Wikipedia scnwiki https://scn.wikipedia.org/wiki/P%C3%A0ggina_principali MediaWiki 1.45.0-wmf.6 first-letter Mèdia Spiciali Discussioni Utenti Discussioni utenti Wikipedia Discussioni Wikipedia File Discussioni file MediaWiki Discussioni MediaWiki Template Discussioni template Aiutu Discussioni aiutu Catigurìa Discussioni catigurìa Purtali Discussioni purtali Pruggettu Discussioni pruggettu TimedText TimedText talk Mòdulu Discussioni mòdulu 23 di giugnu 0 3275 770356 759737 2025-06-23T18:19:12Z Dostojewskij 18849 /* Nasciuti */ + [[Zinédine Zidane]] + [[Francesca Schiavone]] 770356 wikitext text/x-wiki {{Giugnu}} == Abbinimenti == == Nasciuti == * [[1912]] – [[Alan Mathison Turing]], matimàticu e lòggicu ngrisi (m. [[1954]]) * [[1972]] – [[Zinédine Zidane]], jucaturi di càuciu * [[1980]] – [[Francesca Schiavone]], tinnista italiana == Morti == [[Catigurìa:Giugnu]] mqsi2uria2crbqjx18rdz1z5ttw5ky9 Lecca e la Mecca 0 10639 770357 770352 2025-06-23T20:50:36Z 200.24.154.85 770357 wikitext text/x-wiki '''Lecca e la Mecca''' è nu modu di diri sicilianu chi s'usa quannu unu s'havi giratu nu locu tutta la jurnata, spissu turnannu a casa senza aviri arrinisciutu a fari chiddu chi nni ntinnìa ô principiu. Nta sti circustanzi si parra d'''aviri giratu Lecca e la Mecca''. La [[Mecca]] rifirisci a dda citati santa famusa a cui ogni musurmanu cci havi a visitari armenu una vota duranti la sò vita. [[Mmàggini:Cordoba Mezquita.jpg|thumb|La muschea granni di Cordova.]] [[Salvaturi Camilleri|Sarvaturi Camilleri]] scrivi ca ''Lecca'' rifirisci a ''Ceca'', na famusa muschea di [[Còrdova]], ntâ [[Spagna]], unni s'attrova ancora la frasa: ''ir de Ceca en Meca'' (o ''andar de Ceca en Meca''), chi currispunni pricisamenti a l'adattamentu sicilianu. Si senti spissu ''firriari Lecca e la Mecca''. Na variazzioni catanisa è: ''firriari l'Arca e la Mecca'' (o ''firriari l'Arcalamecca''), di cui Camilleri discrivi comu na forma sbagghiata. Ntra ''Don Chisciotti e Sanciu Panzu'', [[Giuvanni Meli]] dici a l'uttava 55, cantu IX: :L'aju purtatu attornu pri la Spagna, :pri la Lecca e la Mecca a viaggiari, :pri l'Italia, la Francia e l'Alemagna, :un eroi paladinu pi truvari... Puru [[Ninu Martogliu]] usa na forma di sta sprissioni: ''...fimmineddi boni, ca semu tutti anurati travagghiaturi, e poi ci ni su' di chiddi sciarrini e micidiari, sbriugnatazzi ppi tutta la Talia, ca fanu catùnii ppi lu sfacinnamentu, e su' supira li giurnali di l'Erca e la Mecca.'' Na virsioni talianizzanti s'attrova puru ntô libbriceddu di l'òpira ''Adelson e Salviati'' di [[Vincenzu Bellini]]. Comu veni usatu di Martogliu ccà supra, lu significatu dâ frasa assumi na sfumatura diversa, mentri ca ô stissu tempu riteni chidda ginirali, l'idìa di na distanza granni tra dui posti. A Missina è usanza diri: "ti manciasti Lacchi e la Mecca" chi voli diri chi un cristianu si manciau a qualunqui. ==Bibbliografìa== * Camilleri, Salvatore (1998) ''Vocabolario Italiano Siciliano'', Edizioni Greco, Catania. * Trovato, Salvatore C. (1999) ''Sullo spagnolo "ir de Ceca en Meca" e il siciliani "firrïari l'Arcalamecca", Paremia, 8, Madrid, 499-510. * Rizza, Sebastiano (1992) ''Girari l'Acca, la Mecca e la Pantiddaria'', "Prospettive Siracusa", n. 1, [https://www.academia.edu/3537965/Girari_lAcca_la_Mecca_e_la_Pantiddaria] ==Liami di fora== *[http://www.karadar.com/Librettos/bellini_adelson.html Lu libbriceddu di l'Òpira ''Adelson e Salviati'' di Bellini] *[http://www.csssstrinakria.org/modi_di_dire.htm CSSS Trinakria] {{LinguaSiciliana}} {{Artìculu dâ simana|24 di nuvèmmiru|2011}} {{:Indici sprissioni siciliani}} [[Catigurìa:Sprissioni siciliani]] 15nrxs71fp57bd09s10tbzc8pujizos Lingua pulacca 0 13480 770360 703029 2025-06-24T08:45:27Z Amherst99 8686 770360 wikitext text/x-wiki La '''lingua pulacca''' ('''język polski''' pi pulaccu) è na lingua indo-europea di la rama di li lingui slavi. Lingua ufficiali n [[Pulonia]]. Parratu n: Pulonia, [[Ucraina]], [[Bielorussia]], [[Lituania]], [[Russia]], [[Girmania]], [[Irlanna]], [[Stati Uniti]]. Pirsuni: 50 miliuna. ==Arfabbètu== L'Alfabbetu pulaccu è: Aa ą Bb Cc Ćć Dd Ee ę Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Łł Mm Nn ń Oo Óó Pp Rr Ss Śś Tt Uu Ww y Zz Źź Żż ==Esempiu== ===Patri Nostru=== <table> <tr> <th>Lingua siciliana</th> <th>Lingua pulacca</th> </th> </tr> <tr> <td>Patri nostru cca si 'n celu, </td> <td>Ojcze nasz, któryś jest w niebie</td> </tr> <tr> <td>santificamu 'u nomu tuju</td> <td>święć się imię Twoje</td> </tr> <tr> <td>venga 'u tò rregnu, </td> <td>przyjdź królestwo Twoje,</td> </tr> <tr> <td>sia fatta 'a tò vuluntati, </td> <td>bądź wola Twoja,</td> </tr> <tr> <td>comu 'n celu accussì 'n terra. </td> <td>jako w niebie tak i na ziemi.</td> </tr> <tr> <td>Dani oggi 'u nostru pani cutiddianu,</td> <td>chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj,</td> </tr> <tr> <td>e rimetti a noi i nostri debiti,</td> <td>i odpuść nam nasze winy,</td> </tr> <tr> <td>comu niàutri li rimittemu ê nostri debbitura </td> <td>jako i my odpuszczamy naszym winowajcom.</td> </tr> <tr> <td>e nun ni lassàri cascari 'nta'</td> <td> i nie wódź nas na pokuszenie,</td> </tr> <tr> <td>a tantazzioni e libbèrani d'u mali.</td> <td>ale nas zbaw od złego.</td> </tr> <tr> <td>Amen.</td> <td>Amen.</td> </tr> </table> ===Simmana=== <br />lunidìa - poniedziałek <br /> martidìa - wtorek <br />mercuridìa - środa <br />jovidìa - czwartek <br />venniridìa - piątek <br />sabbatudìa - sobota <br />duminicadìa - niedziela ===Misi=== <br />Jinnaru - Styczeń <br />Frivaru - Luty <br />Marzu - Marzec <br />Aprili - Kwiecień <br />Maiu - Maj <br />Giugnu - Czerwiec <br />Giugnettu - Lipiec <br />Austu - Sierpień <br />Sittèmmiru - Wrzesień <br />Uttùviru - Październik <br />Nuvèmmiru - Listopad <br />Dicèmmiru - Grudzień ==Autri pruggetti== {{InterWiki|codice=pl}} {{Lingui ufficiali di l'Unioni Europea}} [[Catigurìa:Linguìstica]] [[Catigurìa:Pulonia]] oqraje5rfwe2qawx24uvx5gqh4agykd Euskal Herria 0 37346 770359 754421 2025-06-24T04:21:16Z InternetArchiveBot 37902 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 770359 wikitext text/x-wiki [[File:Flag_of_the_Basque_Country.svg‎|thumb|La bannera ca simmulìa la nazziuni basca]] Cû nomu '''Euskal Herria''' si voli diri ''lu pòpulu ca parra la [[lingua basca]]''. Stu nomu s'arrifirisci ô locu giugraficu abbitatu di li baschi e macari a lu nzemi stissu di li baschi (comu siddu pì dìciri ''[[Sicilia]]'' e ''pòpulu sicilianu'' si usassi la stissa palora). Chistu grazzî ô fattu ca li baschi hannu sempri arristatu junciuti pi la sò [[cultura]] (supratuttu la sò lingua) e cosi mai pû tirritoriu; ntonzi lu bascu è n'òminu ca parra la lingua basca (ca havi la nomina di ''Euskaldun'', azzoè ''chiddu ca parra lu bascu''), ancora apprima d'èssiri n'òminu ca campa ntî lu tirritoriu Euskal Herria. Nta lu [[lingua siciliana|sicilianu]] Euskal Herria si dici ô spissi '''Paisi Baschi''' o '''Paisi Bascu'''. Stu casu nascìu di la cunfusioni ca si fa cu la [[Paisi Baschi|Cumunitati autònuma di li Paisi Baschi]], ca èsti sulu una di li riggiuna ca cumpununu Euskal Herria, macari siddu c'havi la so stissa bannera, l'[[Ikurriña]]. N'àutru nomu ca signìfica la stissa cosa è '''Euskadi''', ca fu ammintatu di [[Sabino Arana]] (patri dô nazziunalìsimu bascu muternu) juncennu li palori ''eusko'' (basco) e ''di'' (nzemi), ca s'arrifirisci pirò sulu ô tirritòriu dî baschi, cu na significanza assai pulitica, pì nun parrari casi di na razza basca. == Giugrafìa == [[File:Basque_Country_location_map.png|thumb|left|La pusizzioni di Euskadi sicunnu a li Baschi]] P'arrifiririsi a la riggiuni giugrafica abbitata di li baschi si usa supratuttu la palora Euskadi, chissu picchì havi nu significatu cchiù pulìticu. Euskadi s'affazza supra ô [[Golfu di Biscagghia]] e s'allasca pi 20.664 Km² ntra la [[Spagna]] e la [[Franza]]. È cumpunuta dê [[Zazpiak Bat|setti riggiuna]] discriùti di [[Sabino Arana]] comu a li riggiuna storichi unni s'havi sempri parratu bascu. Nta la [[Hegoalde|parti spagnola]] cci stannu la [[Paisi Baschi|Cumunitati autunuma di li Paisi Baschi]] (furmata di li pruvinci di ''[[Biscagghia]]'', ''[[Álava|Álava o Araba]]'' e ''[[Guipúzcoa|Guipúzcoa o Guipuzkoa]]'') e la [[Navarra]] (''Nafarroa''), mentri, ntî la [[Iparralde|parti francisi]], ''[[Labourd|Lapurdi]]'', ''[[Navarra Vascia|Nafarroa Beherea]]'' e ''[[Soule (pruvinza)|Zuberoa]]'' (ca cumpununu parti di lu dipartimentu francisi di li [[Pirinei altlantichi]]). == Storia == === Li ràdichi === Li ràdichi di lu pòpulu bascu sunnu ancora menzi scanusciuti. Di certi studiati supra li carattiristichi fisichi dê baschi s'ascianu sumigghianzi cu l'[[Omu di Cromagnon|òmini di Cromagnon]], ca stàvanu ntî li [[Pirinei]] centru-uccidintali ntô [[Niuliticu]]. Chistu significa ca li baschi ca stannu òi ntî Euskadi putissuru èssiri li discinnenti di chiddi ca lu abbitàvanu nta lu [[IX millenniu a.C.]]. Di ddu pirìudu li baschi hannu avutu cuntatti cu àutri pupulazziuna, ma ni vinnuru sulu nfruinzati, mai assurbuti. Li baschi furmaru sulu cchiù tardu nu regnu ca li junceva, picchì campàvanu spartuti n tanti nuclî, macari siddu cu [[cultura]], [[lingua]], [[riliggiuni]] e modu di campari assai sumigghianti, tantu ca si sintìanu frati e sempri s'ajutavanu ntra d'iddi. Li primi cuntatti cchiù mpurtanti cu [[Innueuropei|pupulazzioni innaurupèi]] s'appuru forsi ntra lu [[X sèculu a.C.]] e lu [[IX sèculu a.C.|IX]], quannu li [[Celti]] si stabbileru ntî la pinisula ibberica, nfruinzannu ccâ sò cultura chidda basca. === Di l'ammasioni rumana ô 1000 === Ntra lu [[56 a.C.]] e lu [[19 a.C.]] li tribbù baschi furu cunguistati di lu [[Mperu Rumanu]] e [[Pumpeu]] custrusci ''Pompaelo'' (aòra [[Pamplona|Iruñea-Pamplona]] ca addivinta la citati cchiù mpurtanti pî baschi. Li baschi pigghiaru dê rumani lu [[pantheon]] e àutri divinitati. Nta lu pirìudu di la cunguista rumana l'aria basca s'allargava pi bona parti di la [[Guascogna]], di la [[Cantabria]], la [[Rioja]], lu tirritòriu di la [[Bureba]] e parti di l'[[Aragona]]. Doppu di la caduta dô Mperu Rumanu li baschi appuru assai ammasioni: ntû [[406]] la prima fu di li [[Svevi]] e di li [[Vannali]], ma cci furu videmma li [[Franchi]] e li [[Visigoti]]. Pi tri sèculi subberu attacchi cuntinui di sti pòpuli nzinu a quannu, nta lu [[711]], li Visigoti, ca stavanu assidiannu la citati di Pamplona, appuru a scappari pi l'ammasioni [[musulmani|mussulmana]] ntô sud di la [[pinisula iberica]]. Adduranti stu piriudu li baschi arrinisceru a aviri na speci di statu nnipinnenti, videmma su nta lu [[602]] fu mpunutu di li [[Meruvinci]] ô ducatu di [[Vasconia]] nu propriu duca. Ntra lu [[660]] e lu [[670]] li baschi ficiru pirò iliggiri duca n'aristrucatucu di la propria attinia. La parti dû ducatu di Vasconia misu a nord dê [[Pirinei]] accuminzò a facìri parti di lu [[mperu carulinciu]] ntî na cunnizzioni di semiautunumia pâ quali àppi a luttari ntî li sèculi a vèniri. Nta lu [[1032]] vinni assurbutu di lu ducatu di [[Aquitania]] di [[Gugghiermu V di Aquitania|Guillerme V]], vassaddu dô [[Francia|Regnu di Franza]]. === Lu Regnu di Pamplona e la spartuta === [[File:Leon_1030.png|thumb|200px|left|Cu lu ''giarnu'' lu [[Regnu di Pamplona]] (poi ''di [[Regnu di Navarra|Navarra]]'') ntô [[1030]] duranti a lu regnu di [[Sancho III]] ]] Du sèculi prima dâ distruzzioni dô Ducatu di Vasconia si jeva furmannu cchiù a sud lu Regnu di Pamplona. Chistu, sutta la capìata di [[Sancho III|Sancho lu Granni]] ([[1000]]-[[1035]]), agghiuncìu lu sò massimu, arriniscennu a cuntèniri intra li sò cunfina li setti riggiuna storichi di Euskal Herria cchiù corchi àutru tirritoriu ammeri a chissi. Quannu lu re mori, pirò, li cuntrasti ca cc'eranu ntra li sò discinnenti ficiru spartiri lu Regnu di Pamplona n Alava e Guipuzkoa sutta la [[Castigghia]], Biscagghia pi vuliri dê signura lucali, Lapourd e Soule apprima sutta la Francia e appoi sutta la Nglaterra e Navarra, nucriu primariu dô regnu, ca fu cunguistata a tunnu di li Castigghiani lu [[21 di giugnettu]] [[1512]]. Pi li tri sèculi doppu, li baschi nun furu cchiù patruna di lu sò distinu, ma assucittati ê curuna di [[Spagna]] e [[Francia]]. L'unica forma di autunumia furu i '''fueros''', liggi storichi di li citati baschi, ca li stati suvrani avìanu a arrispittari. Lu [[21 di giugnettu]] [[1876]] fu ntruduciuta na liggi ca arricanusceva tutti li suddita di la curona spagnola comu citatini spagnola e nenti àutru; furu dunca abbuluti li ''fueros'', dannu la mprissioni ca lu prucessu di assimilazzioni di li baschi a la Spagna era ormai cumpretu. === Sabino Arana, lu PNV e l'ETA === [[File:Flag_of_the_Basque_Country_by_Sabino_Arana.svg|thumb|La bannera pittata di Sabino Arana: vìdiri comu li vrazza sù chiù stritti rispèttu a chidda di òi]] Ntô [[1895]] si va versu la situazzioni muterna di Euskal Herria. [[Sabino Arana]] (ca pittò videmma l'[[Ikurriña]], la bannera basca) funna lu [[Partitu Nazziunalista Bascu]], pi putiri aviri na vuci ô parramentu di [[Madrid]] e putiri spuniri la custioni basca. Lu PNV havi na forti spanzioni pulitica ntî li quattru pruvinzi di l'hegoalde, macari siddu ntra li sò mèmmira c'è sempri corchi addisaccordiu ntra li nnipinnintisti e li riggiunalista spagnoli. Dô [[1923]] e lu [[1930]] cu la dittarua di [[Miguel Primo de Rivera]] furu pruibbuti l'attivitati di l'ala nnipinnintista, ma fu accittata chidda mutirata. Lu [[5 di nuvèmmiru]] [[1933]] si vota pi nu referendum ca arruarda nu statutu (''Statutu di Estella''), ca cuimmolgi li tri pruvinzi cchiù uccidintali (attuali [[Paisi Baschi]]): lu risurtatu è nu 84% di voti faurèuli. Stu risurtatu nun veni pirò pigghiatu n cunzidirazzioni nzinu ô [[1936]] quannu, lu [[1 di uttuviru]], lu cuvernu ripubbricanu, pi uttèniri l'appoggiu di lu nazziunalìsimu bascu, accetta lu Statutu Autonumu dô '33 e metti a capu di la riggiuni Josè Antonio Aguirre. Ntô [[1937]], pirò, la vittoria di li nazziunalisti di [[Francisco Franco|Franco]] e lu sò nzidiamentu comu dittaturi menti fini a ddu picca di autunumìa cunciduta ô Paisi Bascu. La pulitica di Franco è cintralista e arriprissiva e nun pirmetti nudda manifestazzioni nazzionalistica ca nun è spagnola. Duranti lu franchìsimu lu PNV, ca a causa di li sò carattiristichi di partitu è sustinutu di picciotti di etati matura, arresta inattìu, tantu di fari nasciri, nta lu [[1952]], nu novu muvimentu nazziunalista chiamatu ''Egin'' (Faciri), funnatu di nu gruppu di baschi uccidintali ca vulìa dunari na nova manu a la causa basca. Egin cerca di cullabburari cu lu PNV, ma chistu nun accetta pi li diffirenzi di pinzeri ntra li du gruppi. Ntô [[1958]] lu gruppu Egin cancia nomu ntî [[ETA|Euskadi Ta Askatasuna]] (Paisi Bascu E Libbirtati), megghiu canusciutu comu ETA. === La fini di lu franchisimu e la custituzzioni spagnola === [[File:GernikakoArbola-improved.jpg|thumb|left|Lu [[Àrbulu di Gernika]] jè unu dê sìmmuli chiù mpurtanti di la nnipinnenza basca]] Dô [[1959]] ETA accuminza a facirisi sentiri cu attintati, cchiossai cu ubbiettivi militari o pulitichi. Li primi bummi venunu chiazzati a [[Birbau]], [[Vitoria]] e [[Santander]], mentri la prima azziuni ca merita nota è lu tintatìu di fari diragghiari nu trenu caricu di militanti franchisti ca s'addiriggeva a [[San Sebastian]]; tintatìu ca pirò fallisci. La prima vittima di l'ETA è n'aggenti di pulizzia ammazzatu, ntî lu giugnu di lu [[1968]], di '''Txabi Etxebarrieta''', lu principali diriggenti di la quinta assimmulea dô gruppu; iddu è videmma lu primu ammazzatu di l'ETA, pi manu di li guardia picca ura doppu. Ntî l'aùstu dô stissu annu c'è la sicunna vittima (lu guardia turturaturi Melitòn Manzanas) e dunca, di ddu mumentu, lu riggimi franchista addichiara lu statu d'imirgenza. Nta lu [[1973]] cc'è n'attintatu ''"chiavi"'' pi la storia di la Spagna. Veni, nfatti, ammazzatu cu n'autubumma l'ammiragghiu [[Luis Carrero Blanco]], numinato di picca capu dû cuvernu, e chistu mpidisci la cuntinuazzioni di lu riggimi comu vulutu di lu dittaturi Franco. Nta lu sittemmiru dô [[1975]] cci sunnu l'urtimi fucilazzioni di lu franchismu ca proucanu assai prutesti nta tuttu lu paisi. Nu misi doppu Franco mori, e veni ncurunatu re [[Juan Carlos I di Spagna]], scigghiutu di lu stissu dittaturi. Nta lu [[1976]] veni allistuta la prima '''Alternativa KAS''' (Cuurtinamentu Patriotticu Sucialista) ca ntra li sò punti principali c'havi l'amministia pi tutti li priggiunera e li fujuti baschi, la lializzazioni di li partiti nnipinnintisti, lu ritiru di li forzi di pulizzia spagnoli, na iconumia nun uligarchica ca arrispetta l'intiressi di li crassi travagghiatrici e nu novu statutu d'autunumia ca prividi lu dirittu a l'[[autuditirminazzioni di li pòpuli]] e lu cuntrollu supra li forzi armati, la suvranitati basca e la prumuzzioni di la [[lingua basca]]. Ntô [[1977]] veni primmissa la ammustranza di la bannera basca, nzinu a ora pruibbuta. Lu [[6 di dicèmmuru]] [[1978]] veni misa a vutazzioni la nova custituzzioni spagnola, ca pigghia assai cunzenzi nta tutta la Spagna, tranni ca ntî Euskal Herria, picchì nun arricanusci lu sò dirittu a autuditirminarisi. === Lu successu di lu PSOE, li Gal e lu chianu ZEN === Sparti di la disparitati dê risurtati lu votu veni cuntatu a majuranza rilativa (senza dunca teniri cuntu dê riggiuna) e la nova custituzzioni veni appruata senza ratifichi, addivintannu chissu mutìu di nstabbilitati succissivi. Lu [[25 di uttùviru]] [[1979]] è pruchiamatu nu referendum pi l'appruazzioni di lu statutu d'autunumia pi li [[Paisi Baschi|tri pruvinzi uccidintali]] di Euskal Herria. Stu statutu veni allistutu di [[Madrid]] e nun prividi lu cummorgimentu di la [[Navarra]]. La prupaganna a faùri di lu statutu fu annurbanti, picchì veni addiscrivùtu cchiù faurèuli ô pòpulu bascu di quantu è nta viritati e è appruatu cu na majuranza dô 53,1%. A jiri a aumintari la spartuta ntra li Vascongadas e la Navarra è la liggi ''Amejoramento del Fuero Navarro'' di lu [[1982]] ca nun veni misa sutta referendum e l'articulu 145 di la custituzzioni ca dici ca ''mai s'accunzenti la fidirazzioni di cumunitati autonumi''.Nta st'anni nasci [[Herri Batasuna]] (Unitati Pupulari), nu partitu puliticu ca junci genti macari cu idei diversi, ma supra nu stissu prugramma. Lu prugramma di HB è la stissa ''Alternativa KAS'' (ca cogghi lu cunzenzu di l'ETA) e la sò vita pulitica s'allimita a li Municipia, pì no liggittimari li istituzzioni spagnoli. Nta l'uttùviru di lu [[1982]] acchiana ô cuvernu di Madrid lu ''Partitu Sucialista Upiraiu Spagnolu'', ca cc'arresta pi quattordici annu. Pi lu PSOE la custioni basca si pò arrisorbiris sulu manu militari contra l'ETA e lu prucessu di l'autunumia accuminciatu ntô [[1976]] veni ntirrumputu. Ntî lu [[1983]] si custituisciunu li squatruni di la morti di lu ''GAL'' (Gruppu Antitirrurista di Libbirazzioni), furmati dê guardia spagnoli n burghisi e di ex militanti franchisti. Lu sò còmpitu è chiddu di pigghiari li militanti ETA ntî l'Hegoalde e ntî l'Iparralde. La sò prima azziuni è dô [[16 di uttùviru]] [[1983]], quannu rapisciunu du militanti; li corpi turturati venunu asciati doppu n'anticchiedda d'anni. Duranti a stu pirìudu veni prumuvutu lu chianu ZEN (''Zona Especial Norte''), pi cuntrastari tutti li formi di ribbiddiuni. Di lu [[1984]] la [[Francia]] accuminza a speddiri di lu propriu paisi tutti li baschi arrifuggiati. Partennu di stu pirìudu ETA cerca di grapiri niguzziati cu lu cuvernu spagnolu pi tagghiari l'ustilitati e uttèniri l'autuditirminazzioni, ma tutti li ncuntri nun c'hannu arrisurtati picchì sicunnu ETA cu tintò di niguzziari cu iddi nun àppi la ntinzioni di accittari li vuluntati di l'urganizzazzioni. === Di l'attintatu a l'Hipercor ê nostri jorna === [[File:ETA Pasajes 2003 06 28.jpg|thumb|left|170px|Nu murales a faùri di la nnipinnenza basca: si pò avvìdiri lu [[sìmmulu]] di [[Batasuna]]]] Lu [[19 di giugnu]] [[1987]] l'ETA urganizza n'attintatu ô supermarcatu ''Hipercor'' di [[Barcillona (Spagna)|Barcillona]] ca costa 21 viti e assai firuti. Sicunnu â sintenza di l'Audiencia Nacional (pubbricata lu [[20 di maju]] [[1994]]) li guardia nun appuru nu cumpurtamentu justu duranti l'ura ca trascurìu ntra lu primu avvirtimentu di l'ETA (cci nni furu tri) e la sprusiuni di la bumma. L'ubbiettìu dâ pulizia era faciri scuppiari la bumma pi fari pèrdiri pristiciu a l'ETA. Ntra lu [[1986]] e lu [[1989]] ETA e lu cuvernu di Madrid fannu assai niguzziati pulìtichi a [[Algeri]], cosi sempri assuciati a tregui di tutti e dui li parti (nenti attintati e nenti arresti pulìtichi). Â fini pari ca s'arriva a n'accòrdiu sèriu, ma lu cuvernu a l'ùrtimu scica l'accordi pigghiati. P'arrapprisagghia l'ETA urganizza na serî d'attintati tutti ô stissu mumentu l'[[8 di aprili]] [[1989]]. Ci su doppu àutri ncuntri, ma nuddu dô stissu spissuri di chiddi d'Algeri. Lu [[15 di giugnettu]] [[1998]] venunu chiuduti lu cutidianu Egin e la radio Egin Irratia (Ratiu Egin) accusati d'aviri aiutatu l'ETA. Lu [[20 di frivaru]] [[2003]] veni chiudutu l'unicu jurnali scrivùtu n lingua basca, l'''Euskaldun Egunkaria'' (Jurnali dê Baschi), puru iddu accusati d'aviri cullabburatu cu l'ETA. Lu [[17 di marzu]] dô [[2003]] veni illializzatu lu partitu [[Batasuna]] p'appartèniri a l'ETA. Ntonzi nta l'ùrtimi anni l'attivitati di l'ETA s'arridducìu assai macari pô cchiù scarsu appoggiu suciali â lotta armata. Lu [[30 di dicemmiru]] [[2004]] ô Parramentu Bascu veni appruatu a majuranza assuluta lu novu statutu di Juan Josè Ibarretxe, ma lu [[1 di frivaru]] [[2005]], quannu chistu veni prupunutu a lu Parramentu Spagnolu, veni arrispinciutu. Lu [[24 di marzu]] [[2006]] l'ETA addichiara lu ''cissati lu focu'' senza nudda cunnizzioni pi cunzèntiri li trattativi pulitichi cu lu novu cuvernu di [[Josè Zapatero]]; lu [[29 di giugnu]] dô stissu annu addichiara ê media l'accuminzagghia di lu [[dialugu]] cu ETA. Lu [[30 di dicèmmiru]] [[2006]], pirò, lu scòppiu di n'autubumma di ETA ntî l'ariuportu di [[Madrid]], annunzia la fini di lu ''cissati lu focu'' addichiaratu picca misi apprima. == Curiusitati == [[File:Bayonette-p1000740.jpg|thumb|right|100px|La [[baiunitta]] putissi jèssiri n'amminziuni dî Baschi.]] * Ô cuntrariu di zoccu veni cuntatu ntî la famusa [[Chanson de Roland]], a scunfiggiri la retroguardia di l'asèrcitu di [[Carru Magnu]] ntî la gulidda di [[Roncisvalli]] nun furu i [[musulmani]], ma un pugnu di muntanari baschi.[https://web.archive.org/web/20070928144608/http://scuole.provincia.terni.it/ls_galilei/Chanson.htm] [https://web.archive.org/web/20061220032154/http://www.monde-diplomatique.it/LeMonde-archivio/Febbraio-2004/0402lm08.01.html] * La urìggini di la baiunitta è arritinuta di cirtuni basca, di la citati di ''Bayonne'', di unn'è ca avissi a pigghiari lu nomu. Si cunta ca li citatini usaru cuteddi nzirennuli ntî li canni dî fucila pi la mancanza dê munizzioni.[https://web.archive.org/web/20070129090403/http://www.collezione-online.it/significato%20delle%20parole.htm][http://www.cimeetrincee.it/baionett.htm] [https://web.archive.org/web/20070927074008/http://www.grurifrasca.net/Sito/dedicatoa/baionetta.html] * Lu biritteddu bascu, addivintatu famusu ntî l'[[anni 1930|anni '30]] pi li [[francia|francisi]] è di urìggini basca (comu dici macaru lu nomu).[https://web.archive.org/web/20060528094202/http://www.capellichefare.it/focus_on/varie/notizia.php?id=116&cat=1] == Bibbliugrafìa == * [[Joxe Azurmendi]]: "Das Baskenland" In: Michael Raske (Hrsg.), Klaus Schäfer (Hrsg.), Norbert Wetzel (Hrsg): ''Der totalitäre Gottesstaat. Die Lage der Christen in Portugal, Spanien und im Baskenland'', Düsseldorf: Patmos, 1970. * Joxe Azurmendi: "Die Bedeutung der Sprache in Renaissance und Reformation und die Entstehung der baskischen Literatur im religiösen und politischen Konfliktgebiet zwischen Spanien und Frankreich" In: Wolfgang W. Moelleken (Herausgeber), Peter J. Weber (Herausgeber): ''Neue Forschungsarbeiten zur Kontaktlinguistik'', Bonn: Dümmler, 1997. ISBN 978-3537864192 * Daniele Conversi, [https://web.archive.org/web/20080303072945/http://easyweb.easynet.co.uk/conversi/book.html The Basques, The Catalans and Spain. Alternative Routes to Nationalist Mobilization]. London, Hurst & Co, 1997 (seconda ediz., 2000) * Joseba Andoni De La Fuente e Maria Claudia Origlia. "Ama lur: Miti, leggende e curiosità dei Paesi Baschi" (''Ama lur: Cunti, liggènni e curiusitati di li Paisi Baschi''). Messina, Mesogea, 2000. ISBN 88-469-2007-4 * Gianni Sartori. "Indiani d'Europa: Euskal Herria" (''L'inniani di l'Auròpa: Euskal Herria''). Scantabauchi, 2004. * Luis Núñez Astrain. "La ragione Basca" (''La raggiuni Basca''). Alessandria, Edizioni Punto Rosso, seconda edizione italiana 2000. * Mark Kurlansky. "The basque history of the world". London, Vintage, 2000. ISBN 0 09 9284138 [[Catigurìa:Paisi Baschi]] 5p7yuco38c1chld2bulth0vnsg4hsck Cultura surda 0 54204 770358 761694 2025-06-24T04:05:29Z InternetArchiveBot 37902 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 770358 wikitext text/x-wiki La '''cultura dî surdi''' si basa supra la sucitati, li cumpurtamenti, l'arti, li tradizzioni littirari, la storia li valura e li istituzzioni di appartinenza dâ cumunitati dî surdi, pirsuni cca vivunu ntô [[silenziu]] e cu [[vibbrazzioni]]<ref>Ladd, Paddy (2003). Understanding Deaf Culture: In Search of Deafhood. Multilingual Matters. p. 502. ISBN 1-85359-545-4</ref>. [[Mmàggini:Pittsburgh Association of the Deaf meeting.jpg|thumb|right|300px|Na famigghia di surdi]] == Assuciazzioni Surdi == Li Assuciazzioni ntâ la Cumunitati Surda, 'n [[Italia]], sugnu l'[[Enti Nazziunali Surdi]] e lu [[Cumitatu Carusi Surdi Taliani|CGSI]], havi circa 27.700 suci di l'[[Enti Nazziunali Surdi|ENS]]. Ntô munnu c'ì lu [[Fidirazziuni Munniali dî Surdi|WFD]], la cchiù granni urganizzazzioni dî Surdi, ccu na pupulazzioni di 70 miliuna di [[Cumunitati Surda|surdi]] e 'n [[Europa]], l'[[Unioni Europea dî Surdi]]. ==Storia== L'esistenza dî [[Cultura Surda|surdi]] è scrittu da [[libbru|libbri]] [[èbbica]] grazzî a '''[[Platuni]]''' (nu trattatu cca parlu 'n [[Sicilia]] ppi la [[cumunicazzioni]] ''nun virbali'' e ''visiva'') e '''[[Pliniu lu Vicchiu]]''' 'n (''Historia Naturalis'') chi scrissi la storia di [[Quintu Pidiu (pitturi)|Quintu Pidiu]]. Ntê [[mediuevu]] era pessima, spissu ù surdi eranu messi da parti. Nun vinivanu cunzedarati cumu pirsuna nurmali. Ntê [[rinascimentu]] quarcusa cuminciu a migghiurari ccu ù studi di [[frati]], [[sacirdoti]], [[munaci]] cca circanu di educari a [[Littura|liggiri]] e [[Scrittura|scriviri]]. Ntô ù anni [[1600]] e [[1700]] ccu [[Pedro Ponce de Leon]] e [[Juan Pablo Bonet]], e 'nfini [[Charles-Michel de l'Épée]] chi arriuscitu a mparari ccu l'[[Lingua dî Signa|arfabetu manuali]]. Pedro Ponce de Leon nzignau a parrari e a scriviri, ma supratuttu a nzegnari macari a signari la [[lingua dî signa spagnula]], (LSE). Doppu di iddu [[Juan Pablo Bonet]] chi pùbbricu lu libbru dê [[1620]] ''Reduction de las letras y Arte para enseñar á ablar los Mudos''. Sulu [[Charles-Michel de l'Épée|Abbè de l'Épèe]] ntrudussi 'n tutta [[Europa]] li nzegamentu dâ '''''bilinguismu''''': uralismu e [[Lingua dî Signa|signismu]]. Ntê [[1817]], [[Thomas Hopkins Gallaudet|Gallaudet]] funnu la prima scola ppi surdi, oi chiamatu [[Universitati di Gallaudet|Gallaudet University]]. Ntê lu [[1880]] fu proibitu l'inzegnamentu di [[bilinguismu]]. Fu 'ntroduttu 'n tutti li scuoli l'[[uralismu]]. == Pòpulazzioni == Sècunnu lu [[World Federation of the Deaf]] la pòpulazzioni dî Surdi ntô munnu sugnu circa 70.000.000<ref>[https://web.archive.org/web/20140803164756/http://wfdeaf.org/whoarewe WFD: Who are we?]</ref>. Ntô [[Stati Uniti]] sunnu circa 500.000<ref>Woodcock, Kathryn (1992). Cochlear Implants vs. Deaf Culture? In Mervin Garretson (ed.), Viewpoints on Deafness: A Deaf American Monograph. Silver Spring, MD: Nasciutional Association for the Deaf</ref>, 'n [[Canadà]] li surdi sunnu 350.000<ref>[https://web.archive.org/web/20150918203310/http://www.cad.ca/statistiques_portant_sur_les_sourds_canadiens.php Association des Sourds du Canada]</ref>. N [[Francia]] li abbitanti sunnu 500.000 circa<ref>[https://web.archive.org/web/20140324050624/http://www.websourd-entreprise.fr/spip.php?article1 WebSourd: La surdité en France]</ref>. ==Pirsunaggi== * [[Quintu Pidiu (pitturi)|Quintus Pedius]], lu primu Surdu ntâ la [[Storia]] di l'umanitati * [[Antonio Magarotto]], lu funnaturi dê l'[[Enti Nazziunali Surdi|ENS]] * [[Thomas Hopkins Gallaudet]], lu funnaturi di la prima [[Univirsitati]] pi Surdi ntô lu munnu * [[Marlee Matlin]], attrici, famusa pi lu film ''Figghi di nu Ddiu minuri'' ca vinzi nu primiu [[Oscar]] ntê [[1987]] * [[Deanne Bray]] attrici * [[Francesco D'Amico]], atturi talianu, prutagunista di ''[[L'Amuri è Surdu]]'' * [[SignMark]], rapper Surdu [[Finlannia|finlannisi]] * [[Sean Forbes]] rocker Surdu [[USA|statunitensi]] * [[Sean Berdy]] atturi, di la serìi ''Switched at Birth'' * [[Katie Leclerc]] attrici, famusa pi ''Switched at Birth'' ==Televisioni== Ntô [[televisioni]] ci sugnu dî [[telefim]] o [[fiction]] chi si parranu dâ [[Cumunitati Surda]]. Chiù famusi sugnu [[L'Amuri è Surdu]] è na fiction [[Talia (paisi)|taliana]] e [[Switched at Birth]] e na sirìi [[Stati Uniti|statunitenzi]]. ==Cìnima== Ntô [[cìnima]] è cchiù famusa lu [[film]] ''[[Figghi di nu Ddiu minuri]]'' dô [[1987]] ccu l'attrici [[Marlee Matlin]]. Autri film a tema di surdi sunnu: ''[[Ntô paisi dî surdi]]'' (1992), ''[[Lu carusu sirvaggiu]]'' (1970), ''[[Marianna Ucrìa (film)|Marianna Ucrìa]]'' (1997). ==Arti== Lu pitturi [[Quintu Pidiu (pitturi)|Quintu Pidiu]] è statu lu primu artista surdu ntâ storia dâ [[cumunitati surda]]. Autri pitturi nasciuti surdi eranu: [[Oreste Carpi]], [[Signmark]], [[Sean Forbes]], [[John Maucere]]. ==Sport== Ntô [[sport]] ci sunnu dî catigurìi divirsi pi disclipina spurtiva e passiuni. Cumu [[Lance Allred]] e [[Miha Zupan]] pi [[basket]] e sunnu macari memmirà di [[Deaf Internasciutional Basketball Federation]]. ==Lingua== I surdi cumunicanu ccu la [[Àlencu dî lingua dî signa|Lingua dî Signa]]. * [[Mmàggini:Flag of Italy.svg|30px|border]] [[Lingua dî Signa Taliana]] ('''LIS''') * [[Mmàggini:Flag of United States.svg|30px|border]] [[Lingua dî Signa Miricana]] ('''ASL''') * [[Mmàggini:Flag of France.svg|30px|border]] [[Lingua dî Signa Francisi]] ('''LSF''') * [[Mmàggini:Flag of Nicaragua.svg|30px|border]] [[Lingua dî Signa Nicaraguensa]] ('''ISN''') * [[Mmàggini:Flag of United Kingdom.svg|30px|border]] [[Lingua dî Signa Ngrisi]] ('''BSL''') * [[Mmàggini:Flag of Germany.svg|30px|border]] [[Lingua dî Signa Tidesca]] ('''DGS''') * [[Mmàggini:Flag of New Zealand.svg|30px|border]] [[Lingua dî Signa Nova Zilannisi]] ('''NZSL''') * [[Mmàggini:Flag of Japan.svg|30px|border]] [[Lingua dî Signa Giappunisa]] ('''Nihon Shuwa''') * [[Mmàggini:Flag of Catalonia.svg|30px|border]] [[Lingua dî Signa Catalana]] ('''LSC''') * [[Mmàggini:Flag of Kenya.svg|30px|border]] [[Lingua dî Signa Keniuta]] ('''KeSL''') * [[Mmàggini:Flag of Ethiopia.svg|30px|border]] [[Lingua dî Signa Etiupa]] ('''EthSL''') * [[Mmàggini:Flag of Ghana.svg|30px|border]] [[Lingua dî Signa Adamarobe]] ('''AdaSL''') * [[Mmàggini:Flag of Egypt.svg|30px|border]] [[Lingua dî Signa Eggizziana]] ('''EgySL''') * [[Mmàggini:Flag of Chile.svg|30px|border]] [[Lingua dî Signa Chilina]] ('''LSCh''') * [[Mmàggini:Flag of Bolivia.svg|30px|border]] [[Lingua dî Signa Boliviana]] ('''LSBov''') * [[Mmàggini:Flag of Venezuela.svg|30px|border]] [[Lingua dî Signa Vinezzuelana]] ('''LSVen''') * [[Mmàggini:Flag of Cuba.svg|30px|border]] [[Lingua dî Signa Cubana]] ('''LSCuba''') ==Noti== {{references}} == Talìa puru == * [[Lingua dî Signa]] * [[Àlencu dî lingua dî signa]] * [[Fidirazziuni munniali dî surdi]] * [[European Union of the Deaf]] * [[Enti nazziunali surdi]] * [[Cumitatu carusi surdi taliani]] [[Catigurìa:Cultura dî surdi]] 0zxxtdjyfgpdq559yh8rop2vddm4df9 MediaWiki:GrowthExperimentsSuggestedEdits.json 8 65149 770354 759054 2025-06-23T16:45:03Z Maintenance script 20352 Adding version data 770354 json application/json { "$version": "1.0.0", "GEInfoboxTemplates": [], "copyedit": { "disabled": false, "templates": [], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "" }, "expand": { "disabled": false, "templates": [ "Stub", "..." ], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "Wikipedia:Stub" }, "image_recommendation": { "disabled": false, "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "", "maxTasksPerDay": 25 }, "link_recommendation": { "disabled": false, "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add_a_link", "maximumLinksToShowPerTask": 4, "excludedSections": [ "attuarmenti", "bibbliografia", "bibbliografìa", "bibbliugrafia", "bibbliugrafìa", "bibbriugrafìa", "bibliografia", "bibliografì", "bibliografìa", "bibliugrafìa", "biografìa", "collegamenti esterni", "culligamenti esterni", "external links", "fonti", "i noti", "liami esterni", "lijami di fora", "lijami esterni", "links", "ljiami esterni", "note", "noti", "referenzi", "refirenzi", "rifirenna", "see also", "stòria", "viditi puru", "web links" ], "maxTasksPerDay": 25, "underlinkedWeight": 0.5, "minimumLinkScore": 0.6, "maximumEditsTaskIsAvailable": "no", "group": "easy", "type": "link-recommendation" }, "links": { "disabled": false, "templates": [ "O", "o" ], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "" }, "references": { "disabled": false, "templates": [], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "" }, "section_image_recommendation": { "disabled": false, "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "", "maxTasksPerDay": 25 }, "update": { "disabled": false, "templates": [ "Urtimissimi nfurmazzioni" ], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "" } } hb9d6btp6zg29q2x6g4y1gi3iq24k1b 770355 770354 2025-06-23T17:10:07Z Maintenance script 20352 Migrating data to new format 770355 json application/json { "$version": "2.0.0", "GEInfoboxTemplates": [], "copyedit": { "disabled": false, "templates": [], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "" }, "expand": { "disabled": false, "templates": [ "Stub", "..." ], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "Wikipedia:Stub" }, "image_recommendation": { "disabled": false, "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "", "maxTasksPerDay": 25 }, "link_recommendation": { "disabled": false, "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add_a_link", "maximumLinksToShowPerTask": 4, "excludedSections": [ "attuarmenti", "bibbliografia", "bibbliografìa", "bibbliugrafia", "bibbliugrafìa", "bibbriugrafìa", "bibliografia", "bibliografì", "bibliografìa", "bibliugrafìa", "biografìa", "collegamenti esterni", "culligamenti esterni", "external links", "fonti", "i noti", "liami esterni", "lijami di fora", "lijami esterni", "links", "ljiami esterni", "note", "noti", "referenzi", "refirenzi", "rifirenna", "see also", "stòria", "viditi puru", "web links" ], "maxTasksPerDay": 25, "underlinkedWeight": 0.5, "minimumLinkScore": 0.6, "maximumEditsTaskIsAvailable": "no", "group": "easy", "type": "link-recommendation" }, "links": { "disabled": false, "templates": [ "O", "o" ], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "" }, "references": { "disabled": false, "templates": [], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "" }, "section_image_recommendation": { "disabled": false, "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "", "maxTasksPerDay": 25 }, "update": { "disabled": false, "templates": [ "Urtimissimi nfurmazzioni" ], "excludedTemplates": [], "excludedCategories": [], "learnmore": "" } } 3n78k5yhdxahltkxqa2556r55y2w9jo