Wikipedia rmwiki https://rm.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Pagina_principala MediaWiki 1.45.0-wmf.4 first-letter Multimedia Spezial Discussiun Utilisader Utilisader discussiun Wikipedia Wikipedia discussiun Datoteca Datoteca discussiun MediaWiki MediaWiki discussiun Model Model discussiun Agid Agid discussiun Categoria Categoria discussiun TimedText TimedText talk Modul Modul Diskussion 0 4711 167630 164311 2025-06-13T02:57:07Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 167630 wikitext text/x-wiki {{translatar-de|artitgel=Engadiner Post}} La '''''Posta Ladina''''', per [[lingua tudestga|tudestg]] '''''Engadiner Post''''', è ina [[gasetta]] [[Svizra|svizzer]] rumantscha. Il sez da la gasetta sa chatta en [[San Murezzan]]. == Collaziuns == * [http://www.engadinerpost.ch Posta Ladina/Engadiner Post] * [https://web.archive.org/web/20240704142941/https://www.e-newspaperarchives.ch/?a=cl&cl=CL1&l=it&sp=EDP Versiun digitalisada] da la ''Posta Ladina/Engadiner Post'' sin la plattafurma svizra per gasettas digitalisadas [https://www.e-newspaperarchives.ch/ e-newspaperarchives.ch] [[Categoria:Pressa svizra]] [[Categoria:Medias (Chantun Grischun)]] [[Categoria:San Murezzan]] bpyrksch2dllao9voxqohrxtoh5373m 0 4766 167632 166588 2025-06-13T03:48:03Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 167632 wikitext text/x-wiki == Intent == L'uniun da giuventetgna Rueun ei ina uniun per la giuventetgna da [[Rueun]]. Ella exista aschia dapi ils 4 da fevrer 2006 cun la fusiun dalla cumpignia da mats Rueun. Ils giuvenils organiseschan differentas occurenzas per il vitg ni per l'uniun sezza. Biars onns ei quei stau la sentupada da Rapids a Rueun. La quala fiasta ei vegnida menada atras diesch gadas. Silsuenter ha l'uniun lantschau la fiasta dil vitg. Era han ils giuvenils procurau per ina dallas grondas discos en Surselva. La "After Winter Party". Quella ha giu liug tschun gadas en halla plurivalenta a Rueun. Ils davos onns ei la disco vegnida numnada "Rueun Rebatta". Denton han ils giuvenils da Rueun mess dapli peisa sin l'organisaziun dil "Surselva Street Food Festival". Il qual ei il pli grond "Food Festival" da Sedrun tochen a Cuera. Cun dapli che dudisch stands da maglias ei quei ina fiasta gartegiada. ([https://web.archive.org/web/20240705193810/https://www.ugrueun.ch/ www.ugrueun.ch]) Cun grond elan lavura l'uniun da giuventetgna stediamein vida novs projects per saver mantener veta e cumminonza el vitget da Rueun.{{idiom|sursilvan}} == Suprastonzas dapi 2006 == {| class="wikitable" |+ !Onn !President !Cassier !Actuar |- |2006 |Urban Tschuor |Daniel Candinas |Romina Brenn |- |2007 |Urban Tschuor |Daniel Candinas |Romina Brenn |- |2008 |Urban Tschuor |Daniel Candinas |Romina Brenn |- |2009 |Urban Tschuor |Daniel Candinas |Romina Brenn |- |2010 |Urban Tschuor |Daniel Candinas |Patricia Marques |- |2011 |Patricia Marques |Daniel Candinas |Joris Tomaschett |- |2012 |Patricia Marques |Yvonne Simmen |Joris Tomaschett |- |2013 |Patricia Marques |Yvonne Simmen |Joris Tomaschett |- |2014 |Lea Tschuor |Tobias Schär |Joris Tomaschett |- |2015 |Lea Tschuor |Tobias Schär |Joris Tomaschett |- |2016 |Joris Tomaschett |Tobias Schär |Nicolas Schnoz |- |2017 |Joris Tomaschett |Tobias Schär |Nicolas Schnoz |- |2018 |Joris Tomaschett |Tobias Schär |Nicolas Schnoz |- |2019 |Joris Tomaschett |Tobias Schär |Nicolas Schnoz |- |2020 |Joris Tomaschett |Tobias Schär |Nicolas Schnoz |- |2021 |Mirco Dermond |Tobias Schär |Nicolas Schnoz |- |2022 |Aileen Dermond |Dominic Candinas |Nicolas Schnoz |- |2023 |Aileen Dermond |Dominic Candinas |Nicolas Schnoz |} ==Historia== ===Fusiun dalla Cumpignia da mats Rueun e dall'uniun da giuventegna Rueun=== Ils 4 da fevrer 2006 han la Cumpignia da mats Rueun e l'uniun da giuventetgna Rueun fusiunau. Igl ei buca stau sempel e lev da fusiunar. Igl intent dalla nova uniun che senumna Giuventetgna Rueun stat il medem sco tochen da cheu. Ils mats fan vinavon parada da Sontgilcrest e da perdanonza, vinavon ei la cuminonza dils giuvens e giuvnas da Rueun in punct fetg impurtont. Origin dalla Cumpignia da mats Rueun. Plinavon organisescha l' uniun da giuventetgna Rueun occurenzas pil vitg sco era viadis ed occurenzas internas. ===Origin dalla Cumpignia da mats Rueun=== Igl ei buc exact enconuschent, en tgei onn che la cumpignia da mats Rueun ei vegnida fundada. Ins schazegia denton sia vegliadetgna a circa 300 onns. Quei vul dir ch'ella ei ina dallas pli veglias uniuns culturalas da Rueun. Da gliez temps, entuorn 1700, veva la cumpignia da mats da far ils pensums che la polizia communala fa oz. Quei era per exempel: *procurar per uorden enteifer la giuventetgna *impedir dispetas e scandels *procurar per buna morala *haver quitau per ruaus da notg *segidar culs vischins en cass da disgrazia e basegns ===La cdmr el temps dad oz=== Oz ei igl intent dalla cumpignia da mats in tec in auter. Il pensum principal ei far parada da Sontgilcrest e da perdanonza. Plinavon ei la cdmr denton e cheu per la cuminonza dils giuvens da Rueun. Ei vegn iu inagada ad onn sin viadi, iu si l'alp sura da Rueun ni semplamein stau ensemen da cumpignia. Per che mintga commember stoppi buc pagar sez tut quei, vegn ei oraganisau duront gl'entir onn diversas occasiuns sco per exempel sentupada da rapids, e segidau cun autras unius dil vitg. ===La Cumpignia da mats vegn dissolvida=== Adina eisi denton nuota iu aschi bein culla cdmr sco oz. Ils 15 da fevrer 1975 concludan 17 mats cun 16:1 vuschs da sligiar la Cumpignia da mats Rueun. A quella caschun han ins era decidiu davart ils fatgs dalla cdmr sco suonda: L'Uniun da giuventegna surpren * la facultad en daners, * la biblioteca, * las bandieras cun la cundiziun ch'ellas astgan buca vegnir vendidas e * las buis astg'ins mo vender a commembers dalla Cumpignia. L'uniun da giuventetgna ei vegnida fundada suenter la disoluziun dalla cdmr. Naven da 1975 tochen 1989 ha quell'uniun substituiu e quasi surpriu il vicariat dalla cdmr. renaschientscha dalla CDMR ===La renaschientscha dalla CDMR=== *'''13 da december 1981''': Bein enqual giuven ha puspei sentiu il basegns da far parada. L'UGR ha denton mussau pauc interess per quei giavisch, ed ina respectiva votaziun ha giu in resultat negativ. *'''27 da november 1982''': Ina nov'emprova da far reviver la parada ha quella ga giu in meglier resun, cunzun perquei ch'ins ha saviu presentar Placi Cadalbert sco capitani. In conclus unanim ha animau ils giuvens da puspei prender la buis sin schui da Sontgilcrest e da perdanonza. *'''3 da schaner 1987''': La damonda da fusiunar las duas uniuns ei vegnida refusada. *'''27 da november 1987''': Suenter strusch 11 meins ei ina fusiun stada pusseivla ed ei vegnida sancziunada unanimamein dalla radunonza. *'''23 da schaner 1988''': Placi Cadalbert ei sedeclaraus promts da procurar per novas monduras e da surprender la finanziaziun. *'''14 da schaner 1989''': Ils giuvens han giu plascher dallas novas uniformas ed ein puspei sesenti habels da star sin atgnas combas. En quella sesida ei la separaziun dallas duas uniuns vegnida concludida definitivamein. Mintga giuven ha resalvau il dretg d'astgar esser commember dad omisduas uniuns. *Ils '''23 da mars 1989''' ei per franc in tierm marcant ella historia dalla Cumpignia da mats Rueun. Ei setracta dalla refundaziun da quell'uniun. Gronds merets per la revificaziun dalla cdmr ha segir Placi Cadalbert. ===Capitanis da 1908 - 2020=== *1908 - 1910 Gieri Albert Cadalbert *1910 - 1911 Gion Andriu Schlosser *1911 - 1912 Paul Cadalbert *1912 - 1914 Luzi Cavigelli *1914 - 1916 Gieri Albert Curschellas *1917 - 1919 Pieder Tschuor *1919 - 1920 Gion Gieri Tschuor *1920 - 1921 Josef Antoni Job *1921 - 1923 Thomas Tschuor *1923 - 1925 Joh. Balth. Cadalbert *1925 - 1928 Hans Curschellas *1928 - 1932 Johann Mathias Tschuor *1932 - 1935 Stefan Tschuor *1935 - 1937 Gion Mathias Caviezel *1937 - 1939 Giacun Dermont *1939 - 1941 Luis Tschuor *1941 - 1943 Albert Cadalbert *1943 - 1945 Vinzens Tschuor *1945 - 1947 Christian Dermont *1947 - 1949 Johann Caduff *1949 - 1951 Leonard Schnoz *1951 - 1955 Gieri Capaul *1955 - 1957 Werner Curschellas *1957 - 1959 Franz Brenn *1959 - 1961 Alfred Capaul *1961 - 1963 Norbert Dermont *1963 - 1965 Toni Buholzer *1965 - 1967 Valentin Alig *1967 - 1969 Paul Valaulta *1969 - 1970 Albert Brenn *1970 - 1973 Ignaz Vincenz *1974 - 1975 Andriu Caminada *1983 - 1993 Placi Cadalbert *1993 - 1995 Mario Camenisch *1995 - 1998 Albert Cadalbert *1998 - 1999 Damian Cadalbert *1999 - 2003 Armin Cadalbert *2003 - 2005 Marco Tschuor *2005 - 2012 Claudio Brenn *2012 - 2016 Gian Carlo Tschuor *2016 - 2020 Gian Luca Dermond *2020 - present Tobias Schär [[Categoria:Uniuns ed organisaziuns rumantschas]] [[Categoria:Foppa]] [[Categoria:Ilanz/Glion]] svpftnmn09ido6h9lft4vvl4602bgs0 0 6648 167631 164309 2025-06-13T03:43:56Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 167631 wikitext text/x-wiki '''Tribune de Genève''' (rumantsch: "tribuna da Genevra") è il num d'ina [[gasetta]] regiunala dal chantun [[Chantun Genevra|Genvra]] da la [[Svizra]] franzosa che cumpara mintga di. L'editur è ''Edipresse'' da [[Losanna]]. Tribune de Genève ha ina edicziun da 67'151 exemplars. == Colliaziuns == * [http://www.tdg.ch/ La pagina d'internet da "Tribune de Genève"] * [https://web.archive.org/web/20240711044823/https://www.e-newspaperarchives.ch/?a=cl&cl=CL1&l=it&sp=TDG Versiun digitalisada] da la ''Tribune de Genève'' sin la plattafurma svizra per gasettas digitalisadas [https://www.e-newspaperarchives.ch/ e-newspaperarchives.ch] [[Category:Pressa svizra]] lvh4vow2l8gljkvpxunb54dtmzljqj0 0 6793 167634 163588 2025-06-13T11:11:49Z CommonsDelinker 151 Remplazzà Europe-Bosnia_and_Herzegovina.svg cun [[c:File:Map_of_Bosnia_and_Herzegovina_in_Europe.svg|Map_of_Bosnia_and_Herzegovina_in_Europe.svg]] (ordinà da [[c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]]: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR2|Criterion 167634 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Bosnia ed Erzegovina'''</font><br /> '''Bosna i Hercegovina'''<br />'''Босна и Херцеговина'''<br /> |MALETG-BANDIERA = Flag of Bosnia and Herzegovina.svg |MALETG-BANDIERA-ROM = ja |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat of arms of Bosnia and Herzegovina.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = |LINGUA-UFFIZIALA = [[bosniac]], [[serb]], [[croat]] |CHAPITALA = [[Sarajevo]] |SEDIA-DA-LA-REGENZA = |FURMA-DA-STADI = |FURMA-DA-REGENZA = |SCHEF-DA-STADI = |SCHEF-DA-REGENZA = [[Denis Zvizdić]] |SURFATSCHA = 51&nbsp;197 |ABITANTS = 3&nbsp;531&nbsp;159 <small>(2013)</small> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 69 |PNB = |PNB-EXTENDI = |PNB/ABITANTS = |HDI = |MUNAIDA = marc convertibel |INDEPENDENZA = 1 da mars 1992 |FUNDAZIUN = |IMNI-NAZIUNAL = |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = |ZONA-D-URARI = |NUMER-DA-L-AUTO = BIH |INTERNET-TLD = .ba |PRESELECZIUN-TELEFON = +387 |REMARTGAS = |MALETG-POSIZIUN = Map of Bosnia and Herzegovina in Europe.svg |MALETG1 = |MALETG2 = |MALETG2-LADEZZA = |MALETG2-DESCRIPZIUN = }} [[Datoteca:Bosanski_Maglić.jpg|thumb|220px|Il Maglić, il pli aut punct dal pajais]] [[Datoteca:Mount_Igman.JPG|thumb|220px|Sarajevo]] '''Bosnia ed Erzegovina''' (bosniac/croat/serb-latin Bosna i Hercegovina [ˌbɔsnaixɛrʦeˈɡoːvina], serb-cirillic Босна и Херцеговина, abreviaziun: BiH / БиХ; er Bosnia-Erzegovina u en furma curta Bosnia) è in stadi [[Federalissem|federal]] da l’[[Europa dal Sidost]]. El sa cumpona geograficamain da la regiun Bosnia en il nord, che cumpiglia radund 80&nbsp;% dal territori statal, e da la regiun Erzegovina pli pitschna en il sid. Politicamain è il stadi federal sutdividì en la [[Republika Srpska]], la [[federaziun Bosnia ed Erzegovina]] ed il district [[Brčko]] sco territori d’administraziun speziala. Il territori statal è situà en l’ost da la [[Mar Adriatica]] sin la [[Peninsla dal Balcan]] e sa chatta quasi cumplettamain en la [[Muntogna Dinarica]]. Stadis vischins èn la [[Croazia]] en il nord e vest, la [[Serbia]] en l’ost ed il [[Montenegro]] en il sidost. Il 2013 dumbrava il pajais ina populaziun da bundant 3,5 milliuns. [[Sarajevo]] è la [[chapitala]] e pli gronda citad dal pajais; ulteriuras grondas citads èn [[Banja Luka]], [[Tuzla]], [[Zenica]], [[Bijeljina]] e [[Mostar]]. == Survista == [[Datoteca:Bosnia_and_Herzegovina_topographic_map.svg|thumb|240px|Carta topografica dal pajais]] En sia furma odierna è il stadi resortì da la [[Cunvegna da Dayton]] dal 1995. Tenor quella furma el il successur legal da la Republica Bosnia ed Erzegovina ch’era vegnida fundada l’entschatta 1992 suenter in referendum; durant la [[Guerra da la Bosnia]] aveva quel furmà il sulet stadi renconuschì internaziunalmain tranter quatter stadis situads sin il territori da la Bosnia Erzegovina. Il Contract da Dayton ha terminà la guerra en il pajais ed ha stgaffì in stadi unitar, però organisà a moda fitg decentrala ([[Federalissem|federalistica]]). Oz sa cumpona la Bosnia ed Erzegovina da las duas entitats [[Federaziun Bosnia ed Erzegovina]] (nua che vivan per gronda part Bosniacs e Croats bosniacs) e da la [[Republika Srpska]] (populada surtut da Serbs bosniacs). Il territori d’administraziun speziala Brčko è vegnì stgaffì posteriuramain or da cumparts dad omaduas entitads ch’appartegnevan avant la guerra a la vischnanca gronda Brčko; oz furma quest territori in condomini dad omaduas entitads, ma cun dretg d’administraziun autonoma. Cun la Bosnia ed Erzegovina cunfineschan ils trais stadis [[Serbia]], [[Montenegro]] e [[Croazia]]. En pli dispona il pajais sper [[Neum]] en furma da l’uschenumnà Corridor da Neum d’in toc da la costa adriatica d’ina lunghezza da 20 kilometers. La Bosnia ed Erzegovina è commembra da las [[Naziuns unidas]], dal [[Cussegl da l'Europa|Cussegl da l’Europa]], da l’[[Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l'Europa|Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa]], en pli dal [[Cussegl da cooperaziun per l’Europa dal Sidost]], da la [[Convenziun da commerzi liber da l’Europa Centrala]] e da l’[[Organisaziun per collavuraziun islamica]] (status d’observatur). Dapi il 2010 è il pajais in candidat d’adesiun uffizial da la [[NATO]] ed ultra da quai furma el in candidat d’adesiun potenzial da l’[[Uniun europeica]]. == Geografia == La Bosnia ed Erzegovina sa chatta en la part occidentala da la Peninsla dal Balcan ed è segnada per gronda part d’ina cuntrada da muntognas mesaunas cuvertas cun guaud. Las pli autas muntognas cuntanschan autezzas da bunamain 2400 meters sur mar. Ina part dal territori muntagnard, surtut en la part occidentala dal pajais ed en l’Erzegovina, è segnada da grip carstic. L’aua da la surfatscha che sa rimna qua n’arriva betg en ils gronds sistems da flums, mabain sfundra per gronda part. En il sid sco er en la Planira da la Sava situada en il nord datti er regiuns pli planivas cun terren agricul. Ed en il sid, sper Neum, sa chatta ultra da quai la costa da l’[[Adria]] d’ina lunghezza da 20 kilometers. === Cunfins === La Bosnia ed Erzegovina ha in cunfin exteriur d’ina lunghezza totala da 1538 kilometers. Da quai cunfineschan 932 km cun la [[Croazia]], la quala circumdescha il pajais en il nord e vest en furma d’in artg, 357 km cun la [[Serbia]] en l’ost e 249 km cun il [[Montenegro]] en il sidost.<ref name=":0">[https://web.archive.org/web/20180315193211/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bk.html ''The World Factbook''].</ref> Ils 20 kilometers da la costa da l’[[Adria]] sper [[Neum]] cunfineschan tant en l’ost sco er en il vest cun la [[Croazia]] ed interrumpan uschia la costa croata. La citad croata [[Dubrovnik]] sa lascha cuntanscher per terra be cun surpassar duas giadas ils cunfins da la Bosnia-Erzegovina. Pervi da sia posiziun centrala è la Bosnia ed Erzegovina la suletta da las anteriuras sutrepublicas da la [[Jugoslavia]] ch’è circumdada exclusivamain d’autras anteriuras sutrepublicas jugoslavas. === Geomorfologia === Las regiuns las pli autas dal pajais sa chattan en il sidost, al cunfin istoric tranter la Bosnia e l’Erzegovina. La tschima dal Massiv da Maglić, situà en il sidost da Foča al cunfin montenegrin, furma cun 2386 meters il punct il pli aut. Las ulteriuras parts dal pajais èn surtut segnadas da muntognas mesaunas. === Clima === La Bosnia ed Erzegovina è situada en il territori da transiziun tranter il clima mediterran ed il clima continental. Ils envierns pon esser fitg fraids e temperaturas da fin a −20&nbsp;°C na furman nagina raritad. Las stads èn pervi da la posiziun dal pajais per ordinari fitg chaudas e sitgas. === Cuntradas === [[Datoteca:Štrbački_buk_1.jpg|thumb|220px|Cascada Štrbački Buk]] Sa basond sin las zonas climaticas sa lascha il pajais sutdivider en las suandantas trais cuntradas: ;La Planira Pannonica Al cunfin dal nord fa la Bosnia-Erzegovina part da la Planira Pannonica, la quala s’extenda qua en la regiun da la Planira da la Sava. ;La regiun da muntogna dinarica La regiun da muntogna dinarica, er numnada ‹Dinaridas bosniacas›, s’extenda dal sidost dal pajais sur la regiun centrala fin en il nordvest. Questa cuntrada è segnada da numerusas muntognas ch’èn main carsticas, mabain cuvertas cun surfatschas da guaud. En questa cuntrada sa chattan tranter auter citads sco [[Sarajevo]], [[Zenica]] e [[Bihać]]. Questa cuntrada è l’enviern per ordinari fitg chauda cun temperaturas fin 35&nbsp;°C e la stad fraida cun temperaturas fin −15&nbsp;°C e per part grondas navadas. ;La regiun da costa adriatica L’Erzegovina tutga per gronda part tar la regiun da costa adriatica. Questa cuntrada segnada d’influenzas mediterranas consista surtut da carst resp. da muntognas carsticas. En questa cuntrada na datti strusch auas. Il flum Neretva che curra nà da l’Erzegovina dal nord tras [[Mostar]] vers la costa da l’[[Adria]] è il pli grond ed enconuschent flum da questa regiun. === Auas === Ils pli impurtants flums dal pajais èn [[Sava]] e [[Drina]] che cunfineschan la Bosnia-Erzegovina vers nord es ost, sco er la [[Bosna]] che nascha a l’intern dal pajais e sbucca en la Save. Bunamain l’entira surfatscha da la Bosnia tutga tar l’intschess idrografic da la Sava resp. da la Mar Naira, entant ch’ils flums da l’Erzegovina mainan l’aua – per part sut terra – en l’Adria. Las vals dals flums pli gronds da la Bosnia s’extendan quasi exclusivamain en direcziun nord-sid, quai ch’è da muntada en connex cun l’istorgia da colonisaziun e da traffic dal pajais. Tar ils flums pli gronds tutgan Una, Sana, Vrbas e Neretva. Abstrahà da la Sava al cunfin vers la Croazia n’è nagin dals flums da la Bosnia-Erzegovina navigabel. La Bosnia ha be paucs lais natirals. Tar la gronda part dals lais pli gronds sa tracti da lais da fermada. === Utilisaziun dal terren === Be stgars in tschintgavel da la surfatscha dal pajais è adattà per l’agricultura. Questas surfatschas sa chattan surtut per lung da la Save, al curs inferiur da la Neretva ed en ils poljen da l’Erzegovina. == Natira == La natira dal pajais è ritga da spezias e multifara. Tant la flora sco er la fauna profiteschan da la bassa spessezza da la populaziun e da las regiuns nunabitadas. Radund 60&nbsp;% da la Bosnia ed Erzegovina èn cuverts cun guaud; surtut la muntogna è segnada da vasts guauds. Entras il fatg che tscherts territoris èn strusch accessibels, han quels pudì sa mantegnair sco spazi da viver da numerusas spezias d’animals e da plantas fitg raras. === Flora === Bleras spezias da plantas smanatschadas han chattà en l’auta muntogna dal pajais in spazi da viver. En il parc naziunal Sutjeska, situà al flum da medem num, sa chatta il guaud selvadi da Perućica – in dals pli gronds ch’èn anc sa mantegnids en l’Europa. In bun exempel per la flora dal pajais furma la muntogna Bjelašnica. Al pe da quella creschan diversas plantas da feglia sco ruvers, nuschers, chagliastretg e faus. En regiuns pli autas prevalan guauds maschadads cun faus e pigns sco er ginaiver. En la zona superiura creschan diversas spezias d’anemonas e da timian e la flora alpina classica. In’atgnadad furman las dolinas ch’èn sa furmadas tras taunas ch’èn dadas ensemen. Sin las grondas surfatschas da las dolinas domineschan las plantas tipicas d’ina regiun da muntogna pli fraida, entant che creschan a l’ur da quellas plantas ch’èn tipicas per la regiun da la [[Mar Mediterrana]]. Bleras spezias da plantas ch’èn uschiglio mortas ora lunsch enturn han chattà in refugi en la Bosnia ed Erzegovina. Quai vala en spezial per diversas spezias d’orchideas e per intgins represchentants fitg rars dal gener ''Tulipa'', sco per exempel ''Tulipa biflora'' ch’è derasada da la Croazia fin l’Albania u ''Tulipa orphanidea'' ch’è ina raritad che profitescha da la natira intacta. Ultra da quai exista in dumber remartgabel d’endemits, pia da spezias che cumparan be en la Bosnia ed Erzegovina (p.ex. ''Lilium carniolicum'' var. ''bosniacum''). === Fauna === Anguillas pon ins per exempel scuntrar a Hutovo Blato. Hutovo Blato è in parc natiral che cumpiglia blers lais pitschens e palids. Er in grond dumber d’autras spezias d’animals da l’aua vivan qua, surtut differentas spezias da giombers. Da las bleras spezias da serps ch’ins po scuntrar en la Bosnia ed Erzegovina èn duas da tissi, numnadamain la vipra dal corn europeica e la vipra berus. La natra a quatter strivlas è ina da las spezias che n’èn betg da tissi. Sper serps cumpara er in grond dumber d’auters reptils sco per exempel luschards. Dal mund dals utschels fascinant è sa mantegnida ina gronda varietad en las muntognas da la Bosnia. Il pitgalain verd è da chasa en ils guauds da feglia, il pitgalain nair en ils guauds da guglias. Tschess cularin vivan en intginas muntognas sco per exempel la Bjelašnica. Tar ils pli impurtants utschels da preda dal pajais tutgan l’evla da la pizza sco er diversas spezias da falcuns. Il pli grond animal dal pajais è l’urs brin. Da questa spezia periclitada vivan radund 2800 exemplars en la Bosnia-Erzegovina. == Populaziun == [[Datoteca:BiH_Popis_2013_svi.svg|thumb|210px|Repartiziun geografica da las etnias: Bosniacs (verd), Serbs (cotschen), Croats (blau)]] Ils burgais da la Bosnia ed Erzegovina vegnan numnads Bosniacs. Quest term cumpiglia muslims oriunds da la Bosnia sco er Croats e Serbs che vivan en la Bosnia ed Erzegovina. Tuttas trais gruppas tutgan tar ils «trais pievels constituents» dal pajais e disponan uffizialmain dals medems dretgs. L’aspectativa da vita ha cumpiglià tranter il 2010 ed il 2015 76,3 onns (umens 73,7, dunnas 78,8). La quota da fertilitad per dunna ha muntà il 2016 1,28 uffants, quai ch’è ina da las pli bassas en tut il mund. La populaziun è sa sminuida dapi ils onns 1990 pervi da la guerra, pervi da l’emigraziun e pervi da la bassa quota da fertilitad. Per l’onn 2050 vegn fatg quint cun stgars 3 milliuns abitants. La vegliadetgna media da la populaziun fiss lura cun 50 onns ina da las pli autas en tut il mund.<ref>[https://esa.un.org/unpd/wpp/DataQuery/ ''World Population Prospects – Population Division – United Nations''].</ref> Svilup da la populaziun {| class="wikitable" !Onn !Dumber d’abitants |- |1950 |2.661.000 |- |1960 |3.226.000 |- |1970 |3.761.000 |- |1980 |4.180.000 |- |1990 |4.463.000 |- |2000 |3.767.000 |- |2010 |3.722.000 |- |2017 |3.507.000 |} Funtauna: UN.<ref>[https://esa.un.org/unpd/wpp/DataQuery/ ''World Population Prospects''].</ref> === Etnias === Da la dumbraziun dal pievel dal 2013 è resultada ina cumpart da 50,1&nbsp;% Bosniacs muslims, 30,8&nbsp;% Serbs (per gronda part ortodoxs) sco er 15,4&nbsp;% Croats (per gronda part catolics). La populaziun restanta tutga tar ina da las 17 minoritads renconuschidas uffizialmain, sco Roma u Gidieus, ubain n’ha inditgà nagin’appartegnientscha etnica. L’autoatribuziun etnica dals Bosniacs succeda surtut a basa da l’appartegnientscha religiusa e da las differenzas culturalas ch’èn per part colliadas cun quella. Ina separaziun linguistica entaifer ils Bosniacs na datti betg, damai che tut las gruppas discurran dialects parentads dal serbocroat. Dapi las [[Guerras da la Jugoslavia]] designeschan els però per ordinari lur lingua analog a l’appartegnientscha etnica sco bosniac, croat u serb e dovran il standard da la lingua scritta respectiv. L’onn 2017 era 1,1&nbsp;% da la populaziun residenta naschida a l’exteriur. === Linguas === Ils abitants da la Bosnia ed Erzegovina discurran per il pli varietads ijekavas da la gruppa da dialects štokava, ils quals na sa differenzieschan strusch tranter pèr. En furma scritta vegnan, tenor la partiziun uffiziala da la populaziun en ils trais pievels constituents – Bosniacs (muslims), Serbs e Croats – duvradas las trais linguas da standard parentadas stretgamain bosniac, serb e croat. Tut tenor puntg da vista vegnan questas linguas er subsummadas sut la noziun serbocroat. Las trais linguas da standard sa laschan oravant tut differenziar ina da l’autra areguard lur scrittira. Il serb vegn scrit en la Bosnia ed Erzegovina surtut en scrittira cirillica e bler pli darar er en lingua latina, il croat percunter be cun l’alfabet latin. Il bosniac po vegnir scrit en omaduas scrittiras; per ordinari vegn preferì il sistem latin. Dal temp da la Guerra da Bosnia è il diever da la scrittira cirillica vegnì pli e pli en diever tar ils Serbs da la Bosnia, quai che serviva surtut a sa cunfinar da las duas ulteriuras gruppas da la populaziun. Uschia è la scrittira cirillica vegnida duvrada durant in tschert temp en la Republika Srpska a moda pli consequenta che en la Serbia sezza.<ref>Marie-Janine Calic: ''Krieg und Frieden in Bosnien-Hercegovina.'' Suhrkamp Verlag, Francfurt a.M. 1996 (reediziun extendida), p. 94.</ref> Linguisticamain èn las differenzas tranter las trais variantas fitg pitschnas; quellas sa restrenschan ad ina pitschna part dal stgazi da pleds e pertutgan tscherts suns. Uschia cuntegna la lingua da standard bosniaca (tuttina sco la lingua serba) dapli pleds da derivanza osmanica resp. tirca sco per exempel ''akšam'' (saira). Sper ils dialects stocavs èn en diever tar tschertas etnias pli pitschnas, sco per exempel ils Roma, atgnas linguas. === Religiuns === La Bosnia ed Erzegovina è segnada dapi tschientaners da la convivenza da differentas religiuns e confessiuns. La gronda part dals abitants vegnan attribuids formalmain ad ina da las duas grondas cuminanzas religiusas monoteisticas (cristianissem ed islam): muslims (tenor la dumbraziun dal pievel dal 2013 ca. 50,7&nbsp;%, per gronda part bosniacs etnics), cristians ortodoxs (2013 ca. 30,7&nbsp;%, per gronda part Serbs) e cristians catolic-romans (ca. 15,2&nbsp;%, per gronda part Croats). Dapi il temp jugoslav è l’attribuziun però per blers abitants plitost l’expressiun d’in’appartegnientscha ed attaschadadad culturala, istorica e famigliara che d’ina religiusadad per propi. Tenor la dumbraziun dal 2013 èn 0,3&nbsp;% sa declerads sco agnostichers e 0,8&nbsp;% sco ateists. 2,3&nbsp;% da l’entira populaziun dal pajais appartegnan ad autras gruppas sco il protestantissem u n’han fatg nagin’indicaziun. Il 1991 eran anc 42,8&nbsp;% muslims, 30,1&nbsp;% serb-ortodoxs e 17,6&nbsp;% catolics. 5,7&nbsp;% han inditgà d’esser ateists; ils 3,8&nbsp;% restants han appartegnì ad autras crettas u eran senza confessiun. L’onn 2008 vivevan radund 1000 Gidieus en la Bosnia-Erzegovina, radund 900 sefards e 100 aschkenasim. La pli gronda cuminanza è quella da Sarajevo cun radund 700 commembers. Durant la Guerra da la Bosnia eran radund 2000 Gidieus da Sarajevo fugids surtut en l’Israel; ina part dad els ha silsuenter tratg en consideraziun da returnar a Sarajevo. == Sistem da scola e furmaziun == L’obligaziun d’ir a scola dura fin la novavla classa. Silsuenter pon ils giuvenils absolver ina furmaziun professiunala u sa decider per ina furmaziun cuntinuanta da trais u quatter onns al gimnasi u ad ina scola spezialisada. Access a las universitads han, suenter in examen d’admissiun, absolvents d’ina scola secundara ed – a moda limitada – absolvents da scolas professiunalas. Entaifer la federaziun èn ils singuls chantuns e la Republika Srpska responsabels per la politica da furmaziun e da cultura. Quai maina ad in sistem da furmaziun sparpaglià cun plans d’instrucziun per part etnocentrics. En territoris cun ina structura da la populaziun maschadada, vegnan ils scolars savens instruids separadamain tenor las etnias. Universitads existan a [[Sarajevo]], [[Pale]], [[Banja Luka]], [[Mostar]], [[Tuzla]], [[Zenica]] e [[Bihać]]. == Istorgia == === Temp medieval === [[Datoteca:Bruner-Dvorak,_Rudolf_-_Bosna,_modlitba_(ca_1906).jpg|thumb|210px|Muslims bosniacs (fotografia dal 1906)]] Il stadi Bosnia-Erzegovina consista da duas regiuns istoricas, las qualas n’han però nagina relaziun tar la sutdivisiun en entitads odierna: la Bosnia e l’Erzegovina. Il num da la Bosnia deriva dal flum Bosna che nascha datiers da la chapitala Sarajevo. Il num Erzegovina sa lascha deducir dal titel da regent (Herceg = duca, cf. tudestg Herzog) che vegniva duvrà da [[Stjepan Vukčić Kosača]] (Hercegovina = pajais dal duca). En l’antica ha il territori appartegnì ditg a l’Imperi roman (provinza Dalmatia), vers l’onn 600 è quel alura vegnì populà dals Slavs. === Reginavel osmanic === L’onn 1463 han ils Osmans conquistà la Bosnia. Tras l’immigraziun dals Osmans en la Bosnia èn vegnidas construidas bleras moscheas ed igl ha dà conversiuns da la populaziun cristiana a l’islam. Pervi da la pli auta cumpart da populaziun islamica ha la Bosnia perquai giudì in status spezial entaifer l’[[Imperi osmanic]]. L’onn 1527 han ins fundà l’eyalet (provinza) Bosnia, il qual cumpigliava l’entir territori da la Bosnia-Erzegovina odierna, parts da la Croazia e dal Montenegro sco er il sandschak (district) da Novi Pazar; da quai è la finala resultà vers il 1580 il paschalik (provinza) Bosnia. Da rumper e chatschar enavos la pussanza osmanica dueva reussir en rom da la sullevaziun en massa da la populaziun bosniaca il 1876/78. === Monarchia habsburgaisa ed Emprima Guerra mundiala === L’onn 1878, suenter la victoria dals Russ sur ils Osmans, ha il [[Congress da Berlin]] tschentà las provinzas osmanicas Bosnia ed Erzegovina sut l’administraziun da l’[[Austria-Ungaria]]; ultra da quai han ins concedì a la monarchia habsburgaisa il dretg da garnischun en il sandschak da Novi Pazar. L’annexiun formala tras la monarchia dubla dals Habsburgais ha manà il 1908 a la [[Crisa d’annexiun bosnica]]. Ils moviments d’independenza avevan però betg il davos difficultads da sa far valair pervi da la maschaida etnica e religiusa. En connex cun las tendenzas separatisticas stat l’attentat dal student bosniac-serb [[Gavrilo Princip]] sin il successur al tron austriac-ungarais [[Franz Ferdinand]] ils 28 da zercladur 1914 a Sarajevo; quest incident ha provocà la Crisa dal fanadur, la quala ha la finala mess ad ir l’[[Emprima Guerra mundiala]]. Suenter la fin da la guerra è il pajais daventà ina part dal Reginavel dals Serbs, Croats e Slovens (dapi il 1929: Reginavel da la [[Jugoslavia]]). === Reginavel da la Jugoslavia (1918–1941) === Gist suenter l’Emprima Guerra mundiala è la Bosnia-Erzegovina daventada ina part dal Reginavel da la Jugoslavia. A la testa da quest stadi multinaziunal dals Slavs dal sid steva [[Petar I]] (Petar Karađorđević), oriund da la Serbia. A partir da la mesadad dals onns 1920 èn creschidas entaifer il stadi las tensiuns politicas: surtut ils Slovens e Croats bramavan suenter in’atgna independenza politica, entant che Belgrad vuleva in stadi cumplessiv sut domini serb. En la Bosnia ed Erzegovina è questa discordia sa mussada tranter muslims bosniacs, Croats e Serbs. Il stadi vegniva manà a moda centralistica; tutta autonomia per etnias betg serbas e religiuns betg cristianas vegniva supprimida da l’entschatta ennà. Las tensiuns etnicas e confessiunalas resp. religiusas èn sa mantegnidas e plitost anc sa pegiuradas. Il politicher da la Bosnia ch’aveva da quel temp la pli gronda influenza è stà il president da l’organisaziun muslima da la Jugoslavia, [[Mehmed Spaho]] (1883–1939). Il 1939 hai dà ina cunvegna tranter represchentants serbs e croats che preveseva d’endrizzar ina zona d’autonomia croata cun integrar parts da la Bosnia ed Erzegovina. La primavaira 1941, durant la [[Segunda Guerra mundiala]], è il pajais vegnì occupà da truppas dal Reich tudestg e da l’[[Italia]]. La Bosnia-Erzegovina è daventada ina part dal stadi vasal faschistic cun num Stadi independent Croazia. Sut [[Josip Broz Tito]] han ils partisans jugoslavs fatg cun success resistenza cunter ils occupants e lur alliads. Quai dueva culminar en las Cunvegnas dad AVNOJ dals 29 da november 1943 a Jajce, las qualas han mess il crap da fundament per ina nova federaziun da pajais dals Slavs dal sid sut l’egida da la Partida communistica da la Jugoslavia. === Jugoslavia === Suenter la Segunda Guerra mundiala è sa furmà cun la fundaziun da la Republica federativa socialistica Jugoslavia in stadi federal cun las sis republicas participantas [[Slovenia]], [[Croazia]], Bosnia ed Erzegovina, [[Montenegro]], [[Macedonia]] e [[Serbia]] cun las provinzas autonomas [[Cosovo]] e [[Vojvodina]]. Areguard la surfatscha era la Republica socialistica Bosnia ed Erzegovina la terz gronda; economicamain sa chattava quella però betg be davos la Serbia, mabain er davos la Slovenia e Croazia cun lur infrastructura turistica, entant che la Bosnia ed Erzegovina s’orientava pli ferm vers l’agricultura ed industria. === Independenza e Guerra da Bosnia === [[Datoteca:Hrastova_glava_Mine_01.jpg|thumb|200px|Tavla survart Sarajevo ch’avertescha da minas]] Suenter la crudada da la ‹tenda da fier› en l’Europa a l’entschatta dals onns 1990, è er ì a fin il temp dal [[communissem]] en la [[Jugoslavia]]. La [[Slovenia]] e la [[Croazia]] han declerà il 1991 lur independenza, uschia che la Jugoslavia sa cumponiva be pli da las sutrepublicas [[Serbia]], [[Montenegro]], [[Macedonia]] e Bosnia-Erzegovina. Ils 29 da favrer/1 da mars 1992 ha la Bosnia ed Erzegovina votà a chaschun d’in referendum cun 99,4&nbsp;% da las vuschs a favur da la suveranitad statala (participaziun a la votaziun: 63&nbsp;%).<ref>Jürgen Elvert (ed.): ''Der Balkan.'' Steiner Verlag, Stuttgart 1997, ISBN 3-515-07016-8, p.&nbsp;256.</ref> La populaziun serba aveva però boicottà quasi dal tuttafatg la votaziun. Uschia ha il pajais declerà ils 2 da mars 1992 da sortir dal stadi federal Jugoslavia ed ha pronunzià si’independenza statala sut il num uffizial Republica Bosnia ed Erzegovina (Republika Bosna i Hercegovina) en ils cunfins da la republica parziala da fin qua. La renconuschientscha internaziunala ha gì lieu ils 17 d’avrigl 1992, ma ils represchentants serbs n’han betg acceptà l’independenza ed han fundà en ils territoris che stevan sut lur controlla la Republica serba Bosnia ed Erzegovina (Srpska republika Bosna i Hercegovina). La [[Guerra da la Bosnia]] ch’è prorutta sinaquai ha durà bundant trais onns e chaschunà dapli che 100&nbsp;000 unfrendas. Fin oz exista en parts dal pajais, surtut en guauds e regiuns muntagnardas, il privel d’explosiuns da minas. === Suenterguerra === La fin da la Guerra da la Bosnia ha pudì vegnir cuntanschida cun il contract ch’è vegnì parafà il 1995 a Dayton (USA) e suttascrit ils 14 da december dal medem onn a Paris. Quel ha stgaffì il stadi Bosnia ed Erzegovina, organisà a moda federala, che sa cumpona da las duas entitats Bosnia-Erzegovina e Republika Srpska. La situaziun a l’intern dal pajais è però stada segnada vinavant da las consequenzas da la guerra e da las tensiuns cuntinuantas tranter las trais etnias. En il fratemp na sa tracti bain betg pli da conflicts violents, mabain plitost da la dumonda politica en tge direcziun ch’il stadi duaja sa sviluppar. Surtut politichers bosniacs (muslims) vulan puspè centralisar il stadi e manar quel a mesa vista en l’[[Uniun europeica]]; represchentants croats sa stentan per in nov dretg d’eleger e vulan per part stgaffir ina terza entitat croata; e la Republika Srpska pretenda ch’il stadi vegnia decentralisà anc pli fitg u vul schizunt sa separar dal tuttafatg dal stadi Bosnia ed Erzegovina. Tut ils trais models n’han fin uss chattà nagina maioritad politica en il stadi. == Politica == === Sistem politic === Il sistem politic da la Bosnia ed Erzegovina vegn savens designà da scienziads e schurnalists sco «il pli cumplitgà sistem guvernamental en tut il mund». Il stadi cumplessiv, las entitats ed ils 10 chantuns disponan tuts d’atgnas structuras legislativas ed executivas. Supplementarmain suttastat il pajais ad in mandat internaziunal. Er la cuntrada da partidas è segnada da gronda sparpagliaziun. Entant che las partidas che furman la regenza èn relativamain survesaivlas, sa chattan bleras partidas da differenta orientaziun politica en l’opposiziun. En l’index da democrazia dal 2016 sa chatta la Bosnia ed Erzegovina sin plaz 101 da 167 pajais e furma uschia in ‹reschim ibrid› cun elements democratics ed autoritars. === Situaziun dals dretgs umans === Per part vegnan crititgadas discriminaziuns tar l’occupaziun da plazzas. Ultra da quai hai dà ils ultims onns diversas giadas smanatschas envers defensurs dals dretgs umans e schurnalists critics u è vegnida violada la libertad da pressa. == Militar == Fin la fin dal 2005 sa chattava la politica da defensiun a nivel da las duas entitats. Dapi il 2006 èn las forzas armadas suttamessas directamain al president dal stadi ed al ministeri da defensiun ch’è vegnì stgaffì a nivel statal. L’armada consista da fin a 10&nbsp;000 schuldads da professiun activs e d’ina ‹reserva activa› da ca. 5000 schuldads. Sper las structuras operativas communablas existan mintgamai in regiment bosniac, serb e croat che cuntinueschan cun las tradiziuns da las forzas armadas parzialas. == Administraziun == === Sutdivisiun statala === [[Datoteca:Bosnia_and_Herzegovina_Political.png|thumb|200px|Sutdivisiun politica da la Bosnia ed Erzegovina: Federaziun BiH (blau) cun ils chantuns (diff. nianzas), Republika Srpska (cotschen), district Brčko (mellen)]] La sutdivisiun politica dal pajais è cumplexa. Dapi il Contract da Dayton consista la Bosnia ed Erzegovina da duas entitats: la Federaziun Bosnia ed Erzegovina (Federacija Bosne i Hercegovine) cun bundant 2&nbsp;370&nbsp;000 abitants (62,55&nbsp;%) e la Republica Srpska cun 1&nbsp;327&nbsp;000 abitants (35&nbsp;%). Omaduas entitats disponan mintgamai d’in’atgna executiva e legislativa. Il district Brčko cun la citad da medem num situada en la Bosnia dal Nord cun 93&nbsp;028 abitants (2,45&nbsp;%) suttastat sco condomini dad omaduas entitats directamain al stadi cumplessiv. La Federaziun Bosnia ed Erzegovina sa cumpona da diesch chantuns che disponan d’agens champs da cumpetenza. Per motivs statistics è er la Republika Srpska sutdividida en regiuns, ma quellas n’han naginas cumpetenzas administrativas. Il nivel d’administraziun local furman las 142 vischnancas (općine resp. opštine). === Chantuns da la federaziun Bosnia-Erzegovina === {| class="wikitable" |Nr. |Num |Surfatscha<ref>[https://web.archive.org/web/20080908103028/http://www.fzs.ba/Podaci/Federacijaubrojkama2008.pdf ''Federacija Bosne i Hercegovine. Federalni zavod za statistiku: Federacija Bosne i Hercegovine u brojkama''], Sarajevo 2008 (PDF; 278&nbsp;kB), p.&nbsp;11.</ref> |Dumber d’abitants<ref>Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2013.</ref> |Spessezza |Chapitala |- | style="background:#00B8F6" | 1. | Chantun Una-Sana (Unsko-sanski kanton) | {{0|0}}4.125,0 | {{0|0.}}273.261 | {{0|0}}66,2 | Bihać |- | style="background:#127B7F" | 2. | Chantun Posavina (Posavski kanton/Posavska županija) | {{0|0.0}}324,6 | {{0|0.0}}43.453 | 133,9 | Orašje |- |style="background:#719CFA" | 3. | Chantun Tuzla (Tuzlanski kanton) | {{0|0}}2.649 | {{0|0.}}445.028 | 168 | Tuzla |- |style="background:#00BBF0" | 4. | Chantun Zenica-Doboj (Zeničko-dobojski kanton) | {{0|0}}3.343,3 | {{0|0.}}364.433 | 109 | Zenica |- | style="background:#70A3FC" | 5. | Chantun Podrinje Bosniaca (Bosansko-podrinjski kanton) | {{0|0.0}}504,6 | {{0|0.0}}23.734 | {{0|0}}47 | Goražde |- | style="background:#76B1FF" | 6. | Chantun Bosnia Centrala (Srednjobosanski kanton/Srednjobosanska županija) | {{0|0}}3.189,0 | {{0|0.}}254.686 | {{0|0}}79,9 | Travnik |- | style="background:#03B7EC" | 7. | Chantun Erzegovina-Neretva (Hercegovačko-neretvanski kanton/Hercegovačko-neretvanska županija) | {{0|0}}4.401,0 | {{0|0.}}222.007 | {{0|0}}50,4 | Mostar |- | style="background:#6CA0F4" | 8. | Chantun Erzegovina dal Vest (Zapadno-hercegovački kanton / Zapadno-hercegovačka županija) | {{0|0}}1.362,2 | {{0|0.0}}94.898 | {{0|0}}69,7 | Široki Brijeg |- |style="background:#008BB4" | 9. | Chantun Sarajevo (Sarajevski kanton) | {{0|0}}1.276,9 | {{0|0.}}413.593 | 323,9 | Sarajevo |- | style="background:#008AB4" | 10. | Chantun 10 (Hercegbosanska županija/Livanjski kanton/Zapadnobosanski kanton) | {{0|0}}4.934,9 | {{0|0.0}}84.127 | {{0|0}}17 | Livno |- | | Total | 26.110,5 | 2.219.220 | {{0|0}}85 | |} Al nivel statal surordinà eran l’emprim attribuids be la politica da l’exteriur, la politica monetara sco er la politica d’economia da l’exteriur. En il decurs dals onns èn las cumpetenzas dal stadi central vegnidas cumplettadas successivamain (defensiun, duana e taglias directas, persecuziun da crims da guerra e cumbat cunter la criminalitad). Sper las regenzas ed ils parlaments da las duas entitats exista ina regenza communabla ed in parlament communabel per il stadi cumplessiv. Las trais etnias pon tschentar mintgina in represchentant en il presidi statal che sa cumpona da trais persunas. Il presidi da quest gremi mida mintga otg mais. Il fatg che be represchentants dals trais pievels constituents pon candidar per il presidi statal ha il Tribunal europeic dals dretgs umans valita sco cuntravenziun cunter il scumond da discriminaziun ed il dretg sin elecziuns libras. Facticamain vegn ina part da la pussanza statala però exequida vinavant tras l’aut represchentant da la communitad internaziunala; quai vegn giustifitgà cun il fatg ch’i regia en consequenza da la guerra anc adina ina gronda disfidanza tranter ils responsabels da las etnias, quai che blocheschia il svilup prosperaivel dal stadi. Medemamain èn anc adina staziunads en rom da l’operaziun EUFOR radund 1000 schuldads da l’exteriur en la Bosnia ed Erzegovina. === Citads === Vastas parts dal pajais èn be pauc populadas. Ina gronda part da la populaziun viva en la regiun da Sarajevo sco er en las valladas che vegnan percurrids dals flums pli gronds, surtut da la Bosna. Las pli grondas citads en la Bosnia ed Erzegovina èn (incl. aglomeraziun, situaziun dal 2013): [[Sarajevo]] (291&nbsp;422), [[Banja Luka]] (150&nbsp;997), [[Tuzla]] (120&nbsp;441), [[Zenica]] (115&nbsp;134), [[Bijeljina]] (114&nbsp;663) e [[Mostar]] (113&nbsp;169). == Economia == === Svilup general === Entaifer l’anteriura Jugoslavia tutgava la Bosnia ed Erzegovina tar las regiuns economicamain plitost flaivlas. Suenter la fin da la Guerra da la Bosnia ha l’emprim gì lieu ina creschientscha economica cuntinuanta. Ina politica monetara rigida, la quala cumpiglia in curs da stgomi fix tranter il marc convertibel e l’[[euro]], ha contribuì a stabilisar la valuta. Il sistem bancar è vegnì refurmà; quel vegn però controllà per 85&nbsp;% tras bancas da l’exteriur. La quota da dischoccupaziun uffiziala munta a 28,2&nbsp;%; questa quota vegn però reducida tras in grond sectur economic grisch. L’introducziun da la taglia sin la plivalur l’onn 2006 ha augmentà las entradas statalas. Ils exports èn anc pauc diversifitgads; minerals e laina cumpiglian 50&nbsp;% da tut ils exports. Il grond deficit da la bilantscha da las prestaziuns e transacziuns ha pudì vegnir equilibrà fin qua tras prestaziuns da transfer da Bosniacs che vivan a l’exteriur. Il partenari da commerzi principal da la Bosnia ed Erzegovina furma l’[[Uniun europeica]] cun ina cumpart da radund 50&nbsp;%. Ils pli gronds investiders da l’exteriur èn, tenor lur pajais d’origin, l’[[Austria]] e la [[Slovenia]]. Sco problematic per il svilup economic vegn considerà il sectur public ch’è grond ed ineffizient, impediments birocratics per interpresas ed il martgà da lavur ch’è fitg fragmentà e resplenda la separaziun etnica dal pajais. En il Global Competitiveness Index figurescha la Bosnia ed Erzegovina sin plaz 103 da 137 (situaziun 2017–2018). En l’index per la libertad economica sin plaz 92 da 180 pajais (situaziun dal 2017). Tenor Transparency International sa chattava la Bosnia ed Erzegovina il 2010 sin l’index da la percepziun da la corrupziun en l’ultim quartal dals pajais europeics ed en tut il mund sin plaz 91. La valur da 3,2 da 10 puncts pussaivels inditgescha che la corrupziun è derasada vastamain. === Valuta === Il marc convertibel è dapi il 1998 il med da pajament uffizial en l’entira Bosnia ed Erzegovina. Quel è lià a l’euro en ina valur fixa da 1,95583:1 e correspunda uschia a la valur da l’anteriur marc tudestg. Tenor la lescha ston tut ils quints a l’intern dal pajais vegnir preschentads en il marc convertibel. Malgrà quai vegn er acceptà quasi dapertut l’euro sco er tut tenor regiun la kuna croata u il dinar serb, cumbain che quai na vegn betg vis gugent da vart uffiziala. === Bilantscha dal stadi === Il budget statal ha cumpiglià il 2016 expensas en la valur da radund 7,975 milliardas dollars ed entradas da 7,681 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit en l’autezza da 1,7&nbsp;% dal product naziunal brut. Ils debits dal stadi han muntà il medem onn tenor stimaziun dal [[Fond monetar internaziunal]] 44,3&nbsp;% dal product naziunal brut. Da las expensas statalas vegnan impundids (en % dal product naziunal brut) 10,9&nbsp;% per la sanadad (2009) ed 1,4&nbsp;% per il militar (stimaziun per il 2011). Per la furmaziun n’èn avant maun naginas indicaziuns.<ref name="CIA">[https://web.archive.org/web/20180315193211/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bk.html ''The World Factbook''].</ref> == Turissem == [[Datoteca:Stari Most22.jpg|thumb|210px|Punt veglia da Mostar (erigida il 1566, destruida il 1993, reconstruida il 2002–2004)]] Pervi da la guerra ha er il turissem pudì sa sviluppar be plaun. Dapi intgins onns vegnan però adina dapli turists en il pajais, surtut a Mostar e Sarajevo. Impurtantas destinaziuns èn la punt da Mostar e la punt da Višegrad (omaduas Patrimoni cultural mundial da l’[[UNESCO]]); Jaice cun il chastè, la cascada d’in’autezza da 17 meters ed ils Lais da Pliva; il lieu da pelegrinadi Međugorje; il parc naziunal Kozara cun il monument per las unfrendas da la Battaglia da Kozara en la Segunda Guerra mundiala. Sco monuments natirals èn en pli da numnar la funtauna Buna, ina da las pli fermas e pli grondas funtaunas en tut l’Europa; las cascadas da Kravica che stattan sut protecziun da la natira; las piramidas da la Bosnia, muntognas en furma da piramida; il parc naziunal Sutjeska cun in dals ultims guauds selvadis en tut l’Europa, il pli aut piz dal pajais (Maglić), la cascada da 75 meters Skakavac e la chavorgia da la Sutjeska; Hutovo Blato, il pli grond reservat da la natira per utschels da palì en l’Europa. Ulteriura menziun meritan il chastè e las fortezzas da Počitelj, il chastè medieval da Travnik, las fortificaziuns e l’amfiteater da Banja Luka, numerus craps-fossa medievals (Stećci, surtut en l’Erzegovina), sco er il monument a Potočari che regorda a las unfrendas da la [[Mazzacra da Srebrenica]]. Plinavant il lieu da costa adriatic Neum cun la pli auta temperatura media dal pajais, ils lais Blidinjsko jezero, Prokoško jezero e Šatorsko jezero e las purschidas da rafting sin ils flums Neretva, Una e Drina. === Sarajevo === A [[Sarajevo]] ed en il conturn da la citad sa chattan numerusas attracziuns turisticas. La Punt latina ha furmà il punct da partenza da l’[[Emprima Guerra mundiala]], damai ch’ha gì lieu qua l’attentat sin [[Franz Ferdinand]] da l’[[Austria]] e sia dunna. Ils dus sgrattatschiels Bosmal City Center (118&nbsp;m) ed Avaz Twist Tower (142&nbsp;m) èn vegnids erigids il 2001 resp. 2009 e furman actualmain ils pli auts edifizis sin l’entira peninsla dal Balcan. Alura la citad veglia Baščaršija, ch’è sa mantegnida cumplettamain, cun il bigl d’aua tirc Sebilj e la Vijećnica, la veglia chasa-cumin da la citad. En pli datti en la citad numerusas moscheas (t.a. Moschea da Gazi Husrev-beg, la pli gronda moschea dal pajais) e baselgias istoricas. En proxima vischinanza sa chattan ultra da quai ils territoris da sport d’enviern Bjelašnica e Jahorina, nua ch’han gia gì lieu ils gieus olimpics d’enviern 1984. A l’assedi da la citad durant la Guerra da la Bosnia regordan il Sarajevski ratni tunel (Tunnel da Sarajevo), il Historijski muzej Bosne i Hercegovine (Museum istoric da la Bosnia ed Erzegovina), las ‹Rosas da Sarajevo› e las destrucziuns e foras d’entrada da projectils ch’ins chatta anc numerusamain vi d’edifizis, surtut a l’ur da la citad. La citad porscha ultra da quai anc ulteriurs museums che sa deditgeschan a l’istorgia da la citad e da l’entir pajais. Tranter quels tutgan il Museum naziunal ed il Museum da Sarajevo. == Infrastructura == === Sectur d’energia === Sco sin blers auters secturs disponan las duas entitads er en la politica d’energia d’ina vasta concurrenza. Uschia existan dus ministeris d’energia che relaschan mintgamai differentas leschas ed ordinaziuns. L’energia electrica vegn surtut producida tras ovras d’energia da charvun ed ovras idraulicas. Da las reservas da charvun dal pajais èn fin uss vegnidas explotadas be radund 35&nbsp;%. Il 2007 vegnivan 9,4&nbsp;% da la producziun cuverts tras energias regenerablas. Radund 50&nbsp;% da l’entira surfatscha dal pajais èn cuverts cun guaud, quai che renviescha al grond potenzial da biomassa avant maun. En regiuns senza rait da chalur a distanza vegnan duvrads fin a 60&nbsp;% da l’energia en furma da lain e cotgla. === Traffic === ==== Vias ==== L’entira rait da vias cumpigliava il 2010 22&nbsp;926 kilometers, dals quals 19&nbsp;426 eran asfaltads. Il 2001 han ins cumenzà a construir davent da l’[[Adria]] en direcziun [[Budapest]] l’emprima da tschintg autostradas ch’èn planisadas. Differenzas politicas tranter las duas entitads retardeschan però adina puspè singuls pass da planisaziun e da realisaziun. ==== Viafier ==== En la Bosnia-Erzegovina existan duas societads da viafier: per l’ina la societad da la federaziun Bosnia ed Erzegovina, per l’autra quella da la Republika Srpska. Sper divers trajects laterals sa splega il traffic da viafier surtut sin duas axas da viafier principalas: per l’ina quella che maina en direcziun nord-sid da Strizivojna-Vrpolje a la lingia da viafier Zagreb-Belgrad sur Šamac, Doboj, Zenica, Sarajevo e Mostar en la citad da port croata Ploče; per l’autra il traject ost-vest che maina da Sisak Novi Grad e Banja Luka a Doboj. ==== Aviatica ==== Igl existan quatter plazzas d’aviaziun internaziunalas, numnadamain a Sarajevo, Mostar, Banja Luka e Tuzla. ==== Navigaziun ==== Il port da Neum furma il sulet access da la Bosnia ed Erzegovina a la Mar Mediterrana. == Cultura == [[Datoteca:Bosanskilonac.jpg|thumb|180px|Lonac – plat unì bosniac]] === Litteratura === In omagi litterar a sia patria furma surtut l’ovra dal purtader dal Premi Nobel da litteratura [[Ivo Andrić]]. Si’ovra principala ‹La punt sur la Drina› è cumparida il 1945. === Musica === In stil da musica tradiziunal è la sevdalinka – musica populara bosniaca cun fermas influenzas osmanicas. Ultra da quai è la musica populara segnada da la musica dals Sinti e Roma e d’autras gruppas etnicas. In enconuschent represchentant da la sevdalinka è stà [[Safet Isović]]. Entant che quest stil da musica è surtut popular tar la populaziun pli veglia, è s’etablì tar la generaziun giuvna l’uschenumnada narodna muzika, in stil che maschaida musica populara tradiziunala cun pop e per part cun tecno. Quest stil è en general sa sviluppà dapi ils onns 1980 al pli popular en ils pajais da lingua serbocroata. Musicists da la Bosnia-Erzegovina ch’èn enconuschents en l’entir stadi u sur ils cunfins da quel or èn sper [[Goran Bregović]] e si’anteriura band [[Bijelo dugme]], ils chantadurs [[Zdravko Čolić]], [[Lepa Brena]] e [[Dino Merlin]] sco er ils rappers [[Edo Maajka]] e [[Frenkie]]. Las gruppas da rock e pop [[Zabranjeno Pušenje]], [[Plavi orkestar]], [[Indexi]], [[Crvena jabuka]] e [[Hari Mata Hari]] sco er la band da heavy metal [[Divlje Jagode]] tutgavan sper Bijelo dugme tar las pli enconuschentas e popularas en tut la [[Jugoslavia]]. Il center musical da questa musica bosniaca moderna furmava Sarajevo. === Film === Dapi la fin da la guerra han intgins films bosniacs cuntanschì renum internaziunal. Il film ‹Ničija Zemlja› (‹Niemandsland›) da [[Danis Tanović]] da l’onn 2001 ha gudagnà in Golden Globe Award ed in Oscar, il film ‹Grbavica› è vegnì premià il 2006 a la Berlinale. Ultra da quai ha la critica ludà il film ‹Welcome to Sarajevo› cun [[Woody Harrelson]] che tracta la bloccada da Sarajevo a l’entschatta dals onns 1990. A chaschun da la Berlinale 2016 è vegnì premià il film ‹Smrt u Sarajevu› da [[Danis Tanović]]. Er il reschissur [[Emir Kusturica]] (‹Crna mačka, beli mačor, tud. ‹Schwarze Katze, weißer Kater›; ‹Život je čudo, tud. ‹Das Leben ist ein Wunder›) è oriund da Sarajevo. Il Sarajevo Film Festival è mintg’onn l’avust in punct culminant en la vita culturala ed attira adina dapli visitaders er da l’exteriur. === Medias === Las trais pli impurtantas gasettas dal di en la Bosnia ed Erzegovina èn ‹Dnevni avaz› ed ‹Oslobođenje›, che cumparan omaduas a Sarajevo en lingua bosniaca, sco er ‹Nezavisne novine› che cumpara a Banja Luka en lingua serba e scrittira latina. Ultra da quai existan diversas gasettas emnilas politicas ‹Slobodna Bosna› u ‹Dani›. La Bosnia ed Erzegovina enconuscha in sistem d’emetturs da dretg public da dus stgalims: Sper l’emettur da radio e da televisiun naziunal (BH Radio 1 e BHTV 1) disponan mintgamai er las duas entitats e la Republika Srpska d’agens emetturs. Daspera existan intgins emetturs privats ch’ins po recepir en tut il pajais. Fitg popular è ultra da quai la televisiun via cabel che cumpiglia er ils emetturs dals stadis vischins. En la rangaziun da la libertad da pressa, che vegn edida da Reporters senza cunfins, sa chatta la Bosnia ed Erzegovina sin plaz 65 (situaziun dal 2017). === Sport === Ils sports ils pli populars èn ballape e ballabasket. En quests sports èn reussidas al pajais diversas participaziuns a campiunadis europeics resp. mundials. A Sarajevo han plinavant gì lieu il 1984 ils gieus olimpics d’enviern. === Cuschina === La cuschina dal pajais è influenzada fermamain da la cuschina tirca. Enconuschentas bavrondas èn il café tirc che vegn preparà en chantas da café spezialas ed il šlivovic, in vinars da palogas. Enconuschentas spezialitads èn bosanski lonac, ćevapi, lokum (‹mel tirc›), pita (pide) en tuttas variaziuns da legums. Daspera datti sogan dolma, somun, japrak, baklava, halva, burek, sarma e bler auter. === Dis da festa === Sper ils dis da festa religius sco Nadal e Pasca (tar ils Croats e Serbs) e las festas islamicas Ramazanski Bajram (a la fin dal Ramadan) e Kurban Bajram (dal temp dal pelegrinadi a Mecca), valan en Bosnia-Erzegovina ils suandants dis da festa: * Bumaun (Nova Godina): Il 1 e 2 da schaner èn dis da festa en l’entir pajais, ils 13 da schaner vegn ultra da quai festegià il Bumaun serb tenor il chalender giulian. * Di da la lavur (Prvi maj): Ils 1 e 2 da matg han lieu grondas festivitads publicas. En la federaziun vegnan ultra da quai tegnids ils suandants dis da festa: * Di da l’independenza (Dan nezavisnosti): 1 da mars – en regurdientscha a la finiziun dal referendum davart l’independenza ils 29 da favrer/1 da mars 1992 * Di da festa naziunal (Dan državnosti): ils 25 da november – en regurdientscha a la proclamaziun da la Republica populara Bosnia ed Erzegovina a Mrkonjić Grad ils 25 da november 1943 En la Republika Srpska na vegnan il prim da mars ed ils 25 da november betg festegiads, persuenter ils 9 da schaner sco di da la republica ed ils 21 da november sco di da la Cunvegna da Dayton. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Sanda Cudic: ''Multikulturalität und Multikulturalismus in Bosnien-Herzegowina: eine Fallstudie zu Herausbildung, Bedeutung und Regulierung kollektiver Identität in Bosnien-Herzegowina'' (= ''Europäische Hochschulschriften'', retscha 31, ''Politik'', tom 438). Lang, Francfurt a.M. e.a. 2001, ISBN 3-631-38184-0. * Friedrich Jäger: ''Bosniaken, Kroaten, Serben: ein Leitfaden ihrer Geschichte'', Lang, Francfurt a.M. e.a. 2001, ISBN 3-631-37503-4. * Erich Rathfelder: ''Schnittpunkt Sarajevo. Bosnien und Herzegowina zehn Jahre nach Dayton: Muslime, Orthodoxe, Katholiken und Juden bauen einen gemeinsamen Staat''. Schiler, Berlin 2006. ISBN 3-89930-108-0. * Franz Schaffer (ed.): ''Slowenien, Kroatien, Bosnien-Herzegowina: neue Staaten am Rande Mitteleuropas; Ergebnisse eines Seminartages an der Universität Augsburg im Mai 1996'', ''Angewandte Sozialgeographie'', nr. 37, Augsburg 1997, ISBN 3-923273-37-1. * Ernst Klaus Schmidt: ''Bosnien-Herzegowina: eine politisch-wirtschaftsgeographische Analyse der Entwicklungsmöglichkeiten''. Tübingen 2009. * Steven W. Sowards: ''Moderne Geschichte des Balkans. Der Balkan im Zeitalter des Nationalismus.'' Seuzach 2004, ISBN 3-8334-0977-0. * Dominik Tolksdorf: ''Die EU und Bosnien-Herzegowina. Außenpolitik auf der Suche nach Kohärenz'' (= ''Münchner Beiträge zur europäischen Einigung'', tom 23), Nomos, Baden-Baden 2012, ISBN 978-3-8329-7408-4. == Colliaziuns == {{Commonscat|Bosnia and Herzegovina|Bosnia ed Erzegovina}} * [https://web.archive.org/web/20160912201202/http://www.predsjednistvobih.ba/Default.aspx?langTag=en-US&pageIndex=1 Preschientscha online dal president dal stadi] * [https://web.archive.org/web/20200202122607/http://www.vijeceministara.gov.ba/default.aspx?pageIndex=1&langTag=en-US Preschientscha online da la regenza] * [https://web.archive.org/web/20100802162526/http://www.bhtourism.ba/ger/default.wbsp Pagina da l’uffizi da turissem] * [https://www.auswaertiges-amt.de/de/aussenpolitik/laender/bosnienundherzegowina-node/bosnienundherzegowina/207680 Infurmaziuns davart il pajais] {{Countries of Europe}} [[Categoria:Bosnia ed Erzegovina| ]] [[Categoria:Stadis da l'Europa]] [[Categoria:Artitgels recumandads (Stadis da l'Europa)]] 611psxo2j2nbx3q24vmf6o9dglf9gm3 0 7709 167628 164310 2025-06-13T02:24:27Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 167628 wikitext text/x-wiki '''Neue Zürcher Zeitung''' (rumantsch: "nova gasetta da turitg") è il num d'ina [[gasetta]] da la [[Svizra]] tudestga che cumpara mintga di. L'editur è ''Ringier'' da [[Turitg]]. Neue Zürcher Zeitung ha ina ediziun da 147'000 exemplars. == Colliaziuns == * [http://www.nzz.ch/ La pagina d'internet da "Neue Zürcher Zeitung"] * [https://web.archive.org/web/20240531150838/https://www.e-newspaperarchives.ch/?a=cl&cl=CL1&l=it&sp=NZZ Versiun digitalisada] da la ''Neue Zürcher Zeitung'' sin la plattafurma svizra per gasettas digitalisadas [https://www.e-newspaperarchives.ch/ e-newspaperarchives.ch] [[Category:Pressa svizra]] cdhrt4w6breiwqy33n0dnnqdc2n4cvw 0 9148 167627 160581 2025-06-13T02:14:23Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 167627 wikitext text/x-wiki [[Datoteca:Martin-Luther-King-1964-leaning-on-a-lectern.jpg|220px|thumb|Martin Luther King (1964)]] '''Martin Luther King, junior''' (* ils 15 da schaner 1929 ad [[Atlanta]], [[Georgia (Stadis Unids)|Georgia]]; † ils 4 d’avrigl 1968 a [[Memphis (Tennessee)|Memphis]], [[Tennessee]]) è stà in preditgant baptist e defensur dals dretgs civils dals Stadis Unids da l’America. Sin l’entir mund vala el sco in dals pli impurtants represchentants cunter la suppressiun sociala ed il rassissem. En ils Stadis Unids da l’America è el stà circa durant ils onns 1955 fin 1965 il pli enconuschent pledader dal moviment american per ils dretgs da burgais ([[Bürgerrechtsbewegung#Vereinigte Staaten von Amerika|''Civil Rights Movement'']]). Sco med cunter la politica da la ''Racial Segregation'' ([[separaziun da las razzas]]) en ils stadis dal sid da l’USA propagava el da betg far obedientscha ed è sez sa participà ad acziuns correspundentas. Oravant tut pervi da l’engaschi e l’influenza da King è il ''Civil Rights Movement'' daventà in moviment da massa. Quest moviment ha la fin finala chaschunà l’aboliziun da la separaziun da las razzas e la realisaziun dal dretg da votar senza restricziun per la populaziun da pel naira en ils stadis dal sid da l’USA. Sco recumpensa per ses engaschament per la gistadad sociala ha King retschavì l’onn 1964 il Premi Nobel da la pasch. King ch’ha adina pregià cunter la violenza è vegnì attatgà trais giadas corporalmain, ha survivì almain in attentat cun bumbas ed è vegnì arrestà dal 1955 fin il 1968 dapli che 30 giadas. Ils 4 d’avrigl 1968 è el vegnì assassinà a Memphis, Tennesse. == Vita == === Famiglia ed uffanza === King è naschì sco figl da la scolasta [[Alberta Christine Williams King]] (1904–1974) e dal segund preditgant baptist en la plaiv d’Ebenez, [[Martin Luther King senior]] (1899–1984). Avant sia lavur sco preditgant è ses bab tranter auter stà gidanter en ina garascha d’autos e pumpier tar ina societad da viafier. King senior ha prendì suenter ses diplom en ina scola da la saira ed era gia avant la naschientscha da King junior president da l’organisaziun per ils dretgs dals burgais cun il num ''[[National Association for the Advancement of Colored People]]'' (NAACP) ad Atlanta. Il tat da la vart da la mamma da King junior, Williams (* 1863), è stà in figl da sclavs ed è entrà l’onn 1894 en la plaiv d’Ebenez. A questa plaiv han fatg part tut las suandantas generaziuns. James King, il tat da la vart dal bab, aveva lavurà sin plantaschas da mangola a [[Stockbridge (Georgia)|Stockbridge]], var 20 kilometers davent d’Atlanta. Il num Martin Luther è stà per il bab e pli tard era per il figl expressiun d’in profund sentiment religius. A l’entschatta aveva il bab da King dentant num Michael King ed el sez Michael King, junior. En onur da [[Martin Luther]] ha il bab midà omadus nums l’onn 1934 suenter in viadi en [[Europa]] ch’als aveva tranter auter manà en [[Germania]].<ref> Ling, Peter J. (2002). Martin Luther King, Jr. Routledge. p. 11. ISBN 0-415-21664-8. ([http://books.google.de/books?id=OSricQ5M3O0C Versiun online restrenschida (Google Books)]).</ref> Ensemen cun ses geniturs ha King vivì fin l’onn 1941 en l’Auburn Avenue 501, ina via nua che bunamain mo umans da pel naira bainstants vivevan. Sco tut ils nairs è er King junior vegnì discriminà pervi da la separaziun da las razzas ch’existiva da quel temp en ils stadis dal sid da l’USA. Tut ils secturs da la vita da mintgadi eran separads en nair ed alv: scolas, baselgias, bajetgs publics, bus e trens, perfin tualettas e lavandins. Gia baud ha King resentì ina tala segregaziun sco gronda malgistadad, oravant tut pervi da l’influenza da l’educaziun da ses bab. En la vegliadetgna da 14 onns è el viagià d’Atlanta a [[Dublin (Georgia)|Dublin]], [[Georgia]], ha prendì part ad ina concurrenza d’oraturs e gudagnà quella. Gia da quel temp è King s’engaschà publicamain per la desegregaziun sco er per in rinforzament da l’USA sco naziun: {{Entschatta dal citat}} Nus na pudain betg esser ina democrazia sclerida, sche grondas parts da la populaziun vegnan ignoradas. Nus na pudain betg esser ina ferma naziun, sch’in dieschavel da la populaziun è nutrì mal ed è malsaun pervi da bacils che na fan nagina differenza tranter nairs ed alvs.<ref name="CC">Clayborne Carson: ''The Autobiography of Martin Luther King, Jr.'' p. 9</ref> {{Citat original|en|We cannot have an enlighted democracy with one great group living in ignorance. We cannot have a healthy nation with one-tenth of the people ill-nourished, sick, harboring germs of disease which recognize no color lines – obey no Jim Crow laws.}} {{Fin dal citat}} Ils 18 da zercladur 1953 ha King maridà [[Coretta Scott King|Coretta Scott Williams]]. Els èn vegnids spusads dal bab da King en la chasa paterna dad ella a [[Marion (Alabama)|Marion]], Alabama. King e Scott han gì ensemen quatter uffants: * [[Yolanda Denise King|Yolanda Denise]] (* ils 17 da november 1955, [[Montgomery (Alabama)|Montgomery]], Alabama; † ils 15 da matg 2007, [[Santa Monica]], California) * [[Martin Luther King III|Martin Luther III]] (* ils 23 d’october 1957, Montgomery, Alabama) * [[Dexter Scott King|Dexter Scott]] (* ils 30 da schaner 1961, Atlanta, Georgia) * [[Bernice Albertine King|Bernice Albertine]] (* ils 28 da mars 1963, Atlanta, Georgia) Tut ils quatter uffants èn s’engaschads respectivamain s’engaschan anc adina sco lur bab per ils dretgs dals burgais, era sche lur pleds e lur texts publitgads sa differenzieschan tematicamain in da l’auter. Coretta Scott, la dunna da King, è morta ils 30 da schaner 2006 en la vegliadetgna da 78 onns a [[Rosarito Beach]], [[Mexico]]. === Educaziun, furmaziun ed influenzas === L’emprima experientscha negativa en connex cun la separaziun da las razzas ha King stuì far gia il cumenzament da la scola primara. Ses pli grond ami d’avant il temp da scola è stà in mattatsch da pel alva da la vischinanza. Cur che omadus èn vegnids scolarisads, n’han els betg pudì frequentar la medema scola. Da quel di davent na dastgava King era betg pli far termagls cun ses ami, perquai ch’el era da pel naira.<ref name="oates">Stephen B. Oates: Martin Luther King, Kämpfer für Gewaltlosigkeit. Heyne, München 1986, ISBN 3-453-55140-0, p. 24, 30-32 e 583.</ref> Ensemen cun sia sora Christine ha King frequentà la ''[[Younge Street Elementary School]]'', nua ch’igl aveva sulettamain scolars da pel naira. King emprendeva tgunsch e suenter ch’el ha midà en la sisavla classa a la ''[[David T. Howard Colored Elementary School]]'', ha el sursiglì in per classas ed ha la fin finala frequentà cun 13 onns la ''[[Booker T. Washington High School]]''. La primavaira da l’onn 1944 ha King fatg cun success l’examen d’admissiun per il ''[[Morehouse College]]'' ed ha terminà la High School suenter l’indeschavla classa en la vegliadetgna da 15 onns.<ref name="oates"/> Cun 17 onns è King daventà gidanter-preditgant da ses bab en la plaiv baptista d’Ebenez ad Atlanta, Georgia. Là ha el frequentà a partir dals 20 da settember 1944 la suletta scol’auta per umans da pel naira en il sid, il ''Morehouse College'', il qual el ha finì l’onn 1948 cun in ''[[Bachelor]] of Arts'' en [[sociologia]]. En il ''Morehouse College'' è [[Benjamin Mays]], da quel temp president da la scola e defensur dals dretgs civils, stà in impurtant mentur per King. Er uschiglio ha King descrit l’atmosfera da la scola sco constructiva e per gronda part senza rassissem ed intoleranza visavi umans da pel naira.<ref name="CC1">Clayborne Carson: ''The Autobiography of Martin Luther King, Jr.'' p. 13.</ref> Malgrà sia profunda cardientscha na vuleva King atgnamain betg daventar preditgant suenter sia scolaziun. Cun occupar ils emprims plazs en concurrenzas da retorica aveva el numnadamain scuvrì il pledar sco in da ses gronds talents. Ses bab e ses professers han dentant pudì persvader el da frequentar il ''[[Crozer Theological Seminary]]'' a [[Chester (Pennsylvania)|Chester]], Pennsylvania, per studegiar teologia. Là ha King legì [[Platon]], [[John Locke]], [[Jean-Jacques Rousseau]], [[Aristoteles]], [[Henry David Thoreau]] e [[Walter Rauschenbusch]]. Quests auturs han influenzà el uschè ferm ch’el ha definì per sasez da nov las incumbensas e la responsabladad d’in preditgant: {{Entschatta dal citat}} Pregiar è per mai in process dual. D’ina vart stoss jau empruvar da midar l’olma da mintga singul, per che la societad possia sa midar. Da tschella vart stoss jau empruvar da midar la societad, per che mintga singula olma possia sa midar. Perquai stoss jau far patratgs davart la dischoccupaziun, davart slums e davart malsegirtads economicas.<ref name="CC2">Clayborne Carson: ''The Autobiography of Martin Luther King, Jr.'' p. 19</ref> {{Citat original|en|I see preaching as a dual process. On the one hand I must attempt to change the souls of individuals so that their societies may be changed. On the other I must attempt to change the societies so that the individual soul will have a change. Therefore, I must be concerned about unemployment, slums and economic insecurity.}} {{Fin dal citat}} Ultra da quai è King sa fatschentà profundamain cun differentas teorias da furmas da societads. El ha per exempel legì [[Karl Marx]] ch’ha influenzà el fitg ferm, e quai malgrà che King refusava per gronda part sias ideas: {{Entschatta dal citat}} Leger Marx ha persvadì mai che la vardad na saja betg da chattar en il marxissem, ma era betg en il chapitalissem tradiziunal. Tuttas duas furmas en vairas be a mesas. Or d’ina perspectiva istorica ha il chapitalissem survis la vardad da cooperar, ed il marxissem n’ha betg vis l’individualitad. Il chapitalissem dal 19avel tschientaner n’ha betg resguardà ils aspects socials da la vita, ed il marxissem ha survis e survesa che la vita è individuala e persunala. Il reginavel da Dieu n’è betg ina tesa per il collectiv e betg ina tesa per l’individual, mabain ina sintesa che unescha la vardad d’omaduas tesas.<ref name="CC3">Clayborne Carson: ''The Autobiography of Martin Luther King, Jr.'' p. 22</ref> {{Citat original|en|My reading of Marx also convinced me that the truth is found neither in Marxism nor in traditional capitalism. Each represents a partial truth. Historically capitalism failed to see the truth in collective enterprise and Marxism failed to see the truth in individual enterprise. Nineteenth-century capitalism failed to see that life is social and Marxism failed and still fails to see that life is individual and personal. The Kingdom of God is neither the thesis of individual enterprise nor the antithesis of collective enterprise, but a synthesis which reconciles the truth of both}} {{Fin dal citat}} Influenzà King ha er [[Mahatma Gandhi]], en spezial ses success politic be cun pratitgar l’amur per il proxim e senza far diever da violenza. King ha ditg ina giada davart Gandhi: {{Entschatta dal citat}} En la persvasiun da Gandhi da betg duvrar violenza ma be amur per il proxim hai jau chattà la metoda per refurmas socialas che jau aveva tschertgà.<ref name="CC4">Clayborne Carson: ''The Autobiography of Martin Luther King, Jr.'' p. 24</ref> {{Citat original|en|It was in this Gandhian emphasis on love and nonviolence that I discovered the method for social reform that I had been seeking.}} {{Fin dal citat}} Pli tard ha King anc legì texts da [[Reinhold Niebuhr]] che crititgeschan il pacifissem. Quels n’han bain betg pudì midar si’idea da far resistenza senza violenza, han dentant influenzà ses maletg dal mund: {{Entschatta dal citat}} Entant che jau carteva anc vi dal bun da l’uman, m’ha Niebuhr mussà era ses potenzial per il nausch. Ultra da quai m’ha el era gidà da vesair la cumplexitad da la societad umana e dal nausch collectiv che tschorventa.<ref name="CC5">Clayborne Carson: ''The Autobiography of Martin Luther King, Jr.'' p. 27</ref> {{Citat original|en|While I still believed in man’s potential for good, Niebuhr made me realize his potential for evil as well. Moreover, Niebuhr helped me to recognize the complexity of man’s social involvement and the glaring reality of collective evil.}} {{Fin dal citat}} Il matg 1951 ha King terminà ses studi cun in ''Bachelor of Divinity'' en teologia. Per il temp suenter ses studi ha el gì pliras offertas, n’ha dentant betg tschernì la via simpla, mabain è sa decidì per ina plazza sco preditgant en il sid dal pajais. Uschia è el daventà l’onn suenter preditgant da la ''Dexter Avenue Baptist Church'' a [[Montgomery]], [[Alabama]]. Durant quel temp ha King scrit a la [[Boston University]] a Massachusetts ses doctorat cun il titel ''A Comparison of the Conceptions of God in the Thinking of Paul Tillich and Henry Nelson Wieman''. L’onn 1955 ha el survegnì per quella lavur il ''Doctor of Philosophy''. L’onn 1991 è vegnì enconuschent che parts da la lavur sajan plagiats (mira sutvart).<ref>[http://www.nytimes.com/1991/10/11/us/boston-u-panel-finds-plagiarism-by-dr-king.html ''Boston U. Panel Finds Plagiarism by Dr. King'', New York Times dals 11 d’october 1991].</ref> === Emprims success – Montgomery === [[Datoteca: Montgomery.jpg|thumb|200px|La citad da Montgomery]] Stgars in terz da la populaziun da Montgomery, ina citad en il sid da l’USA, era da pel naira e lavurava per gronda part sco famegls u sco emploiads da chasa. Il prim da december 1955 è vegnida arrestada la defensura dals dretgs da burgais Rosa Parks, perquai ch’ella ha refusà en in bus da dar liber ses sez per in um da pel alva. Questa arrestaziun ha effectuà in grond moviment da solidarisaziun entaifer la populaziun da pel naira. Igl è vegnì proclamà il boicot da tut ils bus da la citad, il ''[[Montgomery Bus Boycott]]'', cun il qual ins ha vulì exemplifitgar quant ferm ch’ils alvs dependevan economicamain dals nairs, e quant paucs dretgs ch’els avevan persuenter. King ch’era da quel temp cun 26 onns novarrivà en la citad è vegnì nominà sco manader dal comité ''Montgomery Improvement Association'' che dueva coordinar l’acziun. El era per gronda part anc nunenconuschent e n’aveva tras quai quasi nagins inimis, ni tar la populaziun alva ni tar la populaziun naira. King è vegnì cusseglià dal defensur dals dretgs da burgais ed omosexual engaschà [[Bayard Rustin]] sin tge moda transfurmar las teorias senza violenza da [[Gandhi]]. Il boicot ha cuzzà 381 dis ed ha sveglià l’interess fin a l’exteriur. I na deva betg be in consentiment verbal, mabain era in sustegn finanzial per la populaziun naira da la citad, uschia per exempel da la ''[[National Association for the Advancement of Colored People]]'' (NAACP). La resistenza senza violenza è ida a fin l’onn 1956 cun il success che la [[Dretgira suprema dals Stadis Unids da l’America|Dretgira suprema]] ha scumandà mintga sort da separaziun da las razzas en ils bus da la citad da Montgomery. Il ''Montgomery Bus Boycott'' è stà in grond success per la resistenza senza violenza ed ils merits da King han chaschunà ch’el è vegnì elegì l’onn 1957 sco president da la ''[[Southern Christian Leadership Conference]]'' (SCLC). Ils proxims onns è King viagià millis da kilometers tras il sid da l’USA ed ha propagà vehementamain da defender ils dretgs da burgais senza violenza, dentant nunindulgentamain. L’onn 1957 ha King tegnì 208 pleds e scrit ses emprim cudesch ''Stride Toward Freedom: The Montgomery Story''. Grazia al success dal boicot è daventà il moviment dals dretgs burgais senza violenza (en l’USA ''Civil Rights Movement'') adina pli impurtant. Cun il temp aveva quel er adina dapli commembers alvs. L’onn 1960 ha King desditg sia plazza sco preditgant a Montgomery per parter cun ses bab la lavur a la plaiv baptista d’Ebenez ad Atlanta. Cunquai ch’el aveva ussa in auter post, aveva el dapli temp per sa participar al moviment dals dretgs da burgais. King ha era gì da cumbatter cunter sentenzias da la giustia dispitaivlas. Uschia è el vegnì sentenzià a sis mais lavur sfurzada a Reidsville, Florida, perquai ch’el aveva tralaschà d’annunziar en il nov lieu ses permiss dad ir cun auto, cur ch’el aveva midà ses domicil da Montgomery ad Atlanta. Durant quest temp è King vegnì onurà da l’Universitad da New York cun ina distincziun per sia lavur cunter la separaziun da las razzas. King è sin quai sgulà da Florida a New York, ha retschavì la distincziun ed è alura puspè turnà enavos en la praschun a Reidsville. En vista a quai ha [[John F. Kennedy]], da quel temp candidat democratic per la presidenza dals Stadis Unids da l’America, mess a disposiziun a la famiglia da King ses agid. El è sa mess en contact cun in derschader e King è vegnì liber cunter ina cauziun. Paucs dis pli tard è Kennedy vegnì elegì cun 100&nbsp;000 vuschs maioritad sco president. Coretta Scott King ha scrit pli tard en si’autobiografia che quest’intervenziun haja pussibilità a Kennedy da gudagnar l’elecziun. === Emprim nunsuccess – Albany === Ils 15 da december 1961 è King sgulà ad [[Albany (Georgia)|Albany]], Georgia. Là avevan da quel temp lieu ils uschenumnads ''Freedom Rides'': protests pauc organisads e senza violenza da pitschnas gruppas cunter la separaziun da las razzas en la publicitad. In di suenter si’arrivada ha King demonstrà senza lubientscha ensemen cun 600 persunas ad Albany. Questa gruppa è vegnida circumdada da la polizia ed arrestada senza violenza. A partir da quel di fin l’onn 1962 èsi adina puspè vegnì a protests e revoltas betg lubidas ad Albany, dentant senza avair vairs success. Quest’emprova vegn valitada generalmain sco nunsuccess. Pervia da la grond’influenza da King è l’agir senza violenza restada per il mument l’unica pussaivladad per manar natiers midadas. L’entschatta dals onns 1960 è en pli ''[[We Shall Overcome]]'' daventà l’imni dal moviment dals dretgs da burgais. === Birmingham – «metropola da la separaziun da las razzas» (King) === [[Datoteca: Birmingham Council House.jpg|thumb|200px|left|Victoria Square, Birmingham]] King ha tschertgà motivs per il nunsuccess da las acziuns ad Albany ed è vegnì a la conclusiun che quels sajan da chattar en la preparaziun ed en l’organisaziun manglusa. Ensemen cun [[Ralph Abernathy]] ch’era per el in grond sustegn e cun autras persunas ch’eran da la medema opiniun ha el tschertgà novas finamiras ed è sa decidì per [[Birmingham (Alabama)|Birmingham]]. Alura han els fatg in plan concret per sfurzar u per metter sut pressiun ils pussants da sa tegnair vi d’ina egualitad che sa basa sin la lescha. L’emprim è s’unida l’organisaziun locala ''Alabama Christian Movement for Human Rights'' manada da reverend Fred Shuttlesworth («ins sto esser pront da murir avant ch’ins po propi entschaiver a viver») cun l’organisaziun da King. Per concentrar tut las forzas sin ina finamira duevan vegnir bloccads sulettamain ils ''Lunch Counters'' (pitschens locals da snack en gronds negozis previs be per alvs) cun protests da seser paschaivels. Plinavant han ins previs in boicot dals negozis manads da persunas da fatschenta alvas. En ils centers da ''l’Alabama Christian Movement for Human Rights'' èn vegnids instruids per quai 250 voluntaris en las metodas da resistenza senza violenza. Ultra da quai ha il musicist da New York [[Harry Belafonte]] sustegnì ils protests da King cun rimnar daners tar persunas da pel naira bainstantas. Ils 3 d’avrigl 1963 han 30 voluntaris cumenzà cun ils protests da seser. Quests protests han cuntinuà di per di e la saira devi per quels che protestavan inscunters en baselgias cun King. Là fascheva el pleds ed empruvava da motivar ils demonstrants. Oravant tut pervi da quests inscunters è il protest vegnì adina pli ferm, e quai malgrà ch’i deva da la vart dals nairs era vuschs criticas. Ellas eran da l’opiniun ch’ils protests vegnian il fallà mument e ch’els disturbian la ruassaivladad. Sco reacziun sin ils protests è King vegnì arrestà e serrà en la praschun da Birmingham, nua ch’igl era scumandà ad el d’avair contacts vers anora. Quest scumond è dentant vegnì annullà tras l’intervenziun da president [[John F. Kennedy|Kennedy]]. Durant quest temp ha King scrit l’enconuschenta ‹Brev or da la praschun da Birmingham›, sia resposta sin criticas da spirituals alvs da Birmingham. Questas acziuns han promovì supplementarmain la popularitad dal preditgant. King è vegnì relaschà suenter otg dis or da la praschun. Entant aveva el gì l’idea decisiva: el ha proponì d’includer er uffants e giuvenils en il protest. Sin quai hai dà ils 2 da matg 1963 varga 1000 arrestaziuns, e da la vart da la polizia han ins il di suenter per l’emprima giada fatg diever da violenza massiva. Ils 4 da matg ha l’organisaziun enturn King laschà squitschar en l’entir pajais maletgs per scurlattar or da la sien la publicitad cun mussar las dimensiuns da la brutalitad. Questa acziun n’ha dentant betg gì in’influenza sin ils protests e la violenza. Sco reacziun sin questas revoltas ha president Kennedy tramess in referent dal Ministeri da la giustia a Birmingham per instradar dascusamain e parallelamain als protests tractativas tranter ils manaders da la demonstraziun d’ina vart e las persunas pussantas da fatschenta sco er il ''Senior Citizens Committee'' da tschella vart. Grazia a la pressiun da las demonstraziuns permanentas han ins cuntanschì ils 10 da matg ina cunvegna. Quella pretendeva tranter auter che l’egualitad duaja vegnir promovida da la vart uffiziala e che demonstrants puspè vegnids libers duajan retschaiver agid. In di pli tard èn vegnids commess sin King e ses frar giuven Alfred Daniel dus attentats cun bumbas, dentant senza ch’insatgi fiss vegnì blessà. Ils delinquents derivavan pli probablamain dal [[Ku-Klux-Klan]] è n’èn mai vegnids arrestads. Ultra da quai hai anc dà autras revoltas, durant las qualas 50 persunas èn vegnidas blessadas. Kennedy ha tramess 3000 schuldads en la regiun da crisa dal stadi. Sin quai è la situaziun sa quietada. Numerus mazzaments da defensurs dals dretgs da burgais da pel naira ed alva en il sid da l’USA han adina puspè commovì la publicitad. Da numnar èn qua oravant tut trais eveniments: il mazzament da [[Medgar Evers]], in defensur dals dretgs da burgais nair da Mississippi, il zercladur 1963; in attentat da bumbas sin la [[16th Street Baptist Church]] a Birmingham il settember 1963, nua che quatter mattatschas han pers la vita; ed il rapinament e mazzament da trais defensurs dals dretgs da burgais la primavaira da l’onn 1964 a Mississippi. Ina rolla pauc gloriusa tar quests ed auters mazzaments ha gì l’associaziun secreta rassistica, il Ku-Klux-Klan. Tranter ses commembers sa chattavan era policists dals stadis dal sid. === Washington, Premi Nobel da la pasch === [[Datoteca:Martin Luther King - March on Washington.jpg|180px|thumb|Martin Luther King (1963)]] Durant quest temp da cumbat ha ina gronda part da la populaziun naira sviluppà ina nova conscienza da sasez. La nova mentalitad renconuscheva la derivanza africana e viveva la cultura dal continent d’origin. Quai ha dentant provocà tar parts da la populaziun naira in naziunalissem nair che na correspundeva betg al siemi da King d’ina convivenza paschaivla tranter tut ils Americans. Dal rest sa defendeva blera glieud da colur adina pli fitg cunter ingiurias sco la denominaziun disfamanta ''[[Jim Crow]]''. Il temp per grondas midadas pareva arrivà. ==== March on Washington for Jobs and Freedom ==== Sco reacziun sin las demonstraziuns cuntinuantas ha president Kennedy suttamess ils 19 da zercladur 1963 al Congress da l’USA in project da lescha per l’egualitad da las razzas cun vigur en tut il pajais. La stad 1963 è vegnì demonstrà entaifer quatter mais en 196 citads 841 giadas. Ils 22 da fanadur èn ils manaders dals differents moviments dals nairs sa scuntrads cun il president en la Chas’Alva. Kennedy ha empruvà da persvader King e ses cumbattants ch’il ''March on Washington for Jobs and Freedom'' planisà na saja betg ideal en vista al project da lescha. Ma King ha vulì far la demonstraziun sco planisà. Il marsch en la chapitala dueva anc ina giada sensibilisar las massas per ils problems dals nairs e muventar politichers conservativs da sa mussar conciliants. Ils 28 d’avust 1963 han pli che 250&nbsp;000 persunas demonstrà paschaivlamain, tranter quels 60&nbsp;000 alvs e sper King sis auters manaders dals nairs. La demonstraziun aveva la finamira da sustegnair il project da lescha per ils dretgs da burgais da president Kennedy. Qua ha King fatg ses pli enconuschent pled ''[[I Have a Dream]]''. Suenter il Marsch a Washington ha il schef dal FBI [[J. Edgar Hoover|Hoover]] cumenzà a survegliar intensivamain King ed auters defensurs dals dretgs da burgais. ==== Publicaziun da la lescha per l’aboliziun da la separaziun da las razzas, Premi Nobel da la pasch ==== [[Datoteca:Martin Luther King, Jr. and Lyndon Johnson 2.jpg|thumb|left|220px|Martin Luther King cun president [[Lyndon B. Johnson]]]] Il mazzament da Kennedy ils 22 da november 1963 è stà in eveniment decisiv per il moviment dals dretgs da burgais. Il successur da Kennedy, president [[Lyndon B. Johnson]], ha procurà ch’i vegnia proclamà ils 19 da zercladur 1964 la lescha statala ch’ha abolì la separaziun da las razzas. Ordavant eran 19 senaturs sa stentads da retardar la decisiun davart la lescha tras filibusterissem (pleds senz’interrupziun) e tras l’emprova da gudagnar il davos mument ina maioritad encunter la lescha. Suenter la decisiun positiva han ils guvernaturs d’Alabama, [[George Wallace]], e da [[Mississippi (Bundesstaat)|Mississippi]], Paul Johnson, refusà d’acceptar e da realisar la lescha. L’onn 1964 ha Martin Luther King retschavì il [[Premi Nobel da la pasch]] en la valur da 54&nbsp;000 $. L’entira summa ha el sponsurà ad in fond da ses moviment. La gasetta americana ''[[Time]]'' ha declerà il defensur dals dretgs da burgais sco ‹um da l’onn 1964›. === Selma === En la pitschna citad [[Selma (Alabama)|Selma]] sper Montgomery ha King empruvà il 1965 da cuntanscher che persunas nairas hajan admissiun a las glistas da votar senza nagina restricziun. Da quel temp stuevan anc vegnir respundidas correctamain dumondas concernent l’istorgia u la constituziun americana avant ch’in nair pudeva votar. L’emprim ha King organisà plirs marschs sin il tribunal da Selma, schebain che la polizia sut scherif Jim Clark schliava las demonstraziuns ed arrestava blers dals demonstrants. Suenter ch’in policist ha sajettà il taglialaina nair Jimmy Jackson, è King sa decidì d’organisar ina gronda demonstraziun en direcziun da [[Montgomery (Alabama)|Montgomery]], la chapitala d’Alabama. Entant ch’ils emprims dus da trais marschs eran vegnids sparpagliads da la polizia davos il cunfin da la citad, ha il terz marsch (protegì da [[truppas dals Stadis Unids da l’America|truppas dal stadi]] che [[president dals Stadis Unids da l’America|president]] [[Lyndon B. Johnson|Johnson]] aveva tramess) gì il matg 1965 il success giavischà. Dentant èn vegnids mazzads trais umans durant quest marsch, tranter els in spiritual. === Revoltas violentas en l’entir pajais – emprovas senza violenza a Chicago === Malgrà tut las leschas e sentenzias giudizialas existivan il rassissem e la malgistadad sociala anc adina. Perquai èn sa furmadas gruppaziuns radicalas entaifer il moviment dals dretgs da burgais. Ellas vegnivan represchentadas oravant tut dals ''[[Black Muslims]]'' cun lur manader carismatic [[Malcolm X]] e da la ''[[Black Panther Party]]''. Questas duas gruppaziuns ch’eran avertas per violenza eran preschentas oravant tut en las grondas citads dal nord ed en California, nua che las ideas nunviolentas da King avevan fadia da prosperar. Sco motivs vegnan savens numnads il pli grond dumber da nairs en ils ‹[[ghetto]]s› da las citads grondas e la cumplaina mancanza da perspectivas per il futur. Entant ch’ils nairs dal sid avevan savens la speranza paradoxa da pudair mitschar en il nord pli ‹gist›, na devi en il nord naginas alternativas. Ils 11 d’avust 1965 ha cumenzà a Watts, in quartier d’abitar en il sid da [[Los Angeles]], California, ina revolta da nairs betg planisada. Tranter auter èn er vegnidas demolidas fatschentas da possessurs alvs. Autras citads èn suandadas a quest exempel, schebain cun acts da violenza pli pauc dramatics. [[Datoteca:Chicago ghetto.jpg|thumb|200px|‹Ghetto› a Chicago]] En vista a quests acts da violenza ha King vulì accelerar er en il nord l’idea da revoltas senza violenza ed ha fatg in’emprova a Chicago. Qua aveva el dentant da cumbatter cunter l’opposiziun da manaders d’organisaziuns da nairs localas che na vulevan betg che King s’intermettia en lur affars. En las metropolas en il nord da l’USA eran ils problems principals ils fits-chasa sproporziunadamain auts e l’equipament manglus en las scolas per la populaziun naira. Tras in boicot da prender a fit e demonstraziuns duevan ils politichers responsabels vegnir sfurzads d’intervegnir. Ils 10 da fanadur 1966 èsi vegnì ad in marsch da passa 45&nbsp;000 persunas en direcziun da la chasa-cumin da Chicago. Ussa han ins tschentà pretensiuns concretas: dublegiar il budget per las scolas, meglras colliaziuns dal traffic public per ils ‹ghettos› sco era novs quartiers cun fits pli bass. Igl èn suandadas anc bleras autras demonstraziuns fin ch’ins è s’unì sin in program da nov puncts. Quel na ha dentant gì quasi naginas consequenzas. Tar ina da quellas demonstraziuns è King vegnì blessà ils 31 da fanadur cun in quadrel da crap vi dal chau. Er il boicot da prender a fit n’ha betg chaschunà ina midada tar ils possessurs d’abitaziuns ed ils fits èn restads auts. ==== Marsch a Jackson ==== L’onn 1966 ha gì lieu in marsch da 350 kilometers lunghezza da [[Memphis (Tennessee)|Memphis]], Tennessee, a [[Jackson (Mississippi)|Jackson]], la chapitala dal stadi da Mississipi. L’emprim absolvent da pel naira da l’[[Universitad da Mississipi]], [[James Meredith]], è vegnì sajettà durant quest marsch ed ins ha planisà da cuntinuar il marsch en onur dad el. Cun las demonstraziuns, a las qualas var 15&nbsp;000 persunas èn sa participadas, han ins vulì protestar per in’applicaziun pli consequenta dal ''[[Civil Rights Act]]'' da l’onn 1964. Durant il marsch era avant maun ina gronda prontadad da duvrar violenza. Ils manaders da las organisaziuns han discussiunà intensivamain davart la dumonda d’agir cun u senza violenza. En in pled ha [[Stokely Carmichael]] preschentà per l’emprima giada il program da ''[[Black Power]]'' cun accents pli violents e naziunalistics che King. Mez avrigl 1967 ha King manà ina demonstraziun da passa 200&nbsp;000 persunas tras [[New York City]]. L’october 1967 è el sgulà a Birmingham, nua ch’el stueva anc prestar in chasti d’arrest da 5 dis pervi d’ina sentenzia da pli baud. === Guerra dal Vietnam === A partir da l’onn 1966 è King s’exprimì adina pli ferm cunter la [[Guerra dal Vietnam]], quai che n’ha betg plaschì a tut ils commembers da l’organisaziun da King. Sco blers Americans da pel alva eran era grondas parts da la populaziun naira per la guerra, plinavant na devi strusch sustegn dals sindicats per la tenuta critica da King. Blers defensurs dals dretgs da burgais han temì che lur moviment vegnia pli flaivel sch’insatgi s’engaschia cunter la guerra. Els avevan tema che president Johnson na vegnia en l’avegnir betg pli a metter a disposiziun ils meds necessaris per il moviment. Dapi l’argumentaziun cunter la guerra èn plinavant las donaziuns sa sminuidas a moda rapida. Ma King n’ha betg sa laschà irritar. A partir da quest mument ha el applitgà la via senza violenza ch’el aveva tschernì betg mo en connex cun la separaziun da las razzas en il sid, mabain er cun la finamira da cumbatter la paupradad e la guerra. King ha savens argumentà ch’ins pudessi schliar gronds problems socials cun tut las milliardas dollars che vegnian investidas en la guerra. Cun questa argumentaziun empruvava el da cuntanscher meglras cundiziuns da viver per tut ils umans dischavantagiads; en il center stevan dentant anc adina ils umans da pel naira. Tras quest engaschament pli vast è King daventà ina persona non grata en la Chas’Alva ed oravant tut tar il FBI sut la direcziun da [[J. Edgar Hoover|Hoover]]. La collavuraziun cun il moviment cunter la guerra e ses manaders alvs ha gì adina pli blers critichers. Quels èn era sa fatgs udir cura che King ha annunzià da vulair organisar l’onn 1968 in ''Poor People’s March'' en direcziun da Washington. Cun quest marsch vuleva King render danovamain attent che ses engaschament giaja er a favur dad autras minoritads en il pajais. == Attentat == [[Datoteca:Martin Luther King was shot here Small Web view.jpg |thumb|200px|Lorraine Motel (oz il ''National Civil Rights Museum'') a Memphis nua che King è vegnì sajettà]] Sco preparaziun per il ''Poor People’s March'' è King sa decidì da demonstrar l’emprim a [[Memphis (Tennessee)|Memphis]], Tennessee, e da s’engaschar anc ina giada per l’egualitad sociala da tuts. Plinavant pudev’ins interpretar la visita a Memphis sco ina sort test per eruir quant ferm che las massas vegnian a reagir sin el. Ils 3 d’avrigl 1968 ha King formulà en ina da sias allocuziuns ils famus pleds ''I’ve been to the mountaintop''. Questa formulaziun po vegnir chapida sco allusiun a l’inscunter da Moses cun Dieu sin la muntogna [[Horeb]], suenter la quala Moses ha ditg ch’el haja vis la Terra empermessa (original: ''Promised Land''). King ha exprimì sia persvasiun ch’il pievel nair vegnia a cuntanscher la Terra empermessa, cumbain ch’el sez na possia forsa betg arrivar là. Blers han interpretà questa frasa sco in presentiment profetic da si’atgna mort. King ha anc discurrì ina giada cun ils demonstrants per als persvader da far resistenza senza violenza ed ha fixà ils 8 d’avrigl sco nov termin per la demonstraziun. Ma i dueva vegnir auter: ils 4 d’avrigl 1968 a las 18:01 è King vegnì sajettà sin il balcun dal [[National Civil Rights Museum|Lorraine Motel]]. === Consequenzas === Suenter il mazzament da King hai dà tumults en passa 100 citads da l’USA ch’han chaschunà 39 morts, 2000 blessads e 10&nbsp;000 arrestads; en spezial [[Washington (D.C.)|Washington D.C.]] è stà pertutgà da tumults da gronda vehemenza. Ils 8 d’avrigl 1968 ha Coretta Scott King manà enstagl da ses um il marsch da protest tras Memphis. Var 35&nbsp;000 persunas èn sa participadas paschaivlamain. President Johnson ha empermess en in pled d’instradar anc quest di in program d’agid extendì per la populaziun naira. Cunquai che la situaziun suenter la mort da King è però sa normalisada vaira svelt, è il program l’emprim vegnì suspendì e la fin finala abolì dal tuttafatg. Pli tard ha il Congress dentant approvà ina lescha per l’egualitad dals pretschs per prender a fit e da l’acquist da proprietads d’abitar. === Sepultura === [[Datoteca:MLK tomb.JPG|thumb|left|180px|La fossa da King en vischinanza dal ''King Center'']] Martin Luther King junior è vegnì sepulì ils 9 d’avrigl 1968. 50&nbsp;000 persunas èn stadas preschentas<ref name="oates"/> ad Atlanta sin il South View Cemetery, in santeri per nairs. Sin ses crap da fossa èn engravads ils ultims pleds da sia famusa allocuziun ''I have a dream'': ''«Free at last! Free at last! Thank God Almighty, I’m free at last!»'' («Finalmain liber! Finalmain liber! Grazia a Dieu il Tutpussant, jau sun finalmain liber!»). Ad in cult divin da funeral en la baselgia nua ch’el era stà activ sco preditgant, èn sa participads blers prominents sco per exempel il vicepresident da quel temp [[Hubert H. Humphrey]], [[Robert Kennedy]], [[Richard Nixon]] e [[Nelson Rockefeller]]. === Examinaziun criminalistica e teorias da conspiraziun === En in local visavi al motel han ins chattà l’arma cun la quala ins aveva probablamain sajettà King. Sin l’arma han ins chattà improntas dals dets da [[James Earl Ray]], in rassist persvadì ch’era prechastià pliras giadas. El ha confessà ses delict ed è vegnì sentenzià resguardond ses confess mitigiant a 99 onns praschun. Paucs dis pli tard ha el dentant revocà ses confess. Dapi l’attentat n’èn las famas davart ina conspiraziun instradada da la regenza americana, oravant tut dal FBI, mai tschessadas. Retschertgas dal Ministeri da giustia, da la Chombra dals represchentants e da la procura publica èn dentant adina vegnidas al resultat che Ray saja il culpant e ch’i na saja betg pussaivel da sclerir, sch’el haja gì sustegn u betg. Duas ulteriuras retschertgas ballisticas fatgas independentamain ina da l’autra pretendan dentant ch’i na possia ni vegnir demussà stringentamain che l’arma chattada saja per propi l’arma ch’ha chaschunà il mazzament ni ch’il delinquent saja stà Ray. L’onn 1999 èn ils giuraders vegnids perina en in process civil che l’attentat sin King saja stà in cumplot tranter commembers da la mafia e la regenza americana. In’ulteriura retschertga manada tras dal Ministeri da giustia sur in onn e mez ha dentant refusà l’onn 2000 ils resultats dal process civil, damai ch’els sa basian be sin ils rapports da perditgas cun pregiudizis. I sajan bain avant maun nagins mussaments concrets per in cumplot, ma i na sajan er betg scleridas tut las irregularitads. == King ed il FBI == [[Datoteca:J Edgar Hoover.jpg|thumb|220px|Edgar Hoover, manader dal FBI (1924–1972)]] Cun il [[FBI]], l’autoritad principala dal Ministeri da giustia da l’America, ha King gì ina relaziun ostila vicendaivla. Oravant tut il schef dal FBI da quel temp, [[J. Edgar Hoover]], aveva fermas antipatias cunter il defensur dals dretgs da burgais. A partir da l’onn 1961 ha il FBI cumenzà ad observar King ed auters funcziunaris da la SCLC. Las examinaziuns èn stadas plitost superfizialas fin ch’ins ha eruì l’onn 1962 che l’advocat da [[New York]] [[Stanley Levison]] saja in dals pli impurtants cussegliaders da King. Levison vegniva suspectà dal FBI d’avair colliaziuns cun la [[Partida Communista dals Stadis Unids da l’America]], quai ch’era da quel temp da l’anticommunissem in signal d’alarm per il FBI. Sinaquai ha il FBI installà registraturs zuppads a chasa tar Levison e King, vi da lur telefons en biro sco er en tut ils hotels nua che King ha abità durant ses viadi tras l’USA. Ins aveva era infurmà il president Kennedy ed il procuratur public federal [[Robert Kennedy]] ch’han omadus empruvà da persvader King da sa distatgar da Levison, ma senza success. Il manader dals nairs ha adina refusà energicamain las reproschas ch’el haja contact cun ils communists. King ha ina giada ditg davart questa tematica: «I dat uschè blers communists en quest moviment per la pasch sco quai ch’i dat eskimos a Florida.» Sinaquai al ha Hoover numnà «il manzaser il pli notoric dal pajais». Per stigmatisar King publicamain sco communist han ins fatg diever da l’opiniun che blers segregaziunists avevan, numnadamain che la populaziun da pel naira saja en vardad cuntenta cun sia sort en la societad, ma ch’ella vegnia animada da communists e dad auters instigaturs da protestar. Manaders d’intginas organisaziuns da nairs han ditg sinaquai che la raschun per il moviment dals dretgs da burgais saja savens la mancanza da scolaziun e plazzas da lavur, la discriminaziun e la violenza e ch’ils nairs hajan tuttavia l’intelligenza e la motivaziun da s’organisar autonomamain. Pli tard ha il FBI pruvà da discreditar King cun scuvertas da sia vita privata. Documents da surveglianza dal FBI davart King (tschertins èn entant publitgads) demussan ch’el ha gì numerusas afferas senza che sia dunna saveva novas. Rapports davart tals eveniments èn er vegnids mess a disposiziun da cumpogns da cumbat da King (inclusivamain ses stretg ami Ralph Abernathy). Il FBI ha distribuì ils resultats da las retschertgas a l’executiva, a schurnalists bainvulents, a partenaris da coaliziun potenzials, a funtaunas da daners da la SCLC ed a la famiglia da King. Ins ha era tramess brevs anonimas a King, en las qualas i vegniva smanatschà ch’ins fetschia diever d’infurmaziuns privatas, sch’el na chalia betg cun ses engaschament per ils dretgs da burgais. Questas activitads èn succedidas en rom dal program secret dal FBI [[COINTELPRO]]. Quel aveva la finamira d’offender profundamain persunas che valevan sco politicamain privlusas cun agid da metodas sco la discreditaziun anonima.<ref>''[http://www.icdc.com/~paulwolf/cointelpro/churchfinalreportIIIb.htm Supplementary detailed Staff Reports on Intelligence Activities and the Rights of Americans]'', BOOK III (or dal rapport final dal [[Church Committee]]).</ref> A la fin han ins laschà en paus la vita privata da King ed è sa restrenschì sin il material ch’ils servetschs d’infurmaziuns rimnavan en connex cun la SCLC ed il rest dal moviment dals dretgs da burgais. La gronda part da las registraziuns ch’èn vegnidas fatgas zuppadamain restan serradas per la publicitad fin l’onn 2027. Curt avant la mort da King, ils 28 da mars 1968, è ina demonstraziun manada dad el ida per l’emprima giada a la fin cun tumults, enguladitschs e brischaments. Ozendi san ins ch’il FBI ha incaricà nairs sco agents provocaturs. Da l’autra vart è er attestà il suandant: ils emprims ch’èn currids tar King suenter l’attentat e ch’han empruvà inutilamain d’al porscher emprim agid èn stads agents dal FBI ch’al observavan. == Intschertezza davart l’autur da la dissertaziun da King == Il cumenzament dals onns 80 èn cumparidas reproschas da plagiat en connex cun la dissertaziun da King. Quellas han la finala manà tar ina retschertga uffiziala da l’Universitad da Boston. Lezza ha constatà che King aveva copià parts da sia dissertaziun d’auters auturs senza citar ed inditgar quai correctamain tenor las convenziuns academicas. L’Universitad da Boston n’è tuttina betg sa decidida d’annullar la dissertaziun da King posteriuramain, damai che sia lavur cuntegna sper las passaschas copiadas er ina part elavurada dad el che furma in’atgna contribuziun a la scienza. Sia dissertaziun è dentant vegnida segnada cun in’agiunta ch’inditgescha che parts da la dissertaziun na cuntegnian betg indicaziuns correctas davart l’autur. Ina tala «appropriaziun dal text», sco l’expert da King [[Clayborn Carson]] l’ha definì, è sco ch’i para ina disa da l’anteriura carriera academica da King. Uschia emprestava el grondas parts da ses pleds dad auters preditgants u da protestants alvs che pregiavan al radio. Entant che tscherts inimis politics al han crititgà pervi da questas scuvertas, han ils blers scienziads ch’eran sa fatschentads cun King empruvà da metter questa «appropriaziun dal text» en in connex pli vast. [[Keith Miller]] per exempel, pli probabel il pli excellent expert en la domena dals plagiats da King, argumentescha: «Talas praticas correspundan a la tradiziun da las pregias popularas afroamericanas è n’èn betg en scadin cas da numnar plagiarissem.» == Necrolog e reputaziun == Dapi sia mort è King sa sviluppà ad ina da las persunalitads las pli onuradas da l’istorgia dals Stadis Unids da l’America. Savens vegn el cumpareglià cun [[Abraham Lincoln]]: omadus umens èn stads manaders ch’èn s’engaschads fermamain per ils dretgs umans e per l’egualitad per tuts – ed omadus èn vegnids mazzads tranter auter pervi da quest engaschament. Er la vardad davart ils plagiats da King en parts da sia dissertaziun e la pretensiun d’esser stà malfidaivel a sia dunna èn fatgs che n’han betg pudì cumprometter seriusamain ses renum. Il cuntrari, questas flaivlezzas han plitost anc consolidà il maletg d’in erox e manader fitg uman. Tar in’elecziun dals ‹pli gronds Americans› fatga dal program da televisiun ''[[Discovery Channel]]'' ha King occupà il terz plaz. === Onuraziuns suenter la mort === [[Datoteca:MLK sign.JPG|thumb|200px|''Martin Luther King, Jr. – National Historic Site & Preservation District'']] L’onn 1977 è King vegnì undrà postum cun la ''[[Presidential Medal of Freedom]]'', la pli auta distincziun civila en l’USA. Il 1978 ha el retschavì il [[Premi per ils dretgs umans da las Naziuns unidas]].<ref>[http://www.ohchr.org/Documents/Press/previous_recipients.pdf List of previous recipients.] United Nations Human Rights, 2.4 (PDF, Englisch).</ref> Il 1980 è vegnida agiuntada la chasa paterna da King ed intgins auters bajetgs en la vischinanza a la ''[[National Historic Site]]'', ina glista cun lieus da muntada naziunala istorica. Betg il davos pervi da l’engaschament dal musicist [[Stevie Wonder]] è alura vegnì introducì l’onn 1986 in di da festa naziunal en onur da King, il ''[[Martin Luther King Day]]'', che vegn celebrà mintg’onn il terz glindesdi dal mais da schaner. Ils 18 da schaner 1993 han per l’emprima giada festivà tut las regenzas dals 50 stadis da l’US¨A uffizialmain quest di da festa. Ultra da quai ha la ''Martin Luther King Jr. Memorial Foundation'' cumprà il 1987 il Lorraine Motel ed al transfurmà en il ''National Civil Rights Museum''. Bleras citads da l’USA han dà num ad ina da lur vias tenor il defensur dals dretgs da burgais. A [[Harrisburg (Pennsylvania)|Harrisburg]], Pennsylvania, porta la chasa-cumin il num da King. L’onn 1998 è l’uniun ''[[Alpha Phi Alpha|Alpha-Phi-Alpha]]'' vegnida autorisada dal [[Congress american]] da stgaffir ina fundaziun per coordinar e procurar per daners e per il design dal monument ''Martin Luther King, Jr. National Memorial'' a [[Washington D.C.]] King è stà in commember prominent da quest’uniun academica per afroamericans. Il monument duai vegnir erigì tar la ''[[National Mall]]'' en la vischinanza d’in monument dad Abraham Lincoln. Dapi la mort da King è era sia consorta [[Coretta Scott King]] s’engaschada per la gistadad sociala e per ils dretgs da burgais. Anc il medem onn che King è vegnì mazzà ha ella fundà ad Atlanta il ''King Center''. La finamira dal center è da mantegnair l’ierta spiertala da King e da regurdar sin l’entir mund a l’engaschament per schliar conflicts a moda paschaivla e toleranta. Il figl da King, Dexter, è actualmain il president e directur general dal center. Er [[Scolas en onur da Martin-Luther-King|scolas]] e [[Baselgias en onur da Martin-Luther-King|baselgias]] èn vegnidas numnadas tenor King. L’onn 2010 èn ins danovamain sa stentà da laschar squitschar il purtret da King sin munaida americana. Defensurs dals dretgs da burgais avevan gia empruvà l’onn 2000 senza success d’eternisar King sin la munaida da 50 cents u sin las bancnotas da 20 dollars. La gruppa [[U2]] ha scrit il 1984 las chanzuns ''[[Pride (In the Name of Love)]]'' e ''[[MLK]]'' (cumparidas sin l’album ''[[The Unforgettable Fire]]'') en onur da King e da si’ovra da vita. ''Pride'' cuntegna dentant in sbagl istoric. King n’è numnadamain betg vegnì, sco implitgà en la chanzun, sajettà la damaun, mabain la saira. Tar concerts chanta ussa [[Bono]], il chantadur da la gruppa U2, la chanzun en ina versiun curregida. == L’impurtanza da King entaifer il moviment dals dretgs da burgais en l’USA == Avant che King è s’engaschà cumplainamain per ils dretgs dals burgais era oravant tut la [[NAACP]] stada activa per ils dretgs da la minoritad d’umans da pel naira. Cun il success dal ''[[Montgomery Bus Boycott]]'' l’onn 1956 èn l’influenza da King sin il moviment dals dretgs da burgais e l’effect da sia persuna sin la populaziun naira s’engrondids fermamain. Entant ch’el era fin alura stà principalmain activ sco plevon, è el viagià ils proxims onns tras l’entir pajais ed ha tegnì numerus pleds. Ils success a Birmingham, la realisaziun dal ''Civil Rights Act'' l’onn 1964 e l’onuraziun cun il Premi Nobel han fatg da King il pli grond manader dals protests per l’egualitad per la populaziun naira senza violenza. Quai sa lascha era mesirar vi dals 250&nbsp;000 participants al Marsch a Washington. Durant quests onns ha la NAACP pers grondas parts da si’influenza. [[Datoteca:Malcolm-x.jpg|thumb|180px|[[Malcolm X]] il matg 1964]] King ha dentant era stuì acceptar blera critica, saja quai en connex cun sia rolla da manader u cun ses princip da protestar be a moda nunviolenta. Uschia è vegnì fundà l’onn 1960 il ''[[Student Nonviolent Coordinating Committee]]'' (SNCC) che crititgava a moda constructiva la funcziun da King en il moviment naziunal. Cur che [[Stokely Carmichael]] è daventà il 1965 parsura dal SNCC, è la direcziun politica sa radicalisada en direcziun d’in naziunalissem militant per nairs. Il successur da Carmichael ha la fin finala midà il num da l’uniun en ''Student National Coordinating Committee''. L’onn 1964 ha [[Malcolm X]] fundà l’''Organization of Afro-American Unity'' (OAAU). En ses pled dal di da fundaziun ha el appellà avertamain da far ina fin a las strategias senza violenza ed è cun quai sa distanzià cleramain da King. Pli ferm che la OAAU ch’è sa schliada suenter sia mort (1965) han dentant ils pleds da Malcolm X influenzà il moviment dals nairs. L’onn 1966 è alura sa furmada la ''[[Black Panther Party]]'' ch’empruvava da parar malgistadads socialas cun servetschs d’agid concrets enstagl da protests da massa. Plinavant sustegneva ella il ‹naziunalissem nair› ed il dretg explicit da sa defender sez ed è uschia sa distanziada dal pensar pacifistic e tolerant da King. Sin iniziativa da Carmichael è alura anc vegnì fundà l’onn 1966 la ''[[Black Power]]'' separatistica ch’aspirava da stgaffir in’uniun da tut ils nairs e da mantegnair la ‹cultura naira›. Savens è King vegnì a pugn cun il renumà defensur dals dretgs da burgais e da quel temp era manader da la NAACP, [[Roy Wilkins]]. Tuttina è Wilkins sa participà a differentas demonstraziuns sco per exempel al Marsch a Washington ed ha crititgà organisaziuns militantas. Oravant tut pervia da talas gruppaziuns n’han ils ideals e las acziuns da protest da King betg gì simpel en il nord da l’USA. Tiers è vegnì ch’el ha cumenzà ad organisar pir il 1966 demonstraziuns en ina citad dal nord, a Chicago. Tuttina è el restà per blers fin a sia mort il manader incontestà da la resistenza senza violenza. Pervi da l’attentat sin King, pervi dal grond squitsch davart dal FBI (oravant tut sin il moviment ''Black Panther'') e pervia da concessiuns politicas è la forza dal moviment dals dretgs da burgais en l’USA sa diminuida suenter l’onn 1970. Il SNCC è sa schlià l’onn 1970, ed ils ''Black Panther'' n’èn dapi l’onn 1981 betg pli activs publicamain. La NAACP sco era la SCLC existan anc oz. == Ovras == * ''A comparison of the conceptions of God in the thinking of [[Paul Tillich]] and Henry Nelson Wieman''. Dissertaziun, 1955 * ''Aufruf zum zivilen Ungehorsam''. Econ-Verlag, Düsseldorf 1993, ISBN 3-612-26036-7 * ''Freiheit. Von der Praxis des gewaltlosen Widerstandes''. Brockhaus, Wuppertal 1982, ISBN 3-417-20332-5 * ''Frieden ist kein Geschenk. Von der Kraft der Gewaltlosigkeit''. Herder, Vienna 1984, ISBN 3-210-24776-5 * ''Ich habe einen Traum. Texte und Reden''. Kiefel Verlag, Gütersloh 1996, ISBN 3-7811-5777-6 * ''Ich habe einen Traum''. Patmos-Verlag, Düsseldorf 2003, ISBN 3-491-45025-X * ''Mein Traum vom Ende des Hassens. Texte für Heute''. Herder, Freiburg/B. 1994, ISBN 3-451-04318-1 * ''Schöpferischer Widerstand''. Mohn, Gütersloh 1985, ISBN 3-579-00576-6 * ''Testament der Hoffnung. Letzte Reden, Aufsätze und Predigten''. Mohn, Gütersloh 1989, ISBN 3-579-05079-6 * ''Ein Traum lebt weiter''. Mohn, Gütersloh 1986, ISBN 3-451-08285-3 * ''Wohin führt unser Weg. Chaos oder Gemeinschaft''. Fischer, Frankfurt/M. 1969 == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Stanislaw N. Kondraschow: ''Martin Luther King. Leben und Kampf eines amerikanischen Negerführers''. Deutscher Verlag der Wissenschaften, Berlin 1973 * David Garrow: ''The FBI and Martin Luther King, jr.'' Penguin Books, New York 1981, ISBN 0-14-006486-9 * Martin Luther King sen.: ''Aufbruch in eine bessere Welt. Die Geschichte der Familie King''. Union-Verlag, Berlin 1984 <!-- senza ISBN --> * Coretta Scott King: ''Mein Leben mit Martin Luther King''. Mohn, Gütersloh 1985, ISBN 3-579-03643-2 * [[Rolf Italiaander]]: ''Martin Luther King''. Colloquium-Verlag, Berlin 1986, ISBN 3-7678-0674-6 * Stephen B. Oates: ''Martin Luther King, Kämpfer für Gewaltlosigkeit''. Heyne, München 1986, ISBN 3-453-55140-0 * Günther Wirth: ''Martin Luther King''. 8. ediziun. Wirth-Verlag, Berlin 1989, ISBN 3-372-00304-7 * Valerie Schloredt, Pam Brown: ''Martin Luther King. Amerikas großer gewaltloser Führer, der im Kampf um die Rechte der Schwarzen ermordet wurde''. 2. ediziun Arena-Verlag, Würzburg 1990, ISBN 3-401-04278-5 * [[Frederik Hetmann]]: ''Martin Luther King''. Maier-Verlag, Ravensburg 1993, ISBN 3-473-54099-4 * [[Hans-Georg Noack]]: ''Der gewaltlose Aufstand''. Arena-Verlag, Würzburg 1998, ISBN 3-401-02513-9 * Clayborne Carson (Hrsg.): ''The Autobiography of Martin Luther King, jr.'' Abacus Books, London 2000, ISBN 0-349-11298-3 * William F. Pepper: ''Die Hinrichtung des Martin Luther King. Wie die amerikanische Staatsgewalt ihre Gegner zum Schweigen brachte''. Diederichs, Kreuzlingen 2003, ISBN 3-7205-2405-1 * Hans-Eckehard Bahr: ''Martin Luther King. Für ein anderes Amerika''. 1. ediziun. Aufbau Taschenbuchverlag, Berlin 2004, ISBN 3-7466-8123-5 * [[Arnulf Zitelmann]]: ''Keiner dreht mich um. Die Lebensgeschichte des Martin Luther King''. Beltz & Gelberg, Weinheim 2004, ISBN 3-407-78901-7 * Gerd Presler: ''Martin Luther King jr. Mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten''. Rowohlt, Reinbek 2005, ISBN 3-499-50333-6 * Martin Luther King, ''Ich habe einen Traum.'' Patmos Verlag, Düsseldorf, ISBN 978-3-491-45025-7 * Octavia Vivian: ''Coretta & Martin Luther King'', Hänssler Verlag, Holzgerlingen 2007, ISBN 978-3-7751-4762-0 * Christian Blees: ''«Ich bin auf dem Gipfel des Berges gewesen.» Das Attentat auf Martin Luther King.'' [[Radio-Feature]], 4 d’avrigl 2008, producziun: [[SWR]], [[RBB]], [[ORF]], [https://web.archive.org/web/20140611152804/http://www.swr.de/swr2/programm/sendungen/feature/-/id=3196428/property=download/nid=659934/rw9du5/swr2-feature-20080403.rtf online], (74,1 kB) * Ho Che Anderson: ''Martin Luther King.'' [[Carlsen Verlag]], Hamburg 2008, 250 p., lià, ISBN 978-3-551-77961-8, [[Graphic Novel]], [http://www.welt.de/welt_print/article1865571/Blitzlichter_ins_Leben_eines_Revolutionaers.html Discussiun] === Videos e material d’audio === * [http://www.learnoutloud.com/Content/Topic-Pages/MLK-Out-Loud/45 Collecziun da datas da video e d’audio] (website englaisa) * [https://web.archive.org/web/20060613062005/http://video.google.com/videoplay?docid=1732754907698549493&q=i+have+a+dream ''I have a dream'' – pled da l’onn 1963, in video tar google] * [http://www.americanrhetoric.com/speeches/mlkivebeentothemountaintop.htm ''I’ve been to a mountaintop''– pled en format d’audio MP3 sin americanrhetoric.com] * [http://www.radio4all.net/proginfo.php?id=6365 (audio mp3) L’autur Pepper descriva las circumstanzas dal mazzament] (englais) == Filmografia == * ''Martin Luther King – Mord auf Staatsbefehl.'' documentaziun, 2004, 52 min., cudesch e reschia: Claus Bredenbrock e Pagonis Pagonakis, producziun: [[ARTE|Arte]], [[ZDF]], emprima emissiun: 27 d’october 2004, [https://web.archive.org/web/20111212065054/http://www.arte.tv/de/638246.html Cuntegn] * ''Dr. King, Bürgerrechtler.'' 1. part: «I Have a Dream», (titel original: ''American Experience. Citizen King''), documentaziun, USA, 2004, 55 min., cudesch e reschia: Noland Walker, Orlando Bagwell, producziun: Roja Productions Inc. per [[Public Broadcasting Service|PBS]], [https://web.archive.org/web/20110520070308/http://www.arte.tv/de/woche/244,broadcastingNum=893038,day=5,week=25,year=2008.html Cuntegn], [https://web.archive.org/web/20161018173303/http://www.pbs.org/wgbh/amex/mlk/ Website dal film original] da [[Public Broadcasting Service|PBS]] * ''Dr. King, Bürgerrechtler.'' 2. part: «I Have Seen the Promised Land», documentaziun, USA, 2004, 58 min., cudesch e reschia: Noland Walker, Orlando Bagwell, [https://web.archive.org/web/20110520070409/http://www.arte.tv/de/woche/244,broadcastingNum=893039,day=5,week=25,year=2008.html Cuntegn] (il film documentar mussa il purtret politic da King a partir dal 1963 fin tar ses mazzament l’onn 1968.) == Colliaziuns == {{Commons|Martin Luther King}} * [https://web.archive.org/web/20110520002528/https://portal.d-nb.de/opac.htm?query=Woe%3D118562215&method=simpleSearch Litteratura da e davart Martin Luther King] * [http://www.lebenshaus-alb.de/mt/archives/subcategories/king_martin_luther.html Collecziuns da texts cun artitgels davart King sin la website Lebenshaus] * [https://web.archive.org/web/20101030010732/http://www.stanford.edu/group/King/ The Martin Luther King, jr. Papers Project] (blers texts originals) * [http://nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1964/ Infurmaziuns davart il Premi Nobel che Martin Luther King, jr. ha retschavì l’onn 1964] * [http://www.martin-luther-king-zentrum.de/ Center Martin Luther King] * [http://nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1964/ Martin Luther King tar Discogs] * [http://www.fr-online.de/mlk/ Special da la Frankfurter Rundschau: Martin Luther King (Collecziun d’artitgels, fotografias e videos)] * [https://web.archive.org/web/20100725071257/http://home.snafu.de/mkgandhi/exhibitions/ger/king/index.htm Martin Luther King: ''I HAVE A DREAM'' – patratgs pertutgant esser liber da violenza] exposiziun online (2009) {{DEFAULTSORT:King, Martin Luther}} [[Categoria:Artitgels recumandads (Istorgia mundiala)]] [[Categoria:Umens]] [[Categoria:Persunas dal 20avel tschientaner‎]] 1h98uegnfv0mpf81zhhf0qiq9hv31eo 0 11772 167629 164978 2025-06-13T02:24:47Z InternetArchiveBot 16747 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 167629 wikitext text/x-wiki {{stub}} [[File:Nicola.Pfund.png|thumb|Nicola Pfund]] '''Nicola Pfund''' ([[Sorengo]], 1960) è in scriptur svizzer en [[lingua taliana]]. == Ovras == * ''Triathleta per passione: viaggio alla scoperta di uno sport affascinante'', [[Lugano]], [[Fontana]], [[2003]]. * ''[[Breganzona]]: echi dalla collina di ponente'', [[Lugano]], [[Fontana]], [[2005]]. * ''L'ABC del perfetto ricercatore'', [[Lugano]], [[Fontana]], [[2007]]. * ''La Svizzera in bicicletta'', [[Lugano]], [[Fontana]], [[2008]]. * ''Fare ricerca a scuola: notizie utili per svolgere piccole o grandi ricerche a scuola'', [[Lugano]], [[GLIMI]], [[2010]]. * ''Sui passi in bicicletta'', [[Lugano]], [[Fontana]], [[2012]]. * ''La filosofia del Jogger'', [[Bellinzona]], [[Salvioni]], [[2012]]. * ''A-Z fitness: sport, benessere, salute'', [[Lugano]], [[Fontana]], 2013. * ''Allenare il corpo, allenare la mente: gli sport di resistenza come palestra di vita'', [[Milano]], De Vecchi, 2015. * ''In bicicletta su e giù per il Ticino: 26 salite imperdibili alla scoperta di un territorio'', Lugano, Fontana, 2017. * ''Guida letteraria della Svizzera italiana. Distretto di Lugano'', [[Bellinzona]], DECS, 2021. * ''[[StraLugano]]: 15 anni di corsa (2006-2021), Associazione StraLugano, 2022. * ''Da un gradino all'altro: le più belle scalinate del Canton Ticino", [[Lugano]], [[Fontana]], 2023. == Colliaziuns == * [http://www.viceversaletteratura.ch/author/6205 Nicola Pfund in Viceversaletteratura.ch] * [https://web.archive.org/web/20170225213010/http://associazionescrittori.ch/biografie?tag=Pfund Biografia in Associazionescrittori.ch] * [https://web.archive.org/web/20160611152945/http://www.theeuropeanlibrary.org/tel4/search?query=pfund%20nicola Bibliography in theeuropeanlibrary.com] * [https://www.swissbib.ch/Search/Results?lookfor=nicola+pfund Bibliografia in swissbib.ch] * [https://web.archive.org/web/20150512143457/http://opac.sbn.it/opacsbn/opaclib?db=solr_iccu&select_db=solr_iccu&nentries=10&from=1&searchForm=opac%2Ficcu%2Ferror.jsp&resultForward=opac%2Ficcu%2Ffull.jsp&do_cmd=search_show_cmd&rpnlabel=+Tutti+i+campi+%3D+nicola+pfund+%28parole+in+AND%29+&rpnquery=%40attrset+bib-1++%40attr+1%3D1016+%40attr+4%3D6+%22nicola+pfund%22&totalResult=4&brief=brief&fname=none Bibliografia OPAC SBN Italiano] * http://nicolapfund.ch/ Web/blog {{DEFAULTSORT:Pfund, Nicola}} [[Categoria:Scripturs da la Svizra]] [[Categoria:Umens‎]] pcfjl5yowhm817llorq9lkpmuxg8c3o 0 11895 167633 167569 2025-06-13T09:10:57Z Ziv 21210 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Soviet Ruble from 1970.jpg]] → [[File:RR3009-0003 Soviet Ruble from 1970.jpg]] [[c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmonizing names of file set) · Временный компромисс чтобы навести порядок в категории 167633 wikitext text/x-wiki {{Infobox terra |NUM = <font size="+1">'''Uniun da las republicas socialisticas sovieticas'''</font><br /> '''Союз Советских Социалистических Республик'''<font size="-1"> (russ)</font><br />'''Sojus Sowjetskich Sozialistitscheskich Respublik'''<font size="-1"> (transcripziun)</font><br /> |MALETG-BANDIERA = Flag of the Soviet Union.svg |MALETG-BANDIERA-LADEZZA = 150px |ARTITGEL-BANDIERA = |MALETG-VOPNA = Coat of arms of the Soviet Union 1.svg |MALETG-VOPNA-LADEZZA = 100px |ARTITGEL-VOPNA = |PAROLA = Пролетарии всех стран, соединяйтесь! (transcripziun: ''Proletarii wsech stran, sojedinjaites!'')<br />rumantsch: Proletaris da tut ils pajais, as uni! |LINGUA-UFFIZIALA = [[lingua russa|Russ]]<small> (en mintga republica sovietica ultra da quai la lingua naziunala respectiva sco er ulteriuras linguas naziunalas en las republicas autonomas)</small> |CHAPITALA = [[Moscau]] |FURMA-DA-STADI = Republica da cussegls (formalmain) |FURMA-DA-REGENZA = Sistem d’ina partida socialistic |SCHEF-DA-STADI = |SCHEF-DA-REGENZA = |SURFATSCHA = 22&nbsp;402&nbsp;223 |ABITANTS = 290&nbsp;100&nbsp;023 <small>(1991)</small> |SPESSEZZA-DA-LA-POPULAZIUN = 13 |MUNAIDA = 1 rubel = 100 copecas |INDEPENDENZA = Fundaziun: 30 da december 1922 Dissoluziun: 26 da december 1991 |DI-DA-LA-FESTA-NAZIUNALA = 9 da matg <small>''Di da la victoria''</small><br />7 d’october <small>''Di da la Constituziun''</small><br/>7 da november <small>''Di da la Revoluziun d’october''</small> |MALETG1 = Union of Soviet Socialist Republics (orthographic projection).svg }} L’'''Uniun sovietica''' (curt US, denominaziun uffiziala: Uniun da las republicas socialisticas sovieticas, curt URSS, russ ''Союз Советских Социалистических Республик'', СССР / ''Sojus Sowjetskich Sozialistitscheskich Respublik'', SSSR) è stada in stadi federativ che vegniva regì da la partida communistica a moda centralistica. Ses territori tanscheva da l’[[Europa da l’Ost]] sur il [[Caucasus]] fin en l’[[Asia Centrala]] e sur l’entira [[Asia dal Nord]]. Ella è vegnida fundada ils 30 da december 1922 dals [[bolschevics]] e schliada ils 21 da december 1991 tras la [[Decleraziun d’Alma Ata]]. Il territori central (radund 78&nbsp;% da l’entira surfatscha l’onn 1990) consistiva da la [[Republica sovietica russa]]. En rom da la [[Revoluziun d’october]] era quella sortida ils 7 da november 1917 dal territori central da l’anteriur [[Imperi zaristic]]. Pervi da la dominanza da la Republica sovietica russa vegniva l’Uniun sovietica savens numnada en il vest ‹Russia sovietica›; e per ils burgais da l’Uniun sovietica vegniva duvrà la denominaziun nunprecisa ‹Russ›. == Geografia == [[Datoteca:USSR Republics Numbered Alphabetically.png|miniatura| Las 15 republicas d’uniun tranter il 1956 ed il 1991:<br /> 1 – RSS armena<br /> 2 – RSS aserbeidschanica<br /> 3 – RSS bielorussa<br /> 4 – RSS estona<br /> 5 – RSS georgiana<br /> 6 – RSS casacca<br /> 7 – RSS kirghisa<br /> 8 – RSS lettona<br /> 9 – RSS lituana<br /> 10 – RSS moldava<br /> 11 – RSS russa<br /> 12 – RSS tadschikistana<br /> 13 – RSS turkmena<br /> 14 – RSS ucraina<br /> 15 – RSS usbeca ]] Sia pli gronda extensiun ha l’Uniun sovietica cuntanschì en il decurs da la [[Segunda Guerra mundiala]] cun annectar ils stadis baltics ([[Estonia]], [[Lettonia]] e [[Lituania]]), la [[Bessarabia]], [[Tuwa]], la part settentriunala da la [[Prussia da l’Ost]] sco er regiuns [[finlandaisas]], [[polacas]], [[tschecoslovacas]] e [[giapunaisas]]. Questa extensiun territoriala è sa mantegnida fin ils onns 1990. L’Uniun sovietica furmava uschia il stadi cun la pli gronda extensiun territoriala coerenta en l’istorgia da l’umanitad pli nova (abstrahà da l’Imperi russ d’avant il 1917, al qual appartegnevan er la [[Finlanda]], parts da la [[Pologna]], la [[Tirchia dal Nord]] ed enfin il 1867 l’[[Alasca]]). Ed er resguardond tut las epocas istoricas, figurescha l’Uniun sovietica sco in dals pli gronds dominis territorials insumma. Suenter il 1945 cunfinava l’Uniun sovietica en il vest cun la [[Rumenia]] (1208 kilometers), l’[[Ungaria]] (103 kilometers), la [[Tschecoslovachia]] (97 kilometers), la [[Pologna]] (1258 kilometers), la [[Mar da l’Ost]], la [[Finlanda]] (1340 kilometers) e la [[Norvegia]] (196 kilometers); en il nord cun la [[Mar da Barents]], la [[Mar da Kara]], la [[Mar da Laptew]], la [[Mar da la Sibiria da l’Ost]] e la [[Mar da Tschuktschen]]; en l’ost cun la [[Mar da Bering]], l’[[Ocean Pacific]], la [[Mar d’Okhotsk]] e la [[Mar dal Giapun]]; en il sid cun la [[Corea dal Nord]] (19 kilometers), la [[Republica Populara da la China]] (6513 kilometers), la [[Mongolia]] (3485 kilometers), l’[[Afganistan]] (2264 kilometers), l’[[Iran]] (2013 kilometers), la [[Tirchia]] (529 kilometers) e la [[Mar Naira]]. Il cunfin dal pajais aveva en tut ina lunghezza da 19 025 kilometers. Il territori da l’URSS cumpigliava en tut 22,4 milliuns kilometers quadrat e cun quai radund in sisavel da tut la terra franca dal mund. Dal vest a l’ost s’extendeva il territori da la [[Mar Naira]] e da la [[Mar da l’Ost]] fin a l’[[Ocean Pacific]] sur bunamain 10&nbsp;000 kilometers. L’extensiun maximala dal nord al sid muntava radund 5000 kilometer. L’Uniun sovietica tangava 11 da las 24 zonas da temp dal mund. Sin ses territori disponiva l’Uniun sovietica da cotgla e fier sco materia prima minerala, da ieli e gas sco funtaunas d’energia e sco materias primas da l’industria petrochemica, da metals senza fier e metals prezius, da forza idraulica e da vasts territoris da cultivaziun agricula (surtut ils terrens fritgaivels en l’[[Ucraina]]). Cun quai possedeva il pajais tut las resursas natiralas ch’eran necessarias per ina economia publica industrialisada. Ils spazis natirals da l’Uniun sovietica tanschevan da las regiuns da glatsch perpeten en il nord fin als territoris deserts en l’[[Asia Centrala]]. La cumpart da desert da glatsch e tundra muntava a 8&nbsp;% da l’entira surfatscha, quella da deserts e semideserts 10&nbsp;% ed ils territoris da guaud a 30&nbsp;%. Quasi la mesadad dal territori sa cumponiva da terrens da schelira permanenta che sdregliava be durant curtas fasas da stad e be en las stresas superiuras. En quests territoris èsi relativamain pretensius d’eriger chasas, d’installar il provediment d’aua ed in’infrastructura adattada a las pretensiuns climaticas. Da l’entir territori statal pudevan vegnir tratgs a niz radund 27&nbsp;%; quai era bundant pli pauc ch’en ils [[Stadis Unids]], nua ch’il terren agricul cuntanscheva ina quota da 45&nbsp;%. La cumpart dad ers muntava a 10&nbsp;% (Stadis Unids: 20&nbsp;%). == Populaziun == Tras l’annexiun dals stadis baltics e dal territori da la [[Moldau]] sco er pervi da l’engrondiment dal territori da la [[Bielorussia]] e da l’[[Ucraina]] a disfavur da la [[Pologna]] è il dumber d’abitants creschì andetgamain l’onn 1939. Alura è suandada ina diminuziun chaschunada tras il fitg aut dumber d’unfrendas da guerra (schuldads e civilists) dal 1941 al 1945. Tenor la davosa dumbraziun dal pievel l’onn 1988 vivevan en l’Uniun sovietica cun sias 15 republicas 286,717 milliuns abitants. La Republica sovietica russa cumpigliava tant la pli gronda surfatscha sco er il pli grond dumber d’abitants ed era er la republica dominanta areguard l’economia e la politica. === Religiun === [[Datoteca:Christ_saviour_explosion.jpg|thumb|180px|Destrucziun da la catedrala da Cristus Salvader a Moscau, 1931]] Tenor la doctrina statala era l’Uniun sovietica in stadi ateistic. Per tscherts temps èsi stà scumandà dal tuttafatg d’exercitar la religiun u ch’i deva vastas restricziuns, sco per exempel leschas cunter il chantar publicamain chanzuns religiusas. L’onn 1920 eran anc radund 90&nbsp;% dals Russ sa declerads sco commembers da la baselgia russ-ortodoxa; il 1940 è questa cifra crudada sut 30&nbsp;%. Blers cartents èn stads exposts a repressalias, èn vegnids torturads, sajettads u bandischads en la [[Sibiria]]. Sut [[Lenin]] èn vegnidas decretadas leschas che sugerivan sin il palpiri libertad da religiun, ma ch’han facticamain exproprià las baselgias. Sco represchentantas dal vegl urden èn las baselgias e lur aderents vegnids considerads sco cuntrarevoluziunars. En consequenza da quai hai dà execuziuns en massa da sacerdots da la baselgia russ-ortodoxa.<ref>Alexander Solschenizyn, ''200 Jahre zusammen'', Russki Putj 2002, Herbig 2003, ISBN 3-7766-2356-X.</ref><ref>Peter Scheibert, ''Lenin an der Macht'', Acta humaniora, Weinheim 1984, ISBN 3-527-17503-2.</ref><ref>Alexander Jakowlew, ''A Century of Violence in Soviet Russia'', Yale University Press, New Haven/Londra 2002, ISBN 3-8270-0547-7).</ref> Sut [[Stalin]] èn millis sacerdots vegnids deportads en champs da lavur ([[Gulag]]). En las republicas da l’Asia Centrala, nua che vivevan surtut muslims, è vegnida serrada la gronda part da las moscheas; d’exercitar la religiun è medemamain vegnì scumandà. En Sibiria, surtut en il sid dal [[Lai Baikal]], vivevan ultra da quai numerus budists. Ed er la gronda part da la minoritad coreana appartegneva al budissem. Durant la Segunda Guerra mundiala è la tenuta rigida dal stadi vers las religiuns vegnida schluccada in pau. Intgins uvestgs e sacerdots èn vegnids relaschads da l’arrest. Singulas scolas autas religiusas sco er baselgias e claustras èn puspè vegnidas reavertas. Suenter che [[Chruschtschow]] è arrivà a la pussanza è però prorutta danovamain in’unda da cumbat antireligius. Chruschtschow ha empermess da bainprest mussar a la televisiun il davos spiritual da l’Uniun sovietica. Sut [[Gorbatschow]] è la tenuta statala envers las baselgias puspè stada main tendida e la fin da l’Uniun sovietica ha puspè pussibilità d’exequir la libertad da religiun senza restricziuns. == Istorgia == === Dal 1917 al 1922: Revoluziun d’october e guerra civila === [[Datoteca:Lenin-Trotsky 1920-05-20 Sverdlov Square (original).jpg|180px|thumb|Lenin e Trotzki il 1920]] Tras la [[Revoluziun da favrer]] dal 1917 èn ils manaders da la Russia zaristica vegnids privads da lur pussanza. Paucs mais pli tard han ils bolschevics sut Lenin inizià la Revoluziun d’october ch’ha manà a la proclamaziun da la Republica sovietica russa. Suenter la victoria dals bolschevics en la Guerra civila russa è vegnida proclamada il december 1922 l’Uniun da las republicas socialisticas sovieticas (curt: Uniun sovietica). Quella ha reunì ina gronda part dals territoris da l’anteriur Imperi russ ad in nov stadi. En l’Uniun sovietica è sinaquai vegnida realisada in’industrialisaziun posteriura tenor las directivas da l’economia planifitgada. Regiuns purilas, en las qualas regivan per part anc relaziuns da producziun feudalas, duevan vegnir transfurmadas entaifer 20 onns en ina pussanza industriala e furmar il punct da partenza economic per la revoluziun mundiala. Quai è succedì cun installar, u meglier ditg sfurzar tras, a partir dal 1928 l’industria greva. Campagnas d’alfabetisaziun cumplessivas duevan plinavant gidar a stabilisar la pussanza ideologia da la partida. Il cumbat cunter ils inimis (ils uschenumnads ‹cuntrarevoluziunars›) durant la revoluziun e la guerra civila (1917–1921) ha manà ad ina situaziun economica catastrofala. Il 1921 è perquai vegnida introducida ina Nova politica economica (NPE) ch’è stada colliada cun ina retscha da concessiuns envers l’economia da martgà. === Dal 1924 al 1939: terrur stalinistic === [[Datoteca:“Strengthen working discipline in collective farms” – Uzbek, Tashkent, 1933 (Mardjani).jpg|thumb|180px|Placat per promover la disciplina da lavur, Usbekistan 1933]] La mort da [[Lenin]] ils 21 da schaner 1924 ha manà ad in cumbat da successiun vehement. [[Josef Stalin]], dapi il 1922 secretari general da la partida communistica, è la finala sa fatg valair envers [[Leo Trotzki]]. Stalin ha consolidà sia pussanza cun persequitar ils onns 1926/1927 sistematicamain ses adversaris da la ‹sanestra› ([[Leo Trotzki]], [[Grigori Sinowjew]] e [[Lew Kamenew]]) ed il 1929/1930 quels da la ‹dretga› (t.a. [[Nikolai Bucharin]]) sco er bleras persunas che vegnivan suspectadas da simpatisar cun quels. A partir dal 1928 è l’economia statal vegnida suttamessa a plans quinquennals. L’industrialisaziun e consolidaziun da l’infrastructura ha cuntinuà, en spezial en la part asiatica dal pajais, e l’agricultura è vegnida collectivada (fundaziun da sovcosas e colcosas). La resistenza da vart dals purs gronds e mesauns (che vegnivan diffamads sco ‹culacs›) è vegnida rutta senza remischun ils onns 1929 fin 1933; las vastas repressiuns han tanschì fin ad arrestaziuns, expropriaziuns, deportaziuns da massa ed execuziuns. La consequenza è stada in’immensa fomina a la [[Volga]], en l’[[Ucraina]] ed en l’entir pajais, l’uschenumnà holodomor ch’ha custà la vita a tschintg fin set milliuns umans. A partir dal 1935 è escalada la persecuziun e deportaziun da burgais che stevan apparentamain u realmain en via al sistem. Las ‹purificaziuns stalinisticas› (russ ‹tschistki›) dal 1936 al 1940 èn stadas in terror sistematic cunter ils umans che vegnivan suspectads da conspirar cunter il reschim communistic da Stalin. Las acziuns da purificaziun sa zuppavan savens davos persecuziuns giudizialas e vegnivan giustifitgadas tras confess ch’eran vegnids sfurzads cun agid da tortura. Entiras minoritads etnicas da l’Uniun sovietica èn vegnidas deportadas en champs da lavur (Gulag). ‹Culacs›, spirituals e muntgs, laics ecclesiastics, ina gronda part dal cumond militar, impurtants commembers da la partida e schizunt confamigliars da las unfrendas èn vegnids assassinads. Tut tenor funtauna vegnan inditgadas per quests onns fin a 20 milliuns unfrendas. === Dal 1939 al 1945: Segunda Guerra mundiala === [[Datoteca:Second world war europe 1941-1942 map de.png|thumb|180px|Zweiter Weltkrieg – der Deutsch-Sowjetischer Krieg|Guerra tudestg-sovietica dal 1941/42]] Il prim da settember 1939 ha cumenzà la [[Segunda Guerra mundiala]] cun l’attatga dal [[Terz Reich]] sin la [[Pologna]]. Ils 17 da settember 1939 è l’armada cotschna irrutta en la Pologna. La basa per quest pass ha furmà il protocol supplementar secret al patg da nunagressiun tranter la [[Germania]] e l’Uniun sovietica (l’uschenumnà [[Patg da Hitler-Stalin]]). Tenor quel ha l’Uniun sovietica occupà suenter la sconfitta da la Pologna la part orientala dal vischin al vest cun l’argument da vulair proteger ils pievels da la [[Bielorussia]] e da l’[[Ucraina]] cunter in’invasiun tudestga. Gia ils 28 da settember 1939 ha l’Uniun sovietica però serrà cun la Germania in contract da cunfin e da pasch ed ils 10 da favrer 1930 ina cunvegna economica. Entaifer l’istoriografia vegn debattà a moda cuntraversa davart ils motivs ch’han manà al Patg da Hitler-Stalin (gudagnar influenza en l’Europa da l’Ost, sa segirar cunter in’eventuala attatga da vart da la Germania). A partir dals 30 da november 1939 ha l’Uniun sovietica fatg guerra cunter la [[Finlanda]]. Parts da quella èn vegnidas transfurmadas en la Republica socialistica sovietica carelo-finlandaisa. Sinaquai è l’Uniun sovietica vegnida exclusa da la Societad da las naziuns. Il 1940 ha l’Uniun sovietica annectà ils trais stadis baltics [[Estonia]], [[Lettonia]] e [[Lituania]] sco er la [[Bessarabia]] rumena (la [[Moldavia]] da pli tard) e la [[Bucovina]]. Sut il pseudonim ‹Interpresa Barbarossa› ha l’armada tudestga cumenzà ils 22 da zercladur 1941 la guerra cunter l’Uniun sovietica. En la schientscha istorica russa è questa guerra enconuschenta sut il num ‹Gronda guerra patriotica›. Ils 24 d’avust 1941 ha l’Uniun sovietica occupà ensemen cun la [[Gronda Britannia]] la [[Persia]] ch’era stada fin qua neutrala. Malgrà disfidanza vicendaivla han las Conferenzas da [[Teheran]] e da [[Jalta]] manà ad ina coaliziun tranter l’Uniun sovietica, la Gronda Britannia ed ils Stadis Unids cunter la Germania. En il cumbat cunter la ''Wehrmacht'' tudestga ha l’Uniun sovietica purtà il pli grond burdi. Ella è sortida da la Segunda Guerra mundiala devastada e flaivlentada, ma er sco pussanza victura e mundiala. En la Conferenza da [[Potsdam]] han las pussanzas victuras en l’Europa empruvà da s’unir ad in urden dal suenterguerra, quai ch’è però be reussì per part. La coaliziun è ida en tocca pervi da la disfidanza vicendaivla e pervi da l’urden social divergent; uschia ha cumenzà il conflict tranter l’ost ed il vest, l’uschenumnada [[Guerra fraida]]. === Dal 1945 al 1985: Guerra fraida === [[Datoteca: Sputnik_asm.jpg|thumb|180px|Replica da Sputnik 1]] Suenter la Segunda Guerra mundiala ha l’Uniun sovietica segirà la sfera d’influenza ch’ella aveva gudagnà. La [[Pologna da l’Ost]] tenor la definiziun en il Patg da Hitler-Stalin e l’entir [[Balticum]] ha l’URSS integrà a lunga vista en ses territori statal. L’[[Albania]] (1948–1961), la [[Bulgaria]], la [[Pologna]], la [[Rumenia]], l’[[Ungaria]], la [[Tschecoslovachia]] e la [[Republica democratica tudestga]] èn vegnids sut l’influenza da pussanza da l’Uniun sovietica; sco stadis satellits èn els daventads ‹democrazias popularas› regidas communisticamain. Il 1953, suenter la mort da Stalin, è [[Nikita Chruschtschow]] daventà l’emprim secretari da la Partida communistica da l’Uniun sovietica. Il 1956, en rom dal XXavel di da partida, è el s’exprimì en in’allocuziun secreta cunter il stalinissem. El ha empruvà d’iniziar ina vieuta en la politica sovietica instradond ina liberalisaziun modesta (‹perioda da marschauna›). La [[Revolta ungaraisa]] dal 1956 è però vegnida supprimida sanguinusamain tras l’Armada cotschna. Malgrà vasts contacts diplomatics ha la Guerra fraida tranter l’Uniun sovietica ed ils Stadis Unids perdurà. Tant ils stadis commembers da la NATO sco er quels dal [[Patg da Varsovia]] han cuntinuà cun lur concurrenza d’armament. La [[Crisa da Cuba]] dal 1962 ha manà il mund a l’ur d’ina guerra atomara. Sut squitsch dals Stadis Unids ha Chruschtschow bain clamà enavos las rachettas atomaras che duevan vegnir staziunadas sin l’insla caribica ed è uschia prevegnì a l’escalaziun smanatschanta. A medem temp al èsi però reussì da pretender dals Stadis Unids en ina cunvegna secreta che quels retirian da la [[Tirchia]] rachettas dal tip [[Jupiter]]. Tras quai era la situaziun militara sa midada tras la crisa a favur da l’Uniun sovietica. Tuttina aveva l’Uniun sovietica l’impressiun d’avair pers la confruntaziun; paradoxamain vala gist il medem er per ils Stadis Unids. L’atun 1957 è reussida a l’Uniun sovietica la ‹conquista da l’univers› ch’è stada colliada cun bler prestige: cun [[Sputnik 1]] è arrivà l’emprim satellit en l’orbit terrester. Anc il medem onn èsi reussì da trametter cun il chaun [[Laika]] l’emprima creatira viventa en l’univers. Ed il 1961 è [[Juri Gagarin]] sgulà cun [[Wostok 1]] sco emprim uman en l’univers. L’onn 1964 è Chruschtschow vegnì remplazzà tras il conservativ [[Leonid Breschnew]]. Quel è s’opponì vehementamain cunter tuttas emprovas da refurma en auters stadis communistics. Il 1968 han chars armads dal [[Patg da Varsovia]] supprimì en la [[Tschecoslovachia]] l’uschenumnada ‹Primavaira da Prag›. Er il dretg da guerra ch’è vegnì proclamà il 1980 en [[Pologna]] cunter il moviment da refurma dal sindicat [[Solidarność]] aveva Moscau cumandà. Da l’autra vart ha l’URSS segnà il 1975 la Cunvegna per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa. Cun l’invasiun da truppas sovieticas il 1979 (fin a 100&nbsp;000 schuldads) è escalada la guerra civila en l’[[Afganistan]], furmond ina nova zona da crisa da la politica mundiala. Il pajais è vegnì devastà, sia infrastructura demolida dal tuttafatg. Ils cumbats tranter las truppas da la regenza ed ils [[Mudschaheddin]] han chaschunà la mort da ca. 1,2 milliuns Afgans e manà ad in’unda da fugitivs da var tschintg milliuns. Il president dal stadi da l’Afganistan, [[Mohammed Nadschibullah]], ha annunzià il 1986 in curs da reconciliaziun naziunala. Sinaquai ha Michail Gorbatschow declerà publicamain che l’engaschament sovietic en l’Afganistan saja memia char e chaschunia memia grondas perditas. El ha candidà sco parsura dal Comité central cun l’empermischun da terminar la guerra ch’era fitg nunpopulara. Sut si’egida ha l’Uniun sovietica retratg las truppas ils onns 1988/89. Ils Mudschaheddin, che vegnivan organisads ed equipads dals servetschs secrets dals [[Stadis Unids]] e dal [[Pakistan]], èn sortids da la guerra sco victurs. Els èn però bainprest puspè stads involvids en cumbats interns. Quai ha pussibilità als taliban radical-islamics d’avanzar nà dal Pakistan en vastas parts dal pajais e d’eriger vers la mesadad dal 1990 in stadi da dieu islamic. === Dal 1985 al 1991: refurmas e dissoluziun da l’Uniun sovietica === [[Datoteca:Reagan and Gorbachev hold discussions.jpg|thumb|200px|Reagan e Gorbatschow il 1985]] Dapi l’entschatta dals onns 1980 è il svilup economic da l’Uniun sovietica stà segnà da ratas da creschientscha ch’èn sa sminuidas cuntinuadamain. A partir dal 1985 ha il nov secretari general [[Michail Gorbatschow]] instradà emprimas refurmas. Tras ''Perestrojka'' (transfurmaziun) e ''Glasnost'' (avertezza) dueva vegnir refurmà il socialissem real e creà in nov pensar critic. Tras quai èn ils problems dal sistem vegnids a la glisch per propi; la discussiun publica davart quels ha flaivlentà la posiziun da la regenza centrala. Il moviment da refurma è sa fatg pli e pli independent; la partida ha pers plaunsieu la controlla e n’ha betg pudì reagir, damai ch’i mancava al process da democratisaziun il rom instituziunal. Areguard la politica da l’exteriur è vegnida instradada ina politica da detensiun e da discharmament cumplessiva. Las refurmas iniziadas da Gorbatschow n’han betg manà a la creschientscha giavischada. I n’è betg reussì da sviluppar vinavant l’industria cun promover gronds cumbinats (reuniuns da manaschis); ed er l’augment d’investiziuns en il sectur agrar n’è betg vegnì da mitigiar la mancanza da mangiativas. Ultra da quai ha la corrupziun creschenta gì per consequenza che resursas centralas èn sfugidas pli e pli or da maun al stadi. Las malsegirtads chaschunadas tras las midadas profundas sin il champ politic ed economic èn anc vegnidas rinforzadas tras catastrofas da la natira (surtut il terratrembel da [[Spitak]] ils 7 da december 1988) e tecnogenas. Il 1986 ha gì lieu en l’[[Ucraina]] la gronda catastrofa nucleara da [[Tschernobil]]. Plinavant èn sa fatgas valair cun il temp ulteriuras polluziuns da l’ambient ch’han medemamain gì in effect destabilisant: la desertificaziun dal [[Lai d’Aral]], la vasta contaminaziun dal terren e da la vegetaziun tras petroli en la [[Sibiria dal Vest]] sco er la polluziun da l’aria sur tut las citads industrialas pli grondas. Er la convivenza da las naziunalitads entaifer l’Uniun sovietica è stada segnada da disturbis. Il december 1986 èsi vegnì per l’emprima giada suenter l’era da [[Breschnew]] a grevs cumbats etnics, quai suenter ch’il schef da partida dal [[Kasachstan]] era vegnì remplazzà suenter suspects da corrupziun tras in funcziunari russ dictà da [[Moscau]]. L’entschatta 1988 ha cumenzà il conflict da [[Aut Karabah]] tranter l’[[Armenia]] e l’[[Aserbajdschan]]; quel dueva sa sviluppar a l’emprima guerra tranter stadis successurs da l’Uniun sovietica. Entaifer curt temp èn suandads divers ulteriurs conflicts naziunalistics a l’intern da l’Uniun sovietica. Ch’ils stadis situads a l’ur da l’Uniun sovietica han cumenzà a rumper cun la centrala a Moscau è stà d’attribuir main a la populaziun en ils numerus centers da crisa, mabain als manaders politics da las singulas republicas d’uniun. Il cumenzament han fatg las republicas balticas ch’èn sa referidas a lur identitad naziunala. Il 1990 e 1991 han la [[Lituania]], la [[Lettonia]] e l’[[Estonia]] declerà lur independenza. Ils 19 d’avust 1991, in di avant che Gorbatschow ed ina gruppa dals manaders da la republica vulevan segnar in nov contract d’uniun, ha il comité statal per il stadi d’urgenza che sa cumponiva d’auts funcziunaris empruvà da vegnir a Moscau a la pussanza. Gia ils 21 d’avust ha il putsch fatg naufragi pervi da l’intervenziun da la populaziun sut l’egida da Boris Jelzin. Tras il putsch da l’avust è l’Uniun sovietica ida dal tuttafatg en tocca. La dissoluziun uffiziala ha però gì lieu pir ils 26 da december 1991 cun la ratificaziun da la cunvegna d’Alma-Ata; ils 31 da december dal medem onn ha l’Uniun sovietica chalà d’exister.<ref>Andreas Zimmermann, ''Staatennachfolge in völkerrechtliche Verträge: Zugleich ein Beitrag zu den Möglichkeiten und Grenzen völkerrechtlicher Kodifikation'', Max-Planck-Institut für ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht, Springer, 2000, ISBN 3-540-66140-9, p. 794s.</ref> Suenter il putsch è la Partida communistica da l’Uniun sovietica vegnida scumandada tras decret. Jelzin ha surpiglià la controlla da las medias e dals ministeris-clav. Gorbatschow è sa retratg sco secretari general da la PCUS, è però restà president dal stadi fin ils 25 da december 1991, cura ch’el ha surdà las fatschentas al president da la federaziun russa, [[Boris Jelzin]]. La saira dal medem di è vegnida remplazzada sin il [[Kremlin]] la bandiera cotschna da l’Uniun sovietica tras la bandiera alv-blau-cotschna da la Russia.<ref>Cf. [http://www.laender-analysen.de/russland/pdf/Russlandanalysen022.pdf Forschungsstelle Osteuropa an der Universität Bremen und Deutsche Gesellschaft für Osteuropakunde: ''Russlandanalysen'', nr. 22] dals 2 d’avrigl 2004.</ref> Las republicas d’uniun han declerà successivamain lur independenza da l’Uniun sovietica. La finala han indesch dad ellas – ils stadis baltics e la [[Georgia]] n’eran betg preschents – decidì ils 21 da december 1991 ad [[Alma-Ata]] da schliar l’uniun. Tras dismembraziun è l’URSS uschia sa dividida en las singulas republicas; sco successuras dal subject da dretg internaziunal Uniun sovietica han quellas obtegnì uno actu il status da stadis cun dretgs cumplains. Las anteriuras republicas d’uniun èn sinaquai s’unidas en la [[Communitad dals Stadis Independents]] (CSI). Tuttina è la Federaziun Russa, ch’è tenor il dretg internaziunal la successura da la Republica sovietica russa, sa declerada explicitamain sco «stadi successur» da l’Uniun sovietica. Cun quai èn stads colliads tut ils dretgs e duairs da quella tenor il dretg internaziunal, inclus la sedia sovietica en il [[Cussegl da segirezza da las Naziuns unidas]].<ref>Andreas Zimmermann, ''Staatennachfolge in völkerrechtliche Verträge: Zugleich ein Beitrag zu den Möglichkeiten und Grenzen völkerrechtlicher Kodifikation'', Max-Planck-Institut für ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht, Springer, 2000, ISBN 3-540-66140-9, p. 91s.</ref> == Politica == === Sistem === ==== Constituziun ==== [[Datoteca:Moskau Uni.jpg|thumb|180px|Universitad da Lomonossow a Moscau, construida 1947–1953]] Ina constituziun per l’entira Uniun sovietica è vegnida elavurada l’emprima giada il 1923, numnadamain la Constituziun sovietica dal 1924. Quella è vegnida remplazzada il 1936 tras la Constituziun da Stalin. Formalmain era l’Uniun sovietica in stadi federativ che vegniva furmà da las republicas d’uniun. Facticamain vegniva il stadi però manà a moda centralistica e dominà da la Republica sovietica russa. Nominalmain vegniva l’URSS regida democraticamain tras cussegls (russ ''Совет''/''Sowjet'') resp. tras il parlament. Ma en realitad è la pussanza adina stada en ils mauns dals manaders da la Partida communistica da l’Uniun sovietica. Sut [[Stalin]] ha quella manà il pajais a moda totalitara, pli tard plitost a moda autoritar-dictatorica. Vers la fin da l’Uniun sovietica è [[Michail Gorbatschow]] sa stentà sut ils chavazzins ''Glasnost'' e ''Perestroika'' da stgaffir instituziuns democraticas per propi. La regenza da l’Uniun sovietica n’era betg mo responsabla per la legislaziun, administraziun e giurisdicziun dal stadi, mabain administrava er l’economia. Las decisiuns politicas fundamentalas vegnivan tratgas da la pli impurtanta instituziun politica en il pajais, numnadamain da la Partida communistica da l’Uniun sovietica (PCUS). Vers la fin dals onns 1980 era l’Uniun organisada formalmain sumegliant als sistems politics dal vest. Ina constituziun instituiva tut ils organs statals e garantiva als burgais ina retscha da dretgs politics e burgais. Ina pussanza legislativa, il Congress dals deputads dal pievel, ed in cussegl legislativ permanent, il Soviet superiur, represchentavan la suveranitad dal pievel. Il Soviet superiur elegeva il presidi, dal qual il parsura era a medem temp en funcziun sco schef dal stadi; ultra da quai survegliava el il Cussegl dals cummissaris dal pievel (pli tard Cussegl dals ministers) ch’era en uffizi sco pussanza executiva. Il parsura dal Cussegl dals cummissaris dal pievel, che stueva er vegnir confermà da la legislativa, era il schef da la regenza. Ina giudicativa a basa da la constituziun vegniva represchentada tras in sistem da tribunals sut l’egida dal Tribunal suprem. Il Tribunal suprem aveva da survegliar che las instituziuns da la regenza exequeschian lur lavur confurm a las leschas. Tenor la constituziun dal 1977 aveva il pajais ultra da quai ina structura federala che preveseva per las singulas republicas tscherts dretgs suverans (p.ex. la decisiun davart la politica da minoritads). En la pratica vegnivan però bleras da las incumbensas enumeradas survart exequidas da la suletta partida lubida, la Partida communistica da l’Uniun sovietica. Facticamain prendeva la partida las decisiuns fundamentalas che vegnivan alura surpigliadas da la regenza; en quest senn aveva la regenza plitost ina rolla da ratificaziun che da decisiun. In’entira retscha da mecanissems procurava che la regenza portia las decisiuns da la partida. Bain pudevan ils burgais da l’Uniun sovietica decider tar tut las elecziuns, a tge candidats ch’els vulevan dar la vusch. Ma tut ils candidats stuevan appartegnair a la Partida communistica e vegnivan nominads da quella; uschia pudeva la PCUS occupar tut las impurtantas posiziuns en la regenza cun persunas ch’eran loialas envers la direcziun da la partida. Las persunas ch’exequivan tals uffizis vegnivan survegliads strictamain tras la PCUS per evitar ch’els svieschian da la lingia uffiziala. L’incumbensa principala da l’executiva, dal Cussegl dals ministers, era d’administrar l’economia. Durant ses entir temp d’existenza è il Cussegl dals ministers stà occupà cun politichers ch’eran loials envers la Partida communistica. Il parsura dal Cussegl dals ministers era adina er commember dal Biro politic che furmava l’instanza da decisiun centrala da la PCUS. Savens ha er il secretari general da la partida sez occupà quest mandat. Entaifer il Cussegl dals ministers aveva il parsura ina posiziun dominanta envers ils auters ministers. Dapi la constituziun dal 1978 furmava il Congress dals deputads dal pievel il gremi legislativ il pli aut da l’Uniun sovietica. L’incumbensa la pli impurtanta dal Congress furmava l’elecziun d’ina radunanza legislativa pli pitschna e permanenta, numnadamain dal Soviet superiur cun ses parsura ch’era a medem temp schef da stadi. Teoreticamain aveva il Congress dals deputads dal pievel il dretg da decider autonomamain davart novas leschas; facticamain sa reuniva el però mo darar, e quai be per approvar sbozs da lescha dal Cussegl dals ministers u dal Soviet superiur. Il Soviet superiur aveva il dretg d’interpretar las leschas e da relaschar ensemen cun il Cussegl dals ministers decrets en ils cas nua ch’i deva intschertezzas en la legislaziun vertenta. Il sistem giuridic sa differenziava da quel che vegniva cultivà en ils stadis dal vest. Enstagl d’avair in defensur ed in procuratur public ch’argumentavan per resp. encunter l’accusà, lavurava il derschader ensemen cun il defensur ed il procuratur. Tenor l’enclegientscha da l’Uniun sovietica dueva quai garantir ch’ils process portian a la glisch la vardad. Ma a medem temp avriva quai tut las portas a l’abus dal dretg. ==== Partidas ==== [[Datoteca: Red_square_kremlin.jpg|thumb|240px|Il Kremlin cun il Mausoleum da Lenin]] Sco suletta partida furmava la Partida communistica da l’Uniun sovietica (PCUS) la direcziun politica dal pajais. Il 1918, suenter la [[Revoluziun d’october]], era la Partida da lavurers socialdemocratica da la Russia vegnida renumnada en Partida communistica da la Russia. Il 1925 ha quella survegnì il num Partida communistica d’uniun universala. Il 1952 è alura suandà il num Partida communistica da l’Uniun sovietica. Organisaziun * Ils dis da partida da la PCUS (Emprim fin XXVIIIavel di da partida) furmavan l’organ suprem da la PCUS. * Il Comité central da la PCUS era previs tenor ils statuts sco organ da direcziun da la partida; sut Stalin ha el però pers dal tuttafatg sia pussanza. * Il Secretariat dal Comité central manava las lavurs currentas da quel; el è sa sviluppà al center da pussanza per propi da la partida. * Il Biro politic (ch’aveva num tranter il 1952 ed il 1966 ‹Presidi›) vegniva elegì dal Comité central. El furmava il gremi da direcziun da la partida e dal stadi en general. * Il secretari general (tranter il 1952 ed il 1964 per part era numnà ‹emprim secretari›) era il manader da la partida e dal temp da Stalin il potentat illimità da la partida e dal stadi. Manader da partida Ils manaders da partida dals bolschevics da la Partida da lavurers socialdemocratica da la Russia fin il 1918, silsuenter da la Partida communistica da la Russia (1918–1925) ed alura fin il 1991 da la Partida communistica da l’Uniun sovietica valevan sco ils suverans per propi da l’Uniun sovietica. {| class="wikitable" |- !class="unsortable"| ! width="40%"|Num ! Temp d’uffizi |- | align="center"|[[Datoteca:Vladimir Lenin.jpg|70px]] | [[Wladimir Iljitsch Lenin]] * | align="left"| {{SortKey|19031117|17 da november 1903 – 21 da schaner 1924}} |- | align="center"| | [[Josef Stalin|Josef Wissarionowitsch Stalin]] | align="left"| {{SortKey|19220403|3 d’avrigl 1922 – 5 da mars 1953}} |- | align="center"|[[Datoteca:Nikita Khruchchev Colour.jpg|70px]] | [[Nikita Sergejewitsch Chruschtschow]] | align="left"| {{SortKey|19530907|7 da settember 1953 – 14 d’october 1964}} |- | align="center"|[[Datoteca:Brezhnev 1973.jpg|70px]] | [[Leonid Iljitsch Breschnew]] | align="left"| {{SortKey|19641014|14 d’october 1964 – 10 da november 1982}} |- | align="center"| | [[Juri Wladimirowitsch Andropow]] | align="left"| {{SortKey|19821112|12 da november 1982 – 9 da favrer 1984}} |- | align="center"| | [[Konstantin Ustinowitsch Tschernenko]] | align="left"| {{SortKey|19840213|13 da favrer 1984 – 10 da mars 1985}} |- | align="center"|[[Datoteca:Mikhail Gorbachev 1987 b.jpg|70px]] | [[Michail Sergejewitsch Gorbatschow]] | align="left"| {{SortKey|19850311|11 da mars 1985 – 24 d’avust 1991}} |} <small><nowiki>*)</nowiki> Lenin è be stà a moda informala schef da la Partida communistica. Dal 1922/24 fin il 1953 e dal 1966 fin il 1991 è il titular da l’uffizi vegnì numnà ‹secretari general›; dal 1953 fin il 1966 ‹emprim secretari›.</small> === Direcziun dal stadi === Schef da stadi Las incumbensas represchentativas d’in schef da stadi vegnivan surpigliadas dal parsura da l’organ legislativ il pli aut (a partir dal 1937 dal Soviet suprem). Il 1990 è vegnì stgaffì l’uffizi d’in president dal stadi da l’Uniun sovietica. Cussegl dals ministers Il Cussegl dals ministers furmava la regenza da l’Uniun sovietica. Oriundamain aveva quel num Cussegl dals cumissaris dal pievel ed è vegnì renumnà il 1946 en Cussegl dals ministers. Quel sa cumponiva dal parsura e da ses substituts, dals ministers, dals schefs da cumissiuns, comités u uffizis, dals represchentants da la planisaziun statala e dals presidents dals cussegls dals ministers da las 15 republicas d’uniun. Schef da la regenza Dal 1917 al 1946 è il chau dal Cussegl dals cummissaris dal pievel stà il schef da la regenza, dal 1946 al 1991 è quai stà il parsura dal Cussegl dals ministers e dals 28 d’avust 1991 fin ils 25 da december 1991 il primminister da l’Uniun sovietica. === Dretgs umans === Da la fundaziun dal stadi a sia dissoluziun ha l’Uniun sovietica furmà in stadi da polizia. I na deva strusch in aspect da la vita da mintgadi che mitschava da la surveglianza statala. La libertad d’opiniun e da viadi existivan bain sin il palpiri, ma betg en la pratica. Per bunamain mintga activitad pli gronda era necessaria ina permissiun tras las autoritads. Ils uffizis, surtut il servetsch secret e da segirtad dal stadi KGB (''Komitet gosudarstvennoy bezopasnosti'', ‹Comité per la segirtad dal stadi›) survegliavan a moda intensiva la vita publica e privata dals burgais. Dissidents stuevan quintar cun repressalias statalas e chastis severs fin a la deportaziun en champs da correcziun (Gulag, ''Glavnoe upravlenie ispravitel'no-trudovykh lagerei'', ‹Administraziun centrala dals champs da correcziun›). A moda spezialmain intensiva èn questas mesiras totalitaras da repressiun e da controlla statala vegnidas applitgadas sut [[Stalin]] e [[Breschnew]]. Il ‹grond terrur› sut Stalin duai avair custà la vita a radund 700&nbsp;000 persunas. Pli tard, surtut durant l’epoca da glasnost sut [[Gorbatschow]], hai er dà spazis d’agir in pau pli libers entaifer la cultura, la politica e la vita privata. Suenter l’èra da Stalin è sa sviluppà in moviment clandestin ch’è s’exprimì en furma da litteratura scumandada (''Samisdat'') e d’umor politic (Radio Eriwan). === Politica da l’exteriur === ==== Enfin la Segunda Guerra mundiala ==== [[Datoteca: Traktat_brzeski_1918.jpg|thumb|180px|Contract da pasch da Brest-Litowsk]] Suenter il 1917 è il nov reschim communistic sa stentà d’insumma vegnir renconuschì sco regenza da la Russia resp. da l’Uniun sovietica. La [[Germania]] ha gia contractà l’entschatta 1918 cun ils communists, en vista al [[Contract da pasch da Brest-Litowsk]]. La renconuschientscha uffiziala è però suandada pir il 1922. Il 1925 è l’Uniun sovietica vegnida renconuschida dal [[Giapun]], il 1933 dals [[Stadis Unids]]. Auters pajais dal vest han per part fatg quest pass pir bundant pli tard. Motivs per questa tenuta refusanta da blers pajais n’eran betg be las violaziuns dals dretgs umans, mabain per exempel er il fatg ch’il reschim communistic n’era betg pront da renconuscher daivets russ dal temp zaristic a l’exteriur. En in’emprima fasa è l’Uniun sovietica sa stentada d’obtegnair cun forza (influenza zuppada u intervenziun militara) regenzas communisticas er en auters pajais europeics. Pli tard èn ins alura sa concentrads sin consolidar l’atgna posiziun. Quai han ins surtut fatg en furma da cunvegnas bilateralas. Da la [[Societad da las naziuns]] è l’Uniun sovietica pir daventada commembra il 1934 (il 1939 è ella vegnida sclausa da la Societad da las naziuns pervi da l’attatga sin la [[Finlanda]]). Malgrà quests accents sin il parchet diplomatic è l’Uniun sovietica tuttina intervegnida a moda activa en la [[Guerra civila spagnola]]. Cun sias furniziuns d’armas ha ella sustegnì a moda decisiva la vart republicana. Sut l’egida da l’Uniun sovietica han er gì lieu ‹zavradas› entaifer la vart republicana: cun agid d’arrestaziuns, d’attentats e d’execuziuns han ils communists mitigià successivamain la pussanza dals anarchists, cun ils quals els eran atgnamain alliads. Il 1939, d’in temp ch’ils republicans vegnivan dominads decisivamain dals communists, han els però pers la guerra cunter ils naziunalists sut Franco. ==== Segunda Guerra mundiala e suenterguerra ==== Suenter il 1930 ha la [[Germania]] naziunalsocialistica cumenzà cun sia politica d’occupaziun da novs territoris. Stalin ha l’emprim contractà cun las pussanzas dal vest, ha però pretendì da la [[Pologna]] da laschar passar truppas sovieticas en cas da guerra. Sin fundament da las experientschas dal 1920 ha la Pologna refusà questa dumonda. La finala han la Germania e l’Uniun sovietica segnà la fin avust 1939 il [[Patg da Hitler-Stalin]]. Cun quest patg da nunagressiun presumtiv han las duas pussanzas partì tranter ellas lur vischins. L’Uniun sovietica dueva survegnir enavos pli u main tut ils territoris ch’avevan fatg part da la Russia avant l’[[Emprima Guerra mundiala]]. Segirà tras il patg en l’ost, ha [[Hitler]] attatgà la [[Pologna]] e battì il pajais en l’interval da paucas emnas. Indirectamain aveva [[Stalin]] pia pussibilità l’erupziun da la [[Segunda Guerra mundiala]]. Gia curt suenter il cumenzament da la guerra è l’Uniun sovietica penetrada en la part orientala da la Pologna che l’era vegnida concedida en il patg. La [[Finlanda]] è sa defendida en la Guerra d’enviern cunter in’invasiun sovietica. En ina cunvegna da pasch ha la Finlanda però stuì acceptar grondas sperditas da territori en il sid dal pajais. Cun agid da smanatschas èsi plinavant reussì a Stalin d’annectar ils trais stadis baltics. En questa fasa han la Germania e l’Uniun sovietica collavurà stretgamain sin il champ da l’economia da guerra; las furniziuns da materias primas tras l’Uniun sovietica han pir pussibilità a Hitler da far guerra er a mesa ed a lunga vista. Ils 22 da zercladur 1941 ha la Germania attatgà nunspetgadamain l’Uniun sovietica violond uschia il patg e la collavuraziun ch’aveva durà radund in onn e mez. En il decurs da paucs mais èsi reussì a la Germania da conquistar vastas parts da la Russia europeica. Sin via vers ost han ils Tudestgs commess gronds crims da guerra. La finamira dals naziunalsocialists era clera: mazzar numerus abitants da l’Uniun sovietica e metter en sclavitid ils survivents; da las ruinas da l’Uniun sovietica dueva nascher nov territori per colonisaturs tudestgs. [[Datoteca:Yalta_summit_1945_with_Churchill,_Roosevelt,_Stalin_tight_crop.jpg|thumb|200px|Conferenza da Jalta il 1945]] En consequenza da quest svilup è Stalin sa collià cun las pussanzas dal vest (Coaliziun cunter Hitler), da las qualas l’Uniun sovietica ha retschet furniziuns da rauba considerablas. Il matg 1945 è la Germania stada battida, il settember dal medem onn il Giapun. Il 1941 aveva l’Uniun sovietica bain suttascrit cun il Giapun in patg da nunagressiun; ma curt avant la fin da la guerra ha l’Uniun sovietica rut quest contract ed è marschada en la [[China dal Nord]] ch’era da quel temp sut controlla dal Giapun. Quai dueva la finala furmar il pass decisiv ch’ha manà en la guerra civila chinaisa a la victoria dals communists sur ils naziunalists. La [[Republica Populara da la China]], ch’è vegnida fundada uffizialmain il 1949, pareva a l’entschatta da sa sviluppar ad in partenari d’allianza da l’Uniun sovietica. Ma il pli tard en il decurs dals onns 1960 èn las duas pussanzas daventadas rivals, e quai tant pervi da conflicts da cunfin latents sco er pervi da differenzas ideologicas e la dumonda davart l’egemonia entaifer il mund communistic. En il vest era l’armada sovietica avanzada il 1945 fin a la [[Elbe]], l’[[Austria]] e la gronda part da la [[Jugoslavia]]. Suenter la fin da la guerra è l’Uniun sovietica sa stentada, per gronda part cun success, d’installar en ils stadis restabilids reschims ch’eran dependents dad ella: * La [[Pologna]], la [[Tschecoslovachia]], l’[[Ungaria]], la [[Rumenia]] e la [[Bulgaria]] èn vegnids regids a partir da la segunda mesadad dals onns 1940 fin ils onns 1989/1990 senza interrupziun dals communists ed eran facticamain stadis satellits da l’Uniun sovietica. A la Rumenia èsi però reussì da pratitgar a partir dals onns 1960 ina politica da l’exteriur relativamain autonoma. * La [[Republica democratica tudestga]] era per l’Uniun sovietica da muntada tut speziala, damai ch’ella possedeva là dretgs d’occupaziun ch’eran er vegnids renconuschids da las pussanzas dal vest (en rom da la victoria cunter la Germania da Hitler). Entant che [[Walter Ulbricht]] vuleva diriger il stadi tenor in curs relativamain autonom, han ses successurs renconuschì tant pli la direcziun suprema da l’Uniun sovietica. * La [[Jugoslavia]] communistica sut [[Tito]] ha bainprest rut cun Stalin ed ha suandà uffizialmain in curs intermediar tranter vest ed ost. L’[[Albania]] è s’orientada a partir da la fin dals onns 1960 vers la [[China]] communistica ed ha pratitgà ina politica da l’exteriur plitost isolaziunistica. * En [[Grezia]] ha furià ina guerra civila (1945–1949) ch’è ida a fin cun la sconfitta dals communists. * La [[Finlanda]] è bain restada independenta, ha però stuì surlaschar a l’Uniun sovietica ils territoris che l’armada finlandaisa era vegnida da reconquistar durant la Segunda Guerra mundiala. L’Uniun sovietica ha fatg valair dretg d’occupaziun areguard intgins ports finlandais ed ha gì in’influenza decisiva sin la politica da l’intern da la Finlanda. Ils partenaris d’allianza europeics da l’Uniun sovietica eran unids militarmain en il [[Patg da Varsovia]] ed economicamain en il Cussegl per agid economic vicendaivel (COMECON). Pliras giadas ha l’Uniun sovietica però stuì intervegnir sezza per salvar ils reschims communistics cunter emprovas da sullevaziun (p.ex. [[RDT]] 1953) u per tegnair il reschim sez en dependenza sovietica (p.ex. [[Ungaria]] 1956). ==== Guerra fraida ==== [[Datoteca:Moskau Roter Platz September 1964.jpg|thumb|200px|Parada militara sin la Plazza cotschna a Moscau]] Gia curt suenter la fin da la [[Segunda Guerra mundiala]] èsi vegnì a tensiuns tranter las pussanzas dal vest, per exempel pervi da la spartiziun da la [[Germania]], pervi da las truppas che l’Uniun sovietica vuleva laschar permanentamain en l’[[Iran]], pervi da l’emprova d’influenzar la [[Tirchia]] u en general pervi da la violaziun dals dretgs umans a l’intern da l’Uniun sovietica. In auter eveniment ch’ha fatg donn a lunga vista a la reputaziun da l’Uniun sovietica e ch’ha alienà las pussanzas dal vest, ha furmà il putsch communistic a [[Prag]] il favrer 1948. Surtut cun ils [[Stadis Unids]] è l’Uniun sovietica sa mesirada en ina concurrenza d’armament extendida. Dapi ils onns 1960 aveva il svilup tecnic sin il champ da las bumbas atomaras manà ad ina situaziun ch’avess pussibilità ad omaduas pussanzas mundialas da destruir l’adversari cumplettamain entaifer curt temp. Suenter la mort da Stalin il 1953 han ses successurs però er exprimì la voluntad da surpassar ils Stadis Unids en ina ‹coexistenza paschaivla› cun prestaziuns economicas, scientificas e culturalas. Dasperas è l’Uniun sovietica er sa stentada da prender influenza cun meds politics, economics e militars sin las anteriuras colonias da las pussanzas dal vest en l’[[Africa]], en l’[[Asia]] ed en l’[[America dal Sid]]. Tar ils paucs cas nua ch’igl è reussì da liar a lunga vista partenaris d’allianza tutga il régime da [[Fidel Castro]] a [[Cuba]]. En il decurs da la [[Guerra fraida]] èn s’alternadas (e per part er sa cruschadas) fasas da detensiun e da confruntaziun. Betg d’emblidar è il fatg ch’ils stadis dal vest furmavan tuttavia er partenaris da commerzi da l’Uniun sovietica. Ina nova fasa da detensiun ha cumenzà vers la mesadad dals onns 1980 cun l’entrada en uffizi da [[Michail Gorbatschow]]. El è sa stentà da dar als stadis communistics dapli libertad, betg il davos er perquai che l’Uniun sovietica aveva adina pli grondas difficultads da sustegnair ils partenaris d’allianza economicamain. Sin fundament da quest svilup han ils facturs da dependenza en l’allianza da l’ost pers a partir dal 1989/1990 lur effect. ==== Commembranzas en organisaziuns internaziunalas ==== * [[Organisaziun da las Naziun unidas]]: L’Uniun sovietica è stada il 1945 in commember fundatur da l’ONU. Ella aveva er in dretg da veto spezial entaifer il [[Cussegl da segirezza]] da quella. En pli ha l’Uniun sovietica fatg part da las organisaziuns affiliadas da las Naziuns unidas sco l’[[Agentura internaziunala da l’energia nucleara]], l’[[Unesco]] u l’[[Organisaziun internaziunala da la lavur]]. Las republicas sovieticas [[Bielorussia]] ed [[Ucraina]] èn stadas dapi l’entschatta commembers separats da las Naziuns unidas e da la gronda part da las organisaziuns affiliadas. * [[Patg da Varsovia]]: Quel è vegnì fundà il 1955 sco allianza da defensiun dals stadis da l’ost. * [[Cussegl per agid economic vicendaivel]] (COMECON): È vegnì fundà il 1949 sco allianza economica dals stadis da l’ost. * [[Conferenza per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa]] (dapi il 1975). * Ulteriuras commembranzas: [[Cumissiun economica per l’Europa]], [[Cumissiun economica e sociala per l’Asia ed il Pacific]], [[Interpol]], [[Comité olimpic internaziunal]] e.a. ==== Relaziun cun la Germania ==== In impurtant pass per surmuntar l’isolaziun al nivel da la diplomazia internaziunala ha muntà il [[Contract da Rapallo]] il 1922. En quel ha la [[Germania]] (ch’era sezza isolada internaziunalmain suenter la fin da l’[[Emprima Guerra mundiala]]) renconuschì sco emprim stadi l’Uniun sovietica. Pir ils 18 da settember 1934 è l’Uniun sovietica vegnida commembra da la [[Societad da las naziuns]]. La relaziun envers il reschim naziunalsocialistic en Germania è stada da l’entschatta ennà fitg tendida. Quai surtut pervi da la politica da l’exteriur agressiva dad [[Adolf Hitler]], sia degradaziun dals pievels slavs sco ‹umans inferiurs› e si’aversiun extrema cunter il communissem. Per pudair annectar parts da la [[Pologna]] han l’Uniun sovietica e la Germania serrà ils 23 d’avust 1939 il patg da nunagressiun. En in protocol secret ch’è vegnì agiuntà a quest contract han omaduas partidas definì lur sferas d’interess en l’Europa da l’Ost. Suenter la Segunda Guerra mundiala ha l’Uniun sovietica declerà ils 25 da mars 1954 da vulair sa metter en relaziuns diplomaticas cun la [[Republica democratica tudestga]] (RDT, tudestg DDR) «sco cun mintga auter stadi suveran» ed ha concedì a la RDT ils 20 da settember 1955 la suveranitad statala en dumondas da l’intern e da l’exteriur. Quai èn stadas consequenzas directas da la conferenza dals ministers da l’exteriur da las quatter pussanzas d’occupaziun dals 25 da schaner als 18 da favrer 1954 ch’aveva fatg naufragi. L’Uniun sovietica ha bain resalvà explicitamain a sasezza la cumpart da sia responsabladad sco pussanza d’occupaziun entaifer l’entira Germania.<ref>Ingrid Muth, ''Die DDR-Außenpolitik 1949–1972: Inhalte, Strukturen, Mechanismen''. En: ''Forschungen zur DDR-Gesellschaft'', Ch. Links Verlag, 2001, ISBN 3-86153-224-7, [http://books.google.de/books?id=GPzPPrrv1vwC&lpg=PA26&ots=24e6O71Pyp&pg=PA26] p. 26s.</ref> Las trais pussanzas dal vest han però respundì ils 8 d’avrigl 1954 ch’els resguardian l’Uniun sovietica er vinavant «sco pussanza responsabla per la zona sovietica da la Germania». En quest senn ha il commando superiur da l’Uniun sovietica sa resalvà il dretg d’interprender «en cas che la segirezza vegniss periclitada» tut las mesiras necessarias, e quai senza dretg da cundecisiun da vart da la RDT. Ils 25 da schaner 1955 è il stadi da guerra cun la Germania vegnì schlià ed ils davos schuldads tudestgs èn turnads a chasa da la praschunia da guerra sovietica. Sinaquai ha l’Uniun sovietica er tgirà contacts diplomatics cun la [[Republica Federala Tudestga]] (RFT, tudestg BRD). La RFT sezza veseva en quest pass ina via pussaivla per surmuntar la spartiziun dal stadi e restituir l’unitad statala da la Germania.<ref>''Interview des Ministerialdirektors im Auswärtigen Amt, Wilhelm G. Grewe, mit dem Chefredakteur im Nordwestdeutschen Rundfunk, Hans Wendt, 11. Dezember 1955'' ([http://www.bundesarchiv.de/imperia/md/content/abteilungen/abtg/dzd/208.pdf PDF], 154 kB). En: ''Bulletin des Presse- und Informationsamtes der Bundesregierung'', nr. 233, 13 december 1955, p. 1993s.</ref> ==== Relaziun cun il Terz Mund ==== Suenter che l’Uniun sovietica era sa liberada da la perspectiva eurocentrica e xenofoba<ref>Vladislav Zubok: ''A Failed Empire. The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev'', Chapel Hill, NC, USA 2007, p. 171.</ref> dals onns 1930 e 1940, è ella sa stentada a partir da la mesadad dals onns 1950 da tgirar contacts cun il [[Terz Mund]] ch’era gist vegnì decolonisà. Il motiv era quel d’empruvar da liar al sistem da pussanza sovietic stadis che n’appartegnevan betg ad in dals dus blocs politics.<ref name="Djagalov">Rossen Djagalov, Christine Evans: ''Moskau, 1960: Wie man sich eine sowjetische Freundschaft mit der Dritten Welt vorstellte''. En: Andreas Hilger: ''Die Sowjetunion und die Dritte Welt. UdSSR, Staatssozialismus und Antikolonialismus im Kalten Krieg 1945–1991'', p. 83–105.</ref> Las visitas plain simbolica da [[Chruschtschow]] en l’[[India]], a [[Burma]] ed en l’[[Afganistan]] il 1955, il festival mundial da la giuventetgna a [[Moscau]] il 1957 e la fundaziun da l’universitad per l’amicizia dals pievels il 1960 èn d’attribuir a questas stentas. La mancanza da persunas da l’[[Africa]], da l’[[America dal Sid]] u da l’[[Asia dal Sidost]] che vivevan en l’Uniun sovietica e la mancanza quasi cumpletta da persunas ch’avessan pudì mantegnair tras lur activitad da viagiar l’allianza tranter l’Uniun sovietica ed il Terz Mund han però quasi rendì impussibels quests contacts a lunga vista. In ulteriur factur per explitgar daco che las relaziuns da l’Uniun sovietica cun il Terz Mund n’han betg cuntanschì il nivel giavischà furma la situaziun da l’economia da l’exteriur da l’Uniun sovietica sezza: quella era sviluppada memia pauc per porscher prestaziuns da commerzi suffizientas u schizunt vegnir en agid ad auters stadis economicamain; tras quests deficits sin il champ economic n’ha quel er betg pudì furmar la basa per in’ulteriura collavuraziun al nivel politic, ideologic u militar.<ref>Egbert Jahn: ''Die Außenpolitik Russlands.'' En: Manfred Knapp, Gert Krell: ''Einführung in die Internationale Politik.'' 4. ed., Minca, Vienna 2004, p. 263.</ref> A l’entschatta dals onns 1960 ha l’Uniun sovietica extendì ses engaschament a favur da stadis dal Terz Mund entaifer las Naziuns unidas. Per l’ina ha ella sustegnì finanzialmain intgins projects da svilup da l’ONU; per l’autra ha ella empruvà da trair sin sia vart ils novs stadis decolonisads che daventavan commembers da la cuminanza da stadis internaziunala. Sco exempel per questa politica po valair il pled che [[Chruschtschow]] ha tegnì il 1960 davant la radunanza plenara da las [[Naziuns unidas]]. En quel ha el reproschà a l’ONU da sustegnair en la [[Crisa dal Congo]] il putschist dictatoric [[Mobutu]]. Sia pretensiun d’instradar vastas refurmas entaifer las structuras da las Naziuns Unidas n’ha però strusch chattà sustegn da vart dals novs stadis commembers; quels avevan tema che midaments vi dal status quo pudessan esser nuschaivels a lur dretg da cundecisiun entaifer quest gremi internaziunal. == Militar == === Armada e marina === Las forzas armadas da l’Uniun sovietica cumpigliavan tenor la lescha l’armada, la marina ed autras furmaziuns armadas. L’armada è sa furmada suenter la [[Revoluziun d’october]] dal 1917. La denominaziun ‹Armada cotschna› è vegnida midada il 1946 uffizialmain en ‹Armada sovietica›. Cun lantschar il 1949 il program d’armament a basa da bumbas atomaras è l’Uniun sovietica daventada la segunda pussanza atomara suenter ils [[Stadis Unids]]. === Minister da defensiun === Ils politichers ch’han occupà l’impurtant post dal minister da defensiun (numnà fin il mars 1946 ‹Cumissari dal pievel›) èn stads: [[Trotzki]], [[Frunse]], [[Woroschilow]], [[Timoschenko]], [[Stalin]], [[Bulganin]] (2 giadas), [[Wassilewski]], [[Schukow]], [[Malinowski]], [[Gretschko]], [[Ustinow]], [[Sokolow]], [[Jasow]] e [[Schaposchnikow]]. == Divisiun administrativa == Formalmain era l’Uniun sovietica organisada sco federaziun. Dal 1956 fin il 1991 sa cumponiva quella da 15 republicas socialisticas sovieticas (che vegnivan er numnadas republicas d’uniun): {| class="wikitable sortable" style="text-align:right" |- ! Republica ! Chapitala ! Abitants<br />1989<ref>Dumbraziun dal pievel dal 1989 e [[The World Factbook]].</ref> ! Cumpart da la<br />populaziun totala ! Surfatscha<br />(km²) ! Cumpart da la<br />surfatscha totala |- | RSS russa || [[Moscau]] || 147.386.000 || 51,40 % || 17.075.200 || 76,62 % |- | RSS ucraina || [[Kiev]] || 51.706.746 || 18,03 % || 603.700 || 2,71 % |- | RSS usbeca || [[Taschkent]] || 19.906.000 || 6,94 % || 447.400 || 2,01 % |- | RSS casacca || [[Almaty]] || 16.711.900 || 5,83 % || 2.727.300 || 12,24 % |- | RSS bielorussa || [[Minsk]] || 10.151.806 || 3,54 % || 207.600 || 0,93 % |- | RSS aserbeidschanica || [[Baku]] || 7.037.900 || 2,45 % || 86.600 || 0,39 % |- | RSS georgiana || [[Tiflis]] || 5.400.841 || 1,88 % || 69.700 || 0,31 % |- | RSS tadschikistana || [[Duschanbe]] || 5.112.000 || 1,78 % || 143.100 || 0,64 % |- | RSS moldava || [[Chișinău]] || 4.337.600 || 1,51 % || 33.843 || 0,15 % |- | RSS kirghisa || [[Bischkek]] || 4.257.800 || 1,48 % || 198.500 || 0,89 % |- | RSS lituana || [[Vilnius]] || 3.689.779 || 1,29 % || 65.200 || 0,29 % |- | RSS turkmena || [[Aşgabat]] || 3.522.700 || 1,23 % || 488.100 || 2,19 % |- | RSS armena || [[Jerewan]] || 3.287.700 || 1,15 % || 29.800 || 0,13 % |- | RSS lettona || [[Riga]] || 2.666.567 || 0,93 % || 64.589 || 0,29 % |- | RSS estona || [[Tallinn]] || 1.565.662 || 0,55 % || 45.226 || 0,20 % |} Tenor l’artitgel 73 da la constituziun avevan las republicas socialisticas sovieticas il dretg da puspè sortir da l’uniun. Mintga republica d’uniun aveva si’atgna chapitala; sco chapitala da l’Uniun sovietica aveva Moscau però in status spezial. Sper la constituziun da l’entira uniun aveva mintga republica si’atgna constituziun. Tut questas constituziuns duevan garantir la separaziun da las pussanzas tant orizontala (legislativa, executiva, giudicativa) sco er verticala (dretgs da la federaziun e dretgs da las singulas republicas). En la pratica aveva la regenza centrala però surpiglià praticamain tut las cumpetenzas da decisiun; las instanzas da las singulas republicas pudevan be pli exequir quellas. Entaifer las republicas devi circuls e territoris pli vasts als quals ins aveva concedì ina tscherta autonomia e schizunt sutrepublicas autonomas (p.ex. Nachitschewan). Teoreticamain possedevan tut questas entitads caracter statal. Suenter la fin da l’era sovietica han interpretaziuns divergentas da la constituziun sovietica dal 1977 manà en questas regiuns a divers conflicts pli gronds (p.ex. [[Abchasia]] u la regiun armena [[Aut Karabah]] entaifer l’[[Aserbaidschan]]). == Economia == [[Datoteca:RIAN_archive_633872_Workers_of_Soligorsk_potash_plant.jpg|thumb|180px|Miniers a Soligorsk, Bielorussia (1968)]] Las decisiuns strategicas areguard l’economia (finamiras, meds) vegnivan prendidas da l’Organ central da la partida statala communistica. La finamira a lunga perspectiva era d’eriger ina societad che funcziunava cumplettamain a basa dals princips communistics. Cundiziuns politicas ed economicas ordvart difficilas e la mancanza d’ina teoria da la planisaziun centrala han però sfurzà la direcziun da midar pliras giadas il curs, e quai gia durant ils emprims onns d’existenza da l’Uniun sovietica: Suenter la [[Revoluziun d’october]] dal 1917 è vegnì endrizzà l’uschenumnà ‹Communissem da guerra› e durant ils onns 1920 è suandada l’uschenumnada ‹Nova politica economica›. A partir dal 1928 èn vegnids formulads sut Stalin ils tratgs fundamentals dal sistem economic sovietic. La prioritad absoluta è vegnida dada a l’industria; in’ulteriura caracteristica ha furmà la centralisaziun da l’administraziun ch’aveva da survegliar la producziun da bains tenor in plan rigurus. Ils meds da producziun e las firmas èn vegnids transfurmads en proprietad statala. A moda centralistica na vegnivan betg mo dirigids tut ils process economics, mabain er ils pretschs e las pajas. En pli possedeva il stadi il monopol areguard il commerzi cun l’exteriur. La gronda part da la surfatscha utilisada tras l’agricultura sa chattava en ils mauns da societads cooperativas; las decisiuns strategicas areguard l’agricultura eran però medemamain suttamessas a la planisaziun statala. A basa da prognosas davart ils basegns da la societad elavurava l’autoritad da planisaziun centrala da l’Uniun sovietica, il Gosplan, mintgamai in plan annual. Quel era integrà en in plan da producziun da plirs onns (p.ex. plan da tschintg onns) e deva avant als singuls manaschis quantitads da producziun precisas che stuevan vegnir resguardadas strictamain. Ils 25 da schaner 1949 è vegnì fundà da la gronda part dals stadis dal bloc da l’ost il [[Cussegl per agid economic vicendaivel]] (COMECON). Suenter la mort da [[Stalin]] il 1953 han ins empruvà pliras giadas da refurmar il centralissem da planisaziun e da reorganisar il comité directiv (ils onns 1965 e 1979). Ils princips ed elements d’organisaziun fundamentals n’han ins però betg midà tras quai. Ils sbagls e las mancanzas da l’economia planifitgada han ins pudì cumpensar sur lung temp tras in’economia extensiva, vul dir cun trair a niz las immensas surfatschas e la ritgezza da materias primas dal pajais. A partir dals onns 1970 èn ils cunfins da quest sistem però vegnids adina pli evidents. Las ratas da creschientscha èn sa sminuidas e la malcuntentientscha da vart da la populaziun è creschida. Adina pli savens èn sa mussadas difficultads e stretgas areguard il cirquit economic: * grond surdiever da materias primas e d’energia tar l’elavuraziun da products * novas tecnicas vegnivan introducidas memia plaun * mancanza da mangiativas * nivel insuffizient dals bains da consum * problems sin il sectur da las abitaziuns * relaziuns nuncuntentaivlas sin il sectur da servetschs. Ultra da quai han las expensas militaras surdimensiunadas engrevgià il budget statal. Per motivs ideologics e politica da pussanza ha l’Uniun sovietica stgaffì e mantegnì forzas armadas a gronda dimensiun. Per pudair garantir la paritad militara e strategica cun ils [[Stadis Unids]] duvrava l’Uniun sovietica 18&nbsp;% da l’entrada naziunala per il militar, entant ch’i vegnivan impundids per la producziun da bains da consum be 6&nbsp;%. === Industria === L’industria da l’Uniun sovietica n’era betg centralisada dal tuttafatg, mabain sutdividida en cumplex da producziun territorials. La finamira era che quels vegnian da proveder sasez senza esser dependents da resursas d’ordaifer. === Economia d’energia === Avant il 1956 consistiva la rait electrica da l’Uniun sovietica da pliras raits parzialas ch’eran independentas ina da l’autra. Silsuenter èn quellas vegnidas colliadas successivamain ina cun l’autra ad indesch rintgs electrics. Il 1991 muntava la prestaziun da tut ils implants electrics cun la quala vegniva alimentada la rait electrica radund 325 GW.<ref>Leonhard Müller: ''Handbuch der Elektrizitätswirtschaft'', p. 52/53.</ref> === Valuta === [[Datoteca:RR3009-0003 Soviet Ruble from 1970.jpg|thumb|120px|Rubel russ]] La valuta uffiziala da l’Uniun sovietica furmava il [[rubel]] ch’era dividì en 100 copecas. Confurm al program da partida ha Lenin manà natiers l’onn 1922 in’iperinflaziun. Cun quest pass ha el vulì realisar la finamira tenor la doctrina communistica da dismetter successivamain ils daners u almain da reducir la muntada da quels. Damai ch’i na fiss betg stà pussaivel d’enchaminar questa via per decret, ha el svalità tut il chapital da finanzas ch’era en circulaziun.<ref>Cf. era [[:de:Lenin#Bürgerkrieg 1918 bis 1922]].</ref> Suenter plirs onns segnads da conflicts militars e da crisas economicas è il traffic monetar vegnì reducì a l’intschess naziunal. Quai vul dir che betg ina suletta copeca pudeva bandunar il pajais (cun excepziun dal martgà nair e da cas da fugia dal pajais). === Furmas da proprietad === L’Uniun sovietica enconuscheva duas furmas fundamentalas da proprietad: proprietad individuala e proprietad collectiva (proprietad cuminaivla, en la pratica proprietad da societads cooperativas u dal stadi). Questas furmas sa differenziavan fermamain areguard lur cuntegn ed il status giuridic. Tenor la teoria communistica na pudeva il chapital (en il senn da meds da producziun) betg esser en possess individual. Suenter la fin d’ina fasa pli liberala en furma da la Nova politica economica è tut il possess industrial ed il terren da bajegiar daventà proprietad dal pievel resp. dal stadi. Proprietad individuala pudeva be esser la proprietad privata; tut il chapital (meds da producziun) è stà a partir da quel mument automaticamain proprietad statala u da societads. === Agricultura === Il territori tranter [[Son Petersburg]], [[Odessa]] resp. [[Rostow al Don]] en il vest e [[Krasnojarsk]] en l’ost furmava la regiun gronda la pli fritgaivla da l’Uniun sovietica e vegniva er numnada ‹triangul agrar›. Ils manaschis agriculs vegnivan t.a. manads sco * sovchosas: manaschis gronds agriculs che vegnivan dirigids tras il stadi e * colchosas: manaschis gronda agriculs ch’eran organisads a basa cooperativa e che vegnivan manads tras il collectiv socialistic che sa cumponiva da ses commembers. == Cultura e societad == === Art figurativ === [[Datoteca:Man_with_a_movie_camera.jpg|thumb|160px|Placat da film sovietic dal 1929]] A l’entschatta dal 20avel tschientaner è l’art da l’avantgarda russa surtut stà sut l’ensaina dal [[constructivissem]]. Igl è quai in stil abstract (geometric-tecnic) ch’aveva in temp il caracter d’in moviment politic e ch’enserrava er la litteratura, la musica ed il teater. Il constructivissem è da sia vart vegnì inspirà fermamain dal [[cubissem]] e dueva avair gronda influenza sin il svilup dal moviment d’art e da concepziun [[Bauhaus]]. Anc ils onns 1920 han [[Tatlin]] ed ils frars [[Pevsner]] relaschà in manifest sustegnì dal stadi, il qual suttastritgava la muntada dal realissem constructiv e da la cinematica sco princips da cumposiziun fundamentals. Ma damai che [[Lenin]] era da l’avis che l’art sa laschia be giustifitgar politicamain sch’el vegnia er chapì ed acceptà da la vasta populaziun, è il constructivissem vegnì remplazzà a partir dals onns 1930 tras il [[realissem]] socialistic. Quel è vegnì legitimà ideologicamain e dueva segnar l’art e la cultura da l’Uniun sovietica e dals ulteriurs stadis dal bloc da l’ost fin en ils onns 1990 (cun in accent spezial fin la mort da [[Stalin]] l’onn 1953). En il realissem social manca tutta abstracziun ed estetisaziun; el dueva tematisar a moda optimistica la vita dals lavurers e la tecnica en il mintgadi socialistic. Artists ch’eran orientads als stils da la moderna han resentì questa vieuta sco art bunmartgà per la massa ed èn ids en l’emigraziun interna. === Architectura === Suenter la [[Revoluziun d’october]] èn l’art e l’architectura da la Russia resp. da l’Uniun sovietica stads segnads d’in spiert ordvart avantgardistic. Il nov stil aveva gia cumenzà a sa far valair a l’entschatta dal 20avel tschientaner en l’interacziun cun auters stils en Russia ed en tut l’Europa. Al nov stil dal constructivissem u raziunalissem – segnà ferm dal stil dal Bauhaus – appartegnan architects sco [[Kasimir Malewitsch]], [[Wladimir Tatlin]], [[Alexander Rodschenko]], [[El Lissitzky]], [[Alexander Wesnin]], [[Ilja Golosow]], [[Konstantin Melnikow]] u [[Moisej Ginzburg]]. Tranter ils onns 1920 e 1933 è però vegnì sviluppà bler sin il palpiri e mess enturn pauc en la realitad. Dals edifizis realisads meritan speziala menziun l’edifizi da l’Iswestija a [[Moscau]] da [[G. Grigori Barchin]] (1927), ina cuschina gronda a Moscau da [[A. Meskow]] (1929), la Chasa da l’instrucziun tecnica a [[Leningrad]] dad [[Alexander Gegello]] e [[D. Krischewski]] (1932), il [[Mausoleum da Lenin]] a Moscau da [[A. Schtschussew]], la chasa da club ‹Putilows cotschens› a Leningrad dad [[A. Nikolski]] (1926), ina banca da [[W. Wesnin]] (1927) ed in implant electric da [[S. Grusenberg]], tuts dus ad [[Iwanowo-Wosnessensk]] sco er bleras chasas d’abitar da quel temp. La fin da la nova architectura è sa manifestada il 1932 a chaschun da la concurrenza per il Palaz dals soviets (ch’è la finala betg vegnì realisà): sa fatgas valair eran las furmas da construcziun tradiziunalas, entant che constructivissem e funcziunalissem vegnan numnads ‹architectura chapitalistica›. In’«architectura idealistica ed utopica» – uschia avevi num uss – «vul sursiglir las etappas ch’èn anc necessarias sin via vers il socialissem ed ha perquai ord vista da la politica in effect cunterrevoluziunar.» Da qua davent han ins favurisà l’architectura tradiziunala e realisà palazs pumpus ed edifizis opulents. Quest stil ch’è stà tipic per l’Uniun sovietica e ses stadis satellits fin vers il 1955 vegn numnà classisicissem socialistic u er ‹stil dals pastiziers›. Suenter la fin da la [[Segunda Guerra mundiala]] è la populaziun creschida fermamain, uschia che la classa dals lavurants è bainprest stada pertutgada d’ina gronda mancanza d’abitaziuns. Cun l’entschatta da l’èra [[Chruschtschow]] il settember 1953 èn vegnidas proclamadas en l’entir pajais mesiras da spargn. Il december 1954 ha Chruschtschow radunà ils schefarchitects e funcziunaris da construcziun ad ina gronda conferenza ed ha fatg proclamar publicamain la destalinisaziun da la cultura da construcziun e la fin dal «conservatissem en l’architectura». Sut il motto ‹construir meglier, pli bunmartgà e pli spert› èn vegnidas instradadas midadas radicalas dal concept d’abitar. Il nov stil da bajegiar ha chattà si’expressiun en blocs d’abitaziuns che vegnivan numnads ‹Chruschtschowki› e ch’eran ordinads en abitadis d’edifizis a plattas, ils uschenumnads ‹Chruschtschoby›. === Medias === [[Datoteca:Pravda-otsovruk-c.jpg|thumb|200px|Frontispizi da la Prawda, ca. 1950]] Entaifer las medias ch’eran dominadas da la lingia unifurma statala merita la gasetta [[Prawda]] (‹Vardad›) menziun speziala. La gasetta è cumparida l’emprima giada il 1912 sco instrument socialistic drizzà cunter la Russia zaristica. Entaifer l’Uniun sovietica è la Prawda lura daventada l’organ da partida ch’ha gidà a moda decisiva a derasar la doctrina statala. Ma er suenter la fin da l’Uniun sovietica – ed ina crisa durant ils onns 1990 – ha la Prawda pudì sa posiziunar da nov e cumpara fin oz. === Litteratura === En il temp sovietic tranter il 1917 ed il 1991 è sa sviluppada ina litteratura d’atgna tempra. Ils represchentants ils pli enconuschents da quella èn stads [[Maxim Gorki]], [[Michail Scholochow]] (Premi Nobel), [[Walentin Katajew]], [[Alexei Tolstoi]], [[Wladimir Majakowski]], [[Tschingis Aitmatow]] sco er [[Ilf e Petrow]]. Entant che l’Uniun sovietica ha promovì il realissem socialistic han intgins auturs sco [[Michail Bulgakow]], [[Boris Pasternak]], [[Andrei Platonow]], [[Ossip Mandelstam]], [[Isaak Babel]] e [[Wassili Grossman]] cuntinuà cun la tradiziun da la classica litteratura russa, e quai cunter l’ideal sovietic. Savens han lur ovras pir pudì cumparair suenter decennis ed en ina versiun censurada. Er las furmas simbolicas, experimentalas e futuristicas da l’avantgarda ([[Frars da Serapion]], organisaziun [[Oberiu]] e.a.) èn vegnidas en conflict cun las instanzas ed èn per part schizunt vegnidas scumandadas. Auturs sco [[Alexander Solschenizyn]] (Premi Nobel), [[Wenedikt Jerofejew]] u [[Leonid Zypkin]] han cuntinuà cun la tradiziun da la litteratura clandestina che vegniva savens distribuida cun agid da ‹Samisdat›, pia en furma da fegls sgulants ed ediziuns che vegnivan realisadas dals auturs sez. Auturs emigrads sco [[Iwan Bunin]] (Premi Nobel), [[Alexander Kuprin]], [[Andrei Bely]], [[Marina Zwetajewa]] u [[Vladimir Nabokov]] han gì success en l’exil. === Science fiction === En l’Uniun sovietica è sa sviluppada in’atgna e ritga litteratura da science fiction. Cuntrari a la situaziun en il vest n’è quest gener mai stà discredità en l’ost sco litteratura triviala. La gronda part da las ovras da science fiction porschan dissegns utopics d’ina societad futura sco per exempel il roman ‹Nivel d’Andromeda› dad [[Iwan Antonowitsch Jefremow]] (1957); cun bundant 20 milliuns exemplars vendids è quai bain stà il cudesch da quest gener ch’ha gì il pli grond success en l’Uniun sovietica. Las visiuns dal futur dals frars [[Strugazki]] ch’han medemamain gì grond success èn daventadas cun il temp adina pli sombras e criticas; tschertins da lur cudeschs n’han betg dastgà cumparair u be en furma scursanida. Insumma è la litteratura da science fiction sa sviluppada ad ina sort da portavusch per ils critichers dal reschim sovietic. Pli tard èn er vegnids producids films da science fiction. Quels han per part er ristgà da metter en dumonda il materialissem sovietic. En il film ‹Solaris› (1972) dad [[Andrei Tarkowski]] (tenor il roman da [[Stanisław Lem]]) vegnan ils cosmonauts confruntads cun ina furma da viver dal tuttafatg estra; lur viadi daventa la finala ina confruntaziun metafisica cun l’atgna cultura. Er il film ‹Stalker› dal medem reschissur ignorescha las premissas dal realissem socialistic. Remartgabel è che quests films èn vegnids creads durant l’èra da [[Breschnew]], la quala è stada segnada da fermas restricziuns areguard tut las furmas da religiun organisada. === Film === Tranter ils reschissurs ils pli enconuschents dals onns 1920/1930 tutga segiramain [[Sergei Eisenstein]] che vala sco in dals gronds cineasts insumma. Tar ses classichers tutgan ils films<ref>Ils titels dals films inditgads suondan mintgamai il num da la sincronisaziun tudestga.</ref> ‹Streik› e ‹Panzerkreuzer Potemkin› (1925), ‹Oktober› (1927) u ‹Iwan der Schreckliche› (1944/46). Suenter la mort da Stalin represchenta il film ‹Die Kraniche ziehen› (1957) da [[Michail Kalatosow]] ina nova era dal film sovietic. Tar quests films – ch’han per part er gì grond success en il vest – tutgan er ‹Ballade vom Soldaten› (1959) da [[Grigori Tschuchrais]], ‹Neun Tage eines Jahres› (1962) da [[Michail Romms]] ed ‹Iwans Kindheit› (1962) dad [[Andrei Tarkowskis]]. === Scienza === [[Datoteca:Tu-144-schoenefeld.jpg|thumb|200px|Aviun suprasonic Tupolew Tu-144]] Er la scienza en l’Uniun sovietica è vegnida influenzada a moda decisiva tras l’ideologia marxistic-leninistica. Ils roms tecnics e la scienza natirala vegnivan tractads a moda prioritara, entant che las scienzas spiertalas e socialas èn vegnidas diffamadas – surtut a l’entschatta – sco elements colliads cun la bourgeoisia. Malgrà la guerra civila, catastrofas da la natira, intervenziuns militaras (en ils onns 1920) resp. il stalinissem (en ils onns 1930) ha l’Uniun sovietica cuntanschì entaifer paucs onns sin il champ da las scienzas natiralas e da la tecnica il nivel da stadis sco la [[Germania]] u ils [[Stadis Unids]]. Er durant e suenter la [[Segunda Guerra mundiala]] èn las prestaziuns da l’Uniun sovietica sin il champ tecnic e scientific restadas cumparegliablas cun quellas dals [[Stadis Unids]], da la [[Frantscha]], da l’[[Engalterra]], da la [[Germania]] e dal [[Giapun]]. Terms impurtants da la tecnica militara en il suenterguerra han furmà la concurrenza d’armament cun ils Stadis Unids, il svilup da la bumba atomara e da sutmarins atomars, la bumba idrogenica sco er armas chemicas e biologicas. Entaifer la tecnica astronautica è l’Uniun sovietica stada tranter il 1957 ed il 1968 la naziun dominanta en tut il mund. Tranter las numerusas prestaziuns da piunier sin quest champ tutgan l’emprim satellit ([[Sputnik 1]], ils 4 d’october 1957) ch’ha manà en il vest ad in veritabel schoc. Alura l’emprim uman en l’univers (il cosmonaut [[Juri Gagarin]] ils 12 d’avrigl 1961) e diversas expediziuns nunequipadas sin glina, sin la venus e sin il mars (surtut tranter ils onns 1966 e 1971). Ed enfin oz en funcziun è l’emprima staziun spaziala permanenta [[Mir]] ch’è vegnida installada il 1986. Suenter la mort da [[Stalin]] il 1953 han scienziads sovietics er pudì sa deditgar pli avertamain a champs da perscrutaziun ch’eran fin lura tabuisads (p.ex. las leschas d’ereditad tenor [[Mendel]], las teorias sociologicas da [[M. N. Petrowskij]] u il structuralissem entaifer la linguistica). Igl è però er restà vinavant privlus per ils scienziads da l’Uniun sovietica da citar collegas dal vest. Medemamain è l’istoriografia stada suttaposta a tabus e restricziuns tant areguard l’istorgia da la Russia sco er ad eveniments da l’istorgia pli nova. === Sport === Il sport, tant quel da massa sco er il sport d’elita, èn vegnids sustegnids e promovids fermamain tras il stadi. Entaifer l’administraziun statala existiva in’organisaziun speziala ch’aveva l’incumbensa da promover la generaziun giuvna e da chattar talents empermettents che vegnivan alura furmads en scolas da sport. === Imni naziunal === Dal 1922 fin il 1944 ha l’Internaziunala furma l’imni naziunal da l’Uniun sovietica. Il 1943 ha [[Alexander Wassiljewitsch Alexandrow]] cumponì in imni destinà specificamain a l’Uniun sovietica, cun text da [[Sergei Wladimirowitsch Michalkow]]. Il 1944 è questa cumposiziun daventada l’imni naziunal uffizial. Il 1977, en rom da la destalinisaziun, è il num da [[Stalin]] vegnì eliminà or dal text. Dapi il 1955 (dus onns suenter la mort da Stalin) era l’imni adina vegnì interpretà senza text. Suenter la fin da l’Uniun sovietica ha la Russia survegnì in imni dal tuttafatg nov. Quel è però betg daventà popular ed è puspè vegnì remplazzà il 2000 tras l’imni sovietic cun nov text. == Annotaziuns == <references/> == Litteratura == * Helmut Altrichter: ''Kleine Geschichte der Sowjetunion 1917–1991''. C.H. Beck, 2001, ISBN 978-3-406-45970-2. * Helmut Altrichter (ed.): ''Die Sowjetunion. Von der Oktoberrevolution bis zu Stalins Tod. Band 1: Staat und Partei''. Deutscher Taschenbuch Verlag, Minca 1986, ISBN 978-3-423-02948-3 ([http://geschichte.digitale-sammlungen.de/sowjetunion/band/sw1 online]). * Helmut Altrichter, Heiko Haumann (ed.): ''Die Sowjetunion. Von der Oktoberrevolution bis zu Stalins Tod. Band 2: Wirtschaft und Gesellschaft''. Deutscher Taschenbuch Verlag, Minca 1986, ISBN 978-3-423-02949-0 ([http://geschichte.digitale-sammlungen.de/sowjetunion/band/sw2 online]). * Mark R. Beissinger: ''Nationalist Mobilization and the Collapse of the Soviet State''. Cambridge University Press, Cambridge 2002, ISBN 978-0-521-00148-9. * Thomas M. Bohn (ed.): ''Geschichte des russischen Reiches und der Sowjetunion''. Böhlau, Cologna 2002, ISBN 3-412-14098-8. * Michael Brie: ''Der sowjetische Staatsparteisozialismus im Lichte der Marxschen Theorie ‹progressiver Epochen der ökonomischen Gesellschaftsformation›''. En: Ernstgert Kalbe, Wolfgang Geier, Holger Politt (ed.): ''Aufstieg und Fall des Staatssozialismus: Ursachen und Wirkungen.'' III. Rosa-Luxemburg-Konferenz der Rosa-Luxemburg-Stiftung Sachsen, Lipsia, 19 e 20 da settember 2003 (=&nbsp; ''Leipziger Jahrbücher: Osteuropa in Tradition und Wandel'', tom 6). Lipsia 2004, p. 197–233. * Johannes Grotzky: ''Herausforderung Sowjetunion. Eine Weltmacht sucht ihren Weg''. Piper Verlag, Minca 1991. * Johannes Grotzky: ''Konflikt im Vielvölkerstaat. Die Nationen der Sowjetunion im Aufbruch''. Piper Verlag, Minca 1991. * Karl Held (ed.): ''Das Lebenswerk des Michail Gorbatschow: Von der Reform des realen Sozialismus zur Zerstörung der Sowjetunion''. Gegenstandpunkt Verlag, Minca 1992, ISBN 3-929211-00-9. * Manfred Hildermeier: ''Die Sowjetunion 1917–1991''. Oldenbourg, Minca 2001, ISBN 3-486-56497-8. * Manfred Hildermeier: ''Geschichte der Sowjetunion 1917–1991: Entstehung und Niedergang des ersten sozialistischen Staates''. C.H. Beck, Minca 1998, ISBN 3-406-43588-2. * Leonid Luks: ''Geschichte Russlands und der Sowjetunion: von Lenin bis Jelzin''. Pustet, Regensburg 2000, ISBN 3-7917-1687-5. * Gert Meyer (ed.): ''Das politische und gesellschaftliche System der UdSSR''. Cologna 1985. * Presseagentur Nowosti (APN), Moskau (ed.): ''UdSSR – Fragen und Antworten'', 1. ed., Karl-Marx-Werk Pößneck V 15/30, Dietz Verlag, Ost-Berlin 1967. * ''Sowjetische Architektur, Avantgarde II 1924–1937''. Verlag Gerd Hatje, Stuttgart 1993, ISBN 3-7757-0425-6. * Georg von Rauch: ''Geschichte des bolschewistischen Russland.'' Fischer Bücherei – Bücher des Wissens, tom 512/13. Frankfurt am Main 1963. * Hans Wassmund: ''Die gescheiterte Utopie. Aufstieg und Fall der UdSSR''. C.H. Beck, Minca 1993, ISBN 3-406-37426-3. * Jürgen Kuczynski, Wolfgang Steinitz (ed.): ''Große Sowjet-Enzyklopädie. Union der Sozialistischen Sowjetrepubliken.'' Verlag Kultur und Fortschritt, Berlin 1952. == Colliaziuns == {{Commonscat|Soviet Union|Uniun sovietica}} * [https://web.archive.org/web/20080408132601/http://www.ib.hu-berlin.de/~pbruhn/russgus.htm Banca da datas cun scrittiras en lingua tudestga davart l’Uniun sovietica] * [http://www.libussr.ru/index.htm Collecziun da documents da la regenza da l’Uniun sovietica] (russ) * [https://web.archive.org/web/20080620021331/http://www.videolexikon.com/referent_noltehansheinrich.htm Referat davart l’istorgia da l’URSS] [[Categoria:Artitgels recumandads (Istorgia mundiala)]] [[Categoria:Stadis istorics]] 8nrvyw0mn3wckfrwoc1sj0bz03kmhe2