Wikipedia
quwiki
https://qu.wikipedia.org/wiki/Qhapaq_p%27anqa
MediaWiki 1.45.0-wmf.7
first-letter
Midya
Sapaq
Rimanakuy
Ruraq
Ruraq rimanakuy
Wikipidiya
Wikipidiya rimanakuy
Rikcha
Rikcha rimanakuy
MediaWiki
MediaWiki rimanakuy
Plantilla
Plantilla rimanakuy
Yanapa
Yanapa rimanakuy
Katiguriya
Katiguriya rimanakuy
TimedText
TimedText talk
Módulo
Módulo discusión
Evento
Evento discusión
Kiskachay pruwinsya
0
3173
679545
666587
2025-06-27T06:13:23Z
CommonsDelinker
169
Replacing Parapenteespinar.jpg with [[File:Paraglider_take_off_in_Suykutambo_Peru.jpg]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR2|Criterion 2]]).
679545
wikitext
text/x-wiki
{| border="0" cellpadding="2" cellspacing="1" align="right" width=290px style="margin-left:1em; background:#458B00; font-size: 95%;"
|- bgcolor="#458B00"
! colspan="2" |
{| border="0" cellspacing="0" cellpadding="0" align="center"
|- bgcolor="#458B00"
| <font size="+0" color="white">'''Kiskachay pruwinsya <br> <small> Kiskachay jisk'a suyu </small> <br> <small> Provincia de Espinar </small> '''</font>
|}
|- bgcolor="#FFFFFF"
| colspan="2" style="text-align:center; | [[Rikcha:Kanamarca.jpg|center|290px|]]
|-bgcolor="#FFFFFF"
|colspan="2" style="text-align:center; font-size:smaller" | [[K'anamarka]], [[Kiskachay distritu]]
|- bgcolor="#FFFFFF"
|- style="color: white; background: #458B00; text-align:center;border-bottom:1px solid #999"
| '''Saywitu'''
| style="color: white; border-left:1px solid #999"| '''Wallqanqa'''
|- style="background: white"
|rowspan=6| [[Rikcha:Location of the province Espinar in Cusco.svg|145px|center|]]
|- style="background: white"
|style="border-left:1px solid #999"| [[Rikcha:Sin escudo.svg|70px|center|]]
|- style="background: #FFFFFF;border-top:1px solid #999; text-align:center;"
|style="border-left:1px solid #999"|
|- style="background: #458B00; text-align:center;"
|style="color: white; border-left:1px solid #999;border-top:1px solid #999"| '''Unancha'''
|- style="background: white; border-top:1px solid #999;"
|style="border-left:1px solid #999"| [[Rikcha:Sin bandera.svg|100px|center|]]
|- style="background: #FFFFFF; border-top:1px solid #999; text-align:center;"
|style="border-left:1px solid #999"|
|-
|- align="center"
! colspan="2" | .
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Mama llaqta]] || [[Rikcha:Flag of Peru.svg|25px]] [[Piruw]]
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Tinkurachina siwi]]kuna ||
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Uma llaqta]] || [[Yawri llaqta|Yawri]]
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[:Katiguriya:Suyu (Piruw)|Suyu]] || [[Qusqu suyu]]
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[:Katiguriya:Distritu (Piruw)|Distritu]]kuna || 8
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Rimay|Simi]]kuna || [[qhichwa simi]] (70,4 %), [[kastilla simi]]
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Runa]]kuna || 62 698 runa (''inei'' 2007).
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Runa ñit'inakuy]] || -
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Hallka k'iti kanchar]] || 5 311,09 km²
|- bgcolor="#FFFFFF"
| Hanaq kay ||
|- bgcolor="#FFFFFF"
| Kamasqa wata || {{Pun|17|11|1917}}
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Kuraka]] || Lolo Arenas Armendáriz<br><small>(2019-2022)</small>
|- bgcolor="#FFFFFF"
|[[Karu rimay tuyru]] ||
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Pacha suyu]]|| UTC-5
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Qhichwa simi]]pi llika tiyanan||
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Kastilla simi]]pi llika tiyanan||[https://web.archive.org/web/20121128022739/http://www.muniespinar.gob.pe/web2.0/ muniespinar.gob.pe]
|-
|- align="center"
!colspan="2" align="center" bgcolor="#458B00" style="text-align:center; font-size:larger; | <font color=white>'''Qusqu suyup wamaninkuna'''
|-
|- bgcolor="#FFFFFF"
! colspan="2" align="center" | [[Rikcha:División Politica del Cusco.jpg|290px|]]
|-
! colspan="2" |
|}
[[Rikcha:Plaza de armas de espinar.jpg|thumb|right|200px|Plasa, Espinar]]
'''Kiskachay''' ([[aymara simi]]pi: Kiskachay jisk'a suyu; [[kastilla simi]]pi: ''Provincia de Espinar'') nisqaqa [[Piruw]] mama llaqtapi, [[Qusqu suyu]]pi, huk pruwinsyam, [[Qusqu]] llaqtamanta 250 km karu uralan kuntinpi, [[mama qucha]]p hawanmanta 3 800 mitru hanaqmanta 5.000 mitru hanaqkama, 5 311.09 km<sup>2</sup>-yuq. Uma llaqtanqa [[Yawri llaqta]]m.
== Wiñay kawsay ==
Kamasqa {{Pun|17|11|1917}}.
== Allpa saywachi ==
* '''[[Urqu]]kuna'''
* '''[[Mayu]]kuna:''' [[Apurimaq mayu]] - [[Kachimayu]] - [[Q'iru mayu]]
* '''[[Qucha]]kuna:''' Chawpiqucha - Chunkara qucha - [[Sutunta qucha]] ([[Uqururu distritu]]pi) - [[Qiwllaqucha]] ([[Pallpata distritu]]pi) - Yanaqucha
== Pulitika rakiy ==
Pusaq distritunmi kan.
{| class={{tablabonita}}; style="width:50%;" border="1"
|-
|- style="background:LemonChiffon; color:black"
! '''Distritu'''
! '''Runakuna (2007)''' <ref name="[http://www.inei.gob.pe]">[https://web.archive.org/web/19970412040139/http://www.inei.gob.pe/ www.inei.gob.pe]</ref>
! '''Uma llaqta'''
! '''Kuraka'''
|-
| [[Hanan Pichiwa distritu|Hanan Pichiwa]]
| align="right"| 2.534
| [[Aqukunka]]
| Hugo Huarancca Katata
|-
| [[Kunturuma distritu|Kunturuma]]
| align="right"| 1.208
| [[Kunturuma]]
| Bartolomé Cruz Orosco
|-
| [[K'upuraki distritu (Qusqu)|K'upuraki]]
| align="right"| 15.838
| [[K'upuraki (Qusqu)|K'upuraki]]
| Fidel Salas
|-
| [[Pallpata distritu|Pallpata]]
| align="right"| 5.270
| [[Hector Tejada llaqta|Hector Tejada]]
| Melecio Saico Ccolque
|-
| [[Pichiwa distritu|Pichiwa]]
| align="right"| 3.802
| [[Pichiwa (Kiskachay)|Pichiwa]]
| Severiano Chara Labra
|-
| [[Suyk'utampu distritu|Suyk'utampu]]
| align="right"| 2.796
| [[Suyk'utampu]]
| Froelan Taype Ala
|-
| [[Uqururu distritu|Uqururu]]
| align="right"| 1.669
| [[Uqururu]]
| Adolfo Alfredo Huarza Minauro
|-
| [[Yawri distritu|Yawri]]
| align="right"| 29.581
| [[Yawri llaqta|Yawri]]
| Lindley Alfredo Salinas Perez
|-
|}
== Runakuna ==
*63,195 runakuna (1997). Tukuy runakunap 41.4%-ni chunka pichqayuqmantam aswan pisi watayuq.
*[[Uywasqa]]kuna: [[waka]], [[uwiha]], [[llama]]
*[[Chakra yura]]kuna: [[papa]], [[kinwa]], [[qañiwa]].
*Umalli [[musiku]]kuna ([[atikay]]): [[qhatuy]], [[qhuya]]kuna ([[Tintaya]]pi)
*Kiskachay runakunap 25.4 %-n, chunka pichqayuq icha chaymanta aswan watayuq, manas [[yachay wasi]]manchu risqa, 46.3 %-ntaq [[huch'uy yachay wasi]]man risqas. Warmikunap 39.6 %-n manas ñawiriyta qillqayta atinchu.
*Kamachina sirwisyukunaqa pisi-pisillas. Pruwinsyapi pusaqnintin distritumantaqa pichqallapis puriq upyana yaku sirwisyu wasikunapi kachkan. Iskay distritupiqa manas [[pinchikilla]]chu kachkan, tawapitaq wasikunap 26 %-npis pinchikilla kachkanña.
=== Hanan Warka ===
Hanan Warka ayllu llaqtaqa ''(Alto Huarca)'' Kañipya mayup lluq'i patanpim, pampa-pampapi, lluq'i patapi [[Q'illu urqu]], [[Saywa urqu]], [[Chuq'i pirwa]] urqukunap kinrayninpi.
==== Kapchiy ====
*[[K'uyu]] [[qata]]kuna
*[[P'acha]]kuna
*[[Llank'i]]wan kapchiy: [[Pukus]], [[K'apra]]
[[Away]]: [[Puchka]], [[Awana]], [[Mismima]], [[Ruk'i]], [[Awarank'u]]
[[K'apra]]: [[Challa]], [[Raki]], [[Manka]], [[Mak'as]], [[Phuku]], [[Chatu]].
[[Chakra kamay]]:
*[[Kinwa]], [[Siwara]], [[Papa]], [[Awina]], [[Qañiwa]].
*[[Chaki t'aklla]], [[Rawk'ana]], [[Ch'ira]]: [[ayni]]nakunapaq, [[minka]]napaq, [[Wanka]]: [[tarpuy|tarpunapaq]], [[Qhachwa]]y: [[aymuray|aymuranapaq]],
*'''Uywasqakuna''': [[Waka]] (Churu) - [[Kawallu]] - [[Uwiha]] - [[Pisqu]] kurral - [[Llama]]
*'''Sallqakuna''': [[Antikuna atuq|Atuq]] - [[Trucha]] - [[Kuntur]] - [[Añas]] - [[Wisk'acha]] - [[Anka]] - [[Taruka]] - [[Luwichu]] - [[Wallata]] - [[Wik'uña]] - [[Ch'usiq]]
=== Tintaya Markiri ===
Tintaya Markiri runa llaqta ''(Comunidad campesina de Tintaya Marquiri)''.
==== Kawsay ====
Kapchiy, away:
*[[Llank'i]], [[k'apra]]paq: [[Urpu]], [[P'uku]], [[P'uyñu]].
*[[Uwiha]] [[millma]] kaykunapaq: [[Punchu]], [[Kustal]], [[Qata]], [[Q'iswa]], [[Challina]], [[K'uyu]]
Chakra kamay, michiy:
*'''Uywasqakuna''': [[Waka]], [[Kawallu]], [[Uwiha]], [[Llama]], [[Kawallu]], [[Mula]],''
*'''Sallqakuna''': [[Wik'uña]], [[Chupasapa achuqalla|Achuqalla]], [[Kiwis]], [[Añas]], [[Antikuna atuq|Atuq]], [[Usqullu]], [[Wisk'acha]], [[Taruka]].
*'''K'ita yurakuna''': [[Papa]], [[Kinwa]], [[Awina]], [[Siwara]], [[Qañiwa]]
=== Hanan Wankani ===
Hanan Wankani ayllu llaqta ''(Comunidad campesina de Alto Huancane)''
==== Kawsay ====
Kapchiy, raqch'i:
*Kapchiy: [[Puchka]], [[Mismima]], [[Awana]], [[Ruk'i]], [[Awarank'u]].
*Raqch'i: [[Challa]], [[Raki]], [[Manka]], [[Mak'as]], [[Phuku]], [[Chatu]]
Chakra kamay, michiy:
*'''[[Papa]]kuna''': [[q'apu]], [[q'anchillu]], [[waña]], [[watakachi]], [[qaqari]], [[p'itikiñu]].
*'''[[Riwi]]kuna''': [[qañiwa]], [[puquya]], [[chillawa]], [[chuqllu]], [[q'illupalla]].
*[[Kinwa]], [[qitu]], [[puquya]]
*'''[[Chakra llamk'ana]]kuna''': [[Chaki t'aklla]], [[Rawk'ana]], [[Chira]], rumi [[maru]], [[yugu]], [[arma]].
*'''[[Chakra llamk'ay]]''':
** [[Chakmay]]: [[ayni]], [[minka]];
**[[Tarpuy]]: [[sullu tinkay]] (kimsa [[akulli]]) [[chicha]]
**[[Hallmay]], [[kasarakuy]]
**[[Aspiy]]: [[aysanakuy]], [[wanllay]], [[qhachwa]]y, [[aymuray]]
*'''[[Uywasqa]]kuna''': [[Waka]] - [[Llama]] - [[Alpaqa]] - [[Asnu]] - [[Kawallu]] - [[Mula]].
*'''Sallqakuna''': [[Wik'uña]], [[Alqamari]], [[Such'i]], [[Taruka]], [[Liqi]], [[Trucha]], [[Kuntur]], [[Qaqi]], [[Lawrinku]], [[Suwik'ara]], [[Chiwayru]], [[Antikuna atuq|Atuq]], [[Chiqla]], [[Qalaywa]], [[Añas]], [[Pariwana]], [[Machaywa]], [[Puku]], [[Waychu]] (hachu qalla), [[P'isaqa]], [[K'ayra]] ([[huq'ullu]]wan), [[Quwi]], [[Huku]], [[Pikaytu]], [[Piki]], [[Challwa]]
=== P'achallina ===
[[Rikcha:Danza de espinar.jpg|thumb|right|200px|Pichiwamanta tusuymi]]
[[K'uyu]] [[p'achallina]]kuna:
[[Warmi]]kuna:
#K'uyu [[kutuma]]
#K'uyu [[chamarra]], achalawan
#[[Phalika]], achalawan
#[[Pullira]], ima llimphiyuqpas, achalawan
#[[Usut'a]], llama qaramanta rurasqa
#[[Q'ipirina]], [[uwiha]] [[millma]]manta [[awa]]sqa
#K'uyu [[lliklla]], samanapaq:
##K'uyu [[karpa]]
##K'uyu qata, achalawan
##Uwiha qara
##Lima palyu (kuchachu)
[[Qhari]]kuna:
#K'uyu, [[ichhu]] [[muntira]]
#[[K'umpu]] (luq'u, sumriru), [[uwiha]] [[millma]]manta [[awa]]sqa
#Millma [[punchu]]
#[[Kusma]] (kutuna, kamisa), [[uwiha]] [[millma]]manta [[awa]]sqa
#K'uyu wara (pantalun)
#K'uyu [[chamarra]], [[anilina]]wan [[anqas]]wan [[tullpu]]sqa
#[[Usut'a]], llama qaramanta rurasqa (suqu)
== Simikuna ==
Pruwinsyapiqa aswanta [[qhichwa simi]]tam rimanku.
{|class={{tablabonita}} border="1" style="width:40%;" border="1"
|-bgcolor=#EFEFEF
! '''Distritu'''
! '''Kastilla simita rimaqkuna''' <small> /1 </small>
! '''%'''
! '''Indihina simita rimaqkuna''' <small> /1, /2 </small>
! '''%'''
|-
| [[Hanan Pichiwa distritu|Hanan Pichiwa]]
|align="right" |169
|align="right" |7.5
|align="right" |2,083
|align="right" |92.3
|-
| [[Kunturuma distritu|Kunturuma]]
|align="right" |137
|align="right" |12.6
|align="right" |950
|align="right" |87.2
|-
| [[Pallpata distritu|Pallpata]]
|align="right" |1,340
|align="right" |28.4
|align="right" |3,374
|align="right" |71.5
|-
| [[Pichiwa distritu|Pichiwa]]
|align="right" |433
|align="right" |12.5
|align="right" |3,021
|align="right" |87.4
|-
| [[K'upuraki distritu (Qusqu)|K'upuraki]]
|align="right" |801
|align="right" |5.8
|align="right" |13,002
|align="right" |94.1
|-
| [[Suyk'utampu distritu|Suyk'utampu]]
|align="right" |181
|align="right" |7.3
|align="right" |2,296
|align="right" |92.3
|-
| [[Uqururu distritu|Uqururu]]
|align="right" |264
|align="right" |17.5
|align="right" |1,245
|align="right" |82.5
|-
| [[Yawri distritu|Yawri]]
|align="right" |13,132
|align="right" |49.7
|align="right" |13,277
|align="right" |50.2
|-
| Llapan
|align="right" |16,457
|align="right" |29.5
|align="right" |39,248
|align="right" |70.4
|-
|}
<small> /1 Rimaqkuna: 5 / 5+ wata </small>
<small> /2 Indihina simi: [[qhichwa simi]], [[aymara simi]], [[ashaninka simi]] icha huk indihina simi (mana hawa simi)</small>
<small> Pukyu: <ref>[https://web.archive.org/web/19970412040139/http://www.inei.gob.pe/ www.inei.gob.pe/ (2007)]</ref> </small>
== Iñiy ==
* [[Kristiyanu iñiy]]
== Raymikuna ==
*Qhapaqkuna ''(Reyes)'', (6-I) (Yawri distritu)
*Santa Cruz, (3-V) (Yawri distritu)
*Tusuy [[Tupay]], ([[karnawal]] mit'api) (Yawri distritu)
*[[Sunqunakuy]], ([[tarpuy]]wan [[aymuray]] mit'api) (Yawri distritu)
*Pichiwanu chaku ''(Rodeo pichiguano)'' (Yawri distritu)
== Karu puriy ==
[[Rikcha:Paraglider take off in Suykutambo Peru.jpg|thumb|right|200px|Suyk'utampu llaqtapi]]
=== Hanan Warka ===
*[[Hutu mach'ay]] ''(Grutas de Juto)'', 180 m suni, chaynintaqa [[Hutu mayu]] purinmi. Mach'aypiqa chinkanakunam, qullqakunam, rampakunam, pukyukunapas.
*[[San Inlisya]] [[phaqcha]]wan, huk [[inlisya]] hina [[qaqa]], 15 m altu phaqchap kinrayninpi.
*[[Chuq'i pirwa]] [[Chuq'i sayana]]wan, 200 m hatun qaqakuna, qhawana hina llamk'achisqa.
=== K'upuraki distritu ===
*K'upuraki - [[Qusqu]]: 269 km.
*3900 m.s.n.m.
*K'upuraki inlisya
=== Yawri distritu ===
*[[Yawri llaqta|Yawri]] - [[Qusqu]]: 241 km
**2,927 m.s.n.m.
**Yawrip [[inlisya]]n
*[[K'anamarka]] - [[Qusqu]]: 236 km
**3,942 m.s.n.m.
**[[Tawantinsuyu]] pachamanta wasikuna
== Pruwinsyapi paqarisqa ==
*[[Ch'aska Anka Ninawaman]]
== Kaypipas qhaway ==
* [[Tintaya]]
* [[K'ana runa]]
* [[Qusqu]]
== Willay pukyukuna ==
<references/>
== Hawa t'inkikuna ==
* [http://media.peru.info/mapas/cusco.jpg Saywitu: Qusqu suyu]
*[https://web.archive.org/web/20070312084716/http://www.infocusco.com/modules/news/article.php?storyid=65 Kiskachay] (kastilla simi)
'''[[Tintaya]]''':
*[https://web.archive.org/web/20070121173608/http://www.grupochorlavi.org/gobernanzaambiental/Completos/KURAKA.pdf Gobernanza ambiental y territorial en comunidades afectadas por la explotación minera: La experiencia de las comunidades campesinas de la provincia de Espinar. Perú]
{{Qusqu suyu}}
{{Suyukuna (Piruw)}}
[[Katiguriya:Pruwinsya (Piruw)]]
[[Katiguriya:Pruwinsya (Qusqu suyu)]]
[[Katiguriya:Kiskachay pruwinsya| ]]
1hhyw8d0sk1u5skg9ij0fwed7k9qzb5
Suyk'utampu distritu
0
20545
679546
669248
2025-06-27T06:13:34Z
CommonsDelinker
169
Replacing Parapenteespinar.jpg with [[File:Paraglider_take_off_in_Suykutambo_Peru.jpg]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR2|Criterion 2]]).
679546
wikitext
text/x-wiki
{| border="0" cellpadding="2" cellspacing="1" align="right" width=290px style="margin-left:1em; background:#698B22; font-size: 95%;"
|- bgcolor="#698B22"
! colspan="2" |
{| border="0" cellspacing="0" cellpadding="0" align="center"
|- bgcolor="#698B22"
| <font size="+0" color="white">'''Suyk'utampu distritu <br> <small> Distrito de Suyckutambo </small> '''</font>
|}
|- bgcolor="#FFFFFF"
| colspan="2" style="text-align:center; | [[Rikcha:Kanamarca.jpg|center|290px|]]
|-bgcolor="#FFFFFF"
|colspan="2" style="text-align:center; font-size:smaller" | [[K'anamarka]], Espinar
|- bgcolor="#FFFFFF"
|- style="color: white; background: #698B22; text-align:center;border-bottom:1px solid #999"
| '''Espinar pruwinsya'''
| style="color: white; border-left:1px solid #999"| '''Wallqanqa'''
|- style="background: white"
|rowspan=6| [[Rikcha:Location of the province Espinar in Cusco.svg|145px|center|]]
|- style="background: white"
|style="border-left:1px solid #999"| [[Rikcha:Sin escudo.svg|70px|center|]]
|- style="background: #FFFFFF;border-top:1px solid #999; text-align:center;"
|style="border-left:1px solid #999"|
|- style="background: #698B22; text-align:center;"
|style="color: white; border-left:1px solid #999;border-top:1px solid #999"| '''Unancha'''
|- style="background: white; border-top:1px solid #999;"
|style="border-left:1px solid #999"| [[Rikcha:Sin bandera.svg|100px|center|]]
|- style="background: #FFFFFF; border-top:1px solid #999; text-align:center;"
|style="border-left:1px solid #999"|
|-
|- align="center"
! colspan="2" | .
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Mama llaqta]] || [[Rikcha:Flag of Peru.svg|border|25px]] [[Piruw]]
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Tinkurachina siwi]]kuna ||
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Uma llaqta]] || [[Suyk'utampu]]
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[:Katiguriya:Suyu (Piruw)|Suyu]] || [[Qusqu suyu]]
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[:Katiguriya:Pruwinsya (Piruw)|Pruwinsya]] || [[Kiskachay pruwinsya]]
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Runa]]kuna || 2.796 ''<small>(''inei'' 2007)</small>''
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Runa ñit'inakuy]]|| 4,9 runa / km² ''<small>()</small>''
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Hallka k'iti kanchar]] || 652,13 km²
|- bgcolor="#FFFFFF"
| Hanaq kay || 4.801 m (uma llaqta)
|- bgcolor="#FFFFFF"
| Kamasqa wata || {{pun|17|3|1961}}
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Kuraka]] || Froelan Taype Ala
|- bgcolor="#FFFFFF"
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Karu rimay yupay]] ||
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Pacha suyu]]|| UTC-5
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Qhichwa simi]]pi llika tiyanan||[www.]
|- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Kastilla simi]]pi llika tiyanan||[www.]
|-
|- align="center"
!colspan="2" |
|}
'''Suyk'utampu distritu''' ([[kastilla simi]]pi: ''Distrito de Suyckutambo '') nisqaqa [[Piruw]] mama llaqtapi huk distritum, [[Kiskachay pruwinsya]]pi, [[Qusqu suyu]]pi. Uma llaqtanqa [[Suyk'utampu]] llaqtam.
== Allpa saywachi ==
* [[Urqu]]kuna:
* [[Qucha]]kuna:
* [[Mayu]]kuna:
== Runakuna ==
Suyk'utampu distritupi aswanta [[Qhichwa runa]]kunam tiyanku.
== Simikuna ==
Distritupiqa aswanta [[qhichwa simi]]tam rimanku.
{|class={{tablabonita}} border="1" style="width:35%;" border="1"
|-bgcolor=#EFEFEF
! '''Distritu / Pruwinsya'''
! '''Kastilla simita rimaqkuna''' <small> /1 </small>
! '''%'''
! '''Indihina simita rimaqkuna''' <small> /1, /2 </small>
! '''%'''
|-
| Suyk'utampu distritu
|align="right" |181
|align="right" |7.3
|align="right" |2,296
|align="right" |92.3
|-
| Kiskachay pruwinsya
|align="right" |16,457
|align="right" |29.5
|align="right" |39,248
|align="right" |70.4
|-
|}
<small> /1 Rimaqkuna: 5 / 5+ wata </small>
<small> /2 Indihina simi: [[qhichwa simi]], [[aymara simi]], [[ashaninka simi]] icha huk indihina simi (mana hawa simi)</small>
<small> Pukyu: <ref>[https://web.archive.org/web/19970412040139/http://www.inei.gob.pe/ www.inei.gob.pe/ (2007)]</ref> </small>
== Rikchakuna ==
<gallery>
Rikcha:Paraglider take off in Suykutambo Peru.jpg|Suyk'utampu distritupi
</gallery>
== Distritupi paqarisqa ==
== Kaypipas qhaway ==
* [[Ch'aska Anka Ninawaman]]
* [[K'anamarka]]
* [[Oscar Mollohuanca]]
* [[Tintaya]]
== Pukyukuna ==
<references/>
* [https://web.archive.org/web/19970412040139/http://www.inei.gob.pe/ Piruwpi pruwinsyakuna distritukunapas: Yupaykuna (INEI)]
== Hawa t'inkikuna ==
* [http://media.peru.info/mapas/cusco.jpg Saywitu: Qusqu suyu]
{{Qusqu suyu}}
{{Suyukuna (Piruw)}}
[[Katiguriya:Kiskachay pruwinsya]]
[[Katiguriya:Distritu (Qusqu suyu)]]
awlxl60lk6pemuhi8qcbzsi0t7c1rww
Hussein I
0
30159
679530
662896
2025-06-27T01:42:31Z
InternetArchiveBot
25132
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
679530
wikitext
text/x-wiki
{{Pulitiku runa
| nombre=Hussein I<br /><small>حسين بن طلال</small>
| imagen= Hussein of Jordan 1997.jpg
| cargo= '''[[Hurdanya Qhapaq]]'''
| inicio=[[11 ñiqin chakra yapuy killapi]] - [[1952]]
| final=[[7 ñiqin hatun puquy killapi]] - [[1999]]
| predecesor= [[Talal I]]
| sucesor=[[Abdullah I]]
| fechanac=[[14 ñiqin ayamarq'a killapi]] [[1935]] watapi
| lugarnac=[[Amman]], [[Hurdanya]]
| fechamuerte= [[7 ñiqin hatun puquy killapi]] [[1999]] watapi (63)
| lugarmuerte=[[Amman]], [[Hurdanya]]
| cónyuge= Sharifa Dina <br /> Antoinette Avril Gardiner <br /> Alia Baha ed din Toukan <br /> Lisa Halaby
| partido=[[Hashemita]]
| vicepresidente=
| firma=
| religión= [[Muslim]]
| almamáter=
| profesión=
|}}
'''Hussein bin Talal''', Hurdanya Qhapaq, [[arabya simi]]pi: حسين بن طلالḤusayn bin Ṭalāl: , (*[[14 ñiqin ayamarq'a killapi]] [[1937]] paqarisqa [[Amman]] llaqtapi - [[7 ñiqin hatun puquy killapi]] [[1999]] watapi wañusqa Amman llaqtapi). Hurdanya pulitiku wan Qhapaq.
[[1952]] watamanta ñawpaq kuti [[Hurdanya]]pa [[Qhapaq]]nin karqan.
Tayta: Talal bin Abdullah; Mama: Zein al Sharaf Talal
<br /> Warmikuna: Sharifa Dina <br /> Antoinette Avril Gardiner <br /> Alia Baha ed din Toukan <br /> Lisa Halaby
<br />Wawakuna: 11 (Princess Alia, Qhapaq Abdullah II
Prince Faisal, Princess Aisha, Princess Zein, Princess Haya
Prince Ali, Prince Hamzah, Prince Hashim, Princess Iman
wan Princess Raiyah)
Yachaywasi: Victoria College ([[Alexandria]])
[[Rikcha:President Carter with king Hussein of Jordan 1977.jpg|thumb|right|Hussein I wan Jimmy Carter]]
== Kaypipas qhaway ==
* [[Hurdanya]]
== Hawa t'inkikuna ==
{{commons|Hussein I of Jordan}}
=== [[Inlish simi]] ===
* [http://www.wargs.com/royal/muna.html Ancestry of Antoinette Avril Gardiner (b. 1941)]
* [https://web.archive.org/web/20021204003933/http://members.aol.com/eurostamm/halaby.html Some ancestors of Lisa Halaby, Queen Noor of Jordan]
* [http://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/bday/1114.html Obituary, NY Times, February 8, 1999 ''Death of a King; Cautious King Took Risks In Straddling Two Worlds'']
* [https://web.archive.org/web/20230820082449/http://www.kinghussein.gov.jo/ A Living Tribute to the Legacy of King Hussein I] - official Royal Jordanian memorial website
* [http://www.ece.ualberta.ca/~hnosair/ Slide Show] - Personal Tribute Page
{| {{tablabonita}} align="center" border="1" width=100%
|-
|width="30%" align="center"|Precedido por:<br />'''[[Talal I]]'''
|width="30%" align="center"| '''[[Hurdanya Qhapaq]]'''<br />
<br /> 1952 - 1999
|width="30%" align="center"|Sucedido por:<br />'''[[Abdullah II]]'''
|-
|}
{{DEFAULTSORT:Hussein I}}
[[Katiguriya:Paqarisqa 1935]]
[[Katiguriya:Wañusqa 1999]]
[[Katiguriya:Qhapaq (Hurdanya)]]
[[Katiguriya:Pulitiku (Hurdanya)]]
[[Katiguriya:Qhari]]
3vlz4sk6ypy0bh0tmiws4xq6r6yep68
Rumi challwa (sut'ichana)
0
47784
679537
415140
2025-06-27T05:21:49Z
InternetArchiveBot
25132
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
679537
wikitext
text/x-wiki
{{Niyta munan|Rumi challwa}}
* ''Plagioscion squamosissimus'' (Sciaenidae),<ref>http://www.ibcperu.org/doc/isis/5447.pdf p. 167.</ref> qhaway '''[[Rumi challwa]]'''
* genus ''Pachypops'' (Sciaenidae),<ref>https://web.archive.org/web/20160305011120/http://fm2.fieldmuseum.org/rbi/pdfs/gueppi_app.pdf p. 306.</ref> qhaway '''[[Rakhuñawi]]'''
* ''Salminus affinis'' (Characidae), qhaway '''[[Kurwina]]'''
{{Sut'ichana qillqa}}
== Simimanta pukyukuna ==
<references />
3qbubevbljpc2u1tk2g7cyz4giy0ckc
Wata manku
0
48177
679529
629564
2025-06-26T21:47:25Z
InternetArchiveBot
25132
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
679529
wikitext
text/x-wiki
{{Taxobox
| color = pink
| name = K'ichkimat'i pawkar
| image = Psarocolius angustifrons -Aragua State -Venezuela-8b.jpg
| image_caption = ''Psarocolius angustifrons oleagineus''<br>[[Henri Pittier National Park]], Venezuela
| status = LC
| status_system = IUCN3.1
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| ordo = [[Passeriformes]]
| familia = [[Icteridae]]
| genus = ''[[Psarocolius]]''
| species = '''''P. angustifrons'''''
| binomial = ''Psarocolius angustifrons''
| binomial_authority = ([[Johann Baptist von Spix|Spix]], 1824)
| synonyms =
| range_map = Psarocolius angustifrons map.svg
| range_map_width = 200px
| range_map_caption = Maypim k'ichkimat'i pawkar kawsan (q'umir)
}}
'''Wata manku''',<ref>{{Ref Cueva|55|Huatamangu: Psarocolius angustifrons}}</ref> '''Mukutulum''',<ref>{{Ref Andoa|25 [20]|Mucutulum: Psarocolius angustifrons}}</ref> '''Kukupakchu'''<ref>[https://web.archive.org/web/20160304132651/http://www.gits.ws/08cyd/pdfs/ANEJO%2011_IAMir.pdf Recuperación paisajística y estudio de inundabilidad del sistema hídrico a su paso por Tena, 3.2 La fauna y la flora] Nombre común: Cucupagcho: ''Psarocolius angustifrons''</ref> icha '''K'ichkimat'i pawkar''' ''(Psarocolius angustifrons)'' nisqaqa huk [[takiq pisqu|takiq]] [[pisqu]]m, [[Urin Awya Yala]]pi, [[Antikuna]]p antinpi [[Rupa-Rupa]] nisqa [[sach'a-sach'a]]kunapi kawsaq [[pawkar]]mi.
== Pukyukuna ==
<references />
== Hawa t'inkikuna ==
{{commonscat|Psarocolius angustifrons}}
{{wikispecies|Psarocolius angustifrons}}
[[Katiguriya:Pisqu]]
[[Katiguriya:Fauna (Rupa-Rupa)]]
h9xfgp5q2f79ttaky5joxfydxdo01ix
Inka kutu-kutu
0
49096
679531
488411
2025-06-27T01:58:49Z
InternetArchiveBot
25132
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
679531
wikitext
text/x-wiki
{{Taxobox
| color = lightgreen
| name = Inka kutu-kutu
| image =
| regnum = [[Plantae]]
| divisio = [[Pteridophyta]]
| classis = [[Filicopsida]]
| ordo = [[Pteridales]]
| familia = [[Pteridaceae]]
| genus = ''[[Notholaena]]''
| species = '''''N. nivea'''''
| binomial = ''Notholaena nivea''
| binomial_authority = ([[Poir.]]) [[Desv.]]
}}
'''Inka kutu-kutu'''<ref>{{Ref Girault}}</ref> icha '''Kuti-kuti'''<ref>[https://web.archive.org/web/20101214135214/http://fm2.fieldmuseum.org/plantguides/guide_pdfs/123%20Medicinal%20Plants-Peru.pdf Hamilton Beltrán & Mário Benavente: Guía Práctica, plantas medicinales del Perú. Museo de Historia Natural, (UNSM), Lima.] ''Cuti cuti: PTERIDOPHYTA, Notholaena nivea''</ref> (''Notholaena nivea'') nisqaqa [[Urin Awya Yala]]pi wiñaq [[raki-raki]]m, rikch'aq [[kutu-kutu]]m, [[hampi yura]]m. [[Misk'i unquy]]tam hampinku.<ref>[http://www.alphanatura.com/exportproduct/ENG/np3-08-1.html Alpha Natura SAC: NATURA DiABETiC SUPPORT] (inlish simipi)</ref>
== Pukyukuna ==
<references />
== Hawa t'inkikuna ==
{{commonscat|Pteridaceae|Kutu-kutu}}
[[Katiguriya:Hampi yura]]
[[Katiguriya:Kutu-kutu yura rikch'aq ayllu]]
lzbmjq21iz24c3hm9q0dtrrv5y07cum
San José suyu
0
51086
679539
632932
2025-06-27T05:29:01Z
InternetArchiveBot
25132
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
679539
wikitext
text/x-wiki
[[Rikcha:San Jose in Uruguay.svg|thumb|300px|San José suyu saywitu (Uruwayi)]]
'''San José suyu''' ([[kastilla simi]]pi: ''Departamento de San José''), nisqaqa huk suyum [[Uruwayi]] mama llaqtapi. [[Uma llaqta]]nqa [[San José Mayo]]
mi.
4 992 km²
== Wiñay kawsay ==
Kamasqa {{Pun|27|01|1816}}
== Waki ==
=== Runakuna ===
103 104 runakuna
== Pulitika rakiy ==
=== Munisipyukuna ===
2 munisipyukuna:
* [[Ciudad del Plata]]
* [[Libertad (Uruwayi)|Libertad]]
=== Llaqtakuna ===
* [[San José Mayo]]
* [[Libertad (Uruwayi)|Libertad]]
* [[Libertad llaqta|Libertad]]
== Pukyumantakuna ==
{{Listaref}}
== Kaypipas qhaway ==
* [[Pulitika rakiy (Uruwayi)]]
== Hawa t'inkikuna ==
{{commonscat|San José Department}}
* [https://web.archive.org/web/20061208165103/http://www.imsj.gub.uy/mapas2.htm Web site San gosé lto suyu].
{{Suyukuna (Uruwayi)}}
[[Category:Suyu (Uruwayi)]]
[[Category:San José suyu|!]]
9v6isvslf8bx3a9b0k0k7265ub8kxwz
Ruraq:Jorgelhq/Amaru
2
64111
679532
679436
2025-06-27T02:34:18Z
Jorgelhq
32599
Añadi imagen
679532
wikitext
text/x-wiki
[[Rikcha:Milk Snake-TSF 0024.jpg|rikchacha|Amaru]]
'''Amaru''', [[Suchuq|panpanta aysakuq uywakuna]]. Paykunaqa Squamata nisqa [[Rikch'aq ñiqi|kamachiypaq]] hukninmi. Aycha [[Aycha mikhuq|mikhuqmi]], suni k'iti tuquruyuqtaq, mana [[Chanka|chakiyuq]] . 20 [[Rikch'aq ayllu|ayllullapas]], yaqa 500 [[Rikch'ana|masiyuq]] 3.400 [[rikch'aq]] amarupas.
== Wasin ==
Yaqa llapan amarupaq [[Rikch'aq|rikch'aqninkunaqa]] q'uñi suyukunapim kawsanku. Pisilla kawsanku Trópico de Cáncer utaq Tropico de Capricornio nisqamanta hawapi . Huk rikch'aqllam, común [[Katari|mach'aqway]] ( ''Vipera berus'' ), Muyu Ártico nisqap hawanpi kawsan.
Yaqa llapan amarukuna pampapi kawsanku, sach'akunapipas. Wakintaq unupi tiyanku, wakintaq [[Allpa|hallp'a]] ukhupi tiyanku . Huk panpanta aysakuq uywakuna hina, amarukunaqa ectoterma nisqakunam . Paykunaqa tuqurunpaq q'uñiyninta <s>controlar</s> intiq k’anchayninwan haykuspa lluqsispa ima. Chayraykun chiri chiqankunapiqa pisilla tiyanku. <ref>{{Cite web|title=Snake facts|url=http://www.antiguanracer.org/html/racer/snakef.htm|work=antiguanracer.org|accessdate=4 May 2010}}</ref>
== Mikhuynin ==
Llapan mach’aqwaykunaqa aycha mikhuqmi kanku; huk [[Uywa|uywakunatapas]] mikhunku. Wakinqa miyuyuqmi ; Paykunaqa kirun t'uqukunapi waqaychanku miyunkuta. Huk amarukunaqa siq'ukuqmi. Kayunaqa manam miyuyuqchu, chaymi hap'isqankuta siq'uspa wañuchinku. Llapan amarukunan [[Mikhuna|mikhunankuta]] <s>intirunta</s> millp’unku, manataqmi khachuyta atinkuchu. <ref>{{Cite web|url=http://www.snakefacts.net/|title=Snake facts - information on snakes|work=snakefacts.net|accessdate=4 May 2010}}</ref>
== Puriynin ==
Amarukunaqa mana makiyuq, mana chakiyuq ima, hinaspawanpis paykunaqa atinku puriyta. Paykunaqa imaymana kuyuykunata yachaqanku, sapan chiqanpi kawsayta atipankupaq. Sapa amaruq kuyuynin wakmi hukkunamanta. <ref name="Gray">{{Cite journal|last=Gray|first=J.|title=The mechanism of locomotion in snakes|journal=Journal of Experimental Biology|year=1946|volume=23|issue=2|pages=101–120|doi=10.1242/jeb.23.2.101|pmid=20281580}}</ref>
5enj6e4tcjuxcfgn774go8irra4rz48
Ruraq:Jorgelhq/K'ayra
2
64126
679540
679528
2025-06-27T06:02:47Z
Jorgelhq
32599
Creado al traducir la página «[[:en:Special:Redirect/revision/1294767183|Frog]]»
679540
wikitext
text/x-wiki
K'ayra nisqa uywaqa huqllan hatun hallp'antin ununtin kawsaq uywakuna ayllumanta, paykunaq kamachiyninqa '''[[Anura]]'''<ref>{{cite web|url=https://amphibiansoftheworld.amnh.org/Amphibia/Anura|title=Anura|last=Frost|first=Darrel R.|date=2021|orig-date=1998|website=Amphibian Species of the World|publisher=American Museum of Natural History|access-date=November 29, 2022|quote=}}</ref> nisqa. Phatu qarayuq kaqkunaqa hamp'atu nisqa sutichanku, aswanpis t'aqayninkuqa nisqalla hawanrayku, mana huk uywa kaqtinchu.
K'ayrakunaqa pasaq ch'ikisqa kashanku, yunkamanta, yaqa qasasqa hallp'akama, aswanpis ashwan hatun huñukuynin kashan sach'a sach'a yunkapi.
Kuraq k'ayrakunaqa sinchi kurkuyuqmi, lluqsisqa [[Ñawi|ñawiyuq]], [[Qallu|qalluyuntaq]] ñawpaqman k'ashkasqa, uranpi k'uyusqa chakiyuq, mana [[Chupa|chupayuq]]. K'ayrakunaq qaranqa [[Ch'añan|ch'añanniyuqmi]], anchaymanta millay unukuna lluqsimun wakin miyuq, wakintaq millaylla. Qaranpaq llimphinqa hukniraymi, allin pakakunanpaq, kay llinphikunaqa kanman ch’iqchi, ch'umpi, oqe, q'umir ima, k’anchariq puka utaq q’illo, yana ima, chaywanmi miyunpaq wañuchiyninta rikuchinku, hap'ikuq uywakunatapas qarqunku. Kuraq k'ayrakunaqa mishk'i unupipas ch'aki hallp'apipas kawsanku; wakin rikch'aqkunaqa hallp'a ukhupi utaq sach'akunapi kawsanankupaqmi allinchasqa kanku.
[[Rikcha:Bombina_bombina_1_(Marek_Szczepanek)_tight_crop.jpg|wak=Dark-coloured toad facing left|lluqi|rikchacha| Iwrupamanta nina wiksayuq sapo ( ''Bombina bombina'' ) .]]
=== Chakinkuna ===
K'ayraq chaki ruwayninqa tiyasqanwanmi tupan. Tukuy rikch'aqninkuna, h'allpapi, unupi, sach'akunapi, utaq t'uqyakunapi kawsaptinpas hukniraymi. K'ayrakunaqa usqhayllan muyuriqninkupi puriyta atinanku, chayhina kanan imaraykuchus usqhayta hap'iq uywakunamanta aykiyta atinanku, ashkha amañarinninkuna kan. Yaqa llapan K'ayrakuna allin p'itaq kanku. i
[[Rikcha:Dendropsophus_microcephalus_-_calling_male_(Cope,_1886).jpg|rikchacha| Huk qhari ''Dendropsophus microcephalus'' waqyakuyninpi vocal saconta rikuchiq]]
=== Miray ===
Iskaymi k'ayraq mirayninqa, unay miraynin, chullamanta mirayninpas. Kuraq K'ayrakunaqa huq quchapi, utaq mayupi huq kuti sapa wata huñunakunku miranankupaq.<ref>{{cite book|title=A Natural History of Amphibians|last1=Stebbins|first1=Robert C.|author-link1=Robert C. Stebbins|last2=Cohen|first2=Nathan W.|year=1995|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-03281-8|pages=154–162}}</ref>
fi89w3ovfgrnr027gyhtbsc6e2m7ywc
679541
679540
2025-06-27T06:03:34Z
Jorgelhq
32599
679541
wikitext
text/x-wiki
K'ayra nisqa uywaqa huqllan hatun hallp'antin ununtin kawsaq uywakuna ayllumanta, paykunaq kamachiyninqa '''[[Anura]]'''<ref>{{cite web|url=https://amphibiansoftheworld.amnh.org/Amphibia/Anura|title=Anura|last=Frost|first=Darrel R.|date=2021|orig-date=1998|website=Amphibian Species of the World|publisher=American Museum of Natural History|access-date=November 29, 2022|quote=}}</ref> nisqa. Phatu qarayuq kaqkunaqa hamp'atu nisqa sutichanku, aswanpis t'aqayninkuqa nisqalla hawanrayku, mana huk uywa kaqtinchu.
K'ayrakunaqa pasaq ch'ikisqa kashanku, yunkamanta, yaqa qasasqa hallp'akama, aswanpis ashwan hatun huñukuynin kashan sach'a sach'a yunkapi.
Kuraq k'ayrakunaqa sinchi kurkuyuqmi, lluqsisqa [[Ñawi|ñawiyuq]], [[Qallu|qalluyuntaq]] ñawpaqman k'ashkasqa, uranpi k'uyusqa chakiyuq, mana [[Chupa|chupayuq]]. K'ayrakunaq qaranqa [[Ch'añan|ch'añanniyuqmi]], anchaymanta millay unukuna lluqsimun wakin miyuq, wakintaq millaylla. Qaranpaq llimphinqa hukniraymi, allin pakakunanpaq, kay llinphikunaqa kanman ch’iqchi, ch'umpi, oqe, q'umir ima, k’anchariq puka utaq q’illo, yana ima, chaywanmi miyunpaq wañuchiyninta rikuchinku, hap'ikuq uywakunatapas qarqunku. Kuraq k'ayrakunaqa mishk'i unupipas ch'aki hallp'apipas kawsanku; wakin rikch'aqkunaqa hallp'a ukhupi utaq sach'akunapi kawsanankupaqmi allinchasqa kanku.
[[Rikcha:Bombina_bombina_1_(Marek_Szczepanek)_tight_crop.jpg|wak=Dark-coloured toad facing left|lluqi|rikchacha| Iwrupamanta nina wiksayuq sapo ( ''Bombina bombina'' ) .]]
=== Chakinkuna ===
K'ayraq chaki ruwayninqa tiyasqanwanmi tupan. Tukuy rikch'aqninkuna, h'allpapi, unupi, sach'akunapi, utaq t'uqyakunapi kawsaptinpas hukniraymi. K'ayrakunaqa usqhayllan muyuriqninkupi puriyta atinanku, chayhina kanan imaraykuchus usqhayta hap'iq uywakunamanta aykiyta atinanku, ashkha amañarinninkuna kan. Yaqa llapan K'ayrakuna allin p'itaq kanku. i
[[Rikcha:Dendropsophus_microcephalus_-_calling_male_(Cope,_1886).jpg|rikchacha| Huk qhari ''Dendropsophus microcephalus'' waqyakuyninpi vocal saconta rikuchiq]]
=== Miray ===
Iskaymi k'ayraq mirayninqa, unay miraynin, chullamanta mirayninpas. Kuraq K'ayrakunaqa huq quchapi, utaq mayupi huq kuti sapa wata huñunakunku miranankupaq.<ref>{{cite book|title=A Natural History of Amphibians|last1=Stebbins|first1=Robert C.|author-link1=Robert C. Stebbins|last2=Cohen|first2=Nathan W.|year=1995|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-03281-8|pages=154–162}}</ref>
jtvp9mqdxvt6k1karrvol5j051qctst
679542
679541
2025-06-27T06:03:44Z
Jorgelhq
32599
679542
wikitext
text/x-wiki
K'ayra nisqa uywaqa huqllan hatun hallp'antin ununtin kawsaq uywakuna ayllumanta, paykunaq kamachiyninqa '''[[Anura]]'''<ref>{{cite web|url=https://amphibiansoftheworld.amnh.org/Amphibia/Anura|title=Anura|last=Frost|first=Darrel R.|date=2021|orig-date=1998|website=Amphibian Species of the World|publisher=American Museum of Natural History|access-date=November 29, 2022|quote=}}</ref> nisqa. Phatu qarayuq kaqkunaqa hamp'atu nisqa sutichanku, aswanpis t'aqayninkuqa nisqalla hawanrayku, mana huk uywa kaqtinchu.
K'ayrakunaqa pasaq ch'ikisqa kashanku, yunkamanta, yaqa qasasqa hallp'akama, aswanpis ashwan hatun huñukuynin kashan sach'a sach'a yunkapi.
Kuraq k'ayrakunaqa sinchi kurkuyuqmi, lluqsisqa [[Ñawi|ñawiyuq]], [[Qallu|qalluyuntaq]] ñawpaqman k'ashkasqa, uranpi k'uyusqa chakiyuq, mana [[Chupa|chupayuq]]. K'ayrakunaq qaranqa [[Ch'añan|ch'añanniyuqmi]], anchaymanta millay unukuna lluqsimun wakin miyuq, wakintaq millaylla. Qaranpaq llimphinqa hukniraymi, allin pakakunanpaq, kay llinphikunaqa kanman ch’iqchi, ch'umpi, oqe, q'umir ima, k’anchariq puka utaq q’illo, yana ima, chaywanmi miyunpaq wañuchiyninta rikuchinku, hap'ikuq uywakunatapas qarqunku. Kuraq k'ayrakunaqa mishk'i unupipas ch'aki hallp'apipas kawsanku; wakin rikch'aqkunaqa hallp'a ukhupi utaq sach'akunapi kawsanankupaqmi allinchasqa kanku.
[[Rikcha:Bombina_bombina_1_(Marek_Szczepanek)_tight_crop.jpg|wak=Dark-coloured toad facing left|lluqi|rikchacha| Iwrupamanta nina wiksayuq sapo ( ''Bombina bombina'' ) .]]
=== Chakinkuna ===
K'ayraq chaki ruwayninqa tiyasqanwanmi tupan. Tukuy rikch'aqninkuna, h'allpapi, unupi, sach'akunapi, utaq t'uqyakunapi kawsaptinpas hukniraymi. K'ayrakunaqa usqhayllan muyuriqninkupi puriyta atinanku, chayhina kanan imaraykuchus usqhayta hap'iq uywakunamanta aykiyta atinanku, ashkha amañarinninkuna kan. Yaqa llapan K'ayrakuna allin p'itaq kanku. i
[[Rikcha:Dendropsophus_microcephalus_-_calling_male_(Cope,_1886).jpg|rikchacha| Huk qhari ''Dendropsophus microcephalus'' waqyakuyninpi vocal saconta rikuchiq]]
=== Miray ===
Iskaymi k'ayraq mirayninqa, unay miraynin, chullamanta mirayninpas. Kuraq K'ayrakunaqa huq quchapi, utaq mayupi huq kuti sapa wata huñunakunku miranankupaq.<ref>{{cite book|title=A Natural History of Amphibians|last1=Stebbins|first1=Robert C.|author-link1=Robert C. Stebbins|last2=Cohen|first2=Nathan W.|year=1995|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-03281-8|pages=154–162}}</ref>
onoju7gbeefq24lccdr3bh47dnp7jsr
679543
679542
2025-06-27T06:05:58Z
Jorgelhq
32599
679543
wikitext
text/x-wiki
K'ayra nisqa uywaqa huqllan hatun hallp'antin ununtin kawsaq uywakuna ayllumanta, paykunaq kamachiyninqa '''[[Anura]]'''<ref>{{cite web|url=https://amphibiansoftheworld.amnh.org/Amphibia/Anura|title=Anura|last=Frost|first=Darrel R.|date=2021|orig-date=1998|website=Amphibian Species of the World|publisher=American Museum of Natural History|access-date=November 29, 2022|quote=}}</ref> nisqa. Phatu qarayuq kaqkunaqa hamp'atu nisqa sutichanku, aswanpis t'aqayninkuqa nisqalla hawanrayku, mana huk uywa kaqtinchu.
K'ayrakunaqa pasaq ch'ikisqa kashanku, yunkamanta, yaqa qasasqa hallp'akama, aswanpis ashwan hatun huñukuynin kashan sach'a sach'a yunkapi.
Kuraq k'ayrakunaqa sinchi kurkuyuqmi, lluqsisqa [[Ñawi|ñawiyuq]], [[Qallu|qalluyuntaq]] ñawpaqman k'ashkasqa, uranpi k'uyusqa chakiyuq, mana [[Chupa|chupayuq]]. K'ayrakunaq qaranqa [[Ch'añan|ch'añanniyuqmi]], anchaymanta millay unukuna lluqsimun wakin miyuq, wakintaq millaylla. Qaranpaq llimphinqa hukniraymi, allin pakakunanpaq, kay llinphikunaqa kanman ch’iqchi, ch'umpi, oqe, q'umir ima, k’anchariq puka utaq q’illo, yana ima, chaywanmi miyunpaq wañuchiyninta rikuchinku, hap'ikuq uywakunatapas qarqunku. Kuraq k'ayrakunaqa mishk'i unupipas ch'aki hallp'apipas kawsanku; wakin rikch'aqkunaqa hallp'a ukhupi utaq sach'akunapi kawsanankupaqmi allinchasqa kanku.
[[Rikcha:Dixi-Rana temporaria.jpg|rikchacha|Rana]]
=== Chakinkuna ===
K'ayraq chaki ruwayninqa tiyasqanwanmi tupan. Tukuy rikch'aqninkuna, h'allpapi, unupi, sach'akunapi, utaq t'uqyakunapi kawsaptinpas hukniraymi. K'ayrakunaqa usqhayllan muyuriqninkupi puriyta atinanku, chayhina kanan imaraykuchus usqhayta hap'iq uywakunamanta aykiyta atinanku, ashkha amañarinninkuna kan. Yaqa llapan K'ayrakuna allin p'itaq kanku. i
[[Rikcha:Dendropsophus_microcephalus_-_calling_male_(Cope,_1886).jpg|rikchacha| Huk qhari ''Dendropsophus microcephalus'' waqyakuyninpi vocal saconta rikuchiq]]
=== Miray ===
Iskaymi k'ayraq mirayninqa, unay miraynin, chullamanta mirayninpas. Kuraq K'ayrakunaqa huq quchapi, utaq mayupi huq kuti sapa wata huñunakunku miranankupaq.<ref>{{cite book|title=A Natural History of Amphibians|last1=Stebbins|first1=Robert C.|author-link1=Robert C. Stebbins|last2=Cohen|first2=Nathan W.|year=1995|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-03281-8|pages=154–162}}</ref>
abumfwzu3xoszo9dddk76ttrwv5ksvp
679544
679543
2025-06-27T06:07:21Z
Jorgelhq
32599
Referencias
679544
wikitext
text/x-wiki
K'ayra nisqa uywaqa huqllan hatun hallp'antin ununtin kawsaq uywakuna ayllumanta, paykunaq kamachiyninqa '''[[Anura]]'''<ref>{{cite web|url=https://amphibiansoftheworld.amnh.org/Amphibia/Anura|title=Anura|last=Frost|first=Darrel R.|date=2021|orig-date=1998|website=Amphibian Species of the World|publisher=American Museum of Natural History|access-date=November 29, 2022|quote=}}</ref> nisqa. Phatu qarayuq kaqkunaqa hamp'atu nisqa sutichanku, aswanpis t'aqayninkuqa nisqalla hawanrayku, mana huk uywa kaqtinchu.
K'ayrakunaqa pasaq ch'ikisqa kashanku, yunkamanta, yaqa qasasqa hallp'akama, aswanpis ashwan hatun huñukuynin kashan sach'a sach'a yunkapi.
Kuraq k'ayrakunaqa sinchi kurkuyuqmi, lluqsisqa [[Ñawi|ñawiyuq]], [[Qallu|qalluyuntaq]] ñawpaqman k'ashkasqa, uranpi k'uyusqa chakiyuq, mana [[Chupa|chupayuq]]. K'ayrakunaq qaranqa [[Ch'añan|ch'añanniyuqmi]], anchaymanta millay unukuna lluqsimun wakin miyuq, wakintaq millaylla. Qaranpaq llimphinqa hukniraymi, allin pakakunanpaq, kay llinphikunaqa kanman ch’iqchi, ch'umpi, oqe, q'umir ima, k’anchariq puka utaq q’illo, yana ima, chaywanmi miyunpaq wañuchiyninta rikuchinku, hap'ikuq uywakunatapas qarqunku. Kuraq k'ayrakunaqa mishk'i unupipas ch'aki hallp'apipas kawsanku; wakin rikch'aqkunaqa hallp'a ukhupi utaq sach'akunapi kawsanankupaqmi allinchasqa kanku.
[[Rikcha:Dixi-Rana temporaria.jpg|rikchacha|Rana]]
=== Chakinkuna ===
K'ayraq chaki ruwayninqa tiyasqanwanmi tupan. Tukuy rikch'aqninkuna, h'allpapi, unupi, sach'akunapi, utaq t'uqyakunapi kawsaptinpas hukniraymi. K'ayrakunaqa usqhayllan muyuriqninkupi puriyta atinanku, chayhina kanan imaraykuchus usqhayta hap'iq uywakunamanta aykiyta atinanku, ashkha amañarinninkuna kan. Yaqa llapan K'ayrakuna allin p'itaq kanku. i
[[Rikcha:Dendropsophus_microcephalus_-_calling_male_(Cope,_1886).jpg|rikchacha| Huk qhari ''Dendropsophus microcephalus'' waqyakuyninpi vocal saconta rikuchiq]]
=== Miray ===
Iskaymi k'ayraq mirayninqa, unay miraynin, chullamanta mirayninpas. Kuraq K'ayrakunaqa huq quchapi, utaq mayupi huq kuti sapa wata huñunakunku miranankupaq.<ref>{{cite book|title=A Natural History of Amphibians|last1=Stebbins|first1=Robert C.|author-link1=Robert C. Stebbins|last2=Cohen|first2=Nathan W.|year=1995|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-03281-8|pages=154–162}}</ref>
=== Qillqaykuna ===
47xtm03fugv8nyd12i1dbx0z9qj00vp
679547
679544
2025-06-27T06:22:51Z
Jorgelhq
32599
Ortografía
679547
wikitext
text/x-wiki
K'ayra nisqa uywaqa huqllan hatun hallp'antin ununtin kawsaq uywakuna ayllumanta, paykunaq kamachiyninqa '''[[Anura]]'''<ref>{{cite web|url=https://amphibiansoftheworld.amnh.org/Amphibia/Anura|title=Anura|last=Frost|first=Darrel R.|date=2021|orig-date=1998|website=Amphibian Species of the World|publisher=American Museum of Natural History|access-date=November 29, 2022|quote=}}</ref> nisqa. Phatu qarayuq kaqkunaqa hamp'atu nisqa sutichanku, aswanpis t'aqayninkuqa nisqalla hawanrayku, mana huk uywa kaqtinchu.
K'ayrakunaqa pasaq ch'ikisqa kashanku, yunkamanta, yaqa qasasqa hallp'akama, aswanpis ashwan hatun huñukuynin kashan sach'a sach'a yunkapi.
Kuraq k'ayrakunaqa sinchi kurkuyuqmi, lluqsisqa [[Ñawi|ñawiyuq]], [[Qallu|qalluyuntaq]] ñawpaqman k'ashkasqa, uranpi k'uyusqa chakiyuq, mana [[Chupa|chupayuq]]. K'ayrakunaq qaranqa [[Ch'añan|ch'añanniyuqmi]], anchaymanta millay unukuna lluqsimun wakin miyuq, wakintaq millaylla. Qaranpaq llimphinqa hukniraymi, allin pakakunanpaq, kay llinphikunaqa kanman ch’iqchi, ch'umpi, oqe, q'umir ima, k’anchariq puka utaq q’illo, yana ima, chaywanmi miyunpaq wañuchiyninta rikuchinku, hap'ikuq uywakunatapas qarqunku. Kuraq k'ayrakunaqa mishk'i unupipas ch'aki hallp'apipas kawsanku; wakin rikch'aqkunaqa hallp'a ukhupi utaq sach'akunapi kawsanankupaqmi allinchasqa kanku.
[[Rikcha:Dixi-Rana temporaria.jpg|rikchacha|Rana]]
=== Chakinkuna ===
K'ayraq chaki ruwayninqa tiyasqanwanmi tupan. Tukuy rikch'aqninkuna, h'allpapi, unupi, sach'akunapi, utaq t'uqyakunapi kawsaptinpas hukniraymi. K'ayrakunaqa usqhayllan muyuriqninkupi puriyta atinanku, chayhina kanan imaraykuchus usqhayta hap'iq uywakunamanta aykiyta atinanku, ashkha amañarinninkuna kan. Yaqa llapan K'ayrakuna allin p'itaq kanku. i
[[Rikcha:Dendropsophus_microcephalus_-_calling_male_(Cope,_1886).jpg|rikchacha| Huk qhari ''Dendropsophus microcephalus'' waqyakuyninpi vocal saconta rikuchiq]]
=== Miray ===
Ishkaymi k'ayraq mirayninqa, unay miraynin, chullamanta mirayninpas. Kuraq K'ayrakunaqa huq quchapi, utaq mayupi huq kuti sapa wata huñunakunku miranankupaq.<ref>{{cite book|title=A Natural History of Amphibians|last1=Stebbins|first1=Robert C.|author-link1=Robert C. Stebbins|last2=Cohen|first2=Nathan W.|year=1995|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-03281-8|pages=154–162}}</ref>
=== Qillqaykuna ===
lcsd5phxs7pnmfu397jsa8foqelqwwt
Ruraq:Milhy98/Rit'i
2
64127
679533
2025-06-27T04:37:25Z
Milhy98
32545
Creado al traducir la página «[[:es:Special:Redirect/revision/167943860|Nieve]]»
679533
wikitext
text/x-wiki
[[Rikcha:Nevada no Seixo, Barxa, A Gudiña.jpg|rikchacha|234x234px|Rit'i]]
'''Rit'i'''qa tukuy qasasqa unu muruchakunam. <ref>«[https://dle.rae.es/nieve Nieve - RAE definición]». Consultado el 26 de junio de 2025.</ref> Tukuy rikch'ayniyuq ''geométrico'' nisqakunam kanku, chaymi huñunakuspa halaykun pampaman.
Rit'iqa phuyukunapi chiriyasqa tiyam, allin kaptin, wayra pachapi kaptin, tukupaypi chulluspa, aysakuspa pampaman chayanku. <ref name="Hobbs">
<span class="citation libro" id="CITAREFHobbs2010">Hobbs, Peter V. (2010). [https://global.oup.com/academic/product/ice-physics-9780199587711?cc=pe&lang=en& ''Ice Physics''. Oxford: Oxford University Press]. p. 856. <small>[[ISBN]] [[Especial:FuentesDeLibros/978-0199587711|978-0199587711]]</small>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3ANieve&rft.au=Hobbs%2C+Peter+V.&rft.aufirst=Peter+V.&rft.aulast=Hobbs&rft.btitle=Ice+Physics&rft.date=2010&rft.genre=book&rft.isbn=978-0199587711&rft.pages=856&rft.place=Oxford&rft.pub=Oxford+University+Press&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook"><span style="display:none;"> </span></span></ref>
[[Rikcha:Abra_Malaga_-_Amazon_Basin_(5055239697).jpg|rikchacha|357x357px| Rit'i, [[Qusqu]] ([[Piruw|Perú]]) ]]
Tumpay chhiri kaqtinqa sapa kuti rit'iqtin, hatun luma rit'i [[Hatun chullunku|glaciar nisqa]] ukhurimun. Chaysi kasqallanpi kaspa ashkha watakunam tiyan, ichaqa ratulla rit'iqtin, chulluyta qallarin, mayukunapis hunt'arun, hallp'a ukhupi unukunatapis tumpayta aypachin.
Rit'iqa maypachapiqa runaq ruwaynintam '''atipachin''', ñan purinanta, [[Allpa llamk'ay|chakra llamkaynintapis]], chhaynallataqmi yurakuna uywakuna tumpay chiri kaqtinqa wañunmanmi. Ichaqa Mayninpiqa yanapanmansi tarpuykunata uywakunatapis: waqaychay, kawsachin. <ref name="Snowenclyclopedia">
{{Citation|author=Michael P. Bishop|author2=Helgi Björnsson|author3=Wilfried Haeberli|author4=Johannes Oerlemans|author5=John F. Shroder|author6=Martyn Tranter|editor-last=Singh|editor-first=Vijay P.|editor2-last=Singh|editor2-first=Pratap|editor3-last=Haritashya|editor3-first=Umesh K.|year=2011|pages=1253|isbn=978-90-481-2641-5|title=Encyclopedia of Snow, Ice and Glaciers|publisher=Springer Science & Business Media|url=https://books.google.com/books?id=mKKtQR4T-1MC}} </ref>
Waq suyukunapiqa [[Kurku kallpanchay|pukllaykuna]]<nowiki/>ta qatipan: [[Rit'i chaki lluchk'aykachay|esquí]], [[Rit'i suchuykachay|snowboard]], snowmobile; wakkunapiwan. <ref name="Snowenclyclopedia" />
=== Wakniraq mana rit’ikuna ===
[[Rikcha:Graupel,_Westwood,_MA_2010-02-02.jpg|paña|rikchacha|198x198px| '''Llampu runtu rit'ikuna''']]
* '''[[Chikchi]]''': Chikchiqa unu sut’ukunam, chiriyaspa wayrawan phuyuman kutin. Huk rit’ikunapas huñunakuspa hatun rit’i t’aqatan ruwakun. Kaykuna runtukuna urmaqtinkuqa, tarpuyta, wasita, uywata runakunata ima panpanman.
* '''Llamp'u <a href="./Chikchi" rel="mw:WikiLink" data-linkid="156" data-cx="{&quot;adapted&quot;:true,&quot;sourceTitle&quot;:{&quot;title&quot;:&quot;Granizo&quot;,&quot;thumbnail&quot;:{&quot;source&quot;:&quot;https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Granizo.jpg/120px-Granizo.jpg&quot;,&quot;width&quot;:80,&quot;height&quot;:52},&quot;description&quot;:&quot;forma de precipitación sólida&quot;,&quot;pageprops&quot;:{&quot;wikibase_item&quot;:&quot;Q37602&quot;},&quot;pagelanguage&quot;:&quot;es&quot;},&quot;targetTitle&quot;:{&quot;title&quot;:&quot;Chikchi&quot;,&quot;thumbnail&quot;:{&quot;source&quot;:&quot;https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Hail_Hagel.jpg/120px-Hail_Hagel.jpg&quot;,&quot;width&quot;:80,&quot;height&quot;:51},&quot;pageprops&quot;:{&quot;wikibase_item&quot;:&quot;Q37602&quot;},&quot;pagelanguage&quot;:&quot;qu&quot;},&quot;targetFrom&quot;:&quot;link&quot;}" class="cx-link" id="mw5g" title="Chikchi">chikchi</a>:''' Yaqa chikchi hina, yaqa rit'i hina.
* [[Rikcha:Sleet_on_the_ground.jpg|paña|rikchacha|149x149px| ''Rit'i para'']]'''Chiri para''': Kawsarimun 0°C utaq 32°F tunpay chhiripi [[Para|parapiwan]]. Chaynallataqmi ''rit'i para'' nispa sutiyanku.
* '''(...)''' Wakkunapis '''[[:es:Perdigones_de_hielo|Perdigones de hielo]]''' utaq '''[[:es:Prismas_de_hielo|Prismas de hielo]]'''nisqa yaqa ''rit'i para'' hinam kanku.
[[Rikcha:Mount_Kilimanjaro_Dec_2009_edit1.jpg|rikchacha| Hatun urqukunaqa sapa kutim wiñaypaq ritiyuq capayuq, tropical latitudkunapipas, allin alto kaptinqa. [[Kilimanjaro]], [[Aphrika|Abya Yalapi]], junio killapi qhaway.]]
== Tukuy rikch'aq rit'i llimp'ikuna ==
Wilson Bentleypa (1865-1931) <ref name="WU">Acerca de ''[[:es:Wilson_Bentley|Wilson Bentley]]''</ref> rit'i llimp'ikunapi tukuy rikchaq rit'ikunamanta:<gallery mode="packed" heights="125">
Rikcha:Bentley_Snowflake8.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake8.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake5.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake5.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake9.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake9.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake13.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake13.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake14.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake14.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake17.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake17.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake18.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake18.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake2.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake2.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake4.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake4.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake1.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake1.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake11.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake11.jpg
Rikcha:Snowflake12.png|tinki=Archivo:Snowflake12.png
</gallery>
== Qillqasqakuna ==
{{Reflist|2}}
rs7mmxjreiqhdwhc0rhy04cac3f1lia
679534
679533
2025-06-27T04:40:05Z
Milhy98
32545
Creado al traducir la página «[[:es:Special:Redirect/revision/167943860|Nieve]]»
679534
wikitext
text/x-wiki
[[Rikcha:Nevada no Seixo, Barxa, A Gudiña.jpg|rikchacha|234x234px|Rit'i]]
'''Rit'i'''qa tukuy qasasqa unu muruchakunam. <ref>«[https://dle.rae.es/nieve Nieve - RAE definición]». Consultado el 26 de junio de 2025.</ref> Tukuy rikch'ayniyuq ''geométrico'' nisqakunam kanku, chaymi huñunakuspa halaykun pampaman.
Rit'iqa phuyukunapi chiriyasqa tiyam, allin kaptin, wayra pachapi kaptin, tukupaypi chulluspa, aysakuspa pampaman chayanku. <ref name="Hobbs">
<span class="citation libro" id="CITAREFHobbs2010">Hobbs, Peter V. (2010). [https://global.oup.com/academic/product/ice-physics-9780199587711?cc=pe&lang=en& ''Ice Physics''. Oxford: Oxford University Press]. p. 856. <small>[[ISBN]] [[Especial:FuentesDeLibros/978-0199587711|978-0199587711]]</small>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3ANieve&rft.au=Hobbs%2C+Peter+V.&rft.aufirst=Peter+V.&rft.aulast=Hobbs&rft.btitle=Ice+Physics&rft.date=2010&rft.genre=book&rft.isbn=978-0199587711&rft.pages=856&rft.place=Oxford&rft.pub=Oxford+University+Press&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook"><span style="display:none;"> </span></span></ref>
[[Rikcha:Abra_Malaga_-_Amazon_Basin_(5055239697).jpg|rikchacha|357x357px| Rit'i, [[Qusqu]] ([[Piruw|Perú]]) ]]
Tumpay chhiri kaqtinqa sapa kuti rit'iqtin, hatun luma rit'i [[Hatun chullunku|glaciar nisqa]] ukhurimun. Chaysi kasqallanpi kaspa ashkha watakunam tiyan, ichaqa ratulla rit'iqtin, chulluyta qallarin, mayukunapis hunt'arun, hallp'a ukhupi unukunatapis tumpayta aypachin.
Rit'iqa maypachapiqa runaq ruwaynintam '''atipachin''', ñan purinanta, [[Allpa llamk'ay|chakra llamkaynintapis]], chhaynallataqmi yurakuna uywakuna tumpay chiri kaqtinqa wañunmanmi. Ichaqa Mayninpiqa yanapanmansi tarpuykunata uywakunatapis: waqaychay, kawsachin. <ref name="Snowenclyclopedia">
{{Citation|author=Michael P. Bishop|author2=Helgi Björnsson|author3=Wilfried Haeberli|author4=Johannes Oerlemans|author5=John F. Shroder|author6=Martyn Tranter|editor-last=Singh|editor-first=Vijay P.|editor2-last=Singh|editor2-first=Pratap|editor3-last=Haritashya|editor3-first=Umesh K.|year=2011|pages=1253|isbn=978-90-481-2641-5|title=Encyclopedia of Snow, Ice and Glaciers|publisher=Springer Science & Business Media|url=https://books.google.com/books?id=mKKtQR4T-1MC}} </ref>
Waq suyukunapiqa [[Kurku kallpanchay|pukllaykuna]]<nowiki/>ta qatipan: [[Rit'i chaki lluchk'aykachay|esquí]], [[Rit'i suchuykachay|snowboard]], snowmobile; wakkunapiwan. <ref name="Snowenclyclopedia" />
=== Wakniraq mana rit’ikuna ===
[[Rikcha:Graupel,_Westwood,_MA_2010-02-02.jpg|paña|rikchacha|198x198px| '''Llampu runtu rit'ikuna''']]
[[Rikcha:Sleet_on_the_ground.jpg|paña|rikchacha|149x149px| ''Rit'i para'']]
* '''[[Chikchi]]''': Chikchiqa unu sut’ukunam, chiriyaspa wayrawan phuyuman kutin. Huk rit’ikunapas huñunakuspa hatun rit’i t’aqatan ruwakun. Kaykuna runtukuna urmaqtinkuqa, tarpuyta, wasita, uywata runakunata ima panpanman.
* '''Llamp'u <a href="./Chikchi" rel="mw:WikiLink" data-linkid="156" data-cx="{&quot;adapted&quot;:true,&quot;sourceTitle&quot;:{&quot;title&quot;:&quot;Granizo&quot;,&quot;thumbnail&quot;:{&quot;source&quot;:&quot;https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Granizo.jpg/120px-Granizo.jpg&quot;,&quot;width&quot;:80,&quot;height&quot;:52},&quot;description&quot;:&quot;forma de precipitación sólida&quot;,&quot;pageprops&quot;:{&quot;wikibase_item&quot;:&quot;Q37602&quot;},&quot;pagelanguage&quot;:&quot;es&quot;},&quot;targetTitle&quot;:{&quot;title&quot;:&quot;Chikchi&quot;,&quot;thumbnail&quot;:{&quot;source&quot;:&quot;https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Hail_Hagel.jpg/120px-Hail_Hagel.jpg&quot;,&quot;width&quot;:80,&quot;height&quot;:51},&quot;pageprops&quot;:{&quot;wikibase_item&quot;:&quot;Q37602&quot;},&quot;pagelanguage&quot;:&quot;qu&quot;},&quot;targetFrom&quot;:&quot;link&quot;}" class="cx-link" id="mw5g" title="Chikchi">chikchi</a>:''' Yaqa chikchi hina, yaqa rit'i hina.
* '''Chiri para''': Kawsarimun 0°C utaq 32°F tunpay chhiripi [[Para|parapiwan]]. Chaynallataqmi ''rit'i para'' nispa sutiyanku.
* '''(...)''' Wakkunapis ''Perdigones de hielo'' utaq ''Prismas de hielo'' nisqa yaqa ''rit'i para'' hinam kanku.
[[Rikcha:Mount_Kilimanjaro_Dec_2009_edit1.jpg|rikchacha| Hatun urqukunaqa sapa kutim wiñaypaq ritiyuq capayuq, tropical latitudkunapipas, allin alto kaptinqa. [[Kilimanjaro]], [[Aphrika|Abya Yalapi]], junio killapi qhaway.]]
== Tukuy rikch'aq rit'i llimp'ikuna ==
Wilson Bentleypa (1865-1931) <ref name="WU">Acerca de ''[[:es:Wilson_Bentley|Wilson Bentley]]''</ref> rit'i llimp'ikunapi tukuy rikchaq rit'ikunamanta:<gallery mode="packed" heights="125">
Rikcha:Bentley_Snowflake8.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake8.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake5.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake5.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake9.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake9.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake13.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake13.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake14.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake14.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake17.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake17.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake18.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake18.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake2.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake2.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake4.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake4.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake1.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake1.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake11.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake11.jpg
Rikcha:Snowflake12.png|tinki=Archivo:Snowflake12.png
</gallery>
== Qillqasqakuna ==
{{Reflist|2}}
bg33v4yea9dr9bzl4nmyq3ak0dvypue
679535
679534
2025-06-27T04:44:29Z
Milhy98
32545
Creado al traducir la página «[[:es:Special:Redirect/revision/167943860|Nieve]]»
679535
wikitext
text/x-wiki
[[Rikcha:Nevada no Seixo, Barxa, A Gudiña.jpg|rikchacha|234x234px|Rit'i]]
'''Rit'i'''qa tukuy qasasqa unu muruchakunam. <ref>«[https://dle.rae.es/nieve Nieve - RAE definición]». Consultado el 26 de junio de 2025.</ref> Tukuy rikch'ayniyuq ''geométrico'' nisqakunam kanku, chaymi huñunakuspa halaykun pampaman.
Rit'iqa phuyukunapi chiriyasqa tiyam, allin kaptin, wayra pachapi kaptin, tukupaypi chulluspa, aysakuspa pampaman chayanku. <ref name="Hobbs">
<span class="citation libro" id="CITAREFHobbs2010">Hobbs, Peter V. (2010). [https://global.oup.com/academic/product/ice-physics-9780199587711?cc=pe&lang=en& ''Ice Physics''. Oxford: Oxford University Press]. p. 856. <small>[[ISBN]] [[Especial:FuentesDeLibros/978-0199587711|978-0199587711]]</small>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3ANieve&rft.au=Hobbs%2C+Peter+V.&rft.aufirst=Peter+V.&rft.aulast=Hobbs&rft.btitle=Ice+Physics&rft.date=2010&rft.genre=book&rft.isbn=978-0199587711&rft.pages=856&rft.place=Oxford&rft.pub=Oxford+University+Press&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook"><span style="display:none;"> </span></span></ref>
[[Rikcha:Abra_Malaga_-_Amazon_Basin_(5055239697).jpg|rikchacha|357x357px| Rit'i, [[Qusqu]] ([[Piruw|Perú]]) ]]
Tumpay chhiri kaqtinqa sapa kuti rit'iqtin, hatun luma rit'i [[Hatun chullunku|glaciar nisqa]] ukhurimun. Chaysi kasqallanpi kaspa ashkha watakunam tiyan, ichaqa ratulla rit'iqtin, chulluyta qallarin, mayukunapis hunt'arun, hallp'a ukhupi unukunatapis tumpayta aypachin.
Rit'iqa maypachapiqa runaq ruwaynintam '''atipachin''', ñan purinanta, [[Allpa llamk'ay|chakra llamkaynintapis]], chhaynallataqmi yurakuna uywakuna tumpay chiri kaqtinqa wañunmanmi. Ichaqa Mayninpiqa yanapanmansi tarpuykunata uywakunatapis: waqaychay, kawsachin. <ref name="Snowenclyclopedia">
{{Citation|author=Michael P. Bishop|author2=Helgi Björnsson|author3=Wilfried Haeberli|author4=Johannes Oerlemans|author5=John F. Shroder|author6=Martyn Tranter|editor-last=Singh|editor-first=Vijay P.|editor2-last=Singh|editor2-first=Pratap|editor3-last=Haritashya|editor3-first=Umesh K.|year=2011|pages=1253|isbn=978-90-481-2641-5|title=Encyclopedia of Snow, Ice and Glaciers|publisher=Springer Science & Business Media|url=https://books.google.com/books?id=mKKtQR4T-1MC}} </ref>
Waq suyukunapiqa [[Kurku kallpanchay|pukllaykuna]]<nowiki/>ta qatipan: [[Rit'i chaki lluchk'aykachay|esquí]], [[Rit'i suchuykachay|snowboard]], snowmobile; wakkunapiwan. <ref name="Snowenclyclopedia" />
=== Wakniraq mana rit’ikuna ===
[[Rikcha:Graupel,_Westwood,_MA_2010-02-02.jpg|paña|rikchacha|198x198px| '''Llampu runtu rit'ikuna''']]
* '''[[Chikchi]]''': Chikchiqa unu sut’ukunam, chiriyaspa wayrawan phuyuman kutin. Huk rit’ikunapas huñunakuspa hatun rit’i t’aqatan ruwakun. Kaykuna runtukuna urmaqtinkuqa, tarpuyta, wasita, uywata runakunata ima panpanman.
* '''Llamp'u chikchi''': Yaqa chikchi hina, yaqa rit'i hina.
* '''Chhiri para''': Kawsarimun 0°C utaq 32°F tunpay chhiripi [[Para|parapiwan]]. Chaynallataqmi ''rit'i para'' nispa sutiyanku.
* '''(...)''' Wakkunapis ''Perdigones de hielo'' utaq ''Prismas de hielo'' nisqa yaqa ''rit'i para'' hinam kanku.
[[Rikcha:Mount_Kilimanjaro_Dec_2009_edit1.jpg|rikchacha|213x213px| Rit'i [[Kilimanjaro]], [[Aphrika|Abya Yalapi]], junio killapi]]
== Tukuy rikch'aq rit'i llimp'ikuna ==
Wilson Bentleypa (1865-1931) <ref name="WU">Acerca de ''[[:es:Wilson_Bentley|Wilson Bentley]]''</ref> rit'i llimp'ikunapi tukuy rikchaq rit'ikunamanta:<gallery mode="packed" heights="125">
Rikcha:Bentley_Snowflake8.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake8.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake5.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake5.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake9.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake9.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake13.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake13.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake14.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake14.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake17.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake17.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake18.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake18.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake2.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake2.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake4.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake4.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake1.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake1.jpg
Rikcha:Bentley_Snowflake11.jpg|tinki=Archivo:Bentley_Snowflake11.jpg
Rikcha:Snowflake12.png|tinki=Archivo:Snowflake12.png
</gallery>
== Qillqasqakuna ==
{{Reflist|2}}
q2435dpymiltml7b3mjdci1nj6468c5
Ruraq:Milhy98/Kuyuriq hallp'a
2
64128
679536
2025-06-27T05:19:52Z
Milhy98
32545
Creado al traducir la página «[[:es:Special:Redirect/revision/167714798|Huaico (corrimiento de tierra)]]»
679536
wikitext
text/x-wiki
[[Rikcha:300_EFECTIVOS_DEL_EJÉRCITO_APOYAN_A_DAMNIFICADOS_POR_HUAICO_EN_CHOSICA_(16928954465).jpg|rikchacha|340x340px| Chosica llaqtapi 2013 watapi allpa kuyurisqanmanta.]]
'''Kuyuriq hallp'a''' utaq '''huaico''' nisqa kastilla simimanta hamun. Kay sutiqa wayq'u utaq wayqu '''quebrada''<nowiki/>' nisqa runasimimanta sutichanku. <ref name=":1">«[https://web.archive.org/web/20170321170919/http://www.cenepred.gob.pe/web/download/PLANAGERD%202014-2021.pdf Sistema nación de gestión del riesgo de desastres]». ''Presidencia del Consejo de Ministros'': 15, 22. Mayo de 2014. Archivado desde el original el 21 de marzo de 2017. Consultado el 26 de junio de 2025.</ref> Aswantaqa [[El Niño|El Niño nisqa fenomenuwan]] hatarin <ref>Redacción (14 de marzo de 2017). «[https://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-39259721 Qué es "El Niño costero" que está afectando a Perú y Ecuador y por qué puede ser el indicador de un fenómeno meteorológico a escala planetaria]». ''BBC Mundo'' (en inglés británico). Consultado el 26 de junio de 2025.</ref>, urqukunayuq suyu kaqtinsi, [[Antikuna|Andes]]<nowiki/>pi mayukuna hunt'aykuspam kuyuriq hallp'akunaqa paqarimun. <ref>«[https://rpp.pe/mundo/medio-ambiente/conoce-el-origen-de-un-huayco-y-que-hacer-ante-uno-noticia-1026054#google_vignette ¿Por qué ocurren los huaicos y qué hacer cuando cae uno?]». ''Rpp.pe''. Consultado el 26 de junio de 2025.</ref> Ashwanqa paray pacha kutikunapim ukhurin. <ref>«[https://rpp.pe/lima/actualidad/por-que-hay-huaicos-y-lluvias-si-no-tenemos-fenomeno-el-nino-noticia-1027707 ¿Por qué hay huaicos y lluvias si no tenemos fenómeno El Niño?]». ''rpp.pe''. Consultado el 26 de junio de 2025.</ref>
[[Rikcha:Mindef_Supervisa_Trabajos_Preventivos_en_el_Río_Rimac_-_54266464526.jpg|rikchacha| [[Lurikanchu-Chusiqa listritu|Lurigancho-Chosica]] , Piruw suyupi .]]
== Willakuykuna ==
* 1970 watapi Ancash, Piruw suyupi, Yungay llaqtaqa hallp'a kuyurisqanwan p'ampasqa karqan. Chay pachapiqa hallp'a kuyurisqanraykum karqa, manam mayu kuyurisqanwanchu. <ref>[https://www.infobae.com/peru/2023/05/31/el-terremoto-de-yungay-31-mayo-1970-un-desastre-que-marco-al-peru-para-siempre-y-dejo-a-una-ciudad-sepultada/ El terremoto de Yungay: un desastre que marcó al Perú para siempre y dejó a una ciudad sepultada]. https://www.infobae.com/ Consultado el 26 de junio de 2025.</ref>
== '''Qillqasqakuna''' ==
{{Reflist}}
e0p7zrwlf9uuqg9nj0wr2o2xfejdg55
679538
679536
2025-06-27T05:22:07Z
Milhy98
32545
679538
wikitext
text/x-wiki
[[Rikcha:300_EFECTIVOS_DEL_EJÉRCITO_APOYAN_A_DAMNIFICADOS_POR_HUAICO_EN_CHOSICA_(16928954465).jpg|rikchacha|290x290px| Chosica llaqtapi 2013 watapi allpa kuyurisqanmanta.]]
'''Kuyuriq hallp'a''' utaq ''huaico'' kastilla simimanta hamun. Kay sutiqa wayq'u utaq wayqu''' '<nowiki/>'''''quebrada''<nowiki/>' nisqa runasimimanta sutiyakun. <ref name=":1">«[https://web.archive.org/web/20170321170919/http://www.cenepred.gob.pe/web/download/PLANAGERD%202014-2021.pdf Sistema nación de gestión del riesgo de desastres]». ''Presidencia del Consejo de Ministros'': 15, 22. Mayo de 2014. Archivado desde el original el 21 de marzo de 2017. Consultado el 26 de junio de 2025.</ref> Aswantaqa [[El Niño|El Niño nisqa fenomenuwan]] hatarin <ref>Redacción (14 de marzo de 2017). «[https://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-39259721 Qué es "El Niño costero" que está afectando a Perú y Ecuador y por qué puede ser el indicador de un fenómeno meteorológico a escala planetaria]». ''BBC Mundo'' (en inglés británico). Consultado el 26 de junio de 2025.</ref>, urqukunayuq suyu kaqtinsi, [[Antikuna|Andes]]<nowiki/>pi mayukuna hunt'aykuspam kuyuriq hallp'akunaqa paqarimun. <ref>«[https://rpp.pe/mundo/medio-ambiente/conoce-el-origen-de-un-huayco-y-que-hacer-ante-uno-noticia-1026054#google_vignette ¿Por qué ocurren los huaicos y qué hacer cuando cae uno?]». ''Rpp.pe''. Consultado el 26 de junio de 2025.</ref> Ashwanqa paray pacha kutikunapim ukhurin. <ref>«[https://rpp.pe/lima/actualidad/por-que-hay-huaicos-y-lluvias-si-no-tenemos-fenomeno-el-nino-noticia-1027707 ¿Por qué hay huaicos y lluvias si no tenemos fenómeno El Niño?]». ''rpp.pe''. Consultado el 26 de junio de 2025.</ref>
[[Rikcha:Mindef_Supervisa_Trabajos_Preventivos_en_el_Río_Rimac_-_54266464526.jpg|rikchacha| [[Lurikanchu-Chusiqa listritu|Lurigancho-Chosica]] , Piruw suyupi .|290x290px]]
== Willakuykuna ==
* 1970 watapi Ancash, Piruw suyupi, Yungay llaqtaqa hallp'a kuyurisqanwan p'ampasqa karqan. Chay pachapiqa hallp'a kuyurisqanraykum karqa, manam mayu kuyurisqanwanchu. <ref>[https://www.infobae.com/peru/2023/05/31/el-terremoto-de-yungay-31-mayo-1970-un-desastre-que-marco-al-peru-para-siempre-y-dejo-a-una-ciudad-sepultada/ El terremoto de Yungay: un desastre que marcó al Perú para siempre y dejó a una ciudad sepultada]. https://www.infobae.com/ Consultado el 26 de junio de 2025.</ref>
== '''Qillqasqakuna''' ==
{{Reflist}}
8puqbblkwglq67enif2u5tx0lqmyljl
Ruraq:Milhy98/Unu
2
64129
679548
2025-06-27T06:34:42Z
Milhy98
32545
Creado al traducir la página «[[:es:Special:Redirect/revision/168007802|Agua]]»
679548
wikitext
text/x-wiki
[[Rikcha:Stilles_Mineralwasser.jpg|rikchacha| Unuqa ancha allinmi kawsayninchikta takyachinapaq. Unu tariyqa pisiyachinmi unquykuna mastarikuyninta. Runakunapaq ancha allin ahinataq mikhuyninpaqpis. <ref name="KA1">Annan, Kofi A. op. cit., prefacio V. </ref>]]
'''Unu''' utaq yaku nisqaqa [[Yakuchaq|iskay hidrun]] [[Iñuku|iñukumanta]], huk [[Muksichaq|muksichaq iñukumanta]]<nowiki/>wan ( '''H <sub>2</sub> O''' ), ''hidrógeno'' hina ''oxígeno'' nisqamanta hamun. <ref name=":0">Campbell, Neil A.; Reece, Jane B. (2007). ''[https://books.google.es/books?id=QcU0yde9PtkC&pg=PA47&dq=agua+sustancia+com%C3%BAn&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwjYodmLrLLZAhVKbxQKHVObAN4Q6AEILTAB#v=onepage&q=agua%20sustancia%20com%C3%BAn&f=false Biología]''. Ed. Médica Panamericana. <small>ISBN 9788479039981</small>. Consultado el 27 de junio de 2025.</ref>
Kay unuqa [[Sinchiyasqa|sinchi]] rikch'ayninpi, [[Chullunku|chhullunkupi]], [[Wapsi|gas nisqa]] rikch'aypi, [[Yaku wapsi|waqsi]] nisqapipis tarikunmanmi. <ref name=":0" /> [[Tiqsimuyu|Kay pachapi]] aswantaqa waqsipi icha chhullunkupi tarikun.
Chhaynallataqmi ninku, k[[Kawsay|awsaypaq]] paqarimuyninpaq ima, ancha allinkaqninmi.
'''Sasachakuykuna'''
# Yaqa 70% mishk'i unuqa [[Allpa llamk'ay|chakra]] llamk'anapaqmi aswanta qatipakun. <ref name="Baroni2007">Baroni, L.; Cenci, L.; Tettamanti, M.; Berati, M. (2007). «[[iarchive:sim_european-journal-of-clinical-nutrition_2007-02_61_2/page/278/mode/2up|Evaluating the environmental impact of various dietary patterns combined with different food production systems]]». ''European Journal of Clinical Nutrition'' '''61''': 279-286. <small>ISSN 0954-3007</small>. <small>doi:10.1038/sj.ejcn.1602522</small>.</ref>
# Industriapi 20% pacha unuta, wasipitaq 10% mikhukun. <ref name="fao1">«[https://web.archive.org/web/20090914142440/http://www.fao.org/spanish/newsroom/news/2003/15254-es.html No hay crisis mundial de agua, pero muchos países en vías de desarrollo tendrán que hacer frente a la escasez de recursos hídricos]». Fao. Archivado desde el original el 14 de septiembre de 2009. Consultado el 27 de junio de 2025.</ref>
# Yaqa llapan suyukunapim kay chunka watakunapi [[Upyana yaku|uhana unu]] tariyqa aypakushan. <ref name="who">«[https://web.archive.org/web/20170320185330/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs391/en/ Drinking-water]» (en inglés). Organización Mundial de la Salud. noviembre de 2016. Archivado desde el original el 20 de marzo de 2017. Consultado el 27 de junio de 2025.</ref>
* '''Unu pisiyanqa'''
# FAO yachaykuna nishan: phichqa allin suyukunamanta hukninmi 2030 watapaq mana unuyuq kapunman.
# Kay suyukunaqa, chakra llamk'aypi pisiyachiysi unuta, nispa nishanku. Sistimas rieku nisqakunata hatarichiysi. nispa yaparinku <ref name="fao1" />
[[Rikcha:004n.jpg|rikchacha| Unu]]
[[Rikcha:Glaciar_Grey,_Torres_del_Paine.jpg|rikchacha| 70% misk'i unuqa chhullunkusqa ( Gris Glacier, [[Chilisuyu|Chili]] )]]
=== Unuq muyuynin ===
[[Rikcha:Ciclodelh20.jpg|rikchacha|280x280px| [[Yaku muyuriy|Unuq sapa kuti muyuynin]]]]
Hanakman, wayraq purinan patanman utaq pampaman unu purisqanmanta: <ref name="usgs">«[https://web.archive.org/web/20170130204100/https://water.usgs.gov/edu/watercyclespanish.html El ciclo del agua]». US Geological Survey. Archivado desde el original el 30 de enero de 2017. Consultado el 27 de junio de 2025.</ref>
* '''''Iwapurasiyun''''' utaq waqsiyay: Mama quchaq mayukunaq, uywakunaq, yurakunaq wayra pachaman lluqsiynin[[Wapsiyay|.]]
* [[Urmamuq yakukuna|'''''Precipitación''''']] utaq urmamuq unukuna: Unu wapsiyasqan.
* '''''Hallp'a ukhupi purisqan:''''' Unuqa hawamanta hallp'a ukuman purin.
[[Rikcha:Evaporación_agua.jpg|rikchacha| Unu mama quchamanta lluqsiq]]
== Qillqasqakuna ==
*
230nvqimqgqbmecogyafna57qor0zcz
679549
679548
2025-06-27T06:38:17Z
Milhy98
32545
679549
wikitext
text/x-wiki
[[Rikcha:Stilles_Mineralwasser.jpg|rikchacha| Unuqa ancha allinmi kawsayninchikta takyachinapaq. Unu tariyqa pisiyachinmi unquykuna mastarikuyninta. Runakunapaq ancha allin ahinataq mikhuyninpaqpis. <ref name="KA1">Annan, Kofi A. op. cit., prefacio V. </ref>|212x212px]]
'''Unu''' utaq yaku nisqaqa [[Yakuchaq|iskay hidrun]] [[Iñuku|iñukumanta]], huk [[Muksichaq|muksichaq iñukumanta]]<nowiki/>wan ( '''H <sub>2</sub> O''' ), ''hidrógeno'' hina ''oxígeno'' nisqamanta hamun. <ref name=":0">Campbell, Neil A.; Reece, Jane B. (2007). ''[https://books.google.es/books?id=QcU0yde9PtkC&pg=PA47&dq=agua+sustancia+com%C3%BAn&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwjYodmLrLLZAhVKbxQKHVObAN4Q6AEILTAB#v=onepage&q=agua%20sustancia%20com%C3%BAn&f=false Biología]''. Ed. Médica Panamericana. <small>ISBN 9788479039981</small>. Consultado el 27 de junio de 2025.</ref>
Kay unuqa [[Sinchiyasqa|sinchi]] rikch'ayninpi, [[Chullunku|chhullunkupi]], [[Wapsi|gas nisqa]] rikch'aypi, [[Yaku wapsi|waqsi]] nisqapipis tarikunmanmi. <ref name=":0" /> [[Tiqsimuyu|Kay pachapi]] aswantaqa waqsipi icha chhullunkupi tarikun.
Chhaynallataqmi ninku, k[[Kawsay|awsaypaq]] paqarimuyninpaq ima, ancha allinkaqninmi.
== Sasachakuykuna ==
# Yaqa 70% mishk'i unuqa [[Allpa llamk'ay|chakra]] llamk'anapaqmi aswanta qatipakun. <ref name="Baroni2007">Baroni, L.; Cenci, L.; Tettamanti, M.; Berati, M. (2007). «[[iarchive:sim_european-journal-of-clinical-nutrition_2007-02_61_2/page/278/mode/2up|Evaluating the environmental impact of various dietary patterns combined with different food production systems]]». ''European Journal of Clinical Nutrition'' '''61''': 279-286. <small>ISSN 0954-3007</small>. <small>doi:10.1038/sj.ejcn.1602522</small>.</ref>
# Industriapi 20% pacha unuta, wasipitaq 10% mikhukun. <ref name="fao1">«[https://web.archive.org/web/20090914142440/http://www.fao.org/spanish/newsroom/news/2003/15254-es.html No hay crisis mundial de agua, pero muchos países en vías de desarrollo tendrán que hacer frente a la escasez de recursos hídricos]». Fao. Archivado desde el original el 14 de septiembre de 2009. Consultado el 27 de junio de 2025.</ref>
# Yaqa llapan suyukunapim kay chunka watakunapi [[Upyana yaku|uhana unu]] tariyqa aypakushan. <ref name="who">«[https://web.archive.org/web/20170320185330/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs391/en/ Drinking-water]» (en inglés). Organización Mundial de la Salud. noviembre de 2016. Archivado desde el original el 20 de marzo de 2017. Consultado el 27 de junio de 2025.</ref>
* '''Unu pisiyanqa'''
# FAO yachaykuna nishan: phichqa allin suyukunamanta hukninmi 2030 watapaq mana unuyuq kapunman.
# Kay suyukunaqa, chakra llamk'aypi pisiyachiysi unuta, nispa nishanku. Sistimas rieku nisqakunata hatarichiysi. nispa yaparinku <ref name="fao1" />[[Rikcha:Ciclodelh20.jpg|rikchacha|316x316px| [[Yaku muyuriy|Unuq sapa kuti muyuynin]]]]
[[Rikcha:Glaciar_Grey,_Torres_del_Paine.jpg|rikchacha| 70% misk'i unuqa chhullunkusqa ( Gris Glacier, [[Chilisuyu|Chili]] )]]
== Unuq muyuynin ==
Hanakman, wayraq purinan patanman utaq pampaman unu purisqanmanta: <ref name="usgs">«[https://web.archive.org/web/20170130204100/https://water.usgs.gov/edu/watercyclespanish.html El ciclo del agua]». US Geological Survey. Archivado desde el original el 30 de enero de 2017. Consultado el 27 de junio de 2025.</ref>
* '''''Iwapurasiyun''''' utaq waqsiyay: Mama quchaq mayukunaq, uywakunaq, yurakunaq wayra pachaman lluqsiynin[[Wapsiyay|.]]
* [[Urmamuq yakukuna|'''''Precipitación''''']] utaq urmamuq unukuna: Unu wapsiyasqan.
* '''''Hallp'a ukhupi purisqan:''''' Unuqa hawamanta hallp'a ukuman purin.
[[Rikcha:Evaporación_agua.jpg|rikchacha| Unu mama quchamanta lluqsiq]]
== Qillqasqakuna ==
0kgoxitdtqk95p2rtjh81gspkrgap4p