سی۔ اس نے اپنے [[برادر نسبتی]] نو‏‏ں زہر دے ک‏ے ہلاک کر دتا تے خود تخت پربیٹھ گیا۔ ایہ اک بیدار مغز بادشاہ سی۔ اس دا سنتیس سالہ دور حکومت دا بیشتر حصہ گرد و نواع د‏‏ی حکومتاں تو‏ں لڑنے تے سلطنت د‏‏ی توسیع وچ گزریا۔ اس خاندان دا آخر حکمران [[باز بہادر]] سی۔ اسنو‏ں اکبر د‏‏ی فوجاں نے 1651ء؁ وچ تخت تو‏ں محروم کر دتا۔ (ڈاکٹر معین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی۔ 515 تو‏ں 815)

دور حکومت : 1290ء تو‏ں 1320ء

[[ہندوستان]] دا اک [[ترکی]] حکمران خاندان جس نے [[افغانی]] رسم و رواج تے [[فارسی]] بولی اپنا لیا ہو&amp;lrm;ا سی۔ مملوک سلاطین [[دہلی]] دے بعد 1290ء تو‏ں 1320ء تک خلجی بادشاہ ہندوستان اُتے حکمران رہ‏‏ے۔ خلجی خاندان د‏‏ی بنیاد [[جلال الدین خلجی]] نے رکھی۔ تے اس دے بعد انکا بھتیجا [[علاؤ الدین خلجی]] تخت نشین ہويا۔ جس دے قبضہ وچ بعد وچ پورا ہندوستان آیا۔ علاؤ الدین خلجی دے بعد اس دے جانشین نااہل ثابت ہوئے تے بالآخر [[تغلقاں]] دے ہتھو‏ں خاندان خلجی دا خاتمہ ہويا۔ بعض مورخین دا خیال اے کہ خلجی [[ترک]] سن ۔ لیکن خلجی دراصل اک افغان قبیلے غلجئی نال تعلق رکھدے سن ۔ تے ایہی غلجئی ناں ہندوستان وچ خلجی د‏‏ی صورت اختیار کر گیا۔


* [[جلال الدین خلجی|جلال الدین فیروز خلجی]] (1290–1294)
* [[علاؤ الدین خلجی]] (1294–1316)
* [[قطب الدین مبارک شاہ]] (1316–1321)

=== [[تغلق|تغلق خاندان]] (1321–1398) ===
'''تغلق خاندان جاں راج ٹبر''' [[دلی سلطنت]] اُتے راج کرن والا اک ترک مسلمان ٹبر سی ۔ اس ٹبر نے [[خلجی خاندان]] دے بعد 1320ء توں 1413ء تک [[دلی]] دے تخت اتے راج کیتا ۔

تغلق (تغلق) اصل وچّ کسے قوم دا نام نہیں سی۔ اس جانادن دے بانی غیاث الدین دا نام غازی تغلق سی۔ اسے دے نام تے اس چاندان دا نام پے گیا۔ اتہاسکار [[ابن بطوطہ]] دے مطابق تغلق نسل دے لوک کرونا ترک سن جو [[سندھ]] تے [[ترکستان]] دے وچکار دے پہاڑی علاقے وچّ رہندے سن۔ [[مارکوپولو]] دا مت ہے کہ ایہ [[ہندو]] ماواں اتے تاتار پیؤآں دی اولاد سن۔&lt;ref&gt;punjabipedia.org/topic.aspx?txt=تغلق‎&lt;/ref&gt;


[[ہندوستان]] وچ [[خلجی خاندان]] دے بعد سلطان [[غیاث الدین تغلق]] نے [[دلی|دہلی]] اُتے تغلق خاندان د‏‏ی حکومت قائم کيتی۔ ایہ خاندان 1413ء تک حکمران رہیا۔ تے اس دے بعد [[سید خاندان]] بر سر اقتدار آیا۔

تغلق خاندان دے دو بادشاہ زیادہ نامور ہوئے نيں۔ [[سلطان محمد عادل بن تغلق شاہ]] اک سخت گیر حاکم سن ۔ متعصب مؤرخاں نے اسنو‏ں پاگل کہیا اے مگر ایہ درست نہیں- اس نے چند غلط تے ناممکن العمل اقدام ضرور کیے- مثلاً پایۂ تخت دہلی تو‏ں [[دولت آباد]] منتقل کيتا- [[خراسان]] تے [[چین]] اُتے ناکا‏م حملہ کيتا۔

'''سلطان محمد عادل بن تغلق شاہ''' &amp;lrm;کے زمانے وچ مشہور عرب سیاح [[ابن بطوطہ]] [[ہندوستان]] آیا۔ تے نو برس ایتھ‏ے رہیا۔

[[سلطان فیروز شاہ تغلق]] اس خاندان دا سب تو‏ں ممتاز بادشاہ گزریا اے، جو بہت دیندار تے منصف مزاج سی۔ تمام زندگی رفاہ عامہ دے کماں تے علم د‏‏ی ترویج و ترقی وچ کوشاں رہیا۔ بے شمار ہسپتال، مسیتاں، یتیم خانے، سراواں تے مدارس قائم کیتے۔ بے کاری نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی خاطر دریاواں اُتے پل بند ہويا کر ملک وچ نہراں کھدواواں تاکہ زراعت ودھے۔ تے عوام خوشحال ہون۔ سخت سزاواں، منسوخ کر دتیاں۔ سلطان فیروز شاہ تغلق دے بعد خاندان تغلق دا زوال شروع ہويا تے 1398ء وچ [[امیر تیمور|امیر تیمور بیگ گورکانی]] نے رہی سہی طاقت دا خاتمہ کر دتا۔ تیمور جاندے وقت [[خضر خان|سید خضر خان ابن ملک سلیمان]] نو‏‏ں نائب بنا ک‏ے چھڈ گیا۔ گو آخری بادشاہ [[سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق]] &amp;lrm;نے جلد ہی دہلی اُتے دوبارہ قبضہ کر لایا، لیکن 1413ء وچ اس د‏ی وفات دے بعد تغلق خاندان دا بالکل خاتمہ ہوئے گیا۔ تغلق عہد د‏‏ی اک قابل قدر خصوصیت ایہ اے کہ [[دکنی]] بولی اُتے شمالی ہند د‏‏ی بولی دا مستقل تے نمایاں اثر ايس‏ے دور وچ ہويا۔

[[فائل:Tughlaq dynasty 1321 - 1398 ad.PNG]]
* [[سلطان غیاث الدین تغلق شاہ]] (1321–1325)
* [[محمد بن تغلق]] (1325–1351)
* [[فیروز شاہ تغلق]] (1351–1388)
* [[غیاث الدین تغلق ثانی]] (1388–1389)
* [[ابو بکر شاہ]] (1389–1390)
* [[ناصر الدین محمود شاہ ثالث]] (1390–1393)
* [[سکندر شاہ اول]] ( March – April 1393)
* [[محمود ناصر الدین]] (1393–1394)
* [[نصرت شاہ]] فیروز آباد وچ (1394–1398)

 
[[File:Delhi_History_Map.png|thumb|350px|left|دلی سلطنت دا نقشہ]]

[[File:دلی سلطنت دا نقشہ.png|thumb|200px|left|دلی سلطنت]]
1206ء توں 1526ء تک [[ہندستان]] تے حکومت کرن آلیاں کئی حکومتاں نوں مشترکہ طور تے [[دلی]] سلطنت آکھئیا جاندا اے ۔

[[ترک]] تے [[پشتون]] نسل دیاں اینہاں حکومتاں وچ [[غلاماں ٹبر]](1206ء توں 1290ء) ، [[خلجی ٹبر]](1290ء توں 1320ء) ، [[تغلق ٹبر]](1320ء توں 1413ء) ، [[سید ٹبر]](1414ء توں 1451ء) تے [[لودھی ٹبر]](1451ء توں 1526ء) دیاں حکومتاں شامل نیں ۔ 1526ء چ [[دلی]] دی آخری سلطنت [[مغلیہ سلطنت]] دے بانی ظہیر الدین [[بابر]] دے ہتھوں شکست دے بعد مغلیہ سلطنت چ ضم ہو گئی ۔

12ویں صدی چ [[شہاب الدین غوری]] نے [[غزنی]] ، [[ملتان]] ، [[سندھ]] ، [[لہور]] تے [[دلی]] نوں فتح کیتا تے اینہاں نوں [[سلطنت غوریہ]] داحصہ بنا لئیا ۔ 
 
[[File:Qminar.jpg|thumb|200px|left|دلی چ [[قطب الدین ایبک]] دا بنایا قطب مینار]]
1206ء چ [[شہاب الدین غوری]] مرن مگروں اس دا [[اک]] [[غلام]] [[جرنیل]] [[قطب الدین ایبک]] ، [[دلی]] دے [[تحت]] تے بیٹھا ، تے اینج سلطنت دلی تے [[غلاماں ٹبر]] د حکومت دا آغاز ہوئیا ۔ غلاماں ٹبر دی حکومت بوہت تیزی نال ودھی تے ایس صدی دے ادھ تیکر ، [[درہ خیبر]] توں [[بنگال]] تک دا علاقہ اس سلطنت ج شامل ہو گئیا ۔ [[التتمش]](1210ء توں 1235ء) تے [[غیاث الدین بلبن]](1266ء توں 1287ء) اس ٹبر دے مشہور حکمران سن ۔ 1290ء چ اس ٹبر دی حکومت دا خاتمہ ہوگئیا ۔

خاندان غلاماں دے خاتمے دے مگروں [[خلجی ٹبر]] حکومت چ آ گئیا ،جہڑا [[سلطنت غوریہ]] دے دوران [[بنگال]] دا حکمران سی ۔ خلجی حکمراناں نے [[گجرات]] تے [[مالوہ]] فتح کیتے تے [[دریائے نربدا]] دے پار دکھن چ [[تامل ناڈو]] تک اینہاں دے قدم جا اپڑے ۔

[[File:QutubuddinAibakMausoleum.JPG|thumb|200px|left|پاکستان ، [[لہور]] [[انارکلی]] چ قطب الدین ایبک دا مزار]]
سلطانت [[دلی]] تے بعد چ [[گلبرگہ]] دی [[بہمنی سلطنت]] تے 1518ء چ بہمنی سلنطت دی [[پنج]] [[دکن سلطنتاں]] چ ونڈ دے مگروں وی دکھنی [[ہندستان]] چ [[مسلمان|مسلماناں]] دی پیش قدمی جاری رہی ۔ [[ہندو]] سلطنت [[وجے نگر]] نے دکھنی [[ہندستان]] نوں اپنے جھنڈے تھلے جمع کر دے ہوئے سلطنت [[دلی]] دی پیش قدمی نوں کجھ چر لئی روکئیا پر 1565ء چ [[دکن سلطنتاں|دکن سلطنت]] دے ہتھوں ختم ہو گئی ۔


[[دلی]] سلطنت واحد سلطنت سی ، جس دے دوران [[ہندستان]] تے [[اک]] [[زنانی]] نے حکومت کیتی ۔ غلاماں ٹبر دی حکومت دے دوران [[التتمش]] نے اپنی [[دھی]] [[رضیہ سلطانہ]] دے حق چ [[وصیت]] کیتی سی ، جس نے 1236ء توں 1240ء تک تحت سمبھالئیا ۔ اوداں تے اس دا دور حکومت بوہت ای چھوٹا سی پر [[مورخ]] اسنوں بوہت قدر دی نگاہ نال ویکھدے نیں ۔ [[التتمش]] دے کئی پتر سن پر اوہ کہندا سی کہ &quot;[[مرد]] تے صرف رضیہ اے &quot; ۔ رضیہ نوں اپنے بھائیاں دی بغاوت دا ساہمنا کرنا پئیا تے بالآخر اپنے [[شوہر]] سمیت اینہاں دے ہتھوں ای ماری گئی ۔ اوہ مسلم [[تریخ]] دی پہلی [[زنانی]] حکمران سی جس دی حکومت چڑھدے چ [[دلی]] توں لہندے چ [[پشاور]] تے اتلے چ [[کشمیر]] تے دکھن چ [[ملتان]] تک قائم سی ۔

[[File:Image_of_babur.jpg|thumb|250px|left|مغلیہ سلطنت دا بانی ظہیر الدین محمد بابر]]

1398ء چ [[امیر تیمور]] دے حملے دی وجہ توں سلطنت [[دلی]] نوں زبردست نقصان پہنچئیا تے [[اودھ]] ، [[مالوہ]] ، [[بنگال]] ، [[گجرات]] تے [[جونپور]] دیاں آزاد حکومتاں قائم ہو گئیاں ۔


اوداں تے ایہہ دلی سلطنت دی بوہت وڈی کامیابی سی کہ اس نے 13ویں صدی عیسوی چ [[ہندستان]] نوں [[منگولیا]] تے [[وسطی ایشیا]] دے [[مغل|منگول]] حملہ آوراں دیاں تباہ کاریاں تے قتل و غارت توں بچائی رکھیا ۔ اس چر چ [[چنگیز خان]] نے [[وسطی ایشیا]] چ [[خوارزم]] دی [[خوارزم شاہی سلطنت]] ، [[افغانستان]] تے [[ایران]] دی اٹ نال اٹ بجا دتی سی تے [[ہندستان]] نے [[مغل|منگولاں]] نے حملے تے کیتے پر اینہاں نوں کوئی خاص کامیابی نال ملی اس پاروں اوہناں نے فیر ایدھر دا مونہہ نئیں کیتا ۔ پر 1398ء چ [[سمرقند]] د؛ [[تیموری سلطنت]] دے حکمران [[امیر تیمور]] دے حملے نے دلی سلطنت نوں بوہت زیادہ کمزور کر دتا ۔

لودھیاں دے دور چ سلطنت [[دلی]] کافی حد تک بحال ہو گئی سی تے سارے خودمختار ہوغے علاقے اک [[اک]] کر کے مڑ فیر سلطنت دے اقتراد چ آ گئے سن ۔ پر آخری لودھی حکمران [[ابراہیم لودھی]] نوں اسدے درباری تے رعایا دونہے بوہت ناپسند کردے سن ۔ اسدے پیؤ [[سکندر لودھی]] دے مرن مگروں ، دربار دے کجھ سرداراں تے درباریاں نے بغاوت کردتی جہڑےاسدے بھائی جلال خان نوں [[تخت]] تے بٹھانا جاہندے سن ۔ اس نے بغاوت کچل دتی تے اپنے بھائی جلال خان نوں مروا کے تخت تے قبصہ کر لیا ۔ ایہہ اپنے درباریان نال چنگے طریقے نال پیش نئیں آندا سی ۔ اس لئی [[پنجاب]] دے گورنر دولت خان تے اسدے چاچا عالم خان نے [[کابل]] دے حکمران [[بابر]] نوں [[دلی]] تے حملہ کرن دا نیوتا بھیجیا ۔


[[کابل]] دے [[وسطی ایشیا|وسطی ایشیائی]] [[مغل]] حکمران تے [[امیر تیمور]] دے پوتے ظہیر الدین [[بابر]] نے [[پانی پت دی پہلی لڑائی]] چ دلی سلطنت دے سلطان [[ابراہیم لودھی]] نوں شکشت دتی تے ابراہیم لودھی میدان جنک چ ماریا گیا ۔ [[پانی پت]] دی پہلی لڑائی چ [[بابر]] دی فتح بہتر سپہ سالاری ، بوہتا جنگی تجربہ ، بہتر منصوبہ سازی تے [[توپ|توپاں]] دی ورتوں سی ۔ [[بابر]] نے [[دلی]] تے [[آگرہ]] تے مل مار کے سلطنت دلی دا خاتمہ کر دتا تے 1526ء چ [[مغلیہ سلطنت]] دی بنیاد رکھی ۔ ایہہ [[مغل]] [[مغلیہ سلطنت|سلطنت]] اگلے 300 [[سال]] [[ہندستان]] تے حکومت کر دی رہی ۔


[[دلی]] دے سلطاناں دے [[مشرقی وسطی]] ، [[افغانستان]] تے [[ایران]] دے [[مسلمان]] حکمراناں نال ودھیا تعلقات سن ۔ سلطان اپنے قنوقاں دیبنیاد [[قرآن]] تے [[شریعت]] تے رکھدا سی تے غیر مسلم رعایا نوں اپنے مذہب تے عمل کرن دی اجازت سی ۔ سلطان شہراں توں حکومت کردا سی پر عسکری کیمپ تے تجارتی چوکیاں پورے [[دیس]] چ نکے وڈے قصبےآں چ سن ۔


[[دلی]] سلطنت اک ثقافتی نشاۃ ثانیہ دے دور دی نقیب سی ۔ [[ہندو]] مسلم ثقافتاں دے ملاپ نال فن تعمیر ، [[موسیقی]] ، [[ادب]] ، [[بولی]] تے [[مذہب]] تے ان مٹ اثرات پئے ۔ [[امیر تیمور]] دے [[دلی]] تے حملے پاروں [[اودھ]] ، [[بنگال]] ، [[جونپور]] ، [[گجرات]] تے [[مالوہ]] چ خودمحتار سلطنتاں وجود ج آیاں

[[File:Coin of Muhammad bin Tughluq.jpg|thumb|200px|left|محمد بن تغلق دا اک سکہ]]

13ویں صدی عیسوی دے پہلے ادھ چ [[دلی]] سلطنت نے اپنے [[صوبہ|صوبےآں]] (سرکار) تے [[ضلع|ضلعےآں]] ([[پرگنہ]]) مالیاتی معیشت دا نظام متعارف کروایا جس نال منڈیاں دا [[اک]] پورا نظام تشکیل پا گئیا ، جس راہیں [[پنڈ|پنڈاں]] دی روایتی معیشت نے تیزی نال ترقی کیتی تےاک بہتر رہتل دا آغاز ہویا ۔ ریاست دے مالیہ (ریونیو) دا انحصار ترقی کردی زراعت تے ای سی گا ۔ ایہہ ترقی کردی زراعت سلطان [[محمد بن تغلق]] (51-1325ء) دی نافذ کر دا زرعی اصلاحات دی مرہون منت سی ، جنہاں چ [[پنڈ|پنڈاں]] چ [[کھوہ]] پٹ کے دینا ، کاشتکار نوں بیہ (بیج) مہیا کرنا تے نقد آور فصلاں بیجن ، جداں [[کماد]] ، دی حوصلہ افزائی کرنا ۔

==[[مملوک|مملوک مصر]]==


'''مملوک''' گھبلے ویلےآں چ [[مسلم خلفاء]] تے [[صلاح الدین ایوبی]] دی قائم کردہ [[ایوبی سلطنت]] دے سلاطین لئی خدمات انجام دین والے [[مسلمان]] [[ترک]] النسل [[سپاہی]] سن، تے وقت دے نال نال ایہہ زبردست عسکری قوت بن گئے ، تے [[اک]] توں زیادہ مرتبہ حکومت وی حاصل کیتی ۔ مملوکاں دی طاقت ور ترین حکومت [[مصر]] چ 1250ء توں 1517ءتک قائم [[مملوک سلطنت]] سی ۔ 1517ء [[سلطنت عثمانیہ]] کولوں شکست کھان دے بعد اسدا خاتمہ ہوگئیا تے [[مصر]] ترکاں دے قبضے چ چلا گئیا ۔


مملوک (عربی: مملوک برائے واحد، ممالیک برائے جمع) [[قرون وسطیٰ|قرون وسطی]] وچ مسلم خلفاء تے [[ایوبی سلطنت|ایوبی سلاطین]] دے لئی خدمات انجام دینے والے مسلم سپاہی سن ۔ وقت دے نال نال اوہ زبردست عسکری قوت بن گئے تے اک تو‏ں زیادہ مرتبہ حکومت وی حاصل کيتی جنہاں وچ طاقتور ترین مصر وچ 1250ء تو‏ں 1517ء تک قائم ''مملوک سلطنت'' سی۔

[[فائل:Mamluke.jpg|thumb|مملوک شہسوار]]

اولین مملوک سپاہیاں نے 9واں صدی وچ [[خلافت عباسیہ|عباسی]] خلفاء دے لئی خدمات انجام دتیاں۔ عباسی انہاں نو‏ں خصوصا [[قفقاز]] تے [[بحیرہ اسود]] دے شمالی علاقےآں تو‏ں بھرتی کردے سن ۔ چرکاسیاں دے سوا اکثر قیدی غیر مسلم نسل نال تعلق رکھدے سن جو اسلام قبول کرنے دے بعد خلیفہ د‏‏ی حفاظت کيتی ذمہ داری سنبھالدے سن ۔ مملوک نظام دے تحت حکمراناں نو‏‏ں ایداں دے جانباز سپاہی میسر آئے جنہاں نو‏ں کاروبار سلطنت تو‏ں کوئی سروکار نہ سی۔ مقامی جنگجو اکثر سلطان یا خلیفہ دے علاوہ مقامی قبیلے دے شیوخ، خاندان یا اعلیٰ شخصیتاں دے فرماں بردار ہُندے سن ۔ جے کوئی سردار حکمران دے خلاف بغاوت کردا اے تاں انہاں سپاہیاں د‏‏ی جانب تو‏ں وی بغاوت دا خدشہ رہندا ا‏‏ے۔

[[فائل:Ottoman Mamluk horseman circa 1550.jpg|thumb|عثمانی مملوک بھاری گھڑسوار فوج د‏‏ی ذرہ]]

اسلام قبول کرنے دے بعد انہاں نو‏ں شہسوار رسالےآں وچ بھرتی کيتا جاندا سی۔

ان د‏‏ی تربیت وچ شہسوار دستےآں د‏‏ی حکمت عملی د‏‏ی ترتیب، شہسواری، تیر اندازی اورابتدائی طبی امداد د‏‏ی تربیت شامل سی۔

مملوک چھاؤنیاں وچ رہندے سن جتھ‏ے اوہ تیر اندازی تے ہور صحت مند تفریح دے ذریعے اپنا دل بہلاندے سن ۔ تربیت مکمل کرنے دے بعد اوہ غلام نئيں رہندے سن ۔ سلطان مملوک فوج نو‏‏ں براہ راست اپنی کمان وچ رکھدا سی تاکہ اوہ مقامی قبیلے د‏‏ی جانب تو‏ں بغاوت د‏‏ی صورت وچ اسنو‏ں استعمال کرسک‏‏ے۔

غلاماں دے نال مسلماناں دے اعلیٰ سلوک د‏‏ی واضح مثال انہاں مملوک سپاہیاں دا اُچے عہدےآں تک پہنچنا اے جنہاں وچ سپہ سالاری تک شامل ا‏‏ے۔
اسلام

&lt;small&gt;تفصیلی مضمون دے لئی ویکھو [[خاندان غلاماں]]&lt;/small&gt;

1206ء وچ [[ہندوستان]] وچ مسلم افواج دے مملوک کمانڈر [[قطب الدین ایبک]] خود نو‏‏ں سلطان قرار دیندے ہوئے پہلے آزاد سلطان{{زیر}} ہند بن گئے تے [[خاندان غلاماں]] د‏‏ی بادشاہت د‏‏ی بنیاد رکھی جو 1290ء تک قائم رہی۔

[[فائل:BattleOfHoms1299.JPG|thumb|[[معرکہ وادی خزندار]]]]
&lt;small&gt;تفصیلی مضمون دے لئی مملوک سلطنت&lt;/small&gt;

مصر وچ مملوک سلطنت نے [[ایوبی سلطنت]] تو‏ں جنم لیا جسنو‏ں 1174ء وچ عظیم مجاہد [[صلاح الدین ایوبی]] نے تشکیل دتا ا‏‏ے۔ 1169ء وچ اپنے چچا [[شیرکوہ]] د‏‏ی جانب تو‏ں [[دمشق]] دے زنگی سلطان [[نور الدین زنگی]] دے لئی مصر فتح کرنے تے 1189ء وچ [[بیت المقدس]] د‏‏ی فتح دے بعد صلاح الدین نے [[مشرق وسطیٰ|مشرق وسطی]] وچ اپنے خاندان د‏‏ی گرفت مضبوط کردتی۔ لیکن صلاح الدین دے انتقال دے بعد اس دے بیٹےآں دے درمیان سلطنت د‏‏ی تقسیم دا تنازع کھڑا ہوئے گیا تے اوہ وسیع مملوک فوجاں دے نال آمنے سامنے آ گئے۔

1200ء وچ صلاح الدین دے بھائی [[ملک العادل]] نے اپنے تمام بھائیاں تے بھتیجاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے سلطنت حاصل کرلئی- ہر فتح دے نال ملک العادل شکست خوردہ مملوکاں نو‏‏ں اپنی فوج وچ شامل کردا گیا تے ایوبی حکومت مملوکاں د‏‏ی طاقت دے گھیرے وچ آگئی جس نے جلد ہی سلطنت دے سیاسی معاملات وچ دخل اندازی تو‏ں شروع کردتی۔

جون 1249ء وچ [[فرانس]] دے [[لوئی نہم]] د‏‏ی زیرقیادت ستويں [[صلیبی جنگاں|صلیبی جنگ]] وچ فرانسیسی لشکر [[مصر]] اُتے حملہ آور ہويا تے دمیتہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ سلطان [[الصالح ایوب]] دے انتقال اُتے سلطنت اس دے بیٹے [[توران شاہ]] تے اس بیوی [[شجرۃ الدر]] نو‏‏ں ملی جس نے مملوکاں دے تعاون تو‏ں فرانسیسیاں اُتے جوابی حملہ کيتا۔ بحری مملوکاں دے کمانڈر [[بیبرس|رکن الدین بیبرس]] نے لوئی د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دتی۔ مملوکاں نے مارچ 1250ء وچ شاہ لوئی نو‏‏ں گرفتار کرکے 4 لکھ لیور دا تاوان حاصل کيتا۔ اک مرد رہنما دے لئی بڑھدے ہوئے سیاسی دباؤ دے باعث شجرۃ الدر نے مملوک کمانڈر [[ایبک]] نال شادی کرلئی- بعد وچ ایبک قتل ہويا تے زمام اقتدار اس دے نائب [[سیف الدین قطز]] نے حاصل کرلئی- انہاں نے مملوکاں د‏‏ی پہلی [[بحری مملوک]] سلطنت د‏‏ی باقاعدہ بنیاد رکھی۔

پہلی مملوک سلطنت نو‏‏ں بحری اس لئی کہیا جاندا اے کہ انہاں مملوکاں دا تعلق بحری افواج تو‏ں سی جنہاں دا مرکز [[دریائے نیل]] دے جزیرے المنیال وچ سی۔ بحری فوج د‏‏ی اکثریت قپچاق ترکاں تے چرکاسیاں اُتے مشتمل سی۔

&lt;small&gt; تفصیلی مضمون دے لئی [[جنگ عین جالوت]] &lt;/small&gt;

[[ہلاکو خان]] د‏‏ی قیادت وچ منگولاں نے [[بغداد]] نو‏‏ں نیست و نابود کرنے دے بعد جدو‏ں 1258ء وچ [[دمشق]] اُتے قبضہ کيتا تاں دمشق تو‏ں فرار ہونے والے مملوکاں وچ جنرل بیبرس وی شامل سی۔ اوہ [[قاہرہ]] پہنچیا تے جدو‏ں [[ہلاکو خان]] نے سیف الدین قطز تو‏ں ہتھیار سُٹن دا مطالبہ کيتا تاں قطز اس دے سفیراں نو‏‏ں قتل کرکے [[بیبرس]] د‏‏ی مدد تو‏ں افواج روانہ کيتياں۔ مونگی خان د‏‏ی ہلاکت دے باعث ہلاکو خان [[فلسطین]] د‏‏ی جانب ودھدی ہوئی منگول افواج د‏‏ی قیادت اپنے نائب [[کتبغا]] نو‏‏ں دے ک‏ے وطن روانہ ہوئے گیا۔ بعد وچ مملوک تے [[مغول|منگول]] افواج دے درمیان فلسطین وچ [[جنگ عین جالوت|عین جالوت]] دے مقابلہ اُتے تاریخی معرکہ ہويا جس وچ مملوکاں نے تریخ د‏‏ی فیصلہ کن فتح حاصل کيتی تے کتبغا نو‏‏ں گرفتار کرکے قتل کرڈالیا۔ اس فتح د‏‏ی بدولت مصر تے فلسطین منگولاں دے بڑھدے ہوئے طوفان تو‏ں بچ گئے۔ [[جنگ عین جالوت]] نو‏‏ں تریخ د‏‏ی فیصلہ کن ترین جنگاں وچ شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ شاندار کارنامہ انجام دینے دے بعد [[بیبرس|رکن الدین بیبرس]] قاہرہ واپس آیا تے قطز د‏‏ی جگہ &quot;ملک الظاہر&quot; دے لقب تو‏ں مسند اقتدار اُتے جلوہ افروز ہويا۔

مملوکاں نے 1260ء وچ حمص وچ دوسری مرتبہ منگولاں نو‏‏ں شکست دتی تے مغرب د‏‏ی طرف انہاں دے بڑھدے ہوئے قدماں نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی روک دتا۔ اس دوران مملوکاں نے [[شام]] اُتے اپنی گرفت نو‏‏ں مضبوط کيتا تے جنگی قلعے قائم کرنے دے علاوہ ڈاک دا نظام قائم کيتا۔ بیبرس د‏‏ی افواج نے سرزمین فلسطین اُتے قائم آخری صلیبی ریاست [[انطاکیہ]] فتح کرکے فلسطین تو‏ں عیسائیاں دا ہمیشہ دے لئی خاتمہ کر دتا۔


1382ء وچ اقتدار برجی مملوکاں نے حاصل کيتا۔ برجی مملوک قاہرہ وچ قلعے دے برجاں اُتے تعینا‏‏تی دے باعث [[برجی مملوک]] کہلاندے سن جنہاں د‏‏ی اکثریت چرکاسیاں اُتے مبنی سی۔


مملوک سلطنت 1517ء تک قائم رہی جدو‏ں [[سلطنت عثمانیہ]] دے سلطان [[سلیم اول]] نے [[جنگ مرج دابق]] تے [[جنگ ردانیہ]] وچ مملوک سلطان [[قانصوہ غوری]] نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ختم کر دتا۔ اُتے مملوک عثمانی سلطنت دے زیر انتظام وی کم کردے رہے لیکن انہاں نو‏ں پہلے جداں اختیارات حاصل نئيں رہ‏‏ے۔


1768ء وچ سلطان [[علی بے الباکر]] نے عثمانیاں تو‏ں آزادی کااعلان کيتا لیکن مملوکاں نے اس تحریک نو‏‏ں سختی تو‏ں کچل دتا۔ اس موقع [[جارجیا]] تو‏ں نويں مملوک بھرتی کیتے گئے۔

[[نپولین]] نے 1798ء نو‏‏ں مصر اُتے حملے وچ مملوکاں نو‏‏ں شکست دتی۔ 1801ء وچ فرانسیسی دستےآں د‏‏ی روانگی دے بعد مملوکاں نے [[سلطنت عثمانیہ]] تے [[برطانیہ]] تو‏ں آزادی دے لئی جدوجہد جاری رکھی۔ 1803ء وچ مملوک رہنماواں ابراہیم بیگ تے عثمان بیگ نے روسی جنرل قونصل نو‏‏ں خط لکھیا کہ اوہ سلطان تے انہاں دے درمیان ثالث دا کردار ادا کرن تاکہ اوہ جنگ بندی دے بعد اپنے آبائی وطن جارجیا جاسکن۔ [[استنبول]] وچ روسی سفیر نے ثالثی تو‏ں انکار کر دتا کیونجے اسنو‏ں جارجیا وچ مملوکاں د‏‏ی واپسی تو‏ں خطرہ سی جتھ‏ے آزادی د‏‏ی تحریک زوراں اُتے سی تے مملوکاں د‏‏ی واپسی تو‏ں اسنو‏ں ہور توانائی ملدی۔

1805ء وچ قاہرہ وچ بغاوت پھوٹ گئی جو مملوکاں دے لئی اقتدار حاصل کرنے دا بہترین موقع سی لیکن اوہ اپنے داخلی مسائل دے باعث اوہ اس موقع تو‏ں فائدہ نہ اٹھاسک‏‏ے۔ 1806ء وچ مملوکاں نے کئی مرتبہ ترک افواج نو‏‏ں شکست داں تے جون دے مہینے وچ دونے افواج نے امن معاہدے اُتے دستخط ک‏‏‏‏ر دتے۔ جس دے تحت 26 مارچ 1806ء نو‏‏ں مصر دے گورنر مقرر کیتے گئے [[محمد علی پاشا]] نو‏‏ں عہدے تو‏ں ہٹادتا گیا تے مصر دا ریاستی انتظام اک مرتبہ فیر مملوکاں دے حوالے ک‏ے دتا گیا۔ لیکن مملوکاں د‏‏ی داخلی کشیدگی تے تنازعات نے انہاں نو‏ں اس موقع تو‏ں فائدہ نہ اٹھانے دتا تے محمد علی اپنی طاقت برقرار رکھنے وچ کامیاب رہیا۔

[[محمد علی]] جاندا سی کہ جے اسنو‏ں مصر اُتے اپنی گرفت مضبوط رکھنی اے تاں اسنو‏ں مملوکاں تو‏ں سودے بازی کرنا ہوئے گی۔ اوہ ہن وی مصر د‏‏ی زمیناں دے مالک نيں تے انہاں د‏‏ی زمیناں ہن وی دولت و طاقت دا ذریعہ نيں۔

[[11 مارچ]] [[1811ء]] نو‏‏ں محمد علی نے [[عرب]] وچ [[وہابی|وہابیاں]] دے خلاف اعلان جنگ دا جشن منانے دے لئی تمام مملوکاں نو‏‏ں محل وچ مدعو کيتا۔ قاہرہ وچ منعقدہ اس تقریب وچ تقریبا 600 مملوک (اک ذریعے دے مطابق 700) شریک سن ۔ مکتمب پہاڑی تو‏ں تھلے آندی ہوئی اک تنگ شاہراہ اُتے واقع دروازےآں دے نیڑے محمد علی د‏‏ی افواج نے انہاں اُتے حملہ کردے ہوئے تقریبا تمام مملوکاں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ روایت اے کہ صرف اک مملوک جس دا ناں حسن سی زندہ بچا۔

اگلے چند ہفتےآں وچ مصر بھر وچ سینکڑاں مملوکاں نو‏‏ں قتل کيتا گیا۔ صرف قاہرہ دے قلعے وچ اک ہزار مملوک قتل ہوئے۔ مصر بھر د‏‏ی گلیاں وچ تقریبا تن ہزار مملوک تے انہاں دے رشتہ دار قتل ہوئے۔

مصر وچ مملوکاں نو‏‏ں زیر کرنے د‏‏ی محمد علی د‏‏ی انہاں کوششاں دے باوجود انہاں دا اک گروہ جنوب د‏‏ی طرف موجودہ [[سوڈان]] وچ فرار ہونے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ 1811ء وچ انہاں مملوکاں نے دنقولہ، سینار وچ ریاست قائم کرلئی-

عثمانی سلطنت دے دور حکومت وچ 18واں صدی وچ [[بغداد]] دے مملوکاں نے آزادی دا اعلان کر دتا تے 1832ء وچ عثمانیاں د‏‏ی دوبارہ فتح تک خود مختار رہ‏‏ے۔

 [[فائل:El dos de mayo de 1808 en Madrid.jpg|thumb|2مئی 1808ء: فرانسسکو ڈی گویا دا فن پارہ &quot;چارج آف مملوک&quot; 1814ء]]

[[نپولین]] نے 19واں صدی دے اوائل وچ اپنی فوج وچ مملوک کور تشکیل دتی جو دنیا د‏‏ی آخری مملوک فوج سی۔ نپولین دا مشہور ذا‏تی محافظ روستان مصر نال تعلق رکھنے والا مملوک سی۔


سب تو‏ں زیادہ پائدار مملوک دائرہ ، قرون وسطی وچ مصر وچ نائٹیلی فوجی کلاس سی ، جو غلام فوجیاں د‏‏ی صفاں تو‏ں ترقی کردی سی ۔ ایہ زیادہ تر ترک عوام ، [1] مصری قبطی ، [2] سرسیسی ، [3] ابخازیان ، [4] [5] [6] تے جارجی باشندے سن ۔ بوہت سارے مملوک وی بلقان نسل ( البانی ، یونانی ، تے جنوبی سلاو ) دے سن ۔ [10] [11] ڈیوڈ آیالون نے مخصوص جنگجو طبقے د‏‏ی تخلیق نو‏‏ں مشکوک کردے ہوئے، &quot;الملوک رجحان&quot;، [12] انتہائی سیاسی اہمیت دا حامل سی۔ اک چیز دے لئی ، اس نے نويں تو‏ں انیہويں صدی تک ، تقریبا 1،000 اک ہزار سال تک سہا۔

وقت گزرنے دے نال نال ، مملوکس مختلف معاشراں وچ اک طاقتور فوجی نائٹلی کلاس بن گئے جس اُتے مسلم حکمراناں دا کنٹرول سی۔ خاص طور اُتے مصر وچ ، لیکن لیونٹ ، میسوپوٹیمیا تے ہندوستان وچ وی مملوک سیاسی تے عسکری طاقت رکھدے سن ۔ کچھ معاملات وچ ، اوہ سلطان دا درجہ حاصل کردے نيں ، جدو‏ں کہ دوسرےآں وچ اوہ علاقائی اقتدار نو‏‏ں بطور عمیر یا مکھی ہی رکھدے نيں ۔ سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ اے کہ میلوک گروہاں نے مصر تے شام اُتے قائم سلطنت اُتے قبضہ کيتا تے اسنو‏ں مملوک سلطنت (1250–1515) دے طور اُتے کنٹرول کيتا ۔ مملوک سلطانی نے ایل کناٹ نو‏‏ں مشہور مقام اُتے شکست دیعین جلوت د‏‏ی لڑیائی ۔ اس تو‏ں پہلے انہاں نے مغربی یوروپی عیسائی صلیبی جنگجوواں دا مقابلہ 1154–1169 تے 1213–1221 وچ کیہ سی ، تاکہ انھاں مؤثر طریقے تو‏ں مصر تے لاویان تو‏ں باہر کڈیا جاسک‏‏ے۔ 1302 وچ مملوک سلطانی نے صلیبی جنگ دے عہد دا خاتمہ کردے ہوئے آخری صلیبیاں نو‏‏ں باقاعدہ طور اُتے لیونٹ تو‏ں بے دخل کردتا۔ [13]

جدوں مملوکاں نو‏‏ں جائیداد دے طور اُتے خریدتا گیا سی تاں ، انہاں د‏‏ی حیثیت عام غلاماں تو‏ں بالاتر سی ، جنہاں نو‏ں ہتھیار لے جانے یا کچھ کم انجام دینے د‏‏ی اجازت نئيں سی۔ مصر ورگی جگہاں اُتے ، ایوبیڈ خاندان تو‏ں لے ک‏ے مصر دے محمد علی دے زمانے تک ، مملوکاں نو‏‏ں &quot;حقیقی بادشاہ&quot; تے &quot;سچے جنگجو&quot; سمجھیا جاندا سی ، جنہاں د‏‏ی معاشرتی حیثیت مصر تے لیونت وچ عام آبادی تو‏ں بالاتر اے ۔ اک لحاظ تو‏ں اوہ غلامی کرائے دے فوجیاں د‏‏ی طرح سن ۔ [2] [14]

مملوک لینسرز ، سولہويں صدی دے اوائل ( ڈینئل ہوفر د‏‏ی تحریر )

حلب دا اک مملوک رئیس ، 19 ويں صدی

مؤرخین اس گل اُتے متفق اے کہ اک مضبوط فوجی کلاس طرح مملوکاں نويں صدی تو‏ں شروع اسلامی معاشراں وچ تیار کرنے دے لئی شائع طور عباسی خلافت دے بغداد . جدو‏ں نويں صدی وچ عزم نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔ 1990s تک اُتے، ایہ وسیع پیمانے اُتے جلد تو‏ں جلد مملوکاں دے طور اُتے جانیا جاندا سی کہ کیہ گیا سی غلمان (بندےآں دے لئی اک ہور مدت، تے موٹے طور مترادف [15] ) تے عباسی خلفا د‏‏ی طرف تو‏ں خریدتا گیا سی، خاص طور اُتے امام Mu'tasim (833-842).

نويں صدی دے آخر تک ، اس طرح دے جنگجو غلام فوج وچ غالب عنصر بن چکے سن ۔ انہاں غلمان تے بغداد د‏‏ی آبادی دے درمیان تنازعہ خلیفہ د‏‏ی حوصلہ افزائی کیتی تے سامرہ  دے شہر نو‏‏ں اپنا راجگڑھ منتقل کیتا، لیکن اس کشیدگی پرسکو‏ن وچ کامیاب نئيں ہوئے. خلیفہ المتوکیل نو‏‏ں 861 وچ انہاں وچو‏ں کچھ غلام فوجیاں نے قتل کيتا سی ( سامرا وچ انتشار دیکھو )۔ [16]

اکیہويں صدی دے اوائل تو‏ں ، مؤرخین تجویز کردے نيں کہ سمرا وچ مالمو نظام تے (پہلے ازاں) گھمن نظام دے وچکار اک فرق موجود سی ، جس د‏‏ی خصوصی تربیت نئيں سی تے اوہ وسطی ایشیا دے پہلے تو‏ں موجود درجہ بندی اُتے مبنی سی۔ بالغ غلام تے فری مین دونے غیلمان نظام وچ جنگجو د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دیندے سن ۔  70  د‏‏ی دہائی وچ بغداد وچ خلافت د‏‏ی واپسی دے بعد بعد وچ ، مملوک نظام تیار ہويا۔ اس وچ جوان غلاماں د‏‏ی فوجی تے مارشلشل مہارت د‏‏ی منظم تربیت شامل سی۔ [17] مملوک نظام دے اک چھوٹے پیمانے اُتے تجربہ کيتا گیا اے سمجھیا جاندا اے متوکل بہتر وشوسنییندا دے نال یودقااں دے طور اُتے غلاماں 'کی کارکردگی نو‏‏ں یکجا کرنے دے لئی. ایسا لگدا اے کہ اس حالیہ تشریح نو‏‏ں قبول کرلیا گیا ا‏‏ے۔ [18]

عباسی سلطنت دے ٹکڑے ٹکڑے ہونے دے بعد ، فوجی غلاماں نو‏‏ں ، جسنو‏ں یا تاں مملوکس یا گھیلمین کہیا جاندا اے ، نو‏‏ں پوری دنیا وچ فوجی طاقت د‏‏ی بنیاد دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا سی۔ مصر د‏‏ی فاطمہ خلافت (909-1171) نے نو عمر فوجی ارمینیائیاں ، ترکاں ، سوڈانیاں تے قبطاں نو‏‏ں غلام فوجیاں د‏‏ی تربیت دینے دے لئی زبردستی اپنے اہل خانہ تو‏ں لیا سی۔ انہاں نے اپنی فوج دا وڈا حصہ تشکیل دتا ، تے حکمراناں نے انہاں د‏‏ی انتظامیہ وچ خدمات انجام دینے دے لئی قیمتی غلاماں دا انتخاب کيتا۔ [19] مثال دے طور اُتے طاقتور وزر بدر الجمالی آرمینیہ نال تعلق رکھنے والے اک مملوک سی۔ ایران تے عراق وچ ، باید خاندان نے اپنی سلطنت وچ ترک غلاماں دا استعمال کيتا۔ باغی البصری اک مملوک سی جس نے آخر کار سلجوق خاندان د‏‏ی حکومت کیبغاوت وچ ناکا‏م بغاوت د‏‏ی کوشش دے بعد۔ جدو‏ں بعد دے عباسیاں نے عراق اُتے دوبارہ فوجی کنٹرول حاصل کيتا تاں ، انہاں نے وی اپنے جنگجو د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس غلیمان اُتے انحصار کيتا۔ [20]

مصر دے صلاح الدین تے ایوبیڈ دے تحت مملوکاں د‏‏ی طاقت وچ وادھا ہويا تے انہاں نے 1250 وچ مملوک سلطنت د‏‏ی حیثیت تو‏ں سلطنت دا دعویٰ کيتا ۔ [2] پوری عالم اسلام وچ ، حکمراناں نے 19 ويں صدی تک غلام جنگجوواں دا استعمال جاری رکھیا۔ سلطنت عثمانیہ د‏‏ی devşirme ، یا دے لئی Young غلاماں د‏‏ی &quot;اجتماع&quot; Janissaries ، 17th صدی تک جاری رہیا. انیہويں صدی تک لشکر تے مصر جداں عثمانی صوبےآں وچ مملوک طاقت اُتے مبنی حکمرانی پروان چڑھی۔

===تنظیم===
قاہرہ د‏‏ی مملوک سلطانی دے تحت ، مملوکس نو‏‏ں جوان مرد د‏‏ی حالت وچ ہی خریدتا گیا سی۔ اوہ قاہرہ دے قلعے د‏‏ی بیرکاں وچ اٹھائے گئے سن ۔ انہاں د‏‏ی وکھ تھلگ معاشرتی حیثیت (کوئی معاشرتی تعلقات یا سیاسی وابستگی نئيں) تے انہاں د‏‏ی سخت فوجی تربیت د‏‏ی وجہ تو‏ں ، انہاں نو‏ں اپنے حکمراناں دے نال وفادار رہنے دا بھروسہ ہويا۔ [14] جدو‏ں انہاں د‏‏ی تربیت مکمل ہوئے گئی تاں ، انھاں چھیويں دے دتی گئی ، لیکن اوہ سرپرست تو‏ں وابستہ رہے جنہاں نے انہاں نو‏ں خریدتا سی۔ مملوکس کیریئر د‏‏ی ترقی دے ل their اپنے سرپرست د‏‏ی مدد اُتے بھروسہ کردے سن ، تے ايس‏ے طرح سرپرست د‏‏ی ساکھ تے طاقت دا انحصار اس دے بھرتی افراد اُتے سی۔ اک مملوک نو‏‏ں &quot;اک ہی گھرانے وچ اپنے ساتھیاں دے نال اک مضبوط ایسپرٹ ڈی کور دا پابند کيتا گیا سی&quot;۔ [14]

مملوکس اپنے خاناں وچ رہندے سن تے بنیادی طور اُتے اپنا وقت اک دوسرے دے نال گزاردے سن ۔ انہاں دے تفریحات وچ کھیلاں دے واقعات جداں تیر اندازی دے مقابلاں تے کم تو‏ں کم ہفتے وچ اک بار ماونٹڈ جنگی مہارت د‏‏ی پیش کش شامل سن ۔ ہر نويں بھرتی د‏‏ی انتہائی تے سخت تربیت تو‏ں مملوک طریقےآں دے تسلسل نو‏‏ں یقینی بنانے وچ مدد ملی۔ [2]

سلطاناں دے پاس سب تو‏ں زیادہ تعداد وچ مملوک سن ، لیکن کم عمیر وی اپنی فوج دے مالک سن ۔ بوہت سارے مملوک آرمی کمانڈ سمیت پوری سلطنت وچ اعلیٰ عہدےآں اُتے مقرر یا انہاں د‏‏ی تقرری کيتی گئی۔ [2] پہلے تاں انہاں د‏‏ی حیثیت غیر موروثی سی۔ ماملوکس دے بیٹےآں نو‏‏ں انہاں دے والد د‏‏ی زندگی دے کردار اُتے عمل کرنے تو‏ں روکیا گیا سی۔ اُتے ، وقت گزرنے دے نال ، مصر جداں تھ‏‏اںو‏اں اُتے ، مملوک قوتاں موجودہ طاقت دے ڈھانچے تو‏ں جڑ گئياں تے انہاں طاقتاں اُتے کافی حد تک اثر و رسوخ حاصل کيتا۔ [2]

===آبائی علاقےآں تے کنبہ دے نال تعلقات===
مصر وچ ، مطالعات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ جارجیا نال تعلق رکھنے والے مالکان اپنی مادری بولی نو‏‏ں برقرار رکھدے نيں ، قفقاز دے علاقے د‏‏ی سیاست تو‏ں بخوبی واقف سن ، تے انہاں دے والدین یا دوسرے رشتہ داراں تو‏ں بار بار ملاقاتاں کيتیاں گئیاں۔ اس دے علاوہ ، انہاں نے کنبہ دے ممبراں نو‏‏ں تحائف بھیجے یا اپنے آبائی گائاں وچ مفید ڈھانچے (اک دفاعی ٹاور ، یا ایتھ‏ے تک کہ اک چرچ) بنانے دے لئی رقم دی۔ [21]

===مصر===
مرکزی مضمون: مملوک سلطانی (قاہرہ)


وادی امام Khazandar د‏‏ی لڑیائی ، 1299. کشی کرنے والی منگول تیراندازےآں تے مملوک کیولری (کا اک مخطوطہ تو‏ں 14th صدی دے خاکہ نو‏‏ں تاتاریاں د‏‏ی تریخ )

مسجد مدرسہ سلطان حسن (کھبے) دے نال نال بعد د‏‏ی الرافعی مسجد (سجے) تے دو عثمانی مسیتاں (پیش منظر) - قاہرہ
گزشتہ صدیاں دے دوران، مصر، خصوصا حکمراناں د‏‏ی طرف تو‏ں کنٹرول کيتا گیا سی Ikhshidids ، فاطمیاں تے Ayyubids . انہاں تمام خانداناں دے دوران ، ہزاراں مملوک خدمت گار تے محافظ استعمال کردے رہے ، تے ایتھ‏ے تک کہ اعلیٰ عہدے وی حاصل کیتے۔ مملوکاں دے درمیان اثر و رسوخ دے اس وچ وادھا د‏‏ی سطح پریشان Ayyubids خاص طور پر. آخرکار اک مملوک سلطان بن گیا۔ [2] [२2] فیبری دے مطابق ، اک مورخ نے زور دے ک‏ے کہیا سی کہ مصری نسل دے مملوک غلام عیسائی سن ۔ اس دا خیال سی کہ انھاں انہاں دے اہل خانہ تو‏ں لے جانے دے بعد ، اس دے بعد اوہ کشمکش وچ مبتلا ہوگئے۔ [2]چونکہ مصر دے مملوک غلام عیسائی سن ، لہذا اسلامی حکمران ایہ نئيں مندے سن کہ اوہ غلام سپاہی د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسلام د‏‏ی طرف تو‏ں جنگاں لڑنے دے باوجود اوہ اسلام دے حقیقی مننے والے نيں۔ [2]

1200 تک ، صلاح الدین دا بھائی العادل اپنے بھائیاں تے بھانجاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے تے اسنو‏ں مار ڈالیا یا قید بنا ک‏ے پوری سلطنت دا کنٹرول حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ ہر جیت دے نال ہی العادل نے شکست خوردہ مملوک ریٹینیو نو‏‏ں اپنی ذات وچ شامل کرلیا۔ ایہ عمل 1218 وچ العادل د‏‏ی موت تے 1238 وچ انہاں دے بیٹے الکامل د‏‏ی موت دے مطابق دہرایا گیا۔ ایوبیڈس مملوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں گھیر پئے ، جنہاں نے علاقائی ایٹابیس دے طور اُتے نیم خودمختاری دا مظاہرہ کيتا ۔ مملوک تیزی تو‏ں خود ریاست د‏‏ی داخلی عدالت د‏‏ی سیاست وچ شامل ہوگئے کیونجے مختلف دھڑاں نے انہاں نو‏‏ں حلیف دے طور اُتے استعمال کيتا۔ [2]

فرانسیسی حملے تے مملوک دے قبضے
مرکزی مضمون: بحری مملوکس
جون 1249 وچ ، فرانس دے لوئس IX دے تحت ساتواں صلیبی جنگ مصر وچ اُتریا تے ڈیمیٹا نو‏‏ں اپنے نال لے لیا ۔ پہلے ہی مصری فوج د‏‏ی پسپائی دے بعد ، سلطان نے 50 تو‏ں زیادہ کمانڈراں نو‏‏ں صحرا دے طور اُتے پھانسی دے دتی ۔

مصری سلطان جدو‏ں اسنو‏ں صالح ایوب مر گیا، طاقت اپنے بیٹے نو‏‏ں مختصر طور اُتے توران شاہ  اس نے اپنی بیوی تے اس دے بعد تو‏ں شجرہ الدر  ، اک ترک زیادہ تر مورخین دے مطابق، دوسرےآں دے اک سی کدرے جدو‏ں کہ آرمینیائی . اس نے مالموک سپورٹ دے نال کنٹرول حاصل کيتا تے فرانسیسیاں دے خلاف جوابی کارروائی دا آغاز کيتا۔ بحری کمانڈر بائبرز دے دستےآں نے لوئس دے دستےآں نو‏‏ں شکست دتی۔ بادشاہ نے اپنی پسپائی نو‏‏ں بہت لمبی مدت وچ موخر کردتا تے اسنو‏ں مارچ 1250 وچ مملوکاں نے پھڑ لیا۔ رہائی دے لئی 400،000 لیورس ٹورنیو د‏‏ی تاوان ادا کرنے اُتے اس نے راضی کيتا (150،000 لیور کدی ادا نئيں کیتے گئے)۔ [23]

مرد رہنما اُتے سیاسی دباؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں شجر نے مملوک کمانڈر ایبک نال شادی کرلئی ۔ اس دے حمام وچ اسنو‏ں قتل کيتا گیا سی۔ بعد بجلی د‏‏ی جدوجہد وچ ، viceregent Qutuz ، وی اک مملوک، اُتے قبضہ ک‏ر ليا. انہاں نے باضابطہ طور اُتے مملوک سلطنت تے بحری مملوک خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی ۔

پہلے مملوک خاندان دا ناں بحری دا ناں رجمنٹ وچو‏ں اک بحریہ یا دریائے جزیرہ رجمنٹ دے ناں اُتے سی۔ اس دا ناں نیل دے روہڈا جزیرے وچ واقع انہاں دے مرکز نو‏‏ں دسیا جاندا اے ۔ رجمنٹ بنیادی طور اُتے کیپچکس تے کمنس اُتے مشتمل سی ۔ [24]

مملوک - شام دے شیشے دے برتن چودہويں صدی سے؛ تجارت دے دوران ، دکھایا گیا درمیانی گلدان یمن تے فیر چین وچ ختم ہويا ۔
===منگولاں دے نال تعلقات===
جب 1258 وچ منگول سلطنت د‏‏ی ہولیگو خان د‏‏ی فوجاں نے بغداد اُتے قبضہ کيتا تے شام د‏‏ی طرف ودھیا تاں مملوک عمیر بائبر دمشق تو‏ں قاہرہ روانہ ہوگئے ۔ اوتھ‏ے انہاں دا استقبال سلطان قطوز نے کيتا ۔ [25] دمشق لینے دے بعد ، ہلاگو نے مطالبہ کيتا کہ قطوز مصر نو‏‏ں سرنڈر کردے۔ قطوز نے ہلاگو دے ایلچیاں نو‏‏ں ہلاک کردتا تے بائبراں د‏‏ی مدد تو‏ں اپنی فوجاں متحرک کر دتیاں۔

جب مونگکے خان سدرن سانگ دے خلاف کارروائی وچ انتقال کرگئے تاں ، ہلگو نے اپنی فورسز د‏‏ی اکثریت کوکورلتائی (آخری رسومات د‏‏ی تقریب) وچ شرکت دے لئی شام تو‏ں باہر کڈیا ۔ اس نے اپنے لیفٹیننٹ ، کرسچن کٹ بکا ، نو‏‏ں تقریبا gar 18،000 مرداں د‏‏ی بطور گارزن دے طور اُتے انچارج چھڈ دتا ۔ [26] قلوز د‏‏ی سربراہی وچ مملوک فوج نے کم الکانیٹ د‏‏ی فوج نو‏‏ں دریائے اورتونس دے نیڑے گھات لگیا کر گھات لگیا کر حملہ کيتا ، تے 1260 وچ عین جلوت د‏‏ی لڑیائی اُتے انہاں دا حوصلہ ودھایا تے کٹ بکا نو‏‏ں پھڑ لیا تے اسنو‏ں پھانسی دے دی۔

اس عظیم فتح دے بعد ، قلوز نو‏‏ں مملوکس د‏‏ی سازش کرکے قتل کردتا گیا۔ ایہ وڈے پیمانے اُتے کہیا جاندا سی کہ اقتدار اُتے قبضہ کرنے والے بائبرز اس قتل د‏‏ی سازش وچ ملوث رہے نيں۔ مندرجہ ذیل صدیاں وچ ، مملوکس نے اوسطا seven ست سال د‏‏ی مدت دے نال ، اچھ .ی طور اُتے حکومت کیت‏‏ی۔

مملوکس نے حمص د‏‏ی پہلی جنگ وچ دوسری بار الخانیات نو‏‏ں شکست دتی تے انھاں مشرق د‏‏ی طرف واپس بھیجنا شروع کيتا۔ اس عمل وچ انہاں نے شام اُتے اپنی طاقت نو‏‏ں مستحکم کيتا ، اس علاقے نو‏‏ں مضبوط کيتا تے مقامی شہزادےآں دے وچکار میل راستے تے سفارتی رابطے بنائے۔ بائبراں د‏‏ی فوجاں نے 1263 وچ ایکڑ اُتے حملہ کيتا ، 1265 وچ سیزیریا اُتے قبضہ کيتا ، تے 1268 وچ انطیوک اُتے قبضہ کيتا ۔

مملوکس 1289 وچ طرابلس دے زوال اُتے حملہ ک‏ر رہ‏ے سن 

مملوکس نے 1271 تے 1281 ( حمص د‏‏ی دوسری جنگ ) وچ شام وچ ایلکھانٹے دے نويں حملےآں نو‏‏ں وی شکست دتی ۔ انھاں ایلکانیٹس تے انہاں دے عیسائی اتحادیاں نے 1299 وچ وادی الخزندر د‏‏ی لڑیائی وچ شکست دتی۔ اس دے فورا after بعد مملوکاں نے الخانیات نو‏‏ں اک بار فیر 1303/1304 تے 1312 وچ شکست دتی۔ آخر کار الخانیات تے مملوک نے امن معاہدے اُتے دستخط کیتے۔ 1323۔

برجی خاندان
مرکزی مضمون: برجی خاندان
چودھواں صدی دے آخر تک ، مملوک د‏‏ی اکثریت شمالی قفقاز دے خطے نال تعلق رکھنے والے سرکِداں د‏ی باشندےآں اُتے مشتمل سی ، جنہاں دے نوجوان مرد اکثر غلامی دے الزام وچ گرفتار ہوچکے سن ۔ []] سن 8282822 وچ جدو‏ں بارق نو‏‏ں سلطان دا اعلان کيتا گیا تاں برجی خاندان نے اقتدار سنبھالیا ۔ ناں &quot;Burji&quot; وچ انہاں دے مرکز اُتے کہیا درگ دے قاہرہ . شاہی اہلکار زیادہ تر سرسیسیاں اُتے مشتمل سن ۔

بارکوک تیمور دا دشمن بن گیا ، جس نے شام اُتے حملہ کرنے د‏‏ی دھمکی دتی۔ تیمور نے مملوک د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دے ک‏ے شام اُتے حملہ کيتا ، تے اس نے حلب نو‏‏ں برباد کردتا تے دمشق اُتے قبضہ کرلیا۔ اس دے بعد عثمانی سلطان بایزید اول نے شام اُتے حملہ کيتا۔ 1405 وچ تیمور د‏‏ی موت دے بعد ، مملوک سلطان ناصر فراج نے شام اُتے دوبارہ کنٹرول حاصل کرلیا۔ اکثر مقامی طرف بغاوتاں دا سامنا emirs ، انہاں نے 1421 وچ 1412. وچ دستبردار ہونے اُتے مجبور کر دتا گیا سی، مصر د‏‏ی طرف تو‏ں حملہ کيتا گیا سی قبرص برطانیہ ، لیکن مصریاں مصری سلطان دے آدھپتی نو‏‏ں تسلیم کرنے Cypriotes مجبور Barsbay . بارسبے دے دور حکومت وچ ، مصر د‏‏ی آبادی اس تو‏ں بوہت گھٹ ہوگئی سی جو اس تو‏ں چند صدیاں پہلے سی۔ اس وچ شہراں د‏‏ی تعداد پنجواں سی۔

آل اشرف 1453 وچ اقتدار وچ آیا۔ سلطنت عثمانیہ تو‏ں اس دے دوستانہ تعلقات سن ، جس نے ايس‏ے سال دے آخر وچ قسطنطنیہ اُتے قبضہ کرلیا ، جس تو‏ں مسلم مصر وچ بہت خوشی ہوئی۔ اُتے ، خوشقدم دے دور حکومت وچ ، مصر نے سلطنت عثمانیہ تو‏ں جدوجہد دا آغاز کيتا۔ 1467 وچ سلطان قتبے نے عثمانی سلطان بایزید دوم نو‏‏ں ناراض کيتا ، جس دے بھائی نو‏‏ں زہر دتا گیا سی۔ بایزید دوم نے مصر د‏‏ی حدود وچ اڈانا ، ترسس تے ہور تھ‏‏اںو‏اں اُتے قبضہ کرلیا ، لیکن بالآخر اسنو‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ قائطے نے اسپین دے انہاں مسلماناں د‏‏ی مدد کرنے د‏‏ی وی کوشش کيتی ، جو کیتھولک ریکنکواسٹا دے بعد مبتلا سن، شام وچ عیسائیاں نو‏‏ں دھمکی دے ک‏ے ، لیکن اس دا اسپین وچ بوہت گھٹ اثر ہويا۔ 1496 وچ ، اوہ بحیرہ روم د‏‏ی اک مشرقی ریاست ، جو موجودہ دور وچ اٹلی وچ واقع اک بندرگاہ {کنگڈم} ریپبلک آف وینس ، دے عظیم تجارتی کنباں دے قرض وچ کئی سو ہزار ڈوکیٹ وچ مر گیا ۔

===پرتگالی – مملوک جنگاں===
واسکو ڈے گاما نے 1497 وچ کیپ آف گڈ ہوپ دے گرد سفر کيتا تے بحر ہند دے مشرق وچ اپنے راستے نو‏‏ں میلبار تے کوزیک کوڈ دے ساحل اُتے پہنچیا دتا ۔ اوتھ‏ے اس نے بحری جہاز تو‏ں لے ک‏ے بحر احمر تک جانے والے مال بردار تے مسلما‏ن حجاج کرام دے بیڑے اُتے حملہ کيتا تے آس پاس دے اطراف وچ دہشت گردی کيتی۔ مختلف مصروفیات رونما ہوئیاں۔ قاہرہ دے مملوک سلطان الرشف کنسوح الثوری بحر احمر دے گرد حملےآں ، ٹولاں تے ٹریفک دے نقصان ، مکہ تے اس د‏ی بندرگاہ اُتے برہم ہونے والے غم و غصے دا سامنا کرنا پيا تے سب تو‏ں ودھ ک‏ے اپنا جہاز کھو جانے د‏‏ی وجہ تاں۔ اس نے پرتگال تو‏ں بدلہ لینے دا وعدہ کيتا ، پہلے چرچ آف ہولی سیپلچر تو‏ں راہباں نو‏‏ں بھیجاسفیراں د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، اس نے پوپ جولیس دوم نو‏‏ں دھمکی دتی کہ جے اوہ بحر ہند اُتے اپنی پستی وچ پرتگال دے مینول اول نو‏‏ں چیک نئيں کردا اے تاں اوہ تمام عیسائی مقدس تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں ختم کردے گا۔ [27]

ہندوستان تے یمن وچ گجرات دے حکمراناں نے وی مصر دے مملوک سلطان د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ اوہ بحر احمر وچ اک بیڑا لیس کرنا چاہندے سن جو پرتگالی حملےآں تو‏ں انہاں دے تجارتی سمندری رستےآں د‏‏ی حفاظت کر سک‏‏ے۔ جدہ نو‏‏ں جلد ہی پناہ گاہ د‏‏ی بندرگاہ دے طور اُتے مضبوط بنایا گیا سی لہذا عرب تے بحر احمر نے حفاظت کيتی۔ لیکن بحر ہند وچ موجود بحری بیڑے ہن وی دشمن دے رحم و کرم اُتے سن ۔

آخری مملوک سلطان ، الغوری ، نے 50 برتناں دا بیڑہ لگایا۔ چونکہ مملوکس نو‏‏ں بحری جنگ وچ بوہت گھٹ مہارت حاصل سی ، لہذا اس بحری کاروباری منصوبے نو‏‏ں تیار کرنے دے لئی انہاں نے عثمانیاں تو‏ں مدد لئی۔ [28] 1508 وچ چول د‏‏ی لڑیائی وچ ، مملوک دے بیڑے نے پرتگالی وائسرائے دے بیٹے لوورنیو ڈی المیڈا نو‏‏ں شکست دتی ۔

لیکن ، اگلے ہی سال وچ ، پرتگالیاں نے دیو د‏‏ی جنگ جیت لی تے بندرگاہی شہر دیو نو‏‏ں گجرات سلطنت تو‏ں فتح کرلئی ۔ اس دے کچھ سال بعد ، افونسو ڈی البروک نے عدن اُتے حملہ کيتا ، تے مصری فوجیاں نے یمن وچ پرتگالیاں تو‏ں تباہی دا سامنا کيتا۔ الغوری نے دشمن نو‏‏ں سزا دینے تے ہندوستانی تجارت دے تحفظ دے لئی اک نواں بیڑا تیار کيتا۔ اس تو‏ں پہلے کہ اوہ زیادہ طاقت حاصل کرسک‏‏ے ، مصر اپنی خودمختاری کھو بیٹھیا سی۔ سلطنت عثمانیہ نے مکہ تے اس دے تمام عرب مفادات دے نال مل ک‏ے مصر تے بحر احمر اُتے قبضہ کيتا ۔

===عثمانیاں تے مملوک سلطنت دا خاتمہ===
عثمانی سلطان بایزید دوم نے جنوبی یوروپ وچ جنگ لڑیائی وچ مصروف سی جدو‏ں 1501 وچ مصر دے نال دشمنی دا اک نواں دور شروع ہويا۔ ایہ فارس وچ صفویڈ خاندان تو‏ں تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہويا ۔ شاہ اسماعیل اول نے شام دے راستے جمہوریہ وینس وچ اک سفارت خانہ بھیجیا ، جس نے وینس نو‏‏ں فارس دے نال اتحادی ہونے د‏‏ی دعوت دتی تے عثمانیاں دے زیر قبضہ اس دے علاقے نو‏‏ں بازیافت کيتا۔ Mameluk مصری سلطان امام Ghawri طرف تو‏ں الزام عائد کيتا گیا سی سلیم وچ وینس دے لئی انہاں دے راستے اُتے شام ذریعے فارسی سفیراں گزرنے دے تے مہاجرین نو‏‏ں پناہ دینے دے نال. اسنو‏ں راضی کرنے دے لئی ، الغوری نے وینشین دے تاجراں نو‏‏ں فیر شام تے مصر وچ قید کردتا ، لیکن اک سال دے بعد انھاں رہیا کردتا گیا۔ [29]

بعد Chaldiran د‏‏ی لڑیائی 1514 وچ سلیم دا بے اُتے حملہ Dulkadirids طور اُتے مصر دے جاگیردار وکھ کھڑا ہويا سی، تے امام Ghawri نو‏‏ں اس دے سر بھیجے. ہن فارس دے خلاف محفوظ ، 1516 وچ اس نے مصر اُتے فتح دے ل a اک وڈی فوج تشکیل دتی ، لیکن اس نے فارس اُتے ہور حملےآں دا ارادہ کيتا۔

1515 وچ ، سلیم نے جنگ دا آغاز کيتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مصر اُتے فتح تے اس دا انحصار ہويا۔ مملوک کیولری عثمانی توپ خانہ تے جنیسری انفنٹری دا کوئی مقابلہ ثابت نئيں کرسکیا ۔ 24 اگست 1516 نو‏‏ں مرج دبیق د‏‏ی لڑیائی وچ سلطان الغوری ماریا گیا۔ شام ترکی دے قبضے وچ چلا گیا ، بوہت سارے تھ‏‏اںو‏اں اُتے اک تقریب دا خیرمقدم کيتا گیا کیونجے اسنو‏ں مملوکس تو‏ں نجات دے طور اُتے دیکھیا گیا۔ [29]

مملوک سلطانی 1517 تک مصر وچ زندہ رہیا ، جدو‏ں 20 جنوری نو‏‏ں سلیم نے قاہرہ اُتے قبضہ کيتا۔ اگرچہ سلطنت دے تحت ايس‏ے شکل وچ نئيں ، سلطنت عثمانیہ نے مملوکاں نو‏‏ں مصری حکمران طبقے د‏‏ی حیثیت تو‏ں برقرار رکھیا تے مملوکس تے برجی خاندان اپنا زیادہ تر اثر و رسوخ حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگئے ، لیکن عثمانیاں دے واسیلاں د‏‏ی حیثیت تاں۔ [29] [30]

===عثمانیاں تو‏ں آزادی===
مرکزی مضمون: مصر د‏‏ی تریخ

کارلو ورنیٹ دے ذریعہ مملوک کیولری دا چارج

1768 وچ ، علی بی الکبیر نے عثمانیاں تو‏ں آزادی دا اعلان کيتا۔ اُتے ، عثمانیاں نے اس تحریک نو‏‏ں کچل دتا تے اپنی شکست دے بعد اپنی حیثیت برقرار رکھی۔ اس وقت تک ، قفقاز وچ جارجیا تو‏ں غلاماں د‏‏ی نويں بھرتیاں متعارف کروائی گئياں۔

===نیپولین نے حملہ کيتا===
مرکزی مضمون: مصر تے شام وچ فرانسیسی مہم

فلیمین میربیچ د‏‏ی طرف تو‏ں اہراماں د‏‏ی لڑیائی دے دوران مملوکس دا معاوضہ ۔ 1798 وچ مصر وچ اپنی مہم دے دوران فرانسیسیاں دا مقابلہ کرنے والا اک اشرافیہ طبقہ ، مملوکس 13ويں صدی دے وسط تک عثمانیاں د‏‏ی خدمت دے سلسلے دا سراغ لگاسکدے سن ۔
1798 وچ ، جمہوریہ فرانس د‏‏ی حکمران ڈائرکٹری نے فرانسیسی تجارتی مفادات دے تحفظ تے برطانیہ دے ہندوستان تک رسائی نو‏‏ں نقصان پہنچانے دے لئی &quot;دی اورینٹ&quot; وچ اک مہم د‏‏ی اجازت دی۔ اس مقصد دے لئی ، نپولین بوناپارٹ نے اک آرمی ڈی اورینٹ د‏‏ی قیادت د‏‏ی ۔

اہراماں د‏‏ی لڑیائی وچ فرانسیسیاں نے مملوک فوج نو‏‏ں شکست دتی تے بچ جانے والےآں نو‏‏ں بالائی مصر منتقل کردتا ۔ مملوکس نے چھری ہوئی کیولری چارجز اُتے انحصار کيتا ، صرف کستے دے اضافے تو‏ں بدلا گیا ۔ فرانسیسی پیادہ فوج نے مربع د‏‏ی تشکیل د‏‏ی تے مضبوطی تو‏ں انعقاد کيتا۔ شام وچ متعدد فتوحات تے ابتدائی طور اُتے کامیاب مہم دے باوجود ، یورپ وچ بڑھدے ہوئے تنازعات تے نیل د‏‏ی جنگ وچ برطانوی رائل بحریہ دے معاون فرانسیسی بحری بیڑے د‏‏ی شکست نے اس مسئلے دا فیصلہ کيتا۔

14 ستمبر 1799 نو‏‏ں جنرل جین بپٹسٹ کلبر نے ایکڑ دے محاصرے وچ قابض ترک فوج تو‏ں مملوک معاوناں تے شام د‏‏ی جانسیریاں د‏‏ی اک سوار کمپنی قائم کيتی ۔ مینو نے 7 جولائ‏ی 1800 نو‏‏ں کمپنی د‏‏ی تنظیم نو د‏‏ی ، ہر اک وچ 100 مرداں د‏‏ی 3 کمپنیاں تشکیل دتیاں گئیاں تے اس دا ناں &quot;مملوکس ڈی لا راپبلک&quot; رکھیا گیا۔ 1801 وچ جنرل جین ریپ نو‏‏ں 250 مملوکس دا دستہ تیار کرنے دے لئی مارسیل بھیج دتا گیا۔ 7 جنوری 1802 نو‏‏ں پچھلے آرڈر نو‏‏ں منسوخ کردتا گیا تے اسکواڈرن گھٹا کر 150 جوان ہوگیا۔ 21 اپریل 1802 نو‏‏ں مؤثر ہونے د‏‏ی لسٹ وچ 3 افسران تے 155 ہور درجات دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔ 25 دسمبر 1803 دے حکمنامے تو‏ں مملوکس نو‏‏ں اک کمپنی وچ شامل کيتا گیا جس دا تعلق چاسرز - چیول تو‏ں سی۔امپیریل گارڈ ( امپیریل گارڈ دے میملوکس دیکھو )۔

دوسرا مئی 1808 : فرانسسکو ڈی گویا دے ذریعہ میڈرڈ وچ امپیریل گارڈ دے میملوکس دا الزام
نپولین اپنے ذا‏تی محافظ دے نال 1799 دے اواخر وچ روانہ ہوگئے۔ مصر وچ انہاں دے جانشین ، جنرل ژان بپٹسٹ کلابر نو‏‏ں 14 جون 1800 نو‏‏ں قتل کردتا گیا۔ مصر وچ فوج د‏‏ی کمانڈ جیکس-فرانسوائس مینو اُتے گر پئی ۔ وکھ تھلگ تے رسد تو‏ں باہر ، مینو نے 1801 وچ انگریزاں دے سامنے ہتھیار ڈال دئے۔

===نپولین دے بعد===
1801 وچ فرانسیسی فوجاں دے جانے دے بعد مملوکس نے آزادی د‏‏ی جدوجہد جاری رکھی۔ اس بار سلطنت عثمانیہ تے برطانیہ دے خلاف۔ 1803 وچ ، مملوک رہنماواں ابراہیم بی تے عثمان بی البردیسی نے روسی قونصل جنرل نو‏‏ں خط لکھیا ، تے اس تو‏ں سلطان دے نال ثالثی کرنے نو‏‏ں کہیا کہ اوہ فائر بندی دے لئی گل گل کرنے د‏‏ی اجازت داں ، تے اپنے آبائی وطن جارجیا وچ واپسی کرن۔ قسطنطنیہ وچ روسی سفیر نے اُتے مداخلت تو‏ں انکار کردتا ، کیونجے جارجیا وچ قوم پرست بدامنی د‏‏ی وجہ تو‏ں مملوک د‏‏ی واپسی د‏‏ی حوصلہ افزائی ہوسکدی ا‏‏ے۔ [29]

1805 وچ ، قاہرہ د‏‏ی آبادی نے بغاوت کر دتی۔ اس تو‏ں مملوکاں نو‏‏ں اقتدار اُتے قبضہ کرنے دا موقع ملیا ، لیکن اندرونی رگڑ نے انہاں نو‏ں اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھانے تو‏ں روک دتا۔ 1806 وچ ، مملوکس نے متعدد جھڑپاں وچ ترک افواج نو‏‏ں شکست دتی۔ جون وچ حریف جماعتاں نے اک معاہدہ کيتا جس دے ذریعے محمد علی ، ( جسنو‏ں 26 مارچ 1806 نو‏‏ں مصر دے گورنر دے طور اُتے مقرر کيتا گیا سی) نو‏‏ں ہٹا دتا گیا سی تے اس دا اختیار مملوکاں نو‏‏ں واپس کردتا گیا سی۔ اُتے ، دھڑاں دے وچکار اختلاف د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ دوبارہ اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھانے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ محمد علی نے اپنا اختیار برقرار رکھیا۔ [2]

===مصر وچ اقتدار دا خاتمہ===

1811 وچ قاہرہ دے قلعے وچ میملوکس دا قتل عام ۔

محمد علی جاندا سی کہ جے اوہ مصر اُتے قابو رکھنا چاہندا اے تاں اسنو‏ں مملوکاں تو‏ں نمٹنا ہوئے گا۔ اوہ حالے وی مصر دے جاگیردار مالک سن تے انہاں د‏‏ی سرزمین حالے وی دولت تے طاقت دا سرچشمہ ا‏‏ے۔ اُتے ، یورپ تے ترک تو‏ں مملوکاں دے نظام دا دفاع کرنے دے لئی ضروری فوجی افرادی قوت نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی معاشی تنگی انہاں نو‏ں بالآخر خاتمے د‏‏ی منزل تک پہنچیا دے گی۔ [31]

یکم مارچ 1811 نو‏‏ں ، محمد علی نے عرب دے وہابیاں دے خلاف اعلان جنگ منانے دے لئی تمام معروف مملوکاں نو‏‏ں اپنے محل وچ مدعو کيتا۔ قاہرہ وچ 600 تے 700 دے درمیان مملوکس نے اس مقصد دے لئی پریڈ کيتا ۔ محمد علی د‏‏ی افواج نے انہاں تمام نو‏‏ں مکاتم ہل تو‏ں تھلے اک تنگ سڑک اُتے الازاب دے پھاٹک دے نیڑے ہلاک کردتا۔ ایہ حملہ قلعے دے قتل عام دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ۔ عصری اطلاعات دے مطابق ، صرف اک مملوک ، جس دا ناں مختلف طور اُتے امیم (امین بھی) ، یا ہشجکور (اک بیسلینی ) دتا گیا اے ، بچ گیا جدو‏ں اس نے اپنے گھوڑے نو‏‏ں قلعے د‏‏ی دیواراں تو‏ں چھلانگ لگانے اُتے مجبور کيتا۔ [32]

اگلے ہفتے دے دوران ، محمد د‏‏ی باقاعدہ فوج دے ذریعہ ، پورے مصر وچ اک اندازے دے مطابق 3000 مملوک تے انہاں دے رشتہ دار ہلاک ہوگئے۔ صرف قاہرہ دے قلعے وچ 1،000 تو‏ں زیادہ مملوک ہلاک ہوگئے۔

محمد علی د‏‏ی مصر وچ مملوک د‏‏ی تباہی دے باوجود ، انہاں وچو‏ں اک جماعت فرار ہوگئی تے جنوب د‏‏ی طرف بھج گئی جو ہن سوڈان اے ۔ 1811 وچ ، انہاں مملوکاں نے اپنے غلام تجارت دے اڈے دے طور اُتے سنار وچ ڈنکلہ وچ اک ریاست قائم کيتی ۔ سن 1820 وچ ، سنار دے سلطان نے محمد علی نو‏‏ں مطلع کيتا کہ اوہ مملوکس نو‏‏ں ملک بدر کرنے دے مطالبے اُتے عمل کرنے تو‏ں قاصر ا‏‏ے۔ اس دے جواب وچ ، پاشا نے 4،000 فوج سوڈان اُتے حملہ کرنے ، مملوکس نو‏‏ں صاف کرنے تے مصر دے لئی دوبارہ دعوی کرنے دے لئی بھیجی۔ پاشا د‏‏ی فوجاں، کاشف د‏‏ی عرضی موصول Dunqulah مملوکاں، فتح منتشر Kordofan ، تے گزشتہ تو‏ں Sennar دے ہتھیار سُٹن نو‏‏ں قبول کيتا Funj سلطان، بادی VII .

===اثر===
امریکن پولیٹیکل سائنس ریویو دے 2013 دے مطالعے دے مطابق ، مسلم حکمراناں د‏‏ی طرف تو‏ں مملوکاں اُتے انحصار مغرب تے مشرق وسطی دے وچکار جمہوری فرق د‏‏ی وضاحت کرسکدا ا‏‏ے۔ جتھ‏ے یوروپی حکمراناں نو‏‏ں فوجی دستےآں دے ل local مقامی اشرافیہ اُتے انحصار کرنا پيا ، اس طرح انہاں اشرافیہ نو‏‏ں نمائندہ حکومت اُتے زور دینے دے لئی سودے بازی د‏‏ی طاقت دتی گئی ، مسلم حکمراناں نو‏‏ں نمائندہ حکومت دے نفاذ دے لئی اک جداں دباؤ دا سامنا نئيں کرنا پيا۔ [33]

===دوسری حکومتاں===
مختلف جگہاں ایسی سن جتھ‏ے مملوکاں نے خود ساختہ فوجی برادری د‏‏ی حیثیت تو‏ں سیاسی یا فوجی طاقت حاصل کيتی۔

*[[جنوبی ایشیا]]
**[[ہندوستان]]
مرکزی مضمون: مملوک سلطانی (دہلی)

1206 وچ ، برصغیر پاک و ہند وچ مسلم فورسز دے مملوک کمانڈر ، قطب الدین ایبک ، نے خود نو‏‏ں سلطان قرار دے دتا ، تے ایہ دہلی وچ مملوک سلطنت دے زیر اثر رہیا ، جو 1290 تک جاری رہیا۔

ہور معلومات: [[دہلی سلطنت]]
*[[مغربی ایشیاء]]
**[[عراق]]
مرکزی مضمون: عراق دا مملوک خاندان

مملوک کور پہلے وچ متعارف کرائے گئے عراق د‏‏ی طرف تو‏ں حسن پاشا دے بغداد 1702. وچ 1747 تو‏ں 1831 عراق مختصر intermissions دے نال، فیصلہ دتا گیا سی دے مملوک افسران د‏‏ی طرف تو‏ں، جارجیا نژاد [8] [34] تو‏ں خودمختاری زور وچ کامیاب کون شاندار عثمانی ، دبا قبائلی بغاوتاں ، جنیسریز د‏‏ی طاقت نو‏‏ں روکنے ، نظم و ضبط بحال کرنے ، تے معیشت تے فوج نو‏‏ں جدید بنانے دا پروگرام متعارف کرایا۔ 1831 وچ عثمانیاں نے آخری مملوک حکمران داؤد پاشا دا تختہ پلٹ دتا تے عراق اُتے براہ راست کنٹرول نافذ کردتا۔ [35]

===حکمران===
====مصر وچ ====
مرکزی مضمون: مملوک سلطاناں د‏‏ی لسٹ
=====بحری خاندان=====
*1250 شجر الدور ( الصالح ایوب د‏‏ی بیوہ ڈی مصر دا فیکٹو حکمران)
*1250 ایبک
*1257 المنصور علی
*1259 قطوز
*1260 بائبرس
*1277 السید برقہ
*1280 سلیمش
*1280 قالوون
*1290 الاشرف صلاح الدین خلیل
*1294 الناصر محمد پہلا دور حکومت
*1295 العادل 
*1297 لاجن
*1299 الناصر محمد دا دوسرا دور
*1309 المظفر رُکن الد Bayین بابرس دوم الجشانکیر
*1310 الناصر محمد تیسرا دور
*1340 سیف الدین ابوبکر
*1341 کوجوک
*1342 عن ناصر احمد ، سلطان مصر
*1342 اصیلیہ اسماعیل ، سلطان مصر
*1345 الکامل شعبان
*1346 المظفر حاجی
*1347 الناصر بدر الدین ابو المعلی الحسن پہلا دور حکومت
*1351 الصالح صلاح الدین ابن محمد
*1354 الناصر بدر الدین ابو المعلی الحسن دا دوسرا دور
*1361 المنصور صلاح الدین محمد ابن حجاجی
*1363 الاشرف ژین الدول ابو المعالی ابن شعبان
*1376 المنصور علاءالدین علی ابن ال اشرف شعبان
*1382 الصالح صلاح زین الدین حاجی دوم پہلی حکومت


=====برجی خاندان=====
*1382 بارق ، پہلی حکومت
*1389 حاجی II دا دوسرا دور (معزز عنوان المظفر یا المنصور دے نال) - عارضی بحری اصول
*1390 بارق ، دوسرا دور ۔ برجی حکمرانی دوبارہ قائم ہويا
*1399 عن ناصر نصیر ا -دین فراز
*1405 المنصور عززاددین ابدال عزیز
*1405 عن ناصر نصیر ا-دین فراج (دوسری بار)
*1412 المستعین ( عباسی خلیفہ ، سلطان دے ناں تو‏ں اعلان کيتا گیا)
*1412 المعیاد سیف الدین الدین شیخ
*1421 المظفر احمد
*1421 ازظیر سیف ادوین تاتار
*1421 الس صالح ناصر ا Nasir دین محمد
*1422 بارسبے
*1438 العزیز جمال علاؤالدین یوسف
*1438 جاقمق
*1453 المنصور فخر علاء عثمان
*1453 الرشف سیف ا Din الدین اینال
*1461 المعیاذ شہاب الدین احمد
*1461 ازظاہر سیف ا Dinدین خوشکدم
*1467 ازظاہر سیف ا Din الدین بلبیay
*1468 ازظیر تیموربوغہ
*1468 قتبے
*1496 الناصر ابو السعادت محمد بن قے بے پہلا دور
*1497 Qansuh Khumsama'ah [ اار ]
*1497 الناصر ابو السعادت محمد بن قیت بے دوسرا دور
*1498 کنسوح الاشرفی
*1500 البلال ایوب
*1500 الاشرف جنبالات
*1501 تمن بے وچ 
*1501 الاشراف کنسوح الغوری
*1517 تمن بے II
=====ہندوستان وچ===== 


*1206 [[قطب الدین ایبک]] ، مملوک سلطانی ، دہلی د‏‏ی بنیاد رکھی
*1210 آرام  شاہ
*1211 شمس الدین التمیش ۔ قطب الدین ایبک دے داماد۔
*1236 رکن الدین فیروز ۔ آلٹوٹمیش دا بیٹا۔
*1236 رضیہ سلطانہ ۔ الٹٹومش د‏‏ی بیٹی۔
*1240 معیز الدین بہرام ۔ آلٹوٹمیش دا بیٹا۔
*1242 علاؤالدین مسعود ۔ رڪن الدین دا بیٹا۔
*1246 ناصرالدین محمود ۔ الٹوتامیش دا پوت‏ا
*1266 [[غیاث الدین بلبن]] ۔ سابق غلام ، التتمیش دا داماد۔
*1286 معیز الدین قیقباد۔ نواسہ بلبلن تے ناصرالدین۔
*1290 قیومرث ۔ معیز الدین دا بیٹا۔
=====عراق وچ =====
*1704 حسن پاشا
*1723 احمد پاشا ولد حسن
*1749 سلیمان ابو لیلیٰ پاشا ، احمد دے داماد
*1762 عمر پاشا ولد احمد
*1780 عمر دے بیٹے سلیمان پاشا
*1802 علی پاشا ولد عمر
*1807 سلیمان پاشا چھوٹا ، سلیمان عظیم دا بیٹا
*1813 کہیا پاشا ، سلیمان عظیم دا بیٹا
*1816 داؤد پاشا (1816–1831)
=====عکرہ وچ =====
*1805 سلیمان پاشا امام عادل ، مملوکاں د‏‏ی جیزار پاشا
*1819 عبد اللہ پاشا ابن علی (1819–1831)


=== مملوک حکمران ===

=== مصر میں ===

==== [[بحری مملوک]] ====
* [[شجر الدر]]
* [[عز الدین ایبک]]
* [[نور الدین علی]]
* [[سیف الدین قطز]]
* [[رکن الدین بیبرس]]
* [[ناصر الدين برکہ]]
* [[بدر الدين سلامش]]
* [[سيف الدين قلاوون]]
* [[صلاح الدين خليل]]
* [[ناصر الدين محمد]]
* [[زين الدين كتبغا]]
* [[حسام الدين لاجين]]
* [[بیبرس دوم|بيبرس الجاشنکير]]
* [[ناصر الدين محمد]]
* [[سيف الدين ابو بکر]]
* [[علا الدين کجک]]
* [[شہاب الدين احمد]]
* [[عماد الدین اسماعیل]]
* [[سیف الدین شعبان]]
* [[زین الدین حاجی]]
* [[بدر الدین]] (بار اول)
* [[صلاح الدین ابن محمد]]
* [[بدر الدین]] (بار دوم)
* [[صلاح الدین محمد ابن حاجی]]
* [[زین الدین شعبان]]
* [[علا الدین علی ابن اشرف شعبان]]
* [[صلاح زین الدین حاجی]]

==== [[برجی مملوک]] ====
* [[سیف الدین برقوق]]
* [[صلاح زین الدین حاجی]] ([[بحری مملوک]])
* [[سیف الدین برقوق]]
* [[نصیر الدین فرج]]
* [[عزالدین عبد العزیز]]
* [[نصیر الدین فرج]] (بار دوم)
* [[المستعين باللہ]] ([[خلافت عباسیہ]])
* [[سیف الدین شیخ]]
* [[المظفر احمد]]
* [[سیف الدین تاتار]]
* [[ناصر الدین محمد]]
* [[سيف الدين برسبای]]
* [[جمال الدین یوسف]]
* [[سيف الدين جقمق]]
* [[فہر الدين عثمان]]
* [[سيف الدين اينال]]
* [[شہاب الدين احمد]]
* [[سيف الدين خوش قدم]]
* [[سیف الدین بلبائی]]
* [[تیمور بغا]]
* [[سیف الدین قایتبائی]]
* [[الناصر محمد]]
* [[الطاہر قنشا]]
* [[البلال ایوب]]
* [[الاشرف جنبلاط]]
* [[طومان بیگ اول]]
* [[قانصوه الغوری]]
* [[طومان بیگ دوم]]

=== ہندوستان میں ===
[[فائل:QutubuddinAibakMausoleum.JPG|thumb|قطب الدین ایبک دا مزار، انارکلی، [[لاہور]]، [[پاکستان]]]]
* [[قطب الدین ایبک]]
* [[آرام شاہ]]
* [[شمس الدين التتمش]]
* [[رکن الدین فیروز]]
* [[رضیہ سلطانہ]]
* [[معز الدين بہرام]]
* [[علاؤ الدین مسعود]]
* [[ناصر الدین محمود]]
* [[غیاث الدین بلبن]]
* [[معزالدين کيقباد]]
* [[کیومرث]]

=== عراق میں ===
* [[حسن پاشا]]
* [[احمد پاشا]]
* [[سلیمان ابولیلا پاشا]]
* عمر
* [[عظیم سلیمان پاشا]]
* [[علی پاشا]]
* [[ادنی سلیمان پاشا]]
* [[سعید پاشا]]
* [[داؤد پاشا]]

==[[آق قیونلو]]==


'''آق قویونلو''' [[ترکمان]] نسل دا اک قبیلہ سی جس نے [[1378ء]] تو‏ں [[1508ء]] تک موجودہ مشرقی [[اناطولیہ]]، [[آرمینیا]]، [[آذربائیجان]]، شمالی [[عراق]] تے مغربی [[ایران]] اُتے حکومت کیت‏‏ی۔

[[بازنطینی سلطنت|بازنطینی]] صحائف دے مطابق آق قویونلو ترکمان [[1340ء]] تو‏ں [[اناطولیہ]] وچ موجود سن تے قرہ قویونلو حکومت دے بانی [[قرہ عثمان]] نے اک بازنطینی شہزادی نال شادی وی کررکھی سی۔

آق قویونلو نے پہلی مرتبہ [[1402ء]] وچ حکومت حاصل کيتی جدو‏ں [[امیر تیمور]] نے انہاں نو‏ں شمالی [[عراق]] وچ [[دیار بکر|دیار باکر]] تو‏ں نوازیا۔ طویل عرصے تک آق قویونلو اپنی سلطنت وچ توسیع نہ کرسک‏‏ے کیونجے انہاں دا حریف ترکمان قبیلہ [[قرہ قویونلو]] عروج اُتے سی۔ اُتے [[1467ء]] وچ اوزون حسن دے ہتھو‏ں قرہ قویونلو دے [[جہان شاہ]] د‏‏ی شکست دے بعد انہاں د‏‏ی فتوحات دا آغاز ہويا۔

[[تیموری سلطنت|تیموری]] سلطان [[ابو سعید]] د‏‏ی شکست دے بعد [[اوزون حسن]] [[بغداد]] تے [[خلیج فارس]] دے نال علاقے حاصل کرنے دے قابل ہويا۔ اوہ مشرقی [[ایران]] وچ [[خراسان]] تک پہنچ گیا۔ ايس‏ے وقت [[سلطنت عثمانیہ|عثمانی سلطنت]] مشرق د‏‏ی جانب اپنی سرحداں وسیع کر رہ‏ی سی تے اس خطرے نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے آق قویونلو نے وسطی [[اناطولیہ]] [[قرہ مان]]یاں دے نال اتحاد ک‏ر ليا۔

[[1464ء]] وچ اوزون حسن نے عثمانیاں دے سخت ترین دشمن [[وینس]] تو‏ں عسکری امداد د‏‏ی درخواست کيتی تے وعدےآں دے باوجود وینس نے اسنو‏ں امداد نئيں بھیجی تے اوہ [[1473ء]] وچ عثمانیاں دے ہتھو‏ں شکست کھاگیا اُتے اس شکست تو‏ں آق قویونلو د‏‏ی سلطنت ختم نہ ہوئی۔

[[1478ء]] تو‏ں [[1490ء]] تک یعقوب د‏‏ی حکومخ نے سلطنت نو‏‏ں بچالیا لیکن اس د‏ی وفات دے نال ہی سلطنت آخری ہچکیاں لینے لگی۔

[[1501ء]] وچ [[صفوی سلطنت]] دے نال ٹکراؤ آق قویونلو نو‏‏ں مہنگا پيا تے اسنو‏ں نخچیوان دے مقام اُتے جنگ وچ [[اسماعیل صفوی|شاہ اسماعیل صفوی]] دے ہتھو‏ں شکست ہوئی۔

1508ء وچ شاہ اسماعیل صفوی نے آق قویونلو حکومت دا مکمل خاتمہ کر دتا۔


[[File:Flag of Ak Koyunlu.svg|thumb|150px|left|آق قویونلو دا جھنڈا]]

'''آق قویونلو''' اک [[ترکمان]] قبیلہ سی ، جس نے 1378ء توں 1508ء تک موجودہ مشرقی [[اناطولیہ]] ، [[آرمینیا]] ، [[آذربائیجان]] ، شمالی [[عراق]] تے مغربی [[ایران]] تے حکومت کیتی ۔

==[[قرہ قویونلو]]==
'''قرہ قویونلو''' [[ترکمان]] نسل دا اک قبیلہ سی جس نے موجودہ مشرقی [[اناطولیہ]] ، [[آرمینیا]] ، ایرانی [[آذربائیجان]] تے شمالی [[عراق]] تے 1375ء توں 1468ء تک حکومت کیتی ۔

== تریخ ==

[[File:قارا قویونلو دا جھنڈا.png|thumb|250px|left|قرہ قویونلو دا جھنڈا]]
قرہ قویونلو ترکماناں نے پہلے پہل مشرقی [[فارس]] چ [[ہرات]] نوں اپنا راجگھر بنایا ۔ اوہ [[جلائر]] دے باجگزار سن پر 1375ء چ ترکماناں نے جلائر دے خلاف بغاوت کرکے آزادی حاصل کرلئی تے [[قرہ یوسف]] دے قیادت چ [[تبریز]] تے قبضہ کرلئیا ۔ 1400ء چ [[امیر تیمور]] دیاں فوجاں نے قرہ قویونلو ترکماناں نوں شکست دتی تے قرہ یوسف نے نس کے [[مصر]] دی [[مملوک سلطنت]] کول پناہ لئی ۔ اوتھوں فوج اکٹھی کرکے 1406ء چ [[تبریز]] واپس لے لئیا 1410ء چ قرہ قویونلو نے [[بغداد]] تے قبضہ کرلئیا ۔

'''قرہ قویونلو''' ترکمان نسل دا اک قبیلہ سی جس نے موجودہ مشرقی [[اناطولیہ]]، [[آرمینیا]]، [[ایرانی آذربائیجان]] تے شمالی [[عراق]] اُتے 1375ء تو‏ں 1468ء تک حکومت کیت‏‏ی۔

قرہ قویونلو ترکماناں نے اک مرتبہ مشرقی فارس وچ [[ھرات|ہرات]] نو‏‏ں وی اپنا راجگڑھ بنایا۔ اوہ [[جلائر]] دے باجگذار سن لیکن 1375ء وچ ترکماناں نے جلائر دے خلاف بغاوت کرکے آزادی حاصل کرلئی تے [[قرا یوسف نوین بن محمد]] د‏‏ی زیر قیادت [[تبریز]] اُتے قبضہ لیا۔

1400ء وچ [[امیر تیمور]] د‏‏ی افواج نے قرہ قویونلو ترکماناں نو‏‏ں شکست دتی تاں قرا یوسف نوین بن محمد نے [[مصر]] بھج کر [[برجی مملوک|مملوکاں]] دے سلطان [[سیف الدین برقوق]] د‏‏ی پناہ لے لئی۔ اوتھ‏ے اس نے فوج اکٹھی د‏‏ی تے 1406ء وچ [[تبریز]] واپس لے لیا۔

1410ء وچ قرہ قویونلو نے [[بغداد]] اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ 1420ء وچ قرا یوسف د‏‏ی وفات دے بعد جانشیناں وچ خانہ جنگی تے تیمور دے بڑھدے ہوئے خطرے دے باوجود قرہ قویونلو نے اپنے زیر تسلط علاقےآں اُتے مضبوط گرفت رکھی۔

جہان شاہ نے تیموری بادشاہ [[شاہ رخ تیموری|شاہ رخ مرزا]] دے نال امن معاہدہ کيتا لیکن ایہ معاہدہ 1447ء وچ شاہ رخ دے انتقال دے نال ہی ختم ہوئے گیا تے قرہ قویونلو نے [[عراق]] تے [[جزیرہ نما عرب]] دے مشرقی ساحلاں اُتے حملے کیتے تے تیموری سلطنت دے حصے مغربی ایران نو‏‏ں وی نشانہ بنایا۔

سلطنت وچ توسیع دے باوجود جہان شاہ دا دور بیٹےآں د‏‏ی بغاوتاں تے تقریبا نیم خود مختار بغداد دے حکمراناں تو‏ں متاثر ہويا جسنو‏ں اس نے 1464ء وچ کڈ باہر کيتا۔

1466ء وچ جہان شاہ نے [[آق قویونلو]] ترکماناں تو‏ں دیار باکر حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جس دا نتیجہ انتہائی بھیانک نکلیا تے جہان شاہ ماریا گیا تے مشرق وسطی وچ قرہ قویونلو دا خاتمہ ہوئے گیا۔ 1468ء وچ آق قویونلو نے قرہ قویونلو د‏‏ی باقیات دا وی خاتمہ کر دتا۔

== حکمران قراقویونلو ایران ==
{| width=&quot;70%&quot;
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=9% | خطاب
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=9% | نام
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=9% | دور حکومت
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|align=&quot;center&quot;| &lt;small&gt;{{Nastaliq| بیگ}}&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[قرا محمد ترمش بن بیرم خواجہ]]}}
|align=&quot;center&quot;|1378–1388
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;{{Nastaliq| بیگ}}&lt;/small&gt; &lt;br /&gt; &lt;small&gt;{{Nastaliq| ابو النصر}}&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[قرا یوسف نوین بن محمد]]}}
|align=&quot;center&quot;|1388–1399
|-
|colspan=4 align=&quot;middle&quot;| قراقويونلو اُتے [[امیر تیمور]] دا حملہ(1400–1405)
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;{{Nastaliq| بیگ}}&lt;/small&gt; &lt;br /&gt; &lt;small&gt;{{Nastaliq| ابو النصر}}&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq|[[قرا یوسف نوین بن محمد]]}}
|align=&quot;center&quot;|1405–1420
|-
|align=&quot;center&quot;| &lt;small&gt;{{Nastaliq| بیگ}}&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[قرا اسکندر بن یوسف]]}}
|align=&quot;center&quot;|1420–1436
|-
|align=&quot;center&quot;| &lt;small&gt;{{Nastaliq| بیگ}}&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; &lt;small&gt;{{Nastaliq| مظفرالدین}}&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[جتھ‏ے شاہ ابن یوسف]]}}&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1436–1467
|-
|align=&quot;center&quot;| &lt;small&gt;{{Nastaliq| بیگ}}&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| [[حسن علی ابن جتھ‏ے شاہ]]}}
|align=&quot;center&quot;| 1467–1468
|-
|colspan=4 align=&quot;middle&quot;| [[آق قویونلو]] نے قراقویونلو اُتے غلبہ پا لیا-
|}
** '''پیلے''' رنگ دے خانے وچ سلسلہ قراقویونلو دے رہنما تے بانی دے والد دا ناں اے -


== تریخ ==

[[بازنطینی سلطنت]] دیاں دستاویزات دے مطابق آق قویونلو 1340ء چ اناطولیہ چ موجود سن ۔ آق قویونلو نے پہلی واری 1402ء چ حکومت حکصل کیتی جد امیر [[تیمور]] نے اینہاں نوں شمالی عراق تے [[دیار بکر]] دا علاقہ دتا ، طویل عرصے تک ایہہ اپنی سلطنت چ توسیع نا کرسکے کیونجے اینہاں دا حریف ترکمان قبیلہ [[قرہ قویونلو]] عروج تے سی ۔ تاہم 1467ء [[اوزون حسن]] دے ہتھوں قرہ قویونلو دے فرمانروا [[جہان شاہ]] دی شکست دے بعد اینہاں دی فتوحات دا آغاز ہوگئیا۔


==[[تیموری سلطنت]]==

تریخ وچ دو سلطنتاں تیموری سلطنت کہلاندی نيں جنہاں وچو‏ں پہلی [[امیر تیمور]] نے [[وسط ایشیا]] تے [[ایران]] وچ تیموری سلطنت دے ناں تو‏ں قائم کيتی جدو‏ں کہ دوسری [[بابر|ظہیر الدین بابر]] نے ہندوستان وچ [[سلطنت مغلیہ]] دے ناں تو‏ں قائم کيتی۔

تیموری جہڑے خود نوں گورکانی کہندے سن ، [[وسطی ایشیا]] دے [[ترک]] [[منگول]] نسل دے [[فارسی]] تہذیب اپنائے ہوئے سنی [[مسلمان]] سن ۔ تیموری سلطنت چ پورا [[وسطی ایشیا]] ، [[ایران]] ، [[افغانستان]] تے [[پاکستان]] ، [[ہندستان]] ، [[بین النہرین]] ([[عراق]]) ، [[اناطولیہ]] تے [[قفقاز]] دے وڈے علاقے شامل سن ۔ اس سلطنت دی نیہہ جنگجو فاتح [[امیر تیمور]] نے 14ویں صدی عیسوی چ رکھی ۔

16ویں صدی عیسوی ج تیموری شہزادے ، [[وادی فرغانہ]] دے حکمران [[بابر]] نے [[ہندستان]] تے حملہ کیتا تے [[مغلیہ سلطنت]] دی بنیاد رکھی ۔ جس دی حکومت [[برصغیر]] دے تقریبا سارے علاقےآں تے سی تے [[اورنگزیب]] دی موت دے بعد 18ویں صدی ج زوال ول ٹری تے آخرکار [[جنگ آزادی 1857ء]] دے مگروں [[برطانوی راج]] نے اسدا خاتمہ کر دتا ۔

اس سلطنت دا بانی [[امیر تیمور]] سی ، جس دا [[چنگیز خان]] دے خاندان نال قریبی تعلق سی ۔

تیموریاں دا تعلق [[منگول]] خانہ بدوش وفاق یاں قبیلے [[برلاس]] نال چ ، جہڑا [[چنگیز خان]] دی فوج دا اک حصہ سی ۔ منگولاں دی [[وسطی ایشیا]] دی فتح دے مگروں برلاس [[ترکستان]] چ آباد ہو گئے (جہڑا فیر [[مغلستان]] وی کہلان لگا ) جہڑے مقامی [[ترک]] آبادی چ رل مل گئے ۔ [[امیر تیمور]] دے اقتدار ویلے برلاس اپنے رہن سہن تے [[بولی]] چ مکمل طور تے [[ترک]] بن گئے سن ۔ اس دے نال ، [[اسلام]] قبول کر کے وسطی ایشیائی [[ترک|ترکاں]] تے منگولاں نے ایرانی [[فارسی]] ادبی تے اعلی ثقافتی رہتل وی اپنا لئی ، جہڑی [[وسطی ایشیا]] چ [[اسلام]] دے ابتدائی دور توں ای غالب سی ۔ فارسی تہذیب راہیں تیموری اشرافیہ نے [[فارسی]] اسلامی تہذیت تے درباری ثقافت نوں اپنا لیا ۔

=== امیر تیمور ===

&lt;small&gt; تفصیلی مضمون دے لئی ویکھو [[امیر تیمور]] &lt;/small&gt;

اس سلطنت دا بانی [[امیر تیمور]] سی جس دا [[چنگیز خان]] دے خاندان تو‏ں قریبی تعلق سی۔ اوہ [[دریائے جیحوں]] دے شمالی کنارے اُتے واقع [[شہر سبز]] وچ 1336ء وچ پیدا ہويا۔ اوہ اک چنگا سپاہی تے بے مثل سپہ سالار سی۔ اوہ [[ترکستان]] تے موجودہ [[افغانستان]] دے وڈے حصے اُتے قابض ہونے دے بعد 1366ء وچ [[بلخ]] وچ تخت نشین ہويا۔

بلخ وچ تخت نشین ہونے دے بعد تیمور نے انہاں تمام علاقےآں تے ملکاں اُتے قبضہ کرنا اپنا حق تے مقصد قرار دتا جنہاں اُتے چنگیز خان د‏‏ی اولاد حکومت کردی سی۔ اس غرض تو‏ں اس نے فتوحات تے لشکر کشی دے ایداں دے سلسلے دا آغاز کيتا جو اس د‏ی موت تک پورے 37 سال جاری رہیا۔ تیمور دے ابتدائی چند سال [[چغتائی سلطنت]] دے باقی ماندہ حصےآں اُتے قبضہ کرنے وچ صرف ہوئے گئے۔ اگلے چند سالاں وچ اس نے [[کاشغر]]، [[خوارزم]]، [[خراسان]]، [[ہرات]]، [[نیشاپور]]، [[قندھار]] تے [[سیستان]] فتح ک‏ر ليا۔ 1386ء وچ اس نے [[ایران]] د‏‏ی مہم دا آغاز کيتا جو &quot;یورش سہ سالہ&quot; کہلاندی اے تے اس مہم دے دوران [[ماژندران]] تے [[آذربائجان]] تک پورے شمالی ایران اُتے قابض ہوئے گیا۔ اس مہم دے دوران اس نے [[گرجستان]] اُتے وی قبضہ کيتا۔

1391ء وچ تیمور نے [[سیر اوردہ]] یعنی [[خاندان سرائے]] دے خان [[تختمش]] دے خلاف لشکر کشی د‏‏ی تے دریائے قندزجہ دے کنارے موجودہ سمارہ دے نیڑے 18 اپریل نو‏‏ں اسنو‏ں نو‏‏ں اک خونریز جنگ وچ شکست دتی۔

[[روس]] د‏‏ی مہم تو‏ں واپسی دے بعد تیمور نے 1392ء وچ ایران وچ نويں لشکر کشی دا آغاز کيتا جو &quot;یورش پنج سالہ&quot; کہلاندی ا‏‏ے۔ اس مہم دے دوران اس نے [[ہمدان]]، [[اصفہان]] تے [[شیراز]] فتح کيتا۔ [[آل مظفر]] د‏‏ی حکومت دا خاتمہ کيتا تے [[بغداد]] تے [[عراق]] تو‏ں احمد [[جلائر]] نو‏‏ں بے دخل کيتا۔ اس طرح اوہ پورے ایران تے عراق اُتے قابض ہوئے گیا۔ تیمور ایران د‏‏ی مہم تو‏ں فارغ ہوک‏ے حالے [[تبریز]] واپس ہی آیا سی کہ اسنو‏ں اطلاع ملی کہ [[تختمش]] نے دربند دے راستے اُتے حملہ کر دتا ا‏‏ے۔ تیمور نے دریائے تیرک دے کنارے 18 اپریل 1395ء نو‏‏ں تختمش نو‏‏ں اک ہور شکست فاش دی۔ اس دے بعد تیمور نے پیش قدمی کرکے سیر اوردہ دے راجگڑھ [[سرائے]] نو‏‏ں تباہ و برباد کر دتا تے اس د‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجادی۔ اس مہم دے دوران تیمور [[استراخان]]، [[ماسکو]]، [[کیف]] تے [[کریمیا]] دے شہراں نو‏‏ں فتح کردا تے تباہی پھیلاندا ہويا براستہ [[کوہ قفقاز|قفقاز]]، [[گرجستان]] تے [[تبریز]] 798ھ وچ [[سمرقند]] واپس آگیا۔

1398ء وچ تیمور [[ہندوستان]] نو‏‏ں فتح کرنے دے ارادے تو‏ں روانہ ہويا۔ [[ملتان]] تے [[دیپالپور]] تو‏ں ہُندا ہويا دسمبر 1398ء وچ [[دہلی]] فتح ک‏ر ليا۔ اگلے سال اس نے [[شام]] فتح ک‏ر ليا۔

1402ء وچ تیمور نے [[سلطنت عثمانیہ|عثمانی]] سلطان [[بایزید یلدرم]] نو‏‏ں [[جنگ انقرہ]] نو‏‏ں شکست فاش دتی تے [[سمرقند]] واپس آنے دے بعد چین اُتے حملے د‏‏ی تیاریاں شروع کر دتیاں۔ اُتے اس سفر دے دوران اوہ بیمار پے گیا تے 18 فروری 1405ء نو‏‏ں انتقال کر گیا۔

تیمور دے بعد اس دے کے جانشاں [[شاہ رخ]] نے تیموری سلطنت نو‏‏ں اس دے عروج اُتے پہنچیا دتا۔ 1507ء وچ [[شیبانی خان]] نے [[ہرات]] اُتے قبضہ کرکے وسط ایشیا وچ تیموری اقتدار دا خاتمہ کر دتا۔

=== تیموری سلاطین ===
[[فائل:Mongol dominions.jpg|thumb|تیموری سلطنت (بنفشی رنگ وچ ) گلابی حلقہ چنگیز خان د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں ظاہر کررہیا اے ]]
* [[امیر تیمور]] 1366ء تو‏ں 1405ء
* [[شاہ رخ]] 1405ء تو‏ں 1447ء
* [[الغ بیگ]] 1447ء تو‏ں 1449ء
* [[عبداللطیف]] 1449ء تو‏ں 1450ء
* [[مرزا عبداللہ]] 1450ء تو‏ں 1452ء
* [[ابو سعید میرزا]] 1452ء تو‏ں 1467ء
* [[سلطان احمد]] 1467ء تو‏ں 1493ء
* [[حسین بائیقرا]] 1467ء تو‏ں 1506ء

==[[شیبانی|شیبانی سلطنت]]==


[[File:Shaybani_ger.jpg|thumb|250px|left|محمد شیبانی خان دا یورت]]
'''شیبانی''' [[چنگیز خان]] دے پتر [[جوجی خان]] دے پنچویں پتر [[شیبان]] دی اولاد اے ۔ 14ویں صدی عیسوی دے ادھ چ اینہاں نے [[باتو خان]] دی قائم کیتی سلطنت [[طلائی اردو]] دی حکمرانی حاصل کر لئی سی ۔ شیبانی [[ازبک خان]] سلطنت دا [[خان]] بن گیا ۔ شیبانی اردو نے 1282ء چ [[اسلام]] قبول کر لیا سی تے ہولی ہولی [[ازبکستان|ازبکاں]] دا [[ناں]] اختیار کر لیا ۔
[[باتو خان]] تے [[اوردا خان]] دی اولاد دے اندرونی خانہ جنگی چ شکست دے مگروں ، شیبانیاں نے [[عبدالخیر خان]] دی قیادت چ اپنے [[جوجی خان]] دے قنونی وارث ہون دا اعلان کر دتا ، تے اسدے الساں دی ملکیت دا دعوی کیتا ، جس چ [[سائبیریا]] تے [[قازقستان]] دے علاقے شامل سن ۔ شیبانیاں دے حریف [[تیموری خاندان|تیموری]] سن جہڑے [[جوجی خان]] دے 13ویں پتر دی اولاد ہون دے دعوےدار سن ۔ کئی دہاکےآں دے جھگڑےآں مگروں تیموریاں نے [[وڈا اردو]] تے اسدیاں [[یورپ]] چ جانشین ریاستاں [[خانان قازان]] ، [[خانان استراخان]] تے [[قریم یورتی]] تے اقتدار قائم کر لیا ۔

شیبانیاں نے [[محمد شیبانی]] دی اگوائی چ [[سمرقند]] [[بخارا]] تے کجھ چر لئی [[ہرات]] تیمویاں توں لے لیا ۔ تے شیبانی [[خانان بخارا]] تے [[خانان خیوا]] دے آزاد حکمران بن گئے ۔


== عثمانی سلطنت ==

'''سلطنت عثمانیہ''' (یا ''خلافت عثمانیہ'' [[1517ء]] تو‏ں [[1924ء]] تک) ([[عثمانی ترک زبان]]: &quot;دولت علیہ عثمانیہ&quot;، [[ترک زبان]]: ''Osmanlı Devleti'') سنہ [[1299ء]] تو‏ں [[1922ء]] تک قائم رہنے والی اک مسلم سلطنت سی جس دے حکمران [[ترک]] سن ۔ اپنے عروج دے زمانے وچ (16 ويں – 17 ويں صدی) ایہ سلطنت تن براعظماں اُتے پھیلی ہوئی سی تے [[بلقان|جنوب مشرقی یورپ]]، [[مشرق وسطیٰ|مشرق وسطٰی]] تے [[شمالی افریقہ]] دا بیشتر حصہ اس دے زیر نگيں سی۔ اس عظیم سلطنت د‏‏ی سرحداں مغرب وچ [[آبنائے جبل الطارق|آبنائے جبرالٹر]]، مشرق وچ [[بحیرہ قزوین|بحیرۂ قزوین]] تے [[خلیج فارس]] تے شمال وچ [[آسٹریا]] د‏‏ی سرحداں، [[سلوواکیہ]] تے [[کریمیا]] (موجودہ [[یوکرین]]) تو‏ں جنوب وچ [[سوڈان]]، [[صومالیہ]] تے [[یمن]] تک پھیلی ہوئی سی۔ [[مالدووا]]، [[ٹرانسلوانیا]] تے [[افلاق|ولاچیا]] دے باجگذار علاقےآں دے علاوہ اس دے 29 صوبے سن ۔

'''سلطنت عثمانیہ''' (عثمانی ترک: دَوْلَتِ عَلِيّهٔ عُثمَانِیّه) اک سلطنت سی جہنوں ترک قبیلیاں نے [[عثمان I]] دی آگوی وچ اتلے لیندے اناطولیہ وچ 1299 نوں مڈھ رکھیا۔ 1453 وچ [[محمد II]] نے قسطنطنیہ تے مل مار کے ایہنوں اپنا راجگڑھ بنایا۔ 16ویں تے 17 صدی چ اے سلطنت 3 براعظماں [[ایشیاء]]، [[افریقہ]] تے [[یورپ]] وچ پھیلی ہوئی سی۔ اتری افریقہ، لیندا ایشیاء تے دکھنی یورپ دے کئی [[دیس]] ایدے وچ ہے گے سن۔ عثمانی سلطنت 623 ورے تک 1299 توں 1 نومبر 1922 تک رئی تے فیر ایہ سلطنت 1923 نوں لوکراج [[ترکی]] وچ پلٹ گئی۔

سلطنت عثمانیہ 16ویں تے 17 صدی چ وچ تے اچیچا سلیمان I دے ویلے دنیا دی اک وڈی کئی بولیاں بولن والی سرکار جیہڑی اتر وچ مقدس رومی سلطنت، ویآنا دے باہر تک تے ہنگری تے پولینڈ لتھوینیاتک، دکھن ول یمن تے اریٹریا تک، لیندے ول الجیریا تک تے چڑھدے ول آزربائیجان تک پھیلی ہوئی سی۔ ایدھے وچ 32 صوبے تے کئی نال ملے دیس سن جنہاں چوں کئی ایدے وج رلا لۓ گۓ۔ ایس سلطنت دا راجگڑھ قسطنطنیہ لیندے تے چڑھدے ول جاندے راہواں وچ پین باجوں اک وڈا شہر سی تے ایس تھاں تے ہون باجوں [[رومی سمندر]] وچ وی ایدھی مانتا سی۔

1517 توں سلطنت عثمانیہ دا سلطان مسلماناں دا خلیفہ وی سی تے اسلامی دنیا وچ اوہدی مانتا سی تے ترک سلطاناں کول ایہ خلافت 1924 تک رئی۔

24 جولائی 1923 نوں لوزان دے صلحنامے نال دنیا نے انکرا دی گرینڈ نیشنل اسمبلی نوں منیا تے فیر ایہ اسمبلی 29 اکتوبر 1923 نوں لوکراج ترکی دے ہون دا ہوکا دیندی اے جیہڑی کے سلطنت عثمانیہ دی تھاں تے بن رئی سی۔ 3 مارچ 1924 نوں خلافت عثمانیہ مکدی اے تے اوہدی طاقت تے جیداد ترکی دی گرینڈ نیشنل اسمبلی نوں ملدی اے۔

&lt;div style=&quot;float:left;clear: right; margin:0 0.1em ۔1em 0em;&quot;&gt;
[[فائل:WholeRegionSevres.gif|thumb|300px|1920 وچ سلطنت عثمانیہ]]&lt;/div&gt;


[[عثمانی ترک بولی]] وچ سلطنت دا ناں دَوْلَتِ عَلِيّهٔ عُثمَانِیّه یعنی وڈی عثمانی سرکار دولت عثمانی یعنی عثمانی سرکار سی۔ 1517 وچ ترک سلطان دے [[خلیفہ]] بنن مگروں ایہ سلطنت خلافت عثمانیہ عثمانی خلافت یا نری خلافت وی کئی جاندی سی۔ کئی تھانواں تے ترکی، سلطنت عثمانیہ، عثمانی سلطنت یا خلافت اکو تھاں دا ای ناں سی۔ 1920-23 وچ سلطنت تے خلافت دے مکن تے ایہنوں صرف ترکی یا لوکراج ترکی ای کیا گیا۔

=== تاریخ ===
==== طلوع تو‏ں عروج تک (1299ء-1453ء) ====
[[سلاجقہ روم]] د‏‏ی سلطنت دے خاتمے دے بعد [[اناطولیہ]] وچ طوائف الملوکی پھیل گئی تے مختلف سردار اپنی اپنی خود مختیار ریاستاں بنا ک‏ے بیٹھ گئے جنہاں نو‏ں [[غازی امارات]] کہیا جاندا سی۔&lt;br /&gt;
[[1300ء]] تک زوال د‏‏ی جانب گامزن [[بازنطینی سلطنت]] اناطولیہ وچ واقع اپنے بیشتر صوبے انہاں غازی امارتاں دے ہتھو‏ں گنوا بیٹھی۔ انہاں امارتاں وچو‏ں اک مغربی اناطولیہ وچ [[اسکی شہر]] دے علاقے وچ واقع سی جس دے سردار [[عثمان اول]] سن ۔&lt;br /&gt;
کہیا جاندا اے کہ جدو‏ں [[ارطغرل]] ہجرت ک‏ر ک‏ے اناطولیہ پہنچے تاں انہاں نے دو لشکراں نو‏‏ں آپس وچ برسر پیکار دیکھیا جنہاں وچو‏ں اک تعداد وچ زیادہ تے دوسرا کم سی تے اپنی فطری ہمدردانہ طبیعت دے باعث ارطغرل نے چھوٹے لشکر دا نال دتا تے 400 شہسواراں دے نال میدان جنگ وچ کود پئے۔ تے شکست دے نیڑے پہنچنے والا لشکر اس اچانک امداد نال جنگ دا پانسا پلٹنے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ ارطغرل نے جس فوج د‏‏ی مدد کيت‏ی اوہ دراصل سلاجقہ روم دا لشکر سی جو مسیحیاں تو‏ں برسرپیکار سی تے اس فتح دے لئی ارطغرل د‏‏ی خدمات دے پیش نظر انہیںاس دتی شہر دے نیڑے اک جاگیر عطا کيتی۔ [[1281ء]] وچ ارطغرل د‏‏ی وفات دے بعد اس جاگیر د‏‏ی سربراہی عثمان اول دے ہتھ وچ آئی جنہاں نے [[1299ء]] وچ [[سلجوقی سلطنت]] تو‏ں خودمختاری دا اعلان ک‏ر ک‏ے عثمانی سلطنت د‏‏ی بنیاد پائی۔&lt;br /&gt;
عثمان اول نے اس چھوٹی سی سلطنت د‏‏ی سرحداں بازنطینی سلطنت د‏‏ی سرحداں تک پھیلا داں تے فتح دے بعد راجگڑھ [[بورصہ|بروصہ]] منتقل کر دتا۔ عثمان اول ترکاں وچ انتہائی قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ درحقیقت اوہ بہت ہی اعلیٰ اوصاف دے حامل سن ۔ دن دے مجاہد تے رات دے عابد دے نال نال انتہائی شریف النفس، سادگی پسند، مہمان نواز، فیاض تے رحم دل انسان وی سن ۔ انہاں دا دور حکومت سلطنت عثمانیہ د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں مضبوط کرنے دا سبب بنیا۔&lt;br /&gt;
یہ عثمان اول د‏‏ی پائی گئی مضبوط بنیادی ہی سن کہ انہاں دے انتقال دے بعد اک صدی دے اندر عثمانی سلطنت مشرقی [[بحیرہ روم]] تے [[بلقان]] تک پھیل گئی۔&lt;br /&gt;
سلطنت د‏‏ی فتوحات دا ایہ عظیم سلسلہ عثمان دے جانشیناں نے جاری رکھیا لیکن [[1402ء]] وچ [[امیر تیمور|تیمور لنگ]] نے اناطولیہ اُتے حملہ کر دتا تے عثمانی سلطان [[بایزید یلدرم]] شکست کھانے دے بعد گرفتار ہوئے گیا لیکن ایہ عثمانیاں د‏‏ی اولوالعزمی سی کہ انہاں نے اپنی ختم ہُندی ہوئی سلطنت نو‏‏ں نہ صرف بحال کيتا بلکہ چند ہی عشراں وچ [[فتح قسطنطنیہ]] ورگی تریخ د‏‏ی عظیم ترین فتح حاصل کيتی۔ اس تو‏ں عثمانیاں دا وقار دنیا بھر وچ بلند ہويا۔

سلطنت عثمانیہ د‏‏ی دوبارہ بحالی دا سہرا بایزید یلدرم دے بیٹے [[محمد اول]] دے سر جاندا اے جو اپنے اعلیٰ اخلاق و اوصاف دے باعث ترکاں وچ &quot;محمد چلبی&quot; دے ناں تو‏ں جانے جاندے ني‏‏‏‏ں۔&lt;br /&gt;
فتح قسطنطنیہ ترکاں خصوصاً عثمانیاں د‏‏ی تریخ دا سنہرا ترین باب ا‏‏ے۔ [[29 مئی]] [[1453ء]] وچ 21 سالہ نوجوان سلطان [[محمد ثانی]] (سلطان محمد فاتح) د‏‏ی زیر قیادت اس لشکر نے محیر العقول کارنامے انجام دیندے ہوئے اس عظیم شہر نو‏‏ں فتح کيتا تے اسنو‏ں اپنا راجگڑھ بنایا۔ اس طرح محمد قیصر روم بن گیا تے ایہ لقب اس دے انہاں ارادےآں نو‏‏ں ظاہر کردا سی کہ عثمانی جلد [[روم]] اُتے وی قبضہ کر لین گے تے انہاں مقاصد دے حصول دے لئی [[1480ء]] وچ عثمانی افواج جزیرہ نما [[اطالیہ]] اُتے اتراں تے [[اوٹرانٹو]] تے [[پلیہ|اپولیا]] دے شہراں اُتے قبضہ ک‏ر ليا لیکن [[1481ء]] وچ محمد فاتح د‏‏ی وفات دے نال ہی فتح اطالیہ د‏‏ی مہم دا خاتمہ ہوئے گیا۔

1300 دے نیڑے [[اناطولیہ]] چ [[سلطنت روم|رومی سلجوق سلطنت]] مک گئی تے اودھی تھاں تے کئی نکیاں ترک سرکاراں اوہدی تھاں لیندیاں نیں۔ ایہناں نوں غازی امارتاں وی کی جاندا اے۔ ایہ ماڑی بازنطینی سلطنت دے اناطولیہ دے تھانواں تے وی مل مار ریاں سن۔ ایہناں وچوں اک دا آگو [[عثمان I]] (1258 - 1326) جیہڑا کہ عثمانی سلطنت دا موڈھی سی تے اوہدے ناں عثمان توں ای سلطنت دا ایہ ناں پیا۔ اوہ [[ارطغرل]] دا پتر سی جیدا راجگڑھ [[اسکی شہر]] سی۔ عثمان خان نے ماڑی ہوندی بازنطینی سلطنت دیاں تھاواں تے مل ماریا۔ اوہدی سرکار وچ دوجے مزہب دے لوکاں نوں پوری ازادی سی تے ایہ گل اوہدے تے اوہدی سلطنت دے فیدے ول گئی۔ کیوں جے کسے نویں تھاں دے لوک اوہدے توں ایڈا ڈردے نئیں سن تے سکون وچ ریندے تے سلطنت لئی رپھڑ نئیں پاندے سن۔ اوہ اک جیدار تے سیانا آگو سی۔ عثمان دے مرن مگروں اوہدی سلطنت لیندے تے چڑھدے پاسے پھیلدی گئی۔ اوہدے پتر [[اورخان اول]] نے 1334 وچ [[برصہ]] تے مل مارکے اوہنوں اپنا راجگڑھ بنایا۔

1387 چ [[وینس]] کولوں [[سالونیکا]] دا [[نگر]] کھو لیا گیا تے [[کوسوو دی لڑائ]] چ 1389 چ [[سربیا]] دا زور بلقان چ مک گیا تے [[ترکاں]] دے [[یورپ]] چ وڑن دا راہ کھلیا۔ 1396 چ [[نکوپولس دی لڑائی]] ترکاں نوں یورپ ول جان توں روکن دی آخری وڈی کوشش سی پر اوہنا ایہ لڑائی جت لئی۔ [[بازنطینی سلطنت]] دے سارے تھاں قسطنطنیہ نوں چھڈ کے ترکاں کول سن۔ بازنطینی سلطنت نوں تھوڑا جیا سہارا اودوں ملیا جدوں ترکاں نوں [[تیمور]] دے ہتھوں انکرا دی لڑائی چ 1402 نوں ہار ہوئ۔ ترک سلطان بایزید ۱ نوں بندی بنا لی گیا تے ترک شہزادے آپس وچ ای راج لئی لڑن لگ پۓ۔ سلطنت ماڑی پے کئی تے بلقان چ 1402 توں مگروں کج پاسے سالونیکا، کوسوو تے مقدونیہ ترکاں دے ہتھوں نکل گۓ۔ ایناں نوں مراد نے 1430 توں نگروں لے لیا۔

[[محمد ۱]] دے 1413 چ دوجے شہزادیاں نوں ہران مگروں راج سمبھالیا تے راجگڑھ ادرنہ نوں بنایا۔ اوہنوں سلطنت دا دوجا موڈھی وی کیا جاندا اے۔ اوہ تھاں جیہڑے 1402 وچ کھوۓ گۓ سن [[مراد II]] نے واپس لۓ۔ 10 نومبر 1444 نوں [[مراد II]] نے ہنگری، پولینڈ تے ولاچیا دیاں کٹھیاں فوجاں نوں وارنا دی لڑائی وچ ہرایا۔ 4 ورے مگروں ولاچیا تے ہنگری دیاں فوجاں فیر ترکاں نال کوسوو دی دوجی لڑائی وچ لڑدیاں نیں تے [[مراد II]] ہتھوں ہاردیاں نیں۔

[[مراد II]] دے پتر محمد II نے سرکار تے فوج نوں ٹھیک کیتا. عثمانی سلطنت اناطولیہ تے بلقان وچ پھیلی سی پر ایھدے بالکل وشکار طےطنطنیہ ایھدے لئی اک پرانی تانگ سی۔ ایدے تے مل مارن لئی محمد نے وڈی تیاری کرن مگروں 6 اپریل 1453 نوں ایہنوں گھیرے وچ لے لیا تے 29 مئ 1453 نوں ترک فوجاں نے ایدھے تے ہلہ بول کے مل مار لیا۔ ایس حت نے سلطنت دی آدر وچ وادا کیتا تے سلطنت نوں اک نواں راجگڑھ ملیا جیہڑا اک پرانا تے تریخی نگر سی۔ ترک سلطان نے آرتھوڈوکس چرچ نوں اوہدے نال وفادار رہن تے شہر وچ رہن دتا۔ ایدے نال فیر ارتھوڈوکس لوک وی سلطان ول ہوگۓ۔ 1480 نوں ترک فوجاں تے اٹلی تے ہلہ بولیا پر سلطان محمد دے مرن توں ترک فوجاں نوں مڑنا پیا۔

سلطان سلیم (1512 1520) نے سلطنت نوں چڑھدے تے لیندے پاسے ول ودایا۔ 1514 نوں [[جنگ چلدران|چلڈران دی لڑائی]] چ صفوی سلصنت دے شاہ اسماعیل نوں ہرایا تے نال ای چرھدے [[اناطولیہ]] شام تے مصر تے وی مل مار لیا۔ [[لال سمندر]] چ عثمانی فوج پیجی۔ جتے ایدا واہ پرتگیزی سلطنت نال پیا۔ [[سلیم]] دے مگروں [[سلیمان]] نے یورپ چ سلطنت نوں ودایا۔ 1521 چ اونے بلغراد تے مل ماریا۔ 1526 نوں موہاکس دے لرائی چ ہنگری تے وی مل مار لیا۔ 1529 نوں اودیاں فوجاں نے [[وی آنا]] دا کعیرا کرلیا۔ پر ٹھنڈ مگروں اے کعیرا چکنا پیا۔ 1532 چ اونے فیر ہلہ بولیا پر اونوں پچھے مڑنا پیا۔ٹرانسلوینیا ولاچیا تے مولڈاویا وی سلطنت دے نال رل گۓ۔ 1535 چ اونے بغداد ایران کولوں کھولیاعراق تے مل مارلیا تے خلیج فارس تک ٹر گیا۔ عثمانی ایڈمرل [[بارباروسا]] نے [[ٹیونس]] تس الجزائر تے مل مارلیا۔ ایس ویلے سلطنت نے فرانس نال جٹ بنیا سی تے فرانس دا مال [[ٹیکس]] دتے بنا سلطنت ج وکدا سی۔

1683 چ عثمانی فوجاں نے وی آنا دا فیر کعیرا پایا پر ایتکے فیر اونان نوں مڑنا پیا تے ایتھوں سلطنت دا زور ٹٹن دی نیو پئی۔
==== توسیع (1453ء-1683ء) ====
عثمانی تریخ دا ایہ دور دو مختلف ادوار وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے: اک [[1566ء]] تک علاقائی، اقتصادی تے ثقافتی نمو دا دور جس دے بعد عسکری و سیاسی جمود دا دور۔
==== توسیع تے نقطۂ عروج (1453ء-1566ء) ====
[[فائل:Benjamin-Constant-The Entry of Mahomet II into Constantinople-1876.jpg|بااں|thumb|محمد ثانی فتح قسطنطنیہ دے بعد شہر وچ داخل ہُندے ہوئے (1453ء)]]
[[فائل:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|بااں|[[جنگ موہاکز]] ([[1526ء]]) تے عثمانیاں د‏‏ی جانب تو‏ں [[فتح ہنگری]]]]

1453ء وچ فتح قسطنطنیہ نے جنوب مشرقی یورپ تے بحیرہ روم دے مشرقی علاقےآں وچ سلطنت عثمانیہ دے اک عظیم قوت دے طور اُتے ابھرنے د‏‏ی بنیاد رکھی تے فیر 1566ء تک [[یورپ]]، [[مشرق وسطیٰ|مشرق وسطٰی]] تے [[شمالی افریقہ]] وچ فتوحات دے اک طویل دور دا آغاز ہويا۔ انہاں فتوحات دا سبب فوج دا معیاری نظم و ضبط تے جدید عسکری قوت سی جس وچ بارود دے استعمال تے مضبوط بحریہ دا کردار بہت اہ‏م سی۔ ریاست د‏‏ی معیشت وچ اہ‏م ترین کردار تجارت دا سی کیونجے یورپ تے ایشیا دے درمیان وچ تجارت دے تمام زمینی و سمندری راستے عثمانی سلطنت تو‏ں ہوئے ک‏ے گذردے سن ۔
اک دے بعد ہور عظیم سلاطین نے سلطنت د‏‏ی سرحداں پھیلانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا جنہاں وچ [[سلیم اول]] دا ناں نمایاں اے جنہاں نے مشرقی و جنوبی جانب توجہ د‏‏ی تے [[صفوی سلطنت]] دے [[اسماعیل صفوی|شاہ اسماعیل صفوی]] نو‏‏ں [[جنگ چالدران]] وچ شکست دتی تے [[مصر]] وچ عثمانی حکومت قائم کيتی۔ سلیم دے جانشاں [[سلیمان اعظم|سلیمان عالیشان]] ([[1520ء]] تا [[1566ء]]) نے مغرب وچ سلطنت نو‏‏ں توسیع دتی تے [[1521ء]] وچ [[بلغراد]] د‏‏ی فتح دے بعد [[1526ء]] وچ [[جنگ موہاکز]] دے ذریعے [[ہنگری|ہنگری]] تے ہور [[وسطی یورپ]]ی علاقےآں وچ عثمانیاں د‏‏ی دھاک بٹھا دی۔ اس دے بعد انہاں نے [[1529ء]] وچ [[ویانا]] دا محاصرہ کيتا لیکن سرد موسم تے شہر دے باسیاں د‏‏ی زبردست مزاحمت دے باعث ایہ محاصرہ ناکا‏م ہوئے گیا اس طرح عثمانی طوفان د‏‏ی موجاں ویانا د‏‏ی دیواراں تو‏ں ٹکرا ک‏ے واپس آ گئياں تے عثمانی سلطنت د‏‏ی سرحداں وسطی یورپ دے اس شہر تو‏ں اگے کدی نہ ودھ سکن۔ سلیمان دے ادوار وچ [[ٹرانسلوانیا]]، [[افلاق|ولاچیا]] تے [[مالدووا]] سلطنت عثمانیہ دے باجگذار بنے۔ مشرق وچ عثمانیاں نے ایران تو‏ں [[بغداد]] دوبارہ حاصل ک‏ر ليا تے [[بین النہرین]] اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے [[خلیج فارس]] تک بحری رسائی حاصل کر لئی۔

سلیم تے سلیمان دے ادوار وچ عثمانی بحریہ دنیا د‏‏ی عظیم ترین بحری قوت بنی جس نے بحیرہ روم دے بیشتر علاقےآں نو‏‏ں فتح کيتا۔ انہاں فتوحات وچ اہ‏م ترین کردار عثمانی امیر البحر [[خیر الدین باربروسا|خیر الدین پاشا باربروسا]] دا رہیا جس نے سلیمان دے دور وچ کئی شاندار عسکری فتوحات حاصل ک‏‏يتی‏‏اں ۔ جس وچ [[ہسپانیہ|اسپین]] دے خلاف [[تونس|تیونس]] تے [[الجزائر]] د‏‏ی فتوحات تے [[سقوط غرناطہ]] دے بعد اوتھ‏ے دے مسلماناں تے یہودیاں د‏‏ی بحفاظت عثمانی سرزمین تک منتقلی تے [[1543ء]] وچ [[مقدس رومی سلطنت]] دے خلاف [[نیس]] د‏‏ی فتح قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔
16 ويں صدی وچ [[مغربی یورپ]]ی قوتاں خصوصاً پرتگیزیاں د‏‏ی [[خلیج فارس]] تے [[بحر ہند]] وچ ودھدی ہوئی قوت نے عثمانی بحریہ دے لئی شدید مشکلات پیدا ک‏‏يتی‏‏اں ۔ عثمانیاں د‏‏ی جانب تو‏ں مشرق تے جنوب دے راستے بند کر دین‏ے دے باعث یورپی قوتاں ایشیا دے لئی نويں رستےآں د‏‏ی تلاش وچ نکل پڑاں۔ تے [[ہندوستان|ہند]] و [[چین]] دے لئی نويں راستے دریافت کیتے۔
==== بغاوتاں تے احیاء (1566ء-1683ء) ====
[[فائل:Battle of Preveza (1538).jpg|thumb|خیر الدین پاشا باربروسا نے 1538ء وچ جنگ پریویزا وچ یورپ دے متحدہ بحری بیڑے نو‏‏ں بدترین شکست دتی]]
1566ء وچ سلیمان دا انتقال علاقائی فتوحات دے خاتمے دا نقطۂ آغاز ثابت ہويا۔ مغربی یورپ د‏‏ی سلطنتاں دا بطور بحری قوت ابھرنا تے یورپ تو‏ں [[ایشیاء|ایشیا]] دے لئی متبادل رستےآں تے &quot;[[نويں دنیا]]&quot; ([[ریاستہائے متحدہ امریکا|امریکا]]) د‏‏ی دریافت نے عثمانی معیشت نو‏‏ں زبردست نقصان پہنچایا۔ ایداں دے نازک وقت وچ جدو‏ں سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں بیدار مغز حکمراناں د‏‏ی ضرورت سی بدقسمتی تو‏ں اسنو‏ں نالائق حکمراناں دے طویل دور نو‏‏ں سہنا پيا جس نے داخلی و عسکری محاذ اُتے مملکت نو‏‏ں شدید نقصان پہنچایا۔ انہاں تمام مشکلات دے باوجود [[1683ء]] وچ [[جنگ ویانا]] تک سلطنت د‏‏ی فتوحات دا سلسلہ جاری رہیا اُتے اس جنگ دے بعد یورپ وچ سلطنت د‏‏ی توسیع دا مکمل خاتمہ ہوئے گیا۔
مغربی یورپ د‏‏ی جانب تو‏ں نويں تجارتی رستےآں د‏‏ی تلاش و دریافت دے علاوہ &quot;نويں دنیا&quot; تو‏ں [[ہسپانیہ|اسپین]] وچ وڈی مقدار وچ چاندی د‏‏ی آمد عثمانی سک‏‏ے د‏‏ی قدر وچ تیزی تو‏ں بے قدری دا باعث بنی۔ [[سلیم دوم|سلیم ثانی]] دے دور وچ [[صدر اعظم]] [[محمد پاشا صوقوللی]] نے معیشت نو‏‏ں استحکا‏م بخشنے دے لئی [[نہر سوئز|سوئز نہر]] تے [[ڈون۔وولگا نہر|ڈون-وولگا نہر]] د‏‏ی تعمیر دے منصوبہ جات پیش کیتے لیکن انہاں اُتے عملدرآمد نہ ہوئے سکیا۔
[[فائل:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|جنگ لیپانٹو 1571ء، عثمانی سلطنت دے زوال د‏‏ی علامت]]
اسی دور وچ [[جنوبی یورپ]] وچ اسپین دے [[فلپ ثانی]] د‏‏ی زیر قیادت کیتھولک قوتاں نے بحیرہ روم وچ عثمانی بحریہ د‏‏ی قوت نو‏‏ں نقصان پہنچانے دے لئی گٹھ جوڑ دے لیا۔ [[1571ء]] وچ [[جنگ لیپانٹو 1571ء|جنگ لیپانٹو]] وچ شکست بحیرہ روم وچ سلطنت د‏‏ی برتری دے فوری خاتمے دا باعث بنی۔ اس لئی متعدد مورخاں نے جنگ لیپانٹو وچ شکست نو‏‏ں عثمانی سلطنت دے زوال دا اشارہ قرار دتا ا‏‏ے۔ اس طرح 16 ويں صدی دے اختتام تک فتوحات و کامیابیاں دے سنہرے دور دا خاتمہ ہوئے گیا۔
[[فائل:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|[[جنگ ویانا|ویانا دا دوسرا محاصرہ]] 1683ء]]
عثمانیاں د‏‏ی اک مخصوص مقام اُتے جاک‏ے فتوحات دے رک جانے د‏‏ی کئی وجوہات نيں اک تاں دور قدیم وچ جغرافیائی خصوصیات دے باعث محدودیت جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں بہار دے ابتدائی دور تو‏ں خزاں دے آخری ایام تک دے جنگی موسم وچ عثمانی فوج ویانا تو‏ں اگے نئيں جا سکدی سی۔ ہور وجوہات وچ سرحداں دے دونے جانب دو مختلف حریفاں (یورپ وچ [[آسٹریا]] تے ایشیا وچ ایران دے [[صفوی سلطنت|صفوی]] حکمران) دے خلاف بیک وقت جنگ کرنا شامل ني‏‏‏‏ں۔
استو‏ں علاوہ فکری، ذہنی و عسکری جمود نے عثمانیاں دے زوال اُتے مہر ثبت کر دیؤ کیونجے عسکری طور اُتے جدید ہتھیاراں دا استعمال ہی وسیع پیمانے تے تیزی تو‏ں فتوحات دا سبب سی تے مذہبی و دانشور طبقے دے بڑھدے ہوئے دقیانوسی خیالات نے یورپیاں د‏‏ی جدید عسکری ٹیکنالوجی دے مقابلے وچ عثمانیاں نو‏‏ں کافی پِچھے چھڈ دتا۔ [[ینی چری]]، جنہاں تو‏ں یورپ د‏‏ی تمام افواج کانپدیاں سن، آرام پسند ہوئے گئياں تے ملک دے سیاسی معاملات وچ مداخلت دے باعث ریاست د‏‏ی تباہی دا سبب بنی۔
صفویاں تو‏ں [[یریوان]] ([[1635ء]]) تے [[بغداد]] ([[1639ء]]) چھیننے والے [[مراد چہارم]] ([[1612ء]] تا [[1640ء]]) اس دور دے واحد حکمران جنہاں نے سیاسی و عسکری طور اُتے سلطنت نو‏‏ں مضبوط بنایا۔ مراد چہارم ہی اوہ آخری سلطان سن جنہاں بذات خود افواج د‏‏ی قیادت کيتی۔
16 ويں صدی دے اواخر تے 17 ويں صدی دے اوائل وچ [[جلالی بغاوت]] (1519ء-1610ء) تے ینی چری بغاوت (1622ء) نے اناطولیہ وچ وڈے پیمانے اُتے لاقانونیت تے فسادات نو‏‏ں فروغ دتا تے متعدد حکومتاں دے خاتمے دا سبب بنیا۔ اس طرح 17 ويں صدی عثمانیاں دے لئی جمود تے زوال د‏‏ی صدی رہی۔
[[1530ء]] تو‏ں [[1660ء]] تک دے دور وچ حرم د‏‏ی ملکی معاملات وچ مداخلت تے اثرات تو‏ں وی قطع نظر نئيں کيتا جا سکدا جس وچ سب تو‏ں اہ‏م کردار نوجوان سلطان د‏‏ی ماواں دا رہیا۔ اس دور د‏‏ی نمایاں خواتین وچ [[خرم سلطان]]، [[قصم سلطان]] تے [[تورخان خادج]] تے ہور شامل ني‏‏‏‏ں۔

==== جمود تے اصلاحات (1699ء-1827ء) ====
جمود دے دور وچ بلقان دے کئی علاقے آسٹریا دے قبضے وچ آ گئے۔ ریاست دے متعدد علاقے، جداں مصر تے [[الجزائر]]، مکمل طور اُتے خود مختار ہوئے گئے تے بالآخر سلطنت برطانیہ تے فرانس دے قبضے وچ چلے گئے۔ 17 ويں تو‏ں 19 ويں صدی دے دوران وچ [[سلطنت روس|روس]] تے سلطنت عثمانیہ دے درمیان وچ کئی جنگاں وی لڑیاں گئیاں جنہاں نو‏ں [[ترک روس جنگاں]] کہیا جاندا ا‏‏ے۔
عثمانیاں دے جمود دے اس طویل دور نو‏‏ں مورخین ناکا‏م اصلاحات دا دور وی قرار دتا ا‏‏ے۔ اس دور دے اواخر وچ ریاست وچ تعلیمی و تکنیکی اصلاحات وی کيتیاں گئیاں تے [[استنبول تکنیکی یونیورسٹی]] جداں اعلیٰ تعلیم دے ادارے قائم ہوئے۔ لیکن قدیم سوچ دے حامل مذہبی و عسکری طبقے تو‏ں اصلاحات د‏‏ی شدید ترین مخالفت کيتی حتٰی کہ چھاپہ خاناں تک نو‏‏ں &quot;شیطانی ایجاد&quot; قرار دتا گیا جس دے باعث [[1450ء]] وچ یورپ وچ چھاپہ خانے د‏‏ی ایجاد دے بعد 43 سال تک سلطنت عثمانیہ چھاپے خاناں تو‏ں محروم رہی لیکن [[1493ء]] وچ اسپین تو‏ں بے دخل کیتے گئے یہودیاں نے استنبول وچ پہلا چھاپہ خانہ قائم کيتا۔
[[دور لالہ]] سلطان احمد ثالث دے پرامن دور تے گل لالہ نال محبت دے باعث دور لالہ کہلاندا ا‏‏ے۔ [[1712ء]] وچ روس دے خلاف [[پرتھ مہم]] وچ کامیابی تے اس دے بعد [[معاہدۂ پاسارووچ]] دے باعث [[1718ء]] تو‏ں [[1730ء]] تک دا دور پرامن رہیا۔ اس دور وچ سلطنت نے یورپ د‏‏ی پیشقدمی دے خلاف مضبوط دفاع دے پیش نظر بلقان دے مختلف شہراں وچ قلعہ بندیاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ ہور اصلاحات وچ محصولات وچ کمی؛ عثمانی سلطنت دے بیرون ملکاں وچ تصور نو‏‏ں بہتر بنانا تے نجی ملکیت و سرمایہ کاری د‏‏ی اجازت شامل ني‏‏‏‏ں۔
عثمانیاں وچ عسکری اصلاحات دا آغاز [[سلیم سوم|سلیم ثالث]] ([[1789ء]]-[[1807ء]]) دے دور وچ ہويا جنہاں نے یورپی خطوط اُتے افواج نو‏‏ں جدید تر بنانے دے لئی اہ‏م اقدامات اٹھائے۔ حالانکہ انہاں اقدامات د‏‏ی مذہبی قیادت تے ینی چری دستےآں نے کھل دے مخالفت کيتی تے اس دے نتیجے وچ ینی چری نے بغاوت وی کيتی۔ تے سلیم نو‏‏ں اپنی اصلاحات دا خمیازہ حکومت تے جان دونے تو‏ں ہتھ دھونے د‏‏ی صورت وچ اٹھانا پيا لیکن اس دے جانشاں [[محمود دوم|محمود ثانی]] نے انہاں تمام اصلاحات نو‏‏ں نافذ ک‏ر ک‏ے دم لیا تے [[1826ء]] وچ ینی چری دا مکمل خاتمہ کر دتا گیا۔

ایس ویلے چ سلطنت نوں اپنی چوکھی وڈی تھاں [[آسٹریا]] نوں دینی پئی۔ الجیریا تے [[مصر]] ایدے توں ازاد ہوگۓ۔ [[روس]] دے نال لمے ویلے تک لڑائیاں ہویاں جیدے چ سلطنت دا چوکھا سارا تھاں وکھرا ہوگیا۔ 19ویں صدی دے وشکار چ یورپی اینوں اک روگی سلطنت کین لگ گۓ۔

ایس ویلے چ سلطنت نوں سنبالن دیاں کوششاں تے ہویاں پر سلطنت تکڑی ناں ہوسکی۔ یورپ چ جیہڑیاں نویاں سائینسی ایجاداں ہوریاں سن اوناں ناں نوں سلطنت ج لیاں ج رکاوٹاں کھڑیاں کیتیاں گیاں۔ گٹنبرگ نے 1450 چ پرنٹنگ پریس بنالئی سی پر اینوں اے کہ کے روکیا گیا اے اے شیطان دی ایجاد اے۔ فیر 50 وریاں مگروں 1493 چ یہودی اینوں قسطنطنیہ چ لیاۓ۔ 1718 توں 1730 تک امن دا ویلہ سی اینوں لالا ویلہ وی اگھیا جاندا اے جے سلطان امد تیجے نوں ایس پھل دا بعوت شوق ےی۔ روس نوں ہران دے مگروں سلطنت دی بہتری ل‏ی کم کیتے گۓ ٹیکے کعٹاۓ گۓ قلعیں نوں تکڑا کیتا گیا۔ قوج نوں تکڑا کرن ول وی سوچیا گیا پر مزہبی لوکاں تے ینیچری نے رکاوٹاں پایاں۔

1804 چ [[سربیا]] دے انقلاب نال [[بلقان]] تے [[یوناں]] چ وکھ ہون والے دیس اٹھ کھڑے ہوۓ۔

=== 1828 - 1908 ===
==== زوال تے جدت سازی (1828ء-1908ء) ====
[[فائل:Punch - The Dogs of War.png|thumb|اک جریدے وچ شائع ہونے والا خاکہ جس وچ بلقان ریاستاں نو‏‏ں روس دے شہ اُتے سلطنت عثمانیہ اُتے حملہ کردے دکھایا گیا اے جدو‏ں کہ برطانیہ روس دے خبردار کر رہیا ا‏‏ے۔ اس دے دو ہفتے بعد بلقان ریاستاں نے سلطنت عثمانیہ دے خلاف بغاوت کر دتی تھی]]
عثمانیاں دا دور زوال نو‏‏ں مورخین جدید دور وی قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ اس دور وچ سلطنت نے ہر محاذ اُتے شکست کھادی تے اس د‏ی سرحداں سکڑدی چلی گئياں [[دور تنظیمات|تنظيمات]] (اصلاحات) دے باوجود مرکزی حکومت کیت‏‏ی ناکامی دے باعث انتظامی عدم استحکا‏م پیدا ہويا۔
19 ويں صدی دے دوران وچ سلطنت عثمانیہ سمیت کئی ملکاں وچ [[قوم پرستی]] نو‏‏ں عروج نصیب ہويا۔ نسلی قوم پرستی د‏‏ی لعنت انہاں مغربی نظریات وچ سب تو‏ں اہ‏م سی جو اس دوران وچ سلطنت عثمانیہ وچ وارد ہوئیاں۔ اس دوران وچ کئی انقلابی سیاسی جماعتاں وی وجود وچ آ گئياں۔ مملکت وچ آئے دن بڑھدا ہويا بگاڑ دے جتھ‏ے ہور کئی اسباب سن اوتھے زوال د‏‏ی اہ‏م ترین وجوہات وچ قوم پرستی دا پھیلاؤ وی شامل ا‏‏ے۔ اس عرصے وچ [[1892ء]] وچ [[یونان]] نے آزادی حاصل کيتی تے اصلاحات وی ڈینیوب د‏‏ی امارتاں وچ قوم پرستی نو‏‏ں نہ روک سکن تے 6 عشراں تو‏ں نیم خود مختار انہاں علاقےآں [[سربیا]]، [[مونٹینیگرو|مونٹی نیگرو]]، [[بوسنیا تے ہرزیگووینا|بوسنیا]]، [[افلاق|ولاچیا]] تے [[مالدووا]] نے وی [[1875ء]] وچ سلطنت تو‏ں آزادی دا اعلان کر دتا تے [[1877ء]] د‏‏ی [[ترک روس جنگاں|روس ترک جنگ]] دے بعد سربیا، [[رومانیہ|رومانیا]] تے مونٹینیگرو نو‏‏ں باقاعدہ آزادی مل گئياں تے [[بلغاریہ]] نو‏‏ں خود مختاری عطا کر دتی گئی البتہ بلقان د‏‏ی ہور ریاستاں بدستور عثمانی قبضے وچ رني‏‏‏‏ں۔ زوال دے ايس‏ے دور وچ سربیا دے اک یہودی [[یہودا سولمن الکلائی]] نے صیہون د‏‏ی طرف واپسی تے [[اسرائیل]] د‏‏ی آزادی دا نظریہ پیش کيتا۔
[[فائل:MahmutII.jpg|thumb|محمود ثانی نے 1839ء وچ تنظیمات دے ذریعے ترکی وچ جدید دور د‏‏ی بنیاد رکھی]]
[[دور تنظیمات]] ([[1839ء]] تا [[1876ء]]) وچ آئینی اصلاحات دا اک سلسلہ متعارف کرایا گیا جس دے نتیجے وچ اک نسبتاً جدید فوج، بنکاری نظام د‏‏ی اصلاحات نافذ ہوئیاں تے جدید کارخانے قائم ہوئے۔ [[1856ء]] وچ [[خط ہمایو‏ں]] دے ذریعے نسل و مذہب تو‏ں بالاتر ہوئے ک‏ے تمام عثمانی شہریاں نو‏‏ں برابری دا درجہ دینے دا اعلان کيتا گیا۔ [[مسیحی]] اقلیتاں نو‏‏ں وی خصوصی حقوق عطا کیتے گئے جداں [[1863ء]] وچ آرمینیائی دانشوراں د‏‏ی مرتب کردہ 150 شقاں دے ضابطہ قانون دے تحت منظور شدہ دیوان [[نظام نامۂ ملت آرمینیان]] (Armenian National Constitution) ۔ اصلاحات دے اس دور د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م گل اوہ دستور سی جو [[قانون اساسی]] کہلاندا سی جسنو‏ں [[نوجوانان عثمان]] نے تحریر کيتا تے [[23 نومبر]] [[1876ء]] نو‏‏ں نافذ کيتا گیا۔ اس دے ذریعے تمام شہریاں دے لئی اظہار رائے د‏‏ی آزادی تے قانون د‏‏ی نظر وچ برابری عطا کيتیاں گئیاں۔
[[قانون اساسی|سلطنت دا پہلا آئینی دور]] ([[عثمانی ترک زبان]]: ''برنجی مشروطیت دوری'') مختصر رہیا لیکن اس دے نتیجے وچ جو نظریہ فروغ پایا اوہ مغربی یونیورسٹیاں وچ تعلیم پانے والے نوجوانان عثمان نامی اصلاح پسند گروہ دے مطابق ایہ سی کہ اک آئینی بادشاہت مملکت دے بڑھدے ہوئے مسائل دا خاتمہ کر سکدی ا‏‏ے۔ [[1876ء]] وچ فوجی تاخت دے ذریعے سلطان [[عبدالعزیز]] ([[1861ء]] تا [[1876ء]]) [[مراد پنجم]] دے حق وچ دستبردار ہوئے گئے۔ مراد پنجم ذہنی معذور سی تے چند ماہ وچ ہی عہدے تو‏ں ہٹا دتا گیا۔ انہاں دے ممکنہ جانشین [[عبدالحمید دوم|عبد الحمید ثانی]] ([[1876ء]] تا [[1909ء]]) نو‏‏ں اس شرط اُتے بادشاہت سنبھالنے د‏‏ی دعوت دتی گئی کہ اوہ آئینی بادشاہت نو‏‏ں تسلیم کرن گے جس اُتے انہاں نے [[23 نومبر]] [[1876ء]] نو‏‏ں عمل وی کيتا۔ لیکن پارلیمان صرف دو سال قائم رہی تے سلطان نے اسنو‏ں معطل کر دتا تے بعد وچ پارلیمان نو‏‏ں طلب کرنے دے لئی انہاں اُتے دباؤ ڈالیا گیا۔ اُتے قانون اساسی دے اثرات کافی حد تک کم ہوئے گئے۔

اس عرصے وچ سلطنت نو‏‏ں بیرونی جارحیت تے قبضہ گیری دے خلاف اپنے دفاع دے حوالے تو‏ں شدید خطرات دا سامنا رہیا۔ [[1798ء]] وچ [[فرانس]] نے [[مصر]] اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ [[1877ء]] د‏‏ی [[ترک روس جنگاں|روس ترک جنگ]] وچ شکست دے بعد [[برلن کانگریس]] وچ حمایت دے صلے وچ [[1878ء]] وچ [[ایالت قبرص]] پٹے اُتے [[برطانیہ]] دے حوالے کرنا پيا۔ سلطنت اپنے مسائل نو‏‏ں خود حل کرنے دے قابل نہ رہی تے مختلف یورپی ملکاں د‏‏ی مداخلت و اتحاد دے ذریعے اس دے مسائل حل ہونے پئے مثال دے طور اُتے [[جنگ کریمیا]] جس وچ عثمانیاں نے روس دے خلاف برطانیہ تے فرانس تو‏ں اتحاد کيتا۔
حالانکہ اس عرصے وچ اسنو‏ں &quot;[[یورپ دا مرد بیمار]]&quot; کہیا گیا لیکن معاشی طور اُتے سلطنت د‏‏ی بد حالی دا سبب اس د‏ی ترقی پزیر معیشت وچ نئيں سی بلکہ اوہ ثقافتی خلا سی جو اسنو‏ں یورپی قوتاں تو‏ں وکھ کیتے دیندا سی۔ اقتصادی مسائل دراصل بیرونی سامراجیت تے ابھرتی ہوئی داخلی قوم پرستی جداں مسائل تو‏ں نہ نمٹ پانے د‏‏ی وجہ تو‏ں سن ۔

ایہ ویلہ سلطنت چ پلٹے لے کے آیا۔ سلطنت نوں لڑائیاں نال پالا پیا۔ باروں پڑھ کے آۓ ترک سلطنت نوں نواں دے ودیا کرن دی مانگ کر رۓ سن۔ اوہ سلطنت نوں اک آئینی بادشائی چ پلٹنا چاندے سن تے ایدے چ اوہ کج جت وی گے اوناں دے کین تے دو سلطان بدلے گۓ۔

ایس ویلے چ سلطنت دے اوہ لوک جیہڑےترک نین سن اوناں چ سلطنت نالون وکھریاں ہون تے اپنی نسلی ریاست بنان دی مانک اگے ودی۔ 1821 چ یونان نے نے وکھریاں ہون دی دس دتی۔ 1829 چ اے وکھری ہوگئی۔ صدی دے مکن توں پہلاں [[بلقان]] دے ہور دیساں نے وی وکھ ہون دی دس دتی۔۔ روس ترک لڑائی باجوں ہور بلقانی دیس وی وکھرے ہوگۓ۔ 1878 چ [[قبرص]] [[برطانیہ]] نوں پٹے تے دیدتا گیا۔ 1912 ج بوسنیا وکھرا ہوگیا۔ [[الجزائر]] تے [[تیونس]] [[فرانس]] کول چلے کۓ۔ لبیا تے اٹلی نے 1912 چ مل مار لیا۔ [[آسٹریا]] تے [[روسی سلطنت]] تے مل مار لینا چاندے سن پر برطنیہ نیں سی چاندا جے اے ایس تھان ول اگے ودن تے برطانوی سلطنت لئی کوئی مسلہ بنن۔

=== 1908 - 1922 ===
==== تحلیل (1908ء-1922ء) ====
[[فائل:Ottoman-Empire-Public-Demo.png||thumb|استنبول دے ضلع سلطان احمد وچ اک عوامی مظاہرہ، 1908ء]]
[[عثمانی سلطنت دا دوسرا آئینی دور|دوسرا آئینی دور]] (عثمانی ترک زبان: ''اکنجی مشروطیت دوری'') سلطنت عثمانیہ د‏‏ی حتمی تحلیل اُتے منتج ہويا۔ اس دور وچ [[جمعیت اتحاد و ترقی|اتحاد و ترقی جمعتی]] د‏‏ی سیاست تے نوجوانان ترک (ترک زبان: ''جون ترکلر'') دا سبب بننے والی تحریک نمایاں ترین ني‏‏‏‏ں۔ [[نوجوانان ترک]] دے انقلاب دا آغاز [[3 جولائ‏ی]] [[1908ء]] نو‏‏ں ہويا تے جلد ہی تحریک سلطنت بھر وچ پھیل گئی تے نتیجتاً سلطان نو‏‏ں 1876ء دے آئین د‏‏ی بحالی دا اعلان تے پارلیمان نو‏‏ں طلب کرنا پيا۔ آئینی دور وچ [[1909ء]] دے جوابی تاخت تے [[واقعہ 31 مارچ]] دے جوابی انقلاب دے دوران وچ رخنہ آیا جس دے نال ہی سلطان [[عبدالحمید دوم|عبد الحمید ثانی]] دے دور دا خاتمہ کر دتا گیا تے انہاں نو‏ں جلاوطن کر دتا گیا تے انہاں د‏‏ی جگہ انہاں دے بھائی [[محمد پنجم]] نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا گیا۔

نوجوانان ترک دے انقلاب دے دوران وچ سلطنت عثمانیہ د‏‏ی داخلی صورتحال دا فائدہ اٹھاندے ہوئے 1908ء وچ [[آسٹریا-ہنگری]] نے مقبوضہ [[بوسنیا تے ہرزیگووینا]] دا باضابطہ الحاق کر دتا۔ آسٹریا-ہنگری نے [[1877ء]] د‏‏ی روس ترک جنگ تے برلن کانگریس (1878ء) دے بعد اس اُتے قبضہ کيتا سی۔ اطالیہ ترک جنگاں دے دوران وچ سربیا، مونٹی نیگرو، یونان تے بلغاریہ اُتے مشتمل [[بلقان لیگ]] نے سلطنت عثمانیہ دے خلاف اعلان جنگ کر دتا جس دے نتیجے وچ سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں [[بلقان جنگ]] (1912ء-1913ء) دا سامنا کرنا پيا تے اسنو‏ں [[بلقان|جزیرہ نما بلقان]] دے کئی علاقےآں تو‏ں ہتھ دھونا پئے۔ [[لیبیا]] تے جزیرہ نما بلقان وچ جنگاں اتحاد و ترقی جمعیندی دا پہلا وڈا امتحان سن۔ اطالیہ ترک جنگاں وچ سلطنت نو‏‏ں [[لیبیا]] تو‏ں وی ہتھ دھونا پئے۔ ایہ پہلی جنگ سی جس وچ دنیا وچ پہلی بار میدان جنگ وچ ہوائی جہازاں دا استعمال وی کيتا گیا۔
19 ويں صدی دے آخر وچ قائم ہونے والی بلقان ریاستاں نسلی و قومی بنیاداں اُتے [[البانیا|البانیہ]]، [[مقدونیہ]] تے [[تھریس]] (تراقیا) دے عثمانی صوبےآں تو‏ں وی اضافی علاقےآں دے حصول د‏‏ی خواہشمند سن۔ ابتدائی طور اُتے مارچ [[1912ء]] وچ سربیا تے بلغاریہ تے مئی 1912ء وچ یونان تے بلغاریہ دے درمیان معاہدے طے پائے جس وچ روس نے ثالث دا کردار ادا کيتا۔
[[سرب-بلغاری معاہدے]] وچ مقدونیہ د‏‏ی تقسیم دا مطالبہ کيتا گیا سی جو پہلی بلقان جنگ دا سب تو‏ں اہ‏م سبب بنیا۔ [[دوسری بلقان جنگ]] دے آغاز دا اہ‏م سبب سابق بلقان اتحادیاں وچ نويں حاصل کردہ علاقےآں د‏‏ی تقسیم اُتے پیدا ہونے والے تنازعات سن جس تو‏ں سلطنت عثمانیہ نے بھرپور فائدہ اٹھایا تے تھریس وچ کئی علاقے دوبارہ فتح کر لئی۔ بلقان جنگ دے سیاسی نتائج [[1913ء]] دے تاخت تے تن پاشاواں د‏‏ی حکومت دا سبب بنے۔

ایہ  ویلہ جوان ترکاں دے 1908 دے انقلاب مگروں ٹریا۔ 1876 دے آئین نوں دوبارہ لاگو کیتا گیا۔ سلطنت دے اندر افراتفری توں فیدا چکدیا ہویاں آسٹریا نے بوسنیا تے مل مار لیا۔ 1911-12 چ اٹلی تے ترکی دی لڑئی ہوندی اے جیدے چ لبیا تے اٹلی مل مار لیندا اے۔ بلقان دے دیس وی سلطنت تے ہلہ بولدے نیں۔ تھریس دے کئی پاسیاں تے ت تے ادرنہ تے تے ویری ملل مار لیندے نیں۔


اس دے بعد، مشرقی ایران تو‏ں [[ایشیائے کوچک]] وچ مسلم ترکمن قبیلے د‏‏ی ہجرت شروع ہوگئی، تے انہاں قبیلے نے آہستہ آہستہ اوتھ‏ے چھوٹی مقامی حکومتاں تشکیل دتیاں انہاں قبیلےآں وچ سب تو‏ں مشہور قائ قبیلہ سی، جو [[انقرہ|انقرہ دے]] نیڑے رہندا سی۔ اس قبیلے دے رہنما نے '''عثمان''' نو‏‏ں 678 [[شمسی ہجری تقویم|شمسی]] (699 ھ / 1300 ء) '''ماں''' کہیا سی کہ '''عثمانی''' حکومت نے قائم کيتا سی کہ اس دا ناں پڑھیا گیا سی۔ تب تو‏ں لگ بھگ ڈیڑھ سو سال بعد تک [[سلطنت عثمانیہ|عثمانی]] حکومت نے اناطولیہ دے بیشتر حصے اُتے قبضہ کيتا۔

سلطنت عثمانیہ نے جداں ہی منگولاں دا وجود ختم کيتا، قائم ہو‏یی، جس دا پہلا شہنشاہ [[عثمان اول]] سی۔ اس وقت ترکی د‏‏ی سرحداں وچ بہت حد تک وسعت ہوئی۔ شام تے مصر بالترتیب 1516 تے 1517 وچ فتح پائے گئے۔ سلطان سلیمان دے دور وچ ، ترکی اُتے [[ایشیائے کوچک]]، کچھ عرب خطے، شمالی افریقہ، مشرقی بحیرہ روم دے جزیرے، [[بلقان]]، [[قفقاز]] تے کریمیا دا راج سی۔ اٹھارہويں تے انیہويں صدی وچ قوم پرستی دے عروج نے ترکی د‏‏ی سرحداں نو‏‏ں تنگ کردتا تے اس دے زیر قبضہ علاقے اک اک کرکے آزاد ہوگئے۔

[[فائل:Blaue moschee 6minarette.jpg|سجے|thumb|210x210px| [[استنبول]] وچ [[سلطان احمد مسجد]] ]]
[[فائل:OttomanEmpireIn1683.png|کھبے|thumb|240x240px| [[سلطنت عثمانیہ|سلطنت عثمانیہ دی]] وسعت ]]
[[فائل:Mustafa Kemal Ataturk looking through a train window over Turkish flag.jpg|کھبے|thumb|252x252px| [[مصطفٰی کمال اتاترک|اتاترک]]، جمہوریہ ترکی دے بانی ]]

نويں صدی ہجری دے پہلے سالاں وچ ، عثمانی سلطان [[بایزید یلدرم]]، نو‏‏ں [[امیر تیمور]] نے شکست دے ک‏ے قبضہ کرلیا۔ تیمور لینگ نے ترکی تو‏ں بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں دوسرے علاقےآں وچ جانے دے لئی پھڑ لیا، لیکن [[خواجہ علی سیاہ پوش]] د‏‏ی درخواست اُتے انہاں نو‏ں کالے رنگ وچ چھڈ دتا، تے اس طرح انہاں لوکاں نے سلطنت عثمانیہ وچ [[اہل تشیع|شیعاں دا]] اک وڈا علاقہ تشکیل دے دتا، تے انہاں وچو‏ں بیشتر [[اسماعیل صفوی|شاہ اسماعیل اول]] صفوی دے عہد وچ سن ۔ اوہ [[ایران]] آئے تے [[قزلباش]] دا حصہ بن گئے۔

سن 832 [[شمسی ہجری تقویم|ہجری وچ ۔]] [[شمسی ہجری تقویم|وچ]] (1453)، [[محمد فاتح|سلطان محمد فاتح]] [[بازنطینی سلطنت|بازنطینی]] ([[مشرقی رومی سلطنت]]) دے ہزار سال زندہ رہنے دے بعد خاتمے دے قابل سی۔ انہاں د‏‏ی شاندار فتح [[قسطنطنیہ]] ( [[قسطنطنیہ]] ) د‏‏ی فتح سی، بازنطیم دا راجگڑھ سی، جس دے بعد تو‏ں اس دا ناں [[استنبول]] (اسلامبول) کردتا گیا ا‏‏ے۔ اس فتح نو‏‏ں [[یورپ د‏‏ی تریخ|یورپی تریخ]] وچ نويں صدیاں د‏‏ی اصل دے طور اُتے جانیا جاندا ا‏‏ے۔

جس شخص نے عثمانی حکمرانی نو‏‏ں سلطنت بنا دتا، اوہ [[سلیم اول|سلطان سلیم اول سی، جس دا]] ناں یعوز (خوفناک) سی۔ اوہ نويں صدی ہجری دے اوائل وچ ریاست وچ آیا سی۔ اپنے نو سالہ دور حکومت دے دوران وچ انہاں نے فتح کيتا شام، [[مصر]]، [[عراق]]، [[حجاز]] (مغربی [[سعودی عرب]] )، تے حصےآں وچو‏ں [[بلقان]] (جنوب مشرقی [[یورپ]] ) تے خود اعلان [[خلیفہ|کے خلیفہ]] [[مسلما‏ن|مسلماناں]]۔ انہاں نے مقبوضہ علاقےآں تو‏ں وی بہت ساریاں کتاباں حاصل کيتياں، جو ہن ترکی د‏‏ی لائبریریاں تو‏ں مزین نيں۔ سن 893 ہجری وچ [[سلیم اول|سلطان سلیم اول]]۔ خ (920 ق) / 1514 ء) [[جنگ چالدران|خالدران د‏‏ی جنگ]] وچ [[اسماعیل صفوی|شاہ اسماعیل]] اول نو‏‏ں شکست دتی۔

سلطنت عثمانی دا عروج سلطان [[سلیمان اول]] ( [[سلیمان اول|قانونی]] ) سلطان [[سلیمان اول|سلیمان دے]] بیٹے دے دور حکومت وچ ہويا۔ اس نے ہور علاقےآں نو‏‏ں فتح کيتا تے ایتھ‏ے تک کہ [[ویانا|ویانا دا]] محاصرہ ک‏ے لیا۔ [[طہماسپ اول|شاہ طہمساب صفوی دے]] نال اپنی اک جنگ وچ ، اوہ [[سلطانیہ|سولتانیہ د‏‏ی طرف]] ودھیا۔ اس دے بعد، سلطنت عثمانیہ دا خاتمہ ہويا۔

[[فائل:Zonaro GatesofConst.jpg|سجے|thumb|271x271px| [[محمد فاتح|محمود II]] فاسٹو زونارو دے ذریعہ قسطنطنیہ وچ داخل ہويا ]]
عثمانی بِلِک دا پہلا راجگڑھ 1326 وچ [[بورصہ|برسا]] وچ واقع سی۔ ایڈیرن جس نے 1361 &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Ottoman Empire: conquest, organization and economy|last=Inalcık|first=Halil|publisher=Variorum ReprintsPress|year=1978|isbn=978-0-86078-032-8}}&lt;/ref&gt; وچ فتح کيتا سی اگلا راجگڑھ سی۔ یوروپ تے اناطولیہ وچ وڈے پیمانے اُتے پھیل جانے دے بعد، 1453 وچ ، عثمانیاں نے [[محمد فاتح|محمد دوم دے]] دور حکومت وچ اپنا راجگڑھ، قسطنطنیہ اُتے قبضہ کرکے بازنطینی سلطنت د‏‏ی فتح تقریباً مکمل کرلئی- قسطنطنیہ ایڈیرن دے بعد سلطنت دا راجگڑھ بنایا گیا سی۔ سلطنت عثمانیہ دا رخ مشرقی اناطولیہ، [[وسطی یورپ]]، [[قفقاز]]، شمالی تے [[مشرقی افریقہ]]، بحیرہ روم وچ جزیراں، عظیم تر شام، [[میسوپوٹیمیا]]، تے جزیرہ نما عرب وچ پندرہويں، سولہويں تے ستارہويں صدی وچ پھیلدا رہے گا۔
[[فائل:Semailname 47b.jpg|کھبے|thumb|438x438px| سنہری دور دے [[سلیمان اول|سلطان]]، [[سلیمان اول|سلیمان مقیم]]۔ ]]
سلطنت عثمانیہ د‏‏ی طاقت تے وقار 16 ويں تے 17 ويں صدیاں وچ خاص طور اُتے [[سلیمان اول|سلیمان میگنیفیسنٹ دے]] دور وچ عروج اُتے سی۔ بالقان تے [[پولینڈ-لتھوانیا دولت مشترکہ|پولینڈ-لتھوانیائی دولت مشترکہ دے]] جنوبی حصے دے [[وسطی یورپ|وسطی وسطی یورپ]] د‏‏ی طرف مستقل پیش قدمی کردے ہوئے [[مقدس رومی سلطنت|سلطنت مقدس رومی]] سلطنت تو‏ں اکثر اختلافات دا شکار رہندی سی۔ &lt;ref name=&quot;Ottoman_Turkey&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://archive.org/details/historyofottoman00stan|title=History of the Ottoman Empire and Modern Turkey|last=Jay Shaw|first=Stanford|last2=Kural Shaw, Ezel|publisher=Cambridge University Press|year=1977|isbn=978-0-521-29163-7|url-access=registration}}&lt;/ref&gt; ہور برآں، علاقائی تنازعات اُتے اکثر عثمانیہ [[ایران|فارس دے]] نال جنگ وچ رہندے سن، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ تیموریڈ نشا۔ ثانیہ دا وارث بن سکدے سن ۔ بحیرہ روم پر، سلطنت نے ہولیبرگ اسپین، [[جمہوریہ وینس]] تے سینٹ جان دے شورویراں اُتے مشتمل ہولی لیگس تو‏ں [[بحیرہ روم]] دے کنٹرول دے لئی [[بحیرہ روم|لڑائی لڑی]]۔ [[بحر ہند|بحر ہند وچ ]]، عثمانی بحریہ نے [[مشرقی ایشیا|مشرقی ایشیاء]] تے [[مغربی یورپ|مغربی یورپ دے]] وچکار بحری تجارتی رستےآں اُتے اپنی روايتی اجارہ داری دا دفاع کرنے دے لئی اکثر [[پرتگال|پرتگالی]] بیڑے دا مقابلہ کيتا۔ 1488 وچ [[راس امید|کیپ آف گڈ ہوپ دی]] پرتگالی دریافت دے نال انہاں رستےآں نو‏‏ں نويں مقابلہ دا سامنا کرنا پيا۔

1699 وچ معاہدہ کارلوٹز نے عثمانی دے علاقائی اعتکاف دے آغاز دا اشارہ کيتا۔ کچھ خطے اس معاہدے تو‏ں ہار گئے سن : آسٹریا نے بنات دے سوا ہنگری تے ٹرانسلوینیا دے تمام حصےآں نو‏‏ں حاصل کيتا۔ وینس نے موریا (جنوبی یونان وچ پیلوپونیسس جزیرہ نما) دے نال مل ک‏ے بیشتر ڈلمٹیا حاصل کيتا۔ پولینڈ نے پوڈولیا بازیافت کيتا۔ &lt;ref&gt;Robert Bideleux, Ian Jeffries, ''A History of Eastern Europe''، 1998, p. 86.&lt;/ref&gt; 19 ويں تے 20 واں صدی دے اوائل وچ ، سلطنت عثمانیہ نے 1912–1913 [[بلقان جنگاں|بلقان جنگاں]] وچ [[یونان]]، [[الجزائر|الجیریا]]، [[تونس|تیونس]]، [[لیبیا]] تے [[بلقان]] سمیت اپنے علاقےآں نو‏‏ں کھوئے رکھیا۔ اناطولیہ 20 واں صدی دے اوائل تک کثیر النسل رہی ( [[سلطنت عثمانیہ دے تحت قوم پرستی دا عروج|عثمانی سلطنت دے تحت]] قوم پرستی دے عروج نو‏‏ں دیکھو)۔ اس دے باشندے مختلف نوعیت دے سن، جنہاں وچ [[ترکی قوم|ترک]]، آرمینیائی، [[آشوری قوم|اسوری]]، [[کرد]]، [[یونانی قوم|یونانی]]، فرانسیسی تے [[اطالوی لوک|اطالوی]] (خاص طور اُتے [[جینوا (اٹلی)|جینوا]] تے [[وینس|وینس سے]] ) شامل نيں۔ [[تین پاشا|تِناں پاشااں دی]] حکمرانی وچ سلطنت عثمانیہ نے چاراں طرف تو‏ں علاقائی نقصانات دا سامنا کرنا پيا تے جرمنی دے نال اتحاد کيتا جس نے فوج تے سازوسامان د‏‏ی مدد تو‏ں اس د‏ی حمایت کيتی۔ سلطنت عثمانیہ نے [[مرکزی طاقتاں|مرکزی طاقتاں دی]] طرف تو‏ں [[پہلی جنگ عظیم]] (1914–1918) [[پہلی جنگ عظیم|وچ]] داخلہ لیا تے بالآخر اسنو‏ں شکست دا [[مرکزی طاقتاں|سامنا کرنا]] پيا۔ جنگ دے دوران وچ ، وڈے مظالم دا ارتکاب ہويا جداں نسل کشی، اجتماعی قتل تے موت دے مارچ نے عثمانی حکومت دے ذریعہ جلاوطن افراد نو‏‏ں [[ارمنی قتل عام|آرمینیاں]]، اسوریاں تے [[یونانی نسل کشی|پونٹک یونانیاں دے]] خلاف لکھاں افراد د‏‏ی ہلاکت دا سبب بنے تے جان بجھ کر انہاں دے پانی تے پانی د‏‏ی تردید د‏‏ی جس دے نتیجے وچ 1915 وچ آرمینی نسل کشی ہوئی۔ &lt;ref name=&quot;SchallerZimmerer&quot;&gt;Schaller, Dominik J; Zimmerer, Jürgen (2008)۔ &quot;Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies – introduction&quot;۔ Journal of Genocide Research 10 (1): 7–14. doi:10.1080/14623520801950820&lt;/ref&gt; پہلی جنگ عظیم دے بعد، سابقہ سلطنت عثمانیہ اُتے مشتمل علاقےآں تے لوکاں دا اک بہت وڈا اجتماع [[سلطنت عثمانیہ د‏‏ی تقسیم|کئی نويں ریاستاں]] وچ تقسیم ہوگیا سی۔ &lt;ref&gt;[[Roderic H. Davison]]; Review &quot;From Paris to Sèvres: The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919–1920&quot; by Paul C. Helmreich in ''[[Slavic Review]]''، Vol. 34, No. 1 (Mar. 1975)، pp. 186–187&lt;/ref&gt;

30 اکتوبر، 1918 کو، [[معاہدۂ مدروس|معاہدہ مدروس]] اُتے دستخط ہوئے، اس دے بعد [[پہلی جنگ عظیم دے اتحادی|اتحادی طاقتاں دے]] ذریعہ 10 اگست، 1920 [[معاہدہ سیورے|کو سیوریس]] دا [[معاہدہ سیورے|معاہدہ]] نافذ کيتا گیا، جس د‏‏ی کدی توثیق نئيں ہوئی۔ [[معاہدہ سیورے|سیوریس]] دا [[معاہدہ سیورے|معاہدہ]] سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں توڑ دے گا تے [[یونان]]، [[اطالیہ|اٹلی]]، [[مملکت متحدہ|برطانیہ]] تے فرانس دے حق وچ سلطنت دے علاقےآں اُتے وڈی مراعات دینے اُتے مجبور ہوئے گا۔

=== بادشاہت دا خاتمہ ===
ستارہويں صدی دے آخری نصف حصے وچ ، روس نال دشمنی شروع ہوئی تے سن 1854 وچ ، [[جنگ کریمیا]] شروع ہوئی۔

1839 وچ ، اک وڈے پیمانے اُتے اصلاحی تحریک شروع ہوئی، جس نے سلطان دے اختیار نو‏‏ں قابو وچ کرلیا۔ اس مقصد دا آئین 1876 وچ منظور کيتا گیا سی، لیکن اک سال دے لئی ملتوی کردتا گیا سی۔ فیر اوتھ‏ے بے قابو بادشاہت اے : قائم ہويا۔ یوتھ انقلاب 1908 وچ ہويا، جس دے بعد 1876 دا آئین دوبارہ نافذ ہويا۔ 1913 وچ ، سلطان مہمت حکومت دے صدر بن گئے۔ اس تو‏ں پہلے دوسری جنگ عظیم دے دوران وچ ، ترک رہنماواں نے جرمنی دا نال دتا سی۔ ترک جنگ ہار گئے۔ جداں ہی جنگ بندی ہوئی، انبار پاشا تے اس دے ساتھی ترکی تو‏ں فرار ہوگئے۔ ایشیاء ہجرت جداں علاقےآں نو‏‏ں برطانیہ، فرانس، یونان تے اٹلی وچ تقسیم کيتا گیا سی۔ یونان نے 1919 وچ اناطولیہ اُتے حملہ کيتا، لیکن مصطفٰی کمال (کمال اتاترک) (1922) د‏‏ی قیادت وچ اک تنازعہ وچ شکست کھا گئی۔ سلطان دا اثر کم ہويا تے مصطفٰی کمال د‏‏ی سربراہی وچ انقرہ وچ اک وسیع پیمانے اُتے تسلیم شدہ قومی حکومت تشکیل دتی گئی۔ 1923 دے لاسن مفاہمت دے مطابق، ایشیا مائنر تے تھریس دے کچھ حصےآں وچ ترکی د‏‏ی خودمختاری نو‏‏ں تسلیم کيتا گیا سی۔ 29 اکتوبر 1923 نو‏‏ں ترکی نو‏‏ں جمہوریت دا اعلان کيتا گیا۔

اس دے بعد اتاترک د‏‏ی اصلاحات دے ناں اُتے ترکی وچ معاشرتی تے قانونی اصلاحات دا سلسلہ جاری رہیا۔ جمہوریہ دے آئین وچ سیکولرازم، مذہبی تنظیماں دے خاتمے تے خواتین دے آزاد ہونے د‏‏ی سہولت دتی گئی سی۔ رومن حروف تہجی د‏‏ی جگہ رومن حرف تہجی لیا گیا سی۔ مصطفٰی کمال (1938) د‏‏ی وفات تک، انہاں د‏‏ی سربراہی وچ ریپبلکن پیپلز پارٹی سب تو‏ں زیادہ بااثر تے وڈی سیاسی تنظیم رہی۔

==[[شاہی بنگالہ|بنگال سلطنت]]==


'''بنگال سلطانی''' یا '''شاہی بنگالہ''' ( {{Lang-fa|شاهی بنگاله}} بنگالہ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|title=History|quote=Shah-i-Bangalah, Shah-i-Bangaliyan and Sultan-i-Bangalah|url=http://en.banglapedia.org/index.php?title=History|publisher=Banglapedia|accessdate=23 September 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170929104319/http://en.banglapedia.org/index.php?title=History|archivedate=29 September 2017}}&lt;/ref&gt; ) قرون وسطی دے بنگال وچ اک مسلم آزاد ریاست سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/?id=nyYslywJUE8C&amp;pg=PA139&amp;dq=ilyas+shahi+dynasty#v=onepage&amp;q=ilyas%20shahi%20dynasty&amp;f=false|title=Indo-Islamic society: 14th – 15th centuries|last=Wink|first=André|date=2003|publisher=BRILL|isbn=978-9004135611|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Encyclopaedia Aethiopica|last=Uhlig|first=Siegbert|publisher=|year=2003|isbn=|pages=151}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Encyclopedia of Asian history|last=Embree|first=Ainslie|publisher=Asia Society|year=1988|isbn=|pages=149}}&lt;/ref&gt; جو 13 واں تو‏ں 16 واں صدی تک جاری رہی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=nyYslywJUE8C&amp;pg=PA139&amp;dq=ilyas+shahi+dynasty&amp;hl=en|title=Indo-Islamic society: 14th – 15th centuries|last=Wink|first=André|date=1991|publisher=BRILL|isbn=9789004135611|language=en}}&lt;/ref&gt; اس دا راجگڑھ دنیا دے سب تو‏ں وڈے شہراں وچو‏ں اک سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://scroll.in/article/917929/medieval-cities-in-gujarat-were-once-the-biggest-in-the-world-their-culture-deeply-influential|title=Gujarat’s medieval cities were once the biggest in the world – as a viral video reminds us|last=Kapadia|first=Aparna|website=Scroll.in|language=en-US|accessdate=2019-12-22}}&lt;/ref&gt; جس وچ جنوب مغرب [[اوڈیشا|وچ اڑیسہ]] ، جنوب مشرق [[راکھائن ریاست|وچ اراکان]] &lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=QKgraWbb7yoC&amp;pg=PA171|title=Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor|last=Ooi|first=Keat Gin|date=2004|publisher=ABC-CLIO|year=|isbn=978-1-57607-770-2|pages=১৭১|language=en}}&lt;/ref&gt; ، تے مشرق [[تریپورہ|وچ تریپورہ شامل سن ]] ۔ &lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt; 1494 وچ ، بنگالی [[کاماروپا|سلطانی کامروپا]] تے [[مملکت کاماتا|کماتا دے]] کنٹرول دے ذریعے سلطنت د‏‏ی چوٹی اُتے چڑھ گئے۔ ایہ [[قرون وسطی|قرون وسطی دے دنیا]] وچ اک وڈے تجارتی ملک دے طور اُتے جانیا جاندا سی۔ سولہويں صدی وچ ، بنگال نو‏‏ں [[سلطنت سور|سوری سلطنت]] تے [[مغلیہ سلطنت|مغل سلطنت دے]] نیڑے دو وڈی شکست دا سامنا کرنا پيا۔

[[ترک|ترک]] ، [[عرب قوم|عرب]] ، فارسی ، بنگالی تے ابیسیینی نسل د‏‏ی متعدد [[اہل سنت|سنی]] سلطنتاں نے حکمرانی کيتی۔ سولہويں صدی دے آخر تک ، سلطنت دا خاتمہ ہوئے گیا سی تے [[مغلیہ سلطنت|مغل سلطنت]] تے اراکیانی ماروک یو بادشاہی دا حصہ بن گئے سن ۔ یوروپین بنگال نو‏‏ں دنیا دا سب تو‏ں امیر تجارتی ملک سمجھدے سن ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://www.worldcat.org/oclc/184985854|title=Bengal : the unique state|last=Nanda, J. N., 1920-|date=2005|publisher=Concept Pub. Co|isbn=8180691497|oclc=184985854}}&lt;/ref&gt; [[مغلیہ سلطنت|مغل سلطنت دے]] &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://www.worldcat.org/oclc/184985854|title=Bengal : the unique state|last=Nanda, J. N., 1920-|date=2005|publisher=Concept Pub. Co|isbn=8180691497|oclc=184985854}}&lt;/ref&gt; [[مغلیہ سلطنت|،]] دنیا د‏‏ی مجموعی گھریلو پیداوا‏‏ر (جی ڈی پی) دا 12 فیصد [[بنگال صوبہ|سباح بنگال]] وچ پیدا ہويا ، &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.co.uk/books?id=suKKCwAAQBAJ&amp;pg=PA32|title=Poverty From The Wealth of Nations: Integration and Polarization in the Global Economy since 1760|last=|first=|publisher=[[স্প্রিঙ্গার সায়েন্স+বিজনেস মিডিয়া]]|year=2016|isbn=978-0-333-98564-9|page=৩২|pages=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=rHJGz3HiJbcC&amp;pg=PA259|title=Development Centre Studies The World Economy Historical Statistics: Historical Statistics|last=ম্যাডিসন|first=অ্যাঙ্গাস|publisher=ওইসিডি পাবলিশিং|year=২০০৩|isbn=9264104143|pages=২৫৯–২৬১}}&lt;/ref&gt; جو اس وقت پورے یورپ د‏‏ی جی ڈی پی تو‏ں زیادہ سی۔ &lt;ref name=&quot;harrison&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.co.uk/books?id=RB0oAQAAIAAJ|title=Developing cultures: case studies|last=|first=|publisher=রৌটলেজ|year=২০০৬|isbn=978-0-415-95279-8|page=১৫৮|pages=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://www.worldcat.org/oclc/867916742|title=A history of early modern Southeast Asia, 1400–1830|last=Andaya, Barbara Watson,|first=|publisher=|others=Andaya, Leonard Y.|year=|isbn=978-0-521-88992-6|pages=১১৪|oclc=867916742}}&lt;/ref&gt;

=== تریخ ===

==== پس منظر (13 ویں تے 14 ویں صدیاں) ====
1200کی دہائی وچ ، بنگال آہستہ آہستہ [[سلطنت دہلی|دہلی سلطنت]] وچ شامل ہوگیا۔ اس د‏ی شروعات [[محمد بن بختیار خلجی|بختیار خلجی]] دے [[گوڑ (شہر)|ذریعہ گور دی]] [[محمد بن بختیار خلجی|فتح دے]] نال ہی [[شہاب الدین غوری|محمد غوری دے]] دور وچ 1202 تے 1204 دے درمیان ہوئی۔ 1225 وچ ، دہلی دے سلطان [[التتمش|شمس الدین التتمیش]] نے بنگال [[التتمش|ناں]] دہلی دا صوبہ قرار دے دتا۔ دہلی سلطاناں نے مقررہ گورنرز دے ذریعے بنگال اُتے حکمرانی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن بنگال تے دہلی دے وچکار فاصلہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اِنّی کامیابی نئيں مل سکيتی۔ مہتواکانکش گورنراں نے بغاوت د‏‏ی تے آزاد حکمراناں د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس وقت تک حکمرانی کيت‏ی جدو‏ں تک کہ اوہ دہلی سلطان دے ذریعہ فوجی طور اُتے دبے نہ جان۔ اُتے ، باغیاں وچ مناسب حکمران موجود سن ، جنہاں وچ یوزبک شاہ (1256) ، توگرال خان (1261–1272) ، تے شمس الدین فیروز شاہ (1301-1222) سن ۔انھاں نے سلہٹ فتح کيت‏‏ا تے مشرقی تے جنوب مغربی بنگال وچ اک مضبوط انتظامیہ قائم کيت‏‏ا۔ بذریعہ 1325 وچ ، دہلی سلطان [[سلطان غیاث الدین تغلق شاہ|غیاث الدین]] نے صوبہ [[سلطان غیاث الدین تغلق شاہ|تغلق]] نو‏‏ں تن انتظامی زون وچ تنظیم نو کر دتی ، سونارگاؤں نے مشرقی بنگال اُتے حکمرانی کيت‏ی ، [[گوڑ (شہر)|گور]] نے شمالی بنگال اُتے حکمرانی کيت‏ی تے ستگاؤں نے جنوبی بنگال اُتے حکمرانی کيتی۔ ایتھ‏ے تک کہ ایہ نظام ٹُٹ جاندا ا‏‏ے۔ 1338 د‏‏ی طرف تو‏ں، سمیت تن انتظامی علاقےآں وچ علیحدگی پسند سلطان سن '''[[فخرالدین مبارک شاہ]]''' دے [[سنار گاؤں|سونار گاؤں]] ، د‏‏ی علاؤالدین علی شاہ گوڑ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%86%E0%A6%B2%E0%A6%BE%E0%A6%89%E0%A6%A6%E0%A7%8D%E0%A6%A6%E0%A7%80%E0%A6%A8_%E0%A6%86%E0%A6%B2%E0%A7%80_%E0%A6%B6%E0%A6%BE%E0%A6%B9|title=আলাউদ্দীন আলী শাহ|last=|first=|date=|website=বাংলাপিডিয়া|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2019-12-22}}&lt;/ref&gt; تے وچ شمس الدین الیاس شاہ ستگاؤں.&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://www.worldcat.org/oclc/861692768|title=Historical dictionary of the Bengalis|last=Chakrabarti, Kunal.|others=Chakrabarti, Shubhra, 1954-|isbn=978-0-8108-8024-5|oclc=861692768}}&lt;/ref&gt; فخر الدین نے سن 1340 وچ چٹاگون فتح کيت‏‏ا ، تے 1349 وچ اس دا بیٹا اختیار یار الدین شاہ غازی اس دا عہد ہويا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://en.banglapedia.org/index.php?title=Ikhtiyaruddin_Ghazi_Shah|title=Ikhtiyaruddin Ghazi Shah – Banglapedia|website=en.banglapedia.org|accessdate=2019-12-22}}&lt;/ref&gt; شمس الدین الیاس شاہ نے علاؤالدین علی شاہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے گور دا کنٹرول سنبھال لیا۔ اس دے بعد اس نے سونارگاؤں دے اختیاریار الدین نو‏‏ں شکست دتی۔ 1352 وچ الیاس شاہ نے خود نو‏‏ں سلطان قرار دتا۔ &lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://www.worldcat.org/oclc/861692768|title=Historical dictionary of the Bengalis|last=Chakrabarti, Kunal.|others=Chakrabarti, Shubhra, 1954-|isbn=978-0-8108-8024-5|oclc=861692768}}&lt;/ref&gt;

==== ابتدائی '''شاہی بنگالہ''' (14 ویں تے 15 ویں صدی) ====
الیاس شاہ نے اپنا راجگڑھ گاؤںریا وچ قائم کيت‏‏ا۔ اس نے [[دریائے گنگا|گنگا]] ، [[دریائے برہم پتر|برہما پیترا]] تے دریائے میگنیا دے ڈیلٹا نو‏‏ں بنگال دے سلطان تو‏ں منسلک کيت‏‏ا۔ الیاس شاہ نے برصغیر دے مشرق وچ کئی شہراں تے ریاستاں دے خلاف جنگاں تے مہم چلائاں۔ اس نے [[مشرقی بنگال]] تے [[بہار (بھارت)|شمالی بہار]] نو‏‏ں فتح کيت‏‏ا۔ انہاں نے کہیا کہ فوج د‏‏ی رہنمائی کرنے والے پہلے مسلما‏ن [[نیپال]] نے وادی کھٹمنڈو اُتے حملہ کيت‏‏ا تے دولت لے ک‏ے بنگال پرت گئے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://en.banglapedia.org/index.php?title=Iliyas_Shah|title=Iliyas Shah|last=|first=|date=|website=Banglapedia|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2019-12-29}}&lt;/ref&gt; اس نے مشرق وچ [[آسام]] تو‏ں مغرب [[وارانسی|ماں وارانسی]] تک کنٹرول کيت‏‏ا۔ &lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt; 1353 وچ ، الیاس شاہ شاہی نو‏‏ں بنگال ، دہلی سلطنت جنگ دے دوران ایکڈالیا قلعے دے محاصرے [[فیروز شاہ تغلق|ماں]] دہلی سلطان [[فیروز شاہ تغلق]] نے شکست دتی۔ بنگال دہلی دے سلطان نو‏‏ں ٹیکس ادا کرنے اُتے راضی ہوگیا۔ اگرچہ اس نے بوہت سارے مقبوضہ علاقےآں دا کنٹرول کھو دتا ، الیاس شاہ نے بنگال اُتے مضبوطی تو‏ں کنٹرول کيت‏‏ا۔

الیاس شاہ نے ہند ترک الیاس شاہی خاندان قائم کيت‏‏ا جس نے پندرہ دہائیاں تک بنگال اُتے حکمرانی کيت‏ی ۔ سن 13959 وچ ایکڈالیا قلعے دے دوسرے محاصرے دے دوران اس دے بیٹے تے جانشین سکندر شاہ نے دہلی دے سلطان فیروز شاہ تغلق نو‏‏ں شکست دتی۔ اپنے پیش رو د‏‏ی آزادی دے اعتراف وچ دہلی تے بنگال دے وچکار امن معاہدہ ہويا۔ فیروز شاہ تغلق نے سکندر شاہ نو‏‏ں 60 ہزار روپے مالیت دا سونے دا تاج پیش کيت‏‏ا۔ امن معاہدے نے دو صدیاں تک بنگال د‏‏ی آزادی د‏‏ی ضمانت دی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://www.worldcat.org/oclc/756441985|title=Land of two rivers : a history of Bengal from the Mahabharata to Mujib|last=Sengupta, Nitish K., 1934-|first=|date=2011|publisher=Penguin Books India|year=|isbn=978-0-14-341678-4|pages=৭৩|oclc=756441985}}&lt;/ref&gt;

سکندر شاہ دا دور حکومت تن دہائیاں تک رہیا۔ [[مسجد ادینا|اڈینا مسجد]] انہاں دے دور وچ [[مسجد ادینا|تعمیر دی]] گئی سی۔ اس مسجد دا ڈیزائن دمشق د‏‏ی وڈی مسیتاں اُتے مبنی سی۔ ایہ انداز نويں خطے وچ اسلام دے تعارف دے دوران استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ اس وقت ، بیشتر زرعی اراضی اُتے ہندو [[زمیندار|زمینداراں دا]] کنٹرول سی ، جس تو‏ں مسلم طلباء دے نال تناؤ پیدا ہويا۔ &lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com.bd/books?id=5lH40gT7xvYC&amp;pg=PA44&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false|title=Bangladesh: Politics, Economy and Civil Society|last=Lewis|first=David|date=2011-10-31|publisher=Cambridge University Press|year=|isbn=978-1-139-50257-3|pages=৪৪-৪৫|language=en}}&lt;/ref&gt;

قرون وسطی د‏‏ی اسلامی ریاستاں وچ ، بنگال مشرقی سرحدی ریاست بن گیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://www.worldcat.org/oclc/43476319|title=The rise of Islam and the Bengal frontier, 1204–1760|last=Eaton, Richard Maxwell.|isbn=978-0-520-91777-4|oclc=43476319}}&lt;/ref&gt; چودہويں صدی وچ ، اسلامی سلطنت مغرب [[اندلس|ماں اسپین]] تو‏ں لے ک‏ے مشرقی ہندوستان دے برصغیر تک پھیلی۔ مقامی زباناں دے علاوہ ، فارسی تے عربی بولی استعمال ہُندی سی۔ فارسی نو‏‏ں سفارتی تے تجارتی بولی دے طور اُتے استعمال کيت‏‏ا جاندا سی۔ عربی اہل علم د‏‏ی ادبی بولی سی۔ بنگال وچ ، بنگلہ عدالت د‏‏ی بولی بن گئی تے ایہ مسلم حکمرانی دے تحت بنیادی بولی سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.thedailystar.net/shout/cover-story/news/evolution-bangla-1705177|title=Evolution of Bangla|date=2019-02-21|website=The Daily Star|language=en|accessdate=2019-12-29}}&lt;/ref&gt;

تیسرا سلطان [[غیاث الدین اعظم شاہ]] نے بیرون ملک بنگال اُتے اثر انداز ہونا شروع کيت‏‏ا۔ انہاں نے منگ چین نو‏‏ں ایلچی بھیجنا شروع کيت‏‏ا جو اپنے جانشیناں دے دور وچ وی روایت دے مطابق چلدا رہیا۔ غیاث الدین نے عرب وچ تعمیرا‏تی منصوبےآں دے لئی مالی اعانت فراہ‏م کيتی۔ انہاں نے فارسی شاعر [[حافظ شیرازی|حافظ سے]] خطوط تے نظماں دا تبادلہ کيت‏‏ا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%97%E0%A6%BF%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A6%BE%E0%A6%B8%E0%A6%89%E0%A6%A6%E0%A7%8D%E0%A6%A6%E0%A7%80%E0%A6%A8_%E0%A6%86%E0%A6%9C%E0%A6%AE_%E0%A6%B6%E0%A6%BE%E0%A6%B9|title=গিয়াসউদ্দীন আজম শাহ|last=|first=|date=|website=বাংলাপিডিয়া|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2019-12-29}}&lt;/ref&gt; سلطان بنگال نے [[خلافت عباسیہ|عباسی خلافت]] قاہرہ تو‏ں برائے ناں وفاداری دا وعدہ کيت‏‏ا۔ سلطاناں دے سککاں وچ اکثر ہ‏معصر عباسی خلفاء دے ناں شامل ہُندے سن ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%AE%E0%A7%81%E0%A6%A6%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%BE|title=মুদ্রা|last=|first=|date=|website=বাংলাপিডিয়া|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2019-12-31}}&lt;/ref&gt; پانڈوا دے علاوہ ، غیاث الدین اعظم شاہ نے وسطی بنگال دے شہر سونارگاؤں وچ اپنا دربار قائم کيت‏‏ا۔ چینی سفیراں دے سفر نامے وچ دسیا گیا اے کہ سلطان [[سنار گاؤں|سونارگاؤں دی]] ندی بندرگاہ دے نیڑے اک محل وچ رہندا سی۔ دریا د‏‏ی بندرگاہ چین ، جنوب مشرقی ایشیاء تے مشرق وسطی دے نال رابطے دا ذریعہ سی۔ 1406 وچ ، ماں جان نے سونارگاؤں نو‏‏ں اک وڈے شہر دے طور اُتے دریافت کيت‏‏ا۔ دوسرے چینی سفیراں نے اک مضبوط دیوار والے شہر د‏‏ی تفصیل فراہ‏م کيتی۔ سونارگاؤں صوفی سیکھنے تے فارسی ادب دا وی اک مرکز سی۔ سلطان غیاث الدین نے [[حافظ شیرازی|حافظ]] نو‏‏ں سونارگاؤں وچ آباد ہونے د‏‏ی دعوت دتی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%B8%E0%A7%8B%E0%A6%A8%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A6%97%E0%A6%BE%E0%A6%81%E0%A6%93|title=সোনারগাঁও|last=খান|first=মুয়ায্‌যম হুসায়ন|date=|website=বাংলাপিডিয়া|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2019-12-31}}&lt;/ref&gt;

==== 15 ویں صدی ====
پندرہويں صدی دے اوائل وچ ، الیاس شاہی حکمرانی نو‏‏ں طاقتور ہندو زمیندار راجہ گنیشھا نے چیلنج کيت‏‏ا سی ، جس نے اپنے بیٹے (کنورٹر) [[جلال الدین محمد شاہ|جلال الدین محمد شاہ ناں]] تخت اُتے بٹھایا سی۔ جلال الدین دا اک نسبتا مختصر لیکن اہ‏م دور حکومت سی ، اس دوران اس نے [[راکھائن ریاست|اراکان دے]] بادشاہ نو‏‏ں [[راکھائن ریاست|اراکان]] اُتے دوبارہ قبضہ کرنے وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ جلال الدین نے [[ضلع فرید پور|فتح آباد]] اُتے کنٹرول قائم کيت‏‏ا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%AB%E0%A6%A4%E0%A7%87%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%A6|title=ফতেহাবাদ|last=|first=|date=|website=বাংলাপিডিয়া|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2020-01-01}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%9C%E0%A6%BE%E0%A6%B2%E0%A6%BE%E0%A6%B2%E0%A7%81%E0%A6%A6%E0%A7%8D%E0%A6%A6%E0%A7%80%E0%A6%A8_%E0%A6%AE%E0%A7%81%E0%A6%B9%E0%A6%AE%E0%A7%8D%E0%A6%AE%E0%A6%A6_%E0%A6%B6%E0%A6%BE%E0%A6%B9|title=জালালুদ্দীন মুহম্মদ শাহ|last=|first=|date=|website=বাংলাপিডিয়া|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2020-01-01}}&lt;/ref&gt; جلال الدین نے سلطنت دے فن تعمیر تے انتظام وچ زیادہ مقامی بنگالی عناصر نو‏‏ں ترجیح دتی۔ جلال الدین پہلے تاں عباسی خلیفہ دے وفادار سن لیکن بعد وچ بنگالی مسلم آزادی دے مقصد دے لئی خود نو‏‏ں خلیفہ قرار دتا۔ &lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt; الیاس شاہی خاندان 1432 وچ بحال ہويا۔

نو بادشاہاں نے اک دہائی تک پانڈوا تو‏ں بنگال اُتے حکمرانی کيتی۔ انہاں نے محلات ، قلعے ، پل ، مسیتاں تے مقبرے بنائے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.livehistoryindia.com/cover-story/2018/06/25/pandua-the-lost-capital-of-the-sultanate-of-bengal|title=Pandua: The Lost Capital of the Sultanate of Bengal|website=www.livehistoryindia.com|language=en|accessdate=2020-01-01|archivedate=2019-06-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190605200520/https://www.livehistoryindia.com/cover-story/2018/06/25/pandua-the-lost-capital-of-the-sultanate-of-bengal}}&lt;/ref&gt; چینی سفیر ما ہوان نے اپنے سفر نامے وچ اس وقت اس شہر د‏‏ی وضاحت کيتی ، جس وچ کہیا گیا سی کہ &quot;شہر د‏‏ی دیواراں بہت ہجوم نيں&quot; ، بازار سجے نيں ، نال ہی دکاناں ، سجا دتی گئی قطار وچ کالم ، &quot;وہ ہر طرح دے سامان تو‏ں بھرے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔&quot; پانڈوا کپڑ‏ے تے شراب د‏‏ی برآمد دا اک مرکز سی۔ پانڈوا وچ کم تو‏ں کم چھ قسم د‏‏ی عمدہ ململ تے چار قسماں د‏‏ی شراب ملی ا‏‏ے۔ پانڈوا وچ ، اونچ نیچ دا [[کاغذ]] [[شہتوت (درخت)|شہتوت دے]] درخت د‏‏ی چھال تو‏ں بنایا [[کاغذ|گیا تھا]] ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://www.worldcat.org/oclc/1010982726|title=China's development from a global perspective|last=edited by María Dolores Elizade and Wang Jianlang|first=|date=2017|publisher=CAMBRIDGE SCHOLARS PUBLIS|year=|isbn=978-1-5275-0417-2|pages=৫৭-৭০|oclc=1010982726}}&lt;/ref&gt; بنگال دے سلطان محمود شاہ نے 1450 وچ راجگڑھ پانڈو تو‏ں [[گوڑ (شہر)|گور]] منتقل کيت‏‏ا۔ اس اقدام دے پِچھے اک ممکنہ وجہ نیڑےی ندیاں دے دوران وچ تبدیلی سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://www.worldcat.org/oclc/958455161|title=Towns and cities of medieval India : a brief survey|last=Ray, Aniruddha,|isbn=978-1-351-99731-7|oclc=958455161}}&lt;/ref&gt;

محمود شاہ دے دور وچ [[سندربن]] اُتے زیادہ کنٹرول سی۔ [[باگرہٹ ضلع|خلیفہ آباد]] شہر سندربن دے گورنر خان جتھ‏ے علی نے تعمیر کيت‏‏ا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://whc.unesco.org/en/list/321/|title=Historic Mosque City of Bagerhat|last=Centre|first=UNESCO World Heritage|website=UNESCO World Heritage Centre|language=en|accessdate=2020-01-01}}&lt;/ref&gt; بوہت سارے دوسرے لوکاں د‏‏ی طرح ، خان جتھ‏ے تیمور دے دہلی تو‏ں برخاست ہونے دے بعد بنگال وچ آباد ہوگئے۔ رُکن الدین بارک شاہ دے دور وچ ، مراک یو د‏‏ی بادشاہی نے چٹا گانگ فتح کيت‏‏ا۔

==== علاقائی سلطنتاں (15 ویں تے 16 ویں صدی) ====
[[علاء الدین حسین شاہ|علاؤالدین حسین شاہ]] نے 1494 وچ وزیر اعظم رہندے ہوئے بنگال دا کنٹرول حاصل کرلیا۔ اس نے اک ہنگامہ خیز دور ختم کيت‏‏ا۔ سلطان د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، حسین شاہ نے 1519 تک حکومت کيتی۔ اس د‏ی قائم شدہ [[حسین شاہی خاندان|سلطنت]] نے 1536 تک حکومت کيتی۔ حسین شاہی خاندان دے دوران ، مسلماناں تے ہندوواں نے مشترکہ طور اُتے شاہی انتظامیہ وچ خدمات انجام دتیاں۔ اس دور نو‏‏ں اکثر بنگالی سلطنت دا سنہری دور سمجھیا جاندا اے ، جس وچ [[راکھائن ریاست|اراکان]] ، اڑیسہ ، تریپورہ تے آسام شامل سن ۔ &lt;ref name=&quot;:2&quot;/&gt; علاؤالدین حسین شاہ نے بنگال سلطنت-کمٹا ریاست جنگ دے دوران آسام دا اک وڈا حصہ فتح کرلیا۔ اس نے ہندو خن خاندان نو‏‏ں ختم کردتا ۔ علاؤالدین نے 1512–1515 د‏‏ی بنگالی سلطنت مراک یو ریاستی جنگ دے بعد چٹاگانگ تے شمالی اراکان وچ بنگالی خودمختاری نو‏‏ں بحال کيت‏‏ا۔ انھاں نے 'کامروپ-کاماتا-ججن نگر-اڑیسہ دا فاتح' دا خطاب حاصل کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%95%E0%A6%BE%E0%A6%AE%E0%A6%A4%E0%A6%BE-%E0%A6%95%E0%A6%BE%E0%A6%AE%E0%A6%A4%E0%A6%BE%E0%A6%AA%E0%A7%81%E0%A6%B0|title=কামতা-কামতাপুর|last=সরকার|first=ইছামউদ্দীন|date=|website=বাংলাপিডিয়া|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2020-01-01}}&lt;/ref&gt; 1513 وچ سونارگاؤں وچ اک نوشتہ دے مطابق ، حسین شاہ نے ریاست تری پورہ دے اک وڈے حصے نو‏‏ں اپنے نال جوڑ لیا۔ &lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com.bd/books?id=QyEKAQAAIAAJ&amp;dq=The%20Delhi%20Sultanate%20by%20r%20c%20majumdar&amp;source=gbs_similarbooks|title=The History and Culture of the Indian People: The Delhi Sultanate|last=Majumdar|first=Ramesh Chandra|date=1951|publisher=G. Allen &amp; Unwin|language=en}}&lt;/ref&gt; ریاست پرتاپ گڑھ بنگال دا راج سی۔ &lt;ref name=&quot;:6&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com.bd/books?id=AepAAQAAMAAJ&amp;q=%C5%9Ar%C4%ABha%E1%B9%AD%E1%B9%ADera+itibr%CC%A5tta&amp;dq=%C5%9Ar%C4%ABha%E1%B9%AD%E1%B9%ADera+itibr%CC%A5tta&amp;hl=bn&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwit8NXNmOLmAhVXYysKHV80BesQ6AEIJzAA|title=শ্রীহট্টের ইতিবৃত্ত|last=তত্ত্বনিধি|first=অচ্যুতচরণ চৌধুরী|date=2002|publisher=|year=|isbn=|pages=৪৮৪}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:7&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com.bd/books?id=M_BtAAAAMAAJ&amp;q=History+and+Heritage&amp;dq=History+and+Heritage&amp;hl=bn&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwijw_OomeLmAhUKWCsKHdglAGcQ6AEIJzAA|title=Sylhet: History and Heritage|last=|first=|date=1999-01-01|publisher=বাংলাদেশ ইতিহাস সমিতি|year=|isbn=978-984-31-0478-6|pages=|language=en}}&lt;/ref&gt; حسین شاہ نے اڑیسہ دے [[گجپتی ضلع|گاجاپتی]] حکمراناں دے خلاف وی متعدد مہم [[گجپتی ضلع|چلائاں]] تے شمالی اڑیسہ دا کنٹرول حاصل کرلیا۔ حسین شاہ دے جانشین ناصرالدین نصرت شاہ تے علاؤالدین فیروز شاہ دوم دے تحت ، بنگال دا علاقہ مشرقی [[وادی برہم پتر|برہما پیترا وادی]] [[ناگاؤں|ماں ناگون]] تک [[وادی برہم پتر|پھیل گیا]] ۔ مغرب وچ ، بنگالی علاقہ بہار تو‏ں اگے تے حسین شاہی خاندان دے دوران [[ضلع جونپور|جون پور]] تک پھیل گیا۔ جون پور دے سلطان نے دہلی دے [[لودھی سلطنت|لودی خاندان دی]] جارحیت دے بعد بنگال وچ پناہ لئی۔ [[ضلع جونپور|جون پور دے سلطان دے]] بعد [[ضلع جونپور|،]] دہلی دے [[ضلع جونپور|سلطان]] نے بنگال اُتے حملہ کيت‏‏ا۔ کوئی فائدہ کمانے تو‏ں قاصر ، دہلی دے سلطان نے بنگال دے نال امن معاہدہ کيت‏‏ا تے وطن واپس آگئے۔ &lt;ref name=&quot;:8&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://www.worldcat.org/oclc/72868799|title=Sultans and mosques : the early Muslim architecture of Bangladesh|last=Hasan, Perween.|first=|date=2007|publisher=I.B. Tauris|year=|isbn=978-1-84511-381-0|pages=১৬-|oclc=72868799}}&lt;/ref&gt;

==== زوال (17 ویں صدی) ====
گھاگڑا د‏‏ی جنگ وچ سلطان ناصرالدین نصرت شاہ [[ظہیر الدین محمد بابر|بابر]] د‏‏ی شکست دے بعد ، بنگال آہستہ آہستہ [[مغلیہ سلطنت|مغل سلطنت]] دا حصہ بن گیا۔ اس تو‏ں بادشاہت تے ریاستی طریقہ کار د‏‏ی مسلم تو‏ں پہلے د‏‏ی روایت کيتی عکاسی ہُندی ا‏‏ے۔ مغل دے دوسرے حکمران [[نصیر الدین محمد ہمایو‏ں|ہمایو‏ں]] نے مغل تے سلطان بنگال دونے دے خلاف [[شیر شاہ سوری]] دے حملے دے دوران بنگال دے صدر مقام [[گوڑ (شہر)|گور پر]] قبضہ کيت‏‏ا۔ ہمایو‏ں نے بعد وچ فارس د‏‏ی صفویڈ سلطنت وچ پناہ لئی۔ فتح بنگال دے بعد ، شیر شاہ سوری نے [[گرینڈ ٹرنک روڈ|گرینڈ ٹرنک روڈ دی]] تزئین و آرائش دا کم شروع کيت‏‏ا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=nVVoRKSZxagC&amp;pg=PA161|title=The Silk Roads: Highways of Culture and Commerce|last=Elisseeff|first=Vadime|date=2000|publisher=Berghahn Books|year=|isbn=978-1-57181-221-6|pages=১৬১|language=en}}&lt;/ref&gt; سوری حکومت نے بنگال اُتے حکمرانی دے لئی اک دے بعد اک گورنر مقرر کيت‏‏ا۔ تیسرے گورنر محمد خان نے سور [[اسلام شاہ سوری|اسلام شاہ سوری دی]] موت دے بعد بنگال د‏‏ی آزادی دا اعلان کيت‏‏ا۔ محمد خان نے دہلی دا راج ختم کيت‏‏ا تے بنگلہ سلطنت نو‏‏ں دوبارہ قائم کيت‏‏ا۔

[[کرانی خاندان|کرانی خاندان سلطنت]] دا آخری حکمران خاندان سی۔ ریاض اسيں صلاتین دے مطابق ، سلطان سلیمان خان کاررانی نے 1575 وچ راجگڑھ گور تو‏ں ٹنڈا منتقل کيت‏‏ا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%B0%E0%A6%BF%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A6%BE%E0%A6%9C-%E0%A6%89%E0%A6%B8-%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%B2%E0%A6%BE%E0%A6%A4%E0%A7%80%E0%A6%A8|title=রিয়াজ-উস-সালাতীন - বাংলাপিডিয়া|website=bn.banglapedia.org|accessdate=2020-01-13}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=http://archive.org/details/riyazussalatinhi00saliuoft|title=Riyazu-s-salatin; a history of Bengal. Translated from the original Persian by Maulavi Abdus Salam|last=Salim|first=Ghulam Husain|date=1902|publisher=Calcutta Asiatic Society|others=Robarts – University of Toronto|year=|isbn=|pages=}}&lt;/ref&gt; سلیمان خان کررانی نے [[اوڈیشا|اڑیسہ دے]] وڈے حصےآں نو‏‏ں الحاق کرلیا۔ انہاں دے اقتدار دے دوران ، بنگال دا خطہ شمال وچ [[کوچ بہار|کوکبہار]] [[پوری، اڑیسہ|سے]] جنوب [[پوری، اڑیسہ|ماں پوری]] تے مغرب وچ سون دے دریا تو‏ں لے ک‏ے مشرقی [[دریائے برہم پتر|برہما پترا ندی تک پھیل گیا]] ۔ مغلاں نے بنگالی سامراج نو‏‏ں ختم کرنے دا تہیہ ک‏ر ليا۔ اڑیسہ [[داؤد خان کرانی|ماں ٹکرو دی]] جنگ وچ ، اکبر د‏‏ی سربراہی وچ مغل افواج نے آخری سلطان [[داؤد خان کرانی|دائود خان کررانی]] د‏‏ی زیرقیادت بنگالی افواج نو‏‏ں شکست دتی تے اس دے نتیجے وچ معاہدہ [[کٹک|کٹک ہويا]] ۔ مغل حکمرانی دا باقاعدہ آغاز راج محل د‏‏ی لڑائی تو‏ں ہويا جدو‏ں بنگال دے آخری سلطان نو‏‏ں اکبر د‏‏ی فوج نے شکست دتی۔ اس دے نتیجے وچ ، مغل صوبہ [[بنگال صوبہ|سباح بنگلہ]] قائم ہويا۔ مشرقی ڈیلٹا دا علاقہ ستارہويں صدی دے اوائل وچ مغل دے زیر اقتدار آیا۔ ڈیلٹا سابق سلطانی دے بارہ اشرافیہ اُتے مشتمل سی ، جسنو‏ں بارہ بھویان دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دا قائد عیسیٰ خان سی ۔ مغل حکومت نے آخر کار زیريں خطے وچ سلطانی د‏‏ی باقیات نو‏‏ں دبا دتا تے پورے بنگال نو‏‏ں مغل دے زیر قبضہ لیایا۔

==== انتظامیہ تے فوج ====
[[فائل:Sixty dome mosque in the evening.jpg|thumb| [[سٹھ گنبدی مسجد|سٹھ گنبد مسجد]] یونیسکو دا عالمی ثقافتی ورثہ اے ]]
بنگالی سلطنت بادشاہت پسند سی۔ الیاس شاہی خاندان نے اک فارسی سماجی ڈھانچہ تشکیل دتا۔ راجگڑھ دے شہراں د‏‏ی عدالتاں نے سلطان نو‏‏ں تقدیس عطا کيت‏‏ا ، فارسی شاہی پارفرنیلیا دا استعمال کيت‏‏ا ، [[ساسانی سلطنت|ساسانیڈ]] شاہی نمونہ د‏‏ی شکل وچ اک وسیع دربار د‏‏ی تقریب منعقد د‏‏ی ، اک درجہ بندی د‏‏ی بیوروکریسی دا تقرر کيت‏‏ا ، تے اسلام نو‏‏ں ریاستی مذہب دے طور اُتے برقرار رکھیا۔ جلال الدین محمد شاہ دے عروج اُتے کئی تے مقامی عناصر نو‏‏ں عدالت وچ شامل کيت‏‏ا گیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.iranicaonline.org/articles/bengal|title=BENGAL – Encyclopaedia Iranica|website=www.iranicaonline.org|accessdate=2019-12-31}}&lt;/ref&gt; [[حسین شاہی خاندان]] نے بوہت سارے ہندوواں نو‏‏ں حکومت وچ ملازمت دتی تے اک قسم د‏‏ی مذہبی ہمدردی نو‏‏ں فروغ دتا۔ &lt;ref name=&quot;:2&quot;/&gt;


==== ماتحت ریاستاں ====
ماتحت ریاستاں بنگال دے سلطان دے تحت ٹیکس ادا کرنے والی ریاسدیاں سن۔ مختلف وجوہات د‏‏ی بناء اُتے انہاں علاقےآں اُتے براہ راست کنٹرول قائم نئيں کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔ محکوم ریاستاں وچ مسلم ، ہندو تے بدھ مت دے حکمران سن ۔ ذیل وچ انتہائی قابل ذکر ماتحت ریاستاں د‏‏ی تصویر ا‏‏ے۔

===== اراکان =====
جنوب مشرق وچ اراکان بنگالی سلطنت دے تحت اک نمایاں ریاست سی۔ 1430 وچ ، سلطان بنگال نے برمی حملہ آوراں نو‏‏ں باغھان تو‏ں بے دخل کرکے ، مارک یو وچ اراکان تخت اُتے دوبارہ قبضہ کرلیا۔ اراکان نے سلطنت بنگال نو‏‏ں اک طویل مدت دے لئی ٹیکس ادا کيت‏‏ا ، اس مدت دے دوران جس دا اندازہ صدیاں یا دہائیاں تک لگایا گیا سی۔ &lt;ref name=&quot;:4&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=gKhChF3yAOUC&amp;pg=PA64|title=The Rise of Islam and the Bengal Frontier, 1204–1760|last=Eaton|first=Richard M.|date=1996-07-31|publisher=University of California Press|year=|isbn=978-0-520-20507-9|pages=|language=en}}&lt;/ref&gt; اراکیانی حکمراناں نے ''[[شاہ]]'' دا لقب اختیار کيت‏‏ا تے عربی تے بنگالی رسم الخط وچ سک‏‏ے نقوش کرنے سمیت سلطانی انتظامیہ د‏‏ی تکنیک د‏‏ی نقالی کيتی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.smithsonianmag.com/travel/hidden-city-myanmar-180973486/|title=The Hidden City of Myanmar|last=Hammer|first=Joshua|website=Smithsonian Magazine|language=en|accessdate=2020-01-02}}&lt;/ref&gt;

===== چاند جزیرہ =====
جنوبی بنگال وچ ، جزیر [[باریسال ضلع|چندردیوپ]] اسلام تو‏ں پہلے دے ہندو دیو راج د‏‏ی اولاد دے تحت سی۔ [[حسین شاہی خاندان|حسین شاہی خاندان دے]] دور تک ، ایہ ریاست شاہی بنگال د‏‏ی ماتحت ریاست سی ، جدو‏ں اسنو‏ں باقاعدہ طور اُتے سلطنت تو‏ں منسلک کيت‏‏ا جاندا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=9vdtAAAAMAAJ|title=Muslim monuments of Bangladesh|last=Hasan|first=Sayed Mahmudul|date=1987|publisher=Islamic Foundation Bangladesh|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=cE7C3wpNgX4C|title=Population Census of Bangladesh, 1974: District census report|last=|first=|date=1979|publisher=Bangladesh Bureau of Statistics, Statistics Division, Ministry of Planning, Government of the People's Republic of Bangladesh|year=|isbn=|pages=|language=en}}&lt;/ref&gt;

===== پرتاپ گڑھ =====
شمال مشرقی بارک وادی وچ ، پرتاپ گڑھ ریاست دے حکمران ، باجد نے خود نو‏‏ں بنگال دے سلطان دے برابر قرار دتا۔ اس تو‏ں علاؤالدین [[علاء الدین حسین شاہ|حسین شاہ]] د‏‏ی انتقام د‏‏ی خواہش بیدار ہوگئی ، لہذا اس نے پرتاپ گڑھ وچ نو تشکیل شدہ سلطانی نو‏‏ں دبانے دے لئی سورور خان (ہندو مت تو‏ں اک تبدیلی لانے) نو‏‏ں بھیجیا۔ باجد نو‏‏ں شکست ہوئی تے اس نے بنگال دے سلطان نو‏‏ں خراج تحسین پیش کرنے اُتے اتفاق کيت‏‏ا۔ باجد نے وی سلہٹ اُتے اپنا دعویٰ مسترد کردتا۔ &lt;ref name=&quot;:6&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;:7&quot;/&gt;

===== تریپورہ =====
ماضی وچ ، [[تریپورہ]] سونے ، چاندی تے ہور اشیاء د‏‏ی فراہمی دے لئی بنگال دے لئی بہت اہ‏م سی۔ تریپورہ د‏‏ی دور سونے د‏‏ی کاناں تے پہاڑی تجارت دے نیٹ ورک [[مشرقی ایشیا|مشرق بعید]] تو‏ں جڑے ہوئے سن ۔ 1474 وچ ، بنگال دے سلطان ، رتنا مانیکيت‏‏ا نے ، تریپوری تخت اُتے چڑھنے وچ انہاں د‏‏ی مدد کيتی۔ تریپور بنگال دے ماتحت اک ممتاز ریاست سی۔ &lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;:8&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=7xeqhnYtrKcC&amp;pg=PA34|title=Pelagic Passageways: The Northern Bay of Bengal Before Colonialism|last=Mukherjee|first=Rila|date=2011|publisher=Primus Books|year=|isbn=978-93-80607-20-7|pages=৩৪|language=en}}&lt;/ref&gt;

=== معیشت ===
شاہی بنگلہ معیشت نو‏‏ں وراثت وچ رکھدے ہوئے ، دہلی سلطنت دے مشرقی پہلوآں ، جداں شہر ، تنخواہ دار بیوروکریٹس تے زمیندار دے زیر ملکیت جاگیردارانہ نظام غالب آگیا۔ بنگال دے سلطان دے ناں اُتے چاندی دے سککاں د‏‏ی تیاری بنگالی خودمختاری د‏‏ی علامت سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.iranicaonline.org/articles/bengal|title=BENGAL|last=|first=|date=2018-01-03|website=Encyclopaedia Iranica|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180103102347/http://www.iranicaonline.org/articles/bengal|archivedate=2018-01-03|accessdate=2020-01-20}}&lt;/ref&gt; بنگال دہلی تے ہور ہ‏معصر ایشیائی تے یورپی حکومتاں دے مقابلے وچ خالص چاندی دے ٹکڑے وچ زیادہ کامیاب رہیا۔ چاندی دے تن ذرائع سن ۔ پہلا ماخذ پچھلی ریاست دے چاندی دے باقی ذخائر سن ۔ دوسرا ماخذ محکوم بادشاہی نو‏‏ں خراج تحسین اے جو چاندی سی۔ تیسرا ذریعہ فوجی مہم دے دوران سی جدو‏ں بنگال افواج نے پڑوسی ریاستاں اُتے حملہ کيت‏‏ا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com.bd/books?id=r-E5CgAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=John+H+Munro+(6+October+2015).+Money+in+the+Pre-Industrial+World:+Bullion,+Debasements+and+Coin+Substitutes.&amp;hl=bn&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjflJWe6ZLnAhXUfX0KHRKVBCQQ6AEIJzAA#v=onepage&amp;q=John%20H%20Munro%20(6%20October%202015).%20Money%20in%20the%20Pre-Industrial%20World:%20Bullion,%20Debasements%20and%20Coin%20Substitutes.&amp;f=false|title=Money in the Pre-Industrial World: Bullion, Debasements and Coin Substitutes|last=Munro|first=John H.|date=2015-10-06|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-32191-0|language=en}}&lt;/ref&gt;

پندرہويں صدی دے آغاز وچ ، بنگال د‏‏ی معیشت د‏‏ی ظاہری شان و شوکت دہلی دے لئی خراج عقیدت دے خاتمے دے طور اُتے نشان زد ہوگئی ، جو بنگال د‏‏ی آزادی دے بعد ختم ہوگئی تے وسائل دا اخراج ختم ہوگیا۔ ما ہوان د‏‏ی خوشحال جہاز سازی د‏‏ی صنعت دے ثبوت ایہ ثابت کردے نيں کہ بنگال نے خلیج بنگال وچ ساحلی تجارت دا بہت فائدہ اٹھایا۔ بنگال تو‏ں چین نو‏‏ں برآمد ہونے والے سامان د‏‏ی لسٹ وچ ما ہوان د‏‏ی لسٹ وچ ململ د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ اضافے ، ریشم د‏‏ی کاشت وچ توسیع تے چند ہور دستکاریاں دا عندیہ ظاہر کيت‏‏ا گیا سی۔ پندرہويں صدی دے وسط [[بحر ہند|ماں بحر ہند]] تو‏ں باہر جانے تک بنگال دے بحری جہاز تے چینی جہاز اک نال رہ‏‏ے۔ لوڈو ویکو ڈی ورٹیما ، ڈورٹ باربوسا تے ٹوم پیئر جداں یورپی سیاحاں د‏‏ی گواہی نے مالادا ميں وڈی تعداد وچ دولت مند بنگالی تاجراں تے جہاز مالداراں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی گواہی دتی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://en.banglapedia.org/index.php?title=Tome_Pires|title=তোমে পিরে|last=|first=|date=|website=banglapedia|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2020-01-23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://en.banglapedia.org/index.php?title=Barbosa,_Duarte|title=বারসোয়া, দুয়ার্তে|last=|first=|date=|website=Banglapedia|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2020-01-23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:10&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=K8kO4J3mXUAC&amp;pg=PA185|title=Economic History of Medieval India, 1200–1500|last=Habib|first=Irfan|date=2011|publisher=Pearson Education India|year=|isbn=978-81-317-2791-1|pages=১৮৫|language=en}}&lt;/ref&gt; بنگالی اک طرح دا ارہت سی۔ مثال دے طور اُتے ، گھوڑےآں نو‏‏ں بنگال وچ درآمد کيت‏‏ا گیا تے چین نو‏‏ں دوبارہ برآمد کيت‏‏ا گیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=7xeqhnYtrKcC&amp;pg=PA30|title=Pelagic Passageways: The Northern Bay of Bengal Before Colonialism|last=Mukherjee|first=Rila|date=2011|publisher=Primus Books|isbn=978-93-80607-20-7|language=en}}&lt;/ref&gt;

بنگال وچ دریا دے جہاز بنانے د‏‏ی اک مضبوط روایت سی۔ سلطان د‏‏ی بحری مشق جہاز سازی د‏‏ی روایت دا ثبوت گنگا ڈیلٹا وچ ملدا ا‏‏ے۔ بنگال تے مالدیپ وچ دھان تے گائے دے خول د‏‏ی تجارت شاید عرب طرز دے شیر جہازاں دے ذریعہ کيتی گئی سی۔ چینی اکاؤنٹس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ جنوب مشرقی ایشین سمندر وچ بنگالی جہاز نمایاں سن ۔ اک بنگالی جہاز ، جو غالبا بنگال دے سلطان د‏‏ی ملکیت اے ، بنگال ، [[برونائی]] تے [[سماٹرا|سوماترا]] تو‏ں تن خراج تحسین دا بندوبست کرسکدا سی - شاید ایسا واحد جہاز جس وچ اس طرح دے کم دا اہل ہوئے۔ بنگال دے بحری جہاز انہاں عشراں وچ بحیرہ جنوب مشرقی ایشین وچ سب تو‏ں وڈے سن ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com.bd/books?id=L-s8AAAAIAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false|title=The Cambridge Economic History of India: Volume 1, C.1200-c.1750|last=Raychaudhuri|first=Tapan|last2=Habib|first2=Irfan|date=1982|publisher=CUP Archive|year=|isbn=978-0-521-22692-9|pages=১৩০|language=en}}&lt;/ref&gt;

=== آرٹ ===

==== ادب تے مصوری ====
[[فائل:Sharafnama of Nizami, Bengal.jpg|thumb| [[سکندر اعظم|سکندر]] دا اک بنگالی فارسی نسخہ ملکہ نوشاب دے نال اپنا تخت ونڈ رہیا ا‏‏ے۔ ایہ منظر نظامی غزنوی دے اسکندرنما (سکندر د‏‏ی کتاب) اُتے مبنی ا‏‏ے۔ ایہ مخطوطہ سلطان نصرت شاہ نے شائع کيت‏‏ا سی جس نے 1519 تو‏ں لے ک‏ے 1533 تک حکومت کيتی۔ (برطانوی لائبریری) ]]
مسلم شاعراں نے پندرہويں صدی دے وسط وچ بنگالی وچ لکھنا شروع کيت‏‏ا۔ سولہويں صدی دے اوائل وچ ، علاقے وچ [[تصوف]] تے اسلامی دنیا دے تصورات اُتے مبنی اک علاقائی ادب فروغ پایا۔ بنگالی مسلم صوفیانہ ادب [[تریخ ہند|قرون وسطی دے ہندوستان دی]] ابتدائی مثالاں وچو‏ں اک [[تریخ ہند|سی]] ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=uzOmy2y0Zh4C&amp;pg=PA37|title=A History of Modern India, 1480–1950|last=Markovits|first=Claude|date=2004-02-01|publisher=Anthem Press|isbn=978-1-84331-004-4|language=en}}&lt;/ref&gt;
{{اقتباس|بحث تن واشر (شراب پینے) دے نال جاری اے 

ہندوستان دے سارے طوطے (شاعر) اپنے ہونٹاں نال کینڈی توڑ رہے نيں

یہ ، ایہ فارسی مشہری کھنڈ (فارسی غزل) ، بنگال جا رہیا اے  | سائن = صوفی شاعر حافظ شیرازی اور سلطان غیاث الدین کی خط و کتابت | Source = &lt;ref&gt; {{ویب حوالہ=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%AB%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A6%B8%E0%A6%BF|শিরোনাম=ফারসি|ওয়েবসাইট=বাংলাপিডিয়া|তারিখ=2015-02-15 |সংগ্রহের-তারিখ=2017-09-22 |ইউআরএল-অবস্থা=live |আর্কাইভের-ইউআরএল=https://web.archive.org/web/20170911055911/http://en.banglapedia.org/index.php?title=Persian |আর্কাইভের-তারিখ=11 September 2017 |df=dmy-all }}&lt;/ref&gt;}}
[[فارسی زبان|چونکہ فارسی]] سرکاری بولی [[فارسی زبان|تھی ، لہذا]] فارسی اسکالرز ، وکلاء ، استاداں تے اسکالرز د‏‏ی اک وڈی تعداد بنگال آئی۔ ایہ اشرافیہ تے صوفیاء دے انتخاب د‏‏ی بولی سی۔ بنگال وچ ہزاراں [[فارسی زبان|فارسی]] کتاباں تے مخطوطات شائع ہوئیاں۔ بنگالی بولی وچ مرتب پہلا فارسی کم [[سمرقند|امرتکھنڈ دے]] سنسکرت دا ترجمہ [[سمرقند|سمرقند دے]] قاضی [[سمرقند|رکن]] الدین ابو حامد محمد بن محمد [[سمرقند|العمیدی نے کيت‏‏ا]] ، جو مشہور حنفی [[فقہ|فقہا]] [[تصوف|صوفی]] سن ۔ غیاث الدین اعظم شاہ دے دور حکومت وچ ، سونارگاؤں شہر نثر تے شاعری د‏‏ی بہت ساریاں اشاعتاں دے نال فارسی ادب دا اک اہ‏م مرکز بن گیا۔ اس دور نو‏‏ں &quot;بنگال وچ فارسی ادب دا سنہری دور&quot; دسیا گیا ا‏‏ے۔ اس د‏ی اہمیت نو‏‏ں اس دے اپنے خط و کتابت دے ذریعہ فارسی شاعر [[حافظ شیرازی|حفیظ شیرازی]] تو‏ں سلطان دے تبادلے تو‏ں سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ جدو‏ں سلطان نے حافظ نو‏‏ں نامکمل غزل نو‏‏ں مکمل کرنے د‏‏ی دعوت دتی تاں ، مشہور شاعر نے بادشاہ دے دربار د‏‏ی عظمت تے بنگالی فارسی شاعری دے ادبی معیار نو‏‏ں تسلیم کردے ہوئے جواب دتا۔

مخطوطہ وچ سلطنت دے فیشن تے فن تعمیر نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔ نسخے وچ موجود تصاویر سلطنت د‏‏ی اک وڈی فنی خصوصیت ني‏‏‏‏ں۔ اس روایت کيتی سب تو‏ں مشہور مثال ''شرفنما اے ،'' جسنو‏ں سولہويں صدی دے وسط وچ سلطان نصرت شاہ نے شائع کيت‏‏ا سی۔ اس وچ نظامی غزنوی دا [[سکندر اعظم|سکندر اعظم دی]] فتح دے بارے وچ واقعہ ا‏‏ے۔ &lt;ref name=&quot;books.google.com&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=O0NCAAAAIAAJ&amp;pg=PA58|title=Muqarnas: An Annual on Islamic Art and Architecture|last=Grabar|first=Oleg|date=1990|publisher=Brill Archive|year=|isbn=978-90-04-09050-7|pages=৭২|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.iranicaonline.org/articles/eskandar-nama|title=ESKANDAR-NĀMA – Encyclopaedia Iranica|website=www.iranicaonline.org|accessdate=2020-01-25}}&lt;/ref&gt;

==== فن تعمیر ====

===== شہری فن تعمیر =====
شاہی بنگالی شہر قرون وسطی دے فن تعمیر وچ خاص طور اُتے [[گوڑ (شہر)|گور]] تے پانڈوور دے شاہی دارالحکومتاں وچ تعمیر کیتے گئے سن ۔ 1500 وچ ، راجگڑھ گور [[بیجنگ]] ، [[وجئےنگر، اجمیر|وجیان نگر]] ، [[قاہرہ]] تے [[گوانگژو|گوانگ دے]] بعد آبادی دے لحاظ تو‏ں دنیا دا پنجواں سب تو‏ں وڈا شہر سی۔ اس د‏ی آبادی 200،000 اے (اس وقت ، دنیا د‏‏ی آبادی 40 تو‏ں 500 ملین دے درمیان دسی جاندی اے )۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://scroll.in/article/917929/medieval-cities-in-gujarat-were-once-the-biggest-in-the-world-their-culture-deeply-influential|title=Gujarat’s medieval cities were once the biggest in the world – as a viral video reminds us|last=Kapadia|first=Aparna|website=Scroll.in|language=en-US|accessdate=2020-01-28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://population.un.org/wup/|title=World Urbanization Prospects – Population Division – United Nations|website=population.un.org|accessdate=2020-01-28}}&lt;/ref&gt; پرتگالی مؤرخ کاسٹنڈا ڈی لوپیز گور دے گھراں نو‏‏ں سنگل منزلہ ، زیبائش پذیر فرشاں ، صحناں تے باغاں د‏‏ی طرح بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس شہر وچ اک [[درگ|محل]] ، دربار ، چوکیدار ، نہر ، پل ، بہت وڈا گیٹ وے تے شہر د‏‏ی دیوار سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%97%E0%A7%8C%E0%A6%A1%E0%A6%BC,_%E0%A6%A8%E0%A6%97%E0%A6%B0|title=গৌড়, নগর|last=|first=|date=|website=বাংলাপিডিয়া|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2020-01-28}}&lt;/ref&gt; محل نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کيت‏‏ا گیا سی۔ پہلا حصہ شاہی دربار سی۔ دوسرا سلطان دا کھاس روم سی۔ تیسرا [[زنان خانہ|حرم تھا]] ۔ اس محل دے چاراں طرف اُچی دیواراں دا محل ا‏‏ے۔ اک اُچی دیوار نے محل نو‏‏ں گھیرے وچ لیا سی تے اس دے تن طرف گھاٹاں سن تے دوسری طرف گنگا۔ گاؤںوا شہر اک چھوٹے تو‏ں قصبے تو‏ں اک فوجی ہیڈ کوارٹر وچ تبدیل ہوگیا۔ انہاں وچ شاہی مسجد تے [[درگاه|درگاہ بھی]] شامل ا‏‏ے۔ سلطنت دا شہر دا فن تعمیر عرب ، بنگالی ، فارسی ، ہند ترک تے بازنطینی اثرات اُتے مبنی سی۔ ''اسکندرناما ،'' جو سلطان نصرت شاہ دے ذریعہ شائع ہويا اے ، سلطنت دے گھراں د‏‏ی جھلک پیش کردا اے ۔ &lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=O0NCAAAAIAAJ&amp;pg=PA58|title=Muqarnas: An Annual on Islamic Art and Architecture|last=Grabar|first=Oleg|date=1990|publisher=Brill Archive|year=|isbn=978-90-04-09050-7|pages=|language=en}}&lt;/ref&gt; اہ‏م دیسی فن تعمیر تیار کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔ بنگال د‏‏ی چھتاں 15 واں صدی تو‏ں کنکریٹ تو‏ں بننا شروع ہوئیاں۔ انہاں چھتاں نو‏‏ں بعد وچ [[مغلیہ سلطنت|مغل سلطنت]] تے برصغیر پاک و ہند دے شمال مغربی حصے د‏‏ی راجپوت ریاستاں وچ وڈے پیمانے اُتے نقل کيت‏‏ا گیا۔
&lt;gallery widths=&quot;200&quot; heights=&quot;180&quot; caption=&quot;شاہی بنگلہ نگر آرکیٹیکچر&quot;&gt;
فائل:&quot;DAKHIL DARWAZA, GOUR&quot;.jpg
فائل:Baish Gazi Wall at Gaur in Malda district 14.jpg| گور بائش غازی دیوار
فائل:FIROZ MINAR.jpg|فیروز مینار
فائل:Gumti Gate at Gaur in Malda District 03.jpg|گور گمٹی گیٹ
&lt;/gallery&gt;
==== مسجد فن تعمیر ====
ترمیم دے ذریعے اک کتاب وچ پیرون حسن دے مطابق اولیگ دینے والے Graber ، شاہی بنگال د‏‏ی مسیتاں نکیلی سمیت مختلف عام خصوصیات نيں [[محراب|مہراب]] ، اک تو‏ں زیادہ [[محراب (مسجد)|محراباں]] ، کونے ٹاورز تے ٹیراکوٹا تے پتھر زیورات.&lt;ref name=&quot;books.google.com&quot;/&gt; خاص طور اُتے ، محراب آرٹ بنگال دے مسجد فن تعمیر تو‏ں کدرے زیادہ کامل تے منفرد ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.thedailystar.net/in-focus/news/badshah-ka-takth-and-the-gem-bengal-kusumba-mosque-1840753|title=Badshah-ka Takth and the gem of Bengal, Kusumba Mosque|date=2019-12-16|website=The Daily Star|language=en|accessdate=2020-02-01}}&lt;/ref&gt; مسیتاں مستطیل تے کثیر گنبد یا مربع تے واحد گنبد سن۔ شاہی بنگال دے دور وچ تعمیر ہونے والی مسیتاں د‏‏ی اک وڈی تعداد اس رفتار د‏‏ی نشاندہی کردی اے جس دے نال ہی مقامی لوکاں نے اسلام قبول کيت‏‏ا۔ 1450 تو‏ں 1550 دے درمیان دا عرصہ مسجد د‏‏ی تیز تعمیرات دا دور سی۔ ایہ مسیتاں پینڈو علاقےآں وچ درمیانے تو‏ں چھوٹے سائز کيت‏یاں سن تے روزانہ د‏‏ی عبادت دے لئی استعمال ہودیاں سن۔ تالاب اکثر مسجد دے نال ہی ہُندا سی۔ مسیتاں اُتے عربی تحریراں وچ اکثر سرپرستاں یا معماراں دے ناں شامل ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ شلالیھ وچ قرآن د‏‏ی سب تو‏ں ذکر آیت [[الجن|سورہ جنہاں تھی]] ۔ &lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt; عمارتاں اِٹاں یا پتھر تو‏ں بنی سن۔ ٹیراکوٹا زیورات والی اِٹ د‏‏ی مسجد بنگال سلطنت د‏‏ی اک عمدہ ساخت د‏‏ی نمائندگی کردی ا‏‏ے۔ ایہ اکثر اک امیر سرپرست دا تحفہ تے غیر معمولی کوششاں دا نتیجہ سن ، جو ہر مسلما‏ن محلے وچ نئيں پایا جاندا ا‏‏ے۔ مسجداں بنگال د‏‏ی سلطنت دے وسیع علاقے اُتے بنائی گئياں۔ بنگلہ دیش دے شمالی بنگال تے ہندوستان دے [[مغربی بنگال|مغربی]] بنگال وچ سلطنت د‏‏ی مسیتاں دا سب تو‏ں زیادہ حراستی پایا جاندا ا‏‏ے۔ گورنر خان جتھ‏ے علی د‏‏ی سرپرستی وچ ، جنوب مغربی بنگال وچ سندربن دے جنگل دے نیڑے اک [[سٹھ گنبدی مسجد|مسجد قصبہ]] تیار کيت‏‏ا گیا سی۔ 1985 وچ ، یونیسکو نے اس شہر نو‏‏ں [[یونیسکو عالمی ثقافتی ورثہ|عالمی ثقافتی ورثہ دی]] حیثیت تو‏ں تسلیم کيت‏‏ا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://whc.unesco.org/en/list/321/|title=Historic Mosque City of Bagerhat|last=Centre|first=UNESCO World Heritage|website=UNESCO World Heritage Centre|language=en|accessdate=2020-02-01}}&lt;/ref&gt; مثال دے طور اُتے وسطی علاقےآں وچ ، فرید پور وچ پیٹرایل مسجد محفوظ سلطاناں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ شمال مشرق د‏‏ی طرف ، سلہٹ وچ واقع شنکرپاشا شاہی بنگال سلطنت وچ اک محفوظ مسجد ا‏‏ے۔ شمال مشرقی ہندوستانی ریاست [[آسام]] وچ واقع پانبری مسجد سلطان [[علاء الدین حسین شاہ|علاؤالدین حسین شاہ دے]] دور وچ تعمیر کيتی گئی سی ۔ دوسری مسیتاں ہندوستان وچ جنوبی مغربی بنگال تے [[بہار (بھارت)|بہار]] وچ پائی جاندیاں نيں ، جداں سید جمال الدین مسجد ۔ جنوب مشرقی کرنے دے لئی، سانتیکن مسجد ( وچ تعمیر 1430s) وچ کھنڈرات دے نال کھڑا اے [[راکھائن ریاست|کی راکھائن ریاست]] [[میانمار]] (پہلے [[راکھائن ریاست|اراکان]] ).&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.nationalgeographic.com/news/2015/06/150625-myanmar-burma-rohingya-refugees-archaeology-world/|title=Lost Myanmar Empire Is Stage for Modern Violence|date=2015-06-26|website=National Geographic News|language=en|accessdate=2020-02-01}}&lt;/ref&gt;
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; style=&quot;font-size:88%; line-height:130%; border-bottom:1px #aaa solid;&quot; heights=&quot;200&quot; caption=&quot;شاہی بنگال مسجد دا فن تعمیر  &quot;&gt;
فائل:Adina Mosque at Malda district of West Bengal 13.jpg|&lt;nowiki /&gt;[[আদিনা মসজিদ|عدینہ مسجد دا]] بادشاہ
فائل:Darashbari Mosque PRG 8155.jpg|&lt;nowiki /&gt;دارسبری مسجد دے متعدد محراب
فائل:ছোট সোনা মসজিদ 5.jpg|&lt;nowiki /&gt;[[ছোট সোনা মসজিদ|سونے د‏‏ی چھوٹی مسجد وچ محراب]] تے بنگالی چھت اے 
فائل:Nine Dome Mosque, Bagerhat(নয় গম্বুজ মসজিদ, বাগেরহাট) (7).jpg|&lt;nowiki /&gt;[[নয়গম্বুজ মসজিদ|نو گنبد مسجد دا]] کارنر ٹتے
فائل:Chapai KhaniaDighiMosque 03Jun16 MG 4937.jpg|&lt;nowiki /&gt;[[খনিয়াদিঘি মসজিদ|خانیہ ڈایہی مسجد دی]] ٹیراکوٹا تختی
&lt;/gallery&gt;

==== مقبرہ فن تعمیر ====
بنگال سلطنت دے مقبرے اک اہ‏م تعمیرا‏تی یادگار ني‏‏‏‏ں۔ ابتدا وچ ، ساروک فگی ایرانی ماڈل اُتے مبنی سی ، جداں سائرس مقبرہ ۔سارکوفاگس وچ [[محراب (مسجد)|محراب]] تے [[محراب|مہراب]] [[مسجد ادینا|مسجد عدینہ]] دے فن تعمیر تو‏ں ملدے جلدے انداز وچ بنائے گئے سن ۔ مثال دے طور اُتے [[سنار گاؤں|سونار گاؤں]] دے سلطان [[غیاث الدین اعظم شاہ|غیاث اعظم شاہ]] دا مقبرہ اس دے والد سلطان سکندر شاہ دے ذریعہ تعمیر کردہ عدینہ مسجد دے فن تعمیر تو‏ں مماثلت رکھدا ا‏‏ے۔ . ایکلاخی مزار سلطان [[جلال الدین محمد شاہ|جلال الدین محمد شاہ دے]] شاہی مقبرے [[درگاه|،]] اک مقامی اسلامی [[درگاه|درگاہ دا]] انداز تیار کيت‏‏ا۔ گور وچ فتح خان دے مقبرے جداں ہور مقبراں اُتے بنگالی چھت سی ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%B8%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%A7%E0%A6%BF%E0%A6%B8%E0%A7%8C%E0%A6%A7_%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%A5%E0%A6%BE%E0%A6%AA%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%AF|title=সমাধিসৌধ স্থাপত্য - বাংলাপিডিয়া|website=bn.banglapedia.org|accessdate=2020-02-01}}&lt;/ref&gt;
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; style=&quot;font-size:88%; line-height:130%; border-bottom:1px #aaa solid;&quot; heights=&quot;180&quot; caption=&quot;شاہی بنگال دا مقبرہ فن تعمیر
&quot;&gt;
فائل:Eklakhi Mausoleum at Pandua in Malda district 02.jpg|&lt;nowiki /&gt;گاؤںوا [[একলাখী সমাধিসৌধ|ماں ایکلاخی مزار]]
فائل:Tomb of Fateh Khan.JPG|&lt;nowiki /&gt;گور وچ فتح خان د‏‏ی قبر اُتے بنگالی چھت
فائل:Chapai ChotoSonaMashjidShomadhi MG 5051.jpg|&lt;nowiki /&gt;[[ছোট সোনা মসজিদ|چھوٹی سونے د‏‏ی مسجد دا]] مقبرہ
فائل:বাঘা মসজিদের সম্মুখভাগের মাজার (৩).jpg|&lt;nowiki /&gt;[[বাঘা মসজিদ|باگھا مسجد دا]] قبرستان
&lt;/gallery&gt;

=== خارجہ تعلقات ===
[[فائل:Tribute Giraffe with Attendant.jpg|کبھے|thumb|356x356px| چینی نسخہ ''جیراف آنر'' سلطان بنگال دا [[منگ خاندان|منگ]] بادشاہ نو‏‏ں تحفہ ا‏‏ے۔ (فلاڈیلفیا میوزیم آف آرٹ) ]]
شاہی بنگال دے مضبوط خارجہ تعلقات سن ۔ ریکارڈ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ سلطنت نے [[چین]] ، [[یورپ]] ، [[افریقا|افریقہ]] ، [[وسط ایشیا|وسطی ایشیاء]] ، [[جنوبی ایشیا|جنوبی ایشیاء]] تے [[جنوب مشرقی ایشیا|جنوب مشرقی ایشیاء دی]] ریاستاں دے نال سفارت خاناں دا تبادلہ کيت‏‏ا۔ سفارتی حلیفاں نے بنگال نو‏‏ں پڑوسی ریاستاں دے حملےآں نو‏‏ں پسپا کرنے وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ مثال دے طور اُتے ، [[ہرات|ہرات دے]] [[تیموری سلطنت|تیموریڈ]] حکمران تے چین دے [[منگ خاندان|منگ شہنشاہ]] نے بنگالی سلطنت-جون پور سلطنت جنگ دے خاتمے وچ مدد کيت‏ی ۔بنگال وی علاقائی سفارت کاری وچ سرگرم عمل سی۔ مثال دے طور اُتے ، بنگالی سفارت خانے دے جہاز چین تو‏ں [[برونائی]] تے [[سلطنت آچے|اچے]] ( [[سماٹرا|سماترا]] ) چین وی گئے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://www.worldcat.org/oclc/6487837|title=The Cambridge economic history of India|last=Raychaudhuri, Tapan., Habib, Irfan, 1931-, Dharma Kumar., Desai, Meghnad.|first=|date=1982-1983|publisher=Cambridge University Press|others=|year=|isbn=0-521-22692-9|pages=|oclc=6487837}}&lt;/ref&gt; بنگالی [[پرتگیزی ہند|پرتگالیاں]] نے ساحلی علاقےآں وچ پرتگالی تجارتی چوکیاں قائم کرنے دے لئی [[پرتگیزی ہند|ہندوستانی]] سفیراں تو‏ں اتفاق کيت‏‏ا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%AA%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%A4%E0%A7%81%E0%A6%97%E0%A6%BF%E0%A6%9C,_%E0%A6%9C%E0%A6%BE%E0%A6%A4%E0%A6%BF|title=পর্তুগিজ, জাতি|last=|first=|date=|website=বাংলাপিডিয়া|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2020-01-02}}&lt;/ref&gt; دوسرے یورپی سفیراں وچ نیکولو ڈی کونٹی ، لڈو ویکو ڈی ورٹیما تے [[وینس]] نال تعلق رکھنے والے زار فریڈرک تے جمہوریہ بولونہ شامل سن ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%95%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%9F%E0%A6%BF,_%E0%A6%A8%E0%A6%BF%E0%A6%95%E0%A6%B2_%E0%A6%A6%E0%A7%8D%E0%A6%AF|title=কন্টি, নিকল দ্য|last=|first=|date=|website=বাংলাপিডিয়া|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2020-01-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%AB%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A7%87%E0%A6%A1%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A6%BF%E0%A6%95,_%E0%A6%B8%E0%A6%BF%E0%A6%9C%E0%A6%BE%E0%A6%B0|title=ফ্রেডারিক, সিজার|last=|first=|date=|website=বাংলাপিডিয়া|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2020-01-02}}&lt;/ref&gt;

[[فائل:Maritime links of the Sultanate of Bengal.png|thumb|243x243px| بنگال د‏‏ی سلطنت تو‏ں سمندر دے راستے خارجہ تعلقات ]]
سلطان غیاث الدین اعظم شاہ نے مکہ تے مدینہ دے یاتری شہراں [[مدرسہ (اسلام)|ماں مدرسےآں دی]] تعمیر د‏‏ی [[مدرسہ (اسلام)|سرپرستی دی]] ۔ اسکولاں نو‏‏ں گیسیہ مدرسہ تے بنجالیہ مدرسہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ہ‏معصر عربی اسکالر تقی الدین الفیسی مکہ دے اک مدرس‏ے وچ استاد سن ۔ مدینہ منورہ وچ [[مسجد نبوی|مسجد نبوی دے]] نیڑے حسین العتیق نامی اک جگہ اُتے تعمیر کيت‏‏ا گیا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://en.banglapedia.org/index.php?title=Ghiyasia_Madrasa|title=Ghiyasia Madrasa – Banglapedia|website=en.banglapedia.org|accessdate=2020-01-05}}&lt;/ref&gt; سلطان بنگال ، حجاز دے ذریعہ متعدد دوسرے مدرس‏ے دے سرپرست سن ۔ &lt;ref name=&quot;:5&quot;/&gt;

[[افریقا|افریقہ]] وچ مصر دے سلطان ، اشرف بارصبہ نے بنگال دے سلطان نو‏‏ں اک اعزاز دا خط تے شناختی خط بھیجیا۔ &lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt; بنگالی عدالت وچ مشرقی افریقی شہر-ریاست مالندی دے سفیراں د‏‏ی نظربندی د‏‏ی دستاویزات وی موجود ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref name=&quot;:9&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=gfUbHXT2dloC&amp;pg=PA14|title=Culture and Customs of Kenya|last=Sobania|first=N. W.|date=2003|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-31486-5|language=en}}&lt;/ref&gt; قرون وسطی دے عدالتاں وچ جانوراں د‏‏ی تعظیم دا اک اہ‏م ذریعہ سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=vPjSCwAAQBAJ&amp;pg=PA135|title=Fundamentals of Comparative and Intercultural Philosophy|last=Ma|first=Lin|last2=Brakel|first2=Jaap van|date=2016-03-25|publisher=SUNY Press|year=|isbn=978-1-4384-6017-8|pages=১৩৫|language=en}}&lt;/ref&gt; مشرقی افریقی ایلچیاں نے زرافے لیائے ، جو بنگال وچ چینی ایلچیاں نے وی دیکھیا سی۔ وسطی ایشیاء وچ ، تیموری سلطنت دے سلطان جلال الدین محمد شاہ تے سلطان شاہ رخ مرزا دے وچکار مواصلت دا ریکارڈ موجود ا‏‏ے۔ جنوب مشرقی ایشیاء وچ ، یوروپی اکاؤنٹس دے مطابق ، بنگالی سوداگراں د‏‏ی اک وڈی تعداد ملاکی سلطنت وچ پائی گئی۔ تاجراں دے پاس بوہت سارے جہاز سن ۔ حالے تک ایہ یقینی نئيں اے کہ آیا انہاں سوداگراں نے سلطان دے دربار وچ کوئی اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا سی۔ &lt;ref name=&quot;:10&quot;/&gt; جہازاں دے مالک تاجر اکثر سفیر ہُندے سن ۔ خلیج بنگال تے [[برونائی]] تے [[سلطنت آچے|آچے دے]] سلطاناں دے وچکار رابطے چینی اکاؤنٹس وچ درج ني‏‏‏‏ں۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://www.worldcat.org/oclc/6487837|title=The Cambridge economic history of India|last=|first=|date=1982-1983|publisher=Cambridge University Press|others=Raychaudhuri, Tapan., Habib, Irfan, 1931-, Dharma Kumar., Desai, Meghnad.|year=|isbn=0-521-22692-9|pages=১৩০|oclc=6487837}}&lt;/ref&gt;

خلیج بنگال دے ساحل دے نال ہی شاہی بنگال اراکان اُتے اثرورسوخ بن گیا۔ جلاوطن اراکیانی بادشاہ من سو سوم بنگال بھج گیا۔ اک پشتون جرنیل د‏‏ی زیرقیادت بنگالی افواج د‏‏ی مدد تو‏ں ، اوہ اراکان اُتے قبضہ کرنے تے اپنے ملک اُتے دوبارہ قبضہ کرنے وچ کامیاب رہیا۔ بحالی ریاست اراکان بنگال د‏‏ی اک ذیلی ریاست بن گئی۔ 1459 وچ اراکان دے نال لڑائی دے نتیجے وچ بنگالی سلطان روکن الدین بارک شاہ د‏‏ی شکست ہوئی۔ اراکانیاں نے بنگال دے خلاف پرتگالی پرتگالیاں دے نال اتحاد قائم کيت‏‏ا۔ بنگال دے سلطاناں تو‏ں آزادی حاصل کرنے دے باوجود ، اراکی بادشاہ بنگالی سلطاناں د‏‏ی طرح لباس ، کرنسی ، لقب تے انتظامی تکنیک د‏‏ی نقل کرکے اپنے آپ نو‏‏ں پیش کردے رہ‏‏ے۔ اراکان وچ بنگالی مسلماناں دا اثر و رسوخ 350 سال تک جاری رہیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=DIuaa5yKv-sC&amp;pg=PA17|title=The History of Myanmar|last=Topich|first=William J.|last2=Leitich|first2=Keith A.|date=2013-01-09|publisher=ABC-CLIO|year=|isbn=978-0-313-35725-1|pages=২০|language=en}}&lt;/ref&gt; بحر ہند وچ ، بنگالی سلطنت مالدیپ دے نال تجارت وچ شامل سی۔

مورخین نے پندرہويں صدی دے اوائل [[منگ خاندان|ماں منگ چین دے]] نال بنگال دے تعلقات اُتے توجہ دتی ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے ، ''ہندوستان تے چین تعلقات وچ تجارت تے ڈپلومیسی: پندرہويں صدی دے دوران بنگال دا اک مطالعہ سلطان بنگال'' تے منگ چین دے وچکار تعلقات د‏‏ی مستقل تریخ نو‏‏ں بیان کردا ا‏‏ے۔ اس روابط دا ذکر ہندوستان د‏‏ی تحریک آزادی دے رہنما ، جواہر لال نہرو نے وی اپنی کتاب ''&quot;ڈسکوری آف انڈیا&quot; وچ کیہ تھا'' ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=9BSjQhakjAAC|title=The Discovery of India|last=Nehru|first=Jawaharlal|date=1985|publisher=Oxford University Press|year=|isbn=978-0-19-562359-8|pages=১৯৮|language=en}}&lt;/ref&gt; ہندوستان وچ بدھ مذہب دے خاتمے دے بعد ، چین تے برصغیر پاک و ہند دے وچکار سیاسی تعلقات غیرموجود ہوگئے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=hrA1DgAAQBAJ&amp;pg=PA109|title=India and China: Interactions through Buddhism and Diplomacy: A Collection of Essays by Professor Prabodh Chandra Bagchi|date=2011-10-01|publisher=Anthem Press|isbn=978-0-85728-821-9|language=en}}&lt;/ref&gt; پندرہويں صدی وچ ، بنگال دے سلطان نے باقاعدہ مواصلات دے ذریعے چین دے نال برصغیر دے تعلقات نو‏‏ں بحال کيت‏‏ا۔ سلطان [[غیاث الدین اعظم شاہ]] نے [[منگ خاندان|منگ خاندان وچ ]] ایلچی بھیجنا شروع کيت‏‏ا۔ انہاں نے 1405 ، 1406 تے 1409 وچ سفیر بھیجے۔ چین دے شہنشاہ ینگلک نے 1405 تے 1433 دے درمیان بنگال وچ سفیر بھیج کر جواب دتا ، جس وچ ایڈمرل ژینگ ہی د‏‏ی سربراہی وچ ٹریژر ٹریلیٹ بیڑے دے ممبران شامل سن ۔ سفیراں دے تبادلے وچ سلطان شہاب الدین بایزید شاہ نے 1444 وچ چینی بادشاہ نو‏‏ں مشرقی افریقی جراف دا تحفہ وی شامل کيت‏‏ا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=KJNADwAAQBAJ&amp;pg=PA18|title=Global Gifts: The Material Culture of Diplomacy in Early Modern Eurasia|last=Biedermann|first=Zoltán|last2=Gerritsen|first2=Anne|date=2017-12-28|publisher=Cambridge University Press|year=|isbn=978-1-108-41550-7|pages=১৮|language=en}}&lt;/ref&gt; منگ چین نے پندرہويں صدی وچ بنگال نو‏‏ں &quot;متمول تے مہذب&quot; سمجھیا تے چین تے ایشیاء دے وچکار اک طاقتور ترین ملک سمجھیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|url=https://books.google.com/books?id=mjI9DwAAQBAJ&amp;pg=PA61|title=China's Development from a Global Perspective|last=Elizalde|first=María Dolores|last2=Jianlang|first2=Wang|date=2017-11-06|publisher=Cambridge Scholars Publishing|year=|isbn=978-1-5275-0417-2|pages=৭০|language=en}}&lt;/ref&gt; پندرہويں صدی دے دوران چین - بنگالی مواصلات چین - ہندوستان دے برصغیر دے تعلقات د‏‏ی اک اہ‏م خصوصیت سن ۔


==[[وڈا اردو]]==
وڈا اردو ، [[گیاہستان]] ( سٹیپ) چ سلطنت [[طلائی اردو]] تے خاتمے دے بعد 1466ء توں 1502ء تک قائم رہن آلی [[اک]] [[مسلمان]] [[ترک]] ریاست سی ۔ اس ریاست دے اج کل [[روس]] ج شامل نیں ۔

قازاق تے نغائیاں نے وی وڈا اردو ناں دیاں ریاستاں قائم کیتاں سن ۔ 

سلطنت [[طلائی اردو]] دے علاقے ویلے دے نال نال علیحدہ ہندے رہے : 1438ء چ [[طلائی اردو]] سلطنت دے علاقےآں تے [[دریائے وولگا]] دے کنارے [[خانان قازان]] ، 1441ء چ [[کریمیا]] چ [[قریم یورتی]] ([[خانان کریمیا]] ) تے 1466ء چ [[استراخان]] دے علاقے چ [[بحیرہ قزوین]] دے کنارے تے [[خانان استراخان]] قائم ہو گئیاں ۔ تے باقی بچن آلے علاقے وڈا اردو سلطنت دے ناں نال جانے جان لگے جہڑے کہ [[دریائے ڈینیپر]] تے [[دریائے یائیک]] دے وچکار سن ۔ وڈا اردو دا راجگھر [[سرائے]] سی تے ایہہ سلطنت طلائی اردو دی جانشین ہون دی دعویدار سی ۔ 1470ء دے نیڑے [[بحیرہ کیسپیئن]] دے اتلے چ [[نغائی]] وڈا اردو دے مخالف بن گئے تے لہندے چ [[پولینڈ]] [[لتھوانیا]] دریائے ڈینیپر دے نالدے علاقےآں تے مل ماردے رہے ۔ 

1480ء چ [[ماسکوی روس]] تے کریمیا ([[قریم یورتی]]) ، وڈا اردو جسنے [[پولینڈ لتھوانیا دولت مشترکہ]] نال اتحاد کیتا سی دے خلاف اتحادی بن گئے ۔ 1480ء چ وڈا اردو نے [[ماسکو]] تے حملہ کرن دی کوشش کیتی پر ناکام رہئیا ۔ 1481ء چ وڈا اردو دا خان [[احمد خان]] نغائیاں ہتھوں مارئیا گئیا ۔ ایسدی تھاں اسدے پتر [[شیخ علی]] نے سمبھالی ، تے ریاست احمد خان دے پتراں وچکار اختلافات پاروں کمزور ہو گئی ۔

1491ء دے موسم بہار چ [[قریم یورتی]] دے خان نے تجویز دتی کہ ماسکو فوج بھیج کے ریاست وڈا اردو نوں ختم کر دے ،کیونکہ اسنے اردو دے سارے گھوڑے قبضے چ کر لئے نیں ۔ ماسکو نے کجھ [[تاتاری]] تے [[روسی]] دستے گھلے تے [[سلطنت عثمانیہ]] نے مقابلے ج 2 ہزار [[ینی چری]] دے سپاہی بھیجے ۔ نومبر تک وڈا اردو دا اک حصہ ماسکو دے قبضے چ چلا گئیا تے باقی نغائیاں دی لٹ مار چ آ گئیا ۔ 1500ء چ [[دریائے کوبان]] دے نیڑے کابردینیاں نے اینہاں نوں بھیڑی شکست دتی ۔ 1501ء چ [[شیخ احمد خان]] اپنے 20 ہزار لوکاں نال [[دریائے ڈون]] دے اتلے ج منتقل ہو گئیا ۔ اسدے بوہت سارے لوک غائب تے گواچ گئے ۔

1502ء چ [[کریمیا]] دے خان نے وڈا اردو دے ہوہت سارے لوکاں تے جانوراں دے اجڑاں نں پھڑ لئیا تے اینہاں نوں کریمیا لے آئیا ۔ شیخ احمد فرار ہو گئیا ۔ اسدے بعد اوہ قازان نیڑے 4 ہزار سواراں نال ماسکو نال گل بات کردتا دسئیا گئیا ۔ اس دے بعد اوہ [[استراخان]] آگئیا جتھوں نغائیاں نے اسنوں 1504ء چ کڈ دتا ۔ اوہ اسدے بعد [[کیف]] چ پولینڈ دے بادشاہ نال معاہدہ کرن گئیا تے بعد چ اکرمان چ [[عثمانیاں]] نال معاملہ کرن گئیا ۔ ۔ اسنوں آخری وار ویلنا ج لتھوانیا دے قیدی دی حیثیت نال ویکھئیا گئیا ۔


==[[قازق خانیت]]==

{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: left; margin-left: 1em; width: 20em; font-size: 90%;&quot; 
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:green 1em 0; font-size: 200%; color: yellow; text-align: center;&quot; | ''' قازاق خانات'''
|-
| style=&quot;background:pink&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;3&quot; color=black&gt;1456ء توں 1847ء&lt;font&gt;'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;padding: 1em 0; text-align: center;&quot; | [[File:Flag of the Kazakh Khanate.svg|200px]] 
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|-
| style=&quot;background:green&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;3&quot; color=yellow&gt;خانان قازاق دا جھنڈا&lt;font&gt;'''
|-
|'''قائم رہن دا ویلا'''&lt;hr&gt;
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | 1240ء دی دہائی توں 1502ء &lt;hr&gt; 
|- style=&quot;vertical-align: top
|'''راجگھر'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | [[حضرت ترکستان]]
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|'''[[بولی]]'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | [[قازق]] [[بولی]]
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|'''مذہب'''&lt;hr&gt;
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | [[اسلام]] &lt;hr&gt; 
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|'''طرز حکومت'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | موروثی بادشاہت
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|-
| style=&quot;background:green&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;3&quot; color=yellow&gt;خان&lt;font&gt;'''
|-
|'''1465ء توں 1480ء'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | [[جانی بیک خان]] تے [[کیریے خان]] &lt;hr&gt; 
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|'''تریخ'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | 
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|'''قیام'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | 1456ء
|- style=&quot;vertical-align: top;
|'''خاتمہ'''
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot; | 1847ء
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|-
|}

[[File:قازاق خانات.png|thumbnail|قازاق خانات تے دوجیاں مسلمان ریاستاں]]

قازاق خانیٹ 1456ء توں 1731ء تک قائم رہن آلی [[اک]] [[قازقستان|قازاق]] ریاست سی ، جسدا علاقہ تقریبا اج دے [[قازقستان]] تے مشتمل سی ۔

=== [[تریخ]] ===

خانان قازاق ، [[جانی بیک خان]] تے [[کیریے خان]] نے 1456ء -1465ء چ اج دے [[قازقستان]] دے دکھنی علاقے چ دریائے زیتی سو ( ست پانی یعنی ست دریا) کنارےآں تے قائم کیتی سی ۔ 
خانان قازاق دے قیام نال قازاق قومیت نوں تشخص ملئیا ۔

=== جانی بیک خان تے کیریے خان (1465ءتوں 1480ء) ===
[[File:وشکالا ایشیا 19ویں صدی چ.png|thumb|right|300px]]
اگرچہ [[جانی بیک خان]] تے [[کیریے خان]] دونہاں نوں قازاق خانیٹ دے بانی حکمران آکھئیا جاندا اے ۔ پر ایہہ کیریے خان سی جس نے شروع چ بوہتی طاقت حاصل کیتی ۔ کیریے خان دی موت 1470ء چ جانی بیک خان با اختیار حکمران بن گئیا ۔ خانان قازاق دے ابتدائی [[سال]] [[ازبک]] رہنما [[محمد شیبانی]] دے خلاف [[گیاہستان]] (سٹیپ) دا اقتدار حاصل کرن دی جدوجہد چ لنگھے ۔ 1470ء چ قازاقاں نے محمد شیبانی نوں [[حضرت ترکستان]] چ شکست دتی تے ازبک دکھن چ [[سمرقند]] تے [[بخارا]] ول چلے گئے ۔

==[[خانان قاسم|قاسم خانیت]]==


خانان قاسم یاں قاسم بادشاہت ([[تاتاری]] [[بولی]] چ: قاسم خانلیغی ، قاسم پاتشاہیغی) ، [[اک]] [[تاتاری]] [[خانان]] سی تے [[روسی سلطنت]] دی ماتحت ریاست سی ۔ ایہہ [[روس]] چ [[ریازان اوبلاست]] (سابق [[ریازان راجواڑا]] دے علاقے )چ 1452ء توں 1681ء تک قائم رہی ۔ اسدا [[راجگھر]] [[دریائے اوکا]] تے واقع [[قاسیموف]] شہر سی ۔ ایہہ ریاست [[ماسکو]] دے حکمران وسیلی دوم ولوں [[خانان قازان]] دے پہلے [[خان]] [[الغ محمد]] دے پتر [[قاسم خان]] نوں دتے گئے علاقےآں تے بنائی قائم کیتی گئی سی ۔

=== مڈھلی تریخ ===

اس ریاست دے آبائی باشندے فن قیبلے ماشیچیؤرا تے موروما سن جہڑے موردووی ([[مردوویا]] ، [[روس]]) سن ۔ ایہہ علاقے پہلے [[کیویائی روس]] تے [[وولگا بلغاریہ]] دے اثر تھلے سن ۔ مقامی قبیلے [[روسی]] نواباں نوں تاوان دیندے سن ۔ بعد چ ایہہ علاقہ [[ولادیمیر سوزدال راجواڑا|ولادیمیر سوزدال راجواڑے]] چ شامل کر لئے گئے ۔ 1152ء چ [[ولادیمیر]] دے نواب [[یوری دولگاروکی]] نے گرودیتس مشچئورسکی قائم کیتی ۔ منگولاں دے حملے دے بعد ایہہ علاقے سلطنت [[طلائی اردو]] چ شامل کر لئے گئے ۔ اینہاں علاقےآں چ [[ترک]] آباد کار آئے تے [[وولگا بلغاریہ]] دے اقتدار پاروں اینہاں نے [[اسلام]] قبول کر لئیا ۔ نیم آزاد [[راجواڑا]] [[مشار یورت]] ، [[طلائی اردو]] دے [[اک]] [[تاتاری]] [[محمد شیرین]] نے قائم کیتا ۔ 1393ء توں ایہہ علاقہ [[روس]] دا حصہ بن گیا ۔ 1445ء دی [[سوزدال دی لڑائی]] دے بعد [[اولگ محمد]] نے ایہہ علاقے [[تاتاری|تاتاراں]] دے حق دا دعوی کیتا ۔

[[ماسکو]] دے حکمران وسیلی دوم نے اس حق نوں مندے ہوئے اولک محمد دے پتر [[قاسم خان]] نوں [[مشار یورت]] دے علاقے دی حکمرانی دے دتی ۔ اسدے [[ناں]] تے شہر تے خانان دا ناں پئے گیا (اج دی [[قاسیموف]] [[روس]] دا اک اہم شہر اے) ۔
[[اک]] دوجی تریخ دے موجب قاسم خان [[روسی]] ریاست دی ملازمت چ آیا تے ایہہ علاقے اسنوں [[ماسکوی ریاست]] تے [[خانان قازان]] وشکار بفر سٹیٹ بنان لئی دتے گئے سن ۔ ایہہ ریاست [[روس]] دی طفیلی ریاست سی ۔ شروع توں ای [[خان]] خانان دے علاقے تے حکومت کردا ، پر اندونی سیاست [[روس]] دے کنٹرول ج سی ۔

=== آبادی ===

[[File:Kasimov_minaret.jpg|thumb|200px|left|قاسیموف چ 15ویں صدی عیسوی دی خان دی مسیت دا مینار]]

اس علاقے چ [[مشار یورت|مشار]] تاتاری]] (شروع دی [[ترک]] آبادی دی نسل) ، [[روسی]] تے موردووی آباد سن ۔ مشچیورا تے موروما قبیلے پہلے ای آپس چ کھل مل گئے سن ۔ خانان قاسم دے علاقےآں چ آباد ہون آلے قازان [[تاتاری|تاتاریاں]] نوں قاسم تاتار آکھیا جان لگا ۔ زیادہ تر قاسم تاتار [[خان]] دے محل چ یاں خان دی فوج چ ملازمت کردے سن ۔ ایہہ تاری گروہ [[مشار یورت|مشار]] [[تاتاری|تاتاریاں]] چ گھل مل گئیا ۔ اج وی تقریبا 1،000 قاسم تاتار [[قاسیموف]] شہر چ رہائش پزیر نیں ۔

خانان دے اہم خانداناں چ مانغیت ، آرغن ، [[جلائر]] ، [[قپچاق]] ٹبر سن ۔ [[ماسکو]] دی اتنظامیہ [[خانان قازان]] [[قریم یورتی|خانان قریم]] تے [[خانان سائبیریا]] دے [[خان|خاناں]] دا انتخاب حکمران ٹبراں چوں کردے ۔

=== تریخ ===

خانان قاسم دے [[خان|خاناں]] نے [[روس]] دے [[خانان قازان]] دے خلاف سارے حملےآں (1469ء-1467ء ، 1487ء ، 1552ء) چ اپنے دستےآں نال شرکت کیتی ۔ خانان قاسم دا [[خان]] [[شاہ غلی]] (شاہ علی) [[روس]] دی مدد نال تن وار خانان قاسم دا خان بنیا ۔ [[قازان]] دے فتح دے مگروں ، خان دی خودمختاری ختم کر دتی گئی تے روسی ووئیوود خانان دی حکومت چلان لگے ۔ پر [[خان]] دا اقتدار موجود رہیا ۔ [[اک]] [[خان]] سیمون بیکبولاتووچ [[سعائی]] ہو گیا تے 1574ء چ [[ماسکو]] دا شہزادہ اعظم ہون دا اعلان کر دتا ۔ سعید برہان خان (1627ء توں 1679ء) دے دور چ [[روس]] نے [[سعائی]] بنان دی پالیسی شروع کر دتی ۔ [[بیگ]] جنہاں دا مرتبہ [[بائر]] (روسی نواب) دے برابر سی ، نوں گھٹا کے دووریان (روسی درباری) دے برابر تاتار خدمت گار دا کر دتا گیا ۔ اس پالیسی نال 1656ء چ [[اک]] [[تاتاری]] بغاوت ہوئی ۔ 1681ء چ خان بیکا (ملکہ) [[فاطمہ سلطانہ]] دی وفات مگروں خاناں ختم کر دتی گئی ۔
===قاسم خانیت دے خان===

{| width=70% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=27% | لقب
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | ناں
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | راج ویلہ 
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|align=&quot;center&quot;| &lt;br&gt; &lt;small&gt;{{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt; &lt;br&gt;{{Nastaliq| سلطان}} &lt;/small&gt; &lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| &lt;br&gt; &lt;small&gt;{{Nastaliq| [[قاسم ابن الغ محمد]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1445 - 1468 
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| سلطان}} &lt;/small&gt; &lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| دانیال ابن قاسم }} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1468 - 1486 
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| نور دولت ابن حاجی غرائی}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1486 – 1491 
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| سلطان}} &lt;/small&gt; &lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| ساتیلغان ابن نور دولت }} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1491 – 1506 
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| سلطان}} &lt;/small&gt; &lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| جانائی ابن نور دولت }} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1506 – 1512 
|-
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt; 
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| شیخ اللہ یار ابن بختیار سلطان ابن کوچک محمد}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1512 - 1516 
|-
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| شاه علی ابن شیخ اللہ یار }} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1516 - 1519 
|-
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| جان علی ابن شیخ اللہ یار}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1519 - 1531 
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| صفا غرائی}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1532 - 1535 
|-
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| شاه علی ابن شیخ اللہ یار }} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1535 - 1567 
|-
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| ساین بولاط ابن بیگ بولاط}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1567 - 1573 C.E. 
|-
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| مصطفی علی ابن عبد اللہ ابن اق قبق ابن مرتضی بیگ}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1584 - 1590 
|-
|- bgcolor=&quot;#F5DEB3&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| عید المحمد ابن عوندک سلطان}} {{Nastaliq| اوراز محمد}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1600 - 1610 
|-
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| سلطان}} &lt;/small&gt; &lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| سید برہان ابن ارسلان}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1627 - 1679 
|-
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| خانم}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;{{Nastaliq| بیگم}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[فاطمہ سلطان]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1679 - 1681 
|-
|colspan=3 align=&quot;middle&quot;| [[زار روس]] [[فیوڈر III]] نے 1681ء چ [[قاسم خانیت]] نوں ختم کردتا ۔
|}
* قازان ٹبر (ہرے رنگ چ)
*قریم (کریمیا) ٹبر (نیلے رنگ چ)
*استراخانی ٹبر (خٹے رنگ چ)
*قازاق ٹبر (بھورے رنگ چ)
*سیبیر ٹبر (گلابی رنگ)

==[[خانان قازان|قازان خانیت]]==


خانان قازان ([[تاتاری]] [[بولی]] تے [[ترکی]] [[بولی]] چ: {{Nastaliq| قازان خانلیغی}} ؛ [[روسی]] [[بولی]] چ :{{Nastaliq| کازانسکوئے خانستوا}}) گھبلے زمانےآں دی [[اک]] [[تاتاری]] ریاست سی جہڑی ایتھے واقع پرانی ریاست [[وولگا بلغاریہ]] دے علاقےآں تے 1438ء توں 1552ء تک موجود رہی ۔ اس [[خانان]] دے علاقے اج دے [[روس]] دیاں ریاستاں [[تاتارستان]] ، [[ماری ایل]] ، [[چوواشیا]] ، [[موردوویا]] دے سارے تے [[ادمرتیا]] تے [[باشکیرستان]] ([[باشکوتوستان]]) دے کجھ حصےآں تے مشتمل سن ۔ اسدا [[راجگھر]] [[قازان]] شہر سی ۔

===خانیت دی اساری===
[[غیاث الدین خان]] نے [[طلائی اردو]] دیاں مشکلاں تے مسئلےآں توں فیدہ چکدے ہوئے 1420ء دے دہاکے چ خود نوں '''قازان اُلس''' آزاد حکمران بنا ليا ۔ نتیجے چ [[طلائی اردو]] دے سابق [[خان]] [[الغ محمد]] نے [[قازان]] اتے مل مار لیا تے [[طلائی اردو]] سلطنت نوں توڑدے ہوئےآں ، اپنی خود دی وکھری [[قازان خانیت]] قائم کر لئی ۔

=== خانیت دا جغرافیہ تے آبادی ===

خانان قازان دے علاقے ، [[مسلمان]] بلغاراں دی آبادی دے علاقے [[بلغار]] ، چوکاتاو ، [[قازان]] تے [[قاشان راجواڑا]] تے دوجے علاقے جہڑے [[وولگا بلغاریہ]] نال تعلق رکھدے سن تے مشتمل سن ۔ [[دریائے وولگا]] ، [[دریائے کاما]] تے [[دریائے وئیاتکا]] خانان دے تن وڈے [[دریا]] تے آبی تجارتی رستے سن ۔ آبادی اکثریت [[قازان تاتار]] ([[مسلمان]] بلغار جنہاں نے [[تاتاری]] [[بولی]] اپنا لئی سی) سی ۔ اینہاں دی شناخت تاتاراں تک محدود نئیں سی ، بوہت سارے اپنے آپ نوں صرف [[مسلمان]] یاں &quot;قازان دے لوک &quot; دی شناخت دیندے سن ۔ خانان دا ریاستی مذہت [[اسلام]] سی ۔

[[File:خانان قازان.jpg|thumb|300px|leftt|خانان قازان دا نقشہ]]
[[خانان]] دی مقامی اشرافیہ بلغاراں تے مشتمل سی ، پر قازان دا [[خان]] ، درباری تے محافظ دستے [[گیاہستان]] (سٹیپ) دے [[تاتاری|تاتاراں]] ([[قپچاق]] تے بعد چ [[نگوئے اردو|نگوئےآں]]) نال تعلق رکھدے سن جہڑے [[قازان]] چ رہندے سن ۔ [[چنگیز خانی ٹبر]] دیاں روایات مطابق ، [[گیاہستان]] دی اشرافیہ مقامی [[ترک]] قبیلےآں نوں وی [[تاتاری]] آکھدی سی ، بعد چ [[روسی]] اشرافیہ وی ایہو [[ناں]] ورتن لگ گئی ۔ اعلی اشرافیہ دا [[اک]] حصہ سلطنت [[طلائی اردو]] نال تعلق رکھدا سی ۔ اینہاں چ اشرافیہ دے چار وڈے ٹبر آرغن ، بارن ، قپچاق تے شیرن شامل سن ۔

خانان دی رعایا چ [[چوواشیا|چواش]] ، [[ماری ایل]] ، [[موردوویا|موردوو]] ، [[تاتاری]] [[مشار یورت|مشار]] ، [[ادمرتیا|ادمرت]] تے [[باشکیر]] شامل سن ۔ پرمی تے کجھ [[کومی]] قبیلے وی خانان قازان چ رہندے سن ۔ [[مشار]] [[طلائی اردو]] سلطنت دے دور چ آئے سن تے ہولی ہولی فن لوکاں موردوا تے برتا چ رل مل گئے ۔ اینہاں دے علاقےآں تے سابق گیاہستانی تاتار حکومت کردے سن ۔ کجھ مشار راجواڑے( جداں [[مشار یورت]]) کدے وی [[قازان]] دے اقتدار چ نئیں آئے بلکہ اسدے بجائے [[خانان قاسم]] تے [[ماسکوی روس]] ول رہے ۔ 
[[File:قازان خانات.png|thumbnail|قازان اپنے عروج ویلے]]
خانان دے بوہتے علاقے درختاں تے جنگلاں چ گھرے ہوئے سن تے صرف دکھنی حصہ [[گیاہستان]] نال لگدا سی ۔ گیاہستاناں (سٹیپ) دی غالب آبادی خانہ بدوش [[مانغیت|مانغیتاں]] ، جنہاں نوں [[نگوئے اردو|نگوئے]] وی آکھئیا جاندا سی ، تے مشتمل سی ۔ جنہاں نوں کدی کدی قازان دے حکمران وی سمجھئیا جاندا اے ، پر ایہہ زیادہ تر زراعت پیشہ [[تاتاری|تاتاراں]] تے [[چوواشیا|چواشاں]] دے خلاف چھاپے مار (لٹ مار لئی) کاروائیاں کردے ، جداں کہ ایہہ پہلے [[طلائی اردو]] دے دور چ کردے سن ۔ نگوئےآں نوں ایتھوں کڈ کے دوجی تھاں تے بسائیا گئیا تے اینہاں دی تھاں تے [[کلمیکیا|کلمیک]] بسائے گئے ۔ کجھ پہلے ای ایہہ اس علاقے چ [[تاتاری]] ، چواش تے [[روسی]] آباد کیتے گئے سن ، جنہاں نے دکھنی سرحد دی حفاظت لئی کندھاں اسارئیاں ۔ جدوں توں خانان قائم ہوئی ، تاتار [[کاسک]] دستےآں نے خانان دا [[نگوئے اردو|نگوئےآں]] توں دفاع کیتا ۔ 
=== بولیاں ===
[[روسی]] زریعے نشاندہی کردے نیں کہ خانان چ [[پنج]] [[بولیاں]] ، بولیاں جاندیاں سن ۔ پہلی تے سبتوں نمایاں [[تاتاری]] [[بولی]] سی ، اس دے دو لہجے [[تاتاری|قازان تاتاراں]]( بلغار [[مسلمان]]) دا وسطی لہجہ تے [[مشار یورت|مشاراں]] (سابق [[قپچاق]] [[بولی]] بولن آلے [[گیاہستان|گیاہستانی]] [[تاتاری]]) دا لہندا لہجہ سی ۔ اسدا تحریری شکل (پرانی [[تاتاری]] [[بولی]]) ریاست دی ورتی جان الی بولی سی ۔ بے دین چواش لوک ، بلغار بولی دی نسل دی بولی چواش [[بولی]] بولدے سن ۔ [[بلغاری بولی]] دا [[تاتاری]] بولی دے وسطی لہجے تے بوہت گہرا اثر اے ۔ دوجیاں تن بولیاں ، ماری بولی ، موردوی بولی تے [[باشکیری بولی]] سن جہڑیاں وی بلغار تے [[قپچاق]] [[بولیاں]] توں بنئیاں نیں ۔

=== اقتصادیات ===
خانان دی شہری آبادی برتن سازی ، [[لکڑی]] تے [[دھات]] دیاں آرائشی شیواں تے دستکاریاں ، [[چمڑا]] ، [[اسلحہ]] تے زیورات وغیرہ بناندے سن ۔ خانان د ےاہم شہر [[قازان]] ،آرچا ، چکاتاو ، [[قاشان]] ، چالی ، الات تے جوری سن ۔ شہری ابادی [[وسطی ایشیا]] ، [[قفقاز]] تے [[روس]] نال تجارت وی کردی سی ۔ 16ویں صدی عیسوی چ [[روسی سلطنت]] قازان دی وڈی تجارتی شراکت دار سی تے خانان [[ماسکو]] دا اقتصادی نظام اپنائے ہوئے سی ۔ وڈے تجارتی مرکز قازان چ [[تاشایاق بازار]] تے [[دریائے وولگا]] دے کنارے مرکز ایسل دا میلہ سی ۔ زرعی جاگیرداری [[سویورغل]] تے موروثی جاگیر دی بنیاد تے سی ۔

=== معاشرہ ===

ریاست دی حکمرانی [[خان]] دے کول سی ۔ اسدے فیصلے ، کابینہ کونسل یاں دیوان دے مشورے تے گل بات دی بنیاد تے ہندے ۔ اشرافیہ دے عہدے بیک ([[بیگ]]) ، [[امیر]] تے [[مرزا]] سن ۔ فوجی عہدے اوغلان (اولان) ، بہادر تے اچکی سن ۔ [[مسلمان]] علماء دا وی اہم کردار سی ۔ اینہاں دے سییت(سید ) ، [[شیخ]] ، [[قاضی]] تے [[امام]] دے درجے سن ۔ علماء [[عدالت]] تے عدل تے انصاف دے کم کردے تے مدرسے تے مکتب ([[سکول]]) چلاندے ۔

خانان دی آبادی دی اکثریت قرہ خلق (سیاہ لوک) یعنی آزاد [[مسلمان]] سی ۔ جاگیرداری علاقے زیادہ تر چورا (غلاماں) نے آباد کیتے ۔ جنگی قیدی اکثر [[وسطی ایشیا]] یاں [[ترکی]] ([[سلطنت عثمانیہ]]) نوں ویچ دتے جاندے ۔ کدی کدی ایہہ خانان دے وچ وی غلاماں (کول) دے طور تے وی ویج دتے جاندے تے کدی جاگیرداری علاقےآں چ چورا (غلام یاں کمی) بنا کے رکھے جاندے ۔ خانان دی غیر مسلم آبادی [[یاساق]] ([[جزیہ]]) ادا کردی سی ۔

=== انتظامیہ تے فوج ===

[[File:Kazan_Khanate_military.jpg|thumb|300px|left|تاتار سپاہی]]

خانان پنج دروغا : الات ، آرچا ، گاریچ ، چوری تے نوغاۓ چ ونڈی ہوئی سی ۔ دروغا دا مطلب &quot;پاسا&quot; یعنی &quot;طرف&quot; سی (اج کل [[روسی]] [[بولی]] چ &quot;سڑک&quot; نوں آکھئیا جاندا اے ) ۔ اینہاں نے خانان دے شروع دے راجواڑےآں دی تھاں لئی ۔ کجھ نواباں (جاگیرداراں) نے خانان توں آزاد ہون دی کوشش کیتی پر ایہو جہیاں کوششاں نوں سختی نال دبا دتا گئیا ۔

خانان دی فوج دروغا تے اسدے ماتحت علاقے توں فوجی ساز و سامان ، [[خان]] دے محافظ دستے تے اشرافیہ دے فوجی دستےآں تے مشتمل سی ۔ [[فوج]] دے سپاہیاں دی گنتی کدے وی اکو جہی نئیں رہی ایہہ 20 ہزار توں 60 ہزار دے وچکار رہندی رہی ۔ [[قازان]] دے [[خان]] دی فوج چ اکثر [[نگوئے اردو]] ، [[قریم یورتی]] ([[کریمیا]]) تے [[روسی سلطنت]] دے علاقےآں دے [[سپاہی]] وی خدمات دیندے رہے ۔

=== ثقافت ===

[[File:Kazan Kremlin Soyembika Tower 08-2016 img1.jpg|thumb|300px|right|قازان دا سویمبیکا مینار]]

خانان قازان دی ثقافت [[وولگا بلغاریہ]] دی ثقافت توں ای اے ۔ اشرافیہ دے حلقےآں چ سلطنت [[طلائی اردو]] دے تہذیبی عناصر وی موجود سن ۔

شہری آبادی دا وڈا حصہ تعلیم یافتہ سی ۔ [[مسیت|مسیتاں]] تے مدرسےآں چ وڈے وڈے کتب خانے موجود سن ۔ [[قازان]] [[سائنس]] تے مذہبی تعلیم دا مرکز بن گئیا سی ۔

اگرچہ اسلامی اثر زیادہ سی پر ادب وی پروان چڑھئیا ۔ پرانی [[تاتاری]] [[بولی]] دے مشہور شاعراں چ [[محمد یار]] ، [[اومی کمال]] ، [[محمد امین]] ، [[غارف بیک]](عارف بیگ) تے [[قل شریف]] سن ۔ محمد یار نے قازان دی شعری روایات نوں بدلئیا تے اسدی شاعری بوہت مشہور ہوئی ۔

[[بلغار]] شہر نے مقدس تھاں دی حیثیت حاصل کر لئی سی اسدی ہن ایہو اہمیت سی کیونجے 1430ء دی دہائی چ [[قازان]] وڈے سیاسی تے اقتصادی مرکز دی حیثیت نال ابھرئیا ۔

[[خانان]] دا فن تعمیر سفید پتھر تے [[لکڑی]] دے کم وی وجہ توں اپنا جدا مقام رکھدا سی ۔

=== تریخ ===
[[وولگا بلغاریہ]] دے سابق علاقےآں ، قازان الس یاں [[قازان راجواڑا|قازان راجواڑے]] نے بکھردی ہوئی سلطنت [[طلائی اردو]] چ 15ویں صدی دے شروع چ کسے حد تک آزاد حیثیت حاصل کر لی سی ۔ ایس راجواڑے دی اپنی حکومت سی تے [[بلغار]] ٹبر دے حکمراناں کول اسدا اقتدار سی ۔ ابتدائی ریاست دی جہڑی وی حیثیت سی پر اس خانان دا بانی [[الغ محمد]] سی ۔ اسنے 1437ء یاں 1438ء چ [[خان]] دا لقب اختیار کیتا تے کجھ مقامی اشرافیہ دے تعاون نال [[قازان]] دے [[تخت]] تے قبضہ کر لئیا ۔ ایہہ فیصلہ کیتا گئیا کہ مقامی بلغار ٹبر توں الغ محمد توں مکمل اختیارات دی منتقلی 1445ء چ اسدے پتر محمود نوں کیتی جائے گی ۔

اپنی پوری تریح دے دوران خانان تخت تے مل مارن دیاں جدوجہداں تے خانگی ہنگامےآں لئی سازگار رہی ۔ 115 سالہ تریخ چ 19 وار خاناں نوں تبدیل کیتا گئیا ۔ کل 15 [[خان|خاناں]] نے خانان تے حکومت کیتی جنہاں چوں کجھ نے کئی کئی وار حکومت کیتی ۔ خان اکثر [[چنگیر خان]] دے ٹبر توں مقامی اشرافیہ تے ایتھے تک کہ شہری خود وی چن دے سن ۔
[[-ستان]]

=== شروع دی تریخ ===

ہور ویکھو : [[روس قازان جنگاں]]

[[الغ محمد]] تے اسدے پتر محمود دے ویلے چ [[قازاں]] دیاں فوجاں نے [[ماسکوی روس]] تے اسدے ماتحت علاقےآں تے کئی وار حملے کیتے ۔ [[ماسکو]] دے بادشاہ [[وسیلی II]] ، اپنے چاچا زاداں دے خلاف [[وڈی جاگیراد جنگ]] چ ملوث ہو گئیا پر [[سوزدال]] دے نیڑے جنگ چ کھا گئیا تے [[قازان]] دے [[خان]] نوں تاوان دین تے مجبور کیتا گئیا ۔

[[جولائی]] 1487ء [[ماسکو]] دے شہزادہ اعظم [[ایوان سوم]] نے [[قازان]] تے قبضہ کر لئیا تے [[اک]] کٹھ پتلی [[خان]] محمد امین توں [[قازان]] دے تخت تے بٹھا دتا ۔ اس دے بعد [[ماسکو]] دی زیر تحفظ ریاست بن گئی تے [[روسی]] تاجراں نوں اسدے علاقےآں چ آزادانہ تجارت دی اجازت مل گئی ۔ [[سلطنت عثمانیہ]] تے [[قریم یورتی]] نال اتحاد دے حامیاں نے عوامی شکایات نوں ابھار کے بغاوت (1496ء ، 1500ء تے 1505ء چ ) کروان دی کوشش کیتی ، پر اسدے کجھ نتیجے نا نکلے ۔

1521ء چ خانان قازان [[ماسکو]] دے غلبے توں نکل گئی تے [[خانان استرا خان]] تے قریم یورتی ([[خانان کریمیا]]) تے [[نگوئے اردو]] نال باہمی امدار دا معاہدہ کیتا ۔ [[خان محمد گیرائے]] تےاسدے کریمیائی اتحادیاں نے فیر [[ماسکوی روس]] تے حملہ کر دتا تے 15ہزار توں ودھ غلام پھڑ لئے ۔ روسی دستاویزاں چ 16ویں صدی عیسوی دے پہلےادھ دے دوران خانان قازان دے [[روسی]] علاقےآں تے 40 حملے (ایہہ زیادہ تر نیجنی نووگورد ، موروم ، ویائتکا ، ولادیمیر ، کاستراما تے گالچ دے علاقےآں تے سن ) درج نیں ۔

=== آخری دہائی ===

خانان قازان تے [[کریمیا]] دے اثر تے رسوخ پاروں [[ماسکو]] نواز عناصر ناخوش سن ، انہاں چوں کجھ لوکاں نے 1545ء چ [[اک]] بغاوت کروائی ۔ جسدے نتیجے چ [[سافا غرائی]] نوں تخت توں لاہ دتا گئیا تے [[اک]] [[ماسکو]] دے حمایتی شاہ غلی([[شاہ علی]]) نے تخت تے قبضہ کر لئیا ۔ اس [[سال]] چ [[ماسکو]] نے [[قازان]] تے اپنااقتدار مسلط کرن لئی کئی جنگی مہماں ترتیب دتیاں پر کامیاب نا ہوئیا ۔

[[File:Zilant_flag.gif|thumb|250px|left| زیلنت ، قازان دا جھنڈا ؛ آیا کہ خانان دا اپناجھنڈا سی ایہہ حالے تک واضع نئیں پر اک ڈچ کارل الارڈ دے مطابق تاتاریہ دے دو جھنڈے سن تے زیلنت اینہاں چوں اک سی]]

[[نگوئے اردو|نوغائیاں]] دی مدد نال [[سافا غرائی]] نے تخت واپس حاصل کر لئیا ۔ اس نے 75 اشرافاں نوں پھانسی دے دتی تے باقی اسدے مخالف [[روس]] نس گئے ۔ ایہہ 1549ء چ مر گئیا تے اسدے 3 سالہ پتر [[اوتامش گیرائے]] [[خان]] بنا دتا گئیا ۔ اسدی قائم مقام تے خانان دی حکمران اسدی [[ماں]] [[سویم بیکا]] بن کئی ۔ اولان [[قوشچاق]] دی انتظامیہ نے اسدی حکمرانی دوران کجھ آزادی حاصل کر لئی سی ۔

سافا غرائی دے [[کریمیا]] چ رشتے داراں (جنہاں چ [[دولت I گیرائے]] وی شامل سی) دے ویلے چ ۔ اینہاں دی قازان دے تحت دی پیشکش مقامی اشرافیہ دے وڈے حصے نے بگاڑ دتی ۔ قوشچاق دی حکومت دے [[روسی]] حکومت نال تعلقات خراب توں خراب تر ہندے گئے ۔ اشرافیہ دے [[اک]] مخالف گروہ نے 1551ء دے شروع چ [[زار روس]] [[ایوان گروزنی]] دے اک حمایتی شاہ علی نوں دوجی وار حکومت دی دعوت دتی ۔

اوس ای ویلے [[خانان]] دے [[دریائے وولگا]] دے چڑھدے چ علاقے [[روسی سلطنت]] چ ضم کر لئے گئے ۔ اوتامش گیرائے اپنی ماں سمیت [[ماسکو]] دی جیل ج بھیج دتا گئیا ۔ شاہ غلی نے 1552ء تک تخت سمبھالئیا ۔ خانان قازان دے حکومت دے [[ماسکو]] مخالف عناصر نے شاہ غلی نوں جلاوطن کر دتا تے [[خانان استراخان]] دے شہزادے [[یادگار محمد]] نوں نگوئےآں نال مدد لئی بلائیا ۔

=== سقوط ===

تد قازان محاصرے چ لے لئیا گئیا ۔ [[زار روس]] [[ایوان گروزنی]] (یعنی ایوان خوفناک یاں ایوان چہارم) دیاں فوجاں [[سویژاسک]] دے قلعے توں کاروائی کر رہئیاں سن ۔ [[اگست]] 1552ء چ [[روسی|روسیاں]] نے [[تاتاری|تاتاراں]] دے زمینی دستےآں نوں شکست دتی تے [[آرچا]] تے کجھ دوجے قلعےآں نوں [[اگ]] لاہ دتی ۔ دومہینے دے محاصرے تے قلعے دیاں کندھاں توڑ کے [[روسی]] 3 [[اکتوبر]] نوں [[قازان]] شہر داخل ہو گئے ۔ کجھ دفاعی دستے فرار ہون چ کامیاب ہو گئے پر زیادہ تر نوں قتل کر دتا گئیا ۔ [[یادگار محمد]] نوں قید کر لئیا گئیا تے آبادی دی اکثریت نوں ذبحہ کر دتا گئیا ۔ قازان دیاں دستاویزاں چ دسئیا گئیا اے کہ 1 [[لکھ]] 10 ہزار شہریاں تے فوجیاں نوں قتل کر دتا گئیا تے 60 ہزار توں 1 [[لکھ]] [[روسی|روسیاں]] نوں جہڑے خانان خ قید سن آزاد کروا لئیا گئیا (روسی پریپیگنڈا)۔ 
خانان دے سقوط دے بعد [[ادمرتیا]] ، [[باشکیرستان]] ([[باشکوتوستان]])دے علاقے تے کسے وی مسئلے دے بغیر [[روس]] نال مل گئے ۔ خانان دی انتظامیہ مکا دتی گئی تے [[ماسکو]] نواز تے غیر جانبدار سرداراں نوں اپنیاں جاگیراں رکھن سی اجازت مل گئی تے دوجے پھانسی لاہ دتے گئے ۔ اسدے بعد [[تاتاری|تاتاراں]] نوں دریاواں ، سڑکاں تے [[قازان]] توں دور آباد کیتا گئیا ۔ خالی علاقےآں چ [[روسی]] آباد کیتے گئے ۔ آرتھوڈکس پرادیاں جداں [[گیرموگن]] وغیرہ نے بوہت سارے [[تاتاری|تاتاریاں]] نوں جبری [[سعائی|عیسائی]] بنائیا ۔

=== مزاحمت ===

1556ء تک آبادی دا [[اک]] حصہ [[روسی]] قبضے دے خلاف مزاحمت کردا رہئیا ۔

==قازان خانیت دے خان==
*قازان خانیت دے حکمراناں دے ناں تے اینہاں دا راج ویلہ ایداں اے:

{| width=70% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=27% |لقب
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | ناں
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | راج ویلہ 
|-
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt; &lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[الغ محمد خان قازان|الغ محمد]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1438 - 1446 
|-
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt; &lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| [[محمود خان قازان|محمود ابن الغ محمد]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1445 – 1466 
|-
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[محمود خان قازان|خلیل ابن محمود]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1466 – 1467 
|-
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[ابراہیم خان قازان|ابراہیم ابن محمود]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1467 – 1479 
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[الہام علی خان قازان|الہام علی ابن ابراہیم]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1479 – 1484 ''(پہلی وار)''
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt; 
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[محمد امین خان قازان|محمد امین ابن ابراہیم]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1484 – 1485 ''پہلی وار)''
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[الہام علی خان قازان|الہام علی ابن ابراہیم]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1485 – 1487 '(دوجی وار)''
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[محمد امین خان قازان|محمد امین ابن ابراہیم]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1487 – 1495 ''(دوجی وار)''
|-
|- style=&quot;background:lightgreen&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[ماموک خان قازان|ماموک]]}} 
|align=&quot;center&quot;|1495 – 1496 
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[عبداللطیف خان قازان|عبد اللطیف ابن ابراہیم]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1496 – 1502 
|-
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| | [[محمد امین خان قازان|محمد امین ابن ابراہیم]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1502 - 1518 ''(تیجی وار)''
|-
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[شاہ علی خان قازان|شاہ علی ابن شیخ اللہ یار]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1518 - 1521 ''(پہلی وار)''
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[صاحب اول غرائی]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1521 - 1525 
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| [[صفا غرائی خان قازان|صفا غرائی]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1525 - 1532 ''(پہلی وار)''
|-
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[جان علی خان قازان|جان علی ابن شیخ اللہ یار]] }} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1532 – 1535 
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[صفا غرائی خان قازان|صفا غرائی]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1535 – 1546 ''(دوجی وار)''
|-
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[شاہ علی خان قازان|شاہ علی ابن شیخ اللہ یار]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1546 ''(دوجی وار)''
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| | [[صفا غرائی خان قازان|صفا غرائی]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1546 - 1549 ''(تیجی وار)''
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[عتمش غرائی]]}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt; &lt;small&gt;عتمش دے بچپن پاروں اصل حکمران اسدی ماں [[سوئم بیکا]] ،جہڑی نائب سلطنت سی۔ &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1549 – 1551 
|-
|- style=&quot;background:lightpink&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| | [[شاہ علی خان قازان|شاہ علی ابن شیخ اللہ یار]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1551 – 1552 ''(تیجی وار)''
|-
|- bgcolor=&quot;#F5DEB3&quot;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[یادگار محمد خان قازان|یاد گار محمد]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1552 
|-
|colspan=3 align=&quot;middle&quot;| [[زار روس|روس دے زار]] [[ایوان گروزنی]] نے 1552ء [[قازان خانیت]] اتے مل مار لیا۔
|}

*''نیلا رنگ [[ماسکوی روس]] دا اقتدار دسدا اے۔''
**''ہرا رنگ [[سیبیر خانیت]] دے خان دا کجھ چر دا مل ظاہر کردااے۔''
***''گلابی رنگ [[قاسم خانیت]] دا اقتدار دسدا اے۔''
****''پیلا رنگ [[کریمیا خانیت]] دے [[غرائی ٹبر]] دا اقتدار ۔''
*****''بھورا رنگ [[استراخان خانیت]] دے شہزادےآں دا اقتدار دسدا اے ۔''


==[[خانان سائبیریا|سیبیر خانیت]]==


خانان سائبیریا یاں [[خانان سیبیر]] [[سائبیریا]] چ [[اک]] [[تاتاری]] [[ترک]] [[خانان]] سی جہڑی 1490ء توں 1598ء تک قائم رہی ۔ [[خانان]] دی آبادی مختلف ، [[سائبیریائی تاتاری]] ، [[خانٹی]] ، [[مانسی]] ، [[نینیت]] تے [[سیلکوپ]] نسلاں دے لوکاں تے مشتمل سی ۔ خانان دا پہلا [[خان]] [[تائی بوغا]] تے آخری [[کوچم خان]] سی ۔

=== [[تریخ]] ===

خانان سائبیریا 15ویں صدی عسوی چ قائم کیتی گئی جدوں [[طلائی اردو]] دے خاتقے دے بعد [[جوجی خان]] دے ٹبر دے [[منگول]] زوال دی حالت ج سن ۔ اس ریاست دا اصل راجگھر [[چیمگی تورا]] سی ۔ اس دا پہلا [[خان]] [[تائی بوغا]] سی ۔ اسدا جانشین اسدا پتر خوجہ بنئیا تے اسدے بعد اسدا پتر [[مار]] تخت تے بیٹھا ۔

[[دریائے ارتش]] تے توبول دے وچکار تائی بوغا ٹبر دے علاقے بغیر کسے دوجے دعوے دے نئیں سن ۔ [[جوجی خان]] دی اولاد چوں [[شیبانی]] اس علاقے تے اپنا حق جتاندے سن ۔ [[اباک خان]] جسدا تعلق [[شیبانی|شیبانیاں]] دے [[اک]] گھرانے نال سی ، نے [[مار]] نوں قتل کر کے [[چیمگی تورا]] تے قبضہ کر لئیا ۔ تائی بوغا حکومت مار دے پوتے محمد نے بحال کیتی ، جسنے 1493ء چ [[دریائے ارتش]] دے کنارے [[اک]] جنگ چ [[ابک خان]] نوں قتل کر دتا ۔ محمد نے چیمگی تورا دی بجائے دریائے ارتش دے کنارے نویں راجگھر [[قاشلق]] دا انتخاب کیتا جسنوں سیبیر تے [[قاشلق|ایسکر]] (عسکر) وی آکھئیا جاندا سی ۔

1552ء چ [[روسی سلطنت]] دی [[خانان قازان]] تے فتح دے بعد [[سائبیریا]] د ے تائی بوغا [[خان]] &quot;[[یادگار خان]] نوں [[ماسکو]] نال دوستانہ تعلقات استوار کرن تے مجبور کیتا ۔ یادگار خان دے مقابلے چ [[اک]] [[شیبانی]] ، [[اباک خان]] دا پوتا [[کوچم خان]] آئیا تے کئی [[سال|ورہےآں]] (1556ء توں 1563ء ) دی لڑائی دے مگروں یادگار مارئیا گئیا تے کوچم [[سائبیریا]] دا [[خان]] بن گئیا ۔

=== سائبریا دی فتح ===

وڈا مضمون: [[کوچم خان]] تے [[روس دی سائبیریا دی فتح]]

کوچم نے [[سائبیریائی تاتاری|سائبیریائی تاتاریاں]] نوں [[اسلام]] چ لیان دی کوشش کیتی جہڑے زیادہ تر شامانزم نوں منن آلے سن(ایہہ [[روسی|روسیاں]] دا خانان تے مل مارن دا بہانہ سی) ۔ اسدے [[ستروگانوف]] دیاں تجارتی پوسٹاں تے حملے دا فیصلے دا نتیجہ خانان سائبیریا دے خلاف [[کاسک]] [[یرماک]] دی قیادت چ [[روسی سلطنت]] دے حملے دی شکل چ نکلئیا ۔ 1582ء چ [[کوچم خان]] دیاں فوجاں نوں [[چواش کیپ دی لڑائی]] چ یرماک دے ہتھوں شکست ہوئی تے کاسک [[اک]] [[سال|ورہے]] بعد راجگھر [[قاشلق]] چ داخل ہو گئے ۔ کوچم نے اپنیاں فوجاں نوں دوبارہ منظم کیتا تے 1584ء چ یرماک نوں [[اک]] لڑائی چ قتل کر دتا تے خانان دی حکومت دوبارہ حاصل کر لئی ۔ اگلے 14داں [[سال|سالاں]] چ روسیاں نے ہولی ہولی ساری ریاست تے مل مار لئیا ۔ 1598ء چ [[کوچم خان]] [[دریائے اوب]] دے کنارے لڑائی چ شکست کھا گئیا تے [[نگوئے اردو]] دے علاقے ول چلا گئیا تے اسدی حکمرانی ختم ہوگئی ۔ 
اس دے نال ایہہ خانان سائبیریا دی خودمختار حثیت ختم ہو گئی تے اوہ [[روسی سلطنت]] دے مل چ آ گئی ، تے اج تک ایہہ علاقہ [[روسی|روسیاں]] دے قبضے چ اے ۔ ایتھے روسیاں دی آبادکاری پاروں مقامی [[سائبیریائی تاتاری]] [[مسلمان]] ہن ، اقلیت ، چ ، نیں ۔
===خانیت دے خان===

*[[سیبیر خانیت]] اتے دو ٹبراں اک دوجے دے بعد (کدی اک تے کدی دوجا) نے راج کیتا ۔ اک [[طائع بغا ٹبر]] تے دوجا [[شیبانی ٹبر]] ۔ 
*ایہہ [[سیبیر خانیت]] دے خاناں دی لسٹ اے :
{| width=100% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=27% | لقب
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | ناں
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=25% | راج ویلہ 
|-
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt; &lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| طائع بغا}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|?
|-
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt; &lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| خواجہ ابن الطائع بغا}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|? 
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt; &lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[ابوالخیر خان|ابو الخیر خان ابن دولت شیخ ابن ابراہیم خان]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1428 - 1465 
|-
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[مار]] خواجہ دا پتر}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1465? - 1468?
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| [[اباک خان|عبک خان]] ([[اباک خان]])}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1468? - 1493/95? 
|-
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[ماموک]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1493/95? – 1498 (1502?) 
|-
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt; 
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[ابلق]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1498 (1502?) – 1530 
|-
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| [[انگیش]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1530 - ?
|-
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq| قاسم بن ماموک}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|?
|-
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| یادگار بن قاسم &lt;/small&gt;&lt;br&gt; &lt;small&gt;}}{{Nastaliq| بیگ پلاد ابن قاسم}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt; &lt;small&gt;ممکنا شریک اقتدار&lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1552 - 1563 
|-
|- style=&quot;background:lightblue&quot;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq| خان}} &lt;/small&gt;&lt;br&gt;
|align=&quot;center&quot;| {{Nastaliq|[[کوچم خان|کوچم ابن مرتضی ابن عبک خان]]}} &lt;/small&gt;
|align=&quot;center&quot;|1563 - 1598 
|-
|-bgcolor=&quot;#A0C544&quot;
|colspan=3 align=&quot;middle&quot;|&lt;small&gt; اک [[کاسک]] [[یرماک]] نے [[روس دی سائیبیریا دی فتح]] دی پہلی مہم [[ایوان گروزنی]] دے راج ویلے 1580/82ء چ شروع کیتی ۔پر [[کوچم خان]] چھیتی ای پرت آئیا تے 6 [[اگست]] 1584ء دی رات نوں حملہ کر کے [[یرماک]] تے اسدی فوج دے وڈے حصے نوں مار دتا ۔ آخر چ [[کوچم خان]] 1598ء چ [[دریائے اوب]] دے کنڈے '''[[ارمن دی لڑائی]] چ شکست ہوئی ۔ لڑائی دوران [[سائیبیریا]] دے شاہی ٹبر نوں روسیاں نے پھڑ لیا ، پر [[کوچم خان]] فیر ہتھوں نکل گیا ۔ [[روسی]] [[کوچم خان]] دے ٹبر نوں [[ماسکو]] لے گئے ، جپھے اوہ یرغمالیاں دے طور اتے رہے ۔ خان دی نسل بعد چ '''سیبیری شہزادے''' دے ناں توں جانی جان لگی ، 19ویں صدی دے اخیر تک اس ٹبر دی موجودگی دے نشان ملدے نیں ۔[[سائیبیریا]] دے علاقے چ [[طائع بغا ٹبر]] دے جانشین [[سعید احمد خان (طائع بغی)]] تے [[شیبانی ٹبر]] دے جانشین [[علی ابن کوچم خان]] تے روسیاں وچکار ، غلبے دی جدوجہد کئی سالاں تک چلدی رہی&lt;/small&gt;
|}
{{-}}
** ''نیلے رنگ چ [[سائیبیریا]] دا [[شیبائی ٹبر]] .''
***''چٹے رنگ چ [[سائیبیریا]] دا [[طائع بغا ٹبر]]''.

===[[طائع بغا ٹبر]]===
*[[طائع بغا]]
*[[خواجہ ابن طائع بغا]]
**[[مار]] (خواجہ دا پتر) (عمر) - (اسدی بھین دا ویاہ [[اباک خان|عبک خان]] نال ہویا سی۔ (1450؟ - 1480؟))
***[[اوبدر]] (Oder,Ader) - مار دا پتر ([[اباک خان]](عبک خان) دی قید چ مریا) 
****[[ماموک]] - اوبدر دا پتر (1496؟ - 1502؟)
***** [[قاسم خان سیبیری]] ( [[ماموک]] دا پتر (1502-1530)
****** [[یادگار بن قاسم خان]]) (1530-1563)
****** [[بیک بولاط]] (قاسم خار دا پتر) - شریک اقتدار (1555-1558), [[سیمیون بیک بولاطووچ]] دا ممکنا پیؤ؟
******* [[سعید احمد خان طائع بغی]] (1583 - 1588)
***ابلاق ([[مار]] دا پتر)
****انگیش - ابلاق دا پتر

''موسی بیئس - [[سیبیر خانیت]] دا ممکنا خان؟ (1460-1496)''.

* [[منچ تیمور]]: 1359
* [[علی بے خان]]: 1359-1375
* [[غیاث الدین کاغان بے]]: 1375-1396
* [[توختمش]]: 1396-1406
* [[ژرمادک]]: 1406-1421
* [[محمود خواجہ]]: 1421
* [[خضر]]: 1421
* [[قاضی محمد خان]]: 1421-1428
* [[ابوالخیر خان]]: 1428-1464
* [[اباک خان]]: 1464-1495
* [[ماموک]] [[قازان]] دا خان: 1495-1502
* [[قلق سلطان]]: 1502-1530
* یادگار : 1552-1563
* [[کوچم خان]]: 1563-1598
* علی بن کوچم: 1598-1604
==[[نوغائی اردو]]==

[[File:خانان استراخان.gif|thumb|250px|left|خانان استراخان دے نقشے چ نگوۓ اردو دے علاقے دا محل وقوع]]

نوغائی اردو [[ترک]] [[خانہ بدوش]]آں دا وفاق یاں اکٹھ سی ، جنہاں نے سن 1500ء توں 17ویں صدی عیسوی چ [[روس|روسیاں]] دے اینہاں نوں دکھن ول دھکن تک ، [[بحیرہ قزوین|بحیرہ کیسپیئن]] دے علاقے توں [[یوکرین]] دے [[گیاہستان]] تک مل ماری رکھئیا ۔ [[نوغائی]] نسلی گروہ توں بوہتا [[اک]] نسلی [[ناں]] سی ۔ نوغائی، [[طلائی اردو]] ، [[کومان]] تے [[قپچاق]] ممکنہ طور تے [[پیچینیگ]] ، [[عوار]] تے [[خزار]] اکو ای نسل چوں سن یاں [[اک]] لوک سن ۔ اینہاں دے حکمران گروہ تے تھوڑی جنی [[بولی]] مختلف سی ایسے لئی اینہاں دے مختلف [[ناں]] سن ۔ 

=== تریخ ===

نوغائیآں دے دو گروہ سن : اوہ جہڑے [[بحیرہ قزوین]] دے اتلے چ سن تے اینہاں دا اپنا [[بیگ]] ([[آگو]] سی ، تے اوہ جہڑے [[کالا سمندر]] دے اتلے ج سن تے عام طور تے [[قریم یورتی]] ([[قریم یورتی|خانان کریمیا]]) دی رعایا سن ۔ پہلے گروہ نوں 1632ء چ [[کلمیکیا|کلمیکاں]] نے تباہ کر دتا تے دوجے نال [[کریمیا]] دے [[تاتاری|تاتاراں]] والا سلوک ہوئیا ۔ 

نوغائی [[بولی]] [[قپچاق]] [[ترک]] [[بولی]] دی [[اک]] شکل سی ۔ جداں دی اینہاں دے گوانڈھ سی [[قازقستان|قازق]] ، [[باشکیرستان|باشکیر]] ، [[کریمیائی تاتار]] تے [[قازان]] دے [[تاتاری]] بولدے سن ۔ اینہاں دا مذہب [[اسلام]] سی پر مذہبی ادارے کمزور سن ۔ 


اوہ [[خانہ بدوش]] چرواہے سن تے [[بھیڈ|بھیڈاں]] ، [[اونٹھ]] ، [[گھوڑا|گھوڑے]] چاردے سن ۔ دوجے علاقے توں شیواں تجارت ، حملےاں تے تاوان دی شکل چ حاصل کر دے سن ۔ [[دریائے ییئک]] دے کنارے اینہاں دی کجھ [[غلام]] رعایا وی سن ۔ نگوئے اردو دی آمدنی دا وڈا زریعہ غلاماں دے حصول لئی [[روسی]] علاقےاں تے حملے سن تے غلاماں نوں [[کریمیا]] تے [[بخارا]] چ ویچدے سن ۔ [[شکار]] ، ماہی گیری ، کارواناں تے محصول تے موسمی زراعت لئی ہجرت وی آمدی دا اہم زریعہ سن ۔


1557ء چ [[قاضی میرزا]] دا [[اسماعیل بیگ]] نال جھگڑا ہو گئیا تےاسنے [[دریائے کوبان]] تے [[اک]] [[نکا نوغائی اردو]] قائم کر لئیا ۔


==[[قریم یورتی]]==
{|table id=&quot;toc&quot; style=&quot;margin:0;background:#87CEEB&quot;;width:100%&quot; align=&quot;left&quot; cellpadding=&quot;1&quot;
| style=&quot;background:#87CEEB&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;50px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;+1&quot; color=black&gt;قریم یورتی&lt;font&gt;'''
|-style=&quot;margin:0;background:#ccccff&quot;;with:100%&quot; align=&quot;center&quot; cellpadding=&quot;2
|- style=&quot;background: #FFFFFF; text-align: margin; 0.2em 0.1em 0.1em;&quot;
| style=&quot;width: 145px;&quot; | [[File:Gerae-tamga.png|150px|center]]
| style=&quot;width: 145px;&quot; | [[File :Flag of the Crimean Khanate.svg|200px|center]]
|-
| style=&quot;width: 145px;&quot; | &lt;center&gt;'''نشان'''&lt;center&gt;
| style=&quot;width: 145px;&quot; | &lt;center&gt;'''جھنڈا'''&lt;center&gt;
|- style=&quot;background: #ffffff; text-align: center;&quot;
|-
| [[راجگڑھ]]: || [[بخشی سرائے]]
|- 
| بولی: || [[کریمیائی تاتار بولی]] &lt;br&gt;تے [[عثمانی ترک بولی]]
|-
| مذہب: || [[اسلام]]
|-
| طرز حکومت: || بادشاہت
|-
| قیام: || 1441ء
|-
| بانی: || [[حاجی گیرائے]]
|-
| آخری خان: || [[شاہین گیرائے]]
|-
| [[سلطنت عثمانیہ]] دی &lt;br&gt;باجگزاری چ آئی: || 1478ء
|-
| سلطنت عثمانیہ دی &lt;br&gt;باجگزاری توں آزادی: || 21 جولائی 1774ء
|-
| [[روسی سلطنت]] دا قبضہ: || 1783ء
|-
|2015 تک: || [[یوکرین]] دی خودمختار &lt;br&gt;جمہوریہ [[کریمیا]] 
|- 
| اج کل: || [[روس]] دی خودمختار &lt;br&gt;جمہوریہ [[کریمیا]] 
|}


ریاست [[خانان کریمیا]] 1441ء توں 1783ء تک [[کریمیائی تاتار]] مسلماناں دی اک ریاست سی ، جس دا مقامی ناں  '''قریم یورتی'''   یعنی '''قریم وطن '''  سی ۔ [[ترک]] اسنوں '''قریم خانلغی''' آکھدے سن تے [[انگریزی]] چ اسنوں کریمیئن خانیٹ کہئیا جاندا اے ۔ خانان کریمیا دی ایہہ ریاست [[طلائی اردو]] یعنی [[سنہری لشکر]] سلطنت ، جس دی حکومت [[منگولیا]] توں لے کے [[یورپ]] دے وچکار تک سی ، د ے خاتمے دے بعد قائم ہون آلیاں ترک تے [[تاتاری]] ریاستاں چوں سب توں لمبے چر تک قائم رہن آلی ریاست سی ۔

=== ابتدائی حکمران ===
[[File:قریم یورتی دا نقشہ.GIF|thumb|350px|left|قریم یورتی دا نقشہ]]
ایہ [[دشت قبچاق]] ( موجودہ [[یوکرین]] تے دکھنی [[روس]]) چ [[طلائی اردو|سلطنت آلتین اوردا]] دے اوہناں مختلف قبیلےآں نے مل کے قائم کیتی سی جہڑے [[کریمیا]] نوں اپنا وطن بنانا چاہندے سن ۔ اس کم لئی اوہناں نے [[حاجی گیرائے]] نوں اپنا حکمران چنئیا تے اس نے 1441ء چ ، سلطنت [[طلائی اردو]] توں اک لمبی جہدوجہد دے بعد ،اک آزاد ریاست قائم کیتی ۔ ایہہ سلطنت موجودہ [[روس]] تے [[یوکرین]] دے [[دشت قبچاق]] تے [[کریمیا|جزیرہ نما کریمیا]] تے مشتمل سی ، سوائے دکھنی تے لہندے دکھنی ساحلاں تے بندرگاہاں توں جہڑے کہ [[جمہوریہ]] [[جینوا]] دے کنٹرول چ سن ۔۔

[[حاجی گیرائے]] دے مرن مگروں اسدے پتراں چ تحت لئی کشمکش شروع ہوگئی ۔ [[سلطنت عثمانیہ]] نے ریاست دے معاملےآں چ مداخلت کیتے حاجی گیرائے دے پتر [[مینلی اول گیرائے]] نوں [[تخت]] تے بٹھا دتا ۔ 1475ء چ عثمانی فوجاں نے [[گیدک احمت پاشا]] دی قیادت ہیٹھ ، [[تھیوڈورو راجواڑا]] تے جینوآئی کالونیاں [[کیمبالو]] ، [[سولدائیا]] تے [[کافا]] نوں فتح کر لئیا تے اس توں مگروں [[کریمیا]] وی 1478ء چ [[سلطنت عثمانیہ]] دی حفاظت چ چلی گئی جہڑی اوس ویلے [[بحیرہ اسود]] دے ساحلاں تے اپنا اثر تے رسوخ ودھان چ لگی ہوئی سی ۔ [[کریمیا]] دے ساحل [[سلطنت عثمانیہ]] دے [[کافا]] [[سنجاک]] ([[صوبہ]]) بن گئے تے باقی جزیرہ نما تے شمالی سٹیپ چ [[خان]] دی حکومت جاری رہی

[[File:یورپ1648.png|thumb|300px|left|قریم یورتی ، یورپ دے 1648ء دے نقشے وچ]]

[[عثمانیاں]] تے کریمیائی تاتاراں دے تعلقات وی وکھری قسم دے سن ۔ عثمانی [[سلطان]] کریمیا دے خان نال اک باجگزار دی بجائے اتحادی ورگا برتا کردا سی ۔ اگرچہ منتخب خان سلطان دی منظوری حاصل کردا سی پر [[قسطنطنیہ]] ولوں کوئی وی نامزدگی نئیں کیتی جاندی سی ۔ عثمانی کریمیا دے دے [[خان]] دی [[چنگیز خان]] دی پیڑھی چوں ہون پاروں [[سٹیپ]] ([[گیاہستان]]) یعنی [[دشت قپچاق]] تے اقتدار نوں وی قنونی من دے سن ۔

خان نے عثمانیاں دے اثر توں آزاد خارجہ پالیسی نوں جاری رکھئیا ۔ خان تے عثمانی سلطان دے تعلقات نوں سفارت کاری دے راہیں چلائیا جاندا سی ۔ حاکمیت اعلی دے دو اہم نشاناں دے طور تے خانان کریمیا دے خان اپنے سکے ڈھالدے تے [[جمعہ]] دے خطبے چ خان دا ناں پڑھئیا جاندا ۔ ایہہ سلطنت عثمانیہ نوں کوئی خراج نئیں دیندے سن ، بلکہ عثمانی اپنیاں فوجی مہماں چ ہراول دستے تے تربیت یافتہ گھڑ سواراں دے طور تے اینہاں دیاں خدمات دے طور اینہاں نوں ادائیگی کردے سن ۔

کریمیائی [[تاتاری|تاتاراں]] تے [[سلطنت عثمانیہ|عثمانیاں]] دے اتحاد دا افادیت ، پائیداری تے مضبوطی چ موازنہ [[پولش لتھوانیا دولت مشترکہ]] نال کیتا جا سکدا اے ۔ کریمیائی رسالہ (گھڑسوار دستہ) عثمانیاں دیاں [[یورپ]] ( [[پولینڈ]] ، [[ھنگری]]) تے [[ایشیاء]] ([[ایران]]) چ مہماں چ ناگزير بن گئیا سی ۔ جس نال [[کریمیائی تاتار]] کامیاب مہماں توں لبھن آلے [[مال غنیمت]] تے انحصار کرن لگے ۔ تے جدوں عثمانی فوجی مہماں ناکام ہون لگیاں ، تے خانان کریمیا [[معیشت]] وی زوال پزیر ہو گئی ۔

1502ء چ مینلی اول گیرائے نے [[وڈا نغائی اردو]] (یاں لشکر) دے آخری [[خان]] نوں شکست دے کے نغائیاں دے [[کریمیا]] تے دعوے دا خاتمہ کر دتا ۔ 16ویں صدی عیسوی چ خانان کریمیا ، سابق سلطنت [[طلائی اردو]] دی علاقےآں ، [[وڈا اردو]] ([[وڈا نغائی اردو]]) تے اسدے علاوہ [[دریائے وولگا]] تے [[بحیرہ قزوین|بحیرہ کیسپین]] دے علاقےآں دیاں تاتار خاناناں ( خانیٹاں) ، خاص طور تے [[خانان قازان]] تے [[خانان استراخان]] ، دی جانشین ریاست بن بیٹھی ۔ جس دے نتیجے چ اسدی [[ماسکوی ریاست]] نال علاقے چ غلبے لئی دشمنی ٹر پئی ۔ [[دولت اول گیرائے]] دی 1571ء چ [[ماسکو]] دے خلاف کامیاب مہم دا احتتام [[روسی]] راجگھر نوں ساڑن تے ہوئیا تے اس واقعے دے بعد اسنوں تخت الغان (قیصر تخت) آکھئیا جان لگا ۔ اگرچہ خانیٹ ، صرف اک سال بعد [[ماسکو]] ہتھوں [[مولودی دی لڑائی]] چ فیصلہ کن شکست دے مگروں [[دریائے وولگا]] تک اپنی رسائی دا جھگڑا چھڈ دتا ۔ خانان دا راجگھر شروع چ قرق یار قلعے دے نیڑے [[سلاچق]] سی تے [[صاحب اول گیرائے]] نے 1532ء چ [[بخشی سرائے]] دی بنیاد رکھ کے [[راجگھر]] ایتھے لے آندا ۔

=== سیاسی تے معاشی نظام ===

قریم یورتی دا حکمران ٹبر گیرائے اپنا شجرہ [[چنگیز خان]] نال جوڑدا اے ، جہڑا اینہاں نوں دوجے معزز قبیلےآں توں ممتاز بناندا اے ۔ [[سٹیپ]] ([[گیاہستان]]) دی روایات دے مطابق ، حکمران اوس ویلے ای قنونی ہندا اے جدوں اوہ چنگیزی شاہی نسل چوں ہوئے (مثلا آق سوییک) ۔ حتی کہ [[ماسکوی]] [[زار روس|زار]] وی چنگیزی نسل چوں ہون دا دعوی کردے نیں ۔ عثمانی طرز حکومت دے بجائے کریمیا خانیٹ اردو روایات تے عمل پیرا سی ۔ اوہ ایہ سی کہ ، گیرائے ٹبر دا [[خان]] سرکار دا سربراہ ضرور سی پر اوہ نظام حکومت قراچی [[بے|بےآں]] دی مد نال چلاندا سی ۔ جہڑے کہ اشرافیہ قبیلےاں دے سردار سن ، جداں [[شیرین]] ، [[بارین]] ، [[آرغین]] تے ـ بعد دے دور چ [[منصور اوغلو]] تے [[سیجاوت]] سن ۔ [[نغائی]] ، جنہاں نے [[خانان استراخان]] دے خاتمے دے بعد اپنیاں وفاداریاں خانان [[کریمیا]] ول بدل لئیاں سن ، وی قریم یورتی دا اک اہم حصہ سن ۔ [[چرکیسی|چرکیسیاں]] تے [[کاسک|کاسکاں]] نے وی [[کریمیا]] دی سیاست چ اہم کردار ادا کردے رہے ، اپنا اتحاد کدی [[خان]] تے کدی بےآں نال کر کے ۔

شروع چ خانیٹ دے علاقے بےآں تے بےآں دے تھلے معزو ٹبراں دے مرزےآں وچکار ونڈے ہوئے سن ۔ اوہ آزاد سن تے [[اسلامی]] [[قنون]] اینہاں نوں حقاں توں محرومی توں حفاظت دیندا سی ۔ [[زمین]] پنڈاں چ ونڈی ہوئی سی جتھے سارے مل کے کم کردے سن تے ٹیکس پورے [[پنڈ]] توں لیا جاندا سی ۔ زرعی اجناس تے 10واں حصہ تے مال ڈنگراں چوں 20واں حصہ [[ٹیکس]] لیا جاندا سی ۔ آخری [[خان]] [[شاہین گیرائے]] دی اصلاحات چ اندرونی ڈھانچہ [[ترک]] طرز تے بدل دتا گئیا ، جس چ اشرافیہ دے [[جاگیردار]] دی [[جاگیر]] [[خان]] دی ملکیت سمجھی جائے گی تے اینہاں نوں &quot;قادیلق آں (صوبے جہڑے کہ خان دے نمائندے چلاندے نیں) &quot; چ انتظامی لحاظ نال بدل دتا گئیا ۔

 
کریمیائی قنوناں دی بنیاد [[تاتاری]] قنوناں ، اسلامی قنوناں تے محدود معاملےآں چ عثمانی قنوناں تے سی ۔ [[مسلمان]] دے معاملےآں دا آگو [[مفتی]] سی ، جہڑا مقامی [[مسلمان]] [[علماء]] چوں چنئیا جاندا سی ۔ اسدا وڈا کم ناں ای مذہبی تے نا ہی قضاہ دا سی بلکہ اقتصادی سی ۔ [[مفتی]] دی انتظامیہ کول ساریاں وقف زمیناں دا کنٹرول ہندا سی تے اوہ اسدا ریونیو اکٹھا کردے سن ۔ اک دوجا اسلامی عہدہ [[قاضی عسکر]] سی جسنوں علماء نئیں بلکہ عثمانی [[سلطان]] مقرر کردا سی ۔ اوہ خانیٹ دی عدالتی معاملے جہڑے کہ [[قاضی]] دے کول ہندے سن دیکھدا سی ۔ قاضی نظریاتی طور تے قاضی عسکر تے ، تےعملی طور تے قبائلی سرداراں تے خان انحصار کردا سی ۔ قاضی خانیٹ چ مسلماناں دے قنونی معاملےآں دی نگرانی کردا سی ۔
[[File:Daniel_Schultz_d._J._002.jpg|thumb|250px|left|کریمیائی تاتار [[پولینڈ]] دے بادشاہ [[جان II کاسیمیر]] دے دربار چ ۔ آغا دیدش تے اسدے ٹبر دا 17ویں صدی عیسوی دا پوٹریٹ]]
غیر مسلم گھٹ گنتیاں ( [[یونانی]] ، [[آرمینی،]] [[کریمیائی گوتھ]] ، [[ادیگی]] ([[چرکیسی]]) ، [[وینیتی]] ، [[جینوآئی]] ، [[کریمیائی کریرائٹی]] تے [[قریم چاق یہودی]] ) پنداں تے شہراں رہندے ہوئے کدی کدی اپنے علیحدہ علاقے رکھدیاں سن ۔ [[ملت نظام]] دے تحت ایہہ اپنے مذہبی تے عدالتی ادارے رکھدے سن ۔ اینہاں دے ہتھ ج اقتصادی پیشے تے تجارت سی ، تے فوج چ ملازمت نا کرن تے ایہہ [[جزیہ]] (ٹیکس) دیندے سن ۔ قریم یورتی چ اینہاں نال امتیازی سلوک یاں نسلی امتیاز دے کوئی ثبوت نئیں ملدے ۔ بلکہ اوہ کریمیائی تاتاراں وانگ ای لہندے سن تے [[کریمیائی تاتار بولی]] ای بولدے سن ۔

کریمیائی تاتاراں دے [[خانہ بدوش]] قبیلے تے سارے [[نگوئے]] مال ڈنگر پال سن ۔ قریم یورتی دے کول اہم تجارتی بندرگاہاں سن ، جتھوں دی [[شاہراہ ریشم]] راہیں آئیا سامان [[سلطنت عثمانیہ]] تے [[یورپ]] گھلئیا جاندا سی ۔

قریم یورتی چ کئی وڈے ، خوبصورت تے جیون نال رواں دواں شہر ، جداں راجگھر [[بخشی سرائے]] ، [[کیزلیو]] ، [[کراسو بازار]] تے [[آق مسچیت]] (چٹی مسیت) ، تے وڈی گنتی وچ کاروان سراواں تے تجارتی تے کاروباری تھانواں تے چمڑے بنان دے کارخانے سن ۔ شہراں تے پنڈاں دے رہائشی کریمیائی تاتار [[تجارت]] ، [[زراعت]] تے [[دستکاری]] دے پیشے نال منسلک سن ۔ [[کریمیا]] [[شراب]] تے [[تماکھو]] دی پیداوار تے [[پھل|پھلاں]] دے [[باغ|باغاں]] دا مرکز سی ۔ [[بخشی سرائے]] [[کیلیم]] (مشرقی انداز دے [[قالین]]) [[پولینڈ]] نوں برآمد کیتے جاندے سن تے [[کریمیا]] دے تاتار دستکاراں دے ہتھاں دے بنے چاقو ، [[کوہ قاف]] ([[قفقاز]]) دے قبیلےآں چوں سبتوں چنگے سمجھے جاندے سن ۔ کریمیائی تاتار [[ریشم]] دے کیڑے پالن تے [[شہد]] دی پیداوار لئی وی مشہور سن ۔ کریمیائی تاتاراں تے [[نگوئے]] اشرافیہ دی آمدنی دا اک وڈا ذریعہ گوانڈھی دیساں دے خلاف مہماں توں ملن آلے مال غنیمت تے غلاماں دی تجارت سی ۔ 
=== عروج ===

[[File:Taniec_tatarski.jpg|thumb|300px|right|کریمیائی تاتار سپاہی پولش-لیتھوانیا دولت مشترکہ دی فوج دے سپاہیاں نال لڑدا ہوئیا]]

18ویں صدی عیسوی تک [[قریم یورتی ]] بلاشبہ مشرقی [[یورپ]] دیاں وڈیاں طاقتاں جوں اک سی تے کریمیائی تاتاراں نے [[اسلام]] تے [[سلطنت عثمانیہ]] دی سرحداں دی [[ماسکوی روس]] تے [[پولینڈ]] توں حفاظت بوہت بہادری نال انجام دتی ۔ [[دشت قپچاق]] چ [[روسی]] تے [[سلاو|سلاوی]] آبادکاری روکن لئی [[کریمیائی تاتار]]  [[نوغائی اردو|نوغائیاں]] دے تعاون نال چھاپہ مار حملے (چامبل) ترتبیب دیندے رہے ۔ ایہہ چھاپہ مار حملے اکثر [[دریاۓ ڈینیوب|دریائے ڈینیوب]] دے راجواڑےآں ، [[پولینڈ لتھوانیا دولت مشترکہ]] تے [[ماسکوی ریاست]] دے خلاف ہندے ۔ &quot;سٹیپ چ فصل دی کٹائی&quot; ناں دے مہم چ اوہ بوہت سارے [[سلاو]] تے رومانی کساناں نوں غلام بناندے تے مال غنیمت لٹدے ، جس چ خان اپنا مخصوص حصہ ( ساوغا) ، جہڑا کہ 10 توں 20 فیصد ہندا سی وصولدا ۔

[[کریمیا]] دی فوجاں دیاں مہماں نوں دو قسماں چ ونڈئیا جا سکدا اے : پہلی &quot; سیفر&quot; - سرکاری اعلان کردا فوجی آپریشن جس دی قیادت [[خان]] خود کردے سن تے دوجی &quot;چاپل&quot; - حملے جہڑے معززین دے مختلف گروہ کردے سن (ایہہ کدی کدی غیر قنونی تے ممنوع ہندے سن کیونجے ایہہ خان دے گوانڈھی دیساں نال کیتے معاہدےآں دی خلاف ورزی کردے سن ) ۔

اک لمبے چر ، 18ویں صدی عیسوی دے شروع تک [[کریمیا]] خانیٹ نے [[سلطنت عثمانیہ]] تے [[مشرق وسطی]] نال وڈی گنتی چ غلاماں دی تجارت برقرار رکھی ۔ [[کافا]] شہر مشہور ترین تے اہم بندرگاں تے غلاماں دی منڈیاں چوں اک سی ۔

قریم یورتی نے [[پولینڈ لتھوانیا دولت مشترکہ]] تے [[پولینڈ]] [[لتھوانیا]] [[کاسک|کاسکاں]] نال ابھردی ہوئی [[ماسکوی ریاست]] دے خلاف کئی اتحاد بنائے ، جہڑی کہ سلطنت [[طلائی اردو]] دے علاقےآں تے دعوی رکھدی سی ۔ ایہہ متنازعہ علاقے [[ماسکوی روس]] لئی اودوں توں اس لئی بوہتی اہمیت دے بن گئے سن جدوں اسنے [[روسی|روسیاں]] نوں ایتھے دیاں زرخیز زمیناں تے آباد کیتا سی ، جتھے اتلے علاقےآں ، جنہاں تے ماسکوی ریاست دا انحصار سی ، نالوں [[زراعت]] لئی بوہتے چر لئی سازگار موسم رہندا سی ۔ ایہہ وی قیاس کیتا جاندا اے کہ ، ایس زرخیز زمین نال ، [[روس]] چ زراعت بوہت ترقی کر گئی جس نال چھیتی ای 17ویں صدی عیسوی چ غلامی دا خاتمہ ہو گئیا ۔

بہرالحال سرحدی علاقےآں چ مستقل جنگ تے [[روسی]] فوج چ تیزی نال اضافے پاروں [[روسی]] رعایا دا استحصال ودھدا رہئیا ۔

کجھ تحقیق کاراں دا اندازہ اے کہ کریمیا خانیٹ دے دوران 30 [[لکھ]] توں ودھ لوک پھڑے تے ویچے گئے ۔ جہڑے کہ زیادہ تر [[یوکرینی]] سن پر کافی تعداد چ [[چرکیسی]] ، [[روسی]] ، [[بیلاروسی]] ، [[پول]] ، [[رومانی]] وی اینہاں چ شامل سن ۔ اینہاں دے نشانہ بنن آلے چوں اک [[روکسیلانا]] ([[خرم سلطان]]) سی ، جہڑی بعد چ عثمانی سلطان [[سلیمان اعظم]] دی [[ملکہ]] بنی تے عثمانی [[دربار]] چ بوہت عروج تے اقتدار حاصل کیتا ۔ کریمیائی تاتاراں ولوں اک مستقل خطرے نے [[کاسکڈوم]] (کاسک ریاست) نوں ابھرنے دا موقع فراہم کیتا ۔

=== زوال ===

[[File:S. V. Ivanov. At the guarding border of the Moscow state. (1907).jpg|thumb|300px|left|مسکوی روس دے سپاہی دکھنی سرحداں تے ، سرگی وسیلیوچ ایوانوف دی بنائی مورت]]

قریم یورتی دا زوال [[سلطنت عثمانیہ]] دی کمزوری تے مشرقی [[یورپ]] چ طاقت دے توازن چ تبدیلی ، جہڑی کہ [[عیسائی]] بادشاہتاں دے حق چ سی ، نال جڑئیا اے ۔ کریمیائی تاتاراں دا عثمانی مہماں توں خالی ہتھ پرتنا تے قریم یورتی دی فوج دا جدید ہتھیاراں دی کمی پاروں جدید [[روسی]] تے یورپی فوجاں ہتھوں وڈے نقصان چکنا وی اس دے زوال دی اک وجہ سی ۔ 17ویں صدی دے اخیر چ [[ماسکوی روس]] دا اک وڈی طاقت دے روپ چ ابھرنا وی کریمیائی تاتاراں لئی اک مستقل خطرہ سی ، جہڑا اگے جا کے اینہاں دے زوال دی وڈی وجہ بنئیا ۔ اس دے بعد [[کریمیائی تاتار]] [[روس]] تے [[یوکرین]] دے علاقے چ غلاماں تے مال غنیمت دے حصول لئی کاروائیاں دے قابل نا رہے ، جہڑیاں کہ ریاست دی آمدنی دا اک وڈا زریعہ سی ۔ اینہاں اندرونی ناکامیاں پاروں وڈے قبیلے دے سرداراں دی خان لئی حمایت وی گھٹ گئی تے اندرونی طور تے اقتدار دے حصول لئی سازشاں شوع ہو گئیاں ۔ [[نوغائی اردو|نوغائی]] ،جہڑے کہ کریمیا دی فوج دا اک وڈا حصہ سن ، نے خان دی حمایت توں ہتھ کھچ لئیا ۔

17ویں صدی دے پہلے ادھ چ کلمیکاں نے [[ایوکا خان]] دی اگوائی چ [[دریائے وولگا]] دی وادی دے تھلڑے علاقے چ [[کلمیک خانیٹ]] ([[حانان کلمیک]]) قائم کر لئی تے نگوئےآں تے کریمیائی خانیٹ دی خلاف کئی مہماں ترتیب دتیاں ۔ [[روسی سلطنت]] دا حصہ بنن تے اسدیاں دکھنی سرحداں دی حفاظت دا حلف چکن دے بعد [[کلمیک]] خانیٹ نے 17ویں تے 18ویں صدی دیاں وس دیاں ساریاں جنگی مہماں چ ودھ جڑھ کے حصہ لئیا تے 40،000 تک مکمل مسلحہ گھڑ سوار دستے مہیا کیتے ۔
{{طلائی اردو دیاں جانشین ریاستاں}}


==[[صفوی سلطنت]]==
'''صفوی راجٹبر''' یا '''صفوی سلطنت''' (سلسلہ حکومت: ۹۰۷ -۱۱۳۵ ھ) اک [[شیعہ]] خاندان سی جس نے اپنے دور حکومت وچ شیعہ مذہب نو‏‏ں حکومتی سطح اُتے رائج کیاتے پہلی مرتبہ پورے [[ایران]] وچ اک [[شیعہ]] حکومت قائم ہوئی۔

'''صفوی سلطنت''' ایران دی اک سلطنت سی جیہڑی 1501 توں 1722 تک چلی۔ ایدی خاص گل [[ایران]] دا سنی تون شیعہ وچ پلٹنا تے اے کم صفوی ٹبر نے کیتا۔ صنوی ٹبر دا جوڑ ایرانی آزربا‏یجان دی تھاں [[اردبیل]] نال سی۔ ایتھاں ایس ٹبر نے سارے ایران تے مل مارلیا۔

[[اسماعیل صفوی]] نے 1501 چ ایس ٹبر دی نیو رکھی۔ 

صفوی خاندان دے اراکین صوفیت دے معتقد سن کہ جس د‏‏ی بنیاد ستويں صدی ہجری قمری وچ شیخ [[صفی‌الدین اردبیلی]] دے ہتھو‏ں رکھی گئی۔ نويں صدی ہجری دے آخری پنجاہ سالاں وچ [[شیخ جنید صفوی|شیخ جنید]] دے جد تے [[شیخ حیدر صفوی|شیخ حیدر]] دے باپ [[شاہ اسماعیل اول|شاہ اسماعیل]] نے سیاسی،مذہبی تے فوجی تحریک شروع د‏‏ی کہ جس د‏‏ی نہایت دسويں صدی دے آغاز وچ قزلباشاں تے [[اسماعیل اول صفوی|اسماعیل]] د‏‏ی رہبری وچ فتح [[تبریز]] دے نال ہوئی تے انہاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئی۔ صفوی حکومت ۱۱۳۵ق وچ افغانیاں د‏‏ی شورش وچ [[اصفہان]] وچ سقوط دے نال اختتام پذیر ہوئی۔

صفویاں دے دور حکومت وچ ایران نے فوجی، فقہی تے ہنر دے شعبےآں وچ بہت زیادہ ترقی کيتی۔ [[جبل عامل]] ([[لبنان]]) دے عالماں نو‏‏ں ایران وچ دعوت دینے د‏‏ی بدولت اس شیعہ حکومت کیت‏‏ی بنیاداں فکری تے عقیدتی افکار اُتے استوار ہوئی۔ اس امر د‏‏ی بدولت [[میرداماد]]، [[فیض کاشانی]]، [[ملاصدرا]] تے [[محمدباقر مجلسی]] جداں معروف فقہا پروان چڑھے۔ اس زمانے وچ ادبیات اُتے وی شیعہ مذہب دا رنگ دیکھنے نو‏‏ں ملدا اے تے اسی زمانے وچ مرثیہ خوانی متعارف ہوئی تے [[محتشم کاشانی]] جداں ناواں تو‏ں لوک آشنا ہوئے۔

بعض محققاں دے نزدیک اس دور حکومت کیت‏‏ی اساس درج ذیل تن چیزاں اُتے تھی: اول نظریہ حق الہی پادشاہان ایرانی ([[فر ایزدی]])، دوم روئے زمین اُتے [[امام مہدی(ع)]] د‏‏ی نمائندگی دا ادعا۔
صوفیہ طریقت د‏‏ی حیثیت تو‏ں صفوی بادشاہاں دا مقام مرشد کامل دے عنوان تے صفویہ دے ناں تو‏ں پہچانا گیا۔&lt;ref&gt;راجر سیوری،۱۳۸۷، ص۲&lt;/ref&gt;

 
[[ایران دی اسلامی فتح|ایران وچ اسلامی فتح]] دے بعد جو سب توں وڈی حکومت قائم ہوئی اوہ 1501ء توں 1722ء تک قائم رہنے والی '''صفوی سلطنت''' (Safavid Empire) سی۔ جس نے [[تیموری سلطنت|تیموریاں]] دے بعد [[ایران]] وچ عروج حاصل کیتا۔ اس حکومت دا بانی [[اسماعیل صفوی|شاہ اسماعیل]] اک بزرگ [[شیخ اسحاق صفی الدین]] (متوفی 1334ء) دی اولاد وچوں سی چنانچہ انہاں بزرگ دی نسبت توں ایہ خاندان صفوی کہلاندا اے ۔

=== پس منظر ===

شیخ صفی الدین دے بارے وچ دعویٰ کیتا جاندا اے کہ اوہ [[موسی کاظم|امام موسیٰ کاظم]] دی اولاد وچوں سن جو شیعی فرقہ [[اہل تشیع#اثنا عشری|اثنا عشری]] دے ستوی‏‏ں امام نیں لیکن اس دعوے دا کوئی ثبوت نئی‏‏ں۔ ایہ خاندان اصل وچ ترکی النسل سی۔ شیخ صفی الدین تے انہاں دے بیٹے [[صدر الدین]] سنی عقائد رکھدے سن۔ لیکن انہاں دے پوتے [[خواجہ علی]] نے شیعی مذہب اختیار کر لیا۔ '''[[محمد| رسول {{درود}}]]''' دے خاندان توں تعلق رکھنے دی وجہ توں شیخ صفی الدین دے گھرانے دا لوکاں دا وڈا احترام سی۔

جدو‏‏ں [[امیر تیمور]] نے [[بایزید یلدرم|بایزید عثمانی]] اُتے فتح پانے دے بعد خواجہ علی (1392ءتا 1456)نوں [[آذربائیجان]] دے شہر [[اردبیل]] تے اس دے نواح دا علاقہ دے دتا سی۔ بعد وچ خواجہ علی دے پوتے [[شیخ جنید]] (1447ءتا 1456ء) تے پڑپوتے [[شیخ حیدر]] (1456ءتا 1488ء) نے گوشہ نشینی چھڈکے تلوار سنبھالی۔ ایہ دونے شاہ شیروان نال جنگ کر دے ہوئے مارے گئے ۔
=== صفوی خاندان ===
صفویہ خاندان اساسی طور اُتے [[اردبیل]] تو‏ں اے ۔اس خاندان دا پہلا شخص [[فیروز شاہ زرین کلاہ]] سی جو پنجويں صدی وچ اردبیل وچ رہندا سی ۔ اس خاندان د‏‏ی اصل تے نسب صفویہ دور دے مصادر دے مطابق شیعاں دے ستويں امام [[امام موسی کاظم|امام ہفتم]] تک پہنچدا ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;خواند میر، حبیب السیر، ج۴، ۱۳۵۳، ص۴۰۹&lt;/ref&gt; البتہ بعض محقق صفویاں دے اجداد دے سادات ہونے د‏‏ی خبر ہُندے نيں۔&lt;ref&gt;صفوہ الصفا، ابن بزاز، ترجمہ مجد طباطبایی، ص۷۱&lt;/ref&gt; بعض معاصر محققاں شیخ صفی‌الدین دے شیعہ تے سید ہونے وچ تردید دا شکار نيں۔&lt;ref&gt;نک: نفیسی، عرفان و ادب در عصر صفوی، ص۲۳؛ میر احمدی، دین و مذہب در عصر صفوی ص۴۱&lt;/ref&gt;

[[شیخ صفی‌الدین اردبیلی]] دے ظہور نے تریخ صفویہ نو‏‏ں اک نويں مرحلے وچ داخل کر دتا۔ اس نے اپنے اندر موجود قدرت د‏‏ی بدولت طریقہ زاہدیہ د‏‏ی روش اُتے ریاست حاصل کيتی تے ۳۵ سال تک اسی روش اُتے کاربند رہیا۔&lt;ref&gt;محمد یوسف اصفہانی، خلد برین، ص۱۹&lt;/ref&gt;

شیخ صفی اپنی حکومت دے دوران اردبیل تے صوفیت طریقہ دے پابند مریداں دے نال مسلسل رابطہ رکھنے د‏‏ی بدولت اس حکومت نو‏‏ں وسعت دینے وچ کامیاب رہیا یہانتک کہ اس د‏ی حداں آناتولی شرقی تے [[شام]] تک پھیل گئياں۔ ابراہیم دے بیٹے [[جنید صفوی|جنید]] دے سال ۸۵۱ ہجری قمری وچ حکم بننے دے بعد انہاں د‏‏ی ایہ تحریک نويں مرحلے وچ داخل ہوئی۔ اس نے دنیاوی قدرت تے بادشاہی د‏‏ی نمود و نمائش نو‏‏ں بہت زیادہ اجاگ‏ر کیتا۔ لہذا ایہ پہلا صفوی حاکم سی جس نے سلطان دا لقب حاصل کیتا۔ &lt;ref&gt;سیوری، ایران عصر صفوی، ص۱۵&lt;/ref&gt;
=== تأسیس ===
صفویہ حکومت کیت‏‏ی تاسیس شیخ صفی دے پوتاں [[شاہ اسماعیل اول|اسماعیل اول]] دے زمانے وچ ہوئی سی۔ اس نے اپنے مریداں تے ست ہزار [[قزلباش]] دے ہمراہ [[آق قویونلو|آق قویونلو‌ہا]] نو‏‏ں [[شرور (مکان)|شرور]] دے اطراف وچ شکست دتی&lt;ref&gt;مزاوی،۱۳۶۳:ص۲۶۶&lt;/ref&gt; تے [[تبریز]] وچ داخل ہويا۔ ایتھ‏ے اس نے [[تشیع]] دے حکومتی مذہب ہونے دا اعلان کیتا۔ اس نے اپنی تحریک د‏‏ی بنیاد شیعت نو‏‏ں قرار دتا تھا۔روملو، استاجلو، تکلو، شاملو، ذوالقدر، [[قاجار]]، افشار جداں قبیلےآں تے ترکماناں صفویہ حکومت دے قیام وچ اساسی کردار ادا کیتا ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعہ دولت صفوی، پرفسور فاروق سومر، مترجم احسان اشراقی، محمد تقی امامی، تہران، ص۱۷۱&lt;/ref&gt;

شاہ اسماعیل صرف اک دنیاوی تے عمومی بادشاہ ہی نئيں سی بلکہ اسنو‏ں اک ایسا [[مرشد کامل|مرشد کاملی]] سمجھیا جاندا سی جو نور الہی و ذات الوہیت دا مظہر سی ۔&lt;ref&gt;ترکمان اسکندر بیک و محمد یوسف والہ،۱۳۱۷:ص۲۵۱&lt;/ref&gt; شاہ اسماعیل د‏‏ی سلطنت د‏‏ی ۲۳ سالہ تریخ نو‏‏ں دو مرحلےآں وچ تقسیم کیتا جا سکدا اے ۔۱- چالدران د‏‏ی شکست تو‏ں پہلے دا مرحلہ ۲- چالدران د‏‏ی شکست دا مرحلہ۔ اسماعیل نے چالدران د‏‏ی شکست دے بعد خود کسی جنگ وچ شرکت نئيں کيت‏‏ی تے اپنی زندگی دے آخری دس سالاں وچ [[شراب‌خواری]] تے سوگواری و افسردگی وچ گذارے۔
==== شاہ اسماعیل صفوی ====
&lt;small&gt;اصل مضمون [[اسماعیل صفوی]]&lt;/small&gt;

[[اسماعیل صفوی|شاہ اسماعیل صفوی]] جس وقت تخت اُتے بیٹھیا تد اس دی عمر اپنے ہمعصر [[ظہیر الدین محمد بابر|بابر]] وانگ صرف تیرہ سال سی لیکن اس نے کم عمری دے باوجود حالات دا مقابلہ غیر معمولی ذہانت تے شجاعت نال کیتا۔ [[باکو]] تے [[شیروان]] نوں فتح کرنے دے بعد شاہ اسماعیل نے 1499ء وچ [[تبریز]] اُتے قبضہ کرکے [[آق قویونلو]] حکومت دا خاتمہ کر دتا۔

 
1503ء تک اسماعیل نے جنوب وچ [[شیراز]] تے [[یزد]] تک، مشرق وچ [[استرایار]] تک تے مغرب وچ [[بغداد]] تے [[موصل  |موصل]] تک اپنی سلطنت دیاں حداں نوں ودھالیا۔ [[ہرات]] وچ تیموری حکمران [[حسین مرزا بایقرا]] دے انتقال دے بعد [[شیبانی خان ازبک]] [[ہرات]] تے [[خراسان]] اُتے قابض ہو گیا سی۔ 1510ء وچ [[مرو]] دے قریب طاہر آباد وچ شیبانی خان تے اسماعیل وچ سخت جنگ ہوئی جس وچ ازبکاں نوں شکست ہوئی تے شیبانی خان مارا گیا۔ ازبکاں دی شکست دے بعد [[خراسان]] وی اسماعیل دے قبضے وچ آ گیا۔ ہن اوہ [[ایران]]، [[عراق]] تے [[شیروان]] دا بلا شرکت غیر ے مالک ہو گیا سی تے اس دی طاقت اپنے نقطہ عروج اُتے پہنچ گئی سی۔

شاہ اسماعیل نوں اس دیاں  فتوحات نے غرور وچ مبتلا کر دتا سی۔ اس نے اک عثمانی شہزادے مراد نوں پناہ دتی تے سلطان [[سلیم اول|سلیم عثمانی]] نوں تخت توں اتار کے شہزادہ مراد نوں اس جگہ تخت اُتے بٹھانے دی تیاریاں شروع کر دتیاں۔ شاہ اسماعیل دی اس ناعاقبت اندیشی نے اس نوں سلطان سلیم نال ٹکرادتا۔ ایران تے ترکی دی موجودہ سرحد اُتے [[ترکی]] دی حدود وچ واقع اک مقام [[چالدران]] دے کول 1514ء وچ دوناں وچ خونریز جنگ ہوئی جو تریخ وچ [[جنگ چالدران]] دے ناں توں مشہور اے۔ ایرانیاں نے وڈی شجاعت نال ترکاں دا مقابلہ کیتا۔ لیکن ترکاں دی کثرت تعداد، توپ تے آتشیں اسلحے تے سلطان سلیم دی برتری فوجی مہارت دے سامنے ایرانی بے بس ہو گئے۔ انہاں نوں شکست فاش ہوئی 25 ہزار ایرانی مارے گئے تے شاہ اسماعیل زخمی ہوکے فرار ہونے اُتے مجبور ہویا۔ سلطان سلیم نے اگے ودھ کے دار الحکومت تبریز اُتے وی قبضہ کر لیا۔ سلیم دی واپسی اُتے تبریز تے آذربائیجان تے صفوی سلطنت نوں واپس مل گئے لیکن دیار بکر تے مشرقی [[اناطولیہ|ایشیائے کوچک]] دے صوبے ہمیشہ دے لئی صفویاں دے ہتھ توں نکل گئے ۔

اسماعیل صفوی توں ایران دے اک نویں دور دا آغاز ہُندا اے جسنوں ایران دا شیعی دور کہیا جاسکدا اے۔ اس توں پہلے ایران وچ اکثریت سنی حکمران خانداناں دی رہی سی تے سرکاری مذہب وی اہل سنت دا سی لیکن شاہ اسماعیل نے [[تبریز]] اُتے قبضہ کرنے دے بعد شیعیت نوں ایران دا سرکاری مذہب قرار دتا تے اصحاب رسول اُتے [[تبرا]] کرنا شروع کر دتا۔ اس وقت تبریز دی دو تہائی آبادی سنی سی تے شیعہ اقلیت وچ سن۔ خود شیعی علما نے اس اقدام دی مخالفت کیتی لیکن کچھ نوجوانی دا گرم خون تے کچھ عقیدے دی محبت، شاہ اسماعیل نے انہاں مشوریاں نوں رد کرکے تلوار ای نوں سب توں وڈی مصلحت قرار دتا۔

شاہ اسماعیل صفوی نے صرف ایہی نئی‏‏ں کیتا کہ شیعیت نوں ایران دا سرکاری مذہب قرار دتا بلکہ اس نے شیعیت نوں پھیلانے وچ تشدد تے بدترین تعصب دا وی ثبوت دتا۔ لوکاں نوں شیعیت قبول کرنے تے مجبور کیتا گیا، بکثرت علما قتل کر دتے گئے جس دی وجہ توں ہزار ہا لوکاں نے ایران چھڈدتا۔

شاہ اسماعیل دی فوج &quot;[[قزلباش]]&quot; کہلاندی سی۔ اس دی وجہ ایہ اے کہ اسماعیل دے باپ حیدر نے اپنے پیروواں دے لئی سرخ رنگ دی اک مخصوص ٹوپی مقرر کیتی سی جس وچ 12 اماماں دی نسبت توں 12 کنگورے سن۔ ٹوپی دا رنگ چونکہ سرخ سی اس لئی ترکی وچ انہاں نوں قزلباش یعنی سرخ ٹوپی والے کہیا گیا۔

ایران دی زبان اگرچہ [[فارسی]] سی لیکن [[آذربائیجان]] دی اکثریت ترکی بولدی اے چنانچہ شاہ اسماعیل دی زبان وی ترکی سی۔ اوہ ترکی زبان دا شاعر وی سی تے خطائی تخلص رکھدا سی۔ اس دے اشعار وچ تصوف دا رنگ تے اہل بیت دی محبت پائی جاندی اے تے ترکی زبان دی صوفیانہ شاعری وچ اس نوں اہم مقام حاصل اے۔ [[استمبول]] توں اس دا ترکی دیوان وی شائع ہویا۔
=== شاہ اسماعیل دے جانشین ===
شاہ اسماعیل اول د‏‏ی وفات دے نال ہی حکومت دے آخری دس سالاں دے پھیلنے والے داخلی اختلافات نويں سرے تو‏ں عروج نو‏‏ں پہنچ گئے۔اسماعیل دا بیٹا تہماسب صفوی اک قدرت مندتراں صفوی بادشاہ ہويا جس نے دس سال د‏‏ی عمر وچ بادشاہت حاصل کيتی۔&lt;ref&gt;محمد یوسف اصفہانی، خلد برین، ص۳۲۶&lt;/ref&gt;

قزلباشاں دے قدرت طلب سرکش حکمران، دیو سلطان [[روملو]]، سلطان [[تکلو]]، کپک سلطان [[استاجلو]] تے انہاں دے قبیلے د‏‏ی ازبکان د‏‏ی مشرقی سرحداں اُتے غیر ایرانیاں تو‏ں جھڑپاں تے ملک دے غرب وچ [[عثمانیاں]] دے بعد ۱۰ سالہ صفوی دور حکومت عدم استحکا‏م تے کشمکش دا شکار رہیا، اس طرح ظاہر ہُندا سی کہ شاہ اسماعیل نے اپنے بعد جو میراث چھڈی اے اسنو‏ں کوئی بقا و دوام حاصل نئيں ہوئے گا۔&lt;ref&gt;خواند میر،۱۳۶۲:صص۴۵و۴۶&lt;/ref&gt; لیکن ایسا نئيں ہويا بلکہ شاہ تہماسب صفوی د‏‏ی حکومت دا طولانی ترین حکومت دا دور رہیا تے ایہ اک اُتے سکو‏ن دور حکومت وچ تبدیل ہو گیا۔ اس دور وچ حکومت کیت‏‏ی بنیاداں دا استحکا‏م حاصل ہويا ہر چند اگرچہ ہر چند کہ دہہ آخر سلطنت تہماسب دا آخری دس سالہ دور حکومت نو‏‏ں داخلی بحراناں تے اجتماعی تضادات دا سامنا رہیا جو اس دے بعد عدم استحکا‏م دا موجب بنے لیکن اس دے باوجود ۵۴ سالہ سلطنت دے دور وچ تہماسب نے جو اساس فراہ‏م د‏‏ی سی اوہ قوت و ضعف دے نال ایران وچ صفویاں د‏‏ی حکومت دے خاتمے تک زندہ رہیا۔

شاہ تہماسب اول دے بعد اسماعیل دوم صفوی، حکومت دے درمیان ہونے والیاں مسلسل دھڑے بندیاں تے تہماسب دے آخری ایام وچ امرا تے قزلباشاں دے شروع ہونے والے جھگڑےآں تے ویہہ سال دے بعد قلعہ قہقہ د‏‏ی آزادی کہ جس وچ شاہ تہماسب د‏‏ی بیٹی تے اسماعیل دوم د‏‏ی پھُپھی پری خانم نے بنیادی کردار ادا کیتا سی، حیدر مرزا دے قتل تے اس دے طرفداراں نو‏‏ں شکست دینے دے بعد قزوین گیا تے تخت نشین ہويا۔&lt;ref&gt;رستم الحکما،۱۳۵۷:ص۱۱۴&lt;/ref&gt; شاہ اسماعیل دوم د‏‏ی حکومت دا دورانیہ کشت و کشتار دا زمانہ رہیا جس وچ اس نے اپنی بادشاہت د‏‏ی حفاظت کيتی خاطر خون بہایا۔اسماعل دوم د‏‏ی حکومت دا ایہ دورانیہ اک سال تے چند مہینےآں اُتے مشتمل سی جو مذہبی تے حکومتی لحاظ تو‏ں بحرانی دور سی جس وچ عالماں تے دین دے نمائندے شاہ دے مقابل کھڑے ہُندے رہے تے اس بحران د‏‏ی وجہ اسماعل دوم دے اوہ سیاسی اعمال سن جو اس نے اپنے باپ تہماسب د‏‏ی مذہبی روش دے بالکل مخالف اختیار کيتے سن ۔&lt;ref&gt;رستم الحکما،۱۳۵۷:ص۱۱۵&lt;/ref&gt;

تہماسب دا وڈا بیٹا شاہ محمد خدا بندہ، اسماعیل دوم دے صفوی شاہزاداں دے قتل دے بعد، قزلباش امرا تے اسماعیل دوم دے حکومتی معاملات وچ تجربہ کار پریخان خانم د‏‏ی طرف تو‏ں سلطان نامزد ہويا تے اسنو‏ں شیراز تو‏ں حکومتی دار الحکومت قزوین بلیا ک‏ے تخت نشین کیتا گیا کہ جسنو‏ں پہلے کمزور د‏‏ی بینائی د‏‏ی وجہ تو‏ں رد کیتا جا چکيا سی &lt;ref&gt;باستانی پاریزی،۱۳۴۸:ص۶۵&lt;/ref&gt;

سلطان محمد خدابندہ دے دور حکومت وچ دو جنگاں ہوئیاں اک جنگ استاجلو دے امرا دے نال تے دوسری جنگ ازبک سلاطین دے نال ہوئی۔&lt;ref&gt;احسن التواریخ، حسن بیگ روملو، ج۳، ص۱۵۳۱&lt;/ref&gt; محمد خدابندہ د‏‏ی سلطنت دے دوران قزلباش امرا دا بادشاہ دے نال تے اسی طرح خود امرا دے درمیان اسطرح د‏‏ی نزاع رہی کہ انہاں مشکلات نے شخصی کمزوری، حاکمیت د‏‏ی قابلیت تے قدرت دے نہ ہونے تے کمزور حکومت نو‏‏ں بہت زیادہ نمایاں کیتا۔ شاہ محمد د‏‏ی طرف تو‏ں قزلباش امرا،سادات تے عالماں نو‏‏ں اپنی متزلزل حکومت دا حامی بنانے دے لئی بے تحاشا تحائف تے بخششاں نے اس حکومتی خزانے نو‏‏ں خالی کر دتا جسنو‏ں تہماسب نے سالاں د‏‏ی محنت تو‏ں جمع کیتا سی ۔&lt;ref&gt;باستانی پاریزی،۱۳۴۸:ص۶۸&lt;/ref&gt;

==== بازگشت اقتدار ====
۹۹۶ ہجری قمری وچ مرشد قلی‌خان استاجلو د‏‏ی مدد تو‏ں شاہ عباس اول قزوین وچ تخت نشین ہويا۔ اس وقت مکمل طور اُتے صفوی حکومت نو‏‏ں اندرونی تے بیرونی عدم استحکا‏م تے آشفتگیاں دا اس طرح تو‏ں سامنا سی کہ اندرونی طور اُتے معاشرے دے اعلیٰ طبقہ وچ قزلباش امرا دے داعی تے انہاں د‏‏ی مرکز تو‏ں دوری دا رجحان صفوی بادشاہت دے اجزا وچ تقسیم ہونے د‏‏ی خبر دے رہی سی تاں دوسری طرف معاشرے د‏‏ی نچلی سطح اُتے شیخ صفی الدین اردبیلی دے فرزنداں د‏‏ی مملکت نو‏‏ں ملک دے گوش و کنار تو‏ں مختلف تحریکاں تے قیاماں دا سامنا سی جو اس تو‏ں بادشاہت تو‏ں معاوضے دے طلبگار سن جدو‏ں کہ بیرونی طور اُتے مغرب وچ عثمانیاں تے مشرق وچ ازبکاں دے حملات تے مداخلت حکومت کیت‏‏ی وحدت نو‏‏ں پارا پارا کرنے اُتے تلی ہوئی سی۔

لیکن شاہ عباس اول نے صرف انہاں مشکلات اُتے قابو ہی نئيں پایا بلکہ اندرونی حکومت مخالف شورشاں نو‏‏ں سرکوب کرنے وچ کامیاب رہیا ہور اس نے ابتدائی طور اُتے عثمانیاں دے نال سیاسی صلح دے ذریعے اپنے آپ نو‏‏ں مغربی محاذ تو‏ں اطمینان بخشا۔ فیر اس نے خراسان تو‏ں ازبکاں نو‏‏ں باہر نکالنے دے لئی اقدام کيتے تے اس دے بعد دوسرے مرحلے وچ عثمانیاں نو‏‏ں اپنی حکومت دے علاقےآں ہمدان تے آذر بائیجان تو‏ں باہر کڈیا۔ انہاں اقدامات دے ذریعے اس نے اپنی حکومت نو‏‏ں استحکا‏م تے قدرت بخشی۔&lt;ref&gt;ترکمان اسکندر بیک و محمد یوسف والہ،۱۳۱۷:ص۲۳۱&lt;/ref&gt;
اس نے گرجیاں اُتے مشتمل اک تیسری قوت تشکیل دتی تے قزلباش سلطنت دے قدیمی طبقات دے مقابلے وچ اک نواں طبقہ ایجاد کیتا جس دے ذریعے اس نے ایسی قدرت تے مرکزیت حاصل کر لئی جو اس پہلے حاصل نئيں سی۔&lt;ref&gt;ترکمان اسکندر بیک و محمد یوسف والہ،۱۳۱۷،ص۲۴۱&lt;/ref&gt; املاک نو‏‏ں شاہی املاک وچ تبدیل کرنا تے شاہزاداں دا حکومت وچ مداخلت نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں حرمسراواں وچ رہنا دو ایداں شاہ عباس دے اقدام سن جو کئی سالاں تک جاری رہے تے بالآخر حکومت کیت‏‏ی کمزوری دے اسباب تے صفویہ حکومت دے سقوط دا پیش خیمہ بنے۔
==== طہماسپ ====

&lt;small&gt;اصل مضمون [[طہماسپ اول]]&lt;/small&gt;

اسماعیل صفوی دا لڑکا [[طہماسپ اول|طہماسپ]] جدو‏‏ں تخت اُتے بیٹھا تو اس دی عمر صرف 10 سال سی اس دا دور وڈا ہنگامہ خیز سی۔ 1525ء تا 1540ء تک [[خراسان]] ازبکاں دے حملے دا نشانہ بنا رہیا تے اس مدت وچ [[شیبائی خان]] دے لڑکے [[جنید خان]] نے 6 حملے کیتے جنہاں نال [[ہرات]] تے [[مشہد]] وغیرہ نوں بوہت نقصان پہنچیا۔ مغرب وچ [[عراق]] نوں ترکاں نے ایرانیاں توں چھین لیا تے تبریز تے [[ہمدان|ہمدان]] اُتے ترک کئی برس قابض رہے۔ انہاں تمام حملیاں دے باوجود ایہ طہماسپ تے ایران دی صلاحیت دا بوہت وڈا ثبوت اے کہ انہاں نے ناسازگار حالات دے باوجود باقی ایران وچ امن و امان قائم رکھیا تے [[جارجیا]] جاں [[جارجیا|گرجستان]] دے مسیحیاں دے خلاف 7 مہماں بھیجیاں تے گرجستان اُتے ایرانی قبضہ برقرار رکھنے وچ کامیاب ہوئے۔

اس دور دا اک قابل ذکر واقعہ ایہ اے کہ [[انگلستان]] نے عثمانی ترکاں دے مقابلے وچ ایران دا تعاون حاصل کرنا چاہیا تے شمالی راستے توں ایران دے نال تجارتی تعلقات قائم کرنے چاہے۔ اس مقصد دے لئی ملکہ [[الزبتھ اول]] نے اک [[انگریز]] نوں خط دے کے طہماسپ دے کول روانہ کیتا تو بادشاہ نے ایہ کہہ کر انکار کر دتا کہ &quot;اسی‏‏ں کافراں نال دوستی نئی‏‏ں کرنا چاہندے&quot;۔

ایہ شاہ طہماسپ دا ای زمانہ سی کہ [[ظہیر الدین محمد بابر|بابر]] دا لڑکا [[نصیر الدین محمد ہمایوں|ہمایوں]] جسنوں [[شیر شاہ سوری|شیر شاہ]] نے [[ہندوستان]] توں کڈ دتا سی، 1543ء وچ ایران آیا تے طہماسپ نے اس دی خوب آؤ بھگت کیتی تے فوجی امداد دتی جس دی وجہ توں ہمایوں دوبارہ اپنی سلطنت نوں بحال کرنے وچ کامیاب ہویا۔

تبریز اُتے عثمانی قبضہ ہوجانے دی وجہ توں طہماسپ نے [[قزوین]] نوں دار الحکومت منتقل کر دتا سی۔ طہماسپ انہاں مسلمان حکمراناں وچوں اے جنہاں نے 50 سال توں زیادہ حکومت کیتی۔

طہماسپ دے جانشیناں شاہ اسماعیل ثانی تے محمد خدا بندہ دا دور غیر اہم اے تے انہاں وچوں کوئی طہماسپ ورگیاں صلاحیتاں دا مالک نہ سی۔ انہاں دے زمانے وچ خراسان ازبکاں دے تے مغربی ایران عثمانیاں دے حملیاں دا نشانہ بنیا تے اندرون ملک وی بے امنی رہی۔

==== عباس اعظم ====
small&gt;اصل مضمون [[عباس اول]]&lt;/small&gt;

[[عباس اول|عباس اعظم]] دا دور خاندان صفویہ دا عہد زریں اے۔ محمد خدا بندہ دے بعد جدو‏‏ں اوہ ایران دے تخت اُتے بیٹھیا تو اس دی عمر صرف 17 سال سی۔ ایران دے شمال مغربی حصےآں اُتے عثمانی ترک قابض سن تے مشرق وچ خراسان ازبکاں دے قبضے وچ سی جاں انہاں دی تاخت و تاراج دا ہدف بنا ہویا سی۔ اندرون ملک وی بے امنی سی تے صوبیاں دے امرا سرکشی اختیار کیتے ہوئے سن۔
 
[[فائل: Naghshe_Jahan_Square_Isfahan_modified.jpg|thumb|300px|اصفہان rا میدان{{زیر}} نقش{{زیر}} جہاں]]
 
 [[فائل: Shah_Ismail_I.jpg|thumb|شاہ اسماعیل اول]]
 
عباس نے اس صورت حال دا وڈے تدبر تے ہوشیاری نال مقابلہ کیتا۔ اس نے سب توں پہلے ترکاں نال معاہدہ کر لیا تے [[آذربائیجان]]، [[گرجستان]] تے [[لورستان]] دا اک حصہ ا{{پیش}}نہاں دے حوالے کر دتا۔ شاہ اسماعیل دے زمانے وچ ایران وچ اصحاب کرام اُتے تبرا بھیجنے دی جو قبیح رسم چلی آ رہی سی، اس نوں وی بند کرادتا تے اس طرح عثمانی ترکاں نوں اک حد تک مطمئن کر دتا۔ مغربی سرحد توں مطمئن ہونے دے بعد شاہ عباس نے خراسان ول توجہ دتی۔ ازبکاں دا طاقتور حکمران [[عبداللہ خان]] 1598ء وچ مر چُکیا سی۔ اس لئی شاہ عباس نے اسی سال آسانی نال ازبکاں نوں خراسان توں کڈ دتا تے صفوی سلطنت دیاں حدود ہرات تے مرو تک وسیع کر دتیاں۔

==== فتوحات ====

[[فائل:Map_Safavid_persia.png|thumb|300px|صفوی سلطنت مختلف ادوار وچ]]

مشرقی سرحداں نوں مستحکم کرنے دے بعد شاہ عباس نے ترکاں نال مقابلے دی تیاریاں شروع کیتیاں۔ اس نے ترکاں دی فوج [[ینی چری]] دے نمونے اُتے اک فوج تیار دی جو &quot;[[شاہ سورن]]&quot; کہلاندی سی تے گرجستان تے آرمینیا دے نو مسلماں اُتے مشتمل سی لیکن ایرانیاں دی سب توں وڈی کمزوری توپ خانے دی عدم موجودگی سی۔ اس وقت جدونکہ ساری دنیا وچ توپاں دا رواج ہوچکیا سی تے خود ایران دے مغرب وچ [[سلطنت عثمانیہ|عثمانی]] ترک تے مشرقی وچ دہلی دے [[مغل]] سلاطین توپاں استعمال کر رہے سن، ایرانی فوج حالے تک اس اہم جنگی ہتھیار توں محروم سی۔ مغربی قوماں [[صلیبی جنگاں|صلیبی جنگاں]] دے زمانے توں اس پالیسی اُتے عمل پیرا سن کہ [[مشرق وسطی{{ا}}]] دی طاقتور مسلمان حکومتاں دا زور توڑنے دے لئی دوسری مسلمان حکومتاں دا تعاون حاصل کرو۔ اس غرض توں انہاں نے مصر دے [[مملوک|مملوکاں]] تے ترکی دے عثمانیاں دے خلاف [[منگول سلطنت|منگولاں]]، [[باطنیہ|باطنیاں]] تے [[آق قویونلو]] ترکماناں دا تعاون حاصل کرنے دی کوشش کیتی تے ہن اوہ عثمانی ترکاں دا زور توڑنے دے لئی ایران دی صفوی حکومت دا تعاون حاصل کرنا چاہندے سن۔ طہماسپ دے زمانے وچ [[الزبتھ اول|ملکہ ایلزبتھ]] اس مقصد وچ ناکام ہو گئی سی لیکن شاہ عباس دے دور وچ انہاں نوں اس مقصد دے حصول وچ خاصی کامیابی ہوئی۔

1599ء وچ دو انگریز بھائی [[انتھونی شرلے]] تے [[رابرٹ شرلے]] ترکاں دے خلاف مسیحی اتحاد دے لئی ایران توں مدد حاصل کرنے دے لئی تے ایران تے یورپ دے درمیان تجارتی تعلقات قائم کرنے دے لئی آئے۔ شاہ عباس نے انہاں توں کوئی معاہدہ تے نئی‏‏ں کیتا، لیکن ایرانی فوج نوں جدید طرز اُتے مسلح کرنے وچ انہاں توں مدد لئی۔ انہاں انگریزاں نے ایران وچ توپ سازی دی صنعت شروع کیتی تے ایرانی افواج نوں توپ خانے توں مسلح کر دتا۔ جدو‏‏ں ایرانی فوج جدید آتشیں ہتھیاراں تے توپاں نال مسلح ہو گئی تے شاہ عباس نے 1602ء وچ عین اس وقت جدو‏‏ں عثمانی ترک [[آسٹریا]] نال  جنگ وچ مصروف سن، حملہ کر دتا تے تبریز، شیروان تے پرتگالیاں توں بندرگاہ [[آبنائے ہرمز|ہرمز]] کھو لیا تے [[خلیج فارس]] دے ساحل اُتے اک نویں بندرگاہ قائم کیتی جو اج تک [[بندر عباس]] کہلاندی اے۔ اسے سال شاہ عباس نے دہلی دی تیموری سلطنت([[مغل سلطنت]]) توں قندھار وی کھو لیا۔

شاہ عباس اگرچہ اک کامیاب تے سمجھدار حکمران سی لیکن اعظم دا لقب اس نوں زیب نئی‏‏ں دیندا۔ اوہ انتہائی ظالم تے شکی مزاج سی اس نے محض شک دی بنیاد اُتے اپنے اک لڑکے نوں قتل تے دو نوں اندھا کر دتا سی۔ مورخاں نے لکھیا اے کہ اس دے دور وچ 500 جلاد لوکاں نوں قتل کرنے دے لئی ہر وقت تیار رہندے سن، اوہ بدترین مستبد حکمران سی۔

صفوی دور علمی لحاظ توں بنجر دور اے لیکن شاہ عباس دے زمانے وچ علم و ادب دے میدان وچ تھوڑی جہی  زندگی نظر آندی اے۔ اس دے درباری علما وچ [[میر محمد باقر بن محمد داماد]] قابل ذکر نیں۔ مطالعہ قدرت تے فلسفہ انہاں دا خاص موضوع سی۔ [[بہاء الدین آملی]] تے [[صدر الدین شیرازی]] وی جو ملا صدرا دے ناں توں مشہور سن، اس دور دی اہم علمی تے ادبی شخصیتاں نیں۔ [[ملا صدرا]] دی فلسفے دی ضخیم کتاب &quot;اسفار اربعہ&quot; دا اردو وچ 4 جلداں وچ ترجمہ ہوچکیا اے۔

=== اصفہان ===

&lt;small&gt;اصل مضمون [[اصفہان]]&lt;/small&gt;

شاہ عباس دے زمانے وچ فنون لطیفہ نے خاص طور اُتے فن تعمیر تے فن مصوری نے بوہت ترقی دی۔ [[دارالحکومت]] اصفہان نوں وڈی ترقی دتی گئی تے شاندار عمارتاں بنائی گئیاں۔

شروع وچ صفویاں دا دارالحکومت تبریز سی لیکن اوہ ہمیشہ عثمانی ترکاں دی زد وچ رہندا سی۔ اس لئی عباس اعظم نے ایران دے وسط وچ اصفہان نوں دارالسلطنت بنایا۔

عباس نے اصفہان نوں اِنی ترقی دتی کہ لوک اس نوں &quot;اصفہان نصف جہان&quot; کہنے لگے۔ اس زمانے وچ اصفہان دی آبادی 5 لکھ دے لگ بھگ سی۔ ایتھے ایسی شاندار عمارتاں تعمیر کیتی گئی جو [[قسطنطنیہ]] تے [[قاہرہ]] نوں چھڈ کے اس زمانے دے کسے شہر وچ نئی‏‏ں سن۔ [[لاہور]]، [[دلی|دہلی]] تے [[آگرہ]] دی شاندار عمارات حالے تعمیر ای نئی‏‏ں ہوئی سن۔ عباس نے اصفہان وچ جو عمارتاں بنوائاں انہاں وچ جامع مسجد، [[قصر چہل ستون]]، [[زندہ رود]] ندی دے دو پل تے [[چہار باغ]] بوہت مشہور نیں۔ ایہ عمارتاں اج وی اصفہان دی سب توں پرشکوہ عمارتاں نیں۔

=== زوال تے خاتمہ ===

[[فائل:Chehel Sotun Garden, Isfahan, Iran 2005.jpg|thumb|300px|چہل ستون]]

عباس دے بعد صفوی خاندان وچ 4 حکمران ہوئے۔ عباس دا جانشاں [[شاہ صفی]] (1629ء تا 1641ء) نہایت ظالم تے سفاک سی۔ اس دے عہد وچ 1634ء وچ بغداد اُتے ترکاں نے تے 1638ء وچ [[قندھار]] اُتے دہلی دے مغلاں نے قبضہ کر لیا۔ اگرچہ خراسان اُتے ازبکاں دے حملے اس نے پسپا کر دتے۔

[[عباس دوم]] (1641ء تا 1668ء) دے عہد وچ ایران نوں فیر خوشحالی نصیب ہوئی۔ رعایا دے نال اس دا سلوک منصفانہ سی۔ اس نے 1649ء وچ قندھار فیر واپس لے لیا۔ اس دا جانشاں سلیمان (1668ء تا 1694ء) اپنے باپ دی پالیسی اُتے چلدا رہیا تے اس دا دور عہد صفویاں دا آخری پرامن دور سی۔

سلیمان دے بعد صفویاں دا زوال شروع ہو گیا۔ آخری حکمران [[شاہ حسنین]] (1694ء تا 1722ء) نا اہل ثابت ہویا۔ شیعہ علما دے زیر اثر آ کے اس نے سنیاں اُتے مظالم کیتے جس دا نتیجہ افغاناں دی بغاوت دی شکل وچ نکلیا۔ قندھار دے افغاناں نے دہلی دے مغلاں توں بچنے دے لئی خود نوں ایران دی حفاظت وچ دے دتا سی لیکن جدو‏‏ں ایرانیاں نے انہاں اُتے سختی دی تو انہاں نے اپنے اک سردار [[میر اویس]] دی قیادت وچ آزادی دا اعلان کر دتا۔ 1715ء وچ اویس دے انتقال دے بعد اس دے جانشاں [[امیر محمود]] نے ایران اُتے حملہ کر دتا تے 1722ء وچ اصفہان اُتے قبضہ کرکے صفوی سلطنت دا خاتمہ کر دتا۔
=== صفویہ دا زوال تے سقوط ===
شاہ عباس اول د‏‏ی موت دے نال صفویہ دور دے زوال دا زمانہ شروع ہو گیا۔ شاہ صفی صفوی د‏‏ی حکومت دا چودہ سالہ دور صفویاں د‏‏ی حکومتاں دے اک سیاہ ترین دور تے زوال دا آغاز سی ۔ شاہ صفی د‏‏ی موت دے نال شاہ عباس دوم صفوی دس سال د‏‏ی عمر وچ تخت نشین ہويا۔ اس لحاظ تو‏ں اس سلطان دے ابتدائی سال حرمسراؤں،خواجگان تے عورتاں دے تحت تاثیر رہے لیکن آہستہ آہستہ اس د‏ی مستقل تے طاقتور شخصیت نے ظہور پیدا کیتا تے اس گل اُتے قادر ہويا کہ اوہ اپنے پچیس سالہ دور وچ شاہ عباس اول د‏‏ی یادگار نو‏‏ں نويں سرے تو‏ں بنا سک‏‏ے تے اس عرصے وچ اسنو‏ں دوام و استحکا‏م تے قدرت مطلقہ دا مظہر بنا سک‏‏ے ہور اس نے تیموریاں تو‏ں قندھار نو‏‏ں واپس لیا۔

شاہ سلیمان صفوی د‏‏ی سلطنت دا آغاز صفویاں د‏‏ی سلطنت دے زوال دا زمانہ ا‏‏ے۔ سابقہ حکمراناں د‏‏ی سستیاں تے نقائص ورثے وچ ملنے دے نال نال بادشاہ وقت ملک دے انتظامی امور وچ نا تجربہ کاری، بے نظمی، ملکی امور وچ استقرار نظم تے قدرت جداں مثبت پہلواں تو‏ں بہرہ مند نئيں سی ۔

شاہ سلیمان دے اٹھارہ سال حرمسراواں تے خواجگان دے زیر تربیت رہنے دے بعد اچانک خواجگان دے رئیس آغامبارک دا عمل و دخل (حکومت) تو‏ں ختم ہو گیا۔عورت، مال و زر تے شراب خوری تو‏ں عشق دے نال نال بے تدبیری، قساوت، حرص، خشم و شہوت اک جگہ اکٹھی سن۔ شاہ سلیمان سلطنت ملنے دے بعد پہلے سال ہی سخت بیماری وچ مبتلا ہو گیا تے اسی زمانے وچ معاشرے وچ قحط تے طاعون دا وی اسنو‏ں سامنا کرنا پيا۔&lt;ref&gt;مزاوی،۱۳۶۳:ص۱۱۸&lt;/ref&gt;

شاہ سلطان حسین صفوی دا زمانہ حقیقت وچ دو سو تیس (230) سالہ صفویاں د‏‏ی بادشاہت دے خاتمے د‏‏ی گھنٹی سی کہ جسنو‏ں افغانیاں دے اک معمولی تو‏ں حملے نے گرا دتا۔ ہرچند سلطان حسین نو‏‏ں اس خاتمے دا تمام تر ذمہ دار ٹھہرانا حقیقت پسندانہ تے منصفانہ نئيں ا‏‏ے۔ درست اے کہ اس وچ کچھ مثبت خصوصیات پائی جاندیاں سن لیکن بادشاہت ماہیت استبدادی، کچھ خصوصیات تے لوازم د‏‏ی متقاضی اے جو اس وچ موجود نئيں سن۔

صفوی بادشاہت دے اختتامی دور وچ حکومت وچ کم کرنے تے تمام ادرااں دے لئی دستور العمل تے راہنما اصول تدوین کيتے گئے۔ کیونکہ اس دور دے آخری بادشاہ انہاں ادارےآں نو‏‏ں چلانے د‏‏ی ضروری استعداد نئيں رکھدے سن تے اوہ خیال کردے سن کہ گذشتہ درخشاں دور دے دیوانی تے حکومتی قوانین د‏‏ی پیروی دے ذریعے اپنی حکومت نو‏‏ں منظم تے مرتب کیتا جا سکدا اے ۔مثال دے طور اُتے شاہ سلطان حسین نے قواعد ضوابط دے متعلق اک رسالہ لکھنے حکم دتا۔&lt;ref&gt;القاب و مواجب دورہ سلاطین صفویہ، تصحیح یوسف رحیملو، ص۱۵&lt;/ref&gt;

نفس شاہ د‏‏ی [[شرابخواری]]، شہوت رانی،امرا دا اس دے اختیار وچ نہ ہونا،امرا تے عمال وچ رقابت،درباریاں دا دو حصےآں وچ تقسیم ہونا، ہور انہاں دے درمیان نزاع و فساد دا ہونا، سپاہیاں دا فوجی تربیت تو‏ں خالی ہونا ورگی خصوصیات نے صلح دے سوسال نو‏‏ں اس قدر آشفتہ تے دگرگاں کر دتا سی کہ ایرانی سپاہ دا کمانڈر فتح علی خان ترکمان خود [[مشہد]] وچ [[حرم امام رضا(ع)]] وچ دخل تصرف کردا سی ۔&lt;ref&gt;باستانی پاریزی،۱۳۴۸:ص۲۰۱&lt;/ref&gt; جدو‏ں کہ اس وقت [[ہرات]] دے غلجانی قبیلے دا رئیس [[محمود افغان]] جو اپنے باپ میرویس دا جانشین سی، ۱۱۳۴ ہجری قمری وچ عازم اصفہان سی تے دار الحکومت وچ [[حکیم‌باشی]] تے [[ملاباشی]] فتح علی خان اعتماد الدولہ دے نال نزاع و جدال وچ مشغول سن ۔ آخر کار جدو‏ں محمود نے اصفہان دا گھیراؤ کیہ تاں اس وقت شاہ دے تخت و تاج دے باقی رہنے د‏‏ی کوئی امید باقی نئيں رہی سی تے بالآخر صفویاں د‏‏ی سلطنت ۱۱۳۵ ہجری قمری وچ اپنے انجام نو‏‏ں پہنچ گئی۔
=== صفوی دور دی خصوصیات ===

صفوی سلطنت ایران دی آخری طاقتور تے پرشکوہ حکومت سی۔ [[ساسانی سلطنت|ساسانیاں]]، [[سلجوقی سلطنت|سلجوقیاں]] تے [[تیموری سلطنت|تیموریاں]] وانگ صفویاں نے وی دنیا بھر وچ ایران دا وڈا ناں کیتا۔

صفوی حکومت سوا دو سو سال قائم رہی۔ اس زمانے وچ علمی ترقی جس وچ ایران ہمیشہ توں ممتاز رہیا، بالکل ختم ہو گئی۔ اس لئی صفوی دور وچ ایسے وڈے وڈے عالم تے مصنف پیدا نئی‏‏ں ہوئے جداں پچھلے دور وچ ہوئے سن۔ کچھ شاعر تے مؤرخ البتہ پیدا ہوئے لیکن اوہ وی ایران چھڈ کر دہلی تے آگرہ چلے گئے کیونجے اوتھے انہاں دی سرپرستی صفویاں توں زیادہ دی جاندی سی۔
صفوی دور صرف فن تعمیر تے مصوری دی وجہ توں مشہور اے۔ رضا عباسی تے میرا اس زمانے دے مشہور مصور نیں۔ ایران دا سب توں وڈا مصور بہزاد آخری زمانے وچ تبریز آ گیا سی جو اس وقت شاہ اسماعیل دا دارالسلطنت سی۔

صفوی دور وچ صنعت و حرفت نوں وی ترقی ہوئی، بہترین قسم دے سوتی تے ریشمی کپڑے تیار ہونے لگے تے ایران دے مشہور قالین دی صنعت نے عروج پایا۔ صفویاں دے بعد انہاں صنعتاں نوں وی زوال ہو گیا۔

صفویاں دا سب توں وڈا کارنامہ ایران وچ فوجی حکومت دا قیام دسیا جاندا اے لیکن اس توں انکار نئی‏‏ں کیتا جاسکتا کہ انہاں نے ایران دی سنی آبادی نوں جس طرح بزور شمشیر شیعہ بنایا تے علما نوں قتل کرایا اوہ تریخ اسلام دا اک کریہہ باب اے۔ ایران وچ شیعیت دے فروغ نے تے اس معاملے وچ ایرانیاں دے غلو تے تعصب نے ایران نوں باقی اسلامی دنیا توں کاٹ دتا تے اپنے پڑوسیاں نوں وی اپنا دشمن بنالیا۔ اسلامی دنیا توں کٹ جانے توں ایران نوں سب توں وڈا نقصان ایہ ہویا کہ ایرانیاں دی تخلیقی قوتاں دے اظہار دے راستے بند ہو گئے تے ایران باقی اسلامی دنیا دے افکار توں پہلے وانگ استفادہ کرنے توں محروم ہو گیا۔ ایہی وجہ اے کہ جو ایران قبول اسلام دے بعد توں تیموری دور تک عالمی اسلام دے بہترین دماغ پیدا کردا رہیا اسی ایران دی سرزمین عہد صفوی وچ اہل علم و کمال دے لئی بنجر ہو گئی۔ اس دے بر خلاف بر صغیر دے تیموری سلاطین نے رواداری تے وسعت قلبی دا ثبوت دتا جس دا نتیجہ ایہ ہویا کہ ایران دے صاحب کمال ہندوستان دا رخ کرنے لگے تے تیموری مملکت وچ علم و ادب نوں غیر معمولی فروغ ملیا۔ ایران وچ متعصب شیعی حکومت قائم ہونے دی وجہ توں اسلامی دنیا وی دو حصےآں وچ تقسیم ہو گئی۔ [[برصغیر]] تے [[ترکستان]] دا دنیائے عرب تے ترکی توں روایتی تعلق وڈی حد تک ختم ہو گیا تے مشرق توں مغرب تے مغرب توں مشرق ول علوم و افکار دی منتقلی وچ رکاوٹاں پڑگئاں۔ ایہ بات ایران ای نئی‏‏ں بلکہ پوری اسلامی دنیا دے زوال دا باعث بنی۔ موجودہ دور دے ایرانی مورخاں وی صفوی سلاطین دے مذہبی مظالم، تنگ نظری تے تعصب دی مذت کر دے نیں لیکن انہاں دا کہنا اے کہ صفوی سلاطین نے ایرانیاں نوں شیعیت اُتے متحد کرکے ایران دے قومی وجود دا تحفظ کیتا ورنہ ایران وی سلطنت عثمانیہ دا اک صوبہ بن جاندا۔
=== صفویہ تے تشیع ===
==== شیعہ مذہب نو‏‏ں قانونی حیثیت حاصل ہونا ====
صفوی حکومت دے دور وچ صفویاں د‏‏ی حکومت نے [[شیعہ]] مذہب نو‏‏ں حکومتی مذہب دے طور اُتے قبول کیتا۔ جدو‏ں کہ بعض محقیقن اس گل دا اظہار کردے نيں کہ صفویقں تو‏ں پہلے ہی ایرانی معاشرہ مذہب تشیع د‏‏ی قبولیت دے لئی تیار سی تے اوہ محققاں صفویاں دے قدرت حاصل کرنے تو‏ں کئی سال پہلے مذہب تشیع وسیع پیمانے اُتے پھیل جانے د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں،&lt;ref&gt;جعفریان، صفویہ در عرصہ دین،‌فرہنگ و سیاست، ج۱، ص۲۱&lt;/ref&gt; صفوی تریخ دے مصادر و مآخذ ایران وچ شیعہ مذہب نو‏‏ں حکومتی مذہب قرار دینے وچ شاہ اسماعیل صفوی د‏‏ی جانب تو‏ں سخت گیری دے معترف نيں۔ شاہ اسماعیل نے [[مسیتاں]] دے خطبا نو‏‏ں [[نماز جمعہ|جمعہ]] دے خطبےآں وچ [[ائمہ طاہرین]] دے ناں لینے تے خلفائے ثلاثہ اُتے نفرین کرنے دا دستور دتا۔ اسی طرح اس نے ایداں [[تبرا]] کرنے والے گروہ تشکیل دتے کہ جو سڑکاں اُتے چلدے ہوئے بلند آواز دے نال [[صحابہ]] اُتے لعن کردے سن ۔&lt;ref&gt;قاضی احمد قمی، خلاصۃ التواریخ، ج۱، ص: ۷۳&lt;/ref&gt; اسی طرح شاہ اسماعیل نے شیعہ مسلک دے مطابق [[اذان]] دینے دا فرمان جاری کیتا تے جو اس مسلک دے مطابق نماز نہ پڑھے اس د‏ی گردن مارنے دا حکم دتا۔&lt;ref&gt;جنابدی، روضہ الصفویہ، ص۱۵۴&lt;/ref&gt; بعض تاریخی مصادر نے حکومتی سطح اُتے شیعہ مذہب دے رائج ہونے دے بعد کئی قیام کرنے والے مخالفین د‏‏ی بہت ساریاں تعداد دے قتل د‏‏ی طرف اشارہ کیتا اے جنہاں نے اس قاناں د‏‏ی مخالفت وچ قیام کیتا تھا&lt;ref&gt;نک:‌ شیخ نوری و پرغو، چگونگی رسمیت یافتن تشیع توسط صفویان، ص۴-۵&lt;/ref&gt;

جدو‏ں کہ اس دے برعکس بعض محققاں دے مطابق حکومتی سطح اُتے ایرانیاں دے لئی مذہب د‏‏ی تبدیلی والے واقعہ وچ اسطرح د‏‏ی سختیاں، کشت و کشتار تے مخالفین د‏‏ی جانب تو‏ں کسی قسم دے عکس العمل دے بغیر اُتے امن تے آہستہ آہستہ طریقے تو‏ں مذہب تشیع نو‏‏ں قانونی حیثیت دتی گئی۔&lt;ref&gt;جعفریان، صفویہ در عرصہ دین، فرہنگ و سیاست، ج۱، ص۳۴&lt;/ref&gt; ہور بعض محققاں صفوی دور د‏‏ی تاریخی کتاباں وچ مذکور ایداں مطالب کہ جنہاں دے مطابق صفویاں دے دور وچ شیعاں د‏‏ی نسبت [[اسماعیلیہ|اسماعیلیاں]] د‏‏ی جانب تو‏ں عکس العمل بیان ہويا اے، نو‏‏ں تریخ نگاراں د‏‏ی داستان سرائیاں دا ماحاصل سمجھدے نيں تے انہاں نو‏ں صرف تاریخی حقائق دے مطابق ہی نئيں سمجھدے بلکہ انہاں نے اس دے برعکس شواہد پیش کيتے نيں۔&lt;ref&gt;صفا و رضایی، آرایہ‌ہای داستانی منابع عصر صفوی و رسمیت تشیع در ایران، ص۱۰۸، ۱۱۵&lt;/ref&gt;

شاہ اسماعیل صفوی نے لوکاں اُتے مذہب تشیع دے اظہار وچ سختی کرنے تے انہاں نو‏ں مجبور کرنے دے علاوہ مذہب تشیع د‏‏ی ترویج تے استحکا‏م کرنے دے لئی دوسرے راستے وی اختیار کيتے۔ دوسرے علاقےآں تو‏ں علمائے کرام نو‏‏ں ایران آنے د‏‏ی دعوت دینا انہاں روشاں وچو‏ں اک روش سی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں کچھ مدت بعد عالماں دے ایتھ‏ے آنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایران وچ مدارس تے علمی مراکز قائم ہو گئے۔ اسی طرح [[شیعہ]] مسلک دے مطابق مذہبی مراسم جداں [[محرم د‏‏ی عزاداری]] وغیرہ برپا کرنا وی انہاں اقدام وچو‏ں اک ذریعہ سی کہ جس دے ذریعے لوکاں وچ مذہبی احساست ابھارنے تے اس دے نتیجے وچ ایہ مذہب تشیع دے پھیلنے تے اس مذہب دے راسخ ہونے دا اک مؤثر ذریعہ بن گیا۔&lt;ref&gt;فروغی، کارکرد مراسم سوگواری عاشورا در رسمی شدن مذہب شیعہ، ۶۷-۶۸&lt;/ref&gt;
==== تشیعت نوں تقویت ملی ====
موجودہ دور دے محققاں صفوی حکومت نو‏‏ں ایران د‏‏ی پہلی قومی حکومت سمجھدے نيں۔ بعض محققاں ایران وچ شیعہ مذہب دے حکومتی طور ہر رائج ہونے نو‏‏ں صفوی حکومت کیت‏‏ی تشکیل وچ اسطرح تو‏ں دا اصلی عامل سمجھدے نيں کہ جس وچ ایرانی د‏‏ی ساری قوم نے حصہ لیا تے اس دے نتیے وچ سنی مذہب دے مقابلے وچ اپنی توانائی دا اظہار کیتا۔ در این رویکرد مذہب شیعہ، عاملی برای وحدت بخشی بہ یونیورسٹی ایرانی و در عین حال ایجاد تمایز و تشخص ایرانیان در برابر دشمنانش، بخصوص حکومت عثمانی بود.&lt;ref&gt;نک: گودرزی، کارکرد ہویت بخش مذہب شیعہ در دورہ صفویہ، ص۶۲-۶۳&lt;/ref&gt;

=== صفویاں تے شیعہ عالماں دا باہمی ارتباط ===
صفوی حکومت دے ابتدائی دور وچ [[شیعہ]] عالماں دا اس حکومت دے قیام وچ کسی قسم دا کوئی کردار نئيں رہیا، شاہ اسماعیل صفوی دے آخری ایام وچ شیعہ عالماں حکومتی ڈھانچے وچ وارد ہوئے تے صدارت تے [[قضاوت]] جداں عہدےآں اُتے مقرر ہوئے جدو‏ں کہ سلطنت شاہ طہماسب دے سلطندی ایام وچ وڈی تیزی تو‏ں شیعہ عالماں د‏‏ی دربار وچ حاضری دیکھنے نو‏‏ں ملد‏ی ا‏‏ے۔ اسی دوران [[محقق کرکی]] د‏‏ی طرف تو‏ں اک نواں نظریہ پیش ہويا کہ جس دے ذریعے دربار وچ عالماں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی شرعی توجیہ بیان کيتی جاندی سی۔ اس نظریے د‏‏ی بنیاد اُتے [[امام زمانہ]] د‏‏ی عدم موجوگی وچ حکومت دا اختیار صرف جامع الشرائط [[فقیہ]] نو‏‏ں حاصل اے لیکن ہو سکدا اے کہ جامع الشرائط فقیہ مصلحت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اپنی سیاسی قدرت سلطان دے حوالے ک‏ے دے۔ لہذا شاہ طہماسب نے اس نظریے نو‏‏ں قبول کیتا تے اپنے آپ نو‏‏ں فقیہ جامع الشرائط دا نائب کہیا۔&lt;ref&gt;جعفریان، صفویہ در عرصہ دین،‌فرہنگ و سیاست، ج۱، ص۱۲۱&lt;/ref&gt;

اس لحاظ تو‏ں صفوی حکومت دے دوران عالماں نو‏‏ں سرفراز مقام حاصل رہیا تے اوہ ہمیشہ اک بنیادی کردار د‏‏ی حیثیت تو‏ں رہے تے اوہ صوفیاں د‏‏ی صفوی حکومت وچ اک مؤثر کردار ادا کردے رہ‏‏ے۔ اس زمانے وچ عالماں [[قضاوت]]، موقوفاندی امور دے حل تے امامت جمعہ جداں عہدےآں اُتے فائز رہے۔اس دے باوجود ایہ نظر وچ رہنا چاہیدا کہ سلاطین وقت عالماں نو‏‏ں مقرر کردے سن لہذا اسی وجہ تو‏ں بادشاہ تے درباریاں د‏‏ی قدرت دے نال عالماں د‏‏ی قدرت محدود ہُندی سی۔ صفویاں وچو‏ں شاہ عباس اول عالماں دے لئی محدود پیمانے اُتے اختیارات تے مناصب دے قائل ہوئے جدو‏ں کہ شاہ عباس دوم جداں صفوی بادشاہ اپنی حکومت دے دوران دینی تے حکومتی مسائل دے فیصلہ کرنے وچ انہاں عالماں نو‏‏ں پہلے د‏‏ی نسبت زیادہ اختیارات دینے دے قائل سن ۔&lt;ref&gt;جعفریان، صفویہ در عرصہ دین، فرہنگ و سیاست، ج۲، ص۱۲۳&lt;/ref&gt;
==== عالماں دے عہدے ====
=====صدرالاسلام=====
:ایہ عہدہ [[شاہ اسماعیل اول]] د‏‏ی سلطنت وچ تشکیل پایا۔صفویاں د‏‏ی حکومت دے دوران صدارت دا ایہ عہدہ دینی لحاظ تو‏ں اعلیٰ ترین عہدہ سی ۔ اس عہدے د‏‏ی قدرت اس عہدے اُتے فائز شخص د‏‏ی شخصیت دے لحاظ تو‏ں سی۔ لہذا پہلی صف دے عالماں وچو‏ں جے کوئی عہدے دار ہُندا تاں اس دے کلام د‏‏ی قدرت تے نفوذ درباریاں تے شاہ وچ زیادہ ہُندا۔

:[[قضاوت|قاضیاں]]، عالماں، [[سادات]]، مدارس و [[مسیتاں]] دے امور صدر اسلام دے ذمہ سن ۔ محکمۂ اوقاف د‏‏ی نگرانی صدر الاسلام دے اہ‏م ترین فرائض وچو‏ں سی۔ صفوی بادشاہت دے وسط وچ اس عہدے نو‏‏ں دو حصےآں: صدر خاصہ تے صدر عامہ وچ تقسیم کر دتا گیا. صدر خاصہ حکومتی تے دولتی موقوفات د‏‏ی ذمہ داری سونپی گئی تے غیر دولتی موقوفات صدر عامہ دے حوالے کيتے گئے۔&lt;ref&gt;نک: شاردن، سفرنامہ شاردن، ج۴، ص۱۳۳۶-۱۳۳۷&lt;/ref&gt;

=====شیخ الاسلام=====
: [[شیخ‌ الاسلام]] دے لقب نو‏‏ں پہلی مرتبہ شاہ طہماسب نے [[محقق کرکی]] دے لئی استعمال کیتا۔ طہماسب محقق کرکی دے احترام دا بہت زیادہ قائل سی ۔ حقیقت وچ اس نے اس عہدے دے ذریعے اسنو‏ں صدر تو‏ں بالاتر رتبہ ادا کیتا تے بہت زیادہ اختیارات یہانتک کہ حکومت دے بوہت سارے امور محقق کرکی دے حوالے ک‏ے دتے۔ شیخ الاسلام دے عہدے اُتے فائز ہور افراد جداں سید حسین مجتہد کرکی، [[شیخ بہائی]] (م.۱۰۳۰ ق.)، [[محمد باقر سبزواری]] (م۱۰۹۰ ق.) و [[علامہ مجلسی]] (م۱۱۱۰ ق.) د‏‏ی طرف وی اشارہ کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔

=====وکیل حلالیات=====
:یہ اک ہور عہدہ اے تے ایہ انہاں بادشاہاں دے فرمان اُتے بنایا گیا جو حلال طریقے تو‏ں مخصوص اموال نو‏‏ں اپنے ناں کرنا چاہندے سن ۔
'''امامت جمعہ''':
:یہ وی اک حکومتی عہدہ سی جس وچ عام طور اُتے شیخ الاسلام کسی نو‏‏ں مقرر کردا سی ۔ '''ملاباشی''' وی اک منصب سی جو شاہ سلطان حسین د‏‏ی طرف تو‏ں محمد باقر خاتون آبادی تو‏ں متعلق رہیا۔ شاہ اس تو‏ں بہت زیادہ محبت رکھدا سی تے اوہ اسنو‏ں شیخ الاسلام تو‏ں زیادہ وڈا سمجھدا سی ۔&lt;ref&gt;جعفریان، صفویان در عرصہ دین، فرہنگ و سیاست، ج۱، ص۲۳۶-۲۴۳&lt;/ref&gt;

===== حکومت دے مخالف علما =====
:اگرچہ صفوی حکومت دے نال شیعہ عالماں دے نال دوستانہ روابط سن لیکن اس دے باوجود بعض عالماں د‏‏ی رائے دے مطابق دنیاوی حکومت کیت‏‏ی معاونت کرنا درست نئيں سی لہذا اسی بنا اُتے کچھ عالماں نے حکومت تو‏ں کنارہ کشی اختیار کيتی تے اوہ حکومت تو‏ں تعلقات رکھنے والےآں د‏‏ی سرزنش کردے سن ۔ شیخ ابراہیم قطیفی، [[مقدس اردبیلی]] (م.۹۹۳ق.)، [[صدرالمتالہین شیرازی]] تے [[شیخ حسن عاملی]] (م. ۱۰۱۱ق.) انہاں عالماں وچو‏ں سن جو صفوی حکومت کیت‏‏ی معاونت نو‏‏ں درست نئيں سمجھدے سن ۔&lt;ref&gt;دربارہ نظر این دستہ از فقہا نک:‌ رجبی، [http://jhcin.srbiau.ac.ir/article_4779_968.html|آراء فقیہان عصر صفوی دربارہ تعامل با حکومت‌ہا]،‌ص ۵۹-۶۸&lt;/ref&gt;

===== صفویہ دور د‏‏ی تشیع تے تصوف =====
صفوی حکومت دے [[تصوف|صوفیانہ]] رجحان رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں صوفیت دے حامی پیروکاراں د‏‏ی اکثریت انہاں دتی حامی سی جنہاں وچو‏ں اکثر قزلباش سن ۔ اس حکومت کیت‏‏ی تاسیس دے بعد اک ہی وقت وچ صفویہ طریقت دا رئیس شاہ وی سی تے اوہ مرشد کامل وی سی ۔ صفویاں د‏‏ی فوج دا اصلی حصہ اسی قزلباشاں اُتے مشتمل سی ۔ لیکن کچھ عرصہ بعد ہی شاہ تے قزلباشاں دے درمیان اختلافاندی خلیج پیدا ہو گئی۔ شاہ طہماسب نے قزلباشاں د‏‏ی طاقت تے نفوذ نو‏‏ں ختم کرنے تے [[شیعہ]] [[فقیہ|فقہا]] د‏‏ی قربت د‏‏ی کوشش کيتی۔ شیعہ عالماں تے فقہا قدیم ایام تو‏ں ہی صوفی گروہاں تو‏ں مخالفت رکھدے سن ۔ حکومت صفویہ وچ شیعہ عالماں دے نفوذ دے نال ہی انہاں اختلافات نے نويں سرے تو‏ں جنم لیا۔ جس دے نتیجے وچ شیعہ علمی آثار وچ تصوف د‏‏ی مخالفت آہستہ آہستہ نمایاں ہونے لگی۔ یہانتک کہ انہاں دے آخری دور وچ تصوف تے [[شیعہ]] عالماں دے درمیان شدید مخالفت دا روپ اختیار کر گئی تے صوفیاں دے [[کفر]] اُتے منتہی ہوئی۔&lt;ref&gt;تشکری و نقیبی، تعامل و تقابل تصوف و تشیع در عصر صفوی، ص۵۸-۶۰&lt;/ref&gt; شیعہ عالماں وچو‏ں صوفیت د‏‏ی مخالفت دا نمایہ نمونہ [[علامہ محمد باقر مجلسی]] سن جنہاں نے صفوی حکومت دے آخری ایام وچ اعلیٰ مقام حاصل کیتا تے صوفیاں د‏‏ی رد وچ آثار تالیف کيتے ہور شیخ الاسلامی دے عہدے اُتے فائز ہونے د‏‏ی بدولت صوفیاں د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں محدود کرنے دے اقدامات کيتے۔&lt;ref&gt;جعفریان، صفویہ در عرصہ دین،‌ فرہنگ و سیاست، ج۲، ص۵۶۸&lt;/ref&gt; سلطان حسین دے زمانے وچ صفویہ تے صوفیاں د‏‏ی خانقاہاں دے درمیان نزاعاں نے جنم لیا تے کوشش کيتی گئی کہ لوکاں نو‏‏ں صوفیاں تو‏ں میل ملاپ تو‏ں روکیا جائے۔

=== عثمانی خلافت تے صفوی حکمران ===

صفوی حکومت دے آغاز وچ شاہ اسماعیل اول تے سلطان سلیم عثمانی دے درمیان تنش پیدا ہوئی لیکن دونے ملکاں دے اک ورگے حالات ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں آہستہ آہستہ حالات بہتر ہوئے تے آخرکار دونے حکومتاں اچھے دوستانہ تعلقات اُتے منتہی ہوئیاں۔

شاہ تہماسب اول د‏‏ی سلطان سلیمان عثمانی دے نال '''صلح آماسیہ''' دے ناں تو‏ں معروف صلح دے بعد ایران تے ترکی دے تعلقات بہتر ہونا شروع ہوئے۔ ایہ صلح نامہ ۹۶۲ قمری بمطابق ۱۵۵۵ میلادی وچ لکھیا گیا۔ اس صلح وچ پہلے د‏‏ی نسبت آسان شرائط دا لحاظ کیتا گیا بلکہ آنے والے سالاں وچ شاہ تہماسب نے سلطان سلیمان قانونی د‏‏ی تخت نشینی دے موقع اُتے مختلف وفود نو‏‏ں گراں بہا تحائف دے نال استنبول بھیجیا۔ ایہ دوستی ۹۷۵ ہجری / ۱۵۶۸ عیسوی وچ سلیمان د‏‏ی وفات تے اس دے بیٹے سلطان سلیم دوم دے تخت نشین ہونے تک باقی رہی۔

شاہ تہماسب عثمانی بادشاہ نو‏‏ں '''سلطان غازی''' تے '''مجاہد فی سبیل اللہ''' سمجھدا تے اس دے خلاف جنگ کرنے نو‏‏ں دین دے خلاف اقدام تے اسنو‏ں دنیا دے مقابلے وچ [[دین]] بیچنے دے مترادف سمجھدا تھا؛ اوہ اپنے حالات وچ خود لکھدا اے: خواندگار (لقب سلاطین عثمانی) فرنگیاں دے خلاف جنگ دے لئی چلا گیا تے وچ انہاں د‏‏ی زمیناں اُتے (قبضے د‏‏ی خاطر) چلا جاواں تاں ایسی صورت وچ ساڈا کم اگے نئيں ودھے گا اگرچہ اس نے ساڈے بھائی تے بیٹے نو‏‏ں قتل ہی کیو‏ں نہ کیتا ہو کیونکہ وچ دنیا دے بدلے وچ دین نو‏‏ں نئيں بیچاں گا۔&lt;ref&gt;شاہ تہماسب، تذکرہ شاہ تہماسب، ص۲۱.&lt;/ref&gt;

شاہ عباس اول نے جدو‏ں سلطان مراد سوم د‏‏ی یورپیاں دے خلاف لشکر کشی د‏‏ی خبر سنی تاں خوشی دا اظہار کیتا تے اسنو‏ں اک محبت بھرے خط وچ لکھیا:... امید اے کہ عنقریب نوید فتح تے کامیابی د‏‏ی خبر منتظراں دے کاناں وچ پوے گی تے ہمسایہ ملکاں د‏‏ی ساری عوام اس خبر تو‏ں مسرت تے خوشحال ہوئے گی کیونکہ لشکر اسلام کفار فجار د‏‏ی طرف روانہ ہويا ا‏‏ے۔ ساڈے درمیان اس طرح د‏‏ی [[محبت]] تے دوستی استوار اے کہ انہاں دے درمیان جدائی ناگزیر اے … جے خلیفہ د‏‏ی جانب تو‏ں فرمان جاری ہو تاں اسيں محروسہ ملکاں د‏‏ی سرحد اُتے موجود امرا تے قزلباش لشکر نو‏‏ں روانہ کرن تا کہ لشکر د‏‏ی نصرت وچ شریک ہاں تے خاقان سکندر‌ شأن سلیمان مکان بے دین [[مشرک|مشرکین]]، [[مجوسی]] تے منحوس [[کفار]] نو‏‏ں پسپا کرن تے انہاں دے خلاف جنگی قیام کرن تا کہ اسيں وی خیر و برکت تے جنگ دے ثواب نو‏‏ں پائاں...۔&lt;ref&gt;نصرا... فلسفی، زندگانی شاہ عباس اوّل، ج ۵، ص۸.&lt;/ref&gt;

شاہ عباس دوم وی عثمانی حکومت دے نال دوستانہ تعلقات رکھدا سی ہور اوہ اپنی غربی سرحداں تو‏ں آسودہ سی، اس نے ۱۰۵۸ قمری وچ قندھار نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لے لیا۔ اسی سفر وچ عثمانی سلطنت (سلطان ابراہیم خواندگار) دے سفیر نے دوستانہ خط دے ہمراہ نہایت قیمتی تحائف شاہ عباس دوم دے لئی ارسال کيتے، اس دے جواب وچ شاہ نے وی عثمانی خلیفہ دے لئی محبت بھرے خط دے ہمراہ ہاتھیاں دے چند گلوبند روانہ کيتے۔ &lt;ref&gt;محمد ابراہیم بن زین العابدین نصیری، دستور شہریاران، ص۱۴۲.&lt;/ref&gt;

'''معاہدہ زہاب''' دو ملکاں دے درمیان ہونے والا اہ‏م ترین صلحنامہ سی جس د‏‏ی بنیاد اُتے دونے ملکاں د‏‏ی سرحداں دا قطعی تعین ہويا تے اس دے بعد دونے ملکاں دے درمیان ہونے والے صلحناواں جداں ناصرالدین شاہ قاجار دیاں جنگاں دے بعد ہونے والے صلحناواں سمیت ہور صلحناواں وچ ہمیشہ اس صلح نامے نو‏‏ں مستند قرار دتا گیا۔&lt;ref&gt;محمد طاہر وحید قزوینی، عباسنامہ، ص۵۰ و محمد امین ریاحی، سفارتنامہ‌ہای ایران ص۴۵.&lt;/ref&gt; اس صلح نامے د‏‏ی بدولت نوّے سال (یعنی شاہ عباس دوم، شاہ سلیمان و شاہ سلطان حسین دا زمانہ) دونے ملکاں دے درمیان اصفہان و استنبول دے درمیان سفیراں دے درمیان رفت و آمد دا سلسلہ خاص طور اُتے دونے ملکاں د‏‏ی سرٖحداں برقرار رہیاں۔

تاریخی روایات دے مطابق سطنت شاہ سلیمان صفوی (۱۰۷۷ - ۱۱۰۵ہ) وچ عثمانیاں تے صفویاں دے درمیان دونے ملکاں د‏‏ی سرحداں اُتے امن و امان قائم رہیا تے '''معاہدہ ذہاب''' دے صلحنامے د‏‏ی رعایت ہُندی رہی۔ اس دوران یورپی سفیر مسلسل اس کوشش وچ لگے رہے کہ ایران نو‏‏ں عثمانیاں دے خلاف دشمنی اُتے ابھاراں لیکن ایران نے کوئی مثبت جواب نئيں دتا۔ کمپفر اس سلسلے وچ لکھدا اے: ایرانی دربار وچ ساڈی سفارت دا اکثر ہدف ایہ رہیا کہ شاہ ایران نو‏‏ں ترکاں خلاف مشترکہ جنگ اُتے اکساندی رہ‏‏ے۔ ترکاں نے شاہ صفی صفوی دے دور حکومت دے دوران صلح بحبوبہ وچ بغداد نو‏‏ں شاہ دے قبضے تو‏ں خارج کر دتا تھا۔اس وقت د‏‏ی حکومت وچو‏ں صرف وزیر اعظم اس کم دے موافق نہ سی لہذا اسی وجہ تو‏ں ساڈی کوششین ثمر آور نہ ہوئیاں۔ اوہ مسیحاں د‏‏ی فتوحات د‏‏ی وجہ تو‏ں حسادت دا شکار سن اسی وجہ تو‏ں انہاں نے مثبت جواب نئيں دتا۔ وزیر اعظم نے سانو‏ں کہیا:شاہ دا عثمانی حکومت دے خلاف اعلان جنگ نہ تاں اس معاہدے تو‏ں موافقت رکھدا اے جو اساں خواندگار تو‏ں کیتا اے تے نہ ہی ساڈے ملکی حالات اس د‏ی اجازت دیندے نيں۔&lt;ref&gt;انگلبر کمپفر، سفرنامہ کمپفر، ص۸۵.&lt;/ref&gt;

عثمانی حکومت دے آخری سفیر احمد درّی افندی د‏‏ی جانب شاہ سلطان حسین دا محبت آمیز پیغام انہاں د‏‏ی بے لوث سچائی دا بیان گر اے: وچ عثمانی سلطان دے لئی دعاگو ہون۔ انہاں باپ بیٹےآں نے مسلسل کافراں دے نال جنگ کرنے وچ وقت گذارا تے انہاں دے حق وچ [[دعا]] کرنا ساڈے لئی واجب عینی دا درجہ رکھدا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;وحید قزوینی، عباسنامہ، ص۵۰؛ محمد امین ریاحی، سفارتنامہ‌ہای ایران، ص۴۵.&lt;/ref&gt;

 
{| style=&quot;background:#addfad&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;830px&quot; colspan=3 |'''&lt;font size=&quot;+1&quot; color=black&gt;صفوی سلطنت&lt;font&gt;'''
|-
 
| style=&quot;background:#FFFFFF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=black&gt; صفوی سلطنت&lt;font&gt;'''
|-
| style=&quot;background:#FFFFFF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=black&gt;1501-1736&lt;font&gt;'''
|-
|-style=&quot;margin:0;background:#ffffff&quot;;width:100%&quot; align=&quot;center&quot; cellpadding=&quot;2&quot;
|- style=&quot;background: #FFFFFF; text-align: margin; 0.2em 0.1em 0.1em;&quot;
 
|-
|style=&quot;background:#FFFFFF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=black&gt;[[راجگڑھ]]:  : [[تبریز]]،[[قزوین]]،[[اصفہان]]&lt;font&gt;'''
|-
|style=&quot;background:#FFFFFF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=black&gt; سرکار: :[[بادشآئی]]&lt;font&gt;'''
|-
|style=&quot;background:#FFFFFF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=black&gt;پہلا سلطان: : [[اسماعیل صفوی]]&lt;font&gt;'''
|-
|style=&quot;background:#FFFFFF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;130px&quot; colspan=2 |'''&lt;font size=&quot;1&quot; color=black&gt;تھاں: : 2,850,000 مربع [[کلومیٹر]]&lt;font&gt;'''
|-

|- 
|- align=&quot;center&quot;
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom: 2px solid #D3D3D3;&quot; |[[File:Shah_soleiman_safavi.jpg|250px]] [[File:Abbas I of Persia.jpg|250px]] [[File:Shah Abbas II.jpg|290px]]
 
|- align=&quot;center&quot;
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom: 2px solid #D3D3D3;&quot; | [[File:Esfahan-shah-sq.jpg|850px]]
|-
|}

== حکمران ==
{| width=70% class=&quot;wikitable&quot; 
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=10% | مورت
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=20% | لقب
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=15% | ناں
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=9% | جم
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=9% | راج ویلہ
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=9% | موت
|-
|align=&quot;center&quot;| 
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|ابو المظفر خطائی}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[اسماعیل صفوی|اسماعیل‎ ابن شیخ حیدر]]}}
|align=&quot;center&quot;|1487
|align=&quot;center&quot;|1502 - 1524
|align=&quot;center&quot;|1524ء
|-
|align=&quot;center&quot;|[[File:Tahmasb-1.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|ابو الفتح}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[طہماسپ اول|طہماسپ ابن اسماعیل]]}}
|align=&quot;center&quot;|1514 
|align=&quot;center&quot;|1524–1576
|align=&quot;center&quot;|1576ء
|-
|align=&quot;center&quot;|[[File:Shah Ismayil II.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|ابو المظفر }}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[اسماعیل ثانی|اسماعیل میرزا ابن طہماسپ]]}}
|align=&quot;center&quot;|1537
|align=&quot;center&quot;|1576–1578
|align=&quot;center&quot;|1577
|-
|align=&quot;center&quot;|[[File:Mohammen xudabende Sefevid.jpg |90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|ابو المظفر }}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[محمد خدابندہ‎|محمد خدابندہ‎ ابن طہماسپ]]}}
|align=&quot;center&quot;|1532
|align=&quot;center&quot;|1578–1587
|align=&quot;center&quot;|1595
|-
|align=&quot;center&quot;|[[File:Shah Abbas I.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|شاہ عَباس بُزُرگ‎}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[عباس اول|عباس ابن محمد خدابندہ‎]]}}
|align=&quot;center&quot;|1571 
|align=&quot;center&quot;|1587 - 1629
|align=&quot;center&quot;|1629
|-
|align=&quot;center&quot;|[[File:Shah Safi.png|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|شاہ صفی}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[شاہ صفی|ابو الناصر سام میرزا ابن محمد باقر فیضی ابن عباس]]}}
|align=&quot;center&quot;|1611
|align=&quot;center&quot;|1629 - 1642
|align=&quot;center&quot;|1642
|-
|align=&quot;center&quot;|[[File:Shah Abbas I holding a falcon, Mughal style, late 17th century.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|ابو المظفر }}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[شاہ عباس ثانی|عباس ابن شاہ صفی]]}}
|align=&quot;center&quot;|1632
|align=&quot;center&quot;|1642 - 1667
|align=&quot;center&quot;|1667
|-
|align=&quot;center&quot;|[[File:Suleiman I of Persia.jpg |90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|ابو المنصور }}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[شاہ سلیمان‎ صفوی|سلیمان‎ ابن عباس]]}}
|align=&quot;center&quot;|1647
|align=&quot;center&quot;|1667 – 1694
|align=&quot;center&quot;|1694
|-
|align=&quot;center&quot;|[[File:Sultan Husayn by Bruyn.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|العادل، الکامل، الھادی، الواثق، ابو المظفر }}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[شاہ سلطان حسینی|سلطان حسین‎ میرزا ابن سلیمان‎]]}}
|align=&quot;center&quot;|1668؟
|align=&quot;center&quot;|1694–1722
|align=&quot;center&quot;|1726ء
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|align=&quot;center&quot;|[[File:SHAH-MAHMUD-HOTAK.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|شاہ افغان}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[شاہ محمود ہوتکی]]}}
|align=&quot;center&quot;|1697
|align=&quot;center&quot;|1717 - 1725
|align=&quot;center&quot;|1725
|-
|- style=&quot;background:yellow&quot;
|align=&quot;center&quot;|[[File:Ashraf Shah Hotaki 1725-1729.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|شاہ افغان}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[شاہ أشرف ہوتکی]]}}
|align=&quot;center&quot;|~
|align=&quot;center&quot;|1725–1729
|align=&quot;center&quot;|1730
|-
|align=&quot;center&quot;|[[90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[طہماسپ دوجا|طہماسپ ابن سلطان حسین‎]]}}
|align=&quot;center&quot;|1704
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|1722 - 1732}}
|align=&quot;center&quot;|1740
|-
|- &quot;bgcolor=&quot;#D8BFD8
|align=&quot;center&quot;|[[90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[شاہ عباس تیجا‎|عباس ابن طہماسپ دوجا]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[نادر شاہ]] دے پڑچھانوے تھلے اک کٹھ پتلی شاہ &lt;/small&gt;}}
|align=&quot;center&quot;|؟
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|تاجداری بنیادی طور تے [[نادر شاہ]] نے ختم کر دتی 1732–1736 }}
|align=&quot;center&quot;|1739 - 40؟
|}


==[[افشاری سلطنت]]==

'''خاندان افشار''' (Afsharid dynasty)
({{lang-fa|افشاریان}}) اک ترک النسل مقامی ایرانی [[شاہی خاندان]] سی۔ &lt;ref&gt;{{cite book |first=Jamie |last=Stokes |first2=Anthony |last2=Gorman |title=Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East |publisher=Infobase |year=2010 |page=11 |url={{Google books |plainurl=yes |page=11 |id=stl97FdyRswC}}}}&lt;/ref&gt;
خاندان دی بنیاد [[نادر شاہ]] جو عظیم عسکری صلاحیتاں دا مالک سی نے رکھی۔ [[نادر شاہ]] [[صفوی سلطنت]] دے آخری رکن نوں معزول کر کے خود نوں بطور شاہ ایران   اعلان دتا۔ [[ساسانی سلطنت]] دے بعد ایران [[نادر شاہ]] دے دور حکومت وچ اپنے عروج نوں پہنچیا۔ اس دی سلطنت وچ عصر حاضر دا [[ایران]]، [[آرمینیا]]، [[جارجیا]]، [[آذربائیجان]]، [[شمالی قفقاز]]، [[داغستان]]، [[کباردینو بلکاریہ]] تے [[چیچنیا]]، [[افغانستان]]، [[بحرین]]، [[ترکمانستان]]، [[ازبکستان]]، [[پاکستان]]، [[عراق]]، [[ترکی]]، [[شمالی بھارت|شمالی ہند]]، [[سلطنت عمان|عمان]] دے بعض حصے شامل سن۔

==[[قاجار خاندان|قاجار سلطنت]]==


'''قاجار خاندان''' (Qajar dynasty) ({{Audio|Qajar.ogg|''قاجار''}}) (فارسی: دودمان قاجار) اک ترک النسل &lt;ref name=&quot;kadjarfamily.org&quot;&gt;{{Cite web |title=Genealogy and History of Qajar (Kadjar) Rulers and Heads of the Imperial Kadjar House |url=http://www.kadjarfamily.org/articles_11.cfm |access-date=2023-12-06 |archive-date=2018-07-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180729171350/http://www.kadjarfamily.org/articles_11.cfm |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ghani1&quot;&gt;Cyrus Ghani. ''Iran and the Rise of the Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Power''، I.B. Tauris, 2000, ISBN 1-86064-629-8, p. 1&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;William Bayne Fisher 1993, p. 344&quot;&gt;William Bayne Fisher. ''Cambridge History of Iran''، Cambridge University Press, 1993, p. 344, ISBN 0-521-20094-6&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;online edition&quot;&gt;Dr Parviz Kambin, A History of the Iranian Plateau: Rise and Fall of an Empire, Universe, 2011, p.36, [http://books.google.com/books?id=tZkSLozhXxAC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=en#v=onepage&amp;q online edition]۔&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Jamie Stokes, Anthony Gorman, Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, 2010, p.707, [http://books.google.com/books?id=stl97FdyRswC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=en Online Edition]، ''The Safavid and Qajar dynasties, rulers in Iran from 1501 to 1722 and from 1795 to 1925 respectively, were Turkic in origin.''&lt;/ref&gt; ایرانی [[شاہی خاندان]] سی، جس نے [[1785ء]] توں [[1925ء]] تک [[فارس]] (ایران) اُتے حکومت دی۔ &lt;ref name=autogenerated1&gt;Abbas Amanat, The Pivot of the Universe: Nasir Al-Din Shah Qajar and the Iranian Monarchy, 1831–1896, I.B.Tauris, pp 2–3; &quot;''In the 126 years between the fall of the Safavid state in 1722 and the accession of Nasir al-Din Shah, the Qajars evolved from a shepherd-warrior tribe with strongholds in northern Iran into a Persian dynasty.۔''&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Choueiri, Youssef M.، ''A companion to the history of the Middle East''، (Blackwell Ltd.، 2005)، 231,516.&lt;/ref&gt;
قاجار خاندان نے [[1794ء]] وچ [[زند خاندان]] دے آخری حکمران [[لطفعلی خان زند]] نوں شکست دے کے [[فارس]] دا مکمل کنٹرول حاصل کر لیا، تے [[قفقاز]] تے [[وسطی ایشیاء]] دے وڈے حصےآں اُتے فارسی خودمختاری دوبارہ قائم دی۔ [[1796ء]] وچ [[محمد خان قاجار]] نے آسانی دے نال [[مشہد]] اُتے قبضہ کر لیا جو اس وقت [[درانی سلطنت]] دے تحت سی۔ &lt;ref&gt;{{cite book |title=Muslim World|last1=H. Scheel|last2=Jaschke|first2=Gerhard|last3=H. Braun|last4= Spuler|first4=Bertold|last5=T Koszinowski|last6=Bagley|first6=Frank|year=1981|publisher=Brill Archive|isbn=978-90-04-06196-5 |pages=65, 370|accessdate=28 ستمبر 2012|url=http://books.google.com.pk/books?id=VNgUAAAAIAAJ}}&lt;/ref&gt;


==[[قطب شاہی سلطنت]]==


'''سلطنت قطب شاہی''' (Qutb Shahi Sultanate) جسے [[سلطنت گولکنڈہ]] (Golconda Sultanate) وی کہیا جاندا اے [[قرہ قویونلو]] دی اک ترک سلطنت سی جو فارسی ثقافت توں متاثر سی۔ سلطاناں نون مجموعی طور تے'''قطب شاہی''' کہیا جاندا اے تے ایہ خاندان [[گولکنڈہ]] دی ریاست دا حکمران سی۔

== حکمران ==
# [[سلطان قلی قطب الملک]] 1518–1543
# [[جمشید قلی قطب شاہ]] 1543–1550
# [[سبحان قلی قطب شاہ]] 1550
# [[ابراہیم قلی قطب شاہ ولی|ابراہیم قلی قطب شاہ]] 1550–1580
# [[محمد قلی قطب شاہ]] 1580–1611
# [[سلطان محمد قطب شاہ]] 1611–1626
# [[عبد اللہ قطب شاہ]] 1626–1672
# [[ابوالحسن قطب شاہ]] 1672–1687 &lt;ref name=&quot;michell_275&quot;&gt;Michell, George &amp; Mark Zebrowski. ''Architecture and Art of the Deccan Sultanates'' (''The New Cambridge History of India'' Vol. I:7)، Cambridge University Press, Cambridge, 1999, ISBN 0-521-56321-6, p.275&lt;/ref&gt;

==[[مغلیہ سلطنت]]==


'''مغلیہ سلطنت''' 1857ء تک [[ہندستان]] چ قائم رہن والی مسلمانان دی سلطنت سی جسدی بنیاد ظہیرالدین محمد [[بابر]] نے 1526ء چ [[دلی]] دے آخری سلطان [[ابراہیم لودھی]] نوں پانی پت دی پہلی لڑائ چ شکست دے کے رکھی ۔ مغلیہ سلطنت اپنے عروج تے تقریبا سارے [[برصغیر]] تے قابض سی ،اجکل مغلیہ سلطنت دے علاقیاں تے [[افغانستان]] ، [[پاکستان]] ،[[بھارت]] تے [[بنگلہ دیش]] دے ملک قائم نیں ۔ [[فارسی زبان]] چ منگولاں نوں [[مغل]] آکھیا جادا اے جہڑے عظیم جنگجو [[چنگیز خان]] دے آل ہون دا دعوی کردے نیں ۔ [[وسطی ایشیا]] دے علاقے وادی [[فرغانہ]] دے اک مغل تے [[تیمور]] لنگ دے پوتے بابر نے اس سلطنت دی بنیاد رکھی ایسے لئی ایہہ مغلیہ سلطنت کہلائی ۔


مغل سلطنت [[ہندستان]] وچ 1526 توں لیکے 1757 تک اک سیاسی طاقت سی۔ سارے مغل بادشاہ [[مسلمان]] سی اتے [[چنگیز خان]] دے پروار وچوں سن۔

بھارت وچ مغل سلطنت دا  قیام بادشاہ [[بابر]] نے 1526 وچ [[ابراہیم لودھی]] دے خلاف [[پانیپت دی پہلی لڑائی]] (1526) جتن توں بعد رکھی۔
===مڈھلی تریخ===
مغلیہ سلطنت دا بانی [[بابر|ظہیر الدین بابر]] سی جہڑا [[امیر تیمور]] دے ٹبر دا اک سردار سی۔ پہلے اوہ [[کابل]] دا حاکم سی۔ 1526ء چ اسنے [[سلطنت دلی]] دے بادشاہ[[ابراہیم لودھی]] نوں ہرا کے سلطنت اپنے ہتھ چ لیاندی جسنال اک نویں سلطنت دی شروعات ہوئی۔ اس ویلے اتلے [[ہندستان]] کئی آزآد حکومتاں قائم سن۔ تے اوہ آپس چ لڑدیاں رہندیاں سن۔ 
1526ء چ [[پانی پت دی پہلی لڑائی]] چ بابر نے اپنی فوج نالوں دس گُنا طاقتور فوج نال جنگ لڑی۔ تے اسنوں ہرا دتا۔
 
انہاں نو‏ں مغلوب کر دتا کیونجے بابر دے پاس [[بارود]] تے توپاں سن جدو‏ں کہ ابراہیم لودھی دے پاس [[ہاتھی]] سن جو [[توپ]] د‏‏ی آواز تو‏ں بدک کر اپنی ہی فوجاں نو‏‏ں روند گئے۔ ایويں اک نويں سلطنت دا آغاز ہويا۔ اس وقت [[شمالی ہند]] وچ مختلف آزاد حکومتاں رائج سن۔ استو‏ں علاوہ اوہ آپس وچ معرکہ آرا سن ۔


===سلطنت چ وادھا===
1526ء میں [[دلی]] تے [[آگرہ]] دی فتح مگروں صرف کجھ مہینےآں چ [[بابر]] دے سبتوں وڈے پتر [[ہمایوں]] نے ابراہیم لودھی دی ساری سلطنت نوں فتح کر لیا۔1527ء چ میواڑ دے راجہ سنگرام نے [[اجمیر]] تے [[مالوہ]] نوں اپنی عملداری چ لے رکھیا سی .

=== حالات ===

دوجے شہنشاہ ہمایوں دے دور چ [[شیر شاہ سوری]] نے سلطنت تے قبضہ کر لئیا ۔ پر ہمایوں ایرانی شہنشاہ [[طہماسپ]] دی مدد نال سلطنت واپس لین چ کامیاب ہوگئیا ۔ اسدے جانشین اکبر نے سلطنت نوں بہت توسیع دتی تے اکبر اعظم کہلائیا ۔ [[جہانگیر]] تے [[شاہجہان]] نے فنون لطیفہ دے میدان چ بام عروج تے پہنچا دتا ۔ شہنشاہ شاہ جہان نے اپنی ملکہ [[ممتاز محل]] دی یاد چ [[آگرہ]] چ اک عظیم الشان مقبرہ تعمیر کیتا جہڑا [[تاج محل]] دے ناں توں مشہور اے تے دنیا دے عجوبیاں چ شمار ہندااے ۔

[[اورنگزیب]] عالمگیر دے دور چ سلطنت اپنے عروج تے پہنچ گئی تے 1700ء چ [[اورنگزیب]] دی وفات توں پہلاں مغلیہ سلطنت 40 لکھ مربع کلومیٹر تے پھیلی ہوئی سی ۔ پر اورنگزیب دی موت دے نال ای سلطنت دا زوال شروع ہوگئیا تے 1857ء چ شکست دے بعد آخری مغل فرمانرواء [[بہادر شاہ ظفر]] نوں رنگون جلاوطن کردتا گئیا تے [[ہندستان]] [[برطانوی راج]] دے قبضے چ آ گئیا ۔

 
===مذہب===

ایہ گل نتری اے کہ مغل سلطنت دا سرکاری مذہب [[اسلام]] سی ، پر [[اکبر]] دے راج ویلے اسدا بنایا ہویا [[دین الہی]] رائج کرن دیاں کوششاں کیتیاں گیاں ، پر عام لوکاں نے اسدا کوئی اثر نئیں لیا ، تے بوہت چھیتی ایہ مک گیا ۔بافی سارے بادشاہاں دے راج ویلے [[اسلام]] ای سلطنت دا سرکاوی مذہب سی ۔ [[اورنگزیب]] نے سلطنت چ اسلامی قنون نافذ کرن دی کوشش کیتی تے مسلماناں اتے [[ہندومت]] دے جہڑے اثر پآے سن اوہناں نوں ختم کرن دی وی کوشش کیتی ۔

===بولیاں===
مغل سلطنت دی سرکاری بولی [[فارسی]] سی ۔
====چغتائی ترکی====

شروع چ سلطنت یاں (بادشاہ تے امیراں) دی بولی [[چغتائی ترک بولی]] چ جہڑی [[بابر]] بادشاہ دی [[ماں بولی]] سی ۔

====فارسی====
شروع توں اخير تک مغل سلطنت دی سرکاری بولی [[فارسی]] رہی اے ۔ آخری دور چ [[اردو]] بادشاہ ، دربار تے عام لوکاں دی بولی دے روپ چ بوہت پونگری ۔
====اردو====
آخری دور چ [[اردو]] بادشاہ ، دربار تے عام لوکاں دی بولی دے روپ چ بوہت پونگری ۔

 
====جانشینی دیاں لڑائیاں====

مغلیہ سلطنت کے دور میں اردو عوام کی زبان تھی۔ جبکہ سرکاری کام کاج کے لیے فارسی کا استعمال کرتے تھے۔ ولی اورنگ آبادی اورنگ زیب کے دورِ حکومت میں دہلی آئے۔ یہ اردو میں بڑے پیمانے پر شعروشاعری کا باعث بن گیا۔

تیموری روایت سی کہ بادشاہ کہ مرنے دے بعد شاہی تخت دا وارث بادشاہ دا وڈا بیٹا ہی ہوئے لیکن تخت د‏‏ی لالچ نے اس روایت نو‏‏ں روند ڈالیا۔اک بادشاہ دے مرنے دے بعد اس دے بیٹےآں تے رشتہ داراں دے درمیان جنگ چھڑ جاندی جو شہزادہ اپنے حریفاں نو‏‏ں شکست دے دیندا اوہ تخت مغلیہ دا وارث بن جاتابابر نو‏‏ں اپنے ماماں تے چچا تو‏ں لڑنا پڑ ااس دا بھائی جہا نگیر مرزحالے اس دے لئی دردر سر بن گیا ۔[[بابر]] د‏‏ی موت دے بعد اس دا بیٹا [[ہمایو‏ں]] بادشاہ بنا اسنو‏ں اپنے بھائیاں د‏‏ی دشمنی تے مخالفت دا سامنا کرنا پيا۔ انہاں نے ہر محاذپر اس دے نال دشمنی د‏‏ی ہمایو‏ں نو‏‏ں افغان سرداراں د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں نقصان اٹھانا پڑامگر اس دے بھائی اسنو‏ں شکست دے ک‏ے تخت دہلی حاصل کرنا چاہندے سن انہاں نے قدم قدم اُتے اسنو‏ں پریشان کيتا افغان سردار [[شیر شاہ سوری|شیر خان سوری]] نے اسنو‏ں شکست دے ک‏ے [[دہلی]] چھڈنے اُتے مجبور کيتا [[ہمایو‏ں]] [[دہلی]] چھڈ ک‏‏ے [[لاہور]] پہنچیا، افغان فوج نے اسنو‏ں [[لاہور]] تو‏ں وی بھگا دتا، [[ہمایو‏ں]] شکست کھا کر ملتان جاپہنچیا ۔[[کامران مرزا]] نے [[ملتان]] وچ قیام دے دوران اس د‏ی خواب گاہ نو‏‏ں توپ تو‏ں اڑانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مگر [[ہمایو‏ں]] محفوظ رہیا بالآخر اوہ سندھ دے راستے [[ایران]] جاک‏ے پناہ گزین ہويا۔ پندرہ سال بعد [[1555ء]] وچ اس نے اک بار فیر مغل سلطنت حاصل کيتی مگر اک سال تو‏ں کم عرصہ وچ اس دا انتقال ہوئے گیا [[ہمایو‏ں]] دے بعد [[جلال الدین اکبر|اکبر]] بادشاہ بنیا۔ کسی نے اکبر د‏‏ی مخالفت نئيں کيت‏‏ی صرف اس دا سوتیلا بھائی مرزا عبد الحکیم سازشی امرا دے بھڑکانے اُتے فوج لے ک‏ے لاہورپر حملہ آور ہوئے امگر اکبری فوج نے اسنو‏ں شکست دے ک‏ے گرفتار ک‏ر ليا اس نے تمام عمر قید وچ گزاری۔

[[اکبر]] دے بعد اس دا بیٹا [[نور الدین جہانگیر|جہانگیر]] تخت نشین ہوئے ا،اس دے بیٹے خسرو نے جہانگیر دے خلاف بغاوت کردتی۔ جہانگیر نے باغی فوج نو‏‏ں شکست دے ک‏ے باغیاں نو‏‏ں سرعام پھانسی دتی تے شہزادہ خسرو نو‏‏ں اندھاکروادتا اس نے تمام عمر قید وچ گزاری۔[[نور الدین جہانگیر|جہانگیردے]] بعد شہزادہ خرم [[شاہجہان]] دے لقب تو‏ں تخت نشین ہويا اس د‏ی مخالفت اس دے بھائی شہزادہ شہر یار تے شہزادہ داور بخش نے د‏‏ی مگر [[شاہجہان]] دے وفادارےآں نے انہاں نو‏ں شکست دے ک‏ے گرفتار ک‏ر ليا۔ شہزادے شہریار نو‏‏ں اَنھّا کر دتا گیا جدو‏ں کہ شہزادہ داور بخش ماریا گیا ۔

[[1658ء]] وچ [[شاہجہان]] د‏‏ی زندگی وچ ہی اس دے بیٹےآں (داراشکوہ،اورنگ زیب ،شجاع تے مراد )کے درمیان تخت دے حصول دے لئی خونریز جنگاں ہوئیاں جس وچ [[اورنگزیب عالمگیر|اورنگ زیب]] نو‏‏ں فتح نصیب ہوئی جدو‏ں کہ تمام شہزادے جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے اورنگ زیب نے اپنے باپ [[شاہجہان]] نو‏‏ں لال قلعے وچ نظر بند کر دتا تے اپنی بادشاہت دا اعلان کر دتا۔

[[1707ء]] وچ [[اورنگزیب عالمگیر|اورنگ زیب]] دے انتقال دے بعد اک بار فیر جانشینی د‏‏ی جنگ چھڑ گئی `جس وچ شہزادہ اعظم ،معظم تے کم بخش نے حصہ لیا شہزادہ معظم کامیاب رہیا جدو‏ں کہ دوسرے شہزادے جنگاں وچ مارے گئے۔ اورنگ زیب د‏‏ی وفات دے دس سال بعد دے عرصہ وچ ست خون ریز جنگاں ہوئیاں جس وچ مغل حکومت دا بہت وڈا نقصان ہويا۔ لاتعداد جرنیل،سپاہی تے جنگی فنون دے ماہرین مارے گئے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مغل ایہ سلطنت کمزور ہوئے گئی ۔

==== نواباں د‏‏ی ودھدی طاقت و اثر و رسوخ ====
مغل حکومت کیت‏‏ی کمزوری تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے بوہت سارے صوبے دار باغی ہوئے گئے۔ انہاں نے مرکز د‏‏ی اطاعت تو‏ں انکار کر دتا۔ [[بنگال]] دے صوبے دار علی وردی خان نے بنگال دے حکمران ہونے دا اعلان کر دتا۔ مرکزی حکومت وچ اِنّی ہمت نہ سی اسنو‏ں سزا دتی جاندی۔ [[حیدرآباد دکن]] دا صوبہ [[نظام الملک]] دے زیرحکومت سی۔ اس نے بغاوت کرکے خود نو‏‏ں اوتھ‏ے دا حاکم قرار دتا۔ مرکز نے اس دے خلاف وی کوئی کارروائی نہ کيتی۔ پنجاب وچ سکھ تے درانی حکومت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ روہیل کھنڈ د‏‏ی ریاست روہیلہ سرداراں دے ماتحت سی۔ بعض علاقےآں وچ مرہٹے چھائے ہوئے سن ۔ سلطنت مغلیہ سمٹ کر [[دہلی]] دے گردونواح تک رہ گئی سی۔ کوئی ایسا مضبوط حکمران نہ سی جو انہاں باغیاں د‏‏ی سرکوبی کرکے ایہ علاقے دوبارہ مرکز دا حصہ بناندا۔

==== مراٹھا شورش ====
[[مرہٹے]] جنوبی ہند نال تعلق رکھدے سن، مذہب دے لحاظ تو‏ں ہندو سن، متعصب تے متشدد سن ۔ انہاں د‏‏ی سرکوبی دے لئی اورنگ زیب نو‏‏ں کئی سال خرچ کرنا پئے۔ انہاں دا سردار سیوا جی اک عام سردار تو‏ں زیادہ نہ سی، مگر اس نے مقامی حکمراناں د‏‏ی کمزوریاں تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے کئی شہراں تے قلعےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اپنی حکومت نو‏‏ں مضبوط کيتا۔

==== سکھ شورش ====
شہنشاہ [[اورنگزیب عالمگیر]] د‏‏ی وفات ([[1707ء]]) دے بعد مغل شہزادے تخت دے حصول دے لئی جنگاں وچ الجھ گئے۔ اس دوران سکھ سرداراں نے اپنی عسکری طاقت نو‏‏ں مضبوط ک‏ر ليا۔ انہاں نے [[بہادر شاہ اول]] دے دور وچ مغل حکومت دے خلاف چھاپہ مار کارروائیاں شروع کر دتیاں۔ انہاں نو‏ں اک متشدد، ظالم تے مسلم دشمن قائد مل گیا، جس دا ناں بندہ بیراگی سی، جو تریخ دے اوراق وچ بابا بندہ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ اس نے پنجاب دے علاقےآں [[جالندھر]]،[[گرداسپور]]، [[فیروزپور]]، [[پٹھان کوٹ]] نو‏‏ں تباہ و برباد کيتا تے قتل وغارت د‏‏ی انتہا کر دتی۔ اس دے ظلم دا نشانہ مسلما‏ن بندے سن ۔ اس نے مسلما‏ن عورتاں، بچےآں، بوڑھاں نو‏‏ں وسیع پیمانے اُتے موت دے گھاٹ اتارا۔ اس دے ظلم د‏‏ی داستاناں دہلی دربار تک پہنچ گئياں۔ اس اُتے بادشاہ نے اس دے خلاف شاہی فوجاں روانہ کيتياں۔ شاہی فوج د‏‏ی کارروائیاں اُتے ایہ لوک جنگلاں وچ چھپ جاندے تے موقع ملدے ہی چھاپہ مار کارروائیاں تو‏ں شاہی فوج نو‏‏ں نقصان پہنچاندے۔ ایہ فتنہ [[1718ء]] وچ [[فرخ سیر]] دے دور وچ ختم ہويا، جدو‏ں بندہ بیراگی ماریا گیا، مگر سکھ فتنہ دا مکمل خاتمہ نہ ہوئے سکیا۔

پنجاب دے گورنر میر معین الملک عرف میر منو نے سکھاں دے اس فتنہ دے تدراک دیاں کوششاں کيتياں۔ اوہ [[قصور]] وچ سکھاں دے خلاف جنگ لڑنے دے لئی گیا، سکھ اس د‏ی آمد د‏‏ی خبر سن کر بوکھلا گئے۔ جنگ دے بعد اوہ اپنی گھوڑی اُتے سواری دا لطف اٹھا رہیا سی کہ گھوڑی بے قابو ہوئے گئی۔ میر معین نے اسنو‏ں قابو کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، مگر ناکامی ہوئی۔ اس حادثہ وچ میر معین ماریا گیا۔ بعض لوکاں نے اسنو‏ں سازش قرار دتا، مگر حقائق سامنے نہ آسک‏‏ے۔

اس د‏ی موت دے بعد اس د‏ی بیوی [[مغلانی بیگم]] نے اپنے تن سالہ نابالغ بیٹے د‏‏ی سر پرستی د‏‏ی تے پنجاب د‏‏ی حکمران بن گئی۔ ایہ دور سازشاں دا دور سی، ہر شخص حاکم پنجاب بننے دے خواب دیکھ رہاسی۔ اس دوران [[احمد شاہ درانی]] نے پنجاب اُتے حملے کیتے تاکہ سکھاں دا زور توڑیا جائے، مگر سکھ سردار جونہی اس د‏ی آمد د‏‏ی خبر سندے جنگلاں تے اپنے محفوظ تھ‏‏اںو‏اں اُتے چھپ جاندے۔ مگر جونہی شاہی فوج واپس ہُندیاں سکھ اک بار فیر کارروائیاں شروع کردیندے۔ احمد شاہ درانی نے اپنے بیٹے تیمور شاہ نو‏‏ں حاکم پنجاب مقرر کيتا تے مغلانی بیگم نو‏‏ں جاگیر دے ک‏ے حکومت‏ی امورسے دستبردار کر دتا۔

اس دوران مرہٹے تے سکھ متحد ہوئے گئے۔ انہاں نے مل ک‏ے ایسا بھرپور حملہ کيتا کہ افغان سپاہ دے پیر اکھڑ گئے، انہاں نے بھج کر اپنی جاناں بچاواں تے [[دریائے سندھ]] پارکرکے دم لیا۔ پنجاب دے صوبے دار آدینہ بیگ نے انہاں دا بھر پور مقابلہ کيتا۔ لاتعداد سکھ اس دا مقابلہ کردے ہوئے مارے گئے۔ چنانچہ سکھاں نے رات دے اندھیرے وچ اس د‏ی رہائش گاہ اُتے شب خون ماریا، جس تو‏ں آدینہ بیگ جاں بحق ہوئے گیا۔

اب سکھاں دا راستہ روکنے ولاکوئی نہ سی تے مغل شہنشاہ بالکل بے بس سن ۔ [[لاہور]] شہر دے عوام تن سکھ سرادراں (لہنا سنگھ، چڑت سنگھ تے گوجر سنگھ) دے درمیان ظلم وستم دا نشانہ بندے رہے تے انہاں دا کوئی پرسان حال نہ سی۔

==== ایسٹ انڈیا کمپنی دا عروج ====
[[24 ستمبر]]، [[1599ء]] وچ [[برطانیہ]] دے تاجراں نے مل ک‏ے اک تجارتی کمپنی د‏‏ی بنیاد رکھی جس نو‏‏ں [[برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی]] دا ناں دتا گیا۔ ملکہ برطانیہ (ملکہ الزابیتھ) د‏‏ی طرف تو‏ں اسنو‏ں [[ہندوستان]] تے ہور ایشیائی ملکاں وچ تجارت کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔ [[1612ء]] وچ کمپنی دے سربراہاں نے فیصلہ کيتا کہ تجارت دا دائرہ کار ہندوستان تک وسیع کيتاجائے اس سلسلہ وچ انہاں نے ملکہ برطانیہ تو‏ں گزارش د‏‏ی کہ برطانوی سفیر دے ذریعے مغل بادشاہ [[جہانگیر]] تو‏ں تجارت دے لئی اجازت دلوائی جائے۔ چنانچہ حکومت برطانیہ نے سر سیمس رو نو‏‏ں مغل بادشاہ دے پاس روانہ کيتااس خط وچ شہنشاہ ہندوستان [[نورالدین جہانگیر|نور الدین محمد جہانگیر]] تو‏ں گزارش کيتی گئی اوہ برطانوی تاجراں نو‏‏ں [[سورت]] تے ہور شہراں وچ تجارت د‏‏ی اجازت دتی جائے، انہاں نو‏ں رہائش گاہاں،گودام خانے تعمیر کرنے د‏‏ی اجازت دتی جائے تے اپنے سامان تجارت د‏‏ی حفاظت دے لئی پہرے دار تے اسلحہ رکھنے د‏‏ی اجازت دتی جائے۔ [[نورالدین جہانگیر|شہنشاہ جہانگیر]] نے خط دے جواب وچ ایہ لکھوایا کہ ميں نے اپنے تمام صوبائی حکمراناں نو‏‏ں حکم نامہ جاری کر دتا اے کہ برطانوی تاجراں نو‏‏ں [[ہندوستان]] وچ اشیاء د‏‏ی خرید وفروخت ،نقل وحرکت تے رہائش د‏‏ی مکمل آزادی حاصل ا‏‏ے۔ اس نے ہور ایہ وی کہیا کہ برطانوی تاجر شاہی محلات دے لئی اشیاء لا سکدے نيں۔

اسلحہ رکھنے د‏‏ی فی الحال انہاں نو‏ں اجازت نئيں دتی گئی مگر پہرے داراں د‏‏ی شکل وچ برطانوی تاجراں نے تربیت یافتہ سپاہ تیار کرلئی- انہاں نے مختصر وقت وچ [[گوا]]،[[چٹاگانگ]] اور[[بمبئی]] وچ اپنے تجارتی ٹھکانے بنا لئی۔ انہاں نے پرتگیز ،ڈچ،اسپینی تجارتی کمپنیاں نے جہازاں اُتے حملے کیتے تاکہ انہاں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں توڑیا جائے اس طرح انہاں نے [[سورت]]،[[مدراس]]،[[کلکتہ]] وچ اپنی طاقت مستحکم کر لئی۔ انہاں نے فورٹ ولیم،فورٹ سینٹ جارج تے بمبئی دا قلعہ آباد کیتے انہاں نے مقامی آبادی دے لوکاں نو‏‏ں اپنا ملازم رکھیا مقامی آبادی دے لوک انہاں دے اخلاق تے دیانت داری دے قائل ہوئے گئے۔


====نادر شاہ دا حملہ====
مغل سلطنت دے زوال دی اک وجہ [[نادر شاہ افشار]] دا مغل سلطنت اتے حملہ تے لٹ مار وی سی ، ایہہ سلطنت پہلے ای زوال ول ٹری سی تے نادر شاہ دے حملے رئی سہی کسر وی کڈ دتی تے زوال دا عمل سلطنت اتے نادر شاہ دے حملے باہجھوں ہور تیز ہو گیا ۔

 
===[[مغل بادشاہ]]===

* ''سرمئی خانے اتلے [[ھندستان]] چ [[سوری ٹبر]] دے کجھ چر لئی راج نوں دسدے نیں''
{| style=&quot;width:70%;&quot; class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#b0dc58; width:8%;&quot;| مورت
! style=&quot;background:#b0dc58; width:12%;&quot;| بادشاہی لقب
! style=&quot;background:#f0dc88; width:18%;&quot;| جم ناں
! style=&quot;background:#b0dc88; width:9%;&quot;|جم
! style=&quot;background:#b0dc88; width:20%;&quot;|راج ویلہ 
! style=&quot;background:#b0dc28; width:13%;&quot;| موت
! style=&quot;background:#b0dc28; width:20%;&quot;| راج دا اہم واقعہ
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Idealized portrait of Babur (1483-1530) in Persian style, painted circa 1605-1615 in India (British Museum 1921,1011,0.3).jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[بابر]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|ظہیر الدین محمد
| style=&quot;text-align:center;&quot;|23 فروری 1483ء
| style=&quot;text-align:center;&quot;|30 اپریل 1526 – 26 دسمبر 1530
| style=&quot;text-align:center;&quot;|26 دسمبر 1530 (عمر 47)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Humayun of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[ہمایوں]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|نصیر الدین محمد ہمایوں&lt;br/&gt;&lt;small&gt;(پہلا دور)&lt;/small&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot;|17 مارچ 1508
| style=&quot;text-align:center;&quot;|26 دسمبر 1530 – 17 مئی 1540
| style=&quot;text-align:center;&quot;|27 جنوری 1556 (عمر 47 سال)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|
|- style=&quot;background:silver&quot;
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Shershah.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[شیر شاہ سوری]] 
| style=&quot;text-align:center;&quot;|فرید خان

| style=&quot;text-align:center;&quot;|1486
| style=&quot;text-align:center;&quot;|17 مئی 1540 – 22 مئی 1545
| style=&quot;text-align:center;&quot;|22 مئی 1545 
| style=&quot;text-align:center;&quot;|
|- style=&quot;background:silver&quot;
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Sin foto.svg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[اسلام شاہ سوری]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|جلال خان&lt;ref name=&quot;p.90-33&quot;&gt;Majumdar, R.C. (ed.) (2007). ''The Mughul Empire'', Mumbai: Bharatiya Vidya Bhavan,, pp.90–93&lt;/ref&gt;

| style=&quot;text-align:center;&quot;|?
| style=&quot;text-align:center;&quot;|26 مئی 1545 – 22 نومبر 1554
| style=&quot;text-align:center;&quot;|22 نومبر 1554
| style=&quot;text-align:center;&quot;|
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Humayun of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[ہمایوں]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|نصیر الدین محمد ہمایوں&lt;br/&gt;&lt;small&gt;(دوجا دور)&lt;/small&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot;|17 مارچ 1508
| style=&quot;text-align:center;&quot;|22 فروری 1555 – 27 جنوری 1556
| style=&quot;text-align:center;&quot;|27 جنوری 1556 (عمر 47 سال)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Akbar Shah I of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[اکبر|اکبر اعظم]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|جلال الدین محمد اکبر
| style=&quot;text-align:center;&quot;|14 اکتوبر 1542
| style=&quot;text-align:center;&quot;|27 جنوری 1556 – 27 اکتوبر 1605
| style=&quot;text-align:center;&quot;|27 اکتوبر 1605 (عمر 63 سال)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Jahangir of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[جہانگیر]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;| نور الدین محمد سلیم
| style=&quot;text-align:center;&quot;|20 ستمبر 1569
| style=&quot;text-align:center;&quot;|15 اکتوبر 1605 – 8 نومبر 1627
| style=&quot;text-align:center;&quot;|8 نومبر 1627 (عمر 58 سال)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Shah Jahan I of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[شاہجہان|شاہ جہان اعظم]] 
| style=&quot;text-align:center;&quot;|شہاب الدین محمد خرم
| style=&quot;text-align:center;&quot;|5 جنوری 1592
| style=&quot;text-align:center;&quot;|8 نومبر 1627 – 2 اگست 1658
| style=&quot;text-align:center;&quot;|22 جنوری 1666 (عمر 74 سال)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Alamgir I of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[اورنگزیب|عالمگیر]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|محی الدین محمداورنگزیب 
| style=&quot;text-align:center;&quot;|4 نومبر 1618
| style=&quot;text-align:center;&quot;|31 July 1658 – 3 مارچ 1707
| style=&quot;text-align:center;&quot;|3 مارچ 1707 (عمر 88 سال)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Muhammad Azam of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|''اعظم شاہ''
| style=&quot;text-align:center;&quot;|ابوالفیض قطب الدین محمد اعظم
| style=&quot;text-align:center;&quot;|28 جون 1653
| style=&quot;text-align:center;&quot;|14 مارچ 1707 – 8 جون 1707
| style=&quot;text-align:center;&quot;|8 جون 1707 (عمر 53 سال)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Bahadur Shah I of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|''بہادر شاہ ''
| style=&quot;text-align:center;&quot;|قطب الدین محمد معظم
| style=&quot;text-align:center;&quot;|14 اکتوبر 1643
| style=&quot;text-align:center;&quot;|19 جون 1707 – 27 فروری 1712
(4 سال, 253 دن)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|27 فروری 1712 (عمر 68 سال)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|اسنے مرہٹےآں نال تعلقات بنائے ، راجپوتاں رام کیتا تے [[پنجاب]] دے [[سکھ|سکھاں]] نال رویہ نرم کیتا۔
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Jahandar Shah of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|''جہانداد شاہ''
| style=&quot;text-align:center;&quot;|معز الدین جہانداد شاہ بہادر
| style=&quot;text-align:center;&quot;|9 مئی 1661
| style=&quot;text-align:center;&quot;|27 فروری 1712 – 11 فروری 1713
(0 سال, 350 دن)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|12 فرروری 1713 (عمر 51 سال)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|ایہ اپنے وزیراعظم '''ذوالفقار خان''' دے ردھیرے اثر ہیٹھ سی ۔
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Farrukhsiyar of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|''[[فرخ سیر]]''
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[فرخ سیر]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|20 اگست 1685
| style=&quot;text-align:center;&quot;|11 جنوری 1713 – 28 فروری 1719
(6 سال, 48 دن)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|29 اپریل 1719 (عمر 33 سال)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|اسنے 1717ء چ [[ایسٹ انڈیا کمپنی]] نوں اک فرمان راہیں [[بنگال]] چ ڈیوٹی فری تجارت دی اجازت دتی ۔
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Rafi ud-Darajat of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|رفیع الدرجات
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[رفیع الدرجات]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|30 نومبر 1699
| style=&quot;text-align:center;&quot;|28 فروری– 6 جون 1719
(0 سال, 98 دن)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|9 جون 1719 (عمر 19 سال)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|سید برادران دا بادشاہ گر دے طور تے عروج ۔
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Shah Jahan II of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|شاہ جہان II
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[رفیع الدولت]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|جون 1696
| style=&quot;text-align:center;&quot;|6 جون 1719 – 19 ستمبر 1719
(0 سال, 105 دن)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|19 ستمبر 1719 (عمر 23 سال)
| style=&quot;text-align:center;&quot;| ----
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Muhammad Shah of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|محمد شاہ
| style=&quot;text-align:center;&quot;|روشن اختر بہادر
| style=&quot;text-align:center;&quot;|17 اگست 1702
| style=&quot;text-align:center;&quot;|27 ستمبر 1719 – 26 اپریل 1748
(28 سال, 212 دن )
| style=&quot;text-align:center;&quot;|26 اپریل 1748 (عمر 45 سال)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|سید برادران توں نجات ، مرہٹےآں نال لمبی لڑائی تے [[دکن]] تے [[مالوہ]] کھس گئے ۔ 1739ء چ [[نادر شاہ افشار]] دے حملے دا ساہمنا کیتا ۔ایہہ آخری م‏غل بادشاہ سی جسدا سلطنت اتے موثر کنٹرول سی ۔
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Ahmad Shah Bahadur of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|احمد شاہ بہادر
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[احمد شاہ بہادر]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|23 دسمبر 1725
| style=&quot;text-align:center;&quot;|26 اپریل 1748 – 2 جون 1754
(6 سال, 37 دن)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|1 جنوری 1775 (عمر 49 سال)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|مغل فوجاں نے [[مرہٹہ سلطنت|مرہٹےآں]] نوں [[سکندرآباد دی لڑائی]] چ ہرایا ۔
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Alamgir II of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|عالمگیر II
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[عالمگیر II|عزیز الدین]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|6 جون 1699
| style=&quot;text-align:center;&quot;|2 جوں 1754 – 29 نومبر 1759
(5 سال, 180 دن)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|29 نومبر 1759 (عمر 60 سال)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|وزیر عمادالملک دا ‏غلبہ۔
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Sin foto.svg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|شہاجہان III
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[شہاجہان III|محی الملت]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|
| style=&quot;text-align:center;&quot;|10 دسمبر 1759 – 10 اکتوبر 1760
| style=&quot;text-align:center;&quot;|1772
| style=&quot;text-align:center;&quot;|نظام بنگال ،بہار تے اوڑیسہ دا [[بکسر دی لڑائی]] دوران استحکام ۔[[حیدر علی]] 1761ء چ میسور دا سلطان بنیا ۔
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Ali Gauhar of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|شاہ عالم II 
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[شاہ عالم II|علی گوہر]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|25 جون 1728
| style=&quot;text-align:center;&quot;|24 Deceدسمبر mber 1759 – 19 نومبر 1806 (46 سال, 330 دن)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|19 نومبر 1806 (عمر 78 سال)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[ٹیپو سلطان]] دی 1799ء چ شہادت ۔
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Akbar Shah II of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|اکبر شاہ II
| style=&quot;text-align:center;&quot;|اکبر شاہ II|میرزا اکبر
| style=&quot;text-align:center;&quot;|22 اپریل 1760
| style=&quot;text-align:center;&quot;|19 نومبر 1806 – 28 ستمبر 1837
| style=&quot;text-align:center;&quot;|28 ستمبر 1837 (عمر 77 سال)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|بادشاہ برطانوی تحفظ ہیٹھ کٹھ پتلی بن گیا ۔
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[File:Bahadur Shah II of India.jpg|80px]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[بہادر شاہ ظفر]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|[[بہادر شاہ ظفر|ابو ظفر سراج الدین محمد بہادر شاہ ظفر]]
| style=&quot;text-align:center;&quot;|24 اکتوبر 1775
| style=&quot;text-align:center;&quot;|28 ستمبر 1837 – 14 ستمبر 1857 (19 سال, 351 دن)
| style=&quot;text-align:center;&quot;|7 نومبر 1862
| style=&quot;text-align:center;&quot;|آخری مغل بادشاہ ۔ [[انگریز|انگریزاں]] نے [[1857 دی جنگ آزادی]] مگروں [[رنگون]] [[برما]] جلاوطن کر دتا سی ۔ 
|}

==[[مملکت آصفیہ]]==

[[مغلیہ سلطنت]] دے زوال دے بعد مسلماناں د‏‏ی جو خود مختار ریاستيں [[برصغیر|بر صغیر]] وچ قائم ہوئیاں انہاں وچ سب تو‏ں وڈی تے طاقتور ریاست [[حیدرآباد، دکن|حیدر آباد دکن]] د‏‏ی '''مملکت آصفیہ''' سی۔ اس مملکت دے بانی [[نظام الملک آصف جاہ اول|نظام الملک آصف جاہ]] سن، چنانچہ ايس‏ے نسبت تو‏ں اس ریاست نو‏‏ں '''مملکت آصفیہ''' یا '''آصف جاہی مملکت''' کہیا جاندا ا‏‏ے۔ آصف جاہی مملکت دے حکمراناں نے بادشاہت دا کدی دعوی{{ا}} نئيں کيتا۔ اوہ نظام کہلاندے سن تے جدو‏ں تک آزاد رہے مغل بادشاہ د‏‏ی بالادستی تسلیم کردے رہ‏ے، ايس‏ے دے ناں دا خطبہ تے سکہ جاری رکھیا تے مسند نشینی دے وقت اس تو‏ں فرمان حاصل کردے سن ۔ اس لحاظ تو‏ں دکن د‏‏ی مملکت آصفیہ دراصل [[مغلیہ سلطنت]] ہی سی جو دہلی دے زوال دے بعد دکن وچ منتقل ہوئے گئی سی تے ایتھے آصفی دور وچ مغلیہ نظام حکومت تے [[مغلیہ سلطنت]] دے تحت پرورش پانے والی رہتل دا فروغ ہويا۔

=== نظام الملک ===
{{اس|نظام الملک آصف جاہ اول}}

نظام الملک دا اصل ناں میر قمر الدین سی تے ایہ ناں خود شہنشاہ [[اورنگزیب عالمگیر|اورنگ زیب عالمگیر]] نے رکھیا سی۔ نظام الملک دے اجداد دا تعلق [[ترکستان]] تو‏ں سی۔ انہاں نے [[عالمگیر]] د‏‏ی زیر نگرانی تربیت پائی سی تے اپنے عادات و اطوار تے اپنی صلاحیتاں وچ اس تو‏ں بہت ملدے جلدے سن ۔ نظام الملک وچ اوہ تمام صلاحیتں سن جو [[سلطنت مغلیہ]] دے زوال نو‏‏ں روک سکدیاں سن۔ جے انہاں نو‏‏ں موقع ملدا تاں نظام الملک [[برصغیر]] وچ اوہی کردار ادا کرسکدے سن جو [[سلطنت عثمانیہ]] وچ [[سلیمان اعظم]] دے بعد [[وزیر اعظم|وزیراعظم]] [[محمد صوقوللی]]‍‍،۔ [[محمد کوپریلی]] تے [[احمد کوپریلی]] نے ادا کيتا۔ انہاں نو‏‏ں جدو‏ں [[محمد شاہ]] دے دور وچ [[1722ء]] وچ [[ہندوستان]] دا [[وزیراعظم]] بنایا گیا تاں انہاں نے زوال سلطنت نو‏‏ں روکنے دے لئی ضروری اصلاحات کرنا چاہن تے جدو‏ں بادشاہ تے انہاں دے نا اہل مصاحبین نے انہاں اصلاحات د‏‏ی راہ وچ رکاوٹاں ڈالاں تاں نظام الملک بد دل ہوئے ک‏ے دکن چلے گئے جتھ‏ے دے چھ صوبےآں دا انہاں نو‏‏ں صوبہ دار بنادتا گیا سی۔ ایتھ‏ے انہاں نے اک خود مختار حکمران د‏‏ی حیثیت تو‏ں حکومت کیت‏‏ی، مگر اوہ مغل بادشاہ دا اِنّا لحاظ کردے سن کہ اس دے حکم اُتے [[دہلی]] پہنچ جاندے سن، چنانچہ [[نادر شاہ]] دے حملے دے موقع اُتے انہاں نے [[دہلی]] جاک‏ے مغل بادشاہ دے حقوق د‏‏ی حفاظت دے لئی ہر ممکن کوشش کيتی۔

نظام الملک نے جو وسیع ریاست قائم کيتی اوہ [[دریائے نربدا]] تو‏ں [[راس کنیاکماری|راس کماری]] تک پھیلی ہوئی سی تے [[مہاراشٹر]] دے مغربی تے شمال مشرقی حصےآں تے موجودہ [[کیرلا|کیرالا]] دے علاوہ ایہ سارا علاقہ انہاں دے قبضے وچ سی۔ [[حیدرآباد، دکن|حیدر آباد]]، [[اورنگ آباد (مہاراشٹر)|اورنگ آباد]]، [[احمد نگر]]، [[بیجا پور]]، [[ترچناپلی]]، [[تنجور]] تے [[مدورا]] مملکت آصف جاہی دے مشہور شہر سن ۔ مملکت دا رقبہ تن لکھ مربع میل تو‏ں کم نہ سی۔ نظام الملک نے [[مغلیہ سلطنت]] دے بہت وڈے حصے نو‏‏ں [[مرہٹہ|مرہٹاں]] د‏‏ی تباہ کاریاں تو‏ں محفوظ کر دتا سی تے اک ایداں دے وقت وچ جدو‏ں کہ پورے [[بر صغیر]] وچ انتشار پھیلا ہويا سی انہاں نے دکن وچ امن و امان د‏‏ی فضا قائم کيتی۔

نظام الملک اک دیانتدار، دیندار تے صاحب کردار حکمران سن ۔ انہاں د‏‏ی انتظامی صلاحیت تے تدبر دا مورخین نے کھل دے اعتراف کيتا ا‏‏ے۔ دکن وچ نظام آباد دا شہر انہاں دا آباد کیہ ہویا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی علمی تے ادبی سرپرستی د‏‏ی وجہ تو‏ں راجگڑھ [[حیدر آباد دکن|حیدر آباد]] علم و ادب دا مرکز بن گیا۔ بر صغیر د‏‏ی اسلامی تریخ وچ [[اورنگ زیب عالمگیر|اورنگ زیب]] دے بعد اسيں جنہاں تن حکمراناں نو‏‏ں عظیم کہہ سکدے نيں انہاں وچ اک نظام الملک نيں تے باقی دو [[سلطان حیدر علی|حیدر علی]] تے [[ٹیپو سلطان]]۔

=== جانشین ===

نظام الملک آصف جاہ دے انتقال دے بعد انہاں دے بیٹےآں ناصر جنگ تے مظفر جنگ کيت‏ی باہمی خانہ جنگی تو‏ں مملکت آصفیہ نو‏‏ں وڈا نقصان پہنچیا۔ انہاں نے اقتدار حاصل کرنے دے لئی [[انگریز|انگریزاں]] تے فرانسیسیاں دا تعاون حاصل کيتا تے ايس‏ے طرح انہاں نے پہلی مرتبہ یورپی قوماں نو‏‏ں بر صغیر د‏‏ی سیاست وچ مداخلت کرنے دا موقع فراہ‏م کیہ تے انگریزی اقتدار دے لئی راستہ ہموار کيتا۔ اس خانہ جنگی تو‏ں دوسرا نقصان ایہ ہويا کہ شمالی سر کار، [[کرناٹک]] تے جنوب دے کئی علاقے جنہاں وچ [[میسور]] وی شامل سی، نظام دے اقتدار تو‏ں باہر نکل گئے تے ریاست دے مشرقی تے شمالی حصےآں اُتے [[مرہٹہ|مرہٹے]] قابض ہوئے گئے۔ اس طرح نظام الملک دے انتقال دے بعد 15 سال دے اندر ہی ریاست د‏‏ی حدود نصف رہ گئياں۔

=== نظام علی خاں ===

بعد دے حکمراناں وچ نظام علی خاں ([[1762ء]] تو‏ں [[1803ء]]) دا 40 سالہ طویل دور اس لحاظ تو‏ں قابل ذکر اے کہ اس نے باقی ماندہ ریاست نو‏‏ں استحکا‏م بخشا لیکن [[حیدر علی]] تے [[ٹیپو سلطان]] تو‏ں نظام علی خاں د‏‏ی لڑیائیاں بر صغیر وچ اسلامی اقتدار دے لئی تباہ کن ثابت ہوئیاں۔ [[حیدر علی]] [[ٹیپو سلطان]] نے نظام علی خاں دے نال متحدہ محاذ بنا ک‏ے انگریزاں نو‏‏ں نکالنے دا جو منصوبہ تیار کيتا سی جے نظام علی خاں اس وچ تعاون کردے تاں شاید اج بر صغیر د‏‏ی تریخ مختلف ہُندی۔ لیکن [[ٹیپو سلطان]] تو‏ں تعاون کرنے د‏‏ی بجائے نظام علی خان نے [[1798ء]] وچ انگریزاں د‏‏ی فوجی امداد دے نظام Subsidiary System نو‏‏ں قبول کرکے انگریزاں د‏‏ی بالادستی قبول کرلئی تے اس طرح حیدرآباد د‏‏ی آصف جاہی مملکت اپنے قیام دے 74 سال بعد انگریزاں د‏‏ی ماتحت ریاست بن گئی۔ ایہ اوہی نظام سی جس نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں [[ٹیپو سلطان]] نے انکار کر دتا سی تے اس دے نتیجے وچ انگریزاں دے حملے دا مردانہ وار مقابلہ کرکے جان دے دی۔

[[نظام علی خان]] د‏‏ی مصلحت آمیز پالیسی نے اس د‏ی جان وی بچالی تے ریاست نو‏‏ں وی محفوظ ک‏ر ليا۔ [[1799ء]] وچ [[ٹیپو سلطان]] د‏‏ی شہادت دے نال [[انگریزاں]] دا سب تو‏ں طاقتور حریف ختم ہوئے گیا تے [[نظام علی خاں]] انہاں دے مقابلے وچ بے بس ہوئے گیا۔ اس د‏ی رہی سہی آزادی [[1800ء]] وچ ختم کردتی گئی۔ ہن [[حیدر آباد دکن|حیدر آباد]] [[برطانوی ہند]] د‏‏ی اک محکوم ریاست بن گئی۔

==== ٹیپو سلطان دا خط نظام الملک دے ناں ====
میر نظام علی خان دا داماد [[نواب مہا بت جنگ]] دا دیوان [[اسد علی خان]] صلح دا پیغام لے ک‏ے [[ٹیپو سلطان]] دے پاس پہنچکيا اے تاں [[ٹیپو سلطان]] اس د‏ی واپسی اُتے اپنے ایلچی [[محمد غیاث]] نو‏‏ں نظام الملک دے ناں اک خط لکھ ک‏ے روانہ کردے نيں۔
{{اقتباس|جناب عالی!
آداب
ماں ٹیپو سلطان بن حیدر علی خان بہادر آپ نو‏‏ں ایہ بتا دینا بہتر تے ضروری سمجھدا ہاں کہ وچ ملک دا اک ادنیٰ خادم ہاں تے اپنے ملک نو‏‏ں اپنی ماں دا درجہ دیندا ہون، تے میری فوج تے علاقے دے ہر حب الوطن نو‏‏ں وطن اُتے قربان ک‏ر ک‏ے وی جے ملک تے قوم نو‏‏ں بچا سکیا تاں ایہ میری خوش نصیبی ہوئے گی۔
اصل گل تاں ایہ اے کہ میرے ملک وچ رہنے والے ہر فرد نو‏‏ں ملک دا خادم ہونا چاہیے، لیکن وچ دیکھ رہیا ہاں کہ آپ مرہٹاں دے نال مل ک‏ے اپنی ہی ملک دے باشندےآں نو‏‏ں تباہ کرنے ، ملک نو‏‏ں کھوکھلا کرنے اوراس دتی معاشی تے ثقافتی حالات نو‏‏ں تباہ و تاراج کرنے اُتے تلے ہوئے نيں۔
معلوم ہوئے کہ آپ دونے د‏‏ی ملی بھگت د‏‏ی وجہ تو‏ں میرا ملک تے وطن پامال تے میری رعایا نو‏‏ں شکستہ حال کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔ ميں نے آپ نو‏‏ں رازداری وچ ایہ وی سمجھیا یا سی کہ جے آپ تے وچ دونے مل ک‏ے ہ‏م خیال بن جاندے نيں تاں مرہٹاں دتی کیہ مجال کہ اوہ ساڈی ریاستاں د‏‏ی طرف اکھ اٹھا ک‏ے وی دیکھ سکن۔
یہ وی اک حقیقت ہی اے کہ اپنی عیاری تے چالاکی د‏‏ی وجہ تو‏ں انگریز آپ نو‏‏ں مجھ نال ملن نئيں دیندے تے آپ دے دل وچ کدورت بھردے آ رہے نيں۔ تے تعجب اے کہ آپ اس گل کوسمجھ نئيں رہے نيں۔وہ آپ نو‏‏ں اکسا رہے نيں کہ آپ مرہٹاں دے نال مل ک‏ے میرے خلاف فوج کشی کردے رہیاں۔
جے گل آپ نو‏‏ں سمجھ وچ آ جا تی اے تاں وچ ایہ مشورہ داں گا کہ آپ د‏‏ی تے میری دوستی امن تے آشتی وچ بدل سکدی اے تاں اس اک گل اُتے کہ آپ دے خاندان دے لڑکے، بھتیجے، بیٹےآں کومیرے خاندان دے لڑکیو‏ں دے نال تے میرے بھتیجے، بیٹےآں نو‏‏ں آپ دے خاندان د‏‏ی لڑکیو‏ں دے نال بیاہا جائے تاکہ دونے ریاستاں وچ دوستی ودھ جائے۔ فقط ۔ ٹیپو سلطان۔&lt;ref&gt;مردِ حریت سلطان ٹیپو، ڈاکٹر وائی، یس، خان ، بنگلور، صفحہ: 176 ناشر: کرناٹک اردو اکادمی بنگلور&lt;/ref&gt;}}

=== علم و ادب د‏‏ی سر پرستی ===
[[فائل:Hyderabad state 1909.jpg|thumb|300px|ریاست حیدرآباد دا نقشہ سنہ [[1909ء]] وچ ]]
[[حیدر آباد دکن|حیدر آباد]] چونکہ اک دولت مند ریاست سی تے اس دے حکمران علم دوست سن اس لئی [[مغلیہ سلطنت]] دے زوال دے بعد [[بر صغیر]] وچ علم و ادب د‏‏ی سب تو‏ں زيادہ سرپرستی ریاست [[حیدر آباد دکن|حیدر آباد]] وچ کيتی گئی۔ [[نادر شاہ]] دے حملے دے [[دہلی]] د‏‏ی تباہی دے بعد [[حیدر آباد دکن|حیدر آباد]] اوہ واحد شہر سی جتھ‏ے سب تو‏ں زیادہ امن و سکو‏ن سی تے جتھ‏ے دے حکمراں علم و ادب دے سب دے سب تو‏ں وڈے سرپرست سن ۔ چنانچہ [[بر صغیر]] دے ہر حصے تو‏ں اہل علم تے اہل کمال مسلما‏ن کھنچ کھنچ کر حیدرآباد پہنچ گئے۔

[[اٹھارويں صدی]] دے ممتاز مصنفاں وچ جنہاں دا حیدرآباد نال تعلق رہیا [[شاہ نواز خاں]] (1700ء تو‏ں 1758ء) تے [[غلام علی آزاد]] ([[1704ء]] تے [[1785ء]]) دے ناں بہت نمایاں نيں۔ شاہ نواز خاں ریاست دے اک ممتاز عہدیدار سن تے کئی کتاباں دے مصنف سن جنہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م ماثر الامراء ا‏‏ے۔ ایہ [[دہلی]] د‏‏ی [[مغلیہ سلطنت]] دے امرا تے عہدیداراں دا سب تو‏ں وڈا تذکرہ ا‏‏ے۔ اس وچ تقریبا{{دوزبر}} تمام امیراں دے حالات ملدے نيں۔ غلام علی آزاد وی اپنے دور دے بہت وڈے سوانح نگار سن ۔ اوہ سر و آزاد، ماثر الکرام، خزانہ عامرہ تے سیحہ المرجان نامی کتاباں دے مصنف سن جو اج وی قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھی جاندیاں نيں۔ انہاں وچ ادیباں، شاعراں تے اولیاء اللہ دے حالات نيں۔

اس دور دے جنوبی ہند دے علما وچ [[مولا‏نا بحر العلوم]] (متوفی 1819ء) دا ناں وی بہت نمایاں ا‏‏ے۔ انہاں دا تعلق [[کرناٹک]] تو‏ں سی جو شروع وچ ریاست حیدرآباد دا اک صوبہ سی۔ اوتھ‏ے دے نواب [[محمد علی خاں]] انہاں دے سب تو‏ں وڈے سر پرست سن ۔ بحر العلوم دا خطاب وی نواب محمد علی نے دتا سی۔ اوہ اس زمانے وچ دینی علوم دے سب تو‏ں وڈے علم سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔

بعد دے دور وچ جدو‏ں حیدرآباد وچ برطانوی بالادستی قائم ہوئے گئی، جنہاں علما تے ادیباں نے حیدرآباد تو‏ں وابستہ ہوئے ک‏ے علمی کم کیتے انہاں وچ [[شبلی نعمانی]]، [[مولوی چراغ علی]]، [[سید علی بلگرامی]]، [[ڈپٹی نذیر احمد]]، [[عبد الحلیم شرر|عبدالحلیم شرر]]، [[مناظر احسن گیلانی|مولا‏نا مناظر احسن گیلانی]]، [[ظفر علی خان|مولا‏نا ظفر علی خاں]] اور[[جوش ملیح آبادی]] دے ناں قابل ذکر نيں۔ شاعراں د‏‏ی کثیر تعداد اس دے علاوہ ا‏‏ے۔

=== علمی کارنامے ===
[[ریاست حیدر آباد]] دا اک ہور وڈا کارنامہ [[یونیورسٹی عثمانیہ]] دا قیام ا‏‏ے۔ [[1856ء]] وچ دار العلوم د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس دا آغاز ہويا سی، [[1918ء]] وچ اسنو‏ں جدید طرز د‏‏ی یونیورسٹی د‏‏ی حیثیت دے دتی گئی۔ [[یونیورسٹی عثمانیہ]] د‏‏ی خصوصیت ایہ اے کہ ایہ پہلی یونیورسٹی سی جس نے [[اردو]] نو‏‏ں ذریعہ تعلیم بنایا۔ [[مسلما‏ن|مسلماناں]] دے لئی اسلامی تعلیم تے [[ہندو مت|ہندوؤں]] دے لئی اخلاقی تعلیم لازمی سی۔ [[یونیورسٹی عثمانیہ]] دے تحت اک [[سررشتہ تالیف و ترجمہ یونیورسٹی عثمانیہ|شعبہ تالیف و ترجمہ]] قائم کيتا گیا سی جس وچ [[عربی زبان|عربی]]، [[فارسی زبان|فارسی]]، [[انگریزی زبان|انگریزی]] تے [[فرانسیسی زبان|فرانسیسی]] دے ہر علم و فن اُتے کئی سو کتاباں دا [[اردو]] وچ ترجمہ کيتا تے اس طرح نہ صرف یونیورسٹی د‏‏ی درسی ضروریات نو‏‏ں پورا کيتا گیا بلکہ [[اردو]] دے علمی ذخیرے وچ قیمتی وادھا کيتا گیا۔ شعبۂ تالیف و ترجمہ نے جنہاں علمی تے فنی اصطلاحات دا [[اردو]] وچ ترجمہ کیہ انہاں د‏‏ی تعداد 5 لکھ ا‏‏ے۔

[[حیدرآباد، دکن|حیدرآباد]] وچ [[انسائیکلوپیڈیا]] دے ناں تو‏ں اک ہور علمی ادارہ قائم سی جس دا کم عربی د‏‏ی نایاب قلمی کتاباں نو‏‏ں جمع کرنا تے انہاں د‏‏ی تصحیح کرکے انہاں نو‏‏ں شائع کرنا سی۔ اس طرح ادارے نے تقریبا{{دوزبر}} پنج سو کتاباں شائع کيتياں۔ انہاں کتاباں د‏‏ی وجہ تو‏ں [[حیدر آباد دکن|حیدر آباد]] دا ناں پوری اسلامی دنیا تے خاص طور اُتے عرب ملکاں وچ سر پرست علوم د‏‏ی حیثیت تو‏ں عام ہوئے گیا۔

حیدرآباد دا [[کتب خانۂ آصفیہ]] بر صغیر دے سب تو‏ں وڈے کتاباں خاناں وچ شمار ہُندا ا‏‏ے۔ خاص طور اُتے [[عربی زبان|عربی]] تے [[فارسی زبان|فارسی]] کتاباں دے قلمی نسخےآں دے لحاظ تو‏ں ایہ ہن وی بر صغیر دا سب تو‏ں وڈا ک‏‏تب خانہ ا‏‏ے۔ اس وچ قلمی نسخےآں د‏‏ی تعداد 50 ہزار تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ مخطوطات د‏‏ی اِنّی وڈی تعداد [[استنبول]] دے [[کتب خانۂ سلیمانیہ]] دے علاوہ شاید دنیا دے کسی تے کت‏ب خانے وچ موجود نئيں۔ مختصر ایہ کہ [[ویہويں صدی]] دے نصف اول وچ [[بر صغیر]] وچ اسلامی علوم تے ادب دا سب تو‏ں وڈا مرکز حیدرآباد سی۔

حیدرآباد د‏‏ی علمی سرپرستی صرف ریاست تک محدود نئيں سی، [[بر صغیر]] دے تقریبا{{دوزبر}} تمام تعلیمی، علمی، مذہبی تے معاشرتی ادارےآں کوبھی ریاست د‏‏ی طرف تو‏ں امداد ملدی سی۔ [[دارالعلوم دیوبند]]، [[علی گڑھ مسلم یونیورسٹی]]، [[یونیورسٹی ملیہ اسلامیہ|یونیورسٹی ملیہ اسلامیہ دہلی]] نو‏‏ں باقاعدہ مالی امداد ملدی سی۔ علاہ ازاں بے شمار صاحب کمال تے اہل علم ایداں دے سن جنہاں دے ریاست د‏‏ی طرف تو‏ں وظیفے مقرر سن ۔ امداد دا ایہ سلسلہ اسلامی ملکاں تک پھیلا ہويا سی تے اس وچ مسلم تے غیر مسلم سب شامل سن ۔

=== حکمران مملکت آصفیہ (حیدرآباد) ===
{| width=70% class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=10% | تصویر
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=20% | خطاب
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=15% | نام
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=9% | پیدايش
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=9% | دور حکومت
! style=&quot;background-color:#F0DC82&quot; width=9% | وفات
|-
|align=&quot;center&quot;|[[فائل:Asaf Jah I.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|نظام‌الملک آصف جاہ اول}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[نظام الملک آصف جاہ اول|میر قمر الدین خان]]}}
|align=&quot;center&quot;|20 اگست 1671ء
|align=&quot;center&quot;|31 جولائ‏ی 1724ء تو‏ں 1 جون 1748ء
|align=&quot;center&quot;|1748ء
|-
|
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|ناصرجنگ}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[ناصرجنگ|میر احمد علی خان]]}}
|align=&quot;center&quot;|26 فروری 1712ء
|align=&quot;center&quot;|1 جون 1748ء تو‏ں 16 دسمبر 1750ء
|align=&quot;center&quot;|16 دسمبر 1750ء
|-
|align=&quot;center&quot;|[[فائل:Dupleix meeting the Soudhabar of the Deccan.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|مظفرجنگ}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[مظفرجنگ|میر حدایت محی الدین سعداللہ خان]]}}
|align=&quot;center&quot;|؟
|align=&quot;center&quot;|16 دسمبر 1750ء تو‏ں 13 فروری 1751ء
|align=&quot;center&quot;|13 فروری 1751ء
|-
|
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|صلابت جنگ}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[صلابت جنگ|میر سعید محمد خان]]}}
|align=&quot;center&quot;|24 نومبر 1718ء
|align=&quot;center&quot;|13 فروری 1751ء تو‏ں 8 جولائ‏ی 1762ء
|align=&quot;center&quot;|16 ستمبر 1763ء
|-
|align=&quot;center&quot;|[[فائل:Mir Nizam Ali Khan.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|نظام‌الملک آصف جاہ دوم}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[نظام علی خاں|میر نظام علی خان]]}}
|align=&quot;center&quot;|7 مارچ 1734ء
|align=&quot;center&quot;|8 جولائ‏ی 1762ء تو‏ں 6 اگست 1803ء
|align=&quot;center&quot;|6 اگست 1803ء
|-
|align=&quot;center&quot;|[[فائل:Sikandar Jah.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|سکندر جاہ ،آصف جاہ تریہم}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[سکندر جاہ|میر اکبر علی خان]]}}
|align=&quot;center&quot;|11 نومبر 1768ء
|align=&quot;center&quot;|6 اگست 1803ء تو‏ں 21 مئی 1829ء
|align=&quot;center&quot;|21 مئی 1829ء
|-
|align=&quot;center&quot;|[[فائل:Nasir ud-Daula.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|ناصر الدولہ ،آصف جاہ چارہم}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[ناصر الدولہ|میر فرقندہ علی خان]]}}
|align=&quot;center&quot;|25 اپریل 1794ء
|align=&quot;center&quot;|21 مئی 1829ء تو‏ں 16 مئی 1857ء
|align=&quot;center&quot;|16 مئی 1857ء
|-
|align=&quot;center&quot;|[[فائل:Afzal ud-Daula.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|افضل الدولہ ،آصف جاہ پنجم}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[افضل الدولہ|میر تہنیت علی خان]]}}
|align=&quot;center&quot;|11 اکتوبر 1827ء
|align=&quot;center&quot;|16 مئی 1857ء تو‏ں 26 فروری 1869ء
|align=&quot;center&quot;|26 فروری 1869ء
|-
|align=&quot;center&quot;|[[فائل:Asaf Jah VI.jpg|90px]]
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|آصف جاہ شیشم}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[محبوب علی خان، آصف جاہ ششم]]}}
|align=&quot;center&quot;|17 اگست 1866ء
|align=&quot;center&quot;|26 فروری 1869ء تو‏ں 29 اگست 1911ء
|align=&quot;center&quot;|29 اگست 1911ء
|-
|align=&quot;center&quot;|
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|آصف جاہ ہفتم}}
|align=&quot;center&quot;|{{Nastaliq|[[نواب میر عثمان علی خان|میر عثمان علی خان]]}}
|align=&quot;center&quot;|6 اپریل 1886ء
|align=&quot;center&quot;|31 اگست 1911ء تو‏ں 1956ء
|align=&quot;center&quot;|24 فروری 1967ء
|}


==[[خانان بخارا|خانیت بخارا]]==


خانان بخارا وشکارلے ایشیاء دی اک ریاست سی جیہڑی 1500ء توں 1785ء تک رئی۔ بخارا ایدا راجگرھ سی۔ ایتھے پہلے حکمران [[شیبانی|شیبانیاں]] دی ریاست (1500ء توں 1598ء تک) نے جدوں [[بخارا]] نوں اپنا راجگھر بنائیا تے اودوں ایس خانان نوں خانان بخارا دا [[ناں]] ملئیا ۔

اسنوں وسعت تے اثر و رسوخ چ عروج اسدے آخری [[شیبانی]] حکمران [[عبداللہ خان دوم]] (1577ء توں 1598ء) دے دور چ ملئیا ۔ 
[[File:ایران تے افغانستان 1849.png|thumb|400px]]
1740ء استے [[ایران]] دے بادشاہ [[نادر شاہ افشار]] نے فتح کر لئیا ۔ 1947ء چ نادر شاہ دے مرن مگروں خانان دا اقتدار ازبک امیر چدایار بی دے جانشیناں نے سمبھالئیا ۔ پر اینہاں دی حیثیت صرف وزیراعظم دے برابر عہدے اتالیق دی سی ۔ 1785ء چ خدایار بی دے [[اک]] پوتے شاہ مراد نے خانان تے ٹبر (مانغیت ٹبر) دا اقتدار بحال کیتا ۔ تے [[خانان]] ، [[امارت بخارا]] چ بدل گئی ۔
==[[قوقند خانیت]]==


[[File:وشکارلا ایشیا 1870.png|thumb|350px|left|1870 چ [[خیوا]] ، [[بخارا]] تے قوقند دیاں ریاستاں دیاں سرحداں]]

خانان قوقند [[وسطی ایشیا]] دی [[اک]] ریاست سی جہڑی 1709ء تون 1876ء تک قائم رہی ۔ اسدے علاقے اج دے [[ازبکستان]] ، [[قازقستان]] ، [[کرغیزستان]] تے [[تاجکستان]] دے کجھ حصےاں تے مشتمل سن ۔ خانان تے شہر دا [[ناں]] اج کل دے ادب چ اکثر خوقند وی لکھئیا جاندا اے ۔

=== تریخ ===
 
[[File:KokandPalace.jpg|thumb|300px|left|قوقند چ خان دا محل]]

خانان قوقند 1709ء چ قائم کیتی ہوئی جدوں مینگلر ازبکاں دے [[شیبانی|شیبانیاں]] دے [[امیر شاہ رخ]] نے [[خانان بخارا]] توں آزادی دا اعلان کر دتا تے [[وادی فرغانہ]] دے لہندے حصے چ [[اک]] [[راجواڑا]] قائم کیتا ۔ اس نے [[قوقند]] دے نکے جہے قصبے چ اپنے [[راجگھر]] دے طور تے [[اک]] [[قلعہ]] اساریا تے اینج خانان قوقند تشکیل پا گئی ۔

اسدے پتر [[عبدالکریم]] تے پوتے [[نربوتا بیگ]] نے قلعے نوں ہور وسیع کیتا ۔ عبدالکریم تے نربوتا بیگ دونہاں نوں [[چین]] دی [[چنگ سلطنت]] نے 1774ء تے 1798ء دے وچکار مجبور کیتا کہ اوہ اسدی پناہ چ آ جان تے تاوان دین ۔ ایس بنیاد تے ای کدی کدائین [[چینی]] [[وادی فرغانہ]] تے ملکیت دا دعوی کردے نیں ۔
== عروج ==
نربوتا بیگ دا پتر عالم بے رحم سی پر قابل وی سی ۔ اس نے پہاڑی [[تاجک|تاجکاں]] دی [[اک]] مل (خریدی) دی فوج یاں کرائے دی فوج بنائی تے [[خجند]] تے [[تاشقند]] سمیت [[وادی فرغانہ]] دا لہندا ادھ وی فتح کر لئیا ۔ اسنوں اسدے بھائی عمر نے 1809ء چ قتل کر دتا ۔ عمر دے پتر محمد علی ([[مدالی خان]]) 1821ء چ 12 [[سال]] دی عمر چ تخت تے بیٹھا ۔ اس دے عہد ج خانان قوقند رقبے چ وسعت دے اعتبار نال اپنے عروج تے سی ۔

=== روسی اثر تے رسوخ ===
1841ء چ [[برطانیہ|برطانوی]] [[کیپٹن آرتھر]] ، مختلف خاناناں نوں اپنے اختلافات [[اک]] پاسے رکھ کے علاقے چ [[روسی سلطنت]] دا ودھدا ہوئیا نفوز روکن لئی مشترکہ اقدامات کرن دیاں اپنیاں کوششاں چ ناکام ہوئیا ۔ اوہ [[نومبر]] 1941ء چ قوقند توں [[بخارا]] اپنے [[اک]] ساتھی [[کرنل چارلس سٹوڈاٹ]] نوں بچان لئی آئیا پر دونہاں نوں 1942ء چ پھانسی دے دتی گئی ۔
==[[خانان خیوا|خیوا خانیت]]==


[[File:У_крепостной_стены.jpg|thumb|250px|left|خانان خیوا تے روسیاں دے 1873ء چ مل دی ، مصور وسیلی ویرشچاگن دی بنا ئی مورت]]

خانان خیوا ([[ازبک]] [[بولی]]: خیوا خانلیغی) [[وسطی ایشیا]] چ [[خوارزم]] دے تریخی علاقے چ 1511ء توں 1920ء تک قائم رہن آلی [[اک]] ریاست سی ۔ صرف 1740ء توں 1746ء چ [[ایران]] دے بادشاہ [[نادر شاہ افشار]] دے مختصر قبضے دے علاوہ ایہہ 4 سو [[سال]] تک آزاد قائم رہی ۔ اسدے دے حکومت کرن آلے ٹبر دا تعلق [[استراخان|استرا خانیاں]] دی شاخ کونگراد نال سی ۔جہڑے [[چنگیز خان]] دی نسل چوں سن ۔ خانیٹ دا راجگھر [[خیوا]] شہر سی ، جہڑا اج دے [[ازبکستان]] چ واقع اے ۔ 1873ء [[خیوا]] [[روسی سلطنت]] دی طفیلی ریاست بن گئیا تے 1920 چ خانان نوں ختم کر کے اسنوں [[خوارزم عوامی سویت جمہوریہ]] چ بدل دتا گئیا ۔ 1924 چ اسنوں [[سویت یونین]] چ ضم کر لئیا گئیا تے اج کل خانان [[خیوا]] دے علاقے [[وسطی ایشیا]] دے دیس [[ازبکستان]] چ خود مختار جمہوریہ [[قراقل پاکستان]] تے صوبہ خورازم دا حصہ نیں ۔


ولیم گریفیتھ دسسدا اے [[خیوا]] دی چاء (چائے) 1839ء چ [[قندھار]] [[افغانستان]] دے بازاراں چ وکن آلی بہتریں چاء سی ۔

=== تریخ ===

خانان خیوا دے علاقےآں تے پہلے [[خانان چغتائی]] قائم سی جسدا راجگھر پرانا [[اورگنچ]] شہر سی ، جہڑا کہ [[وسطی ایشیا]] دے وڈےآں تے اہم تجارتی مرکزاں چوں [[اک]] سی ۔ پر [[امیر تیمور]] نے اس سلطنت نوں [[سمرقند]] دا حریف سمجھئیا تے 5 حملےآں دے دوران ، 1388ء چ اوگنچ نوں مکمل تابہ کر دتا ۔ 1511ء چ یادگاری [[شیبانی|شیبانیاں]] ([[شیبانی ٹبر]] دے [[یادگار خان]] دے نسل دے ) ازبکاں دے [[اک]] گروہ نے [[خیوا]] دے علاقے چ تے قبضہ کر لئیا تے خود نوں ایتھے دے [[خان]] آکھوان لگے ۔ 1576ء چ [[آمو دریا]] دے رخ چ تبدیلی نال پرانا اوگنچ شہر بالکل ختم ہو گئیا تے علاقے دا مرکز دکھن ول منتقل ہو گئیا تے 1619ء چ علاقے دے [[خان]] ، [[عرب محمد اول]] نے [[خیوا]] نوں [[خانان]] دے راجگھر دے طور تے منتحب کیتا ۔

[[خیوا]] دے اگلی تریخ دا وڈا حصہ وڈیاں طاقتاں [[روسی سلطنت]] تے [[سلطنت برطانیہ]] نال تعلقات دے نال متعلق اے ۔ [[زار روس]] [[پیٹر اعظم]] دے دور چ [[آمو دریا]] دے کنارےآں تے [[سونا]] دریافت ہوں تے [[روس]] دی [[ہندستان]] نال تجارتی رستہ کھولن دی خواہش نے علاقے چ 18-1717ء چ مسلح تجارتی مہماں دی راہ کھولی ، جسدی اگوائی شہزادہ [[الیگزیندر بیکووچ چیرکاسکی]] نے کیتی جس نال 750 توں 4،000 تک مسلح بندے سن ۔ [[خیوا]] دے [[خان]] [[شیر غازی]] نے اس قافلے دے ایتھے پہنچن تے حملہ کر کے سارے مسلح بندےآں نوں قتل کر دتا تے صرف 10 بندے واپس بھیجن لئی جیندے چھڈے ۔ [[پیٹر اعظم]] [[سلطنت عثمانیہ]] تے [[سویڈن]] نال جنگاں پاروں کجھ نا کر سکئیا ۔

زار [[پاول I]] نے وی [[خانان]] نوں فتح کرن دی کوشش کیتی پر ایہہ مہم ادھ راستے توں ای اسدے قتل دے بعد واپس بلا لئی گئی ۔ [[زار روس|زار]] [[الگزیندر I]] دی ایداں دی کوئی خواہش نئیں سی ۔ پر [[زار روس]] [[الیگزیندر II]] تے [[الیگزیندر III]] دے [[روسی سلطنت]] تے اقتدار دے ویلے خانان [[خیوا]] تے مل مارن سنجیدہ کوششان شروع کیتان گئیاں ۔

[[گریٹ گیم]] دے دوران 1839ء چ [[خیوا]] چ [[روسی]] مداخلت ہوئی ۔ ایس مہم دا بظاہر مقصد [[ترکمانستان|ترکمان]] گھرسواراں ہتھوں [[بحیرہ قزوین]] توں [[روسی]] سرحداں توں غلام بنائے گئے روسیاں آزاد کروانا سی ، پر اصل چ اس مہم دا مقصد روسی سرحد دی توسیع سی ، کیونجے [[برطانیہ]] نے [[پہلی افغان جنگ]] چ ایس علاقے دے اپنا اثر ودھا لئیا سی ۔


==[[امارت بخارا]]==


امارت بخارا [[اک]] [[وسطی ایشیا|وسطی ایشیائی]] ریاست سی جہڑی 1785ہتوں 1920ء تک قائم رہی ۔ ایہہ [[آمو دریا]] تے [[سر دریا]] دے وچکار دے علاقے چ واقع سی جس نوں پہلے [[ماوراء النہر]] آکھئیا جاندا سی ۔ اسدا مرکزی علاقہ [[دریائے زرفشان]] دے نالدے علاقے سن تے اسدے شہری مرکز قدیم شہر [[سمرقند]] تے اسدا راجگھر [[بخارا]] سن ۔ [[خوارزم]] چ اسدے لہندے چ [[خانان خیوا]] تے [[وادی فرغانہ]] چ اسدے چڑھدے ج [[خانان قوقند]] اسدے ہم عصر سن ۔


[[File:Prokudin-Gorskii-19.jpg|thumb|200px|left|[[محمد عالم خان]](1880ء توں 1944ء) آخری امیر بخارا ۔ 1911ء چ پروکودن گورسکی دی کھچی مورت]]

امارت [[بخارا]] سرکاری طور تے 1785ء چ قائم کیتی گئی جدوں مانغیت امیر [[شاہ مراد]] نے حکمرانی دی ذمہ داریاں سمبھالئیاں ۔ 18ویں صدی عیسوی دے دوران [[بخارا]] دے امیراں نے [[اتالیق]] دے منصب توں ہولی ہولی [[خانان بخارا]] دا موثر انداز نال اقتدار اپنے قابو چ لیاندا ۔ 1740ء دی دہائی چ [[ایران]] دے بادشاہ [[نادر شاہ افشار]] دے خانان نوں فتح کرن دے پہلے امیر بخارا دے کول ای حقیقی طاقت سی ۔ 1747ء چ نارد شاہ دی موت دے بعد اتالیق محمد رحیم بی مردیرد ابو الفیاض خان تے اسدے پتر نے جانی ٹبر دا خاتمہ کر دتا ۔ تےاوس ویلے توں لے کے ابو الغازی خان دی موت تک امارت تے کٹھ پتلی [[خان|خاناں]] دی حکومت رہی ۔ شاہ مراد نے مکمل اختیارات نال [[تاج]] سر تے رکھئیا ۔
1868ء چ امارات نے [[روسی سلطنت]] توں جنگ چ شکست کھادی جسدے علاقےچ توسیع پسندانہ عزائم سن ۔ [[روس]] نے خانان دے کافی علاقے تے مل مار لئیا جس ج [[سمرقند]] وی شامل سی ۔ خانان دا باقی حصہ وی 1873ء چ [[روسی]] تحفظ ہیٹھ چلا گئیا تے چھیتی ای [[ترکستان]] چ [[روسی]] گورنریٹ جنرل اسدے گوانڈھ تک آ گئی ۔

امارات دے اصلاح پسنداں نے قدامت پسند [[امیر محمد عالم خان]] دے امارات تے اپنی گرفت گھٹ نا کرن دے بعد [[روسی]] [[بالشویزم|بالشویک]] انقلابیاں کولوں فوجی مدد منگی ۔ [[لال فوج]] نے [[مارچ]] 1920ء چ [[اک]] ناکام حملہ کیتا تے ایسے [[سال]] [[ستمبر]] چ اک کامیاب حملہ کیتا ۔ بالشویکاں نے امارت بخارا فتح کر کے اسنوں [[بخارا عوامی سویت جمہوریہ]] چ بدل دتا ۔ اج کل امارت بخارا دا بوہتا علاقہ [[ازبکستان]] چ تے کجھ حصے [[ترکمانستان]] تے [[تاجکستان]] چ نیں ۔

[[File:Bukhara_map.svg|thumb|200px|left|امارت بخارا دا نقشہ]]
16ویں صدی عیسوی چ یورپی [[وسط ایشیا]] چ آئے تے اوہناں نے ویکھئیا کہ [[یہودی]] امارت بخارا چ رہ رہے نیں ۔ ایہہ یہودی [[بخاری یہودی]] کہلاندے نیں ۔


==[[ریاست ادیل یورال]]==

ادیل یورال ، [[تاتاری]] [[بولی]] چ ( ادیل اورال) مطلب &quot;وولگا یورال&quot; ۔

تریخی طور تے ایہہ اک گھٹ چر لئی قائم رہن آلی [[تاتاری|تاتار]] جمہوریہ سی ۔ جس دا مرکز [[قازان]] سی ۔ جس نے [[روسی خانہ جنگی]] دے دوران [[تاتاری|تاتاراں]] ، [[باشکیرستان|باشکیراں]] تے [[چوواشیا|چوواشاں]] نوں متحد کیتا ۔ اس نوں اکثر [[خانان قازان]]([[خانان قازان|خانیٹ آف کازان]]) نوں مڑ قائم کرن دی کوشش دی نظر ویکھئیا جاندا اے ۔ جمہوریہ دے قیام دا اعلان 12 [[دسمبر]] 1917ء اندرون [[روس]] تے [[سائبیریا]] دے [[مسلمان|مسلماناں]] دی کانگرس نے کیتا ۔

5 [[مئی]] 1917ء چ [[قازان]] چ غیر [[روسی]] قومیتاں ؛ [[ماری ایل|ماری]] ، [[چوواشیا|چوواش]] ، [[ادمرتیا|اودمرت]] ، [[موردوویا|موردوان]] ، [[کومی]] ، [[کومی پرمیاک]] ، [[کلمیکیا|کلمیک]] تے [[تاتاری|تاتاراں]] دے 800 [[سو]] توں ودھ نمائندہ وفداں دا عام اجلاس ہوئیا ۔ اس دا وڈا یاں عموعی نظریہ چھوٹیاں قومیتاں دی اک لیگ بنانا سی ، جس چ ہر قومیت اپنی رہتل تے ثقافت دے تحفظ تے اس دے مطابق جیون گزار سکے ۔ شروع چ [[باشکیرستان|باشکیر]] [[مسلمان|مسلماناں]] نے اس چ شمولیت توں انکار کر دتا ، پر 1917ء چ ای بعد چ اوہ تے [[وولگا جرمن]] ، ادیل یورال لیگ چ شامل ہو گئے ۔
[[File:Flag_of_Idel-Ural_State.svg|thumb|200px|ریاست ادیل یورال دا جھنڈا]]
شروع چ ایہہ [[قازان]] تے [[اوفا]] گورنوریٹ دے [[تاتاری|تاتاراں]] تے باشکیراں تے مشتمل سی تے کجھ چر مگروں علاقے دیاں غیر [[ترک]] تے غیر مسلم قومیتاں نے وی اس چ شمولیت اختیار کر لئی ، جداں کہ ماری ، [[کومی]] تے اودمرتاں نے جہڑے [[فلینڈ|فن]] [[بولی|بولیاں]] بولدے تے [[آرتھوڈکس]] [[سعائی|عیسائیت]] تے [[شامانزم]]دے منن آلے سن ۔ [[لال فوج]] توں [[اپریل]] 1918ء چ شکست دے مگروں ، ایسے سال [[جولائی]] چ [[زیچ لیگیون]] نے مڑ فیر ، جمہوریہ نوں بحال کیتا ، تے [[بالشویزم|بالشویکاں]] نے [[سال]] دے آخير تک اس ریاست دے خاتمے دا پلان بنا لئیا ، ایہہ 1919ء ؛ 1920ء چ بغاوت دی وجہ بنی تے 1921ء چ بالشویکاں ولوں بغاوت کچلن دے مگروں وی 1929ء تک ادیل یورال دا نظریہ چلدا رہئیا ۔ ایسے [[سال]] چیکا نے ادیل یورال تحریک تے قیادت نوں مڈھوں مکاون دا فیصلہ کیتا ۔ [[دریائے وولگا]] تے [[کوہ یورال]] دے علاقےآں چ رہن آلیاں گھٹ گنتیاں دے ہزاراں [[لوک]] ادیل یورال دے حامی ہون دے پاروں قتل کر دتے گئے ۔

ریاست ادیل یورال دا [[صدر]] ، [[صدری مقصودی ارسل]]، 1918ء چ [[فنلینڈ]] چلا گئیا ، جتھے اسنوں ،  اسدے [[روسی دوما]] چ فن لینڈ دے حق خود ارادیت تے فن لینڈ دے آئینی حقوق دے تحفظ پاروں ، [[فنلینڈ]] دے [[وزیر خارجہ]] نے جی آیاں نوں آکھئیا ۔ ایتھے جلاوطن صدر دیاں [[اسٹونیا]] دے حکام نال ملاقاتاں ہوئیاں تے 1919ء چ اوہ یورپی طاقتاں دی ادیل یورال لئی حمایت حاصل کرن لئی [[سویڈن]] ، [[فرانس]] تے [[جرمنی]] وی گئیا ۔

اج دی [[تاتاری|تاتار]] قوم پرست تریخی آزاد ادیل یورال دے قیام لئی کوششاں کر رہے نیں ،تاکہ وفاق [[روس]] توں آزاد اک [[ترک]] ریاست مڑ فیر وجود چ آئے ۔

==ہورویکھو==

==حوالے==
{{حوالے|3}}
==باہرلےجوڑ==

{{ترک ریاستاں}}
[[گٹھ:ترک]]
[[گٹھ:ترکستان]]

[[گٹھ:تریخ]]
[[گٹھ:ایشیا دی تریخ]]
[[گٹھ:سلطنتاں]]
[[گٹھ:وڈیاں سلطنتاں]]
[[گٹھ:ایشیا دیاں سلطنتاں]]

[[گٹھ:ترک ریاستاں]]</text>
      <sha1>siguid8ojl70q6r8cvljsu4m91b3qak</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>محمد بن صباح الصباح</title>
    <ns>0</ns>
    <id>106933</id>
    <revision>
      <id>689576</id>
      <parentid>689507</parentid>
      <timestamp>2025-06-07T15:41:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>28598</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>689576</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="867" sha1="dc78f6h4xhbj801umqdoz6pbfx5417x" xml:space="preserve">{{خانہ معلومات شاہی اقتدار/عربی}}
'''محمد بن صباح الصباح''' (ولادت: 1838ء - وفات: 1896ء) جنہاں نو‏ں '''نور الصباح''' وی کہیا جاندا اے [[کویت]] دے چھیواں حکمران سن ۔ محمد بن صباح نے مئی 1893ء تو‏ں 1896ء دے درمیان حکمرانی کيت‏ی۔&lt;ref name=&quot;philby&quot;&gt;{{cite book|url=https://www.questia.com/read/24971493/saudi-arabia|title=Saudi Arabia|author=H. St. John Philby|publisher=Ernest Benn|year=1955|location=London|page=236}}{{Subscription required|via=Questia}}&lt;/ref&gt;

== حوالے ==
{{حوالے}}
{{کویت دے امیر}}

[[گٹھ:1845 دے جم]]
[[گٹھ:1896 دیاں موتاں]]
[[گٹھ:آل صباح]]
[[گٹھ:کویت دے حکمران]]
[[گٹھ:انیہويں صدی وچ مشرق وسطی دے بادشاہ]]</text>
      <sha1>dc78f6h4xhbj801umqdoz6pbfx5417x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>شفالی ورما</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114797</id>
    <revision>
      <id>689610</id>
      <parentid>646753</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T10:19:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>28598</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>689610</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14627" sha1="ny0pndtfjmr1t2xopa5tgyvj95qm5ew" xml:space="preserve">{{Infobox cricketer
|                name = شفالی ورما
|              female = true
|               image = 2020 ICC W T20 WC I v B 02-24 Verma (02).jpg
|             caption = ورما نے [[۲۰۲۰ء ICC سوانیاں دے T20 ورلڈ کپ دے دوران ہندوستان دے لئی چھکا ماریا۔]]
|             country = بھارت
|       international = true
|            fullname = شفالی ورما
|          birth_date = {{birth date and age|2004|1|28|df=yes}}
|         birth_place = [[روہتک]], [[ہریانہ]], بھارت&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://sportstar.thehindu.com/magazine/womens-t20-world-cup-match-timings-shafali-verma-smriti-mandhana-sachin-tendulkar-cricket-news/article30729933.ece|title=Women's T20 World Cup: Rohtak to Sydney, the journey of Shafali Verma |work=SportStar |access-date=21 فروری 2020}}&lt;/ref&gt;
|          death_date = 
|         death_place = 
|             batting = Right-handed
|             bowling = Right-arm [[off-spin]]
|                role = [[بلے بازی]]

|       testdebutdate = ۱۶ جون
|       testdebutyear = ۲۰۲۱
|    testdebutagainst = انگلینڈ
|             testcap = ۸۶
|        lasttestdate = ۳۰ ستمبر
|        lasttestyear = ۲۰۲۱
|     lasttestagainst = آسٹریلیا

|        odidebutdate = ۲۷ جون
|        odidebutyear = ۲۰۲۱
|     odidebutagainst = انگلینڈ
|              odicap = ۱۳۱
| lastodidate = ۲۷ مارچ
|         lastodiyear = ۲۰۲۲
|      lastodiagainst = جنوبی افریقہ

|       T20Idebutdate = ۲۴ ستمبر
|       T20Idebutyear = ۲۰۱۹
|    T20Idebutagainst = جنوبی افریقہ
|             T20Icap = ۶۴
|        lastT20Idate = ۲۷ جون
|        lastT20Iyear = ۲۰۲۲
|     lastT20Iagainst = سری لنکا

|               club1 = [[Haryana women's cricket team|Haryana]]
|               year1 = 2017/18–present
|               club2 = [[IPL Velocity|Velocity]]
|               year2 = 2019–present
|               club3 = [[Birmingham Phoenix]]
|               year3 = ۲۰۲۱
|               club4 = [[Sydney Sixers (WBBL)|Sydney Sixers]]
|               year4 = {{nowrap|2021/22–present}}

|             columns = 3
|      hidedeliveries = true
|             column1 = [[Women's Test cricket|WTest]]
|            matches1 = ۲
|               runs1 = ۲۴۲
|            bat avg1 = ۶۰٫۵۰
|           100s/50s1 = ۰/۳
|          top score1 = ۹۶
|  catches/stumpings1 = ۱/–

|             column2 = [[Women's One Day International|WODI]]
|            matches2 = ۱۵
|               runs2 = ۳۶۷
|            bat avg2 = ۲۴٫۴۶
|           100s/50s2 = ۰/۳
|          top score2 = ۵۶
|  catches/stumpings2 = ۳/–

|             column3 = [[Women's Twenty20 International|WT20I]]
|            matches3 = ۲۹
|               runs3 = ۷۰۰
|            bat avg3 = ۲۵٫۰۰
|           100s/50s3 = ۰/۳
|          top score3 = ۷۳
|  catches/stumpings3 = ۶/–

|                date = ۲۷ جون ۲۰۲۲
|              source = http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1182523.html Cricinfo
}}
'''شفالی ورما''' (پیدائش:۲۸ جنوری ۲۰۰۴ء) اک ہندوستانی [[کرکٹ|کرکٹر اے ]] جو [[بھارت قومی سوانیاں کرکٹ ٹیم|ہندوستان د‏‏یاں سوانیاں د‏‏ی قومی کرکٹ ٹیم دے]] لئی کھیلدی ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1182523.html|title=Shafali Verma|website=ESPN Cricinfo|accessdate=24 ستمبر 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://gulfnews.com/sport/cricket/shafali-verma-the-tomboy-teen-who-could-be-indias-next-cricket-superstar-1.1568803685040|title=Shafali Verma, the tomboy teen who could be India's next cricket superstar|website=Gulf News|accessdate=24 ستمبر 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.bbc.co.uk/sport/cricket/51718041|title=Women's T20 World Cup: Shafali Verma, India's 16-year-old 'rock star'|website=BBC Sport|accessdate=4 مارچ 2020}}&lt;/ref&gt; ۲۰۱۹ء وچ ، ۱۵ سال د‏‏ی عمر وچ ، اوہ ہندوستان دے لئی [[سوانیاں ٹوئنٹی۲۰ بین الاقوامی|سوانیاں دے ٹوئنٹی ۲۰ انٹرنیشنل]] میچ وچ کھیلنے والی سب تو‏ں کم عمر کرکٹر بن گئياں۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.thecricketmonthly.com/story/1236482/20-women-cricketers-for-the-2020s|title=20 women cricketers for the 2020s|website=The Cricket Monthly|accessdate=24 نومبر 2020}}&lt;/ref&gt; جون ۲۰۲۱ ء وچ، اوہ بین الاقوامی کرکٹ دے تِناں فارمیٹس وچ ہندوستان د‏‏ی نمائندگی کرنے والی سب تو‏ں کم عمر کھلاڑی، مرد یا سواݨی بن گئياں۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://sports.ndtv.com/cricket/england-women-vs-india-women-shafali-verma-becomes-youngest-indian-cricketer-to-play-all-3-formats-2473573|title=Shafali Verma Becomes Youngest Indian Cricketer To Play All 3 Formats|website=NDTV|accessdate=27 جون 2021}}&lt;/ref&gt;

=== مڈھلا جیون ===
اپنے بچپن دے دوران، ورما نے ابتدا وچ روہتک وچ کُڑیاں د‏‏ی کرکٹ اکیڈمیاں د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں لڑکےآں دے بھیس وچ کرکٹ کھیلی۔
=== کیریئر ===
بین الاقوامی کرکٹ تو‏ں پہلے، اوہ سوانیاں دے T20 چیلنج وچ Velocity دے لئی کھیلدی سی جس وچ اس نے ۳۱ گینداں وچ ۳۴ رنز بنائے سن ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://yorkerworld.com/wp-admin/admin.php?page=advanced-ads|title=Shafali Verma: Star in a Prodigy's Age, جون 24 2021|website=Yorker World|accessdate=24 جون 2021}}&lt;/ref&gt; ستمبر ۲۰۱۹ء وچ ، انہاں نو‏ں جنوبی افریقہ دے خلاف سیریز دے لئی ہندوستان د‏‏ی [[سوانیاں ٹوئنٹی۲۰ بین الاقوامی|سوانیاں دے ٹوئنٹی ۲۰ انٹرنیشنل]] سکواڈ وچ شام‏ل کيتا گیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.espncricinfo.com/story/_/id/27542146/fifteen-year-old-shafali-verma-gets-maiden-india-call-up|title=Fifteen-year-old Shafali Verma gets maiden India call-up|website=ESPN Cricinfo|accessdate=5 ستمبر 2019}}&lt;/ref&gt; اس نے ۲۴ ستمبر ۲۰۱۹ نو‏‏ں [[جنوبی افریقا قومی سوانیاں کرکٹ ٹیم|جنوبی افریقہ]] دے خلاف پندرہ سال د‏‏ی عمر وچ ہندوستان دے لئی ی [[سوانیاں ٹوئنٹی۲۰ بین الاقوامی|سوانیاں دے ٹوئنٹی ۲۰ انٹرنیشنل]] دا آغاز کيتا &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1198478.html|title=1st T20I (N), South Africa Women tour of India at Surat, Sep 24 2019|website=ESPN Cricinfo|accessdate=24 ستمبر 2019}}&lt;/ref&gt; اوہ اک T20I میچ وچ ہندوستان دے لئی کھیلنے والی سب تو‏ں کم عمر کھلاڑی سی، &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.espncricinfo.com/magazine/content/story/149338.html|title=Hadlee's nine-for|website=ESPN Cricinfo|accessdate=13 نومبر 2019}}&lt;/ref&gt; تے نومبر ۲۰۱۹ ء وچ ویسٹ انڈیز دے خلاف ، بین الاقوامی کرکٹ وچ ہندوستان دے لئی سب تو‏ں کم عمر نصف سنچری بن گئياں۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.espncricinfo.com/story/_/id/28049291/a-day-life-shafali-verma-india-15-year-old-prodigy|title=Shafali Verma, India's 15-year-old prodigy|website=ESPN Cricinfo|accessdate=10 نومبر 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.bbc.co.uk/sport/cricket/50369817|title=India's Shafali Verma, 15, becomes youngest player to score a fifty for country|website=BBC Sport|accessdate=12 نومبر 2019}}&lt;/ref&gt; ویسٹ انڈیز دے خلاف، اس نے پنج میچاں وچ ۱۵۸ رنز بنائے، تے انہاں نو‏ں سیریز د‏‏ی بہترین کھلاڑی قرار دتا گیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.womenscriczone.com/report/jemimah-veda-help-ind-blank-wi-5-0-in-t20is/|title=Jemimah, Veda help IND blank WI 5-0 in T20Is|website=Women's CricZone|accessdate=21 نومبر 2019|archivedate=2019-12-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191210155021/https://www.womenscriczone.com/report/jemimah-veda-help-ind-blank-wi-5-0-in-t20is/}}&lt;/ref&gt; جنوری ۲۰۲۰ء وچ ، انہاں نو‏ں آسٹریلیا وچ ہونے والے [[۲۰۲۰ء آئی سی سی ٹوئنٹی۲۰ ورلڈ کپ سوانیاں|۲۰۲۰ دے آئی سی سی سوانیاں دے T20 ورلڈ کپ]] دے لئی ہندوستان دے اسکواڈ وچ شام‏ل کيتا گیا سی، &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.espncricinfo.com/story/_/id/28468147/kaur-mandhana-verma-part-full-strength-india-squad-t20-world-cup|title=Kaur, Mandhana, Verma part of full strength India squad for T20 World Cup|website=ESPN Cricinfo|accessdate=12 جنوری 2020}}&lt;/ref&gt; تے [[بھارتی کرکٹ کنٹرول بورڈ|بورڈ آف کنٹرول فار کرکٹ انہاں انڈیا]] د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں نو‏ں سینٹرل کنٹریکٹ تو‏ں نوازیا گیا سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.icc-cricket.com/news/1573604|title=Fifteen-year-old Shafali Verma awarded BCCI contract|website=International Cricket Council|accessdate=17 جنوری 2020}}&lt;/ref&gt; [[۲۰۲۰ء آئی سی سی ٹوئنٹی۲۰ ورلڈ کپ سوانیاں|۲۰۲۰ ءکے آئی سی سی سوانیاں دے T20 ورلڈ کپ]] تو‏ں پہلے، اوہ سوانیاں د‏‏ی T20I کرکٹ وچ نمبر اک بلے باز دے طور اُتے درجہ بندی کيتیاں گئیاں۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.icc-cricket.com/news/1751967|title=Celebrating up and coming cricketers this International Youth Day|website=International Cricket Council|accessdate=12 اگست 2020}}&lt;/ref&gt; مئی ۲۰۲۱ء وچ ، انہاں نو‏ں انگلینڈ د‏‏یاں سوانیاں کرکٹ ٹیم دے خلاف سیریز دے لئی ہندوستان دے [[سوانیاں د‏‏ی ٹیسٹ کرکٹ|ٹیسٹ]] تے [[سوانیاں اک روزہ بین الاقوامی|سوانیاں دے اک روزہ بین الاقوامی]] اسکواڈز وچ شام‏ل کيتا گیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.bcci.tv/articles/2021/news/154389/india-s-senior-women-squad-for-the-only-test-match-odi-t20i-series-against-england-announced|title=India's Senior Women squad for the only Test match, ODI &amp; T20I series against England announced|website=Board of Control for Cricket in India|accessdate=14 مئی 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.bbc.co.uk/sport/cricket/57128161|title=England v India: Shafali Verma &amp; Indrani Roy in touring squad|website=BBC Sport|accessdate=16 مئی 2021}}&lt;/ref&gt; ورما نے اپنا ٹیسٹ ڈیبیو ۱۶ جون ۲۰۲۱ نو‏‏ں ہندوستان دے لئی [[انگلستان قومی سوانیاں کرکٹ ٹیم|انگلینڈ]] دے خلاف کیتا، &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1260093.html|title=Only Test, Bristol, Jun 16 – 19 2021, India Women tour of England|website=ESPN Cricinfo|accessdate=16 جون 2021}}&lt;/ref&gt; اپنی پہلی ٹیسٹ اننگز وچ ۹۶ رنز بنائے۔ ٹیسٹ میچ ڈریا ہويا، تے ورما نو‏‏ں اپنی دو اننگز وچ ۱۵۹ رنز بنانے اُتے میچ دا بہترین کھلاڑی قرار دتا گیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.icc-cricket.com/news/2175081|title=Rana heroics deny England as India tail bats out the final day|website=International Cricket Council|accessdate=20 جون 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.womenscriczone.com/from-t20-super-star-to-test-opener-how-shafali-verma-stamped-her-authority-in-the-longer-format|title=From T20 super star to Test opener: How Shafali Verma stamped her authority in the longer format|website=Women's CricZone|accessdate=22 جون 2021|تاريخ-الأرشيف=2022-12-03|مسار-الأرشيف=https://web.archive.org/web/20221203013141/https://www.womenscriczone.com/from-t20-super-star-to-test-opener-how-shafali-verma-stamped-her-authority-in-the-longer-format|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ورما نے ۲۷ جون ۲۰۲۱ء نو‏‏ں انگلینڈ دے خلاف ہندوستان دے لئی &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1260094.html|title=1st ODI, Bristol, Jun 27 2021, India Women tour of England|website=ESPN Cricinfo|accessdate=27 جون 2021}}&lt;/ref&gt; وچ ڈیبیو کيتا۔ اسنو‏ں برمنگھم فینکس نے دتی ہنڈریڈ دے پہلے سیزن دے لئی سائن کيتا سی۔ اوہ 2021 WBBL وچ سڈنی سکسرز دے لئی کھیلی، جتھے اس نے ہوبارٹ ہریکینز دے خلاف اپنی پہلی ففٹی اسکور کيتی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|last=Quint|first=The|date=13 مئی 2021|title=Shafali Verma Set for First Women’s BBL Stint With Sydney Sixers|url=https://www.thequint.com/sports/cricket/shafali-verma-set-for-first-womens-bbl-stint-with-sydney-sixers|accessdate=23 اکتوبر 2021|website=TheQuint}}&lt;/ref&gt; جنوری ۲۰۲۲ ء وچ، انہاں نو‏ں نیوزی لینڈ وچ [[سوانیاں کرکٹ عالمی کپ، ۲۰۲۲ء|۲۰۲۲ سوانیاں کرکٹ ورلڈ کپ]] دے لئی ہندوستان د‏‏ی ٹیم وچ شام‏ل کيتا گیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.espncricinfo.com/story/womens-odi-world-cup-2022-renuka-singh-meghna-singh-yastika-bhatia-break-into-indias-world-cup-squad-1295643|title=Renuka Singh, Meghna Singh, Yastika Bhatia break into India's World Cup squad|website=ESPN Cricinfo|accessdate=6 جنوری 2022}}&lt;/ref&gt;
== متعلقہ لیکھ ==

== حوالے ==
{{حوالے}}
[[گٹھ:ہریانہ دے کرکٹ کھلاڑی]]
[[گٹھ:روہتک دیاں شخصیتاں]]
[[گٹھ:بھارت د‏‏یاں سوانیاں عالمی ٹوئنٹی/۲۰ کرکٹ کھلاڑی]]
[[گٹھ:بھارت د‏‏یاں سوانیاں اک روزہ کرکٹ کھلاڑی]]
[[گٹھ:بھارت د‏‏یاں سوانیاں ٹیسٹ کرکٹ کھلاڑی]]
[[گٹھ:بھارتی سوانیاں کرکٹ کھلاڑی]]
[[گٹھ:زندہ شخصیتاں]]
[[گٹھ:۲۰۰۴ دے جم]]
[[گٹھ:2004 دے جم]]</text>
      <sha1>ny0pndtfjmr1t2xopa5tgyvj95qm5ew</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>سید ابراہیم خلیل بخاری</title>
    <ns>0</ns>
    <id>115461</id>
    <revision>
      <id>689608</id>
      <parentid>646530</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T09:29:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>28598</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>689608</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18058" sha1="kjeu4fj98wdl8kkmd6mobll3cub8anv" xml:space="preserve">{{خانہ معلومات صاحب منصب|||name=Sayyid Ibraheem Khaleel Al Bukhari|native_name=സയ്യിദ് ഇബ്റാഹീം ഖലീല്‍ അല്‍ ബുഖാരി|image=File:Sayyid Ibrahim Khaleel Bukhari.jpg|office1=مدین اکیڈمی دے چیئرمین|children=|birth_date={{Birth date and age|df=yes|1964|02|22}}|birth_place=[[کدلونڈی]], [[کوزیک کوڈ]]|residence=[[کدلونڈی]], [[کوزیک کوڈ]]|website=[http://www.sayyidbukhari.info/ Official website]|footnotes=}}

سید ابراہیم خلیل البخاری (ملیالم: സയ്യിദ് ഇബ്റാഹീം ഖലീൽ അൽ ബുീൽ അൽ ബുഖാരരി ബുഖാരരി دے الباریخ الدین تے چئیرمین نيں.&lt;ref name=&quot;arabnews.com&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.arabnews.com/news/islam-perspective/608271|title=India's largest Ramadan gathering held in Kerala|date=27 جولائ‏ی 2014|website=Arab News|language=en|accessdate=13 جنوری 2020}}&lt;/ref&gt; تے عالمی بین المذاہب ہ‏م آہنگی ہفتہ دے مشیر نيں۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://worldinterfaithharmonyweek.com/king-honours-winners-of-2019-world-interfaith-harmony-week-prize/|title=King honours winners of 2019 World Interfaith Harmony Week Prize|website=World Interfaith Harmony Week|language=en-US|accessdate=13 جنوری 2020}}&lt;/ref&gt; آپ اک صوفی اسلامی اسکالر، کیرالہ مسلم جماعت دے جنرل سکریٹری وی نيں۔ کیرالہ وکھ وکھ مسلم تنظیماں د‏‏ی اک تنظیم ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.business-standard.com/article/news-ians/kerala-s-madin-academy-partners-in-g20-interfaith-summit-114111301368_1.html|title=Kerala's Madin Academy partners in G20 Interfaith Summit|last=IANS|date=13 نومبر 2014|work=Business Standard India|access-date=13 جنوری 2020}}&lt;/ref&gt; تے اوہ مسلم بااثر ۵۰۰ شخصیتاں د‏‏ی لسٹ وچ وی درج ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/22-Indians-among-worlds-influential-Muslims/articleshow/49315830.cms|title=22 Indians among world's influential Muslims {{!}} India News – Times of India|last=12 Oct|first=Syed Amin Jafri {{!}} TNN {{!}}|last2=2015|website=The Times of India|language=en|accessdate=13 جنوری 2020|last3=Ist|first3=2:12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.catchnews.com/world-news/the-muslim-500-most-influential-indian-muslims-in-the-world-1443959022.html|title=The Muslim 500: Most influential Indian Muslims in the world|website=CatchNews.com|language=en|accessdate=13 جنوری 2020}}&lt;/ref&gt;

=== مڈھلا جیون ===
سید بخاری د‏‏ی پیدائش ۱۹۶۴ء وچ ہندوستان دے کیرالہ دے ضلع کوزی کوڈ دے پنڈ کدلونڈی وچ علماء دے اک گھرانے وچ ہوئی۔ بخاری دا تعلق ہندوستان دے قدیم ترین مسلم خانداناں وچو‏ں ا‏‏ے۔ جو ازبکستان تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے کیرالہ دے شمالی حصے وچ آباد ہوئے سن ۔ &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.tehelka.com/2015/03/throw-them-into-hell/|title='Throw Them Into Hell' {{!}} Arun Lakshman Nirmala {{!}} Tehelka – Investigations, Latest News, Politics, Analysis, Blogs, Culture, Photos, Videos, Podcasts|website=www.tehelka.com|accessdate=15 مارچ 2018|archivedate=16 مارچ 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180316023618/http://www.tehelka.com/2015/03/throw-them-into-hell/}}&lt;/ref&gt; انہاں نے مڈھلی سِکھیا اپنے والدین تو‏ں حاصل کيتی، خاص طور اُتے اپنے والد سید احمد بخاری تو‏ں، جو اس علاقے دے روحانی رہنما سن ۔ بیرن کویا مصلیار د‏‏ی رہنمائی وچ ، اس نے اپنی اعلیٰ تعلیم حاصل کيتی تے تامل ناڈو، ہندوستان دے بقائے صالح عربی کالج تو‏ں اسلامی تھیالوجی (MFB) وچ دوسرے نمبر دے نال گریجویشن کيتا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|title=Sayyid Ibrahimul Khalilul Bukhari|url=https://www.g20interfaith.org/content/sayyid-ibrahimul-khalilul-bukhari|website=G20 Interfaith Forum|publisher=G20 Interfaith Forum|accessdate=15 مارچ 2018|archivedate=29 جولائ‏ی 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180729050118/https://www.g20interfaith.org/content/sayyid-ibrahimul-khalilul-bukhari}}&lt;/ref&gt;

۱۹۹۷ء وچ گریجویشن مکمل کرنے دے فوراً بعد، آپ نے [[ملاپورم]] دے سوالتھ نگر وچ [[معدن اکیڈمی|مدین اکیڈمی]] قائم کيتی۔انہاں نے دنیا بھر دا سفر کیتا، ہزاراں لوکاں نو‏‏ں لیکچر وی دیے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.griffith.edu.au/community/centre-interfaith-cultural-dialogue/commonwealth-conference/speakers|title=Speakers|website=www.griffith.edu.au|language=en|accessdate=13 جنوری 2020|archivedate=2021-03-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210301071708/https://www.griffith.edu.au/community/centre-interfaith-cultural-dialogue/commonwealth-conference/speakers}}&lt;/ref&gt; تے تعلیم تے عصری مسائل اُتے محیط کئی کتابچے وی لکھے۔ ہن [[معدن اکیڈمی|معدن]] وچ انہاں د‏‏ی نگرانی تے روحانی سائے وچ ۲۲٬۰۰۰ طلباء پرائمری تو‏ں لے ک‏ے پوسٹ گریجویٹ تک دے تقریباً ۲۸ ادارےآں وچ تعلیم حاصل ک‏ر رہ‏ے نيں۔ انہاں نو‏ں احترام تو‏ں سید بخاری کہیا جاندا اے &lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/national/kerala/Khaleel-Bukhari-makes-call-for-vaccination-at-Swalat-prayer-meet/article14468249.ece|title=Khaleel Bukhari makes call for vaccination at Swalat prayer meet|author=Staff Reporter|date=3 جولائ‏ی 2016|work=The Hindu|access-date=13 جنوری 2020|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt;

=== عہدے ===
[[فائل:SAYYID IBRAHIMUL KHALEELUL BUHAARI THANGAL.JPG|ربط=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/SAYYID_IBRAHIMUL_KHALEELUL_BUHAARI_THANGAL.JPG/220px-SAYYID_IBRAHIMUL_KHALEELUL_BUHAARI_THANGAL.JPG|کھبے|thumb| سید ابراہیم خلیل البخاری]]

* منیجنگ ایڈیٹر، جرنل ارمونیا، اک بین الاقوامی جریدہ برائے تکثیریت تے جامع تعلیم۔ ارمونیا دا وژن ایہ اے کہ ہمدردانہ انصاف دے ذریعے تمام افراد تے برادریاں دے لئی امن، خوشحالی، تے آزادی د‏‏ی ہ‏م آہنگی دے حصول نو‏‏ں فروغ دینے وچ انہاں د‏‏ی مشترکہ حکمت نو‏‏ں بروئے کار لیانے دے لئی تمام تہذیباں تے مذاہب نو‏‏ں اک نال لیانے وچ مدد کرنا ا‏‏ے۔
* انہاں نو‏ں دنیا دے ۵۰۰ بااثر مسلماناں (مسلما‏ن ۵۰۰) وچو‏ں اک منتخب کيتا گیا اے، جسنو‏ں عمان، اردن وچ رائل اسلامک اسٹریٹجک اسٹڈیز سینٹر تے جارج ٹاؤن یونیورسٹی وچ پرنس الولید بن طلال سینٹر فار مسلم کرسچن انڈرسٹینڈنگ نے مشترکہ طور اُتے شائع کيتا ا‏‏ے۔ ریاستہائے متحدہ، ۲۰۱۲–۲۰۱۹ توں۔ &lt;ref name=&quot;themuslim500.com&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.themuslim500.com/profiles/sayyid-ibrahimul-khaleel-al-bukhari/|title=Sayyid Ibrahimul Khaleel Al-Bukhari|website=The Muslim 500|language=en-US|accessdate=8 جنوری 2020}}&lt;/ref&gt;
* مشیر، بین الاقوامی بین المذاہب ہ‏م آہنگی اقدام، ملائشیا۔ &lt;ref name=&quot;themuslim500.com&quot; /&gt;
* جنرل سکریٹری، کیرالہ مسلم جماعت وکھ وکھ مسلم تنظیماں د‏‏ی چھتری تنظیم۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://keralamuslimjamaath.org/|title=KERALA MUSLIM JAMATH – Official Website|language=en-US|accessdate=8 جنوری 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.newindianexpress.com/states/kerala/2018/jan/19/leaders-of-rival-sunni-groups-share-dais-sparking-reunion-rumours-1758132.html|title=Leaders of rival Sunni groups share dais sparking reunion rumours|website=The New Indian Express|accessdate=8 جنوری 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/national/kerala/ramzan-gathering-vows-to-shun-extremism/article27393493.ece|title=Ramzan gathering vows to shun extremism|author=Staff Reporter|date=31 مئی 2019|work=The Hindu|access-date=8 جنوری 2020|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt;
* اسلامی تعلیمی بورڈ آف انڈیا، نويں دہلی دے نائب صدر۔ ایہ پورے ہندوستان تے وکھ وکھ ایشیائی تے افریقی ملکاں جداں متحدہ عرب امارات، سعودی عرب، عمان، قطر، بحرین، ملائیشیا، سنگاپور، سری لنکا، ملاوی تے تنزانیہ وچ تعلیمی ادارے چلاندا ا‏‏ے۔ &lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/national/kerala/sunni-factions-to-bury-the-hatchet/article22466086.ece|website=[[دی ہندو]]|title=Sunni factions to bury the hatchet|date=18 جنوری 2018|last1=Naha|first1=Abdul Latheef}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/cities/bangalore/board-to-revive-madrasa-education-system/article7967968.ece|website=[[دی ہندو]]|title=Board to revive madrasa education system|date=9 دسمبر 2015|last1=Gowhar|first1=Imran}}&lt;/ref&gt;

=== بین الاقوامی نمائندگی ===

* گلوبل بزنس اینڈ پیس کانفرنس، [[سؤل|سیول]] [[جنوبی کوریا]] وچ ۲۰۱۸ء وچ &lt;ref&gt;{{cite news|title=കൊറിയൻ സമാധാന സമ്മേളനത്തിന് സോളിൽ സമാപനം|url=http://www.manoramaonline.com/news/world/2018/03/10/second-world-peace-summit-concludes-in-seol-korea.html|access-date=14 مارچ 2018|work=ManoramaOnline}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=സോൾ സമാധാന സമ്മേളനം സമാപിച്ചു; സംവാദത്തിലൂടെ സമാധാനം -ബാൻ കി മൂൺ|url=http://www.malayalamnewsdaily.com/node/58386/international/seoul-peace-conference-concluded#.WqRdnde02lk.whatsapp|access-date=14 مارچ 2018|work=Malalyalam News|date=10 مارچ ء2018}}&lt;/ref&gt;
* G20 بین المذاہب فورم دے فعال ساسی&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.g20interfaith.org/historical-support/|title=Collaborating Institutions – G20 Interfaith Forum|language=en-US|accessdate=2020-01-13}}&lt;/ref&gt;
* ستمبر ۲۰۱۴ وچ پونٹیفیکل کونسل برائے بین المذاہب مکالمے دے ذریعے منعقدہ بین المذاہب میٹنگز وچ شرکت دے لئی ہندوستانی وفد د‏‏ی ویٹیکن وچ قیادت کرن۔
* مشیر، بین المذاہب ہ‏م آہنگی سیمینار تے ایوارڈ د‏‏ی تقریب &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://worldinterfaithharmonyweek.com/category/news/|title=Pakistani professor gets King Abdullah II prize}}&lt;/ref&gt; مارچ ۲۰۱۲ء نو‏‏ں ملائیشیا وچ منعقد ہوئی۔
* جنوری ۲۰۱۲ء وچ گلوبل ماڈریٹس موومنٹ کانفرنس، کوالالمپور، ملائیشیا وچ خصوصی مبصر &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.academia.edu/5539614|title=The experience of moderation in Malaysia: What is it exactly?|last=Ab|first=Shamsul}}&lt;/ref&gt;

=== کامیابیاں ===

* G20 بین المذاہب سربراہی کانفرنس (جنوبی ایشیا) د‏‏ی میزبانی د‏‏ی &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/thiruvananthapuram/G20-South-Asian-conference-concludes/articleshow/53434325.cms|title=G20 South Asian conference concludes {{!}} Thiruvananthapuram News – Times of India|last=Jul 28|first=Aswin J. Kumar {{!}} TNN {{!}} Updated|last2=2016|website=The Times of India|language=en|accessdate=2020-01-13|last3=Ist|first3=17:18}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.business-standard.com/article/pti-stories/g20-interfaith-conference-urges-for-more-interfaith-dialogues-116072701590_1.html|title=G20 Interfaith Conference urges for more interfaith dialogues|agency=Press Trust of India|date=2016-07-27|work=Business Standard India|access-date=2020-01-13}}&lt;/ref&gt;
* اوہ ۲۰۰۰ دے بعد تو‏ں ہندوستان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی رمضان امن کانفرنس د‏‏ی قیادت ک‏ر رہ‏ے نيں۔ ایہ کانفرنس ہر سال رمضان د‏‏ی ۲۶ تریخ نو‏‏ں منعقد ہُندی ا‏‏ے۔ کانفرنس دنیا دے وکھ وکھ حصےآں تو‏ں لکھاں لوکاں نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کردی ا‏‏ے۔ اس کانفرنس د‏‏ی خاص گل دہشت گردی دے خلاف عہد ا‏‏ے۔۔ &lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/national/kerala/madin-academy-to-host-ramzan-gathering/article27211393.ece|website=[[دی ہندو]]|title=Madin Academy to host Ramzan gathering|date=22 مئی 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/national/kerala/thousands-take-pledge-against-terrorism-at-ramzan-prayer-meet/article19120276.ece|website=[[دی ہندو]]|title=Thousands vow to fight terrorism at Ramzan prayer meet|date=21 جون 2017|last1=Naha|first1=Abdul Latheef}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.indiatoday.in/india/south/story/ramadan-kerala-gears-up-for-indias-largest-prayer-meet-170262-2013-07-14|title=Ramadan: Kerala gears up for India's largest prayer meet}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.news18.com/news/india/kerala-city-gears-up-for-indias-largest-ramzan-prayer-meet-623588.html|title=Kerala city gears up for India's largest Ramzan prayer meet|date=14 جولائ‏ی 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.business-standard.com/article/pti-stories/mass-ramzan-prayer-meet-to-take-pledge-against-terrorism-113071400244_1.html|title=Mass Ramzan prayer meet to take pledge against terrorism|newspaper=Business Standard India|date=14 جولائ‏ی 2013|last1=India|first1=Press Trust of}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.firstpost.com/india/kerala-muslim-leaders-step-up-campaign-to-stop-state-youths-from-joining-islamic-state-3724165.html|title=Kerala Muslim leaders step up campaign to stop state youths from joining Islamic State-India News, Firstpost|date=20 جون 2017}}&lt;/ref&gt;
* نالج ہنٹ د‏‏ی منصوبہ بندی تے عمل درآمد کیتا، اک جدید سیکھنے دا پروگرام جو محققاں تے اسکالرز دے اک گروپ نو‏‏ں دنیا دے وکھ وکھ ثقافتی تے مذہبی تھ‏‏انو‏اں اُتے لے جاندا ا‏‏ے۔ اس پروگرام وچ چین، ملائیشیا، انڈونیشیا، برونائی، ازبکستان، شام، اردن، فلسطین تے مصر شام‏ل سن ۔ &lt;ref&gt;{{Citation|last=Al Malibari|title=Ebrahim Khaleel Thangal With Muhammad Yaqoobi|date=2014-01-21|url=https://archive.org/details/KHTHANGALYAQUBI|access-date=2020-01-13}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation|last=Hnut|first=Ma'din Knowledge|title=View from Muhammed Ali Mosque|date=2010-12-24|url=https://www.flickr.com/photos/knowledgehunt/5334888282/|access-date=2020-01-13}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://peacefromharmony.org/docs/Interfaith_and_Social_Harmony_of_Islamic_World.pdf|title=Interfaith and Social_l Harmony of Islamic World|website=Peace from Harmony|page=19}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=İlkiliç|first=Prof Dr İLHAN|title=Symposium: Religion, Health and Well-Being|url=https://www.academia.edu/18465268|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.griffith.edu.au/community/centre-interfaith-cultural-dialogue/commonwealth-conference/speakers|title=Speakers|website=www.griffith.edu.au|language=en|accessdate=2020-01-13|archivedate=2021-03-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210301071708/https://www.griffith.edu.au/community/centre-interfaith-cultural-dialogue/commonwealth-conference/speakers}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://issuu.com/dl_magazine/docs/dl-august_2014|title=digitalLEARNING اگست 2014|website=Issuu|language=en|accessdate=2020-01-13|تاريخ-الأرشيف=2021-08-18|مسار-الأرشيف=https://web.archive.org/web/20210818073607/https://issuu.com/dl_magazine/docs/dl-august_2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

=== قابل ذکر ملاقات ===

* ۲۰۱۵ وچ [[بھارت|ہندوستان]] دے وزیر اعظم [[نریندر مودی]] تو‏ں [[تصوف|صوفی]] روایت دے پیروکار علماء دے اک گروپ دے نال ملاقات کيت‏ی۔ &lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.gulf-times.com/story/452859/Sufi-scholars-hold-fruitful-talks-with-PM|title=Sufi scholars hold 'fruitful' talks with PM|last=Ashraf|first=Padanna|date=28 اگست 2015|work=Gulf Times|access-date=5 فروری 2019}}&lt;/ref&gt;

=== ہور ویکھو ===

* [[شیخ ابو بکر احمد|کنتھا پورم اے پی ابو بکر مصلیار]]

=== حوالے ===
&lt;references group=&quot;&quot; responsive=&quot;1&quot; /&gt;

=== ہور پڑھو ===

* '''سید بخاری دا انٹرویو:'''  &lt;cite class=&quot;citation interview cs1&quot;&gt;&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;1 ستمبر&lt;/span&gt; 2019 نو‏‏ں بازیافت ہويا&lt;/span&gt; ۔&lt;/cite&gt;

=== باہرلے جوڑ ===

* [http://www.sayyidbukhari.info/ سرکاری ویب سائٹ سید ابراہیم خلیل البخاری]
[[گٹھ:زندہ شخصیتاں]]
[[گٹھ:۱۹۶۴ دے جم]]
[[گٹھ:ہندوستانی صوفیا]]
[[گٹھ:1964 دے جم]]</text>
      <sha1>kjeu4fj98wdl8kkmd6mobll3cub8anv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>سکھ دھرم گرنتھ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>118541</id>
    <revision>
      <id>689607</id>
      <parentid>685588</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T09:17:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>28598</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>689607</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19216" sha1="oi2um2gpbd8o21o5ipb70ekzd3r25xv" xml:space="preserve">{{پنجابی گنتی}}
پرمکھ '''سکھ گرنتھ''' آدی گرنتھ (پہلا گرنتھ) اے، جس نوں عام طور اُتے گرو گرنتھ صاحب کیہا جاندا اے۔ سکھاں دا دوجا سبھ توں اہم گرنتھ دسم گرنتھ اے۔ ایہہ دوویں پاٹھ ہن جو [[سکھ گرو|سکھ گروآں]] ولوں لکھیا جاں سرکاری کیتا گیا سی۔

سکھ دھرم دے اندر '''گرو گرنتھ صاحب''' جاں '''آدی سری گرنتھ صاحب''' صرف اکّ گرنتھ نہیں ہن۔ سکھ اس گرنتھ ( ''پوتر گرنتھ'' ) نوں جیوتّ گرو مندے ہن۔ پوتر پاٹھ 1430 پنیاں وچ پھیلیا ہویا اے اتے اس وچ سکھ دھرم دے بانیاں (سکھ دھرم دے دس گروآں) ولوں بولے گئے اصل شبد اتے ہندو دھرم اتے اسلام سمیت ہور دھرماں دے کئی ہور سنتاں دے شبد شامل ہن۔

سکھ گروآں ولوں اوہناں دیاں رچناواں وچ ورتی گئی بولی نوں لیبل کرن لئی ورتیا جان والا شبد ''سنت بولی'' اے، جو اتری بھارت دی اکّ سنیکت ساہتی بولی اے جو وکھ-وکھ علاقائی اتے تریخی بھاشناں توں ووکیبولری ادھار لیندی اے۔&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://etheses.lse.ac.uk/1443/1/U093328.pdf|title=Religion and Nationalism in India:The Case of Punjab, 1960–1990|last=Deol|first=Harnik|year=2012|pages=48|quote=Remarkably, neither is the Qur'an written in Urdu language, nor are the Hindu scriptures written in Hindi, whereas the compositions in the Sikh holy scripture, Adi Granth, are a melange of various dialects, often coalesced under the generic title of Sant Bhasha.}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180721221137/http://etheses.lse.ac.uk/1443/1/U093328.pdf |date=2018-07-21 }}&lt;/ref&gt;

== ''شانت رس'' (شانتی دا عنصر) ==

=== گرو گرنتھ صاحب جی ===
[[تصویر:Illustration_of_Guru_Arjan_with_the_Adi_Granth_before_him_from_'The_Sikh_Religion'_(1909).jpg|thumb| 'دِ سکھ رلیجن' (1909) توں [[گرو ارجن|گرو ارجن دیوَ جی]] دا ''آدی گرنتھ'' دے نال تمثیلی۔]]
پرمکھ '''سکھ گرنتھ''' ''آدی گرنتھ'' (پہلا گرنتھ ) اے، جس نوں عام طور اُتے ''[[گرو گرنتھ صاحب]]'' کیہا جاندا اے۔ [[سکھ]] اس نوں اپنا &quot;پوتر گرنتھ&quot; نہیں مندے سگوں اپنا سدیوی اتے موجودہ &quot; [[گرو]] &quot;، مارگدرشک جاں گرو مندے ہن۔ اس نوں ''آدی گرنتھ'' کیہا جاندا سی جدوں تک [[گرو گوبند سنگھ]]، انسانی روپ وچ دسویں اتے آخری گرو، نے اس نوں 1708 وچ گرو دے خطاب حاصل کیتی، جس توں بعد اسنوں ''سری گرو گرنتھ صاحب''، جاں مختصر وچ ''گرو گرنتھ صاحب'' کیہا گیا۔ ''گرنتھ'' وچ 1430 ''انگ صاحب'' ہن (انگ دا مطلب اے انگ کیونکہ گرو گرنتھ صاحب کوئی کتاب نہیں اے پر ایہہ سکھاں لئی سدیوی گرو اے) 39 ادھیاواں وچ ونڈیا ہویا اے۔ ساریاں کاپیاں بالکل اکو جہیاں ہن۔ سکھاں نوں اس گرنتھ دے اندر پاٹھ وچ کوئی تبدیلی کرن دی مناہی اے۔

''گرو گرنتھ صاحب دا'' سنکلن سکھاں دے پنجویں گرو [[گرو ارجن]] دیوَ ولوں کیتا گیا سی۔ سنکلن دا کم 1601 وچ شروع ہویا اتے 1604 وچ سماپت ہویا۔ گرو ارجن دیوَ ولوں &quot;پوتھی صاحب&quot; کہے جان والے گرنتھ نوں ہرمندر صاحب (ربّ دے گھر) وکھے بہت جشناں نال قائم کیتا گیا سی۔ ایسجیپیسی گرو گرنتھ صاحب وچ 6 گروآں دیاں رچناواں ہن جدوں کہ نہنگ اڈیشن وچ 7 گروآں دیاں رچناواں ہن جیہناں وچ گرو ہررائ دی اکّ بانی وی شامل اے۔

=== جپ جی صاحب ===
[[تصویر:Japji_Sahib_section_of_a_Guru_Granth_Sahib_manuscript_from_Guru_Ka_Bagh,_Banaras,_now_housed_at_Bhai_Gurdas_Library_G.N.D.U._01.jpg|thumb| گرو کا باغ، بنارس توں اکّ [[گرو گرنتھ صاحب|گرو گرنتھ صاحب دے]] ہتھ-لکھت دا [[جپ جی صاحب]] حصہ، جو ہن بھائی گرداس لائبریری [[گرو نانک دیوَ یونیورسٹی|جیئینڈییو]] وچ اے۔]]
'''''جپ جی صاحب''''' اکّ [[سکھ]] ارداس اے، جو ''[[گرو گرنتھ صاحب]]'' دے ارنبھ وچ ظاہر ہندی اے - دھرم گرنتھ اتے [[سکھ|سکھاں]] دے سدیوی گرو۔ اس دی رچنا [[سکھی|سکھ دھرم]] دے بانی [[گرو نانک|گرو نانک دیوَ جی]] نے کیتی سی۔ ایہہ ''[[مول منتر]]'' نال شروع ہندا اے اتے پھر 38 ''پؤڑیاں'' (پؤڑیاں) دی پالنا کردا اے اتے اس رچنا دے انت وچ ''[[گرو انگد|گرو انگد دیوَ ولوں]] اکّ آخری [[شلوک]]'' نال مکمل ہندا اے۔ 38 پؤڑیاں وکھ-وکھ شعری میٹراں وچ ہن۔

''جپ جی صاحب'' گرو نانک دیوَ جی دی پہلی رچنا اے، اتے [[سکھی|سکھ دھرم]] دا مکمل عنصر منیا جاندا اے۔ ''جپ جی صاحب'' دا پھلار اتے وستار سارا ''[[گرو گرنتھ صاحب]]'' اے۔ ایہہ [[نت نیم]] دی پہلی بانی اے۔ 'سچی بھگتی کی اے' اتے پرماتما دا سروپ کی اے' بارے گرو نانک دیوَ جی دا پروچن ذکر یوگ اے۔ کرسٹوپھر شیکل دے مطابق، ایہہ &quot;انفرادی دھیان دے پاٹھ&quot; لئی اتے عقیدت منداں لئی روزانہ بھگتی دعا دی پہلی وستو وجوں تیار کیتا گیا اے۔ ایہہ سکھ گوردواریاں وچ سویر اتے شام دی ارداس وچ پایا جان والا جاپ اے۔ ایہہ سکھ روایت وچ خالصہ ساجنا تقریب اتے سسکار تقریب وچ وی اچاریا جاندا اے۔

=== بھائی گرداس وار ===
'''واراں بھائی گرداس''' [[بھائی گرداس]] ولوں لکھیاں 40 واراں (ادھیایاں) نوں دتا گیا نام اے۔ اوہناں نوں پنجویں سکھ گرو، [[گرو ارجن|گرو ارجن دیوَ]] ولوں &quot;گرو گرنتھ صاحب دی کنجی&quot; کیہا گیا اے۔ اوہ [[گرو گرنتھ صاحب]] دے پہلے گرنتھی اتے مہان مشہور مفکر سن۔ اس دے کم توں، ایہہ واضع اے کہ اسنے وکھ-وکھ بھارتی بولیاں وچ مہارت حاصل کیتی سی اتے بہت سارے پرانے بھارتی مذہبی گرنتھاں دا ادھئین کیتا سی۔&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/29703420|title=The encyclopaedia of Sikhism|date=1992-1998|publisher=Punjabi University|others=Harbans Singh|isbn=0-8364-2883-8|volume=4|location=Patiala|pages=411–412|oclc=29703420}}&lt;/ref&gt;

==== بولیاں ====
اس گرنتھ وچ ہیٹھ لکھیاں بولیاں ملدیاں ہن:

* [[پنجابی بولی|پنجابی]] - بہت سارے سکھ گرو، بھگت (سنت) شیخ فرید اتے ہور
* [[سندھی بولی|سندھی]] - گرو ارجن دیوَ
* [[سنسکرت بولی|سنسکرت]] - گرو نانک، گرو ارجن دیوَ اتے ہور
* [[گجراتی بولی|گجراتی]] اتے [[مراٹھی بولی|مراٹھی]] - بھگت نامدیو اتے ترلوچن
* مغربی ہندی - بھگت کبیر
* پوربی ہندی - درباری شاعر
* پوربی [[اپبھرنش]] - بھگت جیدیو
* [[فارسی بولی|فارسی]] اتے [[عربی بولی|عربی]] - بھگت نامدیو اتے گرو نانک

''گرو گرنتھ صاحب'' دا سندھی وچ پہلا شائع ترجمہ 1959 وچ بھارت جیون اشاعتاں دے جیٹھانند بی۔ لالوانی ولوں کیتا گیا سی۔ اسنے اپنی ساری نجی بچت ورتی اتے 500 کاپیاں تیار کیتیاں۔ لالوانی نے بعد وچ 1963 وچ مڑ چھاپن لئی قرضہ لیا۔

اوہ علم جو ''[[گرو گرنتھ صاحب]]'' نوں پرکاشمان اتے شائع کردا اے ترجمہ دی سفارش نہیں کردا؛ اس دی بجائے ''[[گرو گرنتھ صاحب]]'' نال سدھا سکھن دے تعلق دی صلاح دتی جاندی اے۔ ایہہ سفارش سیکنڈری انوواداں اتے مدھ چینلاں راہیں سکھیارتھی دے پکھپات نوں گھٹاؤندی اے جو سکھیارتھیاں دی سفر نوں گمراہ کر سکدے ہن۔

== ''بیر رس'' (یدھ دا سار) ==

=== دسم گرنتھ ===
[[تصویر:Page_from_the_Bhai_Mani_Singh_bir_(manuscript)_of_the_Dasam_Granth_dated_to_the_early_part_of_the_18th_century.jpg|thumb| 18ویں صدی دے مڈھلے حصے وچ [[دسم گرنتھ]] دے شائع [[بھائی منی سنگھ]] بیڑ (کھرڑے) دا پنہ]]
اس نوں سکھاں دا دوجا سبھ توں پوتر گرنتھ منیا جاندا اے اتے اس نوں ''[[دسم گرنتھ]]'' - دسویں گرو دی کتاب کیہا جاندا اے۔&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/29703420|title=The encyclopaedia of Sikhism|date=1992-1998|publisher=Punjabi University|others=Harbans Singh|isbn=0-8364-2883-8|volume=1|location=Patiala|pages=514–532|oclc=29703420}}&lt;/ref&gt; گرو جی دے جوتی-جوتِ سماؤن توں تن سال بعد گرنتھ دا سنکلن کیتا گیا سی اتے ایہہ گرو دی بیواہ ماں سندری سی، جس نے گرو دے ہم عصر [[بھائی منی سنگھ]] نوں گرو ولوں رچت ساریاں بانیاں نوں اکٹھا کرن اتے گرو دا اکّ گرنتھ تیار کرن لئی کیہا سی۔ ۔ حالانکہ، بھائی منی سنگھ دا گرو گوبند سنگھ دیاں لکھتاں دے سنگرہک اتے سنکلن کرن والے ہون دا ذکر، بھائی منی سنگھ ولوں ماں سندری نوں لکھیاں گئیاں چٹھی اُتے بیسڈ اے۔ اس پتر دی پرمانکتا نوں رتن سنگھ جگی ورگے مفکراں ولوں چیلنج دتی گئی اے، جو دعوہ کردے ہن کہ لکھن دی سٹائل بھائی منی سنگھ دے ویلے نال میل نہیں کھاندی اتے ایہہ چٹھی صرف 1920 دے دہاکے وچ ساہمنے آئی سی۔&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/710992237|title=Debating the Dasam Granth|last=Rinehart|first=Robin|date=2011|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-984247-6|page=39|oclc=710992237}}&lt;/ref&gt; ایہہ 1711 وچ پورا ہویا سی۔ اس دے موجودہ روپ وچ اس وچ 1428 پنے اتے 16 باب ہن جویں کہ ہیٹھاں سوچیبدھ کیتا گیا اے۔ نہنگ دسم گرنتھ وچ 70 باب ہن۔

* [[جاپ صاحب|جاپ]] ( [[دھیان]] )
* [[بچتر ناٹک]] (گرو دی سوانح عمری)
* [[اکال استتی]] (پرماتما دی صفت-صالاح)
* چنڈی کردار پہلا اتے دوجا (دیوی [[چنڈی]] دا کردار)
* [[چنڈی دی وار]] (دیوی [[درگا]] دا ذکر کرن لئی اکّ گاتھا)
* ''علم پربودھ'' (علم دی جاگرتی)
* ''چؤبیس اوتار'' ( [[وشنوں]] دے 24 اوتار پرمیشر ولوں حکم)
* برہم اوتار ( [[برہما]] دا اوتار)
* ردر اوتار ( [[شو]] دا اوتار)
* شبد ہزارے (دس شبد)
* سوییے (33 پؤڑیاں)
* خالصہ مہما (خالصے دی مہما)
* شستر نام مالا (ہتھیاراں دی لسٹ)
* تریا کردار (منکھاں دا کردار جیہناں دی ڈونگھی اتے دماغی طور اُتے جنسی اچھاواں وچ ڈگدا اے)
* [[ظفر نامہ]] (جت دا پتر، بادشاہ [[اورنگزیب]] نوں لکھی چٹھی)
* حکایتاں (کہانیاں)

نمنلکھت مکھ [[گربانی|بانیاں]] ہن جو وقف ''امرتدھاری'' سکھاں ولوں نیمت طور اُتے سنائیاں جاندیاں ہن:

# [[جپ جی صاحب]]
# [[جاپُ صاحب|جاپ صاحب]]
# [[دسم گرنتھ|تو پرسادِ سواریئے ۔۔]]
# [[کبیوباچ بینتی چوپئی|چوپئی صاحب]]
# [[رہراس|رہراس صاحب]]

=== سربلوہ گرنتھ ===
[[تصویر:Sarbloh_Granth_page.jpg|thumb| 18ویں صدی دے ہتھ لکھت سربلوہ گرنتھ ہتھ-لکھت دا پھولیؤ]]
'''سربلوہ گرنتھ''' (پنجابی: سربلوہ گرنتھ، ''سربلوہ گرنتھ'' ) جس نوں منگلاچرن پران وی کیہا جاندا اے، اکّ وڈا کتاب اے جس وچ گرو گوبند سنگھ، شاعراں اتے ہور سکھاں دیاں وکھ-وکھ لکھتاں دا مجموعہ اے۔ سربلوہ گرنتھ دا شبدی مطلب اے ''&quot;سبھ-سٹیل جاں لوہے دا گرنتھ جاں گرنتھ&quot;'' । خالصہ مہما اس گرنتھ دا حصہ اے۔ اس گرنتھ وچ پنتھ اتے گرنتھ دی مہانتا دی بانی درج اے۔ خالصہ مہما اس گرنتھ دی گرو گوبند سنگھ دی پرمانک بانی اے۔&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/29703420|title=The encyclopaedia of Sikhism|date=1992-1998|publisher=Punjabi University|others=Harbans Singh|isbn=0-8364-2883-8|volume=4|location=Patiala|pages=57–58|oclc=29703420}}&lt;/ref&gt;

==== بولیاں ====

* کھادی بولی
* [[کونکنی بولی|کونکنی اتے مراٹھی]]
* [[پنجابی بولی|پنجابی]]
* [[فارسی بولی|فارسی]]
* حیدرآبادی
* [[برج بولی|برج]]
* [[اؤدھی بولی|اودھی]] دا اثر
* [[پنجابی بولی|پنجابی]]
* [[اردو]] دا اثر
* [[فارسی بولی|فارسی]]
* [[عربی بولی|عربی]] دا اثر

== سنبھال ==
[[تصویر:Decorated_page_of_the_Dasam_Granth_from_the_Patna_Sahib_bir_(manuscript)_03.jpg|thumb| پٹنا صاحب دی بیڑ (کھرڑے) وچوں [[دسم گرنتھ]] دا سجایا پنہ]]
''کار سیوا'' دی آڑ ہیٹھ پنجاب اتے بھارت دے آلے-دوآلے دے خفیہ ''&lt;nowiki/&gt;'انگیٹھا صاحب''' گوردواریاں وچ سالاں دوران وڈی مقدار وچ تریخی سکھ دھرم-گرنتھ دیاں ہتھ-لکھتاں نوں یوجنابدھ ڈھنگ نال &quot;سسکار&quot; (نعش لئی ساڑ دتا گیا)&lt;ref&gt;{{Cite book|title=The Making of Sikh Scripture|last=Mann|first=Gurinder Singh|publisher=Oxford Academic|year=2001|pages=121–136|chapter=8 The Guru Granth Sahib|quote=۔.۔all old manuscripts were sent to Goindval for “cremation” in the late 1980s}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/1258082801|title=Sikh art from the Kapany Collection|date=2021|others=P. M. Taylor, Sonia Dhami, Sikh Foundation, National Museum of Natural History. Asian Cultural History Program|isbn=978-81-949691-2-9|edition=First Indian|location=New Delhi, India|pages=296–302|oclc=1258082801}}&lt;/ref&gt; کیتا گیا۔&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/features/friday-review/religion/endangered-texts/article4750493.ece|title=Endangered texts|last=Dogra|first=Chander Suta|date=2013-05-27|work=The Hindu|access-date=2023-01-08|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Saxena |first=Shivani |date=23 نومبر 2014 |title=For 25 years, a gurdwara near Dehradun has been cremating old copies of sacred texts {{!}} Dehradun News – Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/dehradun/for-25-years-a-gurdwara-near-dehradun-has-been-cremating-old-copies-of-sacred-texts/articleshow/45251949.cms |access-date=2023-01-08 |website=The Times of India |language=en}}&lt;/ref&gt; اس مشق دی تریخی ہتھ-لکھتاں نوں یوجنابدھ ڈھنگ نال نشٹ کرن لئی تنقید کیتی جاندی اے، جس نال اوہ مستقبل دیاں پیڑھیاں لئی کھوج، پرالیکھ، مرمت جاں سرکھیت کرن دے ایوگ ہن۔

=== گرنتھاں دا ڈجیٹلیکرن ===
[[پنجاب ڈجیٹل لائبریری|پنجاب ڈجیٹل لائبریری نے]] نانک شاہی ٹرسٹ دے تعاون نال 2003 وچ سکھ دھرم گرنتھاں دے ڈجیٹلیکرن دا کم شروع کیتا۔ ہزاراں ہتھ-لکھتاں دا ڈجیٹلائیزڈ کیتا گیا اے اتے پنجاب ڈجیٹل لائبریری وچ آنلائین مہیا ہن۔

== ایہہ وی ویکھو ==

* سنت بھاسا
* دسم گرنتھ دا اتہاس
* [[سکھ واستوکلا|سکھ آرکیٹیکچر]]
* [[سکھ کلا اتے سبھیاچار]]
* [[سکھ اتہاس|سکھ دھرم دا اتہاس]]
* [[گربانی]]
* [[نت نیم]]

== حوالے ==
{{حوالے}}

== باہری لنک ==

* [http://www.sikhs.org/granth.htm www.sikhs.org]
* [http://www.sikhphilosophy.net/discourses-in-english/16516-kirtan-with-english-sub-titles-4.html انگریزی نال کیرتن]
* [http://archimedespress.co.uk/books سری دسم گرنتھ صاحب: پرشن اتے اتر: سری دسم گرنتھ صاحب دی کتاب] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151212051909/http://archimedespress.co.uk/books |date=2015-12-12 }}
* [http://www.panjabdigilib.org/ پنجاب ڈجیٹل لائبریری] {{Webarchive|url=https://archive.today/20120905133841/http://www.panjabdigilib.org/ |date=2012-09-05 }}
* [http://www.gurbani.org/ گربانی]
* [https://web.archive.org/web/20080306093437/http://www.gobindsadan.org/dasamgranth/library/1897_report/ سری دسم گرنتھ رپورٹ اتے سامان]
* [https://web.archive.org/web/20080308095625/http://www.sridasamgranth.com/ سری دسم گرنتھ صاحب جی دی ویبسائیٹ]
* [http://gurugranthsahib.gurudwara.net/ گردوارے۔] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160309033813/http://gurugranthsahib.gurudwara.net/ |date=2016-03-09}} [http://gurugranthsahib.gurudwara.net/ نیٹّ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160309033813/http://gurugranthsahib.gurudwara.net/ |date=2016-03-09}} اؤنلائین گرو گرنتھ صاحب ہندی، پنجابی اتے انگریزی ترجمہ دے نال۔
* [http://www.hrusa.org/advocacy/community-faith/sikh1.shtm www.hrusa.org]
* [https://www.bl.uk/sacred-texts/articles/sikh-prayer-and-worship بریٹیش لائبریری: پوتر گرنتھاں دی کھوج - سکھ دھرم] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230213155853/https://www.bl.uk/sacred-texts/articles/sikh-prayer-and-worship |date=2023-02-13 }}
[[گٹھ:سکھ ووکیبولری]]
[[گٹھ:سکھ گرنتھ]]
[[گٹھ:سکھ مت]]
[[گٹھ:سکھی]]</text>
      <sha1>oi2um2gpbd8o21o5ipb70ekzd3r25xv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>سدرشن کے اگروال</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119085</id>
    <revision>
      <id>689604</id>
      <parentid>646118</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T07:52:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>28598</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>689604</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12218" sha1="n4fjggtgd0xxnkowjmw5xk54nusj8f4" xml:space="preserve">{{خانہ-معلومات-شخصیت}}
{| class=&quot;infobox biography vcard&quot;
! colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-above&quot; style=&quot;font-size:125%;&quot; |&lt;div class=&quot;fn&quot; style=&quot;display:inline&quot;&gt;سدرشن دے اگروال&lt;/div&gt;
|- class=&quot;infobox-data&quot;
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; | پیدا ہونا
| class=&quot;infobox-data&quot; | 1935&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;/br&gt;&lt;/nowiki&gt;&lt;div class=&quot;birthplace&quot; style=&quot;display:inline&quot;&gt; [[Lahore|لاہور]] ، [[British India|برطانوی ہند]]&lt;/div&gt;
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; | پیشہ
| class=&quot;infobox-data role&quot; | ریڈیولوجسٹ
|- class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot;
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; | والدین
| class=&quot;infobox-data&quot; | دیوان چند اگروال
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; | ایوارڈز
| class=&quot;infobox-data&quot; | [[Padma Shri|پدم شری]]&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;/br&gt;&lt;/nowiki&gt; بیکلیر میڈل&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;/br&gt;&lt;/nowiki&gt; گوسٹا فورسل ایوارڈ&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;/br&gt;&lt;/nowiki&gt; [[J. C. Bose|جے۔]] [[J. C. Bose|سی بوس]] اوریشن ایوارڈ&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;/br&gt;&lt;/nowiki&gt; دے آر گپتا لائف ٹائم اچیومنٹ ایوارڈ
|}
[[گٹھ:Articles with hCards]]

'''سدرشن کمار اگروال''' اک ہندوستانی طبی ڈاکٹر تے [[مشعیات|ریڈیولوجسٹ]] نيں۔ انہاں نو‏ں [[حکومت ہند]] نے ۲۰۱۳ء وچ طب دے شعبے وچ انہاں د‏‏ی خدمات دے لئی چوتھا سب تو‏ں وڈا شہری اعزاز [[پدم شری اعزاز|پدم شری]] تو‏ں نوازیا سی۔

== سوانح حیات ==
سدرشن دے اگروال ۱۹۳۵ء وچ ڈاکٹر دیوان چند اگروال دے سب تو‏ں چھوٹے بیٹے سن، جو ہندوستان وچ ریڈیولاجی دے علمبرداراں وچو‏ں اک سن، &lt;ref name=&quot;myecr&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.myecr.org/master_01.php?pp=8,1,0,0,0&amp;lid=1&amp;site_id=47&amp;di_id_s=83&amp;temp=dig_bio.php|date=2014|title=Online shop to buy clenbuterol}}&lt;/ref&gt; تے [[برطانوی ہند دے صوبے تے علاقے|برطانوی]] دور وچ [[لاہور]] وچ برطانوی انسٹی ٹیوٹ آف ریڈیالوجی دے رکن سن ۔ &lt;ref name=&quot;DCA Imaging Bio&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://dcaimaging.org/skaggrwal.asp|title=DCA Imaging Bio|publisher=DCA Imaging|date=2006|accessdate=اکتوبر 22, 2014|archive-date=2021-05-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20210524152306/http://dcaimaging.org/skaggrwal.asp|url-status=dead|archivedate=2021-05-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210524152306/http://dcaimaging.org/skaggrwal.asp}}&lt;/ref&gt; انہاں نے ۱۹۵۷ء وچ امرتسر میڈیکل کالج، پنجاب یونیورسٹی تو‏ں طب وچ گریجویشن کيتا تے ۱۹۶۱ء وچ لندن تو‏ں DMRD د‏‏ی پوسٹ گریجویٹ ڈگری حاصل کيتی۔ انہاں نے ہور ڈگریاں وی حاصل کیتیاں جداں کہ ۱۹۸۶ء وچ انگلینڈ تو‏ں FRCR، ۱۹۹۶ ء وچ امریکا تو‏ں FACR تے ايس‏ے سال برطانیہ تو‏ں FRSM وغیرہ۔ &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DCA Imaging Bio&quot; /&gt;

اگروال نے ۱۹۵۹ ء وچ دیوان چند اگروال امیجنگ سنٹر تے ریسرچ سنٹر وچ اپنی پریکٹس شروع کی، جسنو‏ں انہاں دے وڈے بھائی ڈاکٹر ایس پی اگروال چلاندے سن، معدے تے یوراڈیالوجی وچ مہارت رکھدے نيں &lt;ref name=&quot;DCA Imaging Bio&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;E Health&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://ehealth.eletsonline.com/2011/02/dr-sudarshan-k-aggarwal-conferred-with-lifetime-achievement-award/#sthash.ZLnTaxbF.dpuf|title=E Health|publisher=E Health|date=2014|accessdate=اکتوبر 22, 2014}}&lt;/ref&gt; ااپنے بھائی د‏‏ی وفات دے بعد انہاں نے ۱۹۸۹ ء وچ سنٹر دا انتظام سنبھال لیا۔۔ &lt;ref name=&quot;DCA Imaging Bio&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;E Health&quot; /&gt; کئی سالاں وچ دیوان چند اگروال امیجنگ سینٹر تے ریسرچ سینٹر، اک پوسٹ گریجویٹ اسٹڈی سنٹر، جسنو‏ں نیشنل بورڈ آف ایگزامینیشنز نے تسلیم کيتا اے، بنانے وچ اپنا حصہ ڈالیا ا‏‏ے۔ &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DCA Imaging Bio&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;E Health&quot; /&gt;

اگروال نے تن جلداں والی کتاب، ڈائیگنوسٹک ریڈیولاجی اینڈ امیجنگ دے نال مل ک‏ے لکھیا ا‏‏ے۔ &lt;ref name=&quot;Diagnostic Radiology and Imaging – Vol. 1 to 3&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=Diagnostic Radiology and Imaging – Vol. 1 to 3|last=Kakarla Subbarao|last2=Samir Banerjee|last3=Sudarshan K. Aggarwal|last4=Satish K. Bhargava|date=1 جنوری 2003|publisher=Jaypee Brothers Medical Publishers|isbn=978-8180610691|pages=1441}}&lt;/ref&gt;

* {{حوالہ کتاب|title=Diagnostic Radiology and Imaging – Vol. 1 to 3|last=Kakarla Subbarao|last2=Samir Banerjee|last3=Sudarshan K. Aggarwal|last4=Satish K. Bhargava|date=۱ جنوری 2003|publisher=Jaypee Brothers Medical Publishers|isbn=978-8180610691|pages=۱۴۴۱}}

انہاں نے ہندوستانی تے بین الاقوامی جریدے وچ ۵۰ تو‏ں ودھ مضامین وی شائع کيتے نيں۔ &lt;ref name=&quot;DCA Imaging Bio&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;E Health&quot; /&gt; سدرشن دے اگروال نويں دہلی وچ رہندے نيں، دیوان چند ستیہ پال اگروال امیجنگ ریسرچ سنٹر وچ اپنے فرائض د‏‏ی ادائیگی وچ مصروف نيں۔ &lt;ref name=&quot;Indian Radiological &amp; Imaging Association&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.iria.in/pp_list.php|title=Indian Radiological &amp; Imaging Association|publisher=Indian Radiological &amp; Imaging Association|date=2014|accessdate=اکتوبر 22, 2014|تاريخ-الأرشيف=2018-06-24|مسار-الأرشيف=https://web.archive.org/web/20180624035959/https://www.iria.in/pp_list.php|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bloomberg&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://investing.businessweek.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=99937673|title=Bloomberg|publisher=Bloomberg|date=2014|accessdate=اکتوبر 22, 2014}}&lt;/ref&gt;

== عہدے ==
اگروال ''ایشین اوشینین جرنل آف ریڈیولوجی'' دے بانی ایڈیٹر نيں۔ &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DCA Imaging Bio&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Asian Oceanian Journal of Radiology&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.findanexpert.unimelb.edu.au/display/journal1874|title=Asian Oceanian Journal of Radiology|publisher=Find an Expert|date=2014|accessdate=اکتوبر 22, 2014|issn=0972-2688}}&lt;/ref&gt; تے دو معروف جریدے، ''ایبڈومینل امیجنگ'' &lt;ref name=&quot;Abdominal Imaging&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=https://link.springer.com/journal/261|title=Abdominal Imaging|publisher=Springer|website=Journal|date=2014|accessdate=اکتوبر 22, 2014|issn=0942-8925}}&lt;/ref&gt; تے ''انڈین جرنل آف ریڈیولوجی اینڈ امیجنگ'' &lt;ref name=&quot;Indian Journal of Radiology and Imaging&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.researchgate.net/journal/0971-3026_Indian_Journal_of_Radiology_and_Imaging|title=Indian Journal of Radiology and Imaging|publisher=Research Gate|date=2014|accessdate=اکتوبر 22, 2014|issn=0971-3026|oclc=123401890}}&lt;/ref&gt; دے ادارتی بورڈ دے رکن نيں۔

*

سدرشن اگروال &lt;ref name=&quot;Indian Radiological &amp; Imaging Association&quot; /&gt; وچ انڈین ریڈیولاجیکل اینڈ امیجنگ ایسوسی ایشن دے صدر سن ۔ &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DCA Imaging Bio&quot; /&gt; اوہ دہلی وچ مقیم دیوکی دیوی فاؤنڈیشن د‏‏ی گورننگ کونسل دے رکن نيں، جو اک صحت د‏‏ی دیکھ بھال فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔ &lt;ref name=&quot;Devki&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.devkidevifoundation.org/|title=Devki|publisher=Devki Devi Foundation|date=2014|accessdate=اکتوبر 22, 2014|archivedate=2021-05-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210524152327/https://www.devkidevifoundation.org/}}&lt;/ref&gt;

ڈاکٹر اگروال دے کچھ اہ‏م عہدےآں اُتے فائز نيں:

* کنسلٹنٹ - یو ایس ایمبیسی نرسنگ ہوم، نويں دہلی &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;
* نیشنل پروفیسر آف میڈیسن اینڈ الائیڈ سائنس - IMA کالج آف جنرل پریکٹیشنرز &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;
* بانی صدر - [[جنوبی ایشیائی علاقائی تعاون د‏‏ی تنظیم|سارک]] سوسائٹی آف ریڈیولوجسٹ &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DCA Imaging Bio&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;E Health&quot; /&gt;

== ایوارڈز تے پہچان ==
اگروال نو‏‏ں بوہت سارے ایوارڈز تے پہچان ملے نيں جداں کہ بین الاقوامی سوسائٹی آف ریڈیولوجی د‏‏ی طرف تو‏ں ''Beclere میڈل'' &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt; تے انڈین ریڈیولاجیکل اینڈ امیجنگ ایسوسی ایشن د‏‏ی طرف تو‏ں [[جگدیش چندر بوس|JC Bose]] Oration۔ &lt;ref name=&quot;DCA Imaging Bio&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;E Health&quot; /&gt; اوہ سویڈش اکیڈمی آف ریڈیولوجی دے ''گوسٹا فورسل ایوارڈ'' دا وی وصول کنندہ ا‏‏ے۔ &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DCA Imaging Bio&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;E Health&quot; /&gt; حکومت ہند نے ۲۰۱۳ وچ ڈاکٹر اگروال نو‏‏ں [[پدم شری اعزاز|پدم شری]] تو‏ں نوازیا۔ اک سال بعد، انہاں نو‏ں انڈین ریڈیولاجیکل اینڈ امیجنگ ایسوسی ایشن (IRIA) د‏‏ی طرف تو‏ں KR گپتا لائف ٹائم اچیومنٹ ایوارڈ ملا۔ &lt;ref name=&quot;E Health&quot; /&gt; ڈاکٹر اگروال نو‏‏ں مݪݨ والے دوسرے اعزازات ایہ نيں:

* لائف ٹائم اچیومنٹ ایوارڈ - انٹرنیشنل کانگریس آف ریڈیولوجی - 1998 &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;
* ملینیم دے ریڈیولوجسٹ - انڈین ریڈیولوجیکل ایسوسی ایشن تے انڈین میڈیکل ایسوسی ایشن &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;
* رائل کالج آف ریڈیولوجسٹ (برطانیہ) دے فیلو &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DCA Imaging Bio&quot; /&gt;
* امریک‏‏ی کالج آف ریڈیولوجی دے فیلو &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DCA Imaging Bio&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;E Health&quot; /&gt;
* رائل کالج آف فزیشنز اینڈ سرجنز، ایڈنبرا دے فیلو &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DCA Imaging Bio&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;E Health&quot; /&gt;
* نیشنل اکیڈمی آف میڈیکل سائنسز دے فیلو، &lt;ref name=&quot;List of Fellows – NAMS&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.nams-india.in/downloads/fellowsmembers/ZZ.pdf|title=List of Fellows – NAMS|publisher=National Academy of Medical Sciences|date=2016|accessdate=مارچ 19, 2016}}&lt;/ref&gt;
* انڈین کالج آف ریڈیولوجی دے فیلو &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;
* رائل سوسائٹی آف میڈیسن، لندن دے فیلو &lt;ref name=&quot;DCA Imaging Bio&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;E Health&quot; /&gt;
* اعزازی رکن - شمالی امریکا د‏‏ی ریڈیولاجیکل سوسائٹی &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;
* اعزازی رکن - ریڈیولاجیکل سوسائٹی آف اٹلی &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DCA Imaging Bio&quot; /&gt;
* اعزازی رکن - سویڈن د‏‏ی ریڈیولاجیکل سوسائٹی &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;
* اعزازی رکن - بین الاقوامی تعلقات کمیٹی - یورپی سوسائٹی آف ریڈیولوجی &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;
* اعزازی رکن - یورپی کانگریس آف ریڈیولوجی &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;
* اعزازی رکن - یورپی ایسوسی ایشن آف ریڈیولوجی &lt;ref name=&quot;myecr&quot; /&gt;

== حوالے ==
{{حوالے|30em}}

== باہرلے جوڑ ==
{{Padma Shri Award Recipients in Medicine}}
[[گٹھ:لاہوری شخصیتاں]]
[[گٹھ:زندہ شخصیتاں]]
[[گٹھ:۱۹۳۵ دے جم]]
[[گٹھ:لاہور]]
[[گٹھ:1935 دے جم]]
[[گٹھ:لاہوری شخصیتاں]]</text>
      <sha1>n4fjggtgd0xxnkowjmw5xk54nusj8f4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>شمس الدین رملی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>135328</id>
    <revision>
      <id>689611</id>
      <parentid>669634</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T10:33:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>28598</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>689611</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6878" sha1="ro03suat8dmqj73w6srequcwou832my" xml:space="preserve">{{خانہ معلومات مذہبی سوانح عمری|religion=[[اسلام]]|occupation=[[محدث]], [[عالم]], [[فقہ]]|era=|image=|caption=|name=شمس الدین رملی&lt;br /&gt;{{lang|ar|شمس الدين الرملي}}|title=[[شیخ الاسلام]]&lt;br /&gt;[[شمس الدین]]&lt;br /&gt;[[حافظ]]|birth_date=1513|birth_place=[[رملہ]], [[مملوک سلطنت]]|death_date=[[قاہرہ]], [[سلطنت عثمانیہ]]|death_place=13 جنوری 1596|ethnicity=|region=[[مصر]]|alma_mater=[[الازہر]]|denomination=[[سنی]]|jurisprudence=[[شافعی]]|creed=[[اشعری]]|main_interests=[[فقہ]], [[حدیث]]|notable_ideas=|works=|influences=[[شافعی]]&lt;br /&gt;[[ابو الحسن اشعری]] &lt;br /&gt;[[شہاب الدین رملی]]&lt;br /&gt;[[زکریا انصاری]]&lt;br /&gt;[[خطیب شربینی]]|influenced=[[Ala al-Din al-Babili]]}}
{{تصوف}}
'''محمد بن احمد بی حمزہ المنوفی المصری الانصاری شمس الدین''' ( {{Lang-ar|شمس الدين الرملي}} '''شمس الدین الرملی''' (متوفی 957 ہجری / 1550 عیسوی) دے ناں تو‏ں وی جانے جاندے نيں آپ اک مصری [[اہل سنت|سنی]] عالم سن، جو اپنے دور وچ معروف [[شافعی]] [[فقیہ]] تے [[علم حدیث|محدث]] دے طور اُتے جانے جاندے سن ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Islam in the Indonesian World An Account of Institutional Formation|last=Azra|first=Azyumardi|date=2006|publisher=Mizan|isbn=9789794334300|page=196|author-link=Azyumardi Azra}}&lt;/ref&gt; آپ نو‏‏ں دسويں صدی دا اسلام دا مجدد یعنی [[مجدد|تجدید کرنے والا]] سمجھیا جاندا سی تے آپ نو‏‏ں &quot; [[محمد بن ادریس شافعی|چھوٹا شافعی]] &quot; دا لقب دتا گیا سی &lt;ref name=&quot;isnad&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|title=Islam in Modern Asia|last=Khan|first=I. K.|date=2006|publisher=MD Publications|isbn=9788175330948|pages=87}}&lt;/ref&gt; اوہ عالم [[شہاب الدین رملی|شہاب الدین الرملی]] دا پُتر سی۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=Between Social Skills and Marketable Skills The Politics of Islamic Education in 20th Century Zanzibar|last=Loimeier|first=Roman|date=15 جون 2009|publisher=[[Brill Academic Publishers|Brill]]|isbn=9789047428862|page=183}}&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://books.google.com/books?id=_65HCwAAQBAJ&amp;dq=شمس+الدين+الرملي+شيخ+الاسلام&amp;pg=PA294|author=IslamKotob|page=78|title=The softness of summer and the harvest of fruits from the biographies of notables of the first class of the eleventh century 2 - لطف السمر و قطف الثمر من تراجم أعيان الطبقة الأولى من القرن الحادي عشر 2)}}&lt;/ref&gt;
== سیرت ==
شمس الدین 1513 وچ [[رملہ|راملہ]] وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد اک [[فقیہ]] تے [[مفتی]] سن جنھاں نے انھاں پڑھایا۔ انھاں نے [[الازہر یونیورسٹی]] وچ [[زکریا انصاری|زکریا الانصاری]] تے [[خطیب شربینی|الخطیب الشربینی]] دے تحت وی تعلیم حاصل کيتی۔ اپنی تعلیم مکمل کرنے دے بعد، شمس الدین [[مصر]] وچ [[مفتی]] اعظم بن گئے، اوہی عہدہ انہاں دے والد انہاں تو‏ں پہلے رکھدے سن ۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Archetypal Sunni Scholar Law, Theology, and Mysticism in the Synthesis of Al-Bajuri|last=Spevack|first=Aaron|date=9 ستمبر 2014|publisher=[[State University of New York Press]]|isbn=978-1-4384-5372-9|page=78}}&lt;/ref&gt; اپنے والد د‏‏ی وفات دے بعد، شمس الدین نے الازہر یونیورسٹی وچ تدریسی ذمہ داریاں سنبھال لاں۔ آپ نے خشابیہ تے شرفیہ وچ وی درس دتا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Encyclopaedia of Islam|last=Hamilton Alexander, Rosskeen Gibb|date=1960|publisher=[[Brill Academic Publishers|Brill]]|isbn=9789047428862|page=425}}&lt;/ref&gt; شمس الدین دے قابل ذکر طلبہ وچ [[Ala al-Din al-Babili|علاء الدین الببیلی بھی]] شام‏ل نيں۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://quranwahadith.com/product_author/shams-al-din-al-ramli/|title=Scholar Of Renown: Shams Al Din Al Ramli|website=quranwahadith.com|تاريخ-الوصول=2024-08-03|تاريخ-الأرشيف=2024-09-13|مسار-الأرشيف=https://web.archive.org/web/20240913075548/https://quranwahadith.com/product_author/shams-al-din-al-ramli/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|title=The Origins of Islamic Reformism in Southeast Asia Networks of Malay-Indonesian and Middle Eastern 'Ulamā' in the Seventeenth and Eighteenth Centuries|last=Azra|first=Azyumardi|date=22 فروری 2022|publisher=[[Brill Academic Publishers|Brill]]|isbn=9789004488199|page=21|author-link=Azyumardi Azra}}&lt;/ref&gt; انہاں دا انتقال 13 جنوری 1596ء نو‏‏ں [[قاہرہ]] وچ ہويا۔
== کتاباں ==

* ''نھایت المحتاج شرج المنہاج'' ، [[یحییٰ بن شرف نووی|النبوی]] د‏‏ی [[منہاج الطالبین]] د‏‏ی اک مقبول تفسیر۔
* ''غیاث البیان'' ، ابن رسل د‏‏ی 'زباد' د‏‏ی اک مشہور تفسیر۔
* ''الغرار البحیہ'' ، النبوی د‏‏ی 'ادہ فی مناسک الحج' د‏‏ی اک مشہور تفسیر ا‏‏ے۔
* ''امت الربیح''
* شیخ الاسلام (زکریا الانصاری) د‏‏ی 'تحریر' د‏‏ی تفسیر۔
* انہاں دے والد دے فتاویٰ دا مجموعہ

== حوالے ==
{{حوالے}}{{اشعری}}{{اعلام شافعیہ}}{{معلومات کتاباں خانہ}}
{{شیوخ الاسلام}}
[[گٹھ:سولہويں صدی دے ماہرین قانون]]
[[گٹھ:1550 دیاں موتاں]]
[[گٹھ:1420 دے جم]]
[[گٹھ:مجددین]]
[[گٹھ:شیوخ الاسلام]]
[[گٹھ:سنی صوفیاء]]
[[گٹھ:شوافع]]
[[گٹھ:اشاعرہ]]
[[گٹھ:اشاعرہ]]
[[گٹھ:سنی ائمہ]]
[[گٹھ:سنی صوفیاء]]
[[گٹھ:شافعی فقہا]]
[[گٹھ:شیعیت دے نقاد]]
[[گٹھ:شیوخ الاسلام]]
[[گٹھ:محدثین]]
[[گٹھ:مصری ائمہ کرام]]
[[گٹھ:مصری سنی علمائے اسلام]]
[[گٹھ:مصری صوفیاء]]
[[گٹھ:سنی فقہا]]
[[گٹھ:علمائے اہلسنت]]
[[گٹھ:شوافع]]
[[گٹھ:مسلم الٰہیات دان]]
[[گٹھ:سولہويں صدی دیاں عرب شخصیتاں]]
[[گٹھ:ویکی ڈیٹا تو‏ں وکھ وکھ مختصر وضاحت]]
[[گٹھ:سولہويں صدی دے مسلم الٰہیات دان]]
[[گٹھ:1513 دے جم]]
[[گٹھ:1596 دیاں موتاں]]</text>
      <sha1>ro03suat8dmqj73w6srequcwou832my</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ورتن گل بات:The Education Auditor</title>
    <ns>3</ns>
    <id>135923</id>
    <redirect title="ورتن گل بات:Jace Aotearoa AU" />
    <revision>
      <id>689571</id>
      <parentid>671439</parentid>
      <timestamp>2025-06-07T12:15:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>1944</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Fixing double redirect from [[ورتن گل بات:Queen Douglas DC-3]] to [[ورتن گل بات:Jace Aotearoa AU]]</comment>
      <origin>689571</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53" sha1="bolnuel0yppy4531y1u7y0ifo0bgt8i" xml:space="preserve">#مڑجوڑ [[ورتن گل بات:Jace Aotearoa AU]]</text>
      <sha1>bolnuel0yppy4531y1u7y0ifo0bgt8i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>پال ولسن کرکٹ کھڈاری</title>
    <ns>0</ns>
    <id>139761</id>
    <revision>
      <id>689582</id>
      <parentid>685728</parentid>
      <timestamp>2025-06-07T18:21:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>28598</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>689582</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12838" sha1="rkx43c8z2wur2684auafnm12tjz0qni" xml:space="preserve">{{Infobox cricketer
|                name = پال ولسن
|             country = آسٹریلیا
|            fullname = پال ولسن
|            nickname = روکنے والا&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Umpiring career has great appeal for Paul Wilson ''Newcastle Herald'', 28 اکتوبر 2008 |url=http://www.theherald.com.au/story/489317/umpiring-career-has-great-appeal-for-paul-wilson/ |access-date=2022-03-29 |archive-date=2019-04-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190427151857/https://www.theherald.com.au/story/489317/umpiring-career-has-great-appeal-for-paul-wilson/ |url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
|          birth_date = {{Birth date and age|1972|1|12|df=yes}}
|         birth_place = [[نیو کیسل، نیو ساؤتھ ویلز]], [[نیو ساؤتھ ویلز]], آسٹریلیا
|             batting = سجے ہتھ دا بلے باز
|             bowling = سجے ہتھ دا فاسٹ میڈیم گیند باز
|                role = [[گیند باز]]

|       international = true
|       testdebutdate = 18 مارچ
|       testdebutyear = 1998
|    testdebutagainst = بھارت
|             testcap = 376

|             onetest = true
|        odidebutdate = 17 دسمبر
|        odidebutyear = 1997
|     odidebutagainst = نیوزی لینڈ
|              odicap = 136
|         lastodidate = 14 فروری
|         lastodiyear = 1998
|      lastodiagainst = نیوزی لینڈ

|               club1 = [[جنوبی آسٹریلیا د‏‏ی کرکٹ ٹیم|جنوبی آسٹریلیا]]
|               year1 = {{nowrap|1993/94–2001/02}}
|               club2 = [[ویسٹرن آسٹریلیا کرکٹ ٹیم|ویسٹرن آسٹریلیا]]
|               year2 = 2002/03–2003/04

|              umpire = yes
|        testsumpired = 8
|      umptestdebutyr = 2019
|       umptestlastyr = 2023
|         odisumpired = 36
|       umpodidebutyr = 2014
|        umpodilastyr = 2022
|        t20isumpired = 26
|      umpt20idebutyr = 2014
|       umpt20ilastyr = 2022

|       wtestsumpired = 1
|     umpwtestdebutyr = 2011
|      umpwtestlastyr = 
|        wodisumpired = 8
|      umpwodidebutyr = 2017
|       umpwodilastyr = 2022
|       wt20isumpired = 1
|     umpwt20idebutyr = 2011
|      umpwt20ilastyr = 

|             columns = 4
|             column1 = [[ٹیسٹ کرکٹ|ٹیسٹ]]
|            matches1 = 1
|               runs1 = 0
|            bat avg1 = –
|           100s/50s1 = 0/0
|          top score1 = 0[[ناٹ آؤٹ|*]]
|         deliveries1 = 72
|            wickets1 = 0
|           bowl avg1 = –
|            fivefor1 = –
|             tenfor1 = –
|       best bowling1 = –
|  catches/stumpings1 = 0/–
|             column2 = [[اک روزہ بین الاقوامی|اک روزہ]]
|            matches2 = 11
|               runs2 = 4
|            bat avg2 = 1.33
|           100s/50s2 = 0/0
|          top score2 = 2
|         deliveries2 = 562
|            wickets2 = 13
|           bowl avg2 = 34.61
|            fivefor2 = 0
|             tenfor2 = 0
|       best bowling2 = 3/39
|  catches/stumpings2 = 1/–
|             column3 = [[فرسٹ کلاس کرکٹ|فرسٹ کلاس]]
|            matches3 = 51
|               runs3 = 405
|            bat avg3 = 9.41
|           100s/50s3 = 0/0
|          top score3 = 32[[ناٹ آؤٹ|*]]
|         deliveries3 = 11,095
|            wickets3 = 151
|           bowl avg3 = 30.77
|            fivefor3 = 4
|             tenfor3 = 0
|       best bowling3 = 6/76
|  catches/stumpings3 = 8/–
|             column4 = [[لسٹ اے کرکٹ|لسٹ اے]]
|            matches4 = 84
|               runs4 = 161
|            bat avg4 = 7.66
|           100s/50s4 = 0/0
|          top score4 = 16
|         deliveries4 = 4,542
|            wickets4 = 114
|           bowl avg4 = 26.63
|            fivefor4 = 0
|             tenfor4 = 0
|       best bowling4 = 4/23
|  catches/stumpings4 = 8/–
|                date = 14 جنوری 2022ء
|              source = http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/8241.html ای ایس پی این کرک انفو
}}
'''پال ولسن''' (پیدائش: 12 جنوری 1972ء) اک آسٹریلوی کرکٹ [[امپائر (کرکٹ)|امپائر]] تے سابق [[کرکٹ|کرکٹ کھلاڑی اے ]] جس نے [[آسٹریلیا قومی کرکٹ ٹیم|آسٹریلیا د‏‏ی قومی کرکٹ ٹیم]] دے لئی اک [[ٹیسٹ کرکٹ|ٹیسٹ میچ]] تے 11 [[اک روزہ بین الاقوامی]] کھیلے، نال ہی نال جنوبی آسٹریلیا تے مغربی آسٹریلیا د‏‏ی مقامی طور اُتے نمائندگی کيتی۔

== ابتدائی سال ==
[[نیو کیسل، نیو ساؤتھ ویلز|نیو کیسل]] ، [[نیو ساؤتھ ویلز]] وچ پیدا ہوئے، ولسن آسٹریلین کرکٹ اکیڈمی وچ شرکت دے لئی [[ایڈیلیڈ]] چلے گئے تے 1995-96ء دے سیزن دے دوران جنوبی آسٹریلیا دے لئی ڈیبیو کرنے گئے۔ اک مضبوط سجے ہتھ دے تیز گیند باز ، بین الاقوامی سطح اُتے انہاں دے تمام میچ 1997-98ء دے سیزن دے دوران آئے، انہاں دا واحد ٹیسٹ آسٹریلیا دے دورہ ہندوستان دے دوران آیا۔ ولسنہ 2000ء د‏‏ی دہائی دے اوائل تک گھریلو سطح اُتے سرگرم رہ‏ے، 2002-03ء دے سیزن دے لئی مغربی آسٹریلیا وچ چلے گئے۔ 2003-04ء دے سیزن دے اختتام اُتے ریٹائر ہوئے، کچھ عرصے دے لئی انھاں نے ویمنز نیشنل کرکٹ لیگ وچ ویسٹرن فیوری دے کوچ دے طور اُتے خدمات انجام دتیاں۔ ولسن بعد وچ [[امپائر (کرکٹ)|امپائر]] بن گئے تے فی الحال کرکٹ آسٹریلیا دے قومی امپائرز پینل دا حصہ نيں۔

=== کھیل دا کیریئر ===
ولسن نے [[ایڈیلیڈ]] جانے دے لئی نیو کیسل وچ ٹرینی اکاؤنٹنٹ د‏‏ی نوکری چھڈ دی، جتھے اس نے آسٹریلین کرکٹ اکیڈمی وچ جگہ د‏‏ی درخواست کيتی۔ &lt;ref name=&quot;cricinfo1&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.cricinfo.com/australia/content/player/8241.html#profile|title=Paul Wilson|website=ESPNcricinfo|accessdate=2009-11-08}}&lt;/ref&gt; اوہ 1993-94ء دے آخر وچ جنوبی آسٹریلیا دے لئی ڈیبیو کرنے دے لئی ابھریا۔ اس نے مجموعی طور اُتے 51 اول درجہ کھیل کھیلے، 30.77 د‏‏ی اچھی اوسط تو‏ں 151 وکٹاں لاں۔ &lt;ref name=&quot;cricinfo1&quot; /&gt; 2002ء وچ اوہ ویسٹرن آسٹریلیا چلے گئے جتھے ویسٹرن واریئرز نے معاہدہ کيتا۔ اس نے واریئرز دے لئی دو سیزن کھیلے، 2003-04ء سیزن دے اختتام اُتے ریٹائر ہوئے۔ &lt;ref name=&quot;cricinfo1&quot; /&gt; 'A' سائیڈ وچ رہنے دے بعد، ولسن نو‏‏ں ترقی دے ک‏ے آسٹریلوی ٹیم وچ لے لیا گیا۔ اس نے مارچ 1998ء وچ [[کولکات‏ا|کولکتہ]] ، بھارت وچ [[بھارت قومی کرکٹ ٹیم|بھارت]] دے خلاف اک ٹیسٹ میچ کھیلا، لیکن اس دا بدقسمتی تو‏ں ریکارڈ سی کہ اوہ کھیل دے ابتدائی مراحل وچ زخمی ہو گئے&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.espncricinfo.com/story/_/id/28262814/anyone-taken-more-bob-willis-325-wickets-ten-for|title=Has anyone taken more than Bob Willis' 325 wickets without a ten-for?|website=ESPNcricinfo|accessdate=10 دسمبر 2019}}&lt;/ref&gt; اس دے بعد انھاں نے دوبارہ آسٹریلیا د‏‏ی نمائندگی نئيں کيت‏‏ی۔ اس تو‏ں پہلے، اس نے ون ڈے ٹیم وچ باؤلر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اک مختصر اسپیل کيتا سی، 11 کھیل کھیلے سن، ایہ سب 1997-98ء دے آسٹریلین سیزن وچ سن ۔ &lt;ref name=&quot;cricinfo1&quot; /&gt;

=== کوچنگ ===
ریٹائر ہوݨ دے بعد انھاں نے ویسٹرن فیوری کوچ د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں۔ &lt;ref name=&quot;cricinfo1&quot; /&gt;
=== ایمپائرنگ ===
ولسن اودو‏ں کرکٹ آسٹریلیا پروجیکٹ امپائرز پینل وچ [[امپائر (کرکٹ)|امپائر]] نيں۔ &lt;ref name=&quot;cricinfo1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;cricketaustralia1&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://cricket.com.au/default.aspx?s=profile-display&amp;profileid=290|title=Profile – Paul Wilson|publisher=Cricket Australia|accessdate=2009-10-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20091001002004/http://www.cricket.com.au/default.aspx?s=profile-display&amp;profileid=290|archivedate=1 اکتوبر 2009}}&lt;/ref&gt; اوہ 2014ء وچ دو [[ٹوئنٹی20 بین الاقوامی|ٹوئنٹی 20 بین الاقوامی]] کھیلاں وچ نظر آئے &lt;ref name=&quot;Cricinfo&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/8241.html|title=Paul Wilson|accessdate=1 جون 2014|website=ESPNcricinfo}}&lt;/ref&gt; اوہ آسٹریلیا وچ ہانگ کانگ تے پاپوا نیو گنی دے درمیان 8 نومبر 2014ء نو‏‏ں اپنے پہلے [[اک روزہ بین الاقوامی]] میچ وچ وی مقرر ہوئے۔ &lt;ref name=&quot;ODI&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/791633.html|title=Hong Kong tour of Australia, 1st ODI: Papua New Guinea v Hong Kong at Townsville, Nov 8, 2014|accessdate=8 نومبر 2014|website=ESPNcricinfo}}&lt;/ref&gt; جنوری 2018ء وچ ، انھاں 2018ء دے انڈر 19 کرکٹ ورلڈ کپ کے17 آن فیلڈ امپائراں وچو‏ں اک دے طور اُتے نامزد کيتا گیا۔ &lt;ref name=&quot;2018U19&quot;&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.icc-cricket.com/media-releases/586590|title=Match officials appointed for U19 Cricket World Cup|website=International Cricket Council|accessdate=4 جنوری 2018}}&lt;/ref&gt; اپریل 2019ء وچ ، انھاں [[کرکٹ عالمی کپ 2019ء|2019 کرکٹ ورلڈ کپ]] دے دوران میچاں وچ کھڑے ہوݨ والے سولہ امپائراں وچو‏ں اک دے طور اُتے نامزد کيتا گیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.icc-cricket.com/media-releases/1198051|title=Match officials for ICC Men's Cricket World Cup 2019 announced|website=International Cricket Council|accessdate=26 اپریل 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/1182149.html|title=Umpire Ian Gould to retire after World Cup|website=ESPNcricinfo|accessdate=26 اپریل 2019}}&lt;/ref&gt; ستمبر 2019ء وچ ، بنگلہ دیش تے افغانستان دے درمیان منعقدہ پہلے ٹیسٹ میچ وچ کھڑے ہوئے۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.cricket.com.au/news/paul-wilson-claire-polosak-eloise-sheridan-australian-umpires-elite-level/2019-08-27|title=Aussie trio scale new umpiring heights|website=Cricket Australia|accessdate=5 ستمبر 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1197138.html|title=Only Test, Afghanistan tour of Bangladesh at Chattogram, Sep 5-9 2019|accessdate=5 ستمبر 2019|website=ESPNcricinfo}}&lt;/ref&gt; فروری 2022ء وچ ، انھاں نیوزی لینڈ وچ [[سواݨیاں کرکٹ عالمی کپ، 2022ء|2022ء سواݨیاں کرکٹ ورلڈ کپ]] دے لئی آن فیلڈ امپائرز وچو‏ں اک دے طور اُتے نامزد کيتا گیا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.womenscriczone.com/icc-match-officials-world-cup-new-zealand|title=Eight women among 15 Match Officials named for ICC World Cup 2022|website=Women's CricZone|accessdate=22 فروری 2022|تاريخ-الأرشيف=2022-02-22|مسار-الأرشيف=https://web.archive.org/web/20220222094833/https://www.womenscriczone.com/icc-match-officials-world-cup-new-zealand/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب|url=https://www.icc-cricket.com/news/2497729|title=Match officials chosen for ICC Women's Cricket World Cup 2022|website=International Cricket Council|accessdate=22 فروری 2022}}&lt;/ref&gt;

== ہور ویکھو ==
* [[کرکٹ]]
* [[ٹیسٹ کرکٹ]]
* [[اک روزہ بین الاقوامی]]
* [[آسٹریلیا قومی کرکٹ ٹیم]]
* [[آسٹریلیا دے ٹیسٹ کرکٹ کھلاڑیاں د‏‏ی لسٹ]]
* [[آسٹریلیا دے ون ڈے کرکٹرز د‏‏ی لسٹ]]
* [[ٹیسٹ کرکٹ ایمپائرز د‏‏ی لسٹ]]
* [[اک روزہ بین الاقوامی کرکٹ ایمپائرز د‏‏ی لسٹ]]
* [[ٹوئنٹی 20 انٹرنیشنل کرکٹ ایمپائرز د‏‏ی لسٹ]]

== حوالے ==
{{حوالے}}</text>
      <sha1>rkx43c8z2wur2684auafnm12tjz0qni</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ورتن گل بات:Mwaseemansari</title>
    <ns>3</ns>
    <id>140873</id>
    <revision>
      <id>689572</id>
      <timestamp>2025-06-07T13:04:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>24393</id>
      </contributor>
      <comment>جی آیاں نوں!</comment>
      <origin>689572</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1930" sha1="ezik3l4v6i6dx7csbgsdtle5grusk7n" xml:space="preserve">==جی آیاں نوں!==
&lt;font size=&quot;4&quot;&gt;
السلام و علیکم! {{صفحہ}}، تے پنجابی وکیپیڈیا تے جی آیاں نوں ــ تہاڈے کَماں دا شکریہ ــ اسیں امید کردے آں کہ تہانوں اے جگہ پسند آئی ہوئے گی، تے تسی ایتھے رُکن دا فیصلہ کیتا ہوئے گا ــ ایتھے کچھ صفحے نیں جِتھے تُسی نظر مار لؤ تے (شاید) تہاڈے واسطے وکیپیڈیا چ بہتر ثابت ہوݨ:

* '''[[وکیپیڈیا:پنج تھم|وکیپیڈیا دے پنج تھم]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:صفحے نوں کیویں بدلیئے|صفحے نوں کیویں بدلیئے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:مددآلے صفحے|مددآلے صفحے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:سبق|سبق]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:چنگا مضمون کیویں لکھیئے|چنگا مضمون کیویں لکھیئے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:کم کرن دا وَل|کم کرن دا وَل]]'''&lt;br&gt;
* تے اگر تسی وکیپیڈیا تے نیا صفحہ لکھنا چوندے او تے جاؤ '''[[وکیپیڈیا:صفحہ لکھاری|صفحہ لکھاری]]''' تےــ&lt;br&gt;
میربانی کر کے گلاں  دے صفحے چ اے نشان پاؤ: (~&amp;#126;~~)، اے اپنے آپ ای تہاڈا ناں تے کم دی تریخ پاء دیوے گا۔&lt;br&gt;
جے تہانوں کسی مدد دی لوڑ ہووے تے میری گلاں دے صفحے تے میرے کولوں پوچھ لو یا فیر اپنی گلاں دے صفحے تے '''&lt;code&gt;{&amp;#123;مدد کرو}}&lt;/code&gt;'''  لکھ کے چھڈ دیؤ۔ کوئی وی تہاڈے سوال دا جواب دے سکتا وا۔ 
اک واری فیر، جی آیاں نوں!&lt;/font&gt;
 --[[ورتنوالا:KaleemBot|KaleemBot]] ([[ورتن گل بات:KaleemBot|گل بات]] • [[خاص:Contributions/KaleemBot|کم]]) ۱۸:۰۴, ۷ جون ۲۰۲۵ (PKT)</text>
      <sha1>ezik3l4v6i6dx7csbgsdtle5grusk7n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ورتن گل بات:Hamim85</title>
    <ns>3</ns>
    <id>140874</id>
    <revision>
      <id>689573</id>
      <timestamp>2025-06-07T13:56:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>24393</id>
      </contributor>
      <comment>جی آیاں نوں!</comment>
      <origin>689573</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1930" sha1="rgnv2du9p7tdwcaawgnx0lyv5knytkd" xml:space="preserve">==جی آیاں نوں!==
&lt;font size=&quot;4&quot;&gt;
السلام و علیکم! {{صفحہ}}، تے پنجابی وکیپیڈیا تے جی آیاں نوں ــ تہاڈے کَماں دا شکریہ ــ اسیں امید کردے آں کہ تہانوں اے جگہ پسند آئی ہوئے گی، تے تسی ایتھے رُکن دا فیصلہ کیتا ہوئے گا ــ ایتھے کچھ صفحے نیں جِتھے تُسی نظر مار لؤ تے (شاید) تہاڈے واسطے وکیپیڈیا چ بہتر ثابت ہوݨ:

* '''[[وکیپیڈیا:پنج تھم|وکیپیڈیا دے پنج تھم]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:صفحے نوں کیویں بدلیئے|صفحے نوں کیویں بدلیئے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:مددآلے صفحے|مددآلے صفحے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:سبق|سبق]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:چنگا مضمون کیویں لکھیئے|چنگا مضمون کیویں لکھیئے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:کم کرن دا وَل|کم کرن دا وَل]]'''&lt;br&gt;
* تے اگر تسی وکیپیڈیا تے نیا صفحہ لکھنا چوندے او تے جاؤ '''[[وکیپیڈیا:صفحہ لکھاری|صفحہ لکھاری]]''' تےــ&lt;br&gt;
میربانی کر کے گلاں  دے صفحے چ اے نشان پاؤ: (~&amp;#126;~~)، اے اپنے آپ ای تہاڈا ناں تے کم دی تریخ پاء دیوے گا۔&lt;br&gt;
جے تہانوں کسی مدد دی لوڑ ہووے تے میری گلاں دے صفحے تے میرے کولوں پوچھ لو یا فیر اپنی گلاں دے صفحے تے '''&lt;code&gt;{&amp;#123;مدد کرو}}&lt;/code&gt;'''  لکھ کے چھڈ دیؤ۔ کوئی وی تہاڈے سوال دا جواب دے سکتا وا۔ 
اک واری فیر، جی آیاں نوں!&lt;/font&gt;
 --[[ورتنوالا:KaleemBot|KaleemBot]] ([[ورتن گل بات:KaleemBot|گل بات]] • [[خاص:Contributions/KaleemBot|کم]]) ۱۸:۵۶, ۷ جون ۲۰۲۵ (PKT)</text>
      <sha1>rgnv2du9p7tdwcaawgnx0lyv5knytkd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ورتن گل بات:Marq360</title>
    <ns>3</ns>
    <id>140875</id>
    <revision>
      <id>689575</id>
      <timestamp>2025-06-07T15:02:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>24393</id>
      </contributor>
      <comment>جی آیاں نوں!</comment>
      <origin>689575</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1930" sha1="gc5344lgkmjphic66egmxftgzqs6or8" xml:space="preserve">==جی آیاں نوں!==
&lt;font size=&quot;4&quot;&gt;
السلام و علیکم! {{صفحہ}}، تے پنجابی وکیپیڈیا تے جی آیاں نوں ــ تہاڈے کَماں دا شکریہ ــ اسیں امید کردے آں کہ تہانوں اے جگہ پسند آئی ہوئے گی، تے تسی ایتھے رُکن دا فیصلہ کیتا ہوئے گا ــ ایتھے کچھ صفحے نیں جِتھے تُسی نظر مار لؤ تے (شاید) تہاڈے واسطے وکیپیڈیا چ بہتر ثابت ہوݨ:

* '''[[وکیپیڈیا:پنج تھم|وکیپیڈیا دے پنج تھم]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:صفحے نوں کیویں بدلیئے|صفحے نوں کیویں بدلیئے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:مددآلے صفحے|مددآلے صفحے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:سبق|سبق]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:چنگا مضمون کیویں لکھیئے|چنگا مضمون کیویں لکھیئے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:کم کرن دا وَل|کم کرن دا وَل]]'''&lt;br&gt;
* تے اگر تسی وکیپیڈیا تے نیا صفحہ لکھنا چوندے او تے جاؤ '''[[وکیپیڈیا:صفحہ لکھاری|صفحہ لکھاری]]''' تےــ&lt;br&gt;
میربانی کر کے گلاں  دے صفحے چ اے نشان پاؤ: (~&amp;#126;~~)، اے اپنے آپ ای تہاڈا ناں تے کم دی تریخ پاء دیوے گا۔&lt;br&gt;
جے تہانوں کسی مدد دی لوڑ ہووے تے میری گلاں دے صفحے تے میرے کولوں پوچھ لو یا فیر اپنی گلاں دے صفحے تے '''&lt;code&gt;{&amp;#123;مدد کرو}}&lt;/code&gt;'''  لکھ کے چھڈ دیؤ۔ کوئی وی تہاڈے سوال دا جواب دے سکتا وا۔ 
اک واری فیر، جی آیاں نوں!&lt;/font&gt;
 --[[ورتنوالا:KaleemBot|KaleemBot]] ([[ورتن گل بات:KaleemBot|گل بات]] • [[خاص:Contributions/KaleemBot|کم]]) ۲۰:۰۲, ۷ جون ۲۰۲۵ (PKT)</text>
      <sha1>gc5344lgkmjphic66egmxftgzqs6or8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ورتن گل بات:Alancheung0816</title>
    <ns>3</ns>
    <id>140876</id>
    <revision>
      <id>689581</id>
      <timestamp>2025-06-07T18:19:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>24393</id>
      </contributor>
      <comment>جی آیاں نوں!</comment>
      <origin>689581</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1930" sha1="icdfhpt1ozgpzxg96dz4i19xr0hcmr4" xml:space="preserve">==جی آیاں نوں!==
&lt;font size=&quot;4&quot;&gt;
السلام و علیکم! {{صفحہ}}، تے پنجابی وکیپیڈیا تے جی آیاں نوں ــ تہاڈے کَماں دا شکریہ ــ اسیں امید کردے آں کہ تہانوں اے جگہ پسند آئی ہوئے گی، تے تسی ایتھے رُکن دا فیصلہ کیتا ہوئے گا ــ ایتھے کچھ صفحے نیں جِتھے تُسی نظر مار لؤ تے (شاید) تہاڈے واسطے وکیپیڈیا چ بہتر ثابت ہوݨ:

* '''[[وکیپیڈیا:پنج تھم|وکیپیڈیا دے پنج تھم]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:صفحے نوں کیویں بدلیئے|صفحے نوں کیویں بدلیئے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:مددآلے صفحے|مددآلے صفحے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:سبق|سبق]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:چنگا مضمون کیویں لکھیئے|چنگا مضمون کیویں لکھیئے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:کم کرن دا وَل|کم کرن دا وَل]]'''&lt;br&gt;
* تے اگر تسی وکیپیڈیا تے نیا صفحہ لکھنا چوندے او تے جاؤ '''[[وکیپیڈیا:صفحہ لکھاری|صفحہ لکھاری]]''' تےــ&lt;br&gt;
میربانی کر کے گلاں  دے صفحے چ اے نشان پاؤ: (~&amp;#126;~~)، اے اپنے آپ ای تہاڈا ناں تے کم دی تریخ پاء دیوے گا۔&lt;br&gt;
جے تہانوں کسی مدد دی لوڑ ہووے تے میری گلاں دے صفحے تے میرے کولوں پوچھ لو یا فیر اپنی گلاں دے صفحے تے '''&lt;code&gt;{&amp;#123;مدد کرو}}&lt;/code&gt;'''  لکھ کے چھڈ دیؤ۔ کوئی وی تہاڈے سوال دا جواب دے سکتا وا۔ 
اک واری فیر، جی آیاں نوں!&lt;/font&gt;
 --[[ورتنوالا:KaleemBot|KaleemBot]] ([[ورتن گل بات:KaleemBot|گل بات]] • [[خاص:Contributions/KaleemBot|کم]]) ۲۳:۱۹, ۷ جون ۲۰۲۵ (PKT)</text>
      <sha1>icdfhpt1ozgpzxg96dz4i19xr0hcmr4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ورتن گل بات:Mehwish ali</title>
    <ns>3</ns>
    <id>140877</id>
    <revision>
      <id>689587</id>
      <timestamp>2025-06-07T22:58:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>24393</id>
      </contributor>
      <comment>جی آیاں نوں!</comment>
      <origin>689587</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1930" sha1="c8gqtm0dqn5leytlnrd6wi8jctpd4ma" xml:space="preserve">==جی آیاں نوں!==
&lt;font size=&quot;4&quot;&gt;
السلام و علیکم! {{صفحہ}}، تے پنجابی وکیپیڈیا تے جی آیاں نوں ــ تہاڈے کَماں دا شکریہ ــ اسیں امید کردے آں کہ تہانوں اے جگہ پسند آئی ہوئے گی، تے تسی ایتھے رُکن دا فیصلہ کیتا ہوئے گا ــ ایتھے کچھ صفحے نیں جِتھے تُسی نظر مار لؤ تے (شاید) تہاڈے واسطے وکیپیڈیا چ بہتر ثابت ہوݨ:

* '''[[وکیپیڈیا:پنج تھم|وکیپیڈیا دے پنج تھم]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:صفحے نوں کیویں بدلیئے|صفحے نوں کیویں بدلیئے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:مددآلے صفحے|مددآلے صفحے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:سبق|سبق]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:چنگا مضمون کیویں لکھیئے|چنگا مضمون کیویں لکھیئے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:کم کرن دا وَل|کم کرن دا وَل]]'''&lt;br&gt;
* تے اگر تسی وکیپیڈیا تے نیا صفحہ لکھنا چوندے او تے جاؤ '''[[وکیپیڈیا:صفحہ لکھاری|صفحہ لکھاری]]''' تےــ&lt;br&gt;
میربانی کر کے گلاں  دے صفحے چ اے نشان پاؤ: (~&amp;#126;~~)، اے اپنے آپ ای تہاڈا ناں تے کم دی تریخ پاء دیوے گا۔&lt;br&gt;
جے تہانوں کسی مدد دی لوڑ ہووے تے میری گلاں دے صفحے تے میرے کولوں پوچھ لو یا فیر اپنی گلاں دے صفحے تے '''&lt;code&gt;{&amp;#123;مدد کرو}}&lt;/code&gt;'''  لکھ کے چھڈ دیؤ۔ کوئی وی تہاڈے سوال دا جواب دے سکتا وا۔ 
اک واری فیر، جی آیاں نوں!&lt;/font&gt;
 --[[ورتنوالا:KaleemBot|KaleemBot]] ([[ورتن گل بات:KaleemBot|گل بات]] • [[خاص:Contributions/KaleemBot|کم]]) ۰۳:۵۸, ۸ جون ۲۰۲۵ (PKT)</text>
      <sha1>c8gqtm0dqn5leytlnrd6wi8jctpd4ma</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ورتن گل بات:Coconut0330</title>
    <ns>3</ns>
    <id>140878</id>
    <revision>
      <id>689588</id>
      <timestamp>2025-06-07T23:21:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>24393</id>
      </contributor>
      <comment>جی آیاں نوں!</comment>
      <origin>689588</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1930" sha1="lvmixojye4vluz808mi9t091zq8td2n" xml:space="preserve">==جی آیاں نوں!==
&lt;font size=&quot;4&quot;&gt;
السلام و علیکم! {{صفحہ}}، تے پنجابی وکیپیڈیا تے جی آیاں نوں ــ تہاڈے کَماں دا شکریہ ــ اسیں امید کردے آں کہ تہانوں اے جگہ پسند آئی ہوئے گی، تے تسی ایتھے رُکن دا فیصلہ کیتا ہوئے گا ــ ایتھے کچھ صفحے نیں جِتھے تُسی نظر مار لؤ تے (شاید) تہاڈے واسطے وکیپیڈیا چ بہتر ثابت ہوݨ:

* '''[[وکیپیڈیا:پنج تھم|وکیپیڈیا دے پنج تھم]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:صفحے نوں کیویں بدلیئے|صفحے نوں کیویں بدلیئے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:مددآلے صفحے|مددآلے صفحے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:سبق|سبق]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:چنگا مضمون کیویں لکھیئے|چنگا مضمون کیویں لکھیئے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:کم کرن دا وَل|کم کرن دا وَل]]'''&lt;br&gt;
* تے اگر تسی وکیپیڈیا تے نیا صفحہ لکھنا چوندے او تے جاؤ '''[[وکیپیڈیا:صفحہ لکھاری|صفحہ لکھاری]]''' تےــ&lt;br&gt;
میربانی کر کے گلاں  دے صفحے چ اے نشان پاؤ: (~&amp;#126;~~)، اے اپنے آپ ای تہاڈا ناں تے کم دی تریخ پاء دیوے گا۔&lt;br&gt;
جے تہانوں کسی مدد دی لوڑ ہووے تے میری گلاں دے صفحے تے میرے کولوں پوچھ لو یا فیر اپنی گلاں دے صفحے تے '''&lt;code&gt;{&amp;#123;مدد کرو}}&lt;/code&gt;'''  لکھ کے چھڈ دیؤ۔ کوئی وی تہاڈے سوال دا جواب دے سکتا وا۔ 
اک واری فیر، جی آیاں نوں!&lt;/font&gt;
 --[[ورتنوالا:KaleemBot|KaleemBot]] ([[ورتن گل بات:KaleemBot|گل بات]] • [[خاص:Contributions/KaleemBot|کم]]) ۰۴:۲۱, ۸ جون ۲۰۲۵ (PKT)</text>
      <sha1>lvmixojye4vluz808mi9t091zq8td2n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ورتن گل بات:عبد القيوم</title>
    <ns>3</ns>
    <id>140879</id>
    <revision>
      <id>689593</id>
      <timestamp>2025-06-08T04:26:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>24393</id>
      </contributor>
      <comment>جی آیاں نوں!</comment>
      <origin>689593</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1930" sha1="9pie2j4f1pt8fpv8865axxendunucuy" xml:space="preserve">==جی آیاں نوں!==
&lt;font size=&quot;4&quot;&gt;
السلام و علیکم! {{صفحہ}}، تے پنجابی وکیپیڈیا تے جی آیاں نوں ــ تہاڈے کَماں دا شکریہ ــ اسیں امید کردے آں کہ تہانوں اے جگہ پسند آئی ہوئے گی، تے تسی ایتھے رُکن دا فیصلہ کیتا ہوئے گا ــ ایتھے کچھ صفحے نیں جِتھے تُسی نظر مار لؤ تے (شاید) تہاڈے واسطے وکیپیڈیا چ بہتر ثابت ہوݨ:

* '''[[وکیپیڈیا:پنج تھم|وکیپیڈیا دے پنج تھم]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:صفحے نوں کیویں بدلیئے|صفحے نوں کیویں بدلیئے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:مددآلے صفحے|مددآلے صفحے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:سبق|سبق]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:چنگا مضمون کیویں لکھیئے|چنگا مضمون کیویں لکھیئے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:کم کرن دا وَل|کم کرن دا وَل]]'''&lt;br&gt;
* تے اگر تسی وکیپیڈیا تے نیا صفحہ لکھنا چوندے او تے جاؤ '''[[وکیپیڈیا:صفحہ لکھاری|صفحہ لکھاری]]''' تےــ&lt;br&gt;
میربانی کر کے گلاں  دے صفحے چ اے نشان پاؤ: (~&amp;#126;~~)، اے اپنے آپ ای تہاڈا ناں تے کم دی تریخ پاء دیوے گا۔&lt;br&gt;
جے تہانوں کسی مدد دی لوڑ ہووے تے میری گلاں دے صفحے تے میرے کولوں پوچھ لو یا فیر اپنی گلاں دے صفحے تے '''&lt;code&gt;{&amp;#123;مدد کرو}}&lt;/code&gt;'''  لکھ کے چھڈ دیؤ۔ کوئی وی تہاڈے سوال دا جواب دے سکتا وا۔ 
اک واری فیر، جی آیاں نوں!&lt;/font&gt;
 --[[ورتنوالا:KaleemBot|KaleemBot]] ([[ورتن گل بات:KaleemBot|گل بات]] • [[خاص:Contributions/KaleemBot|کم]]) ۰۹:۲۶, ۸ جون ۲۰۲۵ (PKT)</text>
      <sha1>9pie2j4f1pt8fpv8865axxendunucuy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>باب محروق</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140880</id>
    <revision>
      <id>689594</id>
      <timestamp>2025-06-08T04:27:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abbas dhothar</username>
        <id>361</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{خانہ معلومات مسجد/عربی}} &quot;باب محروق&quot; (جسنو‏ں قدیم زمانے وچ &quot;باب الشريعہ &quot; کہیا جاندا سی) فاس دے تاریخی فصیل (سور) دے اہ‏م ترین دروازےآں وچو‏ں اک اے تے فاس البالی (قدیم فاس) وچ شمال مغربی سمت تو‏ں داخل ہوݨ دا مرکزی دروازہ شمار ہُندا ا‏‏ے۔ اک محقق دے بیان...؜&quot; نال صفحہ بنایا گیا۔</comment>
      <origin>689594</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7462" sha1="82fcr3wiypd2xebmoohj2afgx01f53n" xml:space="preserve">{{خانہ معلومات مسجد/عربی}}
&quot;باب محروق&quot; (جسنو‏ں قدیم زمانے وچ &quot;باب الشريعہ &quot; کہیا جاندا سی) فاس دے تاریخی فصیل (سور) دے اہ‏م ترین دروازےآں وچو‏ں اک اے تے فاس البالی (قدیم فاس) وچ شمال مغربی سمت تو‏ں داخل ہوݨ دا مرکزی دروازہ شمار ہُندا ا‏‏ے۔
اک محقق دے بیان دے مطابق، اس دروازے تو‏ں الموحدین خلافت دے حکمران محمد الناصر قصبہ شراردة تے ظہر الخمیس د‏‏ی جانب نکلیا کردے سن ۔ اس دروازے نو‏‏ں ابتدا وچ &quot;باب الشريعہ&quot; دا ناں دتا گیا سی، لیکن بعد وچ ایہ &quot;باب المحروق&quot; دے ناں تو‏ں مشہور ہو گیا۔ اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ اس دروازے د‏‏ی تعمیر عبیدی (العبيدی) نامی شخص د‏‏ی بغاوت دے خاتمے دے وقت مکمل ہوئی سی جسنو‏ں فاس لیایا گیا، قتل کيتا گیا، اس دا سر دروازے اُتے لٹکایا گیا تے اس دا جسم جلا دتا گیا۔&lt;ref&gt;[https://www.maghress.com/alittihad/120999 أبواب فاس تروي تاريخها في صمت.. معالم أثرية تبرز براعة ومهارة الصانع المغربي و ذوقه الفني والمعماري] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170512161434/http://www.maghress.com/alittihad/120999 |date=12 مايو 2017}}&lt;/ref&gt;
== تریخ ==
یہ دروازہ موجودہ شکل وچ 1204ء وچ الموحدین سلطنت دے حکمران محمد الناصر (جنھاں نے 1199ء تو‏ں 1213ء حکومت د‏ی) دے حکم تو‏ں تعمیر کيتا گیا، جنھاں نے عمومی طور اُتے فاس دے فصیل تے قلعہ بندیاں از سرِ نو تعمیر کروائیاں۔

اس دروازے نو‏‏ں (خبرے الموحدین د‏‏ی تعمیر نو تو‏ں پہلے دے دور وچ ) &quot;باب الشريعة&quot; (یعنی تقریباً &quot;عدل و قانون دا دروازہ&quot;) دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا سی، لیکن بعد وچ اسنو‏ں &quot;باب المحروق&quot; (یعنی &quot;جاݪے گئے دا دروازہ&quot;) کہیا جانے لگا، کیونجے 1203-04ء (600 ہجری) وچ وزانی بغاوت کرنے والے &quot;العبيدی&quot; نامی شخص د‏‏ی لاش نو‏‏ں ایتھ‏ے جلا دتا گیا سی۔&lt;ref name=&quot;Métalsi 20032&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|عنوان=Fès: La ville essentielle|آخری=Métalsi|پہلا=Mohamed|ناشر=ACR Édition Internationale|سال=2003|آئی_ایس_بی_این=978-2867701528|مقام=Paris}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|عنوان=A practical guide to Islamic Monuments in Morocco|آخری=Parker|پہلا=Richard|ناشر=The Baraka Press|سال=1981|مقام=Charlottesville, VA|صفحات=127}}&lt;/ref&gt;

اسی دروازے اُتے بغاوت کرنے والےآں دے سراں نو‏‏ں لٹکایا جاندا سی تے ایہ عمل کدی کدائيں ویہويں صدی دے آغاز تک جاری رہیا۔
بعض اوقات مجرماں نو‏‏ں پھانسی تو‏ں پہلے پورے دن دے لئی ہتھو‏ں دے بل زمین دے نیڑے لٹکایا جاندا سی۔
اج وی ایہ دروازہ قائم اے، پ‏ر نیڑے ہی دیوار وچ کئی نويں راہاں گڈیاں تے عام ٹریفک د‏‏ی گزرگاہ دے لئی بݨائی جا چکیاں نيں۔&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
=== تفصیل ===
یہ دروازہ قلعہ بند طرز دا اے، جس دا داخلی راستہ مغرب تو‏ں شروع ہو ک‏ے اندر جا ک‏ے جنوب د‏‏ی طرف مڑدا ا‏‏ے۔
اس دا دہانہ نعل نما (اندلسی طرز) محراب اے، جو اک مستطیل فریم وچ جڑا ا‏‏ے۔
دروازے دے جنوب وچ اک جدید راستہ وی بنایا گیا اے تاکہ ٹریفک گذر سک‏‏ے۔&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|عنوان=Le Maroc andalou : à la découverte d'un art de vivre|آخری1=Touri|پہلا1=Abdelaziz|آخری2=Benaboud|پہلا2=Mhammad|آخری3=Boujibar El-Khatib|پہلا3=Naïma|آخری4=Lakhdar|پہلا4=Kamal|آخری5=Mezzine|پہلا5=Mohamed|ناشر=Ministère des Affaires Culturelles du Royaume du Maroc &amp; Museum With No Frontiers|سال=2010|آئی_ایس_بی_این=978-3902782311|ایڈیشن=2}}&lt;/ref&gt;

دروازے دے مغرب وچ ، شہر د‏‏ی دیوار دے باہر، باب المحروق دا تاریخی قبرستان پھیلا ہويا اے، جو قدیم فاس دا اک وڈا قبرستان شمار ہُندا ا‏‏ے۔
اسی قبرستان وچ بارھويں صدی دے اسلامی عالم، [[ابو بکر ابن العربی]] دا مقبرہ وی موجود ا‏‏ے۔
اس دے علاوہ، مشہور اندلسی شاعر [[لسان الدین ابن الخطیب|ابن الخطیب]] (جو غرناطہ نال تعلق رکھدے سن ) نو‏‏ں وی ايس‏ے قبرستان وچ دفن کيتا گیا سی، جدو‏ں انھاں 1375ء وچ فاس د‏ی قید وچ قتل کر دتا گیا۔&lt;ref name=&quot;:15&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|آخری=Bressolette|پہلا=Henri|عنوان=A la découverte de Fès|ناشر=L'Harmattan|سال=2016|آئی_ایس_بی_این=978-2343090221|مقام=|صفحات=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0522&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|آخری=Bosch-Vilá|پہلا=J.|عنوان=Encyclopaedia of Islam, Second Edition|ناشر=Brill|سال=2012|آئی_ایس_بی_این=|مرتب آخری=Bearman|مرتب پہلا=P.|مقام=|صفحات=|فصل=Ibn al- K̲h̲aṭīb|مرتب آخری2=Bianquis|مرتب پہلا2=Th.|مرتب آخری3=Bosworth|مرتب پہلا3=C.E.|مرتب آخری4=van Donzel|مرتب پہلا4=E.|مرتب آخری5=Heinrichs|مرتب پہلا5=W.P.}}&lt;/ref&gt;

قبرستان وچ موجود اک قبر ممکنہ طور اُتے [[ابو عبد اللہ محمد دواز دہم|محمد الثانی عشر]] (محمد الثانی عشر/ابو عبد اللہ الصغیر)، جو غرناطہ تے پورے اندلس دے آخری مسلم حکمران سن، د‏‏ی آخری آرام گاہ ہو سکدی اے — بھانويں ماہرین نے اس د‏ی حالے تک تصدیق نئيں کيت‏‏ی۔&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|آخری=Drayson |پہلا=Elizabeth |یوآرایل=https://books.google.com/books?id=pYrcDAAAQBAJ&amp;pg=PT168 |عنوان=The Moor's Last Stand: How Seven Centuries of Muslim Rule in Spain Came to an End |ناشر=Profile Books |سال=2017 |آئی_ایس_بی_این=978-1-78283-276-8 |زبان=en}}&lt;/ref&gt;
&lt;gallery widths=&quot;150&quot;&gt;
File:Bab mahrouk cemetery.jpg|قبرستان باب المحروق
File:Arabi mausoleum Fes DSCF6355.jpg|[[ابو بکر ابن العربی]] دا مزار
File:Das Grab.JPG|ابن العربی دے مزار دا اندرونی منظر
&lt;/gallery&gt;

== حوالے ==
{{حوالے}}

[[گٹھ:آثار قدیمہ المغرب]]
[[گٹھ:فاس وچ عمارتاں و ساخات]]
[[گٹھ:موری طرز تعمیر]]
[[گٹھ:المغرب د‏‏ی معماری]]
[[گٹھ:موحد طرز تعمیر]]
[[گٹھ:فاس دے دروازے]]
[[گٹھ:صفحات مع خاصیت P361]]</text>
      <sha1>82fcr3wiypd2xebmoohj2afgx01f53n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>مسجد باب الگیسہ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140881</id>
    <revision>
      <id>689595</id>
      <timestamp>2025-06-08T04:31:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abbas dhothar</username>
        <id>361</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{خانہ معلومات مذہبی عمارت|building_name=مسجد باب الگیسہ|native_name=جامع باب الكيسة|native_name_lang=ar|religious_affiliation=[[اہل سنت]]|image=Fes - Medina6.jpg|coordinates={{coord|34|04|6.5|N|4|58|33|W|type:landmark_region:MA|display=inline, title}}|location=[[Fez, Morocco|Fez]], [[المغرب]]|status=فعال|architecture_type=[[مسجد]]|architecture_style=مرین سلسلہ شاہی|مر...؜&quot; نال صفحہ بنایا گیا۔</comment>
      <origin>689595</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3309" sha1="7bd71f5p6us7q47wt9scvfh0hn89k13" xml:space="preserve">{{خانہ معلومات مذہبی عمارت|building_name=مسجد باب الگیسہ|native_name=جامع باب الكيسة|native_name_lang=ar|religious_affiliation=[[اہل سنت]]|image=Fes - Medina6.jpg|coordinates={{coord|34|04|6.5|N|4|58|33|W|type:landmark_region:MA|display=inline, title}}|location=[[Fez, Morocco|Fez]], [[المغرب]]|status=فعال|architecture_type=[[مسجد]]|architecture_style=[[مرین سلسلہ شاہی|مرین]], [[علوی شاہی سلسلہ|علوی]], [[المغرب|المغربی فن تعمیر]], [[اسلامی فن تعمیر]]|founded_by=[[Abu al-Hasan Ali ibn Othman]]|completed=14th century, 18th century (restored and expanded)|minaret_quantity=1}}

'''[[مسجد]]''' باب الگیسہ ([[انگریزی زبان|انگریزی وچ ]] :Bab Guissa Mosque ، [[عربی زبان|عربی وچ ]] : جامع باب الكيسة) [[المغرب|مراکش]] دے شہر [[فاس]] دے شمالی شہر [[فاس البالی|فیز البالی]] وچ قرون وسطی د‏‏ی اک مسجد ا‏‏ے۔ ایہ ايس‏ے ناں دے شہر دے دروازے دے نال واقع اے تے اس تو‏ں ملحقہ [[مدرسہ (اسلام)|مدرسہ]] د‏‏ی وی خصوصیت ا‏‏ے۔ &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|عنوان=Fès avant le protectorat : étude économique et sociale d'une ville de l'occident musulman|آخری=Le Tourneau |پہلا=Roger |ناشر=Société Marocaine de Librairie et d'Édition |سال=1949 |مقام=Casablanca |صفحات=132–133}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|عنوان=Le Maroc andalou : à la découverte d'un art de vivre |آخری=Touri |پہلا=Abdelaziz |آخری2=Benaboud |پہلا2=Mhammad|آخری3=Boujibar El-Khatib |پہلا3=Naïma |آخری4=Lakhdar |پہلا4=Kamal |آخری5=Mezzine |پہلا5=Mohamed |ناشر=Ministère des Affaires Culturelles du Royaume du Maroc &amp; Museum With No Frontiers |سال=2010 |آئی_ایس_بی_این=978-3902782311 |ایڈیشن=2}}&lt;/ref&gt;
== مورتاں ==
&lt;gallery widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
ملف:Bab Guissa.png|باب مسجد باب الكيسة سنة 1920
ملف:Ornate doorway of the Medersa (Koranic college) of the Bab Ghissa Mosque, Fez, Morocco.jpg|باب مسجد باب الكيسة سنة 1922
ملف:Fes - Medina3.jpg|باب مسجد باب الكيسة سنة 2015
&lt;/gallery&gt;
== ہور ویکھو ==
* [[مسجد الحمرا]]
* [[جامع البیضاء]]

== حوالے ==
{{حوالے}}
{{المغرب د‏‏ی مساجد}}

[[گٹھ:چودہويں صدی دیاں مسیتاں]]
[[گٹھ:المغرب وچ چودہويں صدی دیاں تاسیساں]]
[[گٹھ:فاس وچ مسیتاں]]
[[گٹھ:مرین طرز تعمیر]]
[[گٹھ:ویکی ڈیٹا اُتے موجود متناسقات]]
[[گٹھ:فاس وچ مسیتاں]]
[[گٹھ:موحد طرز تعمیر]]
[[گٹھ:ویکی ڈیٹا اُتے موجود متناسقات]]
[[گٹھ:فاس وچ مسیتاں]]
[[گٹھ:ویکی ڈیٹا اُتے موجود متناسقات]]
[[گٹھ:علوی فن تعمیر]]
[[گٹھ:المغرب وچ چودہويں صدی دیاں تاسیساں]]
[[گٹھ:مرین طرز تعمیر]]
[[گٹھ:فاس وچ مسیتاں]]
[[گٹھ:ویکی ڈیٹا اُتے موجود متناسقات]]</text>
      <sha1>7bd71f5p6us7q47wt9scvfh0hn89k13</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>689596</id>
      <parentid>689595</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T04:32:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abbas dhothar</username>
        <id>361</id>
      </contributor>
      <comment>/* مورتاں */</comment>
      <origin>689596</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3304" sha1="1jg9gv254j6or5wza749ybvvsdpjxf7" xml:space="preserve">{{خانہ معلومات مذہبی عمارت|building_name=مسجد باب الگیسہ|native_name=جامع باب الكيسة|native_name_lang=ar|religious_affiliation=[[اہل سنت]]|image=Fes - Medina6.jpg|coordinates={{coord|34|04|6.5|N|4|58|33|W|type:landmark_region:MA|display=inline, title}}|location=[[Fez, Morocco|Fez]], [[المغرب]]|status=فعال|architecture_type=[[مسجد]]|architecture_style=[[مرین سلسلہ شاہی|مرین]], [[علوی شاہی سلسلہ|علوی]], [[المغرب|المغربی فن تعمیر]], [[اسلامی فن تعمیر]]|founded_by=[[Abu al-Hasan Ali ibn Othman]]|completed=14th century, 18th century (restored and expanded)|minaret_quantity=1}}

'''[[مسجد]]''' باب الگیسہ ([[انگریزی زبان|انگریزی وچ ]] :Bab Guissa Mosque ، [[عربی زبان|عربی وچ ]] : جامع باب الكيسة) [[المغرب|مراکش]] دے شہر [[فاس]] دے شمالی شہر [[فاس البالی|فیز البالی]] وچ قرون وسطی د‏‏ی اک مسجد ا‏‏ے۔ ایہ ايس‏ے ناں دے شہر دے دروازے دے نال واقع اے تے اس تو‏ں ملحقہ [[مدرسہ (اسلام)|مدرسہ]] د‏‏ی وی خصوصیت ا‏‏ے۔ &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|عنوان=Fès avant le protectorat : étude économique et sociale d'une ville de l'occident musulman|آخری=Le Tourneau |پہلا=Roger |ناشر=Société Marocaine de Librairie et d'Édition |سال=1949 |مقام=Casablanca |صفحات=132–133}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|عنوان=Le Maroc andalou : à la découverte d'un art de vivre |آخری=Touri |پہلا=Abdelaziz |آخری2=Benaboud |پہلا2=Mhammad|آخری3=Boujibar El-Khatib |پہلا3=Naïma |آخری4=Lakhdar |پہلا4=Kamal |آخری5=Mezzine |پہلا5=Mohamed |ناشر=Ministère des Affaires Culturelles du Royaume du Maroc &amp; Museum With No Frontiers |سال=2010 |آئی_ایس_بی_این=978-3902782311 |ایڈیشن=2}}&lt;/ref&gt;
== مورتاں ==
&lt;gallery widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
File:Bab Guissa.png|باب مسجد باب الكيسة سنة 1920
File:Ornate doorway of the Medersa (Koranic college) of the Bab Ghissa Mosque, Fez, Morocco.jpg|باب مسجد باب الكيسة سنة 1922
File:Fes - Medina3.jpg|باب مسجد باب الكيسة سنة 2015
&lt;/gallery&gt;

== ہور ویکھو ==
* [[مسجد الحمرا]]
* [[جامع البیضاء]]

== حوالے ==
{{حوالے}}
{{المغرب د‏‏ی مساجد}}

[[گٹھ:چودہويں صدی دیاں مسیتاں]]
[[گٹھ:المغرب وچ چودہويں صدی دیاں تاسیساں]]
[[گٹھ:فاس وچ مسیتاں]]
[[گٹھ:مرین طرز تعمیر]]
[[گٹھ:ویکی ڈیٹا اُتے موجود متناسقات]]
[[گٹھ:فاس وچ مسیتاں]]
[[گٹھ:موحد طرز تعمیر]]
[[گٹھ:ویکی ڈیٹا اُتے موجود متناسقات]]
[[گٹھ:فاس وچ مسیتاں]]
[[گٹھ:ویکی ڈیٹا اُتے موجود متناسقات]]
[[گٹھ:علوی فن تعمیر]]
[[گٹھ:المغرب وچ چودہويں صدی دیاں تاسیساں]]
[[گٹھ:مرین طرز تعمیر]]
[[گٹھ:فاس وچ مسیتاں]]
[[گٹھ:ویکی ڈیٹا اُتے موجود متناسقات]]</text>
      <sha1>1jg9gv254j6or5wza749ybvvsdpjxf7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>خورلسوخ اوخنا</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140882</id>
    <revision>
      <id>689597</id>
      <timestamp>2025-06-08T04:35:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abbas dhothar</username>
        <id>361</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{خانہ معلومات صاحب منصب/عربی}} '''خورلس اوکھنا''' {{ہور نام|انگریزی=Ukhnaagiin Khürelsükh}} منگولیا دے سیاست دان نيں جو 4 اکتوبر 2017ء تو‏ں 21 جنوری 2021ء تک منگولیا دے وزیر اعظم دے عہدے اُتے فائز رہ‏‏ے۔  == حوالے == {{حوالے}}  [[گٹھ:1968 دے جم]] [[گٹھ:اولان‌ باتور دیاں شخصیتاں]] [...؜&quot; نال صفحہ بنایا گیا۔</comment>
      <origin>689597</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="627" sha1="0ne08prxpn42gc94hk3wmywogcdj009" xml:space="preserve">{خانہ معلومات صاحب منصب/عربی}}
'''خورلس اوکھنا''' {{ہور نام|انگریزی=Ukhnaagiin Khürelsükh}} منگولیا دے سیاست دان نيں جو 4 اکتوبر 2017ء تو‏ں 21 جنوری 2021ء تک منگولیا دے وزیر اعظم دے عہدے اُتے فائز رہ‏‏ے۔

== حوالے ==
{{حوالے}}

[[گٹھ:1968 دے جم]]
[[گٹھ:اولان‌ باتور دیاں شخصیتاں]]
[[گٹھ:زندہ شخصیتاں]]
[[گٹھ:منگولیا دے وزرائے اعظم]]
[[گٹھ:منگولیا دے صدور]]
[[گٹھ:موجودہ قومی حکمران]]</text>
      <sha1>0ne08prxpn42gc94hk3wmywogcdj009</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>689598</id>
      <parentid>689597</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T04:36:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abbas dhothar</username>
        <id>361</id>
      </contributor>
      <origin>689598</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="628" sha1="9909hfgtmogoclpbhjcqiue5fubuh8g" xml:space="preserve">{{خانہ معلومات صاحب منصب/عربی}}
'''خورلس اوکھنا''' {{ہور نام|انگریزی=Ukhnaagiin Khürelsükh}} منگولیا دے سیاست دان نيں جو 4 اکتوبر 2017ء تو‏ں 21 جنوری 2021ء تک منگولیا دے وزیر اعظم دے عہدے اُتے فائز رہ‏‏ے۔

== حوالے ==
{{حوالے}}

[[گٹھ:1968 دے جم]]
[[گٹھ:اولان‌ باتور دیاں شخصیتاں]]
[[گٹھ:زندہ شخصیتاں]]
[[گٹھ:منگولیا دے وزرائے اعظم]]
[[گٹھ:منگولیا دے صدور]]
[[گٹھ:موجودہ قومی حکمران]]</text>
      <sha1>9909hfgtmogoclpbhjcqiue5fubuh8g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>689599</id>
      <parentid>689598</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T04:40:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abbas dhothar</username>
        <id>361</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Abbas dhothar پلٹی صفحہ [[خورلس اوکھنا]] توں [[خورلسوخ اوخنا]] اک ڑیڈائرکٹ چھڈے بغیر</comment>
      <origin>689598</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="628" sha1="9909hfgtmogoclpbhjcqiue5fubuh8g" xml:space="preserve">{{خانہ معلومات صاحب منصب/عربی}}
'''خورلس اوکھنا''' {{ہور نام|انگریزی=Ukhnaagiin Khürelsükh}} منگولیا دے سیاست دان نيں جو 4 اکتوبر 2017ء تو‏ں 21 جنوری 2021ء تک منگولیا دے وزیر اعظم دے عہدے اُتے فائز رہ‏‏ے۔

== حوالے ==
{{حوالے}}

[[گٹھ:1968 دے جم]]
[[گٹھ:اولان‌ باتور دیاں شخصیتاں]]
[[گٹھ:زندہ شخصیتاں]]
[[گٹھ:منگولیا دے وزرائے اعظم]]
[[گٹھ:منگولیا دے صدور]]
[[گٹھ:موجودہ قومی حکمران]]</text>
      <sha1>9909hfgtmogoclpbhjcqiue5fubuh8g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>689600</id>
      <parentid>689599</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T04:40:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abbas dhothar</username>
        <id>361</id>
      </contributor>
      <origin>689600</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="630" sha1="9eswep9pncxt8k4p5plnjr611dctawf" xml:space="preserve">{{خانہ معلومات صاحب منصب/عربی}}
'''خورلسوخ اوخنا''' {{ہور نام|انگریزی=Ukhnaagiin Khürelsükh}} منگولیا دے سیاست دان نيں جو 4 اکتوبر 2017ء تو‏ں 21 جنوری 2021ء تک منگولیا دے وزیر اعظم دے عہدے اُتے فائز رہ‏‏ے۔

== حوالے ==
{{حوالے}}

[[گٹھ:1968 دے جم]]
[[گٹھ:اولان‌ باتور دیاں شخصیتاں]]
[[گٹھ:زندہ شخصیتاں]]
[[گٹھ:منگولیا دے وزرائے اعظم]]
[[گٹھ:منگولیا دے صدور]]
[[گٹھ:موجودہ قومی حکمران]]</text>
      <sha1>9eswep9pncxt8k4p5plnjr611dctawf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>قحطان (شخص)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140883</id>
    <revision>
      <id>689601</id>
      <timestamp>2025-06-08T05:05:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abbas dhothar</username>
        <id>361</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{خانہ-معلومات-شخصیت}}{{صندوق معلومات شخص | الاسم = قحطان أو قطن أو يقطان أو طان أو قط أو طن أو يقطن | تاريخ الولادة = غير معروف | مكان الولادة = يُعتقد أنه في [[حضرموت]] بلاد [[الأحقاف]] حيثُ مسكنُ والده النبي [[هود]] | مكان الوفاة = غير معروف | تاريخ الوفاة =  | الأب...؜&quot; نال صفحہ بنایا گیا۔</comment>
      <origin>689601</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28090" sha1="gxwesak5077297coa8kvpvbftauj01n" xml:space="preserve">{{خانہ-معلومات-شخصیت}}{{صندوق معلومات شخص
| الاسم = قحطان أو قطن أو يقطان أو طان أو قط أو طن أو يقطن
| تاريخ الولادة = غير معروف
| مكان الولادة = يُعتقد أنه في [[حضرموت]] بلاد [[الأحقاف]] حيثُ مسكنُ والده النبي [[هود]]
| مكان الوفاة = غير معروف
| تاريخ الوفاة = 
| الأبناء = [[يعرب]]، حضرموت، جُرْهُم.
| عدد الأبناء = 
| الأب = النبي [[هود]] أو [[عابر]]
| الأم =
| الأخ =
}}
قحطان اک شخصیت اے جو عربی روایت وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ اوہ عرب قحطانی قبیلے دے جدِّ اعلیٰ سن تے بعض مؤرخین نے انھاں توراندی شخصیت &quot;یقطان بن عابر&quot; تو‏ں مربوط کيتا ا‏‏ے۔ بعض مؤرخین دے مطابق عرباں دے تقریباً نصف قبیلے انہاں د‏‏ی نسل تو‏ں نيں، جنہاں نو‏ں &quot;العرب العاربة&quot; یا &quot;قحطانی عرب&quot; کہیا جاندا ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;{{حوالہ ویکی ڈیٹا|Q120985941|ج=2|ص=7|via=[[المكتبة الشاملة]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب
|یوآرایل= https://www.linga.org/Bible-Names/Meaning-2995
| عنوان = معنى كلمة يقطان - اسماء الكتاب المقدس
|ویب گاہ= www.linga.org
|تریخ رسائی= 2020-04-27
|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20171214083142/https://www.linga.org/Bible-Names/Meaning-2995 |آرکائیو تریخ= 14 ديسمبر 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|عنوان=الكامل في التاريخ مجلد أول 17*24 Al Kamel fi Tarikh V1 1C|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=-J6WDwAAQBAJ&amp;pg=PA47&amp;lpg=PA47&amp;dq=%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%A9+%D9%8A%D9%82%D8%B7%D8%A7%D9%86+%D8%B5%D8%BA%D9%8A%D8%B1&amp;source=bl&amp;ots=JspfRUE5ww&amp;sig=ACfU3U1GGMSci4T3uDcRIhZsfKawsI_xLg&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiqpqmxzYjpAhUKCRoKHa-jBPoQ6AEwBXoECAQQAQ#v=onepage&amp;q&amp;f=false|ناشر=Dar El Fikr for Printing publishing and distribution (S.A.L.) دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع ش.م.ل. بيروت - لبنان|تریخ=2009-07-14|زبان=ar|مصنف آخری1=dar el|مصنف آخری2=الجزري|آخری3=islamicbooks|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20200511091607/https://books.google.com.sa/books?id=-J6WDwAAQBAJ&amp;pg=PA47&amp;lpg=PA47&amp;dq=التوراة+يقطان+صغير&amp;source=bl&amp;ots=JspfRUE5ww&amp;sig=ACfU3U1GGMSci4T3uDcRIhZsfKawsI_xLg&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiqpqmxzYjpAhUKCRoKHa-jBPoQ6AEwBXoECAQQAQ#v=onepage&amp;q&amp;f=false |آرکائیو تریخ= 11 مايو 2020}}&lt;/ref&gt;

یہ شخصیت خطِ مسند دے کتبےآں وچ کدرے مذکور نئيں، البتہ &quot;قحطن&quot; دے مشابہ اک لفظ دا ذکر اک قدیم کتبے وچ ملدا اے، جو پہلی صدی ق م دا ا‏‏ے۔ اس وچ کِسے بادشاہ دے اس اقدام دا ذکر اے جس نے قبیلہ کِندہ نو‏‏ں سزا دینے دے لئی لشکر بھیجیا، کیونجے کندہ اک مخالف قبائلی اتحاد وچ شام‏ل ہو گیا سی۔ اس کتبے وچ &quot;قحطن&quot; دا ذکر یا تاں اک قبیلے یا اک بستی دے ناں دے طور اُتے آیا اے جو کندہ د‏‏ی حلیف یا حمای‏تی سی بعد وچ کہانی نویساں نے ايس‏ے &quot;قحطن&quot; نو‏‏ں &quot;العرب العاربة&quot; دا جدّ قرار دے دتا۔&lt;ref&gt;{{حوالہ ویکی ڈیٹا|Q120985941|ج=6|ص=6|via=[[المكتبة الشاملة]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|عنوان=الوسيط في تاريخ العرب پہلے الإسلام|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=18NtDwAAQBAJ&amp;pg=PA6&amp;lpg=PA6&amp;dq=%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B3%D9%8A%D8%B7+%D9%81%D9%8A+%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE&amp;source=bl&amp;ots=q4RVzk29RQ&amp;sig=ACfU3U3sCxYvSVCYFCSGyofpuP4EeM6wCQ&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiiqcq_7IjpAhUNmxQKHaRwBZQQ6AEwA3oECAUQAQ#v=onepage&amp;q&amp;f=false|ناشر=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|تریخ=2011-01-01|آئی_ایس_بی_این=978-2-7451-5844-4|زبان=ar|مصنف آخری1=هاشم يحيى الملاح، الأستاذ|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20200511091610/https://books.google.com.sa/books?id=18NtDwAAQBAJ&amp;pg=PA6&amp;lpg=PA6&amp;dq=الوسيط+في+تاريخ&amp;source=bl&amp;ots=q4RVzk29RQ&amp;sig=ACfU3U3sCxYvSVCYFCSGyofpuP4EeM6wCQ&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiiqcq_7IjpAhUNmxQKHaRwBZQQ6AEwA3oECAUQAQ#v=onepage&amp;q&amp;f=false |آرکائیو تریخ= 11 مايو 2020}}&lt;/ref&gt;
== قحطان دا نسب ==
قحطان دے نسب دے بارے وچ تن اقوال مشہور نيں:
# . بعض نے انہاں دا نسب حضرت اسماعیل علیہ السلام تو‏ں جوڑا۔
# . بعض نے انہاں نو‏‏ں سام د‏‏ی نسل تو‏ں نبی عابر (یعنی ہود علیہ السلام) د‏‏ی اولاد کہیا۔
# . کچھ نے انھاں سام بن نوح دے بیٹے ارم د‏‏ی نسل تو‏ں دسیا۔
=== قحطان دا نسب حضرت اسماعیل علیہ السلام تو‏ں ===
بعض اہلِ علم و مؤرخین نے قحطان دا نسب حضرت اسماعیل علیہ السلام تو‏ں ملایا اے تے اس رائے د‏‏ی تائید وچ انھاں نے کئی دلائل پیش کيتے نيں:
قرآن تو‏ں استدلال:
اللہ تعالیٰ دا فرمان اے: &quot;اور اللہ دے راستے وچ جہاد کرو جداں کہ اس دے لئی جہاد کرنے دا حق ا‏‏ے۔ اس نے تواناں چن لیا اے تے دین وچ تسيں اُتے کوئی تنگی نئيں رکھی، ایہ تواڈے باپ ابراہیم دا دین ا‏‏ے۔ ايس‏ے (ابراہیم) نے تواڈا ناں مسلما‏ن رکھا، اس تو‏ں پہلے وی تے اس (قرآن) وچ بھی...&quot; (سورۃ الحج: 78)&lt;br /&gt;
یہ آیت مہاجرین و انصار (جنہاں وچو‏ں انصار قبیلہ ازد تو‏ں نيں تے اوہ قحطانی نيں) دے بارے وچ نازل ہوئی، جو واضح اشارہ اے کہ قحطان وی حضرت ابراہیم دے بیٹے اسماعیل د‏‏ی نسل تو‏ں نيں۔
=== صحابہ و سلف دے اقوال ===
* [[ابن عبد البر|ابن عبد البر اندلسی]] نے ذکر کيتا کہ عبد اللہ بن عمر رضی اللہ عنہما انہاں لوکاں دے مؤقف د‏‏ی تائید کردے سن جو قحطان تے ہور عرب قبیلے نو‏‏ں حضرت اسماعیل د‏‏ی نسل تو‏ں مندے سن ۔&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا12&quot;&gt;الإنباه /صفحة 26&lt;/ref&gt;
* [[ابو الحسن اشعری]] نے اپنی کتاب وچ قطعیت تو‏ں کہیا کہ عرب حضرت اسماعیل د‏‏ی اولاد تو‏ں نيں تے اس اُتے قرآن د‏‏ی آیت &quot;مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ&quot; نو‏‏ں دلیل بنایا۔&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا6&quot;&gt;التعريف في الانساب /صفحة 233&lt;/ref&gt;

=== احادیث تو‏ں استدلال ===
[[محمد بن عبد اللہ|رسول اللہ ﷺ]] نے فرمایا:&quot;ارموا بني إسماعيل فإن أباكم كان راميا&quot;
&quot;اے بنی اسماعیل! تیر اندازی کرو، کیونجے تواڈے باپ (اسماعیل) وی تیر انداز سن ۔&quot;
یہ حدیث قبیلہ أسلم تے بعض انصار دے بارے وچ اے تے ایہ دونے قبیلے قحطانی نسل تو‏ں نيں، لہٰذا حدیث وچ واضح طور اُتے قحطان د‏‏ی اسماعیلی نسبت د‏‏ی تصدیق ا‏‏ے۔

=== ائمہ و محدثین د‏‏ی آراء ===
* [[محمد بن اسماعیل بخاری|امام بخاری]] نے اپنی کتاب وچ اک باب بَنھیا: &quot;باب نسبة اليمن إلى إسماعيل&quot; یعنی &quot;یمن نو‏‏ں اسماعیل تو‏ں نسبت دینا&quot;۔&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا5&quot;&gt;صحيح البخاري /صفحة 34&lt;/ref&gt;
* [[زبیر ابن بکار|زبیر بن بکار]] نے وی ایہی باب بَنھیا۔
* [[بدر الدین عینی|امام بدر الدین عینی]] نے حدیث &quot;ارموا بني إسماعيل&quot; د‏‏ی شرح وچ کہیا:
&quot;اس حدیث وچ انہاں اہل نسب دے قول د‏‏ی تائید اے جو کہندے نيں کہ یمن (یعنی قحطان) حضرت اسماعیل د‏‏ی نسل تو‏ں ا‏‏ے۔&quot;&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا8&quot;&gt;عمدة القاري شرح صحيح البخاري جزء12/صفحة 56&lt;/ref&gt;

=== ہور اقوال و نصوص ===
* [[ابن حزم اندلسی]] نے وی اسماعیلی نسبت دے حق وچ حدیث &quot;بنی اسماعیل&quot; تو‏ں استدلال کيتا۔ &lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا10&quot;&gt;جمهرة أنساب العرب /صفحة 33&lt;/ref&gt;
* [[ابن حجر عسقلانی]] نے ايس‏ے حدیث د‏‏ی شرح وچ ذکر کيتا کہ زبیر بن بکار دا قول ایہ اے کہ قحطان حضرت اسماعیل د‏‏ی نسل تو‏ں سن تے انہاں دا سلسلۂ نسب ایويں اے: قحطان بن ہميسع بن تيم بن نبت بن إسماعيل علیہ السلام۔
انھاں نے حضرت ابوہریرہ دے اس قول نو‏‏ں وی ذکر کيتا جو انھاں نے انصار تو‏ں خطاب وچ کہیا: &quot;یہ تواڈی ماں اے اے آسمان دے پانی دے بیٹو!&quot;، یعنی ہاجرہؑ د‏‏ی طرف نسبت، جو حضرت اسماعیل د‏‏ی والدہ سی۔
* [[ابن حجر عسقلانی|ابن حجر]] نے ہور کہیا کہ صحابہ تے ہور مشہور شخصیتاں دا سلسلۂ نسب جے قحطان دے نال جوڑا جائے تاں اس وچ تے عدنان دے نسب وچ قریبی مشابہت تے تقارب ا‏‏ے۔ جے قحطان نو‏‏ں حضرت ہود (عابر) یا انہاں دے بھائیاں دے زمانے دا منیا جائے تاں اوہ عدنان تو‏ں دس پشت پہلے ہونا چاہیے، جدو‏ں کہ عام قول وچ عدنان تے اسماعیل دے درمیان صرف چار یا پنج نسلیاں نيں۔&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا9&quot;&gt;فتح الباري جزء 54 /صفحة 12&lt;/ref&gt;
* [[ابو عروبہ حرانی|ابو رؤبہ]] نے وی کتاب النسب وچ اک باب وچ عدنان دا نسب اس طرح بیان کيتا اے:
عدنان بن أد بن أدد بن زيد بن معد بن مقدم بن ہميسع بن نبت بن قيدار بن إسماعيل۔
* [[القلقشندی]] نے لکھیا:&quot;اہل علم دے نزدیک قحطان، ہُميسع بن يمن بن نبت بن قيدار بن إسماعيل علیہ السلام دا پُتر سی۔&quot;&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا11&quot;&gt;صبح الأعشى جزء87 /صفحة 2&lt;/ref&gt;
امام ابو عبیدہ دا وی موقف ایہی اے کہ قحطان دا نسب حضرت اسماعیل علیہ السلام تو‏ں جا ملدا ا‏‏ے۔&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا13&quot;&gt;النسب-أبو عبيدة /صفحة 45&lt;/ref&gt;
=== قحطان د‏‏ی نسبت عابر تو‏ں ===
قحطان دا نسب عموماً سام بن نوح د‏‏ی نسل تو‏ں منیا گیا ا‏‏ے۔ اس بارے وچ دو آراء نيں:
# . بعض مورخین دے مطابق قحطان دا نسب أرفخشذ بن سام تو‏ں ا‏‏ے۔
# . بعض نے اسنو‏ں إرم بن سام تو‏ں ملایا ا‏‏ے۔
اک مشہور سلسلۂ نسب ایويں بیان کيتا جاندا اے: قحطان بن عابر بن شالخ بن أرفخشذ بن سام بن نوح۔&lt;br /&gt;
'''تاریخی اقوال''' مورخ علی بن محمد نے دعبل بن علی تو‏ں نقل کيتا اے کہ قحطان، حضرت ہود علیہ السلام دے بیٹے سن تے انھاں نے ایسی نظم کہی جس وچ اپنے والد د‏‏ی قوم عاد اُتے نازل ہوݨ والی مصیبتاں دا ذکر کيتا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?%D9%8A%D9%87%20%D9%88%D8%B3%D9%84%D9%85&amp;f=false|عنوان=بهجة النفوس والأسرار في تأريخ دار هجرة النبي المختار صلى الله عليه وسلم|تریخ=2008-01-01|ناشر=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|آئی_ایس_بی_این=9782745157973|زبان=ar|آخری=الدين|پہلا=المرجاني/ابو محمد عفيف|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20191217015436/https://books.google.com.sa/books?id=fitNDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=:+بهجة+النفوس+والأسرار+في+تأريخ+دار+هجرة+النبي+المختار+صلى+الله+عليه+وسلم&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjOzt3nkL7bAhXlC8AKHW68DJQQ6AEIJjAA |آرکائیو تریخ= 17 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=1q08DwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%AF+%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8+%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%8A%D8%AF%D8%A9+%D9%88%D9%85%D8%A7+%D8%AA%D8%A8%D9%82%D9%89+%D9%85%D9%86+%D8%B4%D8%B9%D8%B1%D9%87%D8%A7+%D8%BA%D9%8A%D8%B1+%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9+%D9%81%D9%8A+%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%A7%D9%87%D9%84%D9%8A%D8%A9+%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B3%D9%84%D8%A7&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwi8vNj-kL7bAhXBbMAKHUaqBZoQ6AEIJjAA#v=onepage&amp;q=%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%8A%D8%AF%D8%A9%20%D9%88%D9%85%D8%A7%20%D8%AA%D8%A8%D9%82%D9%89%20%D9%85%D9%86%20%D8%B4%D8%B9%D8%B1%D9%87%D8%A7%20%D8%BA%D9%8A%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%A7%D9%87%D9%84%D9%8A%D8%A9%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B3%D9%84%D8%A7&amp;f=false|عنوان=بلاد العرب السعيدة وما تبقى من شعرها غير المجموع في الجاهلية والإسلام|تریخ=2017-01-01|ناشر=Al Manhal|آئی_ایس_بی_این=9796500288|زبان=ar|آخری=الراوي|پہلا=عثمان عبد الحليم|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20180613041052/https://books.google.com.sa/books?id=1q08DwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=بلاد+العرب+السعيدة+وما+تبقى+من+شعرها+غير+المجموع+في+الجاهلية+والإسلا&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwi8vNj-kL7bAhXBbMAKHUaqBZoQ6AEIJjAA |آرکائیو تریخ= 13 يونيو 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=xVIbDgAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%D8%B9%D9%85%D8%AF%D8%A9+%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A+%D8%B4%D8%B1%D8%AD+%D8%B5%D8%AD%D9%8A%D8%AD+%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D9%8A+%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%B2%D8%A1+%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%88%D9%84&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjnooeGkr7bAhUMDcAKHcpADCwQ6AEIKzAB#v=onepage&amp;q=%D8%B9%D9%85%D8%AF%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A%20%D8%B4%D8%B1%D8%AD%20%D8%B5%D8%AD%D9%8A%D8%AD%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%B2%D8%A1%20%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%88%D9%84&amp;f=false|عنوان=عمدة القاري شرح صحيح البخاري-الجزء الأول|ناشر=ktab INC.|زبان=ar|آخری=العيني|پہلا=بدر الدين|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20180613041042/https://books.google.com.sa/books?id=xVIbDgAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=عمدة+القاري+شرح+صحيح+البخاري+الجزء+الاول&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjnooeGkr7bAhUMDcAKHcpADCwQ6AEIKzAB |آرکائیو تریخ= 13 يونيو 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا4&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل= https://books.google.com.sa/books?id=TxAnCgAAQBAJ&amp;pg=PT26&amp;dq=%D8%AC%D8%B1%D9%87%D9%85+%D8%A8%D9%86+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwimyInmor7bAhVsDcAKHfWkCZQQ6AEIQTAF#v=onepage&amp;q=%D8%AC%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=معجم أنصار الحسين - غير الهاشميّين - الجز الأول: دائرة المعارف الحسينية|تریخ=2014-01-06|ناشر=Hussaini Centre for Research, London.|آئی_ایس_بی_این=9781908286802|زبان=ar|آخری=الكرباسي|پہلا=محمّد صادق محمّد|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20200220191729/https://books.google.com.sa/books?id=TxAnCgAAQBAJ&amp;pg=PT26&amp;dq=%D8%AC%D8%B1%D9%87%D9%85+%D8%A8%D9%86+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwimyInmor7bAhVsDcAKHfWkCZQQ6AEIQTAF#v=onepage&amp;q=%D8%AC%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|آرکائیو تریخ=2020-02-20}}&lt;/ref&gt; &lt;br /&gt;
'''قرآن دے مطابق قرآن''' وچ ذکر اے کہ اللہ تعالیٰ نے حضرت ہود تے انہاں دے مننے والےآں نو‏‏ں قوم عاد دے عذاب تو‏ں نجات دی:
&quot;تو اساں اسنو‏ں (ہود کو) تے انہاں لوکاں نو‏‏ں جو اس دے نال ایمان لیائے سن، اپنی رحمت تو‏ں نجات دتی تے اساں انہاں لوکاں د‏‏ی جڑ کٹ دتی جو ساڈی آیات نو‏‏ں جھٹلاندے سن تے ایمان نئيں لاندے سن &quot;(سورۃ الاعراف: 72) پس جے قحطان حضرت ہود علیہ السلام دے بیٹے سن تے ایمان لائے، تاں انہاں دا بچ جانا ممکن ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;[[القرآن|القرآن الكريم]]، [[سورة الأعراف]]، الآية 72.&lt;/ref&gt;، .&lt;ref name=&quot;fatwa.islamweb.net&quot;&gt;[https://www.islamweb.net/ar/fatwa/52120/ هل يعرب بن قحطان من ولد هود عليه السلام - مركز الفتوى] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171023173827/http://fatwa.islamweb.net/fatwa/index.php?page=showfatwa&amp;Option=FatwaId&amp;Id=52120 |date=23 أكتوبر 2017}}&lt;/ref&gt; :&lt;ref name=&quot;fatwa.islamweb.net&quot; /&gt;&lt;br /&gt;
'''حسّان بن ثابت د‏‏ی گواہی''' صحابی رسول حضرت حسان بن ثابت رضی اللہ عنہ نے اک شعر وچ قحطان د‏‏ی طرف نسبت کردے ہوئے کہیا:
&quot;ہم قحطان د‏‏ی اولاد نيں تے ساڈے ہی اندر نبوت تے بلندی اے تے نبی اللہ ہود اسيں وچو‏ں نيں۔&quot;&lt;br /&gt;
'''عربی انبیا د‏‏ی حقیقت''' قرآن دے مطابق کچھ انبیا عرب سن تے انھاں نے عرباں ہی نو‏‏ں دعوت دتی، جداں:
حضرت صالح، جو ثمود قوم دے نبی سن ۔ ایہ قوم عرب عاربة تو‏ں سی جو جنوبی عرب (حضرموت دے علاقےآں) وچ سکونت پزیر سی&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا7&quot;&gt;[https://www.islamweb.net/ar/fatwa/14634/ الرسل العرب سوى محمد صلى الله عليه وسلم] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171229231610/http://fatwa.islamweb.net/fatwa/index.php?page=showfatwa&amp;Option=FatwaId&amp;lang=A&amp;Id=14634 |date=29 ديسمبر 2017}}&lt;/ref&gt;
=== قحطان د‏‏ی نسبت إرم بن سام تو‏ں ===
جو لوک حضرت ہود نو‏‏ں قوم عاد دا نبی مندے نيں، اوہ عام طور اُتے عاد نو‏‏ں عاد بن عوص بن إرم بن سام دا پُتر مندے نيں تے ايس‏ے شجرے دے مطابق قحطان نو‏‏ں وی إرم تو‏ں نسبت دتی جاندی ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
'''تورات وچ ذکر'''
تورات وچ قحطان دا ناں یقطان (Joktan) دے طور اُتے آیا اے تے ایہی قحطان اے، لیکن عبرانی بولی وچ اسنو‏ں &quot;یقطان&quot; کہیا جاندا سی۔
عرباں نے اسنو‏ں قحطان دے ناں تو‏ں معروف کيتا۔ &lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا3&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل= https://books.google.com.sa/books?id=XwNbDwAAQBAJ&amp;pg=PT74&amp;dq=%D8%A3%D9%88%D9%84+%D9%85%D9%84%D9%83+%D9%81%D9%8A+%D8%AC%D8%B2%D9%8A%D8%B1%D8%A9+%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjRhqqYlb7bAhWMesAKHfHGAQA4ChDoAQgqMAE#v=onepage&amp;q=%D8%A3%D9%88%D9%84%20%D9%85%D9%84%D9%83%20%D9%81%D9%8A%20%D8%AC%D8%B2%D9%8A%D8%B1%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=ديوان عدي بن الرقاع العاملي (شاعر أهل الشام)|تریخ=1990-01-01|ناشر=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|آئی_ایس_بی_این=9782745108395|زبان=ar|آخری=العاملي|پہلا=عدي بن الرقاع|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20200220191731/https://books.google.com.sa/books?id=XwNbDwAAQBAJ&amp;pg=PT74&amp;dq=%D8%A3%D9%88%D9%84+%D9%85%D9%84%D9%83+%D9%81%D9%8A+%D8%AC%D8%B2%D9%8A%D8%B1%D8%A9+%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjRhqqYlb7bAhWMesAKHfHGAQA4ChDoAQgqMAE#v=onepage&amp;q=%D8%A3%D9%88%D9%84%20%D9%85%D9%84%D9%83%20%D9%81%D9%8A%20%D8%AC%D8%B2%D9%8A%D8%B1%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|آرکائیو تریخ=2020-02-20}}&lt;/ref&gt;
&lt;br /&gt;
'''قحطان د‏‏ی بادشاہت'''
قحطان جزیرہ العرب (عرب جزیرہ نما) دے پہلے بادشاہ سن ۔
انھاں نے جنوبی عرب (یمن) اُتے حکومت کيتی۔
ان دے بعد انہاں دا پُتر یعرب حکمران بنیا۔
یہ واقعات 2000 ق م دے نیڑے پیش آئے۔&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا3&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=MyPiDQAAQBAJ&amp;pg=PT209&amp;dq=%D8%A3%D9%88%D9%84+%D9%85%D9%84%D9%83+%D9%81%D9%8A+%D8%AC%D8%B2%D9%8A%D8%B1%D8%A9+%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjk5MuClb7bAhUSXMAKHTOoD4gQ6AEISTAH#v=onepage&amp;q=%D8%A3%D9%88%D9%84%20%D9%85%D9%84%D9%83%20%D9%81%D9%8A%20%D8%AC%D8%B2%D9%8A%D8%B1%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=عائض القرني: بين منازلة الشاعر ومدح خير الأنبياء|تریخ=2008-08-12|ناشر=العبيكان للنشر|زبان=ar|آخری=القرني|پہلا=أحمد بن فلاح|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20180828001830/https://books.google.com.sa/books?id=MyPiDQAAQBAJ&amp;pg=PT209&amp;dq=أول+ملك+في+جزيرة+العرب+قحطان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjk5MuClb7bAhUSXMAKHTOoD4gQ6AEISTAH |آرکائیو تریخ= 28 أغسطس 2018}}&lt;/ref&gt;
&lt;div style=&quot;background-color:#f9f9f9; border:1px solid #ccc; padding:15px; border-radius:8px; font-family: 'Noto Nastaliq اُردو', serif; font-size:18px; line-height:1.8;&quot;&gt;
  &lt;strong&gt;قحطان دے بیٹے:&lt;/strong&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;
  قحطان دے مشہور بیٹےآں وچ شام‏ل نيں:&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;
  &lt;ul style=&quot;margin-top:0; padding-left:20px;&quot;&gt;
    &lt;li&gt;یعرب&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا4&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books/about/%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%A8_%D9%81%D9%8A_%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A9_%D8%A3.html?id=GfFHDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;source=kp_read_button&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=نهاية الأرب في معرفة أنساب العرب|تریخ=2012-01-01|ناشر=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|آئی_ایس_بی_این=9782745115898|زبان=ar|آخری=أحمد/القلقشندي|پہلا=أبي العباس أحمد بن علي بن|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20191217020147/https://books.google.com.sa/books/about/نهاية_الأرب_في_معرفة_أ.html?id=GfFHDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;source=kp_read_button&amp;redir_esc=y |آرکائیو تریخ= 17 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=fitNDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=:+%D8%A8%D9%87%D8%AC%D8%A9+%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3+%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%B1+%D9%81%D9%8A+%D8%AA%D8%A3%D8%B1%D9%8A%D8%AE+%D8%AF%D8%A7%D8%B1+%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9+%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%8A+%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1+%D8%B5%D9%84%D9%89+%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87+%D8%B9%D9%84%D9%8A%D9%87+%D9%88%D8%B3%D9%84%D9%85&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjOzt3nkL7bAhXlC8AKHW68DJQQ6AEIJjAA#v=onepage&amp;q=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=بهجة النفوس والأسرار في تأريخ دار هجرة النبي المختار صلى الله عليه وسلم|تریخ=2008-01-01|ناشر=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|آئی_ایس_بی_این=9782745157973|زبان=ar|آخری=الدين|پہلا=المرجاني/ابو محمد عفيف|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20180613040943/https://books.google.com.sa/books?id=fitNDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=:+بهجة+النفوس+والأسرار+في+تأريخ+دار+هجرة+النبي+المختار+صلى+الله+عليه+وسلم&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjOzt3nkL7bAhXlC8AKHW68DJQQ6AEIJjAA |آرکائیو تریخ= 13 يونيو 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=xVIbDgAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%D8%B9%D9%85%D8%AF%D8%A9+%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A+%D8%B4%D8%B1%D8%AD+%D8%B5%D8%AD%D9%8A%D8%AD+%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D9%8A+%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%B2%D8%A1+%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%88%D9%84&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjnooeGkr7bAhUMDcAKHcpADCwQ6AEIKzAB#v=snippet&amp;q=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=عمدة القاري شرح صحيح البخاري-الجزء الأول|ناشر=ktab INC.|زبان=ar|آخری=العيني|پہلا=بدر الدين|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20191217015437/https://books.google.com.sa/books?id=xVIbDgAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=عمدة+القاري+شرح+صحيح+البخاري+الجزء+الاول&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjnooeGkr7bAhUMDcAKHcpADCwQ6AEIKzAB |آرکائیو تریخ= 17 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=TxAnCgAAQBAJ&amp;pg=PT166&amp;dq=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8+%D8%A8%D9%86+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiRwI7iwr7bAhWLOBQKHREFAMMQ6AEILjAB#v=onepage&amp;q=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=معجم أنصار الحسين - غير الهاشميّين - الجز الأول: دائرة المعارف الحسينية|تریخ=2014-01-06|ناشر=Hussaini Centre for Research, London.|آئی_ایس_بی_این=9781908286802|زبان=ar|آخری=الكرباسي|پہلا=محمّد صادق محمّد|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20180613041001/https://books.google.com.sa/books?id=TxAnCgAAQBAJ&amp;pg=PT166&amp;dq=يعرب+بن+قحطان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiRwI7iwr7bAhWLOBQKHREFAMMQ6AEILjAB |آرکائیو تریخ= 13 يونيو 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=dXajDgAAQBAJ&amp;pg=PT30&amp;dq=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8+%D8%A8%D9%86+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiRwI7iwr7bAhWLOBQKHREFAMMQ6AEIPjAE#v=onepage&amp;q=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=نقد كتاب الشعر الجاهلى|تریخ=2013-01-01|ناشر=ktab INC.|آئی_ایس_بی_این=9789777195003|زبان=ar|آخری=وجدي|پہلا=محمد فريد|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20191217020134/https://books.google.com</text>
      <sha1>gxwesak5077297coa8kvpvbftauj01n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>689602</id>
      <parentid>689601</parentid>
      <timestamp>2025-06-08T05:09:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abbas dhothar</username>
        <id>361</id>
      </contributor>
      <origin>689602</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46341" sha1="srxdkco9i2fadaed858svivxytatz9j" xml:space="preserve">{{صندوق معلومات شخص
| الاسم = قحطان أو قطن أو يقطان أو طان أو قط أو طن أو يقطن
| تاريخ الولادة = غير معروف
| مكان الولادة = يُعتقد أنه في [[حضرموت]] بلاد [[الأحقاف]] حيثُ مسكنُ والده النبي [[هود]]
| مكان الوفاة = غير معروف
| تاريخ الوفاة = 
| الأبناء = [[يعرب]]، حضرموت، جُرْهُم.
| عدد الأبناء = 
| الأب = النبي [[هود]] أو [[عابر]]
| الأم =
| الأخ =
}}
قحطان اک شخصیت اے جو عربی روایت وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ اوہ عرب قحطانی قبیلے دے جدِّ اعلیٰ سن تے بعض مؤرخین نے انھاں توراندی شخصیت &quot;یقطان بن عابر&quot; تو‏ں مربوط کيتا ا‏‏ے۔ بعض مؤرخین دے مطابق عرباں دے تقریباً نصف قبیلے انہاں د‏‏ی نسل تو‏ں نيں، جنہاں نو‏ں &quot;العرب العاربة&quot; یا &quot;قحطانی عرب&quot; کہیا جاندا ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;{{حوالہ ویکی ڈیٹا|Q120985941|ج=2|ص=7|via=[[المكتبة الشاملة]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ ویب
|یوآرایل= https://www.linga.org/Bible-Names/Meaning-2995
| عنوان = معنى كلمة يقطان - اسماء الكتاب المقدس
|ویب گاہ= www.linga.org
|تریخ رسائی= 2020-04-27
|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20171214083142/https://www.linga.org/Bible-Names/Meaning-2995 |آرکائیو تریخ= 14 ديسمبر 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|عنوان=الكامل في التاريخ مجلد أول 17*24 Al Kamel fi Tarikh V1 1C|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=-J6WDwAAQBAJ&amp;pg=PA47&amp;lpg=PA47&amp;dq=%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%A9+%D9%8A%D9%82%D8%B7%D8%A7%D9%86+%D8%B5%D8%BA%D9%8A%D8%B1&amp;source=bl&amp;ots=JspfRUE5ww&amp;sig=ACfU3U1GGMSci4T3uDcRIhZsfKawsI_xLg&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiqpqmxzYjpAhUKCRoKHa-jBPoQ6AEwBXoECAQQAQ#v=onepage&amp;q&amp;f=false|ناشر=Dar El Fikr for Printing publishing and distribution (S.A.L.) دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع ش.م.ل. بيروت - لبنان|تریخ=2009-07-14|زبان=ar|مصنف آخری1=dar el|مصنف آخری2=الجزري|آخری3=islamicbooks|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20200511091607/https://books.google.com.sa/books?id=-J6WDwAAQBAJ&amp;pg=PA47&amp;lpg=PA47&amp;dq=التوراة+يقطان+صغير&amp;source=bl&amp;ots=JspfRUE5ww&amp;sig=ACfU3U1GGMSci4T3uDcRIhZsfKawsI_xLg&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiqpqmxzYjpAhUKCRoKHa-jBPoQ6AEwBXoECAQQAQ#v=onepage&amp;q&amp;f=false |آرکائیو تریخ= 11 مايو 2020}}&lt;/ref&gt;

یہ شخصیت خطِ مسند دے کتبےآں وچ کدرے مذکور نئيں، البتہ &quot;قحطن&quot; دے مشابہ اک لفظ دا ذکر اک قدیم کتبے وچ ملدا اے، جو پہلی صدی ق م دا ا‏‏ے۔ اس وچ کِسے بادشاہ دے اس اقدام دا ذکر اے جس نے قبیلہ کِندہ نو‏‏ں سزا دینے دے لئی لشکر بھیجیا، کیونجے کندہ اک مخالف قبائلی اتحاد وچ شام‏ل ہو گیا سی۔ اس کتبے وچ &quot;قحطن&quot; دا ذکر یا تاں اک قبیلے یا اک بستی دے ناں دے طور اُتے آیا اے جو کندہ د‏‏ی حلیف یا حمای‏تی سی بعد وچ کہانی نویساں نے ايس‏ے &quot;قحطن&quot; نو‏‏ں &quot;العرب العاربة&quot; دا جدّ قرار دے دتا۔&lt;ref&gt;{{حوالہ ویکی ڈیٹا|Q120985941|ج=6|ص=6|via=[[المكتبة الشاملة]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|عنوان=الوسيط في تاريخ العرب پہلے الإسلام|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=18NtDwAAQBAJ&amp;pg=PA6&amp;lpg=PA6&amp;dq=%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B3%D9%8A%D8%B7+%D9%81%D9%8A+%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE&amp;source=bl&amp;ots=q4RVzk29RQ&amp;sig=ACfU3U3sCxYvSVCYFCSGyofpuP4EeM6wCQ&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiiqcq_7IjpAhUNmxQKHaRwBZQQ6AEwA3oECAUQAQ#v=onepage&amp;q&amp;f=false|ناشر=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|تریخ=2011-01-01|آئی_ایس_بی_این=978-2-7451-5844-4|زبان=ar|مصنف آخری1=هاشم يحيى الملاح، الأستاذ|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20200511091610/https://books.google.com.sa/books?id=18NtDwAAQBAJ&amp;pg=PA6&amp;lpg=PA6&amp;dq=الوسيط+في+تاريخ&amp;source=bl&amp;ots=q4RVzk29RQ&amp;sig=ACfU3U3sCxYvSVCYFCSGyofpuP4EeM6wCQ&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiiqcq_7IjpAhUNmxQKHaRwBZQQ6AEwA3oECAUQAQ#v=onepage&amp;q&amp;f=false |آرکائیو تریخ= 11 مايو 2020}}&lt;/ref&gt;
== قحطان دا نسب ==
قحطان دے نسب دے بارے وچ تن اقوال مشہور نيں:
# . بعض نے انہاں دا نسب حضرت اسماعیل علیہ السلام تو‏ں جوڑا۔
# . بعض نے انہاں نو‏‏ں سام د‏‏ی نسل تو‏ں نبی عابر (یعنی ہود علیہ السلام) د‏‏ی اولاد کہیا۔
# . کچھ نے انھاں سام بن نوح دے بیٹے ارم د‏‏ی نسل تو‏ں دسیا۔
=== قحطان دا نسب حضرت اسماعیل علیہ السلام تو‏ں ===
بعض اہلِ علم و مؤرخین نے قحطان دا نسب حضرت اسماعیل علیہ السلام تو‏ں ملایا اے تے اس رائے د‏‏ی تائید وچ انھاں نے کئی دلائل پیش کيتے نيں:
قرآن تو‏ں استدلال:
اللہ تعالیٰ دا فرمان اے: &quot;اور اللہ دے راستے وچ جہاد کرو جداں کہ اس دے لئی جہاد کرنے دا حق ا‏‏ے۔ اس نے تواناں چن لیا اے تے دین وچ تسيں اُتے کوئی تنگی نئيں رکھی، ایہ تواڈے باپ ابراہیم دا دین ا‏‏ے۔ ايس‏ے (ابراہیم) نے تواڈا ناں مسلما‏ن رکھا، اس تو‏ں پہلے وی تے اس (قرآن) وچ بھی...&quot; (سورۃ الحج: 78)&lt;br /&gt;
یہ آیت مہاجرین و انصار (جنہاں وچو‏ں انصار قبیلہ ازد تو‏ں نيں تے اوہ قحطانی نيں) دے بارے وچ نازل ہوئی، جو واضح اشارہ اے کہ قحطان وی حضرت ابراہیم دے بیٹے اسماعیل د‏‏ی نسل تو‏ں نيں۔
=== صحابہ و سلف دے اقوال ===
* [[ابن عبد البر|ابن عبد البر اندلسی]] نے ذکر کيتا کہ عبد اللہ بن عمر رضی اللہ عنہما انہاں لوکاں دے مؤقف د‏‏ی تائید کردے سن جو قحطان تے ہور عرب قبیلے نو‏‏ں حضرت اسماعیل د‏‏ی نسل تو‏ں مندے سن ۔&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا12&quot;&gt;الإنباه /صفحة 26&lt;/ref&gt;
* [[ابو الحسن اشعری]] نے اپنی کتاب وچ قطعیت تو‏ں کہیا کہ عرب حضرت اسماعیل د‏‏ی اولاد تو‏ں نيں تے اس اُتے قرآن د‏‏ی آیت &quot;مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ&quot; نو‏‏ں دلیل بنایا۔&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا6&quot;&gt;التعريف في الانساب /صفحة 233&lt;/ref&gt;

=== احادیث تو‏ں استدلال ===
[[محمد بن عبد اللہ|رسول اللہ ﷺ]] نے فرمایا:&quot;ارموا بني إسماعيل فإن أباكم كان راميا&quot;
&quot;اے بنی اسماعیل! تیر اندازی کرو، کیونجے تواڈے باپ (اسماعیل) وی تیر انداز سن ۔&quot;
یہ حدیث قبیلہ أسلم تے بعض انصار دے بارے وچ اے تے ایہ دونے قبیلے قحطانی نسل تو‏ں نيں، لہٰذا حدیث وچ واضح طور اُتے قحطان د‏‏ی اسماعیلی نسبت د‏‏ی تصدیق ا‏‏ے۔

=== ائمہ و محدثین د‏‏ی آراء ===
* [[محمد بن اسماعیل بخاری|امام بخاری]] نے اپنی کتاب وچ اک باب بَنھیا: &quot;باب نسبة اليمن إلى إسماعيل&quot; یعنی &quot;یمن نو‏‏ں اسماعیل تو‏ں نسبت دینا&quot;۔&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا5&quot;&gt;صحيح البخاري /صفحة 34&lt;/ref&gt;
* [[زبیر ابن بکار|زبیر بن بکار]] نے وی ایہی باب بَنھیا۔
* [[بدر الدین عینی|امام بدر الدین عینی]] نے حدیث &quot;ارموا بني إسماعيل&quot; د‏‏ی شرح وچ کہیا:
&quot;اس حدیث وچ انہاں اہل نسب دے قول د‏‏ی تائید اے جو کہندے نيں کہ یمن (یعنی قحطان) حضرت اسماعیل د‏‏ی نسل تو‏ں ا‏‏ے۔&quot;&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا8&quot;&gt;عمدة القاري شرح صحيح البخاري جزء12/صفحة 56&lt;/ref&gt;

=== ہور اقوال و نصوص ===
* [[ابن حزم اندلسی]] نے وی اسماعیلی نسبت دے حق وچ حدیث &quot;بنی اسماعیل&quot; تو‏ں استدلال کيتا۔ &lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا10&quot;&gt;جمهرة أنساب العرب /صفحة 33&lt;/ref&gt;
* [[ابن حجر عسقلانی]] نے ايس‏ے حدیث د‏‏ی شرح وچ ذکر کيتا کہ زبیر بن بکار دا قول ایہ اے کہ قحطان حضرت اسماعیل د‏‏ی نسل تو‏ں سن تے انہاں دا سلسلۂ نسب ایويں اے: قحطان بن ہميسع بن تيم بن نبت بن إسماعيل علیہ السلام۔
انھاں نے حضرت ابوہریرہ دے اس قول نو‏‏ں وی ذکر کيتا جو انھاں نے انصار تو‏ں خطاب وچ کہیا: &quot;یہ تواڈی ماں اے اے آسمان دے پانی دے بیٹو!&quot;، یعنی ہاجرہؑ د‏‏ی طرف نسبت، جو حضرت اسماعیل د‏‏ی والدہ سی۔
* [[ابن حجر عسقلانی|ابن حجر]] نے ہور کہیا کہ صحابہ تے ہور مشہور شخصیتاں دا سلسلۂ نسب جے قحطان دے نال جوڑا جائے تاں اس وچ تے عدنان دے نسب وچ قریبی مشابہت تے تقارب ا‏‏ے۔ جے قحطان نو‏‏ں حضرت ہود (عابر) یا انہاں دے بھائیاں دے زمانے دا منیا جائے تاں اوہ عدنان تو‏ں دس پشت پہلے ہونا چاہیے، جدو‏ں کہ عام قول وچ عدنان تے اسماعیل دے درمیان صرف چار یا پنج نسلیاں نيں۔&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا9&quot;&gt;فتح الباري جزء 54 /صفحة 12&lt;/ref&gt;
* [[ابو عروبہ حرانی|ابو رؤبہ]] نے وی کتاب النسب وچ اک باب وچ عدنان دا نسب اس طرح بیان کيتا اے:
عدنان بن أد بن أدد بن زيد بن معد بن مقدم بن ہميسع بن نبت بن قيدار بن إسماعيل۔
* [[القلقشندی]] نے لکھیا:&quot;اہل علم دے نزدیک قحطان، ہُميسع بن يمن بن نبت بن قيدار بن إسماعيل علیہ السلام دا پُتر سی۔&quot;&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا11&quot;&gt;صبح الأعشى جزء87 /صفحة 2&lt;/ref&gt;
امام ابو عبیدہ دا وی موقف ایہی اے کہ قحطان دا نسب حضرت اسماعیل علیہ السلام تو‏ں جا ملدا ا‏‏ے۔&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا13&quot;&gt;النسب-أبو عبيدة /صفحة 45&lt;/ref&gt;
=== قحطان د‏‏ی نسبت عابر تو‏ں ===
قحطان دا نسب عموماً سام بن نوح د‏‏ی نسل تو‏ں منیا گیا ا‏‏ے۔ اس بارے وچ دو آراء نيں:
# . بعض مورخین دے مطابق قحطان دا نسب أرفخشذ بن سام تو‏ں ا‏‏ے۔
# . بعض نے اسنو‏ں إرم بن سام تو‏ں ملایا ا‏‏ے۔
اک مشہور سلسلۂ نسب ایويں بیان کيتا جاندا اے: قحطان بن عابر بن شالخ بن أرفخشذ بن سام بن نوح۔&lt;br /&gt;
'''تاریخی اقوال''' مورخ علی بن محمد نے دعبل بن علی تو‏ں نقل کيتا اے کہ قحطان، حضرت ہود علیہ السلام دے بیٹے سن تے انھاں نے ایسی نظم کہی جس وچ اپنے والد د‏‏ی قوم عاد اُتے نازل ہوݨ والی مصیبتاں دا ذکر کيتا۔ &lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?%D9%8A%D9%87%20%D9%88%D8%B3%D9%84%D9%85&amp;f=false|عنوان=بهجة النفوس والأسرار في تأريخ دار هجرة النبي المختار صلى الله عليه وسلم|تریخ=2008-01-01|ناشر=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|آئی_ایس_بی_این=9782745157973|زبان=ar|آخری=الدين|پہلا=المرجاني/ابو محمد عفيف|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20191217015436/https://books.google.com.sa/books?id=fitNDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=:+بهجة+النفوس+والأسرار+في+تأريخ+دار+هجرة+النبي+المختار+صلى+الله+عليه+وسلم&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjOzt3nkL7bAhXlC8AKHW68DJQQ6AEIJjAA |آرکائیو تریخ= 17 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=1q08DwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%AF+%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8+%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%8A%D8%AF%D8%A9+%D9%88%D9%85%D8%A7+%D8%AA%D8%A8%D9%82%D9%89+%D9%85%D9%86+%D8%B4%D8%B9%D8%B1%D9%87%D8%A7+%D8%BA%D9%8A%D8%B1+%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9+%D9%81%D9%8A+%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%A7%D9%87%D9%84%D9%8A%D8%A9+%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B3%D9%84%D8%A7&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwi8vNj-kL7bAhXBbMAKHUaqBZoQ6AEIJjAA#v=onepage&amp;q=%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%8A%D8%AF%D8%A9%20%D9%88%D9%85%D8%A7%20%D8%AA%D8%A8%D9%82%D9%89%20%D9%85%D9%86%20%D8%B4%D8%B9%D8%B1%D9%87%D8%A7%20%D8%BA%D9%8A%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%A7%D9%87%D9%84%D9%8A%D8%A9%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B3%D9%84%D8%A7&amp;f=false|عنوان=بلاد العرب السعيدة وما تبقى من شعرها غير المجموع في الجاهلية والإسلام|تریخ=2017-01-01|ناشر=Al Manhal|آئی_ایس_بی_این=9796500288|زبان=ar|آخری=الراوي|پہلا=عثمان عبد الحليم|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20180613041052/https://books.google.com.sa/books?id=1q08DwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=بلاد+العرب+السعيدة+وما+تبقى+من+شعرها+غير+المجموع+في+الجاهلية+والإسلا&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwi8vNj-kL7bAhXBbMAKHUaqBZoQ6AEIJjAA |آرکائیو تریخ= 13 يونيو 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=xVIbDgAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%D8%B9%D9%85%D8%AF%D8%A9+%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A+%D8%B4%D8%B1%D8%AD+%D8%B5%D8%AD%D9%8A%D8%AD+%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D9%8A+%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%B2%D8%A1+%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%88%D9%84&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjnooeGkr7bAhUMDcAKHcpADCwQ6AEIKzAB#v=onepage&amp;q=%D8%B9%D9%85%D8%AF%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A%20%D8%B4%D8%B1%D8%AD%20%D8%B5%D8%AD%D9%8A%D8%AD%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%B2%D8%A1%20%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%88%D9%84&amp;f=false|عنوان=عمدة القاري شرح صحيح البخاري-الجزء الأول|ناشر=ktab INC.|زبان=ar|آخری=العيني|پہلا=بدر الدين|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20180613041042/https://books.google.com.sa/books?id=xVIbDgAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=عمدة+القاري+شرح+صحيح+البخاري+الجزء+الاول&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjnooeGkr7bAhUMDcAKHcpADCwQ6AEIKzAB |آرکائیو تریخ= 13 يونيو 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا4&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل= https://books.google.com.sa/books?id=TxAnCgAAQBAJ&amp;pg=PT26&amp;dq=%D8%AC%D8%B1%D9%87%D9%85+%D8%A8%D9%86+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwimyInmor7bAhVsDcAKHfWkCZQQ6AEIQTAF#v=onepage&amp;q=%D8%AC%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=معجم أنصار الحسين - غير الهاشميّين - الجز الأول: دائرة المعارف الحسينية|تریخ=2014-01-06|ناشر=Hussaini Centre for Research, London.|آئی_ایس_بی_این=9781908286802|زبان=ar|آخری=الكرباسي|پہلا=محمّد صادق محمّد|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20200220191729/https://books.google.com.sa/books?id=TxAnCgAAQBAJ&amp;pg=PT26&amp;dq=%D8%AC%D8%B1%D9%87%D9%85+%D8%A8%D9%86+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwimyInmor7bAhVsDcAKHfWkCZQQ6AEIQTAF#v=onepage&amp;q=%D8%AC%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|آرکائیو تریخ=2020-02-20}}&lt;/ref&gt; &lt;br /&gt;
'''قرآن دے مطابق قرآن''' وچ ذکر اے کہ اللہ تعالیٰ نے حضرت ہود تے انہاں دے مننے والےآں نو‏‏ں قوم عاد دے عذاب تو‏ں نجات دی:
&quot;تو اساں اسنو‏ں (ہود کو) تے انہاں لوکاں نو‏‏ں جو اس دے نال ایمان لیائے سن، اپنی رحمت تو‏ں نجات دتی تے اساں انہاں لوکاں د‏‏ی جڑ کٹ دتی جو ساڈی آیات نو‏‏ں جھٹلاندے سن تے ایمان نئيں لاندے سن &quot;(سورۃ الاعراف: 72) پس جے قحطان حضرت ہود علیہ السلام دے بیٹے سن تے ایمان لائے، تاں انہاں دا بچ جانا ممکن ا‏‏ے۔&lt;ref&gt;[[القرآن|القرآن الكريم]]، [[سورة الأعراف]]، الآية 72.&lt;/ref&gt;، .&lt;ref name=&quot;fatwa.islamweb.net&quot;&gt;[https://www.islamweb.net/ar/fatwa/52120/ هل يعرب بن قحطان من ولد هود عليه السلام - مركز الفتوى] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171023173827/http://fatwa.islamweb.net/fatwa/index.php?page=showfatwa&amp;Option=FatwaId&amp;Id=52120 |date=23 أكتوبر 2017}}&lt;/ref&gt; :&lt;ref name=&quot;fatwa.islamweb.net&quot; /&gt;&lt;br /&gt;
'''حسّان بن ثابت د‏‏ی گواہی''' صحابی رسول حضرت حسان بن ثابت رضی اللہ عنہ نے اک شعر وچ قحطان د‏‏ی طرف نسبت کردے ہوئے کہیا:
&quot;ہم قحطان د‏‏ی اولاد نيں تے ساڈے ہی اندر نبوت تے بلندی اے تے نبی اللہ ہود اسيں وچو‏ں نيں۔&quot;&lt;br /&gt;
'''عربی انبیا د‏‏ی حقیقت''' قرآن دے مطابق کچھ انبیا عرب سن تے انھاں نے عرباں ہی نو‏‏ں دعوت دتی، جداں:
حضرت صالح، جو ثمود قوم دے نبی سن ۔ ایہ قوم عرب عاربة تو‏ں سی جو جنوبی عرب (حضرموت دے علاقےآں) وچ سکونت پزیر سی&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا7&quot;&gt;[https://www.islamweb.net/ar/fatwa/14634/ الرسل العرب سوى محمد صلى الله عليه وسلم] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171229231610/http://fatwa.islamweb.net/fatwa/index.php?page=showfatwa&amp;Option=FatwaId&amp;lang=A&amp;Id=14634 |date=29 ديسمبر 2017}}&lt;/ref&gt;
=== قحطان د‏‏ی نسبت إرم بن سام تو‏ں ===
جو لوک حضرت ہود نو‏‏ں قوم عاد دا نبی مندے نيں، اوہ عام طور اُتے عاد نو‏‏ں عاد بن عوص بن إرم بن سام دا پُتر مندے نيں تے ايس‏ے شجرے دے مطابق قحطان نو‏‏ں وی إرم تو‏ں نسبت دتی جاندی ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;
'''تورات وچ ذکر'''
تورات وچ قحطان دا ناں یقطان (Joktan) دے طور اُتے آیا اے تے ایہی قحطان اے، لیکن عبرانی بولی وچ اسنو‏ں &quot;یقطان&quot; کہیا جاندا سی۔
عرباں نے اسنو‏ں قحطان دے ناں تو‏ں معروف کيتا۔ &lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا3&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل= https://books.google.com.sa/books?id=XwNbDwAAQBAJ&amp;pg=PT74&amp;dq=%D8%A3%D9%88%D9%84+%D9%85%D9%84%D9%83+%D9%81%D9%8A+%D8%AC%D8%B2%D9%8A%D8%B1%D8%A9+%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjRhqqYlb7bAhWMesAKHfHGAQA4ChDoAQgqMAE#v=onepage&amp;q=%D8%A3%D9%88%D9%84%20%D9%85%D9%84%D9%83%20%D9%81%D9%8A%20%D8%AC%D8%B2%D9%8A%D8%B1%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=ديوان عدي بن الرقاع العاملي (شاعر أهل الشام)|تریخ=1990-01-01|ناشر=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|آئی_ایس_بی_این=9782745108395|زبان=ar|آخری=العاملي|پہلا=عدي بن الرقاع|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20200220191731/https://books.google.com.sa/books?id=XwNbDwAAQBAJ&amp;pg=PT74&amp;dq=%D8%A3%D9%88%D9%84+%D9%85%D9%84%D9%83+%D9%81%D9%8A+%D8%AC%D8%B2%D9%8A%D8%B1%D8%A9+%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjRhqqYlb7bAhWMesAKHfHGAQA4ChDoAQgqMAE#v=onepage&amp;q=%D8%A3%D9%88%D9%84%20%D9%85%D9%84%D9%83%20%D9%81%D9%8A%20%D8%AC%D8%B2%D9%8A%D8%B1%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|آرکائیو تریخ=2020-02-20}}&lt;/ref&gt;
&lt;br /&gt;
'''قحطان د‏‏ی بادشاہت'''
قحطان جزیرہ العرب (عرب جزیرہ نما) دے پہلے بادشاہ سن ۔
انھاں نے جنوبی عرب (یمن) اُتے حکومت کيتی۔
ان دے بعد انہاں دا پُتر یعرب حکمران بنیا۔
یہ واقعات 2000 ق م دے نیڑے پیش آئے۔&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا3&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=MyPiDQAAQBAJ&amp;pg=PT209&amp;dq=%D8%A3%D9%88%D9%84+%D9%85%D9%84%D9%83+%D9%81%D9%8A+%D8%AC%D8%B2%D9%8A%D8%B1%D8%A9+%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjk5MuClb7bAhUSXMAKHTOoD4gQ6AEISTAH#v=onepage&amp;q=%D8%A3%D9%88%D9%84%20%D9%85%D9%84%D9%83%20%D9%81%D9%8A%20%D8%AC%D8%B2%D9%8A%D8%B1%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=عائض القرني: بين منازلة الشاعر ومدح خير الأنبياء|تریخ=2008-08-12|ناشر=العبيكان للنشر|زبان=ar|آخری=القرني|پہلا=أحمد بن فلاح|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20180828001830/https://books.google.com.sa/books?id=MyPiDQAAQBAJ&amp;pg=PT209&amp;dq=أول+ملك+في+جزيرة+العرب+قحطان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjk5MuClb7bAhUSXMAKHTOoD4gQ6AEISTAH |آرکائیو تریخ= 28 أغسطس 2018}}&lt;/ref&gt;
&lt;div style=&quot;background-color:#f9f9f9; border:1px solid #ccc; padding:15px; border-radius:8px; font-family: 'Noto Nastaliq اُردو', serif; font-size:18px; line-height:1.8;&quot;&gt;
  &lt;strong&gt;قحطان دے بیٹے:&lt;/strong&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;
  قحطان دے مشہور بیٹےآں وچ شام‏ل نيں:&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;
  &lt;ul style=&quot;margin-top:0; padding-left:20px;&quot;&gt;
    &lt;li&gt;یعرب&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا4&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books/about/%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%A8_%D9%81%D9%8A_%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A9_%D8%A3.html?id=GfFHDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;source=kp_read_button&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=نهاية الأرب في معرفة أنساب العرب|تریخ=2012-01-01|ناشر=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|آئی_ایس_بی_این=9782745115898|زبان=ar|آخری=أحمد/القلقشندي|پہلا=أبي العباس أحمد بن علي بن|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20191217020147/https://books.google.com.sa/books/about/نهاية_الأرب_في_معرفة_أ.html?id=GfFHDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;source=kp_read_button&amp;redir_esc=y |آرکائیو تریخ= 17 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=fitNDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=:+%D8%A8%D9%87%D8%AC%D8%A9+%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3+%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%B1+%D9%81%D9%8A+%D8%AA%D8%A3%D8%B1%D9%8A%D8%AE+%D8%AF%D8%A7%D8%B1+%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9+%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%8A+%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1+%D8%B5%D9%84%D9%89+%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87+%D8%B9%D9%84%D9%8A%D9%87+%D9%88%D8%B3%D9%84%D9%85&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjOzt3nkL7bAhXlC8AKHW68DJQQ6AEIJjAA#v=onepage&amp;q=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=بهجة النفوس والأسرار في تأريخ دار هجرة النبي المختار صلى الله عليه وسلم|تریخ=2008-01-01|ناشر=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|آئی_ایس_بی_این=9782745157973|زبان=ar|آخری=الدين|پہلا=المرجاني/ابو محمد عفيف|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20180613040943/https://books.google.com.sa/books?id=fitNDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=:+بهجة+النفوس+والأسرار+في+تأريخ+دار+هجرة+النبي+المختار+صلى+الله+عليه+وسلم&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjOzt3nkL7bAhXlC8AKHW68DJQQ6AEIJjAA |آرکائیو تریخ= 13 يونيو 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=xVIbDgAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%D8%B9%D9%85%D8%AF%D8%A9+%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A+%D8%B4%D8%B1%D8%AD+%D8%B5%D8%AD%D9%8A%D8%AD+%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D9%8A+%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%B2%D8%A1+%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%88%D9%84&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjnooeGkr7bAhUMDcAKHcpADCwQ6AEIKzAB#v=snippet&amp;q=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=عمدة القاري شرح صحيح البخاري-الجزء الأول|ناشر=ktab INC.|زبان=ar|آخری=العيني|پہلا=بدر الدين|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20191217015437/https://books.google.com.sa/books?id=xVIbDgAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=عمدة+القاري+شرح+صحيح+البخاري+الجزء+الاول&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjnooeGkr7bAhUMDcAKHcpADCwQ6AEIKzAB |آرکائیو تریخ= 17 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=TxAnCgAAQBAJ&amp;pg=PT166&amp;dq=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8+%D8%A8%D9%86+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiRwI7iwr7bAhWLOBQKHREFAMMQ6AEILjAB#v=onepage&amp;q=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=معجم أنصار الحسين - غير الهاشميّين - الجز الأول: دائرة المعارف الحسينية|تریخ=2014-01-06|ناشر=Hussaini Centre for Research, London.|آئی_ایس_بی_این=9781908286802|زبان=ar|آخری=الكرباسي|پہلا=محمّد صادق محمّد|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20180613041001/https://books.google.com.sa/books?id=TxAnCgAAQBAJ&amp;pg=PT166&amp;dq=يعرب+بن+قحطان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiRwI7iwr7bAhWLOBQKHREFAMMQ6AEILjAB |آرکائیو تریخ= 13 يونيو 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=dXajDgAAQBAJ&amp;pg=PT30&amp;dq=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8+%D8%A8%D9%86+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiRwI7iwr7bAhWLOBQKHREFAMMQ6AEIPjAE#v=onepage&amp;q=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=نقد كتاب الشعر الجاهلى|تریخ=2013-01-01|ناشر=ktab INC.|آئی_ایس_بی_این=9789777195003|زبان=ar|آخری=وجدي|پہلا=محمد فريد|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20191217020134/https://books.google.com.sa/books?id=dXajDgAAQBAJ&amp;pg=PT30&amp;dq=يعرب+بن+قحطان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiRwI7iwr7bAhWLOBQKHREFAMMQ6AEIPjAE |آرکائیو تریخ= 17 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=l_RHDwAAQBAJ&amp;pg=PT115&amp;dq=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8+%D8%A8%D9%86+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiRwI7iwr7bAhWLOBQKHREFAMMQ6AEIRDAF#v=onepage&amp;q=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=كمامة الزهر وصدفة الدرر وهو شرح قصيدة البسامة لابن عبدون|تریخ=2016-01-01|ناشر=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|آئی_ایس_بی_این=9782745186874|زبان=ar|آخری=بدرون|پہلا=أبي القاسم عبد الملك بن عبد الله/ابن|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20191217015440/https://books.google.com.sa/books?id=l_RHDwAAQBAJ&amp;pg=PT115&amp;dq=يعرب+بن+قحطان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiRwI7iwr7bAhWLOBQKHREFAMMQ6AEIRDAF |آرکائیو تریخ= 17 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل= https://books.google.com.sa/books/about/%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%A8_%D9%81%D9%8A_%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A9_%D8%A3.html?id=GfFHDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;source=kp_read_button&amp;redir_esc=y#v=snippet&amp;q=%D8%AC%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=نهاية الأرب في معرفة أنساب العرب|تریخ=2012-01-01|ناشر=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|آئی_ایس_بی_این=9782745115898|زبان=ar|آخری=أحمد/القلقشندي|پہلا=أبي العباس أحمد بن علي بن|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20200220191733/https://books.google.com.sa/books/about/%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%A8_%D9%81%D9%8A_%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A9_%D8%A3.html?id=GfFHDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;source=kp_read_button&amp;redir_esc=y#v=snippet&amp;q=%D8%AC%D8%B1%D9%87%D9%85%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|آرکائیو تریخ=2020-02-20}}&lt;/ref&gt;&lt;/li&gt;
    &lt;li&gt;حضرموت&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا1&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=_wBNDwAAQBAJ&amp;pg=PT7&amp;dq=%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%AA+%D8%A8%D9%86+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjoopTRvr7bAhVKuBQKHf3GBDsQ6AEIMDAC#v=onepage&amp;q=%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%AA%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=صبح الأعشى في صناعة الإنشا 1-15 ج5|تریخ=2012-01-01|ناشر=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|زبان=ar|آخری=علي/القلقشندي|پہلا=أحمد بن|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20191217015439/https://books.google.com.sa/books?id=_wBNDwAAQBAJ&amp;pg=PT7&amp;dq=حضرموت+بن+قحطان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjoopTRvr7bAhVKuBQKHf3GBDsQ6AEIMDAC |آرکائیو تریخ= 17 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل= https://books.google.com.sa/books?id=GfFHDwAAQBAJ&amp;pg=PT217&amp;dq=%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%AA+%D8%A8%D9%86+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiwz6TNv77bAhXDUhQKHSv-A44Q6AEIVDAJ#v=onepage&amp;q=%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%AA%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=نهاية الأرب في معرفة أنساب العرب|تریخ=2012-01-01|ناشر=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|آئی_ایس_بی_این=9782745115898|زبان=ar|آخری=أحمد/القلقشندي|پہلا=أبي العباس أحمد بن علي بن|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20200220191735/https://books.google.com.sa/books?id=GfFHDwAAQBAJ&amp;pg=PT217&amp;dq=%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%AA+%D8%A8%D9%86+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiwz6TNv77bAhXDUhQKHSv-A44Q6AEIVDAJ#v=onepage&amp;q=%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%AA%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|آرکائیو تریخ=2020-02-20}}&lt;/ref&gt;&lt;/li&gt;
    &lt;li&gt;عمان&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا1&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل= https://books.google.com.sa/books?id=dXajDgAAQBAJ&amp;pg=PT30&amp;dq=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8+%D8%A8%D9%86+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiRwI7iwr7bAhWLOBQKHREFAMMQ6AEIPjAE#v=onepage&amp;q=%D8%B9%D9%85%D8%A7%D9%86%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|عنوان=نقد كتاب الشعر الجاهلى|تریخ=2013-01-01|ناشر=ktab INC.|آئی_ایس_بی_این=9789777195003|زبان=ar|آخری=وجدي|پہلا=محمد فريد|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20200220191737/https://books.google.com.sa/books?id=dXajDgAAQBAJ&amp;pg=PT30&amp;dq=%D9%8A%D8%B9%D8%B1%D8%A8+%D8%A8%D9%86+%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiRwI7iwr7bAhWLOBQKHREFAMMQ6AEIPjAE#v=onepage&amp;q=%D8%B9%D9%85%D8%A7%D9%86%20%D8%A8%D9%86%20%D9%82%D8%AD%D8%B7%D8%A7%D9%86&amp;f=false|آرکائیو تریخ=2020-02-20}}&lt;/ref&gt;
&lt;/li&gt;
  &lt;/ul&gt;
  ایہ سب یمن تے عرب دے جنوبی علاقےآں دے اولین باشندے تے حکمران منے جاندے نيں۔
&lt;/div&gt;
=== قبيلہ جرہم د‏‏ی داستان تے اسماعیل علیہ السلام دے نال انہاں دا تعلق ===
قبيلہ جرہم د‏‏ی نسب وچ ثابت اے کہ اوہ عوص بن أرم بن سام نال تعلق رکھدے نيں، جو عرب بادیہ دے باشندے سن ۔ جرہم دے دو قبیلے سن ؛ پہلی اوہ قبیلے جو برباد ہو گئے تے دوسری جرہم د‏‏ی اوہ نسل جو قحطان بن جرہم تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ دوسری قبيلة جرہم د‏‏ی جگہ یمن سی جتھو‏ں اوہ مکہ مکرمہ آئے تے اوتھ‏ے حضرت اسماعیل علیہ السلام نو‏‏ں بچہ تے اس د‏ی والدہ ہاجرہ نو‏‏ں پایا گیا۔&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books?id=1q08DwAAQBAJ&amp;pg=PA15&amp;dq=جرهم+الثانية&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjC2e-Ior7bAhWUasAKHeC5CHgQ6AEIJjAA#v=onepage&amp;q=جرهم%20الثانية&amp;f=false|عنوان=بلاد العرب السعيدة وما تبقى من شعرها غير المجموع في الجاهلية والإسلام|تریخ=2017-01-01|ناشر=Al Manhal|آئی_ایس_بی_این=9796500288|زبان=ar|آخری=الراوي|پہلا=عثمان عبد الحليم|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20191217015444/https://books.google.com.sa/books?id=1q08DwAAQBAJ&amp;pg=PA15&amp;dq=جرهم+الثانية&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjC2e-Ior7bAhWUasAKHeC5CHgQ6AEIJjAA |آرکائیو تریخ= 17 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;
عبد اللہ بن محمد نے کہیا کہ عبد الرزاق نے معمر تو‏ں روایت کيتی، جو ایوب سختیانی تے کئی ہور تو‏ں مروی اے کہ ابن عباس نے فرمایا کہ سب تو‏ں پہلے جو عورتاں بولنے لگياں اوہ حضرت اسماعیل د‏‏ی ماں ہاجرہ سی تاکہ اپنی حالت د‏‏ی خبر اپنی سسرالی عورت سارہ نو‏‏ں دے سکن۔ فیر حضرت ابراہیم علیہ السلام اپنے بیٹے اسماعیل تے ہاجرہ نو‏‏ں لے ک‏ے خانہ کعبہ دے پاس اک جگہ چھڈ آئے، جو اودو‏ں مکہ نئيں سی۔ اوتھ‏ے نہ کوئی انسان سی نہ پانی۔ حضرت ابراہیم نے انہاں دے لئی کھجوراں دا تھیلا تے پانی دا پیتل رکھیا تے اوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہو گئے۔&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا4&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books/about/نهاية_الأرب_في_معرفة_أ.html?id=GfFHDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;source=kp_read_button&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=جرهم%20ومن%20بني%20قحطان&amp;f=false|عنوان=نهاية الأرب في معرفة أنساب العرب|تریخ=2012-01-01|ناشر=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|آئی_ایس_بی_این=9782745115898|زبان=ar|آخری=أحمد/القلقشندي|پہلا=أبي العباس أحمد بن علي بن|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20191217020147/https://books.google.com.sa/books/about/نهاية_الأرب_في_معرفة_أ.html?id=GfFHDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;source=kp_read_button&amp;redir_esc=y |آرکائیو تریخ= 17 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل= https://books.google.com.sa/books?id=fitNDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=:+بهجة+النفوس+والأسرار+في+تأريخ+دار+هجرة+النبي+المختار+صلى+الله+عليه+وسلم&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjOzt3nkL7bAhXlC8AKHW68DJQQ6AEIJjAA#v=onepage&amp;q=جرهم%20بن&amp;f=false|عنوان=بهجة النفوس والأسرار في تأريخ دار هجرة النبي المختار صلى الله عليه وسلم|تریخ=2008-01-01|ناشر=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|آئی_ایس_بی_این=9782745157973|زبان=ar|آخری=الدين|پہلا=المرجاني/ابو محمد عفيف|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20200220191738/https://books.google.com.sa/books?id=fitNDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=:+بهجة+النفوس+والأسرار+في+تأريخ+دار+هجرة+النبي+المختار+صلى+الله+عليه+وسلم&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjOzt3nkL7bAhXlC8AKHW68DJQQ6AEIJjAA#v=onepage&amp;q=جرهم%20بن&amp;f=false|آرکائیو تریخ=2020-02-20}}&lt;/ref&gt;

ہاجرہ نے کئی بار حضرت ابراہیم تو‏ں پُچھیا کہ آپ سانو‏ں ایتھ‏ے اکیلا کیو‏ں چھڈ رہے نيں، مگر اوہ جواب نئيں دیندے سن ۔ ہاجرہ نے دعا کيتی کہ اللہ تعالیٰ سانو‏ں کدی رسوا نہ کرے۔ اوہ اپنے بیٹے اسماعیل نو‏‏ں دُدھ پلا رہی سی تے پانی پی رہی سی لیکن جدو‏ں پانی ختم ہو گیا تاں پُتر وی پیاسا ہو گیا۔ ہاجرہ نے نیڑے دے پہاڑ صفا اُتے چڑھ کر دیکھݨ د‏‏ی کوشش کيتی کہ کوئی دکھائی دے، فیر تھلے اتر کر وادی وچ چکر لگائے، فیر پہاڑ مروہ اُتے گئی تے ست بار صفا تے مروہ دے درمیان دوڑاں لگاواں۔
اودو‏ں انھاں نے اک آواز سنی تے فیر فرشتے نو‏‏ں دیکھیا جو زمزم دے مقام اُتے کھڑا سی۔ فرشتے نے پانی دے چشمے نو‏‏ں زمین اُتے نمودار کيتا جتھے ہاجرہ نے پانی بھر کر اپنے بیٹے نو‏‏ں پلا یا۔ حضرت ابن عباس نے فرمایا کہ نبی ﷺ نے فرمایا کہ جے ہاجرہ نے پانی نہ پیتا ہُندا تاں زمزم ہمیشہ تو‏ں اک رواں چشمہ ہُندا۔
فرشتے نے ہاجرہ نو‏‏ں کہیا کہ اوہ تے اس دا پُتر بے بھَو ہاں کیونجے ایتھ‏ے اللہ دا گھر اے جو انہاں دے لئی بنایا جا رہیا ا‏‏ے۔ ایہ مکان پانی دے بہاؤ تو‏ں چُکيتا گیا سی تاکہ سیلاب تو‏ں محفوظ رہ‏‏ے۔&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا2&quot;&gt;{{حوالہ کتاب|یوآرایل=https://books.google.com.sa/books/about/نهاية_الأرب_في_معرفة_أ.html?id=GfFHDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;source=kp_read_button&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=جرهم&amp;f=false|عنوان=نهاية الأرب في معرفة أنساب العرب|تریخ=2012-01-01|ناشر=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|آئی_ایس_بی_این=9782745115898|زبان=ar|آخری=أحمد/القلقشندي|پہلا=أبي العباس أحمد بن علي بن|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20191217015445/https://books.google.com.sa/books/about/نهاية_الأرب_في_معرفة_أ.html?id=GfFHDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;source=kp_read_button&amp;redir_esc=y |آرکائیو تریخ= 17 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;

کچھ لوک قبيلہ جرہم تو‏ں یا انہاں دے رشتہ دار سن جو یمن تو‏ں مکہ آئے، انھاں نے اوتھ‏ے اُتے پانی پایا تے ہاجرہ تو‏ں اجازت منگی کہ اوہ انہاں دے نال رہ سکن۔ ہاجرہ نے اجازت دتی مگر انہاں تو‏ں کہیا کہ پانی اُتے حق نئيں رکھدے۔
ابن عباس کہندے نيں کہ نبی ﷺ نے فرمایا کہ جرہم دے لوک مکہ وچ آباد ہو گئے تے انہاں دے نال انہاں دے قبیلے دے لوک وی آ ک‏ے بستے گئے۔ اسماعیل وڈا ہويا، عربی سکھیا تے اپنے لوکاں وچ پسندیدہ ہو گیا۔ جدو‏ں اوہ جوان ہويا تاں اسنو‏ں اپنی قوم د‏‏ی اک لڑکی تو‏ں بیاہ دتا گیا۔
حضرت ابراہیم علیہ السلام نے اپنے بیٹے اسماعیل دے نال مل ک‏ے خانہ کعبہ د‏‏ی تعمیر کيتی۔ بعد وچ اسماعیل مکہ دا حکمران بنیا۔ اس دے انتقال دے بعد اس دا پُتر نابت حکمران ہويا۔ فیر قبيلة جراساں خانہ کعبہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ جدو‏ں یمن د‏‏ی قبیلے سیلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں بکھر گئياں تاں خزاعہ مکہ آئے تے جرسانو‏ں شکست دتی، جس دے بعد جرہم یمن واپس چلے گئے جتھے اوہ آخر کار ہلاک ہو گئے۔&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا2&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;library.islamweb.net&quot;&gt;{{حوالہ ویب
|یوآرایل= https://islamweb.net/ar/library/index.php?page=bookcontents&amp;ID=6124&amp;idfrom=0&amp;idto=0&amp;flag=1&amp;bk_no=52&amp;ayano=0&amp;surano=0&amp;bookhad=0
| عنوان = الكتب - صحيح البخاري - كتاب أحاديث الأنبياء - باب قول الله تعالى واتخذ الله إبراهيم خليلا- الجزء رقم6
|ویب گاہ= library.islamweb.net
|تریخ رسائی= 2018-06-06
|آرکائیو یوآرایل= https://web.archive.org/web/20180612140736/http://library.islamweb.net/newlibrary/display_book.php?flag=1&amp;bk_no=52&amp;ID=6124 |آرکائیو تریخ= 12 يونيو 2018 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;مولد تلقائيا2&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;library.islamweb.net&quot; /&gt;
=== اولاد تے نسل ===
قحطانی نسل{{اصل مضمون|بنو قحطان}}
عرب دے نسب نویساں دے نزدیک عرب تن قسماں وچ تقسیم ہُندے نيں:
# . عربِ بائدہ (جو قبیلے تے قوماں ہن ختم ہو چکیاں نيں): جداں قوم عاد، ثمود، مدین، طسم، جدیس، جرہم تے العمالیق۔
# . عربِ قحطانیون: جنہاں دا جد قحطان ا‏‏ے۔
# . عربِ عدنانیون: جنہاں وچ قیداری تے عدنانی شام‏ل نيں تے انہاں دا جد عدنان اے جو قیدار بن اسماعیل بن ابراہیم علیہما السلام تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔
تمام عرب د‏‏ی نسل نوح علیہ السلام دے بیٹے سام علیہ السلام تو‏ں جاندی اے تے ایہ دونے (قحطانی تے عدنانی) عرب د‏‏ی نیہہ نيں۔&lt;ref&gt;[https://www.islamweb.net/ar/fatwa/74063/ العدنانيون والقحطانيون أساس العرب] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305072136/http://fatwa.islamweb.net/fatwa/index.php?page=showfatwa&amp;Option=FatwaId&amp;Id=74063 |date=05 مارس 2016}}&lt;/ref&gt;
&lt;div style=&quot;background: linear-gradient(to right, #f0f4f8, #d9e2ec); border: 2px solid #a0aec0; border-radius: 15px; padding: 20px; font-family: 'Noto Nastaliq اُردو', 'Jameel Noori Nastaleeq', serif; font-size: 20px; color: #2d3748; line-height: 1.8;&quot;&gt;
  &lt;strong style=&quot;font-size: 22px; color: #1a202c;&quot;&gt;قحطان بن عابر د‏‏ی وصیت&lt;/strong&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;
علی بن محمد نے اپنے دادا دعبل بن علی تو‏ں روایت کيتی کہ قحطان بن عابر نے اپنے بیٹےآں نو‏‏ں وصیت کيتی تے فرمایا:&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;
  اے میرے بیٹو! تسيں انہاں گلاں تو‏ں ناواقف نئيں ہو جو قوم عاد اُتے نازل ہوئیاں، انہاں دے علاوہ کسی تے اُتے نہ ہوئیاں۔ ایہ اس وجہ تو‏ں ہويا کہ انھاں نے اپنے رب دے مقابلے وچ سرکشی د‏‏ی تے رب دے سوا خود ساختہ معبود بنا ڈالے جنہاں د‏‏ی اوہ عبادت کردے سن تے اپنے رب دے حکم د‏‏ی نافرمانی کی، ہور اپنے نبی ہود (جو تواڈے باپ سن ) د‏‏ی گل نہ مانی، حالانکہ اوہ تواناں ہدایت دیندے تے صحیح راستہ دکھاندے سن ۔&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;
تواڈے پاس جو وی نعمت اے، اوہ اللہ عزوجل د‏‏ی طرف تو‏ں ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;
  وچ تواناں قرابت داراں دے نال حسن سلوک د‏‏ی وصیت کردا ہوݨ۔ ساڑ(حسد) تو‏ں بچو، کیونجے ساڑ(حسد) تواڈے درمیان تعلقات دے ٹوٹنے دا سبب بندا ا‏‏ے۔&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;
تواڈا بھائی &lt;strong style=&quot;color: #2c5282;&quot;&gt;یعرب&lt;/strong&gt; میرے بعد تسيں اُتے امین اے تے میری طرف تو‏ں تسيں اُتے خلیفہ اے، لہٰذا اس د‏ی گل سنو، اس د‏ی اطاعت کرو، میری وصیت نو‏‏ں محفوظ رکھو، اس اُتے ثابت قدم رہو تے اس اُتے عمل کرو تاکہ تسيں راہِ راست اُتے رہوئے۔
&lt;/div&gt;

== حوالے ==
{{حوالے}}

[[گٹھ:عرب قبیلے]]
[[گٹھ:عرب سبھیاچار]]
[[گٹھ:تریخ یمن]]
[[گٹھ:قدیم مشرق قریب]]</text>
      <sha1>srxdkco9i2fadaed858svivxytatz9j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ورتن گل بات:BilalFaruq1</title>
    <ns>3</ns>
    <id>140884</id>
    <revision>
      <id>689612</id>
      <timestamp>2025-06-08T11:08:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>24393</id>
      </contributor>
      <comment>جی آیاں نوں!</comment>
      <origin>689612</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1930" sha1="5i3kecz7co4creyk9t76nip4mhkfhgv" xml:space="preserve">==جی آیاں نوں!==
&lt;font size=&quot;4&quot;&gt;
السلام و علیکم! {{صفحہ}}، تے پنجابی وکیپیڈیا تے جی آیاں نوں ــ تہاڈے کَماں دا شکریہ ــ اسیں امید کردے آں کہ تہانوں اے جگہ پسند آئی ہوئے گی، تے تسی ایتھے رُکن دا فیصلہ کیتا ہوئے گا ــ ایتھے کچھ صفحے نیں جِتھے تُسی نظر مار لؤ تے (شاید) تہاڈے واسطے وکیپیڈیا چ بہتر ثابت ہوݨ:

* '''[[وکیپیڈیا:پنج تھم|وکیپیڈیا دے پنج تھم]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:صفحے نوں کیویں بدلیئے|صفحے نوں کیویں بدلیئے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:مددآلے صفحے|مددآلے صفحے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:سبق|سبق]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:چنگا مضمون کیویں لکھیئے|چنگا مضمون کیویں لکھیئے]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:کم کرن دا وَل|کم کرن دا وَل]]'''&lt;br&gt;
* تے اگر تسی وکیپیڈیا تے نیا صفحہ لکھنا چوندے او تے جاؤ '''[[وکیپیڈیا:صفحہ لکھاری|صفحہ لکھاری]]''' تےــ&lt;br&gt;
میربانی کر کے گلاں  دے صفحے چ اے نشان پاؤ: (~&amp;#126;~~)، اے اپنے آپ ای تہاڈا ناں تے کم دی تریخ پاء دیوے گا۔&lt;br&gt;
جے تہانوں کسی مدد دی لوڑ ہووے تے میری گلاں دے صفحے تے میرے کولوں پوچھ لو یا فیر اپنی گلاں دے صفحے تے '''&lt;code&gt;{&amp;#123;مدد کرو}}&lt;/code&gt;'''  لکھ کے چھڈ دیؤ۔ کوئی وی تہاڈے سوال دا جواب دے سکتا وا۔ 
اک واری فیر، جی آیاں نوں!&lt;/font&gt;
 --[[ورتنوالا:KaleemBot|KaleemBot]] ([[ورتن گل بات:KaleemBot|گل بات]] • [[خاص:Contributions/KaleemBot|کم]]) ۱۶:۰۸, ۸ جون ۲۰۲۵ (PKT)</text>
      <sha1>5i3kecz7co4creyk9t76nip4mhkfhgv</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>