Wikipedia
scwiki
https://sc.wikipedia.org/wiki/P%C3%A0gina_printzipale
MediaWiki 1.45.0-wmf.7
first-letter
Media
Ispetziale
Cuntierra
Usuàriu
Cuntierra usuàriu
Wikipedia
Cuntierra Wikipedia
File
Cuntierra file
MediaWiki
Cuntierra MediaWiki
Template
Cuntierra template
Agiudu
Cuntierra agiudu
Categoria
Cuntierra categoria
TimedText
TimedText talk
Module
Module talk
Event
Event talk
Albino Bernardini
0
2056
186707
172168
2025-06-30T09:14:30Z
SamSard
25038
186707
wikitext
text/x-wiki
{{variant|LSC}}
'''Albino Bernardini''' ([[Thiniscole|Finiscole]],18 de santuaine [[1917]] – [[Tivoli]], 31 de martzu [[2015]]) est istadu unu iscritore sardu.
==Biografia==
Richiamadu durante s'ùrtima gherra, at partitzipadu a sas campannas de [[Albania]], [[Grèghia|Grètzia]] e [[Iugoslàvia|Jugoslàvia]]. Dae custa esperièntzia naschet ''Disavventure di un povero soldato'', unu libru de denùntzia contra a su machine de totu sas gherras, dedicadu a sos giòvanos.
Dae su [[1945]] insinnat a tempus prenu in iscola. In su 1960 dassat sa terra sua e andat a istare a probe de sa capitale, in ue cumintzat unu capìtulu nou de sa bida sua: intrat a fàghere parte de su MCE (Movimentu de Cooperatzione Educativa) in ue connoschet su poeta-iscritore pro sos pitzinnos [[Gianni Rodari]] devenende amigos carrales.
In su [[1968]] publicat Un anno a Pietralata, su primu libru suo, e dae ue faghent sa pellìcula Diario di un Maestro. Dae tando at a iscriere unu libru in fatu de s'àteru, su bonu paristòrias e contos pro pitzinnos. At bisitadu iscolas medas in [[Itàlia]] e in s'èsteru: [[Istados Unidos]], ex [[Unione Sovietica|Unione Soviètica]], [[Isvìtzera|Isvitzera]], [[Polònia]], etz.. At retzidu deghinas de prèmios e reconnoschimentos. Est istadu su Presidente de sa giuria Prèmiu Natzionale de Literatura Infantile Sardigna chi si faghet cada duos annos in [[Ortzai]] (Nu) e prèmiat contos èditos e inèditos.
Dissìpulu de su frantzesu Prenet e de s'isvìtzeru [[Jean Piaget]] est istadu s'ideadore de s'imbentu "didàticu- educativu" fatu dae sas «istòrias sena fine»: est a narrere contos e paristòrias chi non sunt cungruidas a manera chi sos letores minores podant imbentare un'agabu issoro. At collaboradu cun paritzos cuotidianos: l'Unità, Paese Sera e [[l'Unione Sarda]].
== Unas cantas òperas ==
*Un anno a Pietralata, [[Ilisso (domo editora)|Illisso]], [[Nùgoro]], [[2004]].
*La banda del bolide, Dattena, [[Casteddu]], [[1991]].
*Le avventure di Grodde, Editori Riuniti, [[Roma]], [[1989]].
*Il palazzo delle ali et ateros contos, [[Condaghes (domo editora)|Condaghes]], Casteddu, [[1995]].
*Un viaggio lungo trent'anni, Ilisso, Nùgoro, [[1996]].
*Tante storie sarde, Castello, Casteddu, [[1991]].
*Le bacchette di Lula, Ilisso, Nùgoro, [[2003]].
*Storie di gente comune, esperienze politico culturali in Sardigna. Castello, Casteddu, [[1993]].
*La scuola riunita, Editori Riuniti, Roma [[1973]].
*La supplente, La Nuova Italia, [[Firenze]] [[1975]].
== Acàpios a foras ==
* http://www.albinobernardini.it {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140130223747/http://www.albinobernardini.it/ |date=2014-01-30 }}
[[Categoria:Biografias|Bernardini]]
[[Category:Sardos|Bernardini]]
[[Categoria:Iscritores italianos]]
[[Categoria:Iscritores]]
6z5jnsjawpev94kwpyenfjb35119vh0
Remundu Piras
0
2091
186711
181748
2025-06-30T09:19:55Z
SamSard
25038
186711
wikitext
text/x-wiki
'''Piras, Remundu''' ([[Biddanoa Monteleone]] 1905 - 1978) est istadu [[Poete]], improvisadore sardu.
Autodidata, at cumintzadu a cantare in sas festas locales cando teniat petzi deghennoe annos. Pro trèighi annos, dae su 1932 a su 1945, l'aiant custrintu a abarrare a sa muda pro neghe de su divietu de cantare impostu dae su rezìmene fassista a totus sos cantadores.
Reconnotu dae totus comente unu de sos cantadores prus mannos, fiat dotadu de unu sensu crìticu naturale e de un vocatzione ispantosa a cumponner poesias in su mamentu; cumpeter cun isse in subra de su palcu fiat difìtzile meda. Est cunsideradu su cumponidore prus mannu de "modas", tipu de cumponimentu chi cumparit in sas garas a inghìriu de sa medade de sos annos Binti, e chi est cunsiderada sa proa poètica prus distintiva de s'abilidade de s'improvisadore.
Sos versos de "tziu Remundu" sunt una testimònia ùnica finas dae su puntu de bista linguìsticu, pro sa richesa de su lèssicu, sa bundàntzia e s'orizinalidade de sas imàzines. Una produtzione interessante meda finas suta su puntu de bista sotzio-antropolòzicu, pro sas noas subra de sos raportos sotziales, de sas cunditziones econòmicas e de sas superstitziones.
Non si connoschet totu sa produtzione intrea sua. Petzi a pustis de sa morte est istada curada una regorta de poesias, chi sunt però de tipu meditativu: Mistèriu, regorta de sonetos; Bonas Noas, sàtiras e tertzinas; Sas Modas, cantos longos chi congruiant sas garas poèticas; A bolu, otavas improvisadas.<ref>{{Tzita web|url=https://www.sardegnacultura.it/j/v/253?s=26924&v=2&c=28339&c1=28361&visb=&t=1|tìtulu=Remundu Piras|nùmene=|situ=Sardegna Cultura|atzessu=2021-05-21|dataarchìviu=2021-05-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20210521134025/https://www.sardegnacultura.it/j/v/253?s=26924&v=2&c=28339&c1=28361&visb=&t=1|urlmortu=eja}}</ref>
== Riferimentos ==
<references />
{{Controllu de autoridade}}
[[Category: Sardos|Piras, Remundu]] [[Category:Poetes a bolu|Piras, Remundu]]
qijq1n6vcpfj0l8lh4kgw37gocc5yjw
Giuseppe Fiori
0
2100
186710
175988
2025-06-30T09:19:13Z
SamSard
25038
186710
wikitext
text/x-wiki
{{Variant|LOG}}'''Giuseppe Fiori''' ([[Silanos]], [[1923]] - [[Roma]], [[2003]]) est istadu unu iscritore e giornalista sardu.
== Biografia ==
At traballadu comente redatore de [[L'Unione Sarda]] e a pustis in sa [[Rai]], est istadu vitzediretore de su [[TG2]], in ue at imbentadu una sèrie de editòriales polìticos a pustis regortos in ''Parole in TV''. Dae su [[1979]] est elèghidu senadore pro tres lezisladuras, in antis de [[Igrèsias]] e a pustis de [[Aristanis]]: in sa matessi època est istadu diretore de "Paese Sera". A pustis de su libru-inchiesta subra de sos piscadores de [[Cabras]] (''Baroni in laguna'') at iscritu sa prima de sas biografias polìticas: a sa ''Vita di [[Antonio Gramsci]]'', de su [[1996]], sunt sighidas sas de [[Michele Schirru]], s'anàrchicu sardu fusiladu in su [[1931]] pro aer pessadu de ochier a [[Benito Mussolini|Mussolini]]; de [[Emilio Lussu]] (''Il cavaliere dei Rossomori'', de su [[1987]]); de [[Enrico Berlinguer]], de su [[1989]].
At sestadu sa biografia de duos capos liberales sotzialistas mannos, Ernesto Rossi (''Vita di un italiano'', [[1994]]) e Carlo Rosselli.
In su [[1996]] at sestadu in ''Il Venditore sa carrera imprenditoriale'', e a pustis polìtica de [[Silvio Berlusconi]].
Dae un'àteru libru-inchiesta subra de sa [[Sardinna]], ''La società del malessere'' ([[1968]]), est istadu ispiradu su film ''Barbagia'' de Carlo Lizzani. Cun su romanzu ''Uomini ex'' subra de unu grupu de comunistas chi si nche sunt cuados in [[Praga]] in sos annos de sa [[Gherra frida|Gherra Frita]], at bìnchidu in su [[1993]] su ''Prèmiu Nàpule''. ''[[Sonetàula]]'' est istadu giai publicadu in su [[1962]], ma pro s'editzione essida in su [[2000]] l'at cambiadu meda, faghende logu mescamente a sa realidade dolorosa e dramàtica de sos fatos personales de su protagonista.
==Bibliografia==
*''Sonetàula'', ([[1960]])
*''Baroni in laguna'', ([[1961]])
*''Vita di [[Antonio Gramsci]]'', Laterza ([[1966]])
*''Vita di [[Michele Schirru]]'', ([[1983]])
*''La società del malessere'', ([[1968]]) - Ai custu liberu est istadu ipiradu su film ''[[Barbagia]]'' de [[Carlo Lizzani]].
*''Il cavaliere dei Rossomori. Vida de [[Emiliu Lussu]]'', ([[1985]])
*''Vida de [[Enrico Berlinguer]]'', ([[1989]])
*''[[Ernesto Rossi]]''
*''Il venditore. Storia di [[Silvio Berlusconi]] e della [[Fininvest]]'', Garzanti ([[1995]])
{{Controllu de autoridade}}
[[Category:Biografias|Fiori, Giuseppe]] [[Category:Sardos|Fiori, Giuseppe]] [[Category:Literadura sarda|Fiori, Giuseppe]] [[Category:Giornalistas italianos|Fiori, Giuseppe]]
[[Categoria:Iscrittores italianos]][[Category:Televisione|Fiori, Giuseppe]]
objnd3up50hde3ih8apb0cr340x8ezh
Salvatore Niffoi
0
2101
186712
185524
2025-06-30T09:23:04Z
SamSard
25038
186712
wikitext
text/x-wiki
{{variant|NUG}}
[[Immàgini:Salvatore Niffoi.png|thumb|right|Salvatore Niffoi]]
'''Salvatore Niffoi''' (mutidu '''Carrone''') ([[Orane]], 19 [[Freàrgiu]] 1950) est unu iscritore sardu.
S'est laureadu in lìteras in [[Roma]] in su [[1976]] cun d'una tesi subra de sa [[poesia]] dialetale sarda (sos relatores fiant Carlo Salinari e Tullio de Mauro). Como insinnat matèrias literàrias in sas iscolas mèdias de Orane.
At esordidu in su 1997 cun su [[romanzu]] ''Collodoro''; a pustis, at publicadu ''Il viaggio degli inganni'' in su 1999, ''Il postino di Piracherfa ''(in su 2000, custu bortadu fintzas in [[limba frantzesa|frantzesu]]) e ''Cristolu'' (2001). S'ùrtima òpera sua est ''La sesta ora'' publicada, che a sas àteras, dae sa domo de imprenta [[Il Maestrale]]. Cun [[Adelphi]] at torradu a publicare, rinnovadu, ''La leggenda di Redenta Tiria''.
In sos romanzos suos impreat unu limbàzu espressivu meda. Resessit a trasmiter a chie leghet, un'idea de sa [[Sardinna]] chi non est petzi bella, ma finas areste e misteriosa. Iscriet in [[italianu]], però in sos romanzos suos impreat finas paràulas sardas e sardismos sintàticos. Carchi òpera est istada presentada finas in [[teatru]] (mescamente dae Bocheteatro e Cada die teatro) comente ''Cristolu'' e àteros contos (''Il maestro pazzo'' e ''La balente'').
{{Controllu de autoridade}}
{{DEFAULTSORT:Niffoi, Salvatore}}
[[Category:Biografias]][[Category:Sardos]]
[[Category:Literadura sarda]]
61cik21xkpxkmfqehvxxjqh3shzmwfp
Antonio Cano
0
2103
186715
164225
2025-06-30T09:26:32Z
SamSard
25038
186715
wikitext
text/x-wiki
'''Antonio Cano''' (fine sèc. XIV - 1476/1478) fiat unu religiosu sardu.
De sa bida sua si connoschet pagu. Fiat istadu abate de [[Sacarza]] e retore de sa bidda de [[Giave]]. In su mese de [[triulas]] de su [[1436]] fiat istadu ordinadu pìscamu de [[Bisàrtziu]].
Trasferidu a sa igrèsia metropolitana de [[Torres]], aiat leadu, comente sutzessore de [[Pietro Spano]], dinnidade de [[archipìscamu]] in [[Santu Nigola]] dae su [[1448]] a su [[1476]].
Est nodidu pro aer iscritu sa prima òpera literària in [[limba sarda]] chi si connoscat: [[Sa vitta et sa morte, et passione de sanctu Gavinu, Prothu et Jaunariu.]]
{{Controllu de autoridade}}
{{DEFAULTSORT:Cano, Antonio}}
[[category:biografias]]
[[Category:Sardos]]
[[Category:Literadura sarda|Cano, Antonio]]
[[Category:Poetes sardos|Cano, Antonio]]
pmw19fzpzjf9j85gry9mdno90psbbls
Antoni Pigliaru
0
6977
186713
180783
2025-06-30T09:23:29Z
SamSard
25038
186713
wikitext
text/x-wiki
{{Variant|LOG}}
{{Bio
|Nòmene = Antoni
|Sambenàdu = Pigliaru
|Sesso = M
|LoguNascita = Orune
|LoguNascitaAlt =
|DieMeseNascita =
|AnnuNascita = 1922
|LoguMorte = Tàtari
|DieMeseMorte =
|AnnuMorte = 1969
|PreFaìna =
|Faìna = giurista
|Epoca =
|Epoca2 =
|Faìna2 = filosofu
|Faìna3 =
|FaìnaAltre =
|Natzionalidade = sardu
}}
'''Antoni Pigliaru''' est istadu unu de sos mazores intellettuales sardos de sa segunda meidade de su [[Noighentos]]. Tra sos temas chi àt affrontadu in mesu bi fit sempre sa interpretatzione de sos temas socio-economicos de sas zonas internas de sa [[Sardigna]], difattis sos istudios suos subra su tema sunu fundamentales.
In pius aiat dedicadu s'attinzione sua puru a sos argumentos relativos a s'insegnamentu in sas iscolas, connoschiat meda ene sas iperientzias de [[Lorenzo Milani]].
== Oberas ==
=== Oberas printzipales ===
*''Considerazioni critiche su alcuni aspetti del personalismo comunitario'' - Sassari, 1950
*''Persona umana ed ordinamento giuridico'' - Milano, 1953
*''Meditazioni sul regime penitenziario italiano'' - Sassari, 1959 (como Nuoro, 2009 con prefazione e postfazione di [[Salvatore Mannuzzu]])
*''La vendetta barbaricina come ordinamento giuridico'' - Milano, [[1959]] (como Nuoro, 2000)
*''La piazza e lo Stato'' - Sassari, 1961
*''Sardegna, una civiltà di pietra'' - Roma, 1961 (cun [[Franco Pinna]] e [[Giuseppe Dessì]])
*''Struttura, soprastruttura e lotta per il diritto'' - Padova, 1965
*''"Promemoria" sull'obiezione di coscienza'' - Sassari, 1968 (como Nuoro, 2009 cun prefatzione de [[Virgilio Mura]])
*''L'eredità di Gramsci e la cultura sarda'' - Roma, 1969 (como Nuoro, 2008 cun prefatzione de Paolo Carta)
=== Oberas pubbricadas poi e sa morte ===
*''Il banditismo in Sardegna'' - Milano, 1970
*''Antonio Pigliaru: politica e cultura, antologia degli scritti pubblicati sulla rivista Ichnusa'' - Sassari, 1971 (a cura di Manlio Brigaglia, Salvatore Mannuzzu, Giuseppe Melis Bassu; con scritti di: Gigi Ghirotti ... et al.)
*''Il rispetto dell'uomo'' - Sassari, 1980 (cun d'una nota de Antonio Delogu)
*''Scritti sul fascismo'' - Sassari, 1983
*''La lezione di Capograssi'' - Roma, 2000 (cun introduzione de Antonio Delogu)
*''Saggi capograssiani'' - Roma, 2010 (cun introduzione de Antonio Delogu )
*''Per un primo giorno di scuola: lettera a una professoressa'' - Sassari, 2002
*''Le parole e le cose: alfabeto della democrazia'' - Sassari, 2005
== Bibliografia ==
* Luciano Caimi, ''Motivi pedagogici e impegno educativo in Antonio Pigliaru'', Milano, Vita e Pensiero. Pubblicazioni dell’Università Cattolica del Sacro Cuore di Milano, 2000
== Aggantzos dae fora ==
* [http://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=626&s=17&v=9&c=4460&id=86077 ''Visti da fuori - Antonio Pigliaru''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140803011804/http://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=626&s=17&v=9&c=4460&id=86077 |date=2014-08-03 }} dae [[Sardegna Digital Library]] Su documentariu est cumpostu dae interventos de Sergio Cotta, [[Norberto Bobbio]], [[Giorgio Pecorini]] e L. M. Lombardi Satriani, [[1986]].
[[category:Sardos]]
[[category:Italianos]]
[[category:Filosofos]]
[[Categoria:Universidade de Tàtari]]
cjbtdbobsmm04nneltz44xgtgxbc5go
Francesco Bande
0
7428
186706
172341
2025-06-30T09:13:32Z
SamSard
25038
186706
wikitext
text/x-wiki
{{s}}
{{Variant|LOG}}
{{Bio
|Nòmene = Francesco
|Sambenàdu = Bande
|Sesso = M
|LoguNascita = Burtei
|LoguNascitaAlt =
|DieMeseNascita =
|AnnuNascita = [[1930]]
|LoguMorte =
|DieMeseMorte =
|AnnuMorte = [[1988]]
|PreFaìna =
|Faìna = musicista
|Epoca = 1900
|Epoca2 =
|Faìna2 = sonadore de fisarmonica
|Faìna3 = sonadore de organetto
|FaìnaAltre =
|Natzionalidade = sardu
}}
== Agganzos dae fora ==
http://www.cantosardoachitarra.it/cantadores_dettaglio.php?id=20 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120723012649/http://www.cantosardoachitarra.it/cantadores_dettaglio.php?id=20 |date=2012-07-23 }}
[[categoria:Sardos|Bande, Francesco]][[categoria:Fisarmonicistas|Bande, Francesco]][[categoria:Mùsica folk|Bande, Francesco]]
ryilwz38q39x1r76blzpk3qgjb3c6jg
Marco Magnani
0
7696
186714
172525
2025-06-30T09:24:25Z
SamSard
25038
186714
wikitext
text/x-wiki
{{Variant|LOG}}'''Marco Magnani''' ([[Tàtari]], * 22 de [[lampadas]] [[1945]]-23 de [[lampadas]] [[2003]]), fizu de su pittore sardu tattaresu [[Giuseppe Magnani| Giuseppe]], fidi unu criticu de s'arte. Sos istudios suos sunu fundamentales pro s'istoria de s'arte moderna in [[Sardigna]].
==Oberas==
===a sa sola===
* ''Stanis Dessy'', Nuoro, 2004
* ''Tre scritti sull'illustrazione'', 2003
=== Cun Giuliana Altea===
* ''Le matite di un popolo barbaro''. Grafici e illustratori sardi 1905-1935, Milano, 1990 ISBN 8836602851
* ''Mauro Manca,'' Nuoro, 1994
* ''Pittura e scultura del primo '900''. (nella collana: Storia dell'arte in Sardegna) Nuoro, Ilisso, 1995. ISBN 8885098398
* ''Giuseppe Biasi'', (monografia), Nuoro, 1998
* ''Atlante (Geografia e Storia della Giovane Arte Italiana)'', Giancarlo Politi, Editore, 1998/99.
* ''Eugenio Tavolara'', (monografia), Nuoro, 1999
* ''Pittura e scultura dal 1930 al 1960'', Nuoro, 2000
* ''Stanis Dessy'', Nuoro, 2002
== Agganzos dae fora ==
[http://www.associazionemarcomagnani.it/marco.htm Associazione Marco Magnani, Breve ischeda biografica] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071215183914/http://www.associazionemarcomagnani.it/marco.htm |date=2007-12-15 }}
{{Controllu de autoridade}}
[[Categoria:Biografias|Magnani, Marco]][[Categoria:Sardos|Magnani, Marco]][[Categoria:Criticos de s'arte|Magnani, Marco]]
[[Categoria:Persones ligadas a Tàtari|Magnani, Marco]]
oscw8dk216mjqrazgg8rchnwt7w8cyb
Remo Bodei
0
8296
186708
171434
2025-06-30T09:15:18Z
SamSard
25038
186708
wikitext
text/x-wiki
{{s}}{{Variant|LOG}}
[[File:Remo Bodei 1.jpg|thumb|200px|right|Remo Bodei]]
'''Remo Bodei''' ([[Casteddu]], 3 de austu [[1938]] – [[Pisa]], 7 de santandria [[2019]]) est istadu unu [[filosofu]] e [[professore]] sardu.
==Oberas==
*Sistema ed epoca in Hegel ([[Bologna]], [[1975]])
*Hegel e Weber. Egemonia e legittimazione ([[Bari]], [[1977]]) (cun F. Cassano)
*Multiversum. Tempo e storia in Ernst Bloch ([[Nàpoli|Napoli]] [[1979]])
*Scomposizioni. Forme dell'individuo moderno ([[Torinu|Torino]], [[1987]])
*Hoederlin: la filosofia y lo tragico ([[Madrid]], [[1990]])
*Ordo amoris. Conflitti terreni e felicità celeste ([[Bologna]],[[1991]])
*Geometria delle passioni. Paura, speranza e felicità: filosofia e uso politico ([[Milanu|Milano]], [[1991]])
*Le forme del bello ([[Bologna]], [[1995]])
*Le prix de la liberté ([[Parigi|Paris]], [[1995]])
*Se la storia ha un senso ([[Bergamo]], [[1997]])
*La filosofia nel Novecento ([[Roma]], [[1997]])
[[Categoria:Biografias]][[Categoria:Sardos|Bodei, Remo]][[Categoria:Filosofos|Bodei, Remo]][[Categoria:Universidade Normale de Pisa|Bodei, Remo]][[Categoria:Universidade de Pisa|Bodei, Remo]][[Categoria:Universidade de sa California, Los Angeles|Bodei, Remo]]
88hfgnlnloolzxregw1q9dy9hx8o3ou
Populu sardu
0
9437
186703
185643
2025-06-30T08:37:20Z
SamSard
25038
/* Demografia */
186703
wikitext
text/x-wiki
{{Variant|LOG}}
[[File:Flag of Sardinia, Italy.svg|350px|thumb|right|Sa [[Bandera de sos battor moros|bandera sarda]].]]
Sos '''Sardos''' (o is '''Sardus''') sunt su populu chi bivet in [[Sardigna]]<ref name="Sardi">[http://www.faqs.org/minorities/Western-Europe-and-Scandinavia/Sardinians.html Sardinians - World Directory of Minorities]</ref>, ìsula de su [[Mare Mediterraneu|Mediterraneu]] otzidentale e [[Regiones Autònomas de s'Itàlia|regione autònoma]] de s'[[Italia]], narada in [[limba sarda|sardu]] "Regione Autònoma de Sardigna" e in [[limba italiana|italianu]] ''Regione Autonoma della Sardegna''.
==Orìgine==
'' '''Bae puru a bidere''': [[Istoria de Sardinnia]] ''
===Preistoria===
Sa Sardigna la aìant populada a fiottos, intra su Paleoliticu superiore, su Mesoliticu e su Neoliticu antigu, zente chi benìat dae sa penisula iberica e italiana. In sa fase mediana de su Neoliticu, ateras populatziones fint accudidas dae su trettu pirenaicu-proventzale, e a pustis dae isulas postas in Egeu, Creta e Tziclades; a sas primas si depet su megalitismu, a sas ateras sa [[cultura de Otieri]], isparghida peri tottu s'isula<ref>Giovanni Lilliu: Prima dei nuraghi in La società in Sardegna nei secoli, pag. 9</ref>. In s'Eneoliticu fit cumparta sa cultura de Monte Claro e, a pustis, cussa de su conzu campaniforme, chi nde la aìant fatta intrare dae su trettu francu-ibericu e dae s'Europa tzentrale trumigheddas pitícas chi fint agabbadas a cumbìver cun sa zente de su logu<ref>[http://www.treccani.it/enciclopedia/l-italia-preromana-sardegna_(Il-Mondo-dell'Archeologia)/ Fulvia Lo Schiavo -L'Italia preromana. Sardegna (2004)]</ref><ref>Manlio Brigaglia - Storia della Sardegna , pg. 48-49-50</ref>. A custa cultura si depent, imbetzes, tecnicas noas pro traballare cun su metaddu, ateros istiles tzeramicos e fintzas, cun tottu probabilidade, una limba [[limbas indo-europeas|indo-europea]]<ref>Giovanni Ugas - L'alba dei Nuraghi , pg.22-23-24</ref>. In sa prima fase de s'Edade de Brunzu, sa cultura de su conzu campaniforme fit a pare cun sos influssos chi benìant dae su trettu polanianu, mudende in sa cultura de [[Bunnànnaru]].
[[File:Etnie_Nuragiche-2.svg|150px|thumbnail|left|Tribù nuraghesas sigundu a Tolomeu]]
Sa [[tziviltade nuraghesa]] fit cumparta in sa Edade Media de Brunzu. Tando, s'isula la populaìant [[Lista de tribù nuraghesas|paritzas populatziones tribales]]: sas prus importantes fint cussas de sos [[Balares]], de sos [[Ilienses]] e de sos [[Cossos]]<ref>Giovanni Ugas - L'alba dei Nuraghi, p. 241</ref> (chi aìant dadu su nòmine a s'isula de [[Còssiga]], ma no est a los cunfùnder cun sos [[Corsicanos|Corsicanos modernos]]). Sos [[Sardos antigos]], sigundu a tzertos istudiosos, si podent ponner a pare cun sa populatzione narada [[Shardana]]<ref>{{Tzita web |url=http://www.sardiniapoint.it/5085.html |tìtulu=SardiniaPoint.it - Interview with Giovanni Ugas, archaeologist and professor of the University of Cagliari |atzessu=2015-04-02 |dataarchìviu=2020-04-05 |urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200405144452/http://www.sardiniapoint.it/5085.html |urlmortu=eja }}</ref>.
Non semus a connoschèntzia de cale limba (o limbas) si chistionaìat in Sardigna a cussos tempos. Podet esser chi sa [[limba nuraghesa]] tenìat assimìzos cun su [[limba basca|bascu]], oppuru cun s'[[limba etrusca|etruscu]]. Ateros istudios credent, imbetzes, chi in Sardigna bi aìat prus sistemas limbisticos, sìat preindoeuropeos sìat indoeuropeos.
===Istòria antiga===
In su segulu de X a.C., sos fenitzios aìant fundadu colunias e portos in sa costera meridionale e otzidentale, comente Karalis, Bithia, Sulki e [[Tharros]]. Su cabu de giossu lu aìant conchistadu sos de Cartàghine in su segulu de VI a.C. e, a pustis, sos [[Latinos|Romanos antigos]] in cussu de III a.C., cun s'agabbu de sa prima gherra punica. Est de custa manera chi sos romanos aìant latinitzadu meda sa Sardigna e sos sardos, francu a sos muntagninos chi, vivende ind unu trettu nadu pro menispretziu ''[[Barbagia|Barbaria]]'', pro tempus longu dìant a mantènner sos usos antigos. No est de badas chi su [[limba sarda|sardu modernu]], difattis, si tenet in cunsideru comente una de sas limbas romanzas prus [[limba cunservatora|cunservadoras]]<ref>Contini & Tuttle, 1982: 171; Blasco Ferrer, 1989: 14</ref><ref>''Story of Language'', Mario Pei, 1949</ref><ref>''Romance Languages: A Historical Introduction'', Cambridge University Press</ref>.
S'istudiosu de [[geografia]] magrebinu Muhammad al-Idrisi, descriende in su segulu de Doighi s'isula de Sardigna, narat chi <<sos Sardos sun '' Rûm 'Afàriqah '' (latinos de [[Africa]]), bivent comente a sa zente berbera, istant a banda dae atera natzione latina; custu populu est corazudu e balente, chi no lassat mai sas armas>>.<ref>Iscritu originale:وأهل جزيرة سردینیة في الأصل روم أفارقة متبربرون ومتوحشون من أجناس الروم وهم أهل نجدة وحزم لا يفارقون السلاح.</ref><ref>Contu Giuseppe, Sardinia in Arabic sources, Annali della Facoltà di Lingue e Letterature Straniere dell'Università di Sassari, Vol. 3 (2003 pubbl. 2005), p. 287-297. ISSN 1828-5384. , http://eprints.uniss.it/1055/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171011061541/http://eprints.uniss.it/1055/ |date=2017-10-11 }}</ref>
===Edade Media===
A pustis chi s'Imperju Romanu de Otzidente fit ruttu, sa Sardigna si la aìant pigada unu in fattu 'e s'ateru Vandalos, Bizantinos, Ostrogotos<ref>Francesco Cesare Casula - La Storia di Sardegna, pg.141</ref> e torra Bizantinos.
In s'Edade Media, s'isula aìat connoschidu unu periodu in ue si podìat gubernare issa etottu cun sas ancas suas in battor regnos indipendentes, sos [[Judicados sardos|Judicados]]; francu su [[Judicadu de Arborea|Logu de Arbarée]], dìant a falare in sutta de influentzia istranza, pisana e genovesa, in prus de calicuna familia importante de in ie, comente a sos de Doria e Della Gherardesca. Sos de Doria aìant fundadu sas tzittades de [[s'Alighera]] e de ''Castelgenovese'' ([[Casteddu Sardu]]), mentres sos pisanos aìant fraigadu su fentomadu ''Castel di Castro'' (como nadu, in manera incurtziada, [[Casteddu]]); in s'impestantu, Ugolino della Gherardesca aìat fattu naschire sa tzittade de ''Villa di Chiesa'' ([[Iglesias]]), logu de minera chi fit bennidu a comunu de tipu italianu impare a [[Tàtari]] e Castel di Castro.
A pustis chi sos Aragonesos si aìant pigadu sa terra sarda de propriedade pisana, intra su 1323 e su 1326, e chi su Judicadu de Arbaree aìat fattu gherra de resistentzia a issos intra su 1353 e su 1420, sa Corona Aragonesa aìat conchistadu tottu sa Sardigna; su [[Regnu de Sardigna]] aragonesu aìat populadu tzittades comente Castel di Castro e s'Alighera cun zente istranza, mescamente de erentzia [[Cadelanos|cadelana]]<ref>Manlio Brigaglia - Storia della Sardegna , pg.158</ref><ref>[http://www.minorityrights.org/1524/italy/sardinians.html Minority Rights Group International - Sardinians]</ref>. Unu limbazu [[limba cadelana|cadelanu]] est in impreu como etottu in s'Alighera.
===Edade moderna e contemporanea===
[[File:Braun hogenberg Cagliari 1572.jpg|thumb|left|Bisura de Casteddu pigada dae su lìberu "''Civitates orbis terrarum''" (1572)]]
In sos segulos de XVI e de XVII, sas printzipales tzittades sardas de Casteddu (cabu de logu), s'Alighera e Tàtari fint bene intradas in sos traffigos cummertziales de cussos tempos, comente ammustrat su fattu chi sos tzittadinos non cumprendìant petzi sardos de su logu, ma fintzas atera zente accudida dae sa penisula iberica, dae sa [[Liguria]], [[Frantza]] e, subratottu, Còssiga<ref>''Stranieri nella Cagliari del XVI e XVII secolo'' dae “Los Otros: genti, culture e religioni diverse nella Sardegna spagnola”, Csteddu, 23 de abrile de su 2004.</ref><ref>Antonio Budruni, Da vila a ciutat: aspetti di vita sociale in Alghero, nei secoli XVI e XVII</ref><ref name=Max>Carlo Maxia, Studi Sardo-Corsi, Dialettologia e storia della lingua fra le due isole</ref>: mescamente in Tàtari e peri tottu su sartu chi bi andat dae s'[[Anglona]] a sa [[Gallura]], s'elementu corsicanu (comomai toscanitzadu pro more de su domìniu pisanu) est, a cumintzare dae su segulu de XV, adderettura cussu de majorìa<ref name=Max>Carlo Maxia, Studi Sardo-Corsi, Dialettologia e storia della lingua fra le due isole</ref>. Custu fenomenu corsicanu de disterru in s'isula sorre de Sardigna, dae ue fit naschidu su limbazu [[tataresu]] e [[galluresu]]<ref name=Max>Carlo Maxia, Studi Sardo-Corsi, Dialettologia e storia della lingua fra le due isole</ref>, dìat a sighire fintzas a su segulu de XVIII, e agabbare de su tottu in cussu de XIX.
Su poderìu ispagnolu in Sardigna fit agabbadu in su 1713 cando, cun su trattadu de Utrecht, su Regnu de Sardigna aragonesu passaìat a sos Asburgo de Austria; in su 1718, a pustis chi sos ispagnolos aìant chircadu de badas de torrare a si pigare s'isula, cun su trattadu de Londra aìant lassadu sa Sardigna a sos de Savoia, chi in custa manera tenìant su titulu de "Re de Sardigna". In custu periodu, unu fiottu de zente ligurina chi benìat dae s'isuledda de Tabarka accudìat in cussas sardas de Santu Pedru e Santu Antiogu, portende su limbazu issoro, nadu [[tabarchinu]]. In su segulu de XIX, su Regnu de Sardigna piemontesu aìat fattu gherras cun sa punna de si pigare sa penisula italiana e sa [[Sitzilia]], ponèndelas in sos [[Istados de Terramanna (Regnu de Sardinnia piemontesu)|istados de Terramanna]]; cun s'agabbu de su gai nadu risorgimentu italianu, in su 1861, sos Savoia aìant postu su nòmine de "Regnu de Itàlia" in logu de cussu de Sardigna, chi oramai bi intraìat pagu.
[[File:Mineraria montevecchio.jpg|thumb|right|Minera de ''Montevecchio'']]
Dae su 1850 in susu, cun s'annoamentu de sas mineras sardas, trumigheddas de traballadadores chi benìant dae sa Stiria ([[Austria]]) e minadores de Friburgu ([[Germania]]) aìant pigadu domo pro unu tzertu tempus in s'Iglesiente, subratottu in sos trettos de ''[[Montevecchio]]'' (parte de Genna Serapis), [[Guspini]] e [[Ingurtosu]]. Mancàri chi calicunu tedescu aìat influentziadu s'istile architettonicu e nòmine de logu<ref>Stefano Musso, Tra fabbrica e società: mondi operai nell'Italia del Novecento, Volume 33, p.314</ref>, fint sos [[italianos]] a lu fagher de prus in assolutu; medas minadores benìant dae [[Lombardia]], [[Piemonte]], [[Toscana]] e [[Emilia-Romagna|Romagna]]<ref>Stefano Musso, Tra fabbrica e società: mondi operai nell'Italia del Novecento, Volume 33, p.316</ref><ref>{{Tzita web|url=http://notedarchivio.myblog.it/archive/2009/01/23/quando-i-bergamaschi-occuparono-le-case.html|tìtulu=Quando i bergamaschi occuparono le case|limba=it|atzessu=2015-04-02|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121112124531/http://notedarchivio.myblog.it/archive/2009/01/23/quando-i-bergamaschi-occuparono-le-case.html|dataarchìviu=2012-11-12|deadurl=eja}}</ref>. Sigundu a unu tzensimentu chi aìat fattu s'inzeniere Leon Gouin, in sas mineras de sa Sardigna sud-otzidentale fint traballende belle 10.000 persones, e unu 'e tres de custas fint accudidos continentales<ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnaminiere.it/il_progresso_sociale.htm|tìtulu=Il progresso sociale della Sardegna e lo sfruttamento industriale delle miniere - Sardegnaminiere.it|limba=it|atzessu=2015-04-02|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150404005016/http://www.sardegnaminiere.it/il_progresso_sociale.htm|dataarchìviu=2015-04-04|deadurl=eja}}</ref>; sa prus parte de custos italianos aìat pigadu domo in Iglesias e fratziones a curtzu, in parte pro semper.
A s'agabbu de su segulu de XIX, piscadores benènde dae Sitzìlia, Torre del Greco ([[Campania]]) e Ponza ([[Latziu]]) si nche andaìant in sos trettos de sa Sardigna orientale chi fint a curtzu de mare, subratottu in sas biddas de Arbatax/[[Tortolì|Tòrtuele]], [[Thiniscole]] e s'isula de [[sa Madalena]].
In su segulu de XX, su regìmene fascista aìat incorazadu a sos continentales a populare in massa sa Sardigna; de gai, zente chi benìat dae tottus sas regiones italianas (subratottu [[Venetu]], [[Marche]], [[Abrutzu]] e Sitzìlia) aìat pigadu domo colònica in Sardigna pro mondare parìtzos sartos e a bi istare, mescamente cussos appenas fundados de [[Arborea]] (tando ''Mussolinia di Sardegna''), [[Fertilia]] e [[Carbònia]].
In su segundu pùstigherra, una comunidade manna de istrianos italianos si nche aìat fuidu in Fertilia e peri sa [[Nurra]]; como unos settanta annos, galu como sos betzos faeddant in istriota, [[limba veneta|venetu]] e [[limba friulana|friulanu]] in Fertilia, Tanca Marchesa e Arborea<ref>[http://www2.regione.veneto.it/videoinf/periodic/precedenti/99/1/celebrazioni.htm Veneti nel Mondo (Venetians in the World) - Anno III - numero 1 - Gennaio 1999]</ref>. In su mentres, calicuna familia italo-tunisina populaìat sa bidda de [[Castiadas]], a est de Casteddu<ref>[http://lanuovasardegna.gelocal.it/regione/2011/04/23/news/e-al-ritorno-conquistarono-le-terre-abbandonate-1.3420885 E al ritorno conquistarono le terre abbandonate - La Nuova Sardegna]</ref>. Semper a cumintzare dae s'agabbu de sa segunda gherra mundiale, cun su miraculu economicu italianu sutzedit unu fenomenu istoricu in ue sa zente sarda si movet dae bidda a sas tzittades de Casteddu, Tatari-s'Alighera-[[Portu Turre]] e [[Terranoa]], chi oe in die collint parte manna de sa populatzione sarda.
[[File:3 blue zones venn diagram.svg|thumb|200px|right|Diagramma de sos "[[Blue Zone|logos biaittos]]" (dae s'inglesu ''Blue Zone'')]]
==Demografia==
A libellu italianu sa Sardigna, cund una densidade chi est de unos 68 abitadores/km², est a su de tres de s'urtimu postu pro populamentu. Mancari chi s'isula sìat accanta de mare, sa populatzione sua at pigadu un'àndala chi est a diversu, si la ponimus a paragone cun ateros populos, o fintzas ateras regiones italianas chi viven a costazu de mare. Difattis, cunforma sa tendentzia generale, sos sardos fint istados subratottu in su tzentru de s'isula e non péri sa costera. Custu si depet a medas cajones: istoricas, comente sas imbasiones istranzas (fentomadu su ditzu "furat chie benit dae su mare") e sas iscurreras saraghìnas chi irrobaìant sa costera faghendela periculosa meda; geograficas, bidu chi sa terra fit bona sìat a la pònner a curtibu sìat a bi pàscher berbeghes e crabas; ambientales, sicomente sos pianos, prima chi los aìant mondados in su segulu de XX, fint tottu padules e istannios in ue si podìat buscare petzi sa malàera. Oe in die, sa situatzione est belle a sa revescia, fintzas pro more de su turismu isvilupadu accanta de mare: sos tzentros prus mannos de Sardigna sunt tottus peri su mare, e su restu de s'isula tenet zente isperdida in biddas de pagu zente.
Sa Sardigna est sa regione italiana cun su tassu prus bassu de fertilidade (1,07 fizos a femina)<ref>ISTAT [http://demo.istat.it/altridati/indicatori/2005/Tab_4.pdf Numero medio di figli per donna per regione 2002-2005] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120214164012/http://demo.istat.it/altridati/indicatori/2005/Tab_4.pdf |date=2012-02-14 }}</ref> e est a s'urtimu postu pro numeru de nàschidas<ref>ISTAT [http://demo.istat.it/altridati/indicatori/2005/Tab_1.pdf Tassi generici di natalità, mortalità e nuzialità per regione 2002-2005] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120214164031/http://demo.istat.it/altridati/indicatori/2005/Tab_1.pdf |date=2012-02-14 }}</ref>; custa pìnniga la annùddant in parte sos medas accudìdos, chi benint subratottu dae su continente italianu, ma fintzas dae s'Europa orientale (mescamente sa [[Romania]]), dae s'[[Africa]] e dae sa [[Tzina]].
In su 2023, su numeru de furisteris (chene pigare in cunsideru sos continentales) chi est in Sardigna contat 50.221 persones, faghende su 3% de sa populatzione<ref>{{Cita web |url=https://www.tuttitalia.it/sardegna/statistiche/cittadini-stranieri-2023/ |titolo=Cittadini stranieri 2023 - Sardegna |accesso=13 febbraio 2024}}</ref>
[[File:Anziano di Ulassai.jpg|200px|thumbnail|right|Omine antzianu de [[Ulassa]] chi tenet prus de 90 annos (annos '50).]]
===Ispera de bida===
S'ispera de bida mediana est de unos 81,9 annos (84,9 pro sas feminas<ref name="demo.istat.it">ISTAT [http://www.sanita.ilsole24ore.com/art/regioni-e-aziende/2014-04-16/sardegna-regione-meno-persone-113907.php?uuid=AbD3fgcJ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150402180015/http://www.sanita.ilsole24ore.com/art/regioni-e-aziende/2014-04-16/sardegna-regione-meno-persone-113907.php?uuid=AbD3fgcJ |date=2015-04-02 }}</ref> e 78,9 pro sos omines<ref name="demo.istat.it"/>).
Sa Sardigna est su primu "[[Locu biaìttu|logu biaìttu]]" (''blue zone''), est a nàrrer unu logu in su mundu in ue si tendet a campare prus a longu<ref>[http://www.bluezones.com/expedition/sardinia/ Sardinia, Italy - Blue Zones]</ref>. Sos sardos tenent, impare a sos ryukyuanos de [[Okinawa]] ([[Giappone]])<ref>[http://www.bluezones.com/2014/03/okinawa-exploration-backgrounds/ Okinawa Exploration Backgrounds - Blue Zones]</ref>, su numeru prus artu in su mundu de zente chi brincat sos chentu annos (22 cada 100.000 abitadores). Custu sutzedit pro motivu geneticu<ref name="Cucca">[http://www.sardegnasoprattutto.com/archives/7863 Francesco Cucca: “Caratteri immutati da diecimila anni, ecco perché la Sardegna è speciale” (di Elena Dusi) - Sardegna Soprattutto]</ref>, ma fintzas sa manera de bida e s'istruttura sotziale faghent sa parte insoro<ref>[http://www.bluezones.com/2014/03/sardinia-exploration-backgrounds/ Sardinia Exploration Backgrounds - Blue Zones]</ref><ref>[http://www.theguardian.com/books/2015/mar/20/secret-long-happy-life-mountain-villages-sardinia?CMP=fb_gu Susan Pinker: why face-to-face contact matters in our digital age - The Guardian]</ref>.
===Disterru===
Sa prus parte de sardos istat in Sardigna, ma in medas si nche sunt andados in foras: si pensat chi, intra su 1955 e su 1971, unos 308.000 sardos sìant disterrados in continente italianu<ref>[http://www.asei.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=42:lemigrazione-della-sardegna&catid=65:articoli&Itemid=250 Giuseppe Sanna - L'emigrazione della Sardegna]</ref>; paritzos sardos sunt in Piemonte, Liguria, Lombardia, Toscana e Latziu. Sos sardos e fizos issoro sunt in medas fintzas in Germania, [[Bèlgiu]], [[Isvìtzera]]. In sas Americas, belle tottu sos sardos si nche fint andados a s'ala de giossu, subratottu in [[Argentina]] (intra su 1900 e su 1913, unos 12.000 sardos vivìant in Buenos Aires e chìrrios a curtzu<ref>[http://www.scuolebolotana.it/CD%20AMBASSADORES/emigraz_sarda_900.htm L'emigrazione sarda tra la fine dell' 800 e i primi del 900]</ref>) e in [[Uruguay]] (in su 1870, unos 12.500 sardos istaìant in Montevideo). Comunidades sardas vivent isparghidas fintzas in [[Brasile]] (mescamente in sas tzittades de Belo Horizonte, Rio de Janeiro e São Paulo<ref>[http://www.regione.sardegna.it/messaggero/2005_aprile_17.pdf Il messagero sardo - Una piccola ma attiva colonia di sardi vive nello stato di Bahia]</ref>), in [[Regnu Unidu|UK]] e in [[Australia]].
Sa regione sarda tenet contu de sos tzirculos sardos, chi rappresentant sas comunidades sardas in disterru: bi nde at agattadu unos 145 in penisula italiana e in aterue<ref>[http://www.sardegnamigranti.it/documenti/25_410_20121011104934.pdf Circoli sardi - Sardegnamigranti]</ref>.
==Limba==
'' '''Bae puru a bidere''': [[Limba sarda|sardu]], [[limba italiana|italianu]], corso-sardu ([[galluresu]] e [[tàtaresu]]), [[Dialetu aligheresu|s'aligheresu]], [[tabarchinu]].''
[[File:Sardinia Language Map.png|220px|thumbnail|right|Mapa geografica de sa limba e limbazos de Sardigna]]
Impare a s'[[limba italiana|italianu]], chi sos Savoia nche aìant fattu intrare in Sardigna pro sa prima borta in su 1760<ref>Roberto Bolognesi, ''The phonology of Campidanian Sardinian : a unitary account of a self-organizing structure'', The Hague : Holland Academic Graphics</ref><ref>Amos Cardia, ''S'italianu in Sardìnnia'', Iskra</ref>, sos sardos faeddant su [[limba sarda|sardu]]<ref name="Sardi"/>, limba nou-latina reconnoschida comente ufitziale in su 1997. Custu si depet a medas peleas chi bolìant punnare a su bilinguismu. Bi at peri ateras limbas chi sardas, linguisticamente faeddende, non sunt e si poden pensare comente minorìas in intro cussa chi est giai una minorìa in Italia: custas sunt naschidas cando zente a su cumintzu non sarda aìat pigadu domo in logu e bi est abarrada pro segulos<ref>''Language Maintenance and Shift in Sardinia: A Case Study of Sardinian and Italian in Cagliari'', Maria Antonietta Marongiu, pag.127</ref>. Tando bi est su [[tataresu]], limbazu pisanu cun medas faeddos sardos, e su [[galluresu]], chi calicunu credet limbazu autònomu, o (cosa chi pensant su prus de sos istudiosos) unu limbazu [[Limba corsicana|corsicanu]] chi assimizat meda a cussu de sa bidda de Sartene; in prus, si depent tenner in contu isulas linguisticas a banda, che su [[Saligheresu|s'aligaresu]], una variedade de su [[limba catalana|cadelanu orientale]]. Atera zente, chi fit accudida in Sardigna a tempus de su fascismu dae continente, faeddat fintzas su [[venetu]] in biddas comente [[Fertilia]], Maristella e [[Arborea]].
Sigundu un'istudiu de sa regione, su sardu lu diant a connoschere unas 1.495.000 persones e faeddare unas 1.000.000, a fronte de unu 3% ebbìa chi naraiat de non lu connoschere e de non lu cumprender. Peròe, sicomente ant traballadu meda pro nche ispèrder sa limba a cumintzare dae s'iscola<ref>Lavinio, 1975, 2003</ref>, su numeru de zente chi lu impreat dontzi die est meda prus bassu, e petzi su 13% de pitzinnos at imparadu sa limba dae sos mannos<ref>La Nuova Sardegna, 04/11/10, Per salvare i segni dell'identità - di Paolo Coretti</ref>. Pro custu bi at s'arriscu cuncretu meda chi, si non si ponet remèdiu, su sardu sì nche diat a poder mòrrer in pagu tempus: s'UNESCO ponet logudoresu e campidanesu, sas duas cambas de sa limba sarda, intra cussas in perigulu seriu de si nche mòrrere (''definitely endangered'')<ref>[http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/ UNESCO Interactive Atlas of the World’s Languages in Danger]</ref>.
==Religione==
Sa prus parte de sardos est catòlica, ma custu non che bogat su fattu chi bi sunt fintzas ateos e agnosticos, o ateras religiones puru, mancari chi siant in minorìa. Nostra Segnora de Bonaria est sa Santa Patrona de Sardigna.
==Particularidades geneticas==
[[File:Distribution Haplogroup I Y-DNA.svg|200px|thumbnail|right|Mapa de s'aplogrupu I in Europa]]
Sos sardos, mancàri faghende parte de su pool geneticu europeu, sunt diferentes dae sos ateros europeos pro more de fenomenos particulares chi si podent castiare a su sòlitu in populatziones isuladas, comente s'effettu de su fundadore e s'istesiadura genetica. Sos datos parent narende chi sos Sardos modernos tenzant s'erentzia de sos primos populadores de s'Edade 'e sa Pedra<ref name="Cucca" />, cund in prus calicuna azunghidura in sa prima Edade de sos Metaddos; pagu est, imbetzes, a libellu geneticu su contributu de sos populos colonitzadores<ref>Franco Germanà, L'uomo in Sardegna dal paleolitico all'età nuragica p.202-206</ref>.
Paragones fattos de pag'ora intra su genoma de sos Sardos e cussu de zente chi aìat vividu, intra su Neoliticu e su primu Calcoliticu, in su trettu alpinu (comente Oetzi), tedescu, [[Isvetzia|isvedesu]] e [[Ungheria|ungheresu]] ant ammustradu assimìzos notàbiles intra sas duas populatziones, mentres si podent bider diferentzias intra sos campiones preistoricos e sos matessi abitadores de cussos trettos geograficos<ref name=Gamba>[http://www.nature.com/ncomms/2014/141021/ncomms6257/full/ncomms6257.html Genome flux and stasis in a five millennium transect of European prehistory]</ref>. Dae custu si podet dedùgher chi, mentres s'Europa de tzentru e de susu ant tennidu mudamentos demograficos mannos pro more de movimentos post-neoliticos, benènde dae sa periferia orientale de Europa (isteppas pontico-caspicas), s'Europa de giossu e subratottu sa Sardigna no nde ant bidu gai medas; sos Sardos e sos Bascos dìant a esser sas populatziones chi ant mantènnidu menzus s'eredade neolitica de s'Europa otzidentale<ref name=Gamba/>.
De notare est su fattu chi sos Sardos non sìant, a dontzi manera, unu populu tottu uguale dae su puntu de bista geneticu: istudios nche ant, difattis, bogadu a pizu diferentzias pitticas intra sas paritzas biddas de s'isula<ref>[http://www.plosone.org/article/info:doi/10.1371/journal.pone.0004654 High Differentiation among Eight Villages in a Secluded Area of Sardinia Revealed by Genome-Wide High Density SNPs Analysis]</ref>; in meritu a custu, una regione muntagnina comente s'[[Ogiastra|Ozzastra]] est prus attesu dae su restu de Europa chi nono sos pianos e trettos accanta de mare<ref>[http://www.nature.com/ejhg/journal/v20/n11/full/ejhg201265a.html Genome-wide scan with nearly 700 000 SNPs in two Sardinian sub-populations suggests some regions as candidate targets for positive selection]</ref>.
==Libros==
*Amiram Gonen (1996). Diccionario de los pueblos del mundo. Anaya&Mario Muchnik.
*Casula, Francesco Cesare (1994). La Storia di Sardegna. Sassari: Carlo Delfino Editore.
*Brigaglia, Manlio; Giuseppina Fois; Laura Galoppini; Attilio Mastino; Antonello Mattone; Guido Melis; Piero Sanna; Giuseppe Tanda (1995). Storia della Sardegna. Sassari: Soter Editore.
*Ugas, Giovanni (2006). L'Alba dei Nuraghi. Cagliari: Fabula Editore.
*Onnis, Omar (2015). La Sardegna e i sardi nel tempo. Arkadia Editore.
==Referèntzias==
<references />
[[Categoria:Sardos]]
[[Categoria:Sardigna]]
ksyl8m92o3oamq9fux6e7mlsbsvgcmw
186704
186703
2025-06-30T08:38:50Z
SamSard
25038
/* Demografia */
186704
wikitext
text/x-wiki
{{Variant|LOG}}
[[File:Flag of Sardinia, Italy.svg|350px|thumb|right|Sa [[Bandera de sos battor moros|bandera sarda]].]]
Sos '''Sardos''' (o is '''Sardus''') sunt su populu chi bivet in [[Sardigna]]<ref name="Sardi">[http://www.faqs.org/minorities/Western-Europe-and-Scandinavia/Sardinians.html Sardinians - World Directory of Minorities]</ref>, ìsula de su [[Mare Mediterraneu|Mediterraneu]] otzidentale e [[Regiones Autònomas de s'Itàlia|regione autònoma]] de s'[[Italia]], narada in [[limba sarda|sardu]] "Regione Autònoma de Sardigna" e in [[limba italiana|italianu]] ''Regione Autonoma della Sardegna''.
==Orìgine==
'' '''Bae puru a bidere''': [[Istoria de Sardinnia]] ''
===Preistoria===
Sa Sardigna la aìant populada a fiottos, intra su Paleoliticu superiore, su Mesoliticu e su Neoliticu antigu, zente chi benìat dae sa penisula iberica e italiana. In sa fase mediana de su Neoliticu, ateras populatziones fint accudidas dae su trettu pirenaicu-proventzale, e a pustis dae isulas postas in Egeu, Creta e Tziclades; a sas primas si depet su megalitismu, a sas ateras sa [[cultura de Otieri]], isparghida peri tottu s'isula<ref>Giovanni Lilliu: Prima dei nuraghi in La società in Sardegna nei secoli, pag. 9</ref>. In s'Eneoliticu fit cumparta sa cultura de Monte Claro e, a pustis, cussa de su conzu campaniforme, chi nde la aìant fatta intrare dae su trettu francu-ibericu e dae s'Europa tzentrale trumigheddas pitícas chi fint agabbadas a cumbìver cun sa zente de su logu<ref>[http://www.treccani.it/enciclopedia/l-italia-preromana-sardegna_(Il-Mondo-dell'Archeologia)/ Fulvia Lo Schiavo -L'Italia preromana. Sardegna (2004)]</ref><ref>Manlio Brigaglia - Storia della Sardegna , pg. 48-49-50</ref>. A custa cultura si depent, imbetzes, tecnicas noas pro traballare cun su metaddu, ateros istiles tzeramicos e fintzas, cun tottu probabilidade, una limba [[limbas indo-europeas|indo-europea]]<ref>Giovanni Ugas - L'alba dei Nuraghi , pg.22-23-24</ref>. In sa prima fase de s'Edade de Brunzu, sa cultura de su conzu campaniforme fit a pare cun sos influssos chi benìant dae su trettu polanianu, mudende in sa cultura de [[Bunnànnaru]].
[[File:Etnie_Nuragiche-2.svg|150px|thumbnail|left|Tribù nuraghesas sigundu a Tolomeu]]
Sa [[tziviltade nuraghesa]] fit cumparta in sa Edade Media de Brunzu. Tando, s'isula la populaìant [[Lista de tribù nuraghesas|paritzas populatziones tribales]]: sas prus importantes fint cussas de sos [[Balares]], de sos [[Ilienses]] e de sos [[Cossos]]<ref>Giovanni Ugas - L'alba dei Nuraghi, p. 241</ref> (chi aìant dadu su nòmine a s'isula de [[Còssiga]], ma no est a los cunfùnder cun sos [[Corsicanos|Corsicanos modernos]]). Sos [[Sardos antigos]], sigundu a tzertos istudiosos, si podent ponner a pare cun sa populatzione narada [[Shardana]]<ref>{{Tzita web |url=http://www.sardiniapoint.it/5085.html |tìtulu=SardiniaPoint.it - Interview with Giovanni Ugas, archaeologist and professor of the University of Cagliari |atzessu=2015-04-02 |dataarchìviu=2020-04-05 |urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20200405144452/http://www.sardiniapoint.it/5085.html |urlmortu=eja }}</ref>.
Non semus a connoschèntzia de cale limba (o limbas) si chistionaìat in Sardigna a cussos tempos. Podet esser chi sa [[limba nuraghesa]] tenìat assimìzos cun su [[limba basca|bascu]], oppuru cun s'[[limba etrusca|etruscu]]. Ateros istudios credent, imbetzes, chi in Sardigna bi aìat prus sistemas limbisticos, sìat preindoeuropeos sìat indoeuropeos.
===Istòria antiga===
In su segulu de X a.C., sos fenitzios aìant fundadu colunias e portos in sa costera meridionale e otzidentale, comente Karalis, Bithia, Sulki e [[Tharros]]. Su cabu de giossu lu aìant conchistadu sos de Cartàghine in su segulu de VI a.C. e, a pustis, sos [[Latinos|Romanos antigos]] in cussu de III a.C., cun s'agabbu de sa prima gherra punica. Est de custa manera chi sos romanos aìant latinitzadu meda sa Sardigna e sos sardos, francu a sos muntagninos chi, vivende ind unu trettu nadu pro menispretziu ''[[Barbagia|Barbaria]]'', pro tempus longu dìant a mantènner sos usos antigos. No est de badas chi su [[limba sarda|sardu modernu]], difattis, si tenet in cunsideru comente una de sas limbas romanzas prus [[limba cunservatora|cunservadoras]]<ref>Contini & Tuttle, 1982: 171; Blasco Ferrer, 1989: 14</ref><ref>''Story of Language'', Mario Pei, 1949</ref><ref>''Romance Languages: A Historical Introduction'', Cambridge University Press</ref>.
S'istudiosu de [[geografia]] magrebinu Muhammad al-Idrisi, descriende in su segulu de Doighi s'isula de Sardigna, narat chi <<sos Sardos sun '' Rûm 'Afàriqah '' (latinos de [[Africa]]), bivent comente a sa zente berbera, istant a banda dae atera natzione latina; custu populu est corazudu e balente, chi no lassat mai sas armas>>.<ref>Iscritu originale:وأهل جزيرة سردینیة في الأصل روم أفارقة متبربرون ومتوحشون من أجناس الروم وهم أهل نجدة وحزم لا يفارقون السلاح.</ref><ref>Contu Giuseppe, Sardinia in Arabic sources, Annali della Facoltà di Lingue e Letterature Straniere dell'Università di Sassari, Vol. 3 (2003 pubbl. 2005), p. 287-297. ISSN 1828-5384. , http://eprints.uniss.it/1055/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171011061541/http://eprints.uniss.it/1055/ |date=2017-10-11 }}</ref>
===Edade Media===
A pustis chi s'Imperju Romanu de Otzidente fit ruttu, sa Sardigna si la aìant pigada unu in fattu 'e s'ateru Vandalos, Bizantinos, Ostrogotos<ref>Francesco Cesare Casula - La Storia di Sardegna, pg.141</ref> e torra Bizantinos.
In s'Edade Media, s'isula aìat connoschidu unu periodu in ue si podìat gubernare issa etottu cun sas ancas suas in battor regnos indipendentes, sos [[Judicados sardos|Judicados]]; francu su [[Judicadu de Arborea|Logu de Arbarée]], dìant a falare in sutta de influentzia istranza, pisana e genovesa, in prus de calicuna familia importante de in ie, comente a sos de Doria e Della Gherardesca. Sos de Doria aìant fundadu sas tzittades de [[s'Alighera]] e de ''Castelgenovese'' ([[Casteddu Sardu]]), mentres sos pisanos aìant fraigadu su fentomadu ''Castel di Castro'' (como nadu, in manera incurtziada, [[Casteddu]]); in s'impestantu, Ugolino della Gherardesca aìat fattu naschire sa tzittade de ''Villa di Chiesa'' ([[Iglesias]]), logu de minera chi fit bennidu a comunu de tipu italianu impare a [[Tàtari]] e Castel di Castro.
A pustis chi sos Aragonesos si aìant pigadu sa terra sarda de propriedade pisana, intra su 1323 e su 1326, e chi su Judicadu de Arbaree aìat fattu gherra de resistentzia a issos intra su 1353 e su 1420, sa Corona Aragonesa aìat conchistadu tottu sa Sardigna; su [[Regnu de Sardigna]] aragonesu aìat populadu tzittades comente Castel di Castro e s'Alighera cun zente istranza, mescamente de erentzia [[Cadelanos|cadelana]]<ref>Manlio Brigaglia - Storia della Sardegna , pg.158</ref><ref>[http://www.minorityrights.org/1524/italy/sardinians.html Minority Rights Group International - Sardinians]</ref>. Unu limbazu [[limba cadelana|cadelanu]] est in impreu como etottu in s'Alighera.
===Edade moderna e contemporanea===
[[File:Braun hogenberg Cagliari 1572.jpg|thumb|left|Bisura de Casteddu pigada dae su lìberu "''Civitates orbis terrarum''" (1572)]]
In sos segulos de XVI e de XVII, sas printzipales tzittades sardas de Casteddu (cabu de logu), s'Alighera e Tàtari fint bene intradas in sos traffigos cummertziales de cussos tempos, comente ammustrat su fattu chi sos tzittadinos non cumprendìant petzi sardos de su logu, ma fintzas atera zente accudida dae sa penisula iberica, dae sa [[Liguria]], [[Frantza]] e, subratottu, Còssiga<ref>''Stranieri nella Cagliari del XVI e XVII secolo'' dae “Los Otros: genti, culture e religioni diverse nella Sardegna spagnola”, Csteddu, 23 de abrile de su 2004.</ref><ref>Antonio Budruni, Da vila a ciutat: aspetti di vita sociale in Alghero, nei secoli XVI e XVII</ref><ref name=Max>Carlo Maxia, Studi Sardo-Corsi, Dialettologia e storia della lingua fra le due isole</ref>: mescamente in Tàtari e peri tottu su sartu chi bi andat dae s'[[Anglona]] a sa [[Gallura]], s'elementu corsicanu (comomai toscanitzadu pro more de su domìniu pisanu) est, a cumintzare dae su segulu de XV, adderettura cussu de majorìa<ref name=Max>Carlo Maxia, Studi Sardo-Corsi, Dialettologia e storia della lingua fra le due isole</ref>. Custu fenomenu corsicanu de disterru in s'isula sorre de Sardigna, dae ue fit naschidu su limbazu [[tataresu]] e [[galluresu]]<ref name=Max>Carlo Maxia, Studi Sardo-Corsi, Dialettologia e storia della lingua fra le due isole</ref>, dìat a sighire fintzas a su segulu de XVIII, e agabbare de su tottu in cussu de XIX.
Su poderìu ispagnolu in Sardigna fit agabbadu in su 1713 cando, cun su trattadu de Utrecht, su Regnu de Sardigna aragonesu passaìat a sos Asburgo de Austria; in su 1718, a pustis chi sos ispagnolos aìant chircadu de badas de torrare a si pigare s'isula, cun su trattadu de Londra aìant lassadu sa Sardigna a sos de Savoia, chi in custa manera tenìant su titulu de "Re de Sardigna". In custu periodu, unu fiottu de zente ligurina chi benìat dae s'isuledda de Tabarka accudìat in cussas sardas de Santu Pedru e Santu Antiogu, portende su limbazu issoro, nadu [[tabarchinu]]. In su segulu de XIX, su Regnu de Sardigna piemontesu aìat fattu gherras cun sa punna de si pigare sa penisula italiana e sa [[Sitzilia]], ponèndelas in sos [[Istados de Terramanna (Regnu de Sardinnia piemontesu)|istados de Terramanna]]; cun s'agabbu de su gai nadu risorgimentu italianu, in su 1861, sos Savoia aìant postu su nòmine de "Regnu de Itàlia" in logu de cussu de Sardigna, chi oramai bi intraìat pagu.
[[File:Mineraria montevecchio.jpg|thumb|right|Minera de ''Montevecchio'']]
Dae su 1850 in susu, cun s'annoamentu de sas mineras sardas, trumigheddas de traballadadores chi benìant dae sa Stiria ([[Austria]]) e minadores de Friburgu ([[Germania]]) aìant pigadu domo pro unu tzertu tempus in s'Iglesiente, subratottu in sos trettos de ''[[Montevecchio]]'' (parte de Genna Serapis), [[Guspini]] e [[Ingurtosu]]. Mancàri chi calicunu tedescu aìat influentziadu s'istile architettonicu e nòmine de logu<ref>Stefano Musso, Tra fabbrica e società: mondi operai nell'Italia del Novecento, Volume 33, p.314</ref>, fint sos [[italianos]] a lu fagher de prus in assolutu; medas minadores benìant dae [[Lombardia]], [[Piemonte]], [[Toscana]] e [[Emilia-Romagna|Romagna]]<ref>Stefano Musso, Tra fabbrica e società: mondi operai nell'Italia del Novecento, Volume 33, p.316</ref><ref>{{Tzita web|url=http://notedarchivio.myblog.it/archive/2009/01/23/quando-i-bergamaschi-occuparono-le-case.html|tìtulu=Quando i bergamaschi occuparono le case|limba=it|atzessu=2015-04-02|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121112124531/http://notedarchivio.myblog.it/archive/2009/01/23/quando-i-bergamaschi-occuparono-le-case.html|dataarchìviu=2012-11-12|deadurl=eja}}</ref>. Sigundu a unu tzensimentu chi aìat fattu s'inzeniere Leon Gouin, in sas mineras de sa Sardigna sud-otzidentale fint traballende belle 10.000 persones, e unu 'e tres de custas fint accudidos continentales<ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnaminiere.it/il_progresso_sociale.htm|tìtulu=Il progresso sociale della Sardegna e lo sfruttamento industriale delle miniere - Sardegnaminiere.it|limba=it|atzessu=2015-04-02|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150404005016/http://www.sardegnaminiere.it/il_progresso_sociale.htm|dataarchìviu=2015-04-04|deadurl=eja}}</ref>; sa prus parte de custos italianos aìat pigadu domo in Iglesias e fratziones a curtzu, in parte pro semper.
A s'agabbu de su segulu de XIX, piscadores benènde dae Sitzìlia, Torre del Greco ([[Campania]]) e Ponza ([[Latziu]]) si nche andaìant in sos trettos de sa Sardigna orientale chi fint a curtzu de mare, subratottu in sas biddas de Arbatax/[[Tortolì|Tòrtuele]], [[Thiniscole]] e s'isula de [[sa Madalena]].
In su segulu de XX, su regìmene fascista aìat incorazadu a sos continentales a populare in massa sa Sardigna; de gai, zente chi benìat dae tottus sas regiones italianas (subratottu [[Venetu]], [[Marche]], [[Abrutzu]] e Sitzìlia) aìat pigadu domo colònica in Sardigna pro mondare parìtzos sartos e a bi istare, mescamente cussos appenas fundados de [[Arborea]] (tando ''Mussolinia di Sardegna''), [[Fertilia]] e [[Carbònia]].
In su segundu pùstigherra, una comunidade manna de istrianos italianos si nche aìat fuidu in Fertilia e peri sa [[Nurra]]; como unos settanta annos, galu como sos betzos faeddant in istriota, [[limba veneta|venetu]] e [[limba friulana|friulanu]] in Fertilia, Tanca Marchesa e Arborea<ref>[http://www2.regione.veneto.it/videoinf/periodic/precedenti/99/1/celebrazioni.htm Veneti nel Mondo (Venetians in the World) - Anno III - numero 1 - Gennaio 1999]</ref>. In su mentres, calicuna familia italo-tunisina populaìat sa bidda de [[Castiadas]], a est de Casteddu<ref>[http://lanuovasardegna.gelocal.it/regione/2011/04/23/news/e-al-ritorno-conquistarono-le-terre-abbandonate-1.3420885 E al ritorno conquistarono le terre abbandonate - La Nuova Sardegna]</ref>. Semper a cumintzare dae s'agabbu de sa segunda gherra mundiale, cun su miraculu economicu italianu sutzedit unu fenomenu istoricu in ue sa zente sarda si movet dae bidda a sas tzittades de Casteddu, Tatari-s'Alighera-[[Portu Turre]] e [[Terranoa]], chi oe in die collint parte manna de sa populatzione sarda.
[[File:3 blue zones venn diagram.svg|thumb|200px|right|Diagramma de sos "[[Blue Zone|logos biaittos]]" (dae s'inglesu ''Blue Zone'')]]
==Demografia==
A libellu italianu sa Sardigna, cund una densidade chi est de unos 68 abitadores/km², est a su de tres de s'urtimu postu pro populamentu. Mancari chi s'isula sìat accanta de mare, sa populatzione sua at pigadu un'àndala chi est a diversu, si la ponimus a paragone cun ateros populos, o fintzas ateras regiones italianas chi viven a costazu de mare. Difattis, cunforma sa tendentzia generale, sos sardos fint istados subratottu in su tzentru de s'isula e non péri sa costera. Custu si depet a medas cajones: istoricas, comente sas imbasiones istranzas (fentomadu su ditzu "furat chie benit dae su mare") e sas iscurreras saraghìnas chi irrobaìant sa costera faghendela periculosa meda; geograficas, bidu chi sa terra fit bona sìat a la pònner a curtibu sìat a bi pàscher berbeghes e crabas; ambientales, sicomente sos pianos, prima chi los aìant mondados in su segulu de XX, fint tottu padules e istannios in ue si podìat buscare petzi sa malàera. Oe in die, sa situatzione est belle a sa revescia, fintzas pro more de su turismu isvilupadu accanta de mare: sos tzentros prus mannos de Sardigna sunt tottus peri su mare, e su restu de s'isula tenet zente isperdida in biddas de pagu zente.
Sa Sardigna est sa regione italiana cun su tassu prus bassu de fertilidade (1,07 fizos a femina)<ref>ISTAT [http://demo.istat.it/altridati/indicatori/2005/Tab_4.pdf Numero medio di figli per donna per regione 2002-2005] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120214164012/http://demo.istat.it/altridati/indicatori/2005/Tab_4.pdf |date=2012-02-14 }}</ref> e est a s'urtimu postu pro numeru de nàschidas<ref>ISTAT [http://demo.istat.it/altridati/indicatori/2005/Tab_1.pdf Tassi generici di natalità, mortalità e nuzialità per regione 2002-2005] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120214164031/http://demo.istat.it/altridati/indicatori/2005/Tab_1.pdf |date=2012-02-14 }}</ref>; custa pìnniga la annùddant in parte sos medas accudìdos, chi benint subratottu dae su continente italianu, ma fintzas dae s'Europa orientale (mescamente sa [[Romania]]), dae s'[[Africa]] e dae sa [[Tzina]].
In su 2023, su numeru de furisteris (chene pigare in cunsideru sos continentales) chi est in Sardigna contat 50.211 persones, faghende su 3,2% de sa populatzione<ref>{{Cita web |url=https://www.tuttitalia.it/sardegna/statistiche/cittadini-stranieri-2023/ |titolo=Cittadini stranieri 2023 - Sardegna |accesso=13 febbraio 2024}}</ref>
[[File:Anziano di Ulassai.jpg|200px|thumbnail|right|Omine antzianu de [[Ulassa]] chi tenet prus de 90 annos (annos '50).]]
===Ispera de bida===
S'ispera de bida mediana est de unos 81,9 annos (84,9 pro sas feminas<ref name="demo.istat.it">ISTAT [http://www.sanita.ilsole24ore.com/art/regioni-e-aziende/2014-04-16/sardegna-regione-meno-persone-113907.php?uuid=AbD3fgcJ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150402180015/http://www.sanita.ilsole24ore.com/art/regioni-e-aziende/2014-04-16/sardegna-regione-meno-persone-113907.php?uuid=AbD3fgcJ |date=2015-04-02 }}</ref> e 78,9 pro sos omines<ref name="demo.istat.it"/>).
Sa Sardigna est su primu "[[Locu biaìttu|logu biaìttu]]" (''blue zone''), est a nàrrer unu logu in su mundu in ue si tendet a campare prus a longu<ref>[http://www.bluezones.com/expedition/sardinia/ Sardinia, Italy - Blue Zones]</ref>. Sos sardos tenent, impare a sos ryukyuanos de [[Okinawa]] ([[Giappone]])<ref>[http://www.bluezones.com/2014/03/okinawa-exploration-backgrounds/ Okinawa Exploration Backgrounds - Blue Zones]</ref>, su numeru prus artu in su mundu de zente chi brincat sos chentu annos (22 cada 100.000 abitadores). Custu sutzedit pro motivu geneticu<ref name="Cucca">[http://www.sardegnasoprattutto.com/archives/7863 Francesco Cucca: “Caratteri immutati da diecimila anni, ecco perché la Sardegna è speciale” (di Elena Dusi) - Sardegna Soprattutto]</ref>, ma fintzas sa manera de bida e s'istruttura sotziale faghent sa parte insoro<ref>[http://www.bluezones.com/2014/03/sardinia-exploration-backgrounds/ Sardinia Exploration Backgrounds - Blue Zones]</ref><ref>[http://www.theguardian.com/books/2015/mar/20/secret-long-happy-life-mountain-villages-sardinia?CMP=fb_gu Susan Pinker: why face-to-face contact matters in our digital age - The Guardian]</ref>.
===Disterru===
Sa prus parte de sardos istat in Sardigna, ma in medas si nche sunt andados in foras: si pensat chi, intra su 1955 e su 1971, unos 308.000 sardos sìant disterrados in continente italianu<ref>[http://www.asei.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=42:lemigrazione-della-sardegna&catid=65:articoli&Itemid=250 Giuseppe Sanna - L'emigrazione della Sardegna]</ref>; paritzos sardos sunt in Piemonte, Liguria, Lombardia, Toscana e Latziu. Sos sardos e fizos issoro sunt in medas fintzas in Germania, [[Bèlgiu]], [[Isvìtzera]]. In sas Americas, belle tottu sos sardos si nche fint andados a s'ala de giossu, subratottu in [[Argentina]] (intra su 1900 e su 1913, unos 12.000 sardos vivìant in Buenos Aires e chìrrios a curtzu<ref>[http://www.scuolebolotana.it/CD%20AMBASSADORES/emigraz_sarda_900.htm L'emigrazione sarda tra la fine dell' 800 e i primi del 900]</ref>) e in [[Uruguay]] (in su 1870, unos 12.500 sardos istaìant in Montevideo). Comunidades sardas vivent isparghidas fintzas in [[Brasile]] (mescamente in sas tzittades de Belo Horizonte, Rio de Janeiro e São Paulo<ref>[http://www.regione.sardegna.it/messaggero/2005_aprile_17.pdf Il messagero sardo - Una piccola ma attiva colonia di sardi vive nello stato di Bahia]</ref>), in [[Regnu Unidu|UK]] e in [[Australia]].
Sa regione sarda tenet contu de sos tzirculos sardos, chi rappresentant sas comunidades sardas in disterru: bi nde at agattadu unos 145 in penisula italiana e in aterue<ref>[http://www.sardegnamigranti.it/documenti/25_410_20121011104934.pdf Circoli sardi - Sardegnamigranti]</ref>.
==Limba==
'' '''Bae puru a bidere''': [[Limba sarda|sardu]], [[limba italiana|italianu]], corso-sardu ([[galluresu]] e [[tàtaresu]]), [[Dialetu aligheresu|s'aligheresu]], [[tabarchinu]].''
[[File:Sardinia Language Map.png|220px|thumbnail|right|Mapa geografica de sa limba e limbazos de Sardigna]]
Impare a s'[[limba italiana|italianu]], chi sos Savoia nche aìant fattu intrare in Sardigna pro sa prima borta in su 1760<ref>Roberto Bolognesi, ''The phonology of Campidanian Sardinian : a unitary account of a self-organizing structure'', The Hague : Holland Academic Graphics</ref><ref>Amos Cardia, ''S'italianu in Sardìnnia'', Iskra</ref>, sos sardos faeddant su [[limba sarda|sardu]]<ref name="Sardi"/>, limba nou-latina reconnoschida comente ufitziale in su 1997. Custu si depet a medas peleas chi bolìant punnare a su bilinguismu. Bi at peri ateras limbas chi sardas, linguisticamente faeddende, non sunt e si poden pensare comente minorìas in intro cussa chi est giai una minorìa in Italia: custas sunt naschidas cando zente a su cumintzu non sarda aìat pigadu domo in logu e bi est abarrada pro segulos<ref>''Language Maintenance and Shift in Sardinia: A Case Study of Sardinian and Italian in Cagliari'', Maria Antonietta Marongiu, pag.127</ref>. Tando bi est su [[tataresu]], limbazu pisanu cun medas faeddos sardos, e su [[galluresu]], chi calicunu credet limbazu autònomu, o (cosa chi pensant su prus de sos istudiosos) unu limbazu [[Limba corsicana|corsicanu]] chi assimizat meda a cussu de sa bidda de Sartene; in prus, si depent tenner in contu isulas linguisticas a banda, che su [[Saligheresu|s'aligaresu]], una variedade de su [[limba catalana|cadelanu orientale]]. Atera zente, chi fit accudida in Sardigna a tempus de su fascismu dae continente, faeddat fintzas su [[venetu]] in biddas comente [[Fertilia]], Maristella e [[Arborea]].
Sigundu un'istudiu de sa regione, su sardu lu diant a connoschere unas 1.495.000 persones e faeddare unas 1.000.000, a fronte de unu 3% ebbìa chi naraiat de non lu connoschere e de non lu cumprender. Peròe, sicomente ant traballadu meda pro nche ispèrder sa limba a cumintzare dae s'iscola<ref>Lavinio, 1975, 2003</ref>, su numeru de zente chi lu impreat dontzi die est meda prus bassu, e petzi su 13% de pitzinnos at imparadu sa limba dae sos mannos<ref>La Nuova Sardegna, 04/11/10, Per salvare i segni dell'identità - di Paolo Coretti</ref>. Pro custu bi at s'arriscu cuncretu meda chi, si non si ponet remèdiu, su sardu sì nche diat a poder mòrrer in pagu tempus: s'UNESCO ponet logudoresu e campidanesu, sas duas cambas de sa limba sarda, intra cussas in perigulu seriu de si nche mòrrere (''definitely endangered'')<ref>[http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/ UNESCO Interactive Atlas of the World’s Languages in Danger]</ref>.
==Religione==
Sa prus parte de sardos est catòlica, ma custu non che bogat su fattu chi bi sunt fintzas ateos e agnosticos, o ateras religiones puru, mancari chi siant in minorìa. Nostra Segnora de Bonaria est sa Santa Patrona de Sardigna.
==Particularidades geneticas==
[[File:Distribution Haplogroup I Y-DNA.svg|200px|thumbnail|right|Mapa de s'aplogrupu I in Europa]]
Sos sardos, mancàri faghende parte de su pool geneticu europeu, sunt diferentes dae sos ateros europeos pro more de fenomenos particulares chi si podent castiare a su sòlitu in populatziones isuladas, comente s'effettu de su fundadore e s'istesiadura genetica. Sos datos parent narende chi sos Sardos modernos tenzant s'erentzia de sos primos populadores de s'Edade 'e sa Pedra<ref name="Cucca" />, cund in prus calicuna azunghidura in sa prima Edade de sos Metaddos; pagu est, imbetzes, a libellu geneticu su contributu de sos populos colonitzadores<ref>Franco Germanà, L'uomo in Sardegna dal paleolitico all'età nuragica p.202-206</ref>.
Paragones fattos de pag'ora intra su genoma de sos Sardos e cussu de zente chi aìat vividu, intra su Neoliticu e su primu Calcoliticu, in su trettu alpinu (comente Oetzi), tedescu, [[Isvetzia|isvedesu]] e [[Ungheria|ungheresu]] ant ammustradu assimìzos notàbiles intra sas duas populatziones, mentres si podent bider diferentzias intra sos campiones preistoricos e sos matessi abitadores de cussos trettos geograficos<ref name=Gamba>[http://www.nature.com/ncomms/2014/141021/ncomms6257/full/ncomms6257.html Genome flux and stasis in a five millennium transect of European prehistory]</ref>. Dae custu si podet dedùgher chi, mentres s'Europa de tzentru e de susu ant tennidu mudamentos demograficos mannos pro more de movimentos post-neoliticos, benènde dae sa periferia orientale de Europa (isteppas pontico-caspicas), s'Europa de giossu e subratottu sa Sardigna no nde ant bidu gai medas; sos Sardos e sos Bascos dìant a esser sas populatziones chi ant mantènnidu menzus s'eredade neolitica de s'Europa otzidentale<ref name=Gamba/>.
De notare est su fattu chi sos Sardos non sìant, a dontzi manera, unu populu tottu uguale dae su puntu de bista geneticu: istudios nche ant, difattis, bogadu a pizu diferentzias pitticas intra sas paritzas biddas de s'isula<ref>[http://www.plosone.org/article/info:doi/10.1371/journal.pone.0004654 High Differentiation among Eight Villages in a Secluded Area of Sardinia Revealed by Genome-Wide High Density SNPs Analysis]</ref>; in meritu a custu, una regione muntagnina comente s'[[Ogiastra|Ozzastra]] est prus attesu dae su restu de Europa chi nono sos pianos e trettos accanta de mare<ref>[http://www.nature.com/ejhg/journal/v20/n11/full/ejhg201265a.html Genome-wide scan with nearly 700 000 SNPs in two Sardinian sub-populations suggests some regions as candidate targets for positive selection]</ref>.
==Libros==
*Amiram Gonen (1996). Diccionario de los pueblos del mundo. Anaya&Mario Muchnik.
*Casula, Francesco Cesare (1994). La Storia di Sardegna. Sassari: Carlo Delfino Editore.
*Brigaglia, Manlio; Giuseppina Fois; Laura Galoppini; Attilio Mastino; Antonello Mattone; Guido Melis; Piero Sanna; Giuseppe Tanda (1995). Storia della Sardegna. Sassari: Soter Editore.
*Ugas, Giovanni (2006). L'Alba dei Nuraghi. Cagliari: Fabula Editore.
*Onnis, Omar (2015). La Sardegna e i sardi nel tempo. Arkadia Editore.
==Referèntzias==
<references />
[[Categoria:Sardos]]
[[Categoria:Sardigna]]
q29acmuubzgp303mdo9vj1g3n3xfoxp
Corbin Bleu
0
9569
186695
179665
2025-06-29T20:53:30Z
95.250.165.225
186695
wikitext
text/x-wiki
{{Bio
|Nòmene = Corbin Bleu
|Sambenàdu =
|Sesso = F
|LoguNascita = New York
|LoguNascitaAlt =
|DieMeseNascita = 21 de Freàrgiu
|AnnuNascita = 1989
|LoguMorte =
|DieMeseMorte =
|AnnuMorte =
|PreFaìna =
|Faìna = cantante
|Epoca =
|Epoca2 =
|Faìna2 =
|Faìna3 =
|FaìnaAltre =
|Natzionalidade = Amèricana
|Imàzine =CorbinBleuDec10.jpg
|Didascalia = Corbin Bleu
|DimImàzine = 220px
}}
Su nomene beru est ''Corbin Bleu Reivers''.
== Discugrafìa ==
=== Album ===
* 2007 - ''Another Side''
* 2009 - ''Speed of Light''
=== Singulos ===
* 2006 - ''Push It to the Limit''
* 2007 - ''Deal with It''
* 2008 - ''Run It Back Again''
* 2009 - ''Moments That Matter''
* 2009 - ''Celebrate You''
== Collegamentus a foras ==
* [http://www.corbin-b.com/ Giassu ufitziale] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100104220603/http://www.corbin-b.com/ |date=2010-01-04 }}
* [http://www.youtube.com/corbinbleu YouTube ufitziale] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110427073257/http://www.youtube.com/corbinbleu |date=2011-04-27 }}
* [http://www.tv.com/person/34256/summary.html tv.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110629025244/http://www.tv.com/person/34256/summary.html |date=2011-06-29 }}
* [http://www.imdb.com/name/nm0088298/ IMDB]
{{commons|Corbin Bleu}}
[[Categoria:Cantantes|Corbin Bleu]]
[[Categoria:Cantautores|Corbin Bleu]]
[[Categoria:Mùsica pop|Corbin Bleu]]
q9qdjc8bx7p6cfr8aejd2obwb43ymjk
186696
186695
2025-06-29T21:45:33Z
SamSard
25038
186696
wikitext
text/x-wiki
{{Bio
|Nòmene = Corbin Bleu Reivers
|Sambenàdu =
|Sesso = M
|LoguNascita = New York
|LoguNascitaAlt =
|DieMeseNascita = 21 de Freàrgiu
|AnnuNascita = 1989
|LoguMorte =
|DieMeseMorte =
|AnnuMorte =
|PreFaìna =
|Faìna = cantadori
|Epoca =
|Epoca2 =
|Faìna2 =
|Faìna3 =
|FaìnaAltre =
|Natzionalidade = Amèricanu
|Imàzine =CorbinBleuDec10.jpg
|Didascalia = Corbin Bleu
|DimImàzine = 220px
}}
== Discugrafìa ==
=== Album ===
* 2007 - ''Another Side''
* 2009 - ''Speed of Light''
=== Singulos ===
* 2006 - ''Push It to the Limit''
* 2007 - ''Deal with It''
* 2008 - ''Run It Back Again''
* 2009 - ''Moments That Matter''
* 2009 - ''Celebrate You''
== Collegamentus a foras ==
* [http://www.corbin-b.com/ Giassu ufitziale] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100104220603/http://www.corbin-b.com/ |date=2010-01-04 }}
* [http://www.youtube.com/corbinbleu YouTube ufitziale] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110427073257/http://www.youtube.com/corbinbleu |date=2011-04-27 }}
* [http://www.tv.com/person/34256/summary.html tv.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110629025244/http://www.tv.com/person/34256/summary.html |date=2011-06-29 }}
* [http://www.imdb.com/name/nm0088298/ IMDB]
{{commons|Corbin Bleu}}
[[Categoria:Cantantes|Corbin Bleu]]
[[Categoria:Cantautores|Corbin Bleu]]
[[Categoria:Mùsica pop|Corbin Bleu]]
gdxv63nr5ev2z5i9fsknitst2w06oib
Rossana Ghessa
0
10613
186717
125708
2025-06-30T09:29:06Z
SamSard
25038
186717
wikitext
text/x-wiki
{{Variant|LOG}}
{{Bio
|Nòmene = Rossana
|Sambenàdu = Ghessa
|Sesso = F
|LoguNascita = Carbonia
|LoguNascitaAlt =
|DieMeseNascita =
|AnnuNascita = [[1943]]
|LoguMorte =
|DieMeseMorte =
|AnnuMorte =
|PreFaìna =
|Faìna = attrice
|Epoca =
|Epoca2 =
|Faìna2 =
|Faìna3 =
|FaìnaAltre =
|Natzionalidade = sarda brasiliana
|Natzionalidade2 =
}}
[[Categoria:Sardos]][[Categoria:Italianos]][[Categoria:Brasilianos]][[Category:Attores]]
lk4l9scuegydsd7vrj53guto7zb4l4w
186718
186717
2025-06-30T09:29:30Z
SamSard
25038
186718
wikitext
text/x-wiki
{{Variant|LOG}}
{{Bio
|Nòmene = Rossana
|Sambenàdu = Ghessa
|Sesso = F
|LoguNascita = Carbonia
|LoguNascitaAlt =
|DieMeseNascita =
|AnnuNascita = [[1943]]
|LoguMorte =
|DieMeseMorte =
|AnnuMorte =
|PreFaìna =
|Faìna = attrice
|Epoca =
|Epoca2 =
|Faìna2 =
|Faìna3 =
|FaìnaAltre =
|Natzionalidade = brasiliana
|Natzionalidade2 =
}}
[[Categoria:Sardos]][[Categoria:Italianos]][[Categoria:Brasilianos]][[Category:Attores]]
8jwj49yozq1dwwdp5fwb0ri0u21kg14
Nicolinu Cabitza
0
10855
186709
139218
2025-06-30T09:16:11Z
SamSard
25038
186709
wikitext
text/x-wiki
{{variant|LOG}}{{s}}
'''Nicolinu Cabizza''' ([[Piàghe]], 1 de freàlzu [[1904]] – [[Codronzànos]], 26 de triùlas [[1983]]) est istadu unu chitarrista de su [[Cantu a chiterra]] sardu.
[[Categoria:Biografias|Cabitza]][[Categoria:Sardos|Cabitza]][[Categoria:Chitarristas de su cantu sardu|Cabitza, Nicolinu]]
h3q8qweb3euugmun7quo8m6k1nr7ex0
Yvan Colonna
0
12001
186705
181242
2025-06-30T09:10:32Z
SamSard
25038
186705
wikitext
text/x-wiki
{{Variant|NUG}}
[[File:Yvan Colonna img 0525.jpg|150px|thumbnail|left|Disìnnu de Yvan Colonna.]]
'''Yvan Colonna''' (7 de Aprìle de su [[1960]] [[Ajacciu]] ([[Còssiga]]) – [[Marsìllia]] su 21 de martzu [[2022]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.courrier-picard.fr/id289943/article/2022-03-21/yvan-colonna-est-decede-trois-semaines-apres-son-agression|tìtulu=Yvan Colonna est décédé, trois semaines après son agression|situ=Courrier picard|data=2022-03-22|limba=fr|atzessu=2022-03-26}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://salimbasarda.net/est-mortu-colonna-sa-corsica-semper-prus-caente/|tìtulu=Est mortu Colonna: sa Còrsica semper prus caente|autore=Gabriele. tanda|situ=Limba Sarda 2.0|data=2022-03-22|atzessu=2022-03-26}}</ref>), est istadu un'[[Natzionalismu corsicanu|indipendentista còssu]] militante, postu a cundànna ca dìat pòder àer mortu a su prefettu [[Frantza|frantzesu]] Claude Érignac in su 6 de febràrju de su [[1998]] in Ajacciu.
==Bìda==
Bènniu a luche in Ajacciu, chin sa famìlia sua si mòghet a [[Nitza]], in ube Jean-Hugues Colonna - babbu suo, chi fit deputàu de su Partidu Sotzialista Frantzesu - tando issinzàbat educassione fisica. Pùstis chi si at picàu su dipròma, a prìmu Yvan Colonna sìchit a istudiàre pro fàcher su matèssi traballu de babbu suo, fràncu poi lassàre tottus sos istùdios e torràre in Còssiga in su 1981.
Sich'ìstat in Cargesi, in ube pèsat e pàschet cràpas; cumìntzat puru a militare in sos movimentos nassionalistas corsicanos chi sun a cùrtzu de su FLNC. In custu periodu b'at su suspettu chi pòdat àer picàu parte a parìtzos attentatos, ma custu non lu at mai provàu nèmmos. In su [[1990]], a s'epoca de s'incuadramèntu de sos militantes de su FLNC in Canal Historique, Canal Habituel e Resistenza, pàret chi àpat fattu unu passu addaesècus pro su chi pertòccat su movimentu nassionalista.
==Zendarmerìa de Pietrusedda==
Yvan Colonna dèpet respònder de assòtziu a delìncuere a iscòpu terrorìsticu pro s'attàccu de su [[1991]] a sa zendarmerìa de Pitrusedda, in Còssiga de zòsso, in ube aìat picàu dae cùghe s'arma pro uchìder a su prefettu frantzesu Claude Érignac.
== Riferimentos ==
<references/>
kmjnl5dkn1g93hdinbi7g0t05ul51jm
Gavino Gabriel
0
13507
186716
175927
2025-06-30T09:27:48Z
SamSard
25038
186716
wikitext
text/x-wiki
{{Variant|LOG}}{{Bio
|Nòmene = Gavino
|Sambenàdu = Gabriel
|Sesso = M
|LoguNascita = Tèmpiu
|LoguNascitaAlt = 15 de aùstu
|DieMeseNascita =
|AnnuNascita = [[1881]]
|LoguMorte = Roma
|DieMeseMorte = 28 de santandrìa
|AnnuMorte = [[1980]]
|PreFaìna =
|Faìna = musicista
|Epoca =
|Epoca2 = 1900
|Faìna2 = etnomusicologo
|Faìna3 =
|FaìnaAltre =
|Natzionalidade = sardu
}}
[[File:Plaque à Gavino Gabriel sur la mairie de Tempio Pausania en 2016.jpg|thumb|Municipio Tèmpiu]]
In su [[1905]] si fit laureadu in lettere in s'[[Universidade de Pisa]], dae su 1906 a su 1910 fit istadu in [[Firenze]] inue aiat collaboradu a sa rivista [[La Voce (rivista)|Voce]] dirigida tando dae [[Giuseppe Prezzolini]]. In su [[1910]] in sa [[Rivista Musicale Italiana]] aiat pubbricadu su primu articulu de caratere etnomusicologicu, ''Canti e cantadori della Gallura''<ref>[http://www.treccani.it/enciclopedia/gavino-gabriel_%28Dizionario-Biografico%29/] in Enciclopedia Treccani online</ref>.
In su [[1922]] realizzat sas primas incisiones de [[mùsica sarda]], a titolu documentariu ebìa<ref>[http://www.radio.rai.it/radioscrigno/news.cfm?Q_EV_ID=72635] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141012090346/http://www.radio.rai.it/radioscrigno/news.cfm?Q_EV_ID=72635 |date=2014-10-12 }} in Radio Scrigno</ref>.
* {{it}}''Canti e cantadori della Gallura'', Rivista musicale italiana, XVII, 1910, pp. 926-950
* ''Canti di Sardegna'', Italica Ars, Milano, 1923
* ''Programma discografico analitico per l'impiego del "Grammofono" educativo nelle scuole elementari italiane'', (con due relazioni su gli esperimenti compiuti...), 1923-1924
* ''Musica a centimetri: avvisaglie e schermaglie fonografiche''; prefazione di Giovanni Gentile, Roma, 1934
== Note ==
<references />
==Cullegamentos dae fora==
*[http://www.gavinogabriel.com/ Sito ufficiale] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141219183807/http://www.gavinogabriel.com/ |date=2014-12-19 }}
*[http://www.gavinogabriel.com/gavino_gabriel_pubblicazioni.htm Sito Uff. Pubblicazioni di G. Gabriel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924020852/http://www.gavinogabriel.com/gavino_gabriel_pubblicazioni.htm |date=2015-09-24 }}
[[Categoria:Sardos]]
[[Categoria:Musicologos]]
[[Categoria:Etnomusicologos]]
[[Categoria:Universidade de Pisa]]
dpdee4d12ceu6kvb7658o0b4by59gfu
Rick and Morty
0
20585
186697
186691
2025-06-30T02:12:37Z
Stephan1000000
17067
77
186697
wikitext
text/x-wiki
{{LSC}}{{Infobox
|name=Rick and Morty
|data7=22 min. cada episòdiu
|data9=[[Limba inglesa|Inglesu]]
|header5=
|label5= Istajones
|data5= 8
|header6=
|label6= Episòdios
|data6= 77
|header7=
|label7= Durada
|header8=
|header9=
|label8=
|data8=
|header4=
|label4= Gènere
|data4= [[fantasièntzia]], [[aventura]], [[umorismu nieddu]], [[sitcom]]
|header10= Crèditos
|label10=
|data10=
|header11=
|label11=Ideadore
|data11= [[Justin Roiland]], [[Dant Harmon]]
|header12=
|label12=
|data12=
||header13=
|label13=
|data13=
|header14=
|label14=
|data14=
|header15=
|label15=
|data15=
|header16=
|label16=
|data16=
|header17=
|label17=
|data17=
|header18=
|label18=
|data18=
|belowstyle=
|label9=Limba originale
|data3= Sèrie TV
|bodystyle=
|caption=Logo de sa sèrie
|titlestyle=
|abovestyle=background:#ABCDEF;
|subheaderstyle=
|title=
|above=Rick and Morty
|imagestyle=
|captionstyle=
|image=[[File:Rick and Morty.svg|200px|alt=Logo de sa sèrie]]
|headerstyle=Background:#ABCDEF;
|label3=Format
|labelstyle=
|datastyle=
|header1=
|label1=Paisu
|data1=[[Istados Unidos]]
|header2=
|label2=Annu
|data2=2013-In cursu
|header3=
|below=}}
'''Rick and Morty''' est una sèrie animada [[Istados Unidos de Amèrica|istadunidensa]], creada dae Justin Roiland e Dant Harmon, pro Adult Swim.
Sa sèrie, cunsiderada de gènere de orrore còsmicu, est nàschida dae una parodia animada de ''Back to the future'', creada dae Roiland pro su fèstival de is film curtzos ''Channel 101''<ref name="vulture">{{Tzita web|url=http://www.vulture.com/2014/01/rick-and-morty-dan-harmon-and-justin-roiland-interview.html|tìtulu=Dan Harmon and Justin Roiland on Rick and Morty, How Community Is Like Star Trek, and Puberty|autore=Ivan Cohen|data=24 ghennàrgiu 2014|limba=en|atzessu=20 freàrgiu 2018}}</ref><ref name="split">{{Tzita web|url=http://splitsider.com/2013/11/dan-harmons-rick-and-morty-premieres-on-adult-swim-on-dec-2/|tìtulu=Dan Harmon’s ‘Rick and Morty’ Premieres on Adult Swim on Dec. 2|autore=Elise Czajkowski|data=12 santandria 2013|limba=en|atzessu=20 freàrgiu 2018|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170702121402/http://splitsider.com/2013/11/dan-harmons-rick-and-morty-premieres-on-adult-swim-on-dec-2/|dataarchìviu=2017-07-02|deadurl=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.wisecrack.co/shows/8-bit-philosophy/the-philosophy-of-rick-and-morty/|tìtulu=The Philosophy of Rick and Morty|autore=Alec Opperman|limba=en|atzessu=13 santugaine 2016|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20160810190815/http://www.wisecrack.co/shows/8-bit-philosophy/the-philosophy-of-rick-and-morty/|dataarchìviu=2016-08-10|deadurl=eja}}</ref>.
== Trama ==
Rick est un'iscientziadu chi s'est tramudadu anchè sa famìlia de fìgia sua Beth, una cardiochirùrga pro caddos. Colat sa parte manna de su tempus suo imbentende trastos tecnològicos e batende cun sese su nebodeddu Morty, e posca fintzas sa neta Summer, in aventuras perigulosas e fantàsticas e a bortas insensadas pro mèdiu de s'universu issoro e àteros parallelos, a s'iscoberta de is ispreos e de is meravìllias chi ddoe agatant.
== Episòdios ==
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!Istajone
!Episòdios
!Prima TV USA
|-
|Prima istajone
|11
|2013-2014
|-
|Segunda istajone
|10
|2015
|-
|Sa de tres istajones
|10
|2017
|-
|Sa de bator istajones
|10
|2019-2020
|-
|Sa de chimbe istajones
|10<ref>{{Tzita web|url=http://www.thefutoncritic.com/showatch/rick-and-morty/listings/|tìtulu=Shows A-Z - rick & morty on adult swim {{!}} TheFutonCritic.com|situ=www.thefutoncritic.com|limba=en|atzessu=2021-08-12}}</ref>
|2021
|-
|Sa de ses istajones
|10
|2022
|-
|Sa de sete istajones
|10
|2023
|}
== Personàgios e boghes ==
* Rick Sànchez, boghe originale de Justin Roiland.
* Morty Smith, boghe originale de Justin Roiland.
* Summer Smith, boghe originale de Spencer Gramme.
* Beth Sànchez in Smith, boghe originale de Sarah Chalke.
* Jerry Smith, boghe originale de Chris Parnell.
== Produtzione ==
[[File:Rick and Morty graffiti in Liège.jpg|thumb|Grafitu de Rick e Morty in sa tzitade de Liège]]
Sa sèrie animada ''Rick and Morty'' est istada creada dae Justin Roiland e Dant Harmon. Is duos si sunt addobiados sa prima borta in su ''Channel 101'', unu fèstival mensile dedicadu a is filmados chi tenet logu in [[Los Angeles]], co-fundadu dae Harmon.<ref name="vulture"/> In s'ìnteri de su ''Channel 101'', is partetzipantes presentant unu filmadu issoro in forma de episòdiu pilota e su pùblicu, in direta, detzidet cales episòdios diant pòdere essire una sèrie bera. Roiland, insandus produtore de reality, at incumentzadu a presentare cuntènnidos pròpios a su fèstival un'annu a pustis de sa prima editzione, in su 2004. Is ''pilotas'' suos fiant de sòlitu fatos de elementos malàidos e trobeddados chi ingendraiant in su pùblicu reatziones de confusione. Nointames Harmon at pigadu in simpatia s'umorismu suo e at incumentzadu a collaborare cun issu.
In su 2006 Roiland est istadu lissentziadu dae una sèrie TV, pro neghe de sa creatividade sua "afogosa".<ref name="split"/> S'òmine at incumentzadu aici a si dedicare a sa creatzione de unu ''webisòdiu''. Su resurtadu finale est istadu ''The Real Animated Adventures of Doc and Mharti'', unu curtzu animadu cun protagonistas is parodias de Doc Brown e Marty McFly, pessonàgios de sa trilogia de ''Back to the future''. Harmon at descritu su curtzu comente a "un'imburdimentu, unu vandalismu pornogràficu", tantu chi Doc Smith imparat a Mharti chi sa solutzione a totu is problemas suos est su sessu orale<ref name="hitfix">{{Tzita web|url=http://uproxx.com/sepinwall/mega-dan-harmon-interview-part-3-rick-and-morty/|tìtulu=Mega Dan Harmon interview, part 3: 'Rick and Morty'|autore=Alan Sepinwall|editore=HitFix|data=24 martzu 2014|limba=en|atzessu=20 freàrgiu 2018}}</ref>. Su pùblicu at reagidu in manera positiva e Roiland at incumentzadu aici a creare àteros curtzos cun is duos personàgios.<ref name="lat">{{Tzita web|url=http://articles.latimes.com/2014/mar/05/entertainment/la-et-st-dan-harmon-justin-roiland-on-bringing-the-absurd-to-adult-swims-rick-and-morty-20140304|tìtulu=Dan Harmon, Justin Roiland talk bringing absurd to 'Rick and Morty'|autore=Yvonne Villarreal|data=5 martzu 2014|limba=en|atzessu=20 freàrgiu 2018}}</ref> De sighida Harmon at creadu e posca at prodùidu ''Community'', una sitcom pro NBC, mentras Roiland at traballadu prus che totu comente a dopiadore pro sa sèrie Disney ''Fish Hooks'' e pro sa sèrie de Cartoon Network, ''Adventure Time''.
In su 2012 Harmon est istadu lissentziadu dae ''Community''<ref>{{Tzita web|url=https://www.hollywoodreporter.com/news/community-season-4-showrunners-dan-harmon-326746|tìtulu='Community' Taps David Guarascio and Moses Port as New Showrunners|autore=Michael O'Connell|data=18 maju 2012|limba=en|atzessu=20 freàrgiu 2018}}</ref>. Adult Swim, pro custu, chirchende unu programma nou de "impatu forte", s'est acurtziadu a Harmon chi, in comintzu, no cunsideraiat su canale adatu a s'istile suo.<ref name="crave">{{Tzita web|url=http://www.craveonline.com/site/612291-exclusive-interview-dan-harmon-justin-roiland-on-rick-and-morty|tìtulu=Exclusive Interview: Dan Harmon & Justin Roiland on ‘Rick and Morty’|autore=Fred Topel|data=2 dicembre 2013|limba=en|atzessu=20 freàrgiu 2018|dataarchìviu=2017-09-02|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170902014545/http://www.craveonline.com/site/612291-exclusive-interview-dan-harmon-justin-roiland-on-rick-and-morty|urlmortu=eja}}</ref> Issu non si fiat mai acostadu a s'animatzione e s'istile suo de creatzione televisiva si cuntzentraiat prus che totu in is diàlogos, in is personàgios e in su contu.<ref name="lat"/> Insandus at detzìdidu de tzerriare a s'amigu e collega Roiland, pro ddi pedire si tenneret carchi idea pro una sèrias animada. Roiland at pensadu deretu de impreare is personàgios suos parodia de ''Back to the future'', Doc e Mharti, narados pro s'ocasione Rick e Morty.<ref name="hitfix"/> Roiland pensaiat a una sèrie assentada dae episòdios de 10-11 minutos, ma Adult Swim at bòlidu episòdios de mesa ora. Harmon at crètidu chi sa mègius manera pro artare su livellu de su programma esseret pònnere una famìlia a giru de is personàgios, incumentzende s'isvilupu de is personàgios de Summer, Beth e Jerry. Imbetzes Nick Weidenfeld, s'isvilupadore esecutivu de Adult Swim, at cussigiadu chi Rick esseret su giaju de Morty. In antis de isvilupare in manera definitiva ''Rick and Morty'', Roiland at creadu tres àteros pilotas, rebusados dae Fox.
In su ghennàrgiu de su [[2023]] Adult Swim at dispididu a Justin Roiland ca sa ex amorada dd'at acusadu de violèntzia domèstica<ref>{{Tzita web|url=https://deadline.com/2023/01/adult-swim-severs-ties-rick-and-morty-co-creator-justin-roiland-domestic-violence-charges-1235239868/|tìtulu=Adult Swim Severs Ties With ‘Rick And Morty’ Co-Creator Justin Roiland Following Domestic Violence Charges – Deadline|situ=web.archive.org|data=2023-01-24|limba=en|atzessu=2024-02-24|dataarchìviu=2023-01-24|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20230124222616/https://deadline.com/2023/01/adult-swim-severs-ties-rick-and-morty-co-creator-justin-roiland-domestic-violence-charges-1235239868/|urlmortu=eja}}</ref>. Is acusas sunt istadas a pustis rebusadas pro farta de proas<ref>{{Tzita web|url=https://www.newsweek.com/justin-roiland-return-rick-morty-charges-dropped-1789754|tìtulu=Will Justin Roiland return to "Rick and Morty" after charges were dropped?|autore=Roxy Simons TV, Film Reporter|situ=Newsweek|data=2023-03-23|limba=en|atzessu=2024-02-24}}</ref>.
== Distributzione ==
Sa prima istajone de ''Rick and Morty'' at debutadu su 2 nadale 2013 subra Adult Swim e est istada luego bantada dae sa crìtica.<ref name=":0">{{Tzita web|url=http://www.metacritic.com/tv/rick-morty/season-1|tìtulu=Rick & Morty : Season 1|limba=en|atzessu=13 santugaine 2016}}</ref>
Una segunda istajone est istada trasmìtida incumentzende dae su 26 argiolas 2015.<ref>{{Tzita web|url=https://twitter.com/adultswim/status/598946662816452608|tìtulu=Rick and Morty in Twitter|autore=Adult Swim|data=14 maju 2014|limba=en|atzessu=2 abrile 2017}}</ref>
Su primu episòdiu de sa de tres istajones est istadu trasmìtidu in prima bisione su 1º abrile 2017, comente a pische de abrile<ref>{{Tzita noas|limba=en|autore=Larry Bartleet|url=http://www.nme.com/blogs/tv-blogs/rick-morty-season-3-release-date-trailers-cast-writers-everything-need-know-2019360|tìtulu=‘Rick and Morty’ season 3: release date, trailers, cast, writers and everything you need to know|publicatzione=NME|data=28 martzu 2017|atzessu=2 abrile 2017}}</ref>, mentras sa bera e ''première'' de s'istajone est andada in direta su 30 argiolas 2017.<ref>{{Tzita web|url=https://www.conteageek.it/rick-and-morty-trailer-data-duscita-della-terza-stagione/|tìtulu=Rick and Morty: trailer e data d'uscita della terza stagione|autore=Alvise Canal|data=30 làmpadas 2017|limba=it|atzessu=3 maju 2019}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.ign.com/articles/2017/06/30/rick-and-morty-dan-harmon-and-justin-roiland-finally-reveal-season-3-premiere-date|tìtulu=Rick and Morty: Dan Harmon and Justin Roiland Finally Reveal Season 3 Premiere Date|autore=Jesse Schedeen|data=29 làmpadas 2017|limba=en|atzessu=26 austu 2017}}</ref> Sa de bator istajones est trasmìtida incumentzende dae su 10 onniasantu 2019.<ref>{{Tzita web|url=https://variety.com/2019/tv/news/rick-and-morty-season-4-premiere-date-1203215745/|tìtulu=‘Rick and Morty’ Season 4 to Premiere in 2019|autore=Joe Otterson|data=15 maju 2019|limba=en|atzessu=15 maju 2019}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.newsweek.com/rick-morty-season-4-release-date-1426208%3famp=1|tìtulu=‘Rick and Morty’ Release Date Announced for November|autore=Andrew Whalen|data=15 maju 2019|limba=en|atzessu=15 maju 2019|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20190515181214/https://www.newsweek.com/rick-morty-season-4-release-date-1426208?amp=1|dataarchìviu=2019-05-15|deadurl=eja}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.comingsoon.it/serietv/news/rick-and-morty-finalmente-il-trailer-dell-attesa-stagione-4/n95409/|tìtulu=Rick and Morty: Finalmente il trailer dell'attesa stagione 4|autore=Emanuele Manta|data=8 santugaine 2019|limba=it|atzessu=8 santugaine 2019}}</ref> In [[Europa]], sa sèrie est a disponimentu in sa prataforma [[Netflix]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.netflix.com/es-en/title/80014749|tìtulu=Rick and Morty|situ=Netflix|limba=en|atzessu=2021-02-18|dataarchìviu=2022-08-23|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20220823112556/https://www.netflix.com/es-en/title/80014749|urlmortu=eja}}</ref>
== Retzidura ==
=== Crìtica ===
{| class="wikitable plainrowheaders" style="float: right;text-align:center;margin:10px"
! rowspan="2" style="padding:0 8px;" |Istajone
! colspan="2" style="padding:0 8px;" |Opinione de sa crìtica
|-
!Rotten Tomatoes
!Metacritic
|-
|Prima
|96% (28 retzensiones)<ref>{{Tzita web|url=https://www.rottentomatoes.com/tv/rick_and_morty/s01|tìtulu=Rick and Morty: Season 1|editore=Fandango Media|limba=en|atzessu=31 maju 2020}}</ref>
|85/100 (8 retzensiones)<ref name=":0"/>
|-
|Segunda
|91% (13 retzensiones)<ref>{{Tzita web|url=https://www.rottentomatoes.com/tv/rick_and_morty/s02|tìtulu=Rick and Morty: Season 2|editore=Fandango Media|limba=en|atzessu=31 maju 2020}}</ref>
| -
|-
|Sa de tres
|96% (10 retzensiones)<ref>{{Tzita web|url=https://www.rottentomatoes.com/tv/rick_and_morty/s03|tìtulu=Rick and Morty: Season 3|editore=Fandango Media|limba=en|atzessu=31 maju 2020}}</ref>
| -
|-
|Sa de bator
|94% (32 retzensiones)<ref>{{Tzita web|url=https://www.rottentomatoes.com/tv/rick_and_morty/s04|tìtulu=Rick and Morty: Season 4|editore=Fandango Media|limba=en|atzessu=24 trìulas 2020}}</ref>
|84/100 (5 retzensiones)<ref>{{Tzita web|url=http://www.metacritic.com/tv/rick-morty/season-4|tìtulu=Rick & Morty : Season 4|limba=en|atzessu=31 maju 2020}}</ref>
|-
|Sa de chimbe
|100% (20 retzensiones)<ref>{{Tzita publicatzione|tìtulu=Rick and Morty|limba=en|atzessu=2021-11-03|url=https://www.rottentomatoes.com/tv/rick-and-morty/s05}}</ref>
|89/100 (5 retzensiones)<ref>{{Tzita publicatzione|tìtulu=Rick & Morty|rivista=Metacritic|limba=en|atzessu=2021-11-03|url=https://www.metacritic.com/tv/rick-morty/season-5}}</ref>
|-
|Sa de ses
|91% (62 retzensiones)<ref>{{Tzita web|url=https://www.rottentomatoes.com/tv/rick_and_morty/s06|tìtulu=Rick and Morty: Season 6 {{!}} Rotten Tomatoes|situ=www.rottentomatoes.com|limba=en|atzessu=2024-02-24}}</ref>
|86/100 (4 retzensiones)<ref>{{Tzita web|url=https://www.metacritic.com/tv/rick-morty/season-6/|tìtulu=Rick & Morty season 6|situ=www.metacritic.com|limba=en|atzessu=2024-02-24}}</ref>
|-
|Sa de sete
|75% (12 retzensiones)<ref>{{Tzita web|url=https://www.rottentomatoes.com/tv/rick_and_morty/s07|tìtulu=Rick and Morty: Season 7 {{!}} Rotten Tomatoes|situ=www.rottentomatoes.com|limba=en|atzessu=2024-02-24}}</ref>
|73/100 (6 retzensiones)<ref>{{Tzita web|url=https://www.metacritic.com/tv/rick-morty/season-7/|tìtulu=Rick & Morty season 7|situ=www.metacritic.com|limba=en|atzessu=2024-02-24}}</ref>
|}
David Weigand de su ''San Francisco Chronicle'' at bantadu sa diretzione de s'animatzione de James McDermott pro èssere "frisca, colorada e istrambeca comente a su script", e afirmat chi sa sèrie tenet "isfumaduras de ''Futurama'', ''[[South Park]]'' e fintzas ''Beetlejuice''", giuighende comente si siat s'umorismu suo "de su totu originale".<ref>{{Tzita web|url=http://www.sfgate.com/tv/article/Rick-and-Morty-review-Funny-and-edgy-5011147.php|tìtulu='Rick and Morty' review: Funny and edgy|autore=David Weigand|data=26 santandria 2013|limba=en|atzessu=13 santugaine 2016}}</ref> Fintzas Neil Genzlinger de su ''The New York Times'' at bantadu sa sèrie, creende chi su puntu suo de fortza siat su raportu intre su giaju e is nebodes.<ref>{{Tzita web|url=https://www.nytimes.com/2013/12/02/arts/television/rick-and-morty-on-adult-swim.html?_r=0|tìtulu=A Warm and Fuzzy Grandpa? Well, Not Exactly|autore=Neil Genzlinger|data=1 nadale 2013|limba=en|atzessu=13 santugaine 2016}}</ref> Brian Lowry de su ''Variety'' imbetzes at donadu a sa sèrie una retzensione lena, agatende·dda "passàbile": narat difatis chi sa sèrie "s'ispissu paret tropu dipendente de s'èssere frenètica, a dannu de èssere ispiritosa" e chi dd'est pràghida comente a "tentativu de benènnidu pro bisare solu unu pagu prus in mannu".<ref>{{Tzita web|url=http://variety.com/2013/tv/reviews/rick-and-morty-tv-review-cartoon-network-adult-swim-1200883197/|tìtulu=TV Review: ‘Rick and Morty’|autore=Brian Lowry|data=1º nadale 2013|limba=en|atzessu=13 santugaine 2016}}</ref> David Sims de ''The A.V.'' ''Club'' at donadu a sa sèrie un'A-. Torrende a bìdere is primos duos episòdios, at donadu is cumplimentos pro su "istile simpre e pulidu de s'animatzione". At decraradu chi, mentras sa sèrie tenet "un'iscuru, una sensibilidade malàida", depet èssere bantadu "s'isfortzu suo pro donare a ònnia personàgiu unu pagu de profundidade" e aplaudire su talentu vocale de Roiland pro su dopiàgiu de is personàgios suos.<ref>{{Tzita web|url=https://tv.avclub.com/dan-harmons-new-series-is-a-warped-take-on-the-doc-brow-1798178858|tìtulu=Dan Harmon's new series is a warped take on the Doc Brown/Marty McFly dynamic|autore=David Sims|data=2 dicembre 2013|limba=en|atzessu=13 santugaine 2016|dataarchìviu=2021-02-25|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20210225045222/https://tv.avclub.com/dan-harmons-new-series-is-a-warped-take-on-the-doc-brow-1798178858|urlmortu=eja}}</ref>
=== Prèmios ===
*Annie Awards
** 2015 – Candidadura pro sa mègius produtzione televisiva de animatzione generale<ref>{{Tzita web|url=http://annieawards.org/42nd-annie-awards/#7|tìtulu=42nd Annual Annie Awards Nominees & Winners!|limba=en|atzessu=13 santugaine 2016}}</ref>
** 2018 – Mègius produtzione televisiva de animatzione generale pro s'episòdiu ''Pickle Rick''<ref name="annie2018">{{Tzita web|url=https://deadline.com/2018/02/annie-awards-winners-list-2018-live-blog-1202277765/|tìtulu=‘Coco’ Dominates Annies; ‘Rick And Morty’ Tops TV: Complete Winners List|autore=Erik Pedersen|data=4 freàrgiu 2018|limba=en|atzessu=4 freàrgiu 2018}}</ref>
** 2018 – Mègius iscenegiadura in una produtzione televisiva de animatzione pro s'episòdiu ''Tales from the Citadel'' a Ryan Ridley e Dant Guterman
**2021 – Candidadura pro sa mègius produtzione televisiva de animatzione generale pro s'episòdiu ''The Vat of Acid Episode''<ref>{{Tzita web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/soul-wolfwalkers-lead-annie-awards-animated-feature-noms-4142162/|tìtulu=‘Soul,’ ‘Wolfwalkers’ Lead Annie Awards Animated Feature Noms|autore=Carolyn Giardina, Carolyn Giardina|situ=The Hollywood Reporter|data=2021-03-03|limba=en-US|atzessu=2021-08-12}}</ref>
**2023 – Candidadura pro sa mègius produtzione televisiva de animatzione pro adultos pro s'episòdiu Night Family<ref>{{Tzita web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/annie-awards-animation-2023-winners-1235334278/|tìtulu=‘Guillermo Del Toro’s Pinocchio’ Wins Five Trophies Including the Top Prize at the 50th Annie Awards|autore=Carolyn Giardina|situ=The Hollywood Reporter|data=2023-02-26|limba=en-US|atzessu=2024-02-24}}</ref>
* Critics' Choice Television Awards
** 2018 – Mègius sèrie animada<ref>{{Tzita web|url=http://www.goldderby.com/article/2018/2018-critics-choice-awards-winners-list/|tìtulu=2018 Critics’ Choice Awards: Full winners list in the 25 film and 22 TV categories|autore=Paul Sheehan|data=11 ghennàrgiu 2018|limba=en|atzessu=12 ghennàrgiu 2018}}</ref>
**2021 – Candidadura pro sa mègius sèrie animada<ref>{{Tzita web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/palm-spring-lovecraft-country-lead-nominations-for-inaugural-critics-choice-super-awards-4094673/|tìtulu=‘Palm Springs,’ ‘Lovecraft Country’ Lead Nominations for Inaugural Critics Choice Super Awards|autore=Borys Kit, Borys Kit|situ=The Hollywood Reporter|data=2020-11-19|limba=en-US|atzessu=2021-08-12}}</ref>
* Gold Derby Awards
** 2016 – Candidadura pro sa mègius sèrie animada<ref>{{Tzita web|url=http://www.goldderby.com/article/2016/gold-derby-tv-awards-2016-winners-people-v-oj-simpson-game-of-thrones-news-913752468/|tìtulu=Gold Derby TV Awards 2016: ‘People v. O.J. Simpson’ leads winners, ‘Game of Thrones’ & ‘Veep’ also prevail|autore=Daniel Montgomery|data=7 cabudanni 2017|limba=en|atzessu=12 ghennàrgiu 2018}}</ref>
** 2018 – Candidadura pro sa mègius sèrie animada<ref>{{Tzita web|url=https://www.goldderby.com/article/2018/2018-gold-derby-tv-awards-winners-versace-handmaids-tale-game-of-thrones-news-957368402/|tìtulu=2018 Gold Derby TV Awards winners: ‘Versace’ and ‘Handmaid’s Tale’ are top winners, but ‘Game of Thrones’ takes Best Drama|data=6 cabudanni 2018|limba=en|atzessu=9 freàrgiu 2019}}</ref>
* Primetime Emmy Awards
** 2018 – Mègius programma de animatzione pro s'episòdiu ''Pickle Rick''<ref name="pt">{{Tzita web|url=http://www.emmys.com/shows/rick-and-morty|tìtulu=Rick and Morty - Awards & Nominations|limba=en|atzessu=21 cabudanni 2020}}</ref>
** 2018 – Candidadura pro sa mègius realizatzione creativa in s'interatividade multimediale pro unu programma cun iscritura pro su videogiogu Rick and Morty Simulator: Virtual Rick-ality
** 2020 – Mègius programma de animatzione pro s'episòdiu ''The Vat of Acid Episode''
** 2023 – Candidadura a mègius programma de animatzione pro s'episòdiu Night Family<ref>{{Tzita web|url=https://www.emmys.com/sites/default/files/Downloads/75th-nominations-list-v1.pdf?q=2023|tìtulu=75th Emmy Awards Complete Nominations List|situ=Academy of Television Arts & Sciences (archiviadu)|limba=en|atzessu=2024-02-24|dataarchìviu=2023-07-21|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20230721190226/https://www.emmys.com/sites/default/files/Downloads/75th-nominations-list-v1.pdf?q=2023|urlmortu=eja}}</ref>
* Saturn Awards
** 2018 – Candidadura pro sa mègius sèrie o film TV animadu<ref>{{Tzita web|url=https://variety.com/2018/film/news/saturn-awards-nominations-2018-black-panther-walking-dead-1202727752/|tìtulu='Black Panther,' 'Walking Dead' Rule Saturn Awards Nominations|autore=Dave McNary|data=15 martzu 2018|limba=en|atzessu=18 cabudanni 2018}}</ref>
**2021 – Candidadura pro sa mègius sèrie animada<ref>{{Tzita web|url=https://deadline.com/2021/03/saturn-awards-nominations-2021-nominees-list-1234706492/|tìtulu=Saturn Awards Nominations: ‘Star Wars: Rise Of Skywalker’, ‘Tenet’, ‘Walking Dead’, ‘Outlander’ Lead List|autore=Patrick Hipes, Patrick Hipes|situ=Deadline|data=2021-03-04|limba=en-US|atzessu=2021-08-12}}</ref>
* Teen Choice Awards
** 2017 – Candidadura pro sa mègius sèrie animada<ref>{{Tzita web|url=http://www.teenvogue.com/story/teen-choice-awards-2017-nominees|tìtulu=Teen Choice Awards 2017: See the First Wave of Nominations|autore=Ella Ceron|data=19 làmpadas 2017|limba=en|atzessu=12 ghennàrgiu 2018}}</ref>
** 2018 – Candidadura pro sa mègius sèrie animada<ref>{{Tzita web|url=https://www.eonline.com/news/956235/teen-choice-awards-2018-winners-the-complete-list|tìtulu=Teen Choice Awards 2018 Winners: The Complete List|autore=Zach Johnson|data=12 austu 2018|limba=en|atzessu=9 freàrgiu 2019}}</ref>
== Riferimentos ==
<references />{{Artìculu de su mese|martzu|2024}}
[[Categoria:Series televisivas]]
0ecuuie8hdxm0dy6vglsyy6buu45kxz
Luigi Mangione
0
23107
186698
2025-06-30T07:55:58Z
SamSard
25038
Created by translating the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1297775558|Luigi Mangione]]"
186698
wikitext
text/x-wiki
'''Luigi Nicholas Mangione''' (Towson 6 de Maju 1998) est unu americanu de orìgini Italiana, chi est istadu identificau cumenti su primu suspittu de su boccidroxu de Brian Thompson, su CEO de sa sienda americana UnitedHealthcare, de su 4 de Nadali 2024.
[[Categoria:Italosamericanos]]
domk9x6o6ttikf1x7wabrm3h2fjpli7
186699
186698
2025-06-30T08:03:30Z
SamSard
25038
186699
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia|nùmene= Luigi Nicholas Mangione|immàgine=|connotu_pro= suspittau po sa morti de Brian Thompson|data_de_nàschida= 6 de Maju 1998|logu_de_nàschida= Towson, Maryland, Istadus Unidus|tzitadinàntzia= americana|Alma mater= Universidadi de sa Pennsylvania}}
'''Luigi Nicholas Mangione''' (Towson 6 de Maju 1998) est unu americanu de orìgini Italiana, chi est istadu identificau cumenti su primu suspittu de su boccidroxu de Brian Thompson, su CEO de sa sienda americana UnitedHealthcare, de su 4 de Nadali 2024.
[[Categoria:Italosamericanos]]
3ciryzmcc1efvldmqfbgan0n8bnccbt
186700
186699
2025-06-30T08:04:10Z
SamSard
25038
186700
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia|nùmene= Luigi Mangione|immàgine=|connotu_pro= suspittau po sa morti de Brian Thompson|data_de_nàschida= 6 de Maju 1998|logu_de_nàschida= Towson, Maryland, Istadus Unidus|tzitadinàntzia= americana|Alma mater= Universidadi de sa Pennsylvania}}
'''Luigi Nicholas Mangione''' (Towson 6 de Maju 1998) est unu americanu de orìgini Italiana, chi est istadu identificau cumenti su primu suspittu de su boccidroxu de Brian Thompson, su CEO de sa sienda americana UnitedHealthcare, de su 4 de Nadali 2024.
[[Categoria:Italosamericanos]]
jhwaj1wpquvvgrf5sqxswd4kymuhc3b
186701
186700
2025-06-30T08:08:38Z
SamSard
25038
186701
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia|nùmene= Luigi Mangione|immàgine=|connotu_pro= suspittau po sa morti de Brian Thompson|data_de_nàschida= 6 de Maju 1998|logu_de_nàschida= Towson, Maryland, Istadus Unidus|tzitadinàntzia= americana|Alma mater= Universidadi de sa Pennsylvania}}
'''Luigi Nicholas Mangione''' (Towson 6 de Maju 1998) est unu [[italianus-americanus|americanu de orìgini Italiana]], chi est istadu identificau cumenti su primu suspittu de sa [[boccidura de Brian Thompson]], su CEO de sa sienda americana UnitedHealthcare, de su 4 de Nadali 2024.
[[Categoria:Italosamericanos]]
k3abw0x9uqiyrgycqfti37ua1ahm3me
186702
186701
2025-06-30T08:10:01Z
SamSard
25038
186702
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia|nùmene= Luigi Mangione|immàgine=|connotu_pro= suspittau po sa morti de Brian Thompson|data_de_nàschida= 6 de Maju 1998|logu_de_nàschida= Towson, Maryland, Istadus Unidus|tzitadinàntzia= americana|Alma mater= Universidadi de sa Pennsylvania}}
'''Luigi Nicholas Mangione''' (Towson 6 de Maju 1998) est unu [[italianus-americanus|americanu de orìgini Italiana]], chi est istadu identificau cumenti su primu suspittu de sa [[Boccidura de Brian Thompson|boccidura de Brian Thompson]], su CEO de sa sienda americana UnitedHealthcare, de su 4 de Nadali 2024.
[[Categoria:Italosamericanos]]
e9fohbhkoyc6m8me75vjz0yk9r3z7em