زمرو:سائنس

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="sd">
  <siteinfo>
    <sitename>وڪيپيڊيا</sitename>
    <dbname>sdwiki</dbname>
    <base>https://sd.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%8F%DA%A9_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%88</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.8</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">ذريعات</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">خاص</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">بحث</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">واپرائيندڙ</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">واپرائيندڙ بحث</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">وڪيپيڊيا</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">وڪيپيڊيا بحث</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">فائل</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">فائل بحث</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">ذريعات وڪي</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">ذريعات وڪي بحث</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">سانچو</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">سانچو بحث</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">مدد</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">مدد بحث</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">زمرو</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">زمرو بحث</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">باب</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">باب بحث</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">ماڊيول</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">ماڊيول بحث</namespace>
      <namespace key="1728" case="first-letter">Event</namespace>
      <namespace key="1729" case="first-letter">Event talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>زمرو:سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2453</id>
    <revision>
      <id>321932</id>
      <parentid>321747</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T17:58:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321932</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4881" sha1="krxapmgo8w5hsfy0guknrppu4no591j" xml:space="preserve">{{Infobox library classification
|DDC=500 |LCC=Q |UDC=5}}
{{Portal|سائنس}}
{{Commonscat|Science}}
{{Cat main|سائنس}}
[[Category:Main topic classifications]]
[[Category:Inquiry]]
[[Category:Academic disciplines]]
[[Category:Science fiction themes]]

{{Template:سرو براءِ زمرا}}
{| align=center cellspacing=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;1&quot; style=&quot;background: #f7f8ff; border: 1px solid #f7f8ff; padding: 5px; font-size: 16px; width: 100%;&quot;
|- 
! style=&quot;background: #ccf;&quot;|&lt;font face=&quot;times new roman&quot;&gt;عـــــــلم (سائنس)
|}
&lt;font face=&quot;urdu naskh asiatype&quot; size=&quot;3&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;'''سائنس'''&lt;/nowiki&gt;  جو مطلب علم آهي (جيسيتائين ڪوئي ان کان بهتر اصطلاح ملي) ۽ انجو مطلب مطالعو ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ ڄاڻڻ آهي، سائنس حصول علم جو هڪ منظم ذریعو آهي جنهن ۾ انسان براہ راست تجربي ۽ مشاهدي جي ذريعي سان سکي ٿو. سائنس ڪُل ڪائنات جو علم آهي ۽ هي علم انسان جو اجتماعي ورثو آهي. سائنس جو لفظ لاطيني ٻوليءَ جي لفظ scientia ۽ ان کان اَڳُ يوناني ٻوليءَ جي skhizein مان آيو آهي جنهن جي معنيٰ الڳ ڪرڻ، چاڪ ڪرڻ، ٽوڙڻ جي آهي. ان مخصوص غير فنوني علمن جي لاءِ جيڪي انسان سوچ ويچار حساب ڪتاب ۽ مطالعي جي زريعي حاصل ڪري ٿو،  سائنس جي لفظ جو جديد استعمال سترهين صدي جي اوائل ۾ سامهون آيو.

سائنس ۽ فنيات (Arts) جي تفريق ڪجهه هيئن ڪري سگهجي ٿي ته آرٽس ۾ اهي شعبا اچي وڃن ٿا جيڪي انسان پنهنجي قدرتي هنر مندي ۽ صلاحيت جي زريعي ڪري ٿو ۽ سائنس ۾ اهي شعبا اچن ٿا جن ۾ سوچ ويچار، تحقيق ۽ تجربا ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ حقيقتون دريافت ڪيون وڃن ٿيون. سائنس ۽ آرٽس جي درميان هي حدفاصل ناقابلِ عبور ناهي ته جڏهن ڪنهن آرٽ يا هنر جو مطالعو منظم انداز ۾ هجي ته پوءِ هي ان آرٽ جي سائنس بڻجي وڃي ٿو.

ذيلي زمرا: 
* سائنس جون شاخون. 
* سائنسي شعبا. 
* سائنسدان 
* سماج ۾ سائنس 
* سائنس ۽ ٽيڪنالاجي 
* سائنسي اصطلاحات 
* سائنس بابت ڪم. 
* سائنس سان لاڳاپيل فهرستون 
* سائنسي ڪتابون 
* سائنسي درجه بندي 
* سائنسي ڳولا 
* سائنس جي تاريخ 
* سائنسي اوزار 
* ميٽا سائنس 
* سائنسي طريقو 
* قدرتي تاريخ 
* سائنسي پيشا 
* سائنسي تنظيمون 
* سائنس ۾ ماڻهو  
* سائنسي مسئلا 
* سائنس ۾ وقت 
* اسلام ۽ سائنس 
* وڪيپيڊيا زمرا جيڪي سائنس جي منصوبن جي نالي تي رکيا ويا آهن

* [[اطلاقي سائنس]] ● [[ارضيات]] ● [[انجنيئرڱ|انجنيئرنگ]] ● [[هائيڊرولوجي|آبي سائنس]] ● [[جينياتي سائنس]] ● [[جيو فزڪس]] ● [[حياتيات]] ● [[خلا]] ● [[رسمي سائنس]] ● [[سائنس جي تاريخ]] ● [[سائنس ۽ فلسفو]] ● [[سائنسي مضمون]] ● [[سائنسي طريقو]] ● [[سائنسي ماڊلنگ]] ● [[سائنسي مشاهدو]] ● [[سامونڊي سائنس]] ● [[سماجي سائنس]] ● [[سياسي سائنس]] ● [[ادراڪي اڀياس|شعوري سائنس]] ● [[طب|طب ۽ صحت]] ● [[فزڪس|طبیعیات]] ● [[فارنزڪ سائنس|فارنزڪس]] ● [[فلڪيات]] ● [[فطرتي سائنس|فطري سائنس]] ● [[ڪيمسٽري|علم ڪيميا]] ● [[ڪمپيوٽر سائنس|ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ]] ● [[ڪمپيوٽر سائنس]] ● [[ماحوليات]]
* [[مسلمان سائنسدانن جي فهرست|مسلمان سائنسدان]] ● [[مصنوعي انتخاب|مصنوعي زندگي]] ● [[نظريو]] ● [[نفسيات]] ● [[هائيڊرولوجي]]
{| style=&quot;float:center; clear:center; width: 100%; border: 0px solid #FFFFFF; color:#000; background-color:#ffffff; margin: 0 auto .5em; font-size:110%&quot;
|-
! align=&quot;right&quot; colspan=&quot;3&quot; | هن انگريزي فهرست ۾ ڪنهن نئين اندراج جي لاءِ [[سانچو:سائنس انگريزي|هن جڳه وڃو]]، پنهنجي اندراج ۾ حرف ابجد جي ترتيب ۽ جدول جي تناسب جو خيال رکندا. 
|- 
|}
{{Commons|زمرو:سائنس}}
[[زمرو:جانچ پڙتال]]
[[زمرو:درسي علم]]
[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]
[[زمرو:انساني سرگرميون]]</text>
      <sha1>krxapmgo8w5hsfy0guknrppu4no591j</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321933</id>
      <parentid>321932</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T18:34:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321933</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5923" sha1="sotamtfi2f4m354vtg9uu2w31fjdkoq" xml:space="preserve">{{Infobox library classification
|DDC=500 |LCC=Q |UDC=5}}
{{Portal|سائنس}}
{{Commonscat|Science}}
{{Cat main|سائنس}}
[[Category:Main topic classifications]]
[[Category:Inquiry]]
[[Category:Academic disciplines]]
[[Category:Science fiction themes]]

{{Template:سرو براءِ زمرا}}
{| align=center cellspacing=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;1&quot; style=&quot;background: #f7f8ff; border: 1px solid #f7f8ff; padding: 5px; font-size: 16px; width: 100%;&quot;
|- 
! style=&quot;background: #ccf;&quot;|&lt;font face=&quot;times new roman&quot;&gt;عـــــــلم (سائنس)
|}
&lt;font face=&quot;urdu naskh asiatype&quot; size=&quot;3&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;'''سائنس'''&lt;/nowiki&gt;  جو مطلب علم آهي (جيسيتائين ڪوئي ان کان بهتر اصطلاح ملي) ۽ انجو مطلب مطالعو ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ ڄاڻڻ آهي، سائنس حصول علم جو هڪ منظم ذریعو آهي جنهن ۾ انسان براہ راست تجربي ۽ مشاهدي جي ذريعي سان سکي ٿو. سائنس ڪُل ڪائنات جو علم آهي ۽ هي علم انسان جو اجتماعي ورثو آهي. سائنس جو لفظ لاطيني ٻوليءَ جي لفظ scientia ۽ ان کان اَڳُ يوناني ٻوليءَ جي skhizein مان آيو آهي جنهن جي معنيٰ الڳ ڪرڻ، چاڪ ڪرڻ، ٽوڙڻ جي آهي. ان مخصوص غير فنوني علمن جي لاءِ جيڪي انسان سوچ ويچار حساب ڪتاب ۽ مطالعي جي زريعي حاصل ڪري ٿو،  سائنس جي لفظ جو جديد استعمال سترهين صدي جي اوائل ۾ سامهون آيو.

سائنس ۽ فنون (Arts) جي تفريق ڪجهه هيئن ڪري سگهجي ٿي ته آرٽس ۾ اهي شعبا اچي وڃن ٿا جيڪي انسان پنهنجي قدرتي هنر مندي ۽ صلاحيت جي زريعي ڪري ٿو ۽ سائنس ۾ اهي شعبا اچن ٿا جن ۾ سوچ ويچار، تحقيق ۽ تجربا ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ حقيقتون دريافت ڪيون وڃن ٿيون. سائنس ۽ آرٽس جي درميان هي حدفاصل ناقابلِ عبور ناهي ته جڏهن ڪنهن آرٽ يا هنر جو مطالعو منظم انداز ۾ هجي ته پوءِ هي ان آرٽ جي سائنس بڻجي وڃي ٿو.
موجود ذيلي زمرا:

# سائنس جو خاڪو 
# سائنس جون شاخون
# سائنس جي تاريخ 
# سائنس-سان لاڳاپيل فهرستون 
# سائنسدان 
# سائنسي ادارا 
# سائنسي اصطلاح 
# سائنسي اوزار 
# سائنسي طريقو 
# سماج ۽ سائنس 

جيڪا موجود نه آهن:
# سائنسي ميدان
# سائنس ۽ ٽيڪنالاجي
# سائنس بابت ڪم
# سائنسي ڪتابون
# سائنسي درجه بندي
# سائنسي ڳولا
# ميٽا سائنس
# قدرتي تاريخ
# سائنسي پيشا
# سائنسي مسئلا
# سائنس ۾ وقت
# وڪيپيڊيا زمرا جيڪي سائنس جي منصوبن جي نالي تي رکيا ويا آهن

منتقلي وارا زمرا
# سائنسي قانون 
# سائنسي مضمون 
# سائنسي موضوع 
# قدرتي فلاسفي
# باب سائنس 
# تحقيق
# سائنس جو فلسفو 
# سائنس جا تصور 
# آبي سائنس (اطلاقي سائنس)
# ارضيات (اطلاقي سائنس)
# اطلاقي سائنس (سائنس جون شاخون)
# انجنيئرنگ (اطلاقي سائنس)
# جينيات  
# جيو فزڪس 
# حياتيات 
# خلائي سائنس (اطلاقي سائنس)
# رسمي سائنس 
# سامونڊي سائنس 
# سياسي سائنس 
# طبيعيات
# علم طبعي سائنس
# علم فطري سائنس 
# فلڪيات (اطلاقي سائنس)
# معاشرتي سائنس
# موسميات (اطلاقي سائنس)
# ٽيڪنيڀياس (اطلاقي سائنس)
# پوليٽڪل سائنس (سماجي سائنس)
# ڌرتي سائنس (اطلاقي سائنس)
# ڏور اندريات (فلڪيات)
# ڪيميا (طبعي سائنس]]

زمري سائنس جا صفحا

* [[اطلاقي سائنس]] ● [[ارضيات]] ● [[انجنيئرڱ|انجنيئرنگ]] ● [[هائيڊرولوجي|آبي سائنس]] ● [[جينياتي سائنس]] ● [[جيو فزڪس]] ● [[حياتيات]] ● [[خلا]] ● [[رسمي سائنس]] ● [[سائنس جي تاريخ]] ● [[سائنس ۽ فلسفو]] ● [[سائنسي مضمون]] ● [[سائنسي طريقو]] ● [[سائنسي ماڊلنگ]] ● [[سائنسي مشاهدو]] ● [[سامونڊي سائنس]] ● [[سماجي سائنس]] ● [[سياسي سائنس]] ● [[ادراڪي اڀياس|شعوري سائنس]] ● [[طب|طب ۽ صحت]] ● [[فزڪس|طبیعیات]] ● [[فارنزڪ سائنس|فارنزڪس]] ● [[فلڪيات]] ● [[فطرتي سائنس|فطري سائنس]] ● [[ڪيمسٽري|علم ڪيميا]] ● [[ڪمپيوٽر سائنس|ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ]] ● [[ڪمپيوٽر سائنس]] ● [[ماحوليات]]
* [[مسلمان سائنسدانن جي فهرست|مسلمان سائنسدان]] ● [[مصنوعي انتخاب|مصنوعي زندگي]] ● [[نظريو]] ● [[نفسيات]] ● [[هائيڊرولوجي]]
{| style=&quot;float:center; clear:center; width: 100%; border: 0px solid #FFFFFF; color:#000; background-color:#ffffff; margin: 0 auto .5em; font-size:110%&quot;
|-
! align=&quot;right&quot; colspan=&quot;3&quot; | هن انگريزي فهرست ۾ ڪنهن نئين اندراج جي لاءِ [[سانچو:سائنس انگريزي|هن جڳه وڃو]]، پنهنجي اندراج ۾ حرف ابجد جي ترتيب ۽ جدول جي تناسب جو خيال رکندا. 
|- 
|}
{{Commons|زمرو:سائنس}}


[[زمرو:جانچ پڙتال]]
[[زمرو:درسي علم]]
[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]
[[زمرو:انساني سرگرميون]]</text>
      <sha1>sotamtfi2f4m354vtg9uu2w31fjdkoq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321934</id>
      <parentid>321933</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T18:43:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321934</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6254" sha1="cx1pkifc95vt2mtam6g7z2tmf28qdph" xml:space="preserve">{{Infobox library classification
|DDC=500 |LCC=Q |UDC=5}}
{{Portal|سائنس}}
{{Commonscat|Science}}
{{Cat main|سائنس}}
[[Category:Main topic classifications]]
[[Category:Inquiry]]
[[Category:Academic disciplines]]
[[Category:Science fiction themes]]

{{Template:سرو براءِ زمرا}}
{| align=center cellspacing=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;1&quot; style=&quot;background: #f7f8ff; border: 1px solid #f7f8ff; padding: 5px; font-size: 16px; width: 100%;&quot;
|- 
! style=&quot;background: #ccf;&quot;|&lt;font face=&quot;times new roman&quot;&gt;عـــــــلم (سائنس)
|}
&lt;font face=&quot;urdu naskh asiatype&quot; size=&quot;3&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;'''سائنس'''&lt;/nowiki&gt;  جو مطلب علم آهي (جيسيتائين ڪوئي ان کان بهتر اصطلاح ملي) ۽ انجو مطلب مطالعو ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ ڄاڻڻ آهي، سائنس حصول علم جو هڪ منظم ذریعو آهي جنهن ۾ انسان براہ راست تجربي ۽ مشاهدي جي ذريعي سان سکي ٿو. سائنس ڪُل ڪائنات جو علم آهي ۽ هي علم انسان جو اجتماعي ورثو آهي. سائنس جو لفظ لاطيني ٻوليءَ جي لفظ scientia ۽ ان کان اَڳُ يوناني ٻوليءَ جي skhizein مان آيو آهي جنهن جي معنيٰ الڳ ڪرڻ، چاڪ ڪرڻ، ٽوڙڻ جي آهي. ان مخصوص غير فنوني علمن جي لاءِ جيڪي انسان سوچ ويچار حساب ڪتاب ۽ مطالعي جي زريعي حاصل ڪري ٿو،  سائنس جي لفظ جو جديد استعمال سترهين صدي جي اوائل ۾ سامهون آيو.

سائنس ۽ فنون (Arts) جي تفريق ڪجهه هيئن ڪري سگهجي ٿي ته آرٽس ۾ اهي شعبا اچي وڃن ٿا جيڪي انسان پنهنجي قدرتي هنر مندي ۽ صلاحيت جي زريعي ڪري ٿو ۽ سائنس ۾ اهي شعبا اچن ٿا جن ۾ سوچ ويچار، تحقيق ۽ تجربا ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ حقيقتون دريافت ڪيون وڃن ٿيون. سائنس ۽ آرٽس جي درميان هي حدفاصل ناقابلِ عبور ناهي ته جڏهن ڪنهن آرٽ يا هنر جو مطالعو منظم انداز ۾ هجي ته پوءِ هي ان آرٽ جي سائنس بڻجي وڃي ٿو.
موجود ذيلي زمرا:

# سائنس جو خاڪو 
# سائنس جون شاخون
# سائنس جي تاريخ 
# سائنس-سان لاڳاپيل فهرستون 
# سائنسدان 
# سائنسي ادارا 
# سائنسي اصطلاح 
# سائنسي اوزار 
# سائنسي طريقو 
# سماج ۽ سائنس 

جيڪا موجود نه آهن:
# سائنسي ميدان
# سائنس ۽ ٽيڪنالاجي
# سائنس بابت ڪم
# سائنسي ڪتابون
# سائنسي درجه بندي
# سائنسي ڳولا
# ميٽا سائنس
# قدرتي تاريخ
# سائنسي پيشا
# سائنسي مسئلا
# متفرق سائنس 
# سائنس ۾ وقت
# وڪيپيڊيا زمرا جيڪي سائنس جي منصوبن جي نالي تي رکيا ويا آهن

منتقلي وارا زمرا
# سائنسي قانون (متفرق)
# سائنسي مضمون (متفرق) 
# سائنسي موضوع (متفرق)
# قدرتي فلاسفي (فلاسفي)
# باب سائنس (وڪيپيڊيا)
# تحقيق (سائنس بابت ڪم)
# سائنس جو فلسفو (فلسفو)
# سائنس جا تصور (تصور)
# آبي سائنس (اطلاقي سائنس)
# ارضيات (اطلاقي سائنس)
# اطلاقي سائنس (سائنس جون شاخون)
# انجنيئرنگ (اطلاقي سائنس)
# جينيات (زندگي سائنس)
# زندگي سائنس (اطلاقي)
# جيو فزڪس (طبيعيات)
# حياتيات (زندگي)
# خلائي سائنس (اطلاقي سائنس)
# رسمي سائنس (شاخون)
# سامونڊي سائنس (اطلاقي)
# سياسي سائنس (سماجي)
# طبيعيات (طبعي)
# علم طبعي سائنس (شاخون)
# علم فطري سائنس (شاخون)
# فلڪيات (اطلاقي سائنس)
# معاشرتي سائنس (سماجي سائنس)
# موسميات (اطلاقي سائنس)
# ٽيڪنيڀياس (اطلاقي سائنس)
# پوليٽڪل سائنس (سماجي سائنس)
# ڌرتي سائنس (اطلاقي سائنس)
# ڏور اندريات (فلڪيات)
# ڪيميا (طبعي سائنس]]

زمري سائنس جا صفحا

* [[اطلاقي سائنس]] ● [[ارضيات]] ● [[انجنيئرڱ|انجنيئرنگ]] ● [[هائيڊرولوجي|آبي سائنس]] ● [[جينياتي سائنس]] ● [[جيو فزڪس]] ● [[حياتيات]] ● [[خلا]] ● [[رسمي سائنس]] ● [[سائنس جي تاريخ]] ● [[سائنس ۽ فلسفو]] ● [[سائنسي مضمون]] ● [[سائنسي طريقو]] ● [[سائنسي ماڊلنگ]] ● [[سائنسي مشاهدو]] ● [[سامونڊي سائنس]] ● [[سماجي سائنس]] ● [[سياسي سائنس]] ● [[ادراڪي اڀياس|شعوري سائنس]] ● [[طب|طب ۽ صحت]] ● [[فزڪس|طبیعیات]] ● [[فارنزڪ سائنس|فارنزڪس]] ● [[فلڪيات]] ● [[فطرتي سائنس|فطري سائنس]] ● [[ڪيمسٽري|علم ڪيميا]] ● [[ڪمپيوٽر سائنس|ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ]] ● [[ڪمپيوٽر سائنس]] ● [[ماحوليات]]
* [[مسلمان سائنسدانن جي فهرست|مسلمان سائنسدان]] ● [[مصنوعي انتخاب|مصنوعي زندگي]] ● [[نظريو]] ● [[نفسيات]] ● [[هائيڊرولوجي]]
{| style=&quot;float:center; clear:center; width: 100%; border: 0px solid #FFFFFF; color:#000; background-color:#ffffff; margin: 0 auto .5em; font-size:110%&quot;
|-
! align=&quot;right&quot; colspan=&quot;3&quot; | هن انگريزي فهرست ۾ ڪنهن نئين اندراج جي لاءِ [[سانچو:سائنس انگريزي|هن جڳه وڃو]]، پنهنجي اندراج ۾ حرف ابجد جي ترتيب ۽ جدول جي تناسب جو خيال رکندا. 
|- 
|}
{{Commons|زمرو:سائنس}}


[[زمرو:جانچ پڙتال]]
[[زمرو:درسي علم]]
[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]
[[زمرو:انساني سرگرميون]]</text>
      <sha1>cx1pkifc95vt2mtam6g7z2tmf28qdph</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321936</id>
      <parentid>321934</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T18:47:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321936</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6248" sha1="0o8cvlu3kqer2gqumlktb6licnvxlc3" xml:space="preserve">{{Infobox library classification
|DDC=500 |LCC=Q |UDC=5}}
{{Portal|سائنس}}
{{Commonscat|Science}}
{{Cat main|سائنس}}
[[Category:Main topic classifications]]
[[Category:Inquiry]]
[[Category:Academic disciplines]]
[[Category:Science fiction themes]]

{{Template:سرو براءِ زمرا}}
{| align=center cellspacing=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;1&quot; style=&quot;background: #f7f8ff; border: 1px solid #f7f8ff; padding: 5px; font-size: 16px; width: 100%;&quot;
|- 
! style=&quot;background: #ccf;&quot;|&lt;font face=&quot;times new roman&quot;&gt;عـــــــلم (سائنس)
|}
&lt;font face=&quot;urdu naskh asiatype&quot; size=&quot;3&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;'''سائنس'''&lt;/nowiki&gt;  جو مطلب علم آهي (جيسيتائين ڪوئي ان کان بهتر اصطلاح ملي) ۽ انجو مطلب مطالعو ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ ڄاڻڻ آهي، سائنس حصول علم جو هڪ منظم ذریعو آهي جنهن ۾ انسان براہ راست تجربي ۽ مشاهدي جي ذريعي سان سکي ٿو. سائنس ڪُل ڪائنات جو علم آهي ۽ هي علم انسان جو اجتماعي ورثو آهي. سائنس جو لفظ لاطيني ٻوليءَ جي لفظ scientia ۽ ان کان اَڳُ يوناني ٻوليءَ جي skhizein مان آيو آهي جنهن جي معنيٰ الڳ ڪرڻ، چاڪ ڪرڻ، ٽوڙڻ جي آهي. ان مخصوص غير فنوني علمن جي لاءِ جيڪي انسان سوچ ويچار حساب ڪتاب ۽ مطالعي جي زريعي حاصل ڪري ٿو،  سائنس جي لفظ جو جديد استعمال سترهين صدي جي اوائل ۾ سامهون آيو.

سائنس ۽ فنون (Arts) جي تفريق ڪجهه هيئن ڪري سگهجي ٿي ته آرٽس ۾ اهي شعبا اچي وڃن ٿا جيڪي انسان پنهنجي قدرتي هنر مندي ۽ صلاحيت جي زريعي ڪري ٿو ۽ سائنس ۾ اهي شعبا اچن ٿا جن ۾ سوچ ويچار، تحقيق ۽ تجربا ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ حقيقتون دريافت ڪيون وڃن ٿيون. سائنس ۽ آرٽس جي درميان هي حدفاصل ناقابلِ عبور ناهي ته جڏهن ڪنهن آرٽ يا هنر جو مطالعو منظم انداز ۾ هجي ته پوءِ هي ان آرٽ جي سائنس بڻجي وڃي ٿو.
موجود ذيلي زمرا:

# سائنس جو خاڪو 
# سائنس جون شاخون
# سائنس جي تاريخ 
# سائنس-سان لاڳاپيل فهرستون 
# سائنسدان 
# سائنسي ادارا 
# سائنسي اصطلاح 
# سائنسي اوزار 
# سائنسي طريقو 
# سماج ۽ سائنس 

جيڪا موجود نه آهن:
# سائنسي ميدان
# سائنس ۽ ٽيڪنالاجي
# سائنس بابت ڪم
# سائنسي ڪتابون
# سائنسي درجه بندي
# سائنسي ڳولا
# ميٽا سائنس
# قدرتي تاريخ
# سائنسي پيشا
# سائنسي مسئلا
# متفرق سائنس 
# سائنس ۾ وقت
# وڪيپيڊيا زمرا جيڪي سائنس جي منصوبن جي نالي تي رکيا ويا آهن

منتقلي وارا زمرا
# سائنسي قانون (متفرق)
# سائنسي مضمون (متفرق) 
# سائنسي موضوع (متفرق)
# قدرتي فلاسفي (متفرق)
# باب سائنس (وڪيپيڊيا)
# تحقيق (سائنس بابت ڪم)
# سائنس جو فلسفو (متفرق)
# سائنس جا تصور (متفرق)
# آبي سائنس (اطلاقي سائنس)
# ارضيات (اطلاقي سائنس)
# اطلاقي سائنس (سائنس جون شاخون)
# انجنيئرنگ (اطلاقي سائنس)
# جينيات (زندگي سائنس)
# زندگي سائنس (فطري)
# جيو فزڪس (طبيعيات)
# حياتيات (فطري)
# خلائي سائنس (اطلاقي سائنس)
# رسمي سائنس (شاخون)
# سامونڊي سائنس (اطلاقي)
# سياسي سائنس (سماجي)
# طبيعيات (طبعي)
# علم طبعي سائنس (شاخون)
# علم فطري سائنس (شاخون)
# فلڪيات (اطلاقي سائنس)
# معاشرتي سائنس (سماجي سائنس)
# موسميات (اطلاقي سائنس)
# ٽيڪنيڀياس (اطلاقي سائنس)
# پوليٽڪل سائنس (سماجي سائنس)
# ڌرتي سائنس (اطلاقي سائنس)
# ڏور اندريات (فلڪيات)
# ڪيميا (طبعي سائنس]]

زمري سائنس جا صفحا

* [[اطلاقي سائنس]] ● [[ارضيات]] ● [[انجنيئرڱ|انجنيئرنگ]] ● [[هائيڊرولوجي|آبي سائنس]] ● [[جينياتي سائنس]] ● [[جيو فزڪس]] ● [[حياتيات]] ● [[خلا]] ● [[رسمي سائنس]] ● [[سائنس جي تاريخ]] ● [[سائنس ۽ فلسفو]] ● [[سائنسي مضمون]] ● [[سائنسي طريقو]] ● [[سائنسي ماڊلنگ]] ● [[سائنسي مشاهدو]] ● [[سامونڊي سائنس]] ● [[سماجي سائنس]] ● [[سياسي سائنس]] ● [[ادراڪي اڀياس|شعوري سائنس]] ● [[طب|طب ۽ صحت]] ● [[فزڪس|طبیعیات]] ● [[فارنزڪ سائنس|فارنزڪس]] ● [[فلڪيات]] ● [[فطرتي سائنس|فطري سائنس]] ● [[ڪيمسٽري|علم ڪيميا]] ● [[ڪمپيوٽر سائنس|ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ]] ● [[ڪمپيوٽر سائنس]] ● [[ماحوليات]]
* [[مسلمان سائنسدانن جي فهرست|مسلمان سائنسدان]] ● [[مصنوعي انتخاب|مصنوعي زندگي]] ● [[نظريو]] ● [[نفسيات]] ● [[هائيڊرولوجي]]
{| style=&quot;float:center; clear:center; width: 100%; border: 0px solid #FFFFFF; color:#000; background-color:#ffffff; margin: 0 auto .5em; font-size:110%&quot;
|-
! align=&quot;right&quot; colspan=&quot;3&quot; | هن انگريزي فهرست ۾ ڪنهن نئين اندراج جي لاءِ [[سانچو:سائنس انگريزي|هن جڳه وڃو]]، پنهنجي اندراج ۾ حرف ابجد جي ترتيب ۽ جدول جي تناسب جو خيال رکندا. 
|- 
|}
{{Commons|زمرو:سائنس}}


[[زمرو:جانچ پڙتال]]
[[زمرو:درسي علم]]
[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]
[[زمرو:انساني سرگرميون]]</text>
      <sha1>0o8cvlu3kqer2gqumlktb6licnvxlc3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321995</id>
      <parentid>321936</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T21:10:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321995</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4353" sha1="p2drrbw2jqoscq1kyljems2x6d56mgu" xml:space="preserve">{{Infobox library classification
|DDC=500 |LCC=Q |UDC=5}}
{{Portal|سائنس}}
{{Commonscat|Science}}
{{Cat main|سائنس}}
[[Category:Main topic classifications]]
[[Category:Inquiry]]
[[Category:Academic disciplines]]
[[Category:Science fiction themes]]

{{Template:سرو براءِ زمرا}}
{| align=center cellspacing=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;1&quot; style=&quot;background: #f7f8ff; border: 1px solid #f7f8ff; padding: 5px; font-size: 16px; width: 100%;&quot;
|- 
! style=&quot;background: #ccf;&quot;|&lt;font face=&quot;times new roman&quot;&gt;عـــــــلم (سائنس)
|}
&lt;font face=&quot;urdu naskh asiatype&quot; size=&quot;3&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;'''سائنس'''&lt;/nowiki&gt;  جو مطلب علم آهي (جيسيتائين ڪوئي ان کان بهتر اصطلاح ملي) ۽ انجو مطلب مطالعو ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ ڄاڻڻ آهي، سائنس حصول علم جو هڪ منظم ذریعو آهي جنهن ۾ انسان براہ راست تجربي ۽ مشاهدي جي ذريعي سان سکي ٿو. سائنس ڪُل ڪائنات جو علم آهي ۽ هي علم انسان جو اجتماعي ورثو آهي. سائنس جو لفظ لاطيني ٻوليءَ جي لفظ scientia ۽ ان کان اَڳُ يوناني ٻوليءَ جي skhizein مان آيو آهي جنهن جي معنيٰ الڳ ڪرڻ، چاڪ ڪرڻ، ٽوڙڻ جي آهي. ان مخصوص غير فنوني علمن جي لاءِ جيڪي انسان سوچ ويچار حساب ڪتاب ۽ مطالعي جي زريعي حاصل ڪري ٿو،  سائنس جي لفظ جو جديد استعمال سترهين صدي جي اوائل ۾ سامهون آيو.

سائنس ۽ فنون (Arts) جي تفريق ڪجهه هيئن ڪري سگهجي ٿي ته آرٽس ۾ اهي شعبا اچي وڃن ٿا جيڪي انسان پنهنجي قدرتي هنر مندي ۽ صلاحيت جي زريعي ڪري ٿو ۽ سائنس ۾ اهي شعبا اچن ٿا جن ۾ سوچ ويچار، تحقيق ۽ تجربا ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ حقيقتون دريافت ڪيون وڃن ٿيون. سائنس ۽ آرٽس جي درميان هي حدفاصل ناقابلِ عبور ناهي ته جڏهن ڪنهن آرٽ يا هنر جو مطالعو منظم انداز ۾ هجي ته پوءِ هي ان آرٽ جي سائنس بڻجي وڃي ٿو.

# ميٽا سائنس
# قدرتي تاريخ
# سائنسي مسئلا
# سائنس ۾ وقت
# وڪيپيڊيا زمرا جيڪي سائنس جي منصوبن جي نالي تي رکيا ويا آهن

زمري سائنس جا صفحا

* [[اطلاقي سائنس]] ● [[ارضيات]] ● [[انجنيئرڱ|انجنيئرنگ]] ● [[هائيڊرولوجي|آبي سائنس]] ● [[جينياتي سائنس]] ● [[جيو فزڪس]] ● [[حياتيات]] ● [[خلا]] ● [[رسمي سائنس]] ● [[سائنس جي تاريخ]] ● [[سائنس ۽ فلسفو]] ● [[سائنسي مضمون]] ● [[سائنسي طريقو]] ● [[سائنسي ماڊلنگ]] ● [[سائنسي مشاهدو]] ● [[سامونڊي سائنس]] ● [[سماجي سائنس]] ● [[سياسي سائنس]] ● [[ادراڪي اڀياس|شعوري سائنس]] ● [[طب|طب ۽ صحت]] ● [[فزڪس|طبیعیات]] ● [[فارنزڪ سائنس|فارنزڪس]] ● [[فلڪيات]] ● [[فطرتي سائنس|فطري سائنس]] ● [[ڪيمسٽري|علم ڪيميا]] ● [[ڪمپيوٽر سائنس|ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ]] ● [[ڪمپيوٽر سائنس]] ● [[ماحوليات]]
* [[مسلمان سائنسدانن جي فهرست|مسلمان سائنسدان]] ● [[مصنوعي انتخاب|مصنوعي زندگي]] ● [[نظريو]] ● [[نفسيات]] ● [[هائيڊرولوجي]]
{| style=&quot;float:center; clear:center; width: 100%; border: 0px solid #FFFFFF; color:#000; background-color:#ffffff; margin: 0 auto .5em; font-size:110%&quot;
|-
! align=&quot;right&quot; colspan=&quot;3&quot; | هن انگريزي فهرست ۾ ڪنهن نئين اندراج جي لاءِ [[سانچو:سائنس انگريزي|هن جڳه وڃو]]، پنهنجي اندراج ۾ حرف ابجد جي ترتيب ۽ جدول جي تناسب جو خيال رکندا. 
|- 
|}
{{Commons|زمرو:سائنس}}


[[زمرو:جانچ پڙتال]]
[[زمرو:درسي علم]]
[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]
[[زمرو:انساني سرگرميون]]</text>
      <sha1>p2drrbw2jqoscq1kyljems2x6d56mgu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321996</id>
      <parentid>321995</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T21:15:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321996</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3445" sha1="i84u4jp4h2utk7lxjx7b0ht6x5iv4je" xml:space="preserve">{{Infobox library classification
|DDC=500 |LCC=Q |UDC=5}}
{{Portal|سائنس}}
{{Commonscat|Science}}
{{Cat main|سائنس}}
[[Category:Main topic classifications]]
[[Category:Inquiry]]
[[Category:Academic disciplines]]
[[Category:Science fiction themes]]

{{Template:سرو براءِ زمرا}}
{| align=center cellspacing=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;1&quot; style=&quot;background: #f7f8ff; border: 1px solid #f7f8ff; padding: 5px; font-size: 16px; width: 100%;&quot;
|- 
! style=&quot;background: #ccf;&quot;|&lt;font face=&quot;times new roman&quot;&gt;عـــــــلم (سائنس)
|}
&lt;font face=&quot;urdu naskh asiatype&quot; size=&quot;3&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;'''سائنس'''&lt;/nowiki&gt;  جو مطلب علم آهي (جيسيتائين ڪوئي ان کان بهتر اصطلاح ملي) ۽ انجو مطلب مطالعو ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ ڄاڻڻ آهي، سائنس حصول علم جو هڪ منظم ذریعو آهي جنهن ۾ انسان براہ راست تجربي ۽ مشاهدي جي ذريعي سان سکي ٿو. سائنس ڪُل ڪائنات جو علم آهي ۽ هي علم انسان جو اجتماعي ورثو آهي. سائنس جو لفظ لاطيني ٻوليءَ جي لفظ scientia ۽ ان کان اَڳُ يوناني ٻوليءَ جي skhizein مان آيو آهي جنهن جي معنيٰ الڳ ڪرڻ، چاڪ ڪرڻ، ٽوڙڻ جي آهي. ان مخصوص غير فنوني علمن جي لاءِ جيڪي انسان سوچ ويچار حساب ڪتاب ۽ مطالعي جي زريعي حاصل ڪري ٿو،  سائنس جي لفظ جو جديد استعمال سترهين صدي جي اوائل ۾ سامهون آيو.

سائنس ۽ فنون (Arts) جي تفريق ڪجهه هيئن ڪري سگهجي ٿي ته آرٽس ۾ اهي شعبا اچي وڃن ٿا جيڪي انسان پنهنجي قدرتي هنر مندي ۽ صلاحيت جي زريعي ڪري ٿو ۽ سائنس ۾ اهي شعبا اچن ٿا جن ۾ سوچ ويچار، تحقيق ۽ تجربا ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ حقيقتون دريافت ڪيون وڃن ٿيون. سائنس ۽ آرٽس جي درميان هي حدفاصل ناقابلِ عبور ناهي ته جڏهن ڪنهن آرٽ يا هنر جو مطالعو منظم انداز ۾ هجي ته پوءِ هي ان آرٽ جي سائنس بڻجي وڃي ٿو.

# ميٽا سائنس
# قدرتي تاريخ
# سائنسي مسئلا
# سائنس ۾ وقت
# وڪيپيڊيا زمرا جيڪي سائنس جي منصوبن جي نالي تي رکيا ويا آهن

زمري سائنس جا مضمون جيڪا درڪار آهن
# [[سائنسي مضمون]]  
# [[سائنسي طريقو]] 
# [[سائنسي ماڊلنگ]] 
# [[سائنسي مشاهدو]] 
# [[طب ۽ صحت]] 
# [[ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ]]
# [[مصنوعي زندگي]]
# [[نظريو]]

{| style=&quot;float:center; clear:center; width: 100%; border: 0px solid #FFFFFF; color:#000; background-color:#ffffff; margin: 0 auto .5em; font-size:110%&quot;
|-
! align=&quot;right&quot; colspan=&quot;3&quot; | هن انگريزي فهرست ۾ ڪنهن نئين اندراج جي لاءِ [[سانچو:سائنس انگريزي|هن جڳه وڃو]]، پنهنجي اندراج ۾ حرف ابجد جي ترتيب ۽ جدول جي تناسب جو خيال رکندا. 
|- 
|}
{{Commons|زمرو:سائنس}}


[[زمرو:جانچ پڙتال]]
[[زمرو:درسي علم]]
[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]
[[زمرو:انساني سرگرميون]]</text>
      <sha1>i84u4jp4h2utk7lxjx7b0ht6x5iv4je</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321997</id>
      <parentid>321996</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T21:16:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321997</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3428" sha1="mr0grzxlr5uu8xla6hxtk6az0xe1lnz" xml:space="preserve">{{Infobox library classification
|DDC=500 |LCC=Q |UDC=5}}
{{Portal|سائنس}}
{{Commonscat|Science}}
{{Cat main|سائنس}}
[[Category:Main topic classifications]]
[[Category:Inquiry]]
[[Category:Academic disciplines]]
[[Category:Science fiction themes]]

{{Template:سرو براءِ زمرا}}
{| align=center cellspacing=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;1&quot; style=&quot;background: #f7f8ff; border: 1px solid #f7f8ff; padding: 5px; font-size: 16px; width: 100%;&quot;
|- 
! style=&quot;background: #ccf;&quot;|&lt;font face=&quot;times new roman&quot;&gt;عـــــــلم (سائنس)
|}
&lt;font face=&quot;urdu naskh asiatype&quot; size=&quot;3&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;'''سائنس'''&lt;/nowiki&gt;  جو مطلب علم آهي (جيسيتائين ڪوئي ان کان بهتر اصطلاح ملي) ۽ انجو مطلب مطالعو ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ ڄاڻڻ آهي، سائنس حصول علم جو هڪ منظم ذریعو آهي جنهن ۾ انسان براہ راست تجربي ۽ مشاهدي جي ذريعي سان سکي ٿو. سائنس ڪُل ڪائنات جو علم آهي ۽ هي علم انسان جو اجتماعي ورثو آهي. سائنس جو لفظ لاطيني ٻوليءَ جي لفظ scientia ۽ ان کان اَڳُ يوناني ٻوليءَ جي skhizein مان آيو آهي جنهن جي معنيٰ الڳ ڪرڻ، چاڪ ڪرڻ، ٽوڙڻ جي آهي. ان مخصوص غير فنوني علمن جي لاءِ جيڪي انسان سوچ ويچار حساب ڪتاب ۽ مطالعي جي زريعي حاصل ڪري ٿو،  سائنس جي لفظ جو جديد استعمال سترهين صدي جي اوائل ۾ سامهون آيو.

سائنس ۽ فنون (Arts) جي تفريق ڪجهه هيئن ڪري سگهجي ٿي ته آرٽس ۾ اهي شعبا اچي وڃن ٿا جيڪي انسان پنهنجي قدرتي هنر مندي ۽ صلاحيت جي زريعي ڪري ٿو ۽ سائنس ۾ اهي شعبا اچن ٿا جن ۾ سوچ ويچار، تحقيق ۽ تجربا ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ حقيقتون دريافت ڪيون وڃن ٿيون. سائنس ۽ آرٽس جي درميان هي حدفاصل ناقابلِ عبور ناهي ته جڏهن ڪنهن آرٽ يا هنر جو مطالعو منظم انداز ۾ هجي ته پوءِ هي ان آرٽ جي سائنس بڻجي وڃي ٿو.

# ميٽا سائنس
# قدرتي تاريخ
# سائنسي مسئلا
# سائنس ۾ وقت
# وڪيپيڊيا زمرا جيڪي سائنس جي منصوبن جي نالي تي رکيا ويا آهن

زمري سائنس جا مضمون جيڪا درڪار آهن
# [[سائنسي مضمون]]  
# [[سائنسي طريقو]] 
# [[سائنسي ماڊلنگ]] 
# [[سائنسي مشاهدو]] 
# [[طب ۽ صحت]] 
# [[ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ]]
# [[مصنوعي زندگي]]

{| style=&quot;float:center; clear:center; width: 100%; border: 0px solid #FFFFFF; color:#000; background-color:#ffffff; margin: 0 auto .5em; font-size:110%&quot;
|-
! align=&quot;right&quot; colspan=&quot;3&quot; | هن انگريزي فهرست ۾ ڪنهن نئين اندراج جي لاءِ [[سانچو:سائنس انگريزي|هن جڳه وڃو]]، پنهنجي اندراج ۾ حرف ابجد جي ترتيب ۽ جدول جي تناسب جو خيال رکندا. 
|- 
|}
{{Commons|زمرو:سائنس}}


[[زمرو:جانچ پڙتال]]
[[زمرو:درسي علم]]
[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]
[[زمرو:انساني سرگرميون]]</text>
      <sha1>mr0grzxlr5uu8xla6hxtk6az0xe1lnz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321998</id>
      <parentid>321997</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T21:19:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321998</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3472" sha1="ac14ods5jbbj9j8nfqzq15eep384g8t" xml:space="preserve">{{Infobox library classification
|DDC=500 |LCC=Q |UDC=5}}
{{Portal|سائنس}}
{{Commonscat|Science}}
{{Cat main|سائنس}}
[[Category:Main topic classifications]]
[[Category:Inquiry]]
[[Category:Academic disciplines]]
[[Category:Science fiction themes]]

{{Template:سرو براءِ زمرا}}
{| align=center cellspacing=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;1&quot; style=&quot;background: #f7f8ff; border: 1px solid #f7f8ff; padding: 5px; font-size: 16px; width: 100%;&quot;
|- 
! style=&quot;background: #ccf;&quot;|&lt;font face=&quot;times new roman&quot;&gt;عـــــــلم (سائنس)
|}
&lt;font face=&quot;urdu naskh asiatype&quot; size=&quot;3&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;'''سائنس'''&lt;/nowiki&gt;  جو مطلب علم آهي (جيسيتائين ڪوئي ان کان بهتر اصطلاح ملي) ۽ انجو مطلب مطالعو ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ ڄاڻڻ آهي، سائنس حصول علم جو هڪ منظم ذریعو آهي جنهن ۾ انسان براہ راست تجربي ۽ مشاهدي جي ذريعي سان سکي ٿو. سائنس ڪُل ڪائنات جو علم آهي ۽ هي علم انسان جو اجتماعي ورثو آهي. سائنس جو لفظ لاطيني ٻوليءَ جي لفظ scientia ۽ ان کان اَڳُ يوناني ٻوليءَ جي skhizein مان آيو آهي جنهن جي معنيٰ الڳ ڪرڻ، چاڪ ڪرڻ، ٽوڙڻ جي آهي. ان مخصوص غير فنوني علمن جي لاءِ جيڪي انسان سوچ ويچار حساب ڪتاب ۽ مطالعي جي زريعي حاصل ڪري ٿو،  سائنس جي لفظ جو جديد استعمال سترهين صدي جي اوائل ۾ سامهون آيو.

سائنس ۽ فنون (Arts) جي تفريق ڪجهه هيئن ڪري سگهجي ٿي ته آرٽس ۾ اهي شعبا اچي وڃن ٿا جيڪي انسان پنهنجي قدرتي هنر مندي ۽ صلاحيت جي زريعي ڪري ٿو ۽ سائنس ۾ اهي شعبا اچن ٿا جن ۾ سوچ ويچار، تحقيق ۽ تجربا ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ حقيقتون دريافت ڪيون وڃن ٿيون. سائنس ۽ آرٽس جي درميان هي حدفاصل ناقابلِ عبور ناهي ته جڏهن ڪنهن آرٽ يا هنر جو مطالعو منظم انداز ۾ هجي ته پوءِ هي ان آرٽ جي سائنس بڻجي وڃي ٿو.

# [[:زمرو:ميٽا سائنس]]
# [[:زمرو|قدرتي تاريخ]]
# [[:زمرو|سائنسي مسئلا]]
# [[:زمرو:سائنس ۾ وقت]]
# [[:زمرو:وڪيپيڊيا زمرا جيڪي سائنس جي منصوبن جي نالي تي رکيا ويا آهن]]

زمري سائنس جا مضمون جيڪا درڪار آهن
# [[سائنسي مضمون]] • [[سائنسي ماڊلنگ]] • [[سائنسي مشاهدو]] • [[طب ۽ صحت]] • [[ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ]] • [[مصنوعي زندگي]]

{| style=&quot;float:center; clear:center; width: 100%; border: 0px solid #FFFFFF; color:#000; background-color:#ffffff; margin: 0 auto .5em; font-size:110%&quot;
|-
! align=&quot;right&quot; colspan=&quot;3&quot; | هن انگريزي فهرست ۾ ڪنهن نئين اندراج جي لاءِ [[سانچو:سائنس انگريزي|هن جڳه وڃو]]، پنهنجي اندراج ۾ حرف ابجد جي ترتيب ۽ جدول جي تناسب جو خيال رکندا. 
|- 
|}
{{Commons|زمرو:سائنس}}


[[زمرو:جانچ پڙتال]]
[[زمرو:درسي علم]]
[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]
[[زمرو:انساني سرگرميون]]</text>
      <sha1>ac14ods5jbbj9j8nfqzq15eep384g8t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322006</id>
      <parentid>321998</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T21:33:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322006</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3472" sha1="9vd8iij3gat20xhf9htwupgkikwuoxt" xml:space="preserve">{{Infobox library classification
|DDC=500 |LCC=Q |UDC=5}}
{{Portal|سائنس}}
{{Commonscat|Science}}
{{Cat main|سائنس}}
[[Category:Main topic classifications]]
[[Category:Inquiry]]
[[Category:Academic disciplines]]
[[Category:Science fiction themes]]

{{Template:سرو براءِ زمرا}}
{| align=center cellspacing=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;1&quot; style=&quot;background: #f7f8ff; border: 1px solid #f7f8ff; padding: 5px; font-size: 16px; width: 100%;&quot;
|- 
! style=&quot;background: #ccf;&quot;|&lt;font face=&quot;times new roman&quot;&gt;عـــــــلم (سائنس)
|}
&lt;font face=&quot;urdu naskh asiatype&quot; size=&quot;3&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;'''سائنس'''&lt;/nowiki&gt;  جو مطلب علم آهي (جيسيتائين ڪوئي ان کان بهتر اصطلاح ملي) ۽ انجو مطلب مطالعو ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ ڄاڻڻ آهي، سائنس حصول علم جو هڪ منظم ذریعو آهي جنهن ۾ انسان براہ راست تجربي ۽ مشاهدي جي ذريعي سان سکي ٿو. سائنس ڪُل ڪائنات جو علم آهي ۽ هي علم انسان جو اجتماعي ورثو آهي. سائنس جو لفظ لاطيني ٻوليءَ جي لفظ scientia ۽ ان کان اَڳُ يوناني ٻوليءَ جي skhizein مان آيو آهي جنهن جي معنيٰ الڳ ڪرڻ، چاڪ ڪرڻ، ٽوڙڻ جي آهي. ان مخصوص غير فنوني علمن جي لاءِ جيڪي انسان سوچ ويچار حساب ڪتاب ۽ مطالعي جي زريعي حاصل ڪري ٿو،  سائنس جي لفظ جو جديد استعمال سترهين صدي جي اوائل ۾ سامهون آيو.

سائنس ۽ فنون (Arts) جي تفريق ڪجهه هيئن ڪري سگهجي ٿي ته آرٽس ۾ اهي شعبا اچي وڃن ٿا جيڪي انسان پنهنجي قدرتي هنر مندي ۽ صلاحيت جي زريعي ڪري ٿو ۽ سائنس ۾ اهي شعبا اچن ٿا جن ۾ سوچ ويچار، تحقيق ۽ تجربا ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ حقيقتون دريافت ڪيون وڃن ٿيون. سائنس ۽ آرٽس جي درميان هي حدفاصل ناقابلِ عبور ناهي ته جڏهن ڪنهن آرٽ يا هنر جو مطالعو منظم انداز ۾ هجي ته پوءِ هي ان آرٽ جي سائنس بڻجي وڃي ٿو.

# [[:زمرو:ميٽا سائنس]]
# [[:زمرو:قدرتي تاريخ]]
# [[:زمرو:سائنسي مسئلا]]
# [[:زمرو:سائنس ۾ وقت]]
# [[:زمرو:وڪيپيڊيا زمرا جيڪي سائنس جي منصوبن جي نالي تي رکيا ويا آهن]]

زمري سائنس جا مضمون جيڪا درڪار آهن
# [[سائنسي مضمون]] • [[سائنسي ماڊلنگ]] • [[سائنسي مشاهدو]] • [[طب ۽ صحت]] • [[ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ]] • [[مصنوعي زندگي]]

{| style=&quot;float:center; clear:center; width: 100%; border: 0px solid #FFFFFF; color:#000; background-color:#ffffff; margin: 0 auto .5em; font-size:110%&quot;
|-
! align=&quot;right&quot; colspan=&quot;3&quot; | هن انگريزي فهرست ۾ ڪنهن نئين اندراج جي لاءِ [[سانچو:سائنس انگريزي|هن جڳه وڃو]]، پنهنجي اندراج ۾ حرف ابجد جي ترتيب ۽ جدول جي تناسب جو خيال رکندا. 
|- 
|}
{{Commons|زمرو:سائنس}}


[[زمرو:جانچ پڙتال]]
[[زمرو:درسي علم]]
[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]
[[زمرو:انساني سرگرميون]]</text>
      <sha1>9vd8iij3gat20xhf9htwupgkikwuoxt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322007</id>
      <parentid>322006</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T21:34:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322007</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3198" sha1="49m1b7lwhcn27dtm3a9e3suxtkrkerr" xml:space="preserve">{{Infobox library classification
|DDC=500 |LCC=Q |UDC=5}}
{{Portal|سائنس}}
{{Commonscat|Science}}
{{Cat main|سائنس}}
[[Category:Main topic classifications]]
[[Category:Inquiry]]
[[Category:Academic disciplines]]
[[Category:Science fiction themes]]

{{Template:سرو براءِ زمرا}}
{| align=center cellspacing=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;1&quot; style=&quot;background: #f7f8ff; border: 1px solid #f7f8ff; padding: 5px; font-size: 16px; width: 100%;&quot;
|- 
! style=&quot;background: #ccf;&quot;|&lt;font face=&quot;times new roman&quot;&gt;عـــــــلم (سائنس)
|}
&lt;font face=&quot;urdu naskh asiatype&quot; size=&quot;3&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;'''سائنس'''&lt;/nowiki&gt;  جو مطلب علم آهي (جيسيتائين ڪوئي ان کان بهتر اصطلاح ملي) ۽ انجو مطلب مطالعو ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ ڄاڻڻ آهي، سائنس حصول علم جو هڪ منظم ذریعو آهي جنهن ۾ انسان براہ راست تجربي ۽ مشاهدي جي ذريعي سان سکي ٿو. سائنس ڪُل ڪائنات جو علم آهي ۽ هي علم انسان جو اجتماعي ورثو آهي. سائنس جو لفظ لاطيني ٻوليءَ جي لفظ scientia ۽ ان کان اَڳُ يوناني ٻوليءَ جي skhizein مان آيو آهي جنهن جي معنيٰ الڳ ڪرڻ، چاڪ ڪرڻ، ٽوڙڻ جي آهي. ان مخصوص غير فنوني علمن جي لاءِ جيڪي انسان سوچ ويچار حساب ڪتاب ۽ مطالعي جي زريعي حاصل ڪري ٿو،  سائنس جي لفظ جو جديد استعمال سترهين صدي جي اوائل ۾ سامهون آيو.

سائنس ۽ فنون (Arts) جي تفريق ڪجهه هيئن ڪري سگهجي ٿي ته آرٽس ۾ اهي شعبا اچي وڃن ٿا جيڪي انسان پنهنجي قدرتي هنر مندي ۽ صلاحيت جي زريعي ڪري ٿو ۽ سائنس ۾ اهي شعبا اچن ٿا جن ۾ سوچ ويچار، تحقيق ۽ تجربا ڪري ڪنهن شيءِ جي باري ۾ حقيقتون دريافت ڪيون وڃن ٿيون. سائنس ۽ آرٽس جي درميان هي حدفاصل ناقابلِ عبور ناهي ته جڏهن ڪنهن آرٽ يا هنر جو مطالعو منظم انداز ۾ هجي ته پوءِ هي ان آرٽ جي سائنس بڻجي وڃي ٿو.

زمري سائنس جا مضمون جيڪا درڪار آهن
# [[سائنسي مضمون]] • [[سائنسي ماڊلنگ]] • [[سائنسي مشاهدو]] • [[طب ۽ صحت]] • [[ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ]] • [[مصنوعي زندگي]]

{| style=&quot;float:center; clear:center; width: 100%; border: 0px solid #FFFFFF; color:#000; background-color:#ffffff; margin: 0 auto .5em; font-size:110%&quot;
|-
! align=&quot;right&quot; colspan=&quot;3&quot; | هن انگريزي فهرست ۾ ڪنهن نئين اندراج جي لاءِ [[سانچو:سائنس انگريزي|هن جڳه وڃو]]، پنهنجي اندراج ۾ حرف ابجد جي ترتيب ۽ جدول جي تناسب جو خيال رکندا. 
|- 
|}
{{Commons|زمرو:سائنس}}


[[زمرو:جانچ پڙتال]]
[[زمرو:درسي علم]]
[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]
[[زمرو:انساني سرگرميون]]</text>
      <sha1>49m1b7lwhcn27dtm3a9e3suxtkrkerr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:ٽيڪنيڀياس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2454</id>
    <revision>
      <id>321993</id>
      <parentid>272900</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T21:05:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321993</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1593" sha1="kheag9h9gpxjmehhztjzd0d7fl8t6ae" xml:space="preserve">{{Template:سرو براءِ زمرا}}
{{Template:زمرو بند ظرزيات}}
&lt;br /&gt;
&lt;font size=&quot;3&quot;&gt;طرزیات [[انگريزي ٻولي]] جي لفظ ٽيڪنالوجي جو سنڌي مترادف آهي. انگريزي ۾ هي لفظ [[يوناني ٻولي]] جي tekhno + logia کان  آيو آهي جنهنجي  معني‘ ڪنهن هنر فن يا ٽيڪنيڪ (طرز) جي منظم مطالعو جي آهي۔ آلاتي علم (مڪينڪل سائنس) ۽ صنعتي فنون جي تحت مفهوم ۾ انجو موجودہ استعمال 1859 کان شروع ٿيو۔ جڏنهن ته طرزاعلي (هائي ٽيڪ) جي لفظ ۾ انجو استعمال 1972 کان ٿيو آهي۔&lt;br /&gt;طرزيات جي تعريف هيئن ڪري سگهجي ٿي ته ڪنهن آلاتي علم يا ڪنهن فن جو توضيعي مطالعو يا شرح، طرزيات چورائيندو آهي۔ طرزيات؛ علم ([[سائنس]]) ۽ مهندس ٻنيهن جو احاطو ڪري ٿي ۽ بطور خاص انهن اوزارن، مادن، جسمن ۽ آليات (مشينن) تي بحث ڪري ٿي جيڪو انسان جي ترقي ۾ ڪردار رکي ٿي۔


&lt;categorytree&gt;طرزيات&lt;/categorytree&gt;

{{Infobox library classification |DDC=600 |LCC=T |UDC=6}}
{{stack|{{Commons cat|Category:Technology}}{{portal|ٽيڪنالاجي}}}}
{{cat main|ٽيڪنالاجي}}
{{for|articles about specific technologies|Category:ٽيڪنالاجي بلحاظ قسم}}


[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]
[[زمرو:ٽيڪنالاجي]]
[[زمرو:اطلاقي سائنس]]</text>
      <sha1>kheag9h9gpxjmehhztjzd0d7fl8t6ae</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322010</id>
      <parentid>321993</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T22:34:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>خودڪار: [[زمرو:علم طبعي سائنس]] جو اضافو + ترتيب</comment>
      <origin>322010</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1631" sha1="tirlnamb8put98xmwivt121fl5g7voq" xml:space="preserve">{{Template:سرو براءِ زمرا}}
{{Template:زمرو بند ظرزيات}}
&lt;br /&gt;
&lt;font size=&quot;3&quot;&gt;طرزیات [[انگريزي ٻولي]] جي لفظ ٽيڪنالوجي جو سنڌي مترادف آهي. انگريزي ۾ هي لفظ [[يوناني ٻولي]] جي tekhno + logia کان  آيو آهي جنهنجي  معني‘ ڪنهن هنر فن يا ٽيڪنيڪ (طرز) جي منظم مطالعو جي آهي۔ آلاتي علم (مڪينڪل سائنس) ۽ صنعتي فنون جي تحت مفهوم ۾ انجو موجودہ استعمال 1859 کان شروع ٿيو۔ جڏنهن ته طرزاعلي (هائي ٽيڪ) جي لفظ ۾ انجو استعمال 1972 کان ٿيو آهي۔&lt;br /&gt;طرزيات جي تعريف هيئن ڪري سگهجي ٿي ته ڪنهن آلاتي علم يا ڪنهن فن جو توضيعي مطالعو يا شرح، طرزيات چورائيندو آهي۔ طرزيات؛ علم ([[سائنس]]) ۽ مهندس ٻنيهن جو احاطو ڪري ٿي ۽ بطور خاص انهن اوزارن، مادن، جسمن ۽ آليات (مشينن) تي بحث ڪري ٿي جيڪو انسان جي ترقي ۾ ڪردار رکي ٿي۔


&lt;categorytree&gt;طرزيات&lt;/categorytree&gt;

{{Infobox library classification |DDC=600 |LCC=T |UDC=6}}
{{stack|{{Commons cat|Category:Technology}}{{portal|ٽيڪنالاجي}}}}
{{cat main|ٽيڪنالاجي}}
{{for|articles about specific technologies|Category:ٽيڪنالاجي بلحاظ قسم}}
[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]
[[زمرو:اطلاقي سائنس]]
[[زمرو:ٽيڪنالاجي]]
[[زمرو:علم طبعي سائنس]]</text>
      <sha1>tirlnamb8put98xmwivt121fl5g7voq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:ڏور اندريات</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3497</id>
    <revision>
      <id>322005</id>
      <parentid>13108</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T21:32:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322005</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34" sha1="i2yp9voa05unkiafzbquuctmsu2zgnx" xml:space="preserve">[[زمرو:متفرق سائنس]]</text>
      <sha1>i2yp9voa05unkiafzbquuctmsu2zgnx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322067</id>
      <parentid>322005</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T09:50:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322067</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" sha1="ecjovhsjonbn3au0j6m2925nxjlrpjb" xml:space="preserve">[[زمرو:متفرق سائنس]]
[[زمرو:فلڪيات]]</text>
      <sha1>ecjovhsjonbn3au0j6m2925nxjlrpjb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322068</id>
      <parentid>322067</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T09:52:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322068</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67" sha1="r2t2isw0a0tm5hxfesny2j3c0zyadsh" xml:space="preserve">[[زمرو:متفرق سائنس]]
[[زمرو:ڌرتي سائنس]]</text>
      <sha1>r2t2isw0a0tm5hxfesny2j3c0zyadsh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:آبي سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3548</id>
    <revision>
      <id>321958</id>
      <parentid>13341</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:11:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321958</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34" sha1="i2yp9voa05unkiafzbquuctmsu2zgnx" xml:space="preserve">[[زمرو:متفرق سائنس]]</text>
      <sha1>i2yp9voa05unkiafzbquuctmsu2zgnx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322065</id>
      <parentid>321958</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T09:50:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322065</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71" sha1="jvraul0smsq2ydobce6j2tywci8ek17" xml:space="preserve">[[زمرو:متفرق سائنس]]
[[زمرو:اطلاقي سائنس]]</text>
      <sha1>jvraul0smsq2ydobce6j2tywci8ek17</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>علم ڪيميا</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4613</id>
    <revision>
      <id>321977</id>
      <parentid>316911</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:40:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>321977</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="62667" sha1="g6f06xjaalhggru0a0l857fc0o7wpjr" xml:space="preserve">[[File:Chemicals in flasks.jpg|thumb|right|ري ايجنٽ جي بوتلن ۾ مواد جا محلول، جن ۾ امونيم هائڊروڪسائيڊ (&lt;small&gt;NH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;OH)&lt;/small&gt; ۽ نائٽرڪ ايسڊ (HNO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;) شامل آهن، مختلف رنگن ۾ روشن ٿيل آهن.]]
'''علم ڪيميا''' یا ڪيمسٽري (Chemistry)، مادي جو علم جنهن ۾ [[مادو|مادي]] جي اندرين جوڙجڪ، بناوت ۽ ان ۾ ايندڙ تبديلين جي علم کي چئبو آهي. ڪيمسٽري مادي جي خاصيتن ۽ رويي جو سائنسي مطالعو آهي. اها قدرتي سائنس جي اندر هڪ فزيڪل سائنس آهي جيڪا ڪيميائي عنصرن جو مطالعو ڪري ٿي جيڪي مادو ٺاهين ٿا ۽ ائٽم، ماليڪيولز ۽ آئنز مان ٺهيل مرکبات: انهن جي بناوت، ساخت، خاصيتن، رويي ۽ انهن ۾ تبديليون جيڪي ٻين مادي سان رد عمل دوران ٿين ٿيون. ڪيمسٽري پڻ ڪيميائي مرڪب ۾ ڪيميائي بانڊ جي فطرت جو مطالعو ڪري ٿي. علم ڪيميا جي لحاظ کان مادي کي ٽن گروهن ۾ ورهايو ويندو آهي. [[ڪيميائي عنصر|عنصر]]، [[مرڪب]] ۽ [[مڪسچر|آمیزو]].
 
ان جي موضوع جي دائري ۾، ڪيمسٽري فزڪس ۽ حياتيات جي وچ ۾ هڪ وچولي پوزيشن تي قبضو ڪري ٿي. ان کي ڪڏهن ڪڏهن مرڪزي سائنس به سڏيو ويندو آهي ڇاڪاڻ ته اها بنيادي ۽ لاڳو ٿيل سائنسي مضمونن کي بنيادي سطح تي سمجهڻ لاءِ بنياد فراهم ڪري ٿي. مثال طور، ڪيمسٽري ٻوٽن جي واڌ ويجهه جي پهلوئن کي بيان ڪري ٿي (بوٽني)، اگنيئس پٿرن جي ٺهڻ (جيولوجي)، ماحوليات ۾ اوزون ڪيئن ٺهندو آهي ۽ ماحولياتي آلودگي ڪيئن خراب ٿيندي آهي (ماحوليات)، چنڊ تي مٽي جي خاصيتون (ڪاسمو ڪيمسٽري)، دوائن جو ڪم (فارماڪولوجي) ۽ جرم جي منظر ۾ ڊي اين اي ثبوت ڪيئن گڏ ڪجي (فارنسڪ).

ڪيميا قديم زماني کان وٺي مختلف نالن سان موجود آهي. اهو هاڻي ترقي ڪري چڪو آهي ۽  ڪيمسٽري اسپيشلائيزيشن جي مختلف شعبن يا ذيلي تقسيم تي مشتمل آهي جيڪي تعداد ۾ وڌندا رهندا آهن ۽ مطالعي جي وڌيڪ بين الاقوامي شعبن کي ٺاهڻ لاء هڪ ٻئي سان ڳنڍيل آهن. ڪيمسٽري جي مختلف شعبن جون ايپليڪيشنون اڪثر ڪري ڪيميائي صنعت ۾ اقتصادي مقصدن لاءِ استعمال ٿينديون آهن.

== نالو ==
لفظ &quot;ڪيميا&quot; لفظ &quot;الڪيمي&quot; جي [[ريناسنس]] جي دور ۾ هڪ ترميم مان آيو آهي، جيڪو عملن جي هڪ اڳوڻي سيٽ ڏانهن اشارو ڪيو ويو آهي جنهن ۾ ڪيميا، [[فلڪيات]]، [[فلسفو]]، [[علم نجوم]]، [[تصوف]] ۽ [[طب]] جا عنصر شامل هئا. الڪيمي اڪثر ڪري سيسي (Lead) يا ٻين بنيادي ڌاتن کي سون ۾ تبديل ڪرڻ جي جستجو سان جڙيل آهي، جيتوڻيڪ الڪيميا جي ماهرن کي پڻ جديد ڪيميا جي ڪيترن ئي سوالن ۾ دلچسپي هئي. جديد لفظ الڪيمي (Alchemy) بدلي ۾ عربي لفظ &quot;الڪيمياء&quot; مان نڪتل آهي. ٿي سگهي ٿو ته اهو مصري هجي ڇاڪاڻ ته الڪيميا قديم يوناني لفظ، &quot;χημία&quot; (کيميا) مان نڪتل آهي، جيڪو بدلي ۾ لفظ &quot;ڪيميت&quot; (Kemet) مان نڪتل آهي، جيڪو مصري ٻوليءَ ۾ مصر جو قديم نالو آهي. متبادل طور تي، الڪيميا χημεία (کيميا، گڏ ٺهڻ) مان نڪتل ٿي سگھي ٿو.

==تعارف== 
علم ڪيميا مادي جي ثن حالتن کي يعني [[نهرو]] (Solid)، مائع (Liquid) ۽ گئس (Gass) تي بحث ڪري ٿي. جيئن ته پاڻي ڪهڙي عنصرن تي ٺهيل آهي. اها [[مادو|مادي]] ۾ رونما ٿيندڙ خاصيتي تبديلن کي رونما ڪري سندن مطلق ڄاڻ ڏي ٿي. [[سائنس]] جي اها شاخ جنهن ۾ مادي، انجي بناوٽ، انجون خصوصيتون ۽ انجي تبديلين بابت مطالعا ۽ [[مشاھدو|مشاهدا]] ڪيا ويندا آهن.

ڪيمسٽري يا علم ڪيميا شين جي [[سائنس]] سان تعلق رکندڙ علم آھي. اھو ٻڌائيندو آھي تہ شيون جڏهن پاڻ ۾ ملنديون آهن تہ ان سان ڪيئن تبديليون اينديون آهن. ھيء سائنس اوتري پراڻي آهي جيتري انساني [[تھذيب]] آھي. ھن علم جون ڪيتريون ئي شاخون آهن. جن مان [[نامياتي ڪيميا]] ۽ [[غيرنامياتي ڪيميا|غير نامياتي ڪيميا]] اھم آهن. ان جو ھڪ قسم [[صنعتي ڪيميا]] آهي جنھن سان تمام ڪارآمد شيون تيار ڪيون ويون آهن پر انھن جي تياري جي دوران خارج ٿيڻ وارن مرڪبن ماحول ۾ گدلاڻ پيدا ڪري ڇڏي آهي. ڪنھن به شئي جي ڪيمسٽري جو اڀياس ٽن اصولن تحت ڪيو ويندو آهي.
# پھرين مرحلي ۾ ان جي بناوٽ
# ٻئي مرحلي ۾ ان جون خصوصيتون
# ٽئين مرحلي ۾ ان شئي جون ڪيميائي تبديليون
علم ڪيميا ۾ سائنسي طريقي جي تشريح [[مشاھدو|مشاھدن]]، [[مفروضو|مفروضن]]، [[نظريو|نظرين]] ۽ سائنسي قانونن جي ذريعي ڪئي ويندي آهي.

==تاريخ== 
===قديم دور===
علم ڪيميا جي تاريخ ان وقت شروع ٿيندي آھي جڏھن انسان پنھنجي اردگرد جو اڀياس شروع ڪيو تہ انھن جي سامھون موجود شيون ڪھڙي طرح انھن جي ضرورتن کي پورو ڪرڻ لاءِ ڪار آمد ٿي سگھن ٿيون. ان وقت انھن شين ۾ [[پٿر]]، ڪاٺيون ۽ [[لوھ]] سرفهرست ھيا. پٿرن سان گڏوگڏ انھن پھاڙن جو [[مشاھدو]] ڪيو ۽ انھن مان [[ڌاتو]] حاصل ڪيا. [[پٿرن کي پاڻ ۾ گسائي باھ ٻارڻ جو طريقو]] سکڻ کان پوءِ اھو سمجھڻ شروع ڪيو تہ ڪھڙيون شيون [[باھ]] ۾ سڙي وڃن ٿيون ۽ ڪھڙين شين تي باھ اثر نہ ٿي ڪري. پوء اتفاق سان واري گرم ڪندي [[شيشو]] ٺاھڻ جو فن سکي ويا. اھا سموري ترقي سطحي ۽ مختلف اندازن تي مشتمل ھئي.
=== يوناني دور===
ھي دور لڳ ڀڳ 600 ق.م کان شروع ٿئي ٿو. ھن دور ۾ يوناني سائنسدان [[ارسطو]] تمام گھڻو مشھور آھي. ان سان گڏ [[سقراط]] ۽ [[افلاطون]] به جن سائنسي مظھرن کي فلسفيانہ انداز ۾ سوچي اڀياس ڪرڻ شروع ڪيو. ارسطو ۽ ٻين يوناني فلسفين مطابق ھر شئي چئن عنصرن مان ٺھيل آھي: [[مٽي]]، [[ھوا]]، [[باھ]] ۽ [[پاڻي]]. انھن مطابق باھ گرم ۽ خشڪ ھئي، مٽي خشڪ ۽ ٿڌي، ھوا ۽ پاڻي ٻئي ٿڌا، گرم ۽ آلاڻ وارا ھوندا آھن. رومن علم ڪيميا ۾ وڌيڪ اضافا ڪيا. انھن ڌاتن مان شيون ٺاھڻ جي فن کي بھتر بڻايو ۽ مٽيءَ جي ٿانون تي [[انيمل]] (enemal) ڪرڻ جو طريقو [[ايجاد]] ڪيو.
===اسلامي دور===
ھي دور 600 عيسويءَ کان 1600 تائين جاري رھيو. ھن دور ۾ ڪيتريون ئي شيون ايجاد ۽ دريافت ڪيون ويون. ان دور ۾ تجربن ۾ استعمال ٿيڻ واريون شيون [[قيف]]، [[بيڪر]]، ترازو ايجاد ڪيا ويا. [[جابر بن حيان]] شوري جو تيزاب يا [[نائٽرڪ ايسڊ]]، لوڻ جو تيزاب يا [[ھائڊروڪلورڪ ايسڊ]] ٺاھڻ جا طريقا دريافت ڪيا. ھن ڪپڙن کي رڱڻ ۽ [[ڌاتوڪاري]] جا طريقا به دريافت ڪيا. [[الرازي]] ھڪ [[طبيب]] يا فزيشن، [[ڪيمسٽ]]، فلسفي ۽ ماھر جراح يا سرجن ھيو. ھن سڀ کان پھريون آفيم جو ماڻھو کي بيھوش ڪرڻ وارو استعمال ڪيو. ھن ڪيميائي شين جي جاندار ۽ بي جان واري حساب سان درجہ بندي ڪئي. [[بو علي سينا]]  [[دواسازي]] ۽ دوائن جي ڪيميا (Pharmacy)،  فلسفي، [[رياضي]] ۽ [[فلڪيات]] جي علم تي ڪم ڪيو. [[البيروني]] ڪيميائي شين جي گھاٽائي يا ڪثافت ۽ اضافي گھاٽائي معلوم ڪئي.
===جديد ڪيميائي دور===
ھن دور جو آغاز 1700 کان ٿيو. [[رابرٽ بوائل]] جو شمار جديد ڪيمسٽري جي بانين مان ٿئي ٿو. [[جان ڊالٽن]] [[ايٽمي نظريو]] پيش ڪيو جنھن سان علم ڪيميا ۾ تمام گھڻو واڌارو آيو. مينڊليف عنصرن جي مطالعي کي عنصرن جي نئين ترتيب ذريعي اڳتي وڌايو ۽ عنصرن جي درجي بندي سان انھن جي خصوصيتن ۽ نون عنصرن جي دريافت ۾ آساني پيدا ٿي. [[نيل بوھر]] ۽ [[ردرفورڊ]] ايٽم جي بناوٽ ۽ [[تابڪاري]] جي باري ۾ مفيد ڄاڻ فراهم ڪئي اھڙي طرح ايٽمي ڪيمسٽري جو آغاز ٿيو.
==جديد اصول==
[[File:Lab bench.jpg|thumb|upright=1.15|انسٽيٽيوٽ آف بايو ڪيمسٽري، يونيورسٽي آف ڪولون، جرمني ۾ ليبارٽري.]]
ڪيميا ۾ اڀياس، تعمل ۽ تبديليون عام طور تي ايٽم جي وچ ۾ رابطي جو نتيجو آهن، جيڪي ڪيميائي بانڊن جي ٻيهر ترتيب ڏيڻ جو سبب بڻجن ٿا ۽ ايٽم کي گڏ ڪن ٿا. اهڙي رويي کي ڪيمسٽري ليبارٽري ۾ اڀياس ڪيو ويندو آهي. 

ڪيمسٽري ليبارٽري اسٽيريوٽائپ طور تي ليبارٽري شيشي جي سامان جي مختلف شڪلن کي استعمال ڪندي آهي. تنهن هوندي به شيشي جو سامان ڪيمسٽري ۾ مرڪزي نه آهي ۽ تجرباتي (انهي سان گڏوگڏ لاڳو ٿيل/صنعتي) ڪيميا جو وڏو معاملو ان کان سواء ڪيو ويندو آهي. 

هڪ ڪيميائي عمل ڪجهه مادي جي هڪ يا وڌيڪ مختلف مادي ۾ تبديلي آهي.&lt;ref&gt;IUPAC [[Gold Book]] [http://goldbook.iupac.org/C01033.html Definition] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070304035235/http://goldbook.iupac.org/C01033.html|date=4 March 2007}}&lt;/ref&gt; اهڙي ڪيميائي تبديليءَ جو بنياد ائٽم جي وچ ۾ ڪيميائي بانڊن ۾ اليڪٽرانن جي ٻيهر ترتيب آهي. اهو علامتي طور تي هڪ ڪيميائي مساوات جي ذريعي ظاهر ڪري سگهجي ٿو، جنهن ۾ عام طور تي مضمونن (Subject) جي طور تي ايٽم شامل آهن. ڪيميائي تبديليءَ جي مساوات ۾ کاٻي ۽ ساڄي پاسي جي ائٽمن جو تعداد برابر هجي. جڏهن ٻنهي پاسن تي ائٽم جو تعداد غير برابر هجي ته ان تبديلي کي ائٽمي عمل يا تابڪاري زوال چئبو آهي. ڪيميائي عمل ۾ هڪ قسم جي مادي ۽ ان سان گڏ ٿيندڙ توانائيءَ جي تبديلين کي ڪجهه بنيادي قاعدن سان محدود ڪيو ويندو آهي، جنهن کي ڪيميائي قانونن جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو. 

تقريبن سڀني ڪيميائي مطالعي ۾ توانائي ۽ انٽروپي &lt;small&gt;'''(Entropy)'''&lt;/small&gt; جا خيال هميشه اهم آهن. ڪيميائي مادا انهن جي جوڙجڪ، مرحلي ۽ گڏوگڏ انهن جي ڪيميائي مجموعن جي لحاظ کان درجه بندي ڪيا ويا آهن. انهن کي ڪيميائي تجزيي جي اوزار، مثال طور، اسپيڪٽرواسڪوپي ۽ ڪروميٽوگرافي، استعمال ڪندي تجزيو ڪري سگهجي ٿو. ڪيميائي تحقيق ۾ مصروف سائنسدانن کي ڪيميادان طور سڃاتو وڃي ٿو.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.calmis.ca.gov/file/occguide/CHEMIST.HTM|title=California Occupational Guide Number 22: Chemists|date=29 October 1999|publisher=Calmis.ca.gov|archive-url=https://web.archive.org/web/20110610111332/http://www.calmis.ca.gov/file/occguide/CHEMIST.HTM|archive-date=10 June 2011|access-date=12 June 2011|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; اڪثر ڪيميا دان هڪ يا وڌيڪ ذيلي مضمونن ۾ ماهر هوندا آهن. ڪيميا جي مطالعي لاءِ ڪيترائي تصور ضروري آھن. انهن مان ڪجهه هي آهن:&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://antoine.frostburg.edu/chem/senese/101/matter/|title=General Chemistry Online – Companion Notes: Matter|publisher=Antoine.frostburg.edu|archive-url=https://web.archive.org/web/20110624140458/http://antoine.frostburg.edu/chem/senese/101/matter/|archive-date=24 June 2011|access-date=12 June 2011|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

===مادو===
{{Main|مادو}}
ڪيمسٽري ۾، مادو ڪنهن به شيءِ جي طور تي بيان ڪيو ويو آهي جنهن ۾ ڪميت (Mass) ۽ حجم (Volume) هجي (اهو جاء وٺندو آهي) ۽ ذرات مان ٺهيل آهي. ذرڙا جيڪي مادو ٺاهيندا آهن انهن ۾ پڻ ماس هوندو آهي. سڀني ذرڙن ۾ ماس نه هوندو آهي، جهڙوڪ فوٽان ۾ ماس نه هوندو آهي. مادو خالص ڪيميائي مادو يا مادي جو مرکب ٿي سگهي ٿو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=General, Organic, and Biochemistry: An Applied Approach|last=Armstrong|first=James|publisher=[[Brooks/Cole]]|year=2012|isbn=978-0-534-49349-3|page=48}}&lt;/ref&gt;
====ائٽم ====
{{Main|ائٽم }}
[[File:Atom Diagram.svg|thumb|upright=0.75|left|رترفورڊ ماڊل جي بنياد تي ايٽم جو هڪ خاڪو]]

ائٽم ڪيميا جو بنيادي يونٽ آهي. اهو هڪ ٿلهي ڪور تي مشتمل آهي جنهن کي ايٽمي نيوڪليس سڏيو ويندو آهي جنهن جي چوڌاري هڪ خلا آهي جيڪو اليڪٽران ڪلائوڊ جي قبضي ۾ آهي. نيوڪلئس مثبت طور تي چارج ٿيل پروٽان ۽ اڻ چارج ٿيل نيوٽرانن (جنهن کي گڏ ڪري نيوڪلون سڏيو ويندو آهي) جو ٺهيل هوندو آهي، جڏهن ته اليڪٽران ڪلائوڊ منفي طور تي چارج ٿيل اليڪٽرانن تي مشتمل هوندو آهي جيڪي نيوڪلئس جي چوڌاري گردش ڪندا آهن. هڪ غير جانبدار ايٽم ۾، منفي طور تي چارج ٿيل اليڪٽران پروٽان جي مثبت چارج کي توازن ڪن ٿا. نيوڪليس گھڻ آهي؛ نيوڪلون جو ماس هڪ اليڪٽران جي لڳ ڀڳ 1,836 ڀيرا آهي، پر ان جي باوجود هڪ ائٽم جو ريڊيس ان جي نيوڪليس کان 10,000 ڀيرا وڌيڪ آهي.{{sfn|Burrows|Holman|Parsons|Pilling|2009|p=13}}{{sfn|Housecroft|Sharpe|2008|p=2}}

ائٽم پڻ ننڍڙو ادارو آهي جنهن کي عنصر جي ڪيميائي ملڪيتن کي برقرار رکڻ لاءِ تصور ڪري سگهجي ٿو، جهڙوڪ اليڪٽرونگيٽيٽي، آئنائيزيشن جي امڪاني، ترجيحي آڪسائيڊريشن اسٽيٽ(ز)، ڪوآرڊينيشن نمبر، ۽ بانڊن جا ترجيحي قسم ٺاهڻ لاءِ (مثال طور، ڌاتو، آئنڪ) , covalent).

====عنصر====
[[File:Simple Periodic Table Chart-blocks.svg|thumb|right|upright=1.35|ڪيميائي عنصر جي دورانياتي جدول جي معياري شڪل. رنگ عنصر جي مختلف بلاڪ جي نمائندگي ڪن ٿا.]]
{{Main|ڪيميائي عنصر}}

ڪيميائي عنصر هڪ خالص مادو آهي جيڪو هڪ قسم جي ايٽم مان ٺهيل هوندو آهي، جنهن جي خاصيت ان جي ايٽم جي نيوڪلئي ۾ پروٽانن جي مخصوص تعداد جي ڪري هوندي آهي، جنهن کي ايٽمي نمبر سڏيو ويندو آهي ۽ علامت Z سان ظاھر ڪيو ويندو آهي. ماس نمبر جو مجموعو آهي. نيوڪليس ۾ پروٽان ۽ نيوٽران جو تعداد. جيتوڻيڪ هڪ عنصر سان تعلق رکندڙ سڀني ايٽمن جي نيوڪلي جو هڪ ئي ايٽمي نمبر هوندو، پر ضروري ناهي ته انهن جو ماس نمبر ساڳيو هجي. ڪنهن عنصر جا ايٽم جن جا ماس انگ مختلف هوندا آهن انهن کي آئسوٽوپس چيو ويندو آهي. مثال طور، سڀئي ايٽم جن جي مرڪز ۾ 6 پروٽون آهن، ڪيميائي عنصر ڪاربن جا ايٽم آهن، پر ڪاربان جا ايٽم شايد 12 يا 13 جو ماس نمبر هجن.{{sfn|Housecroft|Sharpe|2008|p=2}}

ڪيميائي عناصر جي معياري پيشڪش دورانياتي جدول ۾ آهي، جيڪو عناصر کي ايٽمي نمبر جي ترتيب ڏئي ٿو. دوراني جدول گروپن، ڪالمن، ۽ دورن، يا قطارن ۾ ترتيب ڏنل آھي. دورانياتي جدول دوراني رجحانن کي سڃاڻڻ ۾ ڪارآمد آهي.{{sfn|Burrows|Holman|Parsons|Pilling|2009|p=110}}

====مرڪب====
[[File:Carbon dioxide structure.png|thumb|left|upright=0.6|ڪاربن ڊاءِ آڪسائيڊ CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;، هڪ ڪيميائي مرڪب جو مثال]]
{{Main|ڪيميائي مرڪب}}

مرڪب هڪ خالص ڪيميائي مادو آهي جيڪو هڪ کان وڌيڪ عنصرن تي مشتمل هوندو آهي. مرڪب جون خاصيتون ان جي عناصرن سان ٿوري مشابهت رکن ٿيون.{{sfn|Burrows|Holman|Parsons|Pilling|2009|p=12}} مرڪبن جا معياري نالا انٽرنيشنل يونين آف پيور اينڊ اپلائيڊ ڪيمسٽري (IUPAC) طرفان مقرر ڪيو ويو آهي. نامياتي مرڪبن جا نالا نامياتي نومنڪليچر نظام جي مطابق رکيا ويا آهن.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.acdlabs.com/iupac/nomenclature/|title=IUPAC Nomenclature of Organic Chemistry|publisher=Acdlabs.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20110608140820/http://www.acdlabs.com/iupac/nomenclature/|archive-date=8 June 2011|access-date=12 June 2011|url-status=live}}&lt;/ref&gt; غير نامياتي مرڪبن جا نالا غير نامياتي نومنڪليچر نظام جي مطابق ٺاهيا ويا آهن. جڏهن هڪ مرڪب هڪ کان وڌيڪ جزن تي مشتمل هوندو آهي ته پوءِ انهن کي ٻن جزن، اليڪٽرو پوزيٽيو ۽ اليڪٽرونيگيٽيو، ۾ ورهايو ويندو آهي. ان کان علاوه ڪيميائي ابسترڪت سروس ڪيميائي مواد کي ترتيب ڏيڻ لاء هڪ طريقو ٺاهيو آهي. هن اسڪيم ۾ هر ڪيميائي مادو هڪ نمبر ذريعي سڃاڻي سگهجي ٿو جيڪو ان جي CAS رجسٽري نمبر طور سڃاتو وڃي ٿو.&lt;ref name=&quot;IUPAC2&quot;&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/nomenclatureinor2005conn|title=Nomenclature of Inorganic Chemistry IUPAC Recommendations 2005.|last1=Connelly|first1=Neil G.|last2=Damhus|first2=Ture|last3=Hartshom|first3=Richard M.|last4=Hutton|first4=Alan T.|date=2005|publisher=Royal Society of Chemistry Publishing / IUPAC|isbn=0854044388|location=Cambridge|access-date=13 June 2022}}&lt;/ref&gt;

====ماليڪيول ====
{{Main|ماليڪيول }}
[[File:Caffeine (1) 3D ball.png|upright=1.05|thumb|right|ڪيفين جي ماليڪيول (C&lt;sub&gt;8&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt;N&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;) جي هڪ بال-۽-اسٽڪ نمائندگي.]]

هڪ ماليڪيول هڪ خالص ڪيميائي مادي جو سڀ کان ننڍڙو ناقابل تقسيم حصو آهي، جنهن ۾ ڪيميائي خاصيتن جو هڪ منفرد سيٽ هوندو آهي، جنهن ۾، ٻين مادن سان [[ڪيميائي عمل]] جي هڪ خاص سيٽ مان گذرڻ جي صلاحيت هوندي آهي. بهرحال، هي وصف صرف انهن شين لاءِ سٺو ڪم ڪري ٿو جيڪي ماليڪيولن مان ٺهيل آهن، جيڪي ڪيترن ئي مادن لاءِ درست نه آهن. ماليڪيول عام طور تي ڪوويلنٽ بانڊن سان جڙيل ايٽمن جو هڪ سيٽ هوندا آهن، جيئن ته ساخت برقي طور تي غير جانبدار هجي ۽ سڀئي [[ويلنسي|ويلنس]] اليڪٽران ٻين اليڪٽرانن سان يا ته بانڊن ۾ يا اڪيلي جوڙڻ ۾ جڙيل هوندا آهن. 

اهڙيء طرح، ماليڪيول، آئنز جي برعڪس، برقي طور تي غير جانبدار اڪائين، جي طور موجود آهن. جڏهن هي قاعدو، ماليڪيول کي چارج ڏيڻ ذريعي ٽوڙيو ويندو آهي،  نتيجي ۾، هڪ ماليڪيول آئن يا پولي ائٽومڪ آئن جو نالو ڏنو ويندو آهي. بهرحال، ماليڪيولر تصور جي الڳ ۽ الڳ نوعيت کي عام طور تي گهربل آهي ته ماليڪيولر آئنز، ماس اسپيڪٽروميٽر ۾ ويڪيوم ۾ رخ ٿيل بيم صرف چڱيءَ طرح جدا ٿيل شڪل ۾ موجود هجن. چارج ٿيل پولي ائٽومڪ مجموعا جيڪي سولڊن ۾ رهندا آهن (مثال طور، عام سلفيٽ يا نائٽريٽ آئن) عام طور تي ڪيميا ۾ &quot;ماليڪيول&quot; نه سمجهيا ويندا آهن. ڪجهه ماليڪيولن ۾ هڪ يا وڌيڪ اڻ جڙيل اليڪٽران هوندا آهن، جيڪا ريڊيڪل ٺاهيندا آهن. اڪثر ريڊيڪل نسبتاً ردعمل وارا هوندا آهن، پر ڪجهه، جهڙوڪ نائٽرڪ آڪسائيڊ مستحڪم ٿي سگهن ٿا.

[[File:Benzene-2D-full.svg|thumb|upright=0.7|left|بينزين ماليڪيول (C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H6) جو هڪ D-2 ساخت وارو فارمولا.]]
&quot;پرامن&quot; يا نوبل گيس عناصر ([[هيليئم|هيليم]]، [[نيون]]، [[آرگون|آرگن]]، [[ڪرپٽون|ڪرپٽان]]، زينون ۽ ريڊون) انهن جي ننڍي کان ننڍي ڌار ڌار اڪائي جي طور تي، اڪيلي ايٽم تي مشتمل آهن، پر ٻيا الڳ ٿيل ڪيميائي عناصر يا ته ماليڪيول يا ايٽم جي نيٽ ورڪن تي مشتمل آهن، ڪنهن طريقي سان هڪ ٻئي سان ڳنڍيل آهن. سڃاڻي سگهڻ وارا ماليڪيول واقف مادا جهڙوڪ پاڻي، هوا، ۽ ڪيترائي نامياتي مرکبات جهڙوڪ شراب، کنڊ، گيسولين ۽ مختلف دوائون ٺهندا آهن. بهرحال، سڀئي شيون يا ڪيميائي مرڪب ڌار ڌار ماليڪيولن تي مشتمل نه هوندا آهن ۽ حقيقت ۾ اڪثر نهرا مادا جيڪي ٺهڪندڙ ڪرسٽ، مينٽل ۽ ڌرتيء جي بنيادن کي ٺاهيندا آهن، اها بغير ماليڪيول جا ڪيميائي مرڪب آهن. اهي ٻئي قسم جا مادا، جهڙوڪ آئني مرڪب ۽ نيٽ ورڪ سولڊ، اهڙي طرح منظم ڪيا ويا آهن ته جيئن سڃاڻي سگهندڙ ماليڪيولن جو وجود ئي نه هجي. ان جي بدران، اهي مادو فارمولا اڪائين يا اڪائي سيلز جي لحاظ کان مادي جي اندر ننڍڙي ورجائيندڙ ساخت جي طور تي بحث ڪيا ويا آهن. اهڙين شين جا مثال؛ معدني لوڻ (جهڙوڪ عام لوڻ)، سولڊ جهڙوڪ ڪاربن ۽ هيرا، ڌاتو ۽ سڃاتل سليڪا ۽ سليڪٽ معدنيات جهڙوڪ کوارٽز ۽ گرينائيٽ آهن. هڪ ماليڪيول جي مکيه خاصيتن مان هڪ، ان جي جاميٽري آهي، جن کي اڪثر ڪري ان جي ساخت کي سڏيو ويندو آهي. جڏهن ته ڊائٽامڪ (diatomic)، ٽرائي ائٽومڪ (triatomic) يا ٽيٽرا ائٽومڪ  (tetra-atomic) ماليڪيولن جي جوڙجڪ معمولي ٿي سگهي ٿي، پولي ائٽومڪ ماليڪيولن (لڪيري، زاويائي، مخروطي وغيره) جي جوڙجڪ، جيڪي ڇهن کان وڌيڪ ايٽمن تي مشتمل آهن (ڪيترن ئي عنصرن جي) ان جي ڪيميائي نوعيت لاءِ اهم ٿي سگهي ٿي.

====شيون ۽ آميزا ====
ڏسو: [[مڪسچر]] {{infobox
| data1 = [[File:Cín.png|100px]] [[File:Sulfur-sample.jpg|100px]]
| data2 = [[File:Diamants maclés 2(République d'Afrique du Sud).jpg|100px]] [[File:Sugar 2xmacro.jpg|100px]]
| data3 = [[File:Sal (close).jpg|100px]] [[File:Sodium bicarbonate.jpg|100px]]
| data5 = خالص ڪيميائي مادي جي مثالون. کاٻي کان ساڄي طرف: عنصر ٽن (Sn) ۽ گندرپ (S)، هيرو (ڪاربن جو هڪ آلوٽروپ)، سوڪروز (خالص کنڊ)، ۽ سوڊيم ڪلورائڊ (لوڻ) ۽ سوڊيم بائيڪاربونٽ (بيڪنگ سوڊا)، جيڪي ٻئي آئنڪ مرکبات آهن.
}}
ڪيميائي مادو هڪ قسم جو مادو آهي جنهن ۾ هڪ خاص ساخت ۽ خاصيتن جو سيٽ آهي. &lt;ref&gt;{{Cite book|title=General Chemistry|author1=Hill, J.W.|author2=Petrucci, R.H.|author3=McCreary, T.W.|author4=Perry, S.S.|publisher=Pearson Prentice Hall|year=2005|edition=4th|location=Upper Saddle River, New Jersey|page=37}}&lt;/ref&gt; مادي جي مجموعن کي آميزو يا مڪسچر (Mixture) چئبو آهي. مڪسچر جي مثالن ۾ هوا ۽ مصر (Alloy) شامل آهن.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Magnesium and Magnesium Alloys|author1=M.M. Avedesian|author2=Hugh Baker|publisher=ASM International|page=59}}&lt;/ref&gt;

====مول ۽ شي جي مقدار====
{{Main|مول|l1=مول (اڪائي)}}
مول ماپ جي هڪ اڪائي آهي جيڪا مادي جي مقدار کي ظاهر ڪري ٿي (جنهن کي ڪيميائي مقدار پڻ سڏيو ويندو آهي). ھڪڙي مول جي وضاحت {{val|6.02214076|e=23}} ذرڙا (ايٽم، ماليڪيول، آئنز، يا اليڪٽران) سان ڪئي وئي آھي، جتي ذرڙن جو تعداد في مول کي ايووگاڊرو  مستقل Avogadro) constant) طور سڃاتو وڃي ٿو. {{sfn|Burrows|Holman|Parsons|Pilling|2009|p=16}} مولر ڪنسنٽريشن هڪ خاص مادي جي مقدار حل جي في اڪائي مقدار ۾  آهي ۽ عام طور تي مول في ڪعبي ڊيسي ميٽر (mol/dm3) ۾ ڄاڻايل آهي.{{sfn|Atkins|de Paula|2009|p=9}}

===مرحلا ===
[[File:Phase changes.svg|thumb|upright=1.25|خاڪو مرحلن جي وچ ۾ لاڳاپا ۽ مرحلن جي تبديلين کي بيان ڪرڻ لاء استعمال ڪيل اصطلاحون ڏيکاري ٿو.]]
{{Main|مرحلا (مادو)|l1=مرحلا}}

مخصوص ڪيميائي خاصيتن کان علاوه جيڪي مختلف ڪيميائي درجه بندي ۾ فرق ڪن ٿيون، ڪيميائي شيون ڪيترن ئي مرحلن ۾ موجود ٿي سگهن ٿيون. سڀ کان وڌيڪ حصي لاء، ڪيميائي درجه بندي انهن بلڪ مرحلن جي درجه بندي کان آزاد آهي؛ تنهن هوندي به، ڪجهه وڌيڪ غير معمولي مرحلا ڪجهه ڪيميائي خاصيتن سان مطابقت نه رکندا آهن. هڪ مرحلو (Phase) هڪ ڪيميائي نظام جي خاصيتن جو هڪ سيٽ آهي جنهن ۾، مختلف حالتن جي حد تائين، جهڙوڪ دٻاء يا درجه حرارت، هڪجهڙيون بلڪ ساختماني خاصيتون آهن. 

طبيعي خاصيتون، جهڙوڪ کثافت ۽ اضطراب واري انڊيڪس (Refractive Index) مرحلن جي خاصيتن جي قيمتن ۾ گر ٿي ويندا آهن. مادي جو مرحلو &quot;مرحلو منتقلي&quot; جي ذريعي بيان ڪيو ويو آهي، جيڪو جڏهن توانائي کي، بلڪ حالتن کي تبديل ڪرڻ جي بدران، نظام جي جوڙجڪ کي ٻيهر ترتيب ڏيڻ لاء نظام ۾ داخل ڪيو ويندو آهي يا ٻاهر ڪڍيو وڃي ٿو، آهي.

ڪڏهن ڪڏهن مرحلن جي وچ ۾ تفاوت هڪ الڳ حدن جي بدران مسلسل ٿي سگهي ٿو، ان صورت ۾ مادو هڪ انتهائي اهم حالت ۾ سمجهيو ويندو آهي. جڏهن ٽي حالتون شرطن (Conditions) جي بنياد تي ملن ٿيون، ان کي ٽنهي نقطي طور سڃاتو وڃي ٿو ۽ جيئن ته هي غير متضاد آهي، اها شرطن جي هڪ سيٽ کي بيان ڪرڻ جو هڪ آسان طريقو آهي. 

مرحلن جا سڀ کان وڌيڪ واقف مثال نهرا (Solids)، مائع ۽ گيس آهن. ڪيتريون ئي شيون ڪيترن ئي مضبوط مرحلن کي ڏيکارڻ ٿيون. مثال طور، نهري [[لوھ|لوھه]] جا ٽي مرحلا (الفا، گاما ۽ ڊيلٽا) آھن جيڪي [[گرمي پد (فزڪس)|گرميء پد]] ۽ [[دٻاءُ (فزڪس)|دٻاء]] جي بنياد تي مختلف آھن. مضبوط مرحلن جي وچ ۾ هڪ بنيادي فرق ڪرسٽل جي ائٽمن جي جوڙجڪ يا ترتيب آهي. ٻيو مرحلو عام طور تي ڪيميا جي مطالعي ۾ سامھون اچي ٿو آبي مرحلو، جيڪو آبي محلول (يعني پاڻيءَ ۾) ۾ ڦهليل (حل ٿيل) مادي جي حالت آھي.

گهٽ واقف مرحلن ۾، پلازما، بوس-آئنسٽائن ڪنڊينسيٽس ۽ فرميونڪ ڪنڊينسيٽس ۽ مقناطيسي مواد جا پيرا مقناطيسي ۽ فيرومگنيٽڪ مرحلا شامل آهن. جڏهن ته سڀ کان وڌيڪ واقف مرحلا ٽن-طول عرض (3D) نظام سان تعلق رکڻ ٿا، اهو پڻ ممڪن آهي ته اينالاگز کي ٻه-طول عرض (2D) نظام ۾ بيان ڪيو وڃي، جنهن کي [[حياتيات]] ۾ نظام سان لاڳاپيل هجڻ لاء ڌيان ڏنو ويو آهي.

===بانڊنگ===
{{Main|ڪيميائي بانڊ }}
[[File:Ionic bonding animation.gif|thumb|right|upright=1.15|سوڊيم (Na) ۽ ڪلورين (Cl) جي وچ ۾ آئنڪ بانڊنگ جي عمل جو هڪ انيميشن سوڊيم کلورائڊ، يا عام ٽيبل لوڻ ٺاهڻ لاءِ. آئنڪ بانڊنگ ۾ شامل آهي هڪ ائٽم ٻئي کان ويلنس اليڪٽران کڻڻ (جيئن ته شيئرنگ جي مخالفت، جيڪو ڪوويلنٽ بانڊنگ ۾ ٿئي ٿو).]]

ايٽم جيڪي ماليڪيولز يا ڪرسٽل ۾ پاڻ ۾ گڏ هوندا آهن انهن کي چيو ويندو آهي ته هڪ ٻئي سان ڳنڍيل آهن. هڪ ڪيميائي بانڊ  نيوڪليس ۾ مثبت چارجن ۽ انهن جي باري ۾ لڳل منفي چارجن جي وچ ۾ گھڻ قطب توازن تصور ڪري سگهجي ٿو.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.visionlearning.com/library/module_viewer.php?mid=55|title=Chemical Bonding by Anthony Carpi, Ph|author=Visionlearning|publisher=visionlearning|archive-url=https://web.archive.org/web/20110717215216/http://www.visionlearning.com/library/module_viewer.php?mid=55|archive-date=17 July 2011|access-date=12 June 2011|url-status=live}}&lt;/ref&gt; سادي ڪشش ۽ تڪرار کان وڌيڪ، توانائي ۽ تقسيم هڪ اليڪٽران جي موجودگي کي ٻئي ايٽم سان بانڊ ڪرڻ جي خاصيت ڪن ٿا. 

ڪيميائي بانڊ هڪ ڪوويلنٽ بانڊ، آئني بانڊ، هائيڊروجن بانڊ يا صرف وان ڊر وال فورس جي ڪري ٿي سگهي ٿو. انهن مان هر هڪ قسم جي بانڊن کي ڪجهه صلاحيت سان منسوب ڪيو ويو آهي. اهي صلاحيتون رابطي کي ٺاهيندا آهن جيڪي ائٽم کي ماليڪيول يا ڪرسٽل ۾  گڏ ڪن ٿيون. ڪيترن ئي سادي مرڪبن ۾، ويلنس بانڊ جو نظريو، ويلنس شيل اليڪٽران پيئر ريپلشن ماڊل (VSEPR) ۽ آڪسائيڊشن نمبر جو تصور ماليڪيولر ڍانچي ۽ ساخت جي وضاحت لاءِ استعمال ڪري سگھجي ٿو. 

هڪ آئنڪ بانڊ ٺهي ٿو جڏهن هڪ ڌاتو پنهنجي هڪ يا وڌيڪ اليڪٽرانن کي وڃائي ٿو، هڪ مثبت طور تي چارج ٿيل ڪيٽ آئن بڻجي ٿو ۽ اليڪٽران وري غير ڌاتو ايٽم ذريعي حاصل ڪيا ويندا آهن، هڪ منفي طور تي چارج ٿيل اين آئن بڻجي ويندا آهن. ٻه متضاد چارج ٿيل آئن هڪ ٻئي کي متوجه ڪن ٿا ۽ آئنڪ بانڊ انهن جي وچ ۾ ڪشش جي برقياتي قوت آهي. مثال طور، سوڊيم (Na)، هڪ ڌاتو، هڪ اليڪٽران وڃائي ڪيٽ آئن Na&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; بڻجي وڃي ٿو، جڏهن ته کلورين (Cl)، هڪ غير ڌاتو، هن اليڪٽران کي حاصل ڪري اين آئن Cl&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; بڻجي ٿو. آئنز اليڪٽروسٽيٽڪ ڪشش جي ڪري گڏ ٿين ٿا ۽ اهو مرڪب سوڊيم ڪلورائڊ (NaCl)، يا عام ٽيبل لوڻ، ٺاهي ٿو.

[[File:Elektronenformel Punkte CH4.svg|thumb|upright=0.75|left|ميٿين ماليڪيول (CH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;) ۾، ڪاربن جو ائٽم چئن هائڊروجن ايٽمن مان هر هڪ سان ويلنس اليڪٽرانن جو هڪ جوڙو شيئر ڪري ٿو. اهڙيءَ طرح، آڪٽٽ قاعدو ڪاربن ايٽم (C) لاءِ مطمئن آهي (ان جي ويلنس شيل ۾ اٺ اليڪٽران آهن) ۽ ڊيوٽ قاعدو هائڊروجن ايٽمن (H)  لاءِ مطمئن آهي (انهن جي ويلنس شيل ۾ ٻه اليڪٽران آهن).]]
هڪ ڪوويلنٽ بانڊ ۾، ويلنس اليڪٽرانن جو هڪ يا وڌيڪ جوڙو ٻن ايٽمن پاران ورهايو ويندو آهي: بانڊ ٿيل ايٽمن جي نتيجي ۾ برقي طور تي غير جانبدار گروپ کي ماليڪيول سڏيو ويندو آهي. ايٽم ويلنس اليڪٽرانن کي اهڙي طرح شيئر ڪندا جيئن هر ايٽم لاءِ هڪ نوبل گيس اليڪٽران جي ترتيب (پنهنجي ٻاهرئين شيل ۾ اٺ اليڪٽران) ٺاهي. ايٽم جيڪي اهڙيءَ طرح گڏ ٿين ٿا ته انهن مان هر هڪ جي ويلنس شيل ۾ اٺ اليڪٽران آهن، انهن کي چيو ويندو آهي ته اهي آڪٽٽ قاعدي جي پيروي ڪندا آهن. بهرحال، ڪجهه عنصرن جهڙوڪ هائڊروجن ۽ ليٿيم کي پنهنجي ٻاهرئين شيل ۾ صرف ٻن اليڪٽرانن جي ضرورت هوندي آهي ته جيئن هن هڪ  مستحڪم جوڙجڪ کي حاصل ڪري سگهجي. انهن ائٽمن کي چيو ويندو آهي ته اهي ڊيوٽ قاعدي جي پيروي ڪندا آهن ۽ اهڙي طرح اهي نوبل گيس هيليم جي اليڪٽران جي ترتيب تائين پهچي رهيا آهن، جنهن جي ٻاهرئين شيل ۾ ٻه اليڪٽران آهن. 

اهڙي طرح، ڪيترن ئي آئني ساختن جي اڳڪٿي ڪرڻ لاءِ ڪلاسيڪل فزڪس جا نظريا استعمال ڪري سگھجن ٿا. وڌيڪ پيچيده مرڪبن سان، جهڙوڪ ڌاتو ڪمپليڪس، والنس بانڊ نظريو گهٽ لاڳو ٿئي ٿو ۽ متبادل طريقا، جهڙوڪ ماليڪيولر آربيٽل ٿيوري، عام طور تي استعمال ٿيندا آهن. اليڪٽرانڪ مدار تي ڊاگرام ڏسو.

===توانائي===
{{Main|توانائي}}

ڪيمسٽريءَ جي حوالي سان، توانائي ڪنهن مادي جي هڪ خاصيت آهي، جيڪا ان جي ايٽمي، ماليڪيولر يا مجموعي ڍانچي جو نتيجو آهي. جيئن ته هڪ ڪيميائي ڦيرڦار انهن مان هڪ يا وڌيڪ ساختن ۾ تبديلي سان گڏ هوندو آهي، اهو هميشه مادي جي توانائي جي واڌ يا گهٽتائي سان گڏ هوندو آهي. ڪجهه توانائي رد عمل جي چوڌاري ۽ ري ايڪٽينٽن (reactants) جي وچ ۾ گرمي ۽ روشني جي شڪل ۾ منتقل ڪيو ويندو آهي. اهڙيء طرح هڪ رد عمل جي پيداوار (product)، ري ايڪٽينٽن جي ڀيٽ ۾، وڌيڪ يا گهٽ توانائي واري ٿي سگهي ٿي.

هڪ ردعمل کي ايڪزرگونڪ (&lt;small&gt;exergonic&lt;/small&gt;) چيو ويندو آهي، جيڪڏهن حتمي حالت ابتدائي حالت کان توانائي جي پيماني تي گهٽ آهي؛ اينڊرگونڪ (&lt;small&gt;endergonic&lt;/small&gt;) ردعمل جي صورت ۾ صورتحال ان جي ابتڙ آهي. هڪ ڪيميائي عمل ايڪزوٿرمڪ (&lt;small&gt;exothermic&lt;/small&gt;) چيو ويندو آهي جيڪڏهن ردعمل ماحول کي گرمي جاري ڪري ٿو. اينڊوٿرمڪ (&lt;small&gt;endothermic&lt;/small&gt;) ردعمل جي صورت ۾، ردعمل ماحول مان گرمي جذب ڪري ٿو. 

ڪيميائي رد عمل هميشه ممڪن نه هوندا آهن جيستائين ريڪٽينٽ هڪ توانائي جي رڪاوٽ کي ختم نه ڪن جنهن کي &quot;فعال ڪرڻ واري توانائي&quot; (Activation Energy) طور سڃاتو وڃي ٿو. ڪيميائي ردعمل جي رفتار (ڏسايل درجه حرارت، T تي) ايڪٽيويشن توانائي، E سان لاڳاپيل آهي، بولٽزمان جي آبادي جي عنصر &lt;math&gt;e^{-E/kT} &lt;/math&gt; طرفان؛ يعني هڪ ماليڪيول جي ڏنل درجه حرارت T تي E کان وڌيڪ يا ان جي برابر توانائي هجڻ جو امڪان آهي. درجه حرارت تي رد عمل جي شرح جو اهو اضطراري انحصار آرهينيئس مساوات طور سڃاتو وڃي ٿو. ڪيميائي رد عمل ٿيڻ لاءِ چالو ڪرڻ واري توانائي، گرمي، روشني، بجلي يا مشيني قوت جي صورت ۾ الٽراسائونڊ جي صورت ۾ ٿي سگهي ٿي.&lt;ref&gt;Reilly, Michael. (2007). [https://www.newscientist.com/article/dn11427-mechanical-force-induces-chemical-reaction.html Mechanical force induces chemical reaction] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140814004108/http://www.newscientist.com/article/dn11427-mechanical-force-induces-chemical-reaction.html#.Uy6ySlendfA|date=14 August 2014}}, NewScientist.com news service, Reilly&lt;/ref&gt; 

هڪ لاڳاپيل تصور آزاد توانائي، جنهن ۾ اينٽراپي غورن کي پڻ شامل ڪيو ويو آهي، هڪ رد عمل جي فزيبلٽي جي اڳڪٿي ڪرڻ ۽ ڪيميائي رد عمل جي توازن جي حالت کي طئي ڪرڻ لاء، ڪيميائي ٿرموڊائنامڪس ۾ هڪ تمام مفيد ذريعو آهي. هڪ ردعمل ممڪن آهي صرف ان صورت ۾ جڏهن &quot;گب جي آزاد توانائي&quot; ۾ مجموعي تبديلي منفي آهي؛ &lt;math&gt; \Delta G \le 0 \,&lt;/math&gt;، جيڪڏهن اهو صفر جي برابر آهي ته ڪيميائي رد عمل کي توازن ۾ چيو ويندو آهي. 

اليڪٽران، ايٽم ۽ ماليڪيولز لاءِ توانائي جون صرف محدود ممڪن حالتون موجود آهن. اهي ڪوانٽم ميڪنڪس جي قاعدن سان طئي ڪيا ويا آهن، جن کي پابند نظام جي توانائي جي مقدار جي ضرورت آهي. وڌيڪ توانائي واري حالت ۾ ائٽم/ ماليڪيولز کي پرجوش چئبو آهي. پرجوش توانائي واري حالت ۾ مادي جا ماليڪيول/ايٽم گهڻو ڪري وڌيڪ رد عمل وارا هوندا آهن، يعني ڪيميائي عمل لاء وڌيڪ قابل هوندا آهن.

مادي جو مرحلو هميشه ان جي توانائي ۽ ان جي آس پاس جي توانائي سان طئي ڪيو ويندو آهي. جڏهن ڪنهن مادي جون وچولي قوتون اهڙيون هونديون آهن ته ماحول جي توانائي انهن تي قابو پائڻ لاءِ ڪافي نه هوندي آهي، ته اها وڌيڪ ترتيب واري مرحلي ۾ ٿيندي آهي جيئن مائع يا جامد. پاڻي (H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O) جي صورت ۾، ڪمري جي حرارت تي هڪ پاڻي مائع صورت ۾ هوندو آهي، ڇاڪاڻ ته ان جا ماليڪيول هائڊروجن بانڊ سان جڙيل آهن. &lt;ref&gt;[http://www.chem4kids.com/files/matter_changes.html Changing States of Matter] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070428171905/http://www.chem4kids.com/files/matter_changes.html|date=28 April 2007}} – Chemforkids.com&lt;/ref&gt; جڏهن ته هائيڊروجن سلفائيڊ (H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;S)   ڪمري جي گرمي پد ۽ معياري دٻاءُ تي هڪ گئس آهي، ڇاڪاڻ ته ان جا ماليڪيول ڪمزور ڊائيپول-ڊائيپول رابطي سان جڙيل آهن. 

هڪ ڪيميائي مادو کان ٻئي کي توانائي جي منتقلي جو دارومدار انرجي ڪوانٽا جي ماپ تي آهي جيڪو هڪ مادي مان خارج ٿئي ٿو. بهرحال، گرمي جي توانائي اڪثر ڪري وڌيڪ آساني سان تقريبا ڪنهن به مادو کان ٻئي ڏانهن منتقل ڪيو ويندو آهي ڇاڪاڻ ته فوٽون هڪ مادي ۾ متحرڪ ۽ گردش توانائي جي سطحن لاء ذميوار آهن، برقي توانائي جي منتقلي لاء فوٽون جي ڀيٽ ۾ تمام گهٽ توانائي آهي. اهڙيء طرح، ڇاڪاڻ ته متحرڪ ۽ گردش توانائي جي سطح برقي توانائي جي سطحن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ ويجھي فاصلي تي آهن، گرمي وڌيڪ آساني سان مادي جي وچ ۾ روشني يا برقي توانائي جي ٻين شڪلن جي وچ ۾ منتقل ٿي ويندي آهي. مثال طور، الٽرا وائلٽ برقياتي مقناطيسي تابڪاري ايتري افاديت سان منتقل نه ٿيندي آهي جيترو هڪ مادو کان ٻئي ۾ حرارتي يا برقي توانائي. 

مختلف ڪيميائي مادن لاءِ خصوصيت واري توانائي جي سطح جو وجود، اسپيڪٽرل لائينن جي تجزيي سان، انهن جي سڃاڻپ لاءِ ڪارائتو آهي. مختلف قسم جا اسپيڪٽرا اڪثر ڪري ڪيميائي اسپيڪٽرو اسڪوپي ۾ استعمال ٿيندا آهن، مثال طور IR، مائڪرو ويو، NMR ۽ ESR وغيره. اسپيڪٽرو اسڪوپي پڻ بيروني شين جي ساخت جي سڃاڻپ ڪرڻ لاءِ - جهڙوڪ تارا ۽ پري ڪهڪشان - انهن جي تابڪاري اسپيڪٽرا جو تجزيو ڪندي، استعمال ڪئي ويندي آهي.[[File:Emission spectrum-Fe.svg|thumb|upright=2.25|center|        &lt;small&gt;&lt;sup&gt;'''لوهه (Fe) جي توانائي جي اخراج جو اسپيڪٽرم'''&lt;/sup&gt;&lt;/small&gt;]]

ڪيميائي توانائي جو اصطلاح اڪثر ڪري ڪيميائي مادي جي صلاحيت کي ظاهر ڪرڻ لاءِ جيڪو ڪيميائي رد عمل ذريعي يا ٻين ڪيميائي مادن کي تبديل ڪرڻ لاءِ هوندي آهن، استعمال ڪيو ويندو آهي.

===رد عمل ===
{{Main|ڪيميائي عمل}}
[[File:VysokePece1.jpg|thumb|right|ڪيميائي رد عمل جي دوران، ايٽم جي وچ ۾ بانڊ ٽٽڻ ۽ ٺهڻ ٿا، جن جي نتيجي ۾ مختلف شيون مختلف خاصيتن سان وجود ۾ اچڻ ٿيون. هڪ ڌماڪي واري فرنس (Blast Furnace) ۾، لوهه جي آڪسائيڊ، هڪ مرڪب، ڪاربن مونو آڪسائيڊ سان رد عمل ڪري لوهه، ڪيميائي عنصرن مان هڪ، ۽ ڪاربن ڊاءِ آڪسائيڊ ٺاهي ٿو.]]
جڏهن ڪو ڪيميائي مادو، ان جي ڪنهن ٻئي مادي يا توانائي سان رابطي جي نتيجي ۾ تبديل ٿئي ٿو ته هي هڪ ڪيميائي رد عمل چيو ويندو آهي. ڪيميائي رد عمل ان ڪري هڪ تصور آهي جيڪو ڪنهن مادي جي &quot;رد عمل&quot;، جڏهن اهو ڪنهن ٻئي سان ويجهي رابطي ۾ اچي ٿو، چاهي هڪ مڪسچر يا محلول جي طور تي؛ توانائي جي ڪجهه شڪل جي نمائش، يا ٻئي، سان لاڳاپيل آهي. ان جي نتيجي ۾ ردعمل جي اجزاء جي وچ ۾ ڪجهه توانائي جي بدلي سان گڏوگڏ سسٽم جي ماحول سان گڏ، جيڪا خاص ٺهيل ويسل هوندا آهن- اڪثر ليبارٽري شيشي جو سامان هوندو آهي. 

ڪيميائي رد عملن جي نتيجي ۾ ماليڪيولن ٺهڻ يا الڳ ٿيڻ ٿا، يعني ماليڪيول ٻه يا وڌيڪ ماليڪيول ٺاهڻ يا ماليڪيولن جي اندر يا ان ۾ ايٽم جي ٻيهر ترتيب ڏيڻ لاء ٽٽڻ يا الگ ٿيندا آهن. ڪيميائي ردعمل ۾ عام طور تي ڪيميائي بانڊ ٺاهڻ يا ٽوڙڻ شامل آهن. آڪسيڊيشن، گھٽتائي، جداگي، تيزاب-اساس غير جانبداري ۽ ماليڪيولر ٻيهر ترتيب ڏيڻ عام ڪيميائي رد عمل جا ڪجهه مثال آهن. 

هڪ ڪيميائي ردعمل کي علامتي طور تي ڪيميائي مساوات ذريعي ظاهر ڪري سگهجي ٿو. جڏهن ته هڪ غير ائٽمي ڪيميائي رد عمل ۾ مساوات جي ٻنهي پاسن تي ايٽمن جو تعداد ۽ قسم برابر هوندا آهن، ايٽمي ردعمل لاء اهو صرف نيوڪليئر ذرڙن، پروٽان ۽ نيوٽران لاء صحيح آهي.&lt;ref&gt;[http://goldbook.iupac.org/C01034.html Chemical Reaction Equation] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071012013002/http://goldbook.iupac.org/C01034.html|date=12 October 2007}} – IUPAC Goldbook&lt;/ref&gt;

قدمن جو تسلسل جنهن ۾ ڪيميائي بانڊن جي ٻيهر جوڙجڪ ٿي سگهي ٿي ڪيميائي رد عمل جي دوران، ان کي ميڪانيزم سڏيو ويندو آهي. هڪ ڪيميائي رد عمل ڪيترن ئي مرحلن ۾ ٿيڻ، جن مان هر هڪ مختلف رفتار ٿي سگهي ٿو، لاء تصور ڪري سگهجي ٿو. متغير استحڪام سان ڪيترائي ردعمل وچولي اهڙيء طرح رد عمل جي دوران تصور ڪري سگهجي ٿو. رد عمل جي ميکانيزم کي وضاحت ڪرڻ لاءِ ڪائينيٽڪس ۽ هڪ ردعمل جي لاڳاپي پيداوار جي ميلاپ کي، تجويز ڪيو ويو آهي. ڪيترائي طبيعي ڪيميادان مختلف ڪيميائي رد عمل جي ميڪانيزم کي ڳولڻ ۽ تجويز ڪرڻ ۾ خاص مهارت حاصل ڪن ٿا. ڪيترائي تجرباتي ضابطا، جهڙوڪ ووڊورڊ-هافمن جا ضابطا، اڪثر ڪم ۾ ايندا آهن جڏهن ته ڪيميائي رد عمل لاءِ هڪ ميکانيزم تجويز ڪيو ويندو آهي.   

IUPAC گولڊ بڪ جي مطابق، هڪ ڪيميائي رد عمل  

&quot;هڪ ڪيميائي عمل ڪيميائي شين جي آپس ۾ تبديلي جو عمل آهي.&quot;&lt;ref&gt;[[Gold Book]] [http://goldbook.iupac.org/C01033.html Chemical Reaction] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070304035235/http://goldbook.iupac.org/C01033.html|date=4 March 2007}} IUPAC Goldbook&lt;/ref&gt;  

ان جي مطابق، هڪ ڪيميائي رد عمل هڪ ابتدائي رد عمل يا هڪ قدم وار ردعمل ٿي سگهي ٿو. هڪ اضافي احتياط ڪيو ويو آهي، جنهن ۾ هن تعريف ۾ اهي ڪيس شامل آهن جتي ڪنفارمرز جي وچ ۾ تبديلي تجرباتي طور تي مشاهدو آهي. اهڙي قسم جي سڃاڻپ ڪندڙ ڪيميائي رد عملن ۾ عام طور تي ماليڪيولر ادارن جا سيٽ شامل هوندا آهن جيئن هن وصف مان ظاهر ڪيو ويو آهي، پر اهو اصطلاح استعمال ڪرڻ اڪثر تصوراتي طور تي آسان هوندو آهي ته انهن تبديلين لاءِ پڻ استعمال ڪيو وڃي جنهن ۾ واحد ماليڪيولر ادارا (يعني ’مائڪرو اسڪوپي ڪيميائي واقعا‘) شامل ٿيڻ ٿا.  

===آئن ۽ سالٽ ===
[[File:Potassium-chloride-3D-ionic.png|thumb|upright=0.75|پوٽاشيم ڪلورائڊ (KCl) جي ڪرسٽل جالي جي جوڙجڪ، هڪ لوڻ جيڪو مثبت آئن K&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; ۽ منفي آئن Cl&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; جي ڪشش جي ڪري ٺهي ٿو. آئني مرڪب جو مجموعي چارج صفر هوندو آهي.]]
{{Main|آئن }}

هڪ آئن هڪ چارج ٿيل اينٽيٽي، هڪ ائٽم يا هڪ ماليڪيول،   آھي جيڪو هڪ يا وڌيڪ اليڪٽران وڃائي يا حاصل ڪري چڪو هوندو آهي. جڏهن هڪ ائٽم هڪ اليڪٽران وڃائي ٿو ۽ اهڙيء طرح اليڪٽرانن کان وڌيڪ پروٽون ٿي ويندا آهن، ايٽم هڪ مثبت طور تي چارج ٿيل آئن يا ڪيٽ آئن (Cation) آهي. جڏهن هڪ ائٽم هڪ اليڪٽران حاصل ڪري ٿو ۽ اهڙيء طرح پروٽان کان وڌيڪ اليڪٽران ٿي ويندا آهن، ايٽم هڪ منفي طور تي چارج ٿيل آئن يا اين آئن (Anion) آهي. ڪيٽ آئنز ۽ اين آئن غيرجانبدار لوڻ جي هڪ ڪرسٽل جال ٺاهي سگهن ٿا، جهڙوڪ Na&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt; ۽  Cl&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt; آئن، سوڊيم کلورائڊ (NaCl) ۾ ٺاهيندا آهن. پولي ايٽمي آئنز جا مثال جيڪي تيزاب-اساس عمل دوران ورهائي نه ٿا وڃن، اها هائيڊروڪسائيڊ (OH&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;) ۽ فاسفيٽ (PO&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;&lt;sup&gt;3−&lt;/sup&gt;) آهن. 

پلازما گيس جي مادي جو ٺهيل آهي جيڪو عام طور تي تيز گرمي جي ذريعي، مڪمل طور تي آئنائيز ڪيو ويو آهي.

=== تيزابيت ۽ اساسيت ===
[[File:Hydrogen-bromide-3D-vdW.svg|thumb|left|upright=0.75|هائيڊروجن برومائيڊ گيس جي مرحلي ۾ هڪ ڊاٽومڪ انو (diatomic molecule) جي طور تي موجود آهي.]]
{{Main|تيزابي-اساسي ردعمل}}

مادي کي اڪثر ڪري تيزاب (Acid) يا اساس (Base) جي طور تي درجه بندي ڪري سگهجي ٿو. اتي ڪيترائي مختلف نظريا آھن جيڪي تيزاب-اساس رويي جي وضاحت ڪن ٿا. سڀ کان سادو آرهينيئس (Arrhenius) جو نظريو آهي، جنهن ۾ چيو ويو آهي ته تيزاب هڪ اهڙو مادو آهي جيڪو هائيڊرونيم آئنز (+ H) پيدا ڪري ٿو جڏهن اهو پاڻي ۾ ڦهلجي وڃي ٿو ۽ هڪ اساس اهو آهي جيڪو پاڻي ۾ ڦهليل هائيڊروڪسائيڊ آئن (- OH) پيدا ڪري ٿو. برونسٽيد-لوري تيزاب-اساس نظريي ( Brønsted-Lowry acid-base theory) جي مطابق، تيزاب اهڙا مادا آهن جيڪي هڪ مثبت هائيڊروجن آئن کي ڪيميائي عمل ۾ ڪنهن ٻئي مادي کي عطيو ڪندا آهن؛ هن جي توسيع جي ذريعي، اساس اهڙو مادو آهي جيڪا هائيڊروجن آئن (+ H) حاصل ڪري ٿي.  

هڪ ٽيون عام نظريو ليوس تيزاب-اساس نظريو آهي، جيڪو نئين ڪيميائي بانڊن جي ٺهڻ تي ٻڌل آهي. ليوس نظريو وضاحت ڪري ٿو ته هڪ تيزاب هڪ اهڙو مادو آهي جيڪو بانڊ ٺهڻ جي عمل دوران ڪنهن ٻئي مادي مان اليڪٽرانن جو هڪ جوڙو قبول ڪرڻ جي قابل هوندو آهي، جڏهن ته اساس هڪ اهڙو مادو آهي جيڪو  هڪ نئون بانڊ ٺاهي اليڪٽرانن جو هڪ جوڙو مهيا ڪري سگهي ٿو. اتي ٻيا به ڪيترائي طريقا آھن جن ۾ ھڪڙي مادي کي تيزاب يا اساس جي طور تي درجه بندي ڪري سگھجي ٿو، جيئن ھن تصور جي تاريخ ۾ واضح آھي.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/dna/h2g2/A708257|title=History of Acidity|date=27 May 2004|publisher=BBC|archive-url=https://web.archive.org/web/20090227024430/http://www.bbc.co.uk/dna/h2g2/A708257|archive-date=27 February 2009|access-date=12 June 2011|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 

تيزابي طاقت عام طور تي ٻن طريقن سان ماپي ويندي آهي. هڪ ماپ، تيزابيت جي آرهينيئس جي تعريف جي بنياد تي، pH آهي، جيڪو هڪ حل ۾ هائيڊرونيم آئن ڪنسنٽريشن جي ماپ آهي، جيئن منفي لاگارٿمڪ اسڪيل تي ظاهر ڪيو ويو آهي. اهڙيء طرح، حل جيڪي گهٽ pH آهن هڪ اعلي هائيڊرونيم آئن ڪنسنٽريشن آهي ۽ وڌيڪ تيزابي چئي سگهجي ٿو. ٻي ماپ، برونسٽيد-لوري جي تعريف جي بنياد تي، تيزاب جي الگ ٿيڻ جو مسلسل (K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;) آهي، جيڪو تيزاب جي برونسٽيد-لوري وصف تحت تيزاب طور ڪم ڪرڻ لاءِ مادي جي لاڳاپي جي صلاحيت کي ماپي ٿو. اهو هي آهي ته، اعليٰ (K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;) سان مادو انهن کي ڪيميائي رد عمل ۾ هائڊروجن آئن جو عطيو ڏيڻ جو امڪان وڌيڪ هوندو آهي انهن جي ڀيٽ ۾ جيڪي گهٽ (K&lt;sub&gt;a&lt;/sub&gt;)  قدرن سان آهن.

===ريڊوڪس===
{{Main|ريڊڪشن-آڪسيڊيشن}}

ريڊوڪس (Redox) يا ريڊڪشن-آڪسيڊيشن (Reduction-oxidation) عمل ۾ سڀئي ڪيميائي رد عمل شامل آهن جن ۾ ايٽم پنهنجي آڪسائيڊ حالت کي تبديل ڪري ڇڏيو آهي يا ته اليڪٽران حاصل ڪرڻ (گهٽائي) يا اليڪٽرانن کي وڃائڻ (آڪسائيڊيشن). اهي شيون جيڪي ٻين مادن کي آڪسائيڊ ڪرڻ جي صلاحيت رکن ٿيون انهن کي آڪسائيڊائٽي چئبو آهي ۽ آڪسائيڊنگ ايجنٽ، آڪسائيڊينٽس يا آڪسائيڊائزر طور سڃاتو وڃي ٿو. هڪ آڪسائيڊٽ ٻئي مادي مان اليڪٽران ڪڍي ٿو. اهڙي طرح، اهي شيون جيڪي ٻين مادي کي گھٽائڻ جي صلاحيت رکن ٿيون انهن کي گھٽائيندڙ چيو ويندو آهي ۽ انهن کي گهٽائيندڙ ايجنٽ، ريڊڪٽينٽ، يا گهٽائيندڙ طور سڃاتو وڃي ٿو. ھڪڙو گھٽائڻ وارو اليڪٽران ٻئي مادي ڏانھن منتقل ڪري ٿو ۽ اھڙيء طرح پاڻ کي آڪسائيڊ ڪيو ويو آھي. ۽ ڇاڪاڻ ته اهو &quot;عطيو&quot; اليڪٽران ان کي پڻ سڏيو ويندو آهي اليڪٽران ڊونر. آڪسائيڊشن ۽ گهٽتائي صحيح طور تي آڪسائيڊشن نمبر ۾ تبديلي ڏانهن اشارو ڪري ٿو- اليڪٽران جي حقيقي منتقلي ڪڏهن به نه ٿي سگهي ٿي. اهڙيء طرح، آڪسائيڊشن بهتر طور تي بيان ڪيو ويو آهي آڪسائيڊشن نمبر ۾ اضافو، ۽ گهٽتائي آڪسائيڊشن نمبر ۾ گهٽتائي جي طور تي.

=== توازن ===
{{Main|ڪيميائي توازن}}

جيتوڻيڪ توازن (equilibrium) جو تصور سائنس ۾ وڏي پيماني تي استعمال ٿئي ٿو، ڪيميا جي حوالي سان، اهو تڏهن پيدا ٿئي ٿو جڏهن ڪيميائي ساخت جي مختلف رياستن جو هڪ انگ ممڪن آهي، مثال طور، ڪيترن ئي ڪيميائي مرکبن جي ميلاپ ۾ جيڪي هڪ ٻئي سان رد عمل ڪري سگهن ٿا، يا جڏهن هڪ مادي هڪ کان وڌيڪ قسم جي مرحلي ۾ موجود ٿي سگهي ٿي. ڪيميائي مادن جو هڪ نظام توازن ۾، جيتوڻيڪ هڪ غير تبديل ٿيندڙ جوڙجڪ هجڻ جي باوجود، اڪثر ڪري جامد نه آهي؛ مادي جا ماليڪيول هڪ ٻئي سان رد عمل ڪندا رهندا آهن اهڙيءَ طرح هڪ متحرڪ توازن کي جنم ڏئي ٿو. اهڙيءَ طرح اهو تصور رياست کي بيان ڪري ٿو جنهن ۾ پيرا ميٽرز جهڙوڪ ڪيميائي ساخت وقت سان گڏ اڻڄاتل رهي ٿو.

==ڪيميائي قانون==
{{Main|ڪيميائي قانون}}

ڪيميائي تعمل ڪجهه قانونن جي تحت عمل ۾ اچڻ ٿا، جيڪا ڪيميا ۾ بنيادي تصور بڻجي ويا آهن. انهن مان ڪجهه هي آهن: 
* ايووگاڊرو جو قانون 
* بيئر-ليمبرٽ قانون
* [[بوائل جو گيس جو قانون|بوائل جو قانون]] (1662، دٻاء ۽ حجم سان لاڳاپيل)
* چارلس جو قانون (1787، حجم ۽ گرمي سان لاڳاپيل) 
* فِڪ (گراهم) جي پکيڙ جا قانون. * گي-لوساڪ جو قانون (1809)، دٻاء ۽ گرمي سان لاڳاپيل 
* ڊالٽن جو جزوي دٻاء جو قانون
* لي شيٽيلير جو اصول 
* هنري جو قانون 
* هيس جو قانون 
* ارهينيئس جو تيزاب ۽ اساس جو نظريو
* توانائي جي تحفظ جو قانون: هي قانون توازن، حرڪيات ۽  ٿرموڊائنامڪس جي اهم تصورن ڏانهن وٺي ٿو.
* ڪميت (Mass) جي تحفظ جو قانون الڳ الڳ نظامن ۾، جديد فزڪس ۾ به محفوظ رهيو آهي. جڏهن ته، خاص نسبت ڏيکاري ٿي ته ماس-انرجي جي برابريءَ جي ڪري، جڏهن به غير مادي ”توانائي“ (گرمي، روشني، متحرڪ توانائي) کي ڪنهن غير الڳ ٿيل نظام مان ڪڍيو ويندو آهي، ته ان سان گڏ ڪجهه ماس به ضايع ٿي ويندو. اعلي توانائي جي نقصان جي نتيجي ۾ وزن جي مقدار جي نقصان جي نتيجي ۾، ايٽمي ڪيمسٽري ۾ هڪ اهم موضوع. 
* قطعي ترتيب جو قانون، جيتوڻيڪ ڪيترن ئي نظامن ۾ (خاص طور تي حياتياتي وڏي موليڪيولن ۽ معدنيات) نسبتن کي وڏي تعداد جي ضرورت هوندي آهي ۽ اڪثر ڪري هڪ ڀاڱي جي طور تي پيش ڪيو ويندو آهي. 
* گھڻن تناسب جو قانون 
* راولٽ جو قانون

==ڪيمسٽري جون شاخون==
===نامياتي ڪيميا===
ڪيمسٽري جي ھن شاخ ۾ اھڙن مرڪبن جو اڀياس ڪيو ويندو آهي جن کي [[ڪاربن]] ۽ [[ھائيڊروجن]] چوندا آھن. مثال: [[پيٽرول]]، [[پلاسٽڪ]] وغيره.
===غير نامياتي ڪيميا===
اھو علم اھڙن [[ڪيميائي مرڪب|مرڪبن]] ۽ [[ڪيميائي عنصر|عنصرن]] جي باري ۾ آهي جيڪي [[غير نامياتي]] شين مان ملن ٿا. ھن علم ۾ [[ڪاربن]] جي ڪيترن ئي مرڪبن کان علاوه باقي سمورن عنصرن ۽ انھن جي مرڪبن جو اڀياس شامل آھي.
===طبعي ڪيميا===
ڪيمسٽري جي ھن شاخ ۾ ڪنھن [[ڪيميائي عمل]] دوران [[ماليڪيول]] ۽ [[ائٽم|ايٽمن]] جي وچ ۾ موجود اصولن ۽ نظرين بابت اڀياس شامل ھوندو آھي.
===تجزياتي ڪيميا===
ڪيمسٽري جي ھن شاخ ۾ اھڙن طريقن ۽ عملن جو اڀياس ڪيو ويندو آهي جن سان عنصرن ۽ مرڪبن جو تجزيو ڪيو ويندو آهي.
===حياتياتي ڪيميا===
جاندارن ۾ موجود مادن جو اڀياس [[حياتياتي ڪيميا]] سڏبو آهي.
===نيوڪليائي ڪيميا===
[[تابڪاري]] وارن عنصرن جي ايٽمن ۾ ٿيڻ وارين تبديلين ۽ انھن مان شعاعن جي نيڪال بابت اڀياس کي نيوڪليائي ڪيمسٽري چوندا آهن.
===صنعتي ڪيميا===
مختلف صنعتي شين جھڙوڪ شيشو، سيمنٽ، ڪاغذ، دوائون ۽ ھٿرادو ڀاڻ وغيره ٺاهڻ جي مرحلن جي اڀياس کي صنعتي ڪيمسٽري چوندا آهن.

===ماحولياتي ڪيميا===
صنعتي ڪيميائي مادن جي زندگيءَ تي پوندڙ اثرن جو اڀياس.
===پوليمر ڪيميا===
جڏھن پنج يا وڌيڪ [[ماليڪيول]] پاڻ ۾ اھڙي طرح [[ڪيميائي عمل]] ڪن جو ھڪ بعد ٻيو لڙھي جي شڪل اختيار ڪري ته ان کي [[پوليمرائيزيشن]] چوندا آهن. ھي علم اسان کي [[پلاسٽڪ]]، [[مصنوعي ريشا]] (synthetic fibers) ۽ [[ڪاغذ]] وغيره جھڙين شين جي معلومات ڏئي ٿو.

==پڻ ڏسو==
* [[مشھور ڪيميا دانن جي فهرست]]
* [[ڪيميائي مرڪبن جي فهرست]]
==خارجي ڳنڍڻا==
{{Sister project links|v=no|علم ڪيميا }}
* [http://www.saylor.org/site/textbooks/General%20Chemistry%20Principles,%20Patterns,%20and%20Applications.pdf General Chemistry principles, patterns and applications].
{{Authority control}}

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:ڪيميا]]
[[زمرو:درسي علم]]
[[زمرو:علم طبعي سائنس]]</text>
      <sha1>g6f06xjaalhggru0a0l857fc0o7wpjr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ڪيلو</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11194</id>
    <revision>
      <id>322058</id>
      <parentid>293505</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T07:51:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322058</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4511" sha1="l3d7isb1plr854gxaav6ir4kf9p0uly" xml:space="preserve">[[فائل:Bananavarieties.jpg|480px|thumb|ڪيلن جا چار مختلف قسم ]]
'''ڪيلو''' (Banana) هڪ مشهور ميوي ۽ ان جي [[وڻ]] جو نالو آهي. هن جو ٿڙ ٿلهو ۽ نرم هوندو آهي، جيڪو پنن جو ٺهيل هوندو آهي. هن جا پن تمام ڊگها ۽ ويڪرا هوندا آهن. پڪل ڪيلو ميوي جي طور ۽ ڪچو سبزي جي طور استعمال ٿيندو آهي.
[[عڪس:Inside_a_wild-type_banana.jpg|left|380px|thumb|وڏي ٻج وارو جنگلي ڪيلا]]

ڪيلي کي سنڌيءَ ۾ [[ڪيوڙو]] بہ چيو ويندو آهي. ڪيوڙي کي هندستانيءَ ۾ ڪيلا، فارسيءَ ۾ موز ۽ انگريزيءَ ۾ پلانٽين يا بنانا سڏيندا آهن. هن جا بيشمار قسم آهن جي قد، رنگ، خوشبوءِ، لذت ۽ ٻين ڪن ڳالهين ۾ تفاوت رکن ٿا.

چڱي ڪيوڙي يا ڪيلي جي لاءِ تمام ڀلي زمين گهرجي. ڪيلا هڪٻئي کان ڇهن يا اٺن فوٽن جي وڇوٽيءَ تي، هڪڙيءَ ڪسيءَ ۾ پوکڻ گهرجن، جا ڪسي هڪ فوٽ يا وڌيڪ اونهي ۽ ٽي فوٽ ويڪري هئڻ گهرجي ۽ انهيءَ ۾ وقت بوقت ججهو پاڻي ۽ تازو ڳائو ڀاڻ وجهڻ گهرجي. هر هڪ وڻ ۾ ٽڻ ٽڙن کان وڌيڪ ٿڙَ رهڻ نه ڏجن. جيڪي اکيون پاڙ مان نڪرنديون وڃن سي هڪدم ڪڍي ڇڏڻ گهرجن. جيڪو ٿڙ هڪڙو ڀيرو ڦر ڪري، تنهن کي پاڙ کان مٿڀرو زمين جي سنوت ۾ وڍي ڇڏڻ کپي، جو اهو وري ٻيو ڦر نه ڪندو. وڍيل پاڙ کي زمين ۾ تيستائين ڇڏجي، جيستائين ڪا ان جي تازي اک اها جاءِ واري بهتر آهي ته ٻئي يا ٽئي ورهيه ڪيوڙو ڪڍي نئين زمين ۾ رکجي، جو هو جنهن زمين ۾ رهي ٿو انهيءَ کي ٿڪايو ڇڏي.  چوندا آهن ته ساڳئي ٿڙ ۾ ٻن قسمن جو ڦر پيدا ڪرائي ٿو سگهجي. هيئن ڪجي جو ٻن قسمن جي  ڪيلن جون هڪ جيڏيون اکيون ڪڍي، تکي ڪپ سان اڌ مان چيري، هڪڙي جو اڌ ٻئي جي اڌ سان ملائي، ٻڌي، زمين ۾ هڻي ڇڏجي. سگهو ئي اهي ٻئي اڌ ملي هڪ ٿي ويندا ۽ ڏينهن پُني هڪڙي ٿڙ مان ٻنهي قسمن جو ميوو پيدا ٿيندو.&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;ڪتاب: باغ ۽ باغباني؛ ليکڪ: مرزا قليچ بيگ؛ايڊيشن:1960؛پبلشر: [[سنڌي ادبي بورڊ]] ڄامشورو&lt;/ref&gt; ڪيلي کي گهڻي سردي ساڙيندي آهي. ڪيلي جي لاءِ زمين لوڻائتي بهتر آهي.

سادي قسم جا ڪيلا ماڻهو ڍورن کي کارائيندا آهن. ڪچا ڪيلا ڀاڄيءَ ۾ به ڪم آڻيندا آهن. ڪن مان ته ماني به پچائيندا آهن. جڏهن ڪيلو چڱو ڦر ٿو ڪري تڏهن ته هڪڙو ئي وڻ ستر يا اسي پائونڊن جيترو مال پيدا ڪري ٿو.&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot; /&gt; ”همبولٽ“ صاحب لکي ٿو ته ”ساڳي زمين جا هڪ هزار چورس فوٽ، جي 462 پائونڊ پٽاٽن جا يا اٺٽيهه پائونڊ ڪڻڪ جا اُپائيندا، سي ڪيلن جا چار هزار پائونڊ اُپائيندا ۽ گهٽ عرصي ۾.“&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot; /&gt; ڪيلن جا گهڻا ئي قسم مشهور آهن. لال ڪيلو ۽ سون ڪيلو ته عام آهن. ٻين عمدن قسمن جا هندي نالا هي آهن، چمپا، چيٻي چمپا، مرتبان، ڊاڪائي، ڪڇ ڪيلو، موهن ڀوڳ، رام ڪيلو ۽ ٻيا.&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot; /&gt;

==نالو==
'''ڪيلي''' جو لفظ پراڪرت مان اخذ ٿيل آهي.
[[عڪس:Luxor,_Banana_Island,_Banana_Tree,_Egypt,_Oct_2004.jpg|left|thumb|365x365px|ڪيلي جو وڻ]]
[[عڪس:Bananas_Muslim_world.JPG|left|thumb|250x250px|ڪيلي جي پيداوار اسلامي دورن ۾ (700-1500 AD).]]

==گيلري==
&lt;gallery&gt;
فائل:Banana and cross section.jpg|
فائل:Bananajf.jpg|
فائل:Nacatamales in steamer.jpg|
فائل:Kaeng yuak.JPG|
فائل:Pisang goreng in a basket.jpg|
فائل:YosriPengatPisang.jpg|
File:Raw Banana of Sindh.jpg|سنڌ جا ڪچا ڪيلا
&lt;/gallery&gt;
==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:ميوا]]
[[زمرو:پاڪستان جا ميوا]]</text>
      <sha1>l3d7isb1plr854gxaav6ir4kf9p0uly</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322059</id>
      <parentid>322058</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T07:57:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322059</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4504" sha1="khyzvajxu1gph376uyneecudp7o4hh1" xml:space="preserve">[[فائل:Bananavarieties.jpg|480px|thumb|ڪيلن جا چار مختلف قسم ]]
'''ڪيلو''' (Banana) هڪ مشهور ميوي ۽ ان جي [[وڻ]] جو نالو آهي. هن جو ٿڙ ٿلهو ۽ نرم هوندو آهي، جيڪو پنن جو ٺهيل هوندو آهي. هن جا پن تمام ڊگها ۽ ويڪرا هوندا آهن. پڪل ڪيلو ميوي جي طور ۽ ڪچو سبزي جي طور استعمال ٿيندو آهي.
[[عڪس:Inside_a_wild-type_banana.jpg|left|380px|thumb|وڏي ٻج وارو جنگلي ڪيلا]]
ڪيلي کي سنڌيءَ ۾ [[ڪيوڙو]] بہ چيو ويندو آهي. ڪيوڙي کي هندستانيءَ ۾ ڪيلا، فارسيءَ ۾ موز ۽ انگريزيءَ ۾ بنانا سڏيندا آهن. هن جا بيشمار قسم آهن جي قد، رنگ، خوشبوءِ، لذت ۽ ٻين ڪن ڳالهين ۾ تفاوت رکن ٿا.

چڱي ڪيوڙي يا ڪيلي جي لاءِ زمين تمام ڀلي هجڻ  گهرجي. ڪيلا هڪٻئي کان ڇهن يا اٺن فوٽن جي وڇوٽيءَ تي، هڪڙيءَ ڪسيءَ، جيڪا هڪ فوٽ يا وڌيڪ اونهي ۽ ٽي فوٽ ويڪري هئڻ گهرجي، ۾ پوکڻ گهرجن، ڪسي ۽ انهيءَ ۾ وقت بوقت ججهو پاڻي ۽ تازو ڳائو ڀاڻ وجهڻ گهرجي. هر هڪ وڻ ۾ ٽڻ ٽڙن کان وڌيڪ ٿڙَ رهڻ نه ڏجن. جيڪي اکيون پاڙ مان نڪرنديون وڃن سي هڪدم ڪڍي ڇڏڻ گهرجن. جيڪو ٿڙ هڪڙو ڀيرو ڦر ڪري، تنهن کي پاڙ کان مٿڀرو زمين جي سنوت ۾ وڍي ڇڏڻ کپي، جو اهو وري ٻيو ڦر نه ڪندو. وڍيل پاڙ کي زمين ۾ تيستائين ڇڏجي، جيستائين ڪا ان جي تازي اک اها جاءِ واري بهتر آهي ته ٻئي يا ٽئي ورهيه ڪيوڙو ڪڍي نئين زمين ۾ رکجي، جو هو جنهن زمين ۾ رهي ٿو انهيءَ کي ٿڪايو ڇڏي.  چوندا آهن ته ساڳئي ٿڙ ۾ ٻن قسمن جو ڦر پيدا ڪرائي ٿو سگهجي. هيئن ڪجي جو ٻن قسمن جي  ڪيلن جون هڪ جيڏيون اکيون ڪڍي، تکي ڪپ سان اڌ مان چيري، هڪڙي جو اڌ ٻئي جي اڌ سان ملائي، ٻڌي، زمين ۾ هڻي ڇڏجي. سگهو ئي اهي ٻئي اڌ ملي هڪ ٿي ويندا ۽ ڏينهن پُني هڪڙي ٿڙ مان ٻنهي قسمن جو ميوو پيدا ٿيندو.&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;ڪتاب: باغ ۽ باغباني؛ ليکڪ: مرزا قليچ بيگ؛ايڊيشن:1960؛پبلشر: [[سنڌي ادبي بورڊ]] ڄامشورو&lt;/ref&gt; ڪيلي کي گهڻي سردي ساڙيندي آهي. ڪيلي جي لاءِ زمين لوڻائتي بهتر آهي.

سادي قسم جا ڪيلا ماڻهو ڍورن کي کارائيندا آهن. ڪچا ڪيلا ڀاڄيءَ ۾ به ڪم آڻيندا آهن. ڪن مان ته ماني به پچائيندا آهن. جڏهن ڪيلو چڱو ڦر ٿو ڪري تڏهن ته هڪڙو ئي وڻ ستر يا اسي پائونڊن جيترو مال پيدا ڪري ٿو.&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot; /&gt; ”همبولٽ“ صاحب لکي ٿو ته ”ساڳي زمين جا هڪ هزار چورس فوٽ، جي 462 پائونڊ پٽاٽن جا يا اٺٽيهه پائونڊ ڪڻڪ جا اُپائيندا، سي ڪيلن جا چار هزار پائونڊ اُپائيندا ۽ گهٽ عرصي ۾.“&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot; /&gt; ڪيلن جا گهڻا ئي قسم مشهور آهن. لال ڪيلو ۽ سون ڪيلو ته عام آهن. ٻين عمدن قسمن جا هندي نالا هي آهن، چمپا، چيٻي چمپا، مرتبان، ڊاڪائي، ڪڇ ڪيلو، موهن ڀوڳ، رام ڪيلو ۽ ٻيا.&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot; /&gt;
==نالو==
'''ڪيلي''' جو لفظ پراڪرت مان اخذ ٿيل آهي.
[[عڪس:Luxor,_Banana_Island,_Banana_Tree,_Egypt,_Oct_2004.jpg|left|thumb|365x365px|ڪيلي جو وڻ]]
[[عڪس:Bananas_Muslim_world.JPG|left|thumb|250x250px|ڪيلي جي پيداوار اسلامي دورن ۾ (700-1500 AD).]]
==گيلري==
&lt;gallery&gt;
فائل:Banana and cross section.jpg|
فائل:Bananajf.jpg|
فائل:Nacatamales in steamer.jpg|
فائل:Kaeng yuak.JPG|
فائل:Pisang goreng in a basket.jpg|
فائل:YosriPengatPisang.jpg|
File:Raw Banana of Sindh.jpg|سنڌ جا ڪچا ڪيلا
&lt;/gallery&gt;
==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:ميوا]]
[[زمرو:پاڪستان جا ميوا]]</text>
      <sha1>khyzvajxu1gph376uyneecudp7o4hh1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سماجي سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>14278</id>
    <revision>
      <id>321889</id>
      <parentid>298854</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:48:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321889</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="896" sha1="hwlxym4dq5tdbgm3ird07dhax3fs9q9" xml:space="preserve">{{Commonscat}}
{{cat main|سماجي سائنس }}
{{Infobox library classification
|DDC=300
|LCC=H
|UDC=3
}}
'''سماجي سائنس''' (Social Sciences) علمي نظم  آھن جيڪي انساني گروھن ۽ فردن جي سماجي زندگيءَ جي مطالعي سان لاڳاپيل آھن جن ۾ [[بشريات]]، [[اقتصاديات]]، [[جاگرافي]]، [[تاريخ]]، [[سياسي سائنس]]، [[نفسيات]]، [[سماجي اڀياس]] ۽ [[سماجيات]] شامل آھن. سماجي سائنس دنيا جي انساني پهلوئن جي سائنسي مطالعي تي مشتمل آهي. 

{{See also|سماجي سائنس جي تاريخ|درسي مضمونن جو خاڪو}}
{{Category see also|رويي جون سائنس}}
[[زمرو:سماج]]
[[زمرو:معاشرو]]
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]
[[زمرو:لبرل فنون جي تعليم]]</text>
      <sha1>hwlxym4dq5tdbgm3ird07dhax3fs9q9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:طبيعيات</title>
    <ns>14</ns>
    <id>15516</id>
    <revision>
      <id>321987</id>
      <parentid>307401</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:55:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321987</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="504" sha1="t4pxvwejxyqa8ibey6xk2s65xz747g7" xml:space="preserve">{{Category TOC}}
{{اصل مضمون|فزڪس#طبيعيات}}
{{انگ}} Physics

{{Commons category|Physics}}
{{Portal|طبيعات}}
{{منتقلي ذيلي زمرا}}

'''طبعییات''' (Physics) فطري ۽ طبعي سائنس، جيڪي خلا ۽ وقت ذريعي مادي جي حرڪت جو مطالعو ڪري ٿي ۽ ان ۾ ان سان گڏ لاڳاپيل تصورن جهڙوڪ توانائي ۽ قوت جو مطالعو شامل ٿي سگھي ٿو.

[[زمرو:علم طبعي سائنس]]</text>
      <sha1>t4pxvwejxyqa8ibey6xk2s65xz747g7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:باب سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>16435</id>
    <revision>
      <id>321962</id>
      <parentid>295127</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:15:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321962</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="70" sha1="kdo62ohruwm0a4tvpnud5ecqyjb0193" xml:space="preserve">[[زمرو:متفرق سائنس]]
[[زمرو:سائنس جا باب]]</text>
      <sha1>kdo62ohruwm0a4tvpnud5ecqyjb0193</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:علم طبعي سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>16618</id>
    <revision>
      <id>321888</id>
      <parentid>298860</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:45:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321888</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65" sha1="1dvokavjpmzmpt1yy3febyk8p34qen9" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]</text>
      <sha1>1dvokavjpmzmpt1yy3febyk8p34qen9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321927</id>
      <parentid>321888</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T17:34:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>خودڪار: [[زمرو:علم فطري سائنس]] جو اضافو</comment>
      <origin>321927</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="106" sha1="evr8jzq0j41q2gwg05e19cbawt003pf" xml:space="preserve">
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]
[[زمرو:علم فطري سائنس]]</text>
      <sha1>evr8jzq0j41q2gwg05e19cbawt003pf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321964</id>
      <parentid>321927</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:21:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321964</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" sha1="3sxmnztc4kf1l9fzpht419fr4es7g3n" xml:space="preserve">[[زمرو:علم فطري سائنس]]
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]</text>
      <sha1>3sxmnztc4kf1l9fzpht419fr4es7g3n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321974</id>
      <parentid>321964</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:36:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321974</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39" sha1="k9rbw46nak0jx3b96efmeh9st07x612" xml:space="preserve">[[زمرو:علم فطري سائنس]]</text>
      <sha1>k9rbw46nak0jx3b96efmeh9st07x612</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:علم فطري سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>16619</id>
    <revision>
      <id>321887</id>
      <parentid>298859</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:44:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321887</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="109" sha1="h72jfqfup17xix025068dc6rb5v6iwz" xml:space="preserve">{{portal|سائنس}}
[[زمرو:فطرت]]
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]</text>
      <sha1>h72jfqfup17xix025068dc6rb5v6iwz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321965</id>
      <parentid>321887</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:22:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321965</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="85" sha1="1bs4o5h4i5l1pf0ajbi3dl9sx9v93oe" xml:space="preserve">{{portal|سائنس}}
[[زمرو:فطرت]]
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]</text>
      <sha1>1bs4o5h4i5l1pf0ajbi3dl9sx9v93oe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:ڪيميا</title>
    <ns>14</ns>
    <id>16624</id>
    <revision>
      <id>322003</id>
      <parentid>313689</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T21:29:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322003</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="205" sha1="og2jf71029ayybis529b2huwr00ogy2" xml:space="preserve">{| style=&quot;float: right;&quot;
|{{Commons category|Chemistry}}
|-
|}
{{Infobox library classification|DDC=540}}
{{Cat main|علم ڪيميا}}
[[زمرو:درسي علم]]
[[زمرو:علم طبعي سائنس]]</text>
      <sha1>og2jf71029ayybis529b2huwr00ogy2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:اطلاقي سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>17121</id>
    <revision>
      <id>321891</id>
      <parentid>298856</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:52:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321891</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="336" sha1="a5789agodhpavhe1yam0wrbi77dkxvz" xml:space="preserve">{{Wiktionarycat|type=اطلاقي سائنس 
|category=اطلاقي سائنس}}
{{stack|{{Commons|زمرو:اطلاقي سائنس}}
{{Portal|سائنس}}}}

{{cat main|اطلاقي سائنس}}
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:اطلاقي موضوع]]
[[زمرو:سائنسي موضوع]]
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]</text>
      <sha1>a5789agodhpavhe1yam0wrbi77dkxvz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321892</id>
      <parentid>321891</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:53:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321892</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="337" sha1="n96lq6yhcwa2eky9hcfw764jjm1lsym" xml:space="preserve">{{Wiktionarycat|type=اطلاقي سائنس 
|زمرو =اطلاقي سائنس}}
{{stack|{{Commons|زمرو:اطلاقي سائنس}}
{{Portal|سائنس}}}}

{{cat main|اطلاقي سائنس}}
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:اطلاقي موضوع]]
[[زمرو:سائنسي موضوع]]
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]</text>
      <sha1>n96lq6yhcwa2eky9hcfw764jjm1lsym</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321966</id>
      <parentid>321892</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:23:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321966</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="313" sha1="a1i9mbmzqmmoyeofht522z0y6nfii27" xml:space="preserve">{{Wiktionarycat|type=اطلاقي سائنس 
|زمرو =اطلاقي سائنس}}
{{stack|{{Commons|زمرو:اطلاقي سائنس}}
{{Portal|سائنس}}}}

{{cat main|اطلاقي سائنس}}
[[زمرو:اطلاقي موضوع]]
[[زمرو:سائنسي موضوع]]
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]</text>
      <sha1>a1i9mbmzqmmoyeofht522z0y6nfii27</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنسي موضوع</title>
    <ns>14</ns>
    <id>17123</id>
    <revision>
      <id>321967</id>
      <parentid>58777</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:24:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321967</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="826" sha1="cepe3mlygko10y4798b2g1g5ahst9uw" xml:space="preserve">{{Container category}}
{{Commons category|Science}}
{{Category explanation|'''[[سائنس جو شاخون]]''' divided into four major groups: 
* [[فطري سائنس]], which study natural phenomena (including [[فزڪس|fundamental forces]] and [[حياتيات|biological life]])
* [[تشڪيلي سائنس]] (such as [[رياضي]] and [[منطق]], which use an ''[[a priori and a posteriori|a priori]]'', as opposed to [[fact]]ual, [[methodology]])
* [[سماجي سائنس]], which study [[انساني ورتاوُ]] and [[سماج|societies]]
* [[اطلاقي سائنس]], which apply existing scientific knowledge to develop more practical applications, like technology or inventions
}}

[[زمرو:متفرق سائنس]]
[[زمرو:درسي ضابطو]]
[[زمرو:درسي علم جون ذيلي شاخون]]</text>
      <sha1>cepe3mlygko10y4798b2g1g5ahst9uw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321968</id>
      <parentid>321967</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:25:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321968</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="737" sha1="fsvl3cbk1eo86scveqe24pl9pfm85mm" xml:space="preserve">{{Container category}}
{{Commons category|Science}}
{{Category explanation|'''[[سائنس جو شاخون]]''' divided into four major groups: 
* [[فطري سائنس]], which study natural phenomena (including [[فزڪس|fundamental forces]] and [[حياتيات|biological life]])
* [[تشڪيلي سائنس]] (such as [[رياضي]] and [[منطق]], which use an ''[[a priori and a posteriori|a priori]]'', as opposed to [[fact]]ual, [[methodology]])
* [[سماجي سائنس]], which study [[انساني ورتاوُ]] and [[سماج|societies]]
* [[اطلاقي سائنس]], which apply existing scientific knowledge to develop more practical applications, like technology or inventions
}}

[[زمرو:متفرق سائنس]]</text>
      <sha1>fsvl3cbk1eo86scveqe24pl9pfm85mm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322070</id>
      <parentid>321968</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T09:54:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322070</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="726" sha1="s76d45v4hhvfswuyb4rvwi28d995b7m" xml:space="preserve">{{Container category}}
{{Commons category|Science}}
{{Category explanation|'''[[سائنس جو شاخون]]''' divided into four major groups: 
* [[فطري سائنس]], which study natural phenomena (including [[فزڪس|fundamental forces]] and [[حياتيات|biological life]])
* [[تشڪيلي سائنس]] (such as [[رياضي]] and [[منطق]], which use an ''[[a priori and a posteriori|a priori]]'', as opposed to [[fact]]ual, [[methodology]])
* [[سماجي سائنس]], which study [[انساني ورتاوُ]] and [[سماج|societies]]
* [[اطلاقي سائنس]], which apply existing scientific knowledge to develop more practical applications, like technology or inventions
}}

[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>s76d45v4hhvfswuyb4rvwi28d995b7m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322071</id>
      <parentid>322070</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T09:56:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322071</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="728" sha1="140qxo5as4fq1wem11yrgvgb5x1b7xh" xml:space="preserve">{{Container category}}
{{Commons category|Science}}
{{Category explanation|'''[[سائنس جو شاخون]]''' divided into four major groups: 
* [[فطري سائنس]]، which study natural phenomena (including [[فزڪس|fundamental forces]] and [[حياتيات|biological life]])
* [[تشڪيلي سائنس]] (such as [[رياضي]] and [[منطق]], which use an ''[[a priori and a posteriori|a priori]]'', as opposed to [[fact]]ual, [[methodology]])
* [[سماجي سائنس]]، which study [[انساني ورتاوُ]] and [[سماج|societies]]
* [[اطلاقي سائنس]], which apply existing scientific knowledge to develop more practical applications, like technology or inventions
}}

[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>140qxo5as4fq1wem11yrgvgb5x1b7xh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322072</id>
      <parentid>322071</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T10:21:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322072</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1169" sha1="bi1zd7fykjxtos2nr00q4sc8oso1s5f" xml:space="preserve">{{Container category}}
{{Commons category|سائنس}}
{{Category explanation|[[سائنس جون شاخون]] divided into four major groups: 
* [[فطري سائنس]]
 which study natural phenomena (including [[فزڪس|fundamental forces]] and [[حياتيات|biological life]])
* [[رسمي سائنس]] (such as [[رياضي]] and [[منطق]], which use an ''[[a priori and a posteriori|a priori]]'', as opposed to [[fact]]ual, [[methodology]])
* [[سماجي سائنس]]، which study [[انساني ورتاوُ]] and [[سماج|societies]]
* [[اطلاقي سائنس]], which apply existing scientific knowledge to develop more practical applications, like technology or inventions
}}

[[زمرو:سائنس]]

* Natural Science
** Earth science
** Astronomy
** physics
** chemistry
** Life Science
*** Ecology
*** biology
*** medicine
*** cognitive
*** Behavior 

* Formal Science
** mathematics
** computer science
** Logic

* Applied Scienc 
** Engineering 
** forensic science
** cartography
** crystallography
** Marine Science
** Oceanography 
** Hydrology 

* social sciences
** Geography
** Philosophy 
** Political Science 
** sociology
** History</text>
      <sha1>bi1zd7fykjxtos2nr00q4sc8oso1s5f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322073</id>
      <parentid>322072</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T11:04:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abdullah1601</username>
        <id>18012</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322073</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2511" sha1="fgwarehsgl3etd0ghkj36ob8f8154ki" xml:space="preserve">{{Container category}}
{{Commons category|سائنس}}
{{Category explanation|[[سائنس جون شاخون]] divided into four major groups: 
* [[فطري سائنس]]
 which study natural phenomena (including [[فزڪس|fundamental forces]] and [[حياتيات|biological life]])
* [[رسمي سائنس]] (such as [[رياضي]] and [[منطق]], which use an ''[[a priori and a posteriori|a priori]]'', as opposed to [[fact]]ual, [[methodology]])
* [[سماجي سائنس]]، which study [[انساني ورتاوُ]] and [[سماج|societies]]
* [[اطلاقي سائنس]], which apply existing scientific knowledge to develop more practical applications, like technology or inventions
}}

[[زمرو:سائنس]]

# قدرتي سائنس: جيڪي قدرتي واقعن (بنيادي قوتن ۽ حياتياتي زندگي سميت) جو مطالعو ڪن ٿا. جهڙوڪ؛ 
* طبعي سائنس 
** زميني سائنس 
** فلڪيات 
** طبعيات 
** ڪيميا 
** ماحولياتي سائنس 
* زندگي سائنس 
** ماحوليات 
** حياتيات 
** جينياتيات 
** دوا 

# رسمي سائنس: جيڪي حقيقت جي طريقن جي برعڪس هڪ ترجيح استعمال ڪن ٿا. جهڙوڪ رياضي ۽ منطق، 
* رياضي 
* ڪمپيوٽر سائنس 
* منطق 

# سماجي سائنس: جيڪي انساني رويي ۽ سماجن جو مطالعو ڪن ٿا. جهڙوڪ؛ 
* اينٿروپالاجي 
* سنجيدگي واري سائنس 
* رويي جي سائنس 
* فلسفو 
* سياسي سائنس 
* جاگرافي 
* سماجيات 
* ڏوهن جي علم 
* تاريخ 
* ادب 
* آرٽس 

# لاڳو ٿيل سائنس: جيڪا موجوده سائنسي علم کي وڌيڪ عملي ايپليڪيشنن, جهڙوڪ ٽيڪنالاجي يا ايجادون  کي ترقي ڪرڻ لاءِ لاڳو ڪري ٿي.
* ٽيڪنالاجي 
* انجنيئرنگ 
* فارنسڪ سائنس 
* ڪارٽوگرافي 
* ڪرسٽالوگرافي 
* سمنڊوگرافي 
* هائيڊرولاجي 

* Natural Science
** Earth science
** Astronomy
** physics
** chemistry
** Life Science
*** Ecology
*** biology
*** medicine
*** cognitive
*** Behavior 

* Formal Science
** mathematics
** computer science
** Logic

* Applied Scienc 
** Engineering 
** forensic science
** cartography
** crystallography
** Marine Science
** Oceanography 
** Hydrology 

* social sciences
** Geography
** Philosophy 
** Political Science 
** sociology
** History</text>
      <sha1>fgwarehsgl3etd0ghkj36ob8f8154ki</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322074</id>
      <parentid>322073</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T11:41:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322074</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2125" sha1="f6763kl32z0413mm9s6mpw3kjsfoyn2" xml:space="preserve">{{Container category}}
{{Commons category|سائنس}}
{{Category explanation|[[سائنس جون شاخون]] divided into four major groups: 
* [[فطري سائنس]]
 which study natural phenomena (including [[فزڪس|fundamental forces]] and [[حياتيات|biological life]])
* [[رسمي سائنس]] (such as [[رياضي]] and [[منطق]], which use an ''[[a priori and a posteriori|a priori]]'', as opposed to [[fact]]ual, [[methodology]])
* [[سماجي سائنس]]، which study [[انساني ورتاوُ]] and [[سماج|societies]]
* [[اطلاقي سائنس]], which apply existing scientific knowledge to develop more practical applications, like technology or inventions
}}

[[زمرو:سائنس]]

# [[فطري سائنس]]: جيڪي قدرتي مظاهر (بنيادي قوتن ۽ حياتياتي زندگي سميت) جو مطالعو ڪن ٿيون، جهڙوڪ؛ 
* [[طبعي سائنس]] 
** [[ڌرتي سائنس]] 
** [[فلڪيات]] 
** [[طبيعيات]]
** [[ڪيميا]] 
** [[ماحولياتي سائنس]]
* [[زندگي سائنس]] 
** [[ماحوليات]]
** [[حياتيات]] 
** [[جينيات]] 
** [[طب]]
# [[رسمي سائنس]]: جيڪي حقيقت جي طريقن جي برعڪس هڪ ترجيح استعمال ڪن ٿيون، جهڙوڪ  
* [[رياضيات]]
* [[منطق]] 
* [[ڪمپيوٽر سائنس]] 
# [[سماجي سائنس]]: جيڪي انساني رويي ۽ سماجن جو مطالعو ڪن ٿيون، جهڙوڪ؛ 
* [[اينٿراپالاجي|بشريات]]
* [[فلسفو]] 
* [[تاريخ]] 
* [[ادب]] 
* [[فنون]] 
* [[سماجيات]] 
* [[جرميات]]
* [[جاگرافي]] 
* [[ادراڪي سائنس]] 
* [[رويي جي سائنس]]
* [[سياسي سائنس]] 
# [[اطلاقي سائنس]]: جيڪا موجوده سائنسي علم کي وڌيڪ عملي ايپليڪيشن کي ترقي ڪرڻ لاءِ لاڳو ڪري ٿي، جهڙوڪ 
* [[ٽيڪنالاجي]]
* [[انجنيئرڱ]]
* [[فارنسڪ سائنس]]
* [[نقشا نويسي]]
* [[ڪرسٽالوگرافي]]
* [[اوشينوگرافي]] 
* [[هائيڊرولاجي]]</text>
      <sha1>f6763kl32z0413mm9s6mpw3kjsfoyn2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322075</id>
      <parentid>322074</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T11:56:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322075</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1603" sha1="gkkhx42igemjp1ni95988blkc5gyziw" xml:space="preserve">{{Container category}}
{{Commons category|سائنس}}
{{Category explanation|[[سائنس جون شاخون]]|اها وڌيڪ چار بنيادي شعبن ۾ ورهايل آهي:
# [[فطري سائنس]]: جيڪي قدرتي مظاهر (بنيادي قوتن ۽ حياتياتي زندگي سميت) جو مطالعو ڪن ٿيون، جهڙوڪ؛ 
* [[طبعي سائنس]]؛ [[ڌرتي سائنس]]، [[فلڪيات]]، [[طبيعيات]]، [[ڪيميا]]، [[ماحولياتي سائنس]] وغيره ۽ 
* [[زندگي جي سائنس]]؛ [[حياتيات]]، [[جينيات]]، [[طب]]، [[ماحوليات]] وغيره.
# [[رسمي سائنس]]: جيڪي حقيقت جي طريقن جي برعڪس هڪ ترجيح استعمال ڪن ٿيون، جهڙوڪ  [[رياضيات]]، [[منطق]]، [[شماريات]]، [[ڪمپيوٽر سائنس]] وغيره.
# [[سماجي سائنس]]: جيڪي انساني رويي ۽ سماجن جو مطالعو ڪن ٿيون، جهڙوڪ؛ [[بشريات]]، [[فلسفو]]، [[تاريخ]]، [[ادب]]، [[فن|فنون]]، [[سماجيات]]، [[جرميات]]، [[نفسيات]]،  
[[ادراڪي سائنس]]، [[روين جي سائنس]]، [[سياسي سائنس]] 
# [[اطلاقي سائنس]]: جيڪا موجوده سائنسي علم کي وڌيڪ عملي ايپليڪيشن کي ترقي ڪرڻ لاءِ لاڳو ڪري ٿي، جهڙوڪ [[ٽيڪنالاجي]]، [[انجنيئرڱ]]، [[فارنسڪ سائنس]]، [[اوشينوگرافي]]، [[هائيڊرولاجي]]، [[ڪرسٽالوگرافي]] وغيره}}

[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>gkkhx42igemjp1ni95988blkc5gyziw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:رسمي سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>17143</id>
    <revision>
      <id>321890</id>
      <parentid>298857</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:49:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321890</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="110" sha1="35dqp2guvo96o58rtmu5em3kpgstr5k" xml:space="preserve">{{Commons}}
{{Cat main|رسمي سائنس}}
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]</text>
      <sha1>35dqp2guvo96o58rtmu5em3kpgstr5k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321975</id>
      <parentid>321890</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:37:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321975</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86" sha1="r8vnnqa667itwpien0sud8ylt27gops" xml:space="preserve">{{Commons}}
{{Cat main|رسمي سائنس}}
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]</text>
      <sha1>r8vnnqa667itwpien0sud8ylt27gops</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:تصور</title>
    <ns>14</ns>
    <id>23564</id>
    <revision>
      <id>321905</id>
      <parentid>287045</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T14:17:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321905</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="585" sha1="tip7bha0ktmnff47vpfw932nvl7xm8v" xml:space="preserve">{{Template:سرو براءِ زمرا}}
{| align=center cellspacing=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;1&quot; style=&quot;background: #f7f8ff; border: 1px solid #f7f8ff; padding: 5px; font-size: 16px; width: 100%;&quot;
|- 
! style=&quot;background: #ccf;&quot;|&lt;font face=&quot;times new roman&quot;&gt;تصورات
|}
&lt;br /&gt;
&lt;font face=&quot;urdu naskh asiatype&quot; size=&quot;3&quot;&gt;&lt;font face=&quot;urdu naskh asiatype&quot; size=&quot;3&quot;&gt;اس زمرے میں تصورات کے متعلق مقالات رکھے گیے ہیں

{{Commonscat|Concepts}}
[[زمرو:ادراڪ]]
[[زمرو:فلسفو]]
[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]
{{انگ}} Concepts</text>
      <sha1>tip7bha0ktmnff47vpfw932nvl7xm8v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321910</id>
      <parentid>321905</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T14:34:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>خودڪار: [[زمرو:شيون]] جو اضافو + ترتيب</comment>
      <origin>321910</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="607" sha1="8dsmtpima5xfktmb8hvq5chif7w3qak" xml:space="preserve">{{Template:سرو براءِ زمرا}}
{| align=center cellspacing=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;1&quot; style=&quot;background: #f7f8ff; border: 1px solid #f7f8ff; padding: 5px; font-size: 16px; width: 100%;&quot;
|- 
! style=&quot;background: #ccf;&quot;|&lt;font face=&quot;times new roman&quot;&gt;تصورات
|}
&lt;br /&gt;
&lt;font face=&quot;urdu naskh asiatype&quot; size=&quot;3&quot;&gt;&lt;font face=&quot;urdu naskh asiatype&quot; size=&quot;3&quot;&gt;اس زمرے میں تصورات کے متعلق مقالات رکھے گیے ہیں

{{Commonscat|Concepts}}
{{انگ}} Concepts
[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]
[[زمرو:ادراڪ]]
[[زمرو:شيون]]
[[زمرو:فلسفو]]</text>
      <sha1>8dsmtpima5xfktmb8hvq5chif7w3qak</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>پلازما</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28950</id>
    <revision>
      <id>321914</id>
      <parentid>169453</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T15:10:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321914</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1885" sha1="ictkb83il6d4l547u240hy4hj1rodym" xml:space="preserve">[[فائل:Plasma-lamp_2.jpg|thumb|پلازما طبعيات جي حوالي سان هڪ پلازما ليمپ]]
'''پلازما''' (Plasma) هڪ ڏاڍو اهم ۽ گهڻ استعمال ٿيندڙ لفظ آهي. پلازما جو لفظ اصل ۾ 
يوناني لفظ، plassein کان لاطيني ۽ جرمن ٻولي مان ٿيندو آيو آهي. جنهن جي بنيادي طور تي معنا ته سنهو پکيڙڻ جي هئي پر پوءِ ان مان شڪل ڏيڻ جو مفهوم نڪتو ۽ پوءِ هي لفظ سائنس جي شاخن ۾ استعمال ٿيڻ لڳو. ان جا مختلف استعمال هيٺ ڏجن ٿا.
* [[فزڪس]] ۾ ان جو استعمال (ionized) هوا يا گيس جي لاءِ ٿئي ٿو. ڏسو [[پلازما (طبيعيات)]] (plasma physics)
* ڊسپلي ٽيڪنالوجي (display technology)  ۾ پردي واري ڊسپلي جي لاءِ ڏسو پلازما ڊسپلي (plasma display)
* رت جي پاڻياٺ جنهن ۾ جيو گهرڙا تَرن ٿا، ان جي لاءِ ڏسو بلڊ پلازما (blood plasma)
* &lt;nowiki&gt;حياتيات&lt;/nowiki&gt; ۽ خاص طور گهرڙياتي حياتيات (سيليولر بائيلاجي) ۾ هي لفط گهڻن ئي هنڌن تي استعمال ٿي رهيو آهي.
* حياتيات ۽ خاص طور تي گهرڙياتي حياتيات (سيليولر بائيلاجي)  ڪيترن ئي هنڌن تي استعمال ٿي رهي آهي.
* گهرڙن جي اندر سيل ميمبرين ۽ نيوڪلس جي وچ واري پاڻياٺ جي لاءِ ڏسو نيوڪلو پلازم (nucleoplasm)
* حيوانات ۽ نباتات سميت هڙني جاندارن جي ساخت ۾ موجود پاڻياٺي مادي لاءِ ڏسو، پروٽو پلازم (protoplasm)

[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنسي اصطلاح]]
[[زمرو:سلجھائپ صفحا]]</text>
      <sha1>ictkb83il6d4l547u240hy4hj1rodym</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321915</id>
      <parentid>321914</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T15:29:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321915</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1674" sha1="8pku6fabra6umg272ls6af43i3cials" xml:space="preserve">[[فائل:Plasma-lamp_2.jpg|thumb|پلازما طبعيات جي حوالي سان هڪ پلازما ليمپ]]
'''پلازما''' (Plasma) هڪ ڏاڍو اهم ۽ گهڻ استعمال ٿيندڙ لفظ آهي. پلازما جو لفظ اصل ۾ 
يوناني لفظ، plassein کان لاطيني ۽ جرمن ٻولي مان ٿيندو آيو آهي. جنهن جي بنيادي طور تي معنا ته سنهو پکيڙڻ جي هئي پر پوءِ ان مان شڪل ڏيڻ جو مفهوم نڪتو ۽ پوءِ هي لفظ سائنس جي شاخن ۾ استعمال ٿيڻ لڳو. ان جا مختلف استعمال هيٺ ڏجن ٿا.
* [[طبيعيات]] ۾ ان جو استعمال (ionized) هوا يا گيس جي لاءِ ٿئي ٿو. ڏسو: [[پلازما (فزڪس)]] 
* ڊسپلي ٽيڪنالوجي ۾ پردي واري ڊسپلي جي لاءِ ڏسو: [[پلازما (ٽيڪنالاجي)|پلازما ڊسپلي]]
* حياتيات ۽ خاص طور گهرڙياتي حياتيات ۾ هي لفط گهڻن ئي هنڌن تي استعمال ٿي رهيو آهي.
# رت جي پاڻياٺ جنهن ۾ جيو گهرڙا تَرن ٿا، ان جي لاءِ ڏسو: [[پلازما (حياتيات)|رت جو پلازما]]
# جيو گهرڙن جي اندر گهرڙن جي خول (cell membrane) ۽ نيوڪليئس جي وچ واري پاڻياٺ جي لاءِ ڏسو: [[نيوڪليوپلازم]]
# حيوانات ۽ نباتات سميت هڙني جاندارن جي ساخت ۾ موجود پاڻياٺي مادي لاءِ ڏسو: [[پروٽوپلازم]]

[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنسي اصطلاح]]
[[زمرو:سلجھائپ صفحا]]</text>
      <sha1>8pku6fabra6umg272ls6af43i3cials</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321916</id>
      <parentid>321915</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T15:30:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321916</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1673" sha1="lpjjq47g0d51gw3qx29up09sj07dcim" xml:space="preserve">[[فائل:Plasma-lamp_2.jpg|thumb|پلازما طبعيات جي حوالي سان هڪ پلازما ليمپ]]
'''پلازما''' (Plasma) هڪ ڏاڍو اهم ۽ گهڻ استعمال ٿيندڙ لفظ آهي. پلازما جو لفظ اصل ۾ 
يوناني لفظ، plassein کان لاطيني ۽ جرمن ٻولي مان ٿيندو آيو آهي. جنهن جي بنيادي طور تي معنا ته سنهو پکيڙڻ جي هئي پر پوءِ ان مان شڪل ڏيڻ جو مفهوم نڪتو ۽ پوءِ هي لفظ سائنس جي شاخن ۾ استعمال ٿيڻ لڳو. ان جا مختلف استعمال هيٺ ڏجن ٿا.
* [[طبيعيات]] ۾ ان جو استعمال (ionized) هوا يا گيس جي لاءِ ٿئي ٿو. ڏسو: [[پلازما (فزڪس)]] 
* ڊسپلي ٽيڪنالوجي ۾ پردي واري ڊسپلي جي لاءِ ڏسو: [[پلازما (ٽيڪنالاجي)|پلازما ڊسپلي]]

حياتيات ۽ خاص طور گهرڙياتي حياتيات ۾ هي لفط گهڻن ئي هنڌن تي استعمال ٿي رهيو آهي.
# رت جي پاڻياٺ جنهن ۾ جيو گهرڙا تَرن ٿا، ان جي لاءِ ڏسو: [[پلازما (حياتيات)|رت جو پلازما]]
# جيو گهرڙن جي اندر گهرڙن جي خول (cell membrane) ۽ نيوڪليئس جي وچ واري پاڻياٺ جي لاءِ ڏسو: [[نيوڪليوپلازم]]
# حيوانات ۽ نباتات سميت هڙني جاندارن جي ساخت ۾ موجود پاڻياٺي مادي لاءِ ڏسو: [[پروٽوپلازم]]

[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنسي اصطلاح]]
[[زمرو:سلجھائپ صفحا]]</text>
      <sha1>lpjjq47g0d51gw3qx29up09sj07dcim</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321917</id>
      <parentid>321916</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T15:33:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321917</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1715" sha1="33wzh7tlf5641jocm81x93v5192vd9s" xml:space="preserve">[[فائل:Plasma-lamp_2.jpg|thumb|پلازما طبعيات جي حوالي سان هڪ پلازما ليمپ]]
'''پلازما''' (Plasma) هڪ ڏاڍو اهم ۽ گهڻ استعمال ٿيندڙ لفظ آهي. پلازما جو لفظ اصل ۾ 
يوناني لفظ، &quot;پلاسين&quot; (plassein) کان لاطيني ۽ جرمن ٻولين مان ٿيندو آيو آهي. جنهن جي بنيادي طور تي معنا ته &quot;سنهو پکيڙڻ&quot; جي هئي، پر پوءِ ان مان شڪل ڏيڻ جو مفهوم نڪتو ۽ پوءِ هي لفظ سائنس جي شاخن ۾ استعمال ٿيڻ لڳو. ان جا مختلف استعمال هيٺ ڏجن ٿا.
* [[طبيعيات]] ۾ ان جو استعمال (ionized) هوا يا گيس جي لاءِ ٿئي ٿو. ڏسو: [[پلازما (فزڪس)]] 
* ڊسپلي ٽيڪنالوجي ۾ پردي واري ڊسپلي جي لاءِ ڏسو: [[پلازما (ٽيڪنالاجي)|پلازما ڊسپلي]]

[[حياتيات]] ۽ خاص طور جيو گهرڙيائي حياتيات ۾ هي لفظ گهڻن ئي هنڌن تي استعمال ٿي رهيو آهي.
# [[رت]] جي پاڻياٺ جنهن ۾ [[جيو گهرڙا]] تَرن ٿا، ان جي لاءِ ڏسو: [[پلازما (حياتيات)|رت جو پلازما]]
# جيو گهرڙن جي اندر گهرڙن جي خول (cell membrane) ۽ نيوڪليئس جي وچ واري پاڻياٺ جي لاءِ ڏسو: [[نيوڪليوپلازم]]
# حيوانات ۽ نباتات سميت هڙني جاندارن جي ساخت ۾ موجود پاڻياٺي مادي لاءِ ڏسو: [[پروٽوپلازم]]

[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنسي اصطلاح]]
[[زمرو:سلجھائپ صفحا]]</text>
      <sha1>33wzh7tlf5641jocm81x93v5192vd9s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321918</id>
      <parentid>321917</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T15:34:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321918</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1716" sha1="1y9baebmhhvlnqkeux5owlzpvo2yvq8" xml:space="preserve">[[فائل:Plasma-lamp_2.jpg|thumb|پلازما طبعيات جي حوالي سان هڪ پلازما ليمپ]]
'''پلازما''' (Plasma) هڪ ڏاڍو اهم ۽ گهڻ استعمال ٿيندڙ لفظ آهي. پلازما جو لفظ اصل ۾ 
يوناني لفظ، &quot;پلاسين&quot; (plassein) کان لاطيني ۽ جرمن ٻولين مان ٿيندو آيو آهي. جنهن جي بنيادي طور تي معنا ته &quot;سنهو پکيڙڻ&quot; جي هئي، پر پوءِ ان مان شڪل ڏيڻ جو مفهوم نڪتو ۽ پوءِ هي لفظ سائنس جي شاخن ۾ استعمال ٿيڻ لڳو. ان جا مختلف استعمال هيٺ ڏجن ٿا.
* [[طبيعيات]] ۾ ان جو استعمال (ionized) هوا يا گيس جي لاءِ ٿئي ٿو. ڏسو: [[پلازما (فزڪس)]]
 
* ڊسپلي ٽيڪنالوجي ۾ پردي واري ڊسپلي جي لاءِ ڏسو: [[پلازما (ٽيڪنالاجي)|پلازما ڊسپلي]]
*[[حياتيات]] ۽ خاص طور جيو گهرڙيائي حياتيات ۾ هي لفظ گهڻن ئي هنڌن تي استعمال ٿي رهيو آهي.
# [[رت]] جي پاڻياٺ جنهن ۾ [[جيو گهرڙا]] تَرن ٿا، ان جي لاءِ ڏسو: [[پلازما (حياتيات)|رت جو پلازما]]
# جيو گهرڙن جي اندر گهرڙن جي خول (cell membrane) ۽ نيوڪليئس جي وچ واري پاڻياٺ جي لاءِ ڏسو: [[نيوڪليوپلازم]]
# حيوانات ۽ نباتات سميت هڙني جاندارن جي ساخت ۾ موجود پاڻياٺي مادي لاءِ ڏسو: [[پروٽوپلازم]]

[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنسي اصطلاح]]
[[زمرو:سلجھائپ صفحا]]</text>
      <sha1>1y9baebmhhvlnqkeux5owlzpvo2yvq8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321920</id>
      <parentid>321918</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T15:37:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321920</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1822" sha1="l8sgtmq7354sazsei819ejy8sfi3tck" xml:space="preserve">[[فائل:Plasma-lamp_2.jpg|thumb|پلازما طبعيات جي حوالي سان هڪ پلازما ليمپ]]
'''پلازما''' (Plasma) هڪ ڏاڍو اهم ۽ گهڻ استعمال ٿيندڙ لفظ آهي. پلازما جو لفظ اصل ۾ [[يوناني ٻولي|يوناني]] لفظ، &quot;پلاسين&quot;  (&lt;small&gt;'''plassein'''&lt;/small&gt;) کان [[لاطيني]] ۽ [[جرمن ٻولي|جرمن]] ٻولين مان ٿيندو آيو آهي. جنهن جي بنيادي طور تي معنا ته &quot;سنهو پکيڙڻ&quot; جي هئي، پر پوءِ ان مان شڪل ڏيڻ جو مفهوم نڪتو ۽ پوءِ هي لفظ [[سائنس جون شاخون|سائنس جي شاخن]] ۾ استعمال ٿيڻ لڳو. ان جا مختلف استعمال هيٺ ڏجن ٿا.
* [[طبيعيات]] ۾ ان جو استعمال (ionized) هوا يا گيس جي لاءِ ٿئي ٿو. ڏسو: [[پلازما (فزڪس)]]
*

* ڊسپلي ٽيڪنالوجي ۾ پردي واري ڊسپلي جي لاءِ ڏسو: [[پلازما (ٽيڪنالاجي)|پلازما ڊسپلي]]
*[[حياتيات]] ۽ خاص طور جيو گهرڙيائي حياتيات ۾ هي لفظ گهڻن ئي هنڌن تي استعمال ٿي رهيو آهي.
# [[رت]] جي پاڻياٺ جنهن ۾ [[جيو گهرڙا]] تَرن ٿا، ان جي لاءِ ڏسو: [[پلازما (حياتيات)|رت جو پلازما]]
# جيو گهرڙن جي اندر گهرڙن جي خول (cell membrane) ۽ نيوڪليئس جي وچ واري پاڻياٺ جي لاءِ ڏسو: [[نيوڪليوپلازم]]
# حيوانات ۽ نباتات سميت هڙني جاندارن جي ساخت ۾ موجود پاڻياٺي مادي لاءِ ڏسو: [[پروٽوپلازم]]

[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنسي اصطلاح]]
[[زمرو:سلجھائپ صفحا]]</text>
      <sha1>l8sgtmq7354sazsei819ejy8sfi3tck</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321921</id>
      <parentid>321920</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T15:39:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321921</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1897" sha1="e4n0fc1e0do3f2lzu2fwt7t4qx8d302" xml:space="preserve">[[فائل:Plasma-lamp_2.jpg|thumb|پلازما طبعيات جي حوالي سان هڪ پلازما ليمپ]]
'''پلازما''' (Plasma) هڪ ڏاڍو اهم ۽ گهڻ استعمال ٿيندڙ لفظ آهي. پلازما جو لفظ اصل ۾ [[يوناني ٻولي|يوناني]] لفظ، &quot;پلاسين&quot;  (&lt;small&gt;'''plassein'''&lt;/small&gt;) کان [[لاطيني]] ۽ [[جرمن ٻولي|جرمن]] ٻولين مان ٿيندو آيو آهي. جنهن جي بنيادي طور تي معنا ته &quot;سنهو پکيڙڻ&quot; جي هئي، پر پوءِ ان مان شڪل ڏيڻ جو مفهوم نڪتو ۽ پوءِ هي لفظ [[سائنس جون شاخون|سائنس جي شاخن]] ۾ استعمال ٿيڻ لڳو. ان جا مختلف استعمال هيٺ ڏجن ٿا.
* [[طبيعيات]] ۾ ان جو استعمال (ionized) هوا يا گيس جي لاءِ ٿئي ٿو. ڏسو: [[پلازما (فزڪس)]]
*

* ڊسپلي ٽيڪنالوجي ۾ پردي واري ڊسپلي جي لاءِ ڏسو: [[پلازما (ٽيڪنالاجي)|پلازما ڊسپلي]]
*[[حياتيات]] ۽ خاص طور جيو گهرڙيائي حياتيات ۾ هي لفظ گهڻن ئي هنڌن تي استعمال ٿي رهيو آهي.
# [[رت]] جي پاڻياٺ جنهن ۾ [[جيو گھرڙو|جيو گهرڙا]] تَرن ٿا، ان جي لاءِ ڏسو: [[پلازما (حياتيات)|رت جو پلازما]]
# جيو گهرڙن جي اندر گهرڙن جي خول (&lt;small&gt;cell&lt;/small&gt; &lt;small&gt;membrane&lt;/small&gt;) ۽ نيوڪليئس جي وچ واري پاڻياٺ جي لاءِ ڏسو: [[نيوڪليوپلازم]]
# [[حيوانات]] ۽ [[نباتاتيات|نباتات]] سميت هڙني جاندارن جي ساخت ۾ موجود پاڻياٺي مادي لاءِ ڏسو: [[پروٽوپلازم]]

[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنسي اصطلاح]]
[[زمرو:سلجھائپ صفحا]]</text>
      <sha1>e4n0fc1e0do3f2lzu2fwt7t4qx8d302</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321922</id>
      <parentid>321921</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T16:02:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321922</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2948" sha1="inevq9mvjkwvs9pmpbjjda6mdytcvwu" xml:space="preserve">[[فائل:Plasma-lamp_2.jpg|thumb|پلازما طبعيات جي حوالي سان هڪ پلازما ليمپ]]
'''پلازما''' (Plasma) هڪ ڏاڍو اهم ۽ گهڻ استعمال ٿيندڙ لفظ آهي. پلازما جو لفظ اصل ۾ [[يوناني ٻولي|يوناني]] لفظ، &quot;پلاسين&quot;  (&lt;small&gt;'''plassein'''&lt;/small&gt;) کان [[لاطيني]] ۽ [[جرمن ٻولي|جرمن]] ٻولين مان ٿيندو آيو آهي. جنهن جي بنيادي طور تي معنا ته &quot;سنهو پکيڙڻ&quot; جي هئي، پر پوءِ ان مان شڪل ڏيڻ جو مفهوم نڪتو ۽ پوءِ هي لفظ [[سائنس جون شاخون|سائنس جي شاخن]] ۾ استعمال ٿيڻ لڳو. ان جا مختلف استعمال هيٺ ڏجن ٿا.
* [[طبيعيات]] ۾ ان جو استعمال (ionized) هوا يا گيس جي لاءِ ٿئي ٿو. ڏسو: [[پلازما (فزڪس)]]
* سائٽوپلازم: هڪ جيلي جهڙي شي جيڪا جيو گهرڙن کي ڀريندي آهي ۽ انهن جي اندر موجود جسمن کي معلق رکندي ۽ بچائيندي آهي. 
*نيوڪليوپلازم: هڪ انتهائي ليسدار مائع جيڪو جيو گهرڙن جي نيوڪليئس ۾ ڪروموسوم ۽ ٻين جسمن جي چوڌاري هوندو آهي.
*پلازما گهرڙا: اڇا رت جا جيو گهرڙا جيڪا اينٽي باڊيز جي وڏي مقدار کي خارج ڪندا آهن.
*پروٽوپلازم: جيو گهرڙن ۾ ٻاهرين جھلي يا خول جي اندرين سڀ جاندار مادو.
*پلازما ڊسپلي: هڪ فليٽ پينل وارو برقي بصري ڊسپلي جي ٽيڪنالاجي، جيڪا عام طور تي ٽيليويزن ۾ ڊسپلي لاءِ استعمال ٿيندي آهي. 
*پلازما اثر: (effect) هڪ ڪمپيوٽر تي ٻڌل متحرڪ بصري اثر، جيڪا گرافڪس جي ڊسپلي ۾ استعمال ٿيندو آهي.
*

* ڊسپلي ٽيڪنالوجي ۾ پردي واري ڊسپلي جي لاءِ ڏسو: [[پلازما (ٽيڪنالاجي)|پلازما ڊسپلي]]
*[[حياتيات]] ۽ خاص طور جيو گهرڙيائي حياتيات ۾ هي لفظ گهڻن ئي هنڌن تي استعمال ٿي رهيو آهي.
# [[رت]] جي پاڻياٺ جنهن ۾ [[جيو گھرڙو|جيو گهرڙا]] تَرن ٿا، ان جي لاءِ ڏسو: [[پلازما (حياتيات)|رت جو پلازما]]
# جيو گهرڙن جي اندر گهرڙن جي خول (&lt;small&gt;cell&lt;/small&gt; &lt;small&gt;membrane&lt;/small&gt;) ۽ نيوڪليئس جي وچ واري پاڻياٺ جي لاءِ ڏسو: [[نيوڪليوپلازم]]
# [[حيوانات]] ۽ [[نباتاتيات|نباتات]] سميت هڙني جاندارن جي ساخت ۾ موجود پاڻياٺي مادي لاءِ ڏسو: [[پروٽوپلازم]]

[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنسي اصطلاح]]
[[زمرو:سلجھائپ صفحا]]</text>
      <sha1>inevq9mvjkwvs9pmpbjjda6mdytcvwu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321924</id>
      <parentid>321922</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T16:50:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321924</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3020" sha1="qlxyjktgfz100cp59ox84brnudhharm" xml:space="preserve">[[فائل:Plasma-lamp_2.jpg|thumb|پلازما طبيعيات جي حوالي سان هڪ پلازما ليمپ]]
'''پلازما''' (Plasma) هڪ ڏاڍو اهم ۽ گهڻ استعمال ٿيندڙ لفظ آهي. پلازما جو لفظ اصل ۾ [[يوناني ٻولي|يوناني]] لفظ، &quot;پلاسين&quot;  (&lt;small&gt;'''plassein'''&lt;/small&gt;) کان [[لاطيني]] ۽ [[جرمن ٻولي|جرمن]] ٻولين مان ٿيندو آيو آهي. جنهن جي بنيادي طور تي معنا ته &quot;سنهو پکيڙڻ&quot; جي هئي، پر پوءِ ان مان شڪل ڏيڻ جو مفهوم نڪتو ۽ پوءِ هي لفظ [[سائنس جون شاخون|سائنس جي شاخن]] ۾ استعمال ٿيڻ لڳو. ان جا مختلف استعمال هيٺ ڏجن ٿا.
* [[پلازما (فزڪس)]]: [[طبيعيات]] ۾ ان جو استعمال مادي جي هڪ اهڙي حالت لاء ٿيندو آهي،  جيڪا توانائي ۽ مادي جي وچ ۾ هوندي آهي.

* سائٽوپلازم: هڪ جيلي جهڙي شي جيڪا جيو گهرڙن کي ڀريندي آهي ۽ انهن جي اندر موجود جسمن کي معلق رکندي ۽ بچائيندي آهي. 
*نيوڪليوپلازم: هڪ انتهائي ليسدار مائع جيڪو جيو گهرڙن جي نيوڪليئس ۾ ڪروموسوم ۽ ٻين جسمن جي چوڌاري هوندو آهي.
*پلازما گهرڙا: اڇا رت جا جيو گهرڙا جيڪا اينٽي باڊيز جي وڏي مقدار کي خارج ڪندا آهن.
*پروٽوپلازم: جيو گهرڙن ۾ ٻاهرين جھلي يا خول جي اندرين سڀ جاندار مادو.
*پلازما ڊسپلي: هڪ فليٽ پينل وارو برقي بصري ڊسپلي جي ٽيڪنالاجي، جيڪا عام طور تي ٽيليويزن ۾ ڊسپلي لاءِ استعمال ٿيندي آهي. 
*پلازما اثر: (effect) هڪ ڪمپيوٽر تي ٻڌل متحرڪ بصري اثر، جيڪا گرافڪس جي ڊسپلي ۾ استعمال ٿيندو آهي.
*

* ڊسپلي ٽيڪنالوجي ۾ پردي واري ڊسپلي جي لاءِ ڏسو: [[پلازما (ٽيڪنالاجي)|پلازما ڊسپلي]]
*[[حياتيات]] ۽ خاص طور جيو گهرڙيائي حياتيات ۾ هي لفظ گهڻن ئي هنڌن تي استعمال ٿي رهيو آهي.
# [[رت]] جي پاڻياٺ جنهن ۾ [[جيو گھرڙو|جيو گهرڙا]] تَرن ٿا، ان جي لاءِ ڏسو: [[پلازما (حياتيات)|رت جو پلازما]]
# جيو گهرڙن جي اندر گهرڙن جي خول (&lt;small&gt;cell&lt;/small&gt; &lt;small&gt;membrane&lt;/small&gt;) ۽ نيوڪليئس جي وچ واري پاڻياٺ جي لاءِ ڏسو: [[نيوڪليوپلازم]]
# [[حيوانات]] ۽ [[نباتاتيات|نباتات]] سميت هڙني جاندارن جي ساخت ۾ موجود پاڻياٺي مادي لاءِ ڏسو: [[پروٽوپلازم]]

[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنسي اصطلاح]]
[[زمرو:سلجھائپ صفحا]]</text>
      <sha1>qlxyjktgfz100cp59ox84brnudhharm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321925</id>
      <parentid>321924</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T17:04:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321925</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2776" sha1="9f0htsk8qi50svh2kq9fki8kxlou9gr" xml:space="preserve">[[فائل:Plasma-lamp_2.jpg|thumb|پلازما طبيعيات جي حوالي سان هڪ پلازما ليمپ]]
'''پلازما''' (Plasma) هڪ ڏاڍو اهم ۽ گهڻ استعمال ٿيندڙ لفظ آهي. پلازما جو لفظ اصل ۾ [[يوناني ٻولي|يوناني]] لفظ، &quot;پلاسين&quot;  (&lt;small&gt;'''plassein'''&lt;/small&gt;) کان [[لاطيني]] ۽ [[جرمن ٻولي|جرمن]] ٻولين مان ٿيندو آيو آهي. جنهن جي بنيادي طور تي معنا ته &quot;سنهو پکيڙڻ&quot; جي هئي، پر پوءِ ان مان شڪل ڏيڻ جو مفهوم نڪتو ۽ پوءِ هي لفظ [[سائنس جون شاخون|سائنس جي شاخن]] ۾ استعمال ٿيڻ لڳو. ان جا مختلف استعمال هيٺ ڏجن ٿا.
* [[پلازما (فزڪس)]]: مادي جي چار طبيعي حالتن مان هڪ (ٻيون ٽي؛ سالڊ، مائع ۽ گئس).
* [[سائٽوپلازم]]: هڪ جيلي جهڙي شي جيڪا جيو گهرڙن کي ڀريندي آهي ۽ انهن جي اندر موجود جسمن کي معلق رکندي ۽ بچائيندي آهي. 
* [[نيوڪليوپلازم]]: هڪ انتهائي ليسدار مائع جيڪو [[جيو گهرڙو|جيو گهرڙن]] جي نيوڪليئس ۾ [[ڪروموسوم]] ۽ ٻين جسمن (organelles) جي چوڌاري هوندو آهي.
* [[پلازما (حياتيات)|پلازما جيو گهرڙا]]: [[رت]] ۾ موجود اڇا جيو گهرڙا، جيڪا اينٽي باڊيز جي وڏي مقدار کي خارج ڪندا آهن.
* [[پروٽوپلازم]]: جيو گهرڙن ۾ ٻاهرين جھلي (cell membrane) يا خول (cell wall) جي اندرين موجود سڀ ئي جاندار مادو.
* جيو گهرڙن جي اندر گهرڙن جي خول (&lt;small&gt;cell&lt;/small&gt; &lt;small&gt;membrane&lt;/small&gt;) ۽ نيوڪليئس جي وچ واري پاڻياٺ جي لاءِ ڏسو: [[نيوڪليوپلازم]]
* [[حيوانات]] ۽ [[نباتاتيات|نباتات]] سميت هڙني جاندارن جي ساخت ۾ موجود پاڻياٺي مادي لاءِ ڏسو: [[پروٽوپلازم]]
* [[پلازما ڊسپلي]]: هڪ فليٽ پينل وارو برقي بصري ڊسپلي، جيڪا عام طور تي ٽيليويزن ۾ ڊسپلي لاءِ استعمال ٿيندو آهي. 
* [[پلازما افيڪٽ]]: هڪ ڪمپيوٽر تي ٻڌل متحرڪ بصري افيڪٽ، جيڪا گرافڪس جي ڊسپلي ۾ استعمال ٿيندو آهي.

# [[رت]] جي پاڻياٺ جنهن ۾ [[جيو گھرڙو|جيو گهرڙا]] تَرن ٿا، ان جي لاءِ ڏسو: [[پلازما (حياتيات)|رت جو پلازما]]


[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنسي اصطلاح]]
[[زمرو:سلجھائپ صفحا]]</text>
      <sha1>9f0htsk8qi50svh2kq9fki8kxlou9gr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321928</id>
      <parentid>321925</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T17:37:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321928</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2264" sha1="j3xwl6x6j8f7r91pqdng4474a83gra1" xml:space="preserve">[[فائل:Plasma-lamp_2.jpg|thumb|پلازما طبيعيات جي حوالي سان هڪ پلازما ليمپ]]
'''پلازما''' (Plasma) هڪ ڏاڍو اهم ۽ گهڻ استعمال ٿيندڙ لفظ آهي. پلازما جو لفظ اصل ۾ [[يوناني ٻولي|يوناني]] لفظ، &quot;پلاسين&quot;  (&lt;small&gt;'''plassein'''&lt;/small&gt;) کان [[لاطيني]] ۽ [[جرمن ٻولي|جرمن]] ٻولين مان ٿيندو آيو آهي. جنهن جي بنيادي طور تي معنا ته &quot;سنهو پکيڙڻ&quot; جي هئي، پر پوءِ ان مان شڪل ڏيڻ جو مفهوم نڪتو ۽ پوءِ هي لفظ [[سائنس جون شاخون|سائنس جي شاخن]] ۾ استعمال ٿيڻ لڳو. ان جا مختلف استعمال هيٺ ڏجن ٿا.
* [[پلازما (فزڪس)]]: مادي جي چار طبيعي حالتن مان هڪ (ٻيون ٽي؛ سالڊ، مائع ۽ گئس).
* [[سائٽوپلازم]]: هڪ جيلي جهڙي شي جيڪا جيو گهرڙن کي ڀريندي آهي ۽ انهن جي اندر موجود جسمن کي معلق رکندي ۽ بچائيندي آهي. 
* [[نيوڪليوپلازم]]: هڪ انتهائي ليسدار مائع جيڪو [[جيو گھرڙو|جيو گهرڙن]] جي نيوڪليئس ۾ [[ڪروموسوم]] ۽ ٻين عضو (organelles) جي چوڌاري هوندو آهي.
* [[پلازما (حياتيات)|پلازما جيو گهرڙا]]: [[رت]] ۾ موجود اڇا جيو گهرڙا، جيڪا اينٽي باڊيز جي وڏي مقدار کي خارج ڪندا آهن.
* [[پروٽوپلازم]]: جيو گهرڙن ۾ ٻاهرين جھلي (membrane) يا خول (cell wall) جي اندرين موجود سڀ ئي جاندار مادو.
* [[پلازما ڊسپلي]]: هڪ فليٽ پينل وارو برقي بصري ڊسپلي، جيڪا عام طور تي ٽيليويزن ۾ ڊسپلي لاءِ استعمال ٿيندو آهي. ڏسو: زمرو: ٽيڪنالاجي 
* [[پلازما افيڪٽ]]: هڪ ڪمپيوٽر تي ٻڌل متحرڪ بصري افيڪٽ، جيڪا گرافڪس جي ڊسپلي ۾ استعمال ٿيندو آهي. ڏسو: زمرو: بصري فنون
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنسي اصطلاح]]
[[زمرو:سلجھائپ صفحا]]</text>
      <sha1>j3xwl6x6j8f7r91pqdng4474a83gra1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321929</id>
      <parentid>321928</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T17:41:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321929</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2275" sha1="dauh8yznty5iiwlr9njva1hj3zrklyu" xml:space="preserve">[[فائل:Plasma-lamp_2.jpg|thumb|پلازما طبيعيات جي حوالي سان هڪ پلازما ليمپ]]
'''پلازما''' (Plasma) هڪ ڏاڍو اهم ۽ گهڻ استعمال ٿيندڙ لفظ آهي. پلازما جو لفظ اصل ۾ [[يوناني ٻولي|يوناني]] لفظ، &quot;پلاسين&quot;  (&lt;small&gt;'''plassein'''&lt;/small&gt;) کان [[لاطيني]] ۽ [[جرمن ٻولي|جرمن]] ٻولين مان ٿيندو آيو آهي. جنهن جي بنيادي طور تي معنا ته &quot;سنهو پکيڙڻ&quot; جي هئي، پر پوءِ ان مان شڪل ڏيڻ جو مفهوم نڪتو ۽ پوءِ هي لفظ [[سائنس جون شاخون|سائنس جي شاخن]] ۾ استعمال ٿيڻ لڳو. ان جا مختلف استعمال هيٺ ڏنل آهن:
* [[پلازما (فزڪس)]]: مادي جي چار طبيعي حالتن مان هڪ (ٻيون ٽي؛ سالڊ، مائع ۽ گئس).

* [[سائٽوپلازم]]: هڪ جيلي جهڙي شي جيڪا [[جيو گھرڙو|جيو گهرڙن]] کي ڀريندي آهي ۽ انهن جي اندر موجود جسمن کي معلق رکندي ۽ بچائيندي آهي. 
* [[نيوڪليوپلازم]]: هڪ انتهائي ليسدار مائع جيڪو جيو گهرڙن جي نيوڪليئس ۾ [[ڪروموسوم]] ۽ ٻين عضو (organelles) جي چوڌاري هوندو آهي.
* [[پلازما (حياتيات)|پلازما جيو گهرڙا]]: [[رت]] ۾ موجود اڇا جيو گهرڙا، جيڪا اينٽي باڊيز جي وڏي مقدار کي خارج ڪندا آهن.
* [[پروٽوپلازم]]: جيو گهرڙن ۾ ٻاهرين جھلي (membrane) يا خول (cell wall) جي اندرين موجود سڀ ئي جاندار مادو.
* [[پلازما ڊسپلي]]: هڪ فليٽ پينل وارو برقي بصري ڊسپلي، جيڪا عام طور تي ٽيليويزن ۾ ڊسپلي لاءِ استعمال ٿيندو آهي. ڏسو: [[:زمرو:ٽيڪنالاجي]] 
* [[پلازما افيڪٽ]]: هڪ ڪمپيوٽر تي ٻڌل متحرڪ بصري افيڪٽ، جيڪا گرافڪس جي ڊسپلي ۾ استعمال ٿيندو آهي. ڏسو: [[:زمرو:بصري فنون]]
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنسي اصطلاح]]
[[زمرو:سلجھائپ صفحا]]</text>
      <sha1>dauh8yznty5iiwlr9njva1hj3zrklyu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321930</id>
      <parentid>321929</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T17:42:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321930</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2301" sha1="6lpi1jhmc6irx9hj1dq2ub9gwhqdek2" xml:space="preserve">[[فائل:Plasma-lamp_2.jpg|thumb|پلازما طبيعيات جي حوالي سان هڪ پلازما ليمپ]]
'''پلازما''' (Plasma) هڪ ڏاڍو اهم ۽ گهڻ استعمال ٿيندڙ لفظ آهي. پلازما جو لفظ اصل ۾ [[يوناني ٻولي|يوناني]] لفظ، &quot;پلاسين&quot;  (&lt;small&gt;'''plassein'''&lt;/small&gt;) کان [[لاطيني]] ۽ [[جرمن ٻولي|جرمن]] ٻولين مان ٿيندو آيو آهي. جنهن جي بنيادي طور تي معنا ته &quot;سنهو پکيڙڻ&quot; جي هئي، پر پوءِ ان مان شڪل ڏيڻ جو مفهوم نڪتو ۽ پوءِ هي لفظ [[سائنس جون شاخون|سائنس جي شاخن]] ۾ استعمال ٿيڻ لڳو. ان جا مختلف استعمال هيٺ ڏنل آهن:
* [[پلازما (فزڪس)|پلازما حالت]]: مادي جي چار طبيعي حالتن مان هڪ (ٻيون ٽي؛ سالڊ، مائع ۽ گئس).

* [[سائٽوپلازم]]: هڪ جيلي جهڙي شي جيڪا [[جيو گھرڙو|جيو گهرڙن]] کي ڀريندي آهي ۽ انهن جي اندر موجود جسمن کي معلق رکندي ۽ بچائيندي آهي. 
* [[نيوڪليوپلازم]]: هڪ انتهائي ليسدار مائع جيڪو جيو گهرڙن جي نيوڪليئس ۾ [[ڪروموسوم]] ۽ ٻين عضو (organelles) جي چوڌاري هوندو آهي.
* [[پلازما (حياتيات)|پلازما جيو گهرڙا]]: [[رت]] ۾ موجود اڇا جيو گهرڙا، جيڪا اينٽي باڊيز جي وڏي مقدار کي خارج ڪندا آهن.
* [[پروٽوپلازم]]: جيو گهرڙن ۾ ٻاهرين جھلي (membrane) يا خول (cell wall) جي اندرين موجود سڀ ئي جاندار مادو.
* [[پلازما ڊسپلي]]: هڪ فليٽ پينل وارو برقي بصري ڊسپلي، جيڪا عام طور تي [[ٽيليويزن]] ۾ ڊسپلي لاءِ استعمال ٿيندو آهي. ڏسو: [[:زمرو:ٽيڪنالاجي]] 
* [[پلازما افيڪٽ]]: هڪ ڪمپيوٽر تي ٻڌل متحرڪ بصري افيڪٽ، جيڪا گرافڪس جي ڊسپلي ۾ استعمال ٿيندو آهي. ڏسو: [[:زمرو:بصري فنون]]
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنسي اصطلاح]]
[[زمرو:سلجھائپ صفحا]]</text>
      <sha1>6lpi1jhmc6irx9hj1dq2ub9gwhqdek2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>جين</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29500</id>
    <revision>
      <id>321860</id>
      <parentid>321857</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T12:12:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* پڻ ڏسو */</comment>
      <origin>321860</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7592" sha1="rdno3hldbwr1rnjnbwyjvu8e8gpeu4k" xml:space="preserve">{{Short description|Sequence of DNA that determines traits in an organism}}
{{About|ڊي اين اي يا آر اين اي جي ترتيبي سلسلن، جيڪا فنڪشنل ماليڪيولن جي ڪوڊنگ ڪندا آھن|ٻين استعمال لاء |جين (سلجھائپ)}}
{{Pp-move|small=yes}}
[[عڪس:DNA to protein or ncRNA.svg|thumb|کاٻو|جين، ڊي اين اي ۽ ان جو اڀياس]]
حياتيات ۾، '''جين''' (Gene) کان ٻه معني مراد آهن؛ هڪ '''وراثتي''' '''اڪائي''' طور، جن کي &quot;مينڊيلين جين&quot; چئبو آهي، جڏهن ته ٻيو &quot;'''ماليڪيولي جين'''&quot;، جيڪا ڊي اين اي (DNA) ۾ نيوڪليوٽائڊ جو هڪ ترتيب وارو سلسلو (sequence) آهي، جيڪا هڪ مخصوص ڪم واري آر اين اي (Functional &lt;small&gt;'''RNA'''&lt;/small&gt;) پيدا ڪرڻ لاءِ نقل يا هن جي وانگر ترڪيب ڪيو ويندو آهي. ماليڪيولي جين جا ٻه قسم آهن؛ پروٽين-ڪوڊنگ جين ۽ پروٽين نان- ڪوڊنگ جين. &lt;ref name=&quot;Hirsch 2002 p.2&quot;&gt;{{cite book|title=The new dictionary of cultural literacy|vauthors=Hirsch ED|publisher=Houghton Mifflin|year=2002|isbn=0-618-22647-8|publication-place=Boston|oclc=50166721}}&lt;/ref&gt; جين جي اظهار دوران (يعني جين مان آر اين اي يا پروٽين جي ترکیب دوران)، ڊي اين اي پهرين آر اين اي ۾ نقل ڪيو ويندو آهي. آر اين اي سڌو سنئون ڪم ڪري سگهي ٿو يا پروٽين جي ترکیب لاءِ وچولي ٽيمپليٽ ٿي سگهي ٿو.

هڪ جاندار جي نسل ۾ جين جي منتقلي، هڪ نسل کان ٻئي نسل تائين وراثت جي ڦيڻو ٽائپ خاصيتن جي بنياد آهي. اها جين (فينو ٽائپ جين)، ڊي اين اي ۾ مختلف ترتيب وار سلسلا ٺاهيندا آهن، جنهن کي گڏجي هڪ جينوٽائپ سڏيو ويندو آهي، جيڪو هر ڏنل فرد لاءِ،  ڏنل نسل جي آبادي جي جين پول جي اندر مخصوص هوندو آهي. اها جينوٽائپ، ٻين ماحولياتي ۽ ارتقائي عنصرن سان گڏ ٿي، آخرڪار فرد جي فينوٽائپ کي طئي ڪري ٿو. 

گهڻا حياتياتي اظهار پولي جينز (ٻئي قسم جي جينز جو هڪ سيٽ) ۽ جين-ماحول جي رابطي جي گڏيل اثر هيٺ ٿيندا آهن. ڪجھ جينياتي اظهار فوري طور تي نظر اچن ٿا، جهڙوڪ اکين جو رنگ يا عضون (limbs) جا انگ، جڏھن ته ٻيا هن ئي وقت نظر نه اچڻدا آهن، جهڙوڪ رت جو قسم، مخصوص بيمارين جو خطرو، يا هزارين بنيادي حياتياتي ڪيميائي عمل (processes) جيڪا زندگي جو جوڙجڪ ٺاهيندا آهن. هڪ جين پنهنجي ترتيب وار سلسلي سان تبديليون (mutations) حاصل ڪري سگهي ٿو، جنهن جي ڪري آبادي ۾ هڪ مختلف قسم (variants)، جن کي ايليل (Alleles) سڏيو ويندو آهي، پيدا ٿين ٿا. اها ايليل هڪ جين جي هڪ ٿوري مختلف ورزن کي انڪوڊ ڪن ٿا، جيڪا مختلف فينوٽائپ واري اظهار جو سبب بڻجي سگهن ٿا.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Statistical Human Genetics|vauthors=Elston RC, Satagopan JM, Sun S|date=2012|publisher=Humana Press|isbn=978-1-61779-554-1|series=Methods in Molecular Biology|volume=850|pages=1–9|chapter=Genetic terminology|doi=10.1007/978-1-61779-555-8_1|pmc=4450815|pmid=22307690}}&lt;/ref&gt; جين جو ارتقا، بنيادي طور تي ايليل جي قدرتي چونڊ يا ٻين لفظن ۾ سڀ کان وڌيڪ مناسب جي بقا ۽ جينياتي وهڪري تي منحصر آهي.


==تعريفون== 
==تاريخ==
==ماليڪيولر بنياد==
==ساخت ۽ ڪم==
===ساخت===
[[File:Gene.png]]
ڊي. اين. اي ماليڪيول ڪاربان جي ڪمپائونڊز مان ٺهيل هوندو آهي. ڪاربان ان سلسلي ۾ تمام اهم ڪردار ادا ڪري ٿو. ان مان جيتوڻيڪ روح يا زندگي کي حقيقي طور نه سمجهيو ويو آهي پر اها ڳالهه واضح ٿي وئي آهي ته پيدائش جا اصول ئي (ٻين اصولن سميت) جاندار جي بنيادي خاصيت آهن.زندگي جي بنياد ۾ جيڪو خاص مادو آهي، اهو اصل ۾ ڪاربان ئي آهي. جيئن مقناطيسي خاصيت 26 کان 28 اليڪٽران وارن عنصرن ۾ ئي ملندي آهي ۽ ريڊيو ايڪٽوٽي جي خاصيت 6 اليڪٽران واري ڪاربان سان تعلق رکي ٿي. بورون ۾ ڪاربان کان صرف هڪ ئي اليڪٽران وڌيڪ هوندو آهي ۽ نائٽروجن ۾ ڪاربان جي ڀيٽ ۾ صرف هڪ اليڪٽران گهٽ هوندو آهي، پر انهن عنصرن جو زندگي سان تعلق نظر نه ٿو اچي.&lt;ref&gt;ڪتاب: [[انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا]]، جلد ٽيون، ڇپيندڙ: [[سنڌي ٻولي جو با اختيار ادارو|سنڌي لئنگئيج اٿارٽي]] (ISBN: 978-969-9098-40-6) سال: 2011 &lt;/ref&gt;
==جين اظهار==
جينياتي
==وراثت==
==جينوم== 
==جينياتي انجنيئرنگ==
==پڻ ڏسو==
[[:باب:حياتيات]]
* [[جينيات]]
* [[ڪروموسوم]]
* [[انساني جينوم]]

==ٻاهرين لنڪس==
{{Div col|colwidth=27em}}
* [https://ctdbase.org/ Comparative Toxicogenomics Database]
* [https://www.dnaftb.org/ DNA From The Beginning&amp;nbsp;– a primer on genes and DNA]
* [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gene Gene&amp;nbsp;– a searchable database of genes]
* [https://www.mdpi.com/journal/genes ''Genes'']&amp;nbsp;– an Open Access journal
* [http://idconverter.bioinfo.cnio.es/ IDconverter&amp;nbsp;– converts gene IDs between public databases] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200929092205/http://idconverter.bioinfo.cnio.es/ |date=29 September 2020 }}
* [https://web.archive.org/web/20051017154959/http://www.ihop-net.org/UniPub/iHOP/ iHOP&amp;nbsp;– Information Hyperlinked over Proteins]
* [https://web.archive.org/web/20110720065115/http://tagc.univ-mrs.fr/tbrowser/ TranscriptomeBrowser&amp;nbsp;– Gene expression profile analysis]
* [https://archive.today/20121221003541/http://www.jcvi.org/pn-utility The Protein Naming Utility, a database to identify and correct deficient gene names]
* [https://www.mousephenotype.org/ IMPC (International Mouse Phenotyping Consortium)]&amp;nbsp;– Encyclopedia of mammalian gene function
* [https://www.globalgenes.org/ Global Genes Project]&amp;nbsp;– Leading non-profit organization supporting people living with genetic diseases
* [https://www.nature.com/collections/aghcdefffg Encode threads explorer], ''[[Nature (journal)|Nature]]''
** [https://www.nature.com/articles/nature28172 Characterization of intergenic regions and gene definition], ''[[Nature (journal)|Nature]]''
{{Div col end}}

{{Gene expression}}
{{Self-replicating organic structures}}

{{Authority control}}
[[Category:Genes| ]]
[[Category:Cloning]]
[[Category:Molecular biology]]
[[Category:Wikipedia articles with sections published in WikiJournal of Medicine]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حياتيات]]
[[زمرو:جينيات]]
[[زمرو:سائنسي موضوع]]
[[زمرو:خوردبيني حيات]]
[[زمرو:علم حياتيات جون اصطلاحون]]</text>
      <sha1>rdno3hldbwr1rnjnbwyjvu8e8gpeu4k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321861</id>
      <parentid>321860</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T12:15:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>321861</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7403" sha1="50c9fkky3nbtq0fdr365vr8qj768ozx" xml:space="preserve">{{Short description|Sequence of DNA that determines traits in an organism}}
{{About|ڊي اين اي يا آر اين اي جي ترتيبي سلسلن، جيڪا فنڪشنل ماليڪيولن جي ڪوڊنگ ڪندا آھن|ٻين استعمال لاء |جين (سلجھائپ)}}
{{Pp-move|small=yes}}
[[عڪس:DNA to protein or ncRNA.svg|thumb|کاٻو|جين، ڊي اين اي ۽ ان جو اڀياس]]
حياتيات ۾، '''جين''' (Gene) کان ٻه معني مراد آهن؛ هڪ '''وراثتي''' '''اڪائي''' طور، جن کي &quot;مينڊيلين جين&quot; چئبو آهي، جڏهن ته ٻيو &quot;'''ماليڪيولي جين'''&quot;، جيڪا ڊي اين اي (DNA) ۾ نيوڪليوٽائڊ جو هڪ ترتيب وارو سلسلو (sequence) آهي، جيڪا هڪ مخصوص ڪم واري آر اين اي (Functional &lt;small&gt;'''RNA'''&lt;/small&gt;) پيدا ڪرڻ لاءِ نقل يا هن جي وانگر ترڪيب ڪيو ويندو آهي. ماليڪيولي جين جا ٻه قسم آهن؛ پروٽين-ڪوڊنگ جين ۽ پروٽين نان- ڪوڊنگ جين. &lt;ref name=&quot;Hirsch 2002 p.2&quot;&gt;{{cite book|title=The new dictionary of cultural literacy|vauthors=Hirsch ED|publisher=Houghton Mifflin|year=2002|isbn=0-618-22647-8|publication-place=Boston|oclc=50166721}}&lt;/ref&gt; جين جي اظهار دوران (يعني جين مان آر اين اي يا پروٽين جي ترکیب دوران)، ڊي اين اي پهرين آر اين اي ۾ نقل ڪيو ويندو آهي. آر اين اي سڌو سنئون ڪم ڪري سگهي ٿو يا پروٽين جي ترکیب لاءِ وچولي ٽيمپليٽ ٿي سگهي ٿو.

هڪ جاندار جي نسل ۾ جين جي منتقلي، هڪ نسل کان ٻئي نسل تائين وراثت جي ڦيڻو ٽائپ خاصيتن جي بنياد آهي. اها جين (فينو ٽائپ جين)، ڊي اين اي ۾ مختلف ترتيب وار سلسلا ٺاهيندا آهن، جنهن کي گڏجي هڪ جينوٽائپ سڏيو ويندو آهي، جيڪو هر ڏنل فرد لاءِ،  ڏنل نسل جي آبادي جي جين پول جي اندر مخصوص هوندو آهي. اها جينوٽائپ، ٻين ماحولياتي ۽ ارتقائي عنصرن سان گڏ ٿي، آخرڪار فرد جي فينوٽائپ کي طئي ڪري ٿو. 

گهڻا حياتياتي اظهار پولي جينز (ٻئي قسم جي جينز جو هڪ سيٽ) ۽ جين-ماحول جي رابطي جي گڏيل اثر هيٺ ٿيندا آهن. ڪجھ جينياتي اظهار فوري طور تي نظر اچن ٿا، جهڙوڪ اکين جو رنگ يا عضون (limbs) جا انگ، جڏھن ته ٻيا هن ئي وقت نظر نه اچڻدا آهن، جهڙوڪ رت جو قسم، مخصوص بيمارين جو خطرو، يا هزارين بنيادي حياتياتي ڪيميائي عمل (processes) جيڪا زندگي جو جوڙجڪ ٺاهيندا آهن. هڪ جين پنهنجي ترتيب وار سلسلي سان تبديليون (mutations) حاصل ڪري سگهي ٿو، جنهن جي ڪري آبادي ۾ هڪ مختلف قسم (variants)، جن کي ايليل (Alleles) سڏيو ويندو آهي، پيدا ٿين ٿا. اها ايليل هڪ جين جي هڪ ٿوري مختلف ورزن کي انڪوڊ ڪن ٿا، جيڪا مختلف فينوٽائپ واري اظهار جو سبب بڻجي سگهن ٿا.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Statistical Human Genetics|vauthors=Elston RC, Satagopan JM, Sun S|date=2012|publisher=Humana Press|isbn=978-1-61779-554-1|series=Methods in Molecular Biology|volume=850|pages=1–9|chapter=Genetic terminology|doi=10.1007/978-1-61779-555-8_1|pmc=4450815|pmid=22307690}}&lt;/ref&gt; جين جو ارتقا، بنيادي طور تي ايليل جي قدرتي چونڊ يا ٻين لفظن ۾ سڀ کان وڌيڪ مناسب جي بقا ۽ جينياتي وهڪري تي منحصر آهي.


==تعريفون== 
==تاريخ==
==ماليڪيولر بنياد==
==ساخت ۽ ڪم==
===ساخت===
[[File:Gene.png]]
ڊي. اين. اي ماليڪيول ڪاربان جي ڪمپائونڊز مان ٺهيل هوندو آهي. ڪاربان ان سلسلي ۾ تمام اهم ڪردار ادا ڪري ٿو. ان مان جيتوڻيڪ روح يا زندگي کي حقيقي طور نه سمجهيو ويو آهي پر اها ڳالهه واضح ٿي وئي آهي ته پيدائش جا اصول ئي (ٻين اصولن سميت) جاندار جي بنيادي خاصيت آهن.زندگي جي بنياد ۾ جيڪو خاص مادو آهي، اهو اصل ۾ ڪاربان ئي آهي. جيئن مقناطيسي خاصيت 26 کان 28 اليڪٽران وارن عنصرن ۾ ئي ملندي آهي ۽ ريڊيو ايڪٽوٽي جي خاصيت 6 اليڪٽران واري ڪاربان سان تعلق رکي ٿي. بورون ۾ ڪاربان کان صرف هڪ ئي اليڪٽران وڌيڪ هوندو آهي ۽ نائٽروجن ۾ ڪاربان جي ڀيٽ ۾ صرف هڪ اليڪٽران گهٽ هوندو آهي، پر انهن عنصرن جو زندگي سان تعلق نظر نه ٿو اچي.&lt;ref&gt;ڪتاب: [[انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا]]، جلد ٽيون، ڇپيندڙ: [[سنڌي ٻولي جو با اختيار ادارو|سنڌي لئنگئيج اٿارٽي]] (ISBN: 978-969-9098-40-6) سال: 2011 &lt;/ref&gt;
==جين اظهار==
جينياتي
==وراثت==
==جينوم== 
==جينياتي انجنيئرنگ==
==پڻ ڏسو==
[[:باب:حياتيات]]
* [[جينيات]]
* [[ڪروموسوم]]
* [[انساني جينوم]]

==ٻاهرين لنڪس==
{{Div col|colwidth=27em}}
* [https://ctdbase.org/ Comparative Toxicogenomics Database]
* [https://www.dnaftb.org/ DNA From The Beginning&amp;nbsp;– a primer on genes and DNA]
* [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gene Gene&amp;nbsp;– a searchable database of genes]
* [https://www.mdpi.com/journal/genes ''Genes'']&amp;nbsp;– an Open Access journal
* [http://idconverter.bioinfo.cnio.es/ IDconverter&amp;nbsp;– converts gene IDs between public databases] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200929092205/http://idconverter.bioinfo.cnio.es/ |date=29 September 2020 }}
* [https://web.archive.org/web/20051017154959/http://www.ihop-net.org/UniPub/iHOP/ iHOP&amp;nbsp;– Information Hyperlinked over Proteins]
* [https://web.archive.org/web/20110720065115/http://tagc.univ-mrs.fr/tbrowser/ TranscriptomeBrowser&amp;nbsp;– Gene expression profile analysis]
* [https://archive.today/20121221003541/http://www.jcvi.org/pn-utility The Protein Naming Utility, a database to identify and correct deficient gene names]
* [https://www.mousephenotype.org/ IMPC (International Mouse Phenotyping Consortium)]&amp;nbsp;– Encyclopedia of mammalian gene function
* [https://www.globalgenes.org/ Global Genes Project]&amp;nbsp;– Leading non-profit organization supporting people living with genetic diseases
* [https://www.nature.com/collections/aghcdefffg Encode threads explorer], ''[[Nature (journal)|Nature]]''
** [https://www.nature.com/articles/nature28172 Characterization of intergenic regions and gene definition], ''[[Nature (journal)|Nature]]''
{{Div col end}}

{{Gene expression}}
{{Self-replicating organic structures}}

{{Authority control}}
[[Category:Genes| ]]
[[Category:Cloning]]
[[Category:Molecular biology]]
[[Category:Wikipedia articles with sections published in WikiJournal of Medicine]]

==حوالا==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>50c9fkky3nbtq0fdr365vr8qj768ozx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321862</id>
      <parentid>321861</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T12:18:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* ٻاهرين لنڪس */</comment>
      <origin>321862</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7612" sha1="7c9zwewlty95fi3bepkt2u1h93r5yxe" xml:space="preserve">{{Short description|Sequence of DNA that determines traits in an organism}}
{{About|ڊي اين اي يا آر اين اي جي ترتيبي سلسلن، جيڪا فنڪشنل ماليڪيولن جي ڪوڊنگ ڪندا آھن|ٻين استعمال لاء |جين (سلجھائپ)}}
{{Pp-move|small=yes}}
[[عڪس:DNA to protein or ncRNA.svg|thumb|کاٻو|جين، ڊي اين اي ۽ ان جو اڀياس]]
حياتيات ۾، '''جين''' (Gene) کان ٻه معني مراد آهن؛ هڪ '''وراثتي''' '''اڪائي''' طور، جن کي &quot;مينڊيلين جين&quot; چئبو آهي، جڏهن ته ٻيو &quot;'''ماليڪيولي جين'''&quot;، جيڪا ڊي اين اي (DNA) ۾ نيوڪليوٽائڊ جو هڪ ترتيب وارو سلسلو (sequence) آهي، جيڪا هڪ مخصوص ڪم واري آر اين اي (Functional &lt;small&gt;'''RNA'''&lt;/small&gt;) پيدا ڪرڻ لاءِ نقل يا هن جي وانگر ترڪيب ڪيو ويندو آهي. ماليڪيولي جين جا ٻه قسم آهن؛ پروٽين-ڪوڊنگ جين ۽ پروٽين نان- ڪوڊنگ جين. &lt;ref name=&quot;Hirsch 2002 p.2&quot;&gt;{{cite book|title=The new dictionary of cultural literacy|vauthors=Hirsch ED|publisher=Houghton Mifflin|year=2002|isbn=0-618-22647-8|publication-place=Boston|oclc=50166721}}&lt;/ref&gt; جين جي اظهار دوران (يعني جين مان آر اين اي يا پروٽين جي ترکیب دوران)، ڊي اين اي پهرين آر اين اي ۾ نقل ڪيو ويندو آهي. آر اين اي سڌو سنئون ڪم ڪري سگهي ٿو يا پروٽين جي ترکیب لاءِ وچولي ٽيمپليٽ ٿي سگهي ٿو.

هڪ جاندار جي نسل ۾ جين جي منتقلي، هڪ نسل کان ٻئي نسل تائين وراثت جي ڦيڻو ٽائپ خاصيتن جي بنياد آهي. اها جين (فينو ٽائپ جين)، ڊي اين اي ۾ مختلف ترتيب وار سلسلا ٺاهيندا آهن، جنهن کي گڏجي هڪ جينوٽائپ سڏيو ويندو آهي، جيڪو هر ڏنل فرد لاءِ،  ڏنل نسل جي آبادي جي جين پول جي اندر مخصوص هوندو آهي. اها جينوٽائپ، ٻين ماحولياتي ۽ ارتقائي عنصرن سان گڏ ٿي، آخرڪار فرد جي فينوٽائپ کي طئي ڪري ٿو. 

گهڻا حياتياتي اظهار پولي جينز (ٻئي قسم جي جينز جو هڪ سيٽ) ۽ جين-ماحول جي رابطي جي گڏيل اثر هيٺ ٿيندا آهن. ڪجھ جينياتي اظهار فوري طور تي نظر اچن ٿا، جهڙوڪ اکين جو رنگ يا عضون (limbs) جا انگ، جڏھن ته ٻيا هن ئي وقت نظر نه اچڻدا آهن، جهڙوڪ رت جو قسم، مخصوص بيمارين جو خطرو، يا هزارين بنيادي حياتياتي ڪيميائي عمل (processes) جيڪا زندگي جو جوڙجڪ ٺاهيندا آهن. هڪ جين پنهنجي ترتيب وار سلسلي سان تبديليون (mutations) حاصل ڪري سگهي ٿو، جنهن جي ڪري آبادي ۾ هڪ مختلف قسم (variants)، جن کي ايليل (Alleles) سڏيو ويندو آهي، پيدا ٿين ٿا. اها ايليل هڪ جين جي هڪ ٿوري مختلف ورزن کي انڪوڊ ڪن ٿا، جيڪا مختلف فينوٽائپ واري اظهار جو سبب بڻجي سگهن ٿا.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Statistical Human Genetics|vauthors=Elston RC, Satagopan JM, Sun S|date=2012|publisher=Humana Press|isbn=978-1-61779-554-1|series=Methods in Molecular Biology|volume=850|pages=1–9|chapter=Genetic terminology|doi=10.1007/978-1-61779-555-8_1|pmc=4450815|pmid=22307690}}&lt;/ref&gt; جين جو ارتقا، بنيادي طور تي ايليل جي قدرتي چونڊ يا ٻين لفظن ۾ سڀ کان وڌيڪ مناسب جي بقا ۽ جينياتي وهڪري تي منحصر آهي.


==تعريفون== 
==تاريخ==
==ماليڪيولر بنياد==
==ساخت ۽ ڪم==
===ساخت===
[[File:Gene.png]]
ڊي. اين. اي ماليڪيول ڪاربان جي ڪمپائونڊز مان ٺهيل هوندو آهي. ڪاربان ان سلسلي ۾ تمام اهم ڪردار ادا ڪري ٿو. ان مان جيتوڻيڪ روح يا زندگي کي حقيقي طور نه سمجهيو ويو آهي پر اها ڳالهه واضح ٿي وئي آهي ته پيدائش جا اصول ئي (ٻين اصولن سميت) جاندار جي بنيادي خاصيت آهن.زندگي جي بنياد ۾ جيڪو خاص مادو آهي، اهو اصل ۾ ڪاربان ئي آهي. جيئن مقناطيسي خاصيت 26 کان 28 اليڪٽران وارن عنصرن ۾ ئي ملندي آهي ۽ ريڊيو ايڪٽوٽي جي خاصيت 6 اليڪٽران واري ڪاربان سان تعلق رکي ٿي. بورون ۾ ڪاربان کان صرف هڪ ئي اليڪٽران وڌيڪ هوندو آهي ۽ نائٽروجن ۾ ڪاربان جي ڀيٽ ۾ صرف هڪ اليڪٽران گهٽ هوندو آهي، پر انهن عنصرن جو زندگي سان تعلق نظر نه ٿو اچي.&lt;ref&gt;ڪتاب: [[انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا]]، جلد ٽيون، ڇپيندڙ: [[سنڌي ٻولي جو با اختيار ادارو|سنڌي لئنگئيج اٿارٽي]] (ISBN: 978-969-9098-40-6) سال: 2011 &lt;/ref&gt;
==جين اظهار==
جينياتي
==وراثت==
==جينوم== 
==جينياتي انجنيئرنگ==
==پڻ ڏسو==
[[:باب:حياتيات]]
* [[جينيات]]
* [[ڪروموسوم]]
* [[انساني جينوم]]

==ٻاهرين لنڪس==
{{Div col|colwidth=27em}}
* [https://ctdbase.org/ Comparative Toxicogenomics Database]
* [https://www.dnaftb.org/ DNA From The Beginning&amp;nbsp;– a primer on genes and DNA]
* [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gene Gene&amp;nbsp;– a searchable database of genes]
* [https://www.mdpi.com/journal/genes ''Genes'']&amp;nbsp;– an Open Access journal
* [http://idconverter.bioinfo.cnio.es/ IDconverter&amp;nbsp;– converts gene IDs between public databases] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200929092205/http://idconverter.bioinfo.cnio.es/ |date=29 September 2020 }}
* [https://web.archive.org/web/20051017154959/http://www.ihop-net.org/UniPub/iHOP/ iHOP&amp;nbsp;– Information Hyperlinked over Proteins]
* [https://web.archive.org/web/20110720065115/http://tagc.univ-mrs.fr/tbrowser/ TranscriptomeBrowser&amp;nbsp;– Gene expression profile analysis]
* [https://archive.today/20121221003541/http://www.jcvi.org/pn-utility The Protein Naming Utility, a database to identify and correct deficient gene names]
* [https://www.mousephenotype.org/ IMPC (International Mouse Phenotyping Consortium)]&amp;nbsp;– Encyclopedia of mammalian gene function
* [https://www.globalgenes.org/ Global Genes Project]&amp;nbsp;– Leading non-profit organization supporting people living with genetic diseases
* [https://www.nature.com/collections/aghcdefffg Encode threads explorer], ''[[Nature (journal)|Nature]]''
** [https://www.nature.com/articles/nature28172 Characterization of intergenic regions and gene definition], ''[[Nature (journal)|Nature]]''
{{Div col end}}

{{Gene expression}}
{{Self-replicating organic structures}}

{{Authority control}}
[[زمرو:جين]]
[[زمرو:ڪلوننگ]]
[[زمرو:حياتيات]]
[[زمرو:جينيات]]
[[زمرو:سائنسي موضوع]]
[[زمرو:خوردبيني حيات]]
[[زمرو:ماليڪيولر حياتيات]]
[[زمرو:علم حياتيات جون اصطلاحون]]
[[Category:Wikipedia articles with sections published in WikiJournal of Medicine]]

==حوالا==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>7c9zwewlty95fi3bepkt2u1h93r5yxe</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321867</id>
      <parentid>321862</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T12:24:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* ٻاهرين لنڪس */</comment>
      <origin>321867</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7536" sha1="s6ap6flkj0a1e41behuwlmxous2srbd" xml:space="preserve">{{Short description|Sequence of DNA that determines traits in an organism}}
{{About|ڊي اين اي يا آر اين اي جي ترتيبي سلسلن، جيڪا فنڪشنل ماليڪيولن جي ڪوڊنگ ڪندا آھن|ٻين استعمال لاء |جين (سلجھائپ)}}
{{Pp-move|small=yes}}
[[عڪس:DNA to protein or ncRNA.svg|thumb|کاٻو|جين، ڊي اين اي ۽ ان جو اڀياس]]
حياتيات ۾، '''جين''' (Gene) کان ٻه معني مراد آهن؛ هڪ '''وراثتي''' '''اڪائي''' طور، جن کي &quot;مينڊيلين جين&quot; چئبو آهي، جڏهن ته ٻيو &quot;'''ماليڪيولي جين'''&quot;، جيڪا ڊي اين اي (DNA) ۾ نيوڪليوٽائڊ جو هڪ ترتيب وارو سلسلو (sequence) آهي، جيڪا هڪ مخصوص ڪم واري آر اين اي (Functional &lt;small&gt;'''RNA'''&lt;/small&gt;) پيدا ڪرڻ لاءِ نقل يا هن جي وانگر ترڪيب ڪيو ويندو آهي. ماليڪيولي جين جا ٻه قسم آهن؛ پروٽين-ڪوڊنگ جين ۽ پروٽين نان- ڪوڊنگ جين. &lt;ref name=&quot;Hirsch 2002 p.2&quot;&gt;{{cite book|title=The new dictionary of cultural literacy|vauthors=Hirsch ED|publisher=Houghton Mifflin|year=2002|isbn=0-618-22647-8|publication-place=Boston|oclc=50166721}}&lt;/ref&gt; جين جي اظهار دوران (يعني جين مان آر اين اي يا پروٽين جي ترکیب دوران)، ڊي اين اي پهرين آر اين اي ۾ نقل ڪيو ويندو آهي. آر اين اي سڌو سنئون ڪم ڪري سگهي ٿو يا پروٽين جي ترکیب لاءِ وچولي ٽيمپليٽ ٿي سگهي ٿو.

هڪ جاندار جي نسل ۾ جين جي منتقلي، هڪ نسل کان ٻئي نسل تائين وراثت جي ڦيڻو ٽائپ خاصيتن جي بنياد آهي. اها جين (فينو ٽائپ جين)، ڊي اين اي ۾ مختلف ترتيب وار سلسلا ٺاهيندا آهن، جنهن کي گڏجي هڪ جينوٽائپ سڏيو ويندو آهي، جيڪو هر ڏنل فرد لاءِ،  ڏنل نسل جي آبادي جي جين پول جي اندر مخصوص هوندو آهي. اها جينوٽائپ، ٻين ماحولياتي ۽ ارتقائي عنصرن سان گڏ ٿي، آخرڪار فرد جي فينوٽائپ کي طئي ڪري ٿو. 

گهڻا حياتياتي اظهار پولي جينز (ٻئي قسم جي جينز جو هڪ سيٽ) ۽ جين-ماحول جي رابطي جي گڏيل اثر هيٺ ٿيندا آهن. ڪجھ جينياتي اظهار فوري طور تي نظر اچن ٿا، جهڙوڪ اکين جو رنگ يا عضون (limbs) جا انگ، جڏھن ته ٻيا هن ئي وقت نظر نه اچڻدا آهن، جهڙوڪ رت جو قسم، مخصوص بيمارين جو خطرو، يا هزارين بنيادي حياتياتي ڪيميائي عمل (processes) جيڪا زندگي جو جوڙجڪ ٺاهيندا آهن. هڪ جين پنهنجي ترتيب وار سلسلي سان تبديليون (mutations) حاصل ڪري سگهي ٿو، جنهن جي ڪري آبادي ۾ هڪ مختلف قسم (variants)، جن کي ايليل (Alleles) سڏيو ويندو آهي، پيدا ٿين ٿا. اها ايليل هڪ جين جي هڪ ٿوري مختلف ورزن کي انڪوڊ ڪن ٿا، جيڪا مختلف فينوٽائپ واري اظهار جو سبب بڻجي سگهن ٿا.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Statistical Human Genetics|vauthors=Elston RC, Satagopan JM, Sun S|date=2012|publisher=Humana Press|isbn=978-1-61779-554-1|series=Methods in Molecular Biology|volume=850|pages=1–9|chapter=Genetic terminology|doi=10.1007/978-1-61779-555-8_1|pmc=4450815|pmid=22307690}}&lt;/ref&gt; جين جو ارتقا، بنيادي طور تي ايليل جي قدرتي چونڊ يا ٻين لفظن ۾ سڀ کان وڌيڪ مناسب جي بقا ۽ جينياتي وهڪري تي منحصر آهي.


==تعريفون== 
==تاريخ==
==ماليڪيولر بنياد==
==ساخت ۽ ڪم==
===ساخت===
[[File:Gene.png]]
ڊي. اين. اي ماليڪيول ڪاربان جي ڪمپائونڊز مان ٺهيل هوندو آهي. ڪاربان ان سلسلي ۾ تمام اهم ڪردار ادا ڪري ٿو. ان مان جيتوڻيڪ روح يا زندگي کي حقيقي طور نه سمجهيو ويو آهي پر اها ڳالهه واضح ٿي وئي آهي ته پيدائش جا اصول ئي (ٻين اصولن سميت) جاندار جي بنيادي خاصيت آهن.زندگي جي بنياد ۾ جيڪو خاص مادو آهي، اهو اصل ۾ ڪاربان ئي آهي. جيئن مقناطيسي خاصيت 26 کان 28 اليڪٽران وارن عنصرن ۾ ئي ملندي آهي ۽ ريڊيو ايڪٽوٽي جي خاصيت 6 اليڪٽران واري ڪاربان سان تعلق رکي ٿي. بورون ۾ ڪاربان کان صرف هڪ ئي اليڪٽران وڌيڪ هوندو آهي ۽ نائٽروجن ۾ ڪاربان جي ڀيٽ ۾ صرف هڪ اليڪٽران گهٽ هوندو آهي، پر انهن عنصرن جو زندگي سان تعلق نظر نه ٿو اچي.&lt;ref&gt;ڪتاب: [[انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا]]، جلد ٽيون، ڇپيندڙ: [[سنڌي ٻولي جو با اختيار ادارو|سنڌي لئنگئيج اٿارٽي]] (ISBN: 978-969-9098-40-6) سال: 2011 &lt;/ref&gt;
==جين اظهار==
جينياتي
==وراثت==
==جينوم== 
==جينياتي انجنيئرنگ==
==پڻ ڏسو==
[[:باب:حياتيات]]
* [[جينيات]]
* [[ڪروموسوم]]
* [[انساني جينوم]]

==ٻاهرين لنڪس==
{{Div col|colwidth=27em}}
* [https://ctdbase.org/ Comparative Toxicogenomics Database]
* [https://www.dnaftb.org/ DNA From The Beginning&amp;nbsp;– a primer on genes and DNA]
* [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gene Gene&amp;nbsp;– a searchable database of genes]
* [https://www.mdpi.com/journal/genes ''Genes'']&amp;nbsp;– an Open Access journal
* [http://idconverter.bioinfo.cnio.es/ IDconverter&amp;nbsp;– converts gene IDs between public databases] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200929092205/http://idconverter.bioinfo.cnio.es/ |date=29 September 2020 }}
* [https://web.archive.org/web/20051017154959/http://www.ihop-net.org/UniPub/iHOP/ iHOP&amp;nbsp;– Information Hyperlinked over Proteins]
* [https://web.archive.org/web/20110720065115/http://tagc.univ-mrs.fr/tbrowser/ TranscriptomeBrowser&amp;nbsp;– Gene expression profile analysis]
* [https://archive.today/20121221003541/http://www.jcvi.org/pn-utility The Protein Naming Utility, a database to identify and correct deficient gene names]
* [https://www.mousephenotype.org/ IMPC (International Mouse Phenotyping Consortium)]&amp;nbsp;– Encyclopedia of mammalian gene function
* [https://www.globalgenes.org/ Global Genes Project]&amp;nbsp;– Leading non-profit organization supporting people living with genetic diseases
* [https://www.nature.com/collections/aghcdefffg Encode threads explorer], ''[[Nature (journal)|Nature]]''
** [https://www.nature.com/articles/nature28172 Characterization of intergenic regions and gene definition], ''[[Nature (journal)|Nature]]''
{{Div col end}}

{{Gene expression}}
{{Self-replicating organic structures}}

{{Authority control}}
[[زمرو:جين]]
[[زمرو:ڪلوننگ]]
[[زمرو:جينيات]]
[[زمرو:سائنسي موضوع]]
[[زمرو:ماليڪيولر حياتيات]]
[[زمرو:جينيات جون اصطلاحون]]
[[Category:Wikipedia articles with sections published in WikiJournal of Medicine]]

==حوالا==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>s6ap6flkj0a1e41behuwlmxous2srbd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>وڪيپيڊيا:وڪي لوز مونيومينٽس پاڪستان</title>
    <ns>4</ns>
    <id>31271</id>
    <revision>
      <id>322014</id>
      <parentid>208839</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T00:51:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Krok6kola</username>
        <id>9572</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:7asfw.jpg]] → [[File:Building in Lahore, seen from Chitta Gate.jpg]] [[c:COM:FR#FR2|Criterion 2]]</comment>
      <origin>322014</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27951" sha1="0peuo72louht6bia2f0b3gwc2so9fa4" xml:space="preserve">{{WLMP}}
[[عڪس:WLM_Pakistan.png|مرڪز|frameless|194x194 عڪسلون]]
&lt;div style=&quot;margin:0 auto;width:780px;max-width:780px;font-size:2.0em;color:#888;text-align:center;line-height: 130%;padding-top:10px;padding-bottom:10px;&quot; class=&quot;&quot;&gt;تاريخي عمارتن جون تصويرون اپلوڊ ڪري، وڪيپيڊيا جي مدد ڪريو &lt;/div&gt;

== فھرست ==
[[عڪس:Flag_map_of_Pakistan.svg|frameless]]
* [[آزاد ڪشمير|آزاد ڄمون ۽ ڪشمير]]
* [[اسلام آباد]]
* [[بلوچستان (صوبو)|بلوچستان]]
* [[پنجاب، پاڪستان|پنجاب]]
* [[خيبر پختونخوا|خیبر پختونخواہ]]
* [[سنڌ]]
* [[وفاقي منتظم شده قبائلي علائقا|فاٽا]]
* [[گلگت بلتستان|گلگت- بلتستان]]

== وڌيڪ معلومات ==
* [http://wikilovesmonuments.pk/ مرڪزي ويب سائيٽ]
&lt;/div&gt;

&lt;gallery heights=&quot;200px&quot; mode=&quot;packed-hover&quot;&gt;
View_of_Satghara_Temple_(Katas_Raj_Temple).jpg|&quot;View_of_Satghara_Temple_(Katas_Raj_Temple)&quot; by User:Itsmubi
Bath_Place_(Ashnan_Place)_at_Katas_Temple_(Satghara_Temple).jpg|&quot;Bath_Place_(Ashnan_Place)_at_Katas_Temple_(Satghara_Temple)&quot; by User:Itsmubi
Shah_Jahan_Mosque_Center,_Thatta_by_Usman_Ghani.JPG|&quot;Shah_Jahan_Mosque_Center,_Thatta_by_Usman_Ghani&quot; by User:Usman.pg
Shah_jahan_mosque4.JPG|&quot;Shah_jahan_mosque4&quot; by User:Ovaiswaraich
Shah_jahan_mosque6.JPG|&quot;Shah_jahan_mosque6&quot; by User:Ovaiswaraich
FaisalMosqueAfterRain.jpg|&quot;FaisalMosqueAfterRain&quot; by User:Moiz.ismaili
What_you_want_to_see.jpg|&quot;What_you_want_to_see&quot; by User:Xnaveedhassan
Entrance_of_Wazir_Khan_Mosque.jpg|&quot;Entrance_of_Wazir_Khan_Mosque&quot; by User:Shaguftakarim
Door_of_Wazir_Khan_Mosque.jpg|&quot;Door_of_Wazir_Khan_Mosque&quot; by User:Shaguftakarim
Facade,_Entrance_Chamber,_Badshahi_Masjid,_Lahore..jpg|&quot;Facade,_Entrance_Chamber,_Badshahi_Masjid,_Lahore.&quot; by User:Asultan
Sunrise at Tomb of Shah Rukn-e-Alam 2013-06-29.jpg|&quot;Sun_Rise_at_Tome_of_Shah_Rukn-e-Alam&quot; by User:Ahmad4992
Sunset_view_of_Jahangir's_Tomb_Compound.jpg|&quot;Sunset_view_of_Jahangir's_Tomb_Compound&quot; by User:Muh.Ashar
Badshahi_Mosque_from_outside.jpg|&quot;Badshahi_Mosque_from_outside&quot; by User:Ujphotos
Badshahi_Mosque_King’s_Mosque.jpg|&quot;Badshahi_Mosque_King’s_Mosque&quot; by User:Ujphotos
Faisal_mosque_on_the_eve_of_27th_Ramadan.jpg|&quot;Faisal_mosque_on_the_eve_of_27th_Ramadan&quot; by User:Alighazanfarz
Lahore_Fort_-_Night_View.JPG|&quot;Lahore_Fort_-_Night_View&quot; by User:Banjum
View_from_the_rooftop_of_Baltit_fort.jpg|&quot;View_from_the_rooftop_of_Baltit_fort&quot; by User:Faysalelahi
Pak_Monument_Main_Arc.jpg|&quot;Pak_Monument_Main_Arc&quot; by User:Yaser619
Pakistan_Monument_islamabad.jpg|&quot;Pakistan_Monument_islamabad&quot; by User:Usman.zubair5
Rawat_Fort_-_Eastern_Gate_from_Inside_2.jpg|&quot;Rawat_Fort_-_Eastern_Gate_from_Inside_2&quot; by User:Mudabbirmaajid
Ramkot_Fort.jpg|&quot;Ramkot_Fort&quot; by User:Mudabbirmaajid
A Namazi Leaving Shah Jahan Mosque after Prayers.jpg|&quot;A_Namazi_Leaving_Mosque_after_Prayers&quot; by User:Fasihjee
Katasraj_Mandir_by_Bilal_Soomro.JPG|&quot;Katasraj_Mandir_by_Bilal_Soomro&quot; by User:M.bilal.soomro
F9_Park_Under_The_Stars_1.jpg|&quot;F9_Park_Under_The_Stars_1&quot; by User:Uzzzzzzzi
The_Other_Portion_of_Beautiful_Shah_Jahan_Mosque.jpg|&quot;The_Other_Portion_of_Beautiful_Shah_Jahan_Mosque&quot; by User:Fasihjee
Fatima_Jinnah_Park_baradri_F9_Islamabad.jpg|&quot;Fatima_Jinnah_Park_baradri_F9_Islamabad&quot; by User:Uzzzzzzzi
University of Peshawar.jpg|&quot;Islamia_College_University,_Peshawar&quot; by User:Askhokhar66
The_Main_Royal_Entrance.jpg|&quot;The_Main_Royal_Entrance&quot; by User:Syed muhammad raza shah
The_Mosque_of_the_king.jpg|&quot;The_Mosque_of_the_king&quot; by User:Syed muhammad raza shah
Locals_playing_cricket_in_the_Rohtas_Fort.jpg|&quot;Locals_playing_cricket_in_the_Rohtas_Fort&quot; by User:Ahmarnadeem
Front_side_of_Tomb_1.jpg|&quot;Front_side_of_Tomb_1&quot; by User:Muh.Ashar
Front_side_of_tomb_along_with_garden.jpg|&quot;Front_side_of_tomb_along_with_garden&quot; by User:Muh.Ashar
Backside_View_of_Tomb.jpg|&quot;Backside_View_of_Tomb&quot; by User:Muh.Ashar
Beautiful_Interior_of_Dai_Anga_Tomb.jpg|&quot;Beautiful_Interior_of_Dai_Anga_Tomb&quot; by User:Muh.Ashar
Makli_(1).jpg|&quot;Makli_(1)&quot; by User:Ailya Ejaz Mirza
Facade_of_Ali_Mardan's_Tomb.jpg|&quot;Facade_of_Ali_Mardan's_Tomb&quot; by User:Muh.Ashar
Main_Gate_of_Ali_Mardan_Khan's_Tomb.jpg|&quot;Main_Gate_of_Ali_Mardan_Khan's_Tomb&quot; by User:Muh.Ashar
Ali_Mardan_Tomb_from_Main_Gate.jpg|&quot;Ali_Mardan_Tomb_from_Main_Gate&quot; by User:Muh.Ashar
In_the_courtyard_of_Badshahi_Mosque.jpg|&quot;In_the_courtyard_of_Badshahi_Mosque&quot; by User:Alichaudharyphotography
Kot_Diji_Fort.jpg|&quot;Kot_Diji_Fort&quot; by User:Shah zaman baloch
Beautiful_Corridor_of_Omar_Hayat_Mahal.jpg|&quot;Beautiful_Corridor_of_Omar_Hayat_Mahal&quot; by User:Muh.Ashar
Colorful_interior_of_Omar_Hayat_Mahal.jpg|&quot;Colorful_interior_of_Omar_Hayat_Mahal&quot; by User:Muh.Ashar
Colorful_windows_of_Omar_Hayat_Mahal.jpg|&quot;Colorful_windows_of_Omar_Hayat_Mahal&quot; by User:Muh.Ashar
Corridor_in_Badshahi_Mosque.jpg|&quot;Corridor_in_Badshahi_Mosque&quot; by User:Alichaudharyphotography
Entrance_Gate_of_Omar_Hayat_Mahal.jpg|&quot;Entrance_Gate_of_Omar_Hayat_Mahal&quot; by User:Muh.Ashar
Devotees_at_the_Gate.jpg|&quot;Devotees_at_the_Gate&quot; by User:Jamiluddinakhtar
Northside_view_of_Baltit_Fort.JPG|&quot;Northside_view_of_Baltit_Fort&quot; by User:Imranhunzai
Baltit_Fort_Karimabad_Hunza.JPG|&quot;Baltit_Fort_Karimabad_Hunza&quot; by User:Imranhunzai
Faisal_Mosque_Photography_by_Ali_Mujtaba_10.jpg|&quot;Faisal_Mosque_Photography_by_Ali_Mujtaba_10&quot; by User:Alimujtaba79
Faisal_Mosque_Photography_by_Ali_Mujtaba_12.jpg|&quot;Faisal_Mosque_Photography_by_Ali_Mujtaba_12&quot; by User:Alimujtaba79
Faisal_Mosque_Photography_by_Ali_Mujtaba_4.jpg|&quot;Faisal_Mosque_Photography_by_Ali_Mujtaba_4&quot; by User:Alimujtaba79
Faisal_Mosque_Photography_by_Ali_Mujtaba_9.jpg|&quot;Faisal_Mosque_Photography_by_Ali_Mujtaba_9&quot; by User:Alimujtaba79
Front_view_of_Baltit_Fort_on_a_cloudy_day.JPG|&quot;Front_view_of_Baltit_Fort_on_a_cloudy_day&quot; by User:Imranhunzai
Altit_Fort_Tibetan_style_tower.jpg|&quot;Altit_Fort_Tibetan_style_tower&quot; by User:Imranhunzai
Altit_Fort_tower.JPG|&quot;Altit_Fort_tower&quot; by User:Imranhunzai
Samadhi_of_Ranjit_Singh_123.jpg|&quot;Samadhi_of_Ranjit_Singh_123&quot; by User:Shahbaz Aslam429`
Gurdwara Dera Sahib 14.jpg|&quot;Samadhi_of_Ranjit_Singh_14&quot; by User:Shahbaz Aslam429`
Tomb_of_Nawab_Isa_Khan.jpg|&quot;Tomb_of_Nawab_Isa_Khan&quot; by User:Muhammad zahid ansari
Noor_Mehal_palm_tree.JPG|&quot;Noor_Mehal_palm_tree&quot; by User:Rohaan Bhatti
Dawn_at_Wazir_Khan_Mosque.JPG|&quot;Dawn_at_Wazir_Khan_Mosque&quot; by User:Muh.Ashar
Fort pavilion - Lahore Fort.jpg|&quot;Fort_pav&quot; by User:Muhammad zahid ansari
A_click_of_Muhammad_Bin_Qasim_Masjid.jpg|&quot;A_click_of_Muhammad_Bin_Qasim_Masjid&quot; by User:Usman.pg
A_picture_of_Muhammad_Bin_Qasim_Masjid.jpg|&quot;A_picture_of_Muhammad_Bin_Qasim_Masjid&quot; by User:Usman.pg
View_from_Skardu_Fort_towards_River_Indus.jpg|&quot;View_from_Skardu_Fort_towards_River_Indus&quot; by User:Osama Bangash
View through the garden - Shigar Fort.jpg|&quot;View_through_the_garden&quot; by User:Osama Bangash
Shiva_Temple_at_Katasraj_Temples.jpg|&quot;Shiva_Temple_at_Katasraj_Temples&quot; by User:Muh.Ashar
Lahore_Fort_12.jpg|&quot;Lahore_Fort_12&quot; by User:Shahbaz Aslam429`
Lahore_Fort_Panorama.jpg|&quot;Lahore_Fort_Panorama&quot; by User:Siraj Ul Hassan
Faisal_Mosque_by_Umair_Shakil.jpg|&quot;Faisal_Mosque_by_Umair_Shakil&quot; by User:Umairi91
Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque)_12.jpg|&quot;Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque)_12&quot; by User:Shahbaz Aslam429`
Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque)_123.jpg|&quot;Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque)_123&quot; by User:Shahbaz Aslam429`
Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque)_14.jpg|&quot;Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque)_14&quot; by User:Shahbaz Aslam429`
Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque)_15.jpg|&quot;Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque)_15&quot; by User:Shahbaz Aslam429`
Badshahi_Mosque_16.jpg|&quot;Badshahi_Mosque_16&quot; by User:Shahbaz Aslam429`
An_other_angle_of_Satyan-jo-than_by_Usman_Ghani.jpg|&quot;An_other_angle_of_Satyan-jo-than_by_Usman_Ghani&quot; by User:Usman.pg
Shah_Faisal_Mosque_(i).jpg|&quot;Shah_Faisal_Mosque_(i)&quot; by User:Fahhadrajper
Sunset_at_Hiran_Minar.jpg|&quot;Sunset_at_Hiran_Minar&quot; by User:Muh.Ashar
Hazuri_Bagh_Bardari_HD.jpg|&quot;Hazuri_Bagh_Bardari_HD&quot; by User:Junaidalvi
Dusk_at_Hiran_Minar.jpg|&quot;Dusk_at_Hiran_Minar&quot; by User:Muh.Ashar
Early_Morning_view_of_Faisal_Mosque_Enterance.jpg|&quot;Early_Morning_view_of_Faisal_Mosque_Enterance&quot; by User:Muh.Ashar
Faisal_Mosque_by_M_Ali_Mir.jpg|&quot;Faisal_Mosque_by_M_Ali_Mir&quot; by User:Thealimir
Faisal_Mosque_Daytime.JPG|&quot;Faisal_Mosque_Daytime&quot; by User:Siraj Ul Hassan
Faisal_Mosque_Evening.JPG|&quot;Faisal_Mosque_Evening&quot; by User:Siraj Ul Hassan
Derawar_Fort_at_night_02.jpg|&quot;Derawar_Fort_at_night_02&quot; by User:Thealimir
Derawar_Fort_at_Blue_Hour_by_M_Ali_Mir_03.jpg|&quot;Derawar_Fort_at_Blue_Hour_by_M_Ali_Mir_03&quot; by User:Thealimir
Chauburji_under_the_sky.jpg|&quot;Chauburji_under_the_sky&quot; by User:Junaidalvi
A_central_coposition_by_Usman_Ghani.jpg|&quot;A_central_coposition_by_Usman_Ghani&quot; by User:Usman.pg
A_Wide_view_of_Islamia_College_by_Usman_Ghani.jpg|&quot;A_Wide_view_of_Islamia_College_by_Usman_Ghani&quot; by User:Usman.pg
Back_Side_View_of_Pakistan_Monument.jpg|&quot;Back_Side_View_of_Pakistan_Monument&quot; by User:Muh.Ashar
Royal Dusk - Badshahi Mosque.jpg|&quot;Royal_Dusk&quot; by User:Siraj Ul Hassan
Royal_Face.jpg|&quot;Royal_Face&quot; by User:Siraj Ul Hassan
Side_view_of_Chaqchan_Mosque.jpg|&quot;Side_view_of_Chaqchan_Mosque&quot; by User:Muh.Ashar
Hiran_Minar_From_Below.JPG|&quot;Hiran_Minar_From_Below&quot; by User:HassanNaul
Faiz_Mahel_by_Usman_Ghani.jpg|&quot;Faiz_Mahel_by_Usman_Ghani&quot; by User:Usman.pg
Fort_Front.jpg|&quot;Fort_Front&quot; by User:Siraj Ul Hassan
Fort101.jpg|&quot;Fort101&quot; by User:Osamatif
Clouds on Shrine of Baha'al-Halim by Usman Ghani.jpg|&quot;Clouds_on_Uch_Sharif_by_Usman_Ghani&quot; by User:Usman.pg
Corridor_of_Chaqchan_Mosque.jpg|&quot;Corridor_of_Chaqchan_Mosque&quot; by User:Muh.Ashar
Silhouette of Badshahi Mosque at sunset.jpg|&quot;Divine_Shadows&quot; by User:Siraj Ul Hassan
Entrance_and_Facade_of_Chaqchan_Mosque.jpg|&quot;Entrance_and_Facade_of_Chaqchan_Mosque&quot; by User:Muh.Ashar
Baara_Darri_Hiran_Minar.JPG|&quot;Baara_Darri_Hiran_Minar&quot; by User:HassanNaul
Badshahi Mosque with lighted arches.jpg|&quot;Badshahi2&quot; by User:Osamatif
A different angle of Bibi Jawindi's Tomb by Usman Ghani.jpg|&quot;A_different_angle_of_Uch_Sharif_Tomb_by_Usman_Ghani&quot; by User:Usman.pg
White_Washed_Sikh_Haveli_(100_8627).JPG|&quot;White_Washed_Sikh_Haveli_(100_8627)&quot; by User:Zeeshan.amer
Wazir_Khan_Mosque10.JPG|&quot;Wazir_Khan_Mosque10&quot; by User:Shahbaz Aslam429`
Sunset_at_Faiz_Bakhsh_Tarrace_of_Shalimar_Gardens.jpg|&quot;Sunset_at_Faiz_Bakhsh_Tarrace_of_Shalimar_Gardens&quot; by User:Muh.Ashar
The_Arched_entrance_to_fort.jpg|&quot;The_Arched_entrance_to_fort&quot; by User:Razaawais141
Gate of Wazir Khan Mosque -1.jpg|&quot;The_gate_of_Wazir_Khan_Mosqueaslfa&quot; by User:Razaawais141
The Majestic Wazir Khan Mosque.jpg|&quot;The_Majestic_Mosqueadf&quot; by User:Razaawais141
View_of_main_entrance_of_Khaplu_Palace.jpg|&quot;View_of_main_entrance_of_Khaplu_Palace&quot; by User:Muh.Ashar
Wazir_Khan_Mosque_enterancefws.jpg|&quot;Wazir_Khan_Mosque_enterancefws&quot; by User:Razaawais141
Reflection_of_Farah_Baksh_Terrace_(Upper_Terrace)_main_building.jpg|&quot;Reflection_of_Farah_Baksh_Terrace_(Upper_Terrace)_main_building&quot; by User:Muh.Ashar
Right_side_Pavilion_of_Khaplu_Palace.jpg|&quot;Right_side_Pavilion_of_Khaplu_Palace&quot; by User:Muh.Ashar
Islamia_College_Peshawar,_Pakistan.jpg|&quot;Islamia_College_Peshawar,_Pakistan&quot; by User:Jazzofizia
Kitas_raj.jpg|&quot;Kitas_raj&quot; by User:Raheelquder
Main_Pavilion_of_Faiz_Baksh_means_Bestower_of_Goodness._(Middle_Terrace).jpg|&quot;Main_Pavilion_of_Faiz_Baksh_means_Bestower_of_Goodness._(Middle_Terrace)&quot; by User:Muh.Ashar
Main_Parying_Area_of_Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque).jpg|&quot;Main_Parying_Area_of_Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque)&quot; by User:Muh.Ashar
Pakistan_Monument_by_Nauman_2.jpg|&quot;Pakistan_Monument_by_Nauman_2&quot; by User:Nauman Ali Shahid
Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque).jpg|&quot;Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque)&quot; by User:Shahbaz Aslam429`
Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque.).jpg|&quot;Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque.)&quot; by User:Shahbaz Aslam429`
Beautiful_pavilion_of_Faiz_Baksh_terrace.jpg|&quot;Beautiful_pavilion_of_Faiz_Baksh_terrace&quot; by User:Muh.Ashar
Badshahi Mosque ablution area.jpg|&quot;1S1A1871&quot; by User:AliGhalib12345
Badshahi Mosque courtyard 1.jpg|&quot;1S1A1973&quot; by User:AliGhalib12345
Badshahi Masjid view from Iqbal park2.jpg|&quot;1S1A2137&quot; by User:AliGhalib12345
Badshahi Mosque at night with lights.jpg|&quot;1S1A2192&quot; by User:AliGhalib12345
Hazuri Bagh, Lahore (023).jpg|&quot;23afdf&quot; by User:Razaawais141
Diwan-i-Khas (Lahore Fort) 4.jpg|&quot;4_(2)sdad&quot; by User:Razaawais141
Building in Lahore, seen from Chitta Gate.jpg|&quot;7asfw&quot; by User:Razaawais141
A_Beautiful_Pavilion_near_Sheesh_Mahal_in_Lahore_Fort.JPG|&quot;A_Beautiful_Pavilion_near_Sheesh_Mahal_in_Lahore_Fort&quot; by User:Muh.Ashar
Arched_corridors_of_Wazir_Khan_Mosquelasnf.jpg|&quot;Arched_corridors_of_Wazir_Khan_Mosquelasnf&quot; by User:Razaawais141
Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque)54.jpg|&quot;Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque)54&quot; by User:Shahbaz Aslam429`
Dai Anga Tomb ceiling.jpg|&quot;Top_Of_Tomb&quot; by User:Nabzula
Shah_Jahan_Mosque,_Thatta_(Inside_view).JPG|&quot;Shah_Jahan_Mosque,_Thatta_(Inside_view)&quot; by User:Rohaan Bhatti
Side_View_of_Ramkot_Fort.JPG|&quot;Side_View_of_Ramkot_Fort&quot; by User:Muh.Ashar
Shrine_of_Baba_Kamal_Chishti_-_Urfa_Suhaib_Khan.jpg|&quot;Shrine_of_Baba_Kamal_Chishti_-_Urfa_Suhaib_Khan&quot; by User:UrfaK
Silhouette_of_Abbasi_Mosque.jpg|&quot;Silhouette_of_Abbasi_Mosque&quot; by User:Muh.Ashar
Rohtas_Fort_-_Front_Gate.jpg|&quot;Rohtas_Fort_-_Front_Gate&quot; by User:Rohaan Bhatti
Saidpur_Village.jpg|&quot;Saidpur_Village&quot; by User:Afaque
Night_View_of_Derawar_Fort.jpg|&quot;Night_View_of_Derawar_Fort&quot; by User:Muh.Ashar
Lahore_Fort_view_from_Baradari.jpg|&quot;Lahore_Fort_view_from_Baradari&quot; by User:Rohaan Bhatti
Makli_Hill.JPG|&quot;Makli_Hill&quot; by User:Rohaan Bhatti
Mangla_Lake_view_from_Main_Enterance_of_Ramkot_Fort.JPG|&quot;Mangla_Lake_view_from_Main_Enterance_of_Ramkot_Fort&quot; by User:Muh.Ashar
Night_View_of_Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque).jpg|&quot;Night_View_of_Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque)&quot; by User:Muh.Ashar
Night_View_of_Noor_Mahal.jpg|&quot;Night_View_of_Noor_Mahal&quot; by User:Muh.Ashar
Inside_Out_Monument.jpg|&quot;Inside_Out_Monument&quot; by User:Moiz.ismaili
Khaplu_Palace_Side_View.JPG|&quot;Khaplu_Palace_Side_View&quot; by User:Sylvina Daniel
Kot_Diji_Fort_1.jpg|&quot;Kot_Diji_Fort_1&quot; by User:Usman.pg
Entrance_Badshahi_Mosque.jpg|&quot;Entrance_Badshahi_Mosque&quot; by User:Moiz.ismaili
Entrance_of_Noor_Mahal.jpg|&quot;Entrance_of_Noor_Mahal&quot; by User:Muh.Ashar
Faisal_Mosque_from_Faisal_Ave.jpg|&quot;Faisal_Mosque_from_Faisal_Ave&quot; by User:Afaque
Faisal_Masjid.jpg|&quot;Faisal_Masjid&quot; by User:Muhammad zahid ansari
Fireworks_at_Derawar_Fort.jpg|&quot;Fireworks_at_Derawar_Fort&quot; by User:Muh.Ashar
Faisal-Mosque-Ramadan-2014-1.jpg|&quot;Faisal-Mosque-Ramadan-2014-1&quot; by User:Moiz.ismaili
Faisal-Mosque_during_28_Ramadan-2014-2.jpg|&quot;Faisal-Mosque_during_28_Ramadan-2014-2&quot; by User:Moiz.ismaili
Fireworks_Part_2_at_Derawar_Fort.jpg|&quot;Fireworks_Part_2_at_Derawar_Fort&quot; by User:Muh.Ashar
Front_Elevation_of_Noor_Mahal.jpg|&quot;Front_Elevation_of_Noor_Mahal&quot; by User:Muh.Ashar
Hiran_minar_in_cracks.jpg|&quot;Hiran_minar_in_cracks&quot; by User:Rohaan Bhatti
HDR_Captured_while_Sunset_at_Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque).jpg|&quot;HDR_Captured_while_Sunset_at_Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque)&quot; by User:Muh.Ashar
Corridor_just_before_main_praying_area_of_Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque).jpg|&quot;Corridor_just_before_main_praying_area_of_Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque)&quot; by User:Muh.Ashar
Early_Morning_View_of_Derawar_Fort.jpg|&quot;Early_Morning_View_of_Derawar_Fort&quot; by User:Muh.Ashar
Early_morning_view_of_the_enterence_of_Abbasi_Mosque.jpg|&quot;Early_morning_view_of_the_enterence_of_Abbasi_Mosque&quot; by User:Muh.Ashar
Beautiful_cloud_formation_during_Sunset_over_Derawar_Fort.jpg|&quot;Beautiful_cloud_formation_during_Sunset_over_Derawar_Fort&quot; by User:Muh.Ashar
Beautiful_view_of_Mangla_Lake_from_Ramkot_Fort.JPG|&quot;Beautiful_view_of_Mangla_Lake_from_Ramkot_Fort&quot; by User:Muh.Ashar
Badshahi_Mosque_Silhouette_at_sunset.jpg|&quot;Badshahi_Mosque_Silhouette_at_sunset&quot; by User:Rohaan Bhatti
Badshahi_MOSQUE.jpg|&quot;Badshahi_MOSQUE&quot; by User:BilalAhmed0000
An_Eve_at_Pakistan_Monument.jpg|&quot;An_Eve_at_Pakistan_Monument&quot; by User:Moiz.ismaili
Backside_view_of_Abbasi_Mosque.jpg|&quot;Backside_view_of_Abbasi_Mosque&quot; by User:Muh.Ashar
Badshahi_Mosque_Silhouette_at_sunset_wide_angle.jpg|&quot;Badshahi_Mosque_Silhouette_at_sunset_wide_angle&quot; by User:Rohaan Bhatti
Aerial_View_of_Ramkot_Fort.JPG|&quot;Aerial_View_of_Ramkot_Fort&quot; by User:Muh.Ashar
Abbasi_Mosque_view_through_Main_Gate.jpg|&quot;Abbasi_Mosque_view_through_Main_Gate&quot; by User:Muh.Ashar
Monument-sunset.jpg|&quot;Monument-sunset&quot; by User:Geniousinit
Pakistan_Monument_by_Nauman.jpg|&quot;Pakistan_Monument_by_Nauman&quot; by User:Nauman Ali Shahid
Math_Department_Peshawar_University_Panorama.jpg|&quot;Math_Department_Peshawar_University_Panorama&quot; by User:Zarakkhandurrani
Monument_Arches.jpg|&quot;Monument_Arches&quot; by User:Geniousinit
Islamia_college_Panorama.jpg|&quot;Islamia_college_Panorama&quot; by User:Zarakkhandurrani
Just_before_the_Sunset..JPG|&quot;Just_before_the_Sunset.&quot; by User:Muh.Ashar
Faisal_Mosque_by_Nauman.jpg|&quot;Faisal_Mosque_by_Nauman&quot; by User:Nauman Ali Shahid
Faisal_Masjid_on_27th_Ramadan.jpg|&quot;Faisal_Masjid_on_27th_Ramadan&quot; by User:Geniousinit
Baltit_Fort,_Hunza_Valley.JPG|&quot;Baltit_Fort,_Hunza_Valley&quot; by User:Sylvina Daniel
The_Tomb_Of_Dai_Anga.JPG|&quot;The_Tomb_Of_Dai_Anga&quot; by User:Musablali
Roof_of_Wazir_Khan_Hammam.JPG|&quot;Roof_of_Wazir_Khan_Hammam&quot; by User:Musablali
Shrine_of_Maddho_Lal_Hussein,_Lahore.JPG|&quot;Shrine_of_Maddho_Lal_Hussein,_Lahore&quot; by User:Musablali
Alamgiri Gate Lahore.jpg|&quot;Lahore_071&quot; by User:BeeKay101
-Could_feel_My_Identity_in_Islamia_college_!.JPG|&quot;-Could_feel_My_Identity_in_Islamia_college_!&quot; by User:Mahnoor Keen
Faisal_Mosque_Islamabad_04.jpg|&quot;Faisal_Mosque_Islamabad_04&quot; by User:Sajjad Haider streetpainter
Baltit_Fort_-_view_from_Ultar_Glacier.JPG|&quot;Baltit_Fort_-_view_from_Ultar_Glacier&quot; by User:Sylvina Daniel
Pir-chinasi-muzaffarabad.jpg|&quot;Pir-chinasi-muzaffarabad&quot; by User:Meemjee
Interior_of_roof_of_Wazir_Khan_Hammam.JPG|&quot;Interior_of_roof_of_Wazir_Khan_Hammam&quot; by User:Musablali
Khaplu_Palace.jpg|&quot;Khaplu_Palace&quot; by User:Tazzokh1
Gulabi_Darwaza.JPG|&quot;Gulabi_Darwaza&quot; by User:Musablali
Dome_of_Dai_Anga's_Tomb.JPG|&quot;Dome_of_Dai_Anga's_Tomb&quot; by User:Musablali
Bilal-Farooq-Khan-Pakistan-Image2.jpg|&quot;Bilal-Farooq-Khan-Pakistan-Image2&quot; by User:BeeKay101
Minar-e-Pakistan 01.jpg|&quot;MP023&quot; by User:Nadeem Abbas Mushtaq
Faisal_Mosque_Wide.JPG|&quot;Faisal_Mosque_Wide&quot; by User:Farhan.malikk
The_Lahore_Fort.jpg|&quot;The_Lahore_Fort&quot; by User:Ammar ejaz444
Merewether_Clock_Tower_01.jpg|&quot;Merewether_Clock_Tower_01&quot; by User:Pierpao
Faisal_Mosque_at_Blue_Hour_(Dawn).jpg|&quot;Faisal_Mosque_at_Blue_Hour_(Dawn)&quot; by User:Sannan Tariq
Faisal_Mosque-Sunset.jpg|&quot;Faisal_Mosque-Sunset&quot; by User:Adeelahmad93
Badshahi_Masjid_Spectacle.jpg|&quot;Badshahi_Masjid_Spectacle&quot; by User:Muhammad Saqib Khan
Wazir_Khan_Mosque_11.JPG|&quot;Wazir_Khan_Mosque_11&quot; by User:Shahbaz Aslam429`
Ghulabi_Bagh_7.jpg|&quot;Ghulabi_Bagh_7&quot; by User:Shahbaz Aslam429`
Tomb_of_Shah_Rukn-e-Alam_View_Multan.jpg|&quot;Tomb_of_Shah_Rukn-e-Alam_View_Multan&quot; by User:Junaidahmadj
Noor_Mahal_interior_by_M_Ali_Mir.jpg|&quot;Noor_Mahal_interior_by_M_Ali_Mir&quot; by User:Thealimir
A_Sikh_Monument_in_Rohtas_by_Usman_Ghani.jpg|&quot;A_Sikh_Monument_in_Rohtas_by_Usman_Ghani&quot; by User:Usman.pg
A_wide_angle_picture_of_Muhammad_Bin_Qasim_Masjid.jpg|&quot;A_wide_angle_picture_of_Muhammad_Bin_Qasim_Masjid&quot; by User:Usman.pg
Sassi da Kallara.jpg|&quot;Where_the_sky_kisses_the_mountains&quot; by User:Zohaib Tariq
Kallar_temple.jpg|&quot;Kallar_temple&quot; by User:Zohaib Tariq
A_panoramic_view_of_the_complete_Baltit_fort.jpg|&quot;A_panoramic_view_of_the_complete_Baltit_fort&quot; by User:Faysalelahi
Badshahi Mosque - side view 03.jpg|&quot;Inside_view_02&quot; by User:Goharshahzad
Minar_e_Pakistan_evening_veiw.jpg|&quot;Minar_e_Pakistan_evening_veiw&quot; by User:Abdulrehman129b
Kokaltash_(Tomb_of_Jahan_Bahadur_Zafar)_Lahore.jpg|&quot;Kokaltash_(Tomb_of_Jahan_Bahadur_Zafar)_Lahore&quot; by User:Fazel rehman
Tome_of_Shah_Rukn-e-Alam.jpg|&quot;Tome_of_Shah_Rukn-e-Alam&quot; by User:ZainShahid117
Courtyard at the Wazir Khan Mosque in Lahore, Pakistan. - Aunzee 68.jpg|&quot;Aunzee_68&quot; by User:Aunzee
Faisal_Mosque_in_evening.JPG|&quot;Faisal_Mosque_in_evening&quot; by User:Mhtoori
Eye_Of_Lahore_(Minar_e_Pakistan)_evening.jpg|&quot;Eye_Of_Lahore_(Minar_e_Pakistan)_evening&quot; by User:Lime.adeel
Dai_Anga4.JPG|&quot;Dai_Anga4&quot; by User:Nabzula
Chauburji.jpg|&quot;Chauburji&quot; by User:Mustafajp
Derawar Fort side view.jpg|&quot;Fort_side_view&quot; by User:Rohaan Bhatti
Derawar_fort.jpg|&quot;Derawar_fort&quot; by User:Asifnwz
Front_gate_of_badshahi_mosque.jpg|&quot;Front_gate_of_badshahi_mosque&quot; by User:Abdulmutlib12
The_Minar-e-Pakistan.jpg|&quot;The_Minar-e-Pakistan&quot; by User:Ammar ejaz444
Khaplu_With_the_mountians_in_background.jpg|&quot;Khaplu_With_the_mountians_in_background&quot; by User:Farhanumerwiki
Facade_and_Entrance_of_Jahangir's_Tomb.jpg|&quot;Facade_and_Entrance_of_Jahangir's_Tomb&quot; by User:Muh.Ashar
Noor_Mahal_Front_view.jpg|&quot;Noor_Mahal_Front_view&quot; by User:Naveedulfatkhan
Minar-E-Pakistan.jpg|&quot;Minar-E-Pakistan&quot; by User:Siraj Ul Hassan
Bibi_jaiwindi_tomb.jpg|&quot;Bibi_jaiwindi_tomb&quot; by User:Asifnwz
Faisal_Masjid_From_Damn_e_koh.jpg|&quot;Faisal_Masjid_From_Damn_e_koh&quot; by User:Geniousinit
One_of_the_Pavilion_of_Faiz_Bakhsh_Tarrace.jpg|&quot;One_of_the_Pavilion_of_Faiz_Bakhsh_Tarrace&quot; by User:Muh.Ashar
The_enterance_of_Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque).jpg|&quot;The_enterance_of_Badshahi_Mosque_(King’s_Mosque)&quot; by User:Razaawais141
Wazir_Khan_Mosque_111.JPG|&quot;Wazir_Khan_Mosque_111&quot; by User:Shahbaz Aslam429`
Derawar_Fort_by_M_Ali_Mir_01.jpg|&quot;Derawar_Fort_by_M_Ali_Mir_01&quot; by User:Thealimir
Minar_e_Pakistan_at_Dusk.JPG|&quot;Minar_e_Pakistan_at_Dusk&quot; by User:Armughanmunir
AMB_Temple_in_Soon_Sakasar_Valley_by_Usman_Ghani.JPG|&quot;AMB_Temple_in_Soon_Sakasar_Valley_by_Usman_Ghani&quot; by User:Usman.pg
Shah_Rukn_e_Alam_by_M_Ali_Mir_03.jpg|&quot;Shah_Rukn_e_Alam_by_M_Ali_Mir_03&quot; by User:Thealimir
Badshahi_Masjed.jpg|&quot;Badshahi_Masjed&quot; by User:Aymenrizwan
Wazir_khan.jpg|&quot;Wazir_khan&quot; by User:Alqasim2004
Faisal_Masjid21.jpg|&quot;Faisal_Masjid21&quot; by User:Umairi91
Badshahi-Mosque12.jpg|&quot;Badshahi-Mosque12&quot; by User:Alizafarasif
Badshahi_Mosque_9.jpg|&quot;Badshahi_Mosque_9&quot; by User:Sayem ghayur
Faisal_Mosque_Photography_by_Ali_Mujtaba_11.jpg|&quot;Faisal_Mosque_Photography_by_Ali_Mujtaba_11&quot; by User:Alimujtaba79
Front_Wall_of_the_Tomb.jpg|&quot;Front_Wall_of_the_Tomb&quot; by User:Muh.Ashar
Facade of Tomb of Bibi Jawindi.jpg|&quot;Facade_of_Tomb&quot; by User:Muh.Ashar
Tomb_of_Bibi_Jawindi.jpg|&quot;Tomb_of_Bibi_Jawindi&quot; by User:Shah zaman baloch
Tomb_of_Shah_Rukn-e-Alam5_by_chiltanflats.jpg|&quot;Tomb_of_Shah_Rukn-e-Alam5_by_chiltanflats&quot; by User:Chiltanflats
A_view_of_the_Pavilion_(Hiran_Minar).jpg|&quot;A_view_of_the_Pavilion_(Hiran_Minar)&quot; by User:Khurramar
Kaller_temple.jpg|&quot;Kaller_temple&quot; by User:Zohaib Tariq
Ramkot_Fort_view.jpg|&quot;Ramkot_Fort_view&quot; by User:Muhammad umair wazir
Grave_of_Jahangir.jpg|&quot;Grave_of_Jahangir&quot; by User:SohaibTahirST
Monument_back.jpg|&quot;Monument_back&quot; by User:Mustafajp
Manglawar_Damaged_Stupa.jpg|&quot;Manglawar_Damaged_Stupa&quot; by User:Hamiduos
Katas_Raj_Temples_2.JPG|&quot;Katas_Raj_Temples_2&quot; by User:ClicksByMohammadOmer
Empress_Market_at_Sunset.jpg|&quot;Empress_Market_at_Sunset&quot; by User:Cyclops1789
Baradari_Wide.jpg|&quot;Baradari_Wide&quot; by User:Ratedrulez
The_view_of_valley_from_Chaqchan_Mosque_corridor.jpg|&quot;The_view_of_valley_from_Chaqchan_Mosque_corridor&quot; by User:Farhanumerwiki
St._Patrick's_Cathedral_khi.jpg|&quot;St._Patrick's_Cathedral_khi&quot; by User:Salman1590
Manglawar_Stupa.JPG|&quot;Manglawar_Stupa&quot; by User:Asadkhanbtk
Hazori_park.jpg|&quot;Hazori_park&quot; by User:Abdulmutlib12
Chaqchan_Masjid_(khanqaah-e-mualla_chaqchan).jpg|&quot;Chaqchan_Masjid_(khanqaah-e-mualla_chaqchan)&quot; by User:NasirHussainBarahvi
Edulji_Dinshaw_Dispensary_khi.jpg|&quot;Edulji_Dinshaw_Dispensary_khi&quot; by User:Salman1590
Badshahi_Mosque_in_winter.jpg|&quot;Badshahi_Mosque_in_winter&quot; by User:Abdulmutlib12
Faisal_Mosque_03.JPG|&quot;Faisal_Mosque_03&quot; by User:Sabeeh
Ali_Mujtaba_PM4.jpg|&quot;Ali_Mujtaba_PM4&quot; by User:Alimujtaba79
Shah_Rukn-e-Alam_Tomb.jpg|&quot;Shah_Rukn-e-Alam_Tomb&quot; by User:Junaidali88z
Complete_view_of_Badshahi_Mosque.jpg|&quot;Complete_view_of_Badshahi_Mosque&quot; by User:Abdulrehman129b
Derawar.jpg|&quot;Derawar&quot; by User:Asifnwz
1-_DSC02182.jpg|&quot;1-_DSC02182&quot; by User:Ashmasters
Tomb_of_Bibi_as_Two_decades_before_by_Usman_Ghani.jpg|&quot;Tomb_of_Bibi_as_Two_decades_before_by_Usman_Ghani&quot; by User:Usman.pg
Shah_Jehan_Mosque,_Thatta,_Sindh..jpg|&quot;Shah_Jehan_Mosque,_Thatta,_Sindh.&quot; by User:Asultan
Khaplu_palace_from_the_side.jpg|&quot;Khaplu_palace_from_the_side&quot; by User:Shaguftakarim
View_of_old_mosque_available_in_Jahangir's_Tomb_(Akbari_Sarai).jpg|&quot;View_of_old_mosque_available_in_Jahangir's_Tomb_(Akbari_Sarai)&quot; by User:Muh.Ashar
Balcony_of_Khaplu_palace.jpg|&quot;Balcony_of_Khaplu_palace&quot; by User:Shaguftakarim
Hiran_Minar-_monument_to_Mansraj.jpg|&quot;Hiran_Minar-_monument_to_Mansraj&quot; by User:Shaista bukhari
Khaplu_palace.jpg|&quot;Khaplu_palace&quot; by User:Shaguftakarim
Ali_mardan_Tomb_(shrine)_Lahore.jpg|&quot;Ali_mardan_Tomb_(shrine)_Lahore&quot; by User:Fazel rehman
Raja_Man_Singh_Haveli.jpg|&quot;Raja_Man_Singh_Haveli&quot; by User:Alighazanfarz
Moon over arches at Pakistan Monument Islamabad.jpg|&quot;Moon_over_arches&quot; by User:Alighazanfarz
Facade_and_Entrance_of_Asif_Khan_Mosque.jpg|&quot;Facade_and_Entrance_of_Asif_Khan_Mosque&quot; by User:Muh.Ashar
Entrance_to_the_grave_of_King_Jahangir.jpg|&quot;Entrance_to_the_grave_of_King_Jahangir&quot; by User:Muh.Ashar
Baltit_Fort_(rear_view).JPG|&quot;Baltit_Fort_(rear_view)&quot; by User:Chelliwala
Sunset_at_Jahangir’s_Tomb_(2).jpg|&quot;Sunset_at_Jahangir’s_Tomb_(2)&quot; by User:Muh.Ashar
Lake_at_Hiran_Minar.jpg|&quot;Lake_at_Hiran_Minar&quot; by User:Awaisathar
Arcs_at_Night.jpg|&quot;Arcs_at_Night&quot; by User:Yaser619
Rohtas_Tomb.jpg|&quot;Rohtas_Tomb&quot; by User:Hnqueue
Prime_Minister's_Secretariat,Islamabad_by_Usman_Ghani.jpg|&quot;Prime_Minister's_Secretariat,Islamabad_by_Usman_Ghani&quot; by User:Usman.pg
Ruined_Buddhist_Stupa_and_area_around.jpg|&quot;Ruined_Buddhist_Stupa_and_area_around&quot; by User:Muh.Ashar
Hiran_Minar_-_The_Pavilion.jpg|&quot;Hiran_Minar_-_The_Pavilion&quot; by User:Khurramar
Chakchan_Masjid.jpg|&quot;Chakchan_Masjid&quot; by User:Bilal.1985
Attock_Fort_-_Optographer.jpg|&quot;Attock_Fort_-_Optographer&quot; by User:Optographer
Interior view of main praying chamber - Shahi Mosque.jpg|&quot;Interior_view_of_main_praying_chember&quot; by User:Muh.Ashar
Chataq_Baltit_Fort.JPG|&quot;Chataq_Baltit_Fort&quot; by User:Imranhunzai
Altit_Fort,_Hunza_river_and_old_Altit_town.jpg|&quot;Altit_Fort,_Hunza_river_and_old_Altit_town&quot; by User:Imranhunzai
Asif_Tomb.jpg|&quot;Asif_Tomb&quot; by User:Mustafajp
Enterance_of_Wazir_Khan_Mosque.jpg|&quot;Enterance_of_Wazir_Khan_Mosque&quot; by User:Muh.Ashar
Entrance_gate_and_Chandelier_of_Wazir_Khan_Mosque.jpg|&quot;Entrance_gate_and_Chandelier_of_Wazir_Khan_Mosque&quot; by User:Muh.Ashar
Hazuri_Bagh_Lush_Green_Garden.jpg|&quot;Hazuri_Bagh_Lush_Green_Garden&quot; by User:Rohaan Bhatti
Shrine_of_Bibi_Pak_Daman_Front_Door_View.jpg|&quot;Shrine_of_Bibi_Pak_Daman_Front_Door_View&quot; by User:Mubashirtaqi147
Old_Library_Building_and_Baradari_Building.jpg|&quot;Old_Library_Building_and_Baradari_Building&quot; by User:Muh.Ashar
Picturesque - Wazir Khan Mosque.jpg|&quot;Picturesque&quot; by User:Aleena aa
A_picture_of_Makli_by_Usman_Ghani.jpg|&quot;A_picture_of_Makli_by_Usman_Ghani&quot; by User:Usman.pg
Shah_Rukn_e_Alam_by_M_Ali_Mir_01.jpg|&quot;Shah_Rukn_e_Alam_by_M_Ali_Mir_01&quot; by User:Thealimir
Baltit_fort_by_M_Ali_Mir.jpg|&quot;Baltit_fort_by_M_Ali_Mir&quot; by User:Thealimir
Wazir_Khan_Mosque_11111.JPG|&quot;Wazir_Khan_Mosque_11111&quot; by User:Shahbaz Aslam429`
Bibi Jawindi's Tomb by Usman Ghani.jpg|&quot;Uch_Sharif_by_Usman_Ghani&quot; by User:Usman.pg
Courtyard of Wazir Khan Mosque, Lahore - 20.jpg|&quot;Land_of_the_Wazir.&quot; by User:Mahadalisajid
Ranjit111.jpg|&quot;Ranjit111&quot; by User:Osamatif
Sohail_Gate_Rohtas_by_Usman_Ghani.jpg|&quot;Sohail_Gate_Rohtas_by_Usman_Ghani&quot; by User:Usman.pg
A_view_of_Buddhu's_Tomb.JPG|&quot;A_view_of_Buddhu's_Tomb&quot; by User:Musablali
Hiran_Minar,_Baara_Darri_&amp;_Water_Tank.JPG|&quot;Hiran_Minar,_Baara_Darri_&amp;_Water_Tank&quot; by User:HassanNaul
Shah_rukh_e_alam_tomb_view_in_dark_clouds.jpg|&quot;Shah_rukh_e_alam_tomb_view_in_dark_clouds&quot; by User:Rohaan Bhatti
Early_Morning_view_of_Abbasi_Mosque.jpg|&quot;Early_Morning_view_of_Abbasi_Mosque&quot; by User:Muh.Ashar
Chamba_House,_Lahore.JPG|&quot;Chamba_House,_Lahore&quot; by User:Rabab Turabi
Delhi_Gate_of_Lahore.JPG|&quot;Delhi_Gate_of_Lahore&quot; by User:Yassertariq
Mohenjo-daro.jpg|موئن جو دڑو by محمد مجیب
&lt;/gallery&gt;
[[زمرو:وڪي منصوبو پاڪستان]]</text>
      <sha1>0peuo72louht6bia2f0b3gwc2so9fa4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:پوليٽڪل سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>32453</id>
    <revision>
      <id>321994</id>
      <parentid>275126</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T21:06:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321994</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="368" sha1="qsmya96rncw02guy2xgzogxfzcut091" xml:space="preserve">{{Commons |زمرو:پوليٽڪل سائنس}}
{{اصل مضمون|سياسي سائنس}}
{{انگ}} Political science
&lt;categorytree&gt;پوليٽڪل سائنس&lt;/categorytree&gt;
[[زمرو:سياسي فلاسافي]]
[[زمرو:سماجي سائنس]]
[[زمرو:سياسي فلسفو]]
[[زمرو:معاشرتي فلسفو]]
[[زمرو:متعدد الاختصاصات]]</text>
      <sha1>qsmya96rncw02guy2xgzogxfzcut091</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:ٽيڪنالاجي</title>
    <ns>14</ns>
    <id>33488</id>
    <revision>
      <id>321900</id>
      <parentid>272667</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T14:07:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321900</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36" sha1="nd3l4xzx6yslzq020c94hz0agf9isqk" xml:space="preserve">[[زمرو:اطلاقي سائنس]]</text>
      <sha1>nd3l4xzx6yslzq020c94hz0agf9isqk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>چائو يو گوانگ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>33778</id>
    <revision>
      <id>321935</id>
      <parentid>278366</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T18:45:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>103</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Zhou_Youguang_1947.jpg|Zhou_Youguang_1947.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Mdaniels5757|Mdaniels5757]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Zhou Youguang 1947.jpg|]].</comment>
      <origin>321935</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3349" sha1="3q8lqjuzuo26tof4fj1z4op2y1c9gtt" xml:space="preserve">{{مبسس4}}
{{صندوق معلومات شخص}}
'''چائو'''، چُنگ جي شاهي گهراڻي جي صاحبي ({{lang-en| '''Qing Dynasty'''}}) واري زماني ۾ 1906ع ۾ ڄائو هو، پوءِ اڳتي هلي چين جي ڪميونسٽ حڪمرانن جو سخت مخالف ٿي ويو.
[[فائل:Zhou Youguang 1930s.jpg|left|thumb|Zhou Youguang and his family, c. 1930.]]

==پن ين==
'''چائو يو گوانگ''' {{zh|t=周有光}} يا زائو يو گوانگ ({{lang-en| '''Zhou Youguang'''}})، چيني ٻوليءَ کي '''رومن اسڪرپٽ''' يا '''رومن رومن لپي''' يعني '''پن ين''' (Pinyin) جو ٺاهيندڙ  ۽ چيني ٻوليءَ کي '''پن ين''' تي آڻڻ جو بُنياد رکندڙ ۽ مهندار هو.

==سوانح==
چائو (Zhou)، ڪميونسٽ پارٽيءَ طرفان '''رومن لپي''' ٺاهڻ واري ڪاميٽيءَ جي انچارج يا سرواڻ جي حيثيت ۾، 1950ع ۾ چيني ٻوليءَ لاءِ '''پن ين''' يعني لکڻ ۽ پڙهڻ جو هڪ اهڙو نظام ٺاهڻ لاءِ جاکوڙ شروع ڪئي، جنهن جي ذريعي چيني ٻوليءَ کي '''رومن الفابيٽ''' ۾ لکي ۽ پڙهي سگهجي ۽ ٽن سالن جي لڳاتار جاکوڙ ۽ محنت کانپوءِ نيٺ چائو '''پن ين''' لپي ٺاهڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو.

نئين لپيءَ نه رڳو ٻوليءَ جي واڌاري لاءِ سٺو سوڻ ثابت ٿي، پر ان تعليم جي واڌاري ۽ عام ماڻهن تائين تعليم پهچائڻ ۾ پڻ اهم ڪرادار ادا ڪيو.

چائو، جواني ۾، آمريڪا ۾ پڻ رهيو ۽ وال اسٽريٽ ۾ بروڪر جي طور تي ڪم پڻ ڪيائين.

چائو، 1949ع ۾، چين ۾ ڪميونسٽ انقلاب اچڻ کانپوءِ موٽي آيو ۽ چيني بوليءَ لاءِ '''رومن لپي''' ۾ اهڙو نظام ٺاهڻ جي ڪاميٽيءَ جو انچارج مقرر ڪيو ويو، جنهن تحت چيني ٻوليءَ کي رومن يا انگريزي الفابيٽ جي ذريعي لکي ۽ پڙهي سگهجي.

هن هڪ ڀيري 1912ع ۾، بي بي سي وارن کي ٻڌايو ته، اسان کي چيني ٻوليءَ لاءِ '''رومن لپي''' يا '''پن ين''' ٺاهڻ ۾ ٽي ورهيه محنت ڪرڻي پئي، پر چيني ٻوليءَ لاءِ ٺاهيل '''رومن لپي''' يا '''پن ين''' جو شروع ۾ ماڻهو مذاق اڏائيندا هئا ۽ چٿرون ڪندا هئا ۽ اسان کي چيني ٻوليءَ کي انگريزي الفابيٽ جي 26 اکرن تي آڻڻ لاءِ نه رڳو ڊگهو وقت لڳو، پر ان حوالي تمام گهڻي محنت پڻ ڪرڻي پئي.
&lt;ref&gt;[http://www.bbc.com/news/world-asia-38621697?SThisFB China's Zhou Youguang, father of Pinyin writing system, dies aged 111 - BBC News&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt;

==ديهانت==
چائو يو گوانگ، 14 جنوري، 2017ع تي، ڇنڇر جي ڏهاڙي، 111 ورهين جي ڄمار ۾، بيجنگ (Beijing) ۾ ديهانت ڪري ويو.

== حوالا ==
{{حوالا}}
[[زمرو:چين]]
[[زمرو:شخصيتون]]
[[زمرو:چيني ٻولي]]
[[زمرو:رومن لپي]]
[https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Zhou_Youguang&amp;action=edit]</text>
      <sha1>3q8lqjuzuo26tof4fj1z4op2y1c9gtt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:حياتيات</title>
    <ns>14</ns>
    <id>36530</id>
    <revision>
      <id>321970</id>
      <parentid>292083</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:31:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321970</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1390" sha1="70oxvyhivmi9xu8xe594u7jtrx49gbc" xml:space="preserve">{{Portal|حياتيات}}
{{Commons category|Biology}}
{{Cat main|حياتيات}}
حياتيات زندگي جي سائنس آهي. اهو جاندارن جي خاصيتن ۽ رويي سان تعلق رکي ٿو؛ ماڻهو ڪيئن وجود ۾ اچن ٿا، ۽ ڪيئن نسلن جو ارتقا؛ ۽ انهن جو هڪ ٻئي سان ۽ انهن جي ماحول سان رابطو آهي. 

حقيقت ۾ لفظ حياتيات (Biology) ٻن يوناني لفظن جو مجموعو آهي (Bio + Logos). بائیو (Bio) جي معنىٰ آهي حياتي ۽ لوجي (Logy) لاطيني ٻوليَ جي لفظ Logos مان ورتو ويو آهي جنهن جي معنىٰ آهي ڄاڻ يا علم. درحقيقت هي سائنس جي اها شاخ آهي جنهن جو تعلق حياتي سان آھي. حقيقت ۾ ته حياتيات جون ڪيتريون ئي شاخون آهن پر ٻه شاخون اهم آهن؛

• [[حيوانيات|حیوانیات]] جانورن جي بابت علم هجي

• [[نباتاتيات]] ٻوٽن جي بابت علم هجي

حياتيات ۾ ڪيترائي تعليمي شعبا شامل آھن جيڪي اڪثر ڪري آزاد مضمون سمجھيا ويندا آھن، جن مان ڪجھ ذيلي زمرن طور ھيٺ ڏنل آھن.

[[زمرو:زندگي]]
[[زمرو:علم فطري سائنس]]
[[زمرو:زندگي جي سائنس]]</text>
      <sha1>70oxvyhivmi9xu8xe594u7jtrx49gbc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321971</id>
      <parentid>321970</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:32:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321971</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1417" sha1="qo1vysf24ll4a0ollt5z3c54gzz41v0" xml:space="preserve">{{Portal|حياتيات}}
{{Commons category|Biology}}
{{Cat main|حياتيات}}
حياتيات زندگي جي سائنس آهي. اهو جاندارن جي خاصيتن ۽ رويي سان تعلق رکي ٿو؛ ماڻهو ڪيئن وجود ۾ اچن ٿا، ۽ ڪيئن نسلن جو ارتقا؛ ۽ انهن جو هڪ ٻئي سان ۽ انهن جي ماحول سان رابطو آهي. 

حقيقت ۾ لفظ حياتيات (Biology) ٻن يوناني لفظن جو مجموعو آهي (Bio + Logos). بائیو (Bio) جي معنىٰ آهي حياتي ۽ لوجي (Logy) لاطيني ٻوليَ جي لفظ Logos مان ورتو ويو آهي جنهن جي معنىٰ آهي ڄاڻ يا علم. درحقيقت هي سائنس جي اها شاخ آهي جنهن جو تعلق حياتي سان آھي. حقيقت ۾ ته حياتيات جون ڪيتريون ئي شاخون آهن پر ٻه شاخون اهم آهن؛

• [[حيوانيات|حیوانیات]] جانورن جي بابت علم هجي.

• [[نباتاتيات]] ٻوٽن جي بابت علم هجي

حياتيات ۾ ڪيترائي تعليمي شعبا شامل آھن جيڪي اڪثر ڪري آزاد مضمون سمجھيا ويندا آھن، جن مان ڪجھ ذيلي زمرن طور ھيٺ ڏنل آھن.

[[زمرو:زندگي]]
[[زمرو:جاندار]]
[[زمرو:علم فطري سائنس]]
[[زمرو:زندگي جي سائنس]]</text>
      <sha1>qo1vysf24ll4a0ollt5z3c54gzz41v0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ڊي اين اي</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37947</id>
    <revision>
      <id>321870</id>
      <parentid>320180</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T12:29:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321870</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78191" sha1="7rcweloz3mmx2qyc4h38z10xkttnhvn" xml:space="preserve">{{Short description|Molecule that carries genetic information}}
{{Featured article}}
[[فائل:DNA animation.gif|thumb|
ٻٽي پيچدار ڌاڳي نما ڊي اين اي جي شڪل جو حصو]]
'''ڊي آڪسي رائبو نيوڪليئڪ ائسڊ''' &lt;small&gt;(Deoxyribonucleic Acid)&lt;/small&gt;، جنھن کي مختصرن '''ڊي اين اي''' (DNA) سڏيو ويندو آهي، ٻن ڌاڳي نما ھڪ ٻئي سان ويڙھيل لڙھن جو ٺھيل ماليڪيول آهي، جيڪا پيچدار شڪل جو ڌاڳي نما نيوڪليائي تيزاب ھوندو آھي، جنھن منجھ سمورن ڄاتل جاندارن ۽ وائرس جي پيدائش، وڏي ٿيڻ، ڪم ڪرڻ جي طريقن ۽ واڌ بابت جينياتي ترتيب موجود ھوندي آھي. ڊي اين اي ۽ آر اين اي نيوڪليئڪ تيزاب آهن. پروٽين، لپڊس (&lt;small&gt;Lipids&lt;/small&gt;) ۽ پيچيده ڪاربوهائيڊريٽ (&lt;small&gt;Polysaccharides&lt;/small&gt;) سان گڏ، نيوڪليڪ ايسڊ ڊگھي ماليڪيول (&lt;small&gt;macromolecules&lt;/small&gt;) جي چئن وڏن قسمن مان هڪ آهن، جنھن ۾ ھڪ مخصوص جينياتي ڪوڊ ھوندو آھي، جيڪو کاڌن جي ترڪيبن واري ڪتاب وانگر جسم جي اندر سمورن قسمن جي پروٽين جي ٺاھڻ لاء ھدايتون رکندو آھي.&lt;ref name=&quot;جينوم&quot;/&gt; ۽ اها وراثت جي خاصيتن کي والدين کان اولاد ۾ منتقل ڪرڻ جو سبب ٿئي ٿو. 

ٻن ڊي اين اي گڇن کي پولي نيوڪليوٽائڊس جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو ڇاڪاڻ ته اهي آسان مونوميرڪ يونٽن مان ٺهيل آهن جن کي نيوڪليوٽائڊس سڏيو ويندو آهي.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://www.garlandscience.com/product/isbn/9780815344322|title=Molecular Biology of the Cell|vauthors=Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K, Walter P|publisher=Garland|year=2014|isbn=978-0-8153-4432-2|edition=6th|page=Chapter 4: DNA, Chromosomes and Genomes|archive-url=https://web.archive.org/web/20140714210549/http://www.garlandscience.com/product/isbn/9780815344322|archive-date=14 July 2014|df=dmy-all|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://basicbiology.net/micro/genetics/dna|title=DNA|website=Basic Biology|archive-url=https://web.archive.org/web/20170105045651/http://basicbiology.net/micro/genetics/dna/|archive-date=5 January 2017|vauthors=Purcell A|url-status=live}}&lt;/ref&gt; هر نيوڪليوٽائڊ چئن نائٽروجن تي مشتمل نيوڪليو بيسس (سائيٽوسائن، گيانائن، ايڊينائن ۽ ٿايامن)، هڪ شوگر جنهن کي ڊي آڪسائيربوز سڏيو ويندو آهي ۽ هڪ فاسفيٽ گروپ تي مشتمل هوندو آهي. نيوڪليوٽائيڊس هڪ ٻئي سان هڪ زنجير ۾ ڪوولنٽ بانڊز (جنهن کي فاسفوڊيسٽر لنڪج طور سڃاتو وڃي ٿو) هڪ نيوڪليوٽائيڊ جي شگر ۽ ٻئي جي فاسفيٽ جي وچ ۾ جڙيل آهن، جنهن جي نتيجي ۾ هڪ متبادل شگر-فاسفيٽ ريبون پيدا ٿئي ٿي. ٻن الڳ پولي نيوڪليوٽيڊ اسٽريڊس جي نائيٽروجني بنيادون، بنيادي جوڙيندڙ ضابطن جي مطابق، هائڊروجن بانڊن سان گڏ ڊبل اسٽرينڊ ڊي اين اي ٺاهڻ لاءِ، هڪٻئي سان جڙيل آهن. مڪمل نائيٽروجني بنيادن کي ٻن گروپن؛ واحد-رنگڊ پيريمائڊائنز ۽ ڊبل-رنگڊ پيورين، ۾ ورهايو ويو آهي. ڊي اين اي ۾، پيريميڊن، ٿائمن ۽ سائٽوسن آهن ۽ پيورين، ايڊينن ۽ گوانن آهن.
[[File:DNA Structure+Key+Labelled.pn NoBB.png|thumb|right|upright=1.33|ڊي اين اي ڊبل هيلڪس (قسم B-DNA) جي جوڙجڪ. ڍانچي ۾ ايٽم عنصرن جي رنگ سان ڪوڊ ٿيل آهن ۽ ٻن بنيادي جوڙن جي تفصيلي جوڙجڪ هيٺئين ساڄي پاسي ڏيکاريل آهن]]
ڊبل اسٽرينڊ ڊي اين اي جا ٻئي گڇا ساڳي حياتياتي معلومات کي محفوظ ڪن ٿا. اها معلومات نقل نقل ٿي آهي، جڏهن ٻه گڇا الڳ ٿين ٿا. ڊي اين اي جو وڏو حصو (انسانن لاء %98 کان وڌيڪ) ڪوڊ ٿيل نه آهي، مطلب ته اهي حصا پروٽين جي ترتيبن لاء نمونن جي طور تي ڪم نه ڪندا آهن. ڊي اين اي جا ٻه حصا هڪ ٻئي جي مخالف طرفن ۾ هلن ٿا ۽ اهڙيءَ طرح ضد متوازي آهن. هر کنڊ سان جڙيل چار قسمن مان هڪ نيوڪليوبيس (يا اساس) آهي. اهو انهن چئن نيوڪليوبيسن جو تسلسل آهي جيڪو پٺي جي بون سان گڏ جينياتي معلومات کي انڪوڊ ڪري ٿو. آر اين اي اسٽرينڊز ڊي اين اي اسٽرينڊس کي ٽيمپليٽ جي طور تي، ٽرانڪرپشن نالي هڪ پروسيس ۾  استعمال ڪندي ٺاهيا ويندا آهن، جتي ڊي اين اي اساسن کي انهن جي لاڳاپيل اساسن کان تبادلو ڪيو ويندو آهي، سواءِ ٿائيمن (T) جي صورت ۾، جنهن لاءِ آر اين اي يوراسل (U) کي متبادل بڻائي ٿو.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.genome.gov/genetics-glossary/Uracil|title=Uracil|website=Genome.gov|language=en|access-date=21 November 2019}}&lt;/ref&gt; جينياتي ڪوڊ جي تحت، اهي آر اين اي اسٽريڊس پروٽين جي اندر امينو تيزاب جي تسلسل کي بيان ڪن ٿا، جنهن کي ترجمو سڏيو ويندو آهي. 
[[File:Phosphate backbone.jpg|thumb|ڊي اين اي جي سادي ڊاياگرام ]]
يوڪريوٽڪ گھرڙن جي اندر، ڊي اين اي کي ڊگھي جوڙجڪ، جنهن کي [[ڪروموسوم|ڪروموزوم]] سڏيو ويندو آهي، ۾ منظم ڪيو ويندو آهي. عام جيو گھرڙي جي تقسيم کان اڳ، اهي ڪروموزوم ڊي اين اي جي نقل جي عمل ۾ نقل ڪيا ويا آهن ۽ اهڙي طرح هر ڌي جيو گھرڙي لاء ڪروموزوم جو مڪمل سيٽ مهيا ڪري ٿو. يوڪريوٽڪ جاندار (جانور، ٻوٽا، فنگس ۽ پروٽسٽ) پنهنجي ڊي اين اي جو گهڻو حصو گھرڙي جي مرڪز &lt;small&gt;(Nucleus)&lt;/small&gt; جي اندر نيوڪليائي ڊي اين اي &lt;small&gt;(Nucleic DNA)&lt;/small&gt; طور ۽ ڪجهه مائٽوڪونڊريا &lt;small&gt;(mitochondria)&lt;/small&gt; ۾ مائٽوڪونڊريائي ڊي اين اي طور يا ڪلوروپلاسٽ ۾ ڪلوروپلاسٽ ڊي اين اي طور، ذخيرو ڪندا آهن.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/igenetics0000russ_v6o1|title=iGenetics|vauthors=Russell P|publisher=Benjamin Cummings|year=2001|isbn=0-8053-4553-1|location=New York|url-access=registration}}&lt;/ref&gt; ان جي ابتڙ، پروڪاريوٽس (بيڪٽيريا ۽ آرڪيا) پنهنجي ڊي اين اي کي صرف سائٽوپلازم ۾، گول ڪروموزوم جي طور محفوظ ڪن ٿا. يوڪريوٽڪ ڪروموزوم جي اندر، ڪرومئٽن پروٽين، جهڙوڪ هسٽونيس، ڊي اين اي کي ملائي رکن ٿا ۽ منظم ڪن ٿا. اهي ٺهيل جوڙجڪ ڊي اين اي ۽ ٻين پروٽينن جي وچ ۾ رابطي جي رهنمائي ڪن ٿا، ڪنٽرول ۾ مدد ڪن ٿا ته ڊي اين اي جا ڪهڙا حصا نقل ٿيل آهن.

==خاصيتون==
ڊي اين اي ماليڪيولن جو ٺھيل ھوندو آھي جن کي [[نيوڪليوٽائڊ]] چوندا آهن. ھر نيوڪليوٽائڊ کنڊ ۽ فاسفيٽ گروپن جو ٺھيل ھوندو آھي جن جا بنياد نائٽروجن ھوندا آھن. انھن بنيادن جا چار قسم مٿي بيان ٿيل آھن.&lt;ref name =&quot; سائنس&quot;&gt; livescience.com-   &lt;/ref&gt; انھن چئن بنيادن جي ڊي اين اي جي ڏاڪڻ جي ڏاڪن واري ترتيب کي جينياتي ڪوڊ يا جينياتي مجموعو چوندا آهن.&lt;ref name=&quot;سائنس&quot;/&gt;
[[File:DNA chemical structure.svg|thumb|upright=1.35|ڊي اين اي جي ڪيميائي جوڙجڪ؛ هائڊروجن بانڊ ڊاٽ ٿيل لائينن جي طور تي ڏيکاريا ويا آهن. ڊبل هيلڪس جي هر آخر ۾ هڪ اسٽرينڊ تي هڪ بي نقاب 5' فاسفيٽ ۽ ٻئي تي هڪ بي نقاب 3' هائيڊروڪسيل گروپ (—OH) آهي.]]

ڊي اين اي هڪ ڊگهو پوليمر آهي جيڪو بار بار (repeating) ٿيندڙ يونٽن مان ٺهيل آهي جنهن کي نيوڪليوٽائڊس سڏيو ويندو آهي. ڊي اين اي جي جوڙجڪ ان جي ڊيگهه سان متحرڪ آهي، تنگ لوپس ۽ ٻين شڪلن ۾ ڪوئل ڪرڻ جي قابل آهي. سڀني نسلن ۾ اهو ٻن هيليڪل زنجيرن تي مشتمل آهي، جيڪو  هڪ ٻئي سان هائيڊروجن بانڊن سان ڳنڍيل آهن. ٻئي زنجيرون هڪ ئي محور جي چوڌاري ڪوئل ٿيل آهن، ۽ 34 Å  اينجسٽرام (3.4 nanometer) جي ساڳي پچ آهي. زنجيرن جي جوڙي جو ريڊيس 10 Å (1.0 اين ايم) آهي. هڪ ٻئي مطالعي مطابق، جڏهن هڪ مختلف حل (solution)  ۾ ماپيو ويندو آهي، ته ڊي اين اي زنجير 22-26 Å (2.2-2.6 اين ايم) ويڪر ماپي ويندي آهي، ۽ هڪ نيوڪليوٽائيڊ يونٽ 3.3 Å (0.33 اين ايم) ڊگهو ماپي ويندي آهي. گھڻن ڊي اين اي جي تيز کثافت 1.7 گرام/سينٽي ميٽر 3 آهي. * ڊي اين اي عام طور تي هڪ واحد اسٽرينڊ جي طور تي موجود نه آهي، پر ان جي بدران تارن جي هڪ جوڙي جي طور تي موجود آهي جيڪي مضبوطيءَ سان گڏ جڙيل آهن. اهي ٻه ڊگها تار هڪ ٻئي جي چوڌاري ڊبل هيلڪس جي شڪل ۾ گڏ ٿين ٿا. نيوڪليوٽائيڊ ۾ ماليڪيول جي ريڙهه جو هڪ حصو (جيڪو زنجير کي گڏ رکي ٿو) ۽ هڪ نيوڪليوبيس (جيڪو هيلڪس ۾ ٻئي ڊي اين اي اسٽرينڊ سان رابطو ڪري ٿو) شامل آهن. هڪ نيوڪليوبيس جيڪو کنڊ سان ڳنڍيل آهي ان کي نيوڪليوسائيڊ سڏيو ويندو آهي، ۽ هڪ بنياد جيڪو کنڊ ۽ هڪ يا وڌيڪ فاسفيٽ گروپن سان ڳنڍيل آهي ان کي نيوڪليوٽائيڊ سڏيو ويندو آهي.

DNA is a long [[polymer]] made from repeating units called [[nucleotide]]s.&lt;ref&gt;{{cite book | vauthors = Saenger W |title= Principles of Nucleic Acid Structure |publisher= Springer-Verlag |location= New York |year= 1984 |isbn= 0-387-90762-9}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Alberts&quot;&gt;{{cite book | vauthors = Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K, Peter W | title = Molecular Biology of the Cell | edition = Fourth | publisher = Garland Science | year = 2002 | location = New York and London | isbn = 0-8153-3218-1 | oclc = 145080076 | url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21054/ | url-status=live | archive-url = https://web.archive.org/web/20161101022040/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21054/ | archive-date = 1 November 2016 | df = dmy-all }}&lt;/ref&gt; The structure of DNA is dynamic along its length, being capable of coiling into tight loops and other shapes.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Irobalieva RN, Fogg JM, Catanese DJ, Catanese DJ, Sutthibutpong T, Chen M, Barker AK, Ludtke SJ, Harris SA, Schmid MF, Chiu W, Zechiedrich L | title = Structural diversity of supercoiled DNA | journal = Nature Communications | volume = 6 | pages = 8440 | date = October 2015 | issue = 1 | pmid = 26455586 | pmc = 4608029 | doi = 10.1038/ncomms9440 | bibcode = 2015NatCo...6.8440I |issn=2041-1723 }}&lt;/ref&gt; In all species it is composed of two helical chains, bound to each other by [[hydrogen bonds]]. Both chains are coiled around the same axis, and have the same [[Pitch (screw)|pitch]] of {{convert|34|Å|nm|lk=on}}. The pair of chains have a radius of {{cvt|10|Å|nm}}.&lt;ref name=&quot;Watson-1953&quot;&gt;{{cite journal | vauthors = Watson JD, Crick FH | title = Molecular structure of nucleic acids; a structure for deoxyribose nucleic acid | journal = Nature | volume = 171 | issue = 4356 | pages = 737–38 | date = April 1953 | pmid = 13054692 | doi = 10.1038/171737a0 | url = http://www.nature.com/nature/dna50/watsoncrick.pdf | bibcode = 1953Natur.171..737W | s2cid = 4253007 | url-status=live | archive-url = https://web.archive.org/web/20070204110320/http://www.nature.com/nature/dna50/watsoncrick.pdf | archive-date = 4 February 2007 | df = dmy-all |issn=0028-0836 }}&lt;/ref&gt; According to another study, when measured in a different solution, the DNA chain measured {{cvt|22|-|26|Å|nm}} wide, and one nucleotide unit measured {{cvt|3.3|Å|nm}} long.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Mandelkern M, Elias JG, Eden D, Crothers DM | title = The dimensions of DNA in solution | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 152 | issue = 1 | pages = 153–61 | date = October 1981 | pmid = 7338906 | doi = 10.1016/0022-2836(81)90099-1|issn=0022-2836 }}&lt;/ref&gt; The buoyant density of most DNA is 1.7g/cm&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;.&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Arrighi |first1=Frances E. |last2=Mandel |first2=Manley |last3=Bergendahl |first3=Janet |last4=Hsu |first4=T. C. |title=Buoyant densities of DNA of mammals |journal=Biochemical Genetics |date=June 1970 |volume=4 |issue=3 |pages=367–376 |doi=10.1007/BF00485753|pmid=4991030 |s2cid=27950750 |issn=0006-2928 }}&lt;/ref&gt;

DNA does not usually exist as a single strand, but instead as a pair of strands that are held tightly together.&lt;ref name=&quot;Watson-1953&quot; /&gt;&lt;ref name=berg&gt;{{cite book | vauthors = Berg J, Tymoczko J, Stryer L | date = 2002 | title = Biochemistry | publisher = W.H. Freeman and Company | isbn = 0-7167-4955-6 }}&lt;/ref&gt; These two long strands coil around each other, in the shape of a [[double helix]]. The nucleotide contains both a segment of the [[Backbone chain|backbone]] of the molecule (which holds the chain together) and a [[nucleobase]] (which interacts with the other DNA strand in the helix). A nucleobase linked to a sugar is called a [[nucleoside]], and a base linked to a sugar and to one or more phosphate groups is called a [[nucleotide]]. A [[biopolymer]] comprising multiple linked nucleotides (as in DNA) is called a [[polynucleotide]].&lt;ref name=&quot;IUPAC&quot;&gt;{{cite journal | author = IUPAC-IUB Commission on Biochemical Nomenclature (CBN) | title = Abbreviations and Symbols for Nucleic Acids, Polynucleotides and their Constituents. Recommendations 1970 | journal = The Biochemical Journal | volume = 120 | issue = 3 | pages = 449–54 | date = December 1970 | pmid = 5499957 | pmc = 1179624 | doi = 10.1042/bj1200449 | url = http://www.chem.qmul.ac.uk/iupac/misc/naabb.html | archive-url = https://web.archive.org/web/20070205191106/http://www.chem.qmul.ac.uk/iupac/misc/naabb.html | url-status=dead | archive-date = 5 February 2007 |issn=0306-3283 }}&lt;/ref&gt;

The backbone of the DNA strand is made from alternating [[phosphate]] and [[carbohydrate|sugar]] groups.&lt;ref name=Ghosh&gt;{{cite journal | vauthors = Ghosh A, Bansal M | title = A glossary of DNA structures from A to Z | journal = Acta Crystallographica Section D | volume = 59 | issue = Pt 4 | pages = 620–26 | date = April 2003 | pmid = 12657780 | doi = 10.1107/S0907444903003251| bibcode = 2003AcCrD..59..620G |issn=0907-4449 }}&lt;/ref&gt; The sugar in DNA is [[deoxyribose|2-deoxyribose]], which is a [[pentose]] (five-[[carbon]]) sugar. The sugars are joined by phosphate groups that form [[phosphodiester bond]]s between the third and fifth carbon [[atom]]s of adjacent sugar rings. These are known as the [[Directionality (molecular biology)#3′-end|3′-end]] (three prime end), and [[Directionality (molecular biology)#5′-end|5′-end]] (five prime end) carbons, the prime symbol being used to distinguish these carbon atoms from those of the base to which the deoxyribose forms a [[glycosidic bond]].&lt;ref name=&quot;berg&quot; /&gt;

Therefore, any DNA strand normally has one end at which there is a phosphate group attached to the 5′ carbon of a ribose (the 5′ phosphoryl) and another end at which there is a free hydroxyl group attached to the 3′ carbon of a ribose (the 3′ hydroxyl). The orientation of the 3′ and 5′ carbons along the sugar-phosphate backbone confers [[directionality (molecular biology)|directionality]] (sometimes called polarity) to each DNA strand. In a [[nucleic acid double helix]], the direction of the nucleotides in one strand is opposite to their direction in the other strand: the strands are [[Antiparallel (biochemistry)|antiparallel]]. The asymmetric ends of DNA strands are said to have a directionality of five prime end (5′ ), and three prime end (3′), with the 5′ end having a terminal phosphate group and the 3′ end a terminal hydroxyl group. One major difference between DNA and [[RNA]] is the sugar, with the 2-deoxyribose in DNA being replaced by the related pentose sugar [[ribose]] in RNA.&lt;ref name=&quot;berg&quot; /&gt;

[[File:DNA animation.gif|thumb|upright|A section of DNA. The bases lie horizontally between the two spiraling strands&lt;ref&gt;{{Cite web| vauthors = Edwards KJ, Brown DG, Spink N, Skelly JV, Neidle S |title=RCSB PDB – 1D65: Molecular structure of the B-DNA dodecamer d(CGCAAATTTGCG)2. An examination of propeller twist and minor-groove water structure at 2.2 A resolution.|url=https://www.rcsb.org/structure/1D65|access-date=2023-03-27|website=www.rcsb.org|language=en-US}}&lt;/ref&gt; ([[:File:DNA orbit animated.gif|animated version]]).]]

The DNA double helix is stabilized primarily by two forces: [[hydrogen bond]]s between nucleotides and [[Stacking (chemistry)|base-stacking]] interactions among [[aromatic]] nucleobases.&lt;ref name=&quot;Yakovchuk2006&quot;&gt;{{cite journal | vauthors = Yakovchuk P, Protozanova E, Frank-Kamenetskii MD | title = Base-stacking and base-pairing contributions into thermal stability of the DNA double helix | journal = Nucleic Acids Research | volume = 34 | issue = 2 | pages = 564–74 | year = 2006 | pmid = 16449200 | pmc = 1360284 | doi = 10.1093/nar/gkj454 |issn=0305-1048 }}&lt;/ref&gt; The four bases found in DNA are [[adenine]] ({{mono|A}}), [[cytosine]] ({{mono|C}}), [[guanine]] ({{mono|G}}) and [[thymine]] ({{mono|T}}). These four bases are attached to the sugar-phosphate to form the complete nucleotide, as shown for [[adenosine monophosphate]]. Adenine pairs with thymine and guanine pairs with cytosine, forming {{mono|A-T}} and {{mono|G-C}} [[base pair]]s.&lt;ref&gt;{{cite book | vauthors = Tropp BE | title = Molecular Biology | edition = 4th | year = 2012 | publisher = Jones and Barlett Learning | location = Sudbury, Mass. | isbn = 978-0-7637-8663-2 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://www.mun.ca/biology/scarr/Watson-Crick_Model.html | title = Watson-Crick Structure of DNA | year = 1953 | vauthors = Carr S | publisher = Memorial University of Newfoundland | access-date=13 July 2016 | url-status=live | archive-url = https://web.archive.org/web/20160719095721/http://www.mun.ca/biology/scarr/Watson-Crick_Model.html | archive-date = 19 July 2016 | df = dmy-all }}&lt;/ref&gt;

=== Nucleobase classification ===
The nucleobases are classified into two types: the [[purine]]s, {{mono|A}} and {{mono|G}}, which are fused five- and six-membered [[heterocyclic compound]]s, and the [[pyrimidine]]s, the six-membered rings {{mono|C}} and {{mono|T}}.&lt;ref name=berg /&gt; A fifth pyrimidine nucleobase, [[uracil]] ({{mono|U}}), usually takes the place of thymine in RNA and differs from thymine by lacking a [[methyl group]] on its ring. In addition to RNA and DNA, many artificial [[nucleic acid analogue]]s have been created to study the properties of nucleic acids, or for use in biotechnology.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Verma S, Eckstein F | title = Modified oligonucleotides: synthesis and strategy for users | journal = Annual Review of Biochemistry | volume = 67 | pages = 99–134 | year = 1998 | pmid = 9759484 |issn=0066-4154 | doi = 10.1146/annurev.biochem.67.1.99 | doi-access = free }}&lt;/ref&gt;

=== Non-canonical bases ===

Modified bases occur in DNA. The first of these recognized was [[5-methylcytosine]], which was found in the [[genome]] of ''[[Mycobacterium tuberculosis]]'' in 1925.&lt;ref name=Johnson1925&gt;{{cite journal | vauthors = Johnson TB, Coghill RD | year = 1925 | title = Pyrimidines. CIII. The discovery of 5-methylcytosine in tuberculinic acid, the nucleic acid of the tubercle bacillus. | journal = Journal of the American Chemical Society | volume = 47 | pages = 2838–44 | doi=10.1021/ja01688a030|issn=0002-7863}}&lt;/ref&gt; The reason for the presence of these noncanonical bases in bacterial viruses ([[bacteriophage]]s) is to avoid the [[restriction enzyme]]s present in bacteria. This enzyme system acts at least in part as a molecular immune system protecting bacteria from infection by viruses.&lt;ref name=&quot;pmid27319741&quot;&gt;{{cite journal |vauthors=Weigele P, Raleigh EA |title=Biosynthesis and Function of Modified Bases in Bacteria and Their Viruses |journal=Chemical Reviews |volume=116 |issue=20 |pages=12655–12687 |date=October 2016 |pmid=27319741 |doi=10.1021/acs.chemrev.6b00114 |doi-access=free |issn=0009-2665 }}&lt;/ref&gt; Modifications of the bases cytosine and adenine, the more common and modified DNA bases, play vital roles in the [[epigenetics|epigenetic]] control of gene expression in plants and animals.&lt;ref name=&quot;pmid30619465&quot;&gt;{{cite journal |vauthors=Kumar S, Chinnusamy V, Mohapatra T |title=Epigenetics of Modified DNA Bases: 5-Methylcytosine and Beyond |journal=Frontiers in Genetics |volume=9 |pages=640 |date=2018 |pmid=30619465 |pmc=6305559 |doi=10.3389/fgene.2018.00640 |issn=1664-8021 |doi-access=free }}&lt;/ref&gt;

A number of noncanonical bases are known to occur in DNA.&lt;ref name=&quot;pmid28941008&quot;&gt;{{cite journal | vauthors = Carell T, Kurz MQ, Müller M, Rossa M, Spada F | title = Non-canonical Bases in the Genome: The Regulatory Information Layer in DNA | journal = Angewandte Chemie | volume = 57 | issue = 16 | pages = 4296–4312 | date = April 2018 | pmid = 28941008 | doi = 10.1002/anie.201708228 }}&lt;/ref&gt; Most of these are modifications of the canonical bases plus uracil.

* Modified '''Adenine'''
** N6-carbamoyl-methyladenine
** N6-methyadenine
* Modified '''Guanine'''
** 7-Deazaguanine
** 7-Methylguanine
* Modified '''Cytosine'''
** N4-Methylcytosine
** 5-Carboxylcytosine
** 5-Formylcytosine
** 5-Glycosylhydroxymethylcytosine
** 5-Hydroxycytosine
** 5-Methylcytosine
* Modified '''Thymidine'''
** α-Glutamythymidine
** α-Putrescinylthymine
* '''Uracil''' and modifications
** [[Base J]]
** Uracil
** 5-Dihydroxypentauracil
** 5-Hydroxymethyldeoxyuracil
* Others
** Deoxyarchaeosine
** 2,6-Diaminopurine (2-Aminoadenine)

=== Grooves ===
[[File:DNA-ligand-by-Abalone.png|thumb|DNA major and minor grooves. The latter is a binding site for the [[Hoechst stain]] dye 33258.]]

Twin helical strands form the DNA backbone. Another double helix may be found tracing the spaces, or grooves, between the strands. These voids are adjacent to the base pairs and may provide a [[binding site]]. As the strands are not symmetrically located with respect to each other, the grooves are unequally sized. The major groove is {{convert|22|Å|nm}} wide, while the minor groove is {{cvt|12|Å|nm}} in width.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Wing R, Drew H, Takano T, Broka C, Tanaka S, Itakura K, Dickerson RE | title = Crystal structure analysis of a complete turn of B-DNA | journal = Nature | volume = 287 | issue = 5784 | pages = 755–58 | date = October 1980 | pmid = 7432492 | doi = 10.1038/287755a0 | bibcode = 1980Natur.287..755W | s2cid = 4315465 }}&lt;/ref&gt; Due to the larger width of the major groove, the edges of the bases are more accessible in the major groove than in the minor groove. As a result, proteins such as [[transcription factor]]s that can bind to specific sequences in double-stranded DNA usually make contact with the sides of the bases exposed in the major groove.&lt;ref name=&quot;Pabo1984&quot;&gt;{{cite journal | vauthors = Pabo CO, Sauer RT | title = Protein-DNA recognition | journal = Annual Review of Biochemistry | volume = 53 | pages = 293–321 | year = 1984 | pmid = 6236744 | doi = 10.1146/annurev.bi.53.070184.001453 }}&lt;/ref&gt; This situation varies in unusual conformations of DNA within the cell ''(see below)'', but the major and minor grooves are always named to reflect the differences in width that would be seen if the DNA was twisted back into the ordinary [[B-DNA|B form]].

=== Base pairing ===
{{further|Base pair}}
&lt;div class=&quot;thumb tright&quot; style=&quot;background:#f9f9f9; border:1px solid #ccc; margin:0.5em;&quot;&gt;
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:230px; font-size:85%; border:1px solid #ccc; margin:0.3em;&quot;
|-
|[[File:Base pair GC.svg|282px]]
|}
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:230px; font-size:85%; border:1px solid #ccc; margin:0.3em;&quot;
|-
|[[File:Base pair AT.svg|282px]]
|}
&lt;div style=&quot;border: none; width:282px;&quot;&gt;&lt;div class=&quot;thumbcaption&quot;&gt;Top, a '''{{mono|GC}}''' base pair with three [[hydrogen bond]]s. Bottom, an '''{{mono|AT}}''' base pair with two hydrogen bonds. Non-covalent hydrogen bonds between the pairs are shown as dashed lines.&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;

In a DNA double helix, each type of nucleobase on one strand bonds with just one type of nucleobase on the other strand. This is called [[Complementarity (molecular biology)|complementary]] [[base pair]]ing. Purines form [[hydrogen bond]]s to pyrimidines, with adenine bonding only to thymine in two hydrogen bonds, and cytosine bonding only to guanine in three hydrogen bonds. This arrangement of two nucleotides binding together across the double helix (from six-carbon ring to six-carbon ring) is called a Watson-Crick base pair. DNA with high [[GC-content]] is more stable than DNA with low {{mono|GC}}-content. A [[Hoogsteen base pair]] (hydrogen bonding the 6-carbon ring to the 5-carbon ring) is a rare variation of base-pairing.&lt;ref name=&quot;pmid23818176&quot;&gt;{{cite journal |vauthors=Nikolova EN, Zhou H, Gottardo FL, Alvey HS, Kimsey IJ, Al-Hashimi HM |title=A historical account of Hoogsteen base-pairs in duplex DNA |journal=Biopolymers |volume=99 |issue=12 |pages=955–68 |year=2013 |pmid=23818176 |pmc=3844552 |doi=10.1002/bip.22334 }}&lt;/ref&gt; As hydrogen bonds are not [[covalent bond|covalent]], they can be broken and rejoined relatively easily. The two strands of DNA in a double helix can thus be pulled apart like a zipper, either by a mechanical force or high [[temperature]].&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Clausen-Schaumann H, Rief M, Tolksdorf C, Gaub HE | title = Mechanical stability of single DNA molecules | journal = Biophysical Journal | volume = 78 | issue = 4 | pages = 1997–2007 | date = April 2000 | pmid = 10733978 | pmc = 1300792 | doi = 10.1016/S0006-3495(00)76747-6 | bibcode = 2000BpJ....78.1997C }}&lt;/ref&gt; As a result of this base pair complementarity, all the information in the double-stranded sequence of a DNA helix is duplicated on each strand, which is vital in DNA replication. This reversible and specific interaction between complementary base pairs is critical for all the functions of DNA in organisms.&lt;ref name=Alberts /&gt;

{{Anchor|ssDNA}}

==== ssDNA vs. dsDNA ====
Most DNA molecules are actually two polymer strands, bound together in a helical fashion by noncovalent bonds; this double-stranded (dsDNA) structure is maintained largely by the intrastrand base stacking interactions, which are strongest for {{mono|G,C}} stacks. The two strands can come apart—a process known as melting—to form two single-stranded DNA (ssDNA) molecules. Melting occurs at high temperatures, low salt and high [[pH]] (low pH also melts DNA, but since DNA is unstable due to acid depurination, low pH is rarely used).

The stability of the dsDNA form depends not only on the {{mono|GC}}-content (% {{mono|G,C}} basepairs) but also on sequence (since stacking is sequence specific) and also length (longer molecules are more stable). The stability can be measured in various ways; a common way is the [[DNA melting|melting temperature]] (also called ''T&lt;sub&gt;m&lt;/sub&gt;'' value), which is the temperature at which 50% of the double-strand molecules are converted to single-strand molecules; melting temperature is dependent on ionic strength and the concentration of DNA. As a result, it is both the percentage of {{mono|GC}} base pairs and the overall length of a DNA double helix that determines the strength of the association between the two strands of DNA. Long DNA helices with a high {{mono|GC}}-content have more strongly interacting strands, while short helices with high {{mono|AT}} content have more weakly interacting strands.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Chalikian TV, Völker J, Plum GE, Breslauer KJ | title = A more unified picture for the thermodynamics of nucleic acid duplex melting: a characterization by calorimetric and volumetric techniques | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 96 | issue = 14 | pages = 7853–58 | date = July 1999 | pmid = 10393911 | pmc = 22151 | doi = 10.1073/pnas.96.14.7853 | bibcode = 1999PNAS...96.7853C | doi-access = free }}&lt;/ref&gt; In biology, parts of the DNA double helix that need to separate easily, such as the {{mono|TATAAT}} [[Pribnow box]] in some [[promoter (biology)|promoters]], tend to have a high {{mono|AT}} content, making the strands easier to pull apart.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = deHaseth PL, Helmann JD | title = Open complex formation by Escherichia coli RNA polymerase: the mechanism of polymerase-induced strand separation of double helical DNA | journal = Molecular Microbiology | volume = 16 | issue = 5 | pages = 817–24 | date = June 1995 | pmid = 7476180 | doi = 10.1111/j.1365-2958.1995.tb02309.x | s2cid = 24479358 }}&lt;/ref&gt;

In the laboratory, the strength of this interaction can be measured by finding the melting temperature ''T&lt;sub&gt;m&lt;/sub&gt;'' necessary to break half of the hydrogen bonds. When all the base pairs in a DNA double helix melt, the strands separate and exist in solution as two entirely independent molecules. These single-stranded DNA molecules have no single common shape, but some conformations are more stable than others.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Isaksson J, Acharya S, Barman J, Cheruku P, Chattopadhyaya J | title = Single-stranded adenine-rich DNA and RNA retain structural characteristics of their respective double-stranded conformations and show directional differences in stacking pattern | journal = Biochemistry | volume = 43 | issue = 51 | pages = 15996–6010 | date = December 2004 | pmid = 15609994 | doi = 10.1021/bi048221v | url = http://www.boc.uu.se/boc14www/thesis/johan2005/Paper%20V/Paper%20V.pdf | url-status=live | archive-url = https://web.archive.org/web/20070610205112/http://www.boc.uu.se/boc14www/thesis/johan2005/Paper%20V/Paper%20V.pdf | archive-date = 10 June 2007 | df = dmy-all }}&lt;/ref&gt;

=== Amount ===
[[File:Human karyotype with bands and sub-bands.png|thumb|Schematic [[karyotype|karyogram]] of a human. It shows 22 [[homologous chromosome]]s, both the female (XX) and male (XY) versions of the [[sex chromosome]] (bottom right), as well as the [[human mitochondrial genetics|mitochondrial genome]] (to scale at bottom left). The blue scale to the left of each chromosome pair (and the mitochondrial genome) shows its length in terms of millions of DNA [[base pair]]s.{{further|Karyotype}}]]
In humans, the total female [[diploid]] [[nuclear genome]] per cell extends for 6.37 Gigabase pairs (Gbp), is 208.23&amp;nbsp;cm long and weighs 6.51 picograms (pg).&lt;ref name=&quot;pmid30813969&quot;&gt;{{cite journal| vauthors=Piovesan A, Pelleri MC, Antonaros F, Strippoli P, Caracausi M, Vitale L| title=On the length, weight and GC content of the human genome. | journal=BMC Res Notes | year= 2019 | volume= 12 | issue= 1 | pages= 106 | pmid=30813969 | doi=10.1186/s13104-019-4137-z | pmc=6391780 | doi-access=free }}&lt;/ref&gt; Male values are 6.27 Gbp, 205.00&amp;nbsp;cm, 6.41 pg.&lt;ref name=&quot;pmid30813969&quot;/&gt; Each DNA polymer can contain hundreds of millions of nucleotides, such as in [[chromosome 1]]. Chromosome 1 is the largest human [[chromosome]] with approximately 220 million [[base pair]]s, and would be {{val|85|u=mm}} long if straightened.&lt;ref name=&quot;Gregory_2006&quot; /&gt;

In [[eukaryote]]s, in addition to [[nuclear DNA]], there is also [[mitochondrial DNA]] (mtDNA) which encodes certain proteins used by the mitochondria. The mtDNA is usually relatively small in comparison to the nuclear DNA. For example, the [[Human mitochondrial genetics|human mitochondrial DNA]] forms closed circular molecules, each of which contains 16,569&lt;ref name=&quot;Anderson_1981&quot;&gt;{{cite journal | vauthors = Anderson S, Bankier AT, Barrell BG, de Bruijn MH, Coulson AR, Drouin J, Eperon IC, Nierlich DP, Roe BA, Sanger F, Schreier PH, Smith AJ, Staden R, Young IG | display-authors = 6 | title = Sequence and organization of the human mitochondrial genome | journal = Nature | volume = 290 | issue = 5806 | pages = 457–465 | date = April 1981 | pmid = 7219534 | doi = 10.1038/290457a0 | s2cid = 4355527 | bibcode = 1981Natur.290..457A }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://chemistry.umeche.maine.edu/CHY431/MitoDNA.html |title=Untitled |access-date=2012-06-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110813123936/http://chemistry.umeche.maine.edu/CHY431/MitoDNA.html |archive-date=2011-08-13 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; DNA base pairs,&lt;ref name=Satoh1991&gt;{{cite journal | vauthors = Satoh M, Kuroiwa T | title = Organization of multiple nucleoids and DNA molecules in mitochondria of a human cell | journal = Experimental Cell Research | volume = 196 | issue = 1 | pages = 137–140 | date = September 1991 | pmid = 1715276 | doi = 10.1016/0014-4827(91)90467-9 }}&lt;/ref&gt; with each such molecule normally containing a full set of the mitochondrial genes. Each human mitochondrion contains, on average, approximately 5 such mtDNA molecules.&lt;ref name=Satoh1991/&gt; Each human [[Cell (biology)|cell]] contains approximately 100 mitochondria, giving a total number of mtDNA molecules per human cell of approximately 500.&lt;ref name=Satoh1991/&gt; However, the amount of mitochondria per cell also varies by cell type, and an [[egg cell]] can contain 100,000 mitochondria, corresponding to up to 1,500,000 copies of the mitochondrial genome (constituting up to 90% of the DNA of the cell).&lt;ref name=&quot;pmid28721182&quot;&gt;{{cite journal | vauthors = Zhang D, Keilty D, Zhang ZF, Chian RC | title = Mitochondria in oocyte aging: current understanding | journal = Facts, Views &amp; Vision in ObGyn | volume = 9 | issue = 1 | pages = 29–38 | date = March 2017 | pmid = 28721182 | pmc = 5506767 }}&lt;/ref&gt;

=== Sense and antisense ===
{{further|Sense (molecular biology)}}
{{redirect|Sense and antisense|the TV episode|Sense and Antisense (Millennium)}}
A [[DNA sequencing|DNA sequence]] is called a &quot;sense&quot; sequence if it is the same as that of a [[messenger RNA]] copy that is translated into protein.&lt;ref&gt;[http://www.chem.qmul.ac.uk/iubmb/newsletter/misc/DNA.html Designation of the two strands of DNA] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080424015915/http://www.chem.qmul.ac.uk/iubmb/newsletter/misc/DNA.html |date=24 April 2008 }} JCBN/NC-IUB Newsletter 1989. Retrieved 7 May 2008&lt;/ref&gt; The sequence on the opposite strand is called the &quot;antisense&quot; sequence. Both sense and antisense sequences can exist on different parts of the same strand of DNA (i.e. both strands can contain both sense and antisense sequences). In both prokaryotes and eukaryotes, antisense RNA sequences are produced, but the functions of these RNAs are not entirely clear.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Hüttenhofer A, Schattner P, Polacek N | title = Non-coding RNAs: hope or hype? | journal = Trends in Genetics | volume = 21 | issue = 5 | pages = 289–97 | date = May 2005 | pmid = 15851066 | doi = 10.1016/j.tig.2005.03.007 }}&lt;/ref&gt; One proposal is that antisense RNAs are involved in regulating [[gene expression]] through RNA-RNA base pairing.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Munroe SH | title = Diversity of antisense regulation in eukaryotes: multiple mechanisms, emerging patterns | journal = Journal of Cellular Biochemistry | volume = 93 | issue = 4 | pages = 664–71 | date = November 2004 | pmid = 15389973 | doi = 10.1002/jcb.20252 | s2cid = 23748148 }}&lt;/ref&gt;

A few DNA sequences in prokaryotes and eukaryotes, and more in [[plasmid]]s and [[virus]]es, blur the distinction between sense and antisense strands by having [[overlapping gene]]s.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Makalowska I, Lin CF, Makalowski W | title = Overlapping genes in vertebrate genomes | journal = Computational Biology and Chemistry | volume = 29 | issue = 1 | pages = 1–12 | date = February 2005 | pmid = 15680581 | doi = 10.1016/j.compbiolchem.2004.12.006 }}&lt;/ref&gt; In these cases, some DNA sequences do double duty, encoding one protein when read along one strand, and a second protein when read in the opposite direction along the other strand. In [[bacteria]], this overlap may be involved in the regulation of gene transcription,&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Johnson ZI, Chisholm SW | title = Properties of overlapping genes are conserved across microbial genomes | journal = Genome Research | volume = 14 | issue = 11 | pages = 2268–72 | date = November 2004 | pmid = 15520290 | pmc = 525685 | doi = 10.1101/gr.2433104 }}&lt;/ref&gt; while in viruses, overlapping genes increase the amount of information that can be encoded within the small viral genome.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Lamb RA, Horvath CM | title = Diversity of coding strategies in influenza viruses | journal = Trends in Genetics | volume = 7 | issue = 8 | pages = 261–66 | date = August 1991 | pmid = 1771674 | doi = 10.1016/0168-9525(91)90326-L | pmc = 7173306 }}&lt;/ref&gt;

=== Supercoiling ===
{{further|DNA supercoil}}

DNA can be twisted like a rope in a process called [[DNA supercoil]]ing. With DNA in its &quot;relaxed&quot; state, a strand usually circles the axis of the double helix once every 10.4 base pairs, but if the DNA is twisted the strands become more tightly or more loosely wound.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Benham CJ, Mielke SP | s2cid = 1427671 | title = DNA mechanics | journal = Annual Review of Biomedical Engineering | volume = 7 | pages = 21–53 | year = 2005 | pmid = 16004565 | doi = 10.1146/annurev.bioeng.6.062403.132016 | url = http://pdfs.semanticscholar.org/ab63/d57290ebf9bc3536fd3f2257a2b509076fc1.pdf | archive-url = https://web.archive.org/web/20190301225243/http://pdfs.semanticscholar.org/ab63/d57290ebf9bc3536fd3f2257a2b509076fc1.pdf | url-status = dead | archive-date = 1 March 2019 }}&lt;/ref&gt; If the DNA is twisted in the direction of the helix, this is positive supercoiling, and the bases are held more tightly together. If they are twisted in the opposite direction, this is negative supercoiling, and the bases come apart more easily. In nature, most DNA has slight negative supercoiling that is introduced by [[enzyme]]s called [[topoisomerase]]s.&lt;ref name=Champoux&gt;{{cite journal | vauthors = Champoux JJ | s2cid = 18144189 | title = DNA topoisomerases: structure, function, and mechanism | journal = Annual Review of Biochemistry | volume = 70 | pages = 369–413 | year = 2001 | pmid = 11395412 | doi = 10.1146/annurev.biochem.70.1.369 }}&lt;/ref&gt; These enzymes are also needed to relieve the twisting stresses introduced into DNA strands during processes such as [[transcription (genetics)|transcription]] and [[DNA replication]].&lt;ref name=Wang&gt;{{cite journal | vauthors = Wang JC | title = Cellular roles of DNA topoisomerases: a molecular perspective | journal = Nature Reviews Molecular Cell Biology | volume = 3 | issue = 6 | pages = 430–40 | date = June 2002 | pmid = 12042765 | doi = 10.1038/nrm831 | s2cid = 205496065 }}&lt;/ref&gt;

=== Alternative DNA structures ===
{{further|Molecular Structure of Nucleic Acids: A Structure for Deoxyribose Nucleic Acid|Molecular models of DNA|DNA structure}}
[[File:Dnaconformations.png|thumb|right|From left to right, the structures of [[A-DNA|A]], [[B-DNA|B]] and [[Z-DNA]]]]

DNA exists in many possible [[Conformational isomerism|conformations]] that include [[A-DNA]], [[B-DNA]], and [[Z-DNA]] forms, although only B-DNA and Z-DNA have been directly observed in functional organisms.&lt;ref name=Ghosh /&gt; The conformation that DNA adopts depends on the hydration level, DNA sequence, the amount and direction of supercoiling, chemical modifications of the bases, the type and concentration of metal [[ion]]s, and the presence of [[polyamine]]s in solution.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Basu HS, Feuerstein BG, Zarling DA, Shafer RH, Marton LJ | title = Recognition of Z-RNA and Z-DNA determinants by polyamines in solution: experimental and theoretical studies | journal = Journal of Biomolecular Structure &amp; Dynamics | volume = 6 | issue = 2 | pages = 299–309 | date = October 1988 | pmid = 2482766 | doi = 10.1080/07391102.1988.10507714 }}&lt;/ref&gt;

The first published reports of A-DNA [[X-ray diffraction patterns]]—and also B-DNA—used analyses based on [[Patterson function]]s that provided only a limited amount of structural information for oriented fibers of DNA.&lt;ref&gt;
* {{cite journal |vauthors=Franklin RE, Gosling RG |title=The Structure of Sodium Thymonucleate Fibres I. The Influence of Water Content |journal=Acta Crystallogr |volume=6 |issue=8–9 |pages=673–77 |date=6 March 1953 |doi=10.1107/S0365110X53001939 |bibcode=1953AcCry...6..673F |url=http://journals.iucr.org/q/issues/1953/08-09/00/a00979/a00979.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160109043915/http://journals.iucr.org/q/issues/1953/08-09/00/a00979/a00979.pdf |archive-date=9 January 2016 |doi-access=free }}
* {{cite journal |vauthors=Franklin RE, Gosling RG |title=The structure of sodium thymonucleate fibres. II. The cylindrically symmetrical Patterson function |journal=Acta Crystallogr |volume=6 |issue=8–9 |pages=678–85 |year=1953|doi=10.1107/S0365110X53001940|bibcode=1953AcCry...6..678F |url=http://journals.iucr.org/q/issues/1953/08-09/00/a00980/a00980.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20170629084321/http://journals.iucr.org/q/issues/1953/08-09/00/a00980/a00980.pdf |archive-date=2017-06-29 |url-status=live |doi-access=free }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=NatFranGos&gt;{{cite journal | vauthors = Franklin RE, Gosling RG | title = Molecular configuration in sodium thymonucleate | journal = Nature | volume = 171 | issue = 4356 | pages = 740–41 | date = April 1953 | pmid = 13054694 | doi = 10.1038/171740a0 | url = http://www.nature.com/nature/dna50/franklingosling.pdf | bibcode = 1953Natur.171..740F | s2cid = 4268222 | url-status=live | archive-url = https://web.archive.org/web/20110103160712/http://www.nature.com/nature/dna50/franklingosling.pdf | archive-date = 3 January 2011 | df = dmy-all }}&lt;/ref&gt; An alternative analysis was proposed by Wilkins ''et al.'' in 1953 for the ''[[in vivo]]'' B-DNA X-ray diffraction-scattering patterns of highly hydrated DNA fibers in terms of squares of [[Bessel function]]s.&lt;ref name=NatWilk&gt;{{cite journal | vauthors = Wilkins MH, Stokes AR, Wilson HR | title = Molecular structure of deoxypentose nucleic acids | journal = Nature | volume = 171 | issue = 4356 | pages = 738–40 | date = April 1953 | pmid = 13054693 | doi = 10.1038/171738a0 | url = http://www.nature.com/nature/dna50/wilkins.pdf | bibcode = 1953Natur.171..738W | s2cid = 4280080 | url-status=live | archive-url = https://web.archive.org/web/20110513234223/http://www.nature.com/nature/dna50/wilkins.pdf | archive-date = 13 May 2011 | df = dmy-all }}&lt;/ref&gt; In the same journal, [[James Watson]] and [[Francis Crick]] presented their [[Molecular models of DNA|molecular modeling]] analysis of the DNA X-ray diffraction patterns to suggest that the structure was a double helix.&lt;ref name=&quot;Watson-1953&quot; /&gt;

Although the ''B-DNA form'' is most common under the conditions found in cells,&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Leslie AG, Arnott S, Chandrasekaran R, Ratliff RL | title = Polymorphism of DNA double helices | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 143 | issue = 1 | pages = 49–72 | date = October 1980 | pmid = 7441761 | doi = 10.1016/0022-2836(80)90124-2 }}&lt;/ref&gt; it is not a well-defined conformation but a family of related DNA conformations&lt;ref&gt;{{cite journal|vauthors=Baianu IC|s2cid=189888972|year=1980|title=Structural Order and Partial Disorder in Biological systems|url=http://cogprints.org/3822/|journal=Bull. Math. Biol.|volume=42|issue=4|pages=137–41|doi=10.1007/BF02462372}}&lt;/ref&gt; that occur at the high hydration levels present in cells. Their corresponding X-ray diffraction and scattering patterns are characteristic of molecular [[Paracrystalline|paracrystals]] with a significant degree of disorder.&lt;ref&gt;{{cite book | vauthors = Hosemann R, Bagchi RN | title = Direct analysis of diffraction by matter | publisher = North-Holland Publishers | location = Amsterdam&amp;nbsp;– New York | year = 1962 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|vauthors=Baianu IC|title=X-ray scattering by partially disordered membrane systems|journal=Acta Crystallogr A|volume=34|issue=5|pages=751–53|year=1978|doi=10.1107/S0567739478001540|bibcode=1978AcCrA..34..751B|url=http://journals.iucr.org/a/issues/1978/05/00/a15615/a15615.pdf|access-date=29 August 2019|archive-date=14 March 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200314050140/http://journals.iucr.org/a/issues/1978/05/00/a15615/a15615.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

Compared to B-DNA, the A-DNA form is a wider [[Helix#Properties and types|right-handed]] spiral, with a shallow, wide minor groove and a narrower, deeper major groove. The A form occurs under non-physiological conditions in partly dehydrated samples of DNA, while in the cell it may be produced in hybrid pairings of DNA and RNA strands, and in enzyme-DNA complexes.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Wahl MC, Sundaralingam M | title = Crystal structures of A-DNA duplexes | journal = Biopolymers | volume = 44 | issue = 1 | pages = 45–63 | year = 1997 | pmid = 9097733 | doi = 10.1002/(SICI)1097-0282(1997)44:1&lt;45::AID-BIP4&gt;3.0.CO;2-# }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Lu XJ, Shakked Z, Olson WK | title = A-form conformational motifs in ligand-bound DNA structures | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 300 | issue = 4 | pages = 819–40 | date = July 2000 | pmid = 10891271 | doi = 10.1006/jmbi.2000.3690 }}&lt;/ref&gt; Segments of DNA where the bases have been chemically modified by [[methylation]] may undergo a larger change in conformation and adopt the [[Z-DNA|Z form]]. Here, the strands turn about the helical axis in a left-handed spiral, the opposite of the more common B form.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Rothenburg S, Koch-Nolte F, Haag F | title = DNA methylation and Z-DNA formation as mediators of quantitative differences in the expression of alleles | journal = Immunological Reviews | volume = 184 | pages = 286–98 | date = December 2001 | pmid = 12086319 | doi = 10.1034/j.1600-065x.2001.1840125.x | s2cid = 20589136 }}&lt;/ref&gt; These unusual structures can be recognized by specific Z-DNA binding proteins and may be involved in the regulation of transcription.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Oh DB, Kim YG, Rich A | title = Z-DNA-binding proteins can act as potent effectors of gene expression in vivo | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 99 | issue = 26 | pages = 16666–71 | date = December 2002 | pmid = 12486233 | pmc = 139201 | doi = 10.1073/pnas.262672699 | bibcode = 2002PNAS...9916666O | doi-access = free }}&lt;/ref&gt;

=== Alternative DNA chemistry ===
{{further|hypothetical types of biochemistry}}
For many years, [[Astrobiology|exobiologists]] have proposed the existence of a [[shadow biosphere]], a postulated microbial [[biosphere]] of Earth that uses radically different biochemical and molecular processes than currently known life. One of the proposals was the existence of lifeforms that use [[Arsenic DNA|arsenic instead of phosphorus in DNA]]. A report in 2010 of the possibility in the [[bacterium]] [[GFAJ-1]] was announced,&lt;ref name='arsenic extremophile'&gt;{{cite news | vauthors = Palmer J |title=Arsenic-loving bacteria may help in hunt for alien life |date=2 December 2010 |url=https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11886943 |work=BBC News |access-date=2 December 2010 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20101203045804/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11886943 |archive-date=3 December 2010 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Space&quot;&gt;{{cite news | vauthors = Bortman H |title=Arsenic-Eating Bacteria Opens New Possibilities for Alien Life |date=2 December 2010 |url=http://www.space.com/scienceastronomy/arsenic-bacteria-alien-life-101202.html |website=Space.com |access-date=2 December 2010 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20101204235915/http://www.space.com/scienceastronomy/arsenic-bacteria-alien-life-101202.html |archive-date=4 December 2010 }}&lt;/ref&gt; though the research was disputed,&lt;ref name=&quot;Space&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Katsnelson A |title=Arsenic-eating microbe may redefine chemistry of life |date=2 December 2010 |url=http://www.nature.com/news/2010/101202/full/news.2010.645.html |journal=Nature News |doi=10.1038/news.2010.645 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20120212155007/http://www.nature.com/news/2010/101202/full/news.2010.645.html |archive-date=12 February 2012 }}&lt;/ref&gt; and evidence suggests the bacterium actively prevents the incorporation of arsenic into the DNA backbone and other biomolecules.&lt;ref name=&quot;Nature&quot;&gt;{{cite journal | vauthors = Cressey D |s2cid=87341731 |title='Arsenic-life' Bacterium Prefers Phosphorus after all |date=3 October 2012 |journal=Nature News |doi=10.1038/nature.2012.11520}}&lt;/ref&gt;

=== Quadruplex structures ===
{{further|G-quadruplex}}
[[File:Parallel telomere quadruple.png|thumb|right|DNA quadruplex formed by [[telomere]] repeats. The looped conformation of the DNA backbone is very different from the typical DNA helix. The green spheres in the center represent potassium ions.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Structure and packing of human telomeric DNA|url=http://ndbserver.rutgers.edu/service/ndb/atlas/summary?searchTarget=UD0017|access-date=2023-05-18|website=ndbserver.rutgers.edu}}&lt;/ref&gt;]]

At the ends of the linear chromosomes are specialized regions of DNA called [[telomere]]s. The main function of these regions is to allow the cell to replicate chromosome ends using the enzyme [[telomerase]], as the enzymes that normally replicate DNA cannot copy the extreme 3′ ends of chromosomes.&lt;ref name=Greider&gt;{{cite journal | vauthors = Greider CW, Blackburn EH | title = Identification of a specific telomere terminal transferase activity in Tetrahymena extracts | journal = Cell | volume = 43 | issue = 2 Pt 1 | pages = 405–13 | date = December 1985 | pmid = 3907856 | doi = 10.1016/0092-8674(85)90170-9 | doi-access = free }}&lt;/ref&gt; These specialized chromosome caps also help protect the DNA ends, and stop the [[DNA repair]] systems in the cell from treating them as damage to be corrected.&lt;ref name=Nugent&gt;{{cite journal | vauthors = Nugent CI, Lundblad V | title = The telomerase reverse transcriptase: components and regulation | journal = Genes &amp; Development | volume = 12 | issue = 8 | pages = 1073–85 | date = April 1998 | pmid = 9553037 | doi = 10.1101/gad.12.8.1073 | doi-access = free }}&lt;/ref&gt; In [[List of distinct cell types in the adult human body|human cells]], telomeres are usually lengths of single-stranded DNA containing several thousand repeats of a simple TTAGGG sequence.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Wright WE, Tesmer VM, Huffman KE, Levene SD, Shay JW | title = Normal human chromosomes have long G-rich telomeric overhangs at one end | journal = Genes &amp; Development | volume = 11 | issue = 21 | pages = 2801–09 | date = November 1997 | pmid = 9353250 | pmc = 316649 | doi = 10.1101/gad.11.21.2801 }}&lt;/ref&gt;

These guanine-rich sequences may stabilize chromosome ends by forming structures of stacked sets of four-base units, rather than the usual base pairs found in other DNA molecules. Here, four guanine bases, known as a [[guanine tetrad]], form a flat plate. These flat four-base units then stack on top of each other to form a stable [[G-quadruplex]] structure.&lt;ref name=Burge&gt;{{cite journal | vauthors = Burge S, Parkinson GN, Hazel P, Todd AK, Neidle S | title = Quadruplex DNA: sequence, topology and structure | journal = Nucleic Acids Research | volume = 34 | issue = 19 | pages = 5402–15 | year = 2006 | pmid = 17012276 | pmc = 1636468 | doi = 10.1093/nar/gkl655 }}&lt;/ref&gt; These structures are stabilized by hydrogen bonding between the edges of the bases and [[chelation]] of a metal ion in the centre of each four-base unit.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Parkinson GN, Lee MP, Neidle S | title = Crystal structure of parallel quadruplexes from human telomeric DNA | journal = Nature | volume = 417 | issue = 6891 | pages = 876–80 | date = June 2002 | pmid = 12050675 | doi = 10.1038/nature755 | bibcode = 2002Natur.417..876P | s2cid = 4422211 }}&lt;/ref&gt; Other structures can also be formed, with the central set of four bases coming from either a single strand folded around the bases, or several different parallel strands, each contributing one base to the central structure.

In addition to these stacked structures, telomeres also form large loop structures called telomere loops, or T-loops. Here, the single-stranded DNA curls around in a long circle stabilized by telomere-binding proteins.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Griffith JD, Comeau L, Rosenfield S, Stansel RM, Bianchi A, Moss H, de Lange T | s2cid = 721901 | title = Mammalian telomeres end in a large duplex loop | journal = Cell | volume = 97 | issue = 4 | pages = 503–14 | date = May 1999 | pmid = 10338214 | doi = 10.1016/S0092-8674(00)80760-6 | citeseerx = 10.1.1.335.2649 }}&lt;/ref&gt; At the very end of the T-loop, the single-stranded telomere DNA is held onto a region of double-stranded DNA by the telomere strand disrupting the double-helical DNA and base pairing to one of the two strands. This [[Triple-stranded DNA|triple-stranded]] structure is called a displacement loop or [[D-loop]].&lt;ref name=Burge /&gt;

=== Branched DNA ===
{{further|Branched DNA|DNA nanotechnology}}
&lt;div class=&quot;thumb tright&quot; style=&quot;background:#f9f9f9; border:1px solid #ccc; margin:0.5em;&quot;&gt;
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:200px; font-size:85%; border:1px solid #ccc; margin:0.3em;&quot;
|[[File:Branch-dna-single.svg|95px]]
|[[File:Branch-DNA-multiple.svg|95px]]
|-
|align=center|Single branch
|align=center|Multiple branches
|}
&lt;div style=&quot;border: none; width:200px;font-size: 90%;&quot;&gt;&lt;div class=&quot;thumbcaption&quot;&gt;[[Branched DNA]] can form networks containing multiple branches.&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
In DNA, [[DNA end#Frayed ends|fraying]] occurs when non-complementary regions exist at the end of an otherwise complementary double-strand of DNA. However, branched DNA can occur if a third strand of DNA is introduced and contains adjoining regions able to hybridize with the frayed regions of the pre-existing double-strand. Although the simplest example of branched DNA involves only three strands of DNA, complexes involving additional strands and multiple branches are also possible.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Seeman NC | title = DNA enables nanoscale control of the structure of matter | journal = Quarterly Reviews of Biophysics | volume = 38 | issue = 4 | pages = 363–71 | date = November 2005 | pmid = 16515737 | pmc = 3478329 | doi = 10.1017/S0033583505004087 }}&lt;/ref&gt; Branched DNA can be used in [[nanotechnology]] to construct geometric shapes, see the section on [[#Uses in technology|uses in technology]] below.

=== Artificial bases ===
{{Main|Nucleic acid analogue}}

Several artificial nucleobases have been synthesized, and successfully incorporated in the eight-base DNA analogue named [[Hachimoji DNA]]. Dubbed S, B, P, and Z, these artificial bases are capable of bonding with each other in a predictable way (S–B and P–Z), maintain the double helix structure of DNA, and be transcribed to RNA. Their existence could be seen as an indication that there is nothing special about the four natural nucleobases that evolved on Earth.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Warren M |title=Four new DNA letters double life's alphabet | journal = Nature |date=21 February 2019 | doi = 10.1038/d41586-019-00650-8 | pmid = 30809059 | volume=566 | issue = 7745 | page=436| doi-access = free | bibcode = 2019Natur.566..436W }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal| vauthors = Hoshika S, Leal NA, Kim MJ, Kim MS, Karalkar NB, Kim HJ, Bates AM, Watkins NE, SantaLucia HA, Meyer AJ, DasGupta S, Piccirilli JA, Ellington AD, SantaLucia J, Georgiadis MM, Benner SA | display-authors = 6 |title=Hachimoji DNA and RNA: A genetic system with eight building blocks (paywall)|journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=363 |issue=6429 |pages=884–887 |date=22 February 2019 | doi = 10.1126/science.aat0971 | pmid = 30792304 | pmc=6413494 | bibcode=2019Sci...363..884H}}&lt;/ref&gt; On the other hand, DNA is tightly related to [[RNA]] which does not only act as a transcript of DNA but also performs as molecular machines many tasks in cells. For this purpose it has to fold into a structure. It has been shown that to allow to create all possible structures at least four bases are required for the corresponding [[RNA]],&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Burghardt B, Hartmann AK | title = RNA secondary structure design | journal = Physical Review E | volume = 75 | issue = 2 | pages = 021920 | date = February 2007 | doi = 10.1103/PhysRevE.75.021920 | pmid = 17358380 | url = https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevE.75.021920| arxiv = physics/0609135 | bibcode = 2007PhRvE..75b1920B | s2cid = 17574854 }}&lt;/ref&gt; while a higher number is also possible but this would be against the natural [[principle of least effort]].

===Acidity===
The phosphate groups of DNA give it similar [[acid]]ic properties to [[phosphoric acid]] and it can be considered as a [[Acid strength|strong acid]]. It will be fully ionized at a normal cellular pH, releasing [[proton]]s which leave behind negative charges on the phosphate groups. These negative charges protect DNA from breakdown by [[hydrolysis]] by repelling [[nucleophile]]s which could hydrolyze it.&lt;ref name=&quot;Reusch&quot;&gt;{{cite web | vauthors = Reusch W |title=Nucleic Acids |url=https://www2.chemistry.msu.edu/faculty/reusch/VirtTxtJml/nucacids.htm |publisher=Michigan State University |access-date=30 June 2022}}&lt;/ref&gt;

===Macroscopic appearance===
[[File:Estrazione DNA (cropped).jpg|thumb|Impure DNA extracted from an orange]]

Pure DNA extracted from cells forms white, stringy clumps.&lt;ref&gt;{{cite web |title=How To Extract DNA From Anything Living |url=https://learn.genetics.utah.edu/content/labs/extraction/howto/ |publisher=University of Utah |access-date=30 June 2022}}&lt;/ref&gt;
===موروثي بنيادي ايڪا===
ڊي اين اي ھڪ ورو ڪڙدار ڏاڪڻ وانگر ٺھيل ھوندو آھي، جن جا پاسا ڄڻ تہ ٻن ھڪ ٻئي سان وڪوڙيل ڌاڳن وانگر ھوندا آھن، جن جي وچ ۾ ڪروڙين ڏاڪا ھوندا آھن. ھر ڏاڪي ۾ ٻہ بنيادي ايڪا (Base) ڳنڍيل  ھوندا آھن، يعني ھر ڏاڪو ھڪ جوڙو ھوندو آھي جن جو ڏاڪي جي وچ تي سنگم ھائڊروجن بانڊ سڏبو آهي.&lt;ref name=&quot;جينوم&quot;/&gt;

موروثي بنيادي ايڪن جي ترتيب وارو جينياتي ڪوڊ ھر جيو گھرڙي جي مرڪز ۾ موجود ھوندو آھي جيڪو مورثي ھوندو آھي يعني والدين مان ٻارن ۾ منتقل ٿيندڙ آهي.
 
اھي بنيادي ايڪا ھيٺين چئن قسمن جا ھوندا آھن:&lt;ref name=&quot;جينوم&quot;/&gt;&lt;br&gt;
* [[ايڊينن]] (Adenine) يا (A)
*[[سائٽوسين]] (Cytosine) يا (C)
*[[گوانن]] (Guanine) يا (G)
*[[ٿائمن]] (Thymine) يا (T)

===تبديل ٿيل بنيادي ايڪا===
ڊي اين اي (DNA) ۾ تبديل ٿيل غيرموروثي بنيادي ايڪا پڻ هوندا   آهن. انهن مان پهريون سڃاڻپ ٿيل 5-ميٿائل سائٽوسن هو, جيڪو 1925ع ۾ مائڪوبيڪٽريم ٽيوبرڪلوسس جي جينوم (Genome) ۾ مليو.&lt;ref name=&quot;Johnson19252&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Johnson TB, Coghill RD|year=1925|title=Pyrimidines. CIII. The discovery of 5-methylcytosine in tuberculinic acid, the nucleic acid of the tubercle bacillus.|journal=Journal of the American Chemical Society|volume=47|pages=2838–44|doi=10.1021/ja01688a030|issn=0002-7863}}&lt;/ref&gt; بيڪٽيريا وائرس (بيڪٽريوفيج) ۾ انهن غير موروثي ايڪن جي موجودگي جو سبب بيڪٽيريا ۾ موجود (limiting) اينزائمز کان بچڻ آهي.&lt;ref name=&quot;pmid273197412&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Weigele P, Raleigh EA|date=October 2016|title=Biosynthesis and Function of Modified Bases in Bacteria and Their Viruses|journal=Chemical Reviews|volume=116|issue=20|pages=12655–12687|doi=10.1021/acs.chemrev.6b00114|issn=0009-2665|pmid=27319741|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; هي اينزائم جا سسٽم جزوي طور تي هڪ ماليڪيولي مدافعتي نظام جي طور تي ڪم ڪرڻ ٿا, جيڪو   بيڪٽيريا کي وائرس جي انفيڪشن کان بچائيندو آهي. وڌيڪ عام بنياد ايڪن سائيٽوسائن ۽ ايڊينائن جي تبديليون ۽ تبديل ٿيل ڊي اين اي ايڪا ٻوٽن ۽ جانورن ۾ جين جي اظهار جي ايپي جنيٽڪ ڪنٽرول ۾ اهم ڪردار ادا ڪري ٿو.&lt;ref name=&quot;pmid306194652&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Kumar S, Chinnusamy V, Mohapatra T|date=2018|title=Epigenetics of Modified DNA Bases: 5-Methylcytosine and Beyond|journal=Frontiers in Genetics|volume=9|pages=640|doi=10.3389/fgene.2018.00640|issn=1664-8021|pmc=6305559|pmid=30619465|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;  

* ڊي اين اي ۾ ڪيترائي غيرموروثي بنيادي ايڪن جي سڃاڻپ ٿي آهي. &lt;ref name=&quot;pmid289410082&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Carell T, Kurz MQ, Müller M, Rossa M, Spada F|date=April 2018|title=Non-canonical Bases in the Genome: The Regulatory Information Layer in DNA|journal=Angewandte Chemie|volume=57|issue=16|pages=4296–4312|doi=10.1002/anie.201708228|pmid=28941008}}&lt;/ref&gt; انهن مان گھڻا موروثي بنيادي ايڪن ۽ يوراسل جي تبديلين جي ڪارڻ آهن.
* ترميم ٿيل ايڊينائن 
** N6-ڪارباموئل-ميٿائل ايڊينائن  
** N6-ميٿائيڊينائن 
* ترميم ٿيل گوانائن 
** 7-ڊيزا گوانائن 
** 7-ميٿائل گوانائن 
* ترميم ٿيل سائيٽوسائن 
** N4-ميٿائل سائيٽوسائن 
** 5-ڪاربوڪسيل سائيٽوسائن 
** 5-فارميل سائيٽوسائن 
** 5-گلائڪوسل هائيڊروڪسي ميٿائل سائيٽوسائن 
** 5-هائيڊروڪسي سائيٽوسائن 
** 5-ميٿائل سائيٽوسائن 
* ترميم ٿيل ٿائيمائيڊائن 
** α-گلوٽا ميٿيميڊائن
** α-پوٽرس سينائل ٿائيمائن 
* يوراسل ۽ تبديليون 
** بيس J 
** يوراسل  
** 5-ڊائيهائيڊروڪسي پينٽا يوراسل  
** 5-هائيڊروڪسي ميٿائل ڊي آڪسي يوراسل  
* ٻيا 
** ڊي آڪسي آرڪيو سائن 
** 2,6-ڊي امينو پيورين (2-امينو ايڊينائن)

== ڪيميائي تبديليون ۽ تبديل ٿيل ڊي اين اي پيڪئجنگ ==

== حياتياتي ڪم ==

== پروٽين سان باهمي عمل ==

== جينياتي بحالي ==

== ارتقا ==

== ٽيڪنالاجي ۾ استعمال ==

==تاريخ==
سال [[1856ع]] کان 1865ع تائين بيان ڪيل [[گريگور مينڊل|مينڊل]] جي تجربن سان وراثتي ايڪن جو تصور ٺھڻ لڳو. 1869ع ۾ [[سوئيزرلينڊ|سوئيٽزرلينڊ]] جي فريڊرڪ مائيسر &lt;small&gt;(Friedrich Miescher)&lt;/small&gt; جيو گھرڙن جي مرڪزن ۾ ھڪ اھڙو مادو دريافت ڪيو جنھن ۾ تمام گھڻي [[فاسفورس]] موجود ھئي، پر کيس معلوم نہ ھيو تہ اھو ڊي اين اي سڏجندو. اهو مادو جيو گھرڙي جي مرڪز (Nucleus) مان حاصل ڪيو ويو. ھن سائٽوپلازم مان نيوڪليس کي ڌار ڪري، انکي الڪلي جي ڳار سان صاف ڪري، ان کي تيزابي شڪل ۾ آندو، جنھن کي ھن نيوڪليئن (nuclein) جو نالو ڏنو، جيڪو بعد ۾ ڊي اين اي سڏجڻ شروع ٿيو.&lt;ref&gt;Miescher, Friedrich (1871) [https://books.google.com/books?id=YJRTAAAAcAAJ&amp;pg=PA441#v=onepage&amp;q&amp;f=false &quot;Ueber die chemische Zusammensetzung der Eiterzellen&quot;] (On the chemical composition of pus cells), ''Medicinisch-chemische Untersuchungen'', '''4''' :  441–460.  [https://books.google.com/books?id=YJRTAAAAcAAJ&amp;pg=PA456#v=onepage&amp;q&amp;f=false From p. 456:] &quot;''Ich habe mich daher später mit meinen Versuchen an die ganzen Kerne gehalten, die Trennung der Körper, die ich einstweilen ohne weiteres Präjudiz als lösliches und unlösliches Nuclein bezeichnen will, einem günstigeren Material überlassend.''{{-&quot;}}  (&quot;Therefore, in my experiments I subsequently limited myself to the whole nucleus, leaving to a more favorable material the separation of the substances, that for the present, without further prejudice, I will designate as soluble and insoluble nuclear material ('Nuclein').&quot;)&lt;/ref&gt; فريڊرڪ مائيسر اھو تيزابي مادو (دريافت ڪيل ڊي اين اي) ھڪ سرجيڪل پٽي (bandage) تي لڳل پيپ (pus) مان حاصل ڪيو. ھنجو خيال ھو تہ ھي مادو جنسي زرخيزي ۽ وراثتي خاصيتن جي منتقلي جو ذريعو ٿي سگهي ٿو. 
[[فائل:Friedrich Miescher.jpg|180px|thumb|ڊي اين اي دريافت ڪندڙ [[فريڊرڪ مائيسر]]]]
سال 1895ع ۾ ايڊمنڊ [[ڪروموسوم|ڪروموسومز]] (موروثي ڌاڳا) ماء ۽ پي طرفان يڪسان منتقل ھجڻ جي بنياد تي انهن جي وراثت ۾ اھميت جو خيال ظاھر ڪيو. ان کان پھرين [[والٽر فليمنگ]] مک مرڪز (nuclein) جي مورثي ڪروموسومز سان ڳانڍاپو محسوس ڪري چڪو ھيو ۽ ان لاء پھريون ڀيرو ڪرومئٽن (chromatin) جو لفظ استعمال ڪيو. پوء غدود ۽ خمير جي جيو گھرڙن تي تجربو ڪندي جرمني جو [[البرخت ڪوسل]] اھو دريافت ڪيو تہ نيوڪلين اصل ۾ ٻہ تيزابي مادا آھن جن ۾ ھڪڙو ڊي اين اي ۽ ٻيو [[آر اين اي]] آھي. جاندارن جي اندر اھي ڪيميائي مادا يعني ڊي اين اي جينياتي ترتيبن جا مڪمل مجموعا  ٺاھيندا آھن، جنهن کي [[جينوم]] سڏيو ويندو آهي. انساني جينوم ۾ ٽي ارب بنيادي ايڪن (Base) جا جوڙا ڳنڍيل ھوندا آھن ۽ ان ۾ 23 ڪروموسومن جا جوڙا پڻ شامل آهن.&lt;ref name=&quot;جينوم&quot;&gt; -https://www.yourgenome.org/facts/what-is-dna   &lt;/ref&gt; سڀني انسانن ۾ انھن بنيادي ايڪن جو 99 سيڪڙو بنيادن جي ترتيب ھڪجھڙي ھوندي آھي.&lt;ref name=&quot;سائنس&quot; /&gt; 
[[File:Maclyn McCarty with Francis Crick and James D Watson - 10.1371 journal.pbio.0030341.g001-O.jpg|thumb|ميڪلن ميڪارٽي (کاٻي) فرانسس ڪرڪ ۽ جيمز واٽسن، ايڪسري تفاوت جي ڊيٽا ۽ روزالنڊ فرئنڪلن ۽ رئمونڊ گوسلنگ جي بصيرت جي بنياد تي، ڊبل هيلڪس ماڊل جي گڏيل شروعات ڪندڙ، سان هٿ ملائندي.]]
سال 1953ع ۾ [[جيمز واٽسن]]، [[فرانسس ڪرڪ]]، [[مئوريس ولڪنس|مورس ولڪنس]] ۽ [[روزالينڊ فرينڪلن|روزالنڊ فرينڪلن]] ڊي اين اي جي ٻٽي وڪوڙيل ڌاڳن واري پيچدار ڏاڪڻ واري شڪل (double helix) دريافت ڪئي.&lt;ref name=&quot;سائنس&quot; /&gt; واٽسن، ڪرڪ ۽ ولڪنس کي سال 1962ع ۾ ڊي اين اي جي ماليڪيولن واري شڪل دريافت ڪرڻ تي [[طب]] جو [[نوبل انعام]] مليو.&lt;ref name=&quot;سائنس&quot; /&gt;

==حياتياتي ڪم==
ڊي اين اي (DNA) هڪ پوليمر آهي جيڪو ٻن پولي نيوڪليوٽائيڊ زنجيرن مان ٺهيل آهي جيڪي هڪ ٻئي جي چوڌاري ڊبل هيلڪس ٺاهيندا آهن. پوليمر سڀني سڃاتل جاندارن ۽ ڪيترن ئي وائرسن جي ترقي، ڪم، واڌ ۽ پيدائش لاءِ جينياتي هدايتون ڏين ٿا. ڊي اين اي ۽ آر اين اي نيوڪليئڪ تيزاب آهن. پروٽين، لپڊس ۽ پيچيده ڪاربوهائيڊريٽ (پوليسڪچرائڊس) سان گڏ، نيوڪليئڪ تيزاب ميڪرو ماليڪولن جي چئن وڏن قسمن مان هڪ آهن، جيڪي زندگي جي سڀني ڄاڻايل شڪلن لاء ضروري آهن.

ٻن ڊي اين اي گڇن کي پولي نيوڪليوٽائڊس جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو ڇاڪاڻ ته اهي آسان مونوميرڪ يونٽن مان ٺهيل آهن جن کي نيوڪليوٽائڊس سڏيو ويندو آهي.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://www.garlandscience.com/product/isbn/9780815344322|title=Molecular Biology of the Cell|vauthors=Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K, Walter P|publisher=Garland|year=2014|isbn=978-0-8153-4432-2|edition=6th|page=Chapter 4: DNA, Chromosomes and Genomes|archive-url=https://web.archive.org/web/20140714210549/http://www.garlandscience.com/product/isbn/9780815344322|archive-date=14 July 2014|df=dmy-all|url-status=live}}&lt;/ref&gt;  &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://basicbiology.net/micro/genetics/dna|title=DNA|website=Basic Biology|archive-url=https://web.archive.org/web/20170105045651/http://basicbiology.net/micro/genetics/dna/|archive-date=5 January 2017|vauthors=Purcell A|url-status=live}}&lt;/ref&gt; هر نيوڪليوٽائڊ چئن نائٽروجن تي مشتمل نيوڪليو بيسس (سائيٽوسائن، گيانائن، ايڊينائن ۽ ٿايامن)، هڪ شوگر جنهن کي ڊي آڪسائيربوز سڏيو ويندو آهي ۽ هڪ فاسفيٽ گروپ تي مشتمل هوندو آهي. نيوڪليوٽائيڊس هڪ ٻئي سان هڪ زنجير ۾ ڪوولنٽ بانڊز (جنهن کي فاسفوڊيسٽر لنڪج طور سڃاتو وڃي ٿو) هڪ نيوڪليوٽائيڊ جي شگر ۽ ٻئي جي فاسفيٽ جي وچ ۾ جڙيل آهن، جنهن جي نتيجي ۾ هڪ متبادل شگر-فاسفيٽ ريبون پيدا ٿئي ٿي. ٻن الڳ پولي نيوڪليوٽيڊ اسٽريڊس جي نائيٽروجني بنيادون، بنيادي جوڙيندڙ ضابطن جي مطابق، هائڊروجن بانڊن سان گڏ ڊبل اسٽرينڊ ڊي اين اي ٺاهڻ لاءِ، هڪٻئي سان جڙيل آهن. مڪمل نائيٽروجني بنيادن کي ٻن گروپن؛ واحد-رنگڊ پيريمائڊائنز ۽ ڊبل-رنگڊ پيورين، ۾ ورهايو ويو آهي. ڊي اين اي ۾، پيريميڊين ٿايامن ۽ سائٽوسن آهن ۽ پيورين، ايڊينائن ۽ گيانائن آهن.

ڊبل اسٽرينڊ ڊي اين اي جا ٻئي گڇا ساڳي حياتياتي معلومات کي محفوظ ڪن ٿيون. اها معلومات نقل نقل ٿي آهي، جڏهن ٻه گڇا الڳ ٿين ٿا. ڊي اين اي جو وڏو حصو (انسانن لاء %98 کان وڌيڪ) ڪوڊ ٿيل نه آهي، مطلب ته اهي حصا پروٽين جي ترتيبن لاء نمونن جي طور تي ڪم نه ڪندا آهن. ڊي اين اي جا ٻه حصا هڪ ٻئي جي مخالف طرفن ۾ هلن ٿا ۽ اهڙيءَ طرح ضد متوازي آهن. هر کنڊ سان جڙيل چار قسمن مان هڪ نيوڪليوبيس (يا اساس) آهي. اهو انهن چئن نيوڪليوبيسن جو تسلسل آهي جيڪو پٺي جي بون سان گڏ جينياتي معلومات کي انڪوڊ ڪري ٿو. آر اين اي اسٽرينڊز ڊي اين اي اسٽرينڊس کي ٽيمپليٽ جي طور تي، ٽرانڪرپشن نالي هڪ پروسيس ۾  استعمال ڪندي ٺاهيا ويندا آهن، جتي ڊي اين اي اساسن کي انهن جي لاڳاپيل اساسن کان تبادلو ڪيو ويندو آهي، سواءِ ٿائيمن (T) جي صورت ۾، جنهن لاءِ آر اين اي يوراسل (U) کي متبادل بڻائي ٿو.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.genome.gov/genetics-glossary/Uracil|title=Uracil|website=Genome.gov|language=en|access-date=21 November 2019}}&lt;/ref&gt; جينياتي ڪوڊ جي تحت، اهي آر اين اي اسٽريڊس پروٽين جي اندر امينو تيزاب جي تسلسل کي بيان ڪن ٿا، جنهن کي ترجمو سڏيو ويندو آهي.

يوڪريوٽڪ گھرڙن جي اندر، ڊي اين اي کي ڊگھي جوڙجڪ، جنهن کي ڪروموزوم سڏيو ويندو آهي، ۾ منظم ڪيو ويندو آهي. عام جيو گھرڙي جي تقسيم کان اڳ، اهي ڪروموزوم ڊي اين اي جي نقل جي عمل ۾ نقل ڪيا ويا آهن ۽ اهڙي طرح هر ڌي جيو گھرڙي لاء ڪروموزوم جو مڪمل سيٽ مهيا ڪري ٿو. يوڪريوٽڪ جاندار (جانور، ٻوٽا، فنگس ۽ پروٽسٽ) پنهنجي ڊي اين اي جو گهڻو حصو جيو گھرڙي جي نيوڪليس جي اندر نيوڪليائي ڊي اين اي طور ۽ ڪجهه مائٽوڪونڊريا ۾ مائيٽوڪونڊريائي ڊي اين اي طور يا ڪلوروپلاسٽ ۾ ڪلوروپلاسٽ ڊي اين اي طور، ذخيرو ڪندا آهن.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/igenetics0000russ_v6o1|title=iGenetics|vauthors=Russell P|publisher=Benjamin Cummings|year=2001|isbn=0-8053-4553-1|location=New York|url-access=registration}}&lt;/ref&gt; ان جي ابتڙ، پروڪاريوٽس (بيڪٽيريا ۽ آرڪيا) پنهنجي ڊي اين اي کي صرف سائٽوپلازم ۾، گول ڪروموزوم جي طور محفوظ ڪن ٿا. يوڪريوٽڪ ڪروموزوم جي اندر، ڪرومئٽن پروٽين، جهڙوڪ هسٽونيس، ڊي اين اي کي ملائي رکن ٿا ۽ منظم ڪن ٿا. اهي ٺهيل جوڙجڪ ڊي اين اي ۽ ٻين پروٽينن جي وچ ۾ رابطي جي رهنمائي ڪن ٿا، ڪنٽرول ۾ مدد ڪن ٿا ته ڊي اين اي جا ڪهڙا حصا نقل ٿيل آهن.

==پڻ ڏسو==
* [[:باب:طب]]
* [[:باب:سائنس]]
* [[:باب:حياتيات]]
* [[ڊي اين اي سيڪوينسنگ]]
* [[جينياتي تبديلي]]
* [[جينياتي ڊس آرڊر]]
* [[ايڊينن]] 
*[[سائٽوسن]]
*[[گوانن]]
*[[ٿائمن]]

==ٻاهريان ڳنڍڻا==
{{Library resources box
 |onlinebooks=yes
 |by=no
 |lcheading= DNA
 |label=DNA
}}
* [https://web.archive.org/web/20070306082905/http://pipe.scs.fsu.edu/displar.html DNA binding site prediction on protein]
* [https://web.archive.org/web/20100223035803/http://nobelprize.org/educational_games/medicine/dna_double_helix/ DNA the Double Helix Game] From the official Nobel Prize web site
* [http://www.fidelitysystems.com/Unlinked_DNA.html DNA under electron microscope]
* [http://www.dnalc.org/ Dolan DNA Learning Center]
* [http://www.nature.com/nature/dna50/archive.html Double Helix: 50 years of DNA], ''[[Nature (journal)|Nature]]''
* [http://www.nature.com/encode/ ENCODE threads explorer] ENCODE home page at [[Nature (journal)|Nature]]
* [https://web.archive.org/web/20070213030135/http://www.ncbe.reading.ac.uk/DNA50/ Double Helix 1953–2003] National Centre for Biotechnology Education
* [http://www.genome.gov/10506718 Genetic Education Modules for Teachers] – ''DNA from the Beginning'' Study Guide
* [https://www.nytimes.com/packages/pdf/science/dna-article.pdf &quot;Clue to chemistry of heredity found&quot;]. ''[[The New York Times]]'', June 1953. First American newspaper coverage of the discovery of the DNA structure
* [http://www.dnaftb.org/ DNA from the Beginning] Another DNA Learning Center site on DNA, genes, and heredity from Mendel to the human genome project.
* [https://web.archive.org/web/20070825101712/http://orpheus.ucsd.edu/speccoll/testing/html/mss0660a.html#abstract The Register of Francis Crick Personal Papers 1938&amp;nbsp;– 2007] at Mandeville Special Collections Library, [[University of California, San Diego]]
* [http://www.nature.com/polopoly_fs/7.9746!/file/Crick%20letter%20to%20Michael.pdf Seven-page, handwritten letter that Crick sent to his 12-year-old son Michael in 1953 describing the structure of DNA.] See [http://www.nature.com/news/crick-s-medal-goes-under-the-hammer-1.12705 Crick's medal goes under the hammer], Nature, 5 April 2013.
{{Subject bar
 |commons        = yes
 |d              = yes
 |v              = yes
 |portal1        = حياتيات
}}
{{Authority control}}
[[زمرو:ڊي اين اي]]
[[زمرو:جينيات]]
[[زمرو:نيوڪليئڪ ايسڊ]]
[[زمرو:بائيو ٽيڪنالاجي]]
[[زمرو:ماليڪيولر حياتيات]]
[[زمرو:جينيات جون اصطلاحون]]

[[Category:Biotechnology]]
[[Category:Helices]]
[[Category:Nucleic acids]]

==حوالا==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>7rcweloz3mmx2qyc4h38z10xkttnhvn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321873</id>
      <parentid>321870</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T12:32:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* ٻاهريان ڳنڍڻا */</comment>
      <origin>321873</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78136" sha1="hnq2hw20adk3jvucyqyukrz986wzhgb" xml:space="preserve">{{Short description|Molecule that carries genetic information}}
{{Featured article}}
[[فائل:DNA animation.gif|thumb|
ٻٽي پيچدار ڌاڳي نما ڊي اين اي جي شڪل جو حصو]]
'''ڊي آڪسي رائبو نيوڪليئڪ ائسڊ''' &lt;small&gt;(Deoxyribonucleic Acid)&lt;/small&gt;، جنھن کي مختصرن '''ڊي اين اي''' (DNA) سڏيو ويندو آهي، ٻن ڌاڳي نما ھڪ ٻئي سان ويڙھيل لڙھن جو ٺھيل ماليڪيول آهي، جيڪا پيچدار شڪل جو ڌاڳي نما نيوڪليائي تيزاب ھوندو آھي، جنھن منجھ سمورن ڄاتل جاندارن ۽ وائرس جي پيدائش، وڏي ٿيڻ، ڪم ڪرڻ جي طريقن ۽ واڌ بابت جينياتي ترتيب موجود ھوندي آھي. ڊي اين اي ۽ آر اين اي نيوڪليئڪ تيزاب آهن. پروٽين، لپڊس (&lt;small&gt;Lipids&lt;/small&gt;) ۽ پيچيده ڪاربوهائيڊريٽ (&lt;small&gt;Polysaccharides&lt;/small&gt;) سان گڏ، نيوڪليڪ ايسڊ ڊگھي ماليڪيول (&lt;small&gt;macromolecules&lt;/small&gt;) جي چئن وڏن قسمن مان هڪ آهن، جنھن ۾ ھڪ مخصوص جينياتي ڪوڊ ھوندو آھي، جيڪو کاڌن جي ترڪيبن واري ڪتاب وانگر جسم جي اندر سمورن قسمن جي پروٽين جي ٺاھڻ لاء ھدايتون رکندو آھي.&lt;ref name=&quot;جينوم&quot;/&gt; ۽ اها وراثت جي خاصيتن کي والدين کان اولاد ۾ منتقل ڪرڻ جو سبب ٿئي ٿو. 

ٻن ڊي اين اي گڇن کي پولي نيوڪليوٽائڊس جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو ڇاڪاڻ ته اهي آسان مونوميرڪ يونٽن مان ٺهيل آهن جن کي نيوڪليوٽائڊس سڏيو ويندو آهي.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://www.garlandscience.com/product/isbn/9780815344322|title=Molecular Biology of the Cell|vauthors=Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K, Walter P|publisher=Garland|year=2014|isbn=978-0-8153-4432-2|edition=6th|page=Chapter 4: DNA, Chromosomes and Genomes|archive-url=https://web.archive.org/web/20140714210549/http://www.garlandscience.com/product/isbn/9780815344322|archive-date=14 July 2014|df=dmy-all|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://basicbiology.net/micro/genetics/dna|title=DNA|website=Basic Biology|archive-url=https://web.archive.org/web/20170105045651/http://basicbiology.net/micro/genetics/dna/|archive-date=5 January 2017|vauthors=Purcell A|url-status=live}}&lt;/ref&gt; هر نيوڪليوٽائڊ چئن نائٽروجن تي مشتمل نيوڪليو بيسس (سائيٽوسائن، گيانائن، ايڊينائن ۽ ٿايامن)، هڪ شوگر جنهن کي ڊي آڪسائيربوز سڏيو ويندو آهي ۽ هڪ فاسفيٽ گروپ تي مشتمل هوندو آهي. نيوڪليوٽائيڊس هڪ ٻئي سان هڪ زنجير ۾ ڪوولنٽ بانڊز (جنهن کي فاسفوڊيسٽر لنڪج طور سڃاتو وڃي ٿو) هڪ نيوڪليوٽائيڊ جي شگر ۽ ٻئي جي فاسفيٽ جي وچ ۾ جڙيل آهن، جنهن جي نتيجي ۾ هڪ متبادل شگر-فاسفيٽ ريبون پيدا ٿئي ٿي. ٻن الڳ پولي نيوڪليوٽيڊ اسٽريڊس جي نائيٽروجني بنيادون، بنيادي جوڙيندڙ ضابطن جي مطابق، هائڊروجن بانڊن سان گڏ ڊبل اسٽرينڊ ڊي اين اي ٺاهڻ لاءِ، هڪٻئي سان جڙيل آهن. مڪمل نائيٽروجني بنيادن کي ٻن گروپن؛ واحد-رنگڊ پيريمائڊائنز ۽ ڊبل-رنگڊ پيورين، ۾ ورهايو ويو آهي. ڊي اين اي ۾، پيريميڊن، ٿائمن ۽ سائٽوسن آهن ۽ پيورين، ايڊينن ۽ گوانن آهن.
[[File:DNA Structure+Key+Labelled.pn NoBB.png|thumb|right|upright=1.33|ڊي اين اي ڊبل هيلڪس (قسم B-DNA) جي جوڙجڪ. ڍانچي ۾ ايٽم عنصرن جي رنگ سان ڪوڊ ٿيل آهن ۽ ٻن بنيادي جوڙن جي تفصيلي جوڙجڪ هيٺئين ساڄي پاسي ڏيکاريل آهن]]
ڊبل اسٽرينڊ ڊي اين اي جا ٻئي گڇا ساڳي حياتياتي معلومات کي محفوظ ڪن ٿا. اها معلومات نقل نقل ٿي آهي، جڏهن ٻه گڇا الڳ ٿين ٿا. ڊي اين اي جو وڏو حصو (انسانن لاء %98 کان وڌيڪ) ڪوڊ ٿيل نه آهي، مطلب ته اهي حصا پروٽين جي ترتيبن لاء نمونن جي طور تي ڪم نه ڪندا آهن. ڊي اين اي جا ٻه حصا هڪ ٻئي جي مخالف طرفن ۾ هلن ٿا ۽ اهڙيءَ طرح ضد متوازي آهن. هر کنڊ سان جڙيل چار قسمن مان هڪ نيوڪليوبيس (يا اساس) آهي. اهو انهن چئن نيوڪليوبيسن جو تسلسل آهي جيڪو پٺي جي بون سان گڏ جينياتي معلومات کي انڪوڊ ڪري ٿو. آر اين اي اسٽرينڊز ڊي اين اي اسٽرينڊس کي ٽيمپليٽ جي طور تي، ٽرانڪرپشن نالي هڪ پروسيس ۾  استعمال ڪندي ٺاهيا ويندا آهن، جتي ڊي اين اي اساسن کي انهن جي لاڳاپيل اساسن کان تبادلو ڪيو ويندو آهي، سواءِ ٿائيمن (T) جي صورت ۾، جنهن لاءِ آر اين اي يوراسل (U) کي متبادل بڻائي ٿو.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.genome.gov/genetics-glossary/Uracil|title=Uracil|website=Genome.gov|language=en|access-date=21 November 2019}}&lt;/ref&gt; جينياتي ڪوڊ جي تحت، اهي آر اين اي اسٽريڊس پروٽين جي اندر امينو تيزاب جي تسلسل کي بيان ڪن ٿا، جنهن کي ترجمو سڏيو ويندو آهي. 
[[File:Phosphate backbone.jpg|thumb|ڊي اين اي جي سادي ڊاياگرام ]]
يوڪريوٽڪ گھرڙن جي اندر، ڊي اين اي کي ڊگھي جوڙجڪ، جنهن کي [[ڪروموسوم|ڪروموزوم]] سڏيو ويندو آهي، ۾ منظم ڪيو ويندو آهي. عام جيو گھرڙي جي تقسيم کان اڳ، اهي ڪروموزوم ڊي اين اي جي نقل جي عمل ۾ نقل ڪيا ويا آهن ۽ اهڙي طرح هر ڌي جيو گھرڙي لاء ڪروموزوم جو مڪمل سيٽ مهيا ڪري ٿو. يوڪريوٽڪ جاندار (جانور، ٻوٽا، فنگس ۽ پروٽسٽ) پنهنجي ڊي اين اي جو گهڻو حصو گھرڙي جي مرڪز &lt;small&gt;(Nucleus)&lt;/small&gt; جي اندر نيوڪليائي ڊي اين اي &lt;small&gt;(Nucleic DNA)&lt;/small&gt; طور ۽ ڪجهه مائٽوڪونڊريا &lt;small&gt;(mitochondria)&lt;/small&gt; ۾ مائٽوڪونڊريائي ڊي اين اي طور يا ڪلوروپلاسٽ ۾ ڪلوروپلاسٽ ڊي اين اي طور، ذخيرو ڪندا آهن.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/igenetics0000russ_v6o1|title=iGenetics|vauthors=Russell P|publisher=Benjamin Cummings|year=2001|isbn=0-8053-4553-1|location=New York|url-access=registration}}&lt;/ref&gt; ان جي ابتڙ، پروڪاريوٽس (بيڪٽيريا ۽ آرڪيا) پنهنجي ڊي اين اي کي صرف سائٽوپلازم ۾، گول ڪروموزوم جي طور محفوظ ڪن ٿا. يوڪريوٽڪ ڪروموزوم جي اندر، ڪرومئٽن پروٽين، جهڙوڪ هسٽونيس، ڊي اين اي کي ملائي رکن ٿا ۽ منظم ڪن ٿا. اهي ٺهيل جوڙجڪ ڊي اين اي ۽ ٻين پروٽينن جي وچ ۾ رابطي جي رهنمائي ڪن ٿا، ڪنٽرول ۾ مدد ڪن ٿا ته ڊي اين اي جا ڪهڙا حصا نقل ٿيل آهن.

==خاصيتون==
ڊي اين اي ماليڪيولن جو ٺھيل ھوندو آھي جن کي [[نيوڪليوٽائڊ]] چوندا آهن. ھر نيوڪليوٽائڊ کنڊ ۽ فاسفيٽ گروپن جو ٺھيل ھوندو آھي جن جا بنياد نائٽروجن ھوندا آھن. انھن بنيادن جا چار قسم مٿي بيان ٿيل آھن.&lt;ref name =&quot; سائنس&quot;&gt; livescience.com-   &lt;/ref&gt; انھن چئن بنيادن جي ڊي اين اي جي ڏاڪڻ جي ڏاڪن واري ترتيب کي جينياتي ڪوڊ يا جينياتي مجموعو چوندا آهن.&lt;ref name=&quot;سائنس&quot;/&gt;
[[File:DNA chemical structure.svg|thumb|upright=1.35|ڊي اين اي جي ڪيميائي جوڙجڪ؛ هائڊروجن بانڊ ڊاٽ ٿيل لائينن جي طور تي ڏيکاريا ويا آهن. ڊبل هيلڪس جي هر آخر ۾ هڪ اسٽرينڊ تي هڪ بي نقاب 5' فاسفيٽ ۽ ٻئي تي هڪ بي نقاب 3' هائيڊروڪسيل گروپ (—OH) آهي.]]

ڊي اين اي هڪ ڊگهو پوليمر آهي جيڪو بار بار (repeating) ٿيندڙ يونٽن مان ٺهيل آهي جنهن کي نيوڪليوٽائڊس سڏيو ويندو آهي. ڊي اين اي جي جوڙجڪ ان جي ڊيگهه سان متحرڪ آهي، تنگ لوپس ۽ ٻين شڪلن ۾ ڪوئل ڪرڻ جي قابل آهي. سڀني نسلن ۾ اهو ٻن هيليڪل زنجيرن تي مشتمل آهي، جيڪو  هڪ ٻئي سان هائيڊروجن بانڊن سان ڳنڍيل آهن. ٻئي زنجيرون هڪ ئي محور جي چوڌاري ڪوئل ٿيل آهن، ۽ 34 Å  اينجسٽرام (3.4 nanometer) جي ساڳي پچ آهي. زنجيرن جي جوڙي جو ريڊيس 10 Å (1.0 اين ايم) آهي. هڪ ٻئي مطالعي مطابق، جڏهن هڪ مختلف حل (solution)  ۾ ماپيو ويندو آهي، ته ڊي اين اي زنجير 22-26 Å (2.2-2.6 اين ايم) ويڪر ماپي ويندي آهي، ۽ هڪ نيوڪليوٽائيڊ يونٽ 3.3 Å (0.33 اين ايم) ڊگهو ماپي ويندي آهي. گھڻن ڊي اين اي جي تيز کثافت 1.7 گرام/سينٽي ميٽر 3 آهي. * ڊي اين اي عام طور تي هڪ واحد اسٽرينڊ جي طور تي موجود نه آهي، پر ان جي بدران تارن جي هڪ جوڙي جي طور تي موجود آهي جيڪي مضبوطيءَ سان گڏ جڙيل آهن. اهي ٻه ڊگها تار هڪ ٻئي جي چوڌاري ڊبل هيلڪس جي شڪل ۾ گڏ ٿين ٿا. نيوڪليوٽائيڊ ۾ ماليڪيول جي ريڙهه جو هڪ حصو (جيڪو زنجير کي گڏ رکي ٿو) ۽ هڪ نيوڪليوبيس (جيڪو هيلڪس ۾ ٻئي ڊي اين اي اسٽرينڊ سان رابطو ڪري ٿو) شامل آهن. هڪ نيوڪليوبيس جيڪو کنڊ سان ڳنڍيل آهي ان کي نيوڪليوسائيڊ سڏيو ويندو آهي، ۽ هڪ بنياد جيڪو کنڊ ۽ هڪ يا وڌيڪ فاسفيٽ گروپن سان ڳنڍيل آهي ان کي نيوڪليوٽائيڊ سڏيو ويندو آهي.

DNA is a long [[polymer]] made from repeating units called [[nucleotide]]s.&lt;ref&gt;{{cite book | vauthors = Saenger W |title= Principles of Nucleic Acid Structure |publisher= Springer-Verlag |location= New York |year= 1984 |isbn= 0-387-90762-9}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Alberts&quot;&gt;{{cite book | vauthors = Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K, Peter W | title = Molecular Biology of the Cell | edition = Fourth | publisher = Garland Science | year = 2002 | location = New York and London | isbn = 0-8153-3218-1 | oclc = 145080076 | url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21054/ | url-status=live | archive-url = https://web.archive.org/web/20161101022040/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21054/ | archive-date = 1 November 2016 | df = dmy-all }}&lt;/ref&gt; The structure of DNA is dynamic along its length, being capable of coiling into tight loops and other shapes.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Irobalieva RN, Fogg JM, Catanese DJ, Catanese DJ, Sutthibutpong T, Chen M, Barker AK, Ludtke SJ, Harris SA, Schmid MF, Chiu W, Zechiedrich L | title = Structural diversity of supercoiled DNA | journal = Nature Communications | volume = 6 | pages = 8440 | date = October 2015 | issue = 1 | pmid = 26455586 | pmc = 4608029 | doi = 10.1038/ncomms9440 | bibcode = 2015NatCo...6.8440I |issn=2041-1723 }}&lt;/ref&gt; In all species it is composed of two helical chains, bound to each other by [[hydrogen bonds]]. Both chains are coiled around the same axis, and have the same [[Pitch (screw)|pitch]] of {{convert|34|Å|nm|lk=on}}. The pair of chains have a radius of {{cvt|10|Å|nm}}.&lt;ref name=&quot;Watson-1953&quot;&gt;{{cite journal | vauthors = Watson JD, Crick FH | title = Molecular structure of nucleic acids; a structure for deoxyribose nucleic acid | journal = Nature | volume = 171 | issue = 4356 | pages = 737–38 | date = April 1953 | pmid = 13054692 | doi = 10.1038/171737a0 | url = http://www.nature.com/nature/dna50/watsoncrick.pdf | bibcode = 1953Natur.171..737W | s2cid = 4253007 | url-status=live | archive-url = https://web.archive.org/web/20070204110320/http://www.nature.com/nature/dna50/watsoncrick.pdf | archive-date = 4 February 2007 | df = dmy-all |issn=0028-0836 }}&lt;/ref&gt; According to another study, when measured in a different solution, the DNA chain measured {{cvt|22|-|26|Å|nm}} wide, and one nucleotide unit measured {{cvt|3.3|Å|nm}} long.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Mandelkern M, Elias JG, Eden D, Crothers DM | title = The dimensions of DNA in solution | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 152 | issue = 1 | pages = 153–61 | date = October 1981 | pmid = 7338906 | doi = 10.1016/0022-2836(81)90099-1|issn=0022-2836 }}&lt;/ref&gt; The buoyant density of most DNA is 1.7g/cm&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;.&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Arrighi |first1=Frances E. |last2=Mandel |first2=Manley |last3=Bergendahl |first3=Janet |last4=Hsu |first4=T. C. |title=Buoyant densities of DNA of mammals |journal=Biochemical Genetics |date=June 1970 |volume=4 |issue=3 |pages=367–376 |doi=10.1007/BF00485753|pmid=4991030 |s2cid=27950750 |issn=0006-2928 }}&lt;/ref&gt;

DNA does not usually exist as a single strand, but instead as a pair of strands that are held tightly together.&lt;ref name=&quot;Watson-1953&quot; /&gt;&lt;ref name=berg&gt;{{cite book | vauthors = Berg J, Tymoczko J, Stryer L | date = 2002 | title = Biochemistry | publisher = W.H. Freeman and Company | isbn = 0-7167-4955-6 }}&lt;/ref&gt; These two long strands coil around each other, in the shape of a [[double helix]]. The nucleotide contains both a segment of the [[Backbone chain|backbone]] of the molecule (which holds the chain together) and a [[nucleobase]] (which interacts with the other DNA strand in the helix). A nucleobase linked to a sugar is called a [[nucleoside]], and a base linked to a sugar and to one or more phosphate groups is called a [[nucleotide]]. A [[biopolymer]] comprising multiple linked nucleotides (as in DNA) is called a [[polynucleotide]].&lt;ref name=&quot;IUPAC&quot;&gt;{{cite journal | author = IUPAC-IUB Commission on Biochemical Nomenclature (CBN) | title = Abbreviations and Symbols for Nucleic Acids, Polynucleotides and their Constituents. Recommendations 1970 | journal = The Biochemical Journal | volume = 120 | issue = 3 | pages = 449–54 | date = December 1970 | pmid = 5499957 | pmc = 1179624 | doi = 10.1042/bj1200449 | url = http://www.chem.qmul.ac.uk/iupac/misc/naabb.html | archive-url = https://web.archive.org/web/20070205191106/http://www.chem.qmul.ac.uk/iupac/misc/naabb.html | url-status=dead | archive-date = 5 February 2007 |issn=0306-3283 }}&lt;/ref&gt;

The backbone of the DNA strand is made from alternating [[phosphate]] and [[carbohydrate|sugar]] groups.&lt;ref name=Ghosh&gt;{{cite journal | vauthors = Ghosh A, Bansal M | title = A glossary of DNA structures from A to Z | journal = Acta Crystallographica Section D | volume = 59 | issue = Pt 4 | pages = 620–26 | date = April 2003 | pmid = 12657780 | doi = 10.1107/S0907444903003251| bibcode = 2003AcCrD..59..620G |issn=0907-4449 }}&lt;/ref&gt; The sugar in DNA is [[deoxyribose|2-deoxyribose]], which is a [[pentose]] (five-[[carbon]]) sugar. The sugars are joined by phosphate groups that form [[phosphodiester bond]]s between the third and fifth carbon [[atom]]s of adjacent sugar rings. These are known as the [[Directionality (molecular biology)#3′-end|3′-end]] (three prime end), and [[Directionality (molecular biology)#5′-end|5′-end]] (five prime end) carbons, the prime symbol being used to distinguish these carbon atoms from those of the base to which the deoxyribose forms a [[glycosidic bond]].&lt;ref name=&quot;berg&quot; /&gt;

Therefore, any DNA strand normally has one end at which there is a phosphate group attached to the 5′ carbon of a ribose (the 5′ phosphoryl) and another end at which there is a free hydroxyl group attached to the 3′ carbon of a ribose (the 3′ hydroxyl). The orientation of the 3′ and 5′ carbons along the sugar-phosphate backbone confers [[directionality (molecular biology)|directionality]] (sometimes called polarity) to each DNA strand. In a [[nucleic acid double helix]], the direction of the nucleotides in one strand is opposite to their direction in the other strand: the strands are [[Antiparallel (biochemistry)|antiparallel]]. The asymmetric ends of DNA strands are said to have a directionality of five prime end (5′ ), and three prime end (3′), with the 5′ end having a terminal phosphate group and the 3′ end a terminal hydroxyl group. One major difference between DNA and [[RNA]] is the sugar, with the 2-deoxyribose in DNA being replaced by the related pentose sugar [[ribose]] in RNA.&lt;ref name=&quot;berg&quot; /&gt;

[[File:DNA animation.gif|thumb|upright|A section of DNA. The bases lie horizontally between the two spiraling strands&lt;ref&gt;{{Cite web| vauthors = Edwards KJ, Brown DG, Spink N, Skelly JV, Neidle S |title=RCSB PDB – 1D65: Molecular structure of the B-DNA dodecamer d(CGCAAATTTGCG)2. An examination of propeller twist and minor-groove water structure at 2.2 A resolution.|url=https://www.rcsb.org/structure/1D65|access-date=2023-03-27|website=www.rcsb.org|language=en-US}}&lt;/ref&gt; ([[:File:DNA orbit animated.gif|animated version]]).]]

The DNA double helix is stabilized primarily by two forces: [[hydrogen bond]]s between nucleotides and [[Stacking (chemistry)|base-stacking]] interactions among [[aromatic]] nucleobases.&lt;ref name=&quot;Yakovchuk2006&quot;&gt;{{cite journal | vauthors = Yakovchuk P, Protozanova E, Frank-Kamenetskii MD | title = Base-stacking and base-pairing contributions into thermal stability of the DNA double helix | journal = Nucleic Acids Research | volume = 34 | issue = 2 | pages = 564–74 | year = 2006 | pmid = 16449200 | pmc = 1360284 | doi = 10.1093/nar/gkj454 |issn=0305-1048 }}&lt;/ref&gt; The four bases found in DNA are [[adenine]] ({{mono|A}}), [[cytosine]] ({{mono|C}}), [[guanine]] ({{mono|G}}) and [[thymine]] ({{mono|T}}). These four bases are attached to the sugar-phosphate to form the complete nucleotide, as shown for [[adenosine monophosphate]]. Adenine pairs with thymine and guanine pairs with cytosine, forming {{mono|A-T}} and {{mono|G-C}} [[base pair]]s.&lt;ref&gt;{{cite book | vauthors = Tropp BE | title = Molecular Biology | edition = 4th | year = 2012 | publisher = Jones and Barlett Learning | location = Sudbury, Mass. | isbn = 978-0-7637-8663-2 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | url = https://www.mun.ca/biology/scarr/Watson-Crick_Model.html | title = Watson-Crick Structure of DNA | year = 1953 | vauthors = Carr S | publisher = Memorial University of Newfoundland | access-date=13 July 2016 | url-status=live | archive-url = https://web.archive.org/web/20160719095721/http://www.mun.ca/biology/scarr/Watson-Crick_Model.html | archive-date = 19 July 2016 | df = dmy-all }}&lt;/ref&gt;

=== Nucleobase classification ===
The nucleobases are classified into two types: the [[purine]]s, {{mono|A}} and {{mono|G}}, which are fused five- and six-membered [[heterocyclic compound]]s, and the [[pyrimidine]]s, the six-membered rings {{mono|C}} and {{mono|T}}.&lt;ref name=berg /&gt; A fifth pyrimidine nucleobase, [[uracil]] ({{mono|U}}), usually takes the place of thymine in RNA and differs from thymine by lacking a [[methyl group]] on its ring. In addition to RNA and DNA, many artificial [[nucleic acid analogue]]s have been created to study the properties of nucleic acids, or for use in biotechnology.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Verma S, Eckstein F | title = Modified oligonucleotides: synthesis and strategy for users | journal = Annual Review of Biochemistry | volume = 67 | pages = 99–134 | year = 1998 | pmid = 9759484 |issn=0066-4154 | doi = 10.1146/annurev.biochem.67.1.99 | doi-access = free }}&lt;/ref&gt;

=== Non-canonical bases ===

Modified bases occur in DNA. The first of these recognized was [[5-methylcytosine]], which was found in the [[genome]] of ''[[Mycobacterium tuberculosis]]'' in 1925.&lt;ref name=Johnson1925&gt;{{cite journal | vauthors = Johnson TB, Coghill RD | year = 1925 | title = Pyrimidines. CIII. The discovery of 5-methylcytosine in tuberculinic acid, the nucleic acid of the tubercle bacillus. | journal = Journal of the American Chemical Society | volume = 47 | pages = 2838–44 | doi=10.1021/ja01688a030|issn=0002-7863}}&lt;/ref&gt; The reason for the presence of these noncanonical bases in bacterial viruses ([[bacteriophage]]s) is to avoid the [[restriction enzyme]]s present in bacteria. This enzyme system acts at least in part as a molecular immune system protecting bacteria from infection by viruses.&lt;ref name=&quot;pmid27319741&quot;&gt;{{cite journal |vauthors=Weigele P, Raleigh EA |title=Biosynthesis and Function of Modified Bases in Bacteria and Their Viruses |journal=Chemical Reviews |volume=116 |issue=20 |pages=12655–12687 |date=October 2016 |pmid=27319741 |doi=10.1021/acs.chemrev.6b00114 |doi-access=free |issn=0009-2665 }}&lt;/ref&gt; Modifications of the bases cytosine and adenine, the more common and modified DNA bases, play vital roles in the [[epigenetics|epigenetic]] control of gene expression in plants and animals.&lt;ref name=&quot;pmid30619465&quot;&gt;{{cite journal |vauthors=Kumar S, Chinnusamy V, Mohapatra T |title=Epigenetics of Modified DNA Bases: 5-Methylcytosine and Beyond |journal=Frontiers in Genetics |volume=9 |pages=640 |date=2018 |pmid=30619465 |pmc=6305559 |doi=10.3389/fgene.2018.00640 |issn=1664-8021 |doi-access=free }}&lt;/ref&gt;

A number of noncanonical bases are known to occur in DNA.&lt;ref name=&quot;pmid28941008&quot;&gt;{{cite journal | vauthors = Carell T, Kurz MQ, Müller M, Rossa M, Spada F | title = Non-canonical Bases in the Genome: The Regulatory Information Layer in DNA | journal = Angewandte Chemie | volume = 57 | issue = 16 | pages = 4296–4312 | date = April 2018 | pmid = 28941008 | doi = 10.1002/anie.201708228 }}&lt;/ref&gt; Most of these are modifications of the canonical bases plus uracil.

* Modified '''Adenine'''
** N6-carbamoyl-methyladenine
** N6-methyadenine
* Modified '''Guanine'''
** 7-Deazaguanine
** 7-Methylguanine
* Modified '''Cytosine'''
** N4-Methylcytosine
** 5-Carboxylcytosine
** 5-Formylcytosine
** 5-Glycosylhydroxymethylcytosine
** 5-Hydroxycytosine
** 5-Methylcytosine
* Modified '''Thymidine'''
** α-Glutamythymidine
** α-Putrescinylthymine
* '''Uracil''' and modifications
** [[Base J]]
** Uracil
** 5-Dihydroxypentauracil
** 5-Hydroxymethyldeoxyuracil
* Others
** Deoxyarchaeosine
** 2,6-Diaminopurine (2-Aminoadenine)

=== Grooves ===
[[File:DNA-ligand-by-Abalone.png|thumb|DNA major and minor grooves. The latter is a binding site for the [[Hoechst stain]] dye 33258.]]

Twin helical strands form the DNA backbone. Another double helix may be found tracing the spaces, or grooves, between the strands. These voids are adjacent to the base pairs and may provide a [[binding site]]. As the strands are not symmetrically located with respect to each other, the grooves are unequally sized. The major groove is {{convert|22|Å|nm}} wide, while the minor groove is {{cvt|12|Å|nm}} in width.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Wing R, Drew H, Takano T, Broka C, Tanaka S, Itakura K, Dickerson RE | title = Crystal structure analysis of a complete turn of B-DNA | journal = Nature | volume = 287 | issue = 5784 | pages = 755–58 | date = October 1980 | pmid = 7432492 | doi = 10.1038/287755a0 | bibcode = 1980Natur.287..755W | s2cid = 4315465 }}&lt;/ref&gt; Due to the larger width of the major groove, the edges of the bases are more accessible in the major groove than in the minor groove. As a result, proteins such as [[transcription factor]]s that can bind to specific sequences in double-stranded DNA usually make contact with the sides of the bases exposed in the major groove.&lt;ref name=&quot;Pabo1984&quot;&gt;{{cite journal | vauthors = Pabo CO, Sauer RT | title = Protein-DNA recognition | journal = Annual Review of Biochemistry | volume = 53 | pages = 293–321 | year = 1984 | pmid = 6236744 | doi = 10.1146/annurev.bi.53.070184.001453 }}&lt;/ref&gt; This situation varies in unusual conformations of DNA within the cell ''(see below)'', but the major and minor grooves are always named to reflect the differences in width that would be seen if the DNA was twisted back into the ordinary [[B-DNA|B form]].

=== Base pairing ===
{{further|Base pair}}
&lt;div class=&quot;thumb tright&quot; style=&quot;background:#f9f9f9; border:1px solid #ccc; margin:0.5em;&quot;&gt;
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:230px; font-size:85%; border:1px solid #ccc; margin:0.3em;&quot;
|-
|[[File:Base pair GC.svg|282px]]
|}
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:230px; font-size:85%; border:1px solid #ccc; margin:0.3em;&quot;
|-
|[[File:Base pair AT.svg|282px]]
|}
&lt;div style=&quot;border: none; width:282px;&quot;&gt;&lt;div class=&quot;thumbcaption&quot;&gt;Top, a '''{{mono|GC}}''' base pair with three [[hydrogen bond]]s. Bottom, an '''{{mono|AT}}''' base pair with two hydrogen bonds. Non-covalent hydrogen bonds between the pairs are shown as dashed lines.&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;

In a DNA double helix, each type of nucleobase on one strand bonds with just one type of nucleobase on the other strand. This is called [[Complementarity (molecular biology)|complementary]] [[base pair]]ing. Purines form [[hydrogen bond]]s to pyrimidines, with adenine bonding only to thymine in two hydrogen bonds, and cytosine bonding only to guanine in three hydrogen bonds. This arrangement of two nucleotides binding together across the double helix (from six-carbon ring to six-carbon ring) is called a Watson-Crick base pair. DNA with high [[GC-content]] is more stable than DNA with low {{mono|GC}}-content. A [[Hoogsteen base pair]] (hydrogen bonding the 6-carbon ring to the 5-carbon ring) is a rare variation of base-pairing.&lt;ref name=&quot;pmid23818176&quot;&gt;{{cite journal |vauthors=Nikolova EN, Zhou H, Gottardo FL, Alvey HS, Kimsey IJ, Al-Hashimi HM |title=A historical account of Hoogsteen base-pairs in duplex DNA |journal=Biopolymers |volume=99 |issue=12 |pages=955–68 |year=2013 |pmid=23818176 |pmc=3844552 |doi=10.1002/bip.22334 }}&lt;/ref&gt; As hydrogen bonds are not [[covalent bond|covalent]], they can be broken and rejoined relatively easily. The two strands of DNA in a double helix can thus be pulled apart like a zipper, either by a mechanical force or high [[temperature]].&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Clausen-Schaumann H, Rief M, Tolksdorf C, Gaub HE | title = Mechanical stability of single DNA molecules | journal = Biophysical Journal | volume = 78 | issue = 4 | pages = 1997–2007 | date = April 2000 | pmid = 10733978 | pmc = 1300792 | doi = 10.1016/S0006-3495(00)76747-6 | bibcode = 2000BpJ....78.1997C }}&lt;/ref&gt; As a result of this base pair complementarity, all the information in the double-stranded sequence of a DNA helix is duplicated on each strand, which is vital in DNA replication. This reversible and specific interaction between complementary base pairs is critical for all the functions of DNA in organisms.&lt;ref name=Alberts /&gt;

{{Anchor|ssDNA}}

==== ssDNA vs. dsDNA ====
Most DNA molecules are actually two polymer strands, bound together in a helical fashion by noncovalent bonds; this double-stranded (dsDNA) structure is maintained largely by the intrastrand base stacking interactions, which are strongest for {{mono|G,C}} stacks. The two strands can come apart—a process known as melting—to form two single-stranded DNA (ssDNA) molecules. Melting occurs at high temperatures, low salt and high [[pH]] (low pH also melts DNA, but since DNA is unstable due to acid depurination, low pH is rarely used).

The stability of the dsDNA form depends not only on the {{mono|GC}}-content (% {{mono|G,C}} basepairs) but also on sequence (since stacking is sequence specific) and also length (longer molecules are more stable). The stability can be measured in various ways; a common way is the [[DNA melting|melting temperature]] (also called ''T&lt;sub&gt;m&lt;/sub&gt;'' value), which is the temperature at which 50% of the double-strand molecules are converted to single-strand molecules; melting temperature is dependent on ionic strength and the concentration of DNA. As a result, it is both the percentage of {{mono|GC}} base pairs and the overall length of a DNA double helix that determines the strength of the association between the two strands of DNA. Long DNA helices with a high {{mono|GC}}-content have more strongly interacting strands, while short helices with high {{mono|AT}} content have more weakly interacting strands.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Chalikian TV, Völker J, Plum GE, Breslauer KJ | title = A more unified picture for the thermodynamics of nucleic acid duplex melting: a characterization by calorimetric and volumetric techniques | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 96 | issue = 14 | pages = 7853–58 | date = July 1999 | pmid = 10393911 | pmc = 22151 | doi = 10.1073/pnas.96.14.7853 | bibcode = 1999PNAS...96.7853C | doi-access = free }}&lt;/ref&gt; In biology, parts of the DNA double helix that need to separate easily, such as the {{mono|TATAAT}} [[Pribnow box]] in some [[promoter (biology)|promoters]], tend to have a high {{mono|AT}} content, making the strands easier to pull apart.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = deHaseth PL, Helmann JD | title = Open complex formation by Escherichia coli RNA polymerase: the mechanism of polymerase-induced strand separation of double helical DNA | journal = Molecular Microbiology | volume = 16 | issue = 5 | pages = 817–24 | date = June 1995 | pmid = 7476180 | doi = 10.1111/j.1365-2958.1995.tb02309.x | s2cid = 24479358 }}&lt;/ref&gt;

In the laboratory, the strength of this interaction can be measured by finding the melting temperature ''T&lt;sub&gt;m&lt;/sub&gt;'' necessary to break half of the hydrogen bonds. When all the base pairs in a DNA double helix melt, the strands separate and exist in solution as two entirely independent molecules. These single-stranded DNA molecules have no single common shape, but some conformations are more stable than others.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Isaksson J, Acharya S, Barman J, Cheruku P, Chattopadhyaya J | title = Single-stranded adenine-rich DNA and RNA retain structural characteristics of their respective double-stranded conformations and show directional differences in stacking pattern | journal = Biochemistry | volume = 43 | issue = 51 | pages = 15996–6010 | date = December 2004 | pmid = 15609994 | doi = 10.1021/bi048221v | url = http://www.boc.uu.se/boc14www/thesis/johan2005/Paper%20V/Paper%20V.pdf | url-status=live | archive-url = https://web.archive.org/web/20070610205112/http://www.boc.uu.se/boc14www/thesis/johan2005/Paper%20V/Paper%20V.pdf | archive-date = 10 June 2007 | df = dmy-all }}&lt;/ref&gt;

=== Amount ===
[[File:Human karyotype with bands and sub-bands.png|thumb|Schematic [[karyotype|karyogram]] of a human. It shows 22 [[homologous chromosome]]s, both the female (XX) and male (XY) versions of the [[sex chromosome]] (bottom right), as well as the [[human mitochondrial genetics|mitochondrial genome]] (to scale at bottom left). The blue scale to the left of each chromosome pair (and the mitochondrial genome) shows its length in terms of millions of DNA [[base pair]]s.{{further|Karyotype}}]]
In humans, the total female [[diploid]] [[nuclear genome]] per cell extends for 6.37 Gigabase pairs (Gbp), is 208.23&amp;nbsp;cm long and weighs 6.51 picograms (pg).&lt;ref name=&quot;pmid30813969&quot;&gt;{{cite journal| vauthors=Piovesan A, Pelleri MC, Antonaros F, Strippoli P, Caracausi M, Vitale L| title=On the length, weight and GC content of the human genome. | journal=BMC Res Notes | year= 2019 | volume= 12 | issue= 1 | pages= 106 | pmid=30813969 | doi=10.1186/s13104-019-4137-z | pmc=6391780 | doi-access=free }}&lt;/ref&gt; Male values are 6.27 Gbp, 205.00&amp;nbsp;cm, 6.41 pg.&lt;ref name=&quot;pmid30813969&quot;/&gt; Each DNA polymer can contain hundreds of millions of nucleotides, such as in [[chromosome 1]]. Chromosome 1 is the largest human [[chromosome]] with approximately 220 million [[base pair]]s, and would be {{val|85|u=mm}} long if straightened.&lt;ref name=&quot;Gregory_2006&quot; /&gt;

In [[eukaryote]]s, in addition to [[nuclear DNA]], there is also [[mitochondrial DNA]] (mtDNA) which encodes certain proteins used by the mitochondria. The mtDNA is usually relatively small in comparison to the nuclear DNA. For example, the [[Human mitochondrial genetics|human mitochondrial DNA]] forms closed circular molecules, each of which contains 16,569&lt;ref name=&quot;Anderson_1981&quot;&gt;{{cite journal | vauthors = Anderson S, Bankier AT, Barrell BG, de Bruijn MH, Coulson AR, Drouin J, Eperon IC, Nierlich DP, Roe BA, Sanger F, Schreier PH, Smith AJ, Staden R, Young IG | display-authors = 6 | title = Sequence and organization of the human mitochondrial genome | journal = Nature | volume = 290 | issue = 5806 | pages = 457–465 | date = April 1981 | pmid = 7219534 | doi = 10.1038/290457a0 | s2cid = 4355527 | bibcode = 1981Natur.290..457A }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://chemistry.umeche.maine.edu/CHY431/MitoDNA.html |title=Untitled |access-date=2012-06-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110813123936/http://chemistry.umeche.maine.edu/CHY431/MitoDNA.html |archive-date=2011-08-13 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; DNA base pairs,&lt;ref name=Satoh1991&gt;{{cite journal | vauthors = Satoh M, Kuroiwa T | title = Organization of multiple nucleoids and DNA molecules in mitochondria of a human cell | journal = Experimental Cell Research | volume = 196 | issue = 1 | pages = 137–140 | date = September 1991 | pmid = 1715276 | doi = 10.1016/0014-4827(91)90467-9 }}&lt;/ref&gt; with each such molecule normally containing a full set of the mitochondrial genes. Each human mitochondrion contains, on average, approximately 5 such mtDNA molecules.&lt;ref name=Satoh1991/&gt; Each human [[Cell (biology)|cell]] contains approximately 100 mitochondria, giving a total number of mtDNA molecules per human cell of approximately 500.&lt;ref name=Satoh1991/&gt; However, the amount of mitochondria per cell also varies by cell type, and an [[egg cell]] can contain 100,000 mitochondria, corresponding to up to 1,500,000 copies of the mitochondrial genome (constituting up to 90% of the DNA of the cell).&lt;ref name=&quot;pmid28721182&quot;&gt;{{cite journal | vauthors = Zhang D, Keilty D, Zhang ZF, Chian RC | title = Mitochondria in oocyte aging: current understanding | journal = Facts, Views &amp; Vision in ObGyn | volume = 9 | issue = 1 | pages = 29–38 | date = March 2017 | pmid = 28721182 | pmc = 5506767 }}&lt;/ref&gt;

=== Sense and antisense ===
{{further|Sense (molecular biology)}}
{{redirect|Sense and antisense|the TV episode|Sense and Antisense (Millennium)}}
A [[DNA sequencing|DNA sequence]] is called a &quot;sense&quot; sequence if it is the same as that of a [[messenger RNA]] copy that is translated into protein.&lt;ref&gt;[http://www.chem.qmul.ac.uk/iubmb/newsletter/misc/DNA.html Designation of the two strands of DNA] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080424015915/http://www.chem.qmul.ac.uk/iubmb/newsletter/misc/DNA.html |date=24 April 2008 }} JCBN/NC-IUB Newsletter 1989. Retrieved 7 May 2008&lt;/ref&gt; The sequence on the opposite strand is called the &quot;antisense&quot; sequence. Both sense and antisense sequences can exist on different parts of the same strand of DNA (i.e. both strands can contain both sense and antisense sequences). In both prokaryotes and eukaryotes, antisense RNA sequences are produced, but the functions of these RNAs are not entirely clear.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Hüttenhofer A, Schattner P, Polacek N | title = Non-coding RNAs: hope or hype? | journal = Trends in Genetics | volume = 21 | issue = 5 | pages = 289–97 | date = May 2005 | pmid = 15851066 | doi = 10.1016/j.tig.2005.03.007 }}&lt;/ref&gt; One proposal is that antisense RNAs are involved in regulating [[gene expression]] through RNA-RNA base pairing.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Munroe SH | title = Diversity of antisense regulation in eukaryotes: multiple mechanisms, emerging patterns | journal = Journal of Cellular Biochemistry | volume = 93 | issue = 4 | pages = 664–71 | date = November 2004 | pmid = 15389973 | doi = 10.1002/jcb.20252 | s2cid = 23748148 }}&lt;/ref&gt;

A few DNA sequences in prokaryotes and eukaryotes, and more in [[plasmid]]s and [[virus]]es, blur the distinction between sense and antisense strands by having [[overlapping gene]]s.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Makalowska I, Lin CF, Makalowski W | title = Overlapping genes in vertebrate genomes | journal = Computational Biology and Chemistry | volume = 29 | issue = 1 | pages = 1–12 | date = February 2005 | pmid = 15680581 | doi = 10.1016/j.compbiolchem.2004.12.006 }}&lt;/ref&gt; In these cases, some DNA sequences do double duty, encoding one protein when read along one strand, and a second protein when read in the opposite direction along the other strand. In [[bacteria]], this overlap may be involved in the regulation of gene transcription,&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Johnson ZI, Chisholm SW | title = Properties of overlapping genes are conserved across microbial genomes | journal = Genome Research | volume = 14 | issue = 11 | pages = 2268–72 | date = November 2004 | pmid = 15520290 | pmc = 525685 | doi = 10.1101/gr.2433104 }}&lt;/ref&gt; while in viruses, overlapping genes increase the amount of information that can be encoded within the small viral genome.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Lamb RA, Horvath CM | title = Diversity of coding strategies in influenza viruses | journal = Trends in Genetics | volume = 7 | issue = 8 | pages = 261–66 | date = August 1991 | pmid = 1771674 | doi = 10.1016/0168-9525(91)90326-L | pmc = 7173306 }}&lt;/ref&gt;

=== Supercoiling ===
{{further|DNA supercoil}}

DNA can be twisted like a rope in a process called [[DNA supercoil]]ing. With DNA in its &quot;relaxed&quot; state, a strand usually circles the axis of the double helix once every 10.4 base pairs, but if the DNA is twisted the strands become more tightly or more loosely wound.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Benham CJ, Mielke SP | s2cid = 1427671 | title = DNA mechanics | journal = Annual Review of Biomedical Engineering | volume = 7 | pages = 21–53 | year = 2005 | pmid = 16004565 | doi = 10.1146/annurev.bioeng.6.062403.132016 | url = http://pdfs.semanticscholar.org/ab63/d57290ebf9bc3536fd3f2257a2b509076fc1.pdf | archive-url = https://web.archive.org/web/20190301225243/http://pdfs.semanticscholar.org/ab63/d57290ebf9bc3536fd3f2257a2b509076fc1.pdf | url-status = dead | archive-date = 1 March 2019 }}&lt;/ref&gt; If the DNA is twisted in the direction of the helix, this is positive supercoiling, and the bases are held more tightly together. If they are twisted in the opposite direction, this is negative supercoiling, and the bases come apart more easily. In nature, most DNA has slight negative supercoiling that is introduced by [[enzyme]]s called [[topoisomerase]]s.&lt;ref name=Champoux&gt;{{cite journal | vauthors = Champoux JJ | s2cid = 18144189 | title = DNA topoisomerases: structure, function, and mechanism | journal = Annual Review of Biochemistry | volume = 70 | pages = 369–413 | year = 2001 | pmid = 11395412 | doi = 10.1146/annurev.biochem.70.1.369 }}&lt;/ref&gt; These enzymes are also needed to relieve the twisting stresses introduced into DNA strands during processes such as [[transcription (genetics)|transcription]] and [[DNA replication]].&lt;ref name=Wang&gt;{{cite journal | vauthors = Wang JC | title = Cellular roles of DNA topoisomerases: a molecular perspective | journal = Nature Reviews Molecular Cell Biology | volume = 3 | issue = 6 | pages = 430–40 | date = June 2002 | pmid = 12042765 | doi = 10.1038/nrm831 | s2cid = 205496065 }}&lt;/ref&gt;

=== Alternative DNA structures ===
{{further|Molecular Structure of Nucleic Acids: A Structure for Deoxyribose Nucleic Acid|Molecular models of DNA|DNA structure}}
[[File:Dnaconformations.png|thumb|right|From left to right, the structures of [[A-DNA|A]], [[B-DNA|B]] and [[Z-DNA]]]]

DNA exists in many possible [[Conformational isomerism|conformations]] that include [[A-DNA]], [[B-DNA]], and [[Z-DNA]] forms, although only B-DNA and Z-DNA have been directly observed in functional organisms.&lt;ref name=Ghosh /&gt; The conformation that DNA adopts depends on the hydration level, DNA sequence, the amount and direction of supercoiling, chemical modifications of the bases, the type and concentration of metal [[ion]]s, and the presence of [[polyamine]]s in solution.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Basu HS, Feuerstein BG, Zarling DA, Shafer RH, Marton LJ | title = Recognition of Z-RNA and Z-DNA determinants by polyamines in solution: experimental and theoretical studies | journal = Journal of Biomolecular Structure &amp; Dynamics | volume = 6 | issue = 2 | pages = 299–309 | date = October 1988 | pmid = 2482766 | doi = 10.1080/07391102.1988.10507714 }}&lt;/ref&gt;

The first published reports of A-DNA [[X-ray diffraction patterns]]—and also B-DNA—used analyses based on [[Patterson function]]s that provided only a limited amount of structural information for oriented fibers of DNA.&lt;ref&gt;
* {{cite journal |vauthors=Franklin RE, Gosling RG |title=The Structure of Sodium Thymonucleate Fibres I. The Influence of Water Content |journal=Acta Crystallogr |volume=6 |issue=8–9 |pages=673–77 |date=6 March 1953 |doi=10.1107/S0365110X53001939 |bibcode=1953AcCry...6..673F |url=http://journals.iucr.org/q/issues/1953/08-09/00/a00979/a00979.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160109043915/http://journals.iucr.org/q/issues/1953/08-09/00/a00979/a00979.pdf |archive-date=9 January 2016 |doi-access=free }}
* {{cite journal |vauthors=Franklin RE, Gosling RG |title=The structure of sodium thymonucleate fibres. II. The cylindrically symmetrical Patterson function |journal=Acta Crystallogr |volume=6 |issue=8–9 |pages=678–85 |year=1953|doi=10.1107/S0365110X53001940|bibcode=1953AcCry...6..678F |url=http://journals.iucr.org/q/issues/1953/08-09/00/a00980/a00980.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20170629084321/http://journals.iucr.org/q/issues/1953/08-09/00/a00980/a00980.pdf |archive-date=2017-06-29 |url-status=live |doi-access=free }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=NatFranGos&gt;{{cite journal | vauthors = Franklin RE, Gosling RG | title = Molecular configuration in sodium thymonucleate | journal = Nature | volume = 171 | issue = 4356 | pages = 740–41 | date = April 1953 | pmid = 13054694 | doi = 10.1038/171740a0 | url = http://www.nature.com/nature/dna50/franklingosling.pdf | bibcode = 1953Natur.171..740F | s2cid = 4268222 | url-status=live | archive-url = https://web.archive.org/web/20110103160712/http://www.nature.com/nature/dna50/franklingosling.pdf | archive-date = 3 January 2011 | df = dmy-all }}&lt;/ref&gt; An alternative analysis was proposed by Wilkins ''et al.'' in 1953 for the ''[[in vivo]]'' B-DNA X-ray diffraction-scattering patterns of highly hydrated DNA fibers in terms of squares of [[Bessel function]]s.&lt;ref name=NatWilk&gt;{{cite journal | vauthors = Wilkins MH, Stokes AR, Wilson HR | title = Molecular structure of deoxypentose nucleic acids | journal = Nature | volume = 171 | issue = 4356 | pages = 738–40 | date = April 1953 | pmid = 13054693 | doi = 10.1038/171738a0 | url = http://www.nature.com/nature/dna50/wilkins.pdf | bibcode = 1953Natur.171..738W | s2cid = 4280080 | url-status=live | archive-url = https://web.archive.org/web/20110513234223/http://www.nature.com/nature/dna50/wilkins.pdf | archive-date = 13 May 2011 | df = dmy-all }}&lt;/ref&gt; In the same journal, [[James Watson]] and [[Francis Crick]] presented their [[Molecular models of DNA|molecular modeling]] analysis of the DNA X-ray diffraction patterns to suggest that the structure was a double helix.&lt;ref name=&quot;Watson-1953&quot; /&gt;

Although the ''B-DNA form'' is most common under the conditions found in cells,&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Leslie AG, Arnott S, Chandrasekaran R, Ratliff RL | title = Polymorphism of DNA double helices | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 143 | issue = 1 | pages = 49–72 | date = October 1980 | pmid = 7441761 | doi = 10.1016/0022-2836(80)90124-2 }}&lt;/ref&gt; it is not a well-defined conformation but a family of related DNA conformations&lt;ref&gt;{{cite journal|vauthors=Baianu IC|s2cid=189888972|year=1980|title=Structural Order and Partial Disorder in Biological systems|url=http://cogprints.org/3822/|journal=Bull. Math. Biol.|volume=42|issue=4|pages=137–41|doi=10.1007/BF02462372}}&lt;/ref&gt; that occur at the high hydration levels present in cells. Their corresponding X-ray diffraction and scattering patterns are characteristic of molecular [[Paracrystalline|paracrystals]] with a significant degree of disorder.&lt;ref&gt;{{cite book | vauthors = Hosemann R, Bagchi RN | title = Direct analysis of diffraction by matter | publisher = North-Holland Publishers | location = Amsterdam&amp;nbsp;– New York | year = 1962 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|vauthors=Baianu IC|title=X-ray scattering by partially disordered membrane systems|journal=Acta Crystallogr A|volume=34|issue=5|pages=751–53|year=1978|doi=10.1107/S0567739478001540|bibcode=1978AcCrA..34..751B|url=http://journals.iucr.org/a/issues/1978/05/00/a15615/a15615.pdf|access-date=29 August 2019|archive-date=14 March 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200314050140/http://journals.iucr.org/a/issues/1978/05/00/a15615/a15615.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

Compared to B-DNA, the A-DNA form is a wider [[Helix#Properties and types|right-handed]] spiral, with a shallow, wide minor groove and a narrower, deeper major groove. The A form occurs under non-physiological conditions in partly dehydrated samples of DNA, while in the cell it may be produced in hybrid pairings of DNA and RNA strands, and in enzyme-DNA complexes.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Wahl MC, Sundaralingam M | title = Crystal structures of A-DNA duplexes | journal = Biopolymers | volume = 44 | issue = 1 | pages = 45–63 | year = 1997 | pmid = 9097733 | doi = 10.1002/(SICI)1097-0282(1997)44:1&lt;45::AID-BIP4&gt;3.0.CO;2-# }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Lu XJ, Shakked Z, Olson WK | title = A-form conformational motifs in ligand-bound DNA structures | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 300 | issue = 4 | pages = 819–40 | date = July 2000 | pmid = 10891271 | doi = 10.1006/jmbi.2000.3690 }}&lt;/ref&gt; Segments of DNA where the bases have been chemically modified by [[methylation]] may undergo a larger change in conformation and adopt the [[Z-DNA|Z form]]. Here, the strands turn about the helical axis in a left-handed spiral, the opposite of the more common B form.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Rothenburg S, Koch-Nolte F, Haag F | title = DNA methylation and Z-DNA formation as mediators of quantitative differences in the expression of alleles | journal = Immunological Reviews | volume = 184 | pages = 286–98 | date = December 2001 | pmid = 12086319 | doi = 10.1034/j.1600-065x.2001.1840125.x | s2cid = 20589136 }}&lt;/ref&gt; These unusual structures can be recognized by specific Z-DNA binding proteins and may be involved in the regulation of transcription.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Oh DB, Kim YG, Rich A | title = Z-DNA-binding proteins can act as potent effectors of gene expression in vivo | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 99 | issue = 26 | pages = 16666–71 | date = December 2002 | pmid = 12486233 | pmc = 139201 | doi = 10.1073/pnas.262672699 | bibcode = 2002PNAS...9916666O | doi-access = free }}&lt;/ref&gt;

=== Alternative DNA chemistry ===
{{further|hypothetical types of biochemistry}}
For many years, [[Astrobiology|exobiologists]] have proposed the existence of a [[shadow biosphere]], a postulated microbial [[biosphere]] of Earth that uses radically different biochemical and molecular processes than currently known life. One of the proposals was the existence of lifeforms that use [[Arsenic DNA|arsenic instead of phosphorus in DNA]]. A report in 2010 of the possibility in the [[bacterium]] [[GFAJ-1]] was announced,&lt;ref name='arsenic extremophile'&gt;{{cite news | vauthors = Palmer J |title=Arsenic-loving bacteria may help in hunt for alien life |date=2 December 2010 |url=https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11886943 |work=BBC News |access-date=2 December 2010 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20101203045804/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11886943 |archive-date=3 December 2010 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Space&quot;&gt;{{cite news | vauthors = Bortman H |title=Arsenic-Eating Bacteria Opens New Possibilities for Alien Life |date=2 December 2010 |url=http://www.space.com/scienceastronomy/arsenic-bacteria-alien-life-101202.html |website=Space.com |access-date=2 December 2010 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20101204235915/http://www.space.com/scienceastronomy/arsenic-bacteria-alien-life-101202.html |archive-date=4 December 2010 }}&lt;/ref&gt; though the research was disputed,&lt;ref name=&quot;Space&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Katsnelson A |title=Arsenic-eating microbe may redefine chemistry of life |date=2 December 2010 |url=http://www.nature.com/news/2010/101202/full/news.2010.645.html |journal=Nature News |doi=10.1038/news.2010.645 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20120212155007/http://www.nature.com/news/2010/101202/full/news.2010.645.html |archive-date=12 February 2012 }}&lt;/ref&gt; and evidence suggests the bacterium actively prevents the incorporation of arsenic into the DNA backbone and other biomolecules.&lt;ref name=&quot;Nature&quot;&gt;{{cite journal | vauthors = Cressey D |s2cid=87341731 |title='Arsenic-life' Bacterium Prefers Phosphorus after all |date=3 October 2012 |journal=Nature News |doi=10.1038/nature.2012.11520}}&lt;/ref&gt;

=== Quadruplex structures ===
{{further|G-quadruplex}}
[[File:Parallel telomere quadruple.png|thumb|right|DNA quadruplex formed by [[telomere]] repeats. The looped conformation of the DNA backbone is very different from the typical DNA helix. The green spheres in the center represent potassium ions.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Structure and packing of human telomeric DNA|url=http://ndbserver.rutgers.edu/service/ndb/atlas/summary?searchTarget=UD0017|access-date=2023-05-18|website=ndbserver.rutgers.edu}}&lt;/ref&gt;]]

At the ends of the linear chromosomes are specialized regions of DNA called [[telomere]]s. The main function of these regions is to allow the cell to replicate chromosome ends using the enzyme [[telomerase]], as the enzymes that normally replicate DNA cannot copy the extreme 3′ ends of chromosomes.&lt;ref name=Greider&gt;{{cite journal | vauthors = Greider CW, Blackburn EH | title = Identification of a specific telomere terminal transferase activity in Tetrahymena extracts | journal = Cell | volume = 43 | issue = 2 Pt 1 | pages = 405–13 | date = December 1985 | pmid = 3907856 | doi = 10.1016/0092-8674(85)90170-9 | doi-access = free }}&lt;/ref&gt; These specialized chromosome caps also help protect the DNA ends, and stop the [[DNA repair]] systems in the cell from treating them as damage to be corrected.&lt;ref name=Nugent&gt;{{cite journal | vauthors = Nugent CI, Lundblad V | title = The telomerase reverse transcriptase: components and regulation | journal = Genes &amp; Development | volume = 12 | issue = 8 | pages = 1073–85 | date = April 1998 | pmid = 9553037 | doi = 10.1101/gad.12.8.1073 | doi-access = free }}&lt;/ref&gt; In [[List of distinct cell types in the adult human body|human cells]], telomeres are usually lengths of single-stranded DNA containing several thousand repeats of a simple TTAGGG sequence.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Wright WE, Tesmer VM, Huffman KE, Levene SD, Shay JW | title = Normal human chromosomes have long G-rich telomeric overhangs at one end | journal = Genes &amp; Development | volume = 11 | issue = 21 | pages = 2801–09 | date = November 1997 | pmid = 9353250 | pmc = 316649 | doi = 10.1101/gad.11.21.2801 }}&lt;/ref&gt;

These guanine-rich sequences may stabilize chromosome ends by forming structures of stacked sets of four-base units, rather than the usual base pairs found in other DNA molecules. Here, four guanine bases, known as a [[guanine tetrad]], form a flat plate. These flat four-base units then stack on top of each other to form a stable [[G-quadruplex]] structure.&lt;ref name=Burge&gt;{{cite journal | vauthors = Burge S, Parkinson GN, Hazel P, Todd AK, Neidle S | title = Quadruplex DNA: sequence, topology and structure | journal = Nucleic Acids Research | volume = 34 | issue = 19 | pages = 5402–15 | year = 2006 | pmid = 17012276 | pmc = 1636468 | doi = 10.1093/nar/gkl655 }}&lt;/ref&gt; These structures are stabilized by hydrogen bonding between the edges of the bases and [[chelation]] of a metal ion in the centre of each four-base unit.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Parkinson GN, Lee MP, Neidle S | title = Crystal structure of parallel quadruplexes from human telomeric DNA | journal = Nature | volume = 417 | issue = 6891 | pages = 876–80 | date = June 2002 | pmid = 12050675 | doi = 10.1038/nature755 | bibcode = 2002Natur.417..876P | s2cid = 4422211 }}&lt;/ref&gt; Other structures can also be formed, with the central set of four bases coming from either a single strand folded around the bases, or several different parallel strands, each contributing one base to the central structure.

In addition to these stacked structures, telomeres also form large loop structures called telomere loops, or T-loops. Here, the single-stranded DNA curls around in a long circle stabilized by telomere-binding proteins.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Griffith JD, Comeau L, Rosenfield S, Stansel RM, Bianchi A, Moss H, de Lange T | s2cid = 721901 | title = Mammalian telomeres end in a large duplex loop | journal = Cell | volume = 97 | issue = 4 | pages = 503–14 | date = May 1999 | pmid = 10338214 | doi = 10.1016/S0092-8674(00)80760-6 | citeseerx = 10.1.1.335.2649 }}&lt;/ref&gt; At the very end of the T-loop, the single-stranded telomere DNA is held onto a region of double-stranded DNA by the telomere strand disrupting the double-helical DNA and base pairing to one of the two strands. This [[Triple-stranded DNA|triple-stranded]] structure is called a displacement loop or [[D-loop]].&lt;ref name=Burge /&gt;

=== Branched DNA ===
{{further|Branched DNA|DNA nanotechnology}}
&lt;div class=&quot;thumb tright&quot; style=&quot;background:#f9f9f9; border:1px solid #ccc; margin:0.5em;&quot;&gt;
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:200px; font-size:85%; border:1px solid #ccc; margin:0.3em;&quot;
|[[File:Branch-dna-single.svg|95px]]
|[[File:Branch-DNA-multiple.svg|95px]]
|-
|align=center|Single branch
|align=center|Multiple branches
|}
&lt;div style=&quot;border: none; width:200px;font-size: 90%;&quot;&gt;&lt;div class=&quot;thumbcaption&quot;&gt;[[Branched DNA]] can form networks containing multiple branches.&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
In DNA, [[DNA end#Frayed ends|fraying]] occurs when non-complementary regions exist at the end of an otherwise complementary double-strand of DNA. However, branched DNA can occur if a third strand of DNA is introduced and contains adjoining regions able to hybridize with the frayed regions of the pre-existing double-strand. Although the simplest example of branched DNA involves only three strands of DNA, complexes involving additional strands and multiple branches are also possible.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Seeman NC | title = DNA enables nanoscale control of the structure of matter | journal = Quarterly Reviews of Biophysics | volume = 38 | issue = 4 | pages = 363–71 | date = November 2005 | pmid = 16515737 | pmc = 3478329 | doi = 10.1017/S0033583505004087 }}&lt;/ref&gt; Branched DNA can be used in [[nanotechnology]] to construct geometric shapes, see the section on [[#Uses in technology|uses in technology]] below.

=== Artificial bases ===
{{Main|Nucleic acid analogue}}

Several artificial nucleobases have been synthesized, and successfully incorporated in the eight-base DNA analogue named [[Hachimoji DNA]]. Dubbed S, B, P, and Z, these artificial bases are capable of bonding with each other in a predictable way (S–B and P–Z), maintain the double helix structure of DNA, and be transcribed to RNA. Their existence could be seen as an indication that there is nothing special about the four natural nucleobases that evolved on Earth.&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Warren M |title=Four new DNA letters double life's alphabet | journal = Nature |date=21 February 2019 | doi = 10.1038/d41586-019-00650-8 | pmid = 30809059 | volume=566 | issue = 7745 | page=436| doi-access = free | bibcode = 2019Natur.566..436W }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal| vauthors = Hoshika S, Leal NA, Kim MJ, Kim MS, Karalkar NB, Kim HJ, Bates AM, Watkins NE, SantaLucia HA, Meyer AJ, DasGupta S, Piccirilli JA, Ellington AD, SantaLucia J, Georgiadis MM, Benner SA | display-authors = 6 |title=Hachimoji DNA and RNA: A genetic system with eight building blocks (paywall)|journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=363 |issue=6429 |pages=884–887 |date=22 February 2019 | doi = 10.1126/science.aat0971 | pmid = 30792304 | pmc=6413494 | bibcode=2019Sci...363..884H}}&lt;/ref&gt; On the other hand, DNA is tightly related to [[RNA]] which does not only act as a transcript of DNA but also performs as molecular machines many tasks in cells. For this purpose it has to fold into a structure. It has been shown that to allow to create all possible structures at least four bases are required for the corresponding [[RNA]],&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Burghardt B, Hartmann AK | title = RNA secondary structure design | journal = Physical Review E | volume = 75 | issue = 2 | pages = 021920 | date = February 2007 | doi = 10.1103/PhysRevE.75.021920 | pmid = 17358380 | url = https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevE.75.021920| arxiv = physics/0609135 | bibcode = 2007PhRvE..75b1920B | s2cid = 17574854 }}&lt;/ref&gt; while a higher number is also possible but this would be against the natural [[principle of least effort]].

===Acidity===
The phosphate groups of DNA give it similar [[acid]]ic properties to [[phosphoric acid]] and it can be considered as a [[Acid strength|strong acid]]. It will be fully ionized at a normal cellular pH, releasing [[proton]]s which leave behind negative charges on the phosphate groups. These negative charges protect DNA from breakdown by [[hydrolysis]] by repelling [[nucleophile]]s which could hydrolyze it.&lt;ref name=&quot;Reusch&quot;&gt;{{cite web | vauthors = Reusch W |title=Nucleic Acids |url=https://www2.chemistry.msu.edu/faculty/reusch/VirtTxtJml/nucacids.htm |publisher=Michigan State University |access-date=30 June 2022}}&lt;/ref&gt;

===Macroscopic appearance===
[[File:Estrazione DNA (cropped).jpg|thumb|Impure DNA extracted from an orange]]

Pure DNA extracted from cells forms white, stringy clumps.&lt;ref&gt;{{cite web |title=How To Extract DNA From Anything Living |url=https://learn.genetics.utah.edu/content/labs/extraction/howto/ |publisher=University of Utah |access-date=30 June 2022}}&lt;/ref&gt;
===موروثي بنيادي ايڪا===
ڊي اين اي ھڪ ورو ڪڙدار ڏاڪڻ وانگر ٺھيل ھوندو آھي، جن جا پاسا ڄڻ تہ ٻن ھڪ ٻئي سان وڪوڙيل ڌاڳن وانگر ھوندا آھن، جن جي وچ ۾ ڪروڙين ڏاڪا ھوندا آھن. ھر ڏاڪي ۾ ٻہ بنيادي ايڪا (Base) ڳنڍيل  ھوندا آھن، يعني ھر ڏاڪو ھڪ جوڙو ھوندو آھي جن جو ڏاڪي جي وچ تي سنگم ھائڊروجن بانڊ سڏبو آهي.&lt;ref name=&quot;جينوم&quot;/&gt;

موروثي بنيادي ايڪن جي ترتيب وارو جينياتي ڪوڊ ھر جيو گھرڙي جي مرڪز ۾ موجود ھوندو آھي جيڪو مورثي ھوندو آھي يعني والدين مان ٻارن ۾ منتقل ٿيندڙ آهي.
 
اھي بنيادي ايڪا ھيٺين چئن قسمن جا ھوندا آھن:&lt;ref name=&quot;جينوم&quot;/&gt;&lt;br&gt;
* [[ايڊينن]] (Adenine) يا (A)
*[[سائٽوسين]] (Cytosine) يا (C)
*[[گوانن]] (Guanine) يا (G)
*[[ٿائمن]] (Thymine) يا (T)

===تبديل ٿيل بنيادي ايڪا===
ڊي اين اي (DNA) ۾ تبديل ٿيل غيرموروثي بنيادي ايڪا پڻ هوندا   آهن. انهن مان پهريون سڃاڻپ ٿيل 5-ميٿائل سائٽوسن هو, جيڪو 1925ع ۾ مائڪوبيڪٽريم ٽيوبرڪلوسس جي جينوم (Genome) ۾ مليو.&lt;ref name=&quot;Johnson19252&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Johnson TB, Coghill RD|year=1925|title=Pyrimidines. CIII. The discovery of 5-methylcytosine in tuberculinic acid, the nucleic acid of the tubercle bacillus.|journal=Journal of the American Chemical Society|volume=47|pages=2838–44|doi=10.1021/ja01688a030|issn=0002-7863}}&lt;/ref&gt; بيڪٽيريا وائرس (بيڪٽريوفيج) ۾ انهن غير موروثي ايڪن جي موجودگي جو سبب بيڪٽيريا ۾ موجود (limiting) اينزائمز کان بچڻ آهي.&lt;ref name=&quot;pmid273197412&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Weigele P, Raleigh EA|date=October 2016|title=Biosynthesis and Function of Modified Bases in Bacteria and Their Viruses|journal=Chemical Reviews|volume=116|issue=20|pages=12655–12687|doi=10.1021/acs.chemrev.6b00114|issn=0009-2665|pmid=27319741|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; هي اينزائم جا سسٽم جزوي طور تي هڪ ماليڪيولي مدافعتي نظام جي طور تي ڪم ڪرڻ ٿا, جيڪو   بيڪٽيريا کي وائرس جي انفيڪشن کان بچائيندو آهي. وڌيڪ عام بنياد ايڪن سائيٽوسائن ۽ ايڊينائن جي تبديليون ۽ تبديل ٿيل ڊي اين اي ايڪا ٻوٽن ۽ جانورن ۾ جين جي اظهار جي ايپي جنيٽڪ ڪنٽرول ۾ اهم ڪردار ادا ڪري ٿو.&lt;ref name=&quot;pmid306194652&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Kumar S, Chinnusamy V, Mohapatra T|date=2018|title=Epigenetics of Modified DNA Bases: 5-Methylcytosine and Beyond|journal=Frontiers in Genetics|volume=9|pages=640|doi=10.3389/fgene.2018.00640|issn=1664-8021|pmc=6305559|pmid=30619465|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;  

* ڊي اين اي ۾ ڪيترائي غيرموروثي بنيادي ايڪن جي سڃاڻپ ٿي آهي. &lt;ref name=&quot;pmid289410082&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Carell T, Kurz MQ, Müller M, Rossa M, Spada F|date=April 2018|title=Non-canonical Bases in the Genome: The Regulatory Information Layer in DNA|journal=Angewandte Chemie|volume=57|issue=16|pages=4296–4312|doi=10.1002/anie.201708228|pmid=28941008}}&lt;/ref&gt; انهن مان گھڻا موروثي بنيادي ايڪن ۽ يوراسل جي تبديلين جي ڪارڻ آهن.
* ترميم ٿيل ايڊينائن 
** N6-ڪارباموئل-ميٿائل ايڊينائن  
** N6-ميٿائيڊينائن 
* ترميم ٿيل گوانائن 
** 7-ڊيزا گوانائن 
** 7-ميٿائل گوانائن 
* ترميم ٿيل سائيٽوسائن 
** N4-ميٿائل سائيٽوسائن 
** 5-ڪاربوڪسيل سائيٽوسائن 
** 5-فارميل سائيٽوسائن 
** 5-گلائڪوسل هائيڊروڪسي ميٿائل سائيٽوسائن 
** 5-هائيڊروڪسي سائيٽوسائن 
** 5-ميٿائل سائيٽوسائن 
* ترميم ٿيل ٿائيمائيڊائن 
** α-گلوٽا ميٿيميڊائن
** α-پوٽرس سينائل ٿائيمائن 
* يوراسل ۽ تبديليون 
** بيس J 
** يوراسل  
** 5-ڊائيهائيڊروڪسي پينٽا يوراسل  
** 5-هائيڊروڪسي ميٿائل ڊي آڪسي يوراسل  
* ٻيا 
** ڊي آڪسي آرڪيو سائن 
** 2,6-ڊي امينو پيورين (2-امينو ايڊينائن)

== ڪيميائي تبديليون ۽ تبديل ٿيل ڊي اين اي پيڪئجنگ ==

== حياتياتي ڪم ==

== پروٽين سان باهمي عمل ==

== جينياتي بحالي ==

== ارتقا ==

== ٽيڪنالاجي ۾ استعمال ==

==تاريخ==
سال [[1856ع]] کان 1865ع تائين بيان ڪيل [[گريگور مينڊل|مينڊل]] جي تجربن سان وراثتي ايڪن جو تصور ٺھڻ لڳو. 1869ع ۾ [[سوئيزرلينڊ|سوئيٽزرلينڊ]] جي فريڊرڪ مائيسر &lt;small&gt;(Friedrich Miescher)&lt;/small&gt; جيو گھرڙن جي مرڪزن ۾ ھڪ اھڙو مادو دريافت ڪيو جنھن ۾ تمام گھڻي [[فاسفورس]] موجود ھئي، پر کيس معلوم نہ ھيو تہ اھو ڊي اين اي سڏجندو. اهو مادو جيو گھرڙي جي مرڪز (Nucleus) مان حاصل ڪيو ويو. ھن سائٽوپلازم مان نيوڪليس کي ڌار ڪري، انکي الڪلي جي ڳار سان صاف ڪري، ان کي تيزابي شڪل ۾ آندو، جنھن کي ھن نيوڪليئن (nuclein) جو نالو ڏنو، جيڪو بعد ۾ ڊي اين اي سڏجڻ شروع ٿيو.&lt;ref&gt;Miescher, Friedrich (1871) [https://books.google.com/books?id=YJRTAAAAcAAJ&amp;pg=PA441#v=onepage&amp;q&amp;f=false &quot;Ueber die chemische Zusammensetzung der Eiterzellen&quot;] (On the chemical composition of pus cells), ''Medicinisch-chemische Untersuchungen'', '''4''' :  441–460.  [https://books.google.com/books?id=YJRTAAAAcAAJ&amp;pg=PA456#v=onepage&amp;q&amp;f=false From p. 456:] &quot;''Ich habe mich daher später mit meinen Versuchen an die ganzen Kerne gehalten, die Trennung der Körper, die ich einstweilen ohne weiteres Präjudiz als lösliches und unlösliches Nuclein bezeichnen will, einem günstigeren Material überlassend.''{{-&quot;}}  (&quot;Therefore, in my experiments I subsequently limited myself to the whole nucleus, leaving to a more favorable material the separation of the substances, that for the present, without further prejudice, I will designate as soluble and insoluble nuclear material ('Nuclein').&quot;)&lt;/ref&gt; فريڊرڪ مائيسر اھو تيزابي مادو (دريافت ڪيل ڊي اين اي) ھڪ سرجيڪل پٽي (bandage) تي لڳل پيپ (pus) مان حاصل ڪيو. ھنجو خيال ھو تہ ھي مادو جنسي زرخيزي ۽ وراثتي خاصيتن جي منتقلي جو ذريعو ٿي سگهي ٿو. 
[[فائل:Friedrich Miescher.jpg|180px|thumb|ڊي اين اي دريافت ڪندڙ [[فريڊرڪ مائيسر]]]]
سال 1895ع ۾ ايڊمنڊ [[ڪروموسوم|ڪروموسومز]] (موروثي ڌاڳا) ماء ۽ پي طرفان يڪسان منتقل ھجڻ جي بنياد تي انهن جي وراثت ۾ اھميت جو خيال ظاھر ڪيو. ان کان پھرين [[والٽر فليمنگ]] مک مرڪز (nuclein) جي مورثي ڪروموسومز سان ڳانڍاپو محسوس ڪري چڪو ھيو ۽ ان لاء پھريون ڀيرو ڪرومئٽن (chromatin) جو لفظ استعمال ڪيو. پوء غدود ۽ خمير جي جيو گھرڙن تي تجربو ڪندي جرمني جو [[البرخت ڪوسل]] اھو دريافت ڪيو تہ نيوڪلين اصل ۾ ٻہ تيزابي مادا آھن جن ۾ ھڪڙو ڊي اين اي ۽ ٻيو [[آر اين اي]] آھي. جاندارن جي اندر اھي ڪيميائي مادا يعني ڊي اين اي جينياتي ترتيبن جا مڪمل مجموعا  ٺاھيندا آھن، جنهن کي [[جينوم]] سڏيو ويندو آهي. انساني جينوم ۾ ٽي ارب بنيادي ايڪن (Base) جا جوڙا ڳنڍيل ھوندا آھن ۽ ان ۾ 23 ڪروموسومن جا جوڙا پڻ شامل آهن.&lt;ref name=&quot;جينوم&quot;&gt; -https://www.yourgenome.org/facts/what-is-dna   &lt;/ref&gt; سڀني انسانن ۾ انھن بنيادي ايڪن جو 99 سيڪڙو بنيادن جي ترتيب ھڪجھڙي ھوندي آھي.&lt;ref name=&quot;سائنس&quot; /&gt; 
[[File:Maclyn McCarty with Francis Crick and James D Watson - 10.1371 journal.pbio.0030341.g001-O.jpg|thumb|ميڪلن ميڪارٽي (کاٻي) فرانسس ڪرڪ ۽ جيمز واٽسن، ايڪسري تفاوت جي ڊيٽا ۽ روزالنڊ فرئنڪلن ۽ رئمونڊ گوسلنگ جي بصيرت جي بنياد تي، ڊبل هيلڪس ماڊل جي گڏيل شروعات ڪندڙ، سان هٿ ملائندي.]]
سال 1953ع ۾ [[جيمز واٽسن]]، [[فرانسس ڪرڪ]]، [[مئوريس ولڪنس|مورس ولڪنس]] ۽ [[روزالينڊ فرينڪلن|روزالنڊ فرينڪلن]] ڊي اين اي جي ٻٽي وڪوڙيل ڌاڳن واري پيچدار ڏاڪڻ واري شڪل (double helix) دريافت ڪئي.&lt;ref name=&quot;سائنس&quot; /&gt; واٽسن، ڪرڪ ۽ ولڪنس کي سال 1962ع ۾ ڊي اين اي جي ماليڪيولن واري شڪل دريافت ڪرڻ تي [[طب]] جو [[نوبل انعام]] مليو.&lt;ref name=&quot;سائنس&quot; /&gt;

==حياتياتي ڪم==
ڊي اين اي (DNA) هڪ پوليمر آهي جيڪو ٻن پولي نيوڪليوٽائيڊ زنجيرن مان ٺهيل آهي جيڪي هڪ ٻئي جي چوڌاري ڊبل هيلڪس ٺاهيندا آهن. پوليمر سڀني سڃاتل جاندارن ۽ ڪيترن ئي وائرسن جي ترقي، ڪم، واڌ ۽ پيدائش لاءِ جينياتي هدايتون ڏين ٿا. ڊي اين اي ۽ آر اين اي نيوڪليئڪ تيزاب آهن. پروٽين، لپڊس ۽ پيچيده ڪاربوهائيڊريٽ (پوليسڪچرائڊس) سان گڏ، نيوڪليئڪ تيزاب ميڪرو ماليڪولن جي چئن وڏن قسمن مان هڪ آهن، جيڪي زندگي جي سڀني ڄاڻايل شڪلن لاء ضروري آهن.

ٻن ڊي اين اي گڇن کي پولي نيوڪليوٽائڊس جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو ڇاڪاڻ ته اهي آسان مونوميرڪ يونٽن مان ٺهيل آهن جن کي نيوڪليوٽائڊس سڏيو ويندو آهي.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://www.garlandscience.com/product/isbn/9780815344322|title=Molecular Biology of the Cell|vauthors=Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K, Walter P|publisher=Garland|year=2014|isbn=978-0-8153-4432-2|edition=6th|page=Chapter 4: DNA, Chromosomes and Genomes|archive-url=https://web.archive.org/web/20140714210549/http://www.garlandscience.com/product/isbn/9780815344322|archive-date=14 July 2014|df=dmy-all|url-status=live}}&lt;/ref&gt;  &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://basicbiology.net/micro/genetics/dna|title=DNA|website=Basic Biology|archive-url=https://web.archive.org/web/20170105045651/http://basicbiology.net/micro/genetics/dna/|archive-date=5 January 2017|vauthors=Purcell A|url-status=live}}&lt;/ref&gt; هر نيوڪليوٽائڊ چئن نائٽروجن تي مشتمل نيوڪليو بيسس (سائيٽوسائن، گيانائن، ايڊينائن ۽ ٿايامن)، هڪ شوگر جنهن کي ڊي آڪسائيربوز سڏيو ويندو آهي ۽ هڪ فاسفيٽ گروپ تي مشتمل هوندو آهي. نيوڪليوٽائيڊس هڪ ٻئي سان هڪ زنجير ۾ ڪوولنٽ بانڊز (جنهن کي فاسفوڊيسٽر لنڪج طور سڃاتو وڃي ٿو) هڪ نيوڪليوٽائيڊ جي شگر ۽ ٻئي جي فاسفيٽ جي وچ ۾ جڙيل آهن، جنهن جي نتيجي ۾ هڪ متبادل شگر-فاسفيٽ ريبون پيدا ٿئي ٿي. ٻن الڳ پولي نيوڪليوٽيڊ اسٽريڊس جي نائيٽروجني بنيادون، بنيادي جوڙيندڙ ضابطن جي مطابق، هائڊروجن بانڊن سان گڏ ڊبل اسٽرينڊ ڊي اين اي ٺاهڻ لاءِ، هڪٻئي سان جڙيل آهن. مڪمل نائيٽروجني بنيادن کي ٻن گروپن؛ واحد-رنگڊ پيريمائڊائنز ۽ ڊبل-رنگڊ پيورين، ۾ ورهايو ويو آهي. ڊي اين اي ۾، پيريميڊين ٿايامن ۽ سائٽوسن آهن ۽ پيورين، ايڊينائن ۽ گيانائن آهن.

ڊبل اسٽرينڊ ڊي اين اي جا ٻئي گڇا ساڳي حياتياتي معلومات کي محفوظ ڪن ٿيون. اها معلومات نقل نقل ٿي آهي، جڏهن ٻه گڇا الڳ ٿين ٿا. ڊي اين اي جو وڏو حصو (انسانن لاء %98 کان وڌيڪ) ڪوڊ ٿيل نه آهي، مطلب ته اهي حصا پروٽين جي ترتيبن لاء نمونن جي طور تي ڪم نه ڪندا آهن. ڊي اين اي جا ٻه حصا هڪ ٻئي جي مخالف طرفن ۾ هلن ٿا ۽ اهڙيءَ طرح ضد متوازي آهن. هر کنڊ سان جڙيل چار قسمن مان هڪ نيوڪليوبيس (يا اساس) آهي. اهو انهن چئن نيوڪليوبيسن جو تسلسل آهي جيڪو پٺي جي بون سان گڏ جينياتي معلومات کي انڪوڊ ڪري ٿو. آر اين اي اسٽرينڊز ڊي اين اي اسٽرينڊس کي ٽيمپليٽ جي طور تي، ٽرانڪرپشن نالي هڪ پروسيس ۾  استعمال ڪندي ٺاهيا ويندا آهن، جتي ڊي اين اي اساسن کي انهن جي لاڳاپيل اساسن کان تبادلو ڪيو ويندو آهي، سواءِ ٿائيمن (T) جي صورت ۾، جنهن لاءِ آر اين اي يوراسل (U) کي متبادل بڻائي ٿو.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.genome.gov/genetics-glossary/Uracil|title=Uracil|website=Genome.gov|language=en|access-date=21 November 2019}}&lt;/ref&gt; جينياتي ڪوڊ جي تحت، اهي آر اين اي اسٽريڊس پروٽين جي اندر امينو تيزاب جي تسلسل کي بيان ڪن ٿا، جنهن کي ترجمو سڏيو ويندو آهي.

يوڪريوٽڪ گھرڙن جي اندر، ڊي اين اي کي ڊگھي جوڙجڪ، جنهن کي ڪروموزوم سڏيو ويندو آهي، ۾ منظم ڪيو ويندو آهي. عام جيو گھرڙي جي تقسيم کان اڳ، اهي ڪروموزوم ڊي اين اي جي نقل جي عمل ۾ نقل ڪيا ويا آهن ۽ اهڙي طرح هر ڌي جيو گھرڙي لاء ڪروموزوم جو مڪمل سيٽ مهيا ڪري ٿو. يوڪريوٽڪ جاندار (جانور، ٻوٽا، فنگس ۽ پروٽسٽ) پنهنجي ڊي اين اي جو گهڻو حصو جيو گھرڙي جي نيوڪليس جي اندر نيوڪليائي ڊي اين اي طور ۽ ڪجهه مائٽوڪونڊريا ۾ مائيٽوڪونڊريائي ڊي اين اي طور يا ڪلوروپلاسٽ ۾ ڪلوروپلاسٽ ڊي اين اي طور، ذخيرو ڪندا آهن.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/igenetics0000russ_v6o1|title=iGenetics|vauthors=Russell P|publisher=Benjamin Cummings|year=2001|isbn=0-8053-4553-1|location=New York|url-access=registration}}&lt;/ref&gt; ان جي ابتڙ، پروڪاريوٽس (بيڪٽيريا ۽ آرڪيا) پنهنجي ڊي اين اي کي صرف سائٽوپلازم ۾، گول ڪروموزوم جي طور محفوظ ڪن ٿا. يوڪريوٽڪ ڪروموزوم جي اندر، ڪرومئٽن پروٽين، جهڙوڪ هسٽونيس، ڊي اين اي کي ملائي رکن ٿا ۽ منظم ڪن ٿا. اهي ٺهيل جوڙجڪ ڊي اين اي ۽ ٻين پروٽينن جي وچ ۾ رابطي جي رهنمائي ڪن ٿا، ڪنٽرول ۾ مدد ڪن ٿا ته ڊي اين اي جا ڪهڙا حصا نقل ٿيل آهن.

==پڻ ڏسو==
* [[:باب:طب]]
* [[:باب:سائنس]]
* [[:باب:حياتيات]]
* [[ڊي اين اي سيڪوينسنگ]]
* [[جينياتي تبديلي]]
* [[جينياتي ڊس آرڊر]]
* [[ايڊينن]] 
*[[سائٽوسن]]
*[[گوانن]]
*[[ٿائمن]]

==ٻاهريان ڳنڍڻا==
{{Library resources box
 |onlinebooks=yes
 |by=no
 |lcheading= DNA
 |label=DNA
}}
* [https://web.archive.org/web/20070306082905/http://pipe.scs.fsu.edu/displar.html DNA binding site prediction on protein]
* [https://web.archive.org/web/20100223035803/http://nobelprize.org/educational_games/medicine/dna_double_helix/ DNA the Double Helix Game] From the official Nobel Prize web site
* [http://www.fidelitysystems.com/Unlinked_DNA.html DNA under electron microscope]
* [http://www.dnalc.org/ Dolan DNA Learning Center]
* [http://www.nature.com/nature/dna50/archive.html Double Helix: 50 years of DNA], ''[[Nature (journal)|Nature]]''
* [http://www.nature.com/encode/ ENCODE threads explorer] ENCODE home page at [[Nature (journal)|Nature]]
* [https://web.archive.org/web/20070213030135/http://www.ncbe.reading.ac.uk/DNA50/ Double Helix 1953–2003] National Centre for Biotechnology Education
* [http://www.genome.gov/10506718 Genetic Education Modules for Teachers] – ''DNA from the Beginning'' Study Guide
* [https://www.nytimes.com/packages/pdf/science/dna-article.pdf &quot;Clue to chemistry of heredity found&quot;]. ''[[The New York Times]]'', June 1953. First American newspaper coverage of the discovery of the DNA structure
* [http://www.dnaftb.org/ DNA from the Beginning] Another DNA Learning Center site on DNA, genes, and heredity from Mendel to the human genome project.
* [https://web.archive.org/web/20070825101712/http://orpheus.ucsd.edu/speccoll/testing/html/mss0660a.html#abstract The Register of Francis Crick Personal Papers 1938&amp;nbsp;– 2007] at Mandeville Special Collections Library, [[University of California, San Diego]]
* [http://www.nature.com/polopoly_fs/7.9746!/file/Crick%20letter%20to%20Michael.pdf Seven-page, handwritten letter that Crick sent to his 12-year-old son Michael in 1953 describing the structure of DNA.] See [http://www.nature.com/news/crick-s-medal-goes-under-the-hammer-1.12705 Crick's medal goes under the hammer], Nature, 5 April 2013.
{{Subject bar
 |commons        = yes
 |d              = yes
 |v              = yes
 |portal1        = حياتيات
}}
{{Authority control}}
[[زمرو:ڊي اين اي]]
[[زمرو:جينيات]]
[[زمرو:نيوڪليئڪ ايسڊ]]
[[زمرو:بائيو ٽيڪنالاجي]]
[[زمرو:ماليڪيولر حياتيات]]
[[زمرو:جينيات جون اصطلاحون]]
[[Category:Helices]]

==حوالا==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>hnq2hw20adk3jvucyqyukrz986wzhgb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>فطري سائنس</title>
    <ns>0</ns>
    <id>38268</id>
    <revision>
      <id>322063</id>
      <parentid>307365</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T09:35:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>322063</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15359" sha1="45sz7l9su13zu1ebgx3pee114bipftj" xml:space="preserve">{{multiple image|perrow = 2|total_width=310
| image1 = Chemical material 2.jpg  |width1=1100|height1=901
| image2 = Carina Nebula.jpg  |width2=3877|height2=2482
| image3 = Volcano q.jpg|width3=678|height3=449
| image4 = Topspun.jpg|width4=1686|height4=1654
| image5 = Herd of Elephants.jpg |width5=2048|height5=1200
| footer =نيچرل سائنس اسان کي ٻڌائي ٿي تہ دنيا ۽ ڪائنات اسان جي چوڌاري ڪيئن ھلن پيون.ان جون پنج مکيہ شاخون ھر ھڪ ڪئميسٽري، آسٽرانامي، زمين جي سائنس، فزڪس ۽ بائيولاجي}}

فطري سائنس (Natural Science) [[سائنس]] جي هڪ شاخ آهي جيڪا فطري رجحان جي وضاحت، مشاهدي ۽ تجربن مان تجرباتي ثبوتن جي بنياد تي  سمجھڻ ۽ اڳڪٿي ڪرڻ سان لاڳاپيل آهي. ميکانيزم جهڙوڪ ماھرن جو جائزو ۽ نتيجن جي ورجائي قابليت کي سائنسي پيش رفت جي صحيحيت کي يقيني بڻائڻ جي ڪوشش ڪرڻ لاء استعمال ڪيو ويندو آهي.

فطري سائنس کي ٻن مکيه شاخن ۾ ورهائي سگهجي ٿو: [[زندگي جي سائنسن جي فهرست|زندگي جي سائنس]] (Life Sciences)، جن ۾ [[حياتيات]]، ميڊيڪل سائنس، زراعتي سائنس ۽ ٻيا سڀئي مضمون شامل آهن جيڪي زندگي ۽ جاندار شين سان لاڳاپيل آهن ۽ [[طبعي سائنس]]. طبعي سائنس کي شاخن ۾ ورهايو ويو آهي, جنهن ۾        [[طبيعيات]]، [[ڪيميا|علم ڪيميا]]، [[ارضيات|زمیني سائنس]] ۽ [[فلڪيات]] شامل آهن. فطري سائنس جي انهن شاخن کي وڌيڪ خاص شاخن ۾ ورهائي سگهجي ٿو (جنهن کي فيلڊ پڻ سڏيو ويندو آهي). تجرباتي سائنسن ۾ فطري سائنس ۾ رسمي سائنسن جا اوزار استعمال ڪن ٿا، جهڙوڪ [[رياضي]] ۽ [[منطق]]، فطرت بابت معلومات کي ماپ ۾ تبديل ڪري ٿو، جن کي &quot;فطرت جي قانون&quot; جي واضح بيانن جي وضاحت ڪري سگهجي ٿو. جديد قدرتي سائنس قدرتي فلسفي ڏانهن وڌيڪ ڪلاسيڪل طريقن سان ڪامياب ٿي. [[گئليليو گئليلي|گليلو]]، [[ڪيپلر]]، [[ڊيڪارٽ]]، [[راجر بيڪن|بيڪن]] ۽ [[آئزڪ نيوٽن|نيوٽن]] انهن طريقن جي استعمال جي فائدن تي بحث ڪيو جيڪي وڌيڪ رياضياتي ۽ وڌيڪ تجرباتي طريقي سان هئا. 

اڃا تائين، فلسفياتي نقطه نظر، گمان ۽ مفروضا، اڪثر نظر انداز ڪيا ويا آهن جيڪا فطري سائنس ۾ ضروري آهن. سسٽماتي ڊيٽا گڏ ڪرڻ، بشمول دريافت سائنس، ڪامياب ٿي قدرتي تاريخ، جيڪا 16 صدي عيسويء ۾ ٻوٽن، جانورن، معدنيات، وغيره جي وضاحت ۽ درجه بندي ڪندي ظاهر ٿي. اڄڪلهه، &quot;قدرتي تاريخ&quot; مشاهدي جي وضاحت پيش ڪري ٿي جنهن جو مقصد مشهور سامعين لاءِ آهي.
 
==معيار==

==تشريح==

'''نيچرل سائنس''' سائنس جي اھا شاخ آھي جيڪا تجربي ۽ مشاهدي واري شھادت جي بنياد تي اڳڪٿي ۽ بيان ذريعي قدرتي مظھرن کي سمجھڻ ۾ مدد ڪري. نيچرل سائنس ٻن حصن ۾ ورھايل آهي؛ 1. بائيولاجيڪل سائنس؛ 2.فزيڪل سائنس. فزيڪل سائنس جون شاخون آهن ھر ھڪ ؛ فزڪس  اسپيس سائنس؛ ڪيمسٽري؛ ۽ ارٿ سائنس. اھي شاخون به وڌيڪ شاخن ۾ ورھايل آھن جن کي اسپيشل فيلڊ چيو ويندو آهي.

==نيچرل سائنس جون شاخون==

===حیاتیات===
[[فائل:DNA-fragment-3D-vdW.png|thumb|upright|[[ڊي.اين.اي.]] جا ذرا - ڪيميائي ترتيب جيڪا [[زندگي]] کي ھلائي پئي۔]]
'''حياتيات''' (Biology) يا زندگي جي باري ۾ سائنس جي ھيء شاخ آرگنزم يا زنده وجود جي مظھرن کي جاچڻ لاءِ قائدن جي مجموعي تي مشتمل علم آھي.اھو آرگنزم يا زنده وجود جي خصوصيتن، سائنسي درجابندين ۽ ورتاء جو علم آھي جيڪو ٻڌائي ٿو تہ جنسون ڪيئن ٺھن ٿيون ۽ انھن جو باھمي ۽ بائيوفزيڪل ماحول سان تعلق ڪيئن رھي ٿو. ان علم جي وسعت حیاتي طبيعيات جي ننڍڙي جزي کان وٺي پيچيده ماحولیات تائين آھي.

===علم ڪيميا===
[[فائل:Caffeine.svg|thumb|This [[structural formula]] for molecule [[caffeine]]جيڪو ائٽمن جي گرافيڪل صورت ڏيکاري ٿو]]

علم ڪيميا (Chemistry) بنيادي طور تي ايٽمي ۽ ماليڪيولر پيماني تي مادي جي سائنسي مطالعي کي ترتيب ڏيڻ، ائٽم جي مجموعن سان تعلق رکي ٿي، جهڙوڪ گيس، ماليڪيول، ڪرسٽل ۽ ڌاتو. انهن مواد جي جوڙجڪ، شمارياتي ملڪيت، تبديليون ۽ رد عمل جو اڀياس ڪيو ويو آهي. علم ڪيميا ۾ انفرادي ائٽم ۽ ماليڪيولز جي خاصیتن ۽ تعامل کي سمجھڻ وڏي پيماني تي ايپليڪيشنن ۾ استعمال لاءِ پڻ شامل آھي. اڪثر ڪيميائي عملن کي، مواد کي هٿي وٺائڻ لاءِ (اڪثر چڱي طرح آزمايل) ٽيڪنڪن جو هڪ سلسلو استعمال ڪندي، انهي سان گڏ بنيادي عملن جي سمجھڻ لاءِ سڌو ليبارٽري ۾ اڀياس ڪري سگهجي ٿو.  علم ڪيميا کي اڪثر، ان جي ٻين قدرتي سائنسن کي ڳنڍڻ ۾ ڪردار لاءِ &quot;مرڪزي سائنس&quot; سڏيو ويندو آهي. ڪيميا ۾ ابتدائي تجربن جون پاڙون ڪيميا جي سرشتي ۾ هيون، عقيدن جو هڪ مجموعو جيڪو تصوف کي جسماني تجربن سان گڏ ڪري ٿو. ڪيميا جي سائنس جي شروعات رابرٽ بوائل جي ڪم سان شروع ٿي، گيس جي دريافت ڪندڙ، ۽ انتوني ليوازئير، جن ڪميت (Mass) جي تحفظ جو نظريو تيار ڪيو. ڪيميائي عنصرن جي دريافت ۽ ايٽمي نظريي هن سائنس کي منظم ڪرڻ شروع ڪيو، ۽ محققن مادي جي رياستن، آئنز، ڪيميائي بانڊن ۽ ڪيميائي رد عمل جي بنيادي ڄاڻ کي ترقي ڪئي. هن سائنس جي ڪاميابي هڪ مڪمل ڪيميائي صنعت جي اڳواڻي ڪئي جيڪا هاڻي عالمي معيشت ۾ اهم ڪردار ادا ڪري ٿي.

===طبیعیات===
[[فائل:HAtomOrbitals.png|thumb|&lt;small&gt;هائيڊروجن ايٽم جا مدار هڪ پروٽان سان جڙيل اليڪٽران جي امڪاني تقسيم جا تفصيل آهن. انهن جي رياضياتي وضاحتون ڪوانٽم ميڪانڪس، طبیعیات جي هڪ اهم شاخ ۾ معياري مسئلا آهن.&lt;/small&gt; ]]

'''طبیعیات''' (Physics) ڪائنات جي بنيادي جزن جي مطالعي، انهن قوتن ۽ ڳالهين جو اهي هڪ ٻئي تي اثر انداز ڪن ٿا، ۽ انهن ڳالهين مان پيدا ٿيندڙ نتيجن کي ظاهر ڪري ٿو. عام طور تي، طبیعیات کي بنيادي سائنس سمجهيو ويندو آهي، ڇاڪاڻ ته ٻيا سڀئي فطري سائنس استعمال ڪن ٿا ۽ فيلڊ جي اصولن ۽ قانونن جي تابعداري ڪن ٿا. فزڪس گهڻو ڪري رياضيات تي، جيئن اصولن کي ترتيب ڏيڻ ۽ مقدار کي ترتيب ڏيڻ لاءِ منطقي فريم ورڪ، ڀاڙي ٿو. ڪائنات جي اصولن جي مطالعي جي هڪ ڊگهي تاريخ آهي ۽ گهڻو ڪري سڌو سنئون مشاهدو ۽ تجربن مان نڪتل آهي. ڪائنات جي حڪمراني قانونن بابت نظريات جو ٺهڻ شروع کان ئي فزڪس جي مطالعي ۾ مرڪزي حيثيت رکي ٿو، فلسفو تدريجي طور تي منظم، مقداري تجرباتي جاچ ۽ مشاهدي کي تصديق جو ذريعو بڻائي ٿو. فزڪس ۾ اهم تاريخي ترقيات شامل آهن آئزڪ نيوٽن جي آفاقي ڪشش ثقل جو نظريو ۽ ڪلاسيڪل ميڪانڪس، بجليءَ جي سمجھ ۽ مقناطيسيت سان ان جو تعلق، آئن اسٽائن جا اسپيشل ۽ جنرل ريٽليٽيٽي جا نظريا، حر حرڪیات (thermodynamics) جي ترقي، ۽ ائٽمي ۽ سباٽومڪ جو ڪوانٽم ميڪينڪل ماڊل. طبیعیات جو شعبو تمام وسيع آهي ۽ ان ۾ شامل ٿي سگھي ٿو اهڙا متنوع مطالعو جيئن ڪوانٽم ميڪنڪس ۽ نظرياتي فزڪس، اپلائيڊ فزڪس ۽ نظرياتي. جديد فزڪس تيزي سان خاص ٿي رهيو آهي، جتي محقق هڪ خاص علائقي تي ڌيان ڏيڻ بجاءِ ”عالمگيريت پسند“ جهڙوڪ آئزڪ نيوٽن، البرٽ آئنسٽائن ۽ ليو لينڊو، جن ڪيترن ئي علائقن ۾ ڪم ڪيو.

===ڌرتي سائنس===
ڌرتي سائنس (Earth Science)، جنهن کي جيو سائنس پڻ چيو ويندو آهي، ڌرتيءَ جي ڌرتيءَ سان لاڳاپيل سائنسن لاءِ هڪ تمام ڳنڍيندڙ اصطلاح آهي، جنهن ۾ [[ارضيات]]، [[جاگرافي]]، [[جيو فزڪس]]، [[جيو ڪيمسٽري]]، [[ڪلائميٽولوجي]]، [[گليشيالوجي]]، [[هائڊرولوجي]]، [[موسميات]] ۽ [[سامونڊي سائنس]] شامل آهن. جيتوڻيڪ کان کني ۽ قيمتي پٿر تمدن جي تاريخ ۾ انساني مفادن جي حيثيت رکي ٿو، اقتصادي ارضيات ۽ معدنيات جي لاڳاپيل سائنسن جي ترقي 18ھین صدي تائين نه ٿي سگهي. زمين جو مطالعو، خاص طور تي پيلينٽولوجي، 19ھین صدي عيسويء ۾ ڦوڪيو. 20ھین صدي ۾ ٻين شعبن جي ترقي، جهڙوڪ جيو فزڪس، 1960ع جي ڏهاڪي ۾ [[پليٽ ٽيڪٽونڪس]] جي نظريي جي ترقي جو سبب بڻيو، جنهن جو اثر ڌرتيء جي سائنس تي پڻ ساڳيو اثر پيو جيئن [[ارتقاء|ارتقاء جي نظريي]] جو حياتيات تي. ڌرتي سائنس اڄ پيٽروليم ۽ معدني وسيلن، آبهوا جي تحقيق ۽ ماحولياتي تشخيص ۽ علاج سان ويجهي ڳنڍيل آهن. 
====فضائي سائنس====

===فلڪيات===
[[فائل:Moon Dedal crater.jpg|thumb|اڻڄاتل ۽ عملدار خلائي جهاز مشن شمسي نظام جي اندر دور دراز هنڌن جي تصوير ڏيڻ لاءِ استعمال ڪيا ويا آهن، جهڙوڪ چنڊ جي پري پاسي ڊيڊيلس ڪریٽر جو هي اپولو 11 نظارو. ]]

'''فلڪيات''' (Astronomy) هڪ فطري سائنس آهي جيڪا آسماني شين ۽ واقعن جو مطالعو ڪري ٿي. دلچسپي جي شين ۾ سيارو، چنڊ، تارا، نيبولا، ڪهڪشان ۽ ڪميٽ شامل آهن. فلڪيات ڌرتيء جي ماحول کان ٻاهر ڪائنات ۾ هر شيء جو مطالعو آهي. ان ۾ اهي شيون شامل آهن جيڪي اسان پنهنجي ننگي اکين سان ڏسي سگهون ٿا. فلڪيات قديم ترين سائنسن مان هڪ آهي. شروعاتي تمدن جي فلڪيات دان رات جي آسمان جو طريقي سان مشاهدو ڪيو ۽ فلڪيات جي آثارن کي گهڻو اڳئين دورن کان مليو آهي. فلڪيات جا ٻه قسم آهن: مشاهداتي فلڪيات ۽ نظرياتي فلڪيات. مشاهداتي فلڪيات جو دارومدار ڊيٽا حاصل ڪرڻ ۽ تجزيو ڪرڻ تي آهي، خاص طور تي طبیعیات جا بنيادي اصول استعمال ڪندي جڏهن ته نظرياتي فلڪيات ڪمپيوٽر يا تجزياتي ماڊلز جي ترقيءَ جي طرف مبني آهي ته جيئن فلڪيات جي شين ۽ واقعن کي بيان ڪري سگهجي.

هي شعبو آسماني شين ۽ واقعن جو سائنس آهي جيڪي ڌرتيءَ جي ماحول کان ٻاهر پيدا ٿين ٿا. اهو ارتقاء، فزڪس، علم ڪيميا، موسميات، ارضيات ۽ آسماني شين جي حرڪت سان، انهي سان گڏ ڪائنات جي ٺهڻ ۽ ترقي سان  لاڳاپيل آهي. فلڪيات ۾ ستارن، سيٽن، دومدارن جو امتحان، مطالعو ۽ ماڊلنگ شامل آهي. فلڪيات دان جي استعمال ڪيل معلومات جو گهڻو حصو ريموٽ مشاهدي ذريعي گڏ ڪيو ويو آهي، جيتوڻيڪ ڪي ليبارٽري ۾ فلڪيات جي رجحان جي پيداوار ڪئي وئي آهي (جهڙوڪ بين الاقوامي وچولي جي ماليڪيولر ڪيميا). طبیعیات ۽ زمين جي سائنس جي ڪجهه علائقن ۾ ڪافي اوورليپ آهي. اتي پڻ بين الاقوامي شعبا آهن جهڙوڪ فلڪياتی طبیعیات (Astrophysics)، سیارن جی سائنس (Planetary Sciences) ۽ ڪوسمولوجی (cosmology)، گڏوگڏ لاڳاپيل شعبن جهڙوڪ خلائي طبیعیات (Space Physics) ۽ فلڪياتی ڪيميا (Astrochemistry). جڏهن ته آسماني خاصيتن ۽ واقعن جي مطالعي جي شروعات قديم دور ۾ ٿي سگهي ٿي، هن فيلڊ جي سائنسي طريقي سان 17 صدي جي وچ ڌاري ترقي ڪرڻ شروع ڪيو. هڪ اهم عنصر گليلو جي دوربين جو تعارف هو رات جي آسمان کي وڌيڪ تفصيل سان جانچڻ لاءِ. فلڪيات جو رياضياتي علاج نيوٽن جي فلڪياتی ميڪانڪس جي ترقي ۽ ڪشش ثقل جي قانونن سان شروع ٿيو، جيتوڻيڪ اهو ڪيپلر وانگر فلڪيات جي ماهرن جي اڳوڻي ڪم جي ڪري شروع ڪيو ويو. 19ھین صدي عيسويءَ تائين، فلڪيات باضابطه سائنس ۾ تبديل ٿي چڪي هئي، جنهن ۾ اوزارن جهڙوڪ اسپيڪٽرو اسڪوپ ۽ فوٽوگرافي جي شروعات ٿي، ان سان گڏ گهڻيون بهتر دوربينون ۽ پيشه ورانه رصدگاھن جي شروعات ٿي.
===ارٿ سائنس===
{{Main article|Earth science|Outline of Earth sciences#Branches of Earth science}}
===اٽماسفيئرڪ سائنس===
{{Main article|Atmospheric sciences}}
===اوشينالاجي===
{{Main article|Oceanography}}
==انٽر ڊسيپلينري اڀياس== 
==تاريخ== 
==پڻ ڏسو==
==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]
[[زمرو:علم فطري سائنس]]</text>
      <sha1>45sz7l9su13zu1ebgx3pee114bipftj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>انجنيئرڱ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>38385</id>
    <revision>
      <id>321978</id>
      <parentid>315932</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:41:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>321978</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44142" sha1="jzzboadig0ks9zriuu0c4jc99cc0im3" xml:space="preserve">[[File:Maquina_vapor_Watt_ETSIIM.jpg|thumb| ٻاڦ واري انجڻ، صنعتي انقلاب ۾ اهم ڊرائيور، جديد تاريخ ۾ انجنيئرنگ جي اهميت کي اجاگر ڪري ٿو. هي بيم انجڻ ٽيڪنيڪل يونيورسٽي آف ميڊريز ۾ ڊسپلي تي آهي.]]   
'''انجنيئرڱ ''' (Engineering) قدرتي سائنس    ۽ [[رياضي]] جي علمي ڄاڻ آهي، جيڪا مشينن ۽ انهن جي ڊيزائن، تجزين، سرشتن ۽ ٽيڪنالاجي مسئلن کي حل ڪرڻ، سان متعلق آهي. جديد انجنيئرنگ ڪيترن ئي ذيلي شعبن تي مشتمل آهي جنهن ۾ بنيادي ڍانچي، مشينري، گاڏيون، اليڪٽرانڪ مواد ۽ توانائي سسٽم کي ڊزائين ڪرڻ ۽ بهتر ڪرڻ شامل آهن. انجنيئرنگ جو اصطلاح لاطيني لفظ، &quot;انجينيم&quot; مان ورتل آهي، جنهن جي معنيٰ &quot;هوشيار يا چالاڪ&quot; آهي.

انجنيئرنگ جو نظم وضبط انجنيئرنگ جي وڌيڪ خاص شعبن، هر هڪ لاڳو ڪيل رياضي، لاڳو ٿيل سائنس ۽ ايپليڪيشن جي قسمن جي خاص علائقن تي وڌيڪ خاص زور سان، وسيع رينج تي مشتمل آهي (ڏسو انجنيئرنگ جي لغت). 

وصف: تاريخ: انجنيئرنگ جون مکيه شاخون: انٽر ڊسيپلينري انجنيئرنگ: انجنيئرنگ جون ٻيون شاخون: مشق: طريقو: سماجي حوالي سان: ٻين شعبن سان لاڳاپا: پڻ ڏسو: خارجي لنڪس:

==تعريف==
آمريڪي انجنيئرز ڪائونسل فار پروفيشنل ڊولپمينٽ (ECPD) ”انجنيئرنگ“ جي تعريف هن ريت ڪئي آهي؛  
&lt;blockquote class=&quot;&quot; style=&quot;&quot;&gt;
انجنيئرڱ [[سائنس]] جي شاخ آهي، جيڪو مشينن، [[اوزار|اوزارن]] يا ٻين ساز و سامان جي ڊيزائننگ مان سائنسي اصولن جو تخليقي اطلاق ڪرڻ يا پيداوار جي عمل کي ڊيزائن ڪرڻ يا ترقي ڏيڻ يا انهن کي اڪيلو يا ميلاپ ۾ استعمال ڪندي ڪم يا انهن جي جوڙجڪ جي مڪمل ادراڪ سان تعمير ڪرڻ يا هلائڻ؛ يا مخصوص آپريٽنگ حالتن جي تحت انهن جي رويي جي اڳڪٿي ڪرڻ، سڀني لحاظ کان، آپريشن جي اقتصاديات، زندگي ۽ ملڪيت جي حفاظت سان گڏ، هڪ ارادي عمل آهي.
&lt;/blockquote&gt;

==تاريخ==
{{Main|انجنيئرنگ جي تاريخ}}
[[File:Grondplan citadel Lille.JPG|thumb|&quot;للي جي گهواري&quot; جو نقشو، سال 1668ع ۾، هڪ فوجي انجنيئر، وابن پاران ٺاهيو ويو، جيڪو سندس دور جو سڀ کان وڏو فوجي انجنيئر هو.]]
انجنيئرڱ قديم دور کان وٺي وجود ۾ آهي، جڏهن انسانن ليور، ڦيٿو، رسي ايجاد ڪيا.

اصطلاح، انجنيئرنگ لفظ، انجنيئر مان نڪتل آهي، جيڪو پاڻ 14هين صدي عيسويء ۾ واپس اچي ٿو جڏهن هڪ انجنيئر،  &quot;ملٽري انجڻ جو هڪ تعمير ڪندڙ&quot; (لفظي طور تي، منجنيق يا محاصري جي انجن کي ٺاهڻ يا هلائڻ وارو) جو حوالو ڏنو ويو آهي.&lt;ref&gt;{{Cite OED|engineer}}&lt;/ref&gt; هاڻي، هڪ &quot;انجڻ&quot; کي، هڪ فوجي مشين، جنگ ۾ استعمال ٿيندڙ هڪ مشيني اوزار (مثال طور، هڪ منجنيق) جو حوالو ڏنو ويو آهي. غير معمولي استعمال جا قابل ذڪر مثال جيڪي اڄ ڏينهن تائين بچيل آهن فوجي انجنيئرنگ ڪور آهن، مثال طور، يو ايس آرمي ڪور آف انجنيئرز.

لفظ ”انجڻ“ خود ان کان به پراڻي اصل جو آهي، جيڪا لاطيني &quot;انجينيم&quot; (1250ع)، جنهن جي معنيٰ آهي ”فطري ڪيفيت، خاص ڪري ذهني طاقت، تنهنڪري هڪ چالاڪ ايجاد“، مان نڪتل آهي.&lt;ref&gt;Origin: 1250–1300; ME engin &lt; AF, OF &lt; L ingenium nature, innate quality, esp. mental power, hence a clever invention, equiv. to in- + -genium, equiv. to gen- begetting; Source: Random House Unabridged Dictionary, Random House, Inc. 2006.&lt;/ref&gt; بعد ۾، جيئن ته غير فوجي اڏاوتن جي ڊيزائن، جهڙوڪ پل ۽ عمارتون، هڪ ٽيڪنيڪل نظم جي طور تي پختو ٿي ويا، سول انجنيئرنگ جو اصطلاح لغت ۾ داخل ٿيو، انهن ماڻهن، جيڪا فوجي انجنيئرنگ جي نظم و ضبط ۾ شامل آهن ۽ جيڪا غير فوجي منصوبن جي تعمير ۾ ماهر آهن، جي وچ ۾  فرق ڪرڻ جو طريقو آهي. 

=== قديم دور ===
[[File:Pont du Gard BLS.jpg|thumb|آڳاٽي رومن، سلطنت جي شهرن ۽ ڳوٺن ۾ صاف ۽ تازي پاڻي جي مسلسل فراهمي آڻڻ لاء پاڻيءَ جا اڪويڊڪٽ (ناله) ٺاهيا.]]قديم مصر جا اهرام، ميسوپوٽيميا جا زيگورئٽ، قديم يونان ۾ اڪروپولس ۽ پارٿينون، رومن جا اڪويڊڪٽ، ويا ​​اپيا (Via Apia) ۽ ڪولوزيم، ٽيوتيهواڪان ۽ تنجاور جو برهديشور مندر، ٻين ڪيترن ئي شين مان، قديمي سول ۽ فوجي انجنيئر جي مهارت جي ثبوت طور بيٺا آهن. ٻيا يادگار، جيڪي هاڻي بيٺا نه آهن، جهڙوڪ بابل، عراق جا معلق باغ ۽ اسڪندريه جا ڦاروس، پنهنجي وقت جون اهم انجنيئرنگ ڪاميابيون هيون ۽ انهن کي قديم دنيا جي ستن عجائب ۾ شمار ڪيو ويندو آهي. 

ڇهه ڪلاسڪ سادي مشينون قديم ويجهي اوڀر ۾ سڃاتل هيون. پچر (wedge) ۽ مائل (ريمپ) قديم زماني کان وٺي سڃاتل هئا.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Ancient Mesopotamian Materials and Industries: The Archaeological Evidence|last1=Moorey|first1=Peter Roger Stuart|date=1999|publisher=[[Eisenbrauns]]|isbn=978-1-57506-042-2}}&lt;/ref&gt; ڦيٿو، ڦيٿي ۽ ايڪسل ميڪانيزم سان گڏ، ميسوپوٽيميا (جديد عراق) ۾ 5هين صدي قبل مسيح ۾ ايجاد ڪيا ويا.&lt;ref&gt;{{cite book|title=A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East|author=D.T. Potts|year=2012|page=285}}&lt;/ref&gt; ليور ميڪانيزم پهريون ڀيرو تقريبا 5,000 سال اڳ ويجھو اوڀر ۾ ظاهر ٿيو، جتي اهو هڪ سادي وزن ڪرڻ جي پيماني&lt;ref name=&quot;Paipetis2&quot;&gt;{{cite book|title=The Genius of Archimedes – 23 Centuries of Influence on Mathematics, Science and Engineering: Proceedings of an International Conference held at Syracuse, Italy, June 8–10, 2010|last1=Paipetis|first1=S. A.|last2=Ceccarelli|first2=Marco|date=2010|publisher=[[Springer Science &amp; Business Media]]|isbn=978-90-481-9091-1|page=416}}&lt;/ref&gt; ۽ قديم مصري ٽيڪنالاجي ۾ وڏي شين کي منتقل ڪرڻ لاء استعمال ڪيو ويو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Ancient Egyptian Construction and Architecture|last1=Clarke|first1=Somers|last2=Engelbach|first2=Reginald|date=1990|publisher=[[Courier Corporation]]|isbn=978-0-486-26485-1|pages=86–90}}&lt;/ref&gt; ليور شدوف، پاڻي کڻڻ واري ڊوائيس، پهرين ڪرين مشين ۾ پڻ استعمال ڪيو ويو، جيڪي پهريان 3000 ق.م. ۾ ميسوپوٽيميا ۾&lt;ref name=&quot;Paipetis3&quot;&gt;{{cite book|title=The Genius of Archimedes – 23 Centuries of Influence on Mathematics, Science and Engineering: Proceedings of an International Conference held at Syracuse, Italy, June 8–10, 2010|last1=Paipetis|first1=S. A.|last2=Ceccarelli|first2=Marco|date=2010|publisher=[[Springer Science &amp; Business Media]]|isbn=978-90-481-9091-1|page=416}}&lt;/ref&gt; ۽ پوءِ 2000 ق.م. ۾  قديم مصري ٽيڪنالاجي ۾ ظاهر ٿي.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=bGMyBTS0-v0C&amp;pg=PA27|title=The Technology of Mesopotamia|last1=Faiella|first1=Graham|date=2006|publisher=[[The Rosen Publishing Group]]|isbn=978-1-4042-0560-4|page=27|access-date=October 13, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20200103045623/https://books.google.com/books?id=bGMyBTS0-v0C&amp;pg=PA27|archive-date=January 3, 2020|url-status=live}}&lt;/ref&gt; پلي جي شروعات جا سڀ کان اوائل ثبوت ٻئي ملينيم ق.م. ۾ ميسوپوٽيميا&lt;ref name=&quot;Eisenbrauns2&quot;&gt;{{cite book|title=Ancient Mesopotamian Materials and Industries: The Archaeological Evidence|last1=Moorey|first1=Peter Roger Stuart|date=1999|publisher=[[Eisenbrauns]]|isbn=978-1-57506-042-2|page=4}}&lt;/ref&gt; ۽ قديم مصر ۾ ٻارهين ڊائناسٽي (1991–1802 قبل مسيح) تائين ويندا آهن.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Building in Egypt: Pharaonic Stone Masonry|last1=Arnold|first1=Dieter|date=1991|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-511374-7|page=71}}&lt;/ref&gt; اسڪرو، ايجاد ڪيل سادي مشينن مان آخري،&lt;ref name=&quot;Woods2&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=E1tzW_aDnxsC&amp;pg=PA58|title=Ancient Machines: From Wedges to Waterwheels|last=Woods|first=Michael|author2=Mary B. Woods|publisher=Twenty-First Century Books|year=2000|isbn=0-8225-2994-7|location=USA|pages=58|access-date=October 13, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20200104003216/https://books.google.com/books?id=E1tzW_aDnxsC&amp;pg=PA58|archive-date=January 4, 2020|url-status=live}}&lt;/ref&gt; جو استعمال پهريون ڀيرو ميسوپوٽيميا ۾ نو-آشورين دور (911-609 ق.م) ۾ ظاهر ٿيو.&lt;ref name=&quot;Eisenbrauns3&quot;&gt;{{cite book|title=Ancient Mesopotamian Materials and Industries: The Archaeological Evidence|last1=Moorey|first1=Peter Roger Stuart|date=1999|publisher=[[Eisenbrauns]]|isbn=978-1-57506-042-2|page=4}}&lt;/ref&gt; مصر جا اهرام، ڇهه سادي مشينن مان ٽن، مائل، پچر ۽ ليور استعمال ڪندي ٺاهيا ويا.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/ancientcommunica00wood/page/35|title=Ancient Machines: From Grunts to Graffiti|last=Wood|first=Michael|publisher=Runestone Press|year=2000|isbn=0-8225-2996-3|location=Minneapolis, MN|pages=[https://archive.org/details/ancientcommunica00wood/page/35 35, 36]}}&lt;/ref&gt;

ابتدائي سول انجنيئر جو نالو &quot;امهوتيپ&quot; (Imhotep) هيو.&lt;ref name=&quot;ECPD Definition on Britannica&quot; /&gt; جوزير، فرعون جي آفيسرن مان هڪ،  2630-2611 ق.م. ۾، سقاره، مصر ۾ &quot;جوزير جي هرم&quot; (Pyramid)، سيڙهين واري هرم جي تعمير جي ڊيزائن ۽ نگراني ڪئي.&lt;ref name=&quot;Barry2&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=IT6CAgAAQBAJ&amp;pg=PT159|title=Ancient Egypt: Anatomy of a Civilisation|last=Kemp|first=Barry J.|date=2007|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-1-134-56388-3|page=159|author-link=Barry J. Kemp|access-date=August 20, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20200801100712/https://books.google.com/books?id=IT6CAgAAQBAJ&amp;pg=PT159|archive-date=August 1, 2020|url-status=live}}&lt;/ref&gt; ابتدائي عملي پاڻي تي هلندڙ مشينون، واٽر وهيل ۽ واٽر مل (جندر)، پهريون ڀيرو فارسي سلطنت، جيڪي هاڻ عراق ۽ ايران آهن، ۾ ظاهر ٿيون.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Westen Cultures|last1=Selin|first1=Helaine|date=2013|publisher=[[Springer Science &amp; Business Media]]|isbn=978-94-017-1416-7|page=282}}&lt;/ref&gt;   

چوٿين صدي قبل مسيح ۾ ڪُش، (حبشه) جا ماڻهو ساڪيا (رهٽ) ٺاهيا.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=gB6DcMU94GUC&amp;q=ancient+irrigation+saqiya&amp;pg=PA309|title=Ancient civilizations of Africa|author=G. Mokhtar|date=1981|publisher=Unesco. International Scientific Committee for the Drafting of a General History of Africa|isbn=978-0-435-94805-4|page=309|access-date=2012-06-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20220502161727/https://books.google.com/books?id=gB6DcMU94GUC&amp;q=ancient+irrigation+saqiya&amp;pg=PA309|archive-date=May 2, 2022|via=Books.google.com|url-status=live}}&lt;/ref&gt; چوٿين صدي ق.م. ڪش ۾ حفير هڪ قسم جي ذخيري طور، جن ۾ پاڻي ذخيرو ڪرڻ ۽ ان سان گڏ آبپاشي کي وڌائڻ لاءِ ٺاهيا ويا هئا.&lt;ref name=&quot;Hinkel2&quot;&gt;Fritz Hintze, Kush XI; pp. 222–224.&lt;/ref&gt; فوجي مهمن دوران رستن جي تعمير لاءِ سيپرز جي مدد وٺي وئي.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.touregypt.net/featurestories/siegewarfare.html|title=Siege warfare in ancient Egypt|publisher=Tour Egypt|access-date=23 May 2020}}&lt;/ref&gt; 3700 کان 3250 ق.م. تائين ڪش جا ڏاڏاڻا ڪانسي جي دور ۾ سپيو تعمير ڪيا.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Daily Life of the Nubians|last=Bianchi|first=Robert Steven|publisher=Greenwood Publishing Group|year=2004|isbn=978-0-313-32501-4|page=227}}&lt;/ref&gt; ستين صدي ق.م. ۾ ڪش سلطنت ۾ بلاسٽ فرنيس (ڀٽيون) پڻ بڻائي ويون.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Humphris|first1=Jane|last2=Charlton|first2=Michael F. |last3=Keen |first3=Jake |last4=Sauder |first4=Lee |last5=Alshishani |first5=Fareed |date=2018 |title=Iron Smelting in Sudan: Experimental Archaeology at The Royal City of Meroe |journal=Journal of Field Archaeology |volume=43 |issue=5 |pages=399 |doi=10.1080/00934690.2018.1479085 |issn=0093-4690|doi-access=free }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=PZcX2jQFTRcC&amp;pg=PA61|title=A History of Sub-Saharan Africa|first1=Robert O.|last1=Collins|first2=James M.|last2=Burns|date= 2007|publisher=Cambridge University Press|via=Google Books|isbn=978-0-521-86746-7|access-date=September 23, 2020|archive-date=July 9, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210709183058/https://books.google.com/books?id=PZcX2jQFTRcC&amp;pg=PA61|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=6tsaBtp0WrMC&amp;pg=PA173|title=The Nubian Past: An Archaeology of the Sudan|first=David N.|last=Edwards|date= 2004|publisher=Taylor &amp; Francis|via=Google Books|isbn=978-0-203-48276-6|access-date=September 23, 2020|archive-date=July 9, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210709181948/https://books.google.com/books?id=6tsaBtp0WrMC&amp;pg=PA173|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Humphris&quot;&gt;{{cite journal | vauthors = Humphris J, Charlton MF, Keen J, Sauder L, Alshishani F | title = Iron Smelting in Sudan: Experimental Archaeology at The Royal City of Meroe | journal = Journal of Field Archaeology | volume = 43 | issue = 5 | pages = 399–416 | date = June 2018 | doi = 10.1080/00934690.2018.1479085 | doi-access = free }}&lt;/ref&gt;   

قديم يونان ۾  شهري ۽ فوجي استعمال لاء مشينون تيار ڪيون. انٽيڪيٿرا ميڪانيزم، هڪ ابتدائي ڄاتل ميڪنيڪل اينالاگ ڪمپيوٽر&lt;ref&gt;&quot;[http://www.antikythera-mechanism.gr/project/general/the-project.html The Antikythera Mechanism Research Project] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080428070448/http://www.antikythera-mechanism.gr/project/general/the-project.html|date=2008-04-28}}&quot;, The Antikythera Mechanism Research Project. Retrieved July 1, 2007 Quote: &quot;The Antikythera Mechanism is now understood to be dedicated to astronomical phenomena and operates as a complex mechanical &quot;computer&quot; which tracks the cycles of the Solar System.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2008/07/31/science/31computer.html?hp|title=Discovering How Greeks Computed in 100 B.C.|last=Wilford|first=John|date=July 31, 2008|work=[[The New York Times]]|access-date=February 21, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20131204053238/http://www.nytimes.com/2008/07/31/science/31computer.html?hp|archive-date=December 4, 2013|url-status=live}}&lt;/ref&gt; ۽ آرشيميدس جون مشيني ايجادون، يوناني ميڪنيڪل انجنيئرنگ جا مثال آهن. آرڪيميڊيز جي ڪجهه ايجادن سان گڏوگڏ اينٽيڪيٿرا ميڪانيزم، ڊفرنشل گيئرنگ يا ايپي سائڪلڪ گيئرنگ جي نفيس ڄاڻ جي ضرورت هئي، مشين جي نظريي ۾ ٻه اهم اصول جن صنعتي انقلاب جي گيئر ٽرينن کي ڊزائين ڪرڻ ۾ مدد ڪئي، ۽ انهن شعبن جهڙوڪ روبوٽڪس ۽ گاڏين جي انجنيئرنگ ۾ وڏي پيماني تي استعمال ٿيڻ ٿيون.&lt;ref&gt;{{cite journal|author=Wright, M T.|year=2005|title=Epicyclic Gearing and the Antikythera Mechanism, part 2|journal=Antiquarian Horology|volume=29|issue=1 (September 2005)|pages=54–60}}&lt;/ref&gt;

قديم چيني، يوناني، رومن ۽ هن فوجون فوجي مشينن ۽ ايجادن جهڙوڪ توپخاني جو استعمال ڪيو، اهو 4هين صدي قبل مسيح جي چوڌاري يونانين طرفان ٽريم، بالسٽا ۽ منجنيق ۾ ترقي ڪئي ويون&lt;ref&gt;[https://www.britannica.com/EBchecked/topic/244231/ancient-Greece/261062/Military-technology Britannica on Greek civilization in the 5th century – Military technology] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090606072841/https://www.britannica.com/EBchecked/topic/244231/ancient-Greece/261062/Military-technology|date=June 6, 2009}} Quote: &quot;The 7th century, by contrast, had witnessed rapid innovations, such as the introduction of the hoplite and the trireme, which still were the basic instruments of war in the 5th.&quot; and &quot;But it was the development of artillery that opened an epoch, and this invention did not predate the 4th century. It was first heard of in the context of Sicilian warfare against Carthage in the time of Dionysius I of Syracuse.&quot;&lt;/ref&gt; ۽ وچين دور ۾، ٽريبوچيٽ طور ترقي ڪيون.

=== وچين دور يا اسلامي سونهري دور ===
پون چڪي ۽ ونڊ پمپ جون سڀ کان پھريون عملي مشينون، پھريون ڀيرو مسلم دنيا ۾ اسلامي سونهري دور ۾، جيڪي ھاڻي ايران، افغانستان ۽ پاڪستان آھن، 9هين صدي عيسويءَ ۾ ظاهر ٿيون.&lt;ref&gt;[[Ahmad Y Hassan]], [[Donald Routledge Hill]] (1986). ''Islamic Technology: An illustrated history'', p. 54. [[Cambridge University Press]]. {{ISBN|0-521-42239-6}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |first=Adam |last=Lucas |year=2006 |title=Wind, Water, Work: Ancient and Medieval Milling Technology |publisher=Brill Publishers |isbn=90-04-14649-0 |page=65}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Eldridge|first1=Frank|title=Wind Machines|date=1980|publisher=Litton Educational Publishing, Inc.|location=New York|isbn=0-442-26134-9|page=[https://archive.org/details/windmachines00fran/page/15 15]|edition=2nd|url=https://archive.org/details/windmachines00fran/page/15}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Shepherd|first1=William|title=Electricity Generation Using Wind Power|date=2011|publisher=World Scientific Publishing Co. Pte. Ltd.|location=Singapore|isbn=978-981-4304-13-9|page=4|edition=1}}&lt;/ref&gt; سڀ کان پراڻي عملي ٻاڦ تي هلندڙ مشين ٻاڦ واري ٽربائن ذريعي هلائيندڙ اسٽيم جيڪ هئي، جنهن کي سال 1551ع ۾ عثماني مصر ۾ تقي الدين محمد بن معروف بيان ڪيو هو.&lt;ref&gt;[http://www.history-science-technology.com/Notes/Notes%201.htm Taqi al-Din and the First Steam Turbine, 1551 A.D.] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080218171045/http://www.history-science-technology.com/Notes/Notes%201.htm|date=February 18, 2008}}, web page, accessed on line October 23, 2009; this web page refers to [[Ahmad Y Hassan]] (1976), ''Taqi al-Din and Arabic Mechanical Engineering'', pp. 34–5, Institute for the History of Arabic Science, [[University of Aleppo]].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Ahmad Y. Hassan]] (1976), ''Taqi al-Din and Arabic Mechanical Engineering'', pp. 34–35, Institute for the History of Arabic Science, [[University of Aleppo]]&lt;/ref&gt; 

6هين صدي عيسويء ۾ ڪپهه جي جننگ جو آلو هندستان ۾ ايجاد ڪيو ويو&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=uOMaGVnPfBcC|title=Inventing the Cotton Gin: Machine and Myth in Antebellum America|author=Lakwete, Angela|publisher=The Johns Hopkins University Press|year=2003|isbn=978-0-8018-7394-2|place=Baltimore|pages=1–6|ref=Lakwete|access-date=October 13, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20210420214459/https://books.google.com/books?id=uOMaGVnPfBcC|archive-date=April 20, 2021|url-status=live}}&lt;/ref&gt; ۽ 11هين صدي جي شروعات ۾ اسلامي دنيا ۾ چرخو ايجاد ڪيو ويو،&lt;ref name=&quot;Pacey2&quot;&gt;{{cite book|title=Technology in World Civilization: A Thousand-Year History|last=Pacey|first=Arnold|publisher=The MIT Press|year=1991|edition=First MIT Press paperback|location=Cambridge MA|pages=23–24|orig-year=1990}}&lt;/ref&gt; اها ٻئي ڪپهه جي صنعت جي ترقي لاء بنيادي هئا. چرخو پڻ اسپننگ مشين جو اڳوان آهي، جيڪو 18هين صدي جي شروعاتي صنعتي انقلاب دوران هڪ اهم ترقي هو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=-RKaAAAAQBAJ&amp;pg=PA328|title=Rethinking the Industrial Revolution: Five Centuries of Transition from Agrarian to Industrial Capitalism in England|last1=Žmolek|first1=Michael Andrew|date=2013|publisher=Brill|isbn=978-90-04-25179-3|page=328|quote=The spinning jenny was basically an adaptation of its precursor the spinning wheel|access-date=October 13, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191229031336/https://books.google.com/books?id=-RKaAAAAQBAJ&amp;pg=PA328|archive-date=December 29, 2019|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

سڀ کان پھريون پروگرام جي قابل مشينون مسلم دنيا ۾ ٺاھيون ويون. هڪ موسيقي ترتيب ڏيڻ وارو، هڪ پروگرام ڪرڻ وارو موسيقي جو اوزار، پروگرام جي قابل مشين جي ابتدائي قسم هئي. پهريون موسيقي ترتيب ڏيڻ وارو هڪ خودڪار بانسري وڄائڻ وارو هو، جيڪو بنو موسيٰ ڀائرن پاران ايجاد ڪيو ويو، جنهن کي 9هين صدي عيسويءَ ۾ سندن  &quot;سمجهدار آلن جي ڪتاب&quot; ۾ بيان ڪيو.&lt;ref name=&quot;Koetsier&quot;&gt;{{Cite journal |last1=Koetsier |first1=Teun  |year=2001 |title=On the prehistory of programmable machines: musical automata, looms, calculators |journal=Mechanism and Machine Theory |volume=36 |issue=5 |pages=589–603 |publisher=Elsevier |doi=10.1016/S0094-114X(01)00005-2 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Kapur |first1=Ajay |last2=Carnegie |first2=Dale |last3=Murphy |first3=Jim |last4=Long |first4=Jason |title=Loudspeakers Optional: A history of non-loudspeaker-based electroacoustic music |journal=[[Organised Sound]] |date=2017 |volume=22 |issue=2 |pages=195–205 |doi=10.1017/S1355771817000103 |publisher=[[Cambridge University Press]] |s2cid=143427257 |issn=1355-7718|doi-access=free }}&lt;/ref&gt; سال 1206ع ۾، الجزري پروگرام جي قابل آٽو ميٽا/روبوٽ ايجاد ڪيو. هن چار آٽوميٽن موسيقارن کي بيان ڪيو، جن ۾ ڍول وڄائڻ وارا شامل آهن جيڪي هڪ پروگراميبل ڊرم مشين ذريعي هلايا ويندا هيا، جتي انهن کي مختلف تال ۽ مختلف ڍول نمونن کي وڄائڻ لاء ٺاهي سگهجندو هو.&lt;ref name=&quot;Sharkey2&quot;&gt;Professor Noel Sharkey, [https://web.archive.org/web/20070629182810/http://www.shef.ac.uk/marcoms/eview/articles58/robot.html A 13th Century Programmable Robot (Archive)], [[University of Sheffield]].&lt;/ref&gt;[[File:Agricola1.jpg|thumb|upright|پاڻيءَ تي هلندڙ مائن جو لٿو، جيڪو معدنيات کي مٿي اٻارڻ لاءِ استعمال ڪيو ويندو هيو - 1554ع]]

جديد انجنيئرنگ جي ترقي کان اڳ، [[رياضي]] کي هنرمندن ۽ ڪاريگرن، جهڙوڪ چڪي ٺاهيندڙ، ڪلاڪ ساز، اوزار ساز ۽ سرويئر استعمال ڪيو. انهن پيشن کان علاوه، يونيورسٽين ٽيڪنالاجي لاء گهڻو عملي اهميت نه ڏنو.&lt;ref name=&quot;Robinson-Musnon2&quot;&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/sciencetechnolog00aemu|title=Science and Technology in the Industrial Revolution|last1=Musson|first1=A.E.|last2=Robinson|first2=Eric H.|publisher=University of Toronto Press|year=1969|isbn=978-0802016379|url-access=registration}}&lt;/ref&gt;   

[[ريناسنس|رينائسينس]] دوران مشيني آرٽس جي حالت لاءِ معياري حوالو ڏنو ويو آهي مائننگ انجنيئرنگ جي مقالي ڊي ري ميٽيليڪا (1556) ۾، جنهن ۾ ارضيات، کان کني ۽ ڪيمسٽري جا حصا پڻ شامل آهن. ڊي ري ميٽيليڪا ايندڙ 180 سالن لاءِ معياري ڪيمسٽري جو حوالو هو.&lt;ref name=&quot;Robinson-Musnon3&quot;&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/sciencetechnolog00aemu|title=Science and Technology in the Industrial Revolution|last1=Musson|first1=A.E.|last2=Robinson|first2=Eric H.|publisher=University of Toronto Press|year=1969|isbn=978-0802016379|url-access=registration}}&lt;/ref&gt;  

=== جديد دور ===
[[File:The world's first iron bridge.jpg|thumb|left|253px|ٻاڦ واري انجڻ جي استعمال سان ڪوڪ کي لوھ جي ٺاھڻ ۾ چارڪول جي بدران لوھ جي قيمت گھٽائڻ جي اجازت ڏني وئي، جنھن انجنيئرن کي پل تعمير ڪرڻ لاءِ نئون مواد مهيا ڪيو. هيءَ پل اڇلايل لوهه جي ٺهيل هئي، جنهن کي جلد ئي گهٽ ٿلهي لوهه جي اڏاوت واري مواد جي طور تي هٽايو ويو.]]
ڪلاسيڪل ميڪنڪس جي سائنس، ڪڏهن ڪڏهن نيوٽنين ميڪانڪس به سڏجي ٿي، جديد انجنيئرنگ جي سائنسي بنيادن تي قائم آهي.&lt;ref name=&quot;Robinson-Musnon4&quot;&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/sciencetechnolog00aemu|title=Science and Technology in the Industrial Revolution|last1=Musson|first1=A.E.|last2=Robinson|first2=Eric H.|publisher=University of Toronto Press|year=1969|isbn=978-0802016379|url-access=registration}}&lt;/ref&gt; 18 صدي عيسويء ۾ هڪ پيشي جي طور تي انجنيئرنگ جي اڀار سان، اصطلاح وڌيڪ تنگ طور تي انهن شعبن تي لاڳو ڪيو ويو، جن ۾ رياضي ۽ سائنس انهن سرن تي لاڳو ڪيا ويا. ساڳيءَ طرح، فوجي ۽ سول انجنيئرنگ کان علاوه، جيڪي شعبا پوءِ ميڪنڪ آرٽس جي نالي سان سڃاتا ويا، سي انجنيئرنگ ۾ شامل ڪيا ويا. ڪينال جي تعمير صنعتي انقلاب جي شروعاتي مرحلن دوران هڪ اهم انجنيئرنگ ڪم هو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=The Transportation Revolution, 1815–1860|last=Taylor|first=George Rogers|publisher=M.E. Sharpe|year=1969|isbn=978-0-87332-101-3}}&lt;/ref&gt; 

جان سميٽن پهريون خود اعلان ڪيل سول انجنيئر هو ۽ اڪثر ڪري سول انجنيئرنگ جي &quot;پيء&quot; طور سمجهيو ويندو آهي. هو هڪ انگريز سول انجنيئر هو، جيڪو پلن، واهن، بندرگاهن ۽ لائٽ هائوسز جي ڊيزائن جو ذميوار هو. هو هڪ قابل مڪينيڪل انجنيئر ۽ هڪ نامور فزڪسسٽ پڻ هو. هڪ ماڊل واٽر ويل استعمال ڪندي، سميٽن ست سالن تائين تجربا ڪيا، ڪارڪردگي وڌائڻ جا طريقا طئي ڪيا.&lt;ref name=&quot;University Of Chicago Press2&quot;&gt;{{cite book|title=The Most Powerful Idea in the World: A Story of Steam, Industry and Invention|last1=Rosen|first1=William|publisher=University of Chicago Press|year=2012|isbn=978-0-226-72634-2}}&lt;/ref&gt; سميٽن لوهه جي محور ۽ گيئرز کي واٽر ويلز ۾ متعارف ڪرايو.&lt;ref name=&quot;Robinson-Musnon5&quot;&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/sciencetechnolog00aemu|title=Science and Technology in the Industrial Revolution|last1=Musson|first1=A.E.|last2=Robinson|first2=Eric H.|publisher=University of Toronto Press|year=1969|isbn=978-0802016379|url-access=registration}}&lt;/ref&gt; سميٽن پڻ نيوڪمن اسٽيم انجڻ ۾ ميڪيڪل سڌارا ڪيا. سميٽن ٽيون ايڊيسٽون لائيٽ هائوس (1755-59) ٺاهيو، جتي هن 'هائيڊولڪ لائم' (مارٽر جو هڪ روپ جيڪو پاڻي هيٺ ٺهندو) جي استعمال جي شروعات ڪئي ۽ هڪ ٽيڪنڪ تيار ڪئي جنهن ۾ لائيٽ هائوس جي عمارت ۾ گرينائيٽ جا ڊبل بلاڪ شامل هئا. هن جديد سيمنٽ جي تاريخ ۾, سيمنٽ جي ٻيهر دريافت ۽ ترقي سان اهم آهي, ڇاڪاڻ ته هن چوني ۾ &quot;هائيڊولڪيت&quot; حاصل ڪرڻ لاء گهربل ضرورتن جي نشاندهي ڪئي. ڪم, جنهن جي نتيجي ۾ آخرڪار پورٽلينڊ سيمينٽ جي ايجاد ٿي.  

اپلائيڊ سائنس اسٽيم انجڻ جي ترقيءَ جو سبب بڻيو. واقعن جو سلسلو 1643ع ۾ ايوانجلسٽا ٽوري سيلي پاران بيروميٽر جي ايجاد ۽ فضائي دٻاءَ جي ماپ سان شروع ٿيو، 1656ع ۾ اوٽو وون گيريڪي پاران ميگڊبرگ گولاسفير استعمال ڪندي فضائي دٻاءُ جي قوت جو مظاهرو، ڊينس پاپين پاران تجرباتي تعمير ڪندڙ ماڊل ٻاڦ واري انجڻ ۽ پسٽن جي استعمال جو مظاهرو ڪيو، جنهن کي هن 1707ع ۾ شايع ڪيو. ايڊورڊ سمرسيٽ، ورسيسٽر جي 2nd مارڪئس 100 ايجادن جو هڪ ڪتاب شايع ڪيو، جنهن ۾ پاڻيءَ کي بلند ڪرڻ جو طريقو ڪافي پرڪوليٽر وانگر آهي. ساموئل مورلينڊ، هڪ رياضي دان ۽ موجد جيڪو پمپن تي ڪم ڪندو هو، ووڪس هال آرڊيننس آفيس ۾ اسٽيم پمپ جي ڊيزائن تي نوٽس ڇڏيا، جيڪو ٿامس سيوري پڙهي. 1698ع ۾ سيوري هڪ ٻاڦ پمپ تعمير ڪيو جنهن کي &quot;دي مائنر جو دوست&quot; سڏيو ويندو هو.اهو ٻنهي خلا  ۽ دٻاء کي استعمال ڪندا ھئا.  لوھ جو سوداگر, ٿامس نيوڪمن، جنھن 1712ع ۾ پھريون ڪمرشل پسٽن ٻاڦ واري انجڻ ٺاھي، جنھن کي ڪا به سائنسي تربيت حاصل نه ھئي.&lt;ref name=&quot;University Of Chicago Press3&quot;&gt;{{cite book|title=The Most Powerful Idea in the World: A Story of Steam, Industry and Invention|last1=Rosen|first1=William|publisher=University of Chicago Press|year=2012|isbn=978-0-226-72634-2}}&lt;/ref&gt; 

[[File:Pan_Am_Boeing_747-121_N732PA_Bidini.jpg|thumb|left|250px|[[Jumbo Jet]]]]
The

فرانس ۾ Pyrénées-Orientales ۾ Odeillo تي شمسي فرنس 3,500 °C (6,330 °F) تائين گرمي پد تائين پهچي سگهي ٿي. ايرو اسپيس انجنيئرنگ جو معاملو جهاز جي ڊيزائن جي عمل جي ڊيزائن سان آهي جڏهن ته ايرو اسپيس انجنيئرنگ هڪ وڌيڪ جديد اصطلاح آهي جيڪو خلائي جهاز جي ڊيزائن کي شامل ڪندي نظم جي پهچ کي وڌائي ٿو. ان جي شروعات 20 صدي جي شروعات ۾ هوائي جهازن جي علمبردارن ڏانهن واپس ڳولي سگهجي ٿي، جيتوڻيڪ سر جارج ڪيلي جي ڪم کي تازو ڪيو ويو آهي جيئن 18 صدي جي آخري ڏهاڪي کان. ايئرونٽيڪل انجنيئرنگ جي شروعاتي ڄاڻ وڏي حد تائين تجرباتي هئي ڪجهه تصورن ۽ صلاحيتن سان جيڪي انجنيئرنگ جي ٻين شاخن مان درآمد ڪيا ويا. انجنيئرنگ ۾ پهرين پي ايڇ ڊي (ٽيڪنيڪل طور تي، اپلائيڊ سائنس ۽ انجنيئرنگ) آمريڪا ۾ ڏني وئي 1863 ۾ ييل يونيورسٽي ۾ جوشيا ولارڊ گبز کي؛ اهو پڻ هو ٻيو پي ايڇ ڊي آمريڪا ۾ سائنس ۾ نوازيو ويو. رائٽ ڀائرن جي ڪامياب اڏام کان پوءِ فقط هڪ ڏهاڪي بعد، فوجي جهازن جي ترقيءَ ذريعي ايروونٽيڪل انجنيئرنگ جي وسيع ترقي ٿي، جيڪي پهرين عالمي جنگ ۾ استعمال ڪيا ويا هئا. ان دوران، بنيادي پس منظر جي سائنس مهيا ڪرڻ لاءِ تحقيق جاري رهي ته نظرياتي فزڪس کي تجربن سان گڏ ڪري. پائي ريني اورين ٽاليسا اوڊين لو.

application of steam-powered cast iron blowing cylinders for providing pressurized air for [[blast furnace]]s lead to a large increase in iron production in the late 18th century. The higher furnace temperatures made possible with steam-powered blast allowed for the use of more lime in [[blast furnace]]s, which enabled the transition from charcoal to [[coke (fuel)|coke]].&lt;ref&gt;{{cite book|title=A History of Metallurgy, Second Edition |last=Tylecote |first=R.F. |year=  1992|publisher =Maney Publishing, for the Institute of Materials |location= London|isbn=978-0-901462-88-6}}&lt;/ref&gt; These innovations lowered the cost of iron, making [[Wagonway|horse railways]] and iron bridges practical. The [[puddling process]], patented by [[Henry Cort]] in 1784 produced large scale quantities of wrought iron. [[Hot blast]], patented by [[James Beaumont Neilson]] in 1828, greatly lowered the amount of fuel needed to smelt iron. With the development of the high pressure steam engine, the power to weight ratio of steam engines made practical steamboats and locomotives possible.&lt;ref name=&quot;HunterIndustrialPower&quot;&gt;{{cite book |title=A History of Industrial Power in the United States, 1730–1930, Vol. 2: Steam Power |last1=Hunter |first1= Louis C.|year=1985 | publisher =University Press of Virginia|location= Charlottesville}}&lt;/ref&gt; New steel making processes, such as the [[Bessemer process]] and the open hearth furnace, ushered in an area of heavy engineering in the late 19th century.

One of the most famous engineers of the mid-19th century was [[Isambard Kingdom Brunel]], who built railroads, dockyards and steamships.

[[File:Gulf Offshore Platform.jpg|thumb|upright|Offshore platform, [[Gulf of Mexico]]]]
The [[Industrial Revolution]] created a demand for machinery with metal parts, which led to the development of several [[machine tools]]. Boring cast iron cylinders with precision was not possible until [[John Wilkinson (industrialist)|John Wilkinson]] invented his [[John Wilkinson (industrialist)#Boring machine for steam engines|boring machine]], which is considered the first [[machine tool]].&lt;ref&gt;{{cite book | last = Roe | first = Joseph Wickham | title = English and American Tool Builders | publisher = Yale University Press | year = 1916 | location = New Haven, Connecticut | url = https://books.google.com/books?id=X-EJAAAAIAAJ | lccn = 16011753 | access-date = November 10, 2018 | archive-date = January 26, 2021 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210126171157/https://books.google.com/books?id=X-EJAAAAIAAJ | url-status = live }}&lt;/ref&gt; Other machine tools included the [[screw cutting lathe]], [[milling machine]], [[turret lathe]] and the [[Planer (metalworking)|metal planer]]. Precision machining techniques were developed in the first half of the 19th century. These included the use of gigs to guide the machining tool over the work and fixtures to hold the work in the proper position. Machine tools and machining techniques capable of producing [[interchangeable parts]] lead to [[Mass production|large scale factory production]] by the late 19th century.&lt;ref&gt;{{Hounshell1984}}&lt;/ref&gt;

The United States Census of 1850 listed the occupation of &quot;engineer&quot; for the first time with a count of 2,000.&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Cowan |first=Ruth Schwartz |author-link=Ruth Schwartz Cowan |title=A Social History of American Technology |publisher=Oxford University Press |place=New York |year=1997 |isbn=978-0-19-504605-2|page=138}}&lt;/ref&gt; There were fewer than 50 engineering graduates in the U.S. before 1865. In 1870 there were a dozen U.S. mechanical engineering graduates, with that number increasing to 43 per year in 1875. In 1890, there were 6,000 engineers in civil, [[mining]], mechanical and electrical.&lt;ref name=&quot;HunterIndustrialPower&quot; /&gt;

There was no chair of applied mechanism and applied mechanics at Cambridge until 1875, and no chair of engineering at Oxford until 1907. Germany established technical universities earlier.&lt;ref&gt;
{{cite book
|title=A Short History of Twentieth Century Technology
 |last=Williams
 |first= Trevor I.
|year= 1982|publisher =Oxford University Press
|location= US
|isbn= 978-0-19-858159-8 |pages=3
}}
&lt;/ref&gt;

The foundations of [[electrical engineering]] in the 1800s included the experiments of [[Alessandro Volta]], [[Michael Faraday]], [[Georg Ohm]] and others and the invention of the [[electric telegraph]] in 1816 and the [[electric motor]] in 1872. The theoretical work of [[James Clerk Maxwell|James Maxwell]] (see: [[Maxwell's equations]]) and [[Heinrich Hertz]] in the late 19th century gave rise to the field of [[electronics]]. The later inventions of the [[vacuum tube]] and the [[transistor]] further accelerated the development of electronics to such an extent that electrical and electronics engineers currently outnumber their colleagues of any other engineering specialty.&lt;ref name=&quot;ECPD Definition on Britannica&quot;/&gt;
[[Chemical engineering]] developed in the late nineteenth century.&lt;ref name=&quot;ECPD Definition on Britannica&quot;/&gt; Industrial scale manufacturing demanded new materials and new processes and by 1880 the need for large scale production of chemicals was such that a new industry was created, dedicated to the development and large scale manufacturing of chemicals in new industrial plants.&lt;ref name=&quot;ECPD Definition on Britannica&quot;/&gt; The role of the chemical engineer was the design of these chemical plants and processes.&lt;ref name=&quot;ECPD Definition on Britannica&quot;/&gt;

[[File:Four solaire 001.jpg|thumb|upright=1.2|The [[Odeillo solar furnace|solar furnace at Odeillo]] in the [[Pyrénées-Orientales]] in [[France]] can reach temperatures up to {{convert|3500|C|F}}.]]

Aeronautical 

فرانس ۾ Pyrénées-Orientales ۾ Odeillo تي شمسي فرنس 3,500 °C (6,330 °F) تائين گرمي پد تائين پهچي سگهي ٿي. ايرو اسپيس انجنيئرنگ جو معاملو جهاز جي ڊيزائن جي عمل جي ڊيزائن سان آهي جڏهن ته ايرو اسپيس انجنيئرنگ هڪ وڌيڪ جديد اصطلاح آهي جيڪو خلائي جهاز جي ڊيزائن کي شامل ڪندي نظم جي پهچ کي وڌائي ٿو. ان جي شروعات 20 صدي جي شروعات ۾ هوائي جهازن جي علمبردارن ڏانهن واپس ڳولي سگهجي ٿي، جيتوڻيڪ سر جارج ڪيلي جي ڪم کي تازو ڪيو ويو آهي جيئن 18 صدي جي آخري ڏهاڪي کان. ايئرونٽيڪل انجنيئرنگ جي شروعاتي ڄاڻ وڏي حد تائين تجرباتي هئي ڪجهه تصورن ۽ صلاحيتن سان جيڪي انجنيئرنگ جي ٻين شاخن مان درآمد ڪيا ويا. انجنيئرنگ ۾ پهرين پي ايڇ ڊي (ٽيڪنيڪل طور تي، اپلائيڊ سائنس ۽ انجنيئرنگ) آمريڪا ۾ ڏني وئي 1863 ۾ ييل يونيورسٽي ۾ جوشيا ولارڊ گبز کي؛ اهو پڻ هو ٻيو پي ايڇ ڊي آمريڪا ۾ سائنس ۾ نوازيو ويو. رائٽ ڀائرن جي ڪامياب اڏام کان پوءِ فقط هڪ ڏهاڪي بعد، فوجي جهازن جي ترقيءَ ذريعي ايروونٽيڪل انجنيئرنگ جي وسيع ترقي ٿي، جيڪي پهرين عالمي جنگ ۾ استعمال ڪيا ويا هئا. ان دوران، بنيادي پس منظر جي سائنس مهيا ڪرڻ لاءِ تحقيق جاري رهي ته نظرياتي فزڪس کي تجربن سان گڏ ڪري. پائي ريني اورين ٽاليسا اوڊين لو.

engineering deals with [[aircraft design process]] design while [[aerospace engineering]] is a more modern term that expands the reach of the discipline by including [[spacecraft]] design. Its origins can be traced back to the aviation pioneers around the start of the 20th century although the work of [[Sir George Cayley]] has recently been dated as being from the last decade of the 18th century. Early knowledge of aeronautical engineering was largely empirical with some concepts and skills imported from other branches of engineering.&lt;ref name=&quot;americana&quot;&gt;{{cite encyclopedia | author = Van Every, Kermit E. | encyclopedia = Encyclopedia Americana | title = Aeronautical engineering| year = 1986| publisher = Grolier Incorporated| volume =1| pages = 226 }}&lt;/ref&gt;

The first [[PhD]] in engineering (technically, ''applied science and engineering'') awarded in the United States went to [[Josiah Willard Gibbs]] at [[Yale University]] in 1863; it was also the second PhD awarded in science in the U.S.&lt;ref&gt;
 {{cite book
  | last = Wheeler
  | first = Lynde Phelps
  | title = Josiah Willard Gibbs&amp;nbsp;– the History of a Great Mind
  | publisher = Ox Bow Press
  | year = 1951
  | isbn = 978-1-881987-11-6}}&lt;/ref&gt;

Only a [[decade]] after the successful flights by the [[Wright brothers]], there was extensive development of aeronautical engineering through development of military aircraft that were used in [[World War I]]. Meanwhile, research to provide fundamental background science continued by combining [[theoretical physics]] with experiments.

==انجنيئرڱ جون مکيه شاخون==
[[فائل:Hoover_dam_from_air.jpg|کاٻو|thumb|200x200 عڪسلون|هوور ڊيم]]
انجنيئرڱ ڪئي شاخن ۾ ورهايل آهي. انجنيئر ڪنھن خاص شاخ لاءِ مھارت حاصل ڪندو آهي، انجنيئرڱ  جون ڪجهہ اهم شاخون هي آهن. 
===ڪيميائي انجنيئرڱ===
ڏسو: [[ڪيميائي انجنيئرنگ]]
===سول انجنيئرڱ===
ڏسو: [[سول انجنيئرنگ]]
===برقياتي انجنيئرڱ===
ڏسو: [[بجلي جي انجنيئرنگ]]
===مڪينيڪل انجنيئرڱ===
ڏسو: [[ميڪينيڪل انجنيئرنگ]]
===ٻيون شاخون===
ٻين شاخن ۾،
* مائننگ انجنيئرڱ
* ڌاتڪاري انجنيئرڱ
* [[حياتياتي انجنيئرنگ|حياتياتي انجنيئرڱ]]
* ٽيڪسٽائل (ڪپڙن جي) انجنيئرڱ
* اليڪٽرونڪ انجنيئرڱ
* پيٽروليم انجنيئرڱ
* [[سافٽ ويئر انجنيئرنگ|سافٽويئر انجنيئرڱ]]
* انڊسٽريئل انجنيئرڱ
* ماحولياتي انجنيئرڱ
* زرعي انجنيئرڱ
* سائونڊ انجنيئرڱ
* خلائي انجنيئرڱ
* [[آٽوموٽيو انجنيئرنگ|آٽوموبائل (گاڏين جي) انجنيئرڱ]] ۽ بيون شاخون شامل آهن.

: 
==انٽر ڊسيپلينري انجنيئرنگ== 
==انجنيئرنگ جون ٻيون شاخون==
==مشق== 
==طريقو==
==سماجي حوالي سان== 
==ٻين شعبن سان لاڳاپا==
==پڻ ڏسو== 
==خارجي لنڪس==

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:انجنيئرنگ]]
[[زمرو:اطلاقي سائنس]]
[[زمرو:مکيه موضوع جا مضمون]]</text>
      <sha1>jzzboadig0ks9zriuu0c4jc99cc0im3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322013</id>
      <parentid>321978</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T00:34:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>خودڪار: [[زمرو:سائنس جو فلسفو]] جو اضافو + ترتيب</comment>
      <origin>322013</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44182" sha1="srocazs2h9d2lz1y4a75ac6009h1svd" xml:space="preserve">[[File:Maquina_vapor_Watt_ETSIIM.jpg|thumb| ٻاڦ واري انجڻ، صنعتي انقلاب ۾ اهم ڊرائيور، جديد تاريخ ۾ انجنيئرنگ جي اهميت کي اجاگر ڪري ٿو. هي بيم انجڻ ٽيڪنيڪل يونيورسٽي آف ميڊريز ۾ ڊسپلي تي آهي.]]   
'''انجنيئرڱ ''' (Engineering) قدرتي سائنس    ۽ [[رياضي]] جي علمي ڄاڻ آهي، جيڪا مشينن ۽ انهن جي ڊيزائن، تجزين، سرشتن ۽ ٽيڪنالاجي مسئلن کي حل ڪرڻ، سان متعلق آهي. جديد انجنيئرنگ ڪيترن ئي ذيلي شعبن تي مشتمل آهي جنهن ۾ بنيادي ڍانچي، مشينري، گاڏيون، اليڪٽرانڪ مواد ۽ توانائي سسٽم کي ڊزائين ڪرڻ ۽ بهتر ڪرڻ شامل آهن. انجنيئرنگ جو اصطلاح لاطيني لفظ، &quot;انجينيم&quot; مان ورتل آهي، جنهن جي معنيٰ &quot;هوشيار يا چالاڪ&quot; آهي.

انجنيئرنگ جو نظم وضبط انجنيئرنگ جي وڌيڪ خاص شعبن، هر هڪ لاڳو ڪيل رياضي، لاڳو ٿيل سائنس ۽ ايپليڪيشن جي قسمن جي خاص علائقن تي وڌيڪ خاص زور سان، وسيع رينج تي مشتمل آهي (ڏسو انجنيئرنگ جي لغت). 

وصف: تاريخ: انجنيئرنگ جون مکيه شاخون: انٽر ڊسيپلينري انجنيئرنگ: انجنيئرنگ جون ٻيون شاخون: مشق: طريقو: سماجي حوالي سان: ٻين شعبن سان لاڳاپا: پڻ ڏسو: خارجي لنڪس:

==تعريف==
آمريڪي انجنيئرز ڪائونسل فار پروفيشنل ڊولپمينٽ (ECPD) ”انجنيئرنگ“ جي تعريف هن ريت ڪئي آهي؛  
&lt;blockquote class=&quot;&quot; style=&quot;&quot;&gt;
انجنيئرڱ [[سائنس]] جي شاخ آهي، جيڪو مشينن، [[اوزار|اوزارن]] يا ٻين ساز و سامان جي ڊيزائننگ مان سائنسي اصولن جو تخليقي اطلاق ڪرڻ يا پيداوار جي عمل کي ڊيزائن ڪرڻ يا ترقي ڏيڻ يا انهن کي اڪيلو يا ميلاپ ۾ استعمال ڪندي ڪم يا انهن جي جوڙجڪ جي مڪمل ادراڪ سان تعمير ڪرڻ يا هلائڻ؛ يا مخصوص آپريٽنگ حالتن جي تحت انهن جي رويي جي اڳڪٿي ڪرڻ، سڀني لحاظ کان، آپريشن جي اقتصاديات، زندگي ۽ ملڪيت جي حفاظت سان گڏ، هڪ ارادي عمل آهي.
&lt;/blockquote&gt;

==تاريخ==
{{Main|انجنيئرنگ جي تاريخ}}
[[File:Grondplan citadel Lille.JPG|thumb|&quot;للي جي گهواري&quot; جو نقشو، سال 1668ع ۾، هڪ فوجي انجنيئر، وابن پاران ٺاهيو ويو، جيڪو سندس دور جو سڀ کان وڏو فوجي انجنيئر هو.]]
انجنيئرڱ قديم دور کان وٺي وجود ۾ آهي، جڏهن انسانن ليور، ڦيٿو، رسي ايجاد ڪيا.

اصطلاح، انجنيئرنگ لفظ، انجنيئر مان نڪتل آهي، جيڪو پاڻ 14هين صدي عيسويء ۾ واپس اچي ٿو جڏهن هڪ انجنيئر،  &quot;ملٽري انجڻ جو هڪ تعمير ڪندڙ&quot; (لفظي طور تي، منجنيق يا محاصري جي انجن کي ٺاهڻ يا هلائڻ وارو) جو حوالو ڏنو ويو آهي.&lt;ref&gt;{{Cite OED|engineer}}&lt;/ref&gt; هاڻي، هڪ &quot;انجڻ&quot; کي، هڪ فوجي مشين، جنگ ۾ استعمال ٿيندڙ هڪ مشيني اوزار (مثال طور، هڪ منجنيق) جو حوالو ڏنو ويو آهي. غير معمولي استعمال جا قابل ذڪر مثال جيڪي اڄ ڏينهن تائين بچيل آهن فوجي انجنيئرنگ ڪور آهن، مثال طور، يو ايس آرمي ڪور آف انجنيئرز.

لفظ ”انجڻ“ خود ان کان به پراڻي اصل جو آهي، جيڪا لاطيني &quot;انجينيم&quot; (1250ع)، جنهن جي معنيٰ آهي ”فطري ڪيفيت، خاص ڪري ذهني طاقت، تنهنڪري هڪ چالاڪ ايجاد“، مان نڪتل آهي.&lt;ref&gt;Origin: 1250–1300; ME engin &lt; AF, OF &lt; L ingenium nature, innate quality, esp. mental power, hence a clever invention, equiv. to in- + -genium, equiv. to gen- begetting; Source: Random House Unabridged Dictionary, Random House, Inc. 2006.&lt;/ref&gt; بعد ۾، جيئن ته غير فوجي اڏاوتن جي ڊيزائن، جهڙوڪ پل ۽ عمارتون، هڪ ٽيڪنيڪل نظم جي طور تي پختو ٿي ويا، سول انجنيئرنگ جو اصطلاح لغت ۾ داخل ٿيو، انهن ماڻهن، جيڪا فوجي انجنيئرنگ جي نظم و ضبط ۾ شامل آهن ۽ جيڪا غير فوجي منصوبن جي تعمير ۾ ماهر آهن، جي وچ ۾  فرق ڪرڻ جو طريقو آهي. 

=== قديم دور ===
[[File:Pont du Gard BLS.jpg|thumb|آڳاٽي رومن، سلطنت جي شهرن ۽ ڳوٺن ۾ صاف ۽ تازي پاڻي جي مسلسل فراهمي آڻڻ لاء پاڻيءَ جا اڪويڊڪٽ (ناله) ٺاهيا.]]قديم مصر جا اهرام، ميسوپوٽيميا جا زيگورئٽ، قديم يونان ۾ اڪروپولس ۽ پارٿينون، رومن جا اڪويڊڪٽ، ويا ​​اپيا (Via Apia) ۽ ڪولوزيم، ٽيوتيهواڪان ۽ تنجاور جو برهديشور مندر، ٻين ڪيترن ئي شين مان، قديمي سول ۽ فوجي انجنيئر جي مهارت جي ثبوت طور بيٺا آهن. ٻيا يادگار، جيڪي هاڻي بيٺا نه آهن، جهڙوڪ بابل، عراق جا معلق باغ ۽ اسڪندريه جا ڦاروس، پنهنجي وقت جون اهم انجنيئرنگ ڪاميابيون هيون ۽ انهن کي قديم دنيا جي ستن عجائب ۾ شمار ڪيو ويندو آهي. 

ڇهه ڪلاسڪ سادي مشينون قديم ويجهي اوڀر ۾ سڃاتل هيون. پچر (wedge) ۽ مائل (ريمپ) قديم زماني کان وٺي سڃاتل هئا.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Ancient Mesopotamian Materials and Industries: The Archaeological Evidence|last1=Moorey|first1=Peter Roger Stuart|date=1999|publisher=[[Eisenbrauns]]|isbn=978-1-57506-042-2}}&lt;/ref&gt; ڦيٿو، ڦيٿي ۽ ايڪسل ميڪانيزم سان گڏ، ميسوپوٽيميا (جديد عراق) ۾ 5هين صدي قبل مسيح ۾ ايجاد ڪيا ويا.&lt;ref&gt;{{cite book|title=A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East|author=D.T. Potts|year=2012|page=285}}&lt;/ref&gt; ليور ميڪانيزم پهريون ڀيرو تقريبا 5,000 سال اڳ ويجھو اوڀر ۾ ظاهر ٿيو، جتي اهو هڪ سادي وزن ڪرڻ جي پيماني&lt;ref name=&quot;Paipetis2&quot;&gt;{{cite book|title=The Genius of Archimedes – 23 Centuries of Influence on Mathematics, Science and Engineering: Proceedings of an International Conference held at Syracuse, Italy, June 8–10, 2010|last1=Paipetis|first1=S. A.|last2=Ceccarelli|first2=Marco|date=2010|publisher=[[Springer Science &amp; Business Media]]|isbn=978-90-481-9091-1|page=416}}&lt;/ref&gt; ۽ قديم مصري ٽيڪنالاجي ۾ وڏي شين کي منتقل ڪرڻ لاء استعمال ڪيو ويو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Ancient Egyptian Construction and Architecture|last1=Clarke|first1=Somers|last2=Engelbach|first2=Reginald|date=1990|publisher=[[Courier Corporation]]|isbn=978-0-486-26485-1|pages=86–90}}&lt;/ref&gt; ليور شدوف، پاڻي کڻڻ واري ڊوائيس، پهرين ڪرين مشين ۾ پڻ استعمال ڪيو ويو، جيڪي پهريان 3000 ق.م. ۾ ميسوپوٽيميا ۾&lt;ref name=&quot;Paipetis3&quot;&gt;{{cite book|title=The Genius of Archimedes – 23 Centuries of Influence on Mathematics, Science and Engineering: Proceedings of an International Conference held at Syracuse, Italy, June 8–10, 2010|last1=Paipetis|first1=S. A.|last2=Ceccarelli|first2=Marco|date=2010|publisher=[[Springer Science &amp; Business Media]]|isbn=978-90-481-9091-1|page=416}}&lt;/ref&gt; ۽ پوءِ 2000 ق.م. ۾  قديم مصري ٽيڪنالاجي ۾ ظاهر ٿي.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=bGMyBTS0-v0C&amp;pg=PA27|title=The Technology of Mesopotamia|last1=Faiella|first1=Graham|date=2006|publisher=[[The Rosen Publishing Group]]|isbn=978-1-4042-0560-4|page=27|access-date=October 13, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20200103045623/https://books.google.com/books?id=bGMyBTS0-v0C&amp;pg=PA27|archive-date=January 3, 2020|url-status=live}}&lt;/ref&gt; پلي جي شروعات جا سڀ کان اوائل ثبوت ٻئي ملينيم ق.م. ۾ ميسوپوٽيميا&lt;ref name=&quot;Eisenbrauns2&quot;&gt;{{cite book|title=Ancient Mesopotamian Materials and Industries: The Archaeological Evidence|last1=Moorey|first1=Peter Roger Stuart|date=1999|publisher=[[Eisenbrauns]]|isbn=978-1-57506-042-2|page=4}}&lt;/ref&gt; ۽ قديم مصر ۾ ٻارهين ڊائناسٽي (1991–1802 قبل مسيح) تائين ويندا آهن.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Building in Egypt: Pharaonic Stone Masonry|last1=Arnold|first1=Dieter|date=1991|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-511374-7|page=71}}&lt;/ref&gt; اسڪرو، ايجاد ڪيل سادي مشينن مان آخري،&lt;ref name=&quot;Woods2&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=E1tzW_aDnxsC&amp;pg=PA58|title=Ancient Machines: From Wedges to Waterwheels|last=Woods|first=Michael|author2=Mary B. Woods|publisher=Twenty-First Century Books|year=2000|isbn=0-8225-2994-7|location=USA|pages=58|access-date=October 13, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20200104003216/https://books.google.com/books?id=E1tzW_aDnxsC&amp;pg=PA58|archive-date=January 4, 2020|url-status=live}}&lt;/ref&gt; جو استعمال پهريون ڀيرو ميسوپوٽيميا ۾ نو-آشورين دور (911-609 ق.م) ۾ ظاهر ٿيو.&lt;ref name=&quot;Eisenbrauns3&quot;&gt;{{cite book|title=Ancient Mesopotamian Materials and Industries: The Archaeological Evidence|last1=Moorey|first1=Peter Roger Stuart|date=1999|publisher=[[Eisenbrauns]]|isbn=978-1-57506-042-2|page=4}}&lt;/ref&gt; مصر جا اهرام، ڇهه سادي مشينن مان ٽن، مائل، پچر ۽ ليور استعمال ڪندي ٺاهيا ويا.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/ancientcommunica00wood/page/35|title=Ancient Machines: From Grunts to Graffiti|last=Wood|first=Michael|publisher=Runestone Press|year=2000|isbn=0-8225-2996-3|location=Minneapolis, MN|pages=[https://archive.org/details/ancientcommunica00wood/page/35 35, 36]}}&lt;/ref&gt;

ابتدائي سول انجنيئر جو نالو &quot;امهوتيپ&quot; (Imhotep) هيو.&lt;ref name=&quot;ECPD Definition on Britannica&quot; /&gt; جوزير، فرعون جي آفيسرن مان هڪ،  2630-2611 ق.م. ۾، سقاره، مصر ۾ &quot;جوزير جي هرم&quot; (Pyramid)، سيڙهين واري هرم جي تعمير جي ڊيزائن ۽ نگراني ڪئي.&lt;ref name=&quot;Barry2&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=IT6CAgAAQBAJ&amp;pg=PT159|title=Ancient Egypt: Anatomy of a Civilisation|last=Kemp|first=Barry J.|date=2007|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-1-134-56388-3|page=159|author-link=Barry J. Kemp|access-date=August 20, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20200801100712/https://books.google.com/books?id=IT6CAgAAQBAJ&amp;pg=PT159|archive-date=August 1, 2020|url-status=live}}&lt;/ref&gt; ابتدائي عملي پاڻي تي هلندڙ مشينون، واٽر وهيل ۽ واٽر مل (جندر)، پهريون ڀيرو فارسي سلطنت، جيڪي هاڻ عراق ۽ ايران آهن، ۾ ظاهر ٿيون.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Westen Cultures|last1=Selin|first1=Helaine|date=2013|publisher=[[Springer Science &amp; Business Media]]|isbn=978-94-017-1416-7|page=282}}&lt;/ref&gt;   

چوٿين صدي قبل مسيح ۾ ڪُش، (حبشه) جا ماڻهو ساڪيا (رهٽ) ٺاهيا.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=gB6DcMU94GUC&amp;q=ancient+irrigation+saqiya&amp;pg=PA309|title=Ancient civilizations of Africa|author=G. Mokhtar|date=1981|publisher=Unesco. International Scientific Committee for the Drafting of a General History of Africa|isbn=978-0-435-94805-4|page=309|access-date=2012-06-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20220502161727/https://books.google.com/books?id=gB6DcMU94GUC&amp;q=ancient+irrigation+saqiya&amp;pg=PA309|archive-date=May 2, 2022|via=Books.google.com|url-status=live}}&lt;/ref&gt; چوٿين صدي ق.م. ڪش ۾ حفير هڪ قسم جي ذخيري طور، جن ۾ پاڻي ذخيرو ڪرڻ ۽ ان سان گڏ آبپاشي کي وڌائڻ لاءِ ٺاهيا ويا هئا.&lt;ref name=&quot;Hinkel2&quot;&gt;Fritz Hintze, Kush XI; pp. 222–224.&lt;/ref&gt; فوجي مهمن دوران رستن جي تعمير لاءِ سيپرز جي مدد وٺي وئي.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.touregypt.net/featurestories/siegewarfare.html|title=Siege warfare in ancient Egypt|publisher=Tour Egypt|access-date=23 May 2020}}&lt;/ref&gt; 3700 کان 3250 ق.م. تائين ڪش جا ڏاڏاڻا ڪانسي جي دور ۾ سپيو تعمير ڪيا.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Daily Life of the Nubians|last=Bianchi|first=Robert Steven|publisher=Greenwood Publishing Group|year=2004|isbn=978-0-313-32501-4|page=227}}&lt;/ref&gt; ستين صدي ق.م. ۾ ڪش سلطنت ۾ بلاسٽ فرنيس (ڀٽيون) پڻ بڻائي ويون.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Humphris|first1=Jane|last2=Charlton|first2=Michael F. |last3=Keen |first3=Jake |last4=Sauder |first4=Lee |last5=Alshishani |first5=Fareed |date=2018 |title=Iron Smelting in Sudan: Experimental Archaeology at The Royal City of Meroe |journal=Journal of Field Archaeology |volume=43 |issue=5 |pages=399 |doi=10.1080/00934690.2018.1479085 |issn=0093-4690|doi-access=free }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=PZcX2jQFTRcC&amp;pg=PA61|title=A History of Sub-Saharan Africa|first1=Robert O.|last1=Collins|first2=James M.|last2=Burns|date= 2007|publisher=Cambridge University Press|via=Google Books|isbn=978-0-521-86746-7|access-date=September 23, 2020|archive-date=July 9, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210709183058/https://books.google.com/books?id=PZcX2jQFTRcC&amp;pg=PA61|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=6tsaBtp0WrMC&amp;pg=PA173|title=The Nubian Past: An Archaeology of the Sudan|first=David N.|last=Edwards|date= 2004|publisher=Taylor &amp; Francis|via=Google Books|isbn=978-0-203-48276-6|access-date=September 23, 2020|archive-date=July 9, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210709181948/https://books.google.com/books?id=6tsaBtp0WrMC&amp;pg=PA173|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Humphris&quot;&gt;{{cite journal | vauthors = Humphris J, Charlton MF, Keen J, Sauder L, Alshishani F | title = Iron Smelting in Sudan: Experimental Archaeology at The Royal City of Meroe | journal = Journal of Field Archaeology | volume = 43 | issue = 5 | pages = 399–416 | date = June 2018 | doi = 10.1080/00934690.2018.1479085 | doi-access = free }}&lt;/ref&gt;   

قديم يونان ۾  شهري ۽ فوجي استعمال لاء مشينون تيار ڪيون. انٽيڪيٿرا ميڪانيزم، هڪ ابتدائي ڄاتل ميڪنيڪل اينالاگ ڪمپيوٽر&lt;ref&gt;&quot;[http://www.antikythera-mechanism.gr/project/general/the-project.html The Antikythera Mechanism Research Project] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080428070448/http://www.antikythera-mechanism.gr/project/general/the-project.html|date=2008-04-28}}&quot;, The Antikythera Mechanism Research Project. Retrieved July 1, 2007 Quote: &quot;The Antikythera Mechanism is now understood to be dedicated to astronomical phenomena and operates as a complex mechanical &quot;computer&quot; which tracks the cycles of the Solar System.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2008/07/31/science/31computer.html?hp|title=Discovering How Greeks Computed in 100 B.C.|last=Wilford|first=John|date=July 31, 2008|work=[[The New York Times]]|access-date=February 21, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20131204053238/http://www.nytimes.com/2008/07/31/science/31computer.html?hp|archive-date=December 4, 2013|url-status=live}}&lt;/ref&gt; ۽ آرشيميدس جون مشيني ايجادون، يوناني ميڪنيڪل انجنيئرنگ جا مثال آهن. آرڪيميڊيز جي ڪجهه ايجادن سان گڏوگڏ اينٽيڪيٿرا ميڪانيزم، ڊفرنشل گيئرنگ يا ايپي سائڪلڪ گيئرنگ جي نفيس ڄاڻ جي ضرورت هئي، مشين جي نظريي ۾ ٻه اهم اصول جن صنعتي انقلاب جي گيئر ٽرينن کي ڊزائين ڪرڻ ۾ مدد ڪئي، ۽ انهن شعبن جهڙوڪ روبوٽڪس ۽ گاڏين جي انجنيئرنگ ۾ وڏي پيماني تي استعمال ٿيڻ ٿيون.&lt;ref&gt;{{cite journal|author=Wright, M T.|year=2005|title=Epicyclic Gearing and the Antikythera Mechanism, part 2|journal=Antiquarian Horology|volume=29|issue=1 (September 2005)|pages=54–60}}&lt;/ref&gt;

قديم چيني، يوناني، رومن ۽ هن فوجون فوجي مشينن ۽ ايجادن جهڙوڪ توپخاني جو استعمال ڪيو، اهو 4هين صدي قبل مسيح جي چوڌاري يونانين طرفان ٽريم، بالسٽا ۽ منجنيق ۾ ترقي ڪئي ويون&lt;ref&gt;[https://www.britannica.com/EBchecked/topic/244231/ancient-Greece/261062/Military-technology Britannica on Greek civilization in the 5th century – Military technology] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090606072841/https://www.britannica.com/EBchecked/topic/244231/ancient-Greece/261062/Military-technology|date=June 6, 2009}} Quote: &quot;The 7th century, by contrast, had witnessed rapid innovations, such as the introduction of the hoplite and the trireme, which still were the basic instruments of war in the 5th.&quot; and &quot;But it was the development of artillery that opened an epoch, and this invention did not predate the 4th century. It was first heard of in the context of Sicilian warfare against Carthage in the time of Dionysius I of Syracuse.&quot;&lt;/ref&gt; ۽ وچين دور ۾، ٽريبوچيٽ طور ترقي ڪيون.

=== وچين دور يا اسلامي سونهري دور ===
پون چڪي ۽ ونڊ پمپ جون سڀ کان پھريون عملي مشينون، پھريون ڀيرو مسلم دنيا ۾ اسلامي سونهري دور ۾، جيڪي ھاڻي ايران، افغانستان ۽ پاڪستان آھن، 9هين صدي عيسويءَ ۾ ظاهر ٿيون.&lt;ref&gt;[[Ahmad Y Hassan]], [[Donald Routledge Hill]] (1986). ''Islamic Technology: An illustrated history'', p. 54. [[Cambridge University Press]]. {{ISBN|0-521-42239-6}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |first=Adam |last=Lucas |year=2006 |title=Wind, Water, Work: Ancient and Medieval Milling Technology |publisher=Brill Publishers |isbn=90-04-14649-0 |page=65}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Eldridge|first1=Frank|title=Wind Machines|date=1980|publisher=Litton Educational Publishing, Inc.|location=New York|isbn=0-442-26134-9|page=[https://archive.org/details/windmachines00fran/page/15 15]|edition=2nd|url=https://archive.org/details/windmachines00fran/page/15}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Shepherd|first1=William|title=Electricity Generation Using Wind Power|date=2011|publisher=World Scientific Publishing Co. Pte. Ltd.|location=Singapore|isbn=978-981-4304-13-9|page=4|edition=1}}&lt;/ref&gt; سڀ کان پراڻي عملي ٻاڦ تي هلندڙ مشين ٻاڦ واري ٽربائن ذريعي هلائيندڙ اسٽيم جيڪ هئي، جنهن کي سال 1551ع ۾ عثماني مصر ۾ تقي الدين محمد بن معروف بيان ڪيو هو.&lt;ref&gt;[http://www.history-science-technology.com/Notes/Notes%201.htm Taqi al-Din and the First Steam Turbine, 1551 A.D.] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080218171045/http://www.history-science-technology.com/Notes/Notes%201.htm|date=February 18, 2008}}, web page, accessed on line October 23, 2009; this web page refers to [[Ahmad Y Hassan]] (1976), ''Taqi al-Din and Arabic Mechanical Engineering'', pp. 34–5, Institute for the History of Arabic Science, [[University of Aleppo]].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Ahmad Y. Hassan]] (1976), ''Taqi al-Din and Arabic Mechanical Engineering'', pp. 34–35, Institute for the History of Arabic Science, [[University of Aleppo]]&lt;/ref&gt; 

6هين صدي عيسويء ۾ ڪپهه جي جننگ جو آلو هندستان ۾ ايجاد ڪيو ويو&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=uOMaGVnPfBcC|title=Inventing the Cotton Gin: Machine and Myth in Antebellum America|author=Lakwete, Angela|publisher=The Johns Hopkins University Press|year=2003|isbn=978-0-8018-7394-2|place=Baltimore|pages=1–6|ref=Lakwete|access-date=October 13, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20210420214459/https://books.google.com/books?id=uOMaGVnPfBcC|archive-date=April 20, 2021|url-status=live}}&lt;/ref&gt; ۽ 11هين صدي جي شروعات ۾ اسلامي دنيا ۾ چرخو ايجاد ڪيو ويو،&lt;ref name=&quot;Pacey2&quot;&gt;{{cite book|title=Technology in World Civilization: A Thousand-Year History|last=Pacey|first=Arnold|publisher=The MIT Press|year=1991|edition=First MIT Press paperback|location=Cambridge MA|pages=23–24|orig-year=1990}}&lt;/ref&gt; اها ٻئي ڪپهه جي صنعت جي ترقي لاء بنيادي هئا. چرخو پڻ اسپننگ مشين جو اڳوان آهي، جيڪو 18هين صدي جي شروعاتي صنعتي انقلاب دوران هڪ اهم ترقي هو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=-RKaAAAAQBAJ&amp;pg=PA328|title=Rethinking the Industrial Revolution: Five Centuries of Transition from Agrarian to Industrial Capitalism in England|last1=Žmolek|first1=Michael Andrew|date=2013|publisher=Brill|isbn=978-90-04-25179-3|page=328|quote=The spinning jenny was basically an adaptation of its precursor the spinning wheel|access-date=October 13, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191229031336/https://books.google.com/books?id=-RKaAAAAQBAJ&amp;pg=PA328|archive-date=December 29, 2019|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

سڀ کان پھريون پروگرام جي قابل مشينون مسلم دنيا ۾ ٺاھيون ويون. هڪ موسيقي ترتيب ڏيڻ وارو، هڪ پروگرام ڪرڻ وارو موسيقي جو اوزار، پروگرام جي قابل مشين جي ابتدائي قسم هئي. پهريون موسيقي ترتيب ڏيڻ وارو هڪ خودڪار بانسري وڄائڻ وارو هو، جيڪو بنو موسيٰ ڀائرن پاران ايجاد ڪيو ويو، جنهن کي 9هين صدي عيسويءَ ۾ سندن  &quot;سمجهدار آلن جي ڪتاب&quot; ۾ بيان ڪيو.&lt;ref name=&quot;Koetsier&quot;&gt;{{Cite journal |last1=Koetsier |first1=Teun  |year=2001 |title=On the prehistory of programmable machines: musical automata, looms, calculators |journal=Mechanism and Machine Theory |volume=36 |issue=5 |pages=589–603 |publisher=Elsevier |doi=10.1016/S0094-114X(01)00005-2 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Kapur |first1=Ajay |last2=Carnegie |first2=Dale |last3=Murphy |first3=Jim |last4=Long |first4=Jason |title=Loudspeakers Optional: A history of non-loudspeaker-based electroacoustic music |journal=[[Organised Sound]] |date=2017 |volume=22 |issue=2 |pages=195–205 |doi=10.1017/S1355771817000103 |publisher=[[Cambridge University Press]] |s2cid=143427257 |issn=1355-7718|doi-access=free }}&lt;/ref&gt; سال 1206ع ۾، الجزري پروگرام جي قابل آٽو ميٽا/روبوٽ ايجاد ڪيو. هن چار آٽوميٽن موسيقارن کي بيان ڪيو، جن ۾ ڍول وڄائڻ وارا شامل آهن جيڪي هڪ پروگراميبل ڊرم مشين ذريعي هلايا ويندا هيا، جتي انهن کي مختلف تال ۽ مختلف ڍول نمونن کي وڄائڻ لاء ٺاهي سگهجندو هو.&lt;ref name=&quot;Sharkey2&quot;&gt;Professor Noel Sharkey, [https://web.archive.org/web/20070629182810/http://www.shef.ac.uk/marcoms/eview/articles58/robot.html A 13th Century Programmable Robot (Archive)], [[University of Sheffield]].&lt;/ref&gt;[[File:Agricola1.jpg|thumb|upright|پاڻيءَ تي هلندڙ مائن جو لٿو، جيڪو معدنيات کي مٿي اٻارڻ لاءِ استعمال ڪيو ويندو هيو - 1554ع]]

جديد انجنيئرنگ جي ترقي کان اڳ، [[رياضي]] کي هنرمندن ۽ ڪاريگرن، جهڙوڪ چڪي ٺاهيندڙ، ڪلاڪ ساز، اوزار ساز ۽ سرويئر استعمال ڪيو. انهن پيشن کان علاوه، يونيورسٽين ٽيڪنالاجي لاء گهڻو عملي اهميت نه ڏنو.&lt;ref name=&quot;Robinson-Musnon2&quot;&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/sciencetechnolog00aemu|title=Science and Technology in the Industrial Revolution|last1=Musson|first1=A.E.|last2=Robinson|first2=Eric H.|publisher=University of Toronto Press|year=1969|isbn=978-0802016379|url-access=registration}}&lt;/ref&gt;   

[[ريناسنس|رينائسينس]] دوران مشيني آرٽس جي حالت لاءِ معياري حوالو ڏنو ويو آهي مائننگ انجنيئرنگ جي مقالي ڊي ري ميٽيليڪا (1556) ۾، جنهن ۾ ارضيات، کان کني ۽ ڪيمسٽري جا حصا پڻ شامل آهن. ڊي ري ميٽيليڪا ايندڙ 180 سالن لاءِ معياري ڪيمسٽري جو حوالو هو.&lt;ref name=&quot;Robinson-Musnon3&quot;&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/sciencetechnolog00aemu|title=Science and Technology in the Industrial Revolution|last1=Musson|first1=A.E.|last2=Robinson|first2=Eric H.|publisher=University of Toronto Press|year=1969|isbn=978-0802016379|url-access=registration}}&lt;/ref&gt;  

=== جديد دور ===
[[File:The world's first iron bridge.jpg|thumb|left|253px|ٻاڦ واري انجڻ جي استعمال سان ڪوڪ کي لوھ جي ٺاھڻ ۾ چارڪول جي بدران لوھ جي قيمت گھٽائڻ جي اجازت ڏني وئي، جنھن انجنيئرن کي پل تعمير ڪرڻ لاءِ نئون مواد مهيا ڪيو. هيءَ پل اڇلايل لوهه جي ٺهيل هئي، جنهن کي جلد ئي گهٽ ٿلهي لوهه جي اڏاوت واري مواد جي طور تي هٽايو ويو.]]
ڪلاسيڪل ميڪنڪس جي سائنس، ڪڏهن ڪڏهن نيوٽنين ميڪانڪس به سڏجي ٿي، جديد انجنيئرنگ جي سائنسي بنيادن تي قائم آهي.&lt;ref name=&quot;Robinson-Musnon4&quot;&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/sciencetechnolog00aemu|title=Science and Technology in the Industrial Revolution|last1=Musson|first1=A.E.|last2=Robinson|first2=Eric H.|publisher=University of Toronto Press|year=1969|isbn=978-0802016379|url-access=registration}}&lt;/ref&gt; 18 صدي عيسويء ۾ هڪ پيشي جي طور تي انجنيئرنگ جي اڀار سان، اصطلاح وڌيڪ تنگ طور تي انهن شعبن تي لاڳو ڪيو ويو، جن ۾ رياضي ۽ سائنس انهن سرن تي لاڳو ڪيا ويا. ساڳيءَ طرح، فوجي ۽ سول انجنيئرنگ کان علاوه، جيڪي شعبا پوءِ ميڪنڪ آرٽس جي نالي سان سڃاتا ويا، سي انجنيئرنگ ۾ شامل ڪيا ويا. ڪينال جي تعمير صنعتي انقلاب جي شروعاتي مرحلن دوران هڪ اهم انجنيئرنگ ڪم هو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=The Transportation Revolution, 1815–1860|last=Taylor|first=George Rogers|publisher=M.E. Sharpe|year=1969|isbn=978-0-87332-101-3}}&lt;/ref&gt; 

جان سميٽن پهريون خود اعلان ڪيل سول انجنيئر هو ۽ اڪثر ڪري سول انجنيئرنگ جي &quot;پيء&quot; طور سمجهيو ويندو آهي. هو هڪ انگريز سول انجنيئر هو، جيڪو پلن، واهن، بندرگاهن ۽ لائٽ هائوسز جي ڊيزائن جو ذميوار هو. هو هڪ قابل مڪينيڪل انجنيئر ۽ هڪ نامور فزڪسسٽ پڻ هو. هڪ ماڊل واٽر ويل استعمال ڪندي، سميٽن ست سالن تائين تجربا ڪيا، ڪارڪردگي وڌائڻ جا طريقا طئي ڪيا.&lt;ref name=&quot;University Of Chicago Press2&quot;&gt;{{cite book|title=The Most Powerful Idea in the World: A Story of Steam, Industry and Invention|last1=Rosen|first1=William|publisher=University of Chicago Press|year=2012|isbn=978-0-226-72634-2}}&lt;/ref&gt; سميٽن لوهه جي محور ۽ گيئرز کي واٽر ويلز ۾ متعارف ڪرايو.&lt;ref name=&quot;Robinson-Musnon5&quot;&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/sciencetechnolog00aemu|title=Science and Technology in the Industrial Revolution|last1=Musson|first1=A.E.|last2=Robinson|first2=Eric H.|publisher=University of Toronto Press|year=1969|isbn=978-0802016379|url-access=registration}}&lt;/ref&gt; سميٽن پڻ نيوڪمن اسٽيم انجڻ ۾ ميڪيڪل سڌارا ڪيا. سميٽن ٽيون ايڊيسٽون لائيٽ هائوس (1755-59) ٺاهيو، جتي هن 'هائيڊولڪ لائم' (مارٽر جو هڪ روپ جيڪو پاڻي هيٺ ٺهندو) جي استعمال جي شروعات ڪئي ۽ هڪ ٽيڪنڪ تيار ڪئي جنهن ۾ لائيٽ هائوس جي عمارت ۾ گرينائيٽ جا ڊبل بلاڪ شامل هئا. هن جديد سيمنٽ جي تاريخ ۾, سيمنٽ جي ٻيهر دريافت ۽ ترقي سان اهم آهي, ڇاڪاڻ ته هن چوني ۾ &quot;هائيڊولڪيت&quot; حاصل ڪرڻ لاء گهربل ضرورتن جي نشاندهي ڪئي. ڪم, جنهن جي نتيجي ۾ آخرڪار پورٽلينڊ سيمينٽ جي ايجاد ٿي.  

اپلائيڊ سائنس اسٽيم انجڻ جي ترقيءَ جو سبب بڻيو. واقعن جو سلسلو 1643ع ۾ ايوانجلسٽا ٽوري سيلي پاران بيروميٽر جي ايجاد ۽ فضائي دٻاءَ جي ماپ سان شروع ٿيو، 1656ع ۾ اوٽو وون گيريڪي پاران ميگڊبرگ گولاسفير استعمال ڪندي فضائي دٻاءُ جي قوت جو مظاهرو، ڊينس پاپين پاران تجرباتي تعمير ڪندڙ ماڊل ٻاڦ واري انجڻ ۽ پسٽن جي استعمال جو مظاهرو ڪيو، جنهن کي هن 1707ع ۾ شايع ڪيو. ايڊورڊ سمرسيٽ، ورسيسٽر جي 2nd مارڪئس 100 ايجادن جو هڪ ڪتاب شايع ڪيو، جنهن ۾ پاڻيءَ کي بلند ڪرڻ جو طريقو ڪافي پرڪوليٽر وانگر آهي. ساموئل مورلينڊ، هڪ رياضي دان ۽ موجد جيڪو پمپن تي ڪم ڪندو هو، ووڪس هال آرڊيننس آفيس ۾ اسٽيم پمپ جي ڊيزائن تي نوٽس ڇڏيا، جيڪو ٿامس سيوري پڙهي. 1698ع ۾ سيوري هڪ ٻاڦ پمپ تعمير ڪيو جنهن کي &quot;دي مائنر جو دوست&quot; سڏيو ويندو هو.اهو ٻنهي خلا  ۽ دٻاء کي استعمال ڪندا ھئا.  لوھ جو سوداگر, ٿامس نيوڪمن، جنھن 1712ع ۾ پھريون ڪمرشل پسٽن ٻاڦ واري انجڻ ٺاھي، جنھن کي ڪا به سائنسي تربيت حاصل نه ھئي.&lt;ref name=&quot;University Of Chicago Press3&quot;&gt;{{cite book|title=The Most Powerful Idea in the World: A Story of Steam, Industry and Invention|last1=Rosen|first1=William|publisher=University of Chicago Press|year=2012|isbn=978-0-226-72634-2}}&lt;/ref&gt; 

[[File:Pan_Am_Boeing_747-121_N732PA_Bidini.jpg|thumb|left|250px|[[Jumbo Jet]]]]
The

فرانس ۾ Pyrénées-Orientales ۾ Odeillo تي شمسي فرنس 3,500 °C (6,330 °F) تائين گرمي پد تائين پهچي سگهي ٿي. ايرو اسپيس انجنيئرنگ جو معاملو جهاز جي ڊيزائن جي عمل جي ڊيزائن سان آهي جڏهن ته ايرو اسپيس انجنيئرنگ هڪ وڌيڪ جديد اصطلاح آهي جيڪو خلائي جهاز جي ڊيزائن کي شامل ڪندي نظم جي پهچ کي وڌائي ٿو. ان جي شروعات 20 صدي جي شروعات ۾ هوائي جهازن جي علمبردارن ڏانهن واپس ڳولي سگهجي ٿي، جيتوڻيڪ سر جارج ڪيلي جي ڪم کي تازو ڪيو ويو آهي جيئن 18 صدي جي آخري ڏهاڪي کان. ايئرونٽيڪل انجنيئرنگ جي شروعاتي ڄاڻ وڏي حد تائين تجرباتي هئي ڪجهه تصورن ۽ صلاحيتن سان جيڪي انجنيئرنگ جي ٻين شاخن مان درآمد ڪيا ويا. انجنيئرنگ ۾ پهرين پي ايڇ ڊي (ٽيڪنيڪل طور تي، اپلائيڊ سائنس ۽ انجنيئرنگ) آمريڪا ۾ ڏني وئي 1863 ۾ ييل يونيورسٽي ۾ جوشيا ولارڊ گبز کي؛ اهو پڻ هو ٻيو پي ايڇ ڊي آمريڪا ۾ سائنس ۾ نوازيو ويو. رائٽ ڀائرن جي ڪامياب اڏام کان پوءِ فقط هڪ ڏهاڪي بعد، فوجي جهازن جي ترقيءَ ذريعي ايروونٽيڪل انجنيئرنگ جي وسيع ترقي ٿي، جيڪي پهرين عالمي جنگ ۾ استعمال ڪيا ويا هئا. ان دوران، بنيادي پس منظر جي سائنس مهيا ڪرڻ لاءِ تحقيق جاري رهي ته نظرياتي فزڪس کي تجربن سان گڏ ڪري. پائي ريني اورين ٽاليسا اوڊين لو.

application of steam-powered cast iron blowing cylinders for providing pressurized air for [[blast furnace]]s lead to a large increase in iron production in the late 18th century. The higher furnace temperatures made possible with steam-powered blast allowed for the use of more lime in [[blast furnace]]s, which enabled the transition from charcoal to [[coke (fuel)|coke]].&lt;ref&gt;{{cite book|title=A History of Metallurgy, Second Edition |last=Tylecote |first=R.F. |year=  1992|publisher =Maney Publishing, for the Institute of Materials |location= London|isbn=978-0-901462-88-6}}&lt;/ref&gt; These innovations lowered the cost of iron, making [[Wagonway|horse railways]] and iron bridges practical. The [[puddling process]], patented by [[Henry Cort]] in 1784 produced large scale quantities of wrought iron. [[Hot blast]], patented by [[James Beaumont Neilson]] in 1828, greatly lowered the amount of fuel needed to smelt iron. With the development of the high pressure steam engine, the power to weight ratio of steam engines made practical steamboats and locomotives possible.&lt;ref name=&quot;HunterIndustrialPower&quot;&gt;{{cite book |title=A History of Industrial Power in the United States, 1730–1930, Vol. 2: Steam Power |last1=Hunter |first1= Louis C.|year=1985 | publisher =University Press of Virginia|location= Charlottesville}}&lt;/ref&gt; New steel making processes, such as the [[Bessemer process]] and the open hearth furnace, ushered in an area of heavy engineering in the late 19th century.

One of the most famous engineers of the mid-19th century was [[Isambard Kingdom Brunel]], who built railroads, dockyards and steamships.

[[File:Gulf Offshore Platform.jpg|thumb|upright|Offshore platform, [[Gulf of Mexico]]]]
The [[Industrial Revolution]] created a demand for machinery with metal parts, which led to the development of several [[machine tools]]. Boring cast iron cylinders with precision was not possible until [[John Wilkinson (industrialist)|John Wilkinson]] invented his [[John Wilkinson (industrialist)#Boring machine for steam engines|boring machine]], which is considered the first [[machine tool]].&lt;ref&gt;{{cite book | last = Roe | first = Joseph Wickham | title = English and American Tool Builders | publisher = Yale University Press | year = 1916 | location = New Haven, Connecticut | url = https://books.google.com/books?id=X-EJAAAAIAAJ | lccn = 16011753 | access-date = November 10, 2018 | archive-date = January 26, 2021 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210126171157/https://books.google.com/books?id=X-EJAAAAIAAJ | url-status = live }}&lt;/ref&gt; Other machine tools included the [[screw cutting lathe]], [[milling machine]], [[turret lathe]] and the [[Planer (metalworking)|metal planer]]. Precision machining techniques were developed in the first half of the 19th century. These included the use of gigs to guide the machining tool over the work and fixtures to hold the work in the proper position. Machine tools and machining techniques capable of producing [[interchangeable parts]] lead to [[Mass production|large scale factory production]] by the late 19th century.&lt;ref&gt;{{Hounshell1984}}&lt;/ref&gt;

The United States Census of 1850 listed the occupation of &quot;engineer&quot; for the first time with a count of 2,000.&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Cowan |first=Ruth Schwartz |author-link=Ruth Schwartz Cowan |title=A Social History of American Technology |publisher=Oxford University Press |place=New York |year=1997 |isbn=978-0-19-504605-2|page=138}}&lt;/ref&gt; There were fewer than 50 engineering graduates in the U.S. before 1865. In 1870 there were a dozen U.S. mechanical engineering graduates, with that number increasing to 43 per year in 1875. In 1890, there were 6,000 engineers in civil, [[mining]], mechanical and electrical.&lt;ref name=&quot;HunterIndustrialPower&quot; /&gt;

There was no chair of applied mechanism and applied mechanics at Cambridge until 1875, and no chair of engineering at Oxford until 1907. Germany established technical universities earlier.&lt;ref&gt;
{{cite book
|title=A Short History of Twentieth Century Technology
 |last=Williams
 |first= Trevor I.
|year= 1982|publisher =Oxford University Press
|location= US
|isbn= 978-0-19-858159-8 |pages=3
}}
&lt;/ref&gt;

The foundations of [[electrical engineering]] in the 1800s included the experiments of [[Alessandro Volta]], [[Michael Faraday]], [[Georg Ohm]] and others and the invention of the [[electric telegraph]] in 1816 and the [[electric motor]] in 1872. The theoretical work of [[James Clerk Maxwell|James Maxwell]] (see: [[Maxwell's equations]]) and [[Heinrich Hertz]] in the late 19th century gave rise to the field of [[electronics]]. The later inventions of the [[vacuum tube]] and the [[transistor]] further accelerated the development of electronics to such an extent that electrical and electronics engineers currently outnumber their colleagues of any other engineering specialty.&lt;ref name=&quot;ECPD Definition on Britannica&quot;/&gt;
[[Chemical engineering]] developed in the late nineteenth century.&lt;ref name=&quot;ECPD Definition on Britannica&quot;/&gt; Industrial scale manufacturing demanded new materials and new processes and by 1880 the need for large scale production of chemicals was such that a new industry was created, dedicated to the development and large scale manufacturing of chemicals in new industrial plants.&lt;ref name=&quot;ECPD Definition on Britannica&quot;/&gt; The role of the chemical engineer was the design of these chemical plants and processes.&lt;ref name=&quot;ECPD Definition on Britannica&quot;/&gt;

[[File:Four solaire 001.jpg|thumb|upright=1.2|The [[Odeillo solar furnace|solar furnace at Odeillo]] in the [[Pyrénées-Orientales]] in [[France]] can reach temperatures up to {{convert|3500|C|F}}.]]

Aeronautical 

فرانس ۾ Pyrénées-Orientales ۾ Odeillo تي شمسي فرنس 3,500 °C (6,330 °F) تائين گرمي پد تائين پهچي سگهي ٿي. ايرو اسپيس انجنيئرنگ جو معاملو جهاز جي ڊيزائن جي عمل جي ڊيزائن سان آهي جڏهن ته ايرو اسپيس انجنيئرنگ هڪ وڌيڪ جديد اصطلاح آهي جيڪو خلائي جهاز جي ڊيزائن کي شامل ڪندي نظم جي پهچ کي وڌائي ٿو. ان جي شروعات 20 صدي جي شروعات ۾ هوائي جهازن جي علمبردارن ڏانهن واپس ڳولي سگهجي ٿي، جيتوڻيڪ سر جارج ڪيلي جي ڪم کي تازو ڪيو ويو آهي جيئن 18 صدي جي آخري ڏهاڪي کان. ايئرونٽيڪل انجنيئرنگ جي شروعاتي ڄاڻ وڏي حد تائين تجرباتي هئي ڪجهه تصورن ۽ صلاحيتن سان جيڪي انجنيئرنگ جي ٻين شاخن مان درآمد ڪيا ويا. انجنيئرنگ ۾ پهرين پي ايڇ ڊي (ٽيڪنيڪل طور تي، اپلائيڊ سائنس ۽ انجنيئرنگ) آمريڪا ۾ ڏني وئي 1863 ۾ ييل يونيورسٽي ۾ جوشيا ولارڊ گبز کي؛ اهو پڻ هو ٻيو پي ايڇ ڊي آمريڪا ۾ سائنس ۾ نوازيو ويو. رائٽ ڀائرن جي ڪامياب اڏام کان پوءِ فقط هڪ ڏهاڪي بعد، فوجي جهازن جي ترقيءَ ذريعي ايروونٽيڪل انجنيئرنگ جي وسيع ترقي ٿي، جيڪي پهرين عالمي جنگ ۾ استعمال ڪيا ويا هئا. ان دوران، بنيادي پس منظر جي سائنس مهيا ڪرڻ لاءِ تحقيق جاري رهي ته نظرياتي فزڪس کي تجربن سان گڏ ڪري. پائي ريني اورين ٽاليسا اوڊين لو.

engineering deals with [[aircraft design process]] design while [[aerospace engineering]] is a more modern term that expands the reach of the discipline by including [[spacecraft]] design. Its origins can be traced back to the aviation pioneers around the start of the 20th century although the work of [[Sir George Cayley]] has recently been dated as being from the last decade of the 18th century. Early knowledge of aeronautical engineering was largely empirical with some concepts and skills imported from other branches of engineering.&lt;ref name=&quot;americana&quot;&gt;{{cite encyclopedia | author = Van Every, Kermit E. | encyclopedia = Encyclopedia Americana | title = Aeronautical engineering| year = 1986| publisher = Grolier Incorporated| volume =1| pages = 226 }}&lt;/ref&gt;

The first [[PhD]] in engineering (technically, ''applied science and engineering'') awarded in the United States went to [[Josiah Willard Gibbs]] at [[Yale University]] in 1863; it was also the second PhD awarded in science in the U.S.&lt;ref&gt;
 {{cite book
  | last = Wheeler
  | first = Lynde Phelps
  | title = Josiah Willard Gibbs&amp;nbsp;– the History of a Great Mind
  | publisher = Ox Bow Press
  | year = 1951
  | isbn = 978-1-881987-11-6}}&lt;/ref&gt;

Only a [[decade]] after the successful flights by the [[Wright brothers]], there was extensive development of aeronautical engineering through development of military aircraft that were used in [[World War I]]. Meanwhile, research to provide fundamental background science continued by combining [[theoretical physics]] with experiments.

==انجنيئرڱ جون مکيه شاخون==
[[فائل:Hoover_dam_from_air.jpg|کاٻو|thumb|200x200 عڪسلون|هوور ڊيم]]
انجنيئرڱ ڪئي شاخن ۾ ورهايل آهي. انجنيئر ڪنھن خاص شاخ لاءِ مھارت حاصل ڪندو آهي، انجنيئرڱ  جون ڪجهہ اهم شاخون هي آهن. 
===ڪيميائي انجنيئرڱ===
ڏسو: [[ڪيميائي انجنيئرنگ]]
===سول انجنيئرڱ===
ڏسو: [[سول انجنيئرنگ]]
===برقياتي انجنيئرڱ===
ڏسو: [[بجلي جي انجنيئرنگ]]
===مڪينيڪل انجنيئرڱ===
ڏسو: [[ميڪينيڪل انجنيئرنگ]]
===ٻيون شاخون===
ٻين شاخن ۾،
* مائننگ انجنيئرڱ
* ڌاتڪاري انجنيئرڱ
* [[حياتياتي انجنيئرنگ|حياتياتي انجنيئرڱ]]
* ٽيڪسٽائل (ڪپڙن جي) انجنيئرڱ
* اليڪٽرونڪ انجنيئرڱ
* پيٽروليم انجنيئرڱ
* [[سافٽ ويئر انجنيئرنگ|سافٽويئر انجنيئرڱ]]
* انڊسٽريئل انجنيئرڱ
* ماحولياتي انجنيئرڱ
* زرعي انجنيئرڱ
* سائونڊ انجنيئرڱ
* خلائي انجنيئرڱ
* [[آٽوموٽيو انجنيئرنگ|آٽوموبائل (گاڏين جي) انجنيئرڱ]] ۽ بيون شاخون شامل آهن.

: 
==انٽر ڊسيپلينري انجنيئرنگ== 
==انجنيئرنگ جون ٻيون شاخون==
==مشق== 
==طريقو==
==سماجي حوالي سان== 
==ٻين شعبن سان لاڳاپا==
==پڻ ڏسو== 
==خارجي لنڪس==

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:اطلاقي سائنس]]
[[زمرو:انجنيئرنگ]]
[[زمرو:سائنس جو فلسفو]]
[[زمرو:مکيه موضوع جا مضمون]]</text>
      <sha1>srocazs2h9d2lz1y4a75ac6009h1svd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>سماجي سائنس</title>
    <ns>0</ns>
    <id>40514</id>
    <revision>
      <id>321875</id>
      <parentid>316965</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:21:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>321875</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5541" sha1="tajxbzn97drofy6jjodr88rnu7brvur" xml:space="preserve">'''سماجي سائنس''' (Social Science) سماج سان لاڳاپيل علم، جنهن ۾ [[تاريخ]]، [[جاگرافي]]، [[سماجي سائنس|سماجيات]]، [[اقتصاديات]]، [[پوليٽيڪل سائنس|سياسيات]] ۽ ٻيا علوم اچي وڃن ٿا. انهن علمن جي سائنسي طور اڀياس کي سوشل سائنس چيو وڃي ٿو. سنڌي ۾ سوشل سائنس کي سماجي علم پڻ چيو ويندو آهي. جن علمن جو سماج ۽ انسان سان سڌو سنئون واسطو آهي، ان کي سماجي سائنس چيو وڃي ٿو.&lt;ref&gt;ڪتاب: ادبي اصطلاحن جي تشريحي لغت؛ مرتب: مختيار احمد ملاح؛ پبلشر: [[سنڌي لئنگئيج اٿارٽي]]، حيدرآباد.&lt;/ref&gt;

سماجي سائنس (Social Science) [[سائنس]] جي شاخن مان هڪ آهي، جيڪا [[سماج|سماجن]] جي مطالعي ۽ انهن سماجن جي ماڻهن جي وچ ۾ لاڳاپن لاء وقف آهي. اصطلاح اڳ ۾ [[سماجيات]] جي شعبي جي حوالي سان استعمال ڪيو ويو، اصل &quot;سماج جي سائنس&quot;، جيڪو 18هين صدي عيسويء ۾ قائم ٿيو. 

سماجيات جي اضافي ۾، اهو هاڻي تعليمي مضمونن جي وسيع صفن تي مشتمل آهي، جنهن ۾ [[ثقافت]]، [[جاگرافي]]، [[ائنٿراپالاجي|اينٿروپالاجي]]، [[قديم آثار|آرڪيالاجي]]، [[اقتصاديات]]، [[لسانيات]]، [[انتظام]]، [[مواصلاتي اڀياس]]، [[نفسيات]]، تاريخ ۽ [[پوليٽيڪل سائنس]] شامل آهن. 

مثبت سماجي سائنسدان جيڪي طريقا استعمال ڪن ٿا انهن سان ملندڙ جلندڙ طريقا جيڪي قدرتي سائنسن ۾ استعمال ڪيا ويندا آهن جيئن سماج کي سمجهڻ لاءِ اوزار، ۽ ان ڪري سائنس کي ان جي سخت جديد معنى ۾ بيان ڪن ٿا. ان جي ابتڙ، تفسير پرست يا قياس ڪندڙ سماجي سائنسدان، شايد سماجي تنقيد يا علامتي تشريح کي استعمال ڪري سگھن ٿا، بجاءِ تجرباتي طور تي غلط نظرين کي ٺاھڻ جي، ۽ اھڙيءَ طرح سائنس کي ان جي وسيع معنيٰ ۾ سمجھن ٿا. جديد تعليمي مشق ۾، محقق اڪثر ڪري چونڊيل هوندا آهن، ڪيترن ئي طريقن کي استعمال ڪندي (مثال طور، ٻنهي مقداري ۽ معيار جي تحقيق کي گڏ ڪندي). اصطلاح سماجي تحقيق پڻ خودمختاري جو هڪ درجو حاصل ڪري چڪو آهي جيئن مختلف شعبن جا عملدار هڪجهڙا مقصد ۽ طريقا شيئر ڪن ٿا. 
==تاريخ== 
==شاخون== 
==مطالعي جا اضافي شعبا==
==طريقا==
==تعليم ۽ درجا== 
==سماجي سائنس جي گھٽ ترجيح==
==سماجي سائنس سان لاڳاپيل ماڻهو==
==پڻ ڏسو== 
==خارجي لنڪس==
{{Sister project links|commons=Category:Social sciences|s=Category:Social sciences|d=Q34749}}
* [http://icrhs.tsukuba.ac.jp/en/ Institute for Comparative Research in Human and Social Sciences (ICR)] (JAPAN)
* [https://web.archive.org/web/20091028070226/http://www.uel.ac.uk/cswr/index.htm Centre for Social Work Research]
* [https://web.archive.org/web/20080312160638/http://www.sobiad.org/icss-conference/icss-main.htm International Conference on Social Sciences]
* [http://www.unesco.org/ngo/issc International Social Science Council]
* [http://www.ashgate.com/pdf/SamplePages/There_is_No_Such_Thing_as_a_Social_Science_Intro.pdf Introduction to Hutchinson et al., ''There's No Such Thing as a Social Science'']
* [http://www.intute.ac.uk/socialsciences/ Intute: Social Sciences (UK)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101111204023/http://www.intute.ac.uk/socialsciences// |date=2010-11-11 }}
* [http://www.sobiad.org/english.html Social Science Research Society] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110728034525/http://www.sobiad.org/english.html |date=2011-07-28 }}
* [http://www.vl-site.org/index.html Social Science Virtual Library] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100813105453/http://www.vl-site.org/index.html |date=2010-08-13 }}
* [http://www.canaktan.org/ Social Science Virtual Library: Canaktanweb (Turkish)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101230073810/http://www.canaktan.org/ |date=2010-12-30 }}
* [http://social-sciences-and-humanities.com/ Social Sciences And Humanities] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090808061817/http://www.social-sciences-and-humanities.com/ |date=2009-08-08 }}
* [http://xlab.berkeley.edu UC Berkeley Experimental Social Science Laboratory]
* [http://monthlyreview.org/100501baran.php The Dialectic of Social Science] by Paul A. Baran
* [http://www.humanitiescommission.org/ American Academy ''Commission on the Humanities and Social Sciences''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170504000637/http://www.humanitiescommission.org/ |date=2017-05-04 }}

{{Social sciences |expanded}}
{{Positivism}}
{{Authority control}}
{{Use Oxford spelling|date=August 2016}}

[[Category:Social sciences| ]]
[[Category:Academic disciplines]]
[[Category:Branches of science]]
[[Category:Administrative theory]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:سماجي سائنس]]
[[زمرو:سائنس جي شاخون]]</text>
      <sha1>tajxbzn97drofy6jjodr88rnu7brvur</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321876</id>
      <parentid>321875</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:23:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>321876</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5568" sha1="5rur3dws6243qbots2feb4doxttdg8r" xml:space="preserve">'''سماجي سائنس''' (Social Science) سماج سان لاڳاپيل علم، جنهن ۾ [[تاريخ]]، [[جاگرافي]]، [[سماجي سائنس|سماجيات]]، [[اقتصاديات]]، [[پوليٽيڪل سائنس|سياسيات]] ۽ ٻيا علوم اچي وڃن ٿا. انهن علمن جي سائنسي طور اڀياس کي سوشل سائنس چيو وڃي ٿو. سنڌي ۾ سوشل سائنس کي سماجي علم پڻ چيو ويندو آهي. جن علمن جو سماج ۽ انسان سان سڌو سنئون واسطو آهي، ان کي سماجي سائنس چيو وڃي ٿو.&lt;ref&gt;ڪتاب: ادبي اصطلاحن جي تشريحي لغت؛ مرتب: مختيار احمد ملاح؛ پبلشر: [[سنڌي لئنگئيج اٿارٽي]]، حيدرآباد.&lt;/ref&gt;

سماجي سائنس (Social Science) [[سائنس]] جي شاخن مان هڪ آهي، جيڪا [[سماج|سماجن]] جي مطالعي ۽ انهن سماجن جي ماڻهن جي وچ ۾ لاڳاپن لاء وقف آهي. اصطلاح اڳ ۾ [[سماجيات]] جي شعبي جي حوالي سان استعمال ڪيو ويو، اصل &quot;سماج جي سائنس&quot;، جيڪو 18هين صدي عيسويء ۾ قائم ٿيو. 

سماجيات جي اضافي ۾، اهو هاڻي تعليمي مضمونن جي وسيع صفن تي مشتمل آهي، جنهن ۾ [[ثقافت]]، [[جاگرافي]]، [[ائنٿراپالاجي|اينٿروپالاجي]]، [[قديم آثار|آرڪيالاجي]]، [[اقتصاديات]]، [[لسانيات]]، [[انتظام]]، [[مواصلاتي اڀياس]]، [[نفسيات]]، تاريخ ۽ [[پوليٽيڪل سائنس]] شامل آهن. 

مثبت سماجي سائنسدان جيڪي طريقا استعمال ڪن ٿا انهن سان ملندڙ جلندڙ طريقا جيڪي قدرتي سائنسن ۾ استعمال ڪيا ويندا آهن جيئن سماج کي سمجهڻ لاءِ اوزار، ۽ ان ڪري سائنس کي ان جي سخت جديد معنى ۾ بيان ڪن ٿا. ان جي ابتڙ، تفسير پرست يا قياس ڪندڙ سماجي سائنسدان، شايد سماجي تنقيد يا علامتي تشريح کي استعمال ڪري سگھن ٿا، بجاءِ تجرباتي طور تي غلط نظرين کي ٺاھڻ جي، ۽ اھڙيءَ طرح سائنس کي ان جي وسيع معنيٰ ۾ سمجھن ٿا. جديد تعليمي مشق ۾، محقق اڪثر ڪري چونڊيل هوندا آهن، ڪيترن ئي طريقن کي استعمال ڪندي (مثال طور، ٻنهي مقداري ۽ معيار جي تحقيق کي گڏ ڪندي). اصطلاح سماجي تحقيق پڻ خودمختاري جو هڪ درجو حاصل ڪري چڪو آهي جيئن مختلف شعبن جا عملدار هڪجهڙا مقصد ۽ طريقا شيئر ڪن ٿا. 
==تاريخ== 
==شاخون== 
==مطالعي جا اضافي شعبا==
==طريقا==
==تعليم ۽ درجا== 
==سماجي سائنس جي گھٽ ترجيح==
==سماجي سائنس سان لاڳاپيل ماڻهو==
==پڻ ڏسو== 
==خارجي لنڪس==
{{Sister project links|commons=Category:Social sciences|s=Category:Social sciences|d=Q34749}}
* [http://icrhs.tsukuba.ac.jp/en/ Institute for Comparative Research in Human and Social Sciences (ICR)] (JAPAN)
* [https://web.archive.org/web/20091028070226/http://www.uel.ac.uk/cswr/index.htm Centre for Social Work Research]
* [https://web.archive.org/web/20080312160638/http://www.sobiad.org/icss-conference/icss-main.htm International Conference on Social Sciences]
* [http://www.unesco.org/ngo/issc International Social Science Council]
* [http://www.ashgate.com/pdf/SamplePages/There_is_No_Such_Thing_as_a_Social_Science_Intro.pdf Introduction to Hutchinson et al., ''There's No Such Thing as a Social Science'']
* [http://www.intute.ac.uk/socialsciences/ Intute: Social Sciences (UK)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101111204023/http://www.intute.ac.uk/socialsciences// |date=2010-11-11 }}
* [http://www.sobiad.org/english.html Social Science Research Society] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110728034525/http://www.sobiad.org/english.html |date=2011-07-28 }}
* [http://www.vl-site.org/index.html Social Science Virtual Library] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100813105453/http://www.vl-site.org/index.html |date=2010-08-13 }}
* [http://www.canaktan.org/ Social Science Virtual Library: Canaktanweb (Turkish)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101230073810/http://www.canaktan.org/ |date=2010-12-30 }}
* [http://social-sciences-and-humanities.com/ Social Sciences And Humanities] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090808061817/http://www.social-sciences-and-humanities.com/ |date=2009-08-08 }}
* [http://xlab.berkeley.edu UC Berkeley Experimental Social Science Laboratory]
* [http://monthlyreview.org/100501baran.php The Dialectic of Social Science] by Paul A. Baran
* [http://www.humanitiescommission.org/ American Academy ''Commission on the Humanities and Social Sciences''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170504000637/http://www.humanitiescommission.org/ |date=2017-05-04 }}

{{Social sciences |expanded}}
{{Positivism}}
{{Authority control}}
{{Use Oxford spelling|date=August 2016}}

[[Category:Social sciences| ]]
[[Category:Academic disciplines]]
[[Category:Branches of science]]
[[Category:Administrative theory]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:سماجي سائنس]]
[[زمرو:سائنس جو شاخون|سائنس جي شاخون]]</text>
      <sha1>5rur3dws6243qbots2feb4doxttdg8r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321877</id>
      <parentid>321876</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:23:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>321877</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5541" sha1="rljx5dyze7jzi99aqitofsu149pebak" xml:space="preserve">'''سماجي سائنس''' (Social Science) سماج سان لاڳاپيل علم، جنهن ۾ [[تاريخ]]، [[جاگرافي]]، [[سماجي سائنس|سماجيات]]، [[اقتصاديات]]، [[پوليٽيڪل سائنس|سياسيات]] ۽ ٻيا علوم اچي وڃن ٿا. انهن علمن جي سائنسي طور اڀياس کي سوشل سائنس چيو وڃي ٿو. سنڌي ۾ سوشل سائنس کي سماجي علم پڻ چيو ويندو آهي. جن علمن جو سماج ۽ انسان سان سڌو سنئون واسطو آهي، ان کي سماجي سائنس چيو وڃي ٿو.&lt;ref&gt;ڪتاب: ادبي اصطلاحن جي تشريحي لغت؛ مرتب: مختيار احمد ملاح؛ پبلشر: [[سنڌي لئنگئيج اٿارٽي]]، حيدرآباد.&lt;/ref&gt;

سماجي سائنس (Social Science) [[سائنس]] جي شاخن مان هڪ آهي، جيڪا [[سماج|سماجن]] جي مطالعي ۽ انهن سماجن جي ماڻهن جي وچ ۾ لاڳاپن لاء وقف آهي. اصطلاح اڳ ۾ [[سماجيات]] جي شعبي جي حوالي سان استعمال ڪيو ويو، اصل &quot;سماج جي سائنس&quot;، جيڪو 18هين صدي عيسويء ۾ قائم ٿيو. 

سماجيات جي اضافي ۾، اهو هاڻي تعليمي مضمونن جي وسيع صفن تي مشتمل آهي، جنهن ۾ [[ثقافت]]، [[جاگرافي]]، [[ائنٿراپالاجي|اينٿروپالاجي]]، [[قديم آثار|آرڪيالاجي]]، [[اقتصاديات]]، [[لسانيات]]، [[انتظام]]، [[مواصلاتي اڀياس]]، [[نفسيات]]، تاريخ ۽ [[پوليٽيڪل سائنس]] شامل آهن. 

مثبت سماجي سائنسدان جيڪي طريقا استعمال ڪن ٿا انهن سان ملندڙ جلندڙ طريقا جيڪي قدرتي سائنسن ۾ استعمال ڪيا ويندا آهن جيئن سماج کي سمجهڻ لاءِ اوزار، ۽ ان ڪري سائنس کي ان جي سخت جديد معنى ۾ بيان ڪن ٿا. ان جي ابتڙ، تفسير پرست يا قياس ڪندڙ سماجي سائنسدان، شايد سماجي تنقيد يا علامتي تشريح کي استعمال ڪري سگھن ٿا، بجاءِ تجرباتي طور تي غلط نظرين کي ٺاھڻ جي، ۽ اھڙيءَ طرح سائنس کي ان جي وسيع معنيٰ ۾ سمجھن ٿا. جديد تعليمي مشق ۾، محقق اڪثر ڪري چونڊيل هوندا آهن، ڪيترن ئي طريقن کي استعمال ڪندي (مثال طور، ٻنهي مقداري ۽ معيار جي تحقيق کي گڏ ڪندي). اصطلاح سماجي تحقيق پڻ خودمختاري جو هڪ درجو حاصل ڪري چڪو آهي جيئن مختلف شعبن جا عملدار هڪجهڙا مقصد ۽ طريقا شيئر ڪن ٿا. 
==تاريخ== 
==شاخون== 
==مطالعي جا اضافي شعبا==
==طريقا==
==تعليم ۽ درجا== 
==سماجي سائنس جي گھٽ ترجيح==
==سماجي سائنس سان لاڳاپيل ماڻهو==
==پڻ ڏسو== 
==خارجي لنڪس==
{{Sister project links|commons=Category:Social sciences|s=Category:Social sciences|d=Q34749}}
* [http://icrhs.tsukuba.ac.jp/en/ Institute for Comparative Research in Human and Social Sciences (ICR)] (JAPAN)
* [https://web.archive.org/web/20091028070226/http://www.uel.ac.uk/cswr/index.htm Centre for Social Work Research]
* [https://web.archive.org/web/20080312160638/http://www.sobiad.org/icss-conference/icss-main.htm International Conference on Social Sciences]
* [http://www.unesco.org/ngo/issc International Social Science Council]
* [http://www.ashgate.com/pdf/SamplePages/There_is_No_Such_Thing_as_a_Social_Science_Intro.pdf Introduction to Hutchinson et al., ''There's No Such Thing as a Social Science'']
* [http://www.intute.ac.uk/socialsciences/ Intute: Social Sciences (UK)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101111204023/http://www.intute.ac.uk/socialsciences// |date=2010-11-11 }}
* [http://www.sobiad.org/english.html Social Science Research Society] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110728034525/http://www.sobiad.org/english.html |date=2011-07-28 }}
* [http://www.vl-site.org/index.html Social Science Virtual Library] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100813105453/http://www.vl-site.org/index.html |date=2010-08-13 }}
* [http://www.canaktan.org/ Social Science Virtual Library: Canaktanweb (Turkish)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101230073810/http://www.canaktan.org/ |date=2010-12-30 }}
* [http://social-sciences-and-humanities.com/ Social Sciences And Humanities] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090808061817/http://www.social-sciences-and-humanities.com/ |date=2009-08-08 }}
* [http://xlab.berkeley.edu UC Berkeley Experimental Social Science Laboratory]
* [http://monthlyreview.org/100501baran.php The Dialectic of Social Science] by Paul A. Baran
* [http://www.humanitiescommission.org/ American Academy ''Commission on the Humanities and Social Sciences''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170504000637/http://www.humanitiescommission.org/ |date=2017-05-04 }}

{{Social sciences |expanded}}
{{Positivism}}
{{Authority control}}
{{Use Oxford spelling|date=August 2016}}

[[Category:Social sciences| ]]
[[Category:Academic disciplines]]
[[Category:Branches of science]]
[[Category:Administrative theory]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:سماجي سائنس]]
[[زمرو:سائنس جو شاخون]]</text>
      <sha1>rljx5dyze7jzi99aqitofsu149pebak</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321883</id>
      <parentid>321877</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:39:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>321883</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5543" sha1="b4emrzfjweae9l4m8uvvofwoa9txoo5" xml:space="preserve">'''سماجي سائنس''' (Social Science) سماج سان لاڳاپيل علم، جنهن ۾ [[تاريخ]]، [[جاگرافي]]، [[سماجي سائنس|سماجيات]]، [[اقتصاديات]]، [[پوليٽيڪل سائنس|سياسيات]] ۽ ٻيا علوم اچي وڃن ٿا. انهن علمن جي سائنسي طور اڀياس کي سوشل سائنس چيو وڃي ٿو. سنڌي ۾ سوشل سائنس کي سماجي علم پڻ چيو ويندو آهي. جن علمن جو سماج ۽ انسان سان سڌو سنئون واسطو آهي، ان کي سماجي سائنس چيو وڃي ٿو.&lt;ref&gt;ڪتاب: ادبي اصطلاحن جي تشريحي لغت؛ مرتب: مختيار احمد ملاح؛ پبلشر: [[سنڌي لئنگئيج اٿارٽي]]، حيدرآباد.&lt;/ref&gt;

سماجي سائنس (Social Science) [[سائنس]] جي شاخن مان هڪ آهي، جيڪا [[سماج|سماجن]] جي مطالعي ۽ انهن سماجن جي ماڻهن جي وچ ۾ لاڳاپن لاء وقف آهي. اصطلاح اڳ ۾ [[سماجيات]] جي شعبي جي حوالي سان استعمال ڪيو ويو، اصل &quot;سماج جي سائنس&quot;، جيڪو 18هين صدي عيسويء ۾ قائم ٿيو. 

سماجيات جي اضافي ۾، اهو هاڻي تعليمي مضمونن جي وسيع صفن تي مشتمل آهي، جنهن ۾ [[ثقافت]]، [[جاگرافي]]، [[ائنٿراپالاجي|اينٿروپالاجي]]، [[قديم آثار|آرڪيالاجي]]، [[اقتصاديات]]، [[لسانيات]]، [[انتظام]]، [[مواصلاتي اڀياس]]، [[نفسيات]]، تاريخ ۽ [[پوليٽيڪل سائنس]] شامل آهن. 

مثبت سماجي سائنسدان جيڪي طريقا استعمال ڪن ٿا انهن سان ملندڙ جلندڙ طريقا جيڪي قدرتي سائنسن ۾ استعمال ڪيا ويندا آهن جيئن سماج کي سمجهڻ لاءِ اوزار، ۽ ان ڪري سائنس کي ان جي سخت جديد معنى ۾ بيان ڪن ٿا. ان جي ابتڙ، تفسير پرست يا قياس ڪندڙ سماجي سائنسدان، شايد سماجي تنقيد يا علامتي تشريح کي استعمال ڪري سگھن ٿا، بجاءِ تجرباتي طور تي غلط نظرين کي ٺاھڻ جي، ۽ اھڙيءَ طرح سائنس کي ان جي وسيع معنيٰ ۾ سمجھن ٿا. جديد تعليمي مشق ۾، محقق اڪثر ڪري چونڊيل هوندا آهن، ڪيترن ئي طريقن کي استعمال ڪندي (مثال طور، ٻنهي مقداري ۽ معيار جي تحقيق کي گڏ ڪندي). اصطلاح سماجي تحقيق پڻ خودمختاري جو هڪ درجو حاصل ڪري چڪو آهي جيئن مختلف شعبن جا عملدار هڪجهڙا مقصد ۽ طريقا شيئر ڪن ٿا. 
==تاريخ== 
==شاخون== 
==مطالعي جا اضافي شعبا==
==طريقا==
==تعليم ۽ درجا== 
==سماجي سائنس جي گھٽ ترجيح==
==سماجي سائنس سان لاڳاپيل ماڻهو==
==پڻ ڏسو== 
==خارجي لنڪس==
{{Sister project links|commons=Category:Social sciences|s=Category:Social sciences|d=Q34749}}
* [http://icrhs.tsukuba.ac.jp/en/ Institute for Comparative Research in Human and Social Sciences (ICR)] (JAPAN)
* [https://web.archive.org/web/20091028070226/http://www.uel.ac.uk/cswr/index.htm Centre for Social Work Research]
* [https://web.archive.org/web/20080312160638/http://www.sobiad.org/icss-conference/icss-main.htm International Conference on Social Sciences]
* [http://www.unesco.org/ngo/issc International Social Science Council]
* [http://www.ashgate.com/pdf/SamplePages/There_is_No_Such_Thing_as_a_Social_Science_Intro.pdf Introduction to Hutchinson et al., ''There's No Such Thing as a Social Science'']
* [http://www.intute.ac.uk/socialsciences/ Intute: Social Sciences (UK)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101111204023/http://www.intute.ac.uk/socialsciences// |date=2010-11-11 }}
* [http://www.sobiad.org/english.html Social Science Research Society] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110728034525/http://www.sobiad.org/english.html |date=2011-07-28 }}
* [http://www.vl-site.org/index.html Social Science Virtual Library] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100813105453/http://www.vl-site.org/index.html |date=2010-08-13 }}
* [http://www.canaktan.org/ Social Science Virtual Library: Canaktanweb (Turkish)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101230073810/http://www.canaktan.org/ |date=2010-12-30 }}
* [http://social-sciences-and-humanities.com/ Social Sciences And Humanities] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090808061817/http://www.social-sciences-and-humanities.com/ |date=2009-08-08 }}
* [http://xlab.berkeley.edu UC Berkeley Experimental Social Science Laboratory]
* [http://monthlyreview.org/100501baran.php The Dialectic of Social Science] by Paul A. Baran
* [http://www.humanitiescommission.org/ American Academy ''Commission on the Humanities and Social Sciences''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170504000637/http://www.humanitiescommission.org/ |date=2017-05-04 }}

{{Social sciences |expanded}}
{{Positivism}}
{{Authority control}}
{{Use Oxford spelling|date=August 2016}}

[[Category:Social sciences| ]]
[[Category:Academic disciplines]]
[[Category:Branches of science]]
[[Category:Administrative theory]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:سماجي سائنس]]
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]</text>
      <sha1>b4emrzfjweae9l4m8uvvofwoa9txoo5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321912</id>
      <parentid>321883</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T14:37:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>خودڪار: [[زمرو:درسي علم]] جو اضافو + ترتيب</comment>
      <origin>321912</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5572" sha1="tnbvphd0c08udrry7q4sup1vbcgsv23" xml:space="preserve">'''سماجي سائنس''' (Social Science) سماج سان لاڳاپيل علم، جنهن ۾ [[تاريخ]]، [[جاگرافي]]، [[سماجي سائنس|سماجيات]]، [[اقتصاديات]]، [[پوليٽيڪل سائنس|سياسيات]] ۽ ٻيا علوم اچي وڃن ٿا. انهن علمن جي سائنسي طور اڀياس کي سوشل سائنس چيو وڃي ٿو. سنڌي ۾ سوشل سائنس کي سماجي علم پڻ چيو ويندو آهي. جن علمن جو سماج ۽ انسان سان سڌو سنئون واسطو آهي، ان کي سماجي سائنس چيو وڃي ٿو.&lt;ref&gt;ڪتاب: ادبي اصطلاحن جي تشريحي لغت؛ مرتب: مختيار احمد ملاح؛ پبلشر: [[سنڌي لئنگئيج اٿارٽي]]، حيدرآباد.&lt;/ref&gt;

سماجي سائنس (Social Science) [[سائنس]] جي شاخن مان هڪ آهي، جيڪا [[سماج|سماجن]] جي مطالعي ۽ انهن سماجن جي ماڻهن جي وچ ۾ لاڳاپن لاء وقف آهي. اصطلاح اڳ ۾ [[سماجيات]] جي شعبي جي حوالي سان استعمال ڪيو ويو، اصل &quot;سماج جي سائنس&quot;، جيڪو 18هين صدي عيسويء ۾ قائم ٿيو. 

سماجيات جي اضافي ۾، اهو هاڻي تعليمي مضمونن جي وسيع صفن تي مشتمل آهي، جنهن ۾ [[ثقافت]]، [[جاگرافي]]، [[ائنٿراپالاجي|اينٿروپالاجي]]، [[قديم آثار|آرڪيالاجي]]، [[اقتصاديات]]، [[لسانيات]]، [[انتظام]]، [[مواصلاتي اڀياس]]، [[نفسيات]]، تاريخ ۽ [[پوليٽيڪل سائنس]] شامل آهن. 

مثبت سماجي سائنسدان جيڪي طريقا استعمال ڪن ٿا انهن سان ملندڙ جلندڙ طريقا جيڪي قدرتي سائنسن ۾ استعمال ڪيا ويندا آهن جيئن سماج کي سمجهڻ لاءِ اوزار، ۽ ان ڪري سائنس کي ان جي سخت جديد معنى ۾ بيان ڪن ٿا. ان جي ابتڙ، تفسير پرست يا قياس ڪندڙ سماجي سائنسدان، شايد سماجي تنقيد يا علامتي تشريح کي استعمال ڪري سگھن ٿا، بجاءِ تجرباتي طور تي غلط نظرين کي ٺاھڻ جي، ۽ اھڙيءَ طرح سائنس کي ان جي وسيع معنيٰ ۾ سمجھن ٿا. جديد تعليمي مشق ۾، محقق اڪثر ڪري چونڊيل هوندا آهن، ڪيترن ئي طريقن کي استعمال ڪندي (مثال طور، ٻنهي مقداري ۽ معيار جي تحقيق کي گڏ ڪندي). اصطلاح سماجي تحقيق پڻ خودمختاري جو هڪ درجو حاصل ڪري چڪو آهي جيئن مختلف شعبن جا عملدار هڪجهڙا مقصد ۽ طريقا شيئر ڪن ٿا. 
==تاريخ== 
==شاخون== 
==مطالعي جا اضافي شعبا==
==طريقا==
==تعليم ۽ درجا== 
==سماجي سائنس جي گھٽ ترجيح==
==سماجي سائنس سان لاڳاپيل ماڻهو==
==پڻ ڏسو== 
==خارجي لنڪس==
{{Sister project links|commons=Category:Social sciences|s=Category:Social sciences|d=Q34749}}
* [http://icrhs.tsukuba.ac.jp/en/ Institute for Comparative Research in Human and Social Sciences (ICR)] (JAPAN)
* [https://web.archive.org/web/20091028070226/http://www.uel.ac.uk/cswr/index.htm Centre for Social Work Research]
* [https://web.archive.org/web/20080312160638/http://www.sobiad.org/icss-conference/icss-main.htm International Conference on Social Sciences]
* [http://www.unesco.org/ngo/issc International Social Science Council]
* [http://www.ashgate.com/pdf/SamplePages/There_is_No_Such_Thing_as_a_Social_Science_Intro.pdf Introduction to Hutchinson et al., ''There's No Such Thing as a Social Science'']
* [http://www.intute.ac.uk/socialsciences/ Intute: Social Sciences (UK)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101111204023/http://www.intute.ac.uk/socialsciences// |date=2010-11-11 }}
* [http://www.sobiad.org/english.html Social Science Research Society] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110728034525/http://www.sobiad.org/english.html |date=2011-07-28 }}
* [http://www.vl-site.org/index.html Social Science Virtual Library] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100813105453/http://www.vl-site.org/index.html |date=2010-08-13 }}
* [http://www.canaktan.org/ Social Science Virtual Library: Canaktanweb (Turkish)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101230073810/http://www.canaktan.org/ |date=2010-12-30 }}
* [http://social-sciences-and-humanities.com/ Social Sciences And Humanities] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090808061817/http://www.social-sciences-and-humanities.com/ |date=2009-08-08 }}
* [http://xlab.berkeley.edu UC Berkeley Experimental Social Science Laboratory]
* [http://monthlyreview.org/100501baran.php The Dialectic of Social Science] by Paul A. Baran
* [http://www.humanitiescommission.org/ American Academy ''Commission on the Humanities and Social Sciences''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170504000637/http://www.humanitiescommission.org/ |date=2017-05-04 }}

{{Social sciences |expanded}}
{{Positivism}}
{{Authority control}}
{{Use Oxford spelling|date=August 2016}}

[[Category:Social sciences| ]]
[[Category:Academic disciplines]]
[[Category:Branches of science]]
[[Category:Administrative theory]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]
[[زمرو:سماجي سائنس]]
[[زمرو:درسي علم]]</text>
      <sha1>tnbvphd0c08udrry7q4sup1vbcgsv23</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:ارضيات</title>
    <ns>14</ns>
    <id>43921</id>
    <revision>
      <id>321959</id>
      <parentid>295191</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:12:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321959</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="152" sha1="sh81g0ocujc5qitra3wo12dbssxuur0" xml:space="preserve">{{اصل مضمون}}
{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:ڌرتي سائنس]]
[[زمرو:متفرق سائنس]]
[[زمرو:زميني سائنسون]]</text>
      <sha1>sh81g0ocujc5qitra3wo12dbssxuur0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322064</id>
      <parentid>321959</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T09:48:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322064</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="117" sha1="8z0px62lfyjsk5lj7uwda41l662vkkr" xml:space="preserve">{{اصل مضمون}}
{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:ڌرتي سائنس]]
[[زمرو:زميني سائنسون]]</text>
      <sha1>8z0px62lfyjsk5lj7uwda41l662vkkr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنس ۽ ٽيڪنالاجي</title>
    <ns>14</ns>
    <id>43954</id>
    <revision>
      <id>321961</id>
      <parentid>197103</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:15:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321961</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="152" sha1="ebun2kfjamajkmwgws1147x59zwskrc" xml:space="preserve">{{اصل مضمون}}
{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:ٽيڪنالاجي]]
[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]</text>
      <sha1>ebun2kfjamajkmwgws1147x59zwskrc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321973</id>
      <parentid>321961</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:34:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>خودڪار: [[زمرو:ٽيڪنيڀياس]] جو اضافو + ترتيب</comment>
      <origin>321973</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="184" sha1="pxkn9s5m3g2chaci7ca5f7lbcxy4t2t" xml:space="preserve">{{اصل مضمون}}
{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]
[[زمرو:ٽيڪنالاجي]]
[[زمرو:ٽيڪنيڀياس]]
[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>pxkn9s5m3g2chaci7ca5f7lbcxy4t2t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:ٽيڪنالاجي جي تاريخ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>43955</id>
    <revision>
      <id>321896</id>
      <parentid>123964</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T14:00:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321896</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="153" sha1="tkg09mnu5wu04878d9or3otx6hm3qcg" xml:space="preserve">{{اصل مضمون}}
[[زمرو:تاريخ بلحاظ موضوع]]
[[زمرو:سائنس ۽ ٽيڪنالاجي]]
[[زمرو:سائنس جي تاريخ]]</text>
      <sha1>tkg09mnu5wu04878d9or3otx6hm3qcg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321898</id>
      <parentid>321896</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T14:02:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Ibne maryam صفحي [[زمرو:سائنس ۽ ٽيڪنالاجي جي تاريخ]] کي [[زمرو:ٽيڪنالاجي جي تاريخ]] ڏانھن چوريو</comment>
      <origin>321896</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="153" sha1="tkg09mnu5wu04878d9or3otx6hm3qcg" xml:space="preserve">{{اصل مضمون}}
[[زمرو:تاريخ بلحاظ موضوع]]
[[زمرو:سائنس ۽ ٽيڪنالاجي]]
[[زمرو:سائنس جي تاريخ]]</text>
      <sha1>tkg09mnu5wu04878d9or3otx6hm3qcg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنس جو فلسفو</title>
    <ns>14</ns>
    <id>43957</id>
    <revision>
      <id>321982</id>
      <parentid>281565</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:47:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321982</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="122" sha1="cdp36c3xby4hwtzaeb24qktixslimmf" xml:space="preserve">{{اصل مضمون}}
{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:متفرق سائنس]]
[[زمرو:فلسفي جون شاخون]]</text>
      <sha1>cdp36c3xby4hwtzaeb24qktixslimmf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنس جي تاريخ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>43958</id>
    <revision>
      <id>321895</id>
      <parentid>276958</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:59:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321895</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="171" sha1="34wyliks7ew546vzskxwy92gfuit29i" xml:space="preserve">{{اصل مضمون}}
{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:خيالن جي تاريخ]]
[[زمرو:سائنس ۽ ٽيڪنالاجي جي تاريخ]]</text>
      <sha1>34wyliks7ew546vzskxwy92gfuit29i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321897</id>
      <parentid>321895</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T14:01:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321897</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="155" sha1="mvepqa2rulkl0j97j0g8cchwrz3je57" xml:space="preserve">{{اصل مضمون}}
{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:خيالن جي تاريخ]]
[[زمرو:تاريخ بلحاظ موضوع]]</text>
      <sha1>mvepqa2rulkl0j97j0g8cchwrz3je57</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321923</id>
      <parentid>321897</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T16:34:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>خودڪار: [[زمرو:ٽيڪنالاجي جي تاريخ]] جو اضافو + ترتيب</comment>
      <origin>321923</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="203" sha1="pb5metwieiwkk56f1nrimwv22fewvjt" xml:space="preserve">{{اصل مضمون}}
{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:تاريخ بلحاظ موضوع]]
[[زمرو:ٽيڪنالاجي جي تاريخ]]
[[زمرو:خيالن جي تاريخ]]
[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>pb5metwieiwkk56f1nrimwv22fewvjt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:قدرتي فلاسفي</title>
    <ns>14</ns>
    <id>43973</id>
    <revision>
      <id>321990</id>
      <parentid>289324</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T21:01:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321990</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="184" sha1="s0mvgox5jmi1fhuzbtswcp3n5p8dqr2" xml:space="preserve">{{اصل مضمون}}
{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:متفرق سائنس]]
[[زمرو:فلسفو]]
[[زمرو:سڄاڳي جو فلسفو]]
[[زمرو:فلسفي جي تاريخ]]</text>
      <sha1>s0mvgox5jmi1fhuzbtswcp3n5p8dqr2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322012</id>
      <parentid>321990</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T23:34:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>خودڪار: [[زمرو:سائنس جي تاريخ]] جو اضافو + ترتيب</comment>
      <origin>322012</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="224" sha1="93fhnglh09d9zja3lr65sia3mg4uu6i" xml:space="preserve">{{اصل مضمون}}
{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:سائنس جي تاريخ]]
[[زمرو:سڄاڳي جو فلسفو]]
[[زمرو:فلسفو]]
[[زمرو:فلسفي جي تاريخ]]
[[زمرو:متفرق سائنس]]</text>
      <sha1>93fhnglh09d9zja3lr65sia3mg4uu6i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:طبيعيات جو فلسفو</title>
    <ns>14</ns>
    <id>43977</id>
    <revision>
      <id>321894</id>
      <parentid>321816</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:58:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321894</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="175" sha1="p5716ttcbjhscl77oiadg8mnajgeq11" xml:space="preserve">{{اصل مضمون}}
{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:طبيعيات]]
[[زمرو:سائنس جو فلسفو]]
[[زمرو:سائنس جو فلسفو بلحاظ موضوع]]</text>
      <sha1>p5716ttcbjhscl77oiadg8mnajgeq11</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:تحقيق</title>
    <ns>14</ns>
    <id>44460</id>
    <revision>
      <id>321963</id>
      <parentid>317068</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:18:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321963</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="200" sha1="hbv2i1fl73mv4znrnkk5ehlwwj73qo4" xml:space="preserve">{{اصل مضمون}}
{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:انساني سرگرميون]]
[[زمرو:تدريس]]
[[زمرو:ڄاڻ]]
[[زمرو:جانچ پڙتال]]
[[زمرو:متفرق سائنس]]</text>
      <sha1>hbv2i1fl73mv4znrnkk5ehlwwj73qo4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:انجنيئرنگ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>44488</id>
    <revision>
      <id>321960</id>
      <parentid>321746</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:13:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321960</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="253" sha1="2i2hpm7i933eklolvkqjdt8f8cr56nx" xml:space="preserve">{{اصل مضمون|انجنيئرڱ|article=انجنيئرڱ}}
{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:ٽيڪنيڀياس]]
[[زمرو:اطلاقي سائنس]]
[[زمرو:سائنس ۽ ٽيڪنالاجي]]
[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]</text>
      <sha1>2i2hpm7i933eklolvkqjdt8f8cr56nx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322008</id>
      <parentid>321960</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T21:34:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>خودڪار: [[زمرو:انساني سرگرميون]] جو اضافو + ترتيب</comment>
      <origin>322008</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" sha1="c5qzexij6i8d3kist3cho47vkiga889" xml:space="preserve">{{اصل مضمون|انجنيئرڱ|article=انجنيئرڱ}}
{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:اصل مقالو جماعت بندي]]
[[زمرو:اطلاقي سائنس]]
[[زمرو:انساني سرگرميون]]
[[زمرو:ٽيڪنيڀياس]]
[[زمرو:سائنس ۽ ٽيڪنالاجي]]</text>
      <sha1>c5qzexij6i8d3kist3cho47vkiga889</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>توانائي</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56427</id>
    <revision>
      <id>321913</id>
      <parentid>319675</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T15:03:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* ٻاهريان ڳنڍڻا */</comment>
      <origin>321913</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5088" sha1="t8o9xkt86lq4hg3v0vkdagwew0wi40m" xml:space="preserve">{{Short description|Physical quantity}}
{{About|غير سمتي طبيعي مقدار|توانائي جي اوور ويو ۽ ٽاپيڪل گائيڊ |توانائي جو خاڪو|}}
{{Infobox physical quantity
| name = توانائي&lt;br&gt;Energy
| image = Energy Arc (central electrode of a Plasma Lamp).jpg
| caption = هڪ پلازما گلوب پلازما، روشني، گرمي، حرڪت ۽ هڪ بيدار آواز ٺاهڻ لاء، برقي توانائي استعمال ڪندو آهي.
| unit = جول&lt;br&gt;
J = kg⋅m&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;⋅s&lt;sup&gt;−2&lt;/sup&gt;
| otherunits = ڪيلوري (calory)
* ارگ (erg)
* فوٽ-پائونڊ (foot.pound) 
* اليڪٽرڪ پوٽينشل (eV) 
* ڪلوواٽ-آوور (kW⋅h) 
* برطانوي حرارتي يونٽ (BTU)
| symbols = ''E''
| dimension = '''M''' '''L'''&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; '''T'''&lt;sup&gt;−2&lt;/sup&gt;
|image_upright=1.15
}}
[[طبيعيات]] (Physics) ۾، [[ڪم (طبعيات)|ڪم]] ڪرڻ جي صلاحيت کي '''توانائي''' (Energy) چئبو آهي. ھن جي عام مثالن ۾ [[حرڪي توانائي]]، [[امڪاني توانائي]]، [[شمسي توانائي]]، [[برقي توانائي]]، [[ڪيميائي توانائي]] وغيره شامل آهن.

توانائي اها مقدار جي خاصيت آهي، جيڪا ڪنهن جسم يا طبيعي نظام ڏانهن، ڪم جي ڪارڪردگي ۽ گرمي ۽ روشني جي صورت ۾ منتقل ڪئي ويندي آهي. توانائي هڪ محفوظ مقدار آهي. توانائي جي تحفظ جو قانون ٻڌائي ٿو ته؛ 
 &quot;توانائي ٻئي شڪل ۾ تبديل ٿي سگهي ٿي، پر پيدا يا تباهه نه ٿي سگهندي آهي، پر مايو ۽ توانائي هڪ ٻئي ۾ تبديل ٿي سگهن ٿا&quot; 

[[اڪائين جو بين الاقوامي نظام|اڪائين جي ٻين الاقوامي نظام (SI)]] ۾ توانائي جي ماپ جي اڪائي '''جول''' (J) آهي. توانائي جي عام شڪلن ۾، حرڪت واري شيءِ جي حرڪي توانائي، ڪنهن شئي طرفان ذخيرو ٿيل امڪاني توانائي (ڪنهن شي هن جي مقام جي ڪري)، هڪ نهري شئي ۾ ذخيرو ٿيل لچڪ جي توانائي ، ڪيميائي توانائي، ڪيميائي رد عمل سان لاڳاپيل ڪيميائي توانائي، روشني جي توانائي (جئين شمسي توانائي)، برقناطيسي تابڪاري ذريعي حاصل ڪيل توانائي ۽ هڪ حر حرڪياتي (&lt;small&gt;thermodynamic&lt;/small&gt;) نظام جي اندروني توانائي شامل آهي. 

سڀئي جاندار مسلسل توانائي وٺن ٿا ۽ هن کي ڪم جي شڪل ۾ تبديل ڪن ٿا. مايي (mass) ۽ توانائي جي برابري جي ڪري، ڪنهن به شئي جو مايو (Mass)، جڏهن ته ساڪن هجي (جنهن کي سڪوني مايو سڏيو ويندو آهي) ان ۾ به توانائي جي برابر مقدار هوندي آهي، جنهن جي شڪل کي باقي توانائي سڏيو ويندو آهي ۽ ڪا به اضافي توانائي (ڪنهن به شڪل جي) ان شئي طرفان حاصل ڪيل باقي توانائي مٿان، شي جي ڪل مايي (mass) کي وڌائيندو جيئن ان جي ڪل توانائي وڌي آهي. 

انساني تمدن کي ڪم ڪرڻ لاءِ توانائي جي ضرورت هوندي آهي، جيڪا اها توانائي وسيلن جهڙوڪ فوسل فيول، ايٽمي ايندھن، يا قابل تجديد توانائي مان حاصل ڪري ٿي. ڌرتيءَ جي آبهوا ۽ ماحوليات جا عمل ان توانائيءَ سان هلن ٿا، جيڪا اها سج مان حاصل ڪري ٿي (ٿوري مقدار جيو ٿرمل توانائيءَ جو به حصو آهي).

==شڪلون==
==تاريخ==
==ماپ جي اڪائيون==

==سائنسي استعمال== 
==هڪ کان ٻئي شڪل ۾ تبديلي==

==توانائي جي بچت==

==توانائي جي منتقلي==
==حر حرڪيات==

==پڻ ڏسو== 
* [[قابل تجديد توانائي]]
* [[توانائي جي تجديد]] 
* [[پاور اسٽيشن]] 
* [[پائيدار توانائي]]
* [[توانائي جي منتقلي]] 
* [[حيواني فضلي کان حاصل ڪيل توانائي]]
* [[فضلي کان توانائي حاصل ڪرڻ جا پلانٽ]] 
* [[توانائي جي ڪم نقصان واري عمارتون]]
==ٻاهريان ڳنڍڻا==
{{Sister project links|d=Q11379|collapsible=collapsed}}
* {{Curlie|Science/Technology/Energy|Energy}}
* [http://www.biocab.org/Heat.html Differences between Heat and Thermal energy] ({{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827224418/http://www.biocab.org/Heat.html |date=2016-08-27 }}) – BioCab

{{Authority control}}
[[زمرو:توانائي]]
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:فطرت]]
[[زمرو:طبيعي خاصيتون]]
[[زمرو:سائنسي اصطلاح]]
[[زمرو:مکيه موضوع جا مضمون]]

==حوالا==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>t8o9xkt86lq4hg3v0vkdagwew0wi40m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321919</id>
      <parentid>321913</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T15:34:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>خودڪار: [[زمرو:ڪائنات]] جو اضافو + ترتيب</comment>
      <origin>321919</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5114" sha1="r9qy68akp3ihjh1tc3kcal7y2ay644d" xml:space="preserve">{{Short description|Physical quantity}}
{{About|غير سمتي طبيعي مقدار|توانائي جي اوور ويو ۽ ٽاپيڪل گائيڊ |توانائي جو خاڪو|}}
{{Infobox physical quantity
| name = توانائي&lt;br&gt;Energy
| image = Energy Arc (central electrode of a Plasma Lamp).jpg
| caption = هڪ پلازما گلوب پلازما، روشني، گرمي، حرڪت ۽ هڪ بيدار آواز ٺاهڻ لاء، برقي توانائي استعمال ڪندو آهي.
| unit = جول&lt;br&gt;
J = kg⋅m&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;⋅s&lt;sup&gt;−2&lt;/sup&gt;
| otherunits = ڪيلوري (calory)
* ارگ (erg)
* فوٽ-پائونڊ (foot.pound) 
* اليڪٽرڪ پوٽينشل (eV) 
* ڪلوواٽ-آوور (kW⋅h) 
* برطانوي حرارتي يونٽ (BTU)
| symbols = ''E''
| dimension = '''M''' '''L'''&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; '''T'''&lt;sup&gt;−2&lt;/sup&gt;
|image_upright=1.15
}}
[[طبيعيات]] (Physics) ۾، [[ڪم (طبعيات)|ڪم]] ڪرڻ جي صلاحيت کي '''توانائي''' (Energy) چئبو آهي. ھن جي عام مثالن ۾ [[حرڪي توانائي]]، [[امڪاني توانائي]]، [[شمسي توانائي]]، [[برقي توانائي]]، [[ڪيميائي توانائي]] وغيره شامل آهن.

توانائي اها مقدار جي خاصيت آهي، جيڪا ڪنهن جسم يا طبيعي نظام ڏانهن، ڪم جي ڪارڪردگي ۽ گرمي ۽ روشني جي صورت ۾ منتقل ڪئي ويندي آهي. توانائي هڪ محفوظ مقدار آهي. توانائي جي تحفظ جو قانون ٻڌائي ٿو ته؛ 
 &quot;توانائي ٻئي شڪل ۾ تبديل ٿي سگهي ٿي، پر پيدا يا تباهه نه ٿي سگهندي آهي، پر مايو ۽ توانائي هڪ ٻئي ۾ تبديل ٿي سگهن ٿا&quot; 

[[اڪائين جو بين الاقوامي نظام|اڪائين جي ٻين الاقوامي نظام (SI)]] ۾ توانائي جي ماپ جي اڪائي '''جول''' (J) آهي. توانائي جي عام شڪلن ۾، حرڪت واري شيءِ جي حرڪي توانائي، ڪنهن شئي طرفان ذخيرو ٿيل امڪاني توانائي (ڪنهن شي هن جي مقام جي ڪري)، هڪ نهري شئي ۾ ذخيرو ٿيل لچڪ جي توانائي ، ڪيميائي توانائي، ڪيميائي رد عمل سان لاڳاپيل ڪيميائي توانائي، روشني جي توانائي (جئين شمسي توانائي)، برقناطيسي تابڪاري ذريعي حاصل ڪيل توانائي ۽ هڪ حر حرڪياتي (&lt;small&gt;thermodynamic&lt;/small&gt;) نظام جي اندروني توانائي شامل آهي. 

سڀئي جاندار مسلسل توانائي وٺن ٿا ۽ هن کي ڪم جي شڪل ۾ تبديل ڪن ٿا. مايي (mass) ۽ توانائي جي برابري جي ڪري، ڪنهن به شئي جو مايو (Mass)، جڏهن ته ساڪن هجي (جنهن کي سڪوني مايو سڏيو ويندو آهي) ان ۾ به توانائي جي برابر مقدار هوندي آهي، جنهن جي شڪل کي باقي توانائي سڏيو ويندو آهي ۽ ڪا به اضافي توانائي (ڪنهن به شڪل جي) ان شئي طرفان حاصل ڪيل باقي توانائي مٿان، شي جي ڪل مايي (mass) کي وڌائيندو جيئن ان جي ڪل توانائي وڌي آهي. 

انساني تمدن کي ڪم ڪرڻ لاءِ توانائي جي ضرورت هوندي آهي، جيڪا اها توانائي وسيلن جهڙوڪ فوسل فيول، ايٽمي ايندھن، يا قابل تجديد توانائي مان حاصل ڪري ٿي. ڌرتيءَ جي آبهوا ۽ ماحوليات جا عمل ان توانائيءَ سان هلن ٿا، جيڪا اها سج مان حاصل ڪري ٿي (ٿوري مقدار جيو ٿرمل توانائيءَ جو به حصو آهي).

==شڪلون==
==تاريخ==
==ماپ جي اڪائيون==

==سائنسي استعمال== 
==هڪ کان ٻئي شڪل ۾ تبديلي==

==توانائي جي بچت==

==توانائي جي منتقلي==
==حر حرڪيات==

==پڻ ڏسو== 
* [[قابل تجديد توانائي]]
* [[توانائي جي تجديد]] 
* [[پاور اسٽيشن]] 
* [[پائيدار توانائي]]
* [[توانائي جي منتقلي]] 
* [[حيواني فضلي کان حاصل ڪيل توانائي]]
* [[فضلي کان توانائي حاصل ڪرڻ جا پلانٽ]] 
* [[توانائي جي ڪم نقصان واري عمارتون]]
==ٻاهريان ڳنڍڻا==
{{Sister project links|d=Q11379|collapsible=collapsed}}
* {{Curlie|Science/Technology/Energy|Energy}}
* [http://www.biocab.org/Heat.html Differences between Heat and Thermal energy] ({{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827224418/http://www.biocab.org/Heat.html |date=2016-08-27 }}) – BioCab

{{Authority control}}

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:توانائي]]
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنسي اصطلاح]]
[[زمرو:طبيعي خاصيتون]]
[[زمرو:فطرت]]
[[زمرو:ڪائنات]]
[[زمرو:مکيه موضوع جا مضمون]]</text>
      <sha1>r9qy68akp3ihjh1tc3kcal7y2ay644d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>سارس ڪووي 2</title>
    <ns>0</ns>
    <id>57091</id>
    <revision>
      <id>322027</id>
      <parentid>304948</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T05:40:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>322027</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6652" sha1="p7a00vz3w5eafwgv882y88hzh64yc3c" xml:space="preserve">{{2019–20 coronavirus pandemic sidebar}}
{{Infobox settlement 
| image = File:SARS-CoV-2 49534865371.jpg
| image_alt = Electron micrograph of SARS-CoV-2 virions with visible coronae
| image_caption = Electron micrograph of SARS-CoV-2 [[virion]]s with visible [[Coronavirus#Name and morphology|coronae]]
| image2 = SARS-CoV-2 without background.png
| image2_alt = Illustration of a SARS-CoV-2 virion
| image2_caption = Illustration of a SARS-CoV-2 virion
| parent = Sarbecovirus&lt;!--Incertae sedis/Betacoronavirus--&gt;
| species = Severe acute respiratory syndrome-related coronavirus
| strain = Severe acute respiratory syndrome coronavirus 2
| synonyms = 2019-nCoV, HCoV-19&lt;ref name=LANCETNAME&gt;{{cite journal | url = https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(20)30419-0/fulltext | vauthors=Jiang S, Shi Z, Shu Y, Song J, Gao GF, Tan W, Guo D | title = A distinct new name is needed for the new coronavirus | access-date = 16 March 2020 | date = 19 February 2020 | journal = [[The Lancet]] | volume=395 | issue=10228 | pages=949 | doi=10.1016/S0140-6736(20)30419-0 | pmid=32087125 | display-authors=3}}&lt;/ref&gt;&lt;!-- Please see [[Synonym (taxonomy)]] before adding unofficial names here.--&gt;
}}
'''سارس ڪووي-2''' &lt;small&gt;(SARS-CoV-2)&lt;/small&gt; يا &lt;small&gt;'''&quot;گنڀير تکو پيڙيندڙ ساهه کڻڻ واري علامتن وارو ڪورونا وائرس 2&quot;'''&lt;/small&gt; &lt;small&gt;(Severe acute Respiratory syndrome coronavirus 2)&lt;/small&gt;،&lt;ref name=&quot;CoronavirusStudyGroup&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-china-51466362|title=Coronavirus disease named Covid-19|date=11 February 2020|work=[[بي بي سي نيوز آنلائن]]|access-date=15 February 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200215204154/https://www.bbc.com/news/world-asia-china-51466362|archive-date=15 February 2020|url-status=live}}&lt;/ref&gt; ان کان اڳ هن کي هن جي عارضي نالي، &lt;small&gt;2019ع&lt;/small&gt; جي ناول، &quot;'''&lt;small&gt;ڪورونا&lt;/small&gt; &lt;small&gt;وائرس&lt;/small&gt;-&lt;small&gt;2019&lt;/small&gt;'''&lt;small&gt;&quot;&lt;/small&gt; (&lt;small&gt;2019-nCoV&lt;/small&gt;) جي نالي سان سڏيو ويندو هيو،&lt;ref name=&quot;WHO21Jan2020&quot;&gt;{{cite report|vauthors=((World Health Organization))|year=2020|title=Surveillance case definitions for human infection with novel coronavirus (nCoV): interim guidance v1, January 2020|author-link=World Health Organization|publisher=World Health Organization|hdl=10665/330376|id=WHO/2019-nCoV/Surveillance/v2020.1|hdl-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/hcp/faq.html|title=Healthcare Professionals: Frequently Asked Questions and Answers|date=11 February 2020|website=United States [[سينٽرز فار ڊزيز ڪنٽرول ائنڊ پريوينشن]] (CDC)|archive-url=https://web.archive.org/web/20200214023335/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/hcp/faq.html|archive-date=14 February 2020|access-date=15 February 2020|url-status=unfit}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/index.html|title=About Novel Coronavirus (2019-nCoV)|date=11 February 2020|website=United States [[Centers for Disease Control and Prevention]] (CDC)|archive-url=https://web.archive.org/web/20200211105920/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/index.html|archive-date=11 February 2020|access-date=25 February 2020|url-status=unfit}}&lt;/ref&gt; جيڪو هڪ هاڪاري-اِدراڪ واري سنگل ڦاٿل اٽڪي بيٺل آر اين اي وائرس آهي.&lt;ref name=&quot;:xinhuanet9Jan2020&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.xinhuanet.com/english/2020-01/09/c_138690570.htm|title=New-type coronavirus causes pneumonia in Wuhan: expert|access-date=9 January 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200109084208/http://www.xinhuanet.com/english/2020-01/09/c_138690570.htm|archive-date=9 January 2020|agency=[[Xinhua]]|url-status=live|accessdate=21 March 2020|archivedate=9 January 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200109084208/http://www.xinhuanet.com/english/2020-01/09/c_138690570.htm}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:gisaid&quot;&gt;{{cite web|url=https://platform.gisaid.org/epi3/start/CoV2020|title=CoV2020|website=GISAID EpifluDB|url-access=registration|archive-url=https://web.archive.org/web/20200112130540/https://platform.gisaid.org/epi3/start/CoV2020|archive-date=12 January 2020|access-date=12 January 2020|url-status=live}}&lt;/ref&gt; اهو انسانن ۾ وچڙندڙ آهي ۽ [[ڪوروناوائرس|ڪورونا وائرس]] جي بيماري هلندڙ (روان) [[2019–20 ڪوروناوائرس مها وبا|مها وبائي روڳ 2019 (COVID-19)]] جو سبب آهي، جنهن کي [[ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن|ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن (ڊبليو ايڇ او)]] پاران پبلڪ هيلٿ ايمرجنسي آف انٽرنيشنل ڪنسرن طور پبلڪ هيلٿ ايمرجنسي نامزد ڪيو آهي.

سارس-ڪووي-2 ۾ چامڙن (&lt;small&gt;Bats&lt;/small&gt;) جي ڪورونا وائرس سان جينياتي مشابهت آهي، جتان کان هنجو ممڪنه بڻياد پيو آهي.&lt;ref name=&quot;NatureZhou2&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;LancetNowcasting2&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Perlman S|date=February 2020|title=Another Decade, Another Coronavirus|journal=[[دي نيو انگلينڊ جرنل آف ميڊيسن]]|volume=382|issue=8|pages=760–762|doi=10.1056/NEJMe2001126|pmid=31978944}}&lt;/ref&gt; هڪ انٽرميڊئيٽ جانورن جي گروپ، پينگوئين کي پڻ انسانن جي اندر هن بيماري جو تعارف ڪندڙ ۾ شامل سمجهيو ويندو آهي.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{cite report|vauthors=((World Health Organization))|year=2020|title=Novel Coronavirus (2019-nCoV): situation report, 22|publisher=[[ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن]]|hdl=10665/330991|hdl-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{cite news|url=https://www.dw.com/en/coronavirus-from-bats-to-pangolins-how-do-viruses-reach-us/a-52291570|title=Coronavirus: From bats to pangolins, how do viruses reach us?|date=7 February 2020|access-date=13 March 2020|publisher=[[Deutsche Welle]]|vauthors=Shield C}}&lt;/ref&gt;

هڪ درجه بندي (Taxonomy) ۾، گرميء جي پد جي نقطي نظر سان، سارس ڪووي-2 کي ڳنڀير تِکو ساهہ سينڊروم سان متعلق ڪورونا وائرس (SARSr-CoV) پرجاتين جي ڇڪَ (تناؤ) جي طور تي درجا بندي ڪيل آهي.

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:وائرس]]
[[زمرو:ايپيڊميولوجي]]
[[زمرو:ڪووڊ-19 وبا]]
{{2019–20 ڪوروناوائرس مها وبا}}
[[زمرو:ڪوروناوائرس مها وبا 2019- 2020]]</text>
      <sha1>p7a00vz3w5eafwgv882y88hzh64yc3c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ڪووڊ-١٩ ويڪسين</title>
    <ns>0</ns>
    <id>57750</id>
    <revision>
      <id>322015</id>
      <parentid>318784</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T04:49:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322015</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19413" sha1="ake54kdbkcyg9g7y0zmj5upvjlhqkuc" xml:space="preserve">{{2019–20 coronavirus pandemic sidebar}} '''ڪووڊ-19 ويڪسين''' ({{lang-en|COVID-19 vaccine}}) [[ڪوروناوائرس روڳ 2019]] ([[ڪووڊ-١٩]]) جي خلاف هڪ فرضي تصوراتي ويڪسين آهي.جيتوڻيڪ هينئر تائين ڪنهن بہ ويڪسين  ڪلينيڪل ٽرائلز پُورا ناهين ڪيا، تنهن هوندي، ان طرح جي ويڪسين تيار ڪرڻ جي لاءِ انيڪ ڪوششون ٿي رهيون آهن. فيبروري 2020 جي پڇاڙيءَ ۾، [[ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن|ورلڊ هيلٿ آرگنائزيشن]] ([[ڊبليو ايڇ او]])  چيو تہ هو آسرو رکن ٿا تہ سارس ڪووي 2 اثرائتو وائرس جي خلاف ڪوئي ويڪسين 18 مهينن کان بہ گهٽ وقت ۾ اچي ويندي.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.sciencealert.com/who-says-a-coronavirus-vaccine-is-18-months-away|title=Here's Why It's Taking So Long to Develop a Vaccine for the New Coronavirus|last1=Grenfell|first1=Rob|last2=Drew|first2=Trevor|date=17 February 2020|website=ScienceAlert|archive-url=https://web.archive.org/web/20200228010631/https://www.sciencealert.com/who-says-a-coronavirus-vaccine-is-18-months-away|archive-date=28 February 2020|access-date=26 February 2020|url-status=live}}&lt;/ref&gt; اپريل 2020 تائين، ويڪسين جا لڳ ڀڳ 50 اُميدوار ارتقائي مرحلي ۾ هيا، چار تنظيمن  انساني سبجيڪٽ ۾ [[ڪلينيڪل کوجنا جا فيزز|فيز 1 جي حفاظتي اڀياس]] جي شروعات ڪئي هئي.&lt;ref name=&quot;milken&quot;&gt;{{cite web|url=https://milkeninstitute.org/sites/default/files/2020-04/Covid19%20Tracker%20NEW4-6-20-2.pdf|title=COVID-19 treatment and vaccine tracker|date=6 April 2020|publisher=Milken Institute|access-date=6 April 2020|lay-url=https://milkeninstitute.org/covid-19-tracker}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;wholist&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.who.int/blueprint/priority-diseases/key-action/novel-coronavirus-landscape-ncov.pdf|title=Landscape of COVID-19 candidate vaccines|date=20 March 2020|publisher=World Health Organization}}&lt;/ref&gt;

== ڪورونا وائرس ويڪسين لاءِ گذريل ڪوششون ==
جانوروں سميت پکين ۾ ڪورونا وائرس جي سبب کان ٿيندڙ ڪيترين ئي بيمارين جي خلاف متعدي برونڪائٽس وائرس، ڪينائن ڪوروناوائرس ۽ فلائن ڪورونا وائرس جي استعمال لاءِ ويڪسين تيار ڪيون ويون آهن.&lt;ref&gt;{{Cite journal | doi=10.1080/03079450310001621198| pmid=14676007| title=Severe acute respiratory syndrome vaccine development: Experiences of vaccination against avian infectious bronchitis coronavirus| year=2003| last1=Cavanagh| first1=Dave| journal=Avian Pathology| volume=32| issue=6| pages=567–582}}&lt;/ref&gt;

انسانوں کي متاثر ڪندڙ ڪوروناويرڊي فيملي ۾ وائرس کان بچاءُ جي قطرا پيارڻ جي گذريل ڪوششن جو مقصد شديد تکو ساهه کڻڻ وارو سينڊروم ڪورونا وائرس (سارس) ۽ وچ اوڀر جي ساهه جو سنڊروم (ايم اي آر ايس، يا ميرس) آهي. سارس ۽ ميرس جي خلاف ويڪسينن کي غير انساني ساهوران جانورن جي نمونن ۾ چڪاس (ٽيسٽ) ڪيو ويو آهي.&lt;ref&gt;{{Cite journal |doi = 10.1016/S0140-6736(03)14962-8|pmid = 14667748|title = Effects of a SARS-associated coronavirus vaccine in monkeys|year = 2003|last1 = Gao|first1 = Wentao|last2 = Tamin|first2 = Azaibi|last3 = Soloff|first3 = Adam|last4 = d'Aiuto|first4 = Leonardo|last5 = Nwanegbo|first5 = Edward|last6 = Robbins|first6 = Paul D.|last7 = Bellini|first7 = William J.|last8 = Barratt-Boyes|first8 = Simon|last9 = Gambotto|first9 = Andrea|journal = The Lancet|volume = 362|issue = 9399|pages = 1895–1896|pmc = 7112457}}&lt;/ref&gt; and MERS&lt;ref&gt;{{Cite journal |doi = 10.1016/j.vaccine.2014.08.058|pmid = 25192975|title = Immunogenicity of an adenoviral-based Middle East Respiratory Syndrome coronavirus vaccine in BALB/C mice|year = 2014|last1 = Kim|first1 = Eun|last2 = Okada|first2 = Kaori|last3 = Kenniston|first3 = Tom|last4 = Raj|first4 = V. Stalin|last5 = Alhajri|first5 = Mohd M.|last6 = Farag|first6 = Elmoubasher A.B.A.|last7 = Alhajri|first7 = Farhoud|last8 = Osterhaus|first8 = Albert D.M.E.|last9 = Haagmans|first9 = Bart L.|last10 = Gambotto|first10 = Andrea|journal = Vaccine|volume = 32|issue = 45|pages = 5975–5982|pmc = 7115510}}&lt;/ref&gt; سال 2020 تائين، سارس جي لاءِ ڪوئي علاج يا بچائيندڙ ويڪسين موجود ناهي، جيڪا انسانن ۾ محفوظ ۽ ڪمائتي (ڪارآمد) ٻنهين ئي صورتن ۾ ڏيکاءُ ڏئي سگهي.&lt;ref name=&quot;JiangFutureVirology&quot;&gt;{{cite journal|last1=Jiang|first1=Shibo|last2=Lu|first2=Lu|last3=Du|first3=Lanying|year=2013|title=Development of SARS vaccines and therapeutics is still needed|journal=[[فيوچر وائرالوجي]]|volume=8|issue=1|pages=1–2|doi=10.2217/fvl.12.126|pmid=32201503|pmc=7079997}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nhs.uk/conditions/sars/|title=SARS (severe acute respiratory syndrome)|date=5 March 2020|publisher=[[نيشنل هيلٿ سروس]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200309174230/https://www.nhs.uk/conditions/sars/|archive-date=9 March 2020|accessdate=31 January 2020}}&lt;/ref&gt;سال  2005 ۽ 2006 ۾ ڇپجندڙ کوجنا پَنن (ريسيرچ پيپرز) مطابق، سارس جي علاج جي لاءِ نويل ويڪسين ۽ دوائن جي نشاندهي ۽ نشوونما سموري دنيا جي حڪومتن ۽ عوامي صحت ادارن (پبلڪ هيلٿ آرگنائزيشن) جي ترجيح هئي.&lt;ref name=&quot;PMID 15655773&quot;&gt;{{cite journal|last1=Greenough|first1=Thomas C.|last2=Babcock|first2=Gregory J.|last3=Roberts|first3=Anjeanette|last4=Hernandez|first4=Hector J.|last5=Thomas, Jr.|first5=William D.|last6=Coccia|first6=Jennifer A.|last7=Graziano|first7=Robert F.|last8=Srinivasan|first8=Mohan|last9=Lowy|first9=Israel|last10=Finberg|first10=Robert W.|last11=Subbarao|first11=Kanta|displayauthors=4|date=15 February 2005|title=Development and Characterization of a Severe Acute Respiratory Syndrome–Associated Coronavirus–Neutralizing Human Monoclonal Antibody That Provides Effective Immunoprophylaxis in Mice|journal=[[دي جرنل آف انفيڪشيئس ڊزيز]]|volume=191|issue=4|pages=507–14|doi=10.1086/427242|pmid=15655773|last13=Somasundaran|first12=Leatrice|last14=Luzuriaga|first14=Katherine|last15=Sullivan|first15=John L.|last16=Ambrosino|first16=Donna M.|last12=Vogel|first13=Mohan|pmc=7110081}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;PMID 15885812&quot;&gt;{{cite journal|last1=Tripp|first1=Ralph A.|last2=Haynes|first2=Lia M.|last3=Moore|first3=Deborah|last4=Anderson|first4=Barbara|last5=Tamin|first5=Azaibi|last6=Harcourt|first6=Brian H.|last7=Jones|first7=Les P.|last8=Yilla|first8=Mamadi|last9=Babcock|first9=Gregory J.|last10=Greenough|first10=Thomas|last11=Ambrosino|first11=Donna M.|displayauthors=4|date=September 2005|title=Monoclonal antibodies to SARS-associated coronavirus (SARS-CoV): Identification of neutralizing and antibodies reactive to S, N, M and E viral proteins|journal=[[Journal of Virological Methods]]|volume=128|issue=1–2|pages=21–8|doi=10.1016/j.jviromet.2005.03.021|pmid=15885812|first12=Rene|last12=Alvarez|first27=Larry J.|last27=Anderson|first26=William J.|last26=Bellini|first25=Paul A.|last25=Rota|first24=Anthony|last24=Sanchez|first23=Thomas G.|last23=Ksiazek|first22=Pierre E.|last22=Rollin|first21=James A.|first20=Raj|last21=Comer|last20=Razdan|first19=Congrong|last19=Miao|first18=Jennifer L.|last18=Harcourt|first17=Jonathan|last17=Smith|first16=Harold|last16=Alterson|first15=Kurt|last15=Kamrud|first14=Sheana|last14=Cavitt|first13=Justin|last13=Callaway|pmc=7112802}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;PMID 16453264&quot;&gt;{{cite journal|last1=Roberts|first1=Anjeanette|last2=Thomas|first2=William D.|last3=Guarner|first3=Jeannette|last4=Lamirande|first4=Elaine W.|last5=Babcock|first5=Gregory J.|last6=Greenough|first6=Thomas C.|last7=Vogel|first7=Leatrice|last8=Hayes|first8=Norman|last9=Sullivan|first9=John L.|last10=Zaki|first10=Sherif|last11=Subbarao|first11=Kanta|displayauthors=4|date=March 2006|title=Therapy with a Severe Acute Respiratory Syndrome–Associated Coronavirus–Neutralizing Human Monoclonal Antibody Reduces Disease Severity and Viral Burden in Golden Syrian Hamsters|journal=[[The Journal of Infectious Diseases]]|volume=193|issue=5|pages=685–92|doi=10.1086/500143|pmid=16453264|last12=Ambrosino|first12=Donna M.|pmc=7109703}}&lt;/ref&gt;

وچ اوڀر ساهه کڻڻ وارو سينڊروم (مڊل ايسٽ ريسپائريٽري سينڊروم، ميرس) جي خلاف ڪوئي پَڪ ڪيل (تصديق ٿيل) ويڪسين پڻ موجود ناهي. جڏهن ميرس عام رائج ٿي ويو، تہ ايئن سمجهيو ويندو هيو تہ موجودهہ سارس ريسرچ هڪ ميرس ڪووي انفيڪشن جي خلاف ويڪسين ۽ علاج جي لاءِ هڪ لاڀائتي ٽيمپليٽ فراهم ڪرري سگهي ٿي.&lt;ref name=&quot;Butler3oct2013&quot;&gt;{{cite journal|last=Butler|first=Declan|date=October 2012|title=SARS veterans tackle coronavirus|journal=[[نيچر (جرنل)|نيچر]]|volume=490|issue=7418|pages=20|bibcode=2012Natur.490...20B|doi=10.1038/490020a|pmid=23038444}}&lt;/ref&gt; مارچ 2020 تائين، هڪ (ڊي اين اي بيسڊ) ايم اي آر ايس (ميرس MERS) ويڪسين هئي، جنهن انسانن ۾ پهريون مرحلي جي ڪلينيڪل ٽرائلز مڪمل ڪيا هيا،&lt;ref&gt;{{cite journal|title=Safety and immunogenicity of an anti-Middle East respiratory syndrome coronavirus DNA vaccine: a phase 1, open-label, single-arm, dose-escalation trial.|year=2019|pmid=31351922|doi=10.1016/S1473-3099(19)30266-X|last1=Modjarrad|first1=Kayvon|last2=Roberts|first2=Christine C.|last3=Mills|first3=Kristin T.|last4=Castellano|first4=Amy R.|last5=Paolino|first5=Kristopher|last6=Muthumani|first6=Kar|last7=Reuschel|first7=Emma L.|last8=Robb|first8=Merlin L.|last9=Racine|first9=Trina|last10=Oh|first10=Myoung-don|last11=Lamarre|first11=Claude|last12=Zaidi|first12=Faraz I.|last13=Boyer|first13=Jean|last14=Kudchodkar|first14=Sagar B.|last15=Jeong|first15=Moonsup|last16=Darden|first16=Janice M.|last17=Park|first17=Young K.|last18=Scott|first18=Paul T.|last19=Remigio|first19=Celine|last20=Parikh|first20=Ajay P.|last21=Wise|first21=Megan C.|last22=Patel|first22=Ami|last23=Duperret|first23=Elizabeth K.|last24=Kim|first24=Kevin Y.|last25=Choi|first25=Hyeree|last26=White|first26=Scott|last27=Bagarazzi|first27=Mark|last28=May|first28=Jeanine M.|last29=Kane|first29=Deborah|last30=Lee|first30=Hyojin|journal=The Lancet Infectious Diseases|volume=19|issue=9|pages=1013–1022|displayauthors=29}}&lt;/ref&gt; ۽ ٽي ٻيون اڳڀرائي ۾ شامل هيون، هي سڀ وائرل ويڪٽر ويڪسين آهن، جن منجهہ ٻہ اڊينووائرل وڪيٽرڊ (ChAdOx1-ايم اي آر ايس، بي وي آر ايس-GamVac) ) ۽ هڪ ايم وي اي- ويڪٽرڊ (ايم وي اي-ايم اي آر ايس-ايس) آهي.&lt;ref&gt;{{cite journal|title=Recent Advances in the Vaccine Development Against Middle East Respiratory Syndrome-Coronavirus|year=2019|pmid=31428074|doi=10.3389/fmicb.2019.01781|last1=Yong|first1=Chean Yeah|last2=Ong|first2=Hui Kian|last3=Yeap|first3=Swee Keong|last4=Ho|first4=Kok Lian|last5=Tan|first5=Wen Siang|journal=Frontiers in Microbiology|volume=10|pages=1781|pmc=6688523}}&lt;/ref&gt;

== 2020 ۾ ڪوششںون ==
ڪووڊ-19 جي سُڃاڻپ (شناخت) ڊسمبر 2019 ۾ ٿي هُئي.&lt;ref name=&quot;Fauci&quot;&gt;{{cite journal | last=Fauci | first=Anthony S. | last2=Lane | first2=H. Clifford | last3=Redfield | first3=Robert R. | title=Covid-19 — Navigating the Uncharted | journal=New England Journal of Medicine | date=28 February 2020 | volume=382 | issue=13 | pages=1268–1269 | issn=0028-4793 | doi=10.1056/nejme2002387| pmid=32109011}}&lt;/ref&gt; سال 2020 ۾ سموري دنيا  ۾ اها هڪ وڏي مهاماري وبا جي شڪل ۾ پکڙجي وئي، جنهن جي ڪري هڪ ويڪسين تيار ڪرڻ ۾ خاطر خواہ سيڙپ (انويسٽمينٽ) ۽ تحقيقي سرگرميون ٿيڻ لڳيون.&lt;ref name=Fauci/&gt;&lt;ref name=&quot;Gates&quot;&gt;{{cite journal | last=Gates | first=Bill | title=Responding to Covid-19 — A Once-in-a-Century Pandemic? | journal=New England Journal of Medicine | date=28 February 2020 | issn=0028-4793 | doi=10.1056/nejmp2003762| pmid=32109012}}&lt;/ref&gt; سارس ڪووي-2 جي خلاف ممڪن ويڪسين تيار ڪرڻ جي لاءِ ڪيتريون ئي تنظيمون ڇپيل (پبلشڊ جينوم) جو استعمال ڪري رهيون آهن.&lt;ref name=Fauci/&gt;&lt;ref name=&quot;Reut_NIH_Moderna_3months&quot;&gt;{{cite news | last1= Steenhuysen | first1= Julie | last2= Kelland | first2= Kate | title= With Wuhan virus genetic code in hand, scientists begin work on a vaccine | date= 24 January 2020 | agency= [[روئٽرز]] | url= https://www.reuters.com/article/us-china-health-vaccines-idUSKBN1ZN2J8 |access-date=25 January 2020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20200125203723/https://www.reuters.com/article/us-china-health-vaccines-idUSKBN1ZN2J8 |archive-date= 25 January 2020 |url-status=live| name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;clinicaltrialsarena&quot;&gt;{{cite web|author=Praveen Duddu|url=https://www.clinicaltrialsarena.com/analysis/coronavirus-mers-cov-drugs/|title=Coronavirus outbreak: Vaccines/drugs in the pipeline for Covid-19|publisher=Clinical Trials Arena|date=19 February 2020|accessdate=19 February 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;lee&quot;&gt;{{cite news|last=Lee|first=Jaimy|url=https://www.marketwatch.com/story/these-nine-companies-are-working-on-coronavirus-treatments-or-vaccines-heres-where-things-stand-2020-03-06|title=These nine companies are working on coronavirus treatments or vaccines — here's where things stand|date=1 April 2020|work=[[MarketWatch]]|accessdate=2 April 2020|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

ڪُجھ 50 ڪمپنيون ۽ تعليمي ادارا اهڙِ ويڪسين جي ارتقا ۾ شامل آهن،&lt;ref name=&quot;ctv3-31&quot;&gt;{{cite news |author1=Cillian O'Brien |title=Vaccine watch: These are the efforts being made around the world |url=https://www.ctvnews.ca/health/coronavirus/vaccine-watch-these-are-the-efforts-being-made-around-the-world-1.4875920 |accessdate=1 April 2020 |work=CTV News, Bell Media |date=31 March 2020 |archive-date=24 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200924012154/https://www.ctvnews.ca/health/coronavirus/vaccine-watch-these-are-the-efforts-being-made-around-the-world-1.4875920 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.theguardian.com/world/2020/mar/18/when-will-a-coronavirus-vaccine-be-ready|first=Laura|last=Spinney|date=18 March 2020|title=When will a coronavirus vaccine be ready?|work=The Guardian|accessdate=18 March 2020}}&lt;/ref&gt; انهن منجهان ٽن کي انسداد مهاماري تياري  ڪوليشن فار ايپيڊمڪ پريپرڊنيسس انوويشنز (سي اي پي آءِ) جي پُـڀَرائي (حمايت) حاصلآهي، جنهن ۾ بائيوٽيڪنالوجي ڪمپنيون جهڙوڪ موڊرنا،&lt;ref name=&quot;Ziady&quot;&gt;{{Cite news|last=Ziady|first=Hanna|url=https://www.cnn.com/2020/02/25/business/moderna-coronavirus-vaccine/index.html|title=Biotech company Moderna says its coronavirus vaccine is ready for first tests|date=26 February 2020|access-date=2 March 2020|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200228083910/https://www.cnn.com/2020/02/25/business/moderna-coronavirus-vaccine/index.html|archive-date=28 February 2020|publisher=[[سي اين اين]]}}&lt;/ref&gt; ۽ انوئيو دواسازي  (انوئيو فارماسيوٽيڪلس) ۽ ڪوئينز لينڊ يونيورسٽي جون رٿائون (منصوبا) شامل آهن. مارچ 2020 تائين، ڪوويڊ-19 جي لاءِ ويڪسين ۽ علاج معالجو جي اميدوارن تي اوسر جي سمورن مرحلن ۾، سموري دنيا ۾ پنج سئو ڪلينيڪل اسٽڊيز عالمي صحت جي تنظيم ڪلينيڪل ٽرائل رجسٽري (ورلڊ هيلٿ آرگنائزيشن ڪلينيڪل ٽرائل رجسٽري) ۾ رجسٽرڊ ٿيل اهن.&lt;ref name=&quot;cheng&quot;&gt;{{cite journal | last=Cheng | first=Matthew P. | last2=Lee | first2=Todd C. Lee | last3=Tan | first3=Darrell H.S. | last4=Murthy | first4=Srinivas | title=Generating randomized trial evidence to optimize treatment in the COVID-19 pandemic | journal=Canadian Medical Association Journal | date=26 March 2020 | issn=0820-3946 | doi=10.1503/cmaj.200438 | page=cmaj.200438|url=https://www.cmaj.ca/content/cmaj/early/2020/03/26/cmaj.200438.full.pdf|accessdate=27 March 2020}}&lt;/ref&gt;

==ٻاهريان ڳنڍڻا==
{{Wikiquote}}
{{Wikinews|New study analyzes the varying levels of protection offered by COVID-19 vaccines}}
* {{cite web | title=COVID-19 vaccine tracker and landscape | publisher=[[World Health Organization]] (WHO) | url=https://www.who.int/publications/m/item/draft-landscape-of-covid-19-candidate-vaccines }}
* {{YouTube|id=xpqfdr9FPWM|time=0s|title=M.I.T. Lecture 10: Kizzmekia Corbett, Vaccines}}
* {{YouTube|id=FAMFH3tHWks|time=0s|title=M.I.T. Lecture 12: Dan Barouch, Covid-19 Vaccine Development}}
* {{cite web | title=The 5 Stages of COVID-19 Vaccine Development: What You Need to Know About How a Clinical Trial Works | date=September 2020 | publisher=Johnson &amp; Johnson | url=https://www.jnj.com/innovation/the-5-stages-of-covid-19-vaccine-development-what-you-need-to-know-about-how-a-clinical-trial-works }}
* {{cite web | title=Coronavirus vaccine – weekly summary of Yellow Card reporting | publisher=UK [[Medicines and Healthcare products Regulatory Agency]] (MHRA) | url=https://www.gov.uk/government/publications/coronavirus-covid-19-vaccine-adverse-reactions/coronavirus-vaccine-summary-of-yellow-card-reporting }}
* {{cite web | title=COVID-19 vaccine safety report - 05-10-2023 | website=[[Therapeutic Goods Administration]] (TGA) | date=4 October 2023 | url=https://www.tga.gov.au/news/covid-19-vaccine-safety-reports/covid-19-vaccine-safety-report-05-10-2023 }}
* {{cite news | title=Halting Progress and Happy Accidents: How mRNA Vaccines Were Made | work=[[The New York Times]] | date=15 January 2022 | url=https://www.nytimes.com/2022/01/15/health/mrna-vaccine.html | archive-url=https://web.archive.org/web/20220115153605/https://www.nytimes.com/2022/01/15/health/mrna-vaccine.html | archive-date=15 January 2022 | url-access=subscription | url-status=live | vauthors=Kolata G, Mueller B }}
* {{cite web | title=COVID-19 Vaccine Information Statement | date=16 October 2024 | publisher=U.S. [[Centers for Disease Control and Prevention]] (CDC) | url=https://www.cdc.gov/vaccines/hcp/vis/vis-statements/covid-19.html }}

{{#invoke:COVID-19 pandemic|}}
{{Vaccines|short=yes}}
{{#invoke:Portal bar|main|COVID-19|Medicine|Modern history|Viruses|Current events}}
{{#invoke:Authority control|authorityControl}}

[[زمرو:ڪووڊ-19 ويڪسين]]
[[زمرو:ويڊيو ڪلپ وارا مضمون]]
[[Category:COVID-19 vaccines| ]]
[[Category:Articles containing video clips]]
[[زمرو:طب]]
[[زمرو:علاج]]
[[زمرو:ايپيڊميولوجي]]

==حوالا==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>ake54kdbkcyg9g7y0zmj5upvjlhqkuc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322052</id>
      <parentid>322015</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T07:14:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>خودڪار: [[زمرو:ڪووڊ-19 ويڪسين]] جو اضافو + ترتيب</comment>
      <origin>322052</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19412" sha1="0vknzkzg21cmzu85y5lz980l1f7e2zw" xml:space="preserve">{{2019–20 coronavirus pandemic sidebar}} '''ڪووڊ-19 ويڪسين''' ({{lang-en|COVID-19 vaccine}}) [[ڪوروناوائرس روڳ 2019]] ([[ڪووڊ-١٩]]) جي خلاف هڪ فرضي تصوراتي ويڪسين آهي.جيتوڻيڪ هينئر تائين ڪنهن بہ ويڪسين  ڪلينيڪل ٽرائلز پُورا ناهين ڪيا، تنهن هوندي، ان طرح جي ويڪسين تيار ڪرڻ جي لاءِ انيڪ ڪوششون ٿي رهيون آهن. فيبروري 2020 جي پڇاڙيءَ ۾، [[ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن|ورلڊ هيلٿ آرگنائزيشن]] ([[ڊبليو ايڇ او]])  چيو تہ هو آسرو رکن ٿا تہ سارس ڪووي 2 اثرائتو وائرس جي خلاف ڪوئي ويڪسين 18 مهينن کان بہ گهٽ وقت ۾ اچي ويندي.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.sciencealert.com/who-says-a-coronavirus-vaccine-is-18-months-away|title=Here's Why It's Taking So Long to Develop a Vaccine for the New Coronavirus|last1=Grenfell|first1=Rob|last2=Drew|first2=Trevor|date=17 February 2020|website=ScienceAlert|archive-url=https://web.archive.org/web/20200228010631/https://www.sciencealert.com/who-says-a-coronavirus-vaccine-is-18-months-away|archive-date=28 February 2020|access-date=26 February 2020|url-status=live}}&lt;/ref&gt; اپريل 2020 تائين، ويڪسين جا لڳ ڀڳ 50 اُميدوار ارتقائي مرحلي ۾ هيا، چار تنظيمن  انساني سبجيڪٽ ۾ [[ڪلينيڪل کوجنا جا فيزز|فيز 1 جي حفاظتي اڀياس]] جي شروعات ڪئي هئي.&lt;ref name=&quot;milken&quot;&gt;{{cite web|url=https://milkeninstitute.org/sites/default/files/2020-04/Covid19%20Tracker%20NEW4-6-20-2.pdf|title=COVID-19 treatment and vaccine tracker|date=6 April 2020|publisher=Milken Institute|access-date=6 April 2020|lay-url=https://milkeninstitute.org/covid-19-tracker}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;wholist&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.who.int/blueprint/priority-diseases/key-action/novel-coronavirus-landscape-ncov.pdf|title=Landscape of COVID-19 candidate vaccines|date=20 March 2020|publisher=World Health Organization}}&lt;/ref&gt;

== ڪورونا وائرس ويڪسين لاءِ گذريل ڪوششون ==
جانوروں سميت پکين ۾ ڪورونا وائرس جي سبب کان ٿيندڙ ڪيترين ئي بيمارين جي خلاف متعدي برونڪائٽس وائرس، ڪينائن ڪوروناوائرس ۽ فلائن ڪورونا وائرس جي استعمال لاءِ ويڪسين تيار ڪيون ويون آهن.&lt;ref&gt;{{Cite journal | doi=10.1080/03079450310001621198| pmid=14676007| title=Severe acute respiratory syndrome vaccine development: Experiences of vaccination against avian infectious bronchitis coronavirus| year=2003| last1=Cavanagh| first1=Dave| journal=Avian Pathology| volume=32| issue=6| pages=567–582}}&lt;/ref&gt;

انسانوں کي متاثر ڪندڙ ڪوروناويرڊي فيملي ۾ وائرس کان بچاءُ جي قطرا پيارڻ جي گذريل ڪوششن جو مقصد شديد تکو ساهه کڻڻ وارو سينڊروم ڪورونا وائرس (سارس) ۽ وچ اوڀر جي ساهه جو سنڊروم (ايم اي آر ايس، يا ميرس) آهي. سارس ۽ ميرس جي خلاف ويڪسينن کي غير انساني ساهوران جانورن جي نمونن ۾ چڪاس (ٽيسٽ) ڪيو ويو آهي.&lt;ref&gt;{{Cite journal |doi = 10.1016/S0140-6736(03)14962-8|pmid = 14667748|title = Effects of a SARS-associated coronavirus vaccine in monkeys|year = 2003|last1 = Gao|first1 = Wentao|last2 = Tamin|first2 = Azaibi|last3 = Soloff|first3 = Adam|last4 = d'Aiuto|first4 = Leonardo|last5 = Nwanegbo|first5 = Edward|last6 = Robbins|first6 = Paul D.|last7 = Bellini|first7 = William J.|last8 = Barratt-Boyes|first8 = Simon|last9 = Gambotto|first9 = Andrea|journal = The Lancet|volume = 362|issue = 9399|pages = 1895–1896|pmc = 7112457}}&lt;/ref&gt; and MERS&lt;ref&gt;{{Cite journal |doi = 10.1016/j.vaccine.2014.08.058|pmid = 25192975|title = Immunogenicity of an adenoviral-based Middle East Respiratory Syndrome coronavirus vaccine in BALB/C mice|year = 2014|last1 = Kim|first1 = Eun|last2 = Okada|first2 = Kaori|last3 = Kenniston|first3 = Tom|last4 = Raj|first4 = V. Stalin|last5 = Alhajri|first5 = Mohd M.|last6 = Farag|first6 = Elmoubasher A.B.A.|last7 = Alhajri|first7 = Farhoud|last8 = Osterhaus|first8 = Albert D.M.E.|last9 = Haagmans|first9 = Bart L.|last10 = Gambotto|first10 = Andrea|journal = Vaccine|volume = 32|issue = 45|pages = 5975–5982|pmc = 7115510}}&lt;/ref&gt; سال 2020 تائين، سارس جي لاءِ ڪوئي علاج يا بچائيندڙ ويڪسين موجود ناهي، جيڪا انسانن ۾ محفوظ ۽ ڪمائتي (ڪارآمد) ٻنهين ئي صورتن ۾ ڏيکاءُ ڏئي سگهي.&lt;ref name=&quot;JiangFutureVirology&quot;&gt;{{cite journal|last1=Jiang|first1=Shibo|last2=Lu|first2=Lu|last3=Du|first3=Lanying|year=2013|title=Development of SARS vaccines and therapeutics is still needed|journal=[[فيوچر وائرالوجي]]|volume=8|issue=1|pages=1–2|doi=10.2217/fvl.12.126|pmid=32201503|pmc=7079997}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nhs.uk/conditions/sars/|title=SARS (severe acute respiratory syndrome)|date=5 March 2020|publisher=[[نيشنل هيلٿ سروس]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200309174230/https://www.nhs.uk/conditions/sars/|archive-date=9 March 2020|accessdate=31 January 2020}}&lt;/ref&gt;سال  2005 ۽ 2006 ۾ ڇپجندڙ کوجنا پَنن (ريسيرچ پيپرز) مطابق، سارس جي علاج جي لاءِ نويل ويڪسين ۽ دوائن جي نشاندهي ۽ نشوونما سموري دنيا جي حڪومتن ۽ عوامي صحت ادارن (پبلڪ هيلٿ آرگنائزيشن) جي ترجيح هئي.&lt;ref name=&quot;PMID 15655773&quot;&gt;{{cite journal|last1=Greenough|first1=Thomas C.|last2=Babcock|first2=Gregory J.|last3=Roberts|first3=Anjeanette|last4=Hernandez|first4=Hector J.|last5=Thomas, Jr.|first5=William D.|last6=Coccia|first6=Jennifer A.|last7=Graziano|first7=Robert F.|last8=Srinivasan|first8=Mohan|last9=Lowy|first9=Israel|last10=Finberg|first10=Robert W.|last11=Subbarao|first11=Kanta|displayauthors=4|date=15 February 2005|title=Development and Characterization of a Severe Acute Respiratory Syndrome–Associated Coronavirus–Neutralizing Human Monoclonal Antibody That Provides Effective Immunoprophylaxis in Mice|journal=[[دي جرنل آف انفيڪشيئس ڊزيز]]|volume=191|issue=4|pages=507–14|doi=10.1086/427242|pmid=15655773|last13=Somasundaran|first12=Leatrice|last14=Luzuriaga|first14=Katherine|last15=Sullivan|first15=John L.|last16=Ambrosino|first16=Donna M.|last12=Vogel|first13=Mohan|pmc=7110081}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;PMID 15885812&quot;&gt;{{cite journal|last1=Tripp|first1=Ralph A.|last2=Haynes|first2=Lia M.|last3=Moore|first3=Deborah|last4=Anderson|first4=Barbara|last5=Tamin|first5=Azaibi|last6=Harcourt|first6=Brian H.|last7=Jones|first7=Les P.|last8=Yilla|first8=Mamadi|last9=Babcock|first9=Gregory J.|last10=Greenough|first10=Thomas|last11=Ambrosino|first11=Donna M.|displayauthors=4|date=September 2005|title=Monoclonal antibodies to SARS-associated coronavirus (SARS-CoV): Identification of neutralizing and antibodies reactive to S, N, M and E viral proteins|journal=[[Journal of Virological Methods]]|volume=128|issue=1–2|pages=21–8|doi=10.1016/j.jviromet.2005.03.021|pmid=15885812|first12=Rene|last12=Alvarez|first27=Larry J.|last27=Anderson|first26=William J.|last26=Bellini|first25=Paul A.|last25=Rota|first24=Anthony|last24=Sanchez|first23=Thomas G.|last23=Ksiazek|first22=Pierre E.|last22=Rollin|first21=James A.|first20=Raj|last21=Comer|last20=Razdan|first19=Congrong|last19=Miao|first18=Jennifer L.|last18=Harcourt|first17=Jonathan|last17=Smith|first16=Harold|last16=Alterson|first15=Kurt|last15=Kamrud|first14=Sheana|last14=Cavitt|first13=Justin|last13=Callaway|pmc=7112802}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;PMID 16453264&quot;&gt;{{cite journal|last1=Roberts|first1=Anjeanette|last2=Thomas|first2=William D.|last3=Guarner|first3=Jeannette|last4=Lamirande|first4=Elaine W.|last5=Babcock|first5=Gregory J.|last6=Greenough|first6=Thomas C.|last7=Vogel|first7=Leatrice|last8=Hayes|first8=Norman|last9=Sullivan|first9=John L.|last10=Zaki|first10=Sherif|last11=Subbarao|first11=Kanta|displayauthors=4|date=March 2006|title=Therapy with a Severe Acute Respiratory Syndrome–Associated Coronavirus–Neutralizing Human Monoclonal Antibody Reduces Disease Severity and Viral Burden in Golden Syrian Hamsters|journal=[[The Journal of Infectious Diseases]]|volume=193|issue=5|pages=685–92|doi=10.1086/500143|pmid=16453264|last12=Ambrosino|first12=Donna M.|pmc=7109703}}&lt;/ref&gt;

وچ اوڀر ساهه کڻڻ وارو سينڊروم (مڊل ايسٽ ريسپائريٽري سينڊروم، ميرس) جي خلاف ڪوئي پَڪ ڪيل (تصديق ٿيل) ويڪسين پڻ موجود ناهي. جڏهن ميرس عام رائج ٿي ويو، تہ ايئن سمجهيو ويندو هيو تہ موجودهہ سارس ريسرچ هڪ ميرس ڪووي انفيڪشن جي خلاف ويڪسين ۽ علاج جي لاءِ هڪ لاڀائتي ٽيمپليٽ فراهم ڪرري سگهي ٿي.&lt;ref name=&quot;Butler3oct2013&quot;&gt;{{cite journal|last=Butler|first=Declan|date=October 2012|title=SARS veterans tackle coronavirus|journal=[[نيچر (جرنل)|نيچر]]|volume=490|issue=7418|pages=20|bibcode=2012Natur.490...20B|doi=10.1038/490020a|pmid=23038444}}&lt;/ref&gt; مارچ 2020 تائين، هڪ (ڊي اين اي بيسڊ) ايم اي آر ايس (ميرس MERS) ويڪسين هئي، جنهن انسانن ۾ پهريون مرحلي جي ڪلينيڪل ٽرائلز مڪمل ڪيا هيا،&lt;ref&gt;{{cite journal|title=Safety and immunogenicity of an anti-Middle East respiratory syndrome coronavirus DNA vaccine: a phase 1, open-label, single-arm, dose-escalation trial.|year=2019|pmid=31351922|doi=10.1016/S1473-3099(19)30266-X|last1=Modjarrad|first1=Kayvon|last2=Roberts|first2=Christine C.|last3=Mills|first3=Kristin T.|last4=Castellano|first4=Amy R.|last5=Paolino|first5=Kristopher|last6=Muthumani|first6=Kar|last7=Reuschel|first7=Emma L.|last8=Robb|first8=Merlin L.|last9=Racine|first9=Trina|last10=Oh|first10=Myoung-don|last11=Lamarre|first11=Claude|last12=Zaidi|first12=Faraz I.|last13=Boyer|first13=Jean|last14=Kudchodkar|first14=Sagar B.|last15=Jeong|first15=Moonsup|last16=Darden|first16=Janice M.|last17=Park|first17=Young K.|last18=Scott|first18=Paul T.|last19=Remigio|first19=Celine|last20=Parikh|first20=Ajay P.|last21=Wise|first21=Megan C.|last22=Patel|first22=Ami|last23=Duperret|first23=Elizabeth K.|last24=Kim|first24=Kevin Y.|last25=Choi|first25=Hyeree|last26=White|first26=Scott|last27=Bagarazzi|first27=Mark|last28=May|first28=Jeanine M.|last29=Kane|first29=Deborah|last30=Lee|first30=Hyojin|journal=The Lancet Infectious Diseases|volume=19|issue=9|pages=1013–1022|displayauthors=29}}&lt;/ref&gt; ۽ ٽي ٻيون اڳڀرائي ۾ شامل هيون، هي سڀ وائرل ويڪٽر ويڪسين آهن، جن منجهہ ٻہ اڊينووائرل وڪيٽرڊ (ChAdOx1-ايم اي آر ايس، بي وي آر ايس-GamVac) ) ۽ هڪ ايم وي اي- ويڪٽرڊ (ايم وي اي-ايم اي آر ايس-ايس) آهي.&lt;ref&gt;{{cite journal|title=Recent Advances in the Vaccine Development Against Middle East Respiratory Syndrome-Coronavirus|year=2019|pmid=31428074|doi=10.3389/fmicb.2019.01781|last1=Yong|first1=Chean Yeah|last2=Ong|first2=Hui Kian|last3=Yeap|first3=Swee Keong|last4=Ho|first4=Kok Lian|last5=Tan|first5=Wen Siang|journal=Frontiers in Microbiology|volume=10|pages=1781|pmc=6688523}}&lt;/ref&gt;

== 2020 ۾ ڪوششںون ==
ڪووڊ-19 جي سُڃاڻپ (شناخت) ڊسمبر 2019 ۾ ٿي هُئي.&lt;ref name=&quot;Fauci&quot;&gt;{{cite journal | last=Fauci | first=Anthony S. | last2=Lane | first2=H. Clifford | last3=Redfield | first3=Robert R. | title=Covid-19 — Navigating the Uncharted | journal=New England Journal of Medicine | date=28 February 2020 | volume=382 | issue=13 | pages=1268–1269 | issn=0028-4793 | doi=10.1056/nejme2002387| pmid=32109011}}&lt;/ref&gt; سال 2020 ۾ سموري دنيا  ۾ اها هڪ وڏي مهاماري وبا جي شڪل ۾ پکڙجي وئي، جنهن جي ڪري هڪ ويڪسين تيار ڪرڻ ۾ خاطر خواہ سيڙپ (انويسٽمينٽ) ۽ تحقيقي سرگرميون ٿيڻ لڳيون.&lt;ref name=Fauci/&gt;&lt;ref name=&quot;Gates&quot;&gt;{{cite journal | last=Gates | first=Bill | title=Responding to Covid-19 — A Once-in-a-Century Pandemic? | journal=New England Journal of Medicine | date=28 February 2020 | issn=0028-4793 | doi=10.1056/nejmp2003762| pmid=32109012}}&lt;/ref&gt; سارس ڪووي-2 جي خلاف ممڪن ويڪسين تيار ڪرڻ جي لاءِ ڪيتريون ئي تنظيمون ڇپيل (پبلشڊ جينوم) جو استعمال ڪري رهيون آهن.&lt;ref name=Fauci/&gt;&lt;ref name=&quot;Reut_NIH_Moderna_3months&quot;&gt;{{cite news | last1= Steenhuysen | first1= Julie | last2= Kelland | first2= Kate | title= With Wuhan virus genetic code in hand, scientists begin work on a vaccine | date= 24 January 2020 | agency= [[روئٽرز]] | url= https://www.reuters.com/article/us-china-health-vaccines-idUSKBN1ZN2J8 |access-date=25 January 2020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20200125203723/https://www.reuters.com/article/us-china-health-vaccines-idUSKBN1ZN2J8 |archive-date= 25 January 2020 |url-status=live| name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;clinicaltrialsarena&quot;&gt;{{cite web|author=Praveen Duddu|url=https://www.clinicaltrialsarena.com/analysis/coronavirus-mers-cov-drugs/|title=Coronavirus outbreak: Vaccines/drugs in the pipeline for Covid-19|publisher=Clinical Trials Arena|date=19 February 2020|accessdate=19 February 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;lee&quot;&gt;{{cite news|last=Lee|first=Jaimy|url=https://www.marketwatch.com/story/these-nine-companies-are-working-on-coronavirus-treatments-or-vaccines-heres-where-things-stand-2020-03-06|title=These nine companies are working on coronavirus treatments or vaccines — here's where things stand|date=1 April 2020|work=[[MarketWatch]]|accessdate=2 April 2020|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

ڪُجھ 50 ڪمپنيون ۽ تعليمي ادارا اهڙِ ويڪسين جي ارتقا ۾ شامل آهن،&lt;ref name=&quot;ctv3-31&quot;&gt;{{cite news |author1=Cillian O'Brien |title=Vaccine watch: These are the efforts being made around the world |url=https://www.ctvnews.ca/health/coronavirus/vaccine-watch-these-are-the-efforts-being-made-around-the-world-1.4875920 |accessdate=1 April 2020 |work=CTV News, Bell Media |date=31 March 2020 |archive-date=24 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200924012154/https://www.ctvnews.ca/health/coronavirus/vaccine-watch-these-are-the-efforts-being-made-around-the-world-1.4875920 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.theguardian.com/world/2020/mar/18/when-will-a-coronavirus-vaccine-be-ready|first=Laura|last=Spinney|date=18 March 2020|title=When will a coronavirus vaccine be ready?|work=The Guardian|accessdate=18 March 2020}}&lt;/ref&gt; انهن منجهان ٽن کي انسداد مهاماري تياري  ڪوليشن فار ايپيڊمڪ پريپرڊنيسس انوويشنز (سي اي پي آءِ) جي پُـڀَرائي (حمايت) حاصلآهي، جنهن ۾ بائيوٽيڪنالوجي ڪمپنيون جهڙوڪ موڊرنا،&lt;ref name=&quot;Ziady&quot;&gt;{{Cite news|last=Ziady|first=Hanna|url=https://www.cnn.com/2020/02/25/business/moderna-coronavirus-vaccine/index.html|title=Biotech company Moderna says its coronavirus vaccine is ready for first tests|date=26 February 2020|access-date=2 March 2020|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200228083910/https://www.cnn.com/2020/02/25/business/moderna-coronavirus-vaccine/index.html|archive-date=28 February 2020|publisher=[[سي اين اين]]}}&lt;/ref&gt; ۽ انوئيو دواسازي  (انوئيو فارماسيوٽيڪلس) ۽ ڪوئينز لينڊ يونيورسٽي جون رٿائون (منصوبا) شامل آهن. مارچ 2020 تائين، ڪوويڊ-19 جي لاءِ ويڪسين ۽ علاج معالجو جي اميدوارن تي اوسر جي سمورن مرحلن ۾، سموري دنيا ۾ پنج سئو ڪلينيڪل اسٽڊيز عالمي صحت جي تنظيم ڪلينيڪل ٽرائل رجسٽري (ورلڊ هيلٿ آرگنائزيشن ڪلينيڪل ٽرائل رجسٽري) ۾ رجسٽرڊ ٿيل اهن.&lt;ref name=&quot;cheng&quot;&gt;{{cite journal | last=Cheng | first=Matthew P. | last2=Lee | first2=Todd C. Lee | last3=Tan | first3=Darrell H.S. | last4=Murthy | first4=Srinivas | title=Generating randomized trial evidence to optimize treatment in the COVID-19 pandemic | journal=Canadian Medical Association Journal | date=26 March 2020 | issn=0820-3946 | doi=10.1503/cmaj.200438 | page=cmaj.200438|url=https://www.cmaj.ca/content/cmaj/early/2020/03/26/cmaj.200438.full.pdf|accessdate=27 March 2020}}&lt;/ref&gt;

==ٻاهريان ڳنڍڻا==
{{Wikiquote}}
{{Wikinews|New study analyzes the varying levels of protection offered by COVID-19 vaccines}}
* {{cite web | title=COVID-19 vaccine tracker and landscape | publisher=[[World Health Organization]] (WHO) | url=https://www.who.int/publications/m/item/draft-landscape-of-covid-19-candidate-vaccines }}
* {{YouTube|id=xpqfdr9FPWM|time=0s|title=M.I.T. Lecture 10: Kizzmekia Corbett, Vaccines}}
* {{YouTube|id=FAMFH3tHWks|time=0s|title=M.I.T. Lecture 12: Dan Barouch, Covid-19 Vaccine Development}}
* {{cite web | title=The 5 Stages of COVID-19 Vaccine Development: What You Need to Know About How a Clinical Trial Works | date=September 2020 | publisher=Johnson &amp; Johnson | url=https://www.jnj.com/innovation/the-5-stages-of-covid-19-vaccine-development-what-you-need-to-know-about-how-a-clinical-trial-works }}
* {{cite web | title=Coronavirus vaccine – weekly summary of Yellow Card reporting | publisher=UK [[Medicines and Healthcare products Regulatory Agency]] (MHRA) | url=https://www.gov.uk/government/publications/coronavirus-covid-19-vaccine-adverse-reactions/coronavirus-vaccine-summary-of-yellow-card-reporting }}
* {{cite web | title=COVID-19 vaccine safety report - 05-10-2023 | website=[[Therapeutic Goods Administration]] (TGA) | date=4 October 2023 | url=https://www.tga.gov.au/news/covid-19-vaccine-safety-reports/covid-19-vaccine-safety-report-05-10-2023 }}
* {{cite news | title=Halting Progress and Happy Accidents: How mRNA Vaccines Were Made | work=[[The New York Times]] | date=15 January 2022 | url=https://www.nytimes.com/2022/01/15/health/mrna-vaccine.html | archive-url=https://web.archive.org/web/20220115153605/https://www.nytimes.com/2022/01/15/health/mrna-vaccine.html | archive-date=15 January 2022 | url-access=subscription | url-status=live | vauthors=Kolata G, Mueller B }}
* {{cite web | title=COVID-19 Vaccine Information Statement | date=16 October 2024 | publisher=U.S. [[Centers for Disease Control and Prevention]] (CDC) | url=https://www.cdc.gov/vaccines/hcp/vis/vis-statements/covid-19.html }}

{{#invoke:COVID-19 pandemic|}}
{{Vaccines|short=yes}}
{{#invoke:Portal bar|main|COVID-19|Medicine|Modern history|Viruses|Current events}}
{{#invoke:Authority control|authorityControl}}
[[Category:COVID-19 vaccines| ]]
[[Category:Articles containing video clips]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:ايپيڊميولوجي]]
[[زمرو:طب]]
[[زمرو:علاج]]
[[زمرو:ڪووڊ-19 ويڪسين]]
[[زمرو:ويڊيو ڪلپ وارا مضمون]]</text>
      <sha1>0vknzkzg21cmzu85y5lz980l1f7e2zw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ڪوروناوائرس روڳ 2019</title>
    <ns>0</ns>
    <id>57755</id>
    <revision>
      <id>322025</id>
      <parentid>294542</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T05:37:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>322025</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51995" sha1="5zzgrdgdits0twotcbdu636mo8bfs7d" xml:space="preserve">{{بهترين مضمون}}
{{Infobox medical condition|name=ڪورونا روڳ 2019&lt;br/&gt;(COVID-19)|types=|frequency=&lt;!-- per &quot;medical condition&quot; Infobox criteria, 'frequency' is the &quot;RATE of newly diagnosed cases of the disease during a specified period of time, e.g.، one month or one year&quot;; accordingly, a total number of cases does not comport with this parameter. IOW, do not add a &quot;total&quot; number of cases. --&gt;|prognosis=|medication=|treatment=[[علامتي علاج|علامتي]] ۽ [[علاج]]|prevention=هٿ ڌوئڻ، کنگه جا ڳُڻ، بيمارن کان پري رهڻ|differential=|diagnosis=rRT-PCR ٽيسٽنگ، [[اميونوسي]]، سي ٽي اسڪين|risks=|causes=سارس ڪوي SARS-CoV-2|duration=|synonyms=* 2019-nCoV شديد ساهه کڻڻ ۾ ڏکيائي واري بيماري (ايڪيوٽ رسپائريٽري ڊيزيز) 
* ناول ڪورونا وائرس نمونيا&lt;ref name=&quot;NHC2020Name&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.nhc.gov.cn/yzygj/s7653p/202002/18c1bb43965a4492907957875de02ae7.shtml|script-title=zh:国家卫生健康委关于新型冠状病毒肺炎暂命名事宜的通知 |publisher=[[نيشنل هيلٿ ڪميشن]] |language=zh-cn |date=7 فيبروري 2020 |url-status=dead|archive-url=https://archive.today/20200228040516/http://www.nhc.gov.cn/yzygj/s7653p/202002/18c1bb43965a4492907957875de02ae7.shtml|archive-date=28 فيبروري 2020|access-date=9 فيبروري 2020| name-list-format = vanc}}&lt;/ref&gt;
* ووهان ڪورونا وائرس، ووهان نمونيا،&lt;ref name=TIMEinfo&gt;{{cite web | author = Charlie Campbell | title = The Wuhan Pneumonia Crisis Highlights the Danger in China's Opaque Way of Doing Things | date = 20 جنوري 2020 | access-date = 13 مارچ 2020 | url = https://time.com/5768230/wuhan-pneumonia-flu-crisis-china-government/ | work = [[ٽائم (رسالو)|ٽائم]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=FPinfo&gt;{{cite web | author = Daniel Lucey and Annie Sparrow | title = China Deserves Some Credit for Its Handling of the Wuhan Pneumonia | date = 14 جنوري 2020 | access-date = 13 مارچ 2020 | url = https://foreignpolicy.com/2020/01/14/china-response-wuhan-pneumonia-better-sars/ | work = [[فارن پاليسي (رسالو)]]}}&lt;/ref&gt; ووهان فلو&lt;ref name=FORTUNEname&gt;{{cite news | first = Mike | last = Stobbe | agency = Associated Press | title = Wuhan coronavirus? 2018 nCoV? Naming a new disease | date = 8 فيبروري 2020 | access-date= 13 مارچ 2020 | url = https://fortune.com/2020/02/08/wuhan-coronavirus-disease-names/ | work = [[فارچون (ميگزين)]]}}&lt;/ref&gt;
* &quot;ڪورونا وائرس&quot; يا [[سارس ڪووي 2]] جي نالو سان
* سوشل ميڊيا تي صرف &quot;ڪورونا&quot; جي نالو سان مشهور|onset=|complications=وائرل نمونيا، ARDS، گردا فيل|symptoms=بخار، کنگھ، ساهه ۾ ٻُوسَٽ&lt;ref name=&quot;CDC2020Sym&quot;/&gt;|specialty=موتمار ساهه کڻڻ جي (تنفس) انفيڪشن&lt;ref&gt;وڌيڪ معلومات جي لاءِ ڏسو [[سارس ڪووي 2]] .&lt;/ref&gt;|pronounce={{IPAc-en|k|ə|'|r|oʊ|n|ə|ˌ|v|aɪ|r|ə|s|_|d|ɪ|ˈ|z|i:|z}}|caption=خُوردبيني تصوير ۾ SARS-CoV-2 سارس ڪووي 2 ڏسي سگهجي ٿو. وائرس جي ذرڙن جي ٻاهرئين ڪنارن تي چُهنبَ (نوڪ) ڪنهن تاج (crown) سان ملي ٿي، انهيءَ خصوصيت جي سبب کان ئي ان روڳ جو نالو ڪورونا رکيو ويو.|alt=|width=|image=Novel Coronavirus SARS-CoV-2.jpg|deaths={{Cases in 2019–20 coronavirus outbreak|deaths}} (3-4% تصديق ٿيل ڪيس)&lt;ref&gt;{{Cite document | vauthors=((World Health Organization)) |title=Coronavirus disease 2019 (COVID-19)&amp;lrm;: situation report, 46 |website=[[ورلڊ هيلٿ آرگنائزيشن]] (WHO) | date=مارچ 2020 | hdl=10665/331443 | hdl-access=free}}&lt;/ref&gt;}}&lt;!-- تعريف ۽ علامتون --&gt;
{{2019–20 coronavirus pandemic sidebar}}
'''ڪورونا وائرس جو مرض''' (COVID-19) هڪ [[انفيڪشن|پکڙجندڙ بيماري]] آھي جيڪا [[ناول ڪورونا 2019|انتهائي موتمار تنفسي سينڊروم ڪورونا وائرس-2]] (SARS-CoV-2) منجهان ٿيندي آهي.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/technical-guidance/naming-the-coronavirus-disease-(covid-2019)-and-the-virus-that-causes-it|title=Naming the coronavirus disease (COVID-19) and the virus that causes it|publisher=[[ورلڊ هيلٿ آرگنائزيشن]] (WHO)|archive-url=https://web.archive.org/web/20200228035651/https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/technical-guidance/naming-the-coronavirus-disease-(covid-2019)-and-the-virus-that-causes-it|archive-date=28 فيبروري 2020|access-date=28 فيبروري 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; هي مرض سموري دنيا ۾ سال 2019ع کان وٺي پکڙجڻ لڳو آهي ۽ جلد ئي [[2019–20 ڪوروناوائرس مها وبا|عالمگير مها وبا]] جي شڪل اختيار ڪري ويو آهي.&lt;ref name=&quot;Hui14Jan2020&quot;&gt;{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Hui DS, I Azhar E, Madani TA, Ntoumi F, Kock R, Dar O, Ippolito G, Mchugh TD, Memish ZA, Drosten C, Zumla A, Petersen E|date=فيبروري 2020|title=The continuing 2019-nCoV epidemic threat of novel coronaviruses to global health – The latest 2019 novel coronavirus outbreak in Wuhan, China|journal=Int J Infect Dis|volume=91|issue=|pages=264–66|doi=10.1016/j.ijid.2020.01.009|pmid=31953166|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;WHOPandemic&quot;&gt;{{cite press release|title=WHO Director-General's opening remarks at the media briefing on COVID-19|website=[[ورلڊ هيلٿ آرگنائزيشن]] (WHO)|date=11 مارچ 2020|url=https://www.who.int/dg/speeches/detail/who-director-general-s-opening-remarks-at-the-media-briefing-on-covid-19---11-مارچ-2020|access-date=12 مارچ 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; ان روڳ (مرض، بيماري) جا عام اُهڃاڻ يا علامتن ۾ [[بخار]]، کنگهه ۽ ساهه کڻڻ ۾ ڏُکيائي يا ساهه کڻڻ ۾ ٻُوسٽ ٿيڻ شامل آهن. چيلهه (پٺن) جو درد، ٿُڪ اچڻ ۽ ڳچيءَ جو سُڄي وڃڻ نراليون نشانيون آهن.&lt;ref name=&quot;CDC2020Sym&quot;&gt;&lt;!-- KEEP THIS NAMED REFERENCE --&gt;{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/symptoms.html|title=Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) Symptoms|date=10 فيبروري 2020|website=[[سينٽرز فار ڊزيز ڪنٽرول ائنڊ پريوينشن]]|location=United States|archive-url=https://web.archive.org/web/20200130202038/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/symptoms.html|archive-date=30 جنوري 2020|access-date=|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;whoqa&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses|title=Q&amp;A on coronaviruses (COVID-19)|publisher=[[ورلڊ هيلٿ آرگنائزيشن]] (WHO)|access-date=11 مارچ 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; اڪثر ڪيسن ۾ ٿورڙيون نشانيون ڏٺيون ويون،&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2020/02/27/world/asia/coronavirus-treament-recovery.html|title=Most Coronavirus Cases Are Mild. That's Good and Bad News.|last=Wang|first=Vivian|date=5 مارچ 2020|work=[[نيو يارڪ ٽائمز]]|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; ڪُجھ صورتن ۾ مريض [[نمونيا]] ۽ مختلف عضون جي ناڪارگي جو شڪار پڻ ٿي ويندو آهي.&lt;ref name=&quot;Hui14Jan2020&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;WHO-q-a&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses|title=Q&amp;A on coronaviruses|website=[[ورلڊ هيلٿ آرگنائزيشن]] (WHO)|archive-url=https://web.archive.org/web/20200120174649/https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses|archive-date=20 جنوري 2020|access-date=27 جنوري 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; سُڃاڻپ ٿيل معاملن ۾ موتَ جو تناسب 1 سيڪڙو ۽ 5 سيڪڙو جي لڳ ڀڳ آهي پر عمر ۽ صحت جي ٻين حالتن جي لحاظ کان تبديل پڻ ٿي سگهي ٿو.&lt;ref name=&quot;worldometers.info&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.worldometers.info/coronavirus/coronavirus-death-rate/|title=Wuhan Coronavirus Death Rate|last=|first=|date=|website=www.worldometers.info|archive-url=https://web.archive.org/web/20200131223143/https://www.worldometers.info/coronavirus/coronavirus-death-rate/#ref-6|archive-date=31 جنوري 2020|access-date=2 فيبروري 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.imperial.ac.uk/media/imperial-college/medicine/sph/ide/gida-fellowships/Imperial-College-2019-nCoV-severity-10-02-2020.pdf|title=Report 4: Severity of 2019-novel coronavirus (nCoV)|archive-url=https://web.archive.org/web/20200210105717/https://www.imperial.ac.uk/media/imperial-college/medicine/sph/ide/gida-fellowships/Imperial-College-2019-nCoV-severity-10-02-2020.pdf|archive-date=10 فيبروري 2020|access-date=10 فيبروري 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;
==سبب، ۽ سُڃاڻپ==
انفيڪشن هڪ ماڻهوءَ کان ٻئي ماڻهوءَ ۾ ساهه وسيلي پکڙجي ۽ منتقل ٿئي ٿو، جيڪو عام  کنگھ ۽ ڇڪون يا نڇون اچڻ شامل آهن.&lt;ref name=&quot;WHO2020QA&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses|title=Q&amp;A on coronaviruses|date=11 فيبروري 2020|website=[[ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن]] (WHO)|archive-url=https://web.archive.org/web/20200120174649/https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses|archive-date=20 جنوري 2020|access-date=24 فيبروري 2020|quote=The disease can spread from person to person through small droplets from the nose or mouth which are spread when a person with COVID-19 coughs or exhales … The main way the disease spreads is through respiratory droplets expelled by someone who is coughing.|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;CDC2020Spread&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/transmission.html|title=2019 Novel Coronavirus (2019-nCoV)|date=11 فيبروري 2020|website=Centers for Disease Control and Prevention|archive-url=https://web.archive.org/web/20200307081351/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/transmission.html|archive-date=7 مارچ 2020|access-date=18 فيبروري 2020|quote=The virus is thought to spread mainly from person-to-person … through respiratory droplets produced when an infected person coughs or sneezes.|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; عام ٻه ۽ چوڏهن ڏينهن جي وچ ۾ اُهڃاڻ (علامتون) ظاهر ٿيڻ شروع ٿي ويندا آهن (اوسطًا پنج ڏينهن).&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/symptoms.html|title=Symptoms of Novel Coronavirus (2019-nCoV)|date=10 فيبروري 2020|website=www.cdc.gov|archive-url=https://web.archive.org/web/20200130202038/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/symptoms.html|archive-date=30 جنوري 2020|access-date=11 فيبروري 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|vauthors=Velavan TP, Meyer CG|date=مارچ 2020|title=The COVID-19 epidemic|journal=Tropical Medicine &amp; International Health|volume=n/a|issue=n/a|pages=278–80|doi=10.1111/tmi.13383|pmid=32052514|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; سُڃاڻپ ڪرڻ جو معياري طريقو نيزوفيرينجيئل سويب (nasopharyngeal swab) سان رِيورس ٽرانسڪرِپشن پولیيمِيريز چين ري ايڪشن (rRT-PCR) جي ذريعي سان ڪرڻ آهي. انفيڪشن جون سموريون گڏيل نشانيون، رِسڪ فيڪٽرز ۽ سيني جي سي ٽي اسڪين جي ذريعي نمونيا جون خصوصتون ظاهر ٿيڻ سان پڻ سُڃاڻپ ڪري سگهجي ٿي.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Jin YH, Cai L, Cheng ZS, Cheng H, Deng T, Fan YP, Fang C, Huang D, Huang LQ, Huang Q, Han Y, Hu B, Hu F, Li BH, Li YR, Liang K, Lin LK, Luo LS, Ma J, Ma LL, Peng ZY, Pan YB, Pan ZY, Ren XQ, Sun HM, Wang Y, Wang YY, Weng H, Wei CJ, Wu DF, Xia J, Xiong Y, Xu HB, Yao XM, Yuan YF, Ye TS, Zhang XC, Zhang YW, Zhang YG, Zhang HM, Zhao Y, Zhao MJ, Zi H, Zeng XT, Wang YY, Wang XH|date=February 2020|title=A rapid advice guideline for the diagnosis and treatment of 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) infected pneumonia (standard version)|journal=Military Medical Research|volume=7|issue=1|pages=4|doi=10.1186/s40779-020-0233-6|pmc=7003341|pmid=32029004|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2020/02/200226151951.htm|title=CT provides best diagnosis for COVID-19|last=|first=|date=26 فيبروري 2020|website=ScienceDaily|archive-url=|archive-date=|access-date=2 مارچ 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;&lt;!-- بچاءُ ۽ انتظام --&gt; مرض کان بچاءُ جي لاءِ تجويز ڪيل مشورن ۾ هٿ ڌوئڻ، ٻين ماڻهن کان پري مفاصلو برقرار رکڻ ۽ ڪنهن جو مُنهن کي نہ هٿ نه لائڻ شامل آهي.&lt;ref name=&quot;Advice for public&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public|title=Advice for public|website=[[ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن]] (WHO)|archive-url=https://web.archive.org/web/20200126025750/https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public|archive-date=26 جنوري 2020|access-date=25 فيبروري 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; ماسڪ جو استعمال عوام جي لاءِ نہ پر وائرس جي شڪي (مشتبا) ماڻهن ۽ اُنهن جي سارَ سنڀال (نگهداشت) ڪندڙن جي لاءِ تجويز ڪيل آهي.&lt;ref name=&quot;CDC2020IfSick&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/steps-when-sick.html|title=2019 Novel Coronavirus (2019-nCoV)|last=CDC|date=11 فيبروري 2020|website=Centers for Disease Control and Prevention|archive-url=https://web.archive.org/web/20200214153016/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/steps-when-sick.html|archive-date=14 فيبروري 2020|access-date=15 فيبروري 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public|title=Advice for public|website=[[ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن]] (WHO)|archive-url=https://web.archive.org/web/20200126025750/https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public|archive-date=26 جنوري 2020|access-date=15 فيبروري 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; COVID-19 جي لاءِ ڪوبہ ويڪسين يا مخصوص اينٽي وائرل علاج ناهي. ان مرض سان نبرڻ لاءِ ظاهر ٿيندڙ اُهڃاڻ يا علامتن (نشانين) جو علاج ۽ تجرباتي اندازو شامل آهن.&lt;ref name=&quot;cdc21Jan20202&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/prevention-treatment.html|title=Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)|date=15 فيبروري 2020|publisher=[[سينٽرز فار ڊزيز ڪنٽرول ائنڊ پريوينشن]] (CDCسي ڊي سي)|archive-url=https://web.archive.org/web/20200226145347/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/prevention-treatment.html|archive-date=26 فيبروري 2020|access-date=20 فيبروري 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;&lt;!-- وبا ۽ تاريخ --&gt;

[[ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن]] (ڊبليو ايڇ او)  2019–2020 جي ڪورونا پکيڙجڻ کي [[عالمگير وبا]]&lt;ref name=&quot;WHOPandemic&quot;/&gt; ۽ بين الاقوامي نوعيت جي عوامي صحت جي ايمرجنسي (PHEIC) قرار ڏنو آهي.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.who.int/news-room/detail/30-01-2020-statement-on-the-second-meeting-of-the-international-health-regulations-(2005)-emergency-committee-regarding-the-outbreak-of-novel-coronavirus-(2019-ncov)|title=Statement on the second meeting of the International Health Regulations (2005) Emergency Committee regarding the outbreak of novel coronavirus (2019-nCoV)|website=[[ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن]] (WHO)|archive-url=https://web.archive.org/web/20200131005904/https://www.who.int/news-room/detail/30-01-2020-statement-on-the-second-meeting-of-the-international-health-regulations-(2005)-emergency-committee-regarding-the-outbreak-of-novel-coronavirus-(2019-ncov)|archive-date=31 جنوري 2020|access-date=11 فيبروري 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/coronavirus-china-live-updates/2020/02/05/114ced8a-479c-11ea-bc78-8a18f7afcee7_story.html|title=Hundreds of evacuees to be held on bases in California; Hong Kong and Taiwan restrict travel from mainland China|date=6 فيبروري 2020|work=[[دي واشنگٽن پوسٽ]]|access-date=11 فروری 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200207134650/https://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/coronavirus-china-live-updates/2020/02/05/114ced8a-479c-11ea-bc78-8a18f7afcee7_story.html|archive-date=7 فيبروري 2020|vauthors=Mahtani S, Berger M, O'Grady S, Iati M|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; روڳ (مرض) جي مقامي منتقلي جو ثبوت عالمي ادارو صحت (ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن) جي تمام 6 علائقن جي ملڪن ۾ مليو آهي.&lt;ref name=&quot;whositrep47&quot;&gt;{{Cite document|vauthors=((World Health Organization))|title=Coronavirus disease 2019 (COVID-19)&amp;lrm;: situation report, 47|website=[[ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن]] (WHO)|date=مارچ 2020|hdl=10665/331444|hdl-access=free}}&lt;/ref&gt;

== اُهڃاڻ ۽ نشانيون ==
[[فائل:Symptoms of coronavirus disease 2019 2.0-snd.svg|کاٻو|ڪووِڊ-19 جون علامتون]]
[[File:Symptoms of coronavirus disease 2019 2.0-snd.svg|thumb|ڪوروناوائرس جي بيماري 2019 (COVID-19) جا اُهڃاڻَ، هي روڳ 2019–20 جي ڪورونا وائرس پکڙجڻ ۾ ڏٺو ويو، ۽ گنڀير پيڙيندڙ ساهہ کڻڻ جي گڏيل اُهڃاڻن (رسپائريٽري سنڊروم) ڪورونا وائرس 2 (سارس ڪو وي-2) جي سببن کان ٿيندو آهي.]]

وائرس کان متاثر ماڻهن ۾ مستقل علامتون ظاهر ناهين ٿينديون يا وبائي زڪام نما علامتون (بشمول بخار، کنگھ ۽ ساهه کڻڻ ۾ ڏکيائي) ظاهر ٿينديون آهن.&lt;ref name=&quot;CDC2020Sym&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Chen N, Zhou M, Dong X, Qu J, Gong F, Han Y, Qiu Y, Wang J, Liu Y, Wei Y, Xia J, Yu T, Zhang X, Zhang L|date=فيبروري 2020|title=Epidemiological and clinical characteristics of 99 cases of 2019 novel coronavirus pneumonia in Wuhan, China: a descriptive study|journal=Lancet|language=English|volume=395|issue=10223|pages=507–13|doi=10.1016/S0140-6736(20)30211-7|pmid=32007143|doi-access=free|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Hessen27Jan2020&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.elsevier.com/connect/coronavirus-information-center|title=Novel Coronavirus Information Center: Expert guidance and commentary|last=Hessen|first=Margaret Trexler|date=27 جنوري 2020|website=Elsevier Connect|archive-url=https://web.archive.org/web/20200130171622/https://www.elsevier.com/connect/coronavirus-information-center|archive-date=30 جنوري 2020|access-date=31 جنوري 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; دست ۽ ساهه کڻڻ جي مٿئين تنفسي علامتن جهڙوڪ ڇڪون يا نڇون اچڻ، نڪ وهڻ يا ڳلو يا ڳچي ۾ سوزش نرالا يا اڻ لڀ حالتن ۾ ٿي سگهن ٿا.&lt;ref name=&quot;Huang24Jan2020&quot;&gt;{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Huang C, Wang Y, Li X, Ren L, Zhao J, Hu Y, Zhang L, Fan G, Xu J, Gu X, Cheng Z, Yu T, Xia J, Wei Y, Wu W, Xie X, Yin W, Li H, Liu M, Xiao Y, Gao H, Guo L, Xie J, Wang G, Jiang R, Gao Z, Jin Q, Wang J, Cao B|date=فيبروري 2020|title=Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China|journal=Lancet|volume=395|issue=10223|pages=497–506|doi=10.1016/S0140-6736(20)30183-5|pmid=31986264|doi-access=free|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; متاثر ماڻهن ۾ هي مرض وڌي  نمونيا، ڪيترن ئي عضون جي ناڪارگي ۽ موت جو سبب بڻجي ٿو.&lt;ref name=&quot;Hui14Jan2020&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;WHO-q-a&quot;/&gt;

[[ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن]] جي مطابق نگهداشت مرض جو دور (incubation period) ٻن کان چوڏهن ڏينهن تي مشتمل آهي، اَٽڪل عفونت ۽ علامتن مرض جي ظاهر ٿيڻ وچ ۾ ارتقائي مدت پنج کان ڇهه ڏينهن آهي.&lt;ref&gt;{{Cite document|vauthors=((World Health Organization))|title=Coronavirus disease 2019 (COVID-19)&amp;lrm;: situation report, 29|date=19 فيبروري 2020|website=[[ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن]] (WHO)|hdl=10665/331118|hdl-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses|title=Q&amp;A on coronaviruses (COVID-19): How long is the incubation period for COVID-19?|date=|website=[[ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن]] (WHO)|archive-url=https://web.archive.org/web/20200120174649/https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses|archive-date=20 جنوري 2020|access-date=26 فيبروري 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; انيڪ ڪيسن جي لاءِ شروعات کان وٺي طبي شفا يابي تائين جو اوسط وقت لڳ ڀڳ 2 هفتا آهي ۽ موتمار يا خطرناڪ بيماري واري مريضن جي لاءِ 3 کان 6 هفتا آهي. ابتدائي انگ اکرن منجهان خبر پئي ٿي تہ شروعات کان وٺِي موتمار بيماري، بشمول گهٽ آڪسيجني حالت (هائيپوڪسيا) جي نشوونما تائين جي مدت 1 هفتو آهي. جن مريضن جي موت ٿي، ان ۾ علامتن جي شروعات کان وٺي ڪري نتيجي تائين جو وقت 2 کان 8 هفتو تائين هوندو آهي.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/who-china-joint-mission-on-covid-19-final-report.pdf|title=Report of the WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 (COVID-19); 16-24 فيبروري 2020|website=who.int}}&lt;/ref&gt; چين ۾ هڪ اڀياس ۾ خبر پئي تہ سي ٽي اسڪينن  56 سيڪڙو Ground-glass opacities ڏيکاريو، پر 18% سيڪڙو ۾ ڪوئي ريڊيولوجيڪل نتيجا ناهين ٿيا۔ 5% سيڪڙو انتهائي نگهداشت جي شعبن (آءِ سي يو) م۾ داخل ڪيو ويو، 2.3% سيڪڙو کي وينٽيليشن جي ميڪانڪل سپورٽ جي ضرورت هئي ۽ 1.4% سيڪڙو موت ٿي وئي.&lt;ref name=&quot;Guan Ni Hu Liang p.&quot;&gt;{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Guan WJ, Ni ZY, Hu Y, Liang WH, Ou CQ, He JX, Liu L, Shan H, Lei CL, Hui DS, Du B, Li LJ, Zeng G, Yuen KY, Chen RC, Tang CL, Wang T, Chen PY, Xiang J, Li SY, Wang JL, Liang ZJ, Peng YX, Wei L, Liu Y, Hu YH, Peng P, Wang JM, Liu JY, Chen Z, Li G, Zheng ZJ, Qiu SQ, Luo J, Ye CJ, Zhu SY, Zhong NS|date=28 فيبروري 2020|title=Clinical Characteristics of Coronavirus Disease 2019 in China|journal=New England Journal of Medicine|doi=10.1056/nejmoa2002032|pmid=32109013|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; ٻن طرفو (bilateral) ۽ ٻاهري (peripheral) گرائونڊ گلاس اوپيسيٽي سڀ کان مخصوص سي ٽي نتيجا آهن.&lt;ref name=&quot;Bernheim Mei Huang Yang p=200463&quot;/&gt;

ٻارڙن ۾ وڏن ماڻهن جي بنسبت معتدل علامتون ڏيکاءُ ڏين ٿيون.&lt;ref name=&quot;CDC 2020children&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/specific-groups/children-faq.html|title=Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)|author=|date=11 فيبروري 2020|website=Centers for Disease Control and Prevention|access-date=2 مارچ 2020|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;float:left; margin-right:1em; text-align:center&quot;
|+ style=&quot;text-align: center;&quot; |علام جي شرحِ &lt;ref name=&quot;WHO report 28 فيبروري 2020&quot;&gt;{{cite document|title=Report of the WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)|url=https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/who-china-joint-mission-on-covid-19-final-report.pdf|vauthors=((World Health Organization))|pages=11–12|access-date=5 مارچ 2020|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;
!علامت
!سيڪڙو
|-
|بخار
|87.9%
|-
|سُڪي کنگھ
|67.7%
|-
|ٿڪاوٽ
|38.1%
|-
|ٿُڪڻ ٿڪون اڇلائڻ
|33.4%
|-
|ساهه کڻڻ ۾ ڏُکيائي يا تڪليف
|18.6%
|-
|پٺن جو درد يا جوڙن جو درد
|14.8%
|-
|ڳلي يا ڳچي جي سوزش
|13.9%
|-
|مٿي جو سُورُ (سر درد)
|13.6%
|-
|سردي لڳڻ
|11.4%
|-
|الٽي يا اُلٽيون اچڻ
|5.0%
|-
|نڪ جي بندش
|4.8%
|-
|دست يا پيچش ٿيڻ
|3.7%
|-
|خوني کنگھ
|0.9%
|-
|سوزش ملتحمہ
|0.8%
|}

== سبب ==
هن مرض جو سبب انتهائي مهلڪ تنفسي سينڊروم ڪورونا وائرس 2 (SARS-CoV-2) آهي، جنهنکي پهريون 2019 ناول ڪورونا وائرس (2019-nCoV) چوندا هيا.&lt;ref name=&quot;Gorbalenya-bioRxiv&quot;&gt;{{cite journal|last=Gorbalenya|first=Alexander E.|date=11 فيبروري 2020|title=Severe acute respiratory syndrome-related coronavirus – The species and its viruses, a statement of the Coronavirus Study Group|journal=[[bioRxiv]]|type=preprint|doi=10.1101/2020.02.07.937862|doi-access=free|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; ماڻهن ۾ هي ساهه جي ذريعي پکڙجي ٿي، خاص ڪري کنگھ ۽ ڇڪون يا نڇون اچڻ &lt;ref name=&quot;CDC2020Spread&quot;/&gt;

ڦڦڙن جي عضون تي وڌيڪ اثر COVID-19 ڪري ٿو ڇو تہ وائرس ميزبان گهرڙن تائين بذريعي ACE2 انزائيم رسائي حاصل ڪري ٿو، هي انزايم ڦڦڙن جي type II alveolar cells ۾ گهڻي مقدار ۾ هوندو آهي. وائرس هڪ خصوصي تهہ گلائيڪو پروٽين استعمال ڪري ٿو، جيڪو &quot;اِسپڪائيڪ&quot; چورائي ٿو، تہ جيئن ACE2 سان منسلک ٿي سگهي ۽ ميزبان گهرڙن ۾ اندر گهري وڃي۔&lt;ref name=&quot;Nature Microbiology&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Letko M, Marzi A, Munster V|year=2020|title=Functional assessment of cell entry and receptor usage for SARS-CoV-2 and other lineage B betacoronaviruses|journal=Nature Microbiology|pages=1–8|doi=10.1038/s41564-020-0688-y|pmid=32094589|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; هر بافت ۾ ACE2 جي ڪثافت، اُن بافت ۾ مرض جي شدت سان تعلق رکندي آهي ۽ ڪُجھ سُجهاءُ ڏئي ٿو تہ ACE2 جي سرگرمي گهٽائڻ حفاظتي ٿي سگهي ٿي،&lt;ref name=&quot;Zhang Penninger Li Zhong p.&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Zhang H, Penninger JM, Li Y, Zhong N, Slutsky AS|date=مارچ 2020|title=Angiotensin-converting enzyme 2 (ACE2) as a SARS-CoV-2 receptor: molecular mechanisms and potential therapeutic target|journal=Intensive Care Medicine|doi=10.1007/s00134-020-05985-9|pmid=32125455|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Xu Zhong Deng Peng p.&quot;&gt;{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Xu H, Zhong L, Deng J, Peng J, Dan H, Zeng X, Li T, Chen Q|date=فيبروري 2020|title=High expression of ACE2 receptor of 2019-nCoV on the epithelial cells of oral mucosa|journal=International Journal of Oral Science|volume=12|issue=1|pages=8|doi=10.1038/s41368-020-0074-x|pmc=7039956|pmid=32094336|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; جڏهن تہ هڪ ٻيو نظريو هي آهي تہ Angiotensin II receptor blocker واري دوائن کي استعمال ڪندي ACE2 کي وڌائڻ پڻ حفاظتي ٿي سگهي ٿو ۽ اهڙي حالتن کي آزمائڻ جي ضرورت آهي.&lt;ref&gt;{{cite journal|vauthors=Gurwitz D|date=مارچ 2020|title=Angiotensin receptor blockers as tentative SARS‐CoV‐2 therapeutics|journal=Drug Development Research|doi=10.1002/ddr.21656|pmid=32129518|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; جيئن ئي ڇتدار (alveolar) مرض وڌندو آهي تنفس جو نظام ناڪارہ ٿي موت واقع ٿي سگهي ٿو.&lt;ref name=&quot;Xu Zhong Deng Peng p.&quot;/&gt; وائرس جي لاءِ ACE2 دِل تي حملو ڪرڻ جي راهہ پڻ هموار ڪري سگهي ٿو، جنهن جي نتيجي ۾ شديد دل جو زخم acute cardiac injury ٿي سگهي ٿي۔ جن ماڻه ن۾ اڳ دِل (cardiovascular) ڪيفيتن هونديون آهن تن کي وڌيڪ خطرو آهي&lt;ref name=&quot;Zheng Ma Zhang Xie p.&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Zheng YY, Ma YT, Zhang JY, Xie X|date=مارچ 2020|title=COVID-19 and the cardiovascular system|journal=Nature Reviews Cardiology|doi=10.1038/s41569-020-0360-5|pmid=32139904|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;

وائرس بابت هڪ خيال هي پڻ آهي تہ هي ڪنهن جانور کان شروع ٿيو۔&lt;ref&gt;{{cite journal|vauthors=Zhou P, Yang XL, Wang XG, Hu B, Zhang L, Zhang W, etal|date=23 جنوري 2020|title=Discovery of a novel coronavirus associated with the recent pneumonia outbreak in humans and its potential bat origin|journal=[[bioRxiv]]|type=preprint|doi=10.1101/2020.01.22.914952|doi-access=free|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; هي نومبر يا ڊسمبر 2019 ۾ چين جي شهر [[ووهان]] ۾ سڀ کان اڳ انسانن ۾ منتقل ٿيو ۽ انفيڪشن جنوري 2020 جي مُنڍ تائين انسانن کان ٻين انسانن ۾ منتقل ٿيڻ لڳو.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=20 فيبروري 2020|title=The Epidemiological Characteristics of an Outbreak of 2019 Novel Coronavirus Diseases (COVID-19) – China, 2020|url=https://github.com/cmrivers/ncov/blob/master/COVID-19.pdf|journal=China CDC Weekly|volume=2|pages=|archive-url=https://web.archive.org/web/20200218190438/https://github.com/cmrivers/ncov/blob/master/COVID-19.pdf|archive-date=18 فيبروري 2020|access-date=19 فيبروري 2020|via=unpublished master|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Heymann Shindo 2020 pp. 542–45&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Heymann DL, Shindo N|date=فيبروري 2020|title=COVID-19: what is next for public health?|journal=Lancet|volume=395|issue=10224|pages=542–45|doi=10.1016/S0140-6736(20)30374-3|pmid=32061313|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; 14 مارچ 2020 تي سائوٿ چائنا مارننگ پوسٽ خبر ڏني تہ صوبو هوبئي سان تعلق رکندڙ 55 سال ماڻهو 17 نومبر 2019 تي هن مرض جو پهريون شڪار ٿيو۔&lt;ref name=&quot;NW-20200314&quot;&gt;{{cite news|url=https://www.newsweek.com/china-traces-coronavirus-back-first-confirmed-patient-zero-1492327|title=China Traces Cornovirus To First Confirmed Case, Nearly Identfying 'Patient Zero'|last=Walker|first=James|date=14 مارچ 2020|work=[[نيوزويڪ]]|accessdate=14 مارچ 2020}}&lt;/ref&gt; صوبو هوبئي ۾ 14 مارچ 2020 تائني متاثرن جي 67,790 هُئي ۽ موت 3,075 ٿيا؛ 4.54% ڪيس فيٽيلٽي ريٽ (سي ايف آر)۔&lt;ref name=&quot;NW-20200314&quot;/&gt;

== سُڃاڻپ ==
[[فائل:CDC_2019-nCoV_Laboratory_Test_Kit.jpg|thumb|سي ڊي سي rRT-PCR ٽيسٽ ڪِٽ براءِ ڪووِڊ-19&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/testing.html|title=CDC Tests for 2019-nCoV|last=CDC|date=5 February 2020|website=Centers for Disease Control and Prevention|archive-url=https://web.archive.org/web/20200214023335/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/testing.html|archive-date=14 February 2020|access-date=12 February 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;]]
ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن مرض جي سُڃاڻپ جي لاءِ چند ٽيسٽنگ پروٽوڪول ڇاپي چُڪي آهي.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.who.int/publications-detail/laboratory-testing-for-2019-novel-coronavirus-in-suspected-human-cases-20200117|title=Laboratory testing for 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) in suspected human cases|website=[[ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن]] (WHO)|access-date=13 March 2020}}&lt;/ref&gt; ٽيسٽنگ جو معياري طريقو ريورس ٽرانسڪرپشن پولي ميريز چين ري ايڪشن (rRT-PCR) آهي.&lt;ref name=&quot;20200130cdc&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/summary.html|title=2019 Novel Coronavirus (2019-nCoV) Situation Summary|date=30 January 2020|website=[[سينٽرز فار ڊزيز ڪنٽرول ائنڊ پريوينشن]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20200126210549/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-nCoV/summary.html|archive-date=26 January 2020|access-date=30 January 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; ٽيسٽ تنفسي نمونن جي ذريعي پڻ ممڪن آهي ان جي لاءِ نيزوفيرينجيئل سويب يا ٿڪ جو نمونو استعمال ڪيو ويندو آهي۔&lt;ref name=&quot;20200129cdc&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/lab/rt-pcr-detection-instructions.html|title=Real-Time RT-PCR Panel for Detection 2019-nCoV|date=29 January 2020|website=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20200130202031/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/lab/rt-pcr-detection-instructions.html|archive-date=30 January 2020|access-date=1 February 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; نتيجو عمومًا چند ڪلاڪن کان ڏينهن ۾ ملندو آهي.&lt;ref name=&quot;globenewswire1977226&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.globenewswire.com/news-release/2020/01/30/1977226/0/en/Curetis-Group-Company-Ares-Genetics-and-BGI-Group-Collaborate-to-Offer-Next-Generation-Sequencing-and-PCR-based-Coronavirus-2019-nCoV-Testing-in-Europe.html|title=Curetis Group Company Ares Genetics and BGI Group Collaborate to Offer Next-Generation Sequencing and PCR-based Coronavirus (2019-nCoV) Testing in Europe|date=30 January 2020|website=GlobeNewswire News Room|archive-url=https://web.archive.org/web/20200131201626/https://www.globenewswire.com/news-release/2020/01/30/1977226/0/en/Curetis-Group-Company-Ares-Genetics-and-BGI-Group-Collaborate-to-Offer-Next-Generation-Sequencing-and-PCR-based-Coronavirus-2019-nCoV-Testing-in-Europe.html|archive-date=31 January 2020|access-date=1 February 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;20200130businessinsider&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.businessinsider.com/how-to-know-if-you-have-the-coronavirus-pcr-test-2020-1|title=There's only one way to know if you have the coronavirus, and it involves machines full of spit and mucus|last=Brueck|first=Hilary|date=30 January 2020|website=Business Insider|archive-url=https://web.archive.org/web/20200201034232/https://www.businessinsider.com/how-to-know-if-you-have-the-coronavirus-pcr-test-2020-1|archive-date=1 February 2020|access-date=1 February 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; رت جي ٽيسٽ پڻ ڪري سگهجي ٿي پر ان جي لاءِ ٻن هفتن جي دوران رت (خون) جي ٻن نمونن جي ضرورت پوندي آهي ۽ سُٺا نتيجا پڻ گهٽ ايندا آهن.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.who.int/publications-detail/laboratory-testing-for-2019-novel-coronavirus-in-suspected-human-cases-20200117|title=Laboratory testing for 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) in suspected human cases|archive-url=https://web.archive.org/web/20200221192745/https://www.who.int/publications-detail/laboratory-testing-for-2019-novel-coronavirus-in-suspected-human-cases-20200117|archive-date=21 February 2020|access-date=26 February 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; چيني سائنسدان ڪورونا وائرس جي ڇڪ کي محدود ڪرڻ جي صلاحيت رکندا هيا ۽ انهن هڪ genetic sequence جينياتي ترتيب جاري ڪئي ته جيئن سموري دنيا جي ليبارٽريون آزاداڻي طور  پولي ميريز چين ري ايڪشن (PCR) ٽيسٽ تيار ڪري وائرس سان انفيڪشن جي سُڃآڻپ ڪري سگهن۔&lt;ref name=&quot;Hui14Jan2020&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Cohen17Jan20202&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Cohen J, Normile D|date=January 2020|title=New SARS-like virus in China triggers alarm|url=https://mcb.uconn.edu/wp-content/uploads/sites/2341/2020/01/WuhanScience24Jan2020.pdf|journal=Science|volume=367|issue=6475|pages=234–35|doi=10.1126/science.367.6475.234|pmid=31949058|archive-url=https://web.archive.org/web/20200211230310/https://mcb.uconn.edu/wp-content/uploads/sites/2341/2020/01/WuhanScience24Jan2020.pdf|archive-date=11 February 2020|access-date=11 February 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ncbiWuhanGenomes&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/labs/virus/vssi/#/virus?SeqType_s=Nucleotide&amp;VirusLineage_ss=Wuhan%20seafood%20market%20pneumonia%20virus,%20taxid:2697049|title=Severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 data hub|website=NCBI|access-date=4 March 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;

26 فيبروري 2020 تائين، هتي ڪوئي اينٽي باڊي ٽيسٽ يا پوائنٽ پوائنٽ آف ڪيئر ٽيسٽ نه هئي تنهنڪري ان جي تياري جي لاءِ ڪوششون جاري آهن.&lt;ref&gt;{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Pang J, Wang MX, Ang IY, Tan SH, Lewis RF, Chen JI, Gutierrez RA, Gwee SX, Chua PE, Yang Q, Ng XY, Yap RK, Tan HY, Teo YY, Tan CC, Cook AR, Yap JC, Hsu LY|date=February 2020|title=Potential Rapid Diagnostics, Vaccine and Therapeutics for 2019 Novel Coronavirus (2019-nCoV): A Systematic Review|journal=Journal of Clinical Medicine|volume=9|issue=3|pages=623|doi=10.3390/jcm9030623|pmid=32110875}}&lt;/ref&gt;

ووهان يونيورسٽي جي زونگنان اسپتال  مرض جي سُڃاڻپ جي لاءِ هدايتون جاري ڪيون، جنهن ۾ مطبي خصوصیتن ۽ وبائي مرض جي خطري جي بنياد تي انفيڪشن جي پروڙ لڳائڻ جو طريقو تجويز ڪيو ويو هيو. ان ۾ اهي  ماڻهو شامل هيا جيڪي هيٺئين منجهان گهٽ ۾ گهٽٻن علامتن ملن ٿيون، انکانسواءِ ووهان ڄآڻايل يا متاثر شخص سان تعلق رهيو: بخار، نمونيا جي اميجنگ خصوصیت، رت جي اَڇي گهرڙن (ريڊ بلڊ سيل) جو تعداد ۾ گهٽتائي يا لمفي گهرڙن جو تعداد ۾ گهٽتائي.&lt;ref name=&quot;:3&quot;/&gt; 26 فيبروري 2020 تي وويان جي تونگجي اسپتال ۾ هڪ ٽيم جي ذريعي ڇاپيل هڪ اڀياس منجهان پَروُڙ پئجي سگهي ته  ڪووِڊ-19 جي لاءِ سينو يا ڇاتي جو سي ٽي اسڪين، پولي ميريز چين ري ايڪشن (71%) جي مقابلي ۾ گهڻو حساسيت (98%) رکندو آهي.&lt;ref name=&quot;:4&quot;/&gt; غلط ناڪاري (منفي) نتيجا پي سي آر ڪِٽ جي ناڪامي جي سبب کان اچي سگهن ٿا، يا نموني منجهان ڪنهن هڪ مسئلي يا ٽيسٽ کي انجام ڏيندڙن جي سب کان اچي سگهن ٿا. غلط مثبت نتيجا نيارا نرالا ئي اچڻ  جا امڪان هوندا آهن.&lt;ref name=&quot;Bai Yao Wei Tian 2020 p.&quot;&gt;{{cite journal|display-authors=6|vauthors=Bai Y, Yao L, Wei T, Tian F, Jin DY, Chen L, Wang M|date=February 2020|title=Presumed Asymptomatic Carrier Transmission of COVID-19|journal=JAMA|doi=10.1001/jama.2020.2565|pmc=7042844|pmid=32083643|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;gallery widths=&quot;300px&quot;&gt;
File:COVID19CT2.webp|عام سي ٽي اميجنگ جا نتيجا
File:COVID19CT1.webp|ريپِڊ پروگيشين مرحلي جي سي ٽي اميجنگ
&lt;/gallery&gt;

== بچاءُ ==
{{multiple image|align=left|direction=vertical|total_width=375|caption_align=center
&lt;!-- image 1 --&gt;|image1=Covid-19-curves-graphic-social-v3-sd.gif|alt1=ڊگهي عرصي تائين انفيڪشنن جي پکڙجڻ جي اثرَ جو خاڪو،
جنهن کي موڙي  سپاٽ ڪرڻ ڇوندا آهن، خاڪي ۾ سِرن يا مُنهن کي گهٽائڻ سان ماڻهن جي صيحت جي سارَسنڀَالَ جي سهولتن کي بهتر انداز هلائڻ ۽ وڌيڪ تياري جو وقت ملندو آهي.|caption1=ڊگهي عرصي تائين انفيڪشنز جي پکڙجڻ جي اثر جو خاڪو،جنهن کي موڙ کي سپاٽ ڪرڻ (flattening the curve) سڏين ٿا؛ خاڪي ۾ سِر کي گهٽائڻ سان ماڻهن جي صيحت جي سارسنڀال جون  سهولتن کي بهتر انداز هلائڻ ۽ وڌيڪ تياري جو وقت ملندو آهي.&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Wiles |first1=Siouxsie | name-list-format = vanc|author-link=Siouxsie Wiles|title=The three phases of Covid-19 – and how we can make it manageable |url=https://thespinoff.co.nz/society/09-03-2020/the-three-phases-of-covid-19-and-how-we-can-make-it-manageable/ |website=The Spinoff |access-date=9 مارچ 2020 |date=9 مارچ 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Lancet2020Flatten&gt;{{cite journal | vauthors = Anderson RM, Heesterbeek H, Klinkenberg D, Hollingsworth TD | title = How will country-based mitigation measures influence the course of the COVID-19 epidemic? | journal = Lancet | date = مارچ 2020 | pmid = 32164834 | doi = 10.1016/S0140-6736(20)30567-5 | quote = A key issue for epidemiologists is helping policy makers decide the main objectives of mitigation – eg, minimising morbidity and associated mortality, avoiding an epidemic peak that overwhelms health-care services, keeping the effects on the economy within manageable levels, and flattening the epidemic curve to wait for vaccine development and manufacture on scale and antiviral drug therapies. | doi-access = free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.vox.com/2020/3/10/21171481/coronavirus-us-cases-quarantine-cancellation|title=How canceled events and self-quarantines save lives, in one chart |first=Eliza |last=Barclay | name-list-format = vanc |date=10 مارچ 2020|website=Vox}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- image 2 --&gt;|image2=Covid-19-curves-graphic2-stopthespread-v3.gif|alt2=موڙ کي سپاٽ ڪرڻ جا متبادلَ طريقا|caption2=موٽ کي سپاٽ ڪرڻ جا متبادل&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Wiles |first1=Siouxsie | name-list-format = vanc|title=After 'Flatten the Curve'، we must now 'Stop the Spread'۔ Here's what that means |url=https://thespinoff.co.nz/society/14-03-2020/after-flatten-the-curve-we-must-now-stop-the-spread-heres-what-that-means/ |website=The Spinoff |access-date=13 مارچ 2020 |date=14 مارچ 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | vauthors = Anderson RM, Heesterbeek H, Klinkenberg D, Hollingsworth TD | title = How will country-based mitigation measures influence the course of the COVID-19 epidemic? | journal = Lancet | date = مارچ 2020 | pmid = 32164834 | doi = 10.1016/S0140-6736(20)30567-5}}&lt;/ref&gt;}}2021 تائين يا جلد [[ڪووڊ-19 ويڪسين|سارس-ڪووي-2 جي خلاف ڪوئي ويڪسين]] تيار ڪرڻ جي اُميد ناهي ،&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.sciencealert.com/who-says-a-coronavirus-vaccine-is-18-months-away|title=Here's Why It's Taking So Long to Develop a Vaccine for the New Coronavirus|last1=Grenfell|first1=Rob|last2=Drew|first2=Trevor|date=17 فيبروري 2020|website=Science Alert|archive-url=https://web.archive.org/web/20200228010631/https://www.sciencealert.com/who-says-a-coronavirus-vaccine-is-18-months-away|archive-date=28 فيبروري 2020|access-date=26 فيبروري 2020|name-list-format=vanc|url-status=live}}&lt;/ref&gt; ڪووِڊ 19 جي عالمگير وبا کي قابو ڪرڻ جو اهم حصو وبائي لهر کي گهٽ جڪرڻ آهي، جنهن کي وبائي موڙ (epidemic curve) چئبو آهي، جنهن جي ذريعي انفيڪشنن جي شرح کي گهٽ ڪندڙ قدم کڻڻ ۾ مدد ملي سگهندي آهي.&lt;ref name=&quot;Lancet2020Flatten&quot;/&gt; انفيڪشن جي شرح گهٽائڻ جي صيحت جي سهوليتن کي زير ڪندڙ جوکم کي گهٽ ڪرڻ، موجوده ڪيسن جي بهتر علاج ڪرڻ ۽ ويڪسين ۽ علاج جي تياري جي لاءِ وڌيڪ وقت ملڻ ۾ مدد حاصل ٿيندي آهي.&lt;ref name=&quot;Lancet2020Flatten&quot;/&gt;

مقام ۾ انفيڪشن جي منتقل ٿيڻ جي موقعن کي گهٽ ڪرڻ جي احتياي تدبيرن ۾ گهر ۾ رهڻ، سفر ۽ عوامي سرگرمين کي ڇڏي ڏيڻ، صابڻ سان هٿ ڌوئڻ  عام گرم پاڻي سان گهٽ ۾ گهٽ ويهه سيڪنڊن تائين، بغير ڌوتل هٿن سان اکيون، نڪ ۽ مُنهَن کي هٿ لائڻ کان پاسو ڪرڻ شامل آهن.&lt;ref name=&quot;CDC-Prevention &amp; Treatment&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/about/prevention.html|title=Coronavirus Disease 2019 (COVID-19): Prevention &amp; Treatment|author=Centers for Disease Control|author-link=Centers for Disease Control|date=3 فيبروري 2020|language=en-us|archive-url=https://web.archive.org/web/20191215193934/https://www.cdc.gov/coronavirus/about/prevention.html|archive-date=15 ڊسمبر 2019|access-date=10 فيبروري 2020|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;WHO Advice for Public&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public|title=Advice for Public|author-link=World Health Organization|archive-url=https://web.archive.org/web/20200126025750/https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public|archive-date=26 جنوري 2020|access-date=10 فيبروري 2020|vauthors=((World Health Organization))|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; بيمارين کان بچاءُ ۽ ڪنٽرول جي مرڪزن (سي ڊي سي) تجويز ڏني آهي تہ کنگھ يا ڇڪون (نڇون) اڇڻ جي دوران مُنهَن ۽ نڪ کي ٺِشو پيپر سان ڍڪيو يا ٽشو نہ هجڻ جي صورت ۾ هٿ رکي کنگھندا ڪريو يا ڇڪ نڇ اڇي ته به ايئن ڪجي.&lt;ref name=&quot;CDC-Prevention &amp; Treatment&quot;/&gt; وڌيڪ اهو تہ کنگھ يا ڇڪ (نڇ) اڇڻ کانپوءِ هٿ کي سُٺِ نوميني ڌوئي ڇڏيو۔&lt;ref name=&quot;CDC-Prevention &amp; Treatment&quot;/&gt; ماڻهن کان پري فاصلو ٺاهي رکو ۽ اهڙيون تدبيرن سان متاثر ماڻهو سڀني ماڻهن ۾ پکڙجڻ کي گهٽائي سگهجي ٿو، اسڪول ۽ ڪم ڪرڻ جي جڳهن کي بند ڪرڻ، سفر تي پابندي لڳائڻ ۽ عوامي ميڙ يا هجوم کي ترڪ ڪرڻ کپي.&lt;ref name=&quot;JHUSocialDistancing&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.hopkinsmedicine.org/health/conditions-and-diseases/coronavirus/coronavirus-social-distancing-and-self-quarantine|title=Coronavirus, Social Distancing and Self Quarantine|last=Maragakis|first=Lisa Lockerd|website=www.hopkinsmedicine.org|publisher=Johns Hopkins University|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;

عالمي ادارو صيحت (ڊبليو ايڇ او)  مطابق ماسڪ جو استعمال کنگھ يا ڇڪ نڇ اڇڻ يا شڪي (مشتبہ) ماڻهوءِ جي لاءِ ئي تجويز ڪيل آهي عام ماڻهن جن کي وائرس ناهي لڳو تن لاءِ ناهي.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/when-and-how-to-use-masks|title=When and how to use masks|website=[[ورلڊ هيلٿ آرگنائيزيشن]] (WHO)|access-date=8 مارچ 2020|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;

امريڪا جي بيمارين کان بچاءُ ۽ ڪنٽرول جي مرڪزن (سي ڊي سي)  وائرس جي منتقلي کان بچاءُ جي لاءِ  تجويز ڏنني آهي تہ متاثر ٿيل ماڻهو گهرن ۾ رهند ۽ صرف علاج جي مقصد سان ٻاهر نڪرن. صيحيت جي سارسنڀال ڪندڙن سان ملڻ کان اڳ فون ڪريو، جڏهن ڪنهن ڪنهن مشتبہ انفيڪشن جي جڳهہ يا فرد سامهون ملو ته مُنهن  کي ماسڪ پارايو، کنگھ ۽ ڇڪ نڇ اڇڻ وقت تيشو پيپر سان ڍڪيو، روزانو صابوڻ ۽ پاڻي سان هٿ ڌويو ۽ نجي شين کي گهر وارن کي ڏيڻ کان پاسو ڪريو۔&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/prevention.html|title=Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) – Prevention &amp; Treatment|date=10 مارچ 2020|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/steps-when-sick.html|title=What to do if you are sick with 2019 Novel Coronavirus (2019-nCoV)|last=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|date=11 فيبروري 2020|language=en-us|archive-url=https://web.archive.org/web/20200214153016/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/steps-when-sick.html|archive-date=14 فيبروري 2020|access-date=13 فيبروري 2020|url-status=live|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt; سي ڊي سي هي پڻ چيو آهي ته ڪاڪوس (ليٽرين) وڃڻ کان پوءِ يا هٿ گندي لڳايو، کائڻ کان اڳ ۽ نڪ صاف ڪرڻ، کنگھ يا ڇڪ نڇ ڏيڻ کانپوءِ 20 سيڪنڊ تائنين هٿن کي صابڻ ۽ پاڻِي سان هٿ ڌوئو. وڌيڪ ڇيل آهي تہ جڏهن پاڻي يا صابڻ  ان مهل نه هجي ته  الڪوحل تي ٻڌل هٿ جا جراثيم ماريندڙ (هينڊ سيني ٽائيزر) جنهن ۾  60% سيڪڙو الڪحل هجي، کي استعمال ڪيريو۔&lt;ref name=&quot;CDC-Prevention &amp; Treatment&quot;/&gt; پري ڏُور علائقن جتي جراثيم ماريندڙ مادي آساني سان  دستياب ناهي  ، ان جي لاءِ ورلڊ هيلٿ آرگنائزيشن گهر ۾ تيار ڪرڻ جا ٻه طريقا ُٻڌايا آهن. ٻنهين طريقن ۾ ايٿينول يا آئيسو پروپائيل الڪوححل کي جراثيم کي ختم ڪرڻ واري سرگرمي کي وڌائڻ آهن انهيءَ جي لاءِ  هائيڊروجن پرآڪسائيڊ جي شدت کي گهٽ ڪن ٿا جڏهن تہ گليسرول اهڪ مُرطب (humectant) طور ڪم ڪري ٿو.&lt;ref&gt;{{cite book|date=19 مارچ 2009|publisher=World Health Organization|chapter=WHO-recommended handrub formulations|accessdate=19 مارچ 2020|chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK144054/}}&lt;/ref&gt; عالمي ادارو صحت بغير ڌوتل هٿن سان اکين، نڪ يا منهن کي هٿ لاهڻ کي جهلڻ جون هدايتون ڏنيون آهن.&lt;ref name=&quot;WHO Advice for Public&quot;/&gt; عوامي مرڪزن تي وڃڻ کان پاسو ڪريو۔&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/cities/chennai/watch-out-spitting-in-public-places-too-can-spread-infections/article30814578.ece|title=Watch out! Spitting in public places too can spread infections|last=M|first=Serena Josephine|date=14 فيروري 2020|work=The Hindu|access-date=12 مارچ 2020|name-list-format=vanc}}&lt;/ref&gt;

==خارجي ربط==
{{ڪورونا وائرس مها وبا، 2020}}
{{Sister project links|wikt=COVID-19|c=category:COVID-19|n=category:COVID-19|q=COVID-19|s=COVID-19|voy=2019–2020 coronavirus pandemic|v=COVID-19}}
* [https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019 WHO site for COVID-19]
* [https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/index.html CDC site for COVID-19]
* [https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses WHO questions on COVID-19]

{{COVID-19 pandemic}}

[[Category:Diseases caused by viruses]]
[[Category:COVID-19 pandemic| ]]
[[Category:Coronaviruses]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:ايپيڊميولوجي]]
[[زمرو:ڪووڊ-19 وبا]]
[[زمرو:ڪوروناوائرس مها وبا 2019- 2020]]</text>
      <sha1>5zzgrdgdits0twotcbdu636mo8bfs7d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>سائنس جون شاخون</title>
    <ns>0</ns>
    <id>75866</id>
    <revision>
      <id>321885</id>
      <parentid>301005</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:41:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>321885</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15487" sha1="q5bprawfp0r4nbo15ae65bzay15cumg" xml:space="preserve">{{وڌيڪ ڏسو|سائنس جي مختصر تاريخ}}

اسان جا ریسرچ جا اوزار، OpenAlex ۽ Scholia سائنسي شعبن ۽ تحقيقي عنوانن کي ڏسڻ ۽ ڳولڻ لاءِ استعمال ڪري سگھجن ٿا.

{{multiple image
| footer            = 
| direction         = horizontal
| align             = center
| image1            = Locations of papers in a map of science and locations of the key papers for Nobel prizes.tif
| alt1              = Locations of papers in a map of science and locations of the key papers for Nobel prizes
| caption1          = Cluster network of scientific publications in relation to Nobel prizes&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Ioannidis |first1=John P. A. |last2=Cristea |first2=Ioana-Alina |last3=Boyack |first3=Kevin W. |title=Work honored by Nobel prizes clusters heavily in a few scientific fields |journal=PLOS ONE |date=29 July 2020 |volume=15 |issue=7 |pages=e0234612 |doi=10.1371/journal.pone.0234612 |pmid=32726312 |pmc=7390258 |bibcode=2020PLoSO..1534612I |language=en |issn=1932-6203|doi-access=free }}&lt;/ref&gt;
| image2            = Academic papers by discipline (visualization of 2012–2021 OpenAlex data; v2).png
| width2            = 300
| alt2              = Academic papers by discipline (visualization of 2012–2021 OpenAlex data; v2)
| caption2          = A visualization of scientific outputs by field in OpenAlex.&lt;ref name=&quot;openalexvis&quot;&gt;{{cite web |title=Open Alex Data Evolution |url=https://observablehq.com/@napsternxg/open-alex-data-evolution |website=observablehq.com |date=8 February 2022 |access-date=20 February 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;br/&gt;A study can be part of multiple fields and lower numbers of papers is not necessarily detrimental for fields.
| image3            = Change of number of scientific papers by field (visualization of 2012–2021 OpenAlex data).png
| alt3              = Change of number of scientific papers by field (visualization of 2012–2021 OpenAlex data)
| caption3          = Graph illustrating the recent development or history of scientific outputs based on data in OpenAlex.org&lt;ref name=&quot;openalexvis&quot;/&gt;
}}
'''سائنس جون شاخون'''، جن کي [[سائنس]]، سائنسي شعبو يا سائنسي مضمون به چيو ويندو آهي، عام طور تي ٽن وڏن گروهن ۾ ورهايل آهن:

* فارمل سائنسز: رسمي نظامن جو مطالعو، جيئن ته [[منطق]] ۽ [[رياضي]] جي شاخن جي تحت، جيڪي تجرباتي، طريقي جي برخلاف، هڪ ''ترجيح'' استعمال ڪن ٿا. اهي [[رسمي سائنس|رسمي سسٽم]] پاران بيان ڪيل تجريدي جوڙجڪ جو مطالعو ڪن ٿا.
* [[فطرتي سائنس|قدرتي سائنس]]: قدرتي واقعن جو مطالعو (جنهن ۾ [[سرشٽي|ڪائنات]] جي [[ڪائنات جو علم|سائنس]]، ارضياتي، [[فزڪس|طبیعیاتي]]، [[علم ڪيميا|ڪيميائي]] ۽ [[حياتيات|حياتياتي]] عنصر شامل آهن). قدرتي سائنس کي ٻن مکيه شاخن ۾ ورهائي سگهجي ٿو: 

* طبیعي سائنس ۽ لائف سائنس ([[حياتيات]]).
* [[سماجي سائنس]] ۽ [[بشريات|انسانيات]]: [[روين جو علم|انساني رويو]] جو مطالعو ان جي سماجي ۽ ثقافتي پهلوئن ۾.&lt;ref&gt;{{حوالو ويب|url=https://www.britannica.com/topic/social-science|title=social science {{!}} History, Disciplines, &amp; Facts|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-08-18}}&lt;/ref&gt;

[[سائنس|سائنسي]] علم لازمي طور تي مشاهدي واري رجحان تي ٻڌل هجڻ گهرجي ۽ ساڳئي حالتن ۾ ڪم ڪندڙ ٻين محققن طرفان تصديق ڪرڻ جي قابل هجڻ گهرجي.{{Sfn|Popper|2002}} اها تصديق، سائنسي نظم جي ''اندر'' شايد مختلف ٿي سگهي ٿي.&lt;ref&gt;{{حوالو ويب|url=https://www.scientificamerican.com/article/is-string-theory-science/|title=Is String Theory science?|last=Davide Castelvecchi, Nature Magazine|date=2015-12-23|publisher=Scientific American|access-date=2018-04-03}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Editorial Staff|date=2016-03-03|title=Psychology's reproducibility problem|url=https://www.nature.com/news/psychology-s-reproducibility-problem-is-exaggerated-say-psychologists-1.19498|journal=Nature|doi=10.1038/nature.2016.19498|access-date=2018-04-03}}&lt;/ref&gt;

قدرتي، سماجي ۽ رسمي سائنس بنيادي سائنسن کي ٺاهيندا آهن، جيڪي بين العلمي تقسيم ۽ [[اطلاقي سائنس|اپلائيڊ سائنس]]، [[انجنيئرڱ|انجنيئرنگ]] ۽ [[طب]] جو بنياد ٺاهيندا آهن. خاص سائنسي مضمون جيڪي ڪيترن ئي ڀاڱن ۾ موجود هوندا آهن انهن ۾ ٻين سائنسي مضمونن جا حصا شامل هوندا آهن پر اڪثر انهن جا پنهنجا اصطلاح ۽ ماهر هوندا آهن.&lt;ref&gt;{{حوالو ويب|url=http://www.seedmagazine.com/news/2007/03/scientific_method_relationship.php|title=Scientific Method: Relationships among Scientific Paradigms|last=Editorial Staff|date=March 7, 2008|publisher=Seed magazine|archive-url=https://web.archive.org/web/20070310222459/http://www.seedmagazine.com/news/2007/03/scientific_method_relationship.php|archive-date=March 10, 2007|access-date=2007-09-12}}
[[زمرو:CS1 maint: unfit URL]]&lt;/ref&gt;

==رسمي سائنس==
اصل مضمون: [[رسمي سائنس]]

رسمي سائنس سائنس جون شاخون آھن جن جو تعلق رسمي نظامن سان آھي، جھڙوڪ منطق، رياضي، نظرياتي ڪمپيوٽر سائنس، انفارميشن ٿيوري، سسٽم ٿيوري، شماريات وغیرہ. ٻين شاخن جي برعڪس، رسمي سائنسن جو تعلق حقيقي دنيا ۾ مشاهدن (تجرباتي علم) جي بنياد تي نظرين جي جانچ سان نه آهي، بلڪه وصفن ۽ قاعدن جي بنياد تي رسمي نظامن جي خاصيتن سان آھی. ان ڪري ان ڳالهه تي اختلاف آهي ته ڇا رسمي علوم اصل ۾ هڪ سائنس جي حيثيت رکن ٿا یا نہ. باضابطه سائنس جا طريقا، جيتوڻيڪ، سائنسي ماڊلز جي تعمير ۽ جانچ لاءِ ضروري آهن، جيڪي مشاهدي واري حقيقت سان واسطو رکن ٿا، ۽ رسمي سائنسن ۾ وڏيون ترقيون اڪثر ڪري تجرباتي سائنسن ۾ وڏيون ترقيون ڪيون آهن. 
===منطق===
اصل مضمون: [[منطق]] 

منطق (يوناني:logiki:λογική کان؛ یعنی استدلال، عقل، جدلياتي، استدلال جو قبضو) صحيح قاعدن جو منظم مطالعو آهي، يعني اهي لاڳاپا جيڪي هڪ تجويز (نتيجو) جي بنياد تي، ٻين تجويزن جو هڪ سيٽ (مقام) کی قبول ڪن ٿا. وڌيڪ وسيع طور تي، منطق دليلن جو تجزيو ۽ جائزو آهي. اهو روايتي طور تي دليلن جي درجه بندي م شامل آهي؛ منطقي شڪلن جي منظم نموني؛ ڪٽائي واري دليل جي جانچ ۽ استحڪام؛ استدلال جي طاقت؛ باضابطه ثبوتن ۽ انفرنس جو مطالعو (بشمول تضاد ۽ فڪر)؛ ۽ نحو ۽ اصطلاح جو مطالعو. تاريخي طور تي، منطق فلسفو (قديم دور کان وٺي) ۽ رياضي (19ھین صدي جي وچ کان وٺي) ۾ اڀياس ڪئي وئي آهي. اڃا تازو، منطق جو اڀياس ڪيو ويو آهي سنجيدگي واري سائنس ۾، جيڪو ڪمپيوٽر سائنس، لسانيات، فلسفو ۽ نفسيات تي ڌيان ڏئي ٿو، ٻين مضمونن جي وچ ۾.

===ڊيٽا سائنس===
اصل مضمون: [[ڊيٽا سائنس]]

===انفارميشن سائنس=== 
اصل مضمون: [[اطلاع (اطلاعي نظريو)|انفارميشن سائنس]]

انفارميشن سائنس هڪ تعليمي ميدان آهي جيڪو بنيادي طور تي معلومات جي تجزيي، گڏ ڪرڻ، درجه بندي، هٿرادو، اسٽوريج، حاصل ڪرڻ، حرڪت، ورهائڻ ۽ تحفظ سان لاڳاپيل آهي. فيلڊ جي اندر ۽ ٻاهران عمل ڪندڙ ماڻهن، تنظيمن ۽ ڪنهن به موجود معلوماتي سسٽم جي وچ ۾ رابطي کان علاوه ادارن ۾ ايپليڪيشن ۽ علم جي استعمال جو مطالعو ڪن ٿا، انفارميشن سسٽم ٺاهڻ، تبديل ڪرڻ، بهتر ڪرڻ، يا سمجهڻ جي مقصد سان. 

پڻ ڏسو: معلوماتي بصري ۽ DIKW پیرامڊ
===رياضي=== 
اصل مضمون: [[رياضي]] 

رياضي، وسيع معنيٰ ۾، صرف رسمي سائنس جو مترادف آهي؛ پر روايتي طور تي رياضي جو مطلب آهي وڌيڪ خاص طور تي چئن علائقن جو مطالعو: رياضي، الجبرا، جاميٽري ۽ تجزيو، جيڪي ڪنهن حد تائين، مقدار، ساخت، خلا ۽ تبديليءَ جو اڀياس ڪن ٿا. 
===شماريات=== 
اصل مضمون: [[شماريات]] 

شماريات ڊيٽا جي گڏ ڪرڻ، تنظيم، ۽ تشريح جو مطالعو آهي. اهو هن جي سڀني پهلوئن سان تعلق رکي ٿو، بشمول سروي ۽ تجربن جي ڊيزائن جي لحاظ کان ڊيٽا گڏ ڪرڻ جي منصوبابندي. شماريات دان اهو آهي جيڪو خاص طور تي شمارياتي تجزيي جي ڪامياب ايپليڪيشن لاءِ ضروري سوچڻ جي طريقن سان واقف هجي. اهڙن ماڻهن گهڻو ڪري اهو تجربو ڪنهن وڏي شعبي ۾ ڪم ڪرڻ ذريعي حاصل ڪيو آهي. اتي پڻ ھڪڙو نظم آھي جنھن کي رياضياتي شماريات سڏيو ويندو آھي، جيڪو موضوع جي نظرياتي بنياد سان تعلق رکي ٿو. لفظ انگ اکر، جڏهن سائنسي نظم جو حوالو ڏئي ٿو، اڪيلو آهي، جيئن ته &quot;انگريزي هڪ فن آهي.&quot; هن کي انگن اکرن جي لفظ سان پريشان نه ٿيڻ گهرجي، هڪ مقدار جي حوالي سان (جهڙوڪ مطلب يا وچين) ڊيٽا جي هڪ سيٽ مان ڳڻيو ويو آهي، جنهن جي جمع انگ اکر آهي (&quot;هي انگ اکر غلط لڳي ٿو&quot; يا &quot;اهي انگ اکر گمراهه ڪندڙ آهن&quot;). 
===نظام جو نظريو===
اصل مضمون: [[نظام جو نظريو]] 
===فيصلي جو نظريو===
اصل مضمون: [[فيصلي جو نظريو]]. 
===نظرياتي ڪمپيوٽر سائنس=== 
اصل مضمون: [[نظرياتي ڪمپيوٽر سائنس]]

==قدرتي سائنس== 
اصل مضمون: [[فطرتي سائنس]] 

قدرتي سائنس سائنس جي هڪ شاخ آهي جيڪا قدرتي رجحان جي وضاحت، پيش گوئي ۽ سمجھڻ سان لاڳاپيل آهي، مشاهدي ۽ تجربن مان تجرباتي ثبوتن جي بنياد تي. ميکانيزم جهڙوڪ پير صاحب جو جائزو ۽ نتيجن جي ورجائي قابليت کي سائنسي پيش رفت جي صحيحيت کي يقيني بڻائڻ جي ڪوشش ڪرڻ لاء استعمال ڪيو ويندو آهي. قدرتي سائنس کي ٻن مکيه شاخن ۾ ورهائي سگهجي ٿو: حياتياتي سائنس ۽ جسماني سائنس. حياتياتي سائنس کي متبادل طور تي حياتيات جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو، ۽ جسماني سائنس شاخن ۾ ورهايل آهي: [[فزڪس]]، [[ڪيمسٽري]]، [[فلڪيات]] ۽ ڌرتي سائنس. قدرتي سائنس جي انهن شاخن کي وڌيڪ خاص شاخن ۾ ورهائي سگهجي ٿو (جنهن کي فيلڊ پڻ سڏيو ويندو آهي). 
===طبعي سائنس===
اصل مضمون: [[طبعي سائنس]]

فزيڪل سائنس قدرتي سائنس جي شاخن لاءِ هڪ جامع اصطلاح آهي، جيڪي زندگيءَ جي سائنسن جي ابتڙ، غير جاندار نظامن جو مطالعو ڪن ٿا. تنهن هوندي به، اصطلاح &quot;طبعي&quot; هڪ غير ارادي، ڪنهن حد تائين تفاوت پيدا ڪري ٿو، ڇاڪاڻ ته فزيڪل سائنس جون ڪيتريون ئي شاخون پڻ حياتياتي رجحان جو مطالعو ڪن ٿيون. فزيڪل سائنس ۽ فزڪس ۾ فرق آهي. 
====فزڪس==== 
مکيه مضمون: [[فزڪس]] 

====ڪيمسٽري====
اصل مضمون: [[ڪيمسٽري]] 
====ڌرتي سائنس==== 
اصل مضمون: [[ڌرتي سائنس]] 
====ارضيات==== 
اصل مضمون: [[ارضيات]]
====سامونڊي سائنس يا بحري سائنس==== 
اصل مضمون: [[سامونڊي سائنس]]

====موسميات==== 
اصل مضمون: [[موسمياتيات]]

====فلڪيات====
مکيه مضمون: [[فلڪيات]]

===حياتياتي سائنس=== 
اصل مضمون: [[حياتيات]] 

حياتياتي سائنس، جنهن کي حياتيات جي نالي سان پڻ سڃاتو وڃي ٿو، هڪ قدرتي سائنس آهي جيڪا حياتيات جو مطالعو ڪري ٿي جهڙوڪ خوردبيني، ٻوٽن ۽ جانورن سميت انسانن، جن ۾ انهن جي جسماني ساخت، ڪيميائي عمل، ماليڪيولر رابطي، جسماني ميڪانيزم، ترقي، ۽ ارتقا شامل آهن. سائنس جي پيچيدگي جي باوجود، ڪجهه متحد تصورات ان کي هڪ واحد، مربوط فيلڊ ۾ مضبوط ڪن ٿا. حياتيات سيل کي زندگيءَ جي بنيادي يونٽ طور، جين کي وراثت جي بنيادي يونٽ طور، ۽ ارتقاءَ کي انجڻ جي طور تي تسليم ڪري ٿو جيڪو نسلن جي تخليق ۽ ختم ٿيڻ کي اڳتي وڌائي ٿو. زنده جاندار کليل نظام آهن جيڪي توانائي کي تبديل ڪندي ۽ انهن جي مقامي اينٽراپي کي گهٽائي هڪ مستحڪم ۽ اهم حالت برقرار رکڻ لاءِ زنده رهن ٿا جنهن کي هوموسٽاسيس چيو وڃي ٿو. 
====حياتياتي ڪيميا==== 
اصل مضمون: [[حياتياتي ڪيميا]]  
====مائڪرو بائيولاجي==== 
اصل مضمون: [[مائڪرو بائيولاجي]] 
====نباتیات==== 
اصل مضمون: [[نباتاتيات|نباتاتیات]]

====حیوانیات====
اصل مضمون: [[حيوانيات|حیوانیات]]

====ماحوليات====
اصل مضمون: [[ماحوليات]]

==سماجي سائنس==
اصل مضمون: [[سماجي سائنس]]
==اطلاقي سائنس==
اصل مضمون: [[اطلاقي سائنس]]

==شاخن جي وچ ۾ لاڳاپا== 
==تخيلیات ۽ ميٽاسائنس==
اصل مضمون: [[تخيلیات]] ۽ [[ميٽاسائنس]]

ميٽا سائنس يا تخيلیات، سائنس جو حوالو ڏئي ٿو يا سائنس جي هڪ شعبي ۾ شامل آهي جيڪو خود سائنس بابت آهي.

==پڻ ڏسو==

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:سائنسي موضوع]]
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]</text>
      <sha1>q5bprawfp0r4nbo15ae65bzay15cumg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322066</id>
      <parentid>321885</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T09:50:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>خودڪار: [[زمرو:سائنس جون شاخون]] جو اضافو + ترتيب</comment>
      <origin>322066</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15487" sha1="qdqcweh6zxvyh949l42izmftkgbr5pz" xml:space="preserve">{{وڌيڪ ڏسو|سائنس جي مختصر تاريخ}}

اسان جا ریسرچ جا اوزار، OpenAlex ۽ Scholia سائنسي شعبن ۽ تحقيقي عنوانن کي ڏسڻ ۽ ڳولڻ لاءِ استعمال ڪري سگھجن ٿا.

{{multiple image
| footer            = 
| direction         = horizontal
| align             = center
| image1            = Locations of papers in a map of science and locations of the key papers for Nobel prizes.tif
| alt1              = Locations of papers in a map of science and locations of the key papers for Nobel prizes
| caption1          = Cluster network of scientific publications in relation to Nobel prizes&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Ioannidis |first1=John P. A. |last2=Cristea |first2=Ioana-Alina |last3=Boyack |first3=Kevin W. |title=Work honored by Nobel prizes clusters heavily in a few scientific fields |journal=PLOS ONE |date=29 July 2020 |volume=15 |issue=7 |pages=e0234612 |doi=10.1371/journal.pone.0234612 |pmid=32726312 |pmc=7390258 |bibcode=2020PLoSO..1534612I |language=en |issn=1932-6203|doi-access=free }}&lt;/ref&gt;
| image2            = Academic papers by discipline (visualization of 2012–2021 OpenAlex data; v2).png
| width2            = 300
| alt2              = Academic papers by discipline (visualization of 2012–2021 OpenAlex data; v2)
| caption2          = A visualization of scientific outputs by field in OpenAlex.&lt;ref name=&quot;openalexvis&quot;&gt;{{cite web |title=Open Alex Data Evolution |url=https://observablehq.com/@napsternxg/open-alex-data-evolution |website=observablehq.com |date=8 February 2022 |access-date=20 February 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;br/&gt;A study can be part of multiple fields and lower numbers of papers is not necessarily detrimental for fields.
| image3            = Change of number of scientific papers by field (visualization of 2012–2021 OpenAlex data).png
| alt3              = Change of number of scientific papers by field (visualization of 2012–2021 OpenAlex data)
| caption3          = Graph illustrating the recent development or history of scientific outputs based on data in OpenAlex.org&lt;ref name=&quot;openalexvis&quot;/&gt;
}}
'''سائنس جون شاخون'''، جن کي [[سائنس]]، سائنسي شعبو يا سائنسي مضمون به چيو ويندو آهي، عام طور تي ٽن وڏن گروهن ۾ ورهايل آهن:

* فارمل سائنسز: رسمي نظامن جو مطالعو، جيئن ته [[منطق]] ۽ [[رياضي]] جي شاخن جي تحت، جيڪي تجرباتي، طريقي جي برخلاف، هڪ ''ترجيح'' استعمال ڪن ٿا. اهي [[رسمي سائنس|رسمي سسٽم]] پاران بيان ڪيل تجريدي جوڙجڪ جو مطالعو ڪن ٿا.
* [[فطرتي سائنس|قدرتي سائنس]]: قدرتي واقعن جو مطالعو (جنهن ۾ [[سرشٽي|ڪائنات]] جي [[ڪائنات جو علم|سائنس]]، ارضياتي، [[فزڪس|طبیعیاتي]]، [[علم ڪيميا|ڪيميائي]] ۽ [[حياتيات|حياتياتي]] عنصر شامل آهن). قدرتي سائنس کي ٻن مکيه شاخن ۾ ورهائي سگهجي ٿو: 

* طبیعي سائنس ۽ لائف سائنس ([[حياتيات]]).
* [[سماجي سائنس]] ۽ [[بشريات|انسانيات]]: [[روين جو علم|انساني رويو]] جو مطالعو ان جي سماجي ۽ ثقافتي پهلوئن ۾.&lt;ref&gt;{{حوالو ويب|url=https://www.britannica.com/topic/social-science|title=social science {{!}} History, Disciplines, &amp; Facts|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-08-18}}&lt;/ref&gt;

[[سائنس|سائنسي]] علم لازمي طور تي مشاهدي واري رجحان تي ٻڌل هجڻ گهرجي ۽ ساڳئي حالتن ۾ ڪم ڪندڙ ٻين محققن طرفان تصديق ڪرڻ جي قابل هجڻ گهرجي.{{Sfn|Popper|2002}} اها تصديق، سائنسي نظم جي ''اندر'' شايد مختلف ٿي سگهي ٿي.&lt;ref&gt;{{حوالو ويب|url=https://www.scientificamerican.com/article/is-string-theory-science/|title=Is String Theory science?|last=Davide Castelvecchi, Nature Magazine|date=2015-12-23|publisher=Scientific American|access-date=2018-04-03}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Editorial Staff|date=2016-03-03|title=Psychology's reproducibility problem|url=https://www.nature.com/news/psychology-s-reproducibility-problem-is-exaggerated-say-psychologists-1.19498|journal=Nature|doi=10.1038/nature.2016.19498|access-date=2018-04-03}}&lt;/ref&gt;

قدرتي، سماجي ۽ رسمي سائنس بنيادي سائنسن کي ٺاهيندا آهن، جيڪي بين العلمي تقسيم ۽ [[اطلاقي سائنس|اپلائيڊ سائنس]]، [[انجنيئرڱ|انجنيئرنگ]] ۽ [[طب]] جو بنياد ٺاهيندا آهن. خاص سائنسي مضمون جيڪي ڪيترن ئي ڀاڱن ۾ موجود هوندا آهن انهن ۾ ٻين سائنسي مضمونن جا حصا شامل هوندا آهن پر اڪثر انهن جا پنهنجا اصطلاح ۽ ماهر هوندا آهن.&lt;ref&gt;{{حوالو ويب|url=http://www.seedmagazine.com/news/2007/03/scientific_method_relationship.php|title=Scientific Method: Relationships among Scientific Paradigms|last=Editorial Staff|date=March 7, 2008|publisher=Seed magazine|archive-url=https://web.archive.org/web/20070310222459/http://www.seedmagazine.com/news/2007/03/scientific_method_relationship.php|archive-date=March 10, 2007|access-date=2007-09-12}}&lt;/ref&gt;

==رسمي سائنس==
اصل مضمون: [[رسمي سائنس]]

رسمي سائنس سائنس جون شاخون آھن جن جو تعلق رسمي نظامن سان آھي، جھڙوڪ منطق، رياضي، نظرياتي ڪمپيوٽر سائنس، انفارميشن ٿيوري، سسٽم ٿيوري، شماريات وغیرہ. ٻين شاخن جي برعڪس، رسمي سائنسن جو تعلق حقيقي دنيا ۾ مشاهدن (تجرباتي علم) جي بنياد تي نظرين جي جانچ سان نه آهي، بلڪه وصفن ۽ قاعدن جي بنياد تي رسمي نظامن جي خاصيتن سان آھی. ان ڪري ان ڳالهه تي اختلاف آهي ته ڇا رسمي علوم اصل ۾ هڪ سائنس جي حيثيت رکن ٿا یا نہ. باضابطه سائنس جا طريقا، جيتوڻيڪ، سائنسي ماڊلز جي تعمير ۽ جانچ لاءِ ضروري آهن، جيڪي مشاهدي واري حقيقت سان واسطو رکن ٿا، ۽ رسمي سائنسن ۾ وڏيون ترقيون اڪثر ڪري تجرباتي سائنسن ۾ وڏيون ترقيون ڪيون آهن. 
===منطق===
اصل مضمون: [[منطق]] 

منطق (يوناني:logiki:λογική کان؛ یعنی استدلال، عقل، جدلياتي، استدلال جو قبضو) صحيح قاعدن جو منظم مطالعو آهي، يعني اهي لاڳاپا جيڪي هڪ تجويز (نتيجو) جي بنياد تي، ٻين تجويزن جو هڪ سيٽ (مقام) کی قبول ڪن ٿا. وڌيڪ وسيع طور تي، منطق دليلن جو تجزيو ۽ جائزو آهي. اهو روايتي طور تي دليلن جي درجه بندي م شامل آهي؛ منطقي شڪلن جي منظم نموني؛ ڪٽائي واري دليل جي جانچ ۽ استحڪام؛ استدلال جي طاقت؛ باضابطه ثبوتن ۽ انفرنس جو مطالعو (بشمول تضاد ۽ فڪر)؛ ۽ نحو ۽ اصطلاح جو مطالعو. تاريخي طور تي، منطق فلسفو (قديم دور کان وٺي) ۽ رياضي (19ھین صدي جي وچ کان وٺي) ۾ اڀياس ڪئي وئي آهي. اڃا تازو، منطق جو اڀياس ڪيو ويو آهي سنجيدگي واري سائنس ۾، جيڪو ڪمپيوٽر سائنس، لسانيات، فلسفو ۽ نفسيات تي ڌيان ڏئي ٿو، ٻين مضمونن جي وچ ۾.

===ڊيٽا سائنس===
اصل مضمون: [[ڊيٽا سائنس]]

===انفارميشن سائنس=== 
اصل مضمون: [[اطلاع (اطلاعي نظريو)|انفارميشن سائنس]]

انفارميشن سائنس هڪ تعليمي ميدان آهي جيڪو بنيادي طور تي معلومات جي تجزيي، گڏ ڪرڻ، درجه بندي، هٿرادو، اسٽوريج، حاصل ڪرڻ، حرڪت، ورهائڻ ۽ تحفظ سان لاڳاپيل آهي. فيلڊ جي اندر ۽ ٻاهران عمل ڪندڙ ماڻهن، تنظيمن ۽ ڪنهن به موجود معلوماتي سسٽم جي وچ ۾ رابطي کان علاوه ادارن ۾ ايپليڪيشن ۽ علم جي استعمال جو مطالعو ڪن ٿا، انفارميشن سسٽم ٺاهڻ، تبديل ڪرڻ، بهتر ڪرڻ، يا سمجهڻ جي مقصد سان. 

پڻ ڏسو: معلوماتي بصري ۽ DIKW پیرامڊ
===رياضي=== 
اصل مضمون: [[رياضي]] 

رياضي، وسيع معنيٰ ۾، صرف رسمي سائنس جو مترادف آهي؛ پر روايتي طور تي رياضي جو مطلب آهي وڌيڪ خاص طور تي چئن علائقن جو مطالعو: رياضي، الجبرا، جاميٽري ۽ تجزيو، جيڪي ڪنهن حد تائين، مقدار، ساخت، خلا ۽ تبديليءَ جو اڀياس ڪن ٿا. 
===شماريات=== 
اصل مضمون: [[شماريات]] 

شماريات ڊيٽا جي گڏ ڪرڻ، تنظيم، ۽ تشريح جو مطالعو آهي. اهو هن جي سڀني پهلوئن سان تعلق رکي ٿو، بشمول سروي ۽ تجربن جي ڊيزائن جي لحاظ کان ڊيٽا گڏ ڪرڻ جي منصوبابندي. شماريات دان اهو آهي جيڪو خاص طور تي شمارياتي تجزيي جي ڪامياب ايپليڪيشن لاءِ ضروري سوچڻ جي طريقن سان واقف هجي. اهڙن ماڻهن گهڻو ڪري اهو تجربو ڪنهن وڏي شعبي ۾ ڪم ڪرڻ ذريعي حاصل ڪيو آهي. اتي پڻ ھڪڙو نظم آھي جنھن کي رياضياتي شماريات سڏيو ويندو آھي، جيڪو موضوع جي نظرياتي بنياد سان تعلق رکي ٿو. لفظ انگ اکر، جڏهن سائنسي نظم جو حوالو ڏئي ٿو، اڪيلو آهي، جيئن ته &quot;انگريزي هڪ فن آهي.&quot; هن کي انگن اکرن جي لفظ سان پريشان نه ٿيڻ گهرجي، هڪ مقدار جي حوالي سان (جهڙوڪ مطلب يا وچين) ڊيٽا جي هڪ سيٽ مان ڳڻيو ويو آهي، جنهن جي جمع انگ اکر آهي (&quot;هي انگ اکر غلط لڳي ٿو&quot; يا &quot;اهي انگ اکر گمراهه ڪندڙ آهن&quot;). 
===نظام جو نظريو===
اصل مضمون: [[نظام جو نظريو]] 
===فيصلي جو نظريو===
اصل مضمون: [[فيصلي جو نظريو]]. 
===نظرياتي ڪمپيوٽر سائنس=== 
اصل مضمون: [[نظرياتي ڪمپيوٽر سائنس]]

==قدرتي سائنس== 
اصل مضمون: [[فطرتي سائنس]] 

قدرتي سائنس سائنس جي هڪ شاخ آهي جيڪا قدرتي رجحان جي وضاحت، پيش گوئي ۽ سمجھڻ سان لاڳاپيل آهي، مشاهدي ۽ تجربن مان تجرباتي ثبوتن جي بنياد تي. ميکانيزم جهڙوڪ پير صاحب جو جائزو ۽ نتيجن جي ورجائي قابليت کي سائنسي پيش رفت جي صحيحيت کي يقيني بڻائڻ جي ڪوشش ڪرڻ لاء استعمال ڪيو ويندو آهي. قدرتي سائنس کي ٻن مکيه شاخن ۾ ورهائي سگهجي ٿو: حياتياتي سائنس ۽ جسماني سائنس. حياتياتي سائنس کي متبادل طور تي حياتيات جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو، ۽ جسماني سائنس شاخن ۾ ورهايل آهي: [[فزڪس]]، [[ڪيمسٽري]]، [[فلڪيات]] ۽ ڌرتي سائنس. قدرتي سائنس جي انهن شاخن کي وڌيڪ خاص شاخن ۾ ورهائي سگهجي ٿو (جنهن کي فيلڊ پڻ سڏيو ويندو آهي). 
===طبعي سائنس===
اصل مضمون: [[طبعي سائنس]]

فزيڪل سائنس قدرتي سائنس جي شاخن لاءِ هڪ جامع اصطلاح آهي، جيڪي زندگيءَ جي سائنسن جي ابتڙ، غير جاندار نظامن جو مطالعو ڪن ٿا. تنهن هوندي به، اصطلاح &quot;طبعي&quot; هڪ غير ارادي، ڪنهن حد تائين تفاوت پيدا ڪري ٿو، ڇاڪاڻ ته فزيڪل سائنس جون ڪيتريون ئي شاخون پڻ حياتياتي رجحان جو مطالعو ڪن ٿيون. فزيڪل سائنس ۽ فزڪس ۾ فرق آهي. 
====فزڪس==== 
مکيه مضمون: [[فزڪس]] 

====ڪيمسٽري====
اصل مضمون: [[ڪيمسٽري]] 
====ڌرتي سائنس==== 
اصل مضمون: [[ڌرتي سائنس]] 
====ارضيات==== 
اصل مضمون: [[ارضيات]]
====سامونڊي سائنس يا بحري سائنس==== 
اصل مضمون: [[سامونڊي سائنس]]

====موسميات==== 
اصل مضمون: [[موسمياتيات]]

====فلڪيات====
مکيه مضمون: [[فلڪيات]]

===حياتياتي سائنس=== 
اصل مضمون: [[حياتيات]] 

حياتياتي سائنس، جنهن کي حياتيات جي نالي سان پڻ سڃاتو وڃي ٿو، هڪ قدرتي سائنس آهي جيڪا حياتيات جو مطالعو ڪري ٿي جهڙوڪ خوردبيني، ٻوٽن ۽ جانورن سميت انسانن، جن ۾ انهن جي جسماني ساخت، ڪيميائي عمل، ماليڪيولر رابطي، جسماني ميڪانيزم، ترقي، ۽ ارتقا شامل آهن. سائنس جي پيچيدگي جي باوجود، ڪجهه متحد تصورات ان کي هڪ واحد، مربوط فيلڊ ۾ مضبوط ڪن ٿا. حياتيات سيل کي زندگيءَ جي بنيادي يونٽ طور، جين کي وراثت جي بنيادي يونٽ طور، ۽ ارتقاءَ کي انجڻ جي طور تي تسليم ڪري ٿو جيڪو نسلن جي تخليق ۽ ختم ٿيڻ کي اڳتي وڌائي ٿو. زنده جاندار کليل نظام آهن جيڪي توانائي کي تبديل ڪندي ۽ انهن جي مقامي اينٽراپي کي گهٽائي هڪ مستحڪم ۽ اهم حالت برقرار رکڻ لاءِ زنده رهن ٿا جنهن کي هوموسٽاسيس چيو وڃي ٿو. 
====حياتياتي ڪيميا==== 
اصل مضمون: [[حياتياتي ڪيميا]]  
====مائڪرو بائيولاجي==== 
اصل مضمون: [[مائڪرو بائيولاجي]] 
====نباتیات==== 
اصل مضمون: [[نباتاتيات|نباتاتیات]]

====حیوانیات====
اصل مضمون: [[حيوانيات|حیوانیات]]

====ماحوليات====
اصل مضمون: [[ماحوليات]]

==سماجي سائنس==
اصل مضمون: [[سماجي سائنس]]
==اطلاقي سائنس==
اصل مضمون: [[اطلاقي سائنس]]

==شاخن جي وچ ۾ لاڳاپا== 
==تخيلیات ۽ ميٽاسائنس==
اصل مضمون: [[تخيلیات]] ۽ [[ميٽاسائنس]]

ميٽا سائنس يا تخيلیات، سائنس جو حوالو ڏئي ٿو يا سائنس جي هڪ شعبي ۾ شامل آهي جيڪو خود سائنس بابت آهي.

==پڻ ڏسو==

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:سائنسي موضوع]]
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]
[[زمرو:CS1 maint: unfit URL]]</text>
      <sha1>qdqcweh6zxvyh949l42izmftkgbr5pz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:فلڪيات</title>
    <ns>14</ns>
    <id>76529</id>
    <revision>
      <id>321989</id>
      <parentid>315414</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:59:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321989</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="707" sha1="aoo6qnpb9l8qkinm3d67qf3b6t4tuim" xml:space="preserve">{{Infobox library classification}}
{{Commons category|Astronomy}}
{{Wiktionary category 2|فلڪيات}}
{{Portal|فلڪيات}}
{{Cat main|فلڪيات}}

'''فلڪيات''' (Astronomy) هڪ سائنس آهي جنهن ۾ ڌرتيءَ ۽ ان جي ماحول کان ٻاهر ٿيندڙ واقعن جو مشاهدو ۽ وضاحت شامل آهي. ان ۾ شين جي اصليت، ارتقا ۽ طبیعي ۽ ڪيميائي خاصيتن جو مطالعو شامل آهي جيڪي آسمان، خلا ۽ سڄي ڪائنات ۾ ڏسي سگهجن ٿا.

[[Category:Physical sciences]]
[[Category:Space science]]
[[زمرو:خلائي سائنس]]
[[زمرو:علم طبعي سائنس]]
[[زمرو:فلڪيات]]</text>
      <sha1>aoo6qnpb9l8qkinm3d67qf3b6t4tuim</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:موسميات</title>
    <ns>14</ns>
    <id>76530</id>
    <revision>
      <id>321992</id>
      <parentid>272683</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T21:04:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321992</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34" sha1="i2yp9voa05unkiafzbquuctmsu2zgnx" xml:space="preserve">[[زمرو:متفرق سائنس]]</text>
      <sha1>i2yp9voa05unkiafzbquuctmsu2zgnx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322069</id>
      <parentid>321992</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T09:53:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322069</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="77" sha1="95bgsiq5o997ksezvae3rxhwnjigb60" xml:space="preserve">[[زمرو:متفرق سائنس]]
[[زمرو:ماحولياتي سائنس]]</text>
      <sha1>95bgsiq5o997ksezvae3rxhwnjigb60</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سامونڊي سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>76531</id>
    <revision>
      <id>321986</id>
      <parentid>320098</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:53:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321986</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="348" sha1="hmtekz6dopq5x7008s95x1c9afsleui" xml:space="preserve">{{Portal|سمنڊ}}
{{Commonscat|Oceanography}}
{{Cat main|سامونڊي سائنس}}
{{See also|Category:Meteorology}}

{{CatAutoTOC}}
[[زمرو:اطلاقي سائنس]]
[[زمرو:هائيڊرولوجي]]
[[زمرو:هائيڊروگرافي]]
[[زمرو:طبيعي جاگرافي]]
[[زمرو:اطلاقي ۽ انٽر ڊسپلنري فزڪس]]</text>
      <sha1>hmtekz6dopq5x7008s95x1c9afsleui</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>اطلاقي سائنس</title>
    <ns>0</ns>
    <id>76547</id>
    <revision>
      <id>321886</id>
      <parentid>307894</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:42:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>321886</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16863" sha1="a7qb3yhvifpi5gf4b5mrgdj3bhax1sw" xml:space="preserve">{{short description|Practical application of scientific knowledge}}
[[File:Testing MAP for carrots.jpg|thumb|کاڌي جي سائنس (Food Science) لاڳو ٿيل سائنس جي هڪ شاخ آهي.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Warner |first=Andrew |date=2023-10-30 |title=What Can You Do With a Food Science Degree? |url=https://www.usnews.com/education/best-colleges/articles/what-can-you-do-with-a-food-science-degree |archive-url=https://web.archive.org/web/20240320132927/https://www.usnews.com/education/best-colleges/articles/what-can-you-do-with-a-food-science-degree |archive-date=2024-03-20 |access-date=2024-07-11 |website=U.S. News}}&lt;/ref&gt;]]
'''لاڳو ٿيل سائنس''' (Applied Science) [[سائنسي طرز فڪر|سائنسي طريقي]] ۽ علم، جنهن کي عملي مقصدن حاصل ڪرڻ لاءِ طريقي جي نتيجن ذريعي حاصل ڪيو ويو آهي، جو استعمال آهي. ان ۾ مضمونن جو هڪ وسيع سلسلو جهڙوڪ [[انجنيئرڱ]] ۽ [[طب]] شامل آهن. اطلاقي سائنس اڪثر ڪري بنيادي سائنس سان متضاد آهي، جيڪو سائنسي نظرين ۽ قانون جيڪا فطري يا ٻين واقعن جي وضاحت ۽ اڳڪٿي ڪن ٿا، کي اڳتي وڌائڻ تي مر ڪوز آهي.&lt;ref&gt;{{Citation|last=Bunge|first=M.|title=Technology as Applied Science|date=1974|url=https://doi.org/10.1007/978-94-010-2182-1_2|journal=Contributions to a Philosophy of Technology: Studies in the Structure of Thinking in the Technological Sciences|pages=19–39|editor-last=Rapp|editor-first=Friedrich|place=Dordrecht|publisher=Springer Netherlands|language=en|doi=10.1007/978-94-010-2182-1_2|isbn=978-94-010-2182-1|access-date=2023-02-07}}&lt;/ref&gt;

لاڳو ٿيل قدرتي سائنسن &lt;small&gt;(Natural Science)&lt;/small&gt; کان سواءِ لاڳو ٿيل [[رسمي سائنس|رسمي]] [[رسمي سائنس|سائنسون]] &lt;small&gt;(Formal Sciences)&lt;/small&gt; ۽ [[سماجي سائنس|سماجي سائنسون]] &lt;small&gt;(Social Sciences)&lt;/small&gt; به آهن.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Roll-Hansen|first1=N.|date=2017|title=A Historical Perspective on the Distinction Between Basic and Applied Science|url=https://doi.org/10.1007/s10838-017-9362-3|journal=Journal for General Philosophy of Science Article|volume=48|issue=4|pages=535–551|doi=10.1007/s10838-017-9362-3|hdl-access=free|hdl=10852/65274}}&lt;/ref&gt; لاڳو ٿيل سائنسن جي مثالن ۾ [[جينيات]] &lt;small&gt;(Genetics)،&lt;/small&gt; [[ايپيڊيميولوجي|ايپيڊميولوجي]] &lt;small&gt;(Epidemiology)&lt;/small&gt;، جيڪا [[شماريات]] ۽  امڪاني نظريي &lt;small&gt;(Probability Theory)&lt;/small&gt; کي لاڳو ڪري ٿي ۽ لاڳو ٿيل [[نفسيات]]، جنهن ۾ ڪرمنالاجي به شامل آهي، شامل آهن.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Wertz|first1=J.|date=2018|title=Genetics and Crime: Integrating New Genomic Discoveries Into Psychological Research About Antisocial Behavior|journal=Psychological Science|volume=29|pages=791–803|doi=10.1177/0956797617744542|pmc=5945301|pmid=29513605|number=5}}&lt;/ref&gt;
 

==اطلاقي تحقيق== 
لاڳو ٿيل تحقيق عملي مقصدن لاءِ ڊيٽا گڏ ڪرڻ لاءِ تجرباتي طريقن جو استعمال آهي. اهو جمع ٿيل نظريات، علم، طريقن ۽ ٽيڪنڪن کي هڪ مخصوص رياست، ڪاروبار، يا ڪلائنٽ تي ٻڌل مقصد لاء رسائي ۽ استعمال ڪري ٿو. انجنيئرنگ جي ابتڙ، لاڳو ٿيل تحقيق ۾ ڪاروبار، اقتصاديات ۽ خرچن جو تجزيو يا اصلاح شامل ناهي. لاڳو ٿيل تحقيق کي, ڪنهن به علائقي ۾ بهتر طور سمجهي سگهجي ٿو جڏهن هن جو بنيادي يا خالص تحقيق سان مقابلو ڪيو وڃي.    بنيادي جاگرافيائي تحقيق نئين نظريات ۽ طريقا پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿي جيڪي عملن جي وضاحت ۾ مدد ڪن ٿيون جيڪي طبعي يا انساني ماحول جي فضائي جوڙجڪ کي شڪل ڏين ٿيون. ان جي بدران، لاڳو ٿيل تحقيق خاص تجرباتي مسئلن کي سمجهڻ ۽ حل ڪرڻ لاءِ موجوده جاگرافيائي نظريا ۽ طريقا استعمال ڪري ٿي.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.sciencedirect.com/topics/social-sciences/applied-research|title=Crime and Criminal Justice: Applied Research from Routine Monitoring to Evidence-Based Practices|last1=Hugh Potter|first1=Roberto|last2=Humiston|first2=Gail|date=2015|website=Science Direct|archive-url=https://web.archive.org/web/20221110193715/https://www.sciencedirect.com/topics/social-sciences/applied-research|archive-date=10 November 2022|access-date=6 November 2022|url-status=live}}&lt;/ref&gt; لاڳو ٿيل تحقيق جا عام طور تي مصنوعات، طريقن يا خدمتن سان لاڳاپيل مخصوص تجارتي مقصد آهن.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.utep.edu/couri/about-ug-research/basic-vs-applied-research.html|title=Basic vs. Applied Research|website=www.utep.edu|archive-url=https://web.archive.org/web/20201107212551/https://www.utep.edu/couri/about-ug-research/basic-vs-applied-research.html|archive-date=7 November 2020|access-date=31 October 2020|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; خالص تحقيق ۽ لاڳو ٿيل تحقيق جو مقابلو ڪاروبار لاءِ پيروي ڪرڻ لاءِ بنيادي فريم ورڪ ۽ هدايت فراهم ڪري ٿو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=|title=Production economics: A dual approach to theory and applications: Applications of the theory of production|date=2014|publisher=Elsevier|isbn=9781483259031|editor-last1=Fuss|editor-first1=Melvyn|editor-last2=McFadden|editor-first2=Daniel}}&lt;/ref&gt;

لاڳو ٿيل تحقيق عملي مسئلن کي حل ڪرڻ سان لاڳاپيل آهي&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.lbl.gov/Education/ELSI/research-main.html|title=a definition of applied research|archive-url=https://web.archive.org/web/20110818065432/http://www.lbl.gov/Education/ELSI/research-main.html|archive-date=18 August 2011|access-date=17 August 2011|url-status=dead}}{{Link note}}&lt;/ref&gt; ۽ عام طور تي تجرباتي طريقا استعمال ڪري ٿي. لاڳو ڪيل تحقيق حقيقي دنيا ۾ رهي ٿي، سخت تحقيقي پروٽوڪول کي نرم ڪرڻ جي ضرورت هوندي آهي. مثال طور، اهو ناممڪن نموني استعمال ڪرڻ ناممڪن ٿي سگهي ٿو. ان ڪري، طريقي ڪار ۾ شفافيت تمام ضروري آهي. نتيجن جي تشريح لاءِ اثرات کي آرام ڪرڻ سان پيدا ڪيو ويو آهي ٻي صورت ۾ طريقي ڪار جي سخت قاعدن تي پڻ غور ڪيو وڃي. ان کان علاوه، هن قسم جي تحقيق جو طريقو قدرتي سائنس کي انساني حالتن تي لاڳو ٿئي ٿو:   

• عملي تحقيق: ڪمپنين کي انهن تي اثر انداز ٿيندڙ مسئلن جي قابل عمل حل جي نشاندهي ڪرڻ ۾ مدد ڪري ٿي. 

• تشخيصي تحقيق: محقق موجود ڊيٽا کي جانچيندا آهن گراهڪن جي مدد ڪرڻ لاءِ دانشمندانه فيصلا ڪرڻ ۾ مدد ڪري ٿي.  

• صنعتي تحقيق: نئين سامان/خدمتون ٺاھيو جيڪي ھدف مارڪيٽ جي مطالبن کي پورو ڪندي. (صنعتي ترقي وڏي پئماني تي استعمال لاءِ نئين سامان/خدمتن جي پيداوار کي وڌائيندي ته جيئن گراهڪ جي معاشي گهرج کي پورو ڪري سگهجي، جڏهن ته سامان/خدمت جي پيداوار جي شرح جي تناسب کي وسيلن جي ان پٽ جي شرح تائين وڌائيندي ۽ توانائي جي قيمت ۽ صنعتي ترقي کي صنعتي ترقي لاڳو ٿيل تحقيق جي دائري کان ٻاهر سمجهيو ويندو. جيئن ته لاڳو ٿيل تحقيق ۾ هڪ عارضي ويجهي-مسئلي ۽ ڊيٽا جي ويجهو واقفيت آهي، اهو شايد هڪ وڌيڪ عارضي تصوراتي فريم ورڪ استعمال ڪري سگھي ٿو جهڙوڪ ڪم ڪندڙ مفروضات يا ستون سوال. او.ای.سی.دی (OECD) جو فراسڪاتی مینول ( Frascati Manual)، لاڳو ڪيل تحقيق کي تحقيق جي ٽن شڪلن مان هڪ، بنيادي تحقيق ۽ تجرباتي ترقي سان گڏ بيان ڪري ٿو. (ان جي عملي فڪر جي ڪري، لاڳو ڪيل تحقيقي معلومات انفرادي مضمونن سان لاڳاپيل ادب ۾ ملي ويندي. 

Applied research deals with solving practical problems&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.lbl.gov/Education/ELSI/research-main.html|title=a definition of applied research|archive-url=https://web.archive.org/web/20110818065432/http://www.lbl.gov/Education/ELSI/research-main.html|archive-date=18 August 2011|access-date=17 August 2011|url-status=dead}}{{Link note}}&lt;/ref&gt; and generally employs [[empirical]] methodologies. Because applied research resides in the messy real world, strict research protocols may need to be relaxed. For example, it may be impossible to use a [[random sample]]. Thus, transparency in the [[methodology]] is crucial. Implications for the interpretation of results brought about by relaxing an otherwise strict canon of methodology should also be considered.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Coombs|first1=Crispin|date=2017|title=Coherence and transparency: some advice for qualitative researchers|url=https://figshare.com/articles/journal_contribution/Coherence_and_transparency_some_advice_for_qualitative_researchers/9500399/1/files/17127128.pdf|journal=Production|volume=27|doi=10.1590/0103-6513.006817|issn=0103-6513|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;

Moreover, this type of research method applies natural sciences to human conditions:&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.indeed.com/career-advice/career-development/basic-research-vs-applied-research#:~:text=Applied%20research%20is%20a%20type,in%20an%20area%20of%20study|title=Basic Research vs. Applied Research: What's the Difference|website=Indeed|archive-url=https://web.archive.org/web/20221110193716/https://www.indeed.com/career-advice/career-development/basic-research-vs-applied-research#:~:text=Applied%20research%20is%20a%20type,in%20an%20area%20of%20study|archive-date=10 November 2022|access-date=30 October 2022|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

* Action research: aids firms in identifying workable solutions to issues influencing them.
* Evaluation research: researchers examine available data to assist clients in making wise judgments.
* Industrial research: create new goods/services that will satisfy the demands of a target market. (Industrial development would be scaling up production of the new goods/services for mass consumption to satisfy the economic demand of the customers while maximizing the ratio of the good/service output rate to resource input rate, the ratio of good/service revenue to material &amp; energy costs, and the good/service quality. Industrial development would be considered engineering. Industrial development would fall outside the scope of applied research.)

Since applied research has a provisional close-to-the-problem and close-to-the-data orientation, it may also use a more provisional [[conceptual framework]], such as working hypotheses or pillar questions.&lt;ref&gt;{{cite book|title=A Playbook for Research Methods: Integrating Conceptual Frameworks and Project Management|last1=Shields|first1=Patricia|last2=Rangarjan|first2=N.|date=2013|publisher=New Forums Press|isbn=9781581072471|location=Stillwater, OK|pages=109–158|chapter=5: Exploration – Working Hypotheses|author1-link=Patricia M. Shields}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;The following are examples of applied research using working hypotheses 1) Swift, James T. 2010. [https://digital.library.txstate.edu/bitstream/handle/10877/3671/fulltext.pdf?sequence=1 &quot;Exploring Capital Metro's Sexual Harassment Training Using Dr. Bengt-Ake Lundvall's Taxonomy of Knowledge Principles]&quot;. ''Applied Research Projects'', Texas State University. 2) Gillfillan, Abigail. 2008. [https://digital.library.txstate.edu/handle/10877/3775 &quot;Using Geographic Information Systems to Develop and Analyze Land-Use Policies] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190226195638/https://digital.library.txstate.edu/handle/10877/3775|date=26 February 2019}}&quot;. ''Applied Research Projects'', Texas State University. 3) Thornton, Wayne 2000. [https://digital.library.txstate.edu/handle/10877/3757 &quot;A Descriptive and Exploratory Study of the Ethics Program at Austin State Hospital: The Common Elements of the Program and Managers' Beliefs About the Purpose and Usefulness of the Program] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181129184040/https://digital.library.txstate.edu/handle/10877/3757|date=29 November 2018}}&quot;. ''Applied Research Projects'', Texas State University.&lt;/ref&gt; The [[OECD]]'s [[Frascati Manual]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/free/9202081e.pdf|title=Frascati Manual Page 30|archive-url=https://web.archive.org/web/20111007161800/http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/free/9202081e.pdf|archive-date=7 October 2011|access-date=17 August 2011|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; describes applied research as one of the three forms of research, along with [[basic research]] &amp; [[Research and development|experimental development]].&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK24660/|title=The Concept of Basic Research|last=National Research Council (US) Committee to Update Science|first=Medicine|date=2004|publisher=National Academies Press (US)|language=en|access-date=10 February 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20230427192427/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK24660/|archive-date=27 April 2023|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

Due to its practical focus, applied research information will be found in the literature associated with individual disciplines.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.openj-gate.com/|title=Open J-gate journals|archive-url=https://web.archive.org/web/20110902091520/http://www.openj-gate.com/|archive-date=2 September 2011|access-date=17 August 2011|url-status=usurped}}&lt;/ref&gt;

==شاخون==
اطلاقي سائنس هڪ سسٽم جي طور تي ڪم ڪري ٿي جيڪو ڪم جي ٻين شعبن ۾ وڌندو آهي ۽ نظام جي وڌيڪ کوٽائي ۾ وڃي ٿو. اطلاقي تحقيق مسئلو حل ڪرڻ جو هڪ طريقو آهي ۽ سائنس جي بین شعبن ۾، جهڙوڪ لاڳو ڪيل نفسيات ۾ ان جي موجودگي پڻ عملي آهي. اپلائڊ نفسيات انساني روين کي، معلومات حاصل ڪرڻ لاءِ استعمال ڪري ٿي. هڪ علائقي ۾ هڪ بنيادي فوڪس حل ڳولڻ ۾ مدد ڪري سگهي ٿو. وڌيڪ مخصوص، هي مطالعو ڏوهن جي نفسيات جي شعبي ۾ لاڳو ٿئي ٿو. اپلائيڊ ريسرچ جي حاصل ڪيل ڄاڻ سان، ڏوھارين تي انھن جي رويي سان گڏ انھن کي پڪڙڻ لاءِ تحقيق ڪئي ويندي آھي. ان کان علاوه، تحقيق کي ڏوهن جي تحقيقات تائين وڌايو ويو آهي. هن درجي جي تحت، تحقيق جا طريقا ڏوهن جي تحقيق ۾ استعمال ٿيندڙ سائنسي طريقي ۽ سماجي تحقيق جي ڊيزائن جي سمجھ کي ظاهر ڪن ٿا. اهي قانون، پاليسي ۽ ڏوهن جي نظريي سان گڏ تحقيقات جي طريقي ڪار سان گڏ وڌيڪ شاخن تائين پهچن ٿا. 

انجنيئرنگ جي شعبن ۾ [[ٿرموڊائنامڪس|حرحرڪيات]] &lt;small&gt;(Thermodynamics)&lt;/small&gt;، حرارت جي منتقلي، سيال جي ميڪينڪس (FluidMechanics)، سڪونيات، حرڪيات (Kinetics)، مواد جي ميڪينڪس، ڪائنامیتڪس، برقناطيسيت (Electromagnetism)، مواد جی سائنس، ڌرتي سائنس، انجنيئرنگ، ۽ طبيعيات (Physics) شامل آهن. اهي شعبا به بنيادي سائنس جي دائري ۾ آهن. ميڊيڪل سائنسز، مثال طور ميڊيڪل مائڪرو بائيالاجي، دواسازي جي تحقيق ۽ ڪلينيڪل وائرولوجي اطلاقي سائنسون آهن جيڪيون حياتيات ۽ علم ڪيميا  کي طب ۽ دواسازي تي لاڳو ڪن ٿيون. دواسازي جي ترقي انجنيئرنگ جي دائري ۾ اچي ويندي آھي.

==تعليم ۾==
==پڻ ڏسو== 
==خارجي لنڪس==

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:اطلاقي سائنس]]
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]</text>
      <sha1>a7qb3yhvifpi5gf4b5mrgdj3bhax1sw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>رسمي سائنس</title>
    <ns>0</ns>
    <id>76584</id>
    <revision>
      <id>321884</id>
      <parentid>307495</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:41:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>321884</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1636" sha1="n3zc2m8teks4u36initkmjgw8xscq3o" xml:space="preserve">'''رسمي سائنس''' يا '''تشڪيلي سائنس''' (Formal Sciences)  علم جون شاخون آھن جن جو تعلق رسمي نظامن سان آھي، [[منطق|جھڙوڪ منطق]]، [[رياضي]]، نظرياتي ڪمپيوٽر سائنس، [[سِسٽم ٿيئري|سسٽم ٿيوري]]، انفارميشن ٿيوري، فيصلو ٿيوري، [[شماريات]] ۽ [[لسانيات]] جي ڪجھ شڪلون.&lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|last=Carnap|first=Rudolf|authorlink=Rudolf Carnap|title=Logical Foundations of the Unity of Science|encyclopedia=International Encyclopaedia of Unified Science|volume=I|publisher=University of Chicago Press|location=Chicago|year=1938}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{ڪتابن مان حوالا|title=Sidelights on relativity|last=Albert Einstein|publisher=Courier Dover Publications|year=1923|page=27|chapter=Geometry and Experience|author-link=Albert Einstein}}&lt;/ref&gt;

ٻين (تجرباتي) سائنسن جي برعڪس، رسمي سائنسن جو دارومدار، [[نظريو|انهن جي نظرين جي صحيحيت جو تعين ڪرڻ ۾،]] حقيقت ۾ مشاهدي تي نه آهي، بلڪه هڪ نظرياتي نقطه نظر کان رسمي نظامن جي خاصيتن تي، [[سمجهاڻي|وصفن]] ۽ ضابطن جي بنياد تي آهي. پر سائنسي نمونن جي نظرياتي تعمير ۽ تجربن ۾ به رسمي سائنس جا طريقا استعمال ڪيا وڃن ٿا جيڪي زمين تي موجود شين سان لاڳاپيل آهن.

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:رسمي سائنس]]
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]</text>
      <sha1>n3zc2m8teks4u36initkmjgw8xscq3o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سياسي سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>76887</id>
    <revision>
      <id>321988</id>
      <parentid>275122</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:57:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321988</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59" sha1="d0m1z55won4jzfo2tkwtlgio775ofvv" xml:space="preserve">
[[زمرو:سياست]]
[[زمرو:سماجي سائنس]]</text>
      <sha1>d0m1z55won4jzfo2tkwtlgio775ofvv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:معاشرتي سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>76888</id>
    <revision>
      <id>321991</id>
      <parentid>275125</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T21:02:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321991</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="f582hurgyxc7bpkxvciarxuj588eena" xml:space="preserve">[[زمرو:سماج]]
[[زمرو:سماجي سائنس]]</text>
      <sha1>f582hurgyxc7bpkxvciarxuj588eena</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:فطري ماحول</title>
    <ns>14</ns>
    <id>78515</id>
    <revision>
      <id>321911</id>
      <parentid>282584</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T14:37:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>خودڪار: [[زمرو:زمين]] جو اضافو + ترتيب</comment>
      <origin>321911</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="89" sha1="344ar3m7v407c2iiz10e2xjw4meyoue" xml:space="preserve">{{اصل مضمون}}
{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:زمين]]
[[زمرو:فطرت]]</text>
      <sha1>344ar3m7v407c2iiz10e2xjw4meyoue</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سماج ۽ سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>78640</id>
    <revision>
      <id>322035</id>
      <parentid>283075</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T05:53:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322035</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="69" sha1="a5ce1btvt3vo20a5kwahuekt7y4wx3j" xml:space="preserve">{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سماج]]</text>
      <sha1>a5ce1btvt3vo20a5kwahuekt7y4wx3j</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322045</id>
      <parentid>322035</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T06:34:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>خودڪار: [[زمرو:معاشرو]] جو اضافو</comment>
      <origin>322045</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="95" sha1="eumcq2xwf9327cd450q2tjgs227mnji" xml:space="preserve">{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سماج]]
[[زمرو:معاشرو]]</text>
      <sha1>eumcq2xwf9327cd450q2tjgs227mnji</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:جينيات</title>
    <ns>14</ns>
    <id>79739</id>
    <revision>
      <id>321969</id>
      <parentid>321749</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:29:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321969</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="107" sha1="n78m4azc3mj1bm0opmfbgsvl4qo11xc" xml:space="preserve">
[[زمرو:زندگي جي سائنس]]
[[زمرو:علم طب جا شعبا]]
[[زمرو:حياتيات]]</text>
      <sha1>n78m4azc3mj1bm0opmfbgsvl4qo11xc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>اسلام ۽ سائنس</title>
    <ns>0</ns>
    <id>79812</id>
    <revision>
      <id>322034</id>
      <parentid>320108</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T05:52:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* ٻاهريان ڳنڍڻا */</comment>
      <origin>322034</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41579" sha1="nyhuo5hmi35i2wcv2cglgukvbs8jaqs" xml:space="preserve">مسلمان عالمن [[اسلام]] جي حوالي سان [[سائنس]] جي متعلق مختلف نقطه نظر پيش ڪيا آهن. وچئين دور جي اسلامي تهذيب جا سائنسدانن (مثال طور [[ابن ھيثم|ابن الهيثم]]، [[ابوبڪر محمد بن ذڪريا الرازي|رازي]]، [[جابر بن حيان]] وغيره) سائنس ۾ نيون دريافتون ڪيون. اٺين کان پندرهين صدي تائين، مسلمان رياضيدانن ۽ فلڪيات جي ماهرن [[رياضي]] جي ترقي کي اڳتي وڌايو. جديد مسلم دنيا جي ڪجهه حصن ۾ سائنسي خواندگيءَ جي کوٽ بابت خدشا پيدا ڪيا ويا آهن.

اسلامي سائنسي ڪاميابيون مختلف موضوعن تي مشتمل آهن، خاص ڪري [[طب]]، [[رياضي]]، [[فلڪيات]] ۽ [[زراعت]] سان گڏو گڏ [[فزڪس]]، [[ڪيميا]]، [[اقتصاديات جا ابتدائي اصول (ڪتاب)|اقتصاديات]]، [[انجنيئرڱ|انجنيئرنگ]] ۽ [[بصريات]] جي ميدانن ۾ مسلمان اسڪالرن جا گهڻا حصا آهن. 

انهن شراڪتن کان علاوه، ڪجهه مسلمان ليکڪ دعويٰ ڪيا آهن ته [[قرآن|قرآن مجيد]]  [[ايمبريولاجي|جنين جي ساخت]]، [[نظام شمسي]] ۽ [[ڪائنات]] جي ترقيءَ جي حوالي سان سائنسي واقعن جي باري ۾ اڳواٽ بيان ڪيو آهي.

==اصطلاحيات==
ٽوبي هف (Toby Huff) جي مطابق، عربي ۾ سائنس لاءِ اهڙو ڪو به سچو لفظ ڪونهي، جيترو انگريزي ۽ ٻين ٻولين ۾ عام طور تي بيان ڪيو ويو آهي. عربيءَ ۾ ”سائنس“ جي معنيٰ، علم جي مختلف صورتن ۾ آهي. هن نظريي تي ٻين عالمن به تنقيد ڪئي آهي. مثال طور، مظفر اقبال جي مطابق، 
 &quot;هف جي فريم ورڪ جي تحقيق جو بنياد رابرٽ مارٽن جي مصنوعي نموني تي آهي، جيڪو علم يا سماجي تنظيم جي نظريي سان لاڳاپيل ڪنهن به اسلامي ذريعن يا تصورات کي استعمال نه ڪيو هو.&quot;
 
سائنس جي هر شاخ جو پنهنجو پنهنجو نالو آهي، پر سائنس جي سڀني شاخن جو هڪ گڏيل اڳڪٿي &quot;علم&quot; آهي. مثال طور، فزڪس جو لفظي معنيٰ ۾ عربي مان ترجمو ڪيو ويو آهي، &quot;علم الطبيعة&quot; يعني ”فطرت جي سائنس“؛ رياضي کي &quot;علم الحساب&quot; يعني &quot;حسابات جي سائنس&quot;؛ اسلام جي ديني مطالعي کي &quot;العلم الديني&quot; (اسلامي علوم جهڙوڪ قرآني تفسير، حديث جي مطالعي وغيره) کي العلم الديني يعني ”دين جي سائنس“ (العلم الديني) چيو ويندو آهي، سائنس لاءِ ساڳيو لفظ استعمال ڪندي ”فطرت جي سائنس“. 

عربي جي هانس وهر (Hans Wehr) ڊڪشنري موجب، جڏهن ته علم جي تعريف ڪئي وئي آهي &quot;سکيا، ڄاڻ، وغيره&quot; لفظ &quot;سائنس&quot; لاء علم جي جمع  علوم آهي. (تنهنڪري، مثال طور، ڪلية العلوم ڪليات العلوم، مصري يونيورسٽي جي سائنس جي فيڪلٽي، لفظي طور تي &quot;فيڪلٽي آف سائنسز ...&quot; آهي).

==تاريخ==
===اسلامي دنيا ۾ ڪلاسيڪل سائنس===
{{See also|Science in the medieval Islamic world|Cosmology in medieval Islam|Astronomy in the medieval Islamic world|Mathematics in the medieval Islamic world|Physics in the medieval Islamic world|Medicine in the medieval Islamic world}}
[[File:Taqi al din.jpg|thumb|تقي الدين جي رصد گاهه]]
اسلامي دنيا ۾ سائنس جي استعمال جي ابتدائي احوالن مان هڪ اٺين ۽ سورهين صديءَ ۾ آهي، جنهن کي اسلامي گولڊن ايج چيو وڃي ٿو. وڏي پيماني تي ترجمي جي تحريڪ، جيڪا نائين صدي ۾ شروع ٿي، سائنس جي اسلامي دنيا ۾ انضمام جي اجازت ڏني.  

ڪيترن ئي جديد عالمن جو خيال آهي ته جديد سائنس ۽ سائنسي طريقي کي مسلمان سائنسدانن کان گهڻو متاثر ڪيو ويو آهي، جن سائنسي تحقيق لاءِ جديد تجرباتي، تجرباتي ۽ مقداري انداز متعارف ڪرايو. قرون وسطي جي مسلمان فلڪيات جي ماهرن، جاگرافيدانن ۽ رياضي دانن پاران ڪيل ڪجهه ترقيون اسلامي صحيفن ۾ پيش ڪيل مسئلن کان متاثر هيون، جهڙوڪ الخوارزمي (780-850) اسلامي وراثت جي قانونن کي حل ڪرڻ لاءِ الجبرا جي ترقي، ۽ فلڪيات، جاگرافي، گولائي ۾ ترقي جاميٽري ۽ گولي ٽرگونوميٽري قبله جي رخ، نماز جي نماز جا وقت ۽ اسلامي ڪئلينڊر جي تاريخن جو تعين ڪرڻ لاءِ. 12 هين ۽ 13 صدي عيسويء ۾ اسلامي دوائن ۾ ڊسڪشن جو وڌايل استعمال، اسلامي نظرياتي، الغزالي جي لکڻين کان متاثر ٿيو، جن اناتومي جي مطالعي کي حوصلا افزائي ڪئي ۽ خدا جي مخلوق جي ڄاڻ حاصل ڪرڻ جي طريقي جي طور تي ڊسڪشن جي استعمال کي وڌايو. بخاري ۽ مسلم جي صحيح حديثن جي مجموعن ۾ فرمايو ويو آهي ته: ”اها ڪا به بيماري نه آهي جيڪا الله تعاليٰ پيدا نه ڪئي هجي، سواءِ ان جو علاج به پيدا ڪيو اٿس. (بخاري 7-71:582). اسلامي مذهبي رسمن جي فني ضرورتن جو حل ڳولڻ لاءِ تاريخي طور سائنسي طريقا استعمال ڪيا ويا آهن، جيڪا اسلام جي هڪ خاصيت آهي جيڪا ان کي ٻين مذهبن کان ڌار ڪري ٿي. انهن رسمن جي خيالات ۾ هڪ قمري ڪئلينڊر، سج جي پوزيشن جي بنياد تي نماز جي وقت جي تعريف، ۽ مخصوص هنڌ تي مقرر ڪيل نماز جي هدايت شامل آهي.  

of the earliest accounts of the use of science in the Islamic world is during the eighth and sixteenth centuries, known as the [[Islamic Golden Age]].&lt;ref name=&quot;Hassan-Decline&quot; /&gt; It is also known as &quot;Arabic science&quot; because of the majority of texts that were translated from Greek into [[Arabic language|Arabic]]. The mass translation movement, that occurred in the ninth century allowed for the integration of science into the Islamic world. The teachings from the Greeks were now translated and their scientific knowledge was now passed on to the Arab world. Despite these conditions, not all scientists during this period were [[Muslim]] or [[Arab]], as there were a number of notable non-Arab scientists (most notably [[Persian people|Persians]]), as well as some non-Muslim scientists, who contributed to scientific studies in the Muslim world. 

A number of modern scholars such as [[Fielding H. Garrison]], [[Sultan Bashir Mahmood]], [[Hossein Nasr]] consider modern [[science]] and the [[scientific method]] to have been greatly inspired by [[List of Muslim scientists|Muslim scientists]] who introduced a modern [[empirical]], [[experiment]]al and [[quantitative property|quantitative]] approach to scientific [[inquiry]].{{citation needed|date=November 2017}} Certain advances made by medieval [[Islamic astronomy|Muslim astronomers]], [[Islamic geography|geographers]] and [[Islamic mathematics|mathematicians]] were motivated by problems presented in Islamic scripture, such as [[Al-Khwarizmi]]'s (c. 780–850) development of [[algebra]] in order to solve the [[Islamic inheritance jurisprudence|Islamic inheritance laws]],&lt;ref&gt;{{Citation|last=Gandz|first=Solomon|year=1938|title=The Algebra of Inheritance: A Rehabilitation of Al-Khuwārizmī|journal=Osiris|volume=5|pages=319–91|doi=10.1086/368492|s2cid=143683763|postscript=.|issn=0369-7827}}&lt;/ref&gt; and developments in [[astronomy]], [[geography]], [[spherical geometry]] and [[spherical trigonometry]] in order to determine the direction of the [[Qibla]], the [[Salat times|times of Salah]] prayers, and the dates of the [[Islamic calendar]].&lt;ref&gt;{{Citation|last=Gingerich |first=Owen |date=April 1986 |url=http://faculty.kfupm.edu.sa/PHYS/alshukri/PHYS215/Islamic_astronomy.htm |title=Islamic astronomy |journal=[[Scientific American]] |volume=254 |issue=10 |page=74 |access-date=2008-05-18 |bibcode=1986SciAm.254d..74G |doi=10.1038/scientificamerican0486-74 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110101211150/http://faculty.kfupm.edu.sa/PHYS/alshukri/PHYS215/Islamic_astronomy.htm |archive-date=2011-01-01 }}&lt;/ref&gt; These new studies of math and science would allow for the Islamic world to get ahead of the rest of the world. ‘With these inspiration at work, Muslim mathematicians and astronomers contributed significantly to the development to just about every domain of mathematics between the eight and fifteenth centuries&quot;&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Eisen |first1=Laderman |last2=Huff |first2=Toby |title=Science, Religion and Society, an Encyclopedia of History, Culture, and Controversy: Islam and Science |publisher=M.E. Sharpe Inc. |location=Armonk, New York}}&lt;/ref&gt;

The increased use of dissection in [[Medicine in medieval Islam|Islamic medicine]] during the 12th and 13th centuries was influenced by the writings of the [[Islamic theology|Islamic theologian]], [[Al-Ghazali]], who encouraged the study of anatomy and use of dissections as a method of gaining knowledge of God's creation.&lt;ref name=Smith&gt;{{citation|first=Emilie|last=Savage-Smith|author-link =Emilie Savage-Smith|title=Attitudes Toward Dissection in Medieval Islam|journal=Journal of the History of Medicine and Allied Sciences|year=1995|volume=50|issue=1|publisher=[[Oxford University Press]]|pages=67–110|doi=10.1093/jhmas/50.1.67|pmid=7876530}}&lt;/ref&gt; In al-[[Muhammad al-Bukhari|Bukhari]]'s and [[Sahih Muslim|Muslim's]] collection of [[sahih]] hadith it is said: &quot;There is no disease that God has created, except that He also has created its treatment.&quot;
(Bukhari 7-71:582). This culminated in the work of [[Ibn al-Nafis]] (1213–1288), who discovered the [[pulmonary circulation]] in 1242 and used his discovery as evidence for the orthodox Islamic doctrine of bodily [[resurrection]].&lt;ref&gt;{{Citation |last=Fancy |first=Nahyan A. G. |year=2006 |title=Pulmonary Transit and Bodily Resurrection: The Interaction of Medicine, Philosophy and Religion in the Works of Ibn al-Nafīs (d. 1288) |journal=Electronic Theses and Dissertations |publisher=[[University of Notre Dame]] |url=http://etd.nd.edu/ETD-db/theses/available/etd-11292006-152615 |pages=232–33 |access-date=2008-06-17 |archive-date=2015-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150404020329/http://etd.nd.edu/ETD-db/theses/available/etd-11292006-152615 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; Ibn al-Nafis also used Islamic scripture as justification for his rejection of [[wine]] as [[self-medication]].&lt;ref&gt;{{Citation |last=Fancy |first=Nahyan A. G. |year=2006 |title=Pulmonary Transit and Bodily Resurrection: The Interaction of Medicine, Philosophy and Religion in the Works of Ibn al-Nafīs (d. 1288) |journal=Electronic Theses and Dissertations |publisher=[[University of Notre Dame]] |url=http://etd.nd.edu/ETD-db/theses/available/etd-11292006-152615 |pages=49–59, 232–33 |access-date=2008-06-17 |archive-date=2015-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150404020329/http://etd.nd.edu/ETD-db/theses/available/etd-11292006-152615 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; Criticisms against [[Alchemy and chemistry in Islam|alchemy]] and [[Islamic astrology|astrology]] were also motivated by religion, as orthodox Islamic theologians viewed the beliefs of [[alchemists]] and [[Astrology|astrologists]] as being [[Superstition|superstitious]].&lt;ref&gt;{{Citation|last=Saliba |first=George |author-link=George Saliba |year=1994 |title=A History of Arabic Astronomy: Planetary Theories During the Golden Age of Islam |publisher=[[New York University Press]] |isbn=978-0-8147-8023-7 |pages=60, 67–69}}&lt;/ref&gt;

[[Fakhr al-Din al-Razi]] (1149–1209), in dealing with his [[Physics in medieval Islam|conception of physics]] and the physical world in his ''Matalib'', discusses [[Islamic cosmology]], criticizes the [[Aristotelian physics|Aristotelian notion]] of the [[Geocentric model|Earth's centrality]] within the universe, and &quot;explores the notion of the existence of a [[multiverse]] in the context of his commentary,&quot; based on the [[Quran]]ic verse, &quot;All praise belongs to God, Lord of the Worlds.&quot; He raises the question of whether the term &quot;[[world]]s&quot; in this verse refers to &quot;multiple worlds within this single [[universe]] or [[cosmos]], or to many other universes or a multiverse beyond this known universe.&quot; On the basis of this verse, he argues that God has created more than &quot;a thousand thousand worlds (''alfa alfi 'awalim'') beyond this world such that each one of those worlds be bigger and more massive than this world as well as having the like of what this world has.&quot;&lt;ref name=Setia&gt;{{citation|title=Fakhr Al-Din Al-Razi on Physics and the Nature of the Physical World: A Preliminary Survey|author=Adi Setia|journal=Islam &amp; Science|volume=2|year=2004|url=http://findarticles.com/p/articles/mi_m0QYQ/is_2_2/ai_n9532826/|archive-url=https://archive.today/20120710164222/http://findarticles.com/p/articles/mi_m0QYQ/is_2_2/ai_n9532826/|url-status=dead|archive-date=2012-07-10|access-date=2010-03-02}}&lt;/ref&gt; [[Ali Kuşçu]]'s (1403–1474) support for the [[Earth's rotation]] and his rejection of [[On the Heavens|Aristotelian cosmology]] (which advocates a stationary Earth) was motivated by religious opposition to [[Aristotle]] by orthodox [[Kalam|Islamic theologians]], such as [[Al-Ghazali]].&lt;ref&gt;{{Citation|last=Ragep |first=F. Jamil |year=2001a |title=Tusi and Copernicus: The Earth's Motion in Context |journal=Science in Context |volume=14 |issue=1–2 |pages=145–63 |publisher=[[Cambridge University Press]] |doi=10.1017/s0269889701000060|s2cid=145372613 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;F. Jamil Ragep (2001), &quot;Freeing Astronomy from Philosophy: An Aspect of Islamic Influence on Science&quot;, ''Osiris'', 2nd Series, {{vol.|16}}, Science in Theistic Contexts: Cognitive Dimensions, {{pp.|49|64}}, 66–71.&lt;/ref&gt;

According to many historians, science in the Muslim civilization flourished during the [[Middle Ages]], but began declining at some time around the 14th&lt;ref&gt;Islam by Alnoor Dhanani in ''Science and Religion'', 2002, {{p.|88}}.&lt;/ref&gt; to 16th&lt;ref name=&quot;Hassan-Decline&quot;&gt;[[Ahmad Y Hassan]], [http://www.history-science-technology.com/articles/articles%208.html Factors Behind the Decline of Islamic Science After the Sixteenth Century] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150402150434/http://www.history-science-technology.com/articles/articles%208.html |date=2015-04-02 }}&lt;/ref&gt; centuries. At least some scholars blame this on the &quot;rise of a clerical faction which froze this same science and withered its progress.&quot;&lt;ref name=&quot;IslamicTechnology&quot;&gt;''Islamic Technology: An Illustrated History''  by Ahmad Y. al-Hassan and Donald Hill, Cambridge University Press, 1986, {{p.|282}}.&lt;/ref&gt; Examples of conflicts with prevailing interpretations of Islam and science – or at least the fruits of science – thereafter include the demolition of [[Taqi al-Din Muhammad ibn Ma'ruf|Taqi al-Din]]'s great [[Constantinople]] observatory in [[Galata]], &quot;comparable in its technical equipment and its specialist personnel with that of his celebrated contemporary, the Danish astronomer [[Tycho Brahe]].&quot; But while Brahe's observatory &quot;opened the way to a vast new development of astronomical science,&quot; Taqi al-Din's was demolished by a squad of [[Janissary|Janissaries]], &quot;by order of the sultan, on the recommendation of the Chief Mufti,&quot; sometime after 1577 CE.&lt;ref name=&quot;IslamicTechnology&quot; /&gt;&lt;ref&gt;Aydin Sayili, The Observatory in Islam and its place in the General History of the Observatory (Ankara: 1960), {{pp.|289|ff}}.&lt;/ref&gt;

==== Science and religious practice ====
Scientific methods have been historically applied to find solutions to the technical exigencies of Islamic religious rituals, which is a characteristic of Islam that sets it apart from other religions. These ritual considerations include a lunar calendar, definition of prayer times based on the position of the sun, and a direction of prayer set at a specific location. Scientific methods have also been applied to Islamic laws governing the distribution of inheritances and to Islamic decorative arts. Some of these problems were tackled by both medieval scientists of the Islamic world and scholars of Islamic law. Though these two groups generally used different methods, there is little evidence of serious controversy between them on these subjects, with the exception of the criticism leveled by religious scholars at the methods of astronomy due to its association with astrology.&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|encyclopedia=Companion Encyclopedia of the History and Philosophy of the Mathematical Sciences|volume=1|editor=I. Grattan-Guinness
|publisher=JHU Press|year=2003|title=Mathematics applied to aspects of religious ritual in Islam|author=David A. King|url=https://books.google.com/books?id=2hDvzITtfdAC&amp;pg=PA80|page=80|isbn=9780801873966}}&lt;/ref&gt;

===Modern science in the Muslim world===

At the beginning of the nineteenth century, modern science arrived in the Muslim world, bringing with it &quot;the transfer of various philosophical currents entangled with science&quot; including schools of thought such as [[Positivism]] and [[Darwinism]]. This had a profound effect on the minds of Muslim scientists and intellectuals and also had a noticeable impact on some Islamic theological doctrines.&lt;ref name=&quot;MehdiGolshani&quot;&gt;Mehdi Golshani, ''Does science offer evidence of a transcendent reality and purpose?'', June 2003&lt;/ref&gt;

While the majority of Muslim scientists tried to adapt their understanding of Islam to the findings of modern science, some rejected modern science as &quot;corrupt foreign thought, considering it incompatible with Islamic teachings&quot;, others advocated for the wholesale replacement of religious worldviews with a scientific worldview, and some Muslim philosophers suggested separating the findings of modern science from its philosophical attachments.&lt;ref name=&quot;Golshani&quot; /&gt; Among the majority of Muslim thinkers, a key justification for the use of modern science was the benefits that modern knowledge clearly brought to society. Others concluded that science could ultimately be reconciled with faith. A further apologetic trend saw the emergence of theories that scientific discoveries had been predicted in the Quran and Islamic tradition, thereby internalizing science within religion.&lt;ref name=&quot;Golshani&quot; /&gt;

According to 2013 survey by the Pew Research Center asking Muslims in different Muslim majority countries in the Middle East and North Africa if there was a conflict between science and religion few agreed in Morocco (18%), Egypt (16%), Iraq (15%), Jordan (15%) and the Palestinian territories (14%). More agreed in Albania (57%), Turkey (40%), Lebanon (53%) and Tunisia (42%).&lt;ref name=&quot;Pew-7-2013&quot;&gt;{{cite web |title=Chapter 7: Religion, Science and Popular Culture |url=https://www.pewforum.org/2013/04/30/the-worlds-muslims-religion-politics-society-science-and-popular-culture/ |website=Pew Research Center, Religion and Public Life |access-date=29 August 2020 |date=30 April 2013}}&lt;/ref&gt;

The poll also found a variance in how Muslim population in some countries are at odds with current [[Scientific theory|scientific theories]] about biological [[evolution]] and [[Human evolution|the origin of man]].&lt;ref name=&quot;Pew-7-2013&quot;/&gt;  Only four of the 22 countries surveyed that at least 50% of the Muslims surveyed rejected evolution (Iraq 67%, Tajikistan 55%, Indonesia 55%, Afghanistan 62%). Countries with relatively low rates of [[Islamic views on evolution|disbelief in evolution]] (i.e. agreeing to the statement &quot;humans and other living things have always existed in present form&quot;) include Lebanon (21%), Albania (24%), Kazakhstan (16%).&lt;ref&gt;{{Cite journal|url=http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&amp;aid=10052937&amp;fulltextType=RA&amp;fileId=S0007087415000618|title=The British Journal for the History of Science V48:4|journal=The British Journal for the History of Science |date=December 2015 |volume=48 |issue=4 |pages=565–582 |publisher=Cambridge University Press|doi=10.1017/S0007087415000618 |last1=Bilgili |first1=Alper |pmid=26337528 }}&lt;/ref&gt;

As of 2018, three Muslim scientists have won a Nobel Prize for science ([[Abdus Salam]] from Pakistan in physics, [[Ahmed Zewail]] from Egypt and [[Aziz Sancar]] from Turkey in Chemistry). According to [[Mustafa Akyol]], the relative lack of Muslim [[List of Nobel laureates|Nobel laureates]] in sciences per capita can be attributed to more insular interpretations of the religion than in the golden age of Islamic discovery and development, when Islamic society and intellectuals were more open to foreign ideas.&lt;ref&gt;{{cite news|title=Why Muslims have only few Nobel Prizes |url=http://www.hurriyetdailynews.com/why-muslims-have-only-few-nobel-prizes.aspx?pageID=449&amp;nID=52473&amp;NewsCatID=411|access-date=21 October 2014|work=[[Hurriyet]]|date=14 August 2013}}&lt;/ref&gt; [[Ahmed Zewail]] who won the 1999 [[Nobel Prize in Chemistry]] and is known as the father of [[femtochemistry]] said that &quot;There is nothing fundamental in Islam against science.&quot;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Dr Ahmed Zewail &quot;There is nothing fundamental in Islam against science.&quot;|date=15 March 2017 |url=https://rahyafteha.ir/en/1602/dr-ahmed-zewail-nothing-fundamental-islam-science/}}&lt;/ref&gt;

====Conflict with religion====
The conflicts between Islam and science can become quite complicated. It has been argued that &quot;Muslims must be able to maintain the traditional Islamic intellectual space for the legitimate continuation of the Islamic view of the nature of reality to which Islamic ethics corresponds, without denying the legitimacy of modern science within their own confines&quot;.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt; While the natural sciences have not been &quot;fully institutionalized&quot; in predominantly Islamic countries, engineering is considered an applied science that can function in conjunction with religion, and it is one of the most popular career choices of Middle Eastern students.&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Huff |first1=Toby |title=Science, Religion, and Society: Islam and Science |date=2007 |publisher=M.E. Sharpe |location=Armonk, New York}}&lt;/ref&gt; Islamic scholar [[Abu Ammaar Yasir Qadhi]] has noted that important technological innovations—once &quot;considered to be bizarre, strange, [[haram]] (religiously forbidden), [[bidʻah]] (innovation), against the tradition&quot; in the Muslim world, were later accepted as &quot;standard&quot;.

An issue for accepting scientific knowledge rises from the supposed origin: For Muslims, knowledge comes from God, not from human definition of forms of knowledge. An example of this in the Islamic world is that of modern physics, which is considered to be Western instead of an international study. Islamic values claim that &quot;knowledge of reality [is] based not on reason alone, but also on revelation and inspiration&quot;.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{cite book |last1=Clayton |first1=Philip |last2=Nasr |first2=Seyyed |title=The Oxford Handbook of Religion and Science: Islam and Science |date=2006 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford, New York}}&lt;/ref&gt;

A passage in the Quran encourages congruency with the truth attained by modern science: &quot;hence they should be both in agreement and concordant with the findings of modern science&quot;.&lt;ref name=&quot;Oxford University Press&quot;&gt;{{cite book |last1=Brooke |first1=John |last2=İhsanoğlu |first2=Ekmeleddin |title=Science and Religion Around the World: Modern Islam |date=2011 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford, New York |isbn=978-0-19-532-820-2 |page=168}}&lt;/ref&gt; This passage was used more often during the time where &quot;modern science&quot; was full of different discoveries. However, many scientific thinkers through the Islamic word still take this passage to heart when it comes to their work. There are also some strong believers that modern viewpoints, such as social Darwinism, challenged all medieval world views, including that of Islam. Some did not even want to be affiliated with modern science, and thought it was just an outside look into Islam.&lt;ref name=&quot;Oxford University Press&quot;/&gt; Many followers tend to see problems regarding the integration of Islam with science, and there are many that still stand by the viewpoints of [[Ahmad ibn Hanbal]], that the pursuit of science is still the pursuit of knowledge:

&lt;blockquote&gt;One of the main reasons the Muslim world was held behind when Europe continued its ascent was that the printing press was banned. And there was a time when the [[Ottoman Empire|Ottoman]] Sultan issued a decree that anybody caught with a printing press shall be executed for heresy, and anybody who owns a printed book shall basically be thrown into jail. And for 350 years when Europe is printing, when [[René Descartes|[René] Descartes]] is printing, when [[Galileo Galilei|Galileo]] is printing, when [[Isaac Newton|[Isaac] Newton]] is printing, the only way you can get a copy of any book in the Arab world is to go and hand write it yourself.&lt;ref name=printing-press&gt;Yasir Qadhi on video clip linked to Twitter by Abdullah Sameer {{cite web |url=https://twitter.com/abdullahadam/status/1298318437882765317 |author=Yasir Qadhi |time=12:56 PM |date=25 August 2020 |title=Abdullah Sameer |access-date=28 August 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

The reluctance of the Muslim world to embrace science is manifest in the disproportionately small amount of scientific output, as measured by citations of articles published in internationally circulating science journals, annual expenditures on research and development, and numbers of research scientists and engineers.&lt;ref&gt;Abdus Salam, ''Ideals and Realities: Selected Essays of Abdus Salam'' (Philadelphia: World Scientific, 1987), {{p.|109}}.&lt;/ref&gt; Concerns have been raised that the contemporary Muslim world suffers from scientific illiteracy.&lt;ref name=Hoodbhoy-2006 /&gt; Skepticism of science among some Muslims is reflected in issues such as the resistance in Muslim northern Nigeria to [[polio]] [[inoculation]], which some believe is &quot;an imaginary thing created in the [[Western world|West]] or it is a ploy to get us to submit to this evil agenda.&quot;&lt;ref&gt;Nafiu Baba Ahmed, Secretary General of the Supreme Council for [[Sharia]] in Nigeria, telling the [[BBC]] his opinion of polio and vaccination. In northern Nigeria &quot;more than 50% of the children have never been vaccinated against polio&quot;, and as of 2006 where more than half the world's polio victims live. [http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4862012.stm Nigeria's struggle to beat polio, BBC News, 31 March 20]&lt;/ref&gt; In [[Pakistan]], a small number of post-graduate physics students have been known to blame [[earthquakes]] on &quot;sinfulness, moral laxity, deviation from the Islamic true path&quot;, while &quot;only a couple of muffled voices supported the scientific view that earthquakes are a natural phenomenon unaffected by human activity.&quot;&lt;ref name=Hoodbhoy-2006 /&gt;

In the early twentieth century, Iranian Shia ''[[Ulama]]''{{who|date=February 2023}} forbade the learning of foreign languages and the dissection of human bodies in the medical school in Iran.&lt;ref&gt;Mackey, ''The Iranians : Persia, Islam and the Soul of a Nation'', 1996, {{p.|179}}.&lt;/ref&gt; On the other hand, contrary to the current cliché concerning the opposition of the Imamate Shiite ''Ulama'' to modern astronomy in the nineteenth century, there is no evidence showing their literal or explicit objection to modern astronomy based on Islamic doctrines. They showed themselves the advocates of modern astronomy with the publication of [[Hibatuddin Shahrestani|Hibat al-Dīn Shahristānī]]'s ''al-Islām wa al-Hayʾa'' (''Islam and Astronomy'') in 1910. After that, Shia ulama not only were not against the modern astronomy but also believed that the Quran and Islamic hadiths admit it.&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Gamini |first1=Amir Mohammad |title=Imamate Shiite Ulama and the Modern Astronomy in Qajar Period |journal=Tarikh-e Elm |date=23 August 2018 |volume=16 |issue=1 |pages=65–93 |doi=10.22059/jihs.2019.288941.371519 |url=https://jihs.ut.ac.ir/article_72849.html |issn=1735-0573}}&lt;/ref&gt;

During the twentieth century, the Islamic world introduction to modern science was facilitated by the expansion of educational systems. For example, in 1900 and 1925, [[Istanbul]] and [[Cairo]] opened universities. In these universities, new concerns have emerged among the students. One major issue was naturalism and social Darwinism, which challenged some beliefs. On the other hand, there were efforts to harmonize science with Islam. An example is the nineteenth-century study of Kudsî of Baku, who made connections between his discoveries in astronomy and what he knew from the Quran. These included &quot;the creation of the universe and the beginning of like; in the second part, with doomsday and the end of the world; and the third was the resurrection after death&quot;.&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Brooke |first1=John |last2=İhsanoğlu |first2=Ekmeleddin |title=Science and Religion Around the World: Modern Islam |date=2011 |publisher=Oxford University press}}&lt;/ref&gt;

===== Late Ottoman Empire and Turkey =====
[[Ahmet Hamdi Akseki]], supported by the [[Diyanet|official institute for religious affairs in Turkey]] (Diyanet), published various articles about the creation of humanity. He emphazises that the purpose of the Quran is to offer parables and moral lessons, not offering scientific data or accounts of history. To demonstrate the ambiguity of the Islamic tradition in regards to the Earth's age he brings forth several narratives embedded in Islamic exegesis.

First, he recounts several narratives about creatures preceding the creation of Adam. Such species include ''hinn'', ''binn'', ''timm'', ''rimm''. A second one adds the belief that, before God has created Adam, thirty previous races were created, each with a gap of thousand years in between. During that time, the earth has been empty, until a new creation began to be formed. Lastly, he offers a dialogue between the Andalusian scholar [[ibn Arabi]] and a strange man: &lt;blockquote&gt;During his visit to Mecca, he came across a person in strange cloths. When he asked the identity of the strange man, the man said: &quot;I am from your ancient ancestors. I died forty thousand years ago!&quot; Bewildered by this response, Ibn al-‘Arabı¯ asked, &quot;What are you talking about? Books narrate that Adam was created about six thousand years ago.&quot; The man replied &quot;What Adam are you talking about? Beware of the fact that there were a hundred thousand Adams before Adam, your ancestor.&quot;&lt;ref&gt;Kaya, Veysel. &quot;Can the Quran support Darwin? an evolutionist approach by two Turkish scholars after the foundation of the Turkish Republic.&quot; The Muslim World 102.2 (2012): 357-370.&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt; The latter, so Akseki, underlines that the idea of [[Young Earth creationism]] is a challenge of the [[Judeo-Christianity|Judeo-Christian tradition]]. He admits that material of a young earth does exists among Muslim commentators, as in the case of ibn Arabi himself, but these are used as supplementary materials borrowed from [[Israʼiliyyat|Jewish sources]] (''Isra'iliyyat'') and are not part of the Islamic canon.&lt;ref&gt;Kaya, Veysel. &quot;Can the Quran support Darwin? an evolutionist approach by two Turkish scholars after the foundation of the Turkish Republic.&quot; The Muslim World 102.2 (2012): 357-370.&lt;/ref&gt;

[[Süleyman Ateş]], who was president of the [[Directorate of Religious Affairs]] in 1976-1978 and issued a tafsir (Interpretation of the Quran), employed similar arguments to that of Aksesi, while using references to Quranic verses to support his arguments.&lt;ref&gt;Kaya, Veysel. &quot;Can the Quran support Darwin? an evolutionist approach by two Turkish scholars after the foundation of the Turkish Republic.&quot; The Muslim World 102.2 (2012): 357-370.&lt;/ref&gt; Pointing at 32:7, stating &quot;He began the creation of man from clay.&quot;, he points out that humanity was not, in contrast to the Biblical interpretation, created an instant, but emerged as a process.&lt;ref&gt;Kaya, Veysel. &quot;Can the Quran support Darwin? an evolutionist approach by two Turkish scholars after the foundation of the Turkish Republic.&quot; The Muslim World 102.2 (2012): 357-370.&lt;/ref&gt; To further support his argument to be in line with Islamic tradition, rather than a secular one, he looked at the Islamic heritage of previous scholars evoking the idea of an evolutionary process, such as the 9th century theologian [[Jahiz]] and the 18th century Turkish scholar [[İbrahim Hakkı Erzurumi]], both utilized as references of pre-Darwinian accounts of evolution.&lt;ref&gt;Kaya, Veysel. &quot;Can the Quran support Darwin? an evolutionist approach by two Turkish scholars after the foundation of the Turkish Republic.&quot; The Muslim World 102.2 (2012): 357-370.&lt;/ref&gt;

[[Hasan Karacadağ]] in his movie [[Semum]], features the trope of conflict between science and religion.&lt;ref&gt;Erdağı, D. Evil in Turkish Muslim horror film: the demonic in “Semum”. SN Soc Sci 4, 27 (2024). https://doi.org/10.1007/s43545-024-00832-w&lt;/ref&gt; When the victim of the movie (Canan) is possessed by a demon, her husband brings her to a psychiatrist (Oğuz) and later to an excorcist (Hoca). A discussion starts between them, those practise is more beneficial to help Canan. While the psychiatrist symbolizes an [[antitheism|anti-theistic attitude]], Hoca represents a [[Mumin|most faithful believer]]. The psychiatrist calls the Hoca a charlatan and dismisses his belief-system entire, while the Hoca affirms the validity of science, but asserts that science is limited to the knowable world, thus impotent in supernatural matters (i.e. the &quot;unknown&quot;). The Hoca, by his reconciling approach, is depicted as superior, when the demonic cause of Canan's illness is shown. Yet, the film makes clear that the psychiatrist does not fail on behalf of being a scientist, but by his anti-theistism.&lt;ref&gt;Erdağı, D. Evil in Turkish Muslim horror film: the demonic in “Semum”. SN Soc Sci 4, 27 (2024). https://doi.org/10.1007/s43545-024-00832-w&lt;/ref&gt; Exercised properly, science and religion would go hand in hand. When the director was asked if he himself believes in the existence of demons, he said that in such a &quot;chaotic space&quot; it is unlikely that humans are alone. His popular cultural depiction of demons might be seen as a representation of what lies beyond the limits of science, Islam being a tool to guide people to the unknown and unexplainable.&lt;ref&gt;Erdağı, D. Evil in Turkish Muslim horror film: the demonic in “Semum”. SN Soc Sci 4, 27 (2024). https://doi.org/10.1007/s43545-024-00832-w&lt;/ref&gt;

===== Islamist movements =====
Islamist author [[Muhammad Qutb]] (brother, and promoter, of [[Sayyid Qutb]]) in his influential book ''Islam, the misunderstood religion'', states that &quot;science is a powerful instrument&quot; to increase human knowledge but has become a &quot;corrupting influence on men's thoughts and feelings&quot; for much of the world's population, steering them away from &quot;the Right Path&quot;.  As an example, he gives the scientific community's disapproval of claims of [[telepathy]], when he claims that it is documented in hadith that [[Umar|Caliph Umar]] prevented commander Sariah from being ambushed by communicating with him telepathically.&lt;ref name=&quot;M_Qutb_2000-9-10&quot;&gt;{{cite book |last1=Qutb |first1=Muhammad |title=Islam the Misunderstood Religion |date=2000 |publisher=Markazi Maktaba Islami |pages=9–10 |url=https://archive.org/details/IslamTheMisunderstoodReligion.pdf/mode/2up |access-date=14 April 2020}}&lt;/ref&gt; Muslim scientists and scholars have subsequently developed a spectrum of viewpoints on the place of scientific learning within the context of Islam.&lt;ref name=&quot;Seyyed Hossein&quot;/&gt;

Until the 1960s, Saudi Sunni ulama opposed any attempts at modernisation, considering them as innovations (''bidah''). They opposed the spread of electricity, radios, and TVs. As recently as 2015, Sheikh Bandar al-Khaibari rejected the fact that the Earth orbits the Sun, instead claiming that the Earth is &quot;stationary and does not move&quot;.&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://english.alarabiya.net/amp/variety/2015/02/16/Saudi-cleric-Sun-revolves-around-stationary-Earth | title=Saudi cleric rejects that Earth revolves around the Sun }}&lt;/ref&gt; In Afghanistan, Sunni [[Taliban]] have turned secular schools into Islamic [[madrasa]]s, valuing religious studies over modern science.&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://www.rferl.org/a/taliban-secular-schools-converted-madrasahs-education/31914672.html | title='War on Education': Taliban Converting Secular Schools into Religious Seminaries }}&lt;/ref&gt;

==سائنس ۽ قرآن==
ڪيترائي مسلمان ان ڳالهه تي متفق آهن ته سائنس جي ڄاڻ هڪ مذهبي قابليت جو عمل آهي، جيتوڻيڪ مسلمانن جو اجتماعي فرض آهي. ايم شمشير علي جي مطابق، قرآن مجيد ۾ 750 جي لڳ ڀڳ آيتون آهن، جن ۾ فطرتي واقعن جو ذڪر آهي. انسائيڪلوپيڊيا آف قرآن جي مطابق، قرآن جون ڪيتريون ئي آيتون انسان کي فطرت جو مطالعو ڪرڻ لاءِ چون ٿيون، ۽ ان جو مطلب سائنسي تحقيق ۽ سچائي جي تحقيق جي ترغيب ڏيڻ لاءِ ڪيو ويو آهي. ڪجھ شامل آھن، 
 ”سڄي زمين ۾ سير ڪريو ۽ ڏسو ته ڪيئن زندگي پيدا ڪري ٿو“ (ق 29:20)، 

 ”ڏسو، آسمانن ۽ زمين جي پيدائش ۽ رات ۽ ڏينھن جي ڦيرڦار ۾ بيشڪ عقل وارن لاءِ نشانيون آھن&quot; (ق 3: 190) 

محمد هاشم ڪمالي چيو آهي ته ”سائنسي مشاهدو، تجرباتي علم ۽ عقليت“ اهي بنيادي اوزار آهن جن جي مدد سان انسان قرآن ۾ بيان ڪيل مقصدن کي حاصل ڪري سگهي ٿو. ضياءُ الدين سردار دليل ڏئي ٿو ته مسلمانن جديد سائنس جا بنياد وڌا، ”قرآن جي بار بار ڪيل مطالبن کي اجاگر ڪري قدرتي رجحان جو مشاهدو ڪرڻ ۽ ان تي غور ڪرڻ“. فزڪسدان عبدالسلام جو خيال هو ته اسلام ۽ انهن دريافتن ۾ ڪو به تضاد نه آهي جيڪي سائنس انسانيت کي فطرت ۽ ڪائنات بابت ڪرڻ جي اجازت ڏئي ٿي. ۽ اهو ته قرآن ۽ اسلامي روح جو مطالعو ۽ عقلي فڪر غير معمولي تمدن جي ترقي جو ذريعو هو. سلام خاص طور تي ابن الهيثم ۽ البيروني جي ڪم کي نمايان ڪري ٿو، جيئن تجرباتي نظريي جي علمبردارن، جن تجرباتي انداز متعارف ڪرايو، ارسطوءَ جي اثر کان هٽي ڪري، جديد سائنس کي جنم ڏنو.

==پڻ ڏسو==
* [[ابن سينا|بو علي سينا]]
* [[جديد اسلامي فلسفو]] 
==ٻاهريان ڳنڍڻا==
{{Wikiquote|Qur'an on science}}
&lt;!-- These can be turned into references if addressed by specific passages --&gt;
* [http://islam-science.net/ Islam &amp; Science]
* [http://ptonline.aip.org/journals/doc/PHTOAD-ft/vol_60/iss_8/49_1.shtml Science and the Islamic world—The quest for rapprochement] by [[Pervez Hoodbhoy]].
* [https://web.archive.org/web/20081207232713/http://www.islamonline.net/english/Contemporary/2002/05/article21.shtml Islamic Science] by [[Ziauddin Sardar]] (2002).
* [http://www.csc.twu.ca/byl/golshani.doc Can Science Dispense With Religion?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160529080309/http://www.csc.twu.ca/byl/golshani.doc |date=2016-05-29 }} by Mehdi Golshani.
* [http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m0QYQ/is_1_1/ai_n6145347 Islam, science and Muslims] by Seyyed Hossein Nasr.
* [http://www.cis-ca.org/index.php Center for Islam and Science] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161203001450/http://www.cis-ca.org/index.php |date=2016-12-03 }}
* [http://www.muslimheritage.com/ Explore Islamic achievements and contributions to science]
* [http://www.scq.ubc.ca/is-there-such-a-thing-as-islamic-science-the-influence-of-islam-on-the-world-of-science/ Is There Such A Thing As Islamic Science? The Influence Of Islam On The World Of Science]
* [https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?sec=technology&amp;res=9802E4D91730F933A05753C1A9679C8B63 How Islam Won, and Lost, the Lead in Science]
* [http://iht.com/articles/2007/07/14/africa/14doctors-web.php Radicalism among Muslim professionals worries many]

{{Authority control}}
[[زمرو:سماج ۽ سائنس]]
[[زمرو:سائنسي مضمون]]
[[زمرو:اسلام سان لاڳاپيل تڪرار]]

==حوالا==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>nyhuo5hmi35i2wcv2cglgukvbs8jaqs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>باب:ڪيميا</title>
    <ns>100</ns>
    <id>79826</id>
    <revision>
      <id>322055</id>
      <parentid>316318</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T07:46:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322055</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6507" sha1="jrdsw1nwhelftooozzmh63gtr2ozvc5" xml:space="preserve">{{Portal description}}
&lt;div style=&quot;float:right; padding:10px; background:#EDFAF8; border:1px solid #83BFB3;&quot;&gt;

&lt;div style=&quot;width:100%&quot;&gt;
{{Portals browsebar}}
'''علم ڪيميا'''

'''تعارف'''
[[File:Lab bench.jpg|thumb|upright=1.15|هڪ ڪيمسٽري جي ليبارٽري]] 
علم ڪيميا (Chemistry) مادي جي خاصيتن ۽ رويي جو سائنسي مطالعو آهي. اها [[فطرتي سائنس |قدرتي سائنس]] جي اندر هڪ طبيعي سائنس آهي جيڪا [[ڪيميائي عنصر|ڪيميائي عنصرن]]، جيڪي مادو ٺاهين ٿا ۽ ائٽم، ماليڪيولز ۽ آئنز مان ٺهيل مرڪبن؛ انهن جي بناوت، ساخت، خاصيت، رويي ۽ انهن ۾ تبديليون جيڪي ٻين مادي سان رد عمل دوران ٿين ٿيون، جو مطالعو ڪري ٿي. ڪيمسٽري پڻ [[ڪيميائي مرڪب]] ۾ [[ڪيميائي بانڊ]] جي فطرت کي خطاب ڪري ٿي. ان جي موضوع جي دائري ۾، ڪيمسٽري [[فزڪس]] ۽ [[حياتيات]] جي وچ ۾ هڪ وچولي پوزيشن تي قبضو ڪري ٿي. ان کي ڪڏهن ڪڏهن مرڪزي سائنس به سڏيو ويندو آهي ڇاڪاڻ ته اها بنيادي ۽ لاڳو ٿيل سائنسي مضمونن کي بنيادي سطح تي سمجهڻ لاءِ بنياد فراهم ڪري ٿي. مثال طور، ڪيمسٽري ٻوٽن جي واڌ ويجهه جي پهلوئن کي بيان ڪري ٿي (باٽني)، اگنيئس پٿرن جي ٺهڻ جو مطالعو (جيولوجي)، ماحول ۾ اوزون ڪيئن ٺهندو آهي ۽ ماحولياتي آلودگي ڪيئن خراب ٿيندي آهي (ماحوليات)، چنڊ تي مٽي جا خاصيتون (ڪاسمو ڪيمسٽري). دوائن جو ڪم (فارماسولوجي)، ۽ جرم جي منظر ۾ ڊي اين اي ثبوت ڪيئن گڏ ڪجي (فارنزڪ). ([[ڪيميا|مڪمل مضمون...]]) 
{{Box-footer|{{hlist|[[دوري جدول]]}}}}
&lt;/div&gt;
{{Box-footer}}
'''ذيلي زمرا'''

'''ڪيمسٽري جا شعبا'''
* تجزياتي ڪيميا: [[ڪروميٽوگرافي]] • [[اسپيڪٽرو اسڪوپي]] 
* [[بايو ڪيمسٽري]]: [[ماليڪيولر حياتيات]] •  [[ڪرسٽل ڪيمسٽري]] 
* ماحولياتي ڪيميا: [[جيو ڪيمسٽري]]
* [[غير نامياتي ڪيميا]]: [[غير نامياتي ردعمل]] 
* [[مادي سائنس]]: [[نانو ٽيڪنالاجي]] • [[شيشي]] • [[سيرامڪ]] • [[طبي ڪيميا]] • [[ڌاتو]] • [[جوهري ڪيميا]]
* [[نامياتي ڪيميا]]: [[فنڪشنل گروپ]] • [[نامياتي مرڪب]] • [[نامياتي رد عمل]] • [[Organometallic Chemistry]] • [[فارميسي]] 
* [[طبيعي ڪيميا]]: [[برقي ڪيمسٽري]] •  [[ڪوانٽم ڪيمسٽري]] • [[پوليمر ڪيمسٽري]]  
• [[Supramolecular Chemistry]]
* [[نظرياتي ڪيميا]]: ڪمپيوٽيشنل ڪيمسٽري
{{Box-footer}}
'''ڪيمسٽري جي تاريخ ۽ فلسفو''' 
ڪيميا جي تاريخ ۾ ڪيترائي ڪيمسٽ دلچسپي رکن ٿا. جن کي فلسفي ۾ دلچسپي هوندي، انهن کي اها دلچسپي هوندي ته ڪيميا جو فلسفو سائنس جي عام فلسفي کان ڪجهه مختلف طريقي سان ترقي ڪري چڪو آهي. 

ٻيا مضمون جيڪي توھان جي دلچسپي رکي سگھن ٿا: 
* ڪيميا جا نظريا ختم ڪيا ويا 
* ڪيميڪل 
* سائنسي طريقو 
* مرڪزي سائنس: سائنس جي تاريخ تي هڪ وڪيپيڊيا پروجيڪٽ آهي. 
{{Box-footer}}

'''ڪيمسٽري وسيلا'''
ڪيميا جا وسيلا: 
* وڪي منصوبا: Wiki Project Chemicals/Data لنڪ ۽ حوالن جو هڪ مجموعو آهي جيڪي ڪيميا سان لاڳاپيل ڪمن لاءِ ڪارآمد آهن. ھن ۾ مفت آن لائن ڪيميائي ڊيٽابيس، اشاعت، پيٽرن، ڪمپيوٽر پروگرامن، ۽ مختلف اوزار شامل آھن. 
* unit-conversion.info: هڪ سٺي جڳهه اهو معلوم ڪرڻ لاءِ ته ڇا برابر آهي. 
* جنرل ڪيمسٽري آن لائن: صاف متن ۽ عام ڪيمسٽري جي موضوعن جي جامع ڪوريج فريڊ سينسي، ڪيمسٽري فرسٽبرگ اسٽيٽ يونيورسٽي جي ڊپارٽمينٽ پاران 
* جنرل ڪيمسٽري: ليڪچر جي مظاهرين جي پردو ويڊيو ڪلپس (۽ وضاحت) تي مظاهرا. 
* ڪيمسٽري ويبرسائيز ڊاريڪٽري: ڪيمسٽري وسيلن جي هڪ وڏي لسٽ جيڪا اسٽيون موروف، ايمريٽس ڪيمسٽري پروفيسر موڊسٽو جونيئر ڪاليج طرفان رکيل آهي. 
* MathMol: MathMol (رياضي ۽ ماليڪيول) هڪ سٺو شروعاتي نقطو آهي انهن لاءِ جيڪي ماليڪيولر ماڊلنگ جي ميدان ۾ دلچسپي رکن ٿا. 
* ABC-ڪيميا: ڪيمسٽري، بايو ڪيمسٽري ۽ لاڳاپيل مضمونن ۾ مفت مڪمل ٽيڪسٽ جرنلز جي ڊاريڪٽري. 
* عنصر گيت: سڀني عناصر بابت ھڪڙو گندو ننڍڙو گيت.
{{Box-footer}}
&lt;/div&gt;
&lt;div class=&quot;portal-column-right&quot;&gt; &lt;!-- Switch to one column on narrow screens --&gt;
'''منتخب ٿيل تصوير'''
[[Image:TPI1 structure.png|thumb|right|300px|Side view of triose phosphate isomerase dimer.]]
{{Box-footer}}

'''منتخب ٿيل سوانح عمري''' 
{{Box-footer}}

'''ٽيڪنڪ جيڪي ڪيمسٽ پاران استعمال ڪيا ويا آهن'''
{{Box-footer}}

'''سامان جيڪي ڪيمسٽ پاران استعمال ڪيا ويا آهن'''
{{Box-footer}}

'''سماج ۾ ڪيمسٽري'''
{{Box-footer}}

'''صنعت ۾ ڪيمسٽري'''
{{Box-footer}}

'''وڪي پروجيڪٽس'''
{{Box-footer}}
&lt;/div&gt;

&lt;div style=&quot;float:right; width:100%&quot;&gt;
'''موضوع'''

ڪيمسٽري جون شاخون
{{Box-footer}}

'''دوري جدول''' 

عنصر
{{Box-footer}}

'''لاڳاپيل پورٽل'''
* [[:باب:حياتيات]] 
* [[:باب:ڌرتي سائنس]] 
* [[:باب:رياضيات]] 
* [[:باب:طب]] 
* [[:باب:فزڪس]] 
* [[:باب:سائنس]]
{{Box-footer}}

'''لاڳاپيل وڪيميڊيا'''
{{Box-footer}}

Sources
{{Box-footer}}
[[زمرو:ڪيميا]]
[[زمرو:ڪيميا جا باب]]
[[زمرو:طبعي سائنس جا باب]]
&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>jrdsw1nwhelftooozzmh63gtr2ozvc5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>قدرتي فلاسفي</title>
    <ns>0</ns>
    <id>79850</id>
    <revision>
      <id>322030</id>
      <parentid>291470</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T05:46:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>322030</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7100" sha1="hhw3nd13ek4oyh81eimoeb435vkvzud" xml:space="preserve">{{Short description|Philosophical study of nature}}
{{about|the philosophical study of nature|the current in 19th-century German idealism|Naturphilosophie}}

[[Image:Planisphæri cœleste.jpg|thumb|right|280px|17هين صديءَ جو هڪ آسماني نقشو، ڊچ نقشا نگار، &quot;فريڊرڪ ڊي وِٽ&quot; پاران.]]
'''قدرتي فلاسفي''' (Natural Philosophy) يا فطرت جو فلسفو (لاطيني philosophia naturalis مان) فزڪس، يعني فطرت ۽ طبعي ڪائنات جي فلاسفي جو مطالعو آهي. جديد سائنس جي ترقي کان اڳ اهو غالب هو.

قديم دنيا ۾ (گهٽ ۾ گهٽ [[ارسطو]] جي دور کان وٺي) 19هين صدي عيسويءَ تائين، فزڪس (فطرت) جي مطالعي لاءِ قدرتي فلسفو عام اصطلاح هو، هڪ وسيع اصطلاح جنهن ۾، جنهن کي اسين هاڻي [[فزڪس]]، [[نباتاتيات]]، [[حيوانيات|زولاجي]]، [[ائنٿراپالاجي|اينٿروپالاجي]] ۽ [[علم ڪيميا|ڪيميا]] سڏيندا آهيون، شامل هئا. اهو 19هين صدي عيسويء ۾ هو ته سائنس جي تصور کي، سائنس جي اندر مختلف مضمونن سان گڏ، جهڙوڪ [[فلڪيات]]، [[حياتيات]] ۽ فزڪس، ان جي جديد شڪل ڏني وئي، ادارا ۽ ڪميونٽيون سائنس لاءِ وقف ڪيون ويون.&lt;ref name=&quot;Cahan Natural Philosophy2&quot;&gt;{{cite book|title=From Natural Philosophy to the Sciences: Writing the History of Nineteenth-Century Science|date=2003|publisher=University of Chicago Press|isbn=0226089282|editor1-last=Cahan|editor1-first=David|location=Chicago}}&lt;/ref&gt;[[آئزڪ نيوٽن]] جي ڪتاب، &quot;Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica&quot; (قدرتي فلاسفي جا رياضياتي اصول) (1687) 17هين صدي عيسويءَ ۾ قدرتي فلسفي جي اصطلاح جي استعمال جي عڪاسي ڪري ٿو. جيتوڻيڪ 19هين صدي عيسويء ۾، ڪم جيڪو جديد فزڪس جي گهڻو ڪري وضاحت ڪرڻ ۾ مدد ڪئي، کي Treatise on Natural Philosophy جو عنوان ڏنو ويو.

جرمن روايت ۾، ''[[Naturphilosophie]]'' (فطرت جو فلسفو) 18 هين ۽ 19 صدي عيسويءَ ۾ فطرت ۽ روح جي قياس آرائي واري وحدت کي حاصل ڪرڻ جي ڪوشش جي طور تي، علمي روايت کي رد ڪرڻ ۽ ان سان گڏ ڪتب آڻيندڙ چرچ وارن، ڪانٽين عقليت پسنديءَ سان، ارسطو جي مابعدالطبعيات جي جاءِ تي قائم رهيو. جرمن فلسفي ۾ ڪي وڏا نالا هن تحريڪ سان جڙيل آهن، جن ۾ [[گوئٽي]]، [[هيگل]] ۽ [[شيلنگ]] شامل آهن. فطرتي فلسفي جو تعلق رومانويت سان هو ۽ اهو هڪ نظريو هو جيڪو قدرتي دنيا کي هڪ قسم جي وڏي جاندار جي حيثيت سان سمجهندو هو، جيئن ته شخصيتون، جهڙوڪ [[جان لاڪ]] ۽ ٻيا، جيڪا هڪ وڌيڪ مشيني فلسفو جا حامي هئا، ان جي حوالي سان دنيا کي هڪ مشين وانگر خيال ڪندا هئا، هن فلسفيانه طريقي جي مخالفت ڪئي.
==اصطلاح جي ابتدا ۽ ارتقا==
==دائرو==
==شاخون ۽ مضمون== 
==تاريخ==
==سائنس ۽ فطرت جي فلسفي ۾ موجوده ڪم== 
20هين صديءَ جي وچ ڌاري، [[ارنسٽ ميئر]] جي [[ٽيليولوجي آف نيچر]] تي ڪيل بحثن ۾ اها مسئلا سامهون آيا جيڪي اڳ ۾ ارسطو (حتمي سبب جي حوالي سان) ۽ [[ڪانٽ]] (عڪاسي ڪندڙ فيصلي جي حوالي سان) حل ڪيا هئا. خاص طور تي 20هين صدي جي وچ واري يورپي بحران کان وٺي، ڪجهه مفڪرن فطرت کي هڪ وسيع فلسفياتي نقطه نظر کان ڏسڻ جي اهميت تي بحث ڪيو، ان جي بجاءِ جيڪي انهن هڪ تنگ نظري واري نقطه نظر کي سمجهي ورتو هو، جيڪو پوشيده، اڻ جاچيل فلسفي تي مڪمل طور تي انحصار ڪندو آهي. سوچ جو هڪ لڪير ارسطو جي روايت مان وڌي ٿو، خاص طور تي جيئن ته [[ٿامس اڪويناس]] پاران ترقي ڪئي وئي آهي. [[ايڊمنڊ هوسرل]] جي هڪ ٻي لائين، خاص طور تي &quot;يورپي سائنسز جو بحران&quot; ۾ بيان ڪيو ويو آهي. هن جي شاگردن، جهڙوڪ [[جيڪب ڪلين]] ۽ [[هانس جونس]] هن موضوع کي مڪمل طور تي ترقي ڏني. آخري، پر گهٽ ۾ گهٽ نه، اتي اهو عملي فلسفو آهي جيڪو [[الفريڊ نارٿ وائيٽ هيڊ]] جي ڪمن کان متاثر آهي.
 
زنده عالمن ۾، [[برائن ڊيوڊ ايلس]]، [[نينسي ڪارٽ رائٽ]]، [[ڊيوڊ اوڊربرگ]] ۽ [[جان ڊوپري]] ڪجهه وڌيڪ نمايان مفڪرن مان آهن، جن کي عام طور تي طبيعي دنيا ڏانهن وڌيڪ کليل انداز اختيار ڪرڻ جي طور تي درجه بندي ڪري سگهجي ٿو. ايلس (2002ع) هڪ &quot;نئين لازميزم&quot; (Neo Essentialism) جي عروج جو مشاهدو ڪيو. ڊيوڊ اوڊربرگ (2007ع)، ٻين فيلسوفن سان مسئلو کڻي ٿو، جن ۾ ايلس به شامل آهي، جيڪي دعويٰ ڪن ٿا ته هڪ درجي تائين ضروري آهي. هو جديد ڪوششن کان وٺي ٿامس-ارسطو روايت کي بحال ڪري ٿو ۽ فطرت کي تجرباتي طريقي جي لمپ موضوع تائين ڦهلائڻ لاءِ ان جو دفاع ڪري ٿو. قدرتي فلسفي جي ساراهه ۾: فڪر ۽ زندگي لاءِ هڪ انقلاب (2017ع)، [[نڪولس ميڪسويل]] دليل ڏئي ٿو ته اسان کي، قدرتي فلسفي جو جديد نسخو ٺاهڻ لاءِ، فلسفي کي سڌارڻ جي ضرورت آهي ۽ [[سائنس]] ۽ [[فلسفو|فلسفي]] کي ٻيهر گڏ ڪرڻ جي ضرورت آهي. 
==پڻ ڏسو==
* [[فطرت]]
* [[سائنس جي تاريخ]]

==خارجي لنڪس==
{{Wikiquote}}
{{Commons category}}
*[http://plato.stanford.edu/entries/aristotle-natphil/ &quot;Aristotle's Natural Philosophy&quot;], [[Stanford Encyclopedia of Philosophy]]
*[http://www.isnature.org Institute for the Study of Nature]
** &quot;[http://www.isnature.org/Files/Augros_2009-Bigger_Physics.htm A Bigger Physics],&quot; a talk at MIT by Michael Augros
**[http://www.isnature.org/articles.htm Other articles]

{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Natural Philosophy}}
[[Category:Natural philosophy| ]]
[[Category:History of philosophy]]
[[Category:History of science]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:قدرتي تاريخ]]
[[زمرو:قدرتي فلاسفي]]
[[زمرو:فلسفي جي تاريخ]]
[[زمرو:سائنس جي تاريخ]]
[[زمرو:فلسفي جون شاخون]]</text>
      <sha1>hhw3nd13ek4oyh81eimoeb435vkvzud</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>فطرت (فلاسفي)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>79851</id>
    <revision>
      <id>322054</id>
      <parentid>291466</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T07:42:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>322054</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3430" sha1="62cq1n2hmipdr1ts1sxmjf9jkhfsjqe" xml:space="preserve">[[فلسفو|فلاسفي]] ۽ [[قدرتي فلاسفي]] ۾ '''فطرت''' جا ٻه باہم لاڳاپيل مطلب آهن. هڪ طرف، ان جو مطلب آهي سڀني شين جو سيٽ جيڪي قدرتي آهن، يا فطرت جي قانونن جي عام ڪم جي تابع آهن. ٻئي طرف، ان جو مطلب ضروري خاصيتون ۽ انفرادي شين جا سبب آهن. 

فطرت جي معنيٰ ۽ اهميت کي ڪيئن سمجھجي، مغربي تمدن جي تاريخ ۾، [[مابعدالطبعيات]] ۽ علم جي فلسفي جي شعبن ۾، ان سان گڏ نظريي ۽ [[سائنس]] ۾ بحث جو موضوع رهيو آهي. قدرتي شين جو مطالعو ۽ باقاعدي قانون جيڪي انهن تي ضابطو رکن ٿا، ان بحث جي مقابلي ۾ ته ان جي قدرتي هجڻ جو مطلب ڇا آهي، قدرتي سائنس جو علائقو آهي. لفظ &quot;فطرت&quot; (nature) لاطيني لفظ &quot;nātūra&quot; مان نڪتل آهي، هڪ فلسفياڻو اصطلاح آهي جيڪو فعل جي پيدائش مان نڪتل آهي، جيڪو اڳئين ([[سقراط]] کان اڳ) فعل مان نڪتل قدرتي واڌ لاءِ يوناني اصطلاح، &quot;phusis&quot; جي ترجمي جي طور تي استعمال ڪيو ويو آهي. اڳي ئي طبقاتي دور ۾، فلسفيانه استعمال ۾ انهن لفظن جا ٻه لاڳاپيل معنا ملن ٿيون، جيڪي عام طور تي هي آهن ته اهي ان طريقي ڏانهن اشارو ڪن ٿا، جنهن ۾ شيون پاڻ ۾  ”فطري طور“، انساني سوچ، خدائي مداخلت يا ڪنهن به شيءِ کان ٻاهر جي ”مداخلت“ کان سواءِ، ٿين ٿيون، قدرتي شين لاءِ عام سمجهيو وڃي ٿو. فطرت جي سمجھڻ جو دارومدار ڪم جي موضوع ۽ عمر تي منحصر آهي جتي اهي ظاهر ٿينديون آهن. مثال طور، ارسطو جي قدرتي خاصيتن جي وضاحت ان کان مختلف آهي، جيڪا جديد فلسفي ۽ سائنسي ڪمن ۾ قدرتي خاصيتن مان آهي، جيڪا ٻين سائنسي ۽ روايتي استعمال کان به مختلف ٿي سگهي ٿي.
 
==ڪلاسيڪل فطرت ۽ ارسطو جي مابعدالطبعيات==
 
==مشرقي فلسفي ۾==

==جديد سائنس ۽ فطرت جا قانون==
==مابعدالطبعيات کان بچڻ جي ڪوشش== 
==جديد فطرت== 
==مابعدالطبعيات جي بقا==
مابعدالطبعيات کان سواءِ فطرت جو مطالعو==
==پڻ ڏسو==
* [[فلسفو|فلاسفي]] 
* [[قدرتي فلاسفي|فطري فلاسفي]]

 
==خارجي لنڪس==
* Gerard Naddaf, ''The Greek Concept of Nature'', New York, State University of New York Press, 2005.
* {{cite journal |last1=Ducarme |first1=Frédéric |last2=Couvet |first2=Denis |year=2020 |title=What does 'nature' mean? |journal=Palgrave Communications |volume=6 |issue=14 |publisher=Springer Nature |doi=10.1057/s41599-020-0390-y |doi-access=free }}
{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Nature (Philosophy)}}
[[Category:Philosophy of science]]
[[Category:Eastern philosophy]]

[[pt:Filosofia da natureza]]
[[zh-yue:Nature]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:فلسفو]]
[[زمرو:قدرتي تاريخ]]
[[زمرو:سائنس جو فلسفو]]</text>
      <sha1>62cq1n2hmipdr1ts1sxmjf9jkhfsjqe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>فزڪس جي تاريخ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>79878</id>
    <revision>
      <id>322039</id>
      <parentid>316031</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T06:03:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* خارجي لنڪس */</comment>
      <origin>322039</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27265" sha1="gecs2rmm8wjvrl3aymjghqlojdintrj" xml:space="preserve">[[File:Newtons_cradle_animation_book_2.gif|thumb|هڪ نيوٽن پنڊال، جنهن جو نالو طبيعيات دان، [[آئزڪ نيوٽن]] جي نالي تي رکيو ويو آهي.]]
[[طبيعيات|فزڪس]] [[سائنس]] جي هڪ شاخ آهي جنهن جي مطالعي جا بنيادي مقصد [[مادو]] ۽ [[توانائي]] آهن. فزڪس جون دريافتون سڄي [[فطرتي سائنس|قدرتي سائنس]] ۽ [[ٽيڪنالاجي]] ۾ ايپليڪيشنون ڳولين ٿيون. تاريخي طور تي، فزڪس 17هين صدي جي سائنسي انقلاب مان اڀري، 19هين صدي عيسويء ۾ تيزيء سان ترقي ڪئي، پوء 20هين صدي عيسويء ۾ دريافتن جي هڪ سلسلي سان تبديل ٿي وئي. اڄ جي فزڪس کي ڪلاسيڪل فزڪس ۽ [[جديد طبيعيات|جديد فزڪس]] ۾ ورهائي سگهجي ٿو.

[[طبيعيات جو خاڪو|فزڪس جي تاريخ جي آئوٽ لائن]] ذريعي مخصوص موضوعن تي ڪيترائي تفصيلي مضمون موجود آهن.
==قديم تاريخ==
{{further|علم فلڪيات جي تاريخ}}

عنصر جيڪي فزڪس بڻجي ويا، اها بنيادي طور تي [[فلڪيات]]، [[بصريات]] ۽ [[ميڪانيات]] جي شعبن مان ٺهيل هئا، جنهن کي [[جاميٽري]] جي مطالعي ذريعي متحد ڪيو ويو. اها رياضياتي مضمون قديم زماني ۾ بابلي  ۽ يوناني ليکڪن، جھڙوڪ  [[ارشميدس|آرشيميدس]] ۽ [[بطليموس]]، سان گڏ شروع ٿيا. ان دوران قديم فلسفو به شامل ٿيو جنهن کي ”فزڪس“ چيو ويندو هو.

===يوناني تصور===
فطرت جي عقلي سمجهه جي طرف هلڻ جي شروعات گهٽ ۾ گهٽ [[يونان]] ۾ قديم دور (650-480 ق.م) کان اڳ سقراطي فلسفين سان ٿي. ميليٽس جو فلسفي [[ٿيلس|ٿيليس]] (7 هين ۽ 6 صدي قبل مسيح)، جنهن کي ”سائنس جو پيءُ“ قرار ڏنو ويو آهي، هن قدرتي رجحان جي مختلف مافوق الفطرت، مذهبي يا افسانوي وضاحتن کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري، اعلان ڪيو ته هر واقعي جو هڪ فطري سبب هوندو آهي.&lt;ref&gt;&quot;This shift from ecclesiastical reasoning to scientific reasoning marked the beginning of scientific methodology.&quot; Singer, C., ''A Short History of Science to the 19th Century'',  Streeter Press, 2008, p. 35.&lt;/ref&gt;  580 ق.م. ۾ ٿيلس پيش رفت ڪئي ۽ تجويز ڪيو ته پاڻي بنيادي عنصر آھي، مقناطيس ۽ رٻڊ امبر جي وچ ۾ ڪشش سان تجربو ڪيو ۽ پھرين رڪارڊ ٿيل ڪائنات جي علم جي بنياد ٺاھيو. اناگزيمئنڊر هڪ پروٽو-ارتقائي نظريي جو ترقي ڪندڙ، ٿيلس جي خيالن کي رد ڪيو ۽ تجويز ڪيو ته پاڻيء جي بدران، هڪ مادو جنهن کي &quot;ايپيرون&quot; سڏيو ويندو هو، سڀني مادي جو تعميراتي بلاڪ آهي. تقريباً 500 ق.م. ۾ هيراڪلئٽس پيش ڪيو ته ڪائنات کي سنڀاليندڙ واحد بنيادي قانون ئي تبديليءَ جو اصول آهي ۽ ڪا به شيءِ اڻڄاڻ طور تي ساڳي حالت ۾ نه رهندي آهي. هو ۽ انهن جو همعصر پرمئنيڊس، قديم فزڪس جي پهرين عالمن مان هئا جن ڪائنات ۾ وقت جي ڪردار تي غور ڪيو، هڪ اهم تصور جيڪو اڃا تائين جديد فزڪس ۾ هڪ مسئلو آهي.
[[File:Aristotle Altemps Inv8575.jpg|thumb|upright|left|[[ارسطو]] &lt;br/&gt;(384–322 ق.م.)]]
يونان ۾ ڪلاسيڪل دور ۾ (ڇئين، پنجين ۽ چوٿين صدي قبل مسيح) ۽ هيلينسٽڪ زماني ۾، قدرتي فلسفو آهستي آهستي هڪ دلچسپ ۽ متضاد مطالعي جي ميدان ۾ ترقي ڪئي. ارسطو (يوناني ٻولي: Ἀριστοτέλης، ارسٽوٽئلس) (384-322 ق.م.)، افلاطون جو هڪ شاگرد، هن تصور کي فروغ ڏنو ته طبيعي رجحان جو مشاهدو آخرڪار انهن کي سنڀاليندڙ قدرتي قانونن جي دريافت جو سبب بڻجي سگهي ٿو. ارسطو جي لکڻين ۾ فزڪس، مابعد الطبعيات، شاعري، ٿيٽر، موسيقي، منطق، بيان بازي، لسانيات، سياست، حڪومت، اخلاقيات، حياتيات ۽ علم حيوانات شامل آهن. هن پهريون ڪم لکيو، جيڪو مطالعي جي ان لائن کي &quot;فزڪس&quot; جي طور تي حوالو ڏئي ٿو. چوٿين صدي قبل مسيح ۾، ارسطو ان نظام جو بنياد رکيو، جنهن کي ارسطو جي فزڪس چيو ويندو آهي. هن خيالن، جهڙوڪ حرڪت ۽ ڪشش ثقل، جي وضاحت چار عناصر جي نظريي سان  ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ارسطوءَ جو خيال هو ته سڄو مادو &quot;ايٿر&quot; يا چئن عنصرن؛ مٽي، پاڻي، هوا ۽ باهه جي ميلاپ مان ٺهيل آهي. ارسطو جي مطابق، اهي چار زميني عنصر هڪ ٻئي جي تبديلي جي قابل آهن ۽ اھي پنھنجي قدرتي جڳھ ڏانھن ھلندا آھن. تنهنڪري هڪ پٿر ڌرتي جي مرڪز ڏانهن هيٺ ڪري ٿو پر شعلا مٿي طرف اڀرن ٿا. آخرڪار، ارسطو جي فزڪس يورپ ۾ ڪيترن ئي صدين تائين تمام گهڻو مشهور ٿي. وچين دور جي سائنسي ۽ علمي ترقيءَ جي ڄاڻ ڏيڻ لاء، اهو يورپ ۾  [[گئليليو گئليلي|گليلو گليلي]] ۽ [[آئزڪ نيوٽن]] جي دور تائين، مرڪزي سائنسي نمونو رهيو. 

قديم يونان جي شروعات ۾، ڄاڻ ته ڌرتي گول آهي، عام هئي. تقريبن 240 ق.م. ۾، هڪ بنيادي تجربي جي نتيجي ۾، [[ايراٽوس ٿينيز|ايراٽوسٿينيز]] (276-194 ق.م.) صحيح انداز ۾ ان جي فريم جو اندازو لڳايو. ارسطو جي جيو سينٽرڪ نظريي (تي ڌرتي ڪائنات جو مرڪز آهي) جي ابتڙ آرسٽارڪس آف ساموس (يوناني ٻولي: Ἀρίσταρχος؛ 310 - 230 ق.م.) شمسي نظام جي هيليو سينٽرڪ ماڊل (تي سج هن نظام جو مرڪز آهي) لاءِ واضح دليل پيش ڪيو. يعني ان جي مرڪز ۾ ڌرتيءَ کي نه،  سج کي رکڻ لاءِ،  واضح دليل پيش ڪيو. سيليوسيا جو سيليوڪس، آرسٽارڪس جي هيليو سينٽرڪ  نظريي جو پيروڪار، چيو ته ڌرتي پنهنجي محور جي چوڌاري گردش ڪري ٿي، جيڪو بدلي ۾  سج جي چوڌاري گردش ڪندي آهي. جيتوڻيڪ هن جيڪي دليل استعمال ڪيا اها گم ٿي ويا آهن،  [[پلو ٽارڪ|پلوٽارڪ]] جو چوڻ آهي ته سيليوڪس پهريون شخص هو جنهن استدلال ذريعي هيليو سينٽرڪ نظام کي ثابت ڪيو.
[[File:Domenico-Fetti Archimedes 1620.jpg|thumb|180px|The ancient Greek mathematician [[Archimedes]], developer of ideas regarding [[fluid mechanics]] and [[buoyancy]].]]
ٽين صدي قبل مسيح ۾ يوناني رياضي دان، سائراڪيوز جو [[ارشميدس]] (يوناني:Ἀρχιμήδης؛ 287–212 ق.م.) عام طور تي ھن کي قديم زماني جو سڀني کان سٺو رياضي دان مڃيو ويندو آهي.

He laid the foundations of [[Fluid statics|hydrostatics]], [[statics]] and calculated the underlying mathematics of the [[lever]]. A leading scientist of classical antiquity, Archimedes also developed elaborate systems of pulleys to move large objects with a minimum of effort. The [[Archimedes' screw]] underpins modern hydroengineering, and his machines of war helped to hold back the armies of Rome in the [[First Punic War]]. Archimedes even tore apart the arguments of Aristotle and his metaphysics, pointing out that it was impossible to separate mathematics and nature and proved it by converting mathematical theories into practical inventions. Furthermore, in his work ''[[On Floating Bodies]]'', around 250 BCE, Archimedes developed the law of [[buoyancy]], also known as [[Archimedes' principle]]. In mathematics, Archimedes used the method of exhaustion to calculate the area under the arc of a [[parabola]] with the summation of an infinite series, and gave a remarkably accurate approximation of [[pi]]. He also defined the [[Archimedean spiral|spiral bearing his name]], formulae for the [[volume]]s of surfaces of revolution and an ingenious system for expressing very large numbers. He also developed the principles of equilibrium states and [[center of mass|centers of gravity]], ideas that would influence future scholars like Galileo, and Newton.

[[Hipparchus]] (190–120 BCE), focusing on astronomy and mathematics, used sophisticated geometrical techniques to map the motion of the stars and [[planet]]s, even predicting the times that [[Solar eclipse]]s would happen. He added calculations of the distance of the Sun and Moon from the Earth, based upon his improvements to the observational instruments used at that time. Another of the early physicists was [[Ptolemy]] (90–168 CE), one of the leading minds during the time of the [[Roman Empire]]. Ptolemy was the author of several scientific treatises, at least three of which were of continuing importance to later Islamic and European science. The first is the astronomical treatise now known as the ''[[Almagest]]'' (in Greek, Ἡ Μεγάλη Σύνταξις, &quot;The Great Treatise&quot;, originally Μαθηματικὴ Σύνταξις, &quot;Mathematical Treatise&quot;). The second is the ''[[Geography (Ptolemy)|Geography]]'', which is a thorough discussion of the geographic knowledge of the [[Greco-Roman world]].

Much of the accumulated knowledge of the ancient world was lost. Even of the works of the many respectable thinkers, few fragments survived. Although he wrote at least fourteen books, almost nothing of Hipparchus' direct work survived. Of the 150 reputed [[Aristotelianism|Aristotelian]] works, only 30 exist, and some of those are &quot;little more than lecture notes&quot;.{{According to whom|date=June 2018}}

===India and China===
{{further|History of science and technology in China|History of Indian science and technology}}
[[File:Hindu-arabic1.jpg|thumb|The Hindu-Arabic numeral system. The inscriptions on the [[edicts of Ashoka]] (3rd century BCE) display this number system being used by the Imperial [[Maurya Empire|Mauryas]].]]
Important physical and mathematical traditions also existed in [[History of science and technology in China|ancient Chinese]] and [[History of Indian science and technology|Indian sciences]].

[[File:Su Song Star Map 1.JPG|left|thumb|260px|[[Star map]]s by the 11th-century Chinese [[polymath]] [[Su Song]] are the oldest known [[Woodblock printing|woodblock-printed]] star maps to have survived to the present day. This example, dated 1092,&lt;ref group=&quot;note&quot;&gt;Click the image to see further details.&lt;/ref&gt; employs the cylindrical [[equirectangular projection]].&lt;ref&gt;{{citation |last=Miyajima |first=Kazuhiko |year=1998 |title=Projection Methods in Chinese, Korean and Japanese Star Maps |journal=Highlights of Astronomy |volume=11 |issue=2 |pages=712–715 |doi=10.1017/s1539299600018554 |doi-access=free }}&lt;/ref&gt;]]

In [[Indian philosophy]], Maharishi [[Kanada (philosopher)|Kanada]] was the first to systematically develop a theory of atomism around 200 BCE&lt;ref&gt;Oliver Leaman, ''Key Concepts in Eastern Philosophy.'' Routledge, 1999, page 269.&lt;/ref&gt; though some authors have allotted him an earlier era in the 6th century BCE.&lt;ref&gt;{{harvnb|Chattopadhyaya|1986|pp=169–70}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Choudhury|2006|p=202}}&lt;/ref&gt; It was further elaborated by the [[Buddhist atomism|Buddhist atomists]] [[Dharmakirti]] and [[Dignāga]] during the 1st millennium CE.&lt;ref&gt;(Stcherbatsky 1962 (1930). Vol. 1. P. 19)&lt;/ref&gt; [[Pakudha Kaccayana]], a 6th-century BCE Indian philosopher and contemporary of [[Gautama Buddha]], had also propounded ideas about the atomic constitution of the material world. These philosophers believed that other elements (except ether) were physically palpable and hence comprised minuscule particles of matter. The last minuscule particle of matter that could not be subdivided further was termed [[Atom|Parmanu]]. These philosophers considered the atom to be indestructible and hence eternal. The Buddhists thought atoms to be minute objects unable to be seen to the naked eye that come into being and vanish in an instant. The [[Vaisheshika]] school of philosophers believed that an atom was a mere point in [[space]]. It was also first to depict relations between motion and force applied. Indian theories about the atom are greatly abstract and enmeshed in philosophy as they were based on logic and not on personal experience or experimentation. In [[Indian astronomy]], [[Aryabhata]]'s ''[[Aryabhatiya]]'' (499&amp;nbsp;CE) proposed the [[Earth's rotation]], while [[Nilakantha Somayaji]] (1444–1544) of the [[Kerala school of astronomy and mathematics]] proposed a semi-heliocentric model resembling the [[Tychonic system]].

The study of [[magnetism]] in [[History of China#Ancient China|Ancient China]] dates back to the 4th century BCE. (in the ''Book of the Devil Valley Master''),&lt;ref&gt;Li Shu-hua, &quot;Origine de la Boussole 11. Aimant et Boussole&quot;, ''Isis'', Vol. 45, No. 2. (Jul., 1954), p.175&lt;/ref&gt; A main contributor to this field was [[Shen Kuo]] (1031–1095), a [[polymath]] and statesman who was the first to describe the [[Compass|magnetic-needle compass]] used for navigation, as well as establishing the concept of [[true north]]. In optics, Shen Kuo independently developed a [[camera obscura]].&lt;ref name=&quot;needham volume 4 part 1 98&quot;&gt;[[Joseph Needham]], Volume 4, Part 1, 98.&lt;/ref&gt;

===Islamic world===
{{main|Physics in the medieval Islamic world|Science in the medieval Islamic world}}
{{see also|List of scientists in medieval Islamic world}}
[[File:Alhazen (122459248).jpg|thumb|left|170px|[[Ibn al-Haytham]] ({{Circa|965–1040}}).]]

In the 7th to 15th centuries, scientific progress occurred in the Muslim world. Many classic works in [[India]]n, [[Assyria]]n, [[Sassanian|Sassanian (Persian)]] and [[Greece|Greek]], including the works of Aristotle, were translated into [[Arabic]].&lt;ref name=RobinsonCambridge&gt;{{cite book |editor=Robinson, Francis |editor-link=Francis Robinson |title=The Cambridge Illustrated History of the Islamic World |publisher=Cambridge University Press |year=1996 |pages=228–229}}&lt;/ref&gt; Important contributions were made by [[Ibn al-Haytham]] (965–1040), an [[Arab]]&lt;ref&gt;Esposito (2000)، The Oxford History of Islam، Oxford University Press، P. 192. : “Ibn al-Haytham (d. 1039), known in the West as Alhazan, was a leading Arab mathematician, astronomer, and physicist. His optical compendium, Kitab al-Manazir, is the greatest medieval work on optics”&lt;/ref&gt; or [[Persians|Persian]]&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Child|Shuter|Taylor|1992|p=70}}, {{Harvard citation|Dessel|Nehrich|Voran|1973|p=164}}, Understanding History by John Child, Paul Shuter, David Taylor - Page 70. &quot;Alhazen, a Persian scientist, showed that the eye saw light from other objects. This started optics, the science of light. The Arabs also studied astronomy, the study of the stars. &quot;&lt;/ref&gt; scientist, considered to be a founder of modern [[optics]]. Ptolemy and Aristotle theorised that light either shone from the eye to illuminate objects or that &quot;forms&quot; emanated from objects themselves, whereas al-Haytham (known by the Latin name &quot;Alhazen&quot;) suggested that light travels to the eye in rays from different points on an object. The works of Ibn al-Haytham and [[al-Biruni]] (973–1050), a Persian scientist, eventually passed on to Western Europe where they were studied by scholars such as [[Roger Bacon]] and [[Vitello]].&lt;ref&gt;{{Harvtxt|Glick|Livesey|Wallis|2005|pp=89–90}}&lt;/ref&gt;

Ibn al-Haytham used controlled experiments in his work on optics, although to what extent it differed from Ptolemy is up to debate.&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Smith |first=Mark |title=From Sight to Light: The Passage from Ancient to Modern Optics |publisher=The University of Chicago Press |year=2015 |pages=225 |bibcode=2014fslp.book.....S |quote=The same holds for Alhacen’s methodology. It may look modern because of its strong empirical bias and reliance on controlled experiments, but Ptolemy’s approach was no less empirical, and it, too, was based on controlled experiments. In addition, Alhacen’s two most modern-looking experiments are based on physically unobtainable precision in equipment design and observation, so we are left to doubt that he actually carried them out as described— except, of course, in his mind. And these experiments were not new in conception. They were clearly based on equivalent ones in Ptolemy’s Optics, although Alhacen had to reformulate them in significant and creative ways to accommodate the testing of light rays rather than visual rays.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Darrigol |first=Olivier |title=A History of Optics from Greek Antiquity to the Nineteenth Century |publisher= Oxford University Press |year=2012 |pages=20}}&lt;/ref&gt; Arabic mechanics like Bīrūnī and [[Al-Khazini]] developed sophisticated &quot;science of weight&quot;, carrying out measurements of specific weights and volumes&lt;ref&gt;{{Cite book |last1=Lindberg |first1=David |title=The Cambridge History of Science, Volume 2, Medieval Science |last2=Shank |first2=Michael |year=2013 |pages=984–1108}}&lt;/ref&gt;

[[Avicenna|Ibn Sīnā]] (980–1037), known as &quot;Avicenna&quot;, was a polymath from [[Bukhara]] (in present-day [[Uzbekistan]]) responsible for important contributions to physics, optics, philosophy and [[medicine]]. He published his theory of [[Motion (physics)|motion]] in ''[[Book of Healing]]'' (1020), where he argued that an impetus is imparted to a projectile by the thrower. He viewed it as persistent, requiring external forces such as [[air resistance]] to dissipate it.&lt;ref name=Espinoza&gt;{{cite journal | last1 = Espinoza | first1 = Fernando  | date = 2005 | title = An analysis of the historical development of ideas about motion and its implications for teaching | journal = Physics Education | volume = 40 | issue = 2| page = 141 | doi=10.1088/0031-9120/40/2/002|bibcode = 2005PhyEd..40..139E | s2cid = 250809354 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Nasr&gt;{{Cite book |title=The Islamic intellectual tradition in Persia |author=[[Seyyed Hossein Nasr]] &amp; Mehdi Amin Razavi |publisher=[[Routledge]] |date=1996 |isbn=978-0-7007-0314-2 |page=72}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Sayili&gt;{{cite journal|doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x|author=Aydin Sayili|date=1987|title=Ibn Sīnā and Buridan on the Motion of the Projectile|journal=Annals of the New York Academy of Sciences|volume=500|issue=1|pages=477–482|bibcode=1987NYASA.500..477S|s2cid=84784804|author-link=Aydin Sayili}}&lt;/ref&gt; Ibn Sina made a distinction between 'force' and 'inclination' (called &quot;mayl&quot;), and argued that an object gained mayl when the object is in opposition to its natural motion. He concluded that continuation of motion is attributed to the inclination that is transferred to the object, and that object will be in motion until the mayl is spent. This conception of motion is consistent with [[Newton's first law of motion]], [[inertia]], which states that an object in motion will stay in motion unless it is acted on by an external force.&lt;ref name=Espinoza /&gt; This idea which dissented from the Aristotelian view was later described as &quot;[[Theory of impetus|impetus]]&quot; by [[John Buridan]], who was likely influenced by Ibn Sina's ''Book of Healing''.&lt;ref name = &quot;ibn sina and buridan&quot;&gt;Sayili, Aydin. &quot;Ibn Sina and Buridan on the Motion the Projectile&quot;. Annals of the New York Academy of Sciences vol. 500(1). p.477-482.&lt;/ref&gt;

[[File:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|upright|thumb|A page from [[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|al-Khwārizmī]]'s ''[[The Compendious Book on Calculation by Completion and Balancing|Algebra]]''.]]

[[Hibat Allah Abu'l-Barakat al-Baghdaadi]] ({{Circa|1080|1165}}) adopted and modified Ibn Sina's theory on [[projectile motion]]. In his ''Kitab al-Mu'tabar'', Abu'l-Barakat stated that the mover imparts a violent inclination (''mayl qasri'') on the moved and that this diminishes as the moving object distances itself from the mover.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot;&gt;{{Cite book|title=Pseudo-Avicenna, Liber Celi Et Mundi: A Critical Edition|first=Oliver|last=Gutman|publisher=[[Brill Publishers]]|year=2003|isbn=90-04-13228-7|page=193}}&lt;/ref&gt; He also proposed an explanation of the [[acceleration]] of falling bodies by the accumulation of successive increments of [[Power (physics)|power]] with successive increments of [[velocity]].&lt;ref&gt;[[Alistair Cameron Crombie|Crombie, Alistair Cameron]], ''Augustine to Galileo 2'', p. 67.&lt;/ref&gt; According to [[Shlomo Pines]], al-Baghdaadi's theory of motion was &quot;the oldest negation of Aristotle's fundamental dynamic law [namely, that a constant force produces a uniform motion], [and is thus an] anticipation in a vague fashion of the fundamental law of [[classical mechanics]] [namely, that a force applied continuously produces acceleration].&quot;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|last=Pines|first=Shlomo|title=Abu'l-Barakāt al-Baghdādī, Hibat Allah|encyclopedia=[[Dictionary of Scientific Biography]]|volume=1|pages=26–28|publisher=Charles Scribner's Sons|location=New York|year=1970|isbn=0-684-10114-9}}
&lt;br /&gt;([[cf.]] Abel B. Franco (October 2003). &quot;Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory&quot;, ''Journal of the History of Ideas'' '''64''' (4), p. 521-546 [528].)&lt;/ref&gt; Jean Buridan and [[Albert of Saxony (philosopher)|Albert of Saxony]] later referred to Abu'l-Barakat in explaining that the acceleration of a falling body is a result of its increasing impetus.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot; /&gt;

[[Ibn Bajjah]] ({{Circa|1085}}{{Nbsp}}– 1138), known as &quot;Avempace&quot; in Europe, proposed that for every force there is always a [[Reaction (physics)|reaction]] force. Ibn Bajjah was a critic of Ptolemy and he worked on creating a new theory of velocity to replace the one theorized by Aristotle. Two future philosophers supported the theories Avempace created, known as Avempacean dynamics. These philosophers were [[Thomas Aquinas]], a Catholic priest, and [[Duns Scotus|John Duns Scotus]].&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; [[Galileo Galilei|Galileo]] went on to adopt Avempace's formula &quot;that the velocity of a given object is the difference of the motive power of that object and the resistance of the medium of motion&quot;.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Citation|last=Gracia|first=Jorge J. E.|chapter=Philosophy in the Middle Ages: An Introduction|date=2007-11-26|pages=1–11|publisher=Blackwell Publishing Ltd|isbn=9780470996669|doi=10.1002/9780470996669.ch1|title=A Companion to Philosophy in the Middle Ages}}&lt;/ref&gt;

[[Nasir al-Din al-Tusi]] (1201–1274), a Persian astronomer and mathematician who died in Baghdad, introduced the [[Tusi couple]]. Copernicus later drew heavily on the work of al-Din al-Tusi and his students, but without acknowledgment.&lt;ref name=&quot;cosmosmagazine.com&quot;&gt;{{cite web |url=https://cosmosmagazine.com/society/top-10-ancient-arabic-scientists |title=Top 10 ancient Arabic scientists |publisher=Cosmos magazine |date=2011-01-06 |access-date=2013-04-20}}&lt;/ref&gt;

===Medieval Europe===
{{further|Theory of impetus}}
Awareness of ancient works re-entered the West through [[Latin translations of the 12th century|translations from Arabic to Latin]]. Their re-introduction, combined with [[Islam and Judaism|Judeo-Islamic]] theological commentaries, had a great influence on [[Medieval philosophy|Medieval philosophers]] such as [[Thomas Aquinas]]. [[Scholasticism|Scholastic European scholars]], who sought to reconcile the philosophy of the ancient classical philosophers with [[Christian theology]], proclaimed Aristotle the greatest thinker of the ancient world. In cases where they did not directly contradict the Bible, Aristotelian physics became the foundation for the physical explanations of the European Churches. Quantification became a core element of medieval physics.&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Crombie |first=A. C. |date=1961 |title=Quantification in Medieval Physics |url=https://www.jstor.org/stable/228677 |journal=Isis |volume=52 |issue=2 |pages=143–160 |doi=10.1086/349467 |jstor=228677 |issn=0021-1753}}&lt;/ref&gt;

Based on Aristotelian physics, Scholastic physics described things as moving according to their essential nature. Celestial objects were described as moving in circles, because perfect circular motion was considered an innate property of objects that existed in the uncorrupted realm of the [[celestial spheres]]. The [[theory of impetus]], the ancestor to the concepts of [[inertia]] and [[momentum]], was developed along similar lines by [[Medieval philosophy|medieval philosophers]] such as [[John Philoponus]] and [[Jean Buridan]]. Motions below the lunar sphere were seen as imperfect, and thus could not be expected to exhibit consistent motion. More idealized motion in the &quot;sublunary&quot; realm could only be achieved through [[Mechanics (Aristotle)|artifice]], and prior to the 17th century, many did not view artificial experiments as a valid means of learning about the natural world. Physical explanations in the sublunary realm revolved around tendencies. Stones contained the element earth, and earthly objects tended to move in a straight line toward the centre of the earth (and the universe in the Aristotelian geocentric view) unless otherwise prevented from doing so.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Lindberg|first=David C.|title=The Beginnings of Western Science|date=1992|publisher=University of Chicago Press|doi=10.7208/chicago/9780226482064.001.0001|isbn=978-0-226-48231-6}}&lt;/ref&gt;

{{clear left}}

==سائنسي انقلاب== 
==18هين صدي جي ترقي== 
19هين صدي==
20هين صدي: جديد فزڪس جو جنم==
==جديد طبيعيات== 
==طبيعيات جي تاريخ تي مضمون== 
==پڻ ڏسو== 
* مشهور طبيعيات دان جي فهرست 
* فزڪس ڪانفرنس جي فهرست
* فزڪس ۾ نوبل انعام حاصل ڪندڙن جي فهرست 
* فزڪس ۾ اهم اشاعتن جي فهرست
* فزڪس ۾ تجربن جي فهرست
==خارجي لنڪس==
* [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/prism.php?id=90 &quot;Selected Works about Isaac Newton and His Thought&quot;] from [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/ ''The Newton Project'']{{مئل ڳنڍڻو|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{DEFAULTSORT:History Of Physics}}
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]
[[زمرو:سائنس جي تاريخ بلحاظ شعبا]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:تاريخ]]
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:طبيعيات]]</text>
      <sha1>gecs2rmm8wjvrl3aymjghqlojdintrj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322042</id>
      <parentid>322039</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T06:06:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>322042</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27261" sha1="0b3gysb06g3uyz8qua43qxjxtshw7c6" xml:space="preserve">[[File:Newtons_cradle_animation_book_2.gif|thumb|هڪ نيوٽن پنڊال، جنهن جو نالو طبيعيات دان، [[آئزڪ نيوٽن]] جي نالي تي رکيو ويو آهي.]]
[[طبيعيات|فزڪس]] [[سائنس]] جي هڪ شاخ آهي جنهن جي مطالعي جا بنيادي مقصد [[مادو]] ۽ [[توانائي]] آهن. فزڪس جون دريافتون سڄي [[فطرتي سائنس|قدرتي سائنس]] ۽ [[ٽيڪنالاجي]] ۾ ايپليڪيشنون ڳولين ٿيون. تاريخي طور تي، فزڪس 17هين صدي جي سائنسي انقلاب مان اڀري، 19هين صدي عيسويء ۾ تيزيء سان ترقي ڪئي، پوء 20هين صدي عيسويء ۾ دريافتن جي هڪ سلسلي سان تبديل ٿي وئي. اڄ جي فزڪس کي ڪلاسيڪل فزڪس ۽ [[جديد طبيعيات|جديد فزڪس]] ۾ ورهائي سگهجي ٿو.

[[طبيعيات جو خاڪو|فزڪس جي تاريخ جي آئوٽ لائن]] ذريعي مخصوص موضوعن تي ڪيترائي تفصيلي مضمون موجود آهن.
==قديم تاريخ==
{{further|علم فلڪيات جي تاريخ}}

عنصر جيڪي فزڪس بڻجي ويا، اها بنيادي طور تي [[فلڪيات]]، [[بصريات]] ۽ [[ميڪانيات]] جي شعبن مان ٺهيل هئا، جنهن کي [[جاميٽري]] جي مطالعي ذريعي متحد ڪيو ويو. اها رياضياتي مضمون قديم زماني ۾ بابلي  ۽ يوناني ليکڪن، جھڙوڪ  [[ارشميدس|آرشيميدس]] ۽ [[بطليموس]]، سان گڏ شروع ٿيا. ان دوران قديم فلسفو به شامل ٿيو جنهن کي ”فزڪس“ چيو ويندو هو.

===يوناني تصور===
فطرت جي عقلي سمجهه جي طرف هلڻ جي شروعات گهٽ ۾ گهٽ [[يونان]] ۾ قديم دور (650-480 ق.م) کان اڳ سقراطي فلسفين سان ٿي. ميليٽس جو فلسفي [[ٿيلس|ٿيليس]] (7 هين ۽ 6 صدي قبل مسيح)، جنهن کي ”سائنس جو پيءُ“ قرار ڏنو ويو آهي، هن قدرتي رجحان جي مختلف مافوق الفطرت، مذهبي يا افسانوي وضاحتن کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري، اعلان ڪيو ته هر واقعي جو هڪ فطري سبب هوندو آهي.&lt;ref&gt;&quot;This shift from ecclesiastical reasoning to scientific reasoning marked the beginning of scientific methodology.&quot; Singer, C., ''A Short History of Science to the 19th Century'',  Streeter Press, 2008, p. 35.&lt;/ref&gt;  580 ق.م. ۾ ٿيلس پيش رفت ڪئي ۽ تجويز ڪيو ته پاڻي بنيادي عنصر آھي، مقناطيس ۽ رٻڊ امبر جي وچ ۾ ڪشش سان تجربو ڪيو ۽ پھرين رڪارڊ ٿيل ڪائنات جي علم جي بنياد ٺاھيو. اناگزيمئنڊر هڪ پروٽو-ارتقائي نظريي جو ترقي ڪندڙ، ٿيلس جي خيالن کي رد ڪيو ۽ تجويز ڪيو ته پاڻيء جي بدران، هڪ مادو جنهن کي &quot;ايپيرون&quot; سڏيو ويندو هو، سڀني مادي جو تعميراتي بلاڪ آهي. تقريباً 500 ق.م. ۾ هيراڪلئٽس پيش ڪيو ته ڪائنات کي سنڀاليندڙ واحد بنيادي قانون ئي تبديليءَ جو اصول آهي ۽ ڪا به شيءِ اڻڄاڻ طور تي ساڳي حالت ۾ نه رهندي آهي. هو ۽ انهن جو همعصر پرمئنيڊس، قديم فزڪس جي پهرين عالمن مان هئا جن ڪائنات ۾ وقت جي ڪردار تي غور ڪيو، هڪ اهم تصور جيڪو اڃا تائين جديد فزڪس ۾ هڪ مسئلو آهي.
[[File:Aristotle Altemps Inv8575.jpg|thumb|upright|left|[[ارسطو]] &lt;br/&gt;(384–322 ق.م.)]]
يونان ۾ ڪلاسيڪل دور ۾ (ڇئين، پنجين ۽ چوٿين صدي قبل مسيح) ۽ هيلينسٽڪ زماني ۾، قدرتي فلسفو آهستي آهستي هڪ دلچسپ ۽ متضاد مطالعي جي ميدان ۾ ترقي ڪئي. ارسطو (يوناني ٻولي: Ἀριστοτέλης، ارسٽوٽئلس) (384-322 ق.م.)، افلاطون جو هڪ شاگرد، هن تصور کي فروغ ڏنو ته طبيعي رجحان جو مشاهدو آخرڪار انهن کي سنڀاليندڙ قدرتي قانونن جي دريافت جو سبب بڻجي سگهي ٿو. ارسطو جي لکڻين ۾ فزڪس، مابعد الطبعيات، شاعري، ٿيٽر، موسيقي، منطق، بيان بازي، لسانيات، سياست، حڪومت، اخلاقيات، حياتيات ۽ علم حيوانات شامل آهن. هن پهريون ڪم لکيو، جيڪو مطالعي جي ان لائن کي &quot;فزڪس&quot; جي طور تي حوالو ڏئي ٿو. چوٿين صدي قبل مسيح ۾، ارسطو ان نظام جو بنياد رکيو، جنهن کي ارسطو جي فزڪس چيو ويندو آهي. هن خيالن، جهڙوڪ حرڪت ۽ ڪشش ثقل، جي وضاحت چار عناصر جي نظريي سان  ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ارسطوءَ جو خيال هو ته سڄو مادو &quot;ايٿر&quot; يا چئن عنصرن؛ مٽي، پاڻي، هوا ۽ باهه جي ميلاپ مان ٺهيل آهي. ارسطو جي مطابق، اهي چار زميني عنصر هڪ ٻئي جي تبديلي جي قابل آهن ۽ اھي پنھنجي قدرتي جڳھ ڏانھن ھلندا آھن. تنهنڪري هڪ پٿر ڌرتي جي مرڪز ڏانهن هيٺ ڪري ٿو پر شعلا مٿي طرف اڀرن ٿا. آخرڪار، ارسطو جي فزڪس يورپ ۾ ڪيترن ئي صدين تائين تمام گهڻو مشهور ٿي. وچين دور جي سائنسي ۽ علمي ترقيءَ جي ڄاڻ ڏيڻ لاء، اهو يورپ ۾  [[گئليليو گئليلي|گليلو گليلي]] ۽ [[آئزڪ نيوٽن]] جي دور تائين، مرڪزي سائنسي نمونو رهيو. 

قديم يونان جي شروعات ۾، ڄاڻ ته ڌرتي گول آهي، عام هئي. تقريبن 240 ق.م. ۾، هڪ بنيادي تجربي جي نتيجي ۾، [[ايراٽوس ٿينيز|ايراٽوسٿينيز]] (276-194 ق.م.) صحيح انداز ۾ ان جي فريم جو اندازو لڳايو. ارسطو جي جيو سينٽرڪ نظريي (تي ڌرتي ڪائنات جو مرڪز آهي) جي ابتڙ آرسٽارڪس آف ساموس (يوناني ٻولي: Ἀρίσταρχος؛ 310 - 230 ق.م.) شمسي نظام جي هيليو سينٽرڪ ماڊل (تي سج هن نظام جو مرڪز آهي) لاءِ واضح دليل پيش ڪيو. يعني ان جي مرڪز ۾ ڌرتيءَ کي نه،  سج کي رکڻ لاءِ،  واضح دليل پيش ڪيو. سيليوسيا جو سيليوڪس، آرسٽارڪس جي هيليو سينٽرڪ  نظريي جو پيروڪار، چيو ته ڌرتي پنهنجي محور جي چوڌاري گردش ڪري ٿي، جيڪو بدلي ۾  سج جي چوڌاري گردش ڪندي آهي. جيتوڻيڪ هن جيڪي دليل استعمال ڪيا اها گم ٿي ويا آهن،  [[پلو ٽارڪ|پلوٽارڪ]] جو چوڻ آهي ته سيليوڪس پهريون شخص هو جنهن استدلال ذريعي هيليو سينٽرڪ نظام کي ثابت ڪيو.
[[File:Domenico-Fetti Archimedes 1620.jpg|thumb|180px|The ancient Greek mathematician [[Archimedes]], developer of ideas regarding [[fluid mechanics]] and [[buoyancy]].]]
ٽين صدي قبل مسيح ۾ يوناني رياضي دان، سائراڪيوز جو [[ارشميدس]] (يوناني:Ἀρχιμήδης؛ 287–212 ق.م.) عام طور تي ھن کي قديم زماني جو سڀني کان سٺو رياضي دان مڃيو ويندو آهي.

He laid the foundations of [[Fluid statics|hydrostatics]], [[statics]] and calculated the underlying mathematics of the [[lever]]. A leading scientist of classical antiquity, Archimedes also developed elaborate systems of pulleys to move large objects with a minimum of effort. The [[Archimedes' screw]] underpins modern hydroengineering, and his machines of war helped to hold back the armies of Rome in the [[First Punic War]]. Archimedes even tore apart the arguments of Aristotle and his metaphysics, pointing out that it was impossible to separate mathematics and nature and proved it by converting mathematical theories into practical inventions. Furthermore, in his work ''[[On Floating Bodies]]'', around 250 BCE, Archimedes developed the law of [[buoyancy]], also known as [[Archimedes' principle]]. In mathematics, Archimedes used the method of exhaustion to calculate the area under the arc of a [[parabola]] with the summation of an infinite series, and gave a remarkably accurate approximation of [[pi]]. He also defined the [[Archimedean spiral|spiral bearing his name]], formulae for the [[volume]]s of surfaces of revolution and an ingenious system for expressing very large numbers. He also developed the principles of equilibrium states and [[center of mass|centers of gravity]], ideas that would influence future scholars like Galileo, and Newton.

[[Hipparchus]] (190–120 BCE), focusing on astronomy and mathematics, used sophisticated geometrical techniques to map the motion of the stars and [[planet]]s, even predicting the times that [[Solar eclipse]]s would happen. He added calculations of the distance of the Sun and Moon from the Earth, based upon his improvements to the observational instruments used at that time. Another of the early physicists was [[Ptolemy]] (90–168 CE), one of the leading minds during the time of the [[Roman Empire]]. Ptolemy was the author of several scientific treatises, at least three of which were of continuing importance to later Islamic and European science. The first is the astronomical treatise now known as the ''[[Almagest]]'' (in Greek, Ἡ Μεγάλη Σύνταξις, &quot;The Great Treatise&quot;, originally Μαθηματικὴ Σύνταξις, &quot;Mathematical Treatise&quot;). The second is the ''[[Geography (Ptolemy)|Geography]]'', which is a thorough discussion of the geographic knowledge of the [[Greco-Roman world]].

Much of the accumulated knowledge of the ancient world was lost. Even of the works of the many respectable thinkers, few fragments survived. Although he wrote at least fourteen books, almost nothing of Hipparchus' direct work survived. Of the 150 reputed [[Aristotelianism|Aristotelian]] works, only 30 exist, and some of those are &quot;little more than lecture notes&quot;.{{According to whom|date=June 2018}}

===India and China===
{{further|History of science and technology in China|History of Indian science and technology}}
[[File:Hindu-arabic1.jpg|thumb|The Hindu-Arabic numeral system. The inscriptions on the [[edicts of Ashoka]] (3rd century BCE) display this number system being used by the Imperial [[Maurya Empire|Mauryas]].]]
Important physical and mathematical traditions also existed in [[History of science and technology in China|ancient Chinese]] and [[History of Indian science and technology|Indian sciences]].

[[File:Su Song Star Map 1.JPG|left|thumb|260px|[[Star map]]s by the 11th-century Chinese [[polymath]] [[Su Song]] are the oldest known [[Woodblock printing|woodblock-printed]] star maps to have survived to the present day. This example, dated 1092,&lt;ref group=&quot;note&quot;&gt;Click the image to see further details.&lt;/ref&gt; employs the cylindrical [[equirectangular projection]].&lt;ref&gt;{{citation |last=Miyajima |first=Kazuhiko |year=1998 |title=Projection Methods in Chinese, Korean and Japanese Star Maps |journal=Highlights of Astronomy |volume=11 |issue=2 |pages=712–715 |doi=10.1017/s1539299600018554 |doi-access=free }}&lt;/ref&gt;]]

In [[Indian philosophy]], Maharishi [[Kanada (philosopher)|Kanada]] was the first to systematically develop a theory of atomism around 200 BCE&lt;ref&gt;Oliver Leaman, ''Key Concepts in Eastern Philosophy.'' Routledge, 1999, page 269.&lt;/ref&gt; though some authors have allotted him an earlier era in the 6th century BCE.&lt;ref&gt;{{harvnb|Chattopadhyaya|1986|pp=169–70}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Choudhury|2006|p=202}}&lt;/ref&gt; It was further elaborated by the [[Buddhist atomism|Buddhist atomists]] [[Dharmakirti]] and [[Dignāga]] during the 1st millennium CE.&lt;ref&gt;(Stcherbatsky 1962 (1930). Vol. 1. P. 19)&lt;/ref&gt; [[Pakudha Kaccayana]], a 6th-century BCE Indian philosopher and contemporary of [[Gautama Buddha]], had also propounded ideas about the atomic constitution of the material world. These philosophers believed that other elements (except ether) were physically palpable and hence comprised minuscule particles of matter. The last minuscule particle of matter that could not be subdivided further was termed [[Atom|Parmanu]]. These philosophers considered the atom to be indestructible and hence eternal. The Buddhists thought atoms to be minute objects unable to be seen to the naked eye that come into being and vanish in an instant. The [[Vaisheshika]] school of philosophers believed that an atom was a mere point in [[space]]. It was also first to depict relations between motion and force applied. Indian theories about the atom are greatly abstract and enmeshed in philosophy as they were based on logic and not on personal experience or experimentation. In [[Indian astronomy]], [[Aryabhata]]'s ''[[Aryabhatiya]]'' (499&amp;nbsp;CE) proposed the [[Earth's rotation]], while [[Nilakantha Somayaji]] (1444–1544) of the [[Kerala school of astronomy and mathematics]] proposed a semi-heliocentric model resembling the [[Tychonic system]].

The study of [[magnetism]] in [[History of China#Ancient China|Ancient China]] dates back to the 4th century BCE. (in the ''Book of the Devil Valley Master''),&lt;ref&gt;Li Shu-hua, &quot;Origine de la Boussole 11. Aimant et Boussole&quot;, ''Isis'', Vol. 45, No. 2. (Jul., 1954), p.175&lt;/ref&gt; A main contributor to this field was [[Shen Kuo]] (1031–1095), a [[polymath]] and statesman who was the first to describe the [[Compass|magnetic-needle compass]] used for navigation, as well as establishing the concept of [[true north]]. In optics, Shen Kuo independently developed a [[camera obscura]].&lt;ref name=&quot;needham volume 4 part 1 98&quot;&gt;[[Joseph Needham]], Volume 4, Part 1, 98.&lt;/ref&gt;

===Islamic world===
{{main|Physics in the medieval Islamic world|Science in the medieval Islamic world}}
{{see also|List of scientists in medieval Islamic world}}
[[File:Alhazen (122459248).jpg|thumb|left|170px|[[Ibn al-Haytham]] ({{Circa|965–1040}}).]]

In the 7th to 15th centuries, scientific progress occurred in the Muslim world. Many classic works in [[India]]n, [[Assyria]]n, [[Sassanian|Sassanian (Persian)]] and [[Greece|Greek]], including the works of Aristotle, were translated into [[Arabic]].&lt;ref name=RobinsonCambridge&gt;{{cite book |editor=Robinson, Francis |editor-link=Francis Robinson |title=The Cambridge Illustrated History of the Islamic World |publisher=Cambridge University Press |year=1996 |pages=228–229}}&lt;/ref&gt; Important contributions were made by [[Ibn al-Haytham]] (965–1040), an [[Arab]]&lt;ref&gt;Esposito (2000)، The Oxford History of Islam، Oxford University Press، P. 192. : “Ibn al-Haytham (d. 1039), known in the West as Alhazan, was a leading Arab mathematician, astronomer, and physicist. His optical compendium, Kitab al-Manazir, is the greatest medieval work on optics”&lt;/ref&gt; or [[Persians|Persian]]&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Child|Shuter|Taylor|1992|p=70}}, {{Harvard citation|Dessel|Nehrich|Voran|1973|p=164}}, Understanding History by John Child, Paul Shuter, David Taylor - Page 70. &quot;Alhazen, a Persian scientist, showed that the eye saw light from other objects. This started optics, the science of light. The Arabs also studied astronomy, the study of the stars. &quot;&lt;/ref&gt; scientist, considered to be a founder of modern [[optics]]. Ptolemy and Aristotle theorised that light either shone from the eye to illuminate objects or that &quot;forms&quot; emanated from objects themselves, whereas al-Haytham (known by the Latin name &quot;Alhazen&quot;) suggested that light travels to the eye in rays from different points on an object. The works of Ibn al-Haytham and [[al-Biruni]] (973–1050), a Persian scientist, eventually passed on to Western Europe where they were studied by scholars such as [[Roger Bacon]] and [[Vitello]].&lt;ref&gt;{{Harvtxt|Glick|Livesey|Wallis|2005|pp=89–90}}&lt;/ref&gt;

Ibn al-Haytham used controlled experiments in his work on optics, although to what extent it differed from Ptolemy is up to debate.&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Smith |first=Mark |title=From Sight to Light: The Passage from Ancient to Modern Optics |publisher=The University of Chicago Press |year=2015 |pages=225 |bibcode=2014fslp.book.....S |quote=The same holds for Alhacen’s methodology. It may look modern because of its strong empirical bias and reliance on controlled experiments, but Ptolemy’s approach was no less empirical, and it, too, was based on controlled experiments. In addition, Alhacen’s two most modern-looking experiments are based on physically unobtainable precision in equipment design and observation, so we are left to doubt that he actually carried them out as described— except, of course, in his mind. And these experiments were not new in conception. They were clearly based on equivalent ones in Ptolemy’s Optics, although Alhacen had to reformulate them in significant and creative ways to accommodate the testing of light rays rather than visual rays.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Darrigol |first=Olivier |title=A History of Optics from Greek Antiquity to the Nineteenth Century |publisher= Oxford University Press |year=2012 |pages=20}}&lt;/ref&gt; Arabic mechanics like Bīrūnī and [[Al-Khazini]] developed sophisticated &quot;science of weight&quot;, carrying out measurements of specific weights and volumes&lt;ref&gt;{{Cite book |last1=Lindberg |first1=David |title=The Cambridge History of Science, Volume 2, Medieval Science |last2=Shank |first2=Michael |year=2013 |pages=984–1108}}&lt;/ref&gt;

[[Avicenna|Ibn Sīnā]] (980–1037), known as &quot;Avicenna&quot;, was a polymath from [[Bukhara]] (in present-day [[Uzbekistan]]) responsible for important contributions to physics, optics, philosophy and [[medicine]]. He published his theory of [[Motion (physics)|motion]] in ''[[Book of Healing]]'' (1020), where he argued that an impetus is imparted to a projectile by the thrower. He viewed it as persistent, requiring external forces such as [[air resistance]] to dissipate it.&lt;ref name=Espinoza&gt;{{cite journal | last1 = Espinoza | first1 = Fernando  | date = 2005 | title = An analysis of the historical development of ideas about motion and its implications for teaching | journal = Physics Education | volume = 40 | issue = 2| page = 141 | doi=10.1088/0031-9120/40/2/002|bibcode = 2005PhyEd..40..139E | s2cid = 250809354 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Nasr&gt;{{Cite book |title=The Islamic intellectual tradition in Persia |author=[[Seyyed Hossein Nasr]] &amp; Mehdi Amin Razavi |publisher=[[Routledge]] |date=1996 |isbn=978-0-7007-0314-2 |page=72}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Sayili&gt;{{cite journal|doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x|author=Aydin Sayili|date=1987|title=Ibn Sīnā and Buridan on the Motion of the Projectile|journal=Annals of the New York Academy of Sciences|volume=500|issue=1|pages=477–482|bibcode=1987NYASA.500..477S|s2cid=84784804|author-link=Aydin Sayili}}&lt;/ref&gt; Ibn Sina made a distinction between 'force' and 'inclination' (called &quot;mayl&quot;), and argued that an object gained mayl when the object is in opposition to its natural motion. He concluded that continuation of motion is attributed to the inclination that is transferred to the object, and that object will be in motion until the mayl is spent. This conception of motion is consistent with [[Newton's first law of motion]], [[inertia]], which states that an object in motion will stay in motion unless it is acted on by an external force.&lt;ref name=Espinoza /&gt; This idea which dissented from the Aristotelian view was later described as &quot;[[Theory of impetus|impetus]]&quot; by [[John Buridan]], who was likely influenced by Ibn Sina's ''Book of Healing''.&lt;ref name = &quot;ibn sina and buridan&quot;&gt;Sayili, Aydin. &quot;Ibn Sina and Buridan on the Motion the Projectile&quot;. Annals of the New York Academy of Sciences vol. 500(1). p.477-482.&lt;/ref&gt;

[[File:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|upright|thumb|A page from [[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|al-Khwārizmī]]'s ''[[The Compendious Book on Calculation by Completion and Balancing|Algebra]]''.]]

[[Hibat Allah Abu'l-Barakat al-Baghdaadi]] ({{Circa|1080|1165}}) adopted and modified Ibn Sina's theory on [[projectile motion]]. In his ''Kitab al-Mu'tabar'', Abu'l-Barakat stated that the mover imparts a violent inclination (''mayl qasri'') on the moved and that this diminishes as the moving object distances itself from the mover.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot;&gt;{{Cite book|title=Pseudo-Avicenna, Liber Celi Et Mundi: A Critical Edition|first=Oliver|last=Gutman|publisher=[[Brill Publishers]]|year=2003|isbn=90-04-13228-7|page=193}}&lt;/ref&gt; He also proposed an explanation of the [[acceleration]] of falling bodies by the accumulation of successive increments of [[Power (physics)|power]] with successive increments of [[velocity]].&lt;ref&gt;[[Alistair Cameron Crombie|Crombie, Alistair Cameron]], ''Augustine to Galileo 2'', p. 67.&lt;/ref&gt; According to [[Shlomo Pines]], al-Baghdaadi's theory of motion was &quot;the oldest negation of Aristotle's fundamental dynamic law [namely, that a constant force produces a uniform motion], [and is thus an] anticipation in a vague fashion of the fundamental law of [[classical mechanics]] [namely, that a force applied continuously produces acceleration].&quot;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|last=Pines|first=Shlomo|title=Abu'l-Barakāt al-Baghdādī, Hibat Allah|encyclopedia=[[Dictionary of Scientific Biography]]|volume=1|pages=26–28|publisher=Charles Scribner's Sons|location=New York|year=1970|isbn=0-684-10114-9}}
&lt;br /&gt;([[cf.]] Abel B. Franco (October 2003). &quot;Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory&quot;, ''Journal of the History of Ideas'' '''64''' (4), p. 521-546 [528].)&lt;/ref&gt; Jean Buridan and [[Albert of Saxony (philosopher)|Albert of Saxony]] later referred to Abu'l-Barakat in explaining that the acceleration of a falling body is a result of its increasing impetus.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot; /&gt;

[[Ibn Bajjah]] ({{Circa|1085}}{{Nbsp}}– 1138), known as &quot;Avempace&quot; in Europe, proposed that for every force there is always a [[Reaction (physics)|reaction]] force. Ibn Bajjah was a critic of Ptolemy and he worked on creating a new theory of velocity to replace the one theorized by Aristotle. Two future philosophers supported the theories Avempace created, known as Avempacean dynamics. These philosophers were [[Thomas Aquinas]], a Catholic priest, and [[Duns Scotus|John Duns Scotus]].&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; [[Galileo Galilei|Galileo]] went on to adopt Avempace's formula &quot;that the velocity of a given object is the difference of the motive power of that object and the resistance of the medium of motion&quot;.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Citation|last=Gracia|first=Jorge J. E.|chapter=Philosophy in the Middle Ages: An Introduction|date=2007-11-26|pages=1–11|publisher=Blackwell Publishing Ltd|isbn=9780470996669|doi=10.1002/9780470996669.ch1|title=A Companion to Philosophy in the Middle Ages}}&lt;/ref&gt;

[[Nasir al-Din al-Tusi]] (1201–1274), a Persian astronomer and mathematician who died in Baghdad, introduced the [[Tusi couple]]. Copernicus later drew heavily on the work of al-Din al-Tusi and his students, but without acknowledgment.&lt;ref name=&quot;cosmosmagazine.com&quot;&gt;{{cite web |url=https://cosmosmagazine.com/society/top-10-ancient-arabic-scientists |title=Top 10 ancient Arabic scientists |publisher=Cosmos magazine |date=2011-01-06 |access-date=2013-04-20}}&lt;/ref&gt;

===Medieval Europe===
{{further|Theory of impetus}}
Awareness of ancient works re-entered the West through [[Latin translations of the 12th century|translations from Arabic to Latin]]. Their re-introduction, combined with [[Islam and Judaism|Judeo-Islamic]] theological commentaries, had a great influence on [[Medieval philosophy|Medieval philosophers]] such as [[Thomas Aquinas]]. [[Scholasticism|Scholastic European scholars]], who sought to reconcile the philosophy of the ancient classical philosophers with [[Christian theology]], proclaimed Aristotle the greatest thinker of the ancient world. In cases where they did not directly contradict the Bible, Aristotelian physics became the foundation for the physical explanations of the European Churches. Quantification became a core element of medieval physics.&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Crombie |first=A. C. |date=1961 |title=Quantification in Medieval Physics |url=https://www.jstor.org/stable/228677 |journal=Isis |volume=52 |issue=2 |pages=143–160 |doi=10.1086/349467 |jstor=228677 |issn=0021-1753}}&lt;/ref&gt;

Based on Aristotelian physics, Scholastic physics described things as moving according to their essential nature. Celestial objects were described as moving in circles, because perfect circular motion was considered an innate property of objects that existed in the uncorrupted realm of the [[celestial spheres]]. The [[theory of impetus]], the ancestor to the concepts of [[inertia]] and [[momentum]], was developed along similar lines by [[Medieval philosophy|medieval philosophers]] such as [[John Philoponus]] and [[Jean Buridan]]. Motions below the lunar sphere were seen as imperfect, and thus could not be expected to exhibit consistent motion. More idealized motion in the &quot;sublunary&quot; realm could only be achieved through [[Mechanics (Aristotle)|artifice]], and prior to the 17th century, many did not view artificial experiments as a valid means of learning about the natural world. Physical explanations in the sublunary realm revolved around tendencies. Stones contained the element earth, and earthly objects tended to move in a straight line toward the centre of the earth (and the universe in the Aristotelian geocentric view) unless otherwise prevented from doing so.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Lindberg|first=David C.|title=The Beginnings of Western Science|date=1992|publisher=University of Chicago Press|doi=10.7208/chicago/9780226482064.001.0001|isbn=978-0-226-48231-6}}&lt;/ref&gt;

{{clear left}}

==سائنسي انقلاب== 
==18هين صدي جي ترقي== 
19هين صدي==
20هين صدي: جديد فزڪس جو جنم==
==جديد طبيعيات== 
==طبيعيات جي تاريخ تي مضمون== 
==پڻ ڏسو== 
* مشهور طبيعيات دان جي فهرست 
* فزڪس ڪانفرنس جي فهرست
* فزڪس ۾ نوبل انعام حاصل ڪندڙن جي فهرست 
* فزڪس ۾ اهم اشاعتن جي فهرست
* فزڪس ۾ تجربن جي فهرست
==خارجي لنڪس==
* [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/prism.php?id=90 &quot;Selected Works about Isaac Newton and His Thought&quot;] from [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/ ''The Newton Project'']{{مئل ڳنڍڻو|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{DEFAULTSORT:History Of Physics}}
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]
[[زمرو:سائنس جي تاريخ بلحاظ شعبا]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:طبيعيات]]
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]</text>
      <sha1>0b3gysb06g3uyz8qua43qxjxtshw7c6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322043</id>
      <parentid>322042</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T06:07:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322043</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27198" sha1="t67ekw0w6tvz2bm2fhkqdis02o4bs4u" xml:space="preserve">[[File:Newtons_cradle_animation_book_2.gif|thumb|هڪ نيوٽن پنڊال، جنهن جو نالو طبيعيات دان، [[آئزڪ نيوٽن]] جي نالي تي رکيو ويو آهي.]]
[[طبيعيات|فزڪس]] [[سائنس]] جي هڪ شاخ آهي جنهن جي مطالعي جا بنيادي مقصد [[مادو]] ۽ [[توانائي]] آهن. فزڪس جون دريافتون سڄي [[فطرتي سائنس|قدرتي سائنس]] ۽ [[ٽيڪنالاجي]] ۾ ايپليڪيشنون ڳولين ٿيون. تاريخي طور تي، فزڪس 17هين صدي جي سائنسي انقلاب مان اڀري، 19هين صدي عيسويء ۾ تيزيء سان ترقي ڪئي، پوء 20هين صدي عيسويء ۾ دريافتن جي هڪ سلسلي سان تبديل ٿي وئي. اڄ جي فزڪس کي ڪلاسيڪل فزڪس ۽ [[جديد طبيعيات|جديد فزڪس]] ۾ ورهائي سگهجي ٿو.

[[طبيعيات جو خاڪو|فزڪس جي تاريخ جي آئوٽ لائن]] ذريعي مخصوص موضوعن تي ڪيترائي تفصيلي مضمون موجود آهن.
==قديم تاريخ==
{{further|علم فلڪيات جي تاريخ}}

عنصر جيڪي فزڪس بڻجي ويا، اها بنيادي طور تي [[فلڪيات]]، [[بصريات]] ۽ [[ميڪانيات]] جي شعبن مان ٺهيل هئا، جنهن کي [[جاميٽري]] جي مطالعي ذريعي متحد ڪيو ويو. اها رياضياتي مضمون قديم زماني ۾ بابلي  ۽ يوناني ليکڪن، جھڙوڪ  [[ارشميدس|آرشيميدس]] ۽ [[بطليموس]]، سان گڏ شروع ٿيا. ان دوران قديم فلسفو به شامل ٿيو جنهن کي ”فزڪس“ چيو ويندو هو.

===يوناني تصور===
فطرت جي عقلي سمجهه جي طرف هلڻ جي شروعات گهٽ ۾ گهٽ [[يونان]] ۾ قديم دور (650-480 ق.م) کان اڳ سقراطي فلسفين سان ٿي. ميليٽس جو فلسفي [[ٿيلس|ٿيليس]] (7 هين ۽ 6 صدي قبل مسيح)، جنهن کي ”سائنس جو پيءُ“ قرار ڏنو ويو آهي، هن قدرتي رجحان جي مختلف مافوق الفطرت، مذهبي يا افسانوي وضاحتن کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري، اعلان ڪيو ته هر واقعي جو هڪ فطري سبب هوندو آهي.&lt;ref&gt;&quot;This shift from ecclesiastical reasoning to scientific reasoning marked the beginning of scientific methodology.&quot; Singer, C., ''A Short History of Science to the 19th Century'',  Streeter Press, 2008, p. 35.&lt;/ref&gt;  580 ق.م. ۾ ٿيلس پيش رفت ڪئي ۽ تجويز ڪيو ته پاڻي بنيادي عنصر آھي، مقناطيس ۽ رٻڊ امبر جي وچ ۾ ڪشش سان تجربو ڪيو ۽ پھرين رڪارڊ ٿيل ڪائنات جي علم جي بنياد ٺاھيو. اناگزيمئنڊر هڪ پروٽو-ارتقائي نظريي جو ترقي ڪندڙ، ٿيلس جي خيالن کي رد ڪيو ۽ تجويز ڪيو ته پاڻيء جي بدران، هڪ مادو جنهن کي &quot;ايپيرون&quot; سڏيو ويندو هو، سڀني مادي جو تعميراتي بلاڪ آهي. تقريباً 500 ق.م. ۾ هيراڪلئٽس پيش ڪيو ته ڪائنات کي سنڀاليندڙ واحد بنيادي قانون ئي تبديليءَ جو اصول آهي ۽ ڪا به شيءِ اڻڄاڻ طور تي ساڳي حالت ۾ نه رهندي آهي. هو ۽ انهن جو همعصر پرمئنيڊس، قديم فزڪس جي پهرين عالمن مان هئا جن ڪائنات ۾ وقت جي ڪردار تي غور ڪيو، هڪ اهم تصور جيڪو اڃا تائين جديد فزڪس ۾ هڪ مسئلو آهي.
[[File:Aristotle Altemps Inv8575.jpg|thumb|upright|left|[[ارسطو]] &lt;br/&gt;(384–322 ق.م.)]]
يونان ۾ ڪلاسيڪل دور ۾ (ڇئين، پنجين ۽ چوٿين صدي قبل مسيح) ۽ هيلينسٽڪ زماني ۾، قدرتي فلسفو آهستي آهستي هڪ دلچسپ ۽ متضاد مطالعي جي ميدان ۾ ترقي ڪئي. ارسطو (يوناني ٻولي: Ἀριστοτέλης، ارسٽوٽئلس) (384-322 ق.م.)، افلاطون جو هڪ شاگرد، هن تصور کي فروغ ڏنو ته طبيعي رجحان جو مشاهدو آخرڪار انهن کي سنڀاليندڙ قدرتي قانونن جي دريافت جو سبب بڻجي سگهي ٿو. ارسطو جي لکڻين ۾ فزڪس، مابعد الطبعيات، شاعري، ٿيٽر، موسيقي، منطق، بيان بازي، لسانيات، سياست، حڪومت، اخلاقيات، حياتيات ۽ علم حيوانات شامل آهن. هن پهريون ڪم لکيو، جيڪو مطالعي جي ان لائن کي &quot;فزڪس&quot; جي طور تي حوالو ڏئي ٿو. چوٿين صدي قبل مسيح ۾، ارسطو ان نظام جو بنياد رکيو، جنهن کي ارسطو جي فزڪس چيو ويندو آهي. هن خيالن، جهڙوڪ حرڪت ۽ ڪشش ثقل، جي وضاحت چار عناصر جي نظريي سان  ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ارسطوءَ جو خيال هو ته سڄو مادو &quot;ايٿر&quot; يا چئن عنصرن؛ مٽي، پاڻي، هوا ۽ باهه جي ميلاپ مان ٺهيل آهي. ارسطو جي مطابق، اهي چار زميني عنصر هڪ ٻئي جي تبديلي جي قابل آهن ۽ اھي پنھنجي قدرتي جڳھ ڏانھن ھلندا آھن. تنهنڪري هڪ پٿر ڌرتي جي مرڪز ڏانهن هيٺ ڪري ٿو پر شعلا مٿي طرف اڀرن ٿا. آخرڪار، ارسطو جي فزڪس يورپ ۾ ڪيترن ئي صدين تائين تمام گهڻو مشهور ٿي. وچين دور جي سائنسي ۽ علمي ترقيءَ جي ڄاڻ ڏيڻ لاء، اهو يورپ ۾  [[گئليليو گئليلي|گليلو گليلي]] ۽ [[آئزڪ نيوٽن]] جي دور تائين، مرڪزي سائنسي نمونو رهيو. 

قديم يونان جي شروعات ۾، ڄاڻ ته ڌرتي گول آهي، عام هئي. تقريبن 240 ق.م. ۾، هڪ بنيادي تجربي جي نتيجي ۾، [[ايراٽوس ٿينيز|ايراٽوسٿينيز]] (276-194 ق.م.) صحيح انداز ۾ ان جي فريم جو اندازو لڳايو. ارسطو جي جيو سينٽرڪ نظريي (تي ڌرتي ڪائنات جو مرڪز آهي) جي ابتڙ آرسٽارڪس آف ساموس (يوناني ٻولي: Ἀρίσταρχος؛ 310 - 230 ق.م.) شمسي نظام جي هيليو سينٽرڪ ماڊل (تي سج هن نظام جو مرڪز آهي) لاءِ واضح دليل پيش ڪيو. يعني ان جي مرڪز ۾ ڌرتيءَ کي نه،  سج کي رکڻ لاءِ،  واضح دليل پيش ڪيو. سيليوسيا جو سيليوڪس، آرسٽارڪس جي هيليو سينٽرڪ  نظريي جو پيروڪار، چيو ته ڌرتي پنهنجي محور جي چوڌاري گردش ڪري ٿي، جيڪو بدلي ۾  سج جي چوڌاري گردش ڪندي آهي. جيتوڻيڪ هن جيڪي دليل استعمال ڪيا اها گم ٿي ويا آهن،  [[پلو ٽارڪ|پلوٽارڪ]] جو چوڻ آهي ته سيليوڪس پهريون شخص هو جنهن استدلال ذريعي هيليو سينٽرڪ نظام کي ثابت ڪيو.
[[File:Domenico-Fetti Archimedes 1620.jpg|thumb|180px|The ancient Greek mathematician [[Archimedes]], developer of ideas regarding [[fluid mechanics]] and [[buoyancy]].]]
ٽين صدي قبل مسيح ۾ يوناني رياضي دان، سائراڪيوز جو [[ارشميدس]] (يوناني:Ἀρχιμήδης؛ 287–212 ق.م.) عام طور تي ھن کي قديم زماني جو سڀني کان سٺو رياضي دان مڃيو ويندو آهي.

He laid the foundations of [[Fluid statics|hydrostatics]], [[statics]] and calculated the underlying mathematics of the [[lever]]. A leading scientist of classical antiquity, Archimedes also developed elaborate systems of pulleys to move large objects with a minimum of effort. The [[Archimedes' screw]] underpins modern hydroengineering, and his machines of war helped to hold back the armies of Rome in the [[First Punic War]]. Archimedes even tore apart the arguments of Aristotle and his metaphysics, pointing out that it was impossible to separate mathematics and nature and proved it by converting mathematical theories into practical inventions. Furthermore, in his work ''[[On Floating Bodies]]'', around 250 BCE, Archimedes developed the law of [[buoyancy]], also known as [[Archimedes' principle]]. In mathematics, Archimedes used the method of exhaustion to calculate the area under the arc of a [[parabola]] with the summation of an infinite series, and gave a remarkably accurate approximation of [[pi]]. He also defined the [[Archimedean spiral|spiral bearing his name]], formulae for the [[volume]]s of surfaces of revolution and an ingenious system for expressing very large numbers. He also developed the principles of equilibrium states and [[center of mass|centers of gravity]], ideas that would influence future scholars like Galileo, and Newton.

[[Hipparchus]] (190–120 BCE), focusing on astronomy and mathematics, used sophisticated geometrical techniques to map the motion of the stars and [[planet]]s, even predicting the times that [[Solar eclipse]]s would happen. He added calculations of the distance of the Sun and Moon from the Earth, based upon his improvements to the observational instruments used at that time. Another of the early physicists was [[Ptolemy]] (90–168 CE), one of the leading minds during the time of the [[Roman Empire]]. Ptolemy was the author of several scientific treatises, at least three of which were of continuing importance to later Islamic and European science. The first is the astronomical treatise now known as the ''[[Almagest]]'' (in Greek, Ἡ Μεγάλη Σύνταξις, &quot;The Great Treatise&quot;, originally Μαθηματικὴ Σύνταξις, &quot;Mathematical Treatise&quot;). The second is the ''[[Geography (Ptolemy)|Geography]]'', which is a thorough discussion of the geographic knowledge of the [[Greco-Roman world]].

Much of the accumulated knowledge of the ancient world was lost. Even of the works of the many respectable thinkers, few fragments survived. Although he wrote at least fourteen books, almost nothing of Hipparchus' direct work survived. Of the 150 reputed [[Aristotelianism|Aristotelian]] works, only 30 exist, and some of those are &quot;little more than lecture notes&quot;.{{According to whom|date=June 2018}}

===India and China===
{{further|History of science and technology in China|History of Indian science and technology}}
[[File:Hindu-arabic1.jpg|thumb|The Hindu-Arabic numeral system. The inscriptions on the [[edicts of Ashoka]] (3rd century BCE) display this number system being used by the Imperial [[Maurya Empire|Mauryas]].]]
Important physical and mathematical traditions also existed in [[History of science and technology in China|ancient Chinese]] and [[History of Indian science and technology|Indian sciences]].

[[File:Su Song Star Map 1.JPG|left|thumb|260px|[[Star map]]s by the 11th-century Chinese [[polymath]] [[Su Song]] are the oldest known [[Woodblock printing|woodblock-printed]] star maps to have survived to the present day. This example, dated 1092, employs the cylindrical [[equirectangular projection]].&lt;ref&gt;{{citation |last=Miyajima |first=Kazuhiko |year=1998 |title=Projection Methods in Chinese, Korean and Japanese Star Maps |journal=Highlights of Astronomy |volume=11 |issue=2 |pages=712–715 |doi=10.1017/s1539299600018554 |doi-access=free }}&lt;/ref&gt;]]

In [[Indian philosophy]], Maharishi [[Kanada (philosopher)|Kanada]] was the first to systematically develop a theory of atomism around 200 BCE&lt;ref&gt;Oliver Leaman, ''Key Concepts in Eastern Philosophy.'' Routledge, 1999, page 269.&lt;/ref&gt; though some authors have allotted him an earlier era in the 6th century BCE.&lt;ref&gt;{{harvnb|Chattopadhyaya|1986|pp=169–70}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Choudhury|2006|p=202}}&lt;/ref&gt; It was further elaborated by the [[Buddhist atomism|Buddhist atomists]] [[Dharmakirti]] and [[Dignāga]] during the 1st millennium CE.&lt;ref&gt;(Stcherbatsky 1962 (1930). Vol. 1. P. 19)&lt;/ref&gt; [[Pakudha Kaccayana]], a 6th-century BCE Indian philosopher and contemporary of [[Gautama Buddha]], had also propounded ideas about the atomic constitution of the material world. These philosophers believed that other elements (except ether) were physically palpable and hence comprised minuscule particles of matter. The last minuscule particle of matter that could not be subdivided further was termed [[Atom|Parmanu]]. These philosophers considered the atom to be indestructible and hence eternal. The Buddhists thought atoms to be minute objects unable to be seen to the naked eye that come into being and vanish in an instant. The [[Vaisheshika]] school of philosophers believed that an atom was a mere point in [[space]]. It was also first to depict relations between motion and force applied. Indian theories about the atom are greatly abstract and enmeshed in philosophy as they were based on logic and not on personal experience or experimentation. In [[Indian astronomy]], [[Aryabhata]]'s ''[[Aryabhatiya]]'' (499&amp;nbsp;CE) proposed the [[Earth's rotation]], while [[Nilakantha Somayaji]] (1444–1544) of the [[Kerala school of astronomy and mathematics]] proposed a semi-heliocentric model resembling the [[Tychonic system]].

The study of [[magnetism]] in [[History of China#Ancient China|Ancient China]] dates back to the 4th century BCE. (in the ''Book of the Devil Valley Master''),&lt;ref&gt;Li Shu-hua, &quot;Origine de la Boussole 11. Aimant et Boussole&quot;, ''Isis'', Vol. 45, No. 2. (Jul., 1954), p.175&lt;/ref&gt; A main contributor to this field was [[Shen Kuo]] (1031–1095), a [[polymath]] and statesman who was the first to describe the [[Compass|magnetic-needle compass]] used for navigation, as well as establishing the concept of [[true north]]. In optics, Shen Kuo independently developed a [[camera obscura]].&lt;ref name=&quot;needham volume 4 part 1 98&quot;&gt;[[Joseph Needham]], Volume 4, Part 1, 98.&lt;/ref&gt;

===Islamic world===
{{main|Physics in the medieval Islamic world|Science in the medieval Islamic world}}
{{see also|List of scientists in medieval Islamic world}}
[[File:Alhazen (122459248).jpg|thumb|left|170px|[[Ibn al-Haytham]] ({{Circa|965–1040}}).]]

In the 7th to 15th centuries, scientific progress occurred in the Muslim world. Many classic works in [[India]]n, [[Assyria]]n, [[Sassanian|Sassanian (Persian)]] and [[Greece|Greek]], including the works of Aristotle, were translated into [[Arabic]].&lt;ref name=RobinsonCambridge&gt;{{cite book |editor=Robinson, Francis |editor-link=Francis Robinson |title=The Cambridge Illustrated History of the Islamic World |publisher=Cambridge University Press |year=1996 |pages=228–229}}&lt;/ref&gt; Important contributions were made by [[Ibn al-Haytham]] (965–1040), an [[Arab]]&lt;ref&gt;Esposito (2000)، The Oxford History of Islam، Oxford University Press، P. 192. : “Ibn al-Haytham (d. 1039), known in the West as Alhazan, was a leading Arab mathematician, astronomer, and physicist. His optical compendium, Kitab al-Manazir, is the greatest medieval work on optics”&lt;/ref&gt; or [[Persians|Persian]]&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Child|Shuter|Taylor|1992|p=70}}, {{Harvard citation|Dessel|Nehrich|Voran|1973|p=164}}, Understanding History by John Child, Paul Shuter, David Taylor - Page 70. &quot;Alhazen, a Persian scientist, showed that the eye saw light from other objects. This started optics, the science of light. The Arabs also studied astronomy, the study of the stars. &quot;&lt;/ref&gt; scientist, considered to be a founder of modern [[optics]]. Ptolemy and Aristotle theorised that light either shone from the eye to illuminate objects or that &quot;forms&quot; emanated from objects themselves, whereas al-Haytham (known by the Latin name &quot;Alhazen&quot;) suggested that light travels to the eye in rays from different points on an object. The works of Ibn al-Haytham and [[al-Biruni]] (973–1050), a Persian scientist, eventually passed on to Western Europe where they were studied by scholars such as [[Roger Bacon]] and [[Vitello]].&lt;ref&gt;{{Harvtxt|Glick|Livesey|Wallis|2005|pp=89–90}}&lt;/ref&gt;

Ibn al-Haytham used controlled experiments in his work on optics, although to what extent it differed from Ptolemy is up to debate.&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Smith |first=Mark |title=From Sight to Light: The Passage from Ancient to Modern Optics |publisher=The University of Chicago Press |year=2015 |pages=225 |bibcode=2014fslp.book.....S |quote=The same holds for Alhacen’s methodology. It may look modern because of its strong empirical bias and reliance on controlled experiments, but Ptolemy’s approach was no less empirical, and it, too, was based on controlled experiments. In addition, Alhacen’s two most modern-looking experiments are based on physically unobtainable precision in equipment design and observation, so we are left to doubt that he actually carried them out as described— except, of course, in his mind. And these experiments were not new in conception. They were clearly based on equivalent ones in Ptolemy’s Optics, although Alhacen had to reformulate them in significant and creative ways to accommodate the testing of light rays rather than visual rays.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Darrigol |first=Olivier |title=A History of Optics from Greek Antiquity to the Nineteenth Century |publisher= Oxford University Press |year=2012 |pages=20}}&lt;/ref&gt; Arabic mechanics like Bīrūnī and [[Al-Khazini]] developed sophisticated &quot;science of weight&quot;, carrying out measurements of specific weights and volumes&lt;ref&gt;{{Cite book |last1=Lindberg |first1=David |title=The Cambridge History of Science, Volume 2, Medieval Science |last2=Shank |first2=Michael |year=2013 |pages=984–1108}}&lt;/ref&gt;

[[Avicenna|Ibn Sīnā]] (980–1037), known as &quot;Avicenna&quot;, was a polymath from [[Bukhara]] (in present-day [[Uzbekistan]]) responsible for important contributions to physics, optics, philosophy and [[medicine]]. He published his theory of [[Motion (physics)|motion]] in ''[[Book of Healing]]'' (1020), where he argued that an impetus is imparted to a projectile by the thrower. He viewed it as persistent, requiring external forces such as [[air resistance]] to dissipate it.&lt;ref name=Espinoza&gt;{{cite journal | last1 = Espinoza | first1 = Fernando  | date = 2005 | title = An analysis of the historical development of ideas about motion and its implications for teaching | journal = Physics Education | volume = 40 | issue = 2| page = 141 | doi=10.1088/0031-9120/40/2/002|bibcode = 2005PhyEd..40..139E | s2cid = 250809354 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Nasr&gt;{{Cite book |title=The Islamic intellectual tradition in Persia |author=[[Seyyed Hossein Nasr]] &amp; Mehdi Amin Razavi |publisher=[[Routledge]] |date=1996 |isbn=978-0-7007-0314-2 |page=72}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Sayili&gt;{{cite journal|doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x|author=Aydin Sayili|date=1987|title=Ibn Sīnā and Buridan on the Motion of the Projectile|journal=Annals of the New York Academy of Sciences|volume=500|issue=1|pages=477–482|bibcode=1987NYASA.500..477S|s2cid=84784804|author-link=Aydin Sayili}}&lt;/ref&gt; Ibn Sina made a distinction between 'force' and 'inclination' (called &quot;mayl&quot;), and argued that an object gained mayl when the object is in opposition to its natural motion. He concluded that continuation of motion is attributed to the inclination that is transferred to the object, and that object will be in motion until the mayl is spent. This conception of motion is consistent with [[Newton's first law of motion]], [[inertia]], which states that an object in motion will stay in motion unless it is acted on by an external force.&lt;ref name=Espinoza /&gt; This idea which dissented from the Aristotelian view was later described as &quot;[[Theory of impetus|impetus]]&quot; by [[John Buridan]], who was likely influenced by Ibn Sina's ''Book of Healing''.&lt;ref name = &quot;ibn sina and buridan&quot;&gt;Sayili, Aydin. &quot;Ibn Sina and Buridan on the Motion the Projectile&quot;. Annals of the New York Academy of Sciences vol. 500(1). p.477-482.&lt;/ref&gt;

[[File:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|upright|thumb|A page from [[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|al-Khwārizmī]]'s ''[[The Compendious Book on Calculation by Completion and Balancing|Algebra]]''.]]

[[Hibat Allah Abu'l-Barakat al-Baghdaadi]] ({{Circa|1080|1165}}) adopted and modified Ibn Sina's theory on [[projectile motion]]. In his ''Kitab al-Mu'tabar'', Abu'l-Barakat stated that the mover imparts a violent inclination (''mayl qasri'') on the moved and that this diminishes as the moving object distances itself from the mover.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot;&gt;{{Cite book|title=Pseudo-Avicenna, Liber Celi Et Mundi: A Critical Edition|first=Oliver|last=Gutman|publisher=[[Brill Publishers]]|year=2003|isbn=90-04-13228-7|page=193}}&lt;/ref&gt; He also proposed an explanation of the [[acceleration]] of falling bodies by the accumulation of successive increments of [[Power (physics)|power]] with successive increments of [[velocity]].&lt;ref&gt;[[Alistair Cameron Crombie|Crombie, Alistair Cameron]], ''Augustine to Galileo 2'', p. 67.&lt;/ref&gt; According to [[Shlomo Pines]], al-Baghdaadi's theory of motion was &quot;the oldest negation of Aristotle's fundamental dynamic law [namely, that a constant force produces a uniform motion], [and is thus an] anticipation in a vague fashion of the fundamental law of [[classical mechanics]] [namely, that a force applied continuously produces acceleration].&quot;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|last=Pines|first=Shlomo|title=Abu'l-Barakāt al-Baghdādī, Hibat Allah|encyclopedia=[[Dictionary of Scientific Biography]]|volume=1|pages=26–28|publisher=Charles Scribner's Sons|location=New York|year=1970|isbn=0-684-10114-9}}
&lt;br /&gt;([[cf.]] Abel B. Franco (October 2003). &quot;Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory&quot;, ''Journal of the History of Ideas'' '''64''' (4), p. 521-546 [528].)&lt;/ref&gt; Jean Buridan and [[Albert of Saxony (philosopher)|Albert of Saxony]] later referred to Abu'l-Barakat in explaining that the acceleration of a falling body is a result of its increasing impetus.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot; /&gt;

[[Ibn Bajjah]] ({{Circa|1085}}{{Nbsp}}– 1138), known as &quot;Avempace&quot; in Europe, proposed that for every force there is always a [[Reaction (physics)|reaction]] force. Ibn Bajjah was a critic of Ptolemy and he worked on creating a new theory of velocity to replace the one theorized by Aristotle. Two future philosophers supported the theories Avempace created, known as Avempacean dynamics. These philosophers were [[Thomas Aquinas]], a Catholic priest, and [[Duns Scotus|John Duns Scotus]].&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; [[Galileo Galilei|Galileo]] went on to adopt Avempace's formula &quot;that the velocity of a given object is the difference of the motive power of that object and the resistance of the medium of motion&quot;.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Citation|last=Gracia|first=Jorge J. E.|chapter=Philosophy in the Middle Ages: An Introduction|date=2007-11-26|pages=1–11|publisher=Blackwell Publishing Ltd|isbn=9780470996669|doi=10.1002/9780470996669.ch1|title=A Companion to Philosophy in the Middle Ages}}&lt;/ref&gt;

[[Nasir al-Din al-Tusi]] (1201–1274), a Persian astronomer and mathematician who died in Baghdad, introduced the [[Tusi couple]]. Copernicus later drew heavily on the work of al-Din al-Tusi and his students, but without acknowledgment.&lt;ref name=&quot;cosmosmagazine.com&quot;&gt;{{cite web |url=https://cosmosmagazine.com/society/top-10-ancient-arabic-scientists |title=Top 10 ancient Arabic scientists |publisher=Cosmos magazine |date=2011-01-06 |access-date=2013-04-20}}&lt;/ref&gt;

===Medieval Europe===
{{further|Theory of impetus}}
Awareness of ancient works re-entered the West through [[Latin translations of the 12th century|translations from Arabic to Latin]]. Their re-introduction, combined with [[Islam and Judaism|Judeo-Islamic]] theological commentaries, had a great influence on [[Medieval philosophy|Medieval philosophers]] such as [[Thomas Aquinas]]. [[Scholasticism|Scholastic European scholars]], who sought to reconcile the philosophy of the ancient classical philosophers with [[Christian theology]], proclaimed Aristotle the greatest thinker of the ancient world. In cases where they did not directly contradict the Bible, Aristotelian physics became the foundation for the physical explanations of the European Churches. Quantification became a core element of medieval physics.&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Crombie |first=A. C. |date=1961 |title=Quantification in Medieval Physics |url=https://www.jstor.org/stable/228677 |journal=Isis |volume=52 |issue=2 |pages=143–160 |doi=10.1086/349467 |jstor=228677 |issn=0021-1753}}&lt;/ref&gt;

Based on Aristotelian physics, Scholastic physics described things as moving according to their essential nature. Celestial objects were described as moving in circles, because perfect circular motion was considered an innate property of objects that existed in the uncorrupted realm of the [[celestial spheres]]. The [[theory of impetus]], the ancestor to the concepts of [[inertia]] and [[momentum]], was developed along similar lines by [[Medieval philosophy|medieval philosophers]] such as [[John Philoponus]] and [[Jean Buridan]]. Motions below the lunar sphere were seen as imperfect, and thus could not be expected to exhibit consistent motion. More idealized motion in the &quot;sublunary&quot; realm could only be achieved through [[Mechanics (Aristotle)|artifice]], and prior to the 17th century, many did not view artificial experiments as a valid means of learning about the natural world. Physical explanations in the sublunary realm revolved around tendencies. Stones contained the element earth, and earthly objects tended to move in a straight line toward the centre of the earth (and the universe in the Aristotelian geocentric view) unless otherwise prevented from doing so.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Lindberg|first=David C.|title=The Beginnings of Western Science|date=1992|publisher=University of Chicago Press|doi=10.7208/chicago/9780226482064.001.0001|isbn=978-0-226-48231-6}}&lt;/ref&gt;

{{clear left}}

==سائنسي انقلاب== 
==18هين صدي جي ترقي== 
19هين صدي==
20هين صدي: جديد فزڪس جو جنم==
==جديد طبيعيات== 
==طبيعيات جي تاريخ تي مضمون== 
==پڻ ڏسو== 
* مشهور طبيعيات دان جي فهرست 
* فزڪس ڪانفرنس جي فهرست
* فزڪس ۾ نوبل انعام حاصل ڪندڙن جي فهرست 
* فزڪس ۾ اهم اشاعتن جي فهرست
* فزڪس ۾ تجربن جي فهرست
==خارجي لنڪس==
* [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/prism.php?id=90 &quot;Selected Works about Isaac Newton and His Thought&quot;] from [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/ ''The Newton Project'']{{مئل ڳنڍڻو|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{DEFAULTSORT:History Of Physics}}
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]
[[زمرو:سائنس جي تاريخ بلحاظ شعبا]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:طبيعيات]]
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]</text>
      <sha1>t67ekw0w6tvz2bm2fhkqdis02o4bs4u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322044</id>
      <parentid>322043</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T06:17:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322044</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27310" sha1="8jf67i5h59ktr7qpd1q0r6thkafekbp" xml:space="preserve">[[File:Newtons_cradle_animation_book_2.gif|thumb|هڪ نيوٽن پنڊال، جنهن جو نالو طبيعيات دان، [[آئزڪ نيوٽن]] جي نالي تي رکيو ويو آهي.]]
[[طبيعيات|فزڪس]] [[سائنس]] جي هڪ شاخ آهي جنهن جي مطالعي جا بنيادي مقصد [[مادو]] ۽ [[توانائي]] آهن. فزڪس جون دريافتون سڄي [[فطرتي سائنس|قدرتي سائنس]] ۽ [[ٽيڪنالاجي]] ۾ ايپليڪيشنون ڳولين ٿيون. تاريخي طور تي، فزڪس 17هين صدي جي سائنسي انقلاب مان اڀري، 19هين صدي عيسويء ۾ تيزيء سان ترقي ڪئي، پوء 20هين صدي عيسويء ۾ دريافتن جي هڪ سلسلي سان تبديل ٿي وئي. اڄ جي فزڪس کي ڪلاسيڪل فزڪس ۽ [[جديد طبيعيات|جديد فزڪس]] ۾ ورهائي سگهجي ٿو.

[[طبيعيات جو خاڪو|فزڪس جي تاريخ جي آئوٽ لائن]] ذريعي مخصوص موضوعن تي ڪيترائي تفصيلي مضمون موجود آهن.
==قديم تاريخ==
{{further|علم فلڪيات جي تاريخ}}

عنصر جيڪي فزڪس بڻجي ويا، اها بنيادي طور تي [[فلڪيات]]، [[بصريات]] ۽ [[ميڪانيات]] جي شعبن مان ٺهيل هئا، جنهن کي [[جاميٽري]] جي مطالعي ذريعي متحد ڪيو ويو. اها رياضياتي مضمون قديم زماني ۾ بابلي  ۽ يوناني ليکڪن، جھڙوڪ  [[ارشميدس|آرشيميدس]] ۽ [[بطليموس]]، سان گڏ شروع ٿيا. ان دوران قديم فلسفو به شامل ٿيو جنهن کي ”فزڪس“ چيو ويندو هو.

===يوناني تصور===
فطرت جي عقلي سمجهه جي طرف هلڻ جي شروعات گهٽ ۾ گهٽ [[يونان]] ۾ قديم دور (650-480 ق.م) کان اڳ سقراطي فلسفين سان ٿي. ميليٽس جو فلسفي [[ٿيلس|ٿيليس]] (7 هين ۽ 6 صدي قبل مسيح)، جنهن کي ”سائنس جو پيءُ“ قرار ڏنو ويو آهي، هن قدرتي رجحان جي مختلف مافوق الفطرت، مذهبي يا افسانوي وضاحتن کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري، اعلان ڪيو ته هر واقعي جو هڪ فطري سبب هوندو آهي.&lt;ref&gt;&quot;This shift from ecclesiastical reasoning to scientific reasoning marked the beginning of scientific methodology.&quot; Singer, C., ''A Short History of Science to the 19th Century'',  Streeter Press, 2008, p. 35.&lt;/ref&gt;  580 ق.م. ۾ ٿيلس پيش رفت ڪئي ۽ تجويز ڪيو ته پاڻي بنيادي عنصر آھي، مقناطيس ۽ رٻڊ امبر جي وچ ۾ ڪشش سان تجربو ڪيو ۽ پھرين رڪارڊ ٿيل ڪائنات جي علم جي بنياد ٺاھيو. اناگزيمئنڊر هڪ پروٽو-ارتقائي نظريي جو ترقي ڪندڙ، ٿيلس جي خيالن کي رد ڪيو ۽ تجويز ڪيو ته پاڻيء جي بدران، هڪ مادو جنهن کي &quot;ايپيرون&quot; سڏيو ويندو هو، سڀني مادي جو تعميراتي بلاڪ آهي. تقريباً 500 ق.م. ۾ هيراڪلئٽس پيش ڪيو ته ڪائنات کي سنڀاليندڙ واحد بنيادي قانون ئي تبديليءَ جو اصول آهي ۽ ڪا به شيءِ اڻڄاڻ طور تي ساڳي حالت ۾ نه رهندي آهي. هو ۽ انهن جو همعصر پرمئنيڊس، قديم فزڪس جي پهرين عالمن مان هئا جن ڪائنات ۾ وقت جي ڪردار تي غور ڪيو، هڪ اهم تصور جيڪو اڃا تائين جديد فزڪس ۾ هڪ مسئلو آهي.
[[File:Aristotle Altemps Inv8575.jpg|thumb|upright|left|[[ارسطو]] &lt;br/&gt;(384–322 ق.م.)]]
يونان ۾ ڪلاسيڪل دور ۾ (ڇئين، پنجين ۽ چوٿين صدي قبل مسيح) ۽ هيلينسٽڪ زماني ۾، قدرتي فلسفو آهستي آهستي هڪ دلچسپ ۽ متضاد مطالعي جي ميدان ۾ ترقي ڪئي. ارسطو (يوناني ٻولي: Ἀριστοτέλης، ارسٽوٽئلس) (384-322 ق.م.)، افلاطون جو هڪ شاگرد، هن تصور کي فروغ ڏنو ته طبيعي رجحان جو مشاهدو آخرڪار انهن کي سنڀاليندڙ قدرتي قانونن جي دريافت جو سبب بڻجي سگهي ٿو. ارسطو جي لکڻين ۾ فزڪس، مابعد الطبعيات، شاعري، ٿيٽر، موسيقي، منطق، بيان بازي، لسانيات، سياست، حڪومت، اخلاقيات، حياتيات ۽ علم حيوانات شامل آهن. هن پهريون ڪم لکيو، جيڪو مطالعي جي ان لائن کي &quot;فزڪس&quot; جي طور تي حوالو ڏئي ٿو. چوٿين صدي قبل مسيح ۾، ارسطو ان نظام جو بنياد رکيو، جنهن کي ارسطو جي فزڪس چيو ويندو آهي. هن خيالن، جهڙوڪ حرڪت ۽ ڪشش ثقل، جي وضاحت چار عناصر جي نظريي سان  ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ارسطوءَ جو خيال هو ته سڄو مادو &quot;ايٿر&quot; يا چئن عنصرن؛ مٽي، پاڻي، هوا ۽ باهه جي ميلاپ مان ٺهيل آهي. ارسطو جي مطابق، اهي چار زميني عنصر هڪ ٻئي جي تبديلي جي قابل آهن ۽ اھي پنھنجي قدرتي جڳھ ڏانھن ھلندا آھن. تنهنڪري هڪ پٿر ڌرتي جي مرڪز ڏانهن هيٺ ڪري ٿو پر شعلا مٿي طرف اڀرن ٿا. آخرڪار، ارسطو جي فزڪس يورپ ۾ ڪيترن ئي صدين تائين تمام گهڻو مشهور ٿي. وچين دور جي سائنسي ۽ علمي ترقيءَ جي ڄاڻ ڏيڻ لاء، اهو يورپ ۾  [[گئليليو گئليلي|گليلو گليلي]] ۽ [[آئزڪ نيوٽن]] جي دور تائين، مرڪزي سائنسي نمونو رهيو. 

قديم يونان جي شروعات ۾، ڄاڻ ته ڌرتي گول آهي، عام هئي. تقريبن 240 ق.م. ۾، هڪ بنيادي تجربي جي نتيجي ۾، [[ايراٽوس ٿينيز|ايراٽوسٿينيز]] (276-194 ق.م.) صحيح انداز ۾ ان جي فريم جو اندازو لڳايو. ارسطو جي جيو سينٽرڪ نظريي (تي ڌرتي ڪائنات جو مرڪز آهي) جي ابتڙ آرسٽارڪس آف ساموس (يوناني ٻولي: Ἀρίσταρχος؛ 310 - 230 ق.م.) شمسي نظام جي هيليو سينٽرڪ ماڊل (تي سج هن نظام جو مرڪز آهي) لاءِ واضح دليل پيش ڪيو. يعني ان جي مرڪز ۾ ڌرتيءَ کي نه،  سج کي رکڻ لاءِ،  واضح دليل پيش ڪيو. سيليوسيا جو سيليوڪس، آرسٽارڪس جي هيليو سينٽرڪ  نظريي جو پيروڪار، چيو ته ڌرتي پنهنجي محور جي چوڌاري گردش ڪري ٿي، جيڪو بدلي ۾  سج جي چوڌاري گردش ڪندي آهي. جيتوڻيڪ هن جيڪي دليل استعمال ڪيا اها گم ٿي ويا آهن،  [[پلو ٽارڪ|پلوٽارڪ]] جو چوڻ آهي ته سيليوڪس پهريون شخص هو جنهن استدلال ذريعي هيليو سينٽرڪ نظام کي ثابت ڪيو.
[[File:Domenico-Fetti Archimedes 1620.jpg|thumb|180px|&lt;small&gt;'''قديم يوناني سائنسدان، [[ارشميدس|آرشميدس]]، انهن تصورن کي ترقي ڏنو، جيڪا سيال جي ميڪانيات ۽ اڇال جي قوت جي بابت هئا.'''&lt;/small&gt;]]
ٽين صدي قبل مسيح ۾ يوناني رياضي دان، سائراڪيوز جو [[ارشميدس]] (يوناني:Ἀρχιμήδης؛ 287–212 ق.م.) عام طور تي ھن کي قديم زماني جو سڀني کان سٺو رياضي دان مڃيو ويندو آهي.

He laid the foundations of [[Fluid statics|hydrostatics]], [[statics]] and calculated the underlying mathematics of the [[lever]]. A leading scientist of classical antiquity, Archimedes also developed elaborate systems of pulleys to move large objects with a minimum of effort. The [[Archimedes' screw]] underpins modern hydroengineering, and his machines of war helped to hold back the armies of Rome in the [[First Punic War]]. Archimedes even tore apart the arguments of Aristotle and his metaphysics, pointing out that it was impossible to separate mathematics and nature and proved it by converting mathematical theories into practical inventions. Furthermore, in his work ''[[On Floating Bodies]]'', around 250 BCE, Archimedes developed the law of [[buoyancy]], also known as [[Archimedes' principle]]. In mathematics, Archimedes used the method of exhaustion to calculate the area under the arc of a [[parabola]] with the summation of an infinite series, and gave a remarkably accurate approximation of [[pi]]. He also defined the [[Archimedean spiral|spiral bearing his name]], formulae for the [[volume]]s of surfaces of revolution and an ingenious system for expressing very large numbers. He also developed the principles of equilibrium states and [[center of mass|centers of gravity]], ideas that would influence future scholars like Galileo, and Newton.

[[Hipparchus]] (190–120 BCE), focusing on astronomy and mathematics, used sophisticated geometrical techniques to map the motion of the stars and [[planet]]s, even predicting the times that [[Solar eclipse]]s would happen. He added calculations of the distance of the Sun and Moon from the Earth, based upon his improvements to the observational instruments used at that time. Another of the early physicists was [[Ptolemy]] (90–168 CE), one of the leading minds during the time of the [[Roman Empire]]. Ptolemy was the author of several scientific treatises, at least three of which were of continuing importance to later Islamic and European science. The first is the astronomical treatise now known as the ''[[Almagest]]'' (in Greek, Ἡ Μεγάλη Σύνταξις, &quot;The Great Treatise&quot;, originally Μαθηματικὴ Σύνταξις, &quot;Mathematical Treatise&quot;). The second is the ''[[Geography (Ptolemy)|Geography]]'', which is a thorough discussion of the geographic knowledge of the [[Greco-Roman world]].

Much of the accumulated knowledge of the ancient world was lost. Even of the works of the many respectable thinkers, few fragments survived. Although he wrote at least fourteen books, almost nothing of Hipparchus' direct work survived. Of the 150 reputed [[Aristotelianism|Aristotelian]] works, only 30 exist, and some of those are &quot;little more than lecture notes&quot;.{{According to whom|date=June 2018}}

===India and China===
{{further|History of science and technology in China|History of Indian science and technology}}
[[File:Hindu-arabic1.jpg|thumb|The Hindu-Arabic numeral system. The inscriptions on the [[edicts of Ashoka]] (3rd century BCE) display this number system being used by the Imperial [[Maurya Empire|Mauryas]].]]
Important physical and mathematical traditions also existed in [[History of science and technology in China|ancient Chinese]] and [[History of Indian science and technology|Indian sciences]].

[[File:Su Song Star Map 1.JPG|left|thumb|260px|[[Star map]]s by the 11th-century Chinese [[polymath]] [[Su Song]] are the oldest known [[Woodblock printing|woodblock-printed]] star maps to have survived to the present day. This example, dated 1092, employs the cylindrical [[equirectangular projection]].&lt;ref&gt;{{citation |last=Miyajima |first=Kazuhiko |year=1998 |title=Projection Methods in Chinese, Korean and Japanese Star Maps |journal=Highlights of Astronomy |volume=11 |issue=2 |pages=712–715 |doi=10.1017/s1539299600018554 |doi-access=free }}&lt;/ref&gt;]]

In [[Indian philosophy]], Maharishi [[Kanada (philosopher)|Kanada]] was the first to systematically develop a theory of atomism around 200 BCE&lt;ref&gt;Oliver Leaman, ''Key Concepts in Eastern Philosophy.'' Routledge, 1999, page 269.&lt;/ref&gt; though some authors have allotted him an earlier era in the 6th century BCE.&lt;ref&gt;{{harvnb|Chattopadhyaya|1986|pp=169–70}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Choudhury|2006|p=202}}&lt;/ref&gt; It was further elaborated by the [[Buddhist atomism|Buddhist atomists]] [[Dharmakirti]] and [[Dignāga]] during the 1st millennium CE.&lt;ref&gt;(Stcherbatsky 1962 (1930). Vol. 1. P. 19)&lt;/ref&gt; [[Pakudha Kaccayana]], a 6th-century BCE Indian philosopher and contemporary of [[Gautama Buddha]], had also propounded ideas about the atomic constitution of the material world. These philosophers believed that other elements (except ether) were physically palpable and hence comprised minuscule particles of matter. The last minuscule particle of matter that could not be subdivided further was termed [[Atom|Parmanu]]. These philosophers considered the atom to be indestructible and hence eternal. The Buddhists thought atoms to be minute objects unable to be seen to the naked eye that come into being and vanish in an instant. The [[Vaisheshika]] school of philosophers believed that an atom was a mere point in [[space]]. It was also first to depict relations between motion and force applied. Indian theories about the atom are greatly abstract and enmeshed in philosophy as they were based on logic and not on personal experience or experimentation. In [[Indian astronomy]], [[Aryabhata]]'s ''[[Aryabhatiya]]'' (499&amp;nbsp;CE) proposed the [[Earth's rotation]], while [[Nilakantha Somayaji]] (1444–1544) of the [[Kerala school of astronomy and mathematics]] proposed a semi-heliocentric model resembling the [[Tychonic system]].

The study of [[magnetism]] in [[History of China#Ancient China|Ancient China]] dates back to the 4th century BCE. (in the ''Book of the Devil Valley Master''),&lt;ref&gt;Li Shu-hua, &quot;Origine de la Boussole 11. Aimant et Boussole&quot;, ''Isis'', Vol. 45, No. 2. (Jul., 1954), p.175&lt;/ref&gt; A main contributor to this field was [[Shen Kuo]] (1031–1095), a [[polymath]] and statesman who was the first to describe the [[Compass|magnetic-needle compass]] used for navigation, as well as establishing the concept of [[true north]]. In optics, Shen Kuo independently developed a [[camera obscura]].&lt;ref name=&quot;needham volume 4 part 1 98&quot;&gt;[[Joseph Needham]], Volume 4, Part 1, 98.&lt;/ref&gt;

===Islamic world===
{{main|Physics in the medieval Islamic world|Science in the medieval Islamic world}}
{{see also|List of scientists in medieval Islamic world}}
[[File:Alhazen (122459248).jpg|thumb|left|170px|[[Ibn al-Haytham]] ({{Circa|965–1040}}).]]

In the 7th to 15th centuries, scientific progress occurred in the Muslim world. Many classic works in [[India]]n, [[Assyria]]n, [[Sassanian|Sassanian (Persian)]] and [[Greece|Greek]], including the works of Aristotle, were translated into [[Arabic]].&lt;ref name=RobinsonCambridge&gt;{{cite book |editor=Robinson, Francis |editor-link=Francis Robinson |title=The Cambridge Illustrated History of the Islamic World |publisher=Cambridge University Press |year=1996 |pages=228–229}}&lt;/ref&gt; Important contributions were made by [[Ibn al-Haytham]] (965–1040), an [[Arab]]&lt;ref&gt;Esposito (2000)، The Oxford History of Islam، Oxford University Press، P. 192. : “Ibn al-Haytham (d. 1039), known in the West as Alhazan, was a leading Arab mathematician, astronomer, and physicist. His optical compendium, Kitab al-Manazir, is the greatest medieval work on optics”&lt;/ref&gt; or [[Persians|Persian]]&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Child|Shuter|Taylor|1992|p=70}}, {{Harvard citation|Dessel|Nehrich|Voran|1973|p=164}}, Understanding History by John Child, Paul Shuter, David Taylor - Page 70. &quot;Alhazen, a Persian scientist, showed that the eye saw light from other objects. This started optics, the science of light. The Arabs also studied astronomy, the study of the stars. &quot;&lt;/ref&gt; scientist, considered to be a founder of modern [[optics]]. Ptolemy and Aristotle theorised that light either shone from the eye to illuminate objects or that &quot;forms&quot; emanated from objects themselves, whereas al-Haytham (known by the Latin name &quot;Alhazen&quot;) suggested that light travels to the eye in rays from different points on an object. The works of Ibn al-Haytham and [[al-Biruni]] (973–1050), a Persian scientist, eventually passed on to Western Europe where they were studied by scholars such as [[Roger Bacon]] and [[Vitello]].&lt;ref&gt;{{Harvtxt|Glick|Livesey|Wallis|2005|pp=89–90}}&lt;/ref&gt;

Ibn al-Haytham used controlled experiments in his work on optics, although to what extent it differed from Ptolemy is up to debate.&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Smith |first=Mark |title=From Sight to Light: The Passage from Ancient to Modern Optics |publisher=The University of Chicago Press |year=2015 |pages=225 |bibcode=2014fslp.book.....S |quote=The same holds for Alhacen’s methodology. It may look modern because of its strong empirical bias and reliance on controlled experiments, but Ptolemy’s approach was no less empirical, and it, too, was based on controlled experiments. In addition, Alhacen’s two most modern-looking experiments are based on physically unobtainable precision in equipment design and observation, so we are left to doubt that he actually carried them out as described— except, of course, in his mind. And these experiments were not new in conception. They were clearly based on equivalent ones in Ptolemy’s Optics, although Alhacen had to reformulate them in significant and creative ways to accommodate the testing of light rays rather than visual rays.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Darrigol |first=Olivier |title=A History of Optics from Greek Antiquity to the Nineteenth Century |publisher= Oxford University Press |year=2012 |pages=20}}&lt;/ref&gt; Arabic mechanics like Bīrūnī and [[Al-Khazini]] developed sophisticated &quot;science of weight&quot;, carrying out measurements of specific weights and volumes&lt;ref&gt;{{Cite book |last1=Lindberg |first1=David |title=The Cambridge History of Science, Volume 2, Medieval Science |last2=Shank |first2=Michael |year=2013 |pages=984–1108}}&lt;/ref&gt;

[[Avicenna|Ibn Sīnā]] (980–1037), known as &quot;Avicenna&quot;, was a polymath from [[Bukhara]] (in present-day [[Uzbekistan]]) responsible for important contributions to physics, optics, philosophy and [[medicine]]. He published his theory of [[Motion (physics)|motion]] in ''[[Book of Healing]]'' (1020), where he argued that an impetus is imparted to a projectile by the thrower. He viewed it as persistent, requiring external forces such as [[air resistance]] to dissipate it.&lt;ref name=Espinoza&gt;{{cite journal | last1 = Espinoza | first1 = Fernando  | date = 2005 | title = An analysis of the historical development of ideas about motion and its implications for teaching | journal = Physics Education | volume = 40 | issue = 2| page = 141 | doi=10.1088/0031-9120/40/2/002|bibcode = 2005PhyEd..40..139E | s2cid = 250809354 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Nasr&gt;{{Cite book |title=The Islamic intellectual tradition in Persia |author=[[Seyyed Hossein Nasr]] &amp; Mehdi Amin Razavi |publisher=[[Routledge]] |date=1996 |isbn=978-0-7007-0314-2 |page=72}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Sayili&gt;{{cite journal|doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x|author=Aydin Sayili|date=1987|title=Ibn Sīnā and Buridan on the Motion of the Projectile|journal=Annals of the New York Academy of Sciences|volume=500|issue=1|pages=477–482|bibcode=1987NYASA.500..477S|s2cid=84784804|author-link=Aydin Sayili}}&lt;/ref&gt; Ibn Sina made a distinction between 'force' and 'inclination' (called &quot;mayl&quot;), and argued that an object gained mayl when the object is in opposition to its natural motion. He concluded that continuation of motion is attributed to the inclination that is transferred to the object, and that object will be in motion until the mayl is spent. This conception of motion is consistent with [[Newton's first law of motion]], [[inertia]], which states that an object in motion will stay in motion unless it is acted on by an external force.&lt;ref name=Espinoza /&gt; This idea which dissented from the Aristotelian view was later described as &quot;[[Theory of impetus|impetus]]&quot; by [[John Buridan]], who was likely influenced by Ibn Sina's ''Book of Healing''.&lt;ref name = &quot;ibn sina and buridan&quot;&gt;Sayili, Aydin. &quot;Ibn Sina and Buridan on the Motion the Projectile&quot;. Annals of the New York Academy of Sciences vol. 500(1). p.477-482.&lt;/ref&gt;

[[File:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|upright|thumb|A page from [[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|al-Khwārizmī]]'s ''[[The Compendious Book on Calculation by Completion and Balancing|Algebra]]''.]]

[[Hibat Allah Abu'l-Barakat al-Baghdaadi]] ({{Circa|1080|1165}}) adopted and modified Ibn Sina's theory on [[projectile motion]]. In his ''Kitab al-Mu'tabar'', Abu'l-Barakat stated that the mover imparts a violent inclination (''mayl qasri'') on the moved and that this diminishes as the moving object distances itself from the mover.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot;&gt;{{Cite book|title=Pseudo-Avicenna, Liber Celi Et Mundi: A Critical Edition|first=Oliver|last=Gutman|publisher=[[Brill Publishers]]|year=2003|isbn=90-04-13228-7|page=193}}&lt;/ref&gt; He also proposed an explanation of the [[acceleration]] of falling bodies by the accumulation of successive increments of [[Power (physics)|power]] with successive increments of [[velocity]].&lt;ref&gt;[[Alistair Cameron Crombie|Crombie, Alistair Cameron]], ''Augustine to Galileo 2'', p. 67.&lt;/ref&gt; According to [[Shlomo Pines]], al-Baghdaadi's theory of motion was &quot;the oldest negation of Aristotle's fundamental dynamic law [namely, that a constant force produces a uniform motion], [and is thus an] anticipation in a vague fashion of the fundamental law of [[classical mechanics]] [namely, that a force applied continuously produces acceleration].&quot;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|last=Pines|first=Shlomo|title=Abu'l-Barakāt al-Baghdādī, Hibat Allah|encyclopedia=[[Dictionary of Scientific Biography]]|volume=1|pages=26–28|publisher=Charles Scribner's Sons|location=New York|year=1970|isbn=0-684-10114-9}}
&lt;br /&gt;([[cf.]] Abel B. Franco (October 2003). &quot;Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory&quot;, ''Journal of the History of Ideas'' '''64''' (4), p. 521-546 [528].)&lt;/ref&gt; Jean Buridan and [[Albert of Saxony (philosopher)|Albert of Saxony]] later referred to Abu'l-Barakat in explaining that the acceleration of a falling body is a result of its increasing impetus.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot; /&gt;

[[Ibn Bajjah]] ({{Circa|1085}}{{Nbsp}}– 1138), known as &quot;Avempace&quot; in Europe, proposed that for every force there is always a [[Reaction (physics)|reaction]] force. Ibn Bajjah was a critic of Ptolemy and he worked on creating a new theory of velocity to replace the one theorized by Aristotle. Two future philosophers supported the theories Avempace created, known as Avempacean dynamics. These philosophers were [[Thomas Aquinas]], a Catholic priest, and [[Duns Scotus|John Duns Scotus]].&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; [[Galileo Galilei|Galileo]] went on to adopt Avempace's formula &quot;that the velocity of a given object is the difference of the motive power of that object and the resistance of the medium of motion&quot;.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Citation|last=Gracia|first=Jorge J. E.|chapter=Philosophy in the Middle Ages: An Introduction|date=2007-11-26|pages=1–11|publisher=Blackwell Publishing Ltd|isbn=9780470996669|doi=10.1002/9780470996669.ch1|title=A Companion to Philosophy in the Middle Ages}}&lt;/ref&gt;

[[Nasir al-Din al-Tusi]] (1201–1274), a Persian astronomer and mathematician who died in Baghdad, introduced the [[Tusi couple]]. Copernicus later drew heavily on the work of al-Din al-Tusi and his students, but without acknowledgment.&lt;ref name=&quot;cosmosmagazine.com&quot;&gt;{{cite web |url=https://cosmosmagazine.com/society/top-10-ancient-arabic-scientists |title=Top 10 ancient Arabic scientists |publisher=Cosmos magazine |date=2011-01-06 |access-date=2013-04-20}}&lt;/ref&gt;

===Medieval Europe===
{{further|Theory of impetus}}
Awareness of ancient works re-entered the West through [[Latin translations of the 12th century|translations from Arabic to Latin]]. Their re-introduction, combined with [[Islam and Judaism|Judeo-Islamic]] theological commentaries, had a great influence on [[Medieval philosophy|Medieval philosophers]] such as [[Thomas Aquinas]]. [[Scholasticism|Scholastic European scholars]], who sought to reconcile the philosophy of the ancient classical philosophers with [[Christian theology]], proclaimed Aristotle the greatest thinker of the ancient world. In cases where they did not directly contradict the Bible, Aristotelian physics became the foundation for the physical explanations of the European Churches. Quantification became a core element of medieval physics.&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Crombie |first=A. C. |date=1961 |title=Quantification in Medieval Physics |url=https://www.jstor.org/stable/228677 |journal=Isis |volume=52 |issue=2 |pages=143–160 |doi=10.1086/349467 |jstor=228677 |issn=0021-1753}}&lt;/ref&gt;

Based on Aristotelian physics, Scholastic physics described things as moving according to their essential nature. Celestial objects were described as moving in circles, because perfect circular motion was considered an innate property of objects that existed in the uncorrupted realm of the [[celestial spheres]]. The [[theory of impetus]], the ancestor to the concepts of [[inertia]] and [[momentum]], was developed along similar lines by [[Medieval philosophy|medieval philosophers]] such as [[John Philoponus]] and [[Jean Buridan]]. Motions below the lunar sphere were seen as imperfect, and thus could not be expected to exhibit consistent motion. More idealized motion in the &quot;sublunary&quot; realm could only be achieved through [[Mechanics (Aristotle)|artifice]], and prior to the 17th century, many did not view artificial experiments as a valid means of learning about the natural world. Physical explanations in the sublunary realm revolved around tendencies. Stones contained the element earth, and earthly objects tended to move in a straight line toward the centre of the earth (and the universe in the Aristotelian geocentric view) unless otherwise prevented from doing so.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Lindberg|first=David C.|title=The Beginnings of Western Science|date=1992|publisher=University of Chicago Press|doi=10.7208/chicago/9780226482064.001.0001|isbn=978-0-226-48231-6}}&lt;/ref&gt;

{{clear left}}

==سائنسي انقلاب== 
==18هين صدي جي ترقي== 
19هين صدي==
20هين صدي: جديد فزڪس جو جنم==
==جديد طبيعيات== 
==طبيعيات جي تاريخ تي مضمون== 
==پڻ ڏسو== 
* مشهور طبيعيات دان جي فهرست 
* فزڪس ڪانفرنس جي فهرست
* فزڪس ۾ نوبل انعام حاصل ڪندڙن جي فهرست 
* فزڪس ۾ اهم اشاعتن جي فهرست
* فزڪس ۾ تجربن جي فهرست
==خارجي لنڪس==
* [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/prism.php?id=90 &quot;Selected Works about Isaac Newton and His Thought&quot;] from [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/ ''The Newton Project'']{{مئل ڳنڍڻو|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{DEFAULTSORT:History Of Physics}}
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]
[[زمرو:سائنس جي تاريخ بلحاظ شعبا]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:طبيعيات]]
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]</text>
      <sha1>8jf67i5h59ktr7qpd1q0r6thkafekbp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322046</id>
      <parentid>322044</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T06:53:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322046</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29268" sha1="m698ecm007u56ityqv8yynpl0hawk3m" xml:space="preserve">[[File:Newtons_cradle_animation_book_2.gif|thumb|هڪ نيوٽن پنڊال، جنهن جو نالو طبيعيات دان، [[آئزڪ نيوٽن]] جي نالي تي رکيو ويو آهي.]]
[[طبيعيات|فزڪس]] [[سائنس]] جي هڪ شاخ آهي جنهن جي مطالعي جا بنيادي مقصد [[مادو]] ۽ [[توانائي]] آهن. فزڪس جون دريافتون سڄي [[فطرتي سائنس|قدرتي سائنس]] ۽ [[ٽيڪنالاجي]] ۾ ايپليڪيشنون ڳولين ٿيون. تاريخي طور تي، فزڪس 17هين صدي جي سائنسي انقلاب مان اڀري، 19هين صدي عيسويء ۾ تيزيء سان ترقي ڪئي، پوء 20هين صدي عيسويء ۾ دريافتن جي هڪ سلسلي سان تبديل ٿي وئي. اڄ جي فزڪس کي ڪلاسيڪل فزڪس ۽ [[جديد طبيعيات|جديد فزڪس]] ۾ ورهائي سگهجي ٿو.

[[طبيعيات جو خاڪو|فزڪس جي تاريخ جي آئوٽ لائن]] ذريعي مخصوص موضوعن تي ڪيترائي تفصيلي مضمون موجود آهن.
==قديم تاريخ==
{{further|علم فلڪيات جي تاريخ}}

عنصر جيڪي فزڪس بڻجي ويا، اها بنيادي طور تي [[فلڪيات]]، [[بصريات]] ۽ [[ميڪانيات]] جي شعبن مان ٺهيل هئا، جنهن کي [[جاميٽري]] جي مطالعي ذريعي متحد ڪيو ويو. اها رياضياتي مضمون قديم زماني ۾ بابلي  ۽ يوناني ليکڪن، جھڙوڪ  [[ارشميدس|آرشيميدس]] ۽ [[بطليموس]]، سان گڏ شروع ٿيا. ان دوران قديم فلسفو به شامل ٿيو جنهن کي ”فزڪس“ چيو ويندو هو.

===يوناني تصور===
فطرت جي عقلي سمجهه جي طرف هلڻ جي شروعات گهٽ ۾ گهٽ [[يونان]] ۾ قديم دور (650-480 ق.م) کان اڳ سقراطي فلسفين سان ٿي. ميليٽس جو فلسفي [[ٿيلس|ٿيليس]] (7 هين ۽ 6 صدي قبل مسيح)، جنهن کي ”سائنس جو پيءُ“ قرار ڏنو ويو آهي، هن قدرتي رجحان جي مختلف مافوق الفطرت، مذهبي يا افسانوي وضاحتن کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري، اعلان ڪيو ته هر واقعي جو هڪ فطري سبب هوندو آهي.&lt;ref&gt;&quot;This shift from ecclesiastical reasoning to scientific reasoning marked the beginning of scientific methodology.&quot; Singer, C., ''A Short History of Science to the 19th Century'',  Streeter Press, 2008, p. 35.&lt;/ref&gt;  580 ق.م. ۾ ٿيلس پيش رفت ڪئي ۽ تجويز ڪيو ته پاڻي بنيادي عنصر آھي، مقناطيس ۽ رٻڊ امبر جي وچ ۾ ڪشش سان تجربو ڪيو ۽ پھرين رڪارڊ ٿيل ڪائنات جي علم جي بنياد ٺاھيو. اناگزيمئنڊر هڪ پروٽو-ارتقائي نظريي جو ترقي ڪندڙ، ٿيلس جي خيالن کي رد ڪيو ۽ تجويز ڪيو ته پاڻيء جي بدران، هڪ مادو جنهن کي &quot;ايپيرون&quot; سڏيو ويندو هو، سڀني مادي جو تعميراتي بلاڪ آهي. تقريباً 500 ق.م. ۾ هيراڪلئٽس پيش ڪيو ته ڪائنات کي سنڀاليندڙ واحد بنيادي قانون ئي تبديليءَ جو اصول آهي ۽ ڪا به شيءِ اڻڄاڻ طور تي ساڳي حالت ۾ نه رهندي آهي. هو ۽ انهن جو همعصر پرمئنيڊس، قديم فزڪس جي پهرين عالمن مان هئا جن ڪائنات ۾ وقت جي ڪردار تي غور ڪيو، هڪ اهم تصور جيڪو اڃا تائين جديد فزڪس ۾ هڪ مسئلو آهي.
[[File:Aristotle Altemps Inv8575.jpg|thumb|upright|left|[[ارسطو]] &lt;br/&gt;(384–322 ق.م.)]]
يونان ۾ ڪلاسيڪل دور ۾ (ڇئين، پنجين ۽ چوٿين صدي قبل مسيح) ۽ هيلينسٽڪ زماني ۾، قدرتي فلسفو آهستي آهستي هڪ دلچسپ ۽ متضاد مطالعي جي ميدان ۾ ترقي ڪئي. ارسطو (يوناني ٻولي: Ἀριστοτέλης، ارسٽوٽئلس) (384-322 ق.م.)، افلاطون جو هڪ شاگرد، هن تصور کي فروغ ڏنو ته طبيعي رجحان جو مشاهدو آخرڪار انهن کي سنڀاليندڙ قدرتي قانونن جي دريافت جو سبب بڻجي سگهي ٿو. ارسطو جي لکڻين ۾ فزڪس، مابعد الطبعيات، شاعري، ٿيٽر، موسيقي، منطق، بيان بازي، لسانيات، سياست، حڪومت، اخلاقيات، حياتيات ۽ علم حيوانات شامل آهن. هن پهريون ڪم لکيو، جيڪو مطالعي جي ان لائن کي &quot;فزڪس&quot; جي طور تي حوالو ڏئي ٿو. چوٿين صدي قبل مسيح ۾، ارسطو ان نظام جو بنياد رکيو، جنهن کي ارسطو جي فزڪس چيو ويندو آهي. هن خيالن، جهڙوڪ حرڪت ۽ ڪشش ثقل، جي وضاحت چار عناصر جي نظريي سان  ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ارسطوءَ جو خيال هو ته سڄو مادو &quot;ايٿر&quot; يا چئن عنصرن؛ مٽي، پاڻي، هوا ۽ باهه جي ميلاپ مان ٺهيل آهي. ارسطو جي مطابق، اهي چار زميني عنصر هڪ ٻئي جي تبديلي جي قابل آهن ۽ اھي پنھنجي قدرتي جڳھ ڏانھن ھلندا آھن. تنهنڪري هڪ پٿر ڌرتي جي مرڪز ڏانهن هيٺ ڪري ٿو پر شعلا مٿي طرف اڀرن ٿا. آخرڪار، ارسطو جي فزڪس يورپ ۾ ڪيترن ئي صدين تائين تمام گهڻو مشهور ٿي. وچين دور جي سائنسي ۽ علمي ترقيءَ جي ڄاڻ ڏيڻ لاء، اهو يورپ ۾  [[گئليليو گئليلي|گليلو گليلي]] ۽ [[آئزڪ نيوٽن]] جي دور تائين، مرڪزي سائنسي نمونو رهيو. 

قديم يونان جي شروعات ۾، ڄاڻ ته ڌرتي گول آهي، عام هئي. تقريبن 240 ق.م. ۾، هڪ بنيادي تجربي جي نتيجي ۾، [[ايراٽوس ٿينيز|ايراٽوسٿينيز]] (276-194 ق.م.) صحيح انداز ۾ ان جي فريم جو اندازو لڳايو. ارسطو جي جيو سينٽرڪ نظريي (تي ڌرتي ڪائنات جو مرڪز آهي) جي ابتڙ آرسٽارڪس آف ساموس (يوناني ٻولي: Ἀρίσταρχος؛ 310 - 230 ق.م.) شمسي نظام جي هيليو سينٽرڪ ماڊل (تي سج هن نظام جو مرڪز آهي) لاءِ واضح دليل پيش ڪيو. يعني ان جي مرڪز ۾ ڌرتيءَ کي نه،  سج کي رکڻ لاءِ،  واضح دليل پيش ڪيو. سيليوسيا جو سيليوڪس، آرسٽارڪس جي هيليو سينٽرڪ  نظريي جو پيروڪار، چيو ته ڌرتي پنهنجي محور جي چوڌاري گردش ڪري ٿي، جيڪو بدلي ۾  سج جي چوڌاري گردش ڪندي آهي. جيتوڻيڪ هن جيڪي دليل استعمال ڪيا اها گم ٿي ويا آهن،  [[پلو ٽارڪ|پلوٽارڪ]] جو چوڻ آهي ته سيليوڪس پهريون شخص هو جنهن استدلال ذريعي هيليو سينٽرڪ نظام کي ثابت ڪيو.
[[File:Domenico-Fetti Archimedes 1620.jpg|thumb|180px|&lt;small&gt;'''قديم يوناني سائنسدان، [[ارشميدس|آرشميدس]]، انهن تصورن کي ترقي ڏنو، جيڪا سيال جي ميڪانيات ۽ اڇال جي قوت جي بابت هئا.'''&lt;/small&gt;]]

ٽين صدي قبل مسيح ۾ يوناني رياضي دان، سائراڪيوز جو [[ارشميدس]] (يوناني:Ἀρχιμήδης؛ 287–212 ق.م.) عام طور تي ھن کي قديم زماني جو سڀني کان سٺو رياضي دان مڃيو ويندو آهي. هن هائيڊرو اسٽيٽڪس ۽ اسٽيٽڪس جو بنياد رکيو ۽ ليور جي بنيادي رياضي جو حساب لڳايو. آرڪيميڊيز چرخي جا تفصيلي نظام پڻ تيار ڪيا. آرڪيميڊيز ارسطو ۽ سندس مابعدالطبعيات جي دليلن کي به ٽوڙي ڇڏيو. وڌيڪ، ترڻ واري جسمن تي هن جي ڪم ۾، آرڪيميڊيز &quot;اُڀار جو قانون&quot; تيار ڪيو (جنهن کي هاڻ &quot;آرڪيميڊيز جو اصول&quot; پڻ سڏيو ويندو آهي). هن توازن جي حالتن ۽ ڪشش ثقل جي مرڪزن جا اصول پڻ تيار ڪيا، خيال جيڪي مستقبل جي عالمن جهڙوڪ گليليو ۽ نيوٽن تي اثر انداز ٿيا. 

هپارڪس (190-120 ق.م.)، فلڪيات ۽ رياضي تي ڌيان ڏيندي، تارن ۽ سيارن جي حرڪت جو نقشو ٺاهڻ لاءِ جديد جاميٽري ٽيڪنڪ استعمال ڪيو، ايستائين ته سج گرهڻ جي وقت جي اڳڪٿي به ڪئي. هن سج ۽ چنڊ جي زمين کان فاصلي جي حسابن کي، ان وقت استعمال ٿيندڙ مشاهداتي اوزارن ۾ سندس بهتري جي بنياد تي، شامل ڪيو.

شروعاتي طبيعيات دانن مان هڪ ٻيو بطليموس (90-168 عيسوي) هو، جيڪا ڪيترن ئي سائنسي مقالن، جيڪا فلڪيات ۽ جاگرافي جي موضوعن تي هئا، جو مصنف هو. جاگرافي جو مقالو گريڪو-رومن دنيا جي جاگرافيائي ڄاڻ جي هڪ مڪمل بحث آهي. 

قديم دنيا جي جمع ٿيل ڄاڻ جو گهڻو حصو گم ٿي ويو. ڪيترن ئي معزز مفڪرن جي ڪمن مان به، صرف ڪجھ ٽڪرا بچيا. ارسطو جي 150 مشھور ڪمن مان، صرف 30 موجود آهن ۽ اها به &quot;ليڪچر نوٽس کان وڌيڪ ناهن.

He laid the foundations of [[Fluid statics|hydrostatics]], [[statics]] and calculated the underlying mathematics of the [[lever]]. A leading scientist of classical antiquity, Archimedes also developed elaborate systems of pulleys to move large objects with a minimum of effort. The [[Archimedes' screw]] underpins modern hydroengineering, and his machines of war helped to hold back the armies of Rome in the [[First Punic War]]. Archimedes even tore apart the arguments of Aristotle and his metaphysics, pointing out that it was impossible to separate mathematics and nature and proved it by converting mathematical theories into practical inventions. Furthermore, in his work ''[[On Floating Bodies]]'', around 250 BCE, Archimedes developed the law of [[buoyancy]], also known as [[Archimedes' principle]]. In mathematics, Archimedes used the method of exhaustion to calculate the area under the arc of a [[parabola]] with the summation of an infinite series, and gave a remarkably accurate approximation of [[pi]]. He also defined the [[Archimedean spiral|spiral bearing his name]], formulae for the [[volume]]s of surfaces of revolution and an ingenious system for expressing very large numbers. He also developed the principles of equilibrium states and [[center of mass|centers of gravity]], ideas that would influence future scholars like Galileo, and Newton.

[[Hipparchus]] (190–120 BCE), focusing on astronomy and mathematics, used sophisticated geometrical techniques to map the motion of the stars and [[planet]]s, even predicting the times that [[Solar eclipse]]s would happen. He added calculations of the distance of the Sun and Moon from the Earth, based upon his improvements to the observational instruments used at that time. Another of the early physicists was [[Ptolemy]] (90–168 CE), one of the leading minds during the time of the [[Roman Empire]]. Ptolemy was the author of several scientific treatises, at least three of which were of continuing importance to later Islamic and European science. The first is the astronomical treatise now known as the ''[[Almagest]]'' (in Greek, Ἡ Μεγάλη Σύνταξις, &quot;The Great Treatise&quot;, originally Μαθηματικὴ Σύνταξις, &quot;Mathematical Treatise&quot;). The second is the ''[[Geography (Ptolemy)|Geography]]'', which is a thorough discussion of the geographic knowledge of the [[Greco-Roman world]].

Much of the accumulated knowledge of the ancient world was lost. Even of the works of the many respectable thinkers, few fragments survived. Although he wrote at least fourteen books, almost nothing of Hipparchus' direct work survived. Of the 150 reputed [[Aristotelianism|Aristotelian]] works, only 30 exist, and some of those are &quot;little more than lecture notes&quot;.{{According to whom|date=June 2018}}

===India and China===
{{further|History of science and technology in China|History of Indian science and technology}}
[[File:Hindu-arabic1.jpg|thumb|The Hindu-Arabic numeral system. The inscriptions on the [[edicts of Ashoka]] (3rd century BCE) display this number system being used by the Imperial [[Maurya Empire|Mauryas]].]]
Important physical and mathematical traditions also existed in [[History of science and technology in China|ancient Chinese]] and [[History of Indian science and technology|Indian sciences]].

[[File:Su Song Star Map 1.JPG|left|thumb|260px|[[Star map]]s by the 11th-century Chinese [[polymath]] [[Su Song]] are the oldest known [[Woodblock printing|woodblock-printed]] star maps to have survived to the present day. This example, dated 1092, employs the cylindrical [[equirectangular projection]].&lt;ref&gt;{{citation |last=Miyajima |first=Kazuhiko |year=1998 |title=Projection Methods in Chinese, Korean and Japanese Star Maps |journal=Highlights of Astronomy |volume=11 |issue=2 |pages=712–715 |doi=10.1017/s1539299600018554 |doi-access=free }}&lt;/ref&gt;]]

In [[Indian philosophy]], Maharishi [[Kanada (philosopher)|Kanada]] was the first to systematically develop a theory of atomism around 200 BCE&lt;ref&gt;Oliver Leaman, ''Key Concepts in Eastern Philosophy.'' Routledge, 1999, page 269.&lt;/ref&gt; though some authors have allotted him an earlier era in the 6th century BCE.&lt;ref&gt;{{harvnb|Chattopadhyaya|1986|pp=169–70}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Choudhury|2006|p=202}}&lt;/ref&gt; It was further elaborated by the [[Buddhist atomism|Buddhist atomists]] [[Dharmakirti]] and [[Dignāga]] during the 1st millennium CE.&lt;ref&gt;(Stcherbatsky 1962 (1930). Vol. 1. P. 19)&lt;/ref&gt; [[Pakudha Kaccayana]], a 6th-century BCE Indian philosopher and contemporary of [[Gautama Buddha]], had also propounded ideas about the atomic constitution of the material world. These philosophers believed that other elements (except ether) were physically palpable and hence comprised minuscule particles of matter. The last minuscule particle of matter that could not be subdivided further was termed [[Atom|Parmanu]]. These philosophers considered the atom to be indestructible and hence eternal. The Buddhists thought atoms to be minute objects unable to be seen to the naked eye that come into being and vanish in an instant. The [[Vaisheshika]] school of philosophers believed that an atom was a mere point in [[space]]. It was also first to depict relations between motion and force applied. Indian theories about the atom are greatly abstract and enmeshed in philosophy as they were based on logic and not on personal experience or experimentation. In [[Indian astronomy]], [[Aryabhata]]'s ''[[Aryabhatiya]]'' (499&amp;nbsp;CE) proposed the [[Earth's rotation]], while [[Nilakantha Somayaji]] (1444–1544) of the [[Kerala school of astronomy and mathematics]] proposed a semi-heliocentric model resembling the [[Tychonic system]].

The study of [[magnetism]] in [[History of China#Ancient China|Ancient China]] dates back to the 4th century BCE. (in the ''Book of the Devil Valley Master''),&lt;ref&gt;Li Shu-hua, &quot;Origine de la Boussole 11. Aimant et Boussole&quot;, ''Isis'', Vol. 45, No. 2. (Jul., 1954), p.175&lt;/ref&gt; A main contributor to this field was [[Shen Kuo]] (1031–1095), a [[polymath]] and statesman who was the first to describe the [[Compass|magnetic-needle compass]] used for navigation, as well as establishing the concept of [[true north]]. In optics, Shen Kuo independently developed a [[camera obscura]].&lt;ref name=&quot;needham volume 4 part 1 98&quot;&gt;[[Joseph Needham]], Volume 4, Part 1, 98.&lt;/ref&gt;

===Islamic world===
{{main|Physics in the medieval Islamic world|Science in the medieval Islamic world}}
{{see also|List of scientists in medieval Islamic world}}
[[File:Alhazen (122459248).jpg|thumb|left|170px|[[Ibn al-Haytham]] ({{Circa|965–1040}}).]]

In the 7th to 15th centuries, scientific progress occurred in the Muslim world. Many classic works in [[India]]n, [[Assyria]]n, [[Sassanian|Sassanian (Persian)]] and [[Greece|Greek]], including the works of Aristotle, were translated into [[Arabic]].&lt;ref name=RobinsonCambridge&gt;{{cite book |editor=Robinson, Francis |editor-link=Francis Robinson |title=The Cambridge Illustrated History of the Islamic World |publisher=Cambridge University Press |year=1996 |pages=228–229}}&lt;/ref&gt; Important contributions were made by [[Ibn al-Haytham]] (965–1040), an [[Arab]]&lt;ref&gt;Esposito (2000)، The Oxford History of Islam، Oxford University Press، P. 192. : “Ibn al-Haytham (d. 1039), known in the West as Alhazan, was a leading Arab mathematician, astronomer, and physicist. His optical compendium, Kitab al-Manazir, is the greatest medieval work on optics”&lt;/ref&gt; or [[Persians|Persian]]&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Child|Shuter|Taylor|1992|p=70}}, {{Harvard citation|Dessel|Nehrich|Voran|1973|p=164}}, Understanding History by John Child, Paul Shuter, David Taylor - Page 70. &quot;Alhazen, a Persian scientist, showed that the eye saw light from other objects. This started optics, the science of light. The Arabs also studied astronomy, the study of the stars. &quot;&lt;/ref&gt; scientist, considered to be a founder of modern [[optics]]. Ptolemy and Aristotle theorised that light either shone from the eye to illuminate objects or that &quot;forms&quot; emanated from objects themselves, whereas al-Haytham (known by the Latin name &quot;Alhazen&quot;) suggested that light travels to the eye in rays from different points on an object. The works of Ibn al-Haytham and [[al-Biruni]] (973–1050), a Persian scientist, eventually passed on to Western Europe where they were studied by scholars such as [[Roger Bacon]] and [[Vitello]].&lt;ref&gt;{{Harvtxt|Glick|Livesey|Wallis|2005|pp=89–90}}&lt;/ref&gt;

Ibn al-Haytham used controlled experiments in his work on optics, although to what extent it differed from Ptolemy is up to debate.&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Smith |first=Mark |title=From Sight to Light: The Passage from Ancient to Modern Optics |publisher=The University of Chicago Press |year=2015 |pages=225 |bibcode=2014fslp.book.....S |quote=The same holds for Alhacen’s methodology. It may look modern because of its strong empirical bias and reliance on controlled experiments, but Ptolemy’s approach was no less empirical, and it, too, was based on controlled experiments. In addition, Alhacen’s two most modern-looking experiments are based on physically unobtainable precision in equipment design and observation, so we are left to doubt that he actually carried them out as described— except, of course, in his mind. And these experiments were not new in conception. They were clearly based on equivalent ones in Ptolemy’s Optics, although Alhacen had to reformulate them in significant and creative ways to accommodate the testing of light rays rather than visual rays.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Darrigol |first=Olivier |title=A History of Optics from Greek Antiquity to the Nineteenth Century |publisher= Oxford University Press |year=2012 |pages=20}}&lt;/ref&gt; Arabic mechanics like Bīrūnī and [[Al-Khazini]] developed sophisticated &quot;science of weight&quot;, carrying out measurements of specific weights and volumes&lt;ref&gt;{{Cite book |last1=Lindberg |first1=David |title=The Cambridge History of Science, Volume 2, Medieval Science |last2=Shank |first2=Michael |year=2013 |pages=984–1108}}&lt;/ref&gt;

[[Avicenna|Ibn Sīnā]] (980–1037), known as &quot;Avicenna&quot;, was a polymath from [[Bukhara]] (in present-day [[Uzbekistan]]) responsible for important contributions to physics, optics, philosophy and [[medicine]]. He published his theory of [[Motion (physics)|motion]] in ''[[Book of Healing]]'' (1020), where he argued that an impetus is imparted to a projectile by the thrower. He viewed it as persistent, requiring external forces such as [[air resistance]] to dissipate it.&lt;ref name=Espinoza&gt;{{cite journal | last1 = Espinoza | first1 = Fernando  | date = 2005 | title = An analysis of the historical development of ideas about motion and its implications for teaching | journal = Physics Education | volume = 40 | issue = 2| page = 141 | doi=10.1088/0031-9120/40/2/002|bibcode = 2005PhyEd..40..139E | s2cid = 250809354 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Nasr&gt;{{Cite book |title=The Islamic intellectual tradition in Persia |author=[[Seyyed Hossein Nasr]] &amp; Mehdi Amin Razavi |publisher=[[Routledge]] |date=1996 |isbn=978-0-7007-0314-2 |page=72}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Sayili&gt;{{cite journal|doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x|author=Aydin Sayili|date=1987|title=Ibn Sīnā and Buridan on the Motion of the Projectile|journal=Annals of the New York Academy of Sciences|volume=500|issue=1|pages=477–482|bibcode=1987NYASA.500..477S|s2cid=84784804|author-link=Aydin Sayili}}&lt;/ref&gt; Ibn Sina made a distinction between 'force' and 'inclination' (called &quot;mayl&quot;), and argued that an object gained mayl when the object is in opposition to its natural motion. He concluded that continuation of motion is attributed to the inclination that is transferred to the object, and that object will be in motion until the mayl is spent. This conception of motion is consistent with [[Newton's first law of motion]], [[inertia]], which states that an object in motion will stay in motion unless it is acted on by an external force.&lt;ref name=Espinoza /&gt; This idea which dissented from the Aristotelian view was later described as &quot;[[Theory of impetus|impetus]]&quot; by [[John Buridan]], who was likely influenced by Ibn Sina's ''Book of Healing''.&lt;ref name = &quot;ibn sina and buridan&quot;&gt;Sayili, Aydin. &quot;Ibn Sina and Buridan on the Motion the Projectile&quot;. Annals of the New York Academy of Sciences vol. 500(1). p.477-482.&lt;/ref&gt;

[[File:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|upright|thumb|A page from [[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|al-Khwārizmī]]'s ''[[The Compendious Book on Calculation by Completion and Balancing|Algebra]]''.]]

[[Hibat Allah Abu'l-Barakat al-Baghdaadi]] ({{Circa|1080|1165}}) adopted and modified Ibn Sina's theory on [[projectile motion]]. In his ''Kitab al-Mu'tabar'', Abu'l-Barakat stated that the mover imparts a violent inclination (''mayl qasri'') on the moved and that this diminishes as the moving object distances itself from the mover.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot;&gt;{{Cite book|title=Pseudo-Avicenna, Liber Celi Et Mundi: A Critical Edition|first=Oliver|last=Gutman|publisher=[[Brill Publishers]]|year=2003|isbn=90-04-13228-7|page=193}}&lt;/ref&gt; He also proposed an explanation of the [[acceleration]] of falling bodies by the accumulation of successive increments of [[Power (physics)|power]] with successive increments of [[velocity]].&lt;ref&gt;[[Alistair Cameron Crombie|Crombie, Alistair Cameron]], ''Augustine to Galileo 2'', p. 67.&lt;/ref&gt; According to [[Shlomo Pines]], al-Baghdaadi's theory of motion was &quot;the oldest negation of Aristotle's fundamental dynamic law [namely, that a constant force produces a uniform motion], [and is thus an] anticipation in a vague fashion of the fundamental law of [[classical mechanics]] [namely, that a force applied continuously produces acceleration].&quot;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|last=Pines|first=Shlomo|title=Abu'l-Barakāt al-Baghdādī, Hibat Allah|encyclopedia=[[Dictionary of Scientific Biography]]|volume=1|pages=26–28|publisher=Charles Scribner's Sons|location=New York|year=1970|isbn=0-684-10114-9}}
&lt;br /&gt;([[cf.]] Abel B. Franco (October 2003). &quot;Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory&quot;, ''Journal of the History of Ideas'' '''64''' (4), p. 521-546 [528].)&lt;/ref&gt; Jean Buridan and [[Albert of Saxony (philosopher)|Albert of Saxony]] later referred to Abu'l-Barakat in explaining that the acceleration of a falling body is a result of its increasing impetus.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot; /&gt;

[[Ibn Bajjah]] ({{Circa|1085}}{{Nbsp}}– 1138), known as &quot;Avempace&quot; in Europe, proposed that for every force there is always a [[Reaction (physics)|reaction]] force. Ibn Bajjah was a critic of Ptolemy and he worked on creating a new theory of velocity to replace the one theorized by Aristotle. Two future philosophers supported the theories Avempace created, known as Avempacean dynamics. These philosophers were [[Thomas Aquinas]], a Catholic priest, and [[Duns Scotus|John Duns Scotus]].&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; [[Galileo Galilei|Galileo]] went on to adopt Avempace's formula &quot;that the velocity of a given object is the difference of the motive power of that object and the resistance of the medium of motion&quot;.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Citation|last=Gracia|first=Jorge J. E.|chapter=Philosophy in the Middle Ages: An Introduction|date=2007-11-26|pages=1–11|publisher=Blackwell Publishing Ltd|isbn=9780470996669|doi=10.1002/9780470996669.ch1|title=A Companion to Philosophy in the Middle Ages}}&lt;/ref&gt;

[[Nasir al-Din al-Tusi]] (1201–1274), a Persian astronomer and mathematician who died in Baghdad, introduced the [[Tusi couple]]. Copernicus later drew heavily on the work of al-Din al-Tusi and his students, but without acknowledgment.&lt;ref name=&quot;cosmosmagazine.com&quot;&gt;{{cite web |url=https://cosmosmagazine.com/society/top-10-ancient-arabic-scientists |title=Top 10 ancient Arabic scientists |publisher=Cosmos magazine |date=2011-01-06 |access-date=2013-04-20}}&lt;/ref&gt;

===Medieval Europe===
{{further|Theory of impetus}}
Awareness of ancient works re-entered the West through [[Latin translations of the 12th century|translations from Arabic to Latin]]. Their re-introduction, combined with [[Islam and Judaism|Judeo-Islamic]] theological commentaries, had a great influence on [[Medieval philosophy|Medieval philosophers]] such as [[Thomas Aquinas]]. [[Scholasticism|Scholastic European scholars]], who sought to reconcile the philosophy of the ancient classical philosophers with [[Christian theology]], proclaimed Aristotle the greatest thinker of the ancient world. In cases where they did not directly contradict the Bible, Aristotelian physics became the foundation for the physical explanations of the European Churches. Quantification became a core element of medieval physics.&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Crombie |first=A. C. |date=1961 |title=Quantification in Medieval Physics |url=https://www.jstor.org/stable/228677 |journal=Isis |volume=52 |issue=2 |pages=143–160 |doi=10.1086/349467 |jstor=228677 |issn=0021-1753}}&lt;/ref&gt;

Based on Aristotelian physics, Scholastic physics described things as moving according to their essential nature. Celestial objects were described as moving in circles, because perfect circular motion was considered an innate property of objects that existed in the uncorrupted realm of the [[celestial spheres]]. The [[theory of impetus]], the ancestor to the concepts of [[inertia]] and [[momentum]], was developed along similar lines by [[Medieval philosophy|medieval philosophers]] such as [[John Philoponus]] and [[Jean Buridan]]. Motions below the lunar sphere were seen as imperfect, and thus could not be expected to exhibit consistent motion. More idealized motion in the &quot;sublunary&quot; realm could only be achieved through [[Mechanics (Aristotle)|artifice]], and prior to the 17th century, many did not view artificial experiments as a valid means of learning about the natural world. Physical explanations in the sublunary realm revolved around tendencies. Stones contained the element earth, and earthly objects tended to move in a straight line toward the centre of the earth (and the universe in the Aristotelian geocentric view) unless otherwise prevented from doing so.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Lindberg|first=David C.|title=The Beginnings of Western Science|date=1992|publisher=University of Chicago Press|doi=10.7208/chicago/9780226482064.001.0001|isbn=978-0-226-48231-6}}&lt;/ref&gt;

{{clear left}}

==سائنسي انقلاب== 
==18هين صدي جي ترقي== 
19هين صدي==
20هين صدي: جديد فزڪس جو جنم==
==جديد طبيعيات== 
==طبيعيات جي تاريخ تي مضمون== 
==پڻ ڏسو== 
* مشهور طبيعيات دان جي فهرست 
* فزڪس ڪانفرنس جي فهرست
* فزڪس ۾ نوبل انعام حاصل ڪندڙن جي فهرست 
* فزڪس ۾ اهم اشاعتن جي فهرست
* فزڪس ۾ تجربن جي فهرست
==خارجي لنڪس==
* [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/prism.php?id=90 &quot;Selected Works about Isaac Newton and His Thought&quot;] from [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/ ''The Newton Project'']{{مئل ڳنڍڻو|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{DEFAULTSORT:History Of Physics}}
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]
[[زمرو:سائنس جي تاريخ بلحاظ شعبا]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:طبيعيات]]
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]</text>
      <sha1>m698ecm007u56ityqv8yynpl0hawk3m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322047</id>
      <parentid>322046</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T06:56:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322047</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29296" sha1="96gmp8pe5gusgeluzsbvehrk185v04r" xml:space="preserve">[[File:Newtons_cradle_animation_book_2.gif|thumb|هڪ نيوٽن پنڊال، جنهن جو نالو طبيعيات دان، [[آئزڪ نيوٽن]] جي نالي تي رکيو ويو آهي.]]
[[طبيعيات|فزڪس]] [[سائنس]] جي هڪ شاخ آهي جنهن جي مطالعي جا بنيادي مقصد [[مادو]] ۽ [[توانائي]] آهن. فزڪس جون دريافتون سڄي [[فطرتي سائنس|قدرتي سائنس]] ۽ [[ٽيڪنالاجي]] ۾ ايپليڪيشنون ڳولين ٿيون. تاريخي طور تي، فزڪس 17هين صدي جي سائنسي انقلاب مان اڀري، 19هين صدي عيسويء ۾ تيزيء سان ترقي ڪئي، پوء 20هين صدي عيسويء ۾ دريافتن جي هڪ سلسلي سان تبديل ٿي وئي. اڄ جي فزڪس کي ڪلاسيڪل فزڪس ۽ [[جديد طبيعيات|جديد فزڪس]] ۾ ورهائي سگهجي ٿو.

[[طبيعيات جو خاڪو|فزڪس جي تاريخ جي آئوٽ لائن]] ذريعي مخصوص موضوعن تي ڪيترائي تفصيلي مضمون موجود آهن.
==قديم تاريخ==
{{further|علم فلڪيات جي تاريخ}}

عنصر جيڪي فزڪس بڻجي ويا، اها بنيادي طور تي [[فلڪيات]]، [[بصريات]] ۽ [[ميڪانيات]] جي شعبن مان ٺهيل هئا، جنهن کي [[جاميٽري]] جي مطالعي ذريعي متحد ڪيو ويو. اها رياضياتي مضمون قديم زماني ۾ بابلي  ۽ يوناني ليکڪن، جھڙوڪ  [[ارشميدس|آرشيميدس]] ۽ [[بطليموس]]، سان گڏ شروع ٿيا. ان دوران قديم فلسفو به شامل ٿيو جنهن کي ”فزڪس“ چيو ويندو هو.

===يوناني تصور===
فطرت جي عقلي سمجهه جي طرف هلڻ جي شروعات گهٽ ۾ گهٽ [[يونان]] ۾ قديم دور (650-480 ق.م) کان اڳ سقراطي فلسفين سان ٿي. ميليٽس جو فلسفي [[ٿيلس|ٿيليس]] (7 هين ۽ 6 صدي قبل مسيح)، جنهن کي ”سائنس جو پيءُ“ قرار ڏنو ويو آهي، هن قدرتي رجحان جي مختلف مافوق الفطرت، مذهبي يا افسانوي وضاحتن کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري، اعلان ڪيو ته هر واقعي جو هڪ فطري سبب هوندو آهي.&lt;ref&gt;&quot;This shift from ecclesiastical reasoning to scientific reasoning marked the beginning of scientific methodology.&quot; Singer, C., ''A Short History of Science to the 19th Century'',  Streeter Press, 2008, p. 35.&lt;/ref&gt;  580 ق.م. ۾ ٿيلس پيش رفت ڪئي ۽ تجويز ڪيو ته پاڻي بنيادي عنصر آھي، مقناطيس ۽ رٻڊ امبر جي وچ ۾ ڪشش سان تجربو ڪيو ۽ پھرين رڪارڊ ٿيل ڪائنات جي علم جي بنياد ٺاھيو. اناگزيمئنڊر هڪ پروٽو-ارتقائي نظريي جو ترقي ڪندڙ، ٿيلس جي خيالن کي رد ڪيو ۽ تجويز ڪيو ته پاڻيء جي بدران، هڪ مادو جنهن کي &quot;ايپيرون&quot; سڏيو ويندو هو، سڀني مادي جو تعميراتي بلاڪ آهي. تقريباً 500 ق.م. ۾ هيراڪلئٽس پيش ڪيو ته ڪائنات کي سنڀاليندڙ واحد بنيادي قانون ئي تبديليءَ جو اصول آهي ۽ ڪا به شيءِ اڻڄاڻ طور تي ساڳي حالت ۾ نه رهندي آهي. هو ۽ انهن جو همعصر پرمئنيڊس، قديم فزڪس جي پهرين عالمن مان هئا جن ڪائنات ۾ وقت جي ڪردار تي غور ڪيو، هڪ اهم تصور جيڪو اڃا تائين جديد فزڪس ۾ هڪ مسئلو آهي.
[[File:Aristotle Altemps Inv8575.jpg|thumb|upright|left|[[ارسطو]] &lt;br/&gt;(384–322 ق.م.)]]
يونان ۾ ڪلاسيڪل دور ۾ (ڇئين، پنجين ۽ چوٿين صدي قبل مسيح) ۽ هيلينسٽڪ زماني ۾، قدرتي فلسفو آهستي آهستي هڪ دلچسپ ۽ متضاد مطالعي جي ميدان ۾ ترقي ڪئي. ارسطو (يوناني ٻولي: Ἀριστοτέλης، ارسٽوٽئلس) (384-322 ق.م.)، افلاطون جو هڪ شاگرد، هن تصور کي فروغ ڏنو ته طبيعي رجحان جو مشاهدو آخرڪار انهن کي سنڀاليندڙ قدرتي قانونن جي دريافت جو سبب بڻجي سگهي ٿو. ارسطو جي لکڻين ۾ فزڪس، مابعد الطبعيات، شاعري، ٿيٽر، موسيقي، منطق، بيان بازي، لسانيات، سياست، حڪومت، اخلاقيات، حياتيات ۽ علم حيوانات شامل آهن. هن پهريون ڪم لکيو، جيڪو مطالعي جي ان لائن کي &quot;فزڪس&quot; جي طور تي حوالو ڏئي ٿو. چوٿين صدي قبل مسيح ۾، ارسطو ان نظام جو بنياد رکيو، جنهن کي ارسطو جي فزڪس چيو ويندو آهي. هن خيالن، جهڙوڪ حرڪت ۽ ڪشش ثقل، جي وضاحت چار عناصر جي نظريي سان  ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ارسطوءَ جو خيال هو ته سڄو مادو &quot;ايٿر&quot; يا چئن عنصرن؛ مٽي، پاڻي، هوا ۽ باهه جي ميلاپ مان ٺهيل آهي. ارسطو جي مطابق، اهي چار زميني عنصر هڪ ٻئي جي تبديلي جي قابل آهن ۽ اھي پنھنجي قدرتي جڳھ ڏانھن ھلندا آھن. تنهنڪري هڪ پٿر ڌرتي جي مرڪز ڏانهن هيٺ ڪري ٿو پر شعلا مٿي طرف اڀرن ٿا. آخرڪار، ارسطو جي فزڪس يورپ ۾ ڪيترن ئي صدين تائين تمام گهڻو مشهور ٿي. وچين دور جي سائنسي ۽ علمي ترقيءَ جي ڄاڻ ڏيڻ لاء، اهو يورپ ۾  [[گئليليو گئليلي|گليلو گليلي]] ۽ [[آئزڪ نيوٽن]] جي دور تائين، مرڪزي سائنسي نمونو رهيو. 

قديم يونان جي شروعات ۾، ڄاڻ ته ڌرتي گول آهي، عام هئي. تقريبن 240 ق.م. ۾، هڪ بنيادي تجربي جي نتيجي ۾، [[ايراٽوس ٿينيز|ايراٽوسٿينيز]] (276-194 ق.م.) صحيح انداز ۾ ان جي فريم جو اندازو لڳايو. ارسطو جي جيو سينٽرڪ نظريي (تي ڌرتي ڪائنات جو مرڪز آهي) جي ابتڙ آرسٽارڪس آف ساموس (يوناني ٻولي: Ἀρίσταρχος؛ 310 - 230 ق.م.) شمسي نظام جي هيليو سينٽرڪ ماڊل (تي سج هن نظام جو مرڪز آهي) لاءِ واضح دليل پيش ڪيو. يعني ان جي مرڪز ۾ ڌرتيءَ کي نه،  سج کي رکڻ لاءِ،  واضح دليل پيش ڪيو. سيليوسيا جو سيليوڪس، آرسٽارڪس جي هيليو سينٽرڪ  نظريي جو پيروڪار، چيو ته ڌرتي پنهنجي محور جي چوڌاري گردش ڪري ٿي، جيڪو بدلي ۾  سج جي چوڌاري گردش ڪندي آهي. جيتوڻيڪ هن جيڪي دليل استعمال ڪيا اها گم ٿي ويا آهن،  [[پلو ٽارڪ|پلوٽارڪ]] جو چوڻ آهي ته سيليوڪس پهريون شخص هو جنهن استدلال ذريعي هيليو سينٽرڪ نظام کي ثابت ڪيو.
[[File:Domenico-Fetti Archimedes 1620.jpg|thumb|180px|&lt;small&gt;'''قديم يوناني سائنسدان، [[ارشميدس|آرشميدس]]، انهن تصورن کي ترقي ڏنو، جيڪا سيال جي ميڪانيات ۽ اڀار جي طاقت جي بابت هئا.'''&lt;/small&gt;]]

ٽين صدي قبل مسيح ۾ يوناني رياضي دان، سائراڪيوز جو [[ارشميدس]] (يوناني:Ἀρχιμήδης؛ 287–212 ق.م.) عام طور تي ھن کي قديم زماني جو سڀني کان سٺو رياضي دان مڃيو ويندو آهي. هن هائيڊرو اسٽيٽڪس ۽ اسٽيٽڪس جو بنياد رکيو ۽ ليور جي بنيادي رياضي جو حساب لڳايو. آرڪيميڊيز چرخي جا تفصيلي نظام پڻ تيار ڪيا. آرڪيميڊيز ارسطو ۽ سندس مابعدالطبعيات جي دليلن کي به ٽوڙي ڇڏيو. وڌيڪ، ترڻ واري جسمن تي هن جي ڪم ۾، آرڪيميڊيز &quot;اُڀار جو قانون&quot; تيار ڪيو (جنهن کي هاڻ &quot;آرڪيميڊيز جو اصول&quot; پڻ سڏيو ويندو آهي). هن توازن جي حالتن ۽ ڪشش ثقل جي مرڪزن جا اصول پڻ تيار ڪيا، خيال جيڪي مستقبل جي عالمن جهڙوڪ گليليو ۽ نيوٽن تي اثر انداز ٿيا. 

هپارڪس (190-120 ق.م.)، فلڪيات ۽ رياضي تي ڌيان ڏيندي، تارن ۽ سيارن جي حرڪت جو نقشو ٺاهڻ لاءِ جديد جاميٽري ٽيڪنڪ استعمال ڪيو، ايستائين ته سج گرهڻ جي وقت جي اڳڪٿي به ڪئي. هن سج ۽ چنڊ جي زمين کان فاصلي جي حسابن کي، ان وقت استعمال ٿيندڙ مشاهداتي اوزارن ۾ سندس بهتري جي بنياد تي، شامل ڪيو.

شروعاتي طبيعيات دانن مان هڪ ٻيو بطليموس (90-168 عيسوي) هو، جيڪا ڪيترن ئي سائنسي مقالن، جيڪا فلڪيات ۽ جاگرافي جي موضوعن تي هئا، جو مصنف هو. جاگرافي جو مقالو گريڪو-رومن دنيا جي جاگرافيائي ڄاڻ جي هڪ مڪمل بحث آهي. 

قديم دنيا جي جمع ٿيل ڄاڻ جو گهڻو حصو گم ٿي ويو. ڪيترن ئي معزز مفڪرن جي ڪمن مان به، صرف ڪجھ ٽڪرا بچيا. ارسطو جي 150 مشھور ڪمن مان، صرف 30 موجود آهن ۽ اها به &quot;ليڪچر نوٽس کان وڌيڪ ناهن.

== اسلامي دور ==
He laid the foundations of [[Fluid statics|hydrostatics]], [[statics]] and calculated the underlying mathematics of the [[lever]]. A leading scientist of classical antiquity, Archimedes also developed elaborate systems of pulleys to move large objects with a minimum of effort. The [[Archimedes' screw]] underpins modern hydroengineering, and his machines of war helped to hold back the armies of Rome in the [[First Punic War]]. Archimedes even tore apart the arguments of Aristotle and his metaphysics, pointing out that it was impossible to separate mathematics and nature and proved it by converting mathematical theories into practical inventions. Furthermore, in his work ''[[On Floating Bodies]]'', around 250 BCE, Archimedes developed the law of [[buoyancy]], also known as [[Archimedes' principle]]. In mathematics, Archimedes used the method of exhaustion to calculate the area under the arc of a [[parabola]] with the summation of an infinite series, and gave a remarkably accurate approximation of [[pi]]. He also defined the [[Archimedean spiral|spiral bearing his name]], formulae for the [[volume]]s of surfaces of revolution and an ingenious system for expressing very large numbers. He also developed the principles of equilibrium states and [[center of mass|centers of gravity]], ideas that would influence future scholars like Galileo, and Newton.

[[Hipparchus]] (190–120 BCE), focusing on astronomy and mathematics, used sophisticated geometrical techniques to map the motion of the stars and [[planet]]s, even predicting the times that [[Solar eclipse]]s would happen. He added calculations of the distance of the Sun and Moon from the Earth, based upon his improvements to the observational instruments used at that time. Another of the early physicists was [[Ptolemy]] (90–168 CE), one of the leading minds during the time of the [[Roman Empire]]. Ptolemy was the author of several scientific treatises, at least three of which were of continuing importance to later Islamic and European science. The first is the astronomical treatise now known as the ''[[Almagest]]'' (in Greek, Ἡ Μεγάλη Σύνταξις, &quot;The Great Treatise&quot;, originally Μαθηματικὴ Σύνταξις, &quot;Mathematical Treatise&quot;). The second is the ''[[Geography (Ptolemy)|Geography]]'', which is a thorough discussion of the geographic knowledge of the [[Greco-Roman world]].

Much of the accumulated knowledge of the ancient world was lost. Even of the works of the many respectable thinkers, few fragments survived. Although he wrote at least fourteen books, almost nothing of Hipparchus' direct work survived. Of the 150 reputed [[Aristotelianism|Aristotelian]] works, only 30 exist, and some of those are &quot;little more than lecture notes&quot;.{{According to whom|date=June 2018}}

===India and China===
{{further|History of science and technology in China|History of Indian science and technology}}
[[File:Hindu-arabic1.jpg|thumb|The Hindu-Arabic numeral system. The inscriptions on the [[edicts of Ashoka]] (3rd century BCE) display this number system being used by the Imperial [[Maurya Empire|Mauryas]].]]
Important physical and mathematical traditions also existed in [[History of science and technology in China|ancient Chinese]] and [[History of Indian science and technology|Indian sciences]].

[[File:Su Song Star Map 1.JPG|left|thumb|260px|[[Star map]]s by the 11th-century Chinese [[polymath]] [[Su Song]] are the oldest known [[Woodblock printing|woodblock-printed]] star maps to have survived to the present day. This example, dated 1092, employs the cylindrical [[equirectangular projection]].&lt;ref&gt;{{citation |last=Miyajima |first=Kazuhiko |year=1998 |title=Projection Methods in Chinese, Korean and Japanese Star Maps |journal=Highlights of Astronomy |volume=11 |issue=2 |pages=712–715 |doi=10.1017/s1539299600018554 |doi-access=free }}&lt;/ref&gt;]]

In [[Indian philosophy]], Maharishi [[Kanada (philosopher)|Kanada]] was the first to systematically develop a theory of atomism around 200 BCE&lt;ref&gt;Oliver Leaman, ''Key Concepts in Eastern Philosophy.'' Routledge, 1999, page 269.&lt;/ref&gt; though some authors have allotted him an earlier era in the 6th century BCE.&lt;ref&gt;{{harvnb|Chattopadhyaya|1986|pp=169–70}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Choudhury|2006|p=202}}&lt;/ref&gt; It was further elaborated by the [[Buddhist atomism|Buddhist atomists]] [[Dharmakirti]] and [[Dignāga]] during the 1st millennium CE.&lt;ref&gt;(Stcherbatsky 1962 (1930). Vol. 1. P. 19)&lt;/ref&gt; [[Pakudha Kaccayana]], a 6th-century BCE Indian philosopher and contemporary of [[Gautama Buddha]], had also propounded ideas about the atomic constitution of the material world. These philosophers believed that other elements (except ether) were physically palpable and hence comprised minuscule particles of matter. The last minuscule particle of matter that could not be subdivided further was termed [[Atom|Parmanu]]. These philosophers considered the atom to be indestructible and hence eternal. The Buddhists thought atoms to be minute objects unable to be seen to the naked eye that come into being and vanish in an instant. The [[Vaisheshika]] school of philosophers believed that an atom was a mere point in [[space]]. It was also first to depict relations between motion and force applied. Indian theories about the atom are greatly abstract and enmeshed in philosophy as they were based on logic and not on personal experience or experimentation. In [[Indian astronomy]], [[Aryabhata]]'s ''[[Aryabhatiya]]'' (499&amp;nbsp;CE) proposed the [[Earth's rotation]], while [[Nilakantha Somayaji]] (1444–1544) of the [[Kerala school of astronomy and mathematics]] proposed a semi-heliocentric model resembling the [[Tychonic system]].

The study of [[magnetism]] in [[History of China#Ancient China|Ancient China]] dates back to the 4th century BCE. (in the ''Book of the Devil Valley Master''),&lt;ref&gt;Li Shu-hua, &quot;Origine de la Boussole 11. Aimant et Boussole&quot;, ''Isis'', Vol. 45, No. 2. (Jul., 1954), p.175&lt;/ref&gt; A main contributor to this field was [[Shen Kuo]] (1031–1095), a [[polymath]] and statesman who was the first to describe the [[Compass|magnetic-needle compass]] used for navigation, as well as establishing the concept of [[true north]]. In optics, Shen Kuo independently developed a [[camera obscura]].&lt;ref name=&quot;needham volume 4 part 1 98&quot;&gt;[[Joseph Needham]], Volume 4, Part 1, 98.&lt;/ref&gt;

===Islamic world===
{{main|Physics in the medieval Islamic world|Science in the medieval Islamic world}}
{{see also|List of scientists in medieval Islamic world}}
[[File:Alhazen (122459248).jpg|thumb|left|170px|[[Ibn al-Haytham]] ({{Circa|965–1040}}).]]

In the 7th to 15th centuries, scientific progress occurred in the Muslim world. Many classic works in [[India]]n, [[Assyria]]n, [[Sassanian|Sassanian (Persian)]] and [[Greece|Greek]], including the works of Aristotle, were translated into [[Arabic]].&lt;ref name=RobinsonCambridge&gt;{{cite book |editor=Robinson, Francis |editor-link=Francis Robinson |title=The Cambridge Illustrated History of the Islamic World |publisher=Cambridge University Press |year=1996 |pages=228–229}}&lt;/ref&gt; Important contributions were made by [[Ibn al-Haytham]] (965–1040), an [[Arab]]&lt;ref&gt;Esposito (2000)، The Oxford History of Islam، Oxford University Press، P. 192. : “Ibn al-Haytham (d. 1039), known in the West as Alhazan, was a leading Arab mathematician, astronomer, and physicist. His optical compendium, Kitab al-Manazir, is the greatest medieval work on optics”&lt;/ref&gt; or [[Persians|Persian]]&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Child|Shuter|Taylor|1992|p=70}}, {{Harvard citation|Dessel|Nehrich|Voran|1973|p=164}}, Understanding History by John Child, Paul Shuter, David Taylor - Page 70. &quot;Alhazen, a Persian scientist, showed that the eye saw light from other objects. This started optics, the science of light. The Arabs also studied astronomy, the study of the stars. &quot;&lt;/ref&gt; scientist, considered to be a founder of modern [[optics]]. Ptolemy and Aristotle theorised that light either shone from the eye to illuminate objects or that &quot;forms&quot; emanated from objects themselves, whereas al-Haytham (known by the Latin name &quot;Alhazen&quot;) suggested that light travels to the eye in rays from different points on an object. The works of Ibn al-Haytham and [[al-Biruni]] (973–1050), a Persian scientist, eventually passed on to Western Europe where they were studied by scholars such as [[Roger Bacon]] and [[Vitello]].&lt;ref&gt;{{Harvtxt|Glick|Livesey|Wallis|2005|pp=89–90}}&lt;/ref&gt;

Ibn al-Haytham used controlled experiments in his work on optics, although to what extent it differed from Ptolemy is up to debate.&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Smith |first=Mark |title=From Sight to Light: The Passage from Ancient to Modern Optics |publisher=The University of Chicago Press |year=2015 |pages=225 |bibcode=2014fslp.book.....S |quote=The same holds for Alhacen’s methodology. It may look modern because of its strong empirical bias and reliance on controlled experiments, but Ptolemy’s approach was no less empirical, and it, too, was based on controlled experiments. In addition, Alhacen’s two most modern-looking experiments are based on physically unobtainable precision in equipment design and observation, so we are left to doubt that he actually carried them out as described— except, of course, in his mind. And these experiments were not new in conception. They were clearly based on equivalent ones in Ptolemy’s Optics, although Alhacen had to reformulate them in significant and creative ways to accommodate the testing of light rays rather than visual rays.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Darrigol |first=Olivier |title=A History of Optics from Greek Antiquity to the Nineteenth Century |publisher= Oxford University Press |year=2012 |pages=20}}&lt;/ref&gt; Arabic mechanics like Bīrūnī and [[Al-Khazini]] developed sophisticated &quot;science of weight&quot;, carrying out measurements of specific weights and volumes&lt;ref&gt;{{Cite book |last1=Lindberg |first1=David |title=The Cambridge History of Science, Volume 2, Medieval Science |last2=Shank |first2=Michael |year=2013 |pages=984–1108}}&lt;/ref&gt;

[[Avicenna|Ibn Sīnā]] (980–1037), known as &quot;Avicenna&quot;, was a polymath from [[Bukhara]] (in present-day [[Uzbekistan]]) responsible for important contributions to physics, optics, philosophy and [[medicine]]. He published his theory of [[Motion (physics)|motion]] in ''[[Book of Healing]]'' (1020), where he argued that an impetus is imparted to a projectile by the thrower. He viewed it as persistent, requiring external forces such as [[air resistance]] to dissipate it.&lt;ref name=Espinoza&gt;{{cite journal | last1 = Espinoza | first1 = Fernando  | date = 2005 | title = An analysis of the historical development of ideas about motion and its implications for teaching | journal = Physics Education | volume = 40 | issue = 2| page = 141 | doi=10.1088/0031-9120/40/2/002|bibcode = 2005PhyEd..40..139E | s2cid = 250809354 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Nasr&gt;{{Cite book |title=The Islamic intellectual tradition in Persia |author=[[Seyyed Hossein Nasr]] &amp; Mehdi Amin Razavi |publisher=[[Routledge]] |date=1996 |isbn=978-0-7007-0314-2 |page=72}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Sayili&gt;{{cite journal|doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x|author=Aydin Sayili|date=1987|title=Ibn Sīnā and Buridan on the Motion of the Projectile|journal=Annals of the New York Academy of Sciences|volume=500|issue=1|pages=477–482|bibcode=1987NYASA.500..477S|s2cid=84784804|author-link=Aydin Sayili}}&lt;/ref&gt; Ibn Sina made a distinction between 'force' and 'inclination' (called &quot;mayl&quot;), and argued that an object gained mayl when the object is in opposition to its natural motion. He concluded that continuation of motion is attributed to the inclination that is transferred to the object, and that object will be in motion until the mayl is spent. This conception of motion is consistent with [[Newton's first law of motion]], [[inertia]], which states that an object in motion will stay in motion unless it is acted on by an external force.&lt;ref name=Espinoza /&gt; This idea which dissented from the Aristotelian view was later described as &quot;[[Theory of impetus|impetus]]&quot; by [[John Buridan]], who was likely influenced by Ibn Sina's ''Book of Healing''.&lt;ref name = &quot;ibn sina and buridan&quot;&gt;Sayili, Aydin. &quot;Ibn Sina and Buridan on the Motion the Projectile&quot;. Annals of the New York Academy of Sciences vol. 500(1). p.477-482.&lt;/ref&gt;

[[File:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|upright|thumb|A page from [[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|al-Khwārizmī]]'s ''[[The Compendious Book on Calculation by Completion and Balancing|Algebra]]''.]]

[[Hibat Allah Abu'l-Barakat al-Baghdaadi]] ({{Circa|1080|1165}}) adopted and modified Ibn Sina's theory on [[projectile motion]]. In his ''Kitab al-Mu'tabar'', Abu'l-Barakat stated that the mover imparts a violent inclination (''mayl qasri'') on the moved and that this diminishes as the moving object distances itself from the mover.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot;&gt;{{Cite book|title=Pseudo-Avicenna, Liber Celi Et Mundi: A Critical Edition|first=Oliver|last=Gutman|publisher=[[Brill Publishers]]|year=2003|isbn=90-04-13228-7|page=193}}&lt;/ref&gt; He also proposed an explanation of the [[acceleration]] of falling bodies by the accumulation of successive increments of [[Power (physics)|power]] with successive increments of [[velocity]].&lt;ref&gt;[[Alistair Cameron Crombie|Crombie, Alistair Cameron]], ''Augustine to Galileo 2'', p. 67.&lt;/ref&gt; According to [[Shlomo Pines]], al-Baghdaadi's theory of motion was &quot;the oldest negation of Aristotle's fundamental dynamic law [namely, that a constant force produces a uniform motion], [and is thus an] anticipation in a vague fashion of the fundamental law of [[classical mechanics]] [namely, that a force applied continuously produces acceleration].&quot;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|last=Pines|first=Shlomo|title=Abu'l-Barakāt al-Baghdādī, Hibat Allah|encyclopedia=[[Dictionary of Scientific Biography]]|volume=1|pages=26–28|publisher=Charles Scribner's Sons|location=New York|year=1970|isbn=0-684-10114-9}}
&lt;br /&gt;([[cf.]] Abel B. Franco (October 2003). &quot;Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory&quot;, ''Journal of the History of Ideas'' '''64''' (4), p. 521-546 [528].)&lt;/ref&gt; Jean Buridan and [[Albert of Saxony (philosopher)|Albert of Saxony]] later referred to Abu'l-Barakat in explaining that the acceleration of a falling body is a result of its increasing impetus.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot; /&gt;

[[Ibn Bajjah]] ({{Circa|1085}}{{Nbsp}}– 1138), known as &quot;Avempace&quot; in Europe, proposed that for every force there is always a [[Reaction (physics)|reaction]] force. Ibn Bajjah was a critic of Ptolemy and he worked on creating a new theory of velocity to replace the one theorized by Aristotle. Two future philosophers supported the theories Avempace created, known as Avempacean dynamics. These philosophers were [[Thomas Aquinas]], a Catholic priest, and [[Duns Scotus|John Duns Scotus]].&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; [[Galileo Galilei|Galileo]] went on to adopt Avempace's formula &quot;that the velocity of a given object is the difference of the motive power of that object and the resistance of the medium of motion&quot;.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Citation|last=Gracia|first=Jorge J. E.|chapter=Philosophy in the Middle Ages: An Introduction|date=2007-11-26|pages=1–11|publisher=Blackwell Publishing Ltd|isbn=9780470996669|doi=10.1002/9780470996669.ch1|title=A Companion to Philosophy in the Middle Ages}}&lt;/ref&gt;

[[Nasir al-Din al-Tusi]] (1201–1274), a Persian astronomer and mathematician who died in Baghdad, introduced the [[Tusi couple]]. Copernicus later drew heavily on the work of al-Din al-Tusi and his students, but without acknowledgment.&lt;ref name=&quot;cosmosmagazine.com&quot;&gt;{{cite web |url=https://cosmosmagazine.com/society/top-10-ancient-arabic-scientists |title=Top 10 ancient Arabic scientists |publisher=Cosmos magazine |date=2011-01-06 |access-date=2013-04-20}}&lt;/ref&gt;

===Medieval Europe===
{{further|Theory of impetus}}
Awareness of ancient works re-entered the West through [[Latin translations of the 12th century|translations from Arabic to Latin]]. Their re-introduction, combined with [[Islam and Judaism|Judeo-Islamic]] theological commentaries, had a great influence on [[Medieval philosophy|Medieval philosophers]] such as [[Thomas Aquinas]]. [[Scholasticism|Scholastic European scholars]], who sought to reconcile the philosophy of the ancient classical philosophers with [[Christian theology]], proclaimed Aristotle the greatest thinker of the ancient world. In cases where they did not directly contradict the Bible, Aristotelian physics became the foundation for the physical explanations of the European Churches. Quantification became a core element of medieval physics.&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Crombie |first=A. C. |date=1961 |title=Quantification in Medieval Physics |url=https://www.jstor.org/stable/228677 |journal=Isis |volume=52 |issue=2 |pages=143–160 |doi=10.1086/349467 |jstor=228677 |issn=0021-1753}}&lt;/ref&gt;

Based on Aristotelian physics, Scholastic physics described things as moving according to their essential nature. Celestial objects were described as moving in circles, because perfect circular motion was considered an innate property of objects that existed in the uncorrupted realm of the [[celestial spheres]]. The [[theory of impetus]], the ancestor to the concepts of [[inertia]] and [[momentum]], was developed along similar lines by [[Medieval philosophy|medieval philosophers]] such as [[John Philoponus]] and [[Jean Buridan]]. Motions below the lunar sphere were seen as imperfect, and thus could not be expected to exhibit consistent motion. More idealized motion in the &quot;sublunary&quot; realm could only be achieved through [[Mechanics (Aristotle)|artifice]], and prior to the 17th century, many did not view artificial experiments as a valid means of learning about the natural world. Physical explanations in the sublunary realm revolved around tendencies. Stones contained the element earth, and earthly objects tended to move in a straight line toward the centre of the earth (and the universe in the Aristotelian geocentric view) unless otherwise prevented from doing so.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Lindberg|first=David C.|title=The Beginnings of Western Science|date=1992|publisher=University of Chicago Press|doi=10.7208/chicago/9780226482064.001.0001|isbn=978-0-226-48231-6}}&lt;/ref&gt;

{{clear left}}

==سائنسي انقلاب== 
==18هين صدي جي ترقي== 
19هين صدي==
20هين صدي: جديد فزڪس جو جنم==
==جديد طبيعيات== 
==طبيعيات جي تاريخ تي مضمون== 
==پڻ ڏسو== 
* مشهور طبيعيات دان جي فهرست 
* فزڪس ڪانفرنس جي فهرست
* فزڪس ۾ نوبل انعام حاصل ڪندڙن جي فهرست 
* فزڪس ۾ اهم اشاعتن جي فهرست
* فزڪس ۾ تجربن جي فهرست
==خارجي لنڪس==
* [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/prism.php?id=90 &quot;Selected Works about Isaac Newton and His Thought&quot;] from [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/ ''The Newton Project'']{{مئل ڳنڍڻو|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{DEFAULTSORT:History Of Physics}}
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]
[[زمرو:سائنس جي تاريخ بلحاظ شعبا]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:طبيعيات]]
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]</text>
      <sha1>96gmp8pe5gusgeluzsbvehrk185v04r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322048</id>
      <parentid>322047</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T06:57:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322048</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29298" sha1="2sufxh50xfpmzh7nb9uxvhq9zpn7044" xml:space="preserve">[[File:Newtons_cradle_animation_book_2.gif|thumb|هڪ نيوٽن پنڊال، جنهن جو نالو طبيعيات دان، [[آئزڪ نيوٽن]] جي نالي تي رکيو ويو آهي.]]
[[طبيعيات|فزڪس]] [[سائنس]] جي هڪ شاخ آهي جنهن جي مطالعي جا بنيادي مقصد [[مادو]] ۽ [[توانائي]] آهن. فزڪس جون دريافتون سڄي [[فطرتي سائنس|قدرتي سائنس]] ۽ [[ٽيڪنالاجي]] ۾ ايپليڪيشنون ڳولين ٿيون. تاريخي طور تي، فزڪس 17هين صدي جي سائنسي انقلاب مان اڀري، 19هين صدي عيسويء ۾ تيزيء سان ترقي ڪئي، پوء 20هين صدي عيسويء ۾ دريافتن جي هڪ سلسلي سان تبديل ٿي وئي. اڄ جي فزڪس کي ڪلاسيڪل فزڪس ۽ [[جديد طبيعيات|جديد فزڪس]] ۾ ورهائي سگهجي ٿو.

[[طبيعيات جو خاڪو|فزڪس جي تاريخ جي آئوٽ لائن]] ذريعي مخصوص موضوعن تي ڪيترائي تفصيلي مضمون موجود آهن.
==قديم تاريخ==
{{further|علم فلڪيات جي تاريخ}}

عنصر جيڪي فزڪس بڻجي ويا، اها بنيادي طور تي [[فلڪيات]]، [[بصريات]] ۽ [[ميڪانيات]] جي شعبن مان ٺهيل هئا، جنهن کي [[جاميٽري]] جي مطالعي ذريعي متحد ڪيو ويو. اها رياضياتي مضمون قديم زماني ۾ بابلي  ۽ يوناني ليکڪن، جھڙوڪ  [[ارشميدس|آرشيميدس]] ۽ [[بطليموس]]، سان گڏ شروع ٿيا. ان دوران قديم فلسفو به شامل ٿيو جنهن کي ”فزڪس“ چيو ويندو هو.

===يوناني تصور===
فطرت جي عقلي سمجهه جي طرف هلڻ جي شروعات گهٽ ۾ گهٽ [[يونان]] ۾ قديم دور (650-480 ق.م) کان اڳ سقراطي فلسفين سان ٿي. ميليٽس جو فلسفي [[ٿيلس|ٿيليس]] (7 هين ۽ 6 صدي قبل مسيح)، جنهن کي ”سائنس جو پيءُ“ قرار ڏنو ويو آهي، هن قدرتي رجحان جي مختلف مافوق الفطرت، مذهبي يا افسانوي وضاحتن کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري، اعلان ڪيو ته هر واقعي جو هڪ فطري سبب هوندو آهي.&lt;ref&gt;&quot;This shift from ecclesiastical reasoning to scientific reasoning marked the beginning of scientific methodology.&quot; Singer, C., ''A Short History of Science to the 19th Century'',  Streeter Press, 2008, p. 35.&lt;/ref&gt;  580 ق.م. ۾ ٿيلس پيش رفت ڪئي ۽ تجويز ڪيو ته پاڻي بنيادي عنصر آھي، مقناطيس ۽ رٻڊ امبر جي وچ ۾ ڪشش سان تجربو ڪيو ۽ پھرين رڪارڊ ٿيل ڪائنات جي علم جي بنياد ٺاھيو. اناگزيمئنڊر هڪ پروٽو-ارتقائي نظريي جو ترقي ڪندڙ، ٿيلس جي خيالن کي رد ڪيو ۽ تجويز ڪيو ته پاڻيء جي بدران، هڪ مادو جنهن کي &quot;ايپيرون&quot; سڏيو ويندو هو، سڀني مادي جو تعميراتي بلاڪ آهي. تقريباً 500 ق.م. ۾ هيراڪلئٽس پيش ڪيو ته ڪائنات کي سنڀاليندڙ واحد بنيادي قانون ئي تبديليءَ جو اصول آهي ۽ ڪا به شيءِ اڻڄاڻ طور تي ساڳي حالت ۾ نه رهندي آهي. هو ۽ انهن جو همعصر پرمئنيڊس، قديم فزڪس جي پهرين عالمن مان هئا جن ڪائنات ۾ وقت جي ڪردار تي غور ڪيو، هڪ اهم تصور جيڪو اڃا تائين جديد فزڪس ۾ هڪ مسئلو آهي.
[[File:Aristotle Altemps Inv8575.jpg|thumb|upright|left|[[ارسطو]] &lt;br/&gt;(384–322 ق.م.)]]
يونان ۾ ڪلاسيڪل دور ۾ (ڇئين، پنجين ۽ چوٿين صدي قبل مسيح) ۽ هيلينسٽڪ زماني ۾، قدرتي فلسفو آهستي آهستي هڪ دلچسپ ۽ متضاد مطالعي جي ميدان ۾ ترقي ڪئي. ارسطو (يوناني ٻولي: Ἀριστοτέλης، ارسٽوٽئلس) (384-322 ق.م.)، افلاطون جو هڪ شاگرد، هن تصور کي فروغ ڏنو ته طبيعي رجحان جو مشاهدو آخرڪار انهن کي سنڀاليندڙ قدرتي قانونن جي دريافت جو سبب بڻجي سگهي ٿو. ارسطو جي لکڻين ۾ فزڪس، مابعد الطبعيات، شاعري، ٿيٽر، موسيقي، منطق، بيان بازي، لسانيات، سياست، حڪومت، اخلاقيات، حياتيات ۽ علم حيوانات شامل آهن. هن پهريون ڪم لکيو، جيڪو مطالعي جي ان لائن کي &quot;فزڪس&quot; جي طور تي حوالو ڏئي ٿو. چوٿين صدي قبل مسيح ۾، ارسطو ان نظام جو بنياد رکيو، جنهن کي ارسطو جي فزڪس چيو ويندو آهي. هن خيالن، جهڙوڪ حرڪت ۽ ڪشش ثقل، جي وضاحت چار عناصر جي نظريي سان  ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ارسطوءَ جو خيال هو ته سڄو مادو &quot;ايٿر&quot; يا چئن عنصرن؛ مٽي، پاڻي، هوا ۽ باهه جي ميلاپ مان ٺهيل آهي. ارسطو جي مطابق، اهي چار زميني عنصر هڪ ٻئي جي تبديلي جي قابل آهن ۽ اھي پنھنجي قدرتي جڳھ ڏانھن ھلندا آھن. تنهنڪري هڪ پٿر ڌرتي جي مرڪز ڏانهن هيٺ ڪري ٿو پر شعلا مٿي طرف اڀرن ٿا. آخرڪار، ارسطو جي فزڪس يورپ ۾ ڪيترن ئي صدين تائين تمام گهڻو مشهور ٿي. وچين دور جي سائنسي ۽ علمي ترقيءَ جي ڄاڻ ڏيڻ لاء، اهو يورپ ۾  [[گئليليو گئليلي|گليلو گليلي]] ۽ [[آئزڪ نيوٽن]] جي دور تائين، مرڪزي سائنسي نمونو رهيو. 

قديم يونان جي شروعات ۾، ڄاڻ ته ڌرتي گول آهي، عام هئي. تقريبن 240 ق.م. ۾، هڪ بنيادي تجربي جي نتيجي ۾، [[ايراٽوس ٿينيز|ايراٽوسٿينيز]] (276-194 ق.م.) صحيح انداز ۾ ان جي فريم جو اندازو لڳايو. ارسطو جي جيو سينٽرڪ نظريي (تي ڌرتي ڪائنات جو مرڪز آهي) جي ابتڙ آرسٽارڪس آف ساموس (يوناني ٻولي: Ἀρίσταρχος؛ 310 - 230 ق.م.) شمسي نظام جي هيليو سينٽرڪ ماڊل (تي سج هن نظام جو مرڪز آهي) لاءِ واضح دليل پيش ڪيو. يعني ان جي مرڪز ۾ ڌرتيءَ کي نه،  سج کي رکڻ لاءِ،  واضح دليل پيش ڪيو. سيليوسيا جو سيليوڪس، آرسٽارڪس جي هيليو سينٽرڪ  نظريي جو پيروڪار، چيو ته ڌرتي پنهنجي محور جي چوڌاري گردش ڪري ٿي، جيڪو بدلي ۾  سج جي چوڌاري گردش ڪندي آهي. جيتوڻيڪ هن جيڪي دليل استعمال ڪيا اها گم ٿي ويا آهن،  [[پلو ٽارڪ|پلوٽارڪ]] جو چوڻ آهي ته سيليوڪس پهريون شخص هو جنهن استدلال ذريعي هيليو سينٽرڪ نظام کي ثابت ڪيو.
[[File:Domenico-Fetti Archimedes 1620.jpg|thumb|180px|&lt;small&gt;'''قديم يوناني سائنسدان، [[ارشميدس|آرشميدس]]، انهن تصورن کي ترقي ڏنو، جيڪا سيال جي ميڪانيات ۽ اڀار جي طاقت جي بابت هئا.'''&lt;/small&gt;]]

ٽين صدي قبل مسيح ۾ يوناني رياضي دان، سائراڪيوز جو [[ارشميدس]] (يوناني:Ἀρχιμήδης؛ 287–212 ق.م.) عام طور تي ھن کي قديم زماني جو سڀني کان سٺو رياضي دان مڃيو ويندو آهي. هن هائيڊرو اسٽيٽڪس ۽ اسٽيٽڪس جو بنياد رکيو ۽ ليور جي بنيادي رياضي جو حساب لڳايو. آرڪيميڊيز چرخي جا تفصيلي نظام پڻ تيار ڪيا. آرڪيميڊيز ارسطو ۽ سندس مابعدالطبعيات جي دليلن کي به ٽوڙي ڇڏيو. وڌيڪ، ترڻ واري جسمن تي هن جي ڪم ۾، آرڪيميڊيز &quot;اُڀار جو قانون&quot; تيار ڪيو (جنهن کي هاڻ &quot;آرڪيميڊيز جو اصول&quot; پڻ سڏيو ويندو آهي). هن توازن جي حالتن ۽ ڪشش ثقل جي مرڪزن جا اصول پڻ تيار ڪيا، خيال جيڪي مستقبل جي عالمن جهڙوڪ گليليو ۽ نيوٽن تي اثر انداز ٿيا. 

هپارڪس (190-120 ق.م.)، فلڪيات ۽ رياضي تي ڌيان ڏيندي، تارن ۽ سيارن جي حرڪت جو نقشو ٺاهڻ لاءِ جديد جاميٽري ٽيڪنڪ استعمال ڪيو، ايستائين ته سج گرهڻ جي وقت جي اڳڪٿي به ڪئي. هن سج ۽ چنڊ جي زمين کان فاصلي جي حسابن کي، ان وقت استعمال ٿيندڙ مشاهداتي اوزارن ۾ سندس بهتري جي بنياد تي، شامل ڪيو.

شروعاتي طبيعيات دانن مان هڪ ٻيو بطليموس (90-168 عيسوي) هو، جيڪا ڪيترن ئي سائنسي مقالن، جيڪا فلڪيات ۽ جاگرافي جي موضوعن تي هئا، جو مصنف هو. جاگرافي جو مقالو گريڪو-رومن دنيا جي جاگرافيائي ڄاڻ جي هڪ مڪمل بحث آهي. 

قديم دنيا جي جمع ٿيل ڄاڻ جو گهڻو حصو گم ٿي ويو. ڪيترن ئي معزز مفڪرن جي ڪمن مان به، صرف ڪجھ ٽڪرا بچيا. ارسطو جي 150 مشھور ڪمن مان، صرف 30 موجود آهن ۽ اها به &quot;ليڪچر نوٽس کان وڌيڪ ناهن.

=== اسلامي دور ===
He laid the foundations of [[Fluid statics|hydrostatics]], [[statics]] and calculated the underlying mathematics of the [[lever]]. A leading scientist of classical antiquity, Archimedes also developed elaborate systems of pulleys to move large objects with a minimum of effort. The [[Archimedes' screw]] underpins modern hydroengineering, and his machines of war helped to hold back the armies of Rome in the [[First Punic War]]. Archimedes even tore apart the arguments of Aristotle and his metaphysics, pointing out that it was impossible to separate mathematics and nature and proved it by converting mathematical theories into practical inventions. Furthermore, in his work ''[[On Floating Bodies]]'', around 250 BCE, Archimedes developed the law of [[buoyancy]], also known as [[Archimedes' principle]]. In mathematics, Archimedes used the method of exhaustion to calculate the area under the arc of a [[parabola]] with the summation of an infinite series, and gave a remarkably accurate approximation of [[pi]]. He also defined the [[Archimedean spiral|spiral bearing his name]], formulae for the [[volume]]s of surfaces of revolution and an ingenious system for expressing very large numbers. He also developed the principles of equilibrium states and [[center of mass|centers of gravity]], ideas that would influence future scholars like Galileo, and Newton.

[[Hipparchus]] (190–120 BCE), focusing on astronomy and mathematics, used sophisticated geometrical techniques to map the motion of the stars and [[planet]]s, even predicting the times that [[Solar eclipse]]s would happen. He added calculations of the distance of the Sun and Moon from the Earth, based upon his improvements to the observational instruments used at that time. Another of the early physicists was [[Ptolemy]] (90–168 CE), one of the leading minds during the time of the [[Roman Empire]]. Ptolemy was the author of several scientific treatises, at least three of which were of continuing importance to later Islamic and European science. The first is the astronomical treatise now known as the ''[[Almagest]]'' (in Greek, Ἡ Μεγάλη Σύνταξις, &quot;The Great Treatise&quot;, originally Μαθηματικὴ Σύνταξις, &quot;Mathematical Treatise&quot;). The second is the ''[[Geography (Ptolemy)|Geography]]'', which is a thorough discussion of the geographic knowledge of the [[Greco-Roman world]].

Much of the accumulated knowledge of the ancient world was lost. Even of the works of the many respectable thinkers, few fragments survived. Although he wrote at least fourteen books, almost nothing of Hipparchus' direct work survived. Of the 150 reputed [[Aristotelianism|Aristotelian]] works, only 30 exist, and some of those are &quot;little more than lecture notes&quot;.{{According to whom|date=June 2018}}

===India and China===
{{further|History of science and technology in China|History of Indian science and technology}}
[[File:Hindu-arabic1.jpg|thumb|The Hindu-Arabic numeral system. The inscriptions on the [[edicts of Ashoka]] (3rd century BCE) display this number system being used by the Imperial [[Maurya Empire|Mauryas]].]]
Important physical and mathematical traditions also existed in [[History of science and technology in China|ancient Chinese]] and [[History of Indian science and technology|Indian sciences]].

[[File:Su Song Star Map 1.JPG|left|thumb|260px|[[Star map]]s by the 11th-century Chinese [[polymath]] [[Su Song]] are the oldest known [[Woodblock printing|woodblock-printed]] star maps to have survived to the present day. This example, dated 1092, employs the cylindrical [[equirectangular projection]].&lt;ref&gt;{{citation |last=Miyajima |first=Kazuhiko |year=1998 |title=Projection Methods in Chinese, Korean and Japanese Star Maps |journal=Highlights of Astronomy |volume=11 |issue=2 |pages=712–715 |doi=10.1017/s1539299600018554 |doi-access=free }}&lt;/ref&gt;]]

In [[Indian philosophy]], Maharishi [[Kanada (philosopher)|Kanada]] was the first to systematically develop a theory of atomism around 200 BCE&lt;ref&gt;Oliver Leaman, ''Key Concepts in Eastern Philosophy.'' Routledge, 1999, page 269.&lt;/ref&gt; though some authors have allotted him an earlier era in the 6th century BCE.&lt;ref&gt;{{harvnb|Chattopadhyaya|1986|pp=169–70}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Choudhury|2006|p=202}}&lt;/ref&gt; It was further elaborated by the [[Buddhist atomism|Buddhist atomists]] [[Dharmakirti]] and [[Dignāga]] during the 1st millennium CE.&lt;ref&gt;(Stcherbatsky 1962 (1930). Vol. 1. P. 19)&lt;/ref&gt; [[Pakudha Kaccayana]], a 6th-century BCE Indian philosopher and contemporary of [[Gautama Buddha]], had also propounded ideas about the atomic constitution of the material world. These philosophers believed that other elements (except ether) were physically palpable and hence comprised minuscule particles of matter. The last minuscule particle of matter that could not be subdivided further was termed [[Atom|Parmanu]]. These philosophers considered the atom to be indestructible and hence eternal. The Buddhists thought atoms to be minute objects unable to be seen to the naked eye that come into being and vanish in an instant. The [[Vaisheshika]] school of philosophers believed that an atom was a mere point in [[space]]. It was also first to depict relations between motion and force applied. Indian theories about the atom are greatly abstract and enmeshed in philosophy as they were based on logic and not on personal experience or experimentation. In [[Indian astronomy]], [[Aryabhata]]'s ''[[Aryabhatiya]]'' (499&amp;nbsp;CE) proposed the [[Earth's rotation]], while [[Nilakantha Somayaji]] (1444–1544) of the [[Kerala school of astronomy and mathematics]] proposed a semi-heliocentric model resembling the [[Tychonic system]].

The study of [[magnetism]] in [[History of China#Ancient China|Ancient China]] dates back to the 4th century BCE. (in the ''Book of the Devil Valley Master''),&lt;ref&gt;Li Shu-hua, &quot;Origine de la Boussole 11. Aimant et Boussole&quot;, ''Isis'', Vol. 45, No. 2. (Jul., 1954), p.175&lt;/ref&gt; A main contributor to this field was [[Shen Kuo]] (1031–1095), a [[polymath]] and statesman who was the first to describe the [[Compass|magnetic-needle compass]] used for navigation, as well as establishing the concept of [[true north]]. In optics, Shen Kuo independently developed a [[camera obscura]].&lt;ref name=&quot;needham volume 4 part 1 98&quot;&gt;[[Joseph Needham]], Volume 4, Part 1, 98.&lt;/ref&gt;

===Islamic world===
{{main|Physics in the medieval Islamic world|Science in the medieval Islamic world}}
{{see also|List of scientists in medieval Islamic world}}
[[File:Alhazen (122459248).jpg|thumb|left|170px|[[Ibn al-Haytham]] ({{Circa|965–1040}}).]]

In the 7th to 15th centuries, scientific progress occurred in the Muslim world. Many classic works in [[India]]n, [[Assyria]]n, [[Sassanian|Sassanian (Persian)]] and [[Greece|Greek]], including the works of Aristotle, were translated into [[Arabic]].&lt;ref name=RobinsonCambridge&gt;{{cite book |editor=Robinson, Francis |editor-link=Francis Robinson |title=The Cambridge Illustrated History of the Islamic World |publisher=Cambridge University Press |year=1996 |pages=228–229}}&lt;/ref&gt; Important contributions were made by [[Ibn al-Haytham]] (965–1040), an [[Arab]]&lt;ref&gt;Esposito (2000)، The Oxford History of Islam، Oxford University Press، P. 192. : “Ibn al-Haytham (d. 1039), known in the West as Alhazan, was a leading Arab mathematician, astronomer, and physicist. His optical compendium, Kitab al-Manazir, is the greatest medieval work on optics”&lt;/ref&gt; or [[Persians|Persian]]&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Child|Shuter|Taylor|1992|p=70}}, {{Harvard citation|Dessel|Nehrich|Voran|1973|p=164}}, Understanding History by John Child, Paul Shuter, David Taylor - Page 70. &quot;Alhazen, a Persian scientist, showed that the eye saw light from other objects. This started optics, the science of light. The Arabs also studied astronomy, the study of the stars. &quot;&lt;/ref&gt; scientist, considered to be a founder of modern [[optics]]. Ptolemy and Aristotle theorised that light either shone from the eye to illuminate objects or that &quot;forms&quot; emanated from objects themselves, whereas al-Haytham (known by the Latin name &quot;Alhazen&quot;) suggested that light travels to the eye in rays from different points on an object. The works of Ibn al-Haytham and [[al-Biruni]] (973–1050), a Persian scientist, eventually passed on to Western Europe where they were studied by scholars such as [[Roger Bacon]] and [[Vitello]].&lt;ref&gt;{{Harvtxt|Glick|Livesey|Wallis|2005|pp=89–90}}&lt;/ref&gt;

Ibn al-Haytham used controlled experiments in his work on optics, although to what extent it differed from Ptolemy is up to debate.&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Smith |first=Mark |title=From Sight to Light: The Passage from Ancient to Modern Optics |publisher=The University of Chicago Press |year=2015 |pages=225 |bibcode=2014fslp.book.....S |quote=The same holds for Alhacen’s methodology. It may look modern because of its strong empirical bias and reliance on controlled experiments, but Ptolemy’s approach was no less empirical, and it, too, was based on controlled experiments. In addition, Alhacen’s two most modern-looking experiments are based on physically unobtainable precision in equipment design and observation, so we are left to doubt that he actually carried them out as described— except, of course, in his mind. And these experiments were not new in conception. They were clearly based on equivalent ones in Ptolemy’s Optics, although Alhacen had to reformulate them in significant and creative ways to accommodate the testing of light rays rather than visual rays.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Darrigol |first=Olivier |title=A History of Optics from Greek Antiquity to the Nineteenth Century |publisher= Oxford University Press |year=2012 |pages=20}}&lt;/ref&gt; Arabic mechanics like Bīrūnī and [[Al-Khazini]] developed sophisticated &quot;science of weight&quot;, carrying out measurements of specific weights and volumes&lt;ref&gt;{{Cite book |last1=Lindberg |first1=David |title=The Cambridge History of Science, Volume 2, Medieval Science |last2=Shank |first2=Michael |year=2013 |pages=984–1108}}&lt;/ref&gt;

[[Avicenna|Ibn Sīnā]] (980–1037), known as &quot;Avicenna&quot;, was a polymath from [[Bukhara]] (in present-day [[Uzbekistan]]) responsible for important contributions to physics, optics, philosophy and [[medicine]]. He published his theory of [[Motion (physics)|motion]] in ''[[Book of Healing]]'' (1020), where he argued that an impetus is imparted to a projectile by the thrower. He viewed it as persistent, requiring external forces such as [[air resistance]] to dissipate it.&lt;ref name=Espinoza&gt;{{cite journal | last1 = Espinoza | first1 = Fernando  | date = 2005 | title = An analysis of the historical development of ideas about motion and its implications for teaching | journal = Physics Education | volume = 40 | issue = 2| page = 141 | doi=10.1088/0031-9120/40/2/002|bibcode = 2005PhyEd..40..139E | s2cid = 250809354 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Nasr&gt;{{Cite book |title=The Islamic intellectual tradition in Persia |author=[[Seyyed Hossein Nasr]] &amp; Mehdi Amin Razavi |publisher=[[Routledge]] |date=1996 |isbn=978-0-7007-0314-2 |page=72}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Sayili&gt;{{cite journal|doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x|author=Aydin Sayili|date=1987|title=Ibn Sīnā and Buridan on the Motion of the Projectile|journal=Annals of the New York Academy of Sciences|volume=500|issue=1|pages=477–482|bibcode=1987NYASA.500..477S|s2cid=84784804|author-link=Aydin Sayili}}&lt;/ref&gt; Ibn Sina made a distinction between 'force' and 'inclination' (called &quot;mayl&quot;), and argued that an object gained mayl when the object is in opposition to its natural motion. He concluded that continuation of motion is attributed to the inclination that is transferred to the object, and that object will be in motion until the mayl is spent. This conception of motion is consistent with [[Newton's first law of motion]], [[inertia]], which states that an object in motion will stay in motion unless it is acted on by an external force.&lt;ref name=Espinoza /&gt; This idea which dissented from the Aristotelian view was later described as &quot;[[Theory of impetus|impetus]]&quot; by [[John Buridan]], who was likely influenced by Ibn Sina's ''Book of Healing''.&lt;ref name = &quot;ibn sina and buridan&quot;&gt;Sayili, Aydin. &quot;Ibn Sina and Buridan on the Motion the Projectile&quot;. Annals of the New York Academy of Sciences vol. 500(1). p.477-482.&lt;/ref&gt;

[[File:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|upright|thumb|A page from [[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|al-Khwārizmī]]'s ''[[The Compendious Book on Calculation by Completion and Balancing|Algebra]]''.]]

[[Hibat Allah Abu'l-Barakat al-Baghdaadi]] ({{Circa|1080|1165}}) adopted and modified Ibn Sina's theory on [[projectile motion]]. In his ''Kitab al-Mu'tabar'', Abu'l-Barakat stated that the mover imparts a violent inclination (''mayl qasri'') on the moved and that this diminishes as the moving object distances itself from the mover.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot;&gt;{{Cite book|title=Pseudo-Avicenna, Liber Celi Et Mundi: A Critical Edition|first=Oliver|last=Gutman|publisher=[[Brill Publishers]]|year=2003|isbn=90-04-13228-7|page=193}}&lt;/ref&gt; He also proposed an explanation of the [[acceleration]] of falling bodies by the accumulation of successive increments of [[Power (physics)|power]] with successive increments of [[velocity]].&lt;ref&gt;[[Alistair Cameron Crombie|Crombie, Alistair Cameron]], ''Augustine to Galileo 2'', p. 67.&lt;/ref&gt; According to [[Shlomo Pines]], al-Baghdaadi's theory of motion was &quot;the oldest negation of Aristotle's fundamental dynamic law [namely, that a constant force produces a uniform motion], [and is thus an] anticipation in a vague fashion of the fundamental law of [[classical mechanics]] [namely, that a force applied continuously produces acceleration].&quot;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|last=Pines|first=Shlomo|title=Abu'l-Barakāt al-Baghdādī, Hibat Allah|encyclopedia=[[Dictionary of Scientific Biography]]|volume=1|pages=26–28|publisher=Charles Scribner's Sons|location=New York|year=1970|isbn=0-684-10114-9}}
&lt;br /&gt;([[cf.]] Abel B. Franco (October 2003). &quot;Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory&quot;, ''Journal of the History of Ideas'' '''64''' (4), p. 521-546 [528].)&lt;/ref&gt; Jean Buridan and [[Albert of Saxony (philosopher)|Albert of Saxony]] later referred to Abu'l-Barakat in explaining that the acceleration of a falling body is a result of its increasing impetus.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot; /&gt;

[[Ibn Bajjah]] ({{Circa|1085}}{{Nbsp}}– 1138), known as &quot;Avempace&quot; in Europe, proposed that for every force there is always a [[Reaction (physics)|reaction]] force. Ibn Bajjah was a critic of Ptolemy and he worked on creating a new theory of velocity to replace the one theorized by Aristotle. Two future philosophers supported the theories Avempace created, known as Avempacean dynamics. These philosophers were [[Thomas Aquinas]], a Catholic priest, and [[Duns Scotus|John Duns Scotus]].&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; [[Galileo Galilei|Galileo]] went on to adopt Avempace's formula &quot;that the velocity of a given object is the difference of the motive power of that object and the resistance of the medium of motion&quot;.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Citation|last=Gracia|first=Jorge J. E.|chapter=Philosophy in the Middle Ages: An Introduction|date=2007-11-26|pages=1–11|publisher=Blackwell Publishing Ltd|isbn=9780470996669|doi=10.1002/9780470996669.ch1|title=A Companion to Philosophy in the Middle Ages}}&lt;/ref&gt;

[[Nasir al-Din al-Tusi]] (1201–1274), a Persian astronomer and mathematician who died in Baghdad, introduced the [[Tusi couple]]. Copernicus later drew heavily on the work of al-Din al-Tusi and his students, but without acknowledgment.&lt;ref name=&quot;cosmosmagazine.com&quot;&gt;{{cite web |url=https://cosmosmagazine.com/society/top-10-ancient-arabic-scientists |title=Top 10 ancient Arabic scientists |publisher=Cosmos magazine |date=2011-01-06 |access-date=2013-04-20}}&lt;/ref&gt;

===Medieval Europe===
{{further|Theory of impetus}}
Awareness of ancient works re-entered the West through [[Latin translations of the 12th century|translations from Arabic to Latin]]. Their re-introduction, combined with [[Islam and Judaism|Judeo-Islamic]] theological commentaries, had a great influence on [[Medieval philosophy|Medieval philosophers]] such as [[Thomas Aquinas]]. [[Scholasticism|Scholastic European scholars]], who sought to reconcile the philosophy of the ancient classical philosophers with [[Christian theology]], proclaimed Aristotle the greatest thinker of the ancient world. In cases where they did not directly contradict the Bible, Aristotelian physics became the foundation for the physical explanations of the European Churches. Quantification became a core element of medieval physics.&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Crombie |first=A. C. |date=1961 |title=Quantification in Medieval Physics |url=https://www.jstor.org/stable/228677 |journal=Isis |volume=52 |issue=2 |pages=143–160 |doi=10.1086/349467 |jstor=228677 |issn=0021-1753}}&lt;/ref&gt;

Based on Aristotelian physics, Scholastic physics described things as moving according to their essential nature. Celestial objects were described as moving in circles, because perfect circular motion was considered an innate property of objects that existed in the uncorrupted realm of the [[celestial spheres]]. The [[theory of impetus]], the ancestor to the concepts of [[inertia]] and [[momentum]], was developed along similar lines by [[Medieval philosophy|medieval philosophers]] such as [[John Philoponus]] and [[Jean Buridan]]. Motions below the lunar sphere were seen as imperfect, and thus could not be expected to exhibit consistent motion. More idealized motion in the &quot;sublunary&quot; realm could only be achieved through [[Mechanics (Aristotle)|artifice]], and prior to the 17th century, many did not view artificial experiments as a valid means of learning about the natural world. Physical explanations in the sublunary realm revolved around tendencies. Stones contained the element earth, and earthly objects tended to move in a straight line toward the centre of the earth (and the universe in the Aristotelian geocentric view) unless otherwise prevented from doing so.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Lindberg|first=David C.|title=The Beginnings of Western Science|date=1992|publisher=University of Chicago Press|doi=10.7208/chicago/9780226482064.001.0001|isbn=978-0-226-48231-6}}&lt;/ref&gt;

{{clear left}}

==سائنسي انقلاب== 
==18هين صدي جي ترقي== 
19هين صدي==
20هين صدي: جديد فزڪس جو جنم==
==جديد طبيعيات== 
==طبيعيات جي تاريخ تي مضمون== 
==پڻ ڏسو== 
* مشهور طبيعيات دان جي فهرست 
* فزڪس ڪانفرنس جي فهرست
* فزڪس ۾ نوبل انعام حاصل ڪندڙن جي فهرست 
* فزڪس ۾ اهم اشاعتن جي فهرست
* فزڪس ۾ تجربن جي فهرست
==خارجي لنڪس==
* [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/prism.php?id=90 &quot;Selected Works about Isaac Newton and His Thought&quot;] from [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/ ''The Newton Project'']{{مئل ڳنڍڻو|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{DEFAULTSORT:History Of Physics}}
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]
[[زمرو:سائنس جي تاريخ بلحاظ شعبا]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:طبيعيات]]
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]</text>
      <sha1>2sufxh50xfpmzh7nb9uxvhq9zpn7044</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322049</id>
      <parentid>322048</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T06:57:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322049</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26477" sha1="tlx8syq3pbfeki344uxmwr0wnuuudvx" xml:space="preserve">[[File:Newtons_cradle_animation_book_2.gif|thumb|هڪ نيوٽن پنڊال، جنهن جو نالو طبيعيات دان، [[آئزڪ نيوٽن]] جي نالي تي رکيو ويو آهي.]]
[[طبيعيات|فزڪس]] [[سائنس]] جي هڪ شاخ آهي جنهن جي مطالعي جا بنيادي مقصد [[مادو]] ۽ [[توانائي]] آهن. فزڪس جون دريافتون سڄي [[فطرتي سائنس|قدرتي سائنس]] ۽ [[ٽيڪنالاجي]] ۾ ايپليڪيشنون ڳولين ٿيون. تاريخي طور تي، فزڪس 17هين صدي جي سائنسي انقلاب مان اڀري، 19هين صدي عيسويء ۾ تيزيء سان ترقي ڪئي، پوء 20هين صدي عيسويء ۾ دريافتن جي هڪ سلسلي سان تبديل ٿي وئي. اڄ جي فزڪس کي ڪلاسيڪل فزڪس ۽ [[جديد طبيعيات|جديد فزڪس]] ۾ ورهائي سگهجي ٿو.

[[طبيعيات جو خاڪو|فزڪس جي تاريخ جي آئوٽ لائن]] ذريعي مخصوص موضوعن تي ڪيترائي تفصيلي مضمون موجود آهن.
==قديم تاريخ==
{{further|علم فلڪيات جي تاريخ}}

عنصر جيڪي فزڪس بڻجي ويا، اها بنيادي طور تي [[فلڪيات]]، [[بصريات]] ۽ [[ميڪانيات]] جي شعبن مان ٺهيل هئا، جنهن کي [[جاميٽري]] جي مطالعي ذريعي متحد ڪيو ويو. اها رياضياتي مضمون قديم زماني ۾ بابلي  ۽ يوناني ليکڪن، جھڙوڪ  [[ارشميدس|آرشيميدس]] ۽ [[بطليموس]]، سان گڏ شروع ٿيا. ان دوران قديم فلسفو به شامل ٿيو جنهن کي ”فزڪس“ چيو ويندو هو.

===يوناني تصور===
فطرت جي عقلي سمجهه جي طرف هلڻ جي شروعات گهٽ ۾ گهٽ [[يونان]] ۾ قديم دور (650-480 ق.م) کان اڳ سقراطي فلسفين سان ٿي. ميليٽس جو فلسفي [[ٿيلس|ٿيليس]] (7 هين ۽ 6 صدي قبل مسيح)، جنهن کي ”سائنس جو پيءُ“ قرار ڏنو ويو آهي، هن قدرتي رجحان جي مختلف مافوق الفطرت، مذهبي يا افسانوي وضاحتن کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري، اعلان ڪيو ته هر واقعي جو هڪ فطري سبب هوندو آهي.&lt;ref&gt;&quot;This shift from ecclesiastical reasoning to scientific reasoning marked the beginning of scientific methodology.&quot; Singer, C., ''A Short History of Science to the 19th Century'',  Streeter Press, 2008, p. 35.&lt;/ref&gt;  580 ق.م. ۾ ٿيلس پيش رفت ڪئي ۽ تجويز ڪيو ته پاڻي بنيادي عنصر آھي، مقناطيس ۽ رٻڊ امبر جي وچ ۾ ڪشش سان تجربو ڪيو ۽ پھرين رڪارڊ ٿيل ڪائنات جي علم جي بنياد ٺاھيو. اناگزيمئنڊر هڪ پروٽو-ارتقائي نظريي جو ترقي ڪندڙ، ٿيلس جي خيالن کي رد ڪيو ۽ تجويز ڪيو ته پاڻيء جي بدران، هڪ مادو جنهن کي &quot;ايپيرون&quot; سڏيو ويندو هو، سڀني مادي جو تعميراتي بلاڪ آهي. تقريباً 500 ق.م. ۾ هيراڪلئٽس پيش ڪيو ته ڪائنات کي سنڀاليندڙ واحد بنيادي قانون ئي تبديليءَ جو اصول آهي ۽ ڪا به شيءِ اڻڄاڻ طور تي ساڳي حالت ۾ نه رهندي آهي. هو ۽ انهن جو همعصر پرمئنيڊس، قديم فزڪس جي پهرين عالمن مان هئا جن ڪائنات ۾ وقت جي ڪردار تي غور ڪيو، هڪ اهم تصور جيڪو اڃا تائين جديد فزڪس ۾ هڪ مسئلو آهي.
[[File:Aristotle Altemps Inv8575.jpg|thumb|upright|left|[[ارسطو]] &lt;br/&gt;(384–322 ق.م.)]]
يونان ۾ ڪلاسيڪل دور ۾ (ڇئين، پنجين ۽ چوٿين صدي قبل مسيح) ۽ هيلينسٽڪ زماني ۾، قدرتي فلسفو آهستي آهستي هڪ دلچسپ ۽ متضاد مطالعي جي ميدان ۾ ترقي ڪئي. ارسطو (يوناني ٻولي: Ἀριστοτέλης، ارسٽوٽئلس) (384-322 ق.م.)، افلاطون جو هڪ شاگرد، هن تصور کي فروغ ڏنو ته طبيعي رجحان جو مشاهدو آخرڪار انهن کي سنڀاليندڙ قدرتي قانونن جي دريافت جو سبب بڻجي سگهي ٿو. ارسطو جي لکڻين ۾ فزڪس، مابعد الطبعيات، شاعري، ٿيٽر، موسيقي، منطق، بيان بازي، لسانيات، سياست، حڪومت، اخلاقيات، حياتيات ۽ علم حيوانات شامل آهن. هن پهريون ڪم لکيو، جيڪو مطالعي جي ان لائن کي &quot;فزڪس&quot; جي طور تي حوالو ڏئي ٿو. چوٿين صدي قبل مسيح ۾، ارسطو ان نظام جو بنياد رکيو، جنهن کي ارسطو جي فزڪس چيو ويندو آهي. هن خيالن، جهڙوڪ حرڪت ۽ ڪشش ثقل، جي وضاحت چار عناصر جي نظريي سان  ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ارسطوءَ جو خيال هو ته سڄو مادو &quot;ايٿر&quot; يا چئن عنصرن؛ مٽي، پاڻي، هوا ۽ باهه جي ميلاپ مان ٺهيل آهي. ارسطو جي مطابق، اهي چار زميني عنصر هڪ ٻئي جي تبديلي جي قابل آهن ۽ اھي پنھنجي قدرتي جڳھ ڏانھن ھلندا آھن. تنهنڪري هڪ پٿر ڌرتي جي مرڪز ڏانهن هيٺ ڪري ٿو پر شعلا مٿي طرف اڀرن ٿا. آخرڪار، ارسطو جي فزڪس يورپ ۾ ڪيترن ئي صدين تائين تمام گهڻو مشهور ٿي. وچين دور جي سائنسي ۽ علمي ترقيءَ جي ڄاڻ ڏيڻ لاء، اهو يورپ ۾  [[گئليليو گئليلي|گليلو گليلي]] ۽ [[آئزڪ نيوٽن]] جي دور تائين، مرڪزي سائنسي نمونو رهيو. 

قديم يونان جي شروعات ۾، ڄاڻ ته ڌرتي گول آهي، عام هئي. تقريبن 240 ق.م. ۾، هڪ بنيادي تجربي جي نتيجي ۾، [[ايراٽوس ٿينيز|ايراٽوسٿينيز]] (276-194 ق.م.) صحيح انداز ۾ ان جي فريم جو اندازو لڳايو. ارسطو جي جيو سينٽرڪ نظريي (تي ڌرتي ڪائنات جو مرڪز آهي) جي ابتڙ آرسٽارڪس آف ساموس (يوناني ٻولي: Ἀρίσταρχος؛ 310 - 230 ق.م.) شمسي نظام جي هيليو سينٽرڪ ماڊل (تي سج هن نظام جو مرڪز آهي) لاءِ واضح دليل پيش ڪيو. يعني ان جي مرڪز ۾ ڌرتيءَ کي نه،  سج کي رکڻ لاءِ،  واضح دليل پيش ڪيو. سيليوسيا جو سيليوڪس، آرسٽارڪس جي هيليو سينٽرڪ  نظريي جو پيروڪار، چيو ته ڌرتي پنهنجي محور جي چوڌاري گردش ڪري ٿي، جيڪو بدلي ۾  سج جي چوڌاري گردش ڪندي آهي. جيتوڻيڪ هن جيڪي دليل استعمال ڪيا اها گم ٿي ويا آهن،  [[پلو ٽارڪ|پلوٽارڪ]] جو چوڻ آهي ته سيليوڪس پهريون شخص هو جنهن استدلال ذريعي هيليو سينٽرڪ نظام کي ثابت ڪيو.
[[File:Domenico-Fetti Archimedes 1620.jpg|thumb|180px|&lt;small&gt;'''قديم يوناني سائنسدان، [[ارشميدس|آرشميدس]]، انهن تصورن کي ترقي ڏنو، جيڪا سيال جي ميڪانيات ۽ اڀار جي طاقت جي بابت هئا.'''&lt;/small&gt;]]

ٽين صدي قبل مسيح ۾ يوناني رياضي دان، سائراڪيوز جو [[ارشميدس]] (يوناني:Ἀρχιμήδης؛ 287–212 ق.م.) عام طور تي ھن کي قديم زماني جو سڀني کان سٺو رياضي دان مڃيو ويندو آهي. هن هائيڊرو اسٽيٽڪس ۽ اسٽيٽڪس جو بنياد رکيو ۽ ليور جي بنيادي رياضي جو حساب لڳايو. آرڪيميڊيز چرخي جا تفصيلي نظام پڻ تيار ڪيا. آرڪيميڊيز ارسطو ۽ سندس مابعدالطبعيات جي دليلن کي به ٽوڙي ڇڏيو. وڌيڪ، ترڻ واري جسمن تي هن جي ڪم ۾، آرڪيميڊيز &quot;اُڀار جو قانون&quot; تيار ڪيو (جنهن کي هاڻ &quot;آرڪيميڊيز جو اصول&quot; پڻ سڏيو ويندو آهي). هن توازن جي حالتن ۽ ڪشش ثقل جي مرڪزن جا اصول پڻ تيار ڪيا، خيال جيڪي مستقبل جي عالمن جهڙوڪ گليليو ۽ نيوٽن تي اثر انداز ٿيا. 

هپارڪس (190-120 ق.م.)، فلڪيات ۽ رياضي تي ڌيان ڏيندي، تارن ۽ سيارن جي حرڪت جو نقشو ٺاهڻ لاءِ جديد جاميٽري ٽيڪنڪ استعمال ڪيو، ايستائين ته سج گرهڻ جي وقت جي اڳڪٿي به ڪئي. هن سج ۽ چنڊ جي زمين کان فاصلي جي حسابن کي، ان وقت استعمال ٿيندڙ مشاهداتي اوزارن ۾ سندس بهتري جي بنياد تي، شامل ڪيو.

شروعاتي طبيعيات دانن مان هڪ ٻيو بطليموس (90-168 عيسوي) هو، جيڪا ڪيترن ئي سائنسي مقالن، جيڪا فلڪيات ۽ جاگرافي جي موضوعن تي هئا، جو مصنف هو. جاگرافي جو مقالو گريڪو-رومن دنيا جي جاگرافيائي ڄاڻ جي هڪ مڪمل بحث آهي. 

قديم دنيا جي جمع ٿيل ڄاڻ جو گهڻو حصو گم ٿي ويو. ڪيترن ئي معزز مفڪرن جي ڪمن مان به، صرف ڪجھ ٽڪرا بچيا. ارسطو جي 150 مشھور ڪمن مان، صرف 30 موجود آهن ۽ اها به &quot;ليڪچر نوٽس کان وڌيڪ ناهن.

===India and China===
{{further|History of science and technology in China|History of Indian science and technology}}
[[File:Hindu-arabic1.jpg|thumb|The Hindu-Arabic numeral system. The inscriptions on the [[edicts of Ashoka]] (3rd century BCE) display this number system being used by the Imperial [[Maurya Empire|Mauryas]].]]
Important physical and mathematical traditions also existed in [[History of science and technology in China|ancient Chinese]] and [[History of Indian science and technology|Indian sciences]].

[[File:Su Song Star Map 1.JPG|left|thumb|260px|[[Star map]]s by the 11th-century Chinese [[polymath]] [[Su Song]] are the oldest known [[Woodblock printing|woodblock-printed]] star maps to have survived to the present day. This example, dated 1092, employs the cylindrical [[equirectangular projection]].&lt;ref&gt;{{citation |last=Miyajima |first=Kazuhiko |year=1998 |title=Projection Methods in Chinese, Korean and Japanese Star Maps |journal=Highlights of Astronomy |volume=11 |issue=2 |pages=712–715 |doi=10.1017/s1539299600018554 |doi-access=free }}&lt;/ref&gt;]]

In [[Indian philosophy]], Maharishi [[Kanada (philosopher)|Kanada]] was the first to systematically develop a theory of atomism around 200 BCE&lt;ref&gt;Oliver Leaman, ''Key Concepts in Eastern Philosophy.'' Routledge, 1999, page 269.&lt;/ref&gt; though some authors have allotted him an earlier era in the 6th century BCE.&lt;ref&gt;{{harvnb|Chattopadhyaya|1986|pp=169–70}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Choudhury|2006|p=202}}&lt;/ref&gt; It was further elaborated by the [[Buddhist atomism|Buddhist atomists]] [[Dharmakirti]] and [[Dignāga]] during the 1st millennium CE.&lt;ref&gt;(Stcherbatsky 1962 (1930). Vol. 1. P. 19)&lt;/ref&gt; [[Pakudha Kaccayana]], a 6th-century BCE Indian philosopher and contemporary of [[Gautama Buddha]], had also propounded ideas about the atomic constitution of the material world. These philosophers believed that other elements (except ether) were physically palpable and hence comprised minuscule particles of matter. The last minuscule particle of matter that could not be subdivided further was termed [[Atom|Parmanu]]. These philosophers considered the atom to be indestructible and hence eternal. The Buddhists thought atoms to be minute objects unable to be seen to the naked eye that come into being and vanish in an instant. The [[Vaisheshika]] school of philosophers believed that an atom was a mere point in [[space]]. It was also first to depict relations between motion and force applied. Indian theories about the atom are greatly abstract and enmeshed in philosophy as they were based on logic and not on personal experience or experimentation. In [[Indian astronomy]], [[Aryabhata]]'s ''[[Aryabhatiya]]'' (499&amp;nbsp;CE) proposed the [[Earth's rotation]], while [[Nilakantha Somayaji]] (1444–1544) of the [[Kerala school of astronomy and mathematics]] proposed a semi-heliocentric model resembling the [[Tychonic system]].

The study of [[magnetism]] in [[History of China#Ancient China|Ancient China]] dates back to the 4th century BCE. (in the ''Book of the Devil Valley Master''),&lt;ref&gt;Li Shu-hua, &quot;Origine de la Boussole 11. Aimant et Boussole&quot;, ''Isis'', Vol. 45, No. 2. (Jul., 1954), p.175&lt;/ref&gt; A main contributor to this field was [[Shen Kuo]] (1031–1095), a [[polymath]] and statesman who was the first to describe the [[Compass|magnetic-needle compass]] used for navigation, as well as establishing the concept of [[true north]]. In optics, Shen Kuo independently developed a [[camera obscura]].&lt;ref name=&quot;needham volume 4 part 1 98&quot;&gt;[[Joseph Needham]], Volume 4, Part 1, 98.&lt;/ref&gt;

===Islamic world===
{{main|Physics in the medieval Islamic world|Science in the medieval Islamic world}}
{{see also|List of scientists in medieval Islamic world}}
[[File:Alhazen (122459248).jpg|thumb|left|170px|[[Ibn al-Haytham]] ({{Circa|965–1040}}).]]

In the 7th to 15th centuries, scientific progress occurred in the Muslim world. Many classic works in [[India]]n, [[Assyria]]n, [[Sassanian|Sassanian (Persian)]] and [[Greece|Greek]], including the works of Aristotle, were translated into [[Arabic]].&lt;ref name=RobinsonCambridge&gt;{{cite book |editor=Robinson, Francis |editor-link=Francis Robinson |title=The Cambridge Illustrated History of the Islamic World |publisher=Cambridge University Press |year=1996 |pages=228–229}}&lt;/ref&gt; Important contributions were made by [[Ibn al-Haytham]] (965–1040), an [[Arab]]&lt;ref&gt;Esposito (2000)، The Oxford History of Islam، Oxford University Press، P. 192. : “Ibn al-Haytham (d. 1039), known in the West as Alhazan, was a leading Arab mathematician, astronomer, and physicist. His optical compendium, Kitab al-Manazir, is the greatest medieval work on optics”&lt;/ref&gt; or [[Persians|Persian]]&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Child|Shuter|Taylor|1992|p=70}}, {{Harvard citation|Dessel|Nehrich|Voran|1973|p=164}}, Understanding History by John Child, Paul Shuter, David Taylor - Page 70. &quot;Alhazen, a Persian scientist, showed that the eye saw light from other objects. This started optics, the science of light. The Arabs also studied astronomy, the study of the stars. &quot;&lt;/ref&gt; scientist, considered to be a founder of modern [[optics]]. Ptolemy and Aristotle theorised that light either shone from the eye to illuminate objects or that &quot;forms&quot; emanated from objects themselves, whereas al-Haytham (known by the Latin name &quot;Alhazen&quot;) suggested that light travels to the eye in rays from different points on an object. The works of Ibn al-Haytham and [[al-Biruni]] (973–1050), a Persian scientist, eventually passed on to Western Europe where they were studied by scholars such as [[Roger Bacon]] and [[Vitello]].&lt;ref&gt;{{Harvtxt|Glick|Livesey|Wallis|2005|pp=89–90}}&lt;/ref&gt;

Ibn al-Haytham used controlled experiments in his work on optics, although to what extent it differed from Ptolemy is up to debate.&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Smith |first=Mark |title=From Sight to Light: The Passage from Ancient to Modern Optics |publisher=The University of Chicago Press |year=2015 |pages=225 |bibcode=2014fslp.book.....S |quote=The same holds for Alhacen’s methodology. It may look modern because of its strong empirical bias and reliance on controlled experiments, but Ptolemy’s approach was no less empirical, and it, too, was based on controlled experiments. In addition, Alhacen’s two most modern-looking experiments are based on physically unobtainable precision in equipment design and observation, so we are left to doubt that he actually carried them out as described— except, of course, in his mind. And these experiments were not new in conception. They were clearly based on equivalent ones in Ptolemy’s Optics, although Alhacen had to reformulate them in significant and creative ways to accommodate the testing of light rays rather than visual rays.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Darrigol |first=Olivier |title=A History of Optics from Greek Antiquity to the Nineteenth Century |publisher= Oxford University Press |year=2012 |pages=20}}&lt;/ref&gt; Arabic mechanics like Bīrūnī and [[Al-Khazini]] developed sophisticated &quot;science of weight&quot;, carrying out measurements of specific weights and volumes&lt;ref&gt;{{Cite book |last1=Lindberg |first1=David |title=The Cambridge History of Science, Volume 2, Medieval Science |last2=Shank |first2=Michael |year=2013 |pages=984–1108}}&lt;/ref&gt;

[[Avicenna|Ibn Sīnā]] (980–1037), known as &quot;Avicenna&quot;, was a polymath from [[Bukhara]] (in present-day [[Uzbekistan]]) responsible for important contributions to physics, optics, philosophy and [[medicine]]. He published his theory of [[Motion (physics)|motion]] in ''[[Book of Healing]]'' (1020), where he argued that an impetus is imparted to a projectile by the thrower. He viewed it as persistent, requiring external forces such as [[air resistance]] to dissipate it.&lt;ref name=Espinoza&gt;{{cite journal | last1 = Espinoza | first1 = Fernando  | date = 2005 | title = An analysis of the historical development of ideas about motion and its implications for teaching | journal = Physics Education | volume = 40 | issue = 2| page = 141 | doi=10.1088/0031-9120/40/2/002|bibcode = 2005PhyEd..40..139E | s2cid = 250809354 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Nasr&gt;{{Cite book |title=The Islamic intellectual tradition in Persia |author=[[Seyyed Hossein Nasr]] &amp; Mehdi Amin Razavi |publisher=[[Routledge]] |date=1996 |isbn=978-0-7007-0314-2 |page=72}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Sayili&gt;{{cite journal|doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x|author=Aydin Sayili|date=1987|title=Ibn Sīnā and Buridan on the Motion of the Projectile|journal=Annals of the New York Academy of Sciences|volume=500|issue=1|pages=477–482|bibcode=1987NYASA.500..477S|s2cid=84784804|author-link=Aydin Sayili}}&lt;/ref&gt; Ibn Sina made a distinction between 'force' and 'inclination' (called &quot;mayl&quot;), and argued that an object gained mayl when the object is in opposition to its natural motion. He concluded that continuation of motion is attributed to the inclination that is transferred to the object, and that object will be in motion until the mayl is spent. This conception of motion is consistent with [[Newton's first law of motion]], [[inertia]], which states that an object in motion will stay in motion unless it is acted on by an external force.&lt;ref name=Espinoza /&gt; This idea which dissented from the Aristotelian view was later described as &quot;[[Theory of impetus|impetus]]&quot; by [[John Buridan]], who was likely influenced by Ibn Sina's ''Book of Healing''.&lt;ref name = &quot;ibn sina and buridan&quot;&gt;Sayili, Aydin. &quot;Ibn Sina and Buridan on the Motion the Projectile&quot;. Annals of the New York Academy of Sciences vol. 500(1). p.477-482.&lt;/ref&gt;

[[File:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|upright|thumb|A page from [[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|al-Khwārizmī]]'s ''[[The Compendious Book on Calculation by Completion and Balancing|Algebra]]''.]]

[[Hibat Allah Abu'l-Barakat al-Baghdaadi]] ({{Circa|1080|1165}}) adopted and modified Ibn Sina's theory on [[projectile motion]]. In his ''Kitab al-Mu'tabar'', Abu'l-Barakat stated that the mover imparts a violent inclination (''mayl qasri'') on the moved and that this diminishes as the moving object distances itself from the mover.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot;&gt;{{Cite book|title=Pseudo-Avicenna, Liber Celi Et Mundi: A Critical Edition|first=Oliver|last=Gutman|publisher=[[Brill Publishers]]|year=2003|isbn=90-04-13228-7|page=193}}&lt;/ref&gt; He also proposed an explanation of the [[acceleration]] of falling bodies by the accumulation of successive increments of [[Power (physics)|power]] with successive increments of [[velocity]].&lt;ref&gt;[[Alistair Cameron Crombie|Crombie, Alistair Cameron]], ''Augustine to Galileo 2'', p. 67.&lt;/ref&gt; According to [[Shlomo Pines]], al-Baghdaadi's theory of motion was &quot;the oldest negation of Aristotle's fundamental dynamic law [namely, that a constant force produces a uniform motion], [and is thus an] anticipation in a vague fashion of the fundamental law of [[classical mechanics]] [namely, that a force applied continuously produces acceleration].&quot;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|last=Pines|first=Shlomo|title=Abu'l-Barakāt al-Baghdādī, Hibat Allah|encyclopedia=[[Dictionary of Scientific Biography]]|volume=1|pages=26–28|publisher=Charles Scribner's Sons|location=New York|year=1970|isbn=0-684-10114-9}}
&lt;br /&gt;([[cf.]] Abel B. Franco (October 2003). &quot;Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory&quot;, ''Journal of the History of Ideas'' '''64''' (4), p. 521-546 [528].)&lt;/ref&gt; Jean Buridan and [[Albert of Saxony (philosopher)|Albert of Saxony]] later referred to Abu'l-Barakat in explaining that the acceleration of a falling body is a result of its increasing impetus.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot; /&gt;

[[Ibn Bajjah]] ({{Circa|1085}}{{Nbsp}}– 1138), known as &quot;Avempace&quot; in Europe, proposed that for every force there is always a [[Reaction (physics)|reaction]] force. Ibn Bajjah was a critic of Ptolemy and he worked on creating a new theory of velocity to replace the one theorized by Aristotle. Two future philosophers supported the theories Avempace created, known as Avempacean dynamics. These philosophers were [[Thomas Aquinas]], a Catholic priest, and [[Duns Scotus|John Duns Scotus]].&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; [[Galileo Galilei|Galileo]] went on to adopt Avempace's formula &quot;that the velocity of a given object is the difference of the motive power of that object and the resistance of the medium of motion&quot;.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Citation|last=Gracia|first=Jorge J. E.|chapter=Philosophy in the Middle Ages: An Introduction|date=2007-11-26|pages=1–11|publisher=Blackwell Publishing Ltd|isbn=9780470996669|doi=10.1002/9780470996669.ch1|title=A Companion to Philosophy in the Middle Ages}}&lt;/ref&gt;

[[Nasir al-Din al-Tusi]] (1201–1274), a Persian astronomer and mathematician who died in Baghdad, introduced the [[Tusi couple]]. Copernicus later drew heavily on the work of al-Din al-Tusi and his students, but without acknowledgment.&lt;ref name=&quot;cosmosmagazine.com&quot;&gt;{{cite web |url=https://cosmosmagazine.com/society/top-10-ancient-arabic-scientists |title=Top 10 ancient Arabic scientists |publisher=Cosmos magazine |date=2011-01-06 |access-date=2013-04-20}}&lt;/ref&gt;

===Medieval Europe===
{{further|Theory of impetus}}
Awareness of ancient works re-entered the West through [[Latin translations of the 12th century|translations from Arabic to Latin]]. Their re-introduction, combined with [[Islam and Judaism|Judeo-Islamic]] theological commentaries, had a great influence on [[Medieval philosophy|Medieval philosophers]] such as [[Thomas Aquinas]]. [[Scholasticism|Scholastic European scholars]], who sought to reconcile the philosophy of the ancient classical philosophers with [[Christian theology]], proclaimed Aristotle the greatest thinker of the ancient world. In cases where they did not directly contradict the Bible, Aristotelian physics became the foundation for the physical explanations of the European Churches. Quantification became a core element of medieval physics.&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Crombie |first=A. C. |date=1961 |title=Quantification in Medieval Physics |url=https://www.jstor.org/stable/228677 |journal=Isis |volume=52 |issue=2 |pages=143–160 |doi=10.1086/349467 |jstor=228677 |issn=0021-1753}}&lt;/ref&gt;

Based on Aristotelian physics, Scholastic physics described things as moving according to their essential nature. Celestial objects were described as moving in circles, because perfect circular motion was considered an innate property of objects that existed in the uncorrupted realm of the [[celestial spheres]]. The [[theory of impetus]], the ancestor to the concepts of [[inertia]] and [[momentum]], was developed along similar lines by [[Medieval philosophy|medieval philosophers]] such as [[John Philoponus]] and [[Jean Buridan]]. Motions below the lunar sphere were seen as imperfect, and thus could not be expected to exhibit consistent motion. More idealized motion in the &quot;sublunary&quot; realm could only be achieved through [[Mechanics (Aristotle)|artifice]], and prior to the 17th century, many did not view artificial experiments as a valid means of learning about the natural world. Physical explanations in the sublunary realm revolved around tendencies. Stones contained the element earth, and earthly objects tended to move in a straight line toward the centre of the earth (and the universe in the Aristotelian geocentric view) unless otherwise prevented from doing so.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Lindberg|first=David C.|title=The Beginnings of Western Science|date=1992|publisher=University of Chicago Press|doi=10.7208/chicago/9780226482064.001.0001|isbn=978-0-226-48231-6}}&lt;/ref&gt;

{{clear left}}

==سائنسي انقلاب== 
==18هين صدي جي ترقي== 
19هين صدي==
20هين صدي: جديد فزڪس جو جنم==
==جديد طبيعيات== 
==طبيعيات جي تاريخ تي مضمون== 
==پڻ ڏسو== 
* مشهور طبيعيات دان جي فهرست 
* فزڪس ڪانفرنس جي فهرست
* فزڪس ۾ نوبل انعام حاصل ڪندڙن جي فهرست 
* فزڪس ۾ اهم اشاعتن جي فهرست
* فزڪس ۾ تجربن جي فهرست
==خارجي لنڪس==
* [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/prism.php?id=90 &quot;Selected Works about Isaac Newton and His Thought&quot;] from [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/ ''The Newton Project'']{{مئل ڳنڍڻو|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{DEFAULTSORT:History Of Physics}}
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]
[[زمرو:سائنس جي تاريخ بلحاظ شعبا]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:طبيعيات]]
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]</text>
      <sha1>tlx8syq3pbfeki344uxmwr0wnuuudvx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322050</id>
      <parentid>322049</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T06:58:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* اسلامي سونهري دور */</comment>
      <origin>322050</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26494" sha1="b33by63hreeexccrt5jshpwb9a24jbc" xml:space="preserve">[[File:Newtons_cradle_animation_book_2.gif|thumb|هڪ نيوٽن پنڊال، جنهن جو نالو طبيعيات دان، [[آئزڪ نيوٽن]] جي نالي تي رکيو ويو آهي.]]
[[طبيعيات|فزڪس]] [[سائنس]] جي هڪ شاخ آهي جنهن جي مطالعي جا بنيادي مقصد [[مادو]] ۽ [[توانائي]] آهن. فزڪس جون دريافتون سڄي [[فطرتي سائنس|قدرتي سائنس]] ۽ [[ٽيڪنالاجي]] ۾ ايپليڪيشنون ڳولين ٿيون. تاريخي طور تي، فزڪس 17هين صدي جي سائنسي انقلاب مان اڀري، 19هين صدي عيسويء ۾ تيزيء سان ترقي ڪئي، پوء 20هين صدي عيسويء ۾ دريافتن جي هڪ سلسلي سان تبديل ٿي وئي. اڄ جي فزڪس کي ڪلاسيڪل فزڪس ۽ [[جديد طبيعيات|جديد فزڪس]] ۾ ورهائي سگهجي ٿو.

[[طبيعيات جو خاڪو|فزڪس جي تاريخ جي آئوٽ لائن]] ذريعي مخصوص موضوعن تي ڪيترائي تفصيلي مضمون موجود آهن.
==قديم تاريخ==
{{further|علم فلڪيات جي تاريخ}}

عنصر جيڪي فزڪس بڻجي ويا، اها بنيادي طور تي [[فلڪيات]]، [[بصريات]] ۽ [[ميڪانيات]] جي شعبن مان ٺهيل هئا، جنهن کي [[جاميٽري]] جي مطالعي ذريعي متحد ڪيو ويو. اها رياضياتي مضمون قديم زماني ۾ بابلي  ۽ يوناني ليکڪن، جھڙوڪ  [[ارشميدس|آرشيميدس]] ۽ [[بطليموس]]، سان گڏ شروع ٿيا. ان دوران قديم فلسفو به شامل ٿيو جنهن کي ”فزڪس“ چيو ويندو هو.

===يوناني تصور===
فطرت جي عقلي سمجهه جي طرف هلڻ جي شروعات گهٽ ۾ گهٽ [[يونان]] ۾ قديم دور (650-480 ق.م) کان اڳ سقراطي فلسفين سان ٿي. ميليٽس جو فلسفي [[ٿيلس|ٿيليس]] (7 هين ۽ 6 صدي قبل مسيح)، جنهن کي ”سائنس جو پيءُ“ قرار ڏنو ويو آهي، هن قدرتي رجحان جي مختلف مافوق الفطرت، مذهبي يا افسانوي وضاحتن کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري، اعلان ڪيو ته هر واقعي جو هڪ فطري سبب هوندو آهي.&lt;ref&gt;&quot;This shift from ecclesiastical reasoning to scientific reasoning marked the beginning of scientific methodology.&quot; Singer, C., ''A Short History of Science to the 19th Century'',  Streeter Press, 2008, p. 35.&lt;/ref&gt;  580 ق.م. ۾ ٿيلس پيش رفت ڪئي ۽ تجويز ڪيو ته پاڻي بنيادي عنصر آھي، مقناطيس ۽ رٻڊ امبر جي وچ ۾ ڪشش سان تجربو ڪيو ۽ پھرين رڪارڊ ٿيل ڪائنات جي علم جي بنياد ٺاھيو. اناگزيمئنڊر هڪ پروٽو-ارتقائي نظريي جو ترقي ڪندڙ، ٿيلس جي خيالن کي رد ڪيو ۽ تجويز ڪيو ته پاڻيء جي بدران، هڪ مادو جنهن کي &quot;ايپيرون&quot; سڏيو ويندو هو، سڀني مادي جو تعميراتي بلاڪ آهي. تقريباً 500 ق.م. ۾ هيراڪلئٽس پيش ڪيو ته ڪائنات کي سنڀاليندڙ واحد بنيادي قانون ئي تبديليءَ جو اصول آهي ۽ ڪا به شيءِ اڻڄاڻ طور تي ساڳي حالت ۾ نه رهندي آهي. هو ۽ انهن جو همعصر پرمئنيڊس، قديم فزڪس جي پهرين عالمن مان هئا جن ڪائنات ۾ وقت جي ڪردار تي غور ڪيو، هڪ اهم تصور جيڪو اڃا تائين جديد فزڪس ۾ هڪ مسئلو آهي.
[[File:Aristotle Altemps Inv8575.jpg|thumb|upright|left|[[ارسطو]] &lt;br/&gt;(384–322 ق.م.)]]
يونان ۾ ڪلاسيڪل دور ۾ (ڇئين، پنجين ۽ چوٿين صدي قبل مسيح) ۽ هيلينسٽڪ زماني ۾، قدرتي فلسفو آهستي آهستي هڪ دلچسپ ۽ متضاد مطالعي جي ميدان ۾ ترقي ڪئي. ارسطو (يوناني ٻولي: Ἀριστοτέλης، ارسٽوٽئلس) (384-322 ق.م.)، افلاطون جو هڪ شاگرد، هن تصور کي فروغ ڏنو ته طبيعي رجحان جو مشاهدو آخرڪار انهن کي سنڀاليندڙ قدرتي قانونن جي دريافت جو سبب بڻجي سگهي ٿو. ارسطو جي لکڻين ۾ فزڪس، مابعد الطبعيات، شاعري، ٿيٽر، موسيقي، منطق، بيان بازي، لسانيات، سياست، حڪومت، اخلاقيات، حياتيات ۽ علم حيوانات شامل آهن. هن پهريون ڪم لکيو، جيڪو مطالعي جي ان لائن کي &quot;فزڪس&quot; جي طور تي حوالو ڏئي ٿو. چوٿين صدي قبل مسيح ۾، ارسطو ان نظام جو بنياد رکيو، جنهن کي ارسطو جي فزڪس چيو ويندو آهي. هن خيالن، جهڙوڪ حرڪت ۽ ڪشش ثقل، جي وضاحت چار عناصر جي نظريي سان  ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ارسطوءَ جو خيال هو ته سڄو مادو &quot;ايٿر&quot; يا چئن عنصرن؛ مٽي، پاڻي، هوا ۽ باهه جي ميلاپ مان ٺهيل آهي. ارسطو جي مطابق، اهي چار زميني عنصر هڪ ٻئي جي تبديلي جي قابل آهن ۽ اھي پنھنجي قدرتي جڳھ ڏانھن ھلندا آھن. تنهنڪري هڪ پٿر ڌرتي جي مرڪز ڏانهن هيٺ ڪري ٿو پر شعلا مٿي طرف اڀرن ٿا. آخرڪار، ارسطو جي فزڪس يورپ ۾ ڪيترن ئي صدين تائين تمام گهڻو مشهور ٿي. وچين دور جي سائنسي ۽ علمي ترقيءَ جي ڄاڻ ڏيڻ لاء، اهو يورپ ۾  [[گئليليو گئليلي|گليلو گليلي]] ۽ [[آئزڪ نيوٽن]] جي دور تائين، مرڪزي سائنسي نمونو رهيو. 

قديم يونان جي شروعات ۾، ڄاڻ ته ڌرتي گول آهي، عام هئي. تقريبن 240 ق.م. ۾، هڪ بنيادي تجربي جي نتيجي ۾، [[ايراٽوس ٿينيز|ايراٽوسٿينيز]] (276-194 ق.م.) صحيح انداز ۾ ان جي فريم جو اندازو لڳايو. ارسطو جي جيو سينٽرڪ نظريي (تي ڌرتي ڪائنات جو مرڪز آهي) جي ابتڙ آرسٽارڪس آف ساموس (يوناني ٻولي: Ἀρίσταρχος؛ 310 - 230 ق.م.) شمسي نظام جي هيليو سينٽرڪ ماڊل (تي سج هن نظام جو مرڪز آهي) لاءِ واضح دليل پيش ڪيو. يعني ان جي مرڪز ۾ ڌرتيءَ کي نه،  سج کي رکڻ لاءِ،  واضح دليل پيش ڪيو. سيليوسيا جو سيليوڪس، آرسٽارڪس جي هيليو سينٽرڪ  نظريي جو پيروڪار، چيو ته ڌرتي پنهنجي محور جي چوڌاري گردش ڪري ٿي، جيڪو بدلي ۾  سج جي چوڌاري گردش ڪندي آهي. جيتوڻيڪ هن جيڪي دليل استعمال ڪيا اها گم ٿي ويا آهن،  [[پلو ٽارڪ|پلوٽارڪ]] جو چوڻ آهي ته سيليوڪس پهريون شخص هو جنهن استدلال ذريعي هيليو سينٽرڪ نظام کي ثابت ڪيو.
[[File:Domenico-Fetti Archimedes 1620.jpg|thumb|180px|&lt;small&gt;'''قديم يوناني سائنسدان، [[ارشميدس|آرشميدس]]، انهن تصورن کي ترقي ڏنو، جيڪا سيال جي ميڪانيات ۽ اڀار جي طاقت جي بابت هئا.'''&lt;/small&gt;]]

ٽين صدي قبل مسيح ۾ يوناني رياضي دان، سائراڪيوز جو [[ارشميدس]] (يوناني:Ἀρχιμήδης؛ 287–212 ق.م.) عام طور تي ھن کي قديم زماني جو سڀني کان سٺو رياضي دان مڃيو ويندو آهي. هن هائيڊرو اسٽيٽڪس ۽ اسٽيٽڪس جو بنياد رکيو ۽ ليور جي بنيادي رياضي جو حساب لڳايو. آرڪيميڊيز چرخي جا تفصيلي نظام پڻ تيار ڪيا. آرڪيميڊيز ارسطو ۽ سندس مابعدالطبعيات جي دليلن کي به ٽوڙي ڇڏيو. وڌيڪ، ترڻ واري جسمن تي هن جي ڪم ۾، آرڪيميڊيز &quot;اُڀار جو قانون&quot; تيار ڪيو (جنهن کي هاڻ &quot;آرڪيميڊيز جو اصول&quot; پڻ سڏيو ويندو آهي). هن توازن جي حالتن ۽ ڪشش ثقل جي مرڪزن جا اصول پڻ تيار ڪيا، خيال جيڪي مستقبل جي عالمن جهڙوڪ گليليو ۽ نيوٽن تي اثر انداز ٿيا. 

هپارڪس (190-120 ق.م.)، فلڪيات ۽ رياضي تي ڌيان ڏيندي، تارن ۽ سيارن جي حرڪت جو نقشو ٺاهڻ لاءِ جديد جاميٽري ٽيڪنڪ استعمال ڪيو، ايستائين ته سج گرهڻ جي وقت جي اڳڪٿي به ڪئي. هن سج ۽ چنڊ جي زمين کان فاصلي جي حسابن کي، ان وقت استعمال ٿيندڙ مشاهداتي اوزارن ۾ سندس بهتري جي بنياد تي، شامل ڪيو.

شروعاتي طبيعيات دانن مان هڪ ٻيو بطليموس (90-168 عيسوي) هو، جيڪا ڪيترن ئي سائنسي مقالن، جيڪا فلڪيات ۽ جاگرافي جي موضوعن تي هئا، جو مصنف هو. جاگرافي جو مقالو گريڪو-رومن دنيا جي جاگرافيائي ڄاڻ جي هڪ مڪمل بحث آهي. 

قديم دنيا جي جمع ٿيل ڄاڻ جو گهڻو حصو گم ٿي ويو. ڪيترن ئي معزز مفڪرن جي ڪمن مان به، صرف ڪجھ ٽڪرا بچيا. ارسطو جي 150 مشھور ڪمن مان، صرف 30 موجود آهن ۽ اها به &quot;ليڪچر نوٽس کان وڌيڪ ناهن.

===India and China===
{{further|History of science and technology in China|History of Indian science and technology}}
[[File:Hindu-arabic1.jpg|thumb|The Hindu-Arabic numeral system. The inscriptions on the [[edicts of Ashoka]] (3rd century BCE) display this number system being used by the Imperial [[Maurya Empire|Mauryas]].]]
Important physical and mathematical traditions also existed in [[History of science and technology in China|ancient Chinese]] and [[History of Indian science and technology|Indian sciences]].

[[File:Su Song Star Map 1.JPG|left|thumb|260px|[[Star map]]s by the 11th-century Chinese [[polymath]] [[Su Song]] are the oldest known [[Woodblock printing|woodblock-printed]] star maps to have survived to the present day. This example, dated 1092, employs the cylindrical [[equirectangular projection]].&lt;ref&gt;{{citation |last=Miyajima |first=Kazuhiko |year=1998 |title=Projection Methods in Chinese, Korean and Japanese Star Maps |journal=Highlights of Astronomy |volume=11 |issue=2 |pages=712–715 |doi=10.1017/s1539299600018554 |doi-access=free }}&lt;/ref&gt;]]

In [[Indian philosophy]], Maharishi [[Kanada (philosopher)|Kanada]] was the first to systematically develop a theory of atomism around 200 BCE&lt;ref&gt;Oliver Leaman, ''Key Concepts in Eastern Philosophy.'' Routledge, 1999, page 269.&lt;/ref&gt; though some authors have allotted him an earlier era in the 6th century BCE.&lt;ref&gt;{{harvnb|Chattopadhyaya|1986|pp=169–70}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Choudhury|2006|p=202}}&lt;/ref&gt; It was further elaborated by the [[Buddhist atomism|Buddhist atomists]] [[Dharmakirti]] and [[Dignāga]] during the 1st millennium CE.&lt;ref&gt;(Stcherbatsky 1962 (1930). Vol. 1. P. 19)&lt;/ref&gt; [[Pakudha Kaccayana]], a 6th-century BCE Indian philosopher and contemporary of [[Gautama Buddha]], had also propounded ideas about the atomic constitution of the material world. These philosophers believed that other elements (except ether) were physically palpable and hence comprised minuscule particles of matter. The last minuscule particle of matter that could not be subdivided further was termed [[Atom|Parmanu]]. These philosophers considered the atom to be indestructible and hence eternal. The Buddhists thought atoms to be minute objects unable to be seen to the naked eye that come into being and vanish in an instant. The [[Vaisheshika]] school of philosophers believed that an atom was a mere point in [[space]]. It was also first to depict relations between motion and force applied. Indian theories about the atom are greatly abstract and enmeshed in philosophy as they were based on logic and not on personal experience or experimentation. In [[Indian astronomy]], [[Aryabhata]]'s ''[[Aryabhatiya]]'' (499&amp;nbsp;CE) proposed the [[Earth's rotation]], while [[Nilakantha Somayaji]] (1444–1544) of the [[Kerala school of astronomy and mathematics]] proposed a semi-heliocentric model resembling the [[Tychonic system]].

The study of [[magnetism]] in [[History of China#Ancient China|Ancient China]] dates back to the 4th century BCE. (in the ''Book of the Devil Valley Master''),&lt;ref&gt;Li Shu-hua, &quot;Origine de la Boussole 11. Aimant et Boussole&quot;, ''Isis'', Vol. 45, No. 2. (Jul., 1954), p.175&lt;/ref&gt; A main contributor to this field was [[Shen Kuo]] (1031–1095), a [[polymath]] and statesman who was the first to describe the [[Compass|magnetic-needle compass]] used for navigation, as well as establishing the concept of [[true north]]. In optics, Shen Kuo independently developed a [[camera obscura]].&lt;ref name=&quot;needham volume 4 part 1 98&quot;&gt;[[Joseph Needham]], Volume 4, Part 1, 98.&lt;/ref&gt;

==اسلامي سونهري دور==
{{main|Physics in the medieval Islamic world|Science in the medieval Islamic world}}
{{see also|List of scientists in medieval Islamic world}}
[[File:Alhazen (122459248).jpg|thumb|left|170px|[[Ibn al-Haytham]] ({{Circa|965–1040}}).]]

In the 7th to 15th centuries, scientific progress occurred in the Muslim world. Many classic works in [[India]]n, [[Assyria]]n, [[Sassanian|Sassanian (Persian)]] and [[Greece|Greek]], including the works of Aristotle, were translated into [[Arabic]].&lt;ref name=RobinsonCambridge&gt;{{cite book |editor=Robinson, Francis |editor-link=Francis Robinson |title=The Cambridge Illustrated History of the Islamic World |publisher=Cambridge University Press |year=1996 |pages=228–229}}&lt;/ref&gt; Important contributions were made by [[Ibn al-Haytham]] (965–1040), an [[Arab]]&lt;ref&gt;Esposito (2000)، The Oxford History of Islam، Oxford University Press، P. 192. : “Ibn al-Haytham (d. 1039), known in the West as Alhazan, was a leading Arab mathematician, astronomer, and physicist. His optical compendium, Kitab al-Manazir, is the greatest medieval work on optics”&lt;/ref&gt; or [[Persians|Persian]]&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Child|Shuter|Taylor|1992|p=70}}, {{Harvard citation|Dessel|Nehrich|Voran|1973|p=164}}, Understanding History by John Child, Paul Shuter, David Taylor - Page 70. &quot;Alhazen, a Persian scientist, showed that the eye saw light from other objects. This started optics, the science of light. The Arabs also studied astronomy, the study of the stars. &quot;&lt;/ref&gt; scientist, considered to be a founder of modern [[optics]]. Ptolemy and Aristotle theorised that light either shone from the eye to illuminate objects or that &quot;forms&quot; emanated from objects themselves, whereas al-Haytham (known by the Latin name &quot;Alhazen&quot;) suggested that light travels to the eye in rays from different points on an object. The works of Ibn al-Haytham and [[al-Biruni]] (973–1050), a Persian scientist, eventually passed on to Western Europe where they were studied by scholars such as [[Roger Bacon]] and [[Vitello]].&lt;ref&gt;{{Harvtxt|Glick|Livesey|Wallis|2005|pp=89–90}}&lt;/ref&gt;

Ibn al-Haytham used controlled experiments in his work on optics, although to what extent it differed from Ptolemy is up to debate.&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Smith |first=Mark |title=From Sight to Light: The Passage from Ancient to Modern Optics |publisher=The University of Chicago Press |year=2015 |pages=225 |bibcode=2014fslp.book.....S |quote=The same holds for Alhacen’s methodology. It may look modern because of its strong empirical bias and reliance on controlled experiments, but Ptolemy’s approach was no less empirical, and it, too, was based on controlled experiments. In addition, Alhacen’s two most modern-looking experiments are based on physically unobtainable precision in equipment design and observation, so we are left to doubt that he actually carried them out as described— except, of course, in his mind. And these experiments were not new in conception. They were clearly based on equivalent ones in Ptolemy’s Optics, although Alhacen had to reformulate them in significant and creative ways to accommodate the testing of light rays rather than visual rays.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Darrigol |first=Olivier |title=A History of Optics from Greek Antiquity to the Nineteenth Century |publisher= Oxford University Press |year=2012 |pages=20}}&lt;/ref&gt; Arabic mechanics like Bīrūnī and [[Al-Khazini]] developed sophisticated &quot;science of weight&quot;, carrying out measurements of specific weights and volumes&lt;ref&gt;{{Cite book |last1=Lindberg |first1=David |title=The Cambridge History of Science, Volume 2, Medieval Science |last2=Shank |first2=Michael |year=2013 |pages=984–1108}}&lt;/ref&gt;

[[Avicenna|Ibn Sīnā]] (980–1037), known as &quot;Avicenna&quot;, was a polymath from [[Bukhara]] (in present-day [[Uzbekistan]]) responsible for important contributions to physics, optics, philosophy and [[medicine]]. He published his theory of [[Motion (physics)|motion]] in ''[[Book of Healing]]'' (1020), where he argued that an impetus is imparted to a projectile by the thrower. He viewed it as persistent, requiring external forces such as [[air resistance]] to dissipate it.&lt;ref name=Espinoza&gt;{{cite journal | last1 = Espinoza | first1 = Fernando  | date = 2005 | title = An analysis of the historical development of ideas about motion and its implications for teaching | journal = Physics Education | volume = 40 | issue = 2| page = 141 | doi=10.1088/0031-9120/40/2/002|bibcode = 2005PhyEd..40..139E | s2cid = 250809354 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Nasr&gt;{{Cite book |title=The Islamic intellectual tradition in Persia |author=[[Seyyed Hossein Nasr]] &amp; Mehdi Amin Razavi |publisher=[[Routledge]] |date=1996 |isbn=978-0-7007-0314-2 |page=72}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Sayili&gt;{{cite journal|doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x|author=Aydin Sayili|date=1987|title=Ibn Sīnā and Buridan on the Motion of the Projectile|journal=Annals of the New York Academy of Sciences|volume=500|issue=1|pages=477–482|bibcode=1987NYASA.500..477S|s2cid=84784804|author-link=Aydin Sayili}}&lt;/ref&gt; Ibn Sina made a distinction between 'force' and 'inclination' (called &quot;mayl&quot;), and argued that an object gained mayl when the object is in opposition to its natural motion. He concluded that continuation of motion is attributed to the inclination that is transferred to the object, and that object will be in motion until the mayl is spent. This conception of motion is consistent with [[Newton's first law of motion]], [[inertia]], which states that an object in motion will stay in motion unless it is acted on by an external force.&lt;ref name=Espinoza /&gt; This idea which dissented from the Aristotelian view was later described as &quot;[[Theory of impetus|impetus]]&quot; by [[John Buridan]], who was likely influenced by Ibn Sina's ''Book of Healing''.&lt;ref name = &quot;ibn sina and buridan&quot;&gt;Sayili, Aydin. &quot;Ibn Sina and Buridan on the Motion the Projectile&quot;. Annals of the New York Academy of Sciences vol. 500(1). p.477-482.&lt;/ref&gt;

[[File:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|upright|thumb|A page from [[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|al-Khwārizmī]]'s ''[[The Compendious Book on Calculation by Completion and Balancing|Algebra]]''.]]

[[Hibat Allah Abu'l-Barakat al-Baghdaadi]] ({{Circa|1080|1165}}) adopted and modified Ibn Sina's theory on [[projectile motion]]. In his ''Kitab al-Mu'tabar'', Abu'l-Barakat stated that the mover imparts a violent inclination (''mayl qasri'') on the moved and that this diminishes as the moving object distances itself from the mover.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot;&gt;{{Cite book|title=Pseudo-Avicenna, Liber Celi Et Mundi: A Critical Edition|first=Oliver|last=Gutman|publisher=[[Brill Publishers]]|year=2003|isbn=90-04-13228-7|page=193}}&lt;/ref&gt; He also proposed an explanation of the [[acceleration]] of falling bodies by the accumulation of successive increments of [[Power (physics)|power]] with successive increments of [[velocity]].&lt;ref&gt;[[Alistair Cameron Crombie|Crombie, Alistair Cameron]], ''Augustine to Galileo 2'', p. 67.&lt;/ref&gt; According to [[Shlomo Pines]], al-Baghdaadi's theory of motion was &quot;the oldest negation of Aristotle's fundamental dynamic law [namely, that a constant force produces a uniform motion], [and is thus an] anticipation in a vague fashion of the fundamental law of [[classical mechanics]] [namely, that a force applied continuously produces acceleration].&quot;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|last=Pines|first=Shlomo|title=Abu'l-Barakāt al-Baghdādī, Hibat Allah|encyclopedia=[[Dictionary of Scientific Biography]]|volume=1|pages=26–28|publisher=Charles Scribner's Sons|location=New York|year=1970|isbn=0-684-10114-9}}
&lt;br /&gt;([[cf.]] Abel B. Franco (October 2003). &quot;Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory&quot;, ''Journal of the History of Ideas'' '''64''' (4), p. 521-546 [528].)&lt;/ref&gt; Jean Buridan and [[Albert of Saxony (philosopher)|Albert of Saxony]] later referred to Abu'l-Barakat in explaining that the acceleration of a falling body is a result of its increasing impetus.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot; /&gt;

[[Ibn Bajjah]] ({{Circa|1085}}{{Nbsp}}– 1138), known as &quot;Avempace&quot; in Europe, proposed that for every force there is always a [[Reaction (physics)|reaction]] force. Ibn Bajjah was a critic of Ptolemy and he worked on creating a new theory of velocity to replace the one theorized by Aristotle. Two future philosophers supported the theories Avempace created, known as Avempacean dynamics. These philosophers were [[Thomas Aquinas]], a Catholic priest, and [[Duns Scotus|John Duns Scotus]].&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; [[Galileo Galilei|Galileo]] went on to adopt Avempace's formula &quot;that the velocity of a given object is the difference of the motive power of that object and the resistance of the medium of motion&quot;.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Citation|last=Gracia|first=Jorge J. E.|chapter=Philosophy in the Middle Ages: An Introduction|date=2007-11-26|pages=1–11|publisher=Blackwell Publishing Ltd|isbn=9780470996669|doi=10.1002/9780470996669.ch1|title=A Companion to Philosophy in the Middle Ages}}&lt;/ref&gt;

[[Nasir al-Din al-Tusi]] (1201–1274), a Persian astronomer and mathematician who died in Baghdad, introduced the [[Tusi couple]]. Copernicus later drew heavily on the work of al-Din al-Tusi and his students, but without acknowledgment.&lt;ref name=&quot;cosmosmagazine.com&quot;&gt;{{cite web |url=https://cosmosmagazine.com/society/top-10-ancient-arabic-scientists |title=Top 10 ancient Arabic scientists |publisher=Cosmos magazine |date=2011-01-06 |access-date=2013-04-20}}&lt;/ref&gt;

===Medieval Europe===
{{further|Theory of impetus}}
Awareness of ancient works re-entered the West through [[Latin translations of the 12th century|translations from Arabic to Latin]]. Their re-introduction, combined with [[Islam and Judaism|Judeo-Islamic]] theological commentaries, had a great influence on [[Medieval philosophy|Medieval philosophers]] such as [[Thomas Aquinas]]. [[Scholasticism|Scholastic European scholars]], who sought to reconcile the philosophy of the ancient classical philosophers with [[Christian theology]], proclaimed Aristotle the greatest thinker of the ancient world. In cases where they did not directly contradict the Bible, Aristotelian physics became the foundation for the physical explanations of the European Churches. Quantification became a core element of medieval physics.&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Crombie |first=A. C. |date=1961 |title=Quantification in Medieval Physics |url=https://www.jstor.org/stable/228677 |journal=Isis |volume=52 |issue=2 |pages=143–160 |doi=10.1086/349467 |jstor=228677 |issn=0021-1753}}&lt;/ref&gt;

Based on Aristotelian physics, Scholastic physics described things as moving according to their essential nature. Celestial objects were described as moving in circles, because perfect circular motion was considered an innate property of objects that existed in the uncorrupted realm of the [[celestial spheres]]. The [[theory of impetus]], the ancestor to the concepts of [[inertia]] and [[momentum]], was developed along similar lines by [[Medieval philosophy|medieval philosophers]] such as [[John Philoponus]] and [[Jean Buridan]]. Motions below the lunar sphere were seen as imperfect, and thus could not be expected to exhibit consistent motion. More idealized motion in the &quot;sublunary&quot; realm could only be achieved through [[Mechanics (Aristotle)|artifice]], and prior to the 17th century, many did not view artificial experiments as a valid means of learning about the natural world. Physical explanations in the sublunary realm revolved around tendencies. Stones contained the element earth, and earthly objects tended to move in a straight line toward the centre of the earth (and the universe in the Aristotelian geocentric view) unless otherwise prevented from doing so.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Lindberg|first=David C.|title=The Beginnings of Western Science|date=1992|publisher=University of Chicago Press|doi=10.7208/chicago/9780226482064.001.0001|isbn=978-0-226-48231-6}}&lt;/ref&gt;

{{clear left}}

==سائنسي انقلاب== 
==18هين صدي جي ترقي== 
19هين صدي==
20هين صدي: جديد فزڪس جو جنم==
==جديد طبيعيات== 
==طبيعيات جي تاريخ تي مضمون== 
==پڻ ڏسو== 
* مشهور طبيعيات دان جي فهرست 
* فزڪس ڪانفرنس جي فهرست
* فزڪس ۾ نوبل انعام حاصل ڪندڙن جي فهرست 
* فزڪس ۾ اهم اشاعتن جي فهرست
* فزڪس ۾ تجربن جي فهرست
==خارجي لنڪس==
* [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/prism.php?id=90 &quot;Selected Works about Isaac Newton and His Thought&quot;] from [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/ ''The Newton Project'']{{مئل ڳنڍڻو|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{DEFAULTSORT:History Of Physics}}
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]
[[زمرو:سائنس جي تاريخ بلحاظ شعبا]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:طبيعيات]]
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]</text>
      <sha1>b33by63hreeexccrt5jshpwb9a24jbc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322051</id>
      <parentid>322050</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T06:59:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* يورپ ۾ وچين دور */</comment>
      <origin>322051</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26504" sha1="8w1jfftjy5ht529rplxeeisga3yd6ed" xml:space="preserve">[[File:Newtons_cradle_animation_book_2.gif|thumb|هڪ نيوٽن پنڊال، جنهن جو نالو طبيعيات دان، [[آئزڪ نيوٽن]] جي نالي تي رکيو ويو آهي.]]
[[طبيعيات|فزڪس]] [[سائنس]] جي هڪ شاخ آهي جنهن جي مطالعي جا بنيادي مقصد [[مادو]] ۽ [[توانائي]] آهن. فزڪس جون دريافتون سڄي [[فطرتي سائنس|قدرتي سائنس]] ۽ [[ٽيڪنالاجي]] ۾ ايپليڪيشنون ڳولين ٿيون. تاريخي طور تي، فزڪس 17هين صدي جي سائنسي انقلاب مان اڀري، 19هين صدي عيسويء ۾ تيزيء سان ترقي ڪئي، پوء 20هين صدي عيسويء ۾ دريافتن جي هڪ سلسلي سان تبديل ٿي وئي. اڄ جي فزڪس کي ڪلاسيڪل فزڪس ۽ [[جديد طبيعيات|جديد فزڪس]] ۾ ورهائي سگهجي ٿو.

[[طبيعيات جو خاڪو|فزڪس جي تاريخ جي آئوٽ لائن]] ذريعي مخصوص موضوعن تي ڪيترائي تفصيلي مضمون موجود آهن.
==قديم تاريخ==
{{further|علم فلڪيات جي تاريخ}}

عنصر جيڪي فزڪس بڻجي ويا، اها بنيادي طور تي [[فلڪيات]]، [[بصريات]] ۽ [[ميڪانيات]] جي شعبن مان ٺهيل هئا، جنهن کي [[جاميٽري]] جي مطالعي ذريعي متحد ڪيو ويو. اها رياضياتي مضمون قديم زماني ۾ بابلي  ۽ يوناني ليکڪن، جھڙوڪ  [[ارشميدس|آرشيميدس]] ۽ [[بطليموس]]، سان گڏ شروع ٿيا. ان دوران قديم فلسفو به شامل ٿيو جنهن کي ”فزڪس“ چيو ويندو هو.

===يوناني تصور===
فطرت جي عقلي سمجهه جي طرف هلڻ جي شروعات گهٽ ۾ گهٽ [[يونان]] ۾ قديم دور (650-480 ق.م) کان اڳ سقراطي فلسفين سان ٿي. ميليٽس جو فلسفي [[ٿيلس|ٿيليس]] (7 هين ۽ 6 صدي قبل مسيح)، جنهن کي ”سائنس جو پيءُ“ قرار ڏنو ويو آهي، هن قدرتي رجحان جي مختلف مافوق الفطرت، مذهبي يا افسانوي وضاحتن کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري، اعلان ڪيو ته هر واقعي جو هڪ فطري سبب هوندو آهي.&lt;ref&gt;&quot;This shift from ecclesiastical reasoning to scientific reasoning marked the beginning of scientific methodology.&quot; Singer, C., ''A Short History of Science to the 19th Century'',  Streeter Press, 2008, p. 35.&lt;/ref&gt;  580 ق.م. ۾ ٿيلس پيش رفت ڪئي ۽ تجويز ڪيو ته پاڻي بنيادي عنصر آھي، مقناطيس ۽ رٻڊ امبر جي وچ ۾ ڪشش سان تجربو ڪيو ۽ پھرين رڪارڊ ٿيل ڪائنات جي علم جي بنياد ٺاھيو. اناگزيمئنڊر هڪ پروٽو-ارتقائي نظريي جو ترقي ڪندڙ، ٿيلس جي خيالن کي رد ڪيو ۽ تجويز ڪيو ته پاڻيء جي بدران، هڪ مادو جنهن کي &quot;ايپيرون&quot; سڏيو ويندو هو، سڀني مادي جو تعميراتي بلاڪ آهي. تقريباً 500 ق.م. ۾ هيراڪلئٽس پيش ڪيو ته ڪائنات کي سنڀاليندڙ واحد بنيادي قانون ئي تبديليءَ جو اصول آهي ۽ ڪا به شيءِ اڻڄاڻ طور تي ساڳي حالت ۾ نه رهندي آهي. هو ۽ انهن جو همعصر پرمئنيڊس، قديم فزڪس جي پهرين عالمن مان هئا جن ڪائنات ۾ وقت جي ڪردار تي غور ڪيو، هڪ اهم تصور جيڪو اڃا تائين جديد فزڪس ۾ هڪ مسئلو آهي.
[[File:Aristotle Altemps Inv8575.jpg|thumb|upright|left|[[ارسطو]] &lt;br/&gt;(384–322 ق.م.)]]
يونان ۾ ڪلاسيڪل دور ۾ (ڇئين، پنجين ۽ چوٿين صدي قبل مسيح) ۽ هيلينسٽڪ زماني ۾، قدرتي فلسفو آهستي آهستي هڪ دلچسپ ۽ متضاد مطالعي جي ميدان ۾ ترقي ڪئي. ارسطو (يوناني ٻولي: Ἀριστοτέλης، ارسٽوٽئلس) (384-322 ق.م.)، افلاطون جو هڪ شاگرد، هن تصور کي فروغ ڏنو ته طبيعي رجحان جو مشاهدو آخرڪار انهن کي سنڀاليندڙ قدرتي قانونن جي دريافت جو سبب بڻجي سگهي ٿو. ارسطو جي لکڻين ۾ فزڪس، مابعد الطبعيات، شاعري، ٿيٽر، موسيقي، منطق، بيان بازي، لسانيات، سياست، حڪومت، اخلاقيات، حياتيات ۽ علم حيوانات شامل آهن. هن پهريون ڪم لکيو، جيڪو مطالعي جي ان لائن کي &quot;فزڪس&quot; جي طور تي حوالو ڏئي ٿو. چوٿين صدي قبل مسيح ۾، ارسطو ان نظام جو بنياد رکيو، جنهن کي ارسطو جي فزڪس چيو ويندو آهي. هن خيالن، جهڙوڪ حرڪت ۽ ڪشش ثقل، جي وضاحت چار عناصر جي نظريي سان  ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ارسطوءَ جو خيال هو ته سڄو مادو &quot;ايٿر&quot; يا چئن عنصرن؛ مٽي، پاڻي، هوا ۽ باهه جي ميلاپ مان ٺهيل آهي. ارسطو جي مطابق، اهي چار زميني عنصر هڪ ٻئي جي تبديلي جي قابل آهن ۽ اھي پنھنجي قدرتي جڳھ ڏانھن ھلندا آھن. تنهنڪري هڪ پٿر ڌرتي جي مرڪز ڏانهن هيٺ ڪري ٿو پر شعلا مٿي طرف اڀرن ٿا. آخرڪار، ارسطو جي فزڪس يورپ ۾ ڪيترن ئي صدين تائين تمام گهڻو مشهور ٿي. وچين دور جي سائنسي ۽ علمي ترقيءَ جي ڄاڻ ڏيڻ لاء، اهو يورپ ۾  [[گئليليو گئليلي|گليلو گليلي]] ۽ [[آئزڪ نيوٽن]] جي دور تائين، مرڪزي سائنسي نمونو رهيو. 

قديم يونان جي شروعات ۾، ڄاڻ ته ڌرتي گول آهي، عام هئي. تقريبن 240 ق.م. ۾، هڪ بنيادي تجربي جي نتيجي ۾، [[ايراٽوس ٿينيز|ايراٽوسٿينيز]] (276-194 ق.م.) صحيح انداز ۾ ان جي فريم جو اندازو لڳايو. ارسطو جي جيو سينٽرڪ نظريي (تي ڌرتي ڪائنات جو مرڪز آهي) جي ابتڙ آرسٽارڪس آف ساموس (يوناني ٻولي: Ἀρίσταρχος؛ 310 - 230 ق.م.) شمسي نظام جي هيليو سينٽرڪ ماڊل (تي سج هن نظام جو مرڪز آهي) لاءِ واضح دليل پيش ڪيو. يعني ان جي مرڪز ۾ ڌرتيءَ کي نه،  سج کي رکڻ لاءِ،  واضح دليل پيش ڪيو. سيليوسيا جو سيليوڪس، آرسٽارڪس جي هيليو سينٽرڪ  نظريي جو پيروڪار، چيو ته ڌرتي پنهنجي محور جي چوڌاري گردش ڪري ٿي، جيڪو بدلي ۾  سج جي چوڌاري گردش ڪندي آهي. جيتوڻيڪ هن جيڪي دليل استعمال ڪيا اها گم ٿي ويا آهن،  [[پلو ٽارڪ|پلوٽارڪ]] جو چوڻ آهي ته سيليوڪس پهريون شخص هو جنهن استدلال ذريعي هيليو سينٽرڪ نظام کي ثابت ڪيو.
[[File:Domenico-Fetti Archimedes 1620.jpg|thumb|180px|&lt;small&gt;'''قديم يوناني سائنسدان، [[ارشميدس|آرشميدس]]، انهن تصورن کي ترقي ڏنو، جيڪا سيال جي ميڪانيات ۽ اڀار جي طاقت جي بابت هئا.'''&lt;/small&gt;]]

ٽين صدي قبل مسيح ۾ يوناني رياضي دان، سائراڪيوز جو [[ارشميدس]] (يوناني:Ἀρχιμήδης؛ 287–212 ق.م.) عام طور تي ھن کي قديم زماني جو سڀني کان سٺو رياضي دان مڃيو ويندو آهي. هن هائيڊرو اسٽيٽڪس ۽ اسٽيٽڪس جو بنياد رکيو ۽ ليور جي بنيادي رياضي جو حساب لڳايو. آرڪيميڊيز چرخي جا تفصيلي نظام پڻ تيار ڪيا. آرڪيميڊيز ارسطو ۽ سندس مابعدالطبعيات جي دليلن کي به ٽوڙي ڇڏيو. وڌيڪ، ترڻ واري جسمن تي هن جي ڪم ۾، آرڪيميڊيز &quot;اُڀار جو قانون&quot; تيار ڪيو (جنهن کي هاڻ &quot;آرڪيميڊيز جو اصول&quot; پڻ سڏيو ويندو آهي). هن توازن جي حالتن ۽ ڪشش ثقل جي مرڪزن جا اصول پڻ تيار ڪيا، خيال جيڪي مستقبل جي عالمن جهڙوڪ گليليو ۽ نيوٽن تي اثر انداز ٿيا. 

هپارڪس (190-120 ق.م.)، فلڪيات ۽ رياضي تي ڌيان ڏيندي، تارن ۽ سيارن جي حرڪت جو نقشو ٺاهڻ لاءِ جديد جاميٽري ٽيڪنڪ استعمال ڪيو، ايستائين ته سج گرهڻ جي وقت جي اڳڪٿي به ڪئي. هن سج ۽ چنڊ جي زمين کان فاصلي جي حسابن کي، ان وقت استعمال ٿيندڙ مشاهداتي اوزارن ۾ سندس بهتري جي بنياد تي، شامل ڪيو.

شروعاتي طبيعيات دانن مان هڪ ٻيو بطليموس (90-168 عيسوي) هو، جيڪا ڪيترن ئي سائنسي مقالن، جيڪا فلڪيات ۽ جاگرافي جي موضوعن تي هئا، جو مصنف هو. جاگرافي جو مقالو گريڪو-رومن دنيا جي جاگرافيائي ڄاڻ جي هڪ مڪمل بحث آهي. 

قديم دنيا جي جمع ٿيل ڄاڻ جو گهڻو حصو گم ٿي ويو. ڪيترن ئي معزز مفڪرن جي ڪمن مان به، صرف ڪجھ ٽڪرا بچيا. ارسطو جي 150 مشھور ڪمن مان، صرف 30 موجود آهن ۽ اها به &quot;ليڪچر نوٽس کان وڌيڪ ناهن.

===India and China===
{{further|History of science and technology in China|History of Indian science and technology}}
[[File:Hindu-arabic1.jpg|thumb|The Hindu-Arabic numeral system. The inscriptions on the [[edicts of Ashoka]] (3rd century BCE) display this number system being used by the Imperial [[Maurya Empire|Mauryas]].]]
Important physical and mathematical traditions also existed in [[History of science and technology in China|ancient Chinese]] and [[History of Indian science and technology|Indian sciences]].

[[File:Su Song Star Map 1.JPG|left|thumb|260px|[[Star map]]s by the 11th-century Chinese [[polymath]] [[Su Song]] are the oldest known [[Woodblock printing|woodblock-printed]] star maps to have survived to the present day. This example, dated 1092, employs the cylindrical [[equirectangular projection]].&lt;ref&gt;{{citation |last=Miyajima |first=Kazuhiko |year=1998 |title=Projection Methods in Chinese, Korean and Japanese Star Maps |journal=Highlights of Astronomy |volume=11 |issue=2 |pages=712–715 |doi=10.1017/s1539299600018554 |doi-access=free }}&lt;/ref&gt;]]

In [[Indian philosophy]], Maharishi [[Kanada (philosopher)|Kanada]] was the first to systematically develop a theory of atomism around 200 BCE&lt;ref&gt;Oliver Leaman, ''Key Concepts in Eastern Philosophy.'' Routledge, 1999, page 269.&lt;/ref&gt; though some authors have allotted him an earlier era in the 6th century BCE.&lt;ref&gt;{{harvnb|Chattopadhyaya|1986|pp=169–70}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Choudhury|2006|p=202}}&lt;/ref&gt; It was further elaborated by the [[Buddhist atomism|Buddhist atomists]] [[Dharmakirti]] and [[Dignāga]] during the 1st millennium CE.&lt;ref&gt;(Stcherbatsky 1962 (1930). Vol. 1. P. 19)&lt;/ref&gt; [[Pakudha Kaccayana]], a 6th-century BCE Indian philosopher and contemporary of [[Gautama Buddha]], had also propounded ideas about the atomic constitution of the material world. These philosophers believed that other elements (except ether) were physically palpable and hence comprised minuscule particles of matter. The last minuscule particle of matter that could not be subdivided further was termed [[Atom|Parmanu]]. These philosophers considered the atom to be indestructible and hence eternal. The Buddhists thought atoms to be minute objects unable to be seen to the naked eye that come into being and vanish in an instant. The [[Vaisheshika]] school of philosophers believed that an atom was a mere point in [[space]]. It was also first to depict relations between motion and force applied. Indian theories about the atom are greatly abstract and enmeshed in philosophy as they were based on logic and not on personal experience or experimentation. In [[Indian astronomy]], [[Aryabhata]]'s ''[[Aryabhatiya]]'' (499&amp;nbsp;CE) proposed the [[Earth's rotation]], while [[Nilakantha Somayaji]] (1444–1544) of the [[Kerala school of astronomy and mathematics]] proposed a semi-heliocentric model resembling the [[Tychonic system]].

The study of [[magnetism]] in [[History of China#Ancient China|Ancient China]] dates back to the 4th century BCE. (in the ''Book of the Devil Valley Master''),&lt;ref&gt;Li Shu-hua, &quot;Origine de la Boussole 11. Aimant et Boussole&quot;, ''Isis'', Vol. 45, No. 2. (Jul., 1954), p.175&lt;/ref&gt; A main contributor to this field was [[Shen Kuo]] (1031–1095), a [[polymath]] and statesman who was the first to describe the [[Compass|magnetic-needle compass]] used for navigation, as well as establishing the concept of [[true north]]. In optics, Shen Kuo independently developed a [[camera obscura]].&lt;ref name=&quot;needham volume 4 part 1 98&quot;&gt;[[Joseph Needham]], Volume 4, Part 1, 98.&lt;/ref&gt;

==اسلامي سونهري دور==
{{main|Physics in the medieval Islamic world|Science in the medieval Islamic world}}
{{see also|List of scientists in medieval Islamic world}}
[[File:Alhazen (122459248).jpg|thumb|left|170px|[[Ibn al-Haytham]] ({{Circa|965–1040}}).]]

In the 7th to 15th centuries, scientific progress occurred in the Muslim world. Many classic works in [[India]]n, [[Assyria]]n, [[Sassanian|Sassanian (Persian)]] and [[Greece|Greek]], including the works of Aristotle, were translated into [[Arabic]].&lt;ref name=RobinsonCambridge&gt;{{cite book |editor=Robinson, Francis |editor-link=Francis Robinson |title=The Cambridge Illustrated History of the Islamic World |publisher=Cambridge University Press |year=1996 |pages=228–229}}&lt;/ref&gt; Important contributions were made by [[Ibn al-Haytham]] (965–1040), an [[Arab]]&lt;ref&gt;Esposito (2000)، The Oxford History of Islam، Oxford University Press، P. 192. : “Ibn al-Haytham (d. 1039), known in the West as Alhazan, was a leading Arab mathematician, astronomer, and physicist. His optical compendium, Kitab al-Manazir, is the greatest medieval work on optics”&lt;/ref&gt; or [[Persians|Persian]]&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Child|Shuter|Taylor|1992|p=70}}, {{Harvard citation|Dessel|Nehrich|Voran|1973|p=164}}, Understanding History by John Child, Paul Shuter, David Taylor - Page 70. &quot;Alhazen, a Persian scientist, showed that the eye saw light from other objects. This started optics, the science of light. The Arabs also studied astronomy, the study of the stars. &quot;&lt;/ref&gt; scientist, considered to be a founder of modern [[optics]]. Ptolemy and Aristotle theorised that light either shone from the eye to illuminate objects or that &quot;forms&quot; emanated from objects themselves, whereas al-Haytham (known by the Latin name &quot;Alhazen&quot;) suggested that light travels to the eye in rays from different points on an object. The works of Ibn al-Haytham and [[al-Biruni]] (973–1050), a Persian scientist, eventually passed on to Western Europe where they were studied by scholars such as [[Roger Bacon]] and [[Vitello]].&lt;ref&gt;{{Harvtxt|Glick|Livesey|Wallis|2005|pp=89–90}}&lt;/ref&gt;

Ibn al-Haytham used controlled experiments in his work on optics, although to what extent it differed from Ptolemy is up to debate.&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Smith |first=Mark |title=From Sight to Light: The Passage from Ancient to Modern Optics |publisher=The University of Chicago Press |year=2015 |pages=225 |bibcode=2014fslp.book.....S |quote=The same holds for Alhacen’s methodology. It may look modern because of its strong empirical bias and reliance on controlled experiments, but Ptolemy’s approach was no less empirical, and it, too, was based on controlled experiments. In addition, Alhacen’s two most modern-looking experiments are based on physically unobtainable precision in equipment design and observation, so we are left to doubt that he actually carried them out as described— except, of course, in his mind. And these experiments were not new in conception. They were clearly based on equivalent ones in Ptolemy’s Optics, although Alhacen had to reformulate them in significant and creative ways to accommodate the testing of light rays rather than visual rays.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Darrigol |first=Olivier |title=A History of Optics from Greek Antiquity to the Nineteenth Century |publisher= Oxford University Press |year=2012 |pages=20}}&lt;/ref&gt; Arabic mechanics like Bīrūnī and [[Al-Khazini]] developed sophisticated &quot;science of weight&quot;, carrying out measurements of specific weights and volumes&lt;ref&gt;{{Cite book |last1=Lindberg |first1=David |title=The Cambridge History of Science, Volume 2, Medieval Science |last2=Shank |first2=Michael |year=2013 |pages=984–1108}}&lt;/ref&gt;

[[Avicenna|Ibn Sīnā]] (980–1037), known as &quot;Avicenna&quot;, was a polymath from [[Bukhara]] (in present-day [[Uzbekistan]]) responsible for important contributions to physics, optics, philosophy and [[medicine]]. He published his theory of [[Motion (physics)|motion]] in ''[[Book of Healing]]'' (1020), where he argued that an impetus is imparted to a projectile by the thrower. He viewed it as persistent, requiring external forces such as [[air resistance]] to dissipate it.&lt;ref name=Espinoza&gt;{{cite journal | last1 = Espinoza | first1 = Fernando  | date = 2005 | title = An analysis of the historical development of ideas about motion and its implications for teaching | journal = Physics Education | volume = 40 | issue = 2| page = 141 | doi=10.1088/0031-9120/40/2/002|bibcode = 2005PhyEd..40..139E | s2cid = 250809354 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Nasr&gt;{{Cite book |title=The Islamic intellectual tradition in Persia |author=[[Seyyed Hossein Nasr]] &amp; Mehdi Amin Razavi |publisher=[[Routledge]] |date=1996 |isbn=978-0-7007-0314-2 |page=72}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Sayili&gt;{{cite journal|doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x|author=Aydin Sayili|date=1987|title=Ibn Sīnā and Buridan on the Motion of the Projectile|journal=Annals of the New York Academy of Sciences|volume=500|issue=1|pages=477–482|bibcode=1987NYASA.500..477S|s2cid=84784804|author-link=Aydin Sayili}}&lt;/ref&gt; Ibn Sina made a distinction between 'force' and 'inclination' (called &quot;mayl&quot;), and argued that an object gained mayl when the object is in opposition to its natural motion. He concluded that continuation of motion is attributed to the inclination that is transferred to the object, and that object will be in motion until the mayl is spent. This conception of motion is consistent with [[Newton's first law of motion]], [[inertia]], which states that an object in motion will stay in motion unless it is acted on by an external force.&lt;ref name=Espinoza /&gt; This idea which dissented from the Aristotelian view was later described as &quot;[[Theory of impetus|impetus]]&quot; by [[John Buridan]], who was likely influenced by Ibn Sina's ''Book of Healing''.&lt;ref name = &quot;ibn sina and buridan&quot;&gt;Sayili, Aydin. &quot;Ibn Sina and Buridan on the Motion the Projectile&quot;. Annals of the New York Academy of Sciences vol. 500(1). p.477-482.&lt;/ref&gt;

[[File:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|upright|thumb|A page from [[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|al-Khwārizmī]]'s ''[[The Compendious Book on Calculation by Completion and Balancing|Algebra]]''.]]

[[Hibat Allah Abu'l-Barakat al-Baghdaadi]] ({{Circa|1080|1165}}) adopted and modified Ibn Sina's theory on [[projectile motion]]. In his ''Kitab al-Mu'tabar'', Abu'l-Barakat stated that the mover imparts a violent inclination (''mayl qasri'') on the moved and that this diminishes as the moving object distances itself from the mover.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot;&gt;{{Cite book|title=Pseudo-Avicenna, Liber Celi Et Mundi: A Critical Edition|first=Oliver|last=Gutman|publisher=[[Brill Publishers]]|year=2003|isbn=90-04-13228-7|page=193}}&lt;/ref&gt; He also proposed an explanation of the [[acceleration]] of falling bodies by the accumulation of successive increments of [[Power (physics)|power]] with successive increments of [[velocity]].&lt;ref&gt;[[Alistair Cameron Crombie|Crombie, Alistair Cameron]], ''Augustine to Galileo 2'', p. 67.&lt;/ref&gt; According to [[Shlomo Pines]], al-Baghdaadi's theory of motion was &quot;the oldest negation of Aristotle's fundamental dynamic law [namely, that a constant force produces a uniform motion], [and is thus an] anticipation in a vague fashion of the fundamental law of [[classical mechanics]] [namely, that a force applied continuously produces acceleration].&quot;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|last=Pines|first=Shlomo|title=Abu'l-Barakāt al-Baghdādī, Hibat Allah|encyclopedia=[[Dictionary of Scientific Biography]]|volume=1|pages=26–28|publisher=Charles Scribner's Sons|location=New York|year=1970|isbn=0-684-10114-9}}
&lt;br /&gt;([[cf.]] Abel B. Franco (October 2003). &quot;Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory&quot;, ''Journal of the History of Ideas'' '''64''' (4), p. 521-546 [528].)&lt;/ref&gt; Jean Buridan and [[Albert of Saxony (philosopher)|Albert of Saxony]] later referred to Abu'l-Barakat in explaining that the acceleration of a falling body is a result of its increasing impetus.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot; /&gt;

[[Ibn Bajjah]] ({{Circa|1085}}{{Nbsp}}– 1138), known as &quot;Avempace&quot; in Europe, proposed that for every force there is always a [[Reaction (physics)|reaction]] force. Ibn Bajjah was a critic of Ptolemy and he worked on creating a new theory of velocity to replace the one theorized by Aristotle. Two future philosophers supported the theories Avempace created, known as Avempacean dynamics. These philosophers were [[Thomas Aquinas]], a Catholic priest, and [[Duns Scotus|John Duns Scotus]].&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; [[Galileo Galilei|Galileo]] went on to adopt Avempace's formula &quot;that the velocity of a given object is the difference of the motive power of that object and the resistance of the medium of motion&quot;.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Citation|last=Gracia|first=Jorge J. E.|chapter=Philosophy in the Middle Ages: An Introduction|date=2007-11-26|pages=1–11|publisher=Blackwell Publishing Ltd|isbn=9780470996669|doi=10.1002/9780470996669.ch1|title=A Companion to Philosophy in the Middle Ages}}&lt;/ref&gt;

[[Nasir al-Din al-Tusi]] (1201–1274), a Persian astronomer and mathematician who died in Baghdad, introduced the [[Tusi couple]]. Copernicus later drew heavily on the work of al-Din al-Tusi and his students, but without acknowledgment.&lt;ref name=&quot;cosmosmagazine.com&quot;&gt;{{cite web |url=https://cosmosmagazine.com/society/top-10-ancient-arabic-scientists |title=Top 10 ancient Arabic scientists |publisher=Cosmos magazine |date=2011-01-06 |access-date=2013-04-20}}&lt;/ref&gt;

==يورپ ۾ وچين دور==
{{further|Theory of impetus}}
Awareness of ancient works re-entered the West through [[Latin translations of the 12th century|translations from Arabic to Latin]]. Their re-introduction, combined with [[Islam and Judaism|Judeo-Islamic]] theological commentaries, had a great influence on [[Medieval philosophy|Medieval philosophers]] such as [[Thomas Aquinas]]. [[Scholasticism|Scholastic European scholars]], who sought to reconcile the philosophy of the ancient classical philosophers with [[Christian theology]], proclaimed Aristotle the greatest thinker of the ancient world. In cases where they did not directly contradict the Bible, Aristotelian physics became the foundation for the physical explanations of the European Churches. Quantification became a core element of medieval physics.&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Crombie |first=A. C. |date=1961 |title=Quantification in Medieval Physics |url=https://www.jstor.org/stable/228677 |journal=Isis |volume=52 |issue=2 |pages=143–160 |doi=10.1086/349467 |jstor=228677 |issn=0021-1753}}&lt;/ref&gt;

Based on Aristotelian physics, Scholastic physics described things as moving according to their essential nature. Celestial objects were described as moving in circles, because perfect circular motion was considered an innate property of objects that existed in the uncorrupted realm of the [[celestial spheres]]. The [[theory of impetus]], the ancestor to the concepts of [[inertia]] and [[momentum]], was developed along similar lines by [[Medieval philosophy|medieval philosophers]] such as [[John Philoponus]] and [[Jean Buridan]]. Motions below the lunar sphere were seen as imperfect, and thus could not be expected to exhibit consistent motion. More idealized motion in the &quot;sublunary&quot; realm could only be achieved through [[Mechanics (Aristotle)|artifice]], and prior to the 17th century, many did not view artificial experiments as a valid means of learning about the natural world. Physical explanations in the sublunary realm revolved around tendencies. Stones contained the element earth, and earthly objects tended to move in a straight line toward the centre of the earth (and the universe in the Aristotelian geocentric view) unless otherwise prevented from doing so.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Lindberg|first=David C.|title=The Beginnings of Western Science|date=1992|publisher=University of Chicago Press|doi=10.7208/chicago/9780226482064.001.0001|isbn=978-0-226-48231-6}}&lt;/ref&gt;

{{clear left}}

==سائنسي انقلاب== 
==18هين صدي جي ترقي== 
19هين صدي==
20هين صدي: جديد فزڪس جو جنم==
==جديد طبيعيات== 
==طبيعيات جي تاريخ تي مضمون== 
==پڻ ڏسو== 
* مشهور طبيعيات دان جي فهرست 
* فزڪس ڪانفرنس جي فهرست
* فزڪس ۾ نوبل انعام حاصل ڪندڙن جي فهرست 
* فزڪس ۾ اهم اشاعتن جي فهرست
* فزڪس ۾ تجربن جي فهرست
==خارجي لنڪس==
* [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/prism.php?id=90 &quot;Selected Works about Isaac Newton and His Thought&quot;] from [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/ ''The Newton Project'']{{مئل ڳنڍڻو|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{DEFAULTSORT:History Of Physics}}
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]
[[زمرو:سائنس جي تاريخ بلحاظ شعبا]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:طبيعيات]]
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]</text>
      <sha1>8w1jfftjy5ht529rplxeeisga3yd6ed</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322053</id>
      <parentid>322051</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T07:40:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322053</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26748" sha1="2p780uw4vkg60mprx3kui917n3e2wth" xml:space="preserve">[[File:Newtons_cradle_animation_book_2.gif|thumb|هڪ نيوٽن پنڊال، جنهن جو نالو طبيعيات دان، [[آئزڪ نيوٽن]] جي نالي تي رکيو ويو آهي.]]
[[طبيعيات|فزڪس]] [[سائنس]] جي هڪ شاخ آهي جنهن جي مطالعي جا بنيادي مقصد [[مادو]] ۽ [[توانائي]] آهن. فزڪس جون دريافتون سڄي [[فطرتي سائنس|قدرتي سائنس]] ۽ [[ٽيڪنالاجي]] ۾ ايپليڪيشنون ڳولين ٿيون. تاريخي طور تي، فزڪس 17هين صدي جي سائنسي انقلاب مان اڀري، 19هين صدي عيسويء ۾ تيزيء سان ترقي ڪئي، پوء 20هين صدي عيسويء ۾ دريافتن جي هڪ سلسلي سان تبديل ٿي وئي. اڄ جي فزڪس کي ڪلاسيڪل فزڪس ۽ [[جديد طبيعيات|جديد فزڪس]] ۾ ورهائي سگهجي ٿو.

[[طبيعيات جو خاڪو|فزڪس جي تاريخ جي آئوٽ لائن]] ذريعي مخصوص موضوعن تي ڪيترائي تفصيلي مضمون موجود آهن.
==قديم تاريخ==
{{further|علم فلڪيات جي تاريخ}}

عنصر جيڪي فزڪس بڻجي ويا، اها بنيادي طور تي [[فلڪيات]]، [[بصريات]] ۽ [[ميڪانيات]] جي شعبن مان ٺهيل هئا، جنهن کي [[جاميٽري]] جي مطالعي ذريعي متحد ڪيو ويو. اها رياضياتي مضمون قديم زماني ۾ بابلي  ۽ يوناني ليکڪن، جھڙوڪ  [[ارشميدس|آرشيميدس]] ۽ [[بطليموس]]، سان گڏ شروع ٿيا. ان دوران قديم فلسفو به شامل ٿيو جنهن کي ”فزڪس“ چيو ويندو هو.

===يوناني تصور===
فطرت جي عقلي سمجهه جي طرف هلڻ جي شروعات گهٽ ۾ گهٽ [[يونان]] ۾ قديم دور (650-480 ق.م) کان اڳ سقراطي فلسفين سان ٿي. ميليٽس جو فلسفي [[ٿيلس|ٿيليس]] (7 هين ۽ 6 صدي قبل مسيح)، جنهن کي ”سائنس جو پيءُ“ قرار ڏنو ويو آهي، هن قدرتي رجحان جي مختلف مافوق الفطرت، مذهبي يا افسانوي وضاحتن کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري، اعلان ڪيو ته هر واقعي جو هڪ فطري سبب هوندو آهي.&lt;ref&gt;&quot;This shift from ecclesiastical reasoning to scientific reasoning marked the beginning of scientific methodology.&quot; Singer, C., ''A Short History of Science to the 19th Century'',  Streeter Press, 2008, p. 35.&lt;/ref&gt;  580 ق.م. ۾ ٿيلس پيش رفت ڪئي ۽ تجويز ڪيو ته پاڻي بنيادي عنصر آھي، مقناطيس ۽ رٻڊ امبر جي وچ ۾ ڪشش سان تجربو ڪيو ۽ پھرين رڪارڊ ٿيل ڪائنات جي علم جي بنياد ٺاھيو. اناگزيمئنڊر هڪ پروٽو-ارتقائي نظريي جو ترقي ڪندڙ، ٿيلس جي خيالن کي رد ڪيو ۽ تجويز ڪيو ته پاڻيء جي بدران، هڪ مادو جنهن کي &quot;ايپيرون&quot; سڏيو ويندو هو، سڀني مادي جو تعميراتي بلاڪ آهي. تقريباً 500 ق.م. ۾ هيراڪلئٽس پيش ڪيو ته ڪائنات کي سنڀاليندڙ واحد بنيادي قانون ئي تبديليءَ جو اصول آهي ۽ ڪا به شيءِ اڻڄاڻ طور تي ساڳي حالت ۾ نه رهندي آهي. هو ۽ انهن جو همعصر پرمئنيڊس، قديم فزڪس جي پهرين عالمن مان هئا جن ڪائنات ۾ وقت جي ڪردار تي غور ڪيو، هڪ اهم تصور جيڪو اڃا تائين جديد فزڪس ۾ هڪ مسئلو آهي.
[[File:Aristotle Altemps Inv8575.jpg|thumb|upright|left|[[ارسطو]] &lt;br/&gt;(384–322 ق.م.)]]
يونان ۾ ڪلاسيڪل دور ۾ (ڇئين، پنجين ۽ چوٿين صدي قبل مسيح) ۽ هيلينسٽڪ زماني ۾، قدرتي فلسفو آهستي آهستي هڪ دلچسپ ۽ متضاد مطالعي جي ميدان ۾ ترقي ڪئي. ارسطو (يوناني ٻولي: Ἀριστοτέλης، ارسٽوٽئلس) (384-322 ق.م.)، افلاطون جو هڪ شاگرد، هن تصور کي فروغ ڏنو ته طبيعي رجحان جو مشاهدو آخرڪار انهن کي سنڀاليندڙ قدرتي قانونن جي دريافت جو سبب بڻجي سگهي ٿو. ارسطو جي لکڻين ۾ فزڪس، مابعد الطبعيات، شاعري، ٿيٽر، موسيقي، منطق، بيان بازي، لسانيات، سياست، حڪومت، اخلاقيات، حياتيات ۽ علم حيوانات شامل آهن. هن پهريون ڪم لکيو، جيڪو مطالعي جي ان لائن کي &quot;فزڪس&quot; جي طور تي حوالو ڏئي ٿو. چوٿين صدي قبل مسيح ۾، ارسطو ان نظام جو بنياد رکيو، جنهن کي ارسطو جي فزڪس چيو ويندو آهي. هن خيالن، جهڙوڪ حرڪت ۽ ڪشش ثقل، جي وضاحت چار عناصر جي نظريي سان  ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ارسطوءَ جو خيال هو ته سڄو مادو &quot;ايٿر&quot; يا چئن عنصرن؛ مٽي، پاڻي، هوا ۽ باهه جي ميلاپ مان ٺهيل آهي. ارسطو جي مطابق، اهي چار زميني عنصر هڪ ٻئي جي تبديلي جي قابل آهن ۽ اھي پنھنجي قدرتي جڳھ ڏانھن ھلندا آھن. تنهنڪري هڪ پٿر ڌرتي جي مرڪز ڏانهن هيٺ ڪري ٿو پر شعلا مٿي طرف اڀرن ٿا. آخرڪار، ارسطو جي فزڪس يورپ ۾ ڪيترن ئي صدين تائين تمام گهڻو مشهور ٿي. وچين دور جي سائنسي ۽ علمي ترقيءَ جي ڄاڻ ڏيڻ لاء، اهو يورپ ۾  [[گئليليو گئليلي|گليلو گليلي]] ۽ [[آئزڪ نيوٽن]] جي دور تائين، مرڪزي سائنسي نمونو رهيو. 

قديم يونان جي شروعات ۾، ڄاڻ ته ڌرتي گول آهي، عام هئي. تقريبن 240 ق.م. ۾، هڪ بنيادي تجربي جي نتيجي ۾، [[ايراٽوس ٿينيز|ايراٽوسٿينيز]] (276-194 ق.م.) صحيح انداز ۾ ان جي فريم جو اندازو لڳايو. ارسطو جي جيو سينٽرڪ نظريي (تي ڌرتي ڪائنات جو مرڪز آهي) جي ابتڙ آرسٽارڪس آف ساموس (يوناني ٻولي: Ἀρίσταρχος؛ 310 - 230 ق.م.) شمسي نظام جي هيليو سينٽرڪ ماڊل (تي سج هن نظام جو مرڪز آهي) لاءِ واضح دليل پيش ڪيو. يعني ان جي مرڪز ۾ ڌرتيءَ کي نه،  سج کي رکڻ لاءِ،  واضح دليل پيش ڪيو. سيليوسيا جو سيليوڪس، آرسٽارڪس جي هيليو سينٽرڪ  نظريي جو پيروڪار، چيو ته ڌرتي پنهنجي محور جي چوڌاري گردش ڪري ٿي، جيڪو بدلي ۾  سج جي چوڌاري گردش ڪندي آهي. جيتوڻيڪ هن جيڪي دليل استعمال ڪيا اها گم ٿي ويا آهن،  [[پلو ٽارڪ|پلوٽارڪ]] جو چوڻ آهي ته سيليوڪس پهريون شخص هو جنهن استدلال ذريعي هيليو سينٽرڪ نظام کي ثابت ڪيو.
[[File:Domenico-Fetti Archimedes 1620.jpg|thumb|180px|&lt;small&gt;'''قديم يوناني سائنسدان، [[ارشميدس|آرشميدس]]، انهن تصورن کي ترقي ڏنو، جيڪا سيال جي ميڪانيات ۽ اڀار جي طاقت جي بابت هئا.'''&lt;/small&gt;]]

ٽين صدي قبل مسيح ۾ يوناني رياضي دان، سائراڪيوز جو [[ارشميدس]] (يوناني:Ἀρχιμήδης؛ 287–212 ق.م.) عام طور تي ھن کي قديم زماني جو سڀني کان سٺو رياضي دان مڃيو ويندو آهي. هن هائيڊرو اسٽيٽڪس ۽ اسٽيٽڪس جو بنياد رکيو ۽ ليور جي بنيادي رياضي جو حساب لڳايو. آرڪيميڊيز چرخي جا تفصيلي نظام پڻ تيار ڪيا. آرڪيميڊيز ارسطو ۽ سندس مابعدالطبعيات جي دليلن کي به ٽوڙي ڇڏيو. وڌيڪ، ترڻ واري جسمن تي هن جي ڪم ۾، آرڪيميڊيز &quot;اُڀار جو قانون&quot; تيار ڪيو (جنهن کي هاڻ &quot;آرڪيميڊيز جو اصول&quot; پڻ سڏيو ويندو آهي). هن توازن جي حالتن ۽ ڪشش ثقل جي مرڪزن جا اصول پڻ تيار ڪيا، خيال جيڪي مستقبل جي عالمن جهڙوڪ گليليو ۽ نيوٽن تي اثر انداز ٿيا. 

هپارڪس (190-120 ق.م.)، فلڪيات ۽ رياضي تي ڌيان ڏيندي، تارن ۽ سيارن جي حرڪت جو نقشو ٺاهڻ لاءِ جديد جاميٽري ٽيڪنڪ استعمال ڪيو، ايستائين ته سج گرهڻ جي وقت جي اڳڪٿي به ڪئي. هن سج ۽ چنڊ جي زمين کان فاصلي جي حسابن کي، ان وقت استعمال ٿيندڙ مشاهداتي اوزارن ۾ سندس بهتري جي بنياد تي، شامل ڪيو.

شروعاتي طبيعيات دانن مان هڪ ٻيو بطليموس (90-168 عيسوي) هو، جيڪا ڪيترن ئي سائنسي مقالن، جيڪا فلڪيات ۽ جاگرافي جي موضوعن تي هئا، جو مصنف هو. جاگرافي جو مقالو گريڪو-رومن دنيا جي جاگرافيائي ڄاڻ جي هڪ مڪمل بحث آهي. 

قديم دنيا جي جمع ٿيل ڄاڻ جو گهڻو حصو گم ٿي ويو. ڪيترن ئي معزز مفڪرن جي ڪمن مان به، صرف ڪجھ ٽڪرا بچيا. ارسطو جي 150 مشھور ڪمن مان، صرف 30 موجود آهن ۽ اها به &quot;ليڪچر نوٽس کان وڌيڪ ناهن.

===India and China===
{{further|History of science and technology in China|History of Indian science and technology}}
[[File:Hindu-arabic1.jpg|thumb|The Hindu-Arabic numeral system. The inscriptions on the [[edicts of Ashoka]] (3rd century BCE) display this number system being used by the Imperial [[Maurya Empire|Mauryas]].]]
Important physical and mathematical traditions also existed in [[History of science and technology in China|ancient Chinese]] and [[History of Indian science and technology|Indian sciences]].

[[File:Su Song Star Map 1.JPG|left|thumb|260px|[[Star map]]s by the 11th-century Chinese [[polymath]] [[Su Song]] are the oldest known [[Woodblock printing|woodblock-printed]] star maps to have survived to the present day. This example, dated 1092, employs the cylindrical [[equirectangular projection]].&lt;ref&gt;{{citation |last=Miyajima |first=Kazuhiko |year=1998 |title=Projection Methods in Chinese, Korean and Japanese Star Maps |journal=Highlights of Astronomy |volume=11 |issue=2 |pages=712–715 |doi=10.1017/s1539299600018554 |doi-access=free }}&lt;/ref&gt;]]

In [[Indian philosophy]], Maharishi [[Kanada (philosopher)|Kanada]] was the first to systematically develop a theory of atomism around 200 BCE&lt;ref&gt;Oliver Leaman, ''Key Concepts in Eastern Philosophy.'' Routledge, 1999, page 269.&lt;/ref&gt; though some authors have allotted him an earlier era in the 6th century BCE.&lt;ref&gt;{{harvnb|Chattopadhyaya|1986|pp=169–70}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Choudhury|2006|p=202}}&lt;/ref&gt; It was further elaborated by the [[Buddhist atomism|Buddhist atomists]] [[Dharmakirti]] and [[Dignāga]] during the 1st millennium CE.&lt;ref&gt;(Stcherbatsky 1962 (1930). Vol. 1. P. 19)&lt;/ref&gt; [[Pakudha Kaccayana]], a 6th-century BCE Indian philosopher and contemporary of [[Gautama Buddha]], had also propounded ideas about the atomic constitution of the material world. These philosophers believed that other elements (except ether) were physically palpable and hence comprised minuscule particles of matter. The last minuscule particle of matter that could not be subdivided further was termed [[Atom|Parmanu]]. These philosophers considered the atom to be indestructible and hence eternal. The Buddhists thought atoms to be minute objects unable to be seen to the naked eye that come into being and vanish in an instant. The [[Vaisheshika]] school of philosophers believed that an atom was a mere point in [[space]]. It was also first to depict relations between motion and force applied. Indian theories about the atom are greatly abstract and enmeshed in philosophy as they were based on logic and not on personal experience or experimentation. In [[Indian astronomy]], [[Aryabhata]]'s ''[[Aryabhatiya]]'' (499&amp;nbsp;CE) proposed the [[Earth's rotation]], while [[Nilakantha Somayaji]] (1444–1544) of the [[Kerala school of astronomy and mathematics]] proposed a semi-heliocentric model resembling the [[Tychonic system]].

The study of [[magnetism]] in [[History of China#Ancient China|Ancient China]] dates back to the 4th century BCE. (in the ''Book of the Devil Valley Master''),&lt;ref&gt;Li Shu-hua, &quot;Origine de la Boussole 11. Aimant et Boussole&quot;, ''Isis'', Vol. 45, No. 2. (Jul., 1954), p.175&lt;/ref&gt; A main contributor to this field was [[Shen Kuo]] (1031–1095), a [[polymath]] and statesman who was the first to describe the [[Compass|magnetic-needle compass]] used for navigation, as well as establishing the concept of [[true north]]. In optics, Shen Kuo independently developed a [[camera obscura]].&lt;ref name=&quot;needham volume 4 part 1 98&quot;&gt;[[Joseph Needham]], Volume 4, Part 1, 98.&lt;/ref&gt;

==اسلامي سونهري دور==
{{main|Physics in the medieval Islamic world|Science in the medieval Islamic world}}
{{see also|List of scientists in medieval Islamic world}}
[[File:Alhazen (122459248).jpg|thumb|left|170px|[[Ibn al-Haytham]] ({{Circa|965–1040}}).]]

In the 7th to 15th centuries, scientific progress occurred in the Muslim world. Many classic works in [[India]]n, [[Assyria]]n, [[Sassanian|Sassanian (Persian)]] and [[Greece|Greek]], including the works of Aristotle, were translated into [[Arabic]].&lt;ref name=RobinsonCambridge&gt;{{cite book |editor=Robinson, Francis |editor-link=Francis Robinson |title=The Cambridge Illustrated History of the Islamic World |publisher=Cambridge University Press |year=1996 |pages=228–229}}&lt;/ref&gt; Important contributions were made by [[Ibn al-Haytham]] (965–1040), an [[Arab]]&lt;ref&gt;Esposito (2000)، The Oxford History of Islam، Oxford University Press، P. 192. : “Ibn al-Haytham (d. 1039), known in the West as Alhazan, was a leading Arab mathematician, astronomer, and physicist. His optical compendium, Kitab al-Manazir, is the greatest medieval work on optics”&lt;/ref&gt; or [[Persians|Persian]]&lt;ref&gt;{{Harvard citation|Child|Shuter|Taylor|1992|p=70}}, {{Harvard citation|Dessel|Nehrich|Voran|1973|p=164}}, Understanding History by John Child, Paul Shuter, David Taylor - Page 70. &quot;Alhazen, a Persian scientist, showed that the eye saw light from other objects. This started optics, the science of light. The Arabs also studied astronomy, the study of the stars. &quot;&lt;/ref&gt; scientist, considered to be a founder of modern [[optics]]. Ptolemy and Aristotle theorised that light either shone from the eye to illuminate objects or that &quot;forms&quot; emanated from objects themselves, whereas al-Haytham (known by the Latin name &quot;Alhazen&quot;) suggested that light travels to the eye in rays from different points on an object. The works of Ibn al-Haytham and [[al-Biruni]] (973–1050), a Persian scientist, eventually passed on to Western Europe where they were studied by scholars such as [[Roger Bacon]] and [[Vitello]].&lt;ref&gt;{{Harvtxt|Glick|Livesey|Wallis|2005|pp=89–90}}&lt;/ref&gt;

Ibn al-Haytham used controlled experiments in his work on optics, although to what extent it differed from Ptolemy is up to debate.&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Smith |first=Mark |title=From Sight to Light: The Passage from Ancient to Modern Optics |publisher=The University of Chicago Press |year=2015 |pages=225 |bibcode=2014fslp.book.....S |quote=The same holds for Alhacen’s methodology. It may look modern because of its strong empirical bias and reliance on controlled experiments, but Ptolemy’s approach was no less empirical, and it, too, was based on controlled experiments. In addition, Alhacen’s two most modern-looking experiments are based on physically unobtainable precision in equipment design and observation, so we are left to doubt that he actually carried them out as described— except, of course, in his mind. And these experiments were not new in conception. They were clearly based on equivalent ones in Ptolemy’s Optics, although Alhacen had to reformulate them in significant and creative ways to accommodate the testing of light rays rather than visual rays.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Darrigol |first=Olivier |title=A History of Optics from Greek Antiquity to the Nineteenth Century |publisher= Oxford University Press |year=2012 |pages=20}}&lt;/ref&gt; Arabic mechanics like Bīrūnī and [[Al-Khazini]] developed sophisticated &quot;science of weight&quot;, carrying out measurements of specific weights and volumes&lt;ref&gt;{{Cite book |last1=Lindberg |first1=David |title=The Cambridge History of Science, Volume 2, Medieval Science |last2=Shank |first2=Michael |year=2013 |pages=984–1108}}&lt;/ref&gt;

[[Avicenna|Ibn Sīnā]] (980–1037), known as &quot;Avicenna&quot;, was a polymath from [[Bukhara]] (in present-day [[Uzbekistan]]) responsible for important contributions to physics, optics, philosophy and [[medicine]]. He published his theory of [[Motion (physics)|motion]] in ''[[Book of Healing]]'' (1020), where he argued that an impetus is imparted to a projectile by the thrower. He viewed it as persistent, requiring external forces such as [[air resistance]] to dissipate it.&lt;ref name=Espinoza&gt;{{cite journal | last1 = Espinoza | first1 = Fernando  | date = 2005 | title = An analysis of the historical development of ideas about motion and its implications for teaching | journal = Physics Education | volume = 40 | issue = 2| page = 141 | doi=10.1088/0031-9120/40/2/002|bibcode = 2005PhyEd..40..139E | s2cid = 250809354 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Nasr&gt;{{Cite book |title=The Islamic intellectual tradition in Persia |author=[[Seyyed Hossein Nasr]] &amp; Mehdi Amin Razavi |publisher=[[Routledge]] |date=1996 |isbn=978-0-7007-0314-2 |page=72}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Sayili&gt;{{cite journal|doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x|author=Aydin Sayili|date=1987|title=Ibn Sīnā and Buridan on the Motion of the Projectile|journal=Annals of the New York Academy of Sciences|volume=500|issue=1|pages=477–482|bibcode=1987NYASA.500..477S|s2cid=84784804|author-link=Aydin Sayili}}&lt;/ref&gt; Ibn Sina made a distinction between 'force' and 'inclination' (called &quot;mayl&quot;), and argued that an object gained mayl when the object is in opposition to its natural motion. He concluded that continuation of motion is attributed to the inclination that is transferred to the object, and that object will be in motion until the mayl is spent. This conception of motion is consistent with [[Newton's first law of motion]], [[inertia]], which states that an object in motion will stay in motion unless it is acted on by an external force.&lt;ref name=Espinoza /&gt; This idea which dissented from the Aristotelian view was later described as &quot;[[Theory of impetus|impetus]]&quot; by [[John Buridan]], who was likely influenced by Ibn Sina's ''Book of Healing''.&lt;ref name = &quot;ibn sina and buridan&quot;&gt;Sayili, Aydin. &quot;Ibn Sina and Buridan on the Motion the Projectile&quot;. Annals of the New York Academy of Sciences vol. 500(1). p.477-482.&lt;/ref&gt;

[[File:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|upright|thumb|A page from [[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|al-Khwārizmī]]'s ''[[The Compendious Book on Calculation by Completion and Balancing|Algebra]]''.]]

[[Hibat Allah Abu'l-Barakat al-Baghdaadi]] ({{Circa|1080|1165}}) adopted and modified Ibn Sina's theory on [[projectile motion]]. In his ''Kitab al-Mu'tabar'', Abu'l-Barakat stated that the mover imparts a violent inclination (''mayl qasri'') on the moved and that this diminishes as the moving object distances itself from the mover.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot;&gt;{{Cite book|title=Pseudo-Avicenna, Liber Celi Et Mundi: A Critical Edition|first=Oliver|last=Gutman|publisher=[[Brill Publishers]]|year=2003|isbn=90-04-13228-7|page=193}}&lt;/ref&gt; He also proposed an explanation of the [[acceleration]] of falling bodies by the accumulation of successive increments of [[Power (physics)|power]] with successive increments of [[velocity]].&lt;ref&gt;[[Alistair Cameron Crombie|Crombie, Alistair Cameron]], ''Augustine to Galileo 2'', p. 67.&lt;/ref&gt; According to [[Shlomo Pines]], al-Baghdaadi's theory of motion was &quot;the oldest negation of Aristotle's fundamental dynamic law [namely, that a constant force produces a uniform motion], [and is thus an] anticipation in a vague fashion of the fundamental law of [[classical mechanics]] [namely, that a force applied continuously produces acceleration].&quot;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|last=Pines|first=Shlomo|title=Abu'l-Barakāt al-Baghdādī, Hibat Allah|encyclopedia=[[Dictionary of Scientific Biography]]|volume=1|pages=26–28|publisher=Charles Scribner's Sons|location=New York|year=1970|isbn=0-684-10114-9}}
&lt;br /&gt;([[cf.]] Abel B. Franco (October 2003). &quot;Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory&quot;, ''Journal of the History of Ideas'' '''64''' (4), p. 521-546 [528].)&lt;/ref&gt; Jean Buridan and [[Albert of Saxony (philosopher)|Albert of Saxony]] later referred to Abu'l-Barakat in explaining that the acceleration of a falling body is a result of its increasing impetus.&lt;ref name=&quot;Gutman&quot; /&gt;

[[Ibn Bajjah]] ({{Circa|1085}}{{Nbsp}}– 1138), known as &quot;Avempace&quot; in Europe, proposed that for every force there is always a [[Reaction (physics)|reaction]] force. Ibn Bajjah was a critic of Ptolemy and he worked on creating a new theory of velocity to replace the one theorized by Aristotle. Two future philosophers supported the theories Avempace created, known as Avempacean dynamics. These philosophers were [[Thomas Aquinas]], a Catholic priest, and [[Duns Scotus|John Duns Scotus]].&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; [[Galileo Galilei|Galileo]] went on to adopt Avempace's formula &quot;that the velocity of a given object is the difference of the motive power of that object and the resistance of the medium of motion&quot;.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Citation|last=Gracia|first=Jorge J. E.|chapter=Philosophy in the Middle Ages: An Introduction|date=2007-11-26|pages=1–11|publisher=Blackwell Publishing Ltd|isbn=9780470996669|doi=10.1002/9780470996669.ch1|title=A Companion to Philosophy in the Middle Ages}}&lt;/ref&gt;

[[Nasir al-Din al-Tusi]] (1201–1274), a Persian astronomer and mathematician who died in Baghdad, introduced the [[Tusi couple]]. Copernicus later drew heavily on the work of al-Din al-Tusi and his students, but without acknowledgment.&lt;ref name=&quot;cosmosmagazine.com&quot;&gt;{{cite web |url=https://cosmosmagazine.com/society/top-10-ancient-arabic-scientists |title=Top 10 ancient Arabic scientists |publisher=Cosmos magazine |date=2011-01-06 |access-date=2013-04-20}}&lt;/ref&gt;

==يورپ ۾ وچين دور==
{{further|Theory of impetus}}
قديم ڪمن جي آگاهي مغرب ۾ ٻيهر داخل ٿي. عربي کان لاطيني ۾ انهن ڪمن جي ترجمن ذريعي. انهن جي ٻيهر تعارف جو وچين دور جي فلسفي تي وڏو اثر پيو، جهڙوڪ ٿامس اڪيناس (اسڪالسٽڪ يورپي عالم) جيڪي قديم ڪلاسيڪل فلسفين جي فلسفي کي عيسائي الهاميات سان ملائڻ جي ڪوشش ڪندا هئا. هن ارسطو کي قديم دنيا جو عظيم ترين مفڪر قرار ڏنو. ارسطو جي فزڪس يورپي گرجا گهرن جي جسماني وضاحتن جو بنياد بڻجي وئي (انهن حالتن ۾ جتي اهي سڌو سنئون بائيبل جي مخالفت نه ڪندا هئا). قدرن جو تعين، وچين دور جي طبيعيات ۾ هڪ بنيادي جزو بڻجي ويو.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Crombie|first=A. C.|date=1961|title=Quantification in Medieval Physics|url=https://www.jstor.org/stable/228677|journal=Isis|volume=52|issue=2|pages=143–160|doi=10.1086/349467|issn=0021-1753|jstor=228677}}&lt;/ref&gt;  

وقت جي  علمي طبيعيات، شين کي، انهن جي ضروري نوعيت جي مطابق، حرڪت ڪندڙ طور بيان ڪيو. آسماني جسمن کي، آسماني دائرن جي غير خراب دائري ۾ موجود جسمن جي بنيادي خاصيت قرار ڏيندي، دائرن ۾ حرڪت ڪندڙ طور بيان ڪيو ويو. 

تحرڪ جو نظريو (حرڪت ۾ روڪ ۽ طاقت جي تصورن جو اڳواڻ) وچئين دور جي فلسفين، جهڙوڪ جان فلپونس ۽ جين بريڊن، پاران ترقي ڏنو ويو. چنڊ جي دائري جي هيٺان حرڪتون نامڪمل طور ڏٺيون ويون ۽ ان ڪري مسلسل حرڪت جي اميد نه ٿي سگهي. 17هين صدي کان اڳ، ڪيترائي مصنوعي تجربن کي قدرتي دنيا بابت سکڻ جي صحيح ذريعن طور نه ڏسندا هئا. ذيلي چنڊ جي دائري ۾ جسماني وضاحتون رجحانن جي چوڌاري گهمي رهيون هيون ۽ زميني شيون زمين جي مرڪز ڏانهن سڌي لڪير ۾ هلڻ جو رجحان رکن ٿيون (ارسطو جي ڪائنات جي جيو سينٽرڪ نظريي سان مطابقت رکندي)، جيستائين ٻي صورت ۾ ائين ڪرڻ کان روڪيو نه وڃي.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=The Beginnings of Western Science|last=Lindberg|first=David C.|date=1992|publisher=University of Chicago Press|isbn=978-0-226-48231-6|doi=10.7208/chicago/9780226482064.001.0001}}&lt;/ref&gt;

==سائنسي انقلاب== 
==18هين صدي جي ترقي== 
19هين صدي==
20هين صدي: جديد فزڪس جو جنم==
==جديد طبيعيات== 
==طبيعيات جي تاريخ تي مضمون== 
==پڻ ڏسو== 
* مشهور طبيعيات دان جي فهرست 
* فزڪس ڪانفرنس جي فهرست
* فزڪس ۾ نوبل انعام حاصل ڪندڙن جي فهرست 
* فزڪس ۾ اهم اشاعتن جي فهرست
* فزڪس ۾ تجربن جي فهرست
==خارجي لنڪس==
* [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/prism.php?id=90 &quot;Selected Works about Isaac Newton and His Thought&quot;] from [http://www.newtonproject.sussex.ac.uk/ ''The Newton Project'']{{مئل ڳنڍڻو|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{DEFAULTSORT:History Of Physics}}
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]
[[زمرو:سائنس جي تاريخ بلحاظ شعبا]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:طبيعيات]]
[[زمرو:طبيعيات جي تاريخ]]</text>
      <sha1>2p780uw4vkg60mprx3kui917n3e2wth</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>وچئين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس</title>
    <ns>0</ns>
    <id>79930</id>
    <revision>
      <id>322031</id>
      <parentid>319223</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T05:48:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>322031</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46361" sha1="ttibo5uc6ughy59zhuani3cb150gkcc" xml:space="preserve">[[File:Tusi_couple.jpg|thumb|طوسي جوڙو، هڪ رياضياتي اوزار، فارسي پوليميٿ [[نصيرالدين طوسي|نصير الدين طوسي]] طرفان ايجاد ڪيو ويو ته جيئن سيارن جي مدار ۾ گردش مڪمل طور تي گول نه هجي.]]
'''وچين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس''' (Science in the Medieval Islamic world)، اها سائنس جيڪا اسلامي سونهري دور ۾ [[بغداد]] جي [[عباسي خلافت]]، قرطبه جي اموي حڪومت، اشبيليه جي عبادين، ساماني، زيارڊي ۽  [[ايران|فارس]] ۽ ان کان ٻاهر بني بويه جي دور ۾، تقريبن 786ع ۽ 1258ع جي وچ ۾، ترقي ڪئي هئي. اسلامي سائنسي ڪاميابيون مختلف ميدانن تي، خاص ڪري علم فلڪيات، رياضي ۽ طب تي مشتمل آهن. سائنسي تحقيق جي ٻين مضمونن ۾ ڪيميا ۽  علم ڪيميا، [[نباتاتيات]] ۽ زراعت، جاگرافي ۽ نقشا نگاري، بصريات، اکين جي علم، فارماڪولوجي، طبيعيات ۽ [[حيوانيات|علم حيوانيات]] شامل آهن.

وچين دور جي اسلامي سائنس جا مقصد عملي فائدن سان گڏ تحقيق ۽ علم به هئا. مثال طور، علم فلڪيات ''[[قبلو|قبله جي]]'' تعين ڪرڻ لاءِ مفيد هو، جنهن طرف نماز ادا ڪئي وڃي ٿي، علم نباتاتيات کي زراعت ۾ عملي طور استعمال ڪيو ويو، جيئن ابن بسال ۽ ابن العوام جي ڪمن ۾ ۽ جاگرافي ابو زيد البلخي کي نقشا درست ڪرڻ جي قابل بڻايو. اسلامي رياضيدانن جهڙوڪ الخوارزمي، [[ابن سينا]] ۽ جمشيد الڪشي [[آلجبرا|الجبرا]]، ٽرگنوميٽري، [[جاميٽري]] ۽ عربي انگن ۾ ترقي ڪئي. مسلمان طبيب، [[ماتا (بيماري)|چيچڪ]] ۽ [[اُرڙي|خسري]] جهڙي بيمارين کي بيان ڪيو ۽ ڪلاسيڪل يوناني طبي نظريي کي چيلينج ڪيو. [[البيروني]]، ابن سينا ۽ ٻين ٻوٽن ۽ ڪيميائي مرڪبن مان ٺهيل سوين دوائن جي تياري ٻڌايو. مسلمان طبيعيات دانن جهڙوڪ [[ابن ھيثم|ابن الهيثم]]، البيروني ۽ ٻين [[بصريات]] ۽ [[ميڪانيات]] سان گڏوگڏ [[فلڪيات]] جو اڀياس ڪيو ۽ [[ارسطو]] جي [[حرڪت (فزڪس)|حرڪت]] جي باري ۾ نظريي تي تنقيد ڪئي.

وچين دور ۾، اسلامي سائنس [[رومي (ڀونوچ) سمنڊ|رومي سمنڊ]] جي چوڌاري وسيع علائقي ۾ ۽ اڳتي هلي، ڪيترن ئي صدين تائين، ادارن جي هڪ وسيع رينج ۾ ترقي ڪئي.

==پس منظر ۽ تاريخ==
[[File:Map of expansion of Caliphate.svg|thumb|left|upright=1|اسلامي فتوحات:
{{legend|#a1584e|[[محمد|حضرت محمد ﷺ]] جي دور ۾، 622ع کان 632 ع تائين}}
{{legend|#ef9070|[[راشدين خلافت|خليفي راشدين]] جي دور ۾، 632ع کان 661 ع تائين}}
{{legend|#fad07d|[[ٻنو اميه|اموي خليفن]] جي دور ۾، 661ع کان 750 ع تائين}}]]
{{Further|تاريخ اسلام}}اسلامي دور سال 622ع ۾ شروع ٿيو. اسلامي فوجون آخرڪار [[عرب جزيري نما|عربستان]]، [[مصر]] ۽ [[ميسوپوٽيميا|عراق]] کي فتح ڪري ورتو ۽ ڪاميابيءَ سان چند ڏهاڪن اندر [[ساساني سلطنت|پارسي]] ۽ [[بازنطيني سلطنت|بازنطيني سلطنتن]] کي علائقي مان نيڪالي ڏني. هڪ صدي اندر اسلام اولهه ۾ موجوده [[پورچوگال|پرتگال]] ۽ اوڀر ۾ [[وچ ايشيا]] تائين پهچي چڪو هو. اسلامي سونهري دور (تقريبن 786 ۽ 1258 جي وچ ۾) [[عباسي خلافت]] (750ع کان 1258ع تائين) جي دور ۾، مستحڪم سياسي جوڙجڪ ۽ ترقي يافته واپار سان گڏ، ترقي ڪيو. اسلامي سلطنت جا اهم مذهبي ۽ ثقافتي ڪارناما عربي ۽ ڪڏهن ڪڏهن فارسي ۾ ترجمو ڪيا ويا. اسلامي ثقافت کي يوناني، هندستاني، آشوري ۽ فارسي ثقافتن جا اثر ورثي ۾ مليا. اسلام جي بنياد تي، اعلي ثقافت ۽ جدت جو هڪ دور، آبادي ۽ شهرن ۾ تيزيء سان واڌ سان، هڪ نئين گڏيل تهذيب قائم ڪئي وئي. عرب زرعي انقلاب ٻهراڙين ۾ وڌيڪ فصلن ۽ بهتر زرعي ٽيڪنالاجي، خاص طور تي آبپاشي کڻي آيو. هن وڏي آبادي جي حمايت ڪئي ۽ ثقافت کي ڦهلائڻ جي قابل ڪيو.&lt;ref name=&quot;Hodgson2&quot;&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/ventureofislamco00hodg/page/233|title=The Venture of Islam; Conscience and History in a World Civilisation Vol 1|last=Hodgson|first=Marshall|date=1974|publisher=University of Chicago|isbn=978-0-226-34683-0|pages=[https://archive.org/details/ventureofislamco00hodg/page/233 233–238]|author-link=Marshall Hodgson}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;McClellanDorn20062&quot;&gt;McClellan and Dorn [[وچئين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس#CITEREFMcClellanDorn2006|2006, pp.103–115]]&lt;/ref&gt; نائين صدي عيسويءَ کان پوءِ، [[الڪندي]] جهڙن عالمن هندي، آشوري، فارسي ۽ يوناني علمن جو ترجمو ڪيو،&lt;ref name=&quot;SEP-Al-Kindi2&quot;&gt;{{cite encyclopedia|title=Al-Kindi|url=https://plato.stanford.edu/entries/al-kindi/|encyclopedia=[[Stanford Encyclopedia of Philosophy]]|date=17 March 2015}}&lt;/ref&gt; جنهن ۾ [[ارسطو|ارسطوءَ]] جي خيالات به شامل آهن. انهن ترجمن اسلامي دنيا جي سائنسدانن جي ترقيءَ جي حمايت ڪئي.&lt;ref name=&quot;RobinsonCambridge2&quot;&gt;{{cite book|title=The Cambridge Illustrated History of the Islamic World|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=1996|editor-last=Robinson|editor-first=Francis|editor-link=Francis Robinson|pages=228–229}}&lt;/ref&gt;
[[File:Abbasids850.png|thumb|left|upright=1|عباسي خلافت، 750-1261ع، (۽ بعد ۾ مصر ۾) اٽڪل 850ع ۾ پنهنجي عروج تي]]
اسلامي سائنس اسپين جي ابتدائي عيسائي فتح کان بچي وئي، جنهن ۾ 1248ع ۾ اشبيليه جو سقوط به شامل آهي، جيئن اڀرندي مرڪزن ۾ ڪم جاري رهيو (جهڙوڪ فارس ۾). سال 1492ع ۾ اسپين جي فتح کان پوءِ اسلامي دنيا معاشي ۽ ثقافتي زوال جو شڪار ٿي وئي.&lt;ref name=&quot;McClellanDorn20063&quot;&gt;McClellan and Dorn [[وچئين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس#CITEREFMcClellanDorn2006|2006, pp.103–115]]&lt;/ref&gt; عباسي خلافت جي پٺيان عثماني سلطنت (1299 کان 1922ع تائين) جو مرڪز ترڪي ۾ هو ۽ صفوي سلطنت (1501ع کان 1736ع تائين) جو مرڪز فارس ۾ هو، جتي فن ۽ سائنس ۾ ڪم جاري رهيو.&lt;ref&gt;Turner [[وچئين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس#CITEREFTurner1997|1997, p.7]]&lt;/ref&gt;

==تحقيق جا ميدان==
Medieval Islamic scientific achievements encompassed a wide range of subject areas, especially [[Mathematics in medieval Islam|mathematics]], [[Astronomy in the medieval Islamic world|astronomy]], and [[Medicine in the medieval Islamic world|medicine]].&lt;ref name=RobinsonCambridge/&gt; Other subjects of scientific inquiry included [[Physics in the medieval Islamic world|physics]], [[Alchemy and chemistry in medieval Islam|alchemy and chemistry]], [[Ophthalmology in medieval Islam|ophthalmology]], and [[Geography and cartography in medieval Islam|geography and cartography]].&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, Table of contents]]&lt;/ref&gt;{{efn|{{harvnb|Lindberg|Shank|2013|loc=chapters 1–5}} cover science, mathematics and medicine in Islam.}}

===ڪيميا ۽ علم ڪيميا===
{{Main |Alchemy and chemistry in the medieval Islamic world}}

The early Islamic period saw the establishment of theoretical frameworks in [[alchemy]] and [[chemistry]]. The [[sulfur-mercury theory of metals]], first found in ''[[Sirr al-khalīqa]]'' (&quot;The Secret of Creation&quot;, c. 750–850, [[pseudepigraphy|falsely attributed]] to [[Apollonius of Tyana]]), and in the writings attributed to [[Jabir ibn Hayyan]] (written c. 850–950),&lt;ref name=&quot;Kraus&quot;&gt;{{cite book |last=Kraus |first=Paul |author-link=Paul Kraus (Arabist) |year=1942–1943 |title=Jâbir ibn Hayyân: Contribution à l'histoire des idées scientifiques dans l'Islam. I. Le corpus des écrits jâbiriens. II. Jâbir et la science grecque |publisher=Institut Français d'Archéologie Orientale |location=Cairo |oclc=468740510 |isbn=978-3-487-09115-0}} vol. II, p. 1, note 1; {{cite book |last=Weisser |first=Ursula |editor-first1=Otto |editor-last1=Spies |title=Das &quot;Buch über das Geheimnis der Schöpfung&quot; von Pseudo-Apollonios von Tyana |publisher=[[De Gruyter]] |year=1980 |location=Berlin |doi=10.1515/9783110866933 |page=199|isbn=978-3-11-007333-1 }}&lt;/ref&gt; remained the basis of theories of metallic composition until the 18th century.&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Norris |first=John |year=2006 |title=The Mineral Exhalation Theory of Metallogenesis in Pre-Modern Mineral Science |journal=Ambix |volume=53 |issue=1 |pages=43–65 |doi=10.1179/174582306X93183|s2cid=97109455 }}&lt;/ref&gt; The ''[[Emerald Tablet]]'', a cryptic text that all later alchemists up to and including [[Isaac Newton]] saw as the foundation of their art, first occurs in the ''Sirr al-khalīqa'' and in one of the works attributed to Jabir.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Weisser |first=Ursula |editor-first1=Otto |editor-last1=Spies |title=Das &quot;Buch über das Geheimnis der Schöpfung&quot; von Pseudo-Apollonios von Tyana |publisher=[[De Gruyter]] |year=1980 |location=Berlin |doi=10.1515/9783110866933|isbn=978-3-11-007333-1 }} p. 46. On Newton's alchemy, see {{cite book |last=Newman |first=William R. |author-link=William R. Newman |title=Newton the Alchemist: Science, Enigma, and the Quest for Nature's Secret Fire |year=2019 |publisher=Princeton University Press |location=Princeton |isbn=978-0-691-17487-7}}&lt;/ref&gt; In practical chemistry, the works of Jabir, and those of the Persian alchemist and physician [[Abu Bakr al-Razi]] (c. 865–925), contain the earliest systematic classifications of chemical substances.&lt;ref name=&quot;chemicke-listy.cz&quot;&gt;{{cite journal |last1=Karpenko |first1=Vladimír |last2=Norris |first2=John A. |year=2002 |title=Vitriol in the History of Chemistry |journal=Chemické listy |volume=96 |issue=12 |pages=997–1005 |url=http://www.chemicke-listy.cz/ojs3/index.php/chemicke-listy/article/view/2266}}&lt;/ref&gt; Alchemists were also interested in artificially creating such substances.&lt;ref&gt;See {{cite book |last=Newman |first=William R. |author-link=William R. Newman |year=2004 |title=Promethean Ambitions: Alchemy and the Quest to Perfect Nature |location=Chicago |publisher=University of Chicago Press |isbn=978-0-226-57524-7}}&lt;/ref&gt; Jabir describes the synthesis of [[ammonium chloride]] ([[sal ammoniac]]) from [[Organic compound|organic substances]],&lt;ref name=&quot;Kraus&quot;/&gt; and Abu Bakr al-Razi experimented with the heating of ammonium chloride, [[vitriol]], and other [[Salt (chemistry)|salts]], which would eventually lead to the discovery of the [[mineral acids]] by 13th-century Latin alchemists such as [[pseudo-Geber]].&lt;ref name=&quot;chemicke-listy.cz&quot;/&gt;

===فلڪيات ۽ ڪاسمولوجي===
[[File:Lunar phases al-Biruni.jpg|thumb|[[al-Biruni]]'s explanation of the [[Lunar phase|phases of the moon]] ]]
{{Main|Astronomy in the medieval Islamic world| Cosmology in medieval Islam}}

Astronomy became a major discipline within Islamic science. Astronomers devoted effort both towards understanding the nature of the cosmos and to practical purposes. One application involved determining the [[Qibla|''Qibla'', the direction to face during prayer]]. Another was [[Astrology in medieval Islam|astrology]], predicting events affecting human life and [[electional astrology|selecting suitable times for actions]] such as going to war or founding a city.&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.59–116]]&lt;/ref&gt; [[Al-Battani]] (850–922) accurately determined the length of the solar year. He contributed to the [[Tables of Toledo]], used by astronomers to predict the movements of the sun, moon and planets across the sky. [[Nicolaus Copernicus|Copernicus]] (1473–1543) later used some of Al-Battani's astronomic tables.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.74, 148–150]]&lt;/ref&gt;

[[Al-Zarqali]] (1028–1087) developed a more accurate [[astrolabe]], used for centuries afterwards. He constructed a [[water clock]] in [[Toledo, Spain|Toledo]], discovered that the Sun's [[apogee]] moves slowly relative to the fixed stars, and obtained a good estimate of its motion&lt;ref&gt;[[#CITEREFLinton2004|Linton (2004)]], [https://books.google.com/books?id=aJuwFLGWKF8C&amp;pg=PA97 p.97)]. Owing to the unreliability of the data al-Zarqali relied on for this estimate, its remarkable accuracy was fortuitous.&lt;/ref&gt; for its rate of change.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.73–75]]&lt;/ref&gt; [[Nasir al-Din al-Tusi]] (1201–1274) wrote an important revision to [[Ptolemaic system|Ptolemy's 2nd-century celestial model]]. When Tusi became [[Hulagu Khan|Helagu]]'s astrologer, he was given an observatory and gained access to Chinese techniques and observations. He developed [[trigonometry]] as a separate field, and compiled the most [[Zij-i Ilkhani|accurate astronomical tables]] available up to that time.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.132–135]]&lt;/ref&gt;

===علم نباتاتيات ۽ زراعت===
{{Further|Arab Agricultural Revolution}}

[[File:A Quince Tree, a Cypress Tree, and a Sumac Tree in Zakariya al-Qazwini's Wonders of Creation.jpg|thumb|upright|[[Quince]], [[cypress]], and [[sumac]] trees, in [[Zakariya al-Qazwini]]'s 13th century [[ʿAjā'ib al-makhlūqāt wa gharā'ib al-mawjūdāt|''Wonders of Creation'']] ]]

The study of the natural world extended to a detailed examination of plants. The work done proved directly useful in the unprecedented growth of [[pharmacology]]&lt;!--see Pharmacology below for details--&gt; across the Islamic world.&lt;ref name=Turner138/&gt; [[Abu Hanifa Dinawari|Al-Dinawari]] (815–896) popularised [[botany]] in the Islamic world with his six-volume ''Kitab al-Nabat'' (''Book of Plants''). Only volumes 3 and 5 have survived, with part of volume 6 reconstructed from quoted passages. The surviving text describes 637 plants in alphabetical order from the letters ''sin'' to ''ya'', so the whole book must have covered several thousand kinds of plants. Al-Dinawari described the phases of [[plant growth]] and the production of flowers and fruit. The thirteenth century encyclopedia compiled by [[Zakariya al-Qazwini]] (1203–1283) – [[ʿAjā'ib al-makhlūqāt wa gharā'ib al-mawjūdāt|''ʿAjā'ib al-makhlūqāt'' (The Wonders of Creation)]] – contained, among many other topics, both realistic botany and fantastic accounts. For example, he described trees which grew birds on their twigs in place of leaves, but which could only be found in the far-distant British Isles.&lt;ref name=Fahd-815&gt;{{citation|last=Fahd |first=Toufic |title=Botany and agriculture| page=815}}, in Morelon &amp; Rashed [[#CITEREFMorelonRashed1996|1996, pp.813–852]]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Turner138&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.138–139]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.162–188]]&lt;/ref&gt; The use and cultivation of plants was documented in the 11th century by [[Ibn Bassal|Muhammad bin Ibrāhīm Ibn Bassāl]] of [[Toledo, Spain|Toledo]] in his book ''Dīwān al-filāha'' (The Court of Agriculture), and by [[Ibn al-'Awwam|Ibn al-'Awwam al-Ishbīlī]] (also called Abū l-Khayr al-Ishbīlī) of [[Seville]] in his 12th century book ''Kitāb al-Filāha'' (Treatise on Agriculture). Ibn Bassāl had travelled widely across the Islamic world, returning with a detailed knowledge of [[agronomy]] that fed into the [[Arab Agricultural Revolution]]. His practical and systematic book describes over 180 plants and how to propagate and care for them. It covered leaf- and root-vegetables, herbs, spices and trees.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Ibn Baṣṣāl: Dīwān al-filāḥa / Kitāb al-qaṣd wa'l-bayān |url=http://www.filaha.org/author_Ibn_bassal.html |website=The Filaha Texts Project: The Arabic Books of Husbandry |access-date=11 April 2017}}&lt;/ref&gt;

===جاگرافي ۽ نقشا نويسي===
[[File:Piri reis world map 01.jpg|thumb|upright| Surviving fragment of the [[Piri Reis map|first World Map]] of [[Piri Reis]] (1513)]]
{{Main|Geography and cartography in medieval Islam}}

The spread of Islam across Western Asia and North Africa encouraged an unprecedented growth in trade and travel by land and sea as far away as Southeast Asia, China, much of Africa, Scandinavia and even Iceland. Geographers worked to compile increasingly accurate maps of the known world, starting from many existing but fragmentary sources.&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.117–130]]&lt;/ref&gt; [[Abu Zayd al-Balkhi]] (850–934), founder of the Balkhī school of cartography in Baghdad, wrote an atlas called ''Figures of the Regions'' (Suwar al-aqalim).&lt;ref&gt;{{cite book |author1=Edson, E. |author2=[[Savage-Smith, Emilie]] |title=Medieval Views of the Cosmos |pages=61–63 |publisher=Bodleian Library |date=2004 |isbn=978-1-851-24184-2}}&lt;/ref&gt;
[[Al-Biruni]] (973–1048) measured the radius of the earth using a new method. It involved observing the height of a mountain at [[Nandana]] (now in Pakistan).&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia |last=Pingree |first=David |author-link=David Pingree |title=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN iv. Geography |encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]] |date=March 1997 |publisher=Columbia University |isbn=978-1-56859-050-9}}&lt;/ref&gt; [[Al-Idrisi]] (1100–1166) drew a map of the world for [[Roger II of Sicily|Roger]], the Norman King of Sicily (ruled 1105–1154). He also wrote the ''[[Tabula Rogeriana]]'' (Book of Roger), a geographic study of the peoples, climates, resources and industries of the whole of the world known at that time.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.79–80]]&lt;/ref&gt; The [[Ottoman Empire|Ottoman]] [[admiral]] [[Piri Reis]] ({{circa}} 1470–1553) made a map of the New World and West Africa in 1513. He made use of maps from Greece, Portugal, Muslim sources, and perhaps one made by [[Christopher Columbus]]. He represented a part of a major tradition of Ottoman cartography.&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.128–129]]&lt;/ref&gt;

&lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
File:TabulaRogeriana upside-down.jpg| Modern copy of [[al-Idrisi]]'s 1154 ''[[Tabula Rogeriana]]'', upside-down, north at top
&lt;/gallery&gt;

===رياضي===
[[File:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|thumb|upright|left| A page from [[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|al-Khwarizmi]]'s ''Algebra'']]
{{Main|Mathematics in medieval Islam}}

Islamic mathematicians gathered, organised and clarified the mathematics they inherited from ancient Egypt, Greece, India, Mesopotamia and Persia, and went on to make innovations of their own. Islamic mathematics covered [[algebra]], [[geometry]] and [[arithmetic]]. Algebra was mainly used for recreation: it had few practical applications at that time. Geometry was studied at different levels. Some texts contain practical geometrical rules for surveying and for measuring figures. Theoretical geometry was a necessary prerequisite for understanding astronomy and optics, and it required years of concentrated work. Early in the Abbasid caliphate (founded 750), soon after the foundation of Baghdad in 762, some mathematical knowledge was assimilated by [[al-Mansur]]'s group of scientists from the pre-Islamic Persian tradition in astronomy. Astronomers from India were invited to the court of the caliph in the late eighth century; they explained the rudimentary [[trigonometry|trigonometrical]] techniques used in Indian astronomy. Ancient Greek works such as [[Ptolemy]]'s ''[[Almagest]]'' and [[Euclid's Elements|Euclid's ''Elements'']] were translated into Arabic. By the second half of the ninth century, Islamic mathematicians were already making contributions to the most sophisticated parts of Greek geometry. Islamic mathematics reached its apogee in the Eastern part of the Islamic world between the tenth and twelfth centuries. Most medieval Islamic mathematicians wrote in Arabic, others in Persian.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Meri |first=Josef W. |title=Medieval Islamic Civilization, Volume 1: An Encyclopedia |date=January 2006 |publisher=[[Routledge]] |isbn=978-0-415-96691-7 |pages=484–485}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.43–61]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |first1=Jan P. |last1=Hogendijk |last2=Berggren |first2=J. L. |title=''Episodes in the Mathematics of Medieval Islam'' by J. Lennart Berggren |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=109 |issue=4 |year=1989 |pages=697–698 |doi=10.2307/604119 |jstor=604119}}&lt;/ref&gt;

[[File:Khayyam-paper-1stpage.png|thumb|upright|[[Omar Khayyam]]'s &quot;Cubic equation and intersection of [[conic sections]]&quot;]]

[[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|Al-Khwarizmi]] (8th–9th centuries) was instrumental in the adoption of the [[Hindu–Arabic numeral system]] and the development of [[algebra]], introduced methods of simplifying equations, and used [[Euclidean geometry]] in his proofs.&lt;ref&gt;[[Gerald J. Toomer|Toomer, Gerald]] (1990). &quot;Al-Khwārizmī, Abu Jaʿfar Muḥammad ibn Mūsā&quot;. In Gillispie, Charles Coulston. ''Dictionary of Scientific Biography''. 7. New York: Charles Scribner's Sons. {{ISBN|978-0-684-16962-0}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.139–145]]&lt;/ref&gt; He was the first to treat algebra as an independent discipline in its own right,&lt;ref name=&quot;Gandz&quot;&gt;{{citation |last=Gandz |first=S. |title=The Sources of Al-Khowārizmī's Algebra |journal=[[Osiris (journal)|Osiris]] |volume=1 |year=1936 |pages=263–277|doi=10.1086/368426 |s2cid=60770737 }}, page 263–277: &quot;In a sense, al-Khwarizmi is more entitled to be called &quot;the father of algebra&quot; than Diophantus because al-Khwarizmi is the first to teach algebra in an elementary form and for its own sake, Diophantus is primarily concerned with the theory of numbers&quot;.&lt;/ref&gt; and presented the first systematic solution of [[linear equation|linear]] and [[quadratic equation]]s.&lt;ref name=&quot;Maher&quot;&gt;Maher, P. (1998). From Al-Jabr to Algebra. Mathematics in School, 27(4), 14–15.&lt;/ref&gt;{{rp|14}}
[[Ibn Ishaq al-Kindi]] (801–873) worked on cryptography for the [[Abbasid Caliphate]],&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.49–52]]&lt;/ref&gt; and gave the first known recorded explanation of [[cryptanalysis]] and the first description of the method of [[Frequency analysis (cryptanalysis)|frequency analysis]].&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Broemeling |first=Lyle D.|title=An Account of Early Statistical Inference in Arab Cryptology |journal=The American Statistician |date=1 November 2011 |volume=65 |issue=4 |pages=255–257 |doi=10.1198/tas.2011.10191|s2cid=123537702}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | last1=Al-Kadi | first1=Ibrahim A. | year=1992 | title=The origins of cryptology: The Arab contributions | journal=Cryptologia | volume=16 | issue=2| pages=97–126 | doi=10.1080/0161-119291866801}}&lt;/ref&gt;
[[Avicenna]] ({{circa}} 980–1037) contributed to mathematical techniques such as [[casting out nines]].&lt;ref name=&quot;Masood 2009, pp.104&quot;&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.104–105]]&lt;/ref&gt; [[Thābit ibn Qurra]] (835–901) calculated the solution to a [[Mathematical chess problem|chessboard problem]] involving an exponential series.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.48–49]]&lt;/ref&gt;
[[Al-Farabi]] ({{circa}} 870–950) attempted to describe, geometrically, the [[Islamic geometric patterns|repeating patterns popular in Islamic decorative motifs]] in his book ''Spiritual Crafts and Natural Secrets in the Details of Geometrical Figures''.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.148–149]]&lt;/ref&gt; [[Omar Khayyam]] (1048–1131), known in the West as a poet, calculated the length of the year to within 5 decimal places, and found geometric solutions to all 13 forms of cubic equations, developing some [[quadratic equation]]s still in use.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.5, 104, 145–146]]&lt;/ref&gt; [[Jamshīd al-Kāshī]] (c. 1380–1429) is credited with several theorems of trigonometry, including the [[law of cosines]], also known as Al-Kashi's Theorem. He has been credited with the invention of [[decimal fractions]], and with a [[Horner's method|method like Horner's]] to calculate roots. He calculated [[Pi|π]] correctly to 17 significant figures.&lt;ref&gt;O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., &quot;Ghiyath al-Din Jamshid Mas'ud al-Kashi&quot;, MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews.&lt;/ref&gt;

Sometime around the seventh century, Islamic scholars adopted the [[Hindu–Arabic numeral system]], describing their use in a standard type of text ''fī l-ḥisāb al hindī'', (On the numbers of the Indians). A distinctive Western Arabic variant of the [[Eastern Arabic numerals]] began to emerge around the 10th century in the [[Maghreb]] and [[Al-Andalus]] (sometimes called ''ghubar'' numerals, though the term is not always accepted), which are the direct ancestor of the modern [[Arabic numerals]] used throughout the world.&lt;ref&gt;{{citation |first=Paul |last=Kunitzsch |chapter=The Transmission of Hindu-Arabic Numerals Reconsidered |editor1=J. P. Hogendijk |editor2=A. I. Sabra |title=The Enterprise of Science in Islam: New Perspectives |chapter-url=https://books.google.com/books?id=_AUtLNtg3nsC&amp;pg=PA3 |year=2003 |publisher=MIT Press |isbn=978-0-262-19482-2 |pages=3–22}}&lt;/ref&gt;

===طب===
[[File:Mansur1911.jpg|thumb|upright|A coloured illustration from [[Mansur ibn Ilyas|Mansur]]'s ''Anatomy'', {{circa|1450}}]]
{{Main| Medicine in the medieval Islamic world}}

Islamic society paid careful attention to medicine, following a ''[[hadith]]'' enjoining the preservation of good health. Its physicians inherited knowledge and traditional medical beliefs from the civilisations of classical Greece, Rome, Syria, Persia and India. These included the writings of [[Hippocrates]] such as on the theory of the [[four humours]], and the theories of [[Galen]].&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.131–161]]&lt;/ref&gt; [[Muhammad ibn Zakariya al-Razi|al-Razi]] ({{circa}} 865–925) identified smallpox and measles, and recognized fever as a part of the body's defenses. He wrote a 23-volume compendium of Chinese, Indian, Persian, Syriac and Greek medicine. al-Razi questioned the classical Greek medical theory of how the four humours regulate [[Physiology|life processes]]. He challenged Galen's work on several fronts, including the treatment of [[bloodletting]], arguing that it was effective.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.74, 99–105]]&lt;/ref&gt;
[[al-Zahrawi]] (936–1013) was a surgeon whose most important surviving work is referred to as ''[[al-Tasrif]]'' (Medical Knowledge). It is a 30-volume set mainly discussing medical symptoms, treatments, and pharmacology. The last volume, on surgery, describes surgical instruments, supplies, and pioneering procedures.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.108–109]]&lt;/ref&gt; Avicenna (c. 980–1037) wrote the major medical textbook, ''[[The Canon of Medicine]]''.&lt;ref name=&quot;Masood 2009, pp.104&quot;/&gt; [[Ibn al-Nafis]] (1213–1288) wrote an influential book on medicine; it largely replaced Avicenna's ''Canon'' in the Islamic world. He wrote commentaries on Galen and on Avicenna's works. One of these commentaries, discovered in 1924, described [[Pulmonary circulation|the circulation of blood through the lungs]].&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.110–111]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.131–139]]&lt;/ref&gt;

===بصريات ۽ اکين جي بيمارين جو علم===
[[File:Cheshm manuscript.jpg|thumb|upright|The eye according to [[Hunayn ibn Ishaq]], {{circa|1200}}]]
{{Main|Physics in the medieval Islamic world#Optics|Ophthalmology in medieval Islam}}
[[File:Alhazen (122459248).jpg|thumb|upright=0.7|[[Ibn al-Haytham]] (Alhazen), (965–1039 [[Iraq]]). A polymath, sometimes considered the father of modern [[scientific method]]ology due to his emphasis on experimental data and on the [[reproducibility]] of its results.&lt;ref name=news.bbc.co.uk&gt;{{cite web |title=The 'first true scientist'|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/7810846.stm |work=BBC News |first=Jim |last=Al-Khalili |date=4 January 2009 |quote=Ibn al-Haytham is regarded as the father of the modern scientific method.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |title=Mind, Brain, and Education Science: A Comprehensive Guide to the New Brain-Based Teaching|year=2010|publisher=W. W. Norton &amp; Company |isbn=978-0-393-70607-9 |author=Tracey Tokuhama-Espinosa |page=39 |quote=Alhazen (or Al-Haytham; 965–1039 CE) was perhaps one of the greatest physicists of all times and a product of the Islamic Golden Age or Islamic Renaissance (7th–13th centuries). He made significant contributions to anatomy, astronomy, engineering, [[mathematics]], medicine, ophthalmology, philosophy, physics, psychology, and visual perception and is primarily attributed as the inventor of the scientific method, for which author Bradley Steffens (2006) describes him as the &quot;first scientist&quot;.}}&lt;/ref&gt;]]

Optics developed rapidly in this period. By the ninth century, there were works on physiological, geometrical and physical optics. Topics covered included mirror reflection.
[[Hunayn ibn Ishaq]] (809–873) wrote the book ''Ten Treatises on the Eye''; this remained influential in the West until the 17th century.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.47–48, 59, 96–97, 171–72]]&lt;/ref&gt;
[[Abbas Ibn Firnas|Abbas ibn Firnas]] (810–887) developed lenses for magnification and the improvement of vision.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.71–73]]&lt;/ref&gt;
[[Ibn Sahl (mathematician)|Ibn Sahl]] ({{circa}} 940–1000) discovered the law of refraction known as [[Snell's law]]. He used the law to produce the first [[Aspheric lens]]es that focused light without geometric aberrations.&lt;ref&gt;K. B. Wolf, &quot;Geometry and dynamics in refracting systems&quot;, ''European Journal of Physics'' 16, p. 14–20, 1995.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;R. Rashed, &quot;A pioneer in anaclastics: Ibn Sahl on burning mirrors and lenses&quot;, ''Isis'' 81, p. 464–491, 1990&lt;/ref&gt;

In the eleventh century [[Ibn al-Haytham]] (Alhazen, 965–1040) rejected the Greek ideas about vision, whether the Aristotelian tradition that held that the form of the perceived object entered the eye (but not its matter), or that of Euclid and Ptolemy which held that the eye emitted a ray. Al-Haytham proposed in his ''Book of Optics'' that vision occurs by way of light rays forming a cone with its vertex at the center of the eye. He suggested that light was reflected from different surfaces in different directions, thus causing objects to look different.&lt;ref name=Dallal&gt;{{cite book |last=Dallal |first=Ahmad |title=Islam, Science, and the Challenge of History |url=https://archive.org/details/islamsciencechal0000dall |url-access=registration |publisher=Yale University Press |date=2010 |pages=[https://archive.org/details/islamsciencechal0000dall/page/38 38–39]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Lindberg&gt;{{cite book |last=Lindberg |first=David C.|year=1976 |title=Theories of Vision from al-Kindi to Kepler |publisher=University of Chicago Press, Chicago |isbn=978-0-226-48234-7|oclc=1676198}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |last=El-Bizri |first=Nader |author-link=Nader El-Bizri |title=A Philosophical Perspective on Alhazen's Optics |work=Arabic Sciences and Philosophy, Vol. 15 |publisher=Cambridge University Press |date=2005 |pages=189–218}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last=El-Bizri |first=Nader |url=http://www.muslimheritage.com/article/nader-el-bizri-ibn-al-haytham-introduction |publisher=Muslim Heritage |title=Ibn al-Haytham |date=30 March 2011 |access-date=9 July 2017}}&lt;/ref&gt; He argued further that the mathematics of reflection and [[refraction]] needed to be consistent with the anatomy of the eye.&lt;ref name=&quot;Masood 2009, pp.173&quot;&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.173–175]]&lt;/ref&gt; He was also an early proponent of the [[scientific method]], the concept that a hypothesis must be proved by experiments based on confirmable procedures or mathematical evidence, five centuries before [[History of science in the Renaissance|Renaissance scientists]].&lt;ref&gt;{{citation |last=Ackerman |first=James S. |title=Distance Points: Essays in Theory and Renaissance Art and Architecture |date=August 1991 |location=Cambridge, Massachusetts |publisher=MIT Press |isbn=978-0-262-01122-8}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Haq&quot;&gt;[[Nomanul Haq|Haq, Syed]] (2009). &quot;Science in Islam&quot;. Oxford Dictionary of the Middle Ages. {{ISSN|1703-7603}}. Retrieved 22 October 2014.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Toomer&quot;&gt;[[G. J. Toomer]]. [https://www.jstor.org/stable/228328?pg=464 Review on JSTOR, Toomer's 1964 review of Matthias Schramm (1963) ''Ibn Al-Haythams Weg Zur Physik''] Toomer p.464: &quot;Schramm sums up [Ibn Al-Haytham's] achievement in the development of scientific method.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.light2015.org/Home/ScienceStories/1000-Years-of-Arabic-Optics.html|title=International Year of Light - Ibn Al-Haytham and the Legacy of Arabic Optics|access-date=2019-04-09|archive-date=2014-10-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20141001171116/http://www.light2015.org/Home/ScienceStories/1000-Years-of-Arabic-Optics.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7810846.stm |work=BBC News |title=The 'first true scientist' |last=Al-Khalili |first=Jim |date=4 January 2009 |access-date=24 September 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Gorini |first=Rosanna |title=Al-Haytham the man of experience. First steps in the science of vision |url=http://www.ishim.net/ishimj/4/10.pdf |journal=Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine |volume=2 |issue=4 |pages=53–55 |date=October 2003 |access-date=25 September 2008 |archive-date=9 October 2022 |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://www.ishim.net/ishimj/4/10.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

===فارماڪولوجي===
[[File:Avicenna Expounding Pharmacy to his Pupils Wellcome L0008688.jpg|thumb|left|[[Avicenna|Ibn Sina]] teaching the use of drugs. 15th-century ''Great Canon of Avicenna'']]
{{Further|History of pharmacy}}

Advances in [[botany]] and [[chemistry]] in the Islamic world encouraged developments in [[pharmacology]]. [[Muhammad ibn Zakarīya Rāzi]] (Rhazes) (865–915) promoted the medical uses of chemical compounds. [[Abu al-Qasim al-Zahrawi]] (Abulcasis) (936–1013) pioneered the preparation of medicines by [[sublimation (phase transition)|sublimation]] and [[distillation]]. His ''Liber servitoris'' provides instructions for preparing [[Simple (pharmacology)|&quot;simples&quot;]] from which were [[compounding|compounded]] the complex drugs then used. Sabur Ibn Sahl (died 869) was the first physician to describe a large variety of drugs and remedies for ailments. [[Abu Mansur Muwaffaq|Al-Muwaffaq]], in the 10th century, wrote ''The foundations of the true properties of Remedies'', describing chemicals such as [[arsenious oxide]] and [[silicic acid]]. He distinguished between [[sodium carbonate]] and [[potassium carbonate]], and drew attention to the poisonous nature of [[copper]] compounds, especially copper [[vitriol]], and also of [[lead]] compounds. [[Al-Biruni]] (973–1050) wrote the ''Kitab al-Saydalah'' (''The Book of Drugs''), describing in detail the properties of drugs, the role of pharmacy and the duties of the pharmacist. [[Avicenna|Ibn Sina]] (Avicenna) described 700 preparations, their properties, their mode of action and their indications. He devoted a whole volume to simples in ''[[The Canon of Medicine]]''. Works by [[Masawaih al-Mardini]] ({{circa}} 925–1015) and by [[Ibn al-Wafid]] (1008–1074) were printed in [[Latin]] more than fifty times, appearing as ''De Medicinis universalibus et particularibus'' by [[Masawaih al-Mardini|Mesue the Younger]] (died 1015) and as the ''Medicamentis simplicibus'' by [[Ibn al-Wafid|Abenguefit]] (c. 997 – 1074) respectively. [[Peter of Abano]] (1250–1316) translated and added a supplement to the work of al-Mardini under the title ''De Veneris''. [[Ibn al-Baytar]] (1197–1248), in his ''Al-Jami fi al-Tibb'', described a thousand simples and drugs based directly on Mediterranean plants collected along the entire coast between Syria and Spain, for the first time exceeding the coverage provided by [[Dioscorides]] in classical times.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Levey |first=M. |date=1973 |title=Early Arabic Pharmacology |publisher=E. J. Brill}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Turner138/&gt; Islamic physicians such as Ibn Sina described [[clinical trials]] for determining the efficacy of medical [[drug]]s and [[Chemical substance|substances]].&lt;ref name=&quot;MeinartTonascia&quot;&gt;{{cite book |first1=Curtis L. |last1=Meinert |first2=Susan |last2=Tonascia |title=Clinical trials: design, conduct, and analysis |year=1986 |publisher=[[Oxford University Press]] |page=3 |url=https://books.google.com/books?id=i1oAxuE29MUC&amp;pg=PA3 |isbn=978-0-19-503568-1 }}&lt;/ref&gt;

===طبيعيات===
[[File:Banu musa mechanical.jpg|thumb|upright|''Self trimming lamp'' in [[Banū Mūsā|Ahmad ibn Mūsā ibn Shākir]]'s treatise on mechanical devices, c. 850]]
{{Main|Physics in the medieval Islamic world}}

The fields of physics studied in this period, apart from optics and astronomy which are described separately, are aspects of [[mechanics]]: [[statics]], [[dynamics (mechanics)|dynamics]], [[kinematics]] and [[Motion (physics)|motion]]. In the sixth century [[John Philoponus]] ({{circa|490|570}}) rejected the [[Aristotle|Aristotelian]] view of motion. He argued instead that an object acquires an inclination to move when it has a motive power impressed on it. In the eleventh century Ibn Sina adopted roughly the same idea, namely that a moving object has force which is dissipated by external agents like air resistance.&lt;ref name=&quot;ibn sina and buridan&quot;&gt;{{cite journal |last=Sayili |first=Aydin |title=Ibn Sina and Buridan on the Motion the Projectile |journal=Annals of the New York Academy of Sciences |volume=500 |issue=1 |pages=477–482 |doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x |year=1987 |s2cid=84784804 }}&lt;/ref&gt; Ibn Sina distinguished between &quot;force&quot; and &quot;inclination&quot; (''mayl''); he claimed that an object gained ''mayl'' when the object is in opposition to its natural motion. He concluded that continuation of motion depends on the inclination that is transferred to the object, and that the object remains in motion until the ''mayl'' is spent. He also claimed that a projectile in a vacuum would not stop unless it is acted upon. That view accords with [[Newton's first law of motion]], on inertia.&lt;ref name=Espinoza&gt;{{cite journal |last=Espinoza |first=Fernando |title=An Analysis of the Historical Development of Ideas About Motion and its Implications for Teaching |journal=Physics Education |volume=40 |issue=2 |doi=10.1088/0031-9120/40/2/002 |year=2005 |pages=139–146|bibcode=2005PhyEd..40..139E |s2cid=250809354 }}&lt;/ref&gt; As a non-Aristotelian suggestion, it was essentially abandoned until it was described as &quot;impetus&quot; by [[Jean Buridan]] (c. 1295–1363), who was likely influenced by Ibn Sina's [[The Book of Healing|''Book of Healing'']].&lt;ref name=&quot;ibn sina and buridan&quot;/&gt;

In the ''Shadows'', [[Abū Rayḥān al-Bīrūnī]] (973–1048) describes non-uniform motion as the result of acceleration.&lt;ref name=&quot;al-biruni&quot;&gt;{{cite web| title=Biography of Al-Biruni| publisher=University of St. Andrews, Scotland |url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Al-Biruni.html}}&lt;/ref&gt; Ibn-Sina's theory of ''mayl'' tried to relate the velocity and weight of a moving object, a precursor of the concept of [[momentum]].&lt;ref name=&quot;Nasr &amp; Razavi&quot;&gt;{{cite book |last1=Nasr |first1=S. H. |last2=Razavi |first2=M. A. |title=The Islamic Intellectual Tradition in Persia |date=1996 |publisher=Routledge}}&lt;/ref&gt; Aristotle's theory of motion stated that a constant force produces a uniform motion; [[Abu'l-Barakāt al-Baghdādī]] (c. 1080 – 1164/5) disagreed, arguing that velocity and acceleration are two different things, and that force is proportional to acceleration, not to velocity.&lt;ref name=Gutman&gt;{{cite book |title=Studies in Arabic versions of Greek texts and in mediaeval science |volume=2 |first=Shlomo |last=Pines |author-link=Shlomo Pines |publisher=Brill Publishers |year=1986 |isbn=978-965-223-626-5 |page=203}}&lt;/ref&gt;

[[Banū Mūsā|The Banu Musa brothers]], Jafar-Muhammad, Ahmad and al-Hasan (c. early 9th century) invented automated devices described in their [[Book of Ingenious Devices]].&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.161–163]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Lindberg |first=David |title=Science in the Middle Ages |publisher=University of Chicago Press |year=1978 |pages=23, 56}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |editor-last=Selin |editor-first=Helaine |editor-link=Helaine Selin |title=Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures |publisher=Kluwer Academic Publishers |year=1997 |pages=151, 235, 375}}&lt;/ref&gt; Advances on the subject were also made by [[al-Jazari]] and [[Ibn Ma'ruf]].

===علم حيوانيات===
[[File:Al-Jahiz - pages from Kitaab al Hayawaan 3.jpg|thumb|upright|Page from the ''Kitāb al-Hayawān'' (''Book of Animals'') by [[Al-Jahiz]]. Ninth century]]
{{Further|Kitāb al-Hayawān}}

Many [[Transmission of the Greek Classics|classical works, including those of Aristotle, were transmitted from Greek]] to Syriac, then to Arabic, then to Latin in the Middle Ages. [[Aristotle's biology|Aristotle's zoology]] remained dominant in its field for two thousand years.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Hoffman |first=Eva R. |title=Translating Image and Text in the Medieval Mediterranean World between the Tenth and Thirteenth Centuries|work=Mechanisms of Exchange: Transmission in Medieval Art and Architecture of the Mediterranean, ca. 1000–1500 |url=https://books.google.com/books?id=XaNjNFu8fnEC&amp;pg=PA288 |year=2013 |publisher=Brill |isbn=978-90-04-25034-5 |pages=288–}}&lt;/ref&gt; The ''[[Kitāb al-Hayawān]]'' (كتاب الحيوان, English: ''Book of Animals'') is a 9th-century [[Arabic]] translation of ''History of Animals'': 1–10, ''On the Parts of Animals'': 11–14,&lt;ref&gt;Kruk, R., 1979, The Arabic Version of Aristotle's ''Parts of Animals'': book XI–XIV of the Kitab al-Hayawan, Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences, Amsterdam-Oxford 1979.&lt;/ref&gt; and ''Generation of Animals'': 15–19.&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Contadini |first1=Anna |title=A World of Beasts: A Thirteenth-Century Illustrated Arabic Book on Animals (the Kitab Na't al-Hayawan) in the Ibn Bakhtishu' Tradition) |date=2012 |publisher=Brill |location=Leiden |url=https://books.google.com/books?id=mf0xAQAAQBAJ&amp;pg=PA39|isbn=978-90-04-22265-6 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Kruk, R., 2003, &quot;La zoologie aristotélicienne. Tradition arabe&quot;, DPhA Supplement, 329–334&lt;/ref&gt;

The book was mentioned by [[Al-Kindī]] (died 850), and commented on by [[Avicenna]] (Ibn Sīnā) in his ''[[The Book of Healing]]''. [[Avempace]] (Ibn Bājja) and [[Averroes]] (Ibn Rushd) commented on and criticised ''On the Parts of Animals'' and ''Generation of Animals''.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Leroi |first=Armand Marie |author-link=Armand Marie Leroi |title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science |title-link=Aristotle's Lagoon |publisher=Bloomsbury |date=2014 |isbn=978-1-4088-3622-4 |pages=354–355}}&lt;/ref&gt;

==اهميت==
مسلمان سائنسدانن هڪ تجرباتي سائنس جو، انهن جي مدد سان سائنسي طريقي ۽ سائنسي تحقيق لاءِ انهن جي سادا، تجرباتي ۽ مقداري انداز سان، بنياد رکڻ ۾ مدد ڪئي. وڌيڪ عام معنيٰ ۾، اسلامي سائنس جي مثبت ڪاميابي صدين تائين، ڪيترن ئي ادارن ۾، رصد گاهن کان وٺي لائبريرين، مدرسن کان وٺي اسپتالن ۽ ڪورٽن تائين، ٻنهي اسلامي سونهري دور جي اوج تي ۽ ڪجهه صدين تائين ڦهلجڻ ئي هئي. بعد ۾ اهو ابتدائي جديد يورپ وانگر سائنسي انقلاب جو سبب نه بڻيو، پر اهڙيون خارجي موازن کي، هڪ ڪامياب قرون وسطي واري ثقافت تي &quot;تاريخ ۽ ثقافتي طور تي اجنبي معيار&quot; لاڳو ڪري، شايد رد ڪيو وڃي ٿو.

==پڻ ڏسو== 
* [[اسلام ۽ سائنس]] 
* [[سائنسي طريقو]] 
* [[اسلامي اقتصاديات جي تاريخ]] 
* [[اسلامي فلسفو]] 
* [[سائنس ڏانهن اسلامي رويو]] 
* [[مسلم دنيا ۾ سائنس ۽ انجنيئرنگ جو خاڪو]] 
==خارجي لنڪس==
{{Commons category|History of Islamic science}}
*[http://www.aina.org/books/hgsptta.pdf &quot;How Greek Science Passed to the Arabs&quot;] by [[De Lacy O'Leary]]
*{{cite web |url=http://www.columbia.edu/~gas1/project/visions/case1/sci.1.html |title=Whose Science is Arabic Science in Renaissance Europe? |first=George |last=Saliba |author-link=George Saliba |ref=none}}
*Habibi, Golareh. [https://www.scq.ubc.ca/is-there-such-a-thing-as-islamic-science-the-influence-of-islam-on-the-world-of-science/ is there such a thing as Islamic science? the influence of Islam on the world of science], ''Science Creative Quarterly''.
{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Science In Medieval Islam}}
[[Category:Science in the medieval Islamic world| ]]
[[Category:Islamic Golden Age|.Science]]
[[Category:Medieval history of the Middle East]]
[[Category:Science in the Middle Ages|Islamic world]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:اسلام]]
[[زمرو:سماج ۽ سائنس]]</text>
      <sha1>ttibo5uc6ughy59zhuani3cb150gkcc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322033</id>
      <parentid>322031</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T05:51:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>322033</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46363" sha1="qtlfxcexrjeu6cnxvx4qab4n50ivii5" xml:space="preserve">[[File:Tusi_couple.jpg|thumb|طوسي جوڙو، هڪ رياضياتي اوزار، فارسي پوليميٿ [[نصيرالدين طوسي|نصير الدين طوسي]] طرفان ايجاد ڪيو ويو ته جيئن سيارن جي مدار ۾ گردش مڪمل طور تي گول نه هجي.]]
'''وچين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس''' (Science in the Medieval Islamic world)، اها سائنس جيڪا اسلامي سونهري دور ۾ [[بغداد]] جي [[عباسي خلافت]]، قرطبه جي اموي حڪومت، اشبيليه جي عبادين، ساماني، زيارڊي ۽  [[ايران|فارس]] ۽ ان کان ٻاهر بني بويه جي دور ۾، تقريبن 786ع ۽ 1258ع جي وچ ۾، ترقي ڪئي هئي. اسلامي سائنسي ڪاميابيون مختلف ميدانن تي، خاص ڪري علم فلڪيات، رياضي ۽ طب تي مشتمل آهن. سائنسي تحقيق جي ٻين مضمونن ۾ ڪيميا ۽  علم ڪيميا، [[نباتاتيات]] ۽ زراعت، جاگرافي ۽ نقشا نگاري، بصريات، اکين جي علم، فارماڪولوجي، طبيعيات ۽ [[حيوانيات|علم حيوانيات]] شامل آهن.

وچين دور جي اسلامي سائنس جا مقصد عملي فائدن سان گڏ تحقيق ۽ علم به هئا. مثال طور، علم فلڪيات ''[[قبلو|قبله جي]]'' تعين ڪرڻ لاءِ مفيد هو، جنهن طرف نماز ادا ڪئي وڃي ٿي، علم نباتاتيات کي زراعت ۾ عملي طور استعمال ڪيو ويو، جيئن ابن بسال ۽ ابن العوام جي ڪمن ۾ ۽ جاگرافي ابو زيد البلخي کي نقشا درست ڪرڻ جي قابل بڻايو. اسلامي رياضيدانن جهڙوڪ الخوارزمي، [[ابن سينا]] ۽ جمشيد الڪشي [[آلجبرا|الجبرا]]، ٽرگنوميٽري، [[جاميٽري]] ۽ عربي انگن ۾ ترقي ڪئي. مسلمان طبيب، [[ماتا (بيماري)|چيچڪ]] ۽ [[اُرڙي|خسري]] جهڙي بيمارين کي بيان ڪيو ۽ ڪلاسيڪل يوناني طبي نظريي کي چيلينج ڪيو. [[البيروني]]، ابن سينا ۽ ٻين ٻوٽن ۽ ڪيميائي مرڪبن مان ٺهيل سوين دوائن جي تياري ٻڌايو. مسلمان طبيعيات دانن جهڙوڪ [[ابن ھيثم|ابن الهيثم]]، البيروني ۽ ٻين [[بصريات]] ۽ [[ميڪانيات]] سان گڏوگڏ [[فلڪيات]] جو اڀياس ڪيو ۽ [[ارسطو]] جي [[حرڪت (فزڪس)|حرڪت]] جي باري ۾ نظريي تي تنقيد ڪئي.

وچين دور ۾، اسلامي سائنس [[رومي (ڀونوچ) سمنڊ|رومي سمنڊ]] جي چوڌاري وسيع علائقي ۾ ۽ اڳتي هلي، ڪيترن ئي صدين تائين، ادارن جي هڪ وسيع رينج ۾ ترقي ڪئي.

==پس منظر ۽ تاريخ==
[[File:Map of expansion of Caliphate.svg|thumb|left|upright=1|اسلامي فتوحات:
{{legend|#a1584e|[[محمد|حضرت محمد ﷺ]] جي دور ۾، 622ع کان 632 ع تائين}}
{{legend|#ef9070|[[راشدين خلافت|خليفي راشدين]] جي دور ۾، 632ع کان 661 ع تائين}}
{{legend|#fad07d|[[ٻنو اميه|اموي خليفن]] جي دور ۾، 661ع کان 750 ع تائين}}]]
{{Further|تاريخ اسلام}}اسلامي دور سال 622ع ۾ شروع ٿيو. اسلامي فوجون آخرڪار [[عرب جزيري نما|عربستان]]، [[مصر]] ۽ [[ميسوپوٽيميا|عراق]] کي فتح ڪري ورتو ۽ ڪاميابيءَ سان چند ڏهاڪن اندر [[ساساني سلطنت|پارسي]] ۽ [[بازنطيني سلطنت|بازنطيني سلطنتن]] کي علائقي مان نيڪالي ڏني. هڪ صدي اندر اسلام اولهه ۾ موجوده [[پورچوگال|پرتگال]] ۽ اوڀر ۾ [[وچ ايشيا]] تائين پهچي چڪو هو. اسلامي سونهري دور (تقريبن 786 ۽ 1258 جي وچ ۾) [[عباسي خلافت]] (750ع کان 1258ع تائين) جي دور ۾، مستحڪم سياسي جوڙجڪ ۽ ترقي يافته واپار سان گڏ، ترقي ڪيو. اسلامي سلطنت جا اهم مذهبي ۽ ثقافتي ڪارناما عربي ۽ ڪڏهن ڪڏهن فارسي ۾ ترجمو ڪيا ويا. اسلامي ثقافت کي يوناني، هندستاني، آشوري ۽ فارسي ثقافتن جا اثر ورثي ۾ مليا. اسلام جي بنياد تي، اعلي ثقافت ۽ جدت جو هڪ دور، آبادي ۽ شهرن ۾ تيزيء سان واڌ سان، هڪ نئين گڏيل تهذيب قائم ڪئي وئي. عرب زرعي انقلاب ٻهراڙين ۾ وڌيڪ فصلن ۽ بهتر زرعي ٽيڪنالاجي، خاص طور تي آبپاشي کڻي آيو. هن وڏي آبادي جي حمايت ڪئي ۽ ثقافت کي ڦهلائڻ جي قابل ڪيو.&lt;ref name=&quot;Hodgson2&quot;&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/ventureofislamco00hodg/page/233|title=The Venture of Islam; Conscience and History in a World Civilisation Vol 1|last=Hodgson|first=Marshall|date=1974|publisher=University of Chicago|isbn=978-0-226-34683-0|pages=[https://archive.org/details/ventureofislamco00hodg/page/233 233–238]|author-link=Marshall Hodgson}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;McClellanDorn20062&quot;&gt;McClellan and Dorn [[وچئين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس#CITEREFMcClellanDorn2006|2006, pp.103–115]]&lt;/ref&gt; نائين صدي عيسويءَ کان پوءِ، [[الڪندي]] جهڙن عالمن هندي، آشوري، فارسي ۽ يوناني علمن جو ترجمو ڪيو،&lt;ref name=&quot;SEP-Al-Kindi2&quot;&gt;{{cite encyclopedia|title=Al-Kindi|url=https://plato.stanford.edu/entries/al-kindi/|encyclopedia=[[Stanford Encyclopedia of Philosophy]]|date=17 March 2015}}&lt;/ref&gt; جنهن ۾ [[ارسطو|ارسطوءَ]] جي خيالات به شامل آهن. انهن ترجمن اسلامي دنيا جي سائنسدانن جي ترقيءَ جي حمايت ڪئي.&lt;ref name=&quot;RobinsonCambridge2&quot;&gt;{{cite book|title=The Cambridge Illustrated History of the Islamic World|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=1996|editor-last=Robinson|editor-first=Francis|editor-link=Francis Robinson|pages=228–229}}&lt;/ref&gt;
[[File:Abbasids850.png|thumb|left|upright=1|عباسي خلافت، 750-1261ع، (۽ بعد ۾ مصر ۾) اٽڪل 850ع ۾ پنهنجي عروج تي]]
اسلامي سائنس اسپين جي ابتدائي عيسائي فتح کان بچي وئي، جنهن ۾ 1248ع ۾ اشبيليه جو سقوط به شامل آهي، جيئن اڀرندي مرڪزن ۾ ڪم جاري رهيو (جهڙوڪ فارس ۾). سال 1492ع ۾ اسپين جي فتح کان پوءِ اسلامي دنيا معاشي ۽ ثقافتي زوال جو شڪار ٿي وئي.&lt;ref name=&quot;McClellanDorn20063&quot;&gt;McClellan and Dorn [[وچئين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس#CITEREFMcClellanDorn2006|2006, pp.103–115]]&lt;/ref&gt; عباسي خلافت جي پٺيان عثماني سلطنت (1299 کان 1922ع تائين) جو مرڪز ترڪي ۾ هو ۽ صفوي سلطنت (1501ع کان 1736ع تائين) جو مرڪز فارس ۾ هو، جتي فن ۽ سائنس ۾ ڪم جاري رهيو.&lt;ref&gt;Turner [[وچئين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس#CITEREFTurner1997|1997, p.7]]&lt;/ref&gt;

==تحقيق جا ميدان==
Medieval Islamic scientific achievements encompassed a wide range of subject areas, especially [[Mathematics in medieval Islam|mathematics]], [[Astronomy in the medieval Islamic world|astronomy]], and [[Medicine in the medieval Islamic world|medicine]].&lt;ref name=RobinsonCambridge/&gt; Other subjects of scientific inquiry included [[Physics in the medieval Islamic world|physics]], [[Alchemy and chemistry in medieval Islam|alchemy and chemistry]], [[Ophthalmology in medieval Islam|ophthalmology]], and [[Geography and cartography in medieval Islam|geography and cartography]].&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, Table of contents]]&lt;/ref&gt;{{efn|{{harvnb|Lindberg|Shank|2013|loc=chapters 1–5}} cover science, mathematics and medicine in Islam.}}

===ڪيميا ۽ علم ڪيميا===
{{Main |Alchemy and chemistry in the medieval Islamic world}}

The early Islamic period saw the establishment of theoretical frameworks in [[alchemy]] and [[chemistry]]. The [[sulfur-mercury theory of metals]], first found in ''[[Sirr al-khalīqa]]'' (&quot;The Secret of Creation&quot;, c. 750–850, [[pseudepigraphy|falsely attributed]] to [[Apollonius of Tyana]]), and in the writings attributed to [[Jabir ibn Hayyan]] (written c. 850–950),&lt;ref name=&quot;Kraus&quot;&gt;{{cite book |last=Kraus |first=Paul |author-link=Paul Kraus (Arabist) |year=1942–1943 |title=Jâbir ibn Hayyân: Contribution à l'histoire des idées scientifiques dans l'Islam. I. Le corpus des écrits jâbiriens. II. Jâbir et la science grecque |publisher=Institut Français d'Archéologie Orientale |location=Cairo |oclc=468740510 |isbn=978-3-487-09115-0}} vol. II, p. 1, note 1; {{cite book |last=Weisser |first=Ursula |editor-first1=Otto |editor-last1=Spies |title=Das &quot;Buch über das Geheimnis der Schöpfung&quot; von Pseudo-Apollonios von Tyana |publisher=[[De Gruyter]] |year=1980 |location=Berlin |doi=10.1515/9783110866933 |page=199|isbn=978-3-11-007333-1 }}&lt;/ref&gt; remained the basis of theories of metallic composition until the 18th century.&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Norris |first=John |year=2006 |title=The Mineral Exhalation Theory of Metallogenesis in Pre-Modern Mineral Science |journal=Ambix |volume=53 |issue=1 |pages=43–65 |doi=10.1179/174582306X93183|s2cid=97109455 }}&lt;/ref&gt; The ''[[Emerald Tablet]]'', a cryptic text that all later alchemists up to and including [[Isaac Newton]] saw as the foundation of their art, first occurs in the ''Sirr al-khalīqa'' and in one of the works attributed to Jabir.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Weisser |first=Ursula |editor-first1=Otto |editor-last1=Spies |title=Das &quot;Buch über das Geheimnis der Schöpfung&quot; von Pseudo-Apollonios von Tyana |publisher=[[De Gruyter]] |year=1980 |location=Berlin |doi=10.1515/9783110866933|isbn=978-3-11-007333-1 }} p. 46. On Newton's alchemy, see {{cite book |last=Newman |first=William R. |author-link=William R. Newman |title=Newton the Alchemist: Science, Enigma, and the Quest for Nature's Secret Fire |year=2019 |publisher=Princeton University Press |location=Princeton |isbn=978-0-691-17487-7}}&lt;/ref&gt; In practical chemistry, the works of Jabir, and those of the Persian alchemist and physician [[Abu Bakr al-Razi]] (c. 865–925), contain the earliest systematic classifications of chemical substances.&lt;ref name=&quot;chemicke-listy.cz&quot;&gt;{{cite journal |last1=Karpenko |first1=Vladimír |last2=Norris |first2=John A. |year=2002 |title=Vitriol in the History of Chemistry |journal=Chemické listy |volume=96 |issue=12 |pages=997–1005 |url=http://www.chemicke-listy.cz/ojs3/index.php/chemicke-listy/article/view/2266}}&lt;/ref&gt; Alchemists were also interested in artificially creating such substances.&lt;ref&gt;See {{cite book |last=Newman |first=William R. |author-link=William R. Newman |year=2004 |title=Promethean Ambitions: Alchemy and the Quest to Perfect Nature |location=Chicago |publisher=University of Chicago Press |isbn=978-0-226-57524-7}}&lt;/ref&gt; Jabir describes the synthesis of [[ammonium chloride]] ([[sal ammoniac]]) from [[Organic compound|organic substances]],&lt;ref name=&quot;Kraus&quot;/&gt; and Abu Bakr al-Razi experimented with the heating of ammonium chloride, [[vitriol]], and other [[Salt (chemistry)|salts]], which would eventually lead to the discovery of the [[mineral acids]] by 13th-century Latin alchemists such as [[pseudo-Geber]].&lt;ref name=&quot;chemicke-listy.cz&quot;/&gt;

===فلڪيات ۽ ڪاسمولوجي===
[[File:Lunar phases al-Biruni.jpg|thumb|[[al-Biruni]]'s explanation of the [[Lunar phase|phases of the moon]] ]]
{{Main|Astronomy in the medieval Islamic world| Cosmology in medieval Islam}}

Astronomy became a major discipline within Islamic science. Astronomers devoted effort both towards understanding the nature of the cosmos and to practical purposes. One application involved determining the [[Qibla|''Qibla'', the direction to face during prayer]]. Another was [[Astrology in medieval Islam|astrology]], predicting events affecting human life and [[electional astrology|selecting suitable times for actions]] such as going to war or founding a city.&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.59–116]]&lt;/ref&gt; [[Al-Battani]] (850–922) accurately determined the length of the solar year. He contributed to the [[Tables of Toledo]], used by astronomers to predict the movements of the sun, moon and planets across the sky. [[Nicolaus Copernicus|Copernicus]] (1473–1543) later used some of Al-Battani's astronomic tables.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.74, 148–150]]&lt;/ref&gt;

[[Al-Zarqali]] (1028–1087) developed a more accurate [[astrolabe]], used for centuries afterwards. He constructed a [[water clock]] in [[Toledo, Spain|Toledo]], discovered that the Sun's [[apogee]] moves slowly relative to the fixed stars, and obtained a good estimate of its motion&lt;ref&gt;[[#CITEREFLinton2004|Linton (2004)]], [https://books.google.com/books?id=aJuwFLGWKF8C&amp;pg=PA97 p.97)]. Owing to the unreliability of the data al-Zarqali relied on for this estimate, its remarkable accuracy was fortuitous.&lt;/ref&gt; for its rate of change.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.73–75]]&lt;/ref&gt; [[Nasir al-Din al-Tusi]] (1201–1274) wrote an important revision to [[Ptolemaic system|Ptolemy's 2nd-century celestial model]]. When Tusi became [[Hulagu Khan|Helagu]]'s astrologer, he was given an observatory and gained access to Chinese techniques and observations. He developed [[trigonometry]] as a separate field, and compiled the most [[Zij-i Ilkhani|accurate astronomical tables]] available up to that time.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.132–135]]&lt;/ref&gt;

===علم نباتاتيات ۽ زراعت===
{{Further|Arab Agricultural Revolution}}

[[File:A Quince Tree, a Cypress Tree, and a Sumac Tree in Zakariya al-Qazwini's Wonders of Creation.jpg|thumb|upright|[[Quince]], [[cypress]], and [[sumac]] trees, in [[Zakariya al-Qazwini]]'s 13th century [[ʿAjā'ib al-makhlūqāt wa gharā'ib al-mawjūdāt|''Wonders of Creation'']] ]]

The study of the natural world extended to a detailed examination of plants. The work done proved directly useful in the unprecedented growth of [[pharmacology]]&lt;!--see Pharmacology below for details--&gt; across the Islamic world.&lt;ref name=Turner138/&gt; [[Abu Hanifa Dinawari|Al-Dinawari]] (815–896) popularised [[botany]] in the Islamic world with his six-volume ''Kitab al-Nabat'' (''Book of Plants''). Only volumes 3 and 5 have survived, with part of volume 6 reconstructed from quoted passages. The surviving text describes 637 plants in alphabetical order from the letters ''sin'' to ''ya'', so the whole book must have covered several thousand kinds of plants. Al-Dinawari described the phases of [[plant growth]] and the production of flowers and fruit. The thirteenth century encyclopedia compiled by [[Zakariya al-Qazwini]] (1203–1283) – [[ʿAjā'ib al-makhlūqāt wa gharā'ib al-mawjūdāt|''ʿAjā'ib al-makhlūqāt'' (The Wonders of Creation)]] – contained, among many other topics, both realistic botany and fantastic accounts. For example, he described trees which grew birds on their twigs in place of leaves, but which could only be found in the far-distant British Isles.&lt;ref name=Fahd-815&gt;{{citation|last=Fahd |first=Toufic |title=Botany and agriculture| page=815}}, in Morelon &amp; Rashed [[#CITEREFMorelonRashed1996|1996, pp.813–852]]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Turner138&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.138–139]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.162–188]]&lt;/ref&gt; The use and cultivation of plants was documented in the 11th century by [[Ibn Bassal|Muhammad bin Ibrāhīm Ibn Bassāl]] of [[Toledo, Spain|Toledo]] in his book ''Dīwān al-filāha'' (The Court of Agriculture), and by [[Ibn al-'Awwam|Ibn al-'Awwam al-Ishbīlī]] (also called Abū l-Khayr al-Ishbīlī) of [[Seville]] in his 12th century book ''Kitāb al-Filāha'' (Treatise on Agriculture). Ibn Bassāl had travelled widely across the Islamic world, returning with a detailed knowledge of [[agronomy]] that fed into the [[Arab Agricultural Revolution]]. His practical and systematic book describes over 180 plants and how to propagate and care for them. It covered leaf- and root-vegetables, herbs, spices and trees.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Ibn Baṣṣāl: Dīwān al-filāḥa / Kitāb al-qaṣd wa'l-bayān |url=http://www.filaha.org/author_Ibn_bassal.html |website=The Filaha Texts Project: The Arabic Books of Husbandry |access-date=11 April 2017}}&lt;/ref&gt;

===جاگرافي ۽ نقشا نويسي===
[[File:Piri reis world map 01.jpg|thumb|upright| Surviving fragment of the [[Piri Reis map|first World Map]] of [[Piri Reis]] (1513)]]
{{Main|Geography and cartography in medieval Islam}}

The spread of Islam across Western Asia and North Africa encouraged an unprecedented growth in trade and travel by land and sea as far away as Southeast Asia, China, much of Africa, Scandinavia and even Iceland. Geographers worked to compile increasingly accurate maps of the known world, starting from many existing but fragmentary sources.&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.117–130]]&lt;/ref&gt; [[Abu Zayd al-Balkhi]] (850–934), founder of the Balkhī school of cartography in Baghdad, wrote an atlas called ''Figures of the Regions'' (Suwar al-aqalim).&lt;ref&gt;{{cite book |author1=Edson, E. |author2=[[Savage-Smith, Emilie]] |title=Medieval Views of the Cosmos |pages=61–63 |publisher=Bodleian Library |date=2004 |isbn=978-1-851-24184-2}}&lt;/ref&gt;
[[Al-Biruni]] (973–1048) measured the radius of the earth using a new method. It involved observing the height of a mountain at [[Nandana]] (now in Pakistan).&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia |last=Pingree |first=David |author-link=David Pingree |title=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN iv. Geography |encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]] |date=March 1997 |publisher=Columbia University |isbn=978-1-56859-050-9}}&lt;/ref&gt; [[Al-Idrisi]] (1100–1166) drew a map of the world for [[Roger II of Sicily|Roger]], the Norman King of Sicily (ruled 1105–1154). He also wrote the ''[[Tabula Rogeriana]]'' (Book of Roger), a geographic study of the peoples, climates, resources and industries of the whole of the world known at that time.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.79–80]]&lt;/ref&gt; The [[Ottoman Empire|Ottoman]] [[admiral]] [[Piri Reis]] ({{circa}} 1470–1553) made a map of the New World and West Africa in 1513. He made use of maps from Greece, Portugal, Muslim sources, and perhaps one made by [[Christopher Columbus]]. He represented a part of a major tradition of Ottoman cartography.&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.128–129]]&lt;/ref&gt;

&lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
File:TabulaRogeriana upside-down.jpg| Modern copy of [[al-Idrisi]]'s 1154 ''[[Tabula Rogeriana]]'', upside-down, north at top
&lt;/gallery&gt;

===رياضي===
[[File:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|thumb|upright|left| A page from [[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|al-Khwarizmi]]'s ''Algebra'']]
{{Main|Mathematics in medieval Islam}}

Islamic mathematicians gathered, organised and clarified the mathematics they inherited from ancient Egypt, Greece, India, Mesopotamia and Persia, and went on to make innovations of their own. Islamic mathematics covered [[algebra]], [[geometry]] and [[arithmetic]]. Algebra was mainly used for recreation: it had few practical applications at that time. Geometry was studied at different levels. Some texts contain practical geometrical rules for surveying and for measuring figures. Theoretical geometry was a necessary prerequisite for understanding astronomy and optics, and it required years of concentrated work. Early in the Abbasid caliphate (founded 750), soon after the foundation of Baghdad in 762, some mathematical knowledge was assimilated by [[al-Mansur]]'s group of scientists from the pre-Islamic Persian tradition in astronomy. Astronomers from India were invited to the court of the caliph in the late eighth century; they explained the rudimentary [[trigonometry|trigonometrical]] techniques used in Indian astronomy. Ancient Greek works such as [[Ptolemy]]'s ''[[Almagest]]'' and [[Euclid's Elements|Euclid's ''Elements'']] were translated into Arabic. By the second half of the ninth century, Islamic mathematicians were already making contributions to the most sophisticated parts of Greek geometry. Islamic mathematics reached its apogee in the Eastern part of the Islamic world between the tenth and twelfth centuries. Most medieval Islamic mathematicians wrote in Arabic, others in Persian.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Meri |first=Josef W. |title=Medieval Islamic Civilization, Volume 1: An Encyclopedia |date=January 2006 |publisher=[[Routledge]] |isbn=978-0-415-96691-7 |pages=484–485}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.43–61]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |first1=Jan P. |last1=Hogendijk |last2=Berggren |first2=J. L. |title=''Episodes in the Mathematics of Medieval Islam'' by J. Lennart Berggren |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=109 |issue=4 |year=1989 |pages=697–698 |doi=10.2307/604119 |jstor=604119}}&lt;/ref&gt;

[[File:Khayyam-paper-1stpage.png|thumb|upright|[[Omar Khayyam]]'s &quot;Cubic equation and intersection of [[conic sections]]&quot;]]

[[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|Al-Khwarizmi]] (8th–9th centuries) was instrumental in the adoption of the [[Hindu–Arabic numeral system]] and the development of [[algebra]], introduced methods of simplifying equations, and used [[Euclidean geometry]] in his proofs.&lt;ref&gt;[[Gerald J. Toomer|Toomer, Gerald]] (1990). &quot;Al-Khwārizmī, Abu Jaʿfar Muḥammad ibn Mūsā&quot;. In Gillispie, Charles Coulston. ''Dictionary of Scientific Biography''. 7. New York: Charles Scribner's Sons. {{ISBN|978-0-684-16962-0}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.139–145]]&lt;/ref&gt; He was the first to treat algebra as an independent discipline in its own right,&lt;ref name=&quot;Gandz&quot;&gt;{{citation |last=Gandz |first=S. |title=The Sources of Al-Khowārizmī's Algebra |journal=[[Osiris (journal)|Osiris]] |volume=1 |year=1936 |pages=263–277|doi=10.1086/368426 |s2cid=60770737 }}, page 263–277: &quot;In a sense, al-Khwarizmi is more entitled to be called &quot;the father of algebra&quot; than Diophantus because al-Khwarizmi is the first to teach algebra in an elementary form and for its own sake, Diophantus is primarily concerned with the theory of numbers&quot;.&lt;/ref&gt; and presented the first systematic solution of [[linear equation|linear]] and [[quadratic equation]]s.&lt;ref name=&quot;Maher&quot;&gt;Maher, P. (1998). From Al-Jabr to Algebra. Mathematics in School, 27(4), 14–15.&lt;/ref&gt;{{rp|14}}
[[Ibn Ishaq al-Kindi]] (801–873) worked on cryptography for the [[Abbasid Caliphate]],&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.49–52]]&lt;/ref&gt; and gave the first known recorded explanation of [[cryptanalysis]] and the first description of the method of [[Frequency analysis (cryptanalysis)|frequency analysis]].&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Broemeling |first=Lyle D.|title=An Account of Early Statistical Inference in Arab Cryptology |journal=The American Statistician |date=1 November 2011 |volume=65 |issue=4 |pages=255–257 |doi=10.1198/tas.2011.10191|s2cid=123537702}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | last1=Al-Kadi | first1=Ibrahim A. | year=1992 | title=The origins of cryptology: The Arab contributions | journal=Cryptologia | volume=16 | issue=2| pages=97–126 | doi=10.1080/0161-119291866801}}&lt;/ref&gt;
[[Avicenna]] ({{circa}} 980–1037) contributed to mathematical techniques such as [[casting out nines]].&lt;ref name=&quot;Masood 2009, pp.104&quot;&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.104–105]]&lt;/ref&gt; [[Thābit ibn Qurra]] (835–901) calculated the solution to a [[Mathematical chess problem|chessboard problem]] involving an exponential series.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.48–49]]&lt;/ref&gt;
[[Al-Farabi]] ({{circa}} 870–950) attempted to describe, geometrically, the [[Islamic geometric patterns|repeating patterns popular in Islamic decorative motifs]] in his book ''Spiritual Crafts and Natural Secrets in the Details of Geometrical Figures''.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.148–149]]&lt;/ref&gt; [[Omar Khayyam]] (1048–1131), known in the West as a poet, calculated the length of the year to within 5 decimal places, and found geometric solutions to all 13 forms of cubic equations, developing some [[quadratic equation]]s still in use.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.5, 104, 145–146]]&lt;/ref&gt; [[Jamshīd al-Kāshī]] (c. 1380–1429) is credited with several theorems of trigonometry, including the [[law of cosines]], also known as Al-Kashi's Theorem. He has been credited with the invention of [[decimal fractions]], and with a [[Horner's method|method like Horner's]] to calculate roots. He calculated [[Pi|π]] correctly to 17 significant figures.&lt;ref&gt;O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., &quot;Ghiyath al-Din Jamshid Mas'ud al-Kashi&quot;, MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews.&lt;/ref&gt;

Sometime around the seventh century, Islamic scholars adopted the [[Hindu–Arabic numeral system]], describing their use in a standard type of text ''fī l-ḥisāb al hindī'', (On the numbers of the Indians). A distinctive Western Arabic variant of the [[Eastern Arabic numerals]] began to emerge around the 10th century in the [[Maghreb]] and [[Al-Andalus]] (sometimes called ''ghubar'' numerals, though the term is not always accepted), which are the direct ancestor of the modern [[Arabic numerals]] used throughout the world.&lt;ref&gt;{{citation |first=Paul |last=Kunitzsch |chapter=The Transmission of Hindu-Arabic Numerals Reconsidered |editor1=J. P. Hogendijk |editor2=A. I. Sabra |title=The Enterprise of Science in Islam: New Perspectives |chapter-url=https://books.google.com/books?id=_AUtLNtg3nsC&amp;pg=PA3 |year=2003 |publisher=MIT Press |isbn=978-0-262-19482-2 |pages=3–22}}&lt;/ref&gt;

===طب===
[[File:Mansur1911.jpg|thumb|upright|A coloured illustration from [[Mansur ibn Ilyas|Mansur]]'s ''Anatomy'', {{circa|1450}}]]
{{Main| Medicine in the medieval Islamic world}}

Islamic society paid careful attention to medicine, following a ''[[hadith]]'' enjoining the preservation of good health. Its physicians inherited knowledge and traditional medical beliefs from the civilisations of classical Greece, Rome, Syria, Persia and India. These included the writings of [[Hippocrates]] such as on the theory of the [[four humours]], and the theories of [[Galen]].&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.131–161]]&lt;/ref&gt; [[Muhammad ibn Zakariya al-Razi|al-Razi]] ({{circa}} 865–925) identified smallpox and measles, and recognized fever as a part of the body's defenses. He wrote a 23-volume compendium of Chinese, Indian, Persian, Syriac and Greek medicine. al-Razi questioned the classical Greek medical theory of how the four humours regulate [[Physiology|life processes]]. He challenged Galen's work on several fronts, including the treatment of [[bloodletting]], arguing that it was effective.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.74, 99–105]]&lt;/ref&gt;
[[al-Zahrawi]] (936–1013) was a surgeon whose most important surviving work is referred to as ''[[al-Tasrif]]'' (Medical Knowledge). It is a 30-volume set mainly discussing medical symptoms, treatments, and pharmacology. The last volume, on surgery, describes surgical instruments, supplies, and pioneering procedures.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.108–109]]&lt;/ref&gt; Avicenna (c. 980–1037) wrote the major medical textbook, ''[[The Canon of Medicine]]''.&lt;ref name=&quot;Masood 2009, pp.104&quot;/&gt; [[Ibn al-Nafis]] (1213–1288) wrote an influential book on medicine; it largely replaced Avicenna's ''Canon'' in the Islamic world. He wrote commentaries on Galen and on Avicenna's works. One of these commentaries, discovered in 1924, described [[Pulmonary circulation|the circulation of blood through the lungs]].&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.110–111]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.131–139]]&lt;/ref&gt;

===بصريات ۽ اکين جي بيمارين جو علم===
[[File:Cheshm manuscript.jpg|thumb|upright|The eye according to [[Hunayn ibn Ishaq]], {{circa|1200}}]]
{{Main|Physics in the medieval Islamic world#Optics|Ophthalmology in medieval Islam}}
[[File:Alhazen (122459248).jpg|thumb|upright=0.7|[[Ibn al-Haytham]] (Alhazen), (965–1039 [[Iraq]]). A polymath, sometimes considered the father of modern [[scientific method]]ology due to his emphasis on experimental data and on the [[reproducibility]] of its results.&lt;ref name=news.bbc.co.uk&gt;{{cite web |title=The 'first true scientist'|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/7810846.stm |work=BBC News |first=Jim |last=Al-Khalili |date=4 January 2009 |quote=Ibn al-Haytham is regarded as the father of the modern scientific method.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |title=Mind, Brain, and Education Science: A Comprehensive Guide to the New Brain-Based Teaching|year=2010|publisher=W. W. Norton &amp; Company |isbn=978-0-393-70607-9 |author=Tracey Tokuhama-Espinosa |page=39 |quote=Alhazen (or Al-Haytham; 965–1039 CE) was perhaps one of the greatest physicists of all times and a product of the Islamic Golden Age or Islamic Renaissance (7th–13th centuries). He made significant contributions to anatomy, astronomy, engineering, [[mathematics]], medicine, ophthalmology, philosophy, physics, psychology, and visual perception and is primarily attributed as the inventor of the scientific method, for which author Bradley Steffens (2006) describes him as the &quot;first scientist&quot;.}}&lt;/ref&gt;]]

Optics developed rapidly in this period. By the ninth century, there were works on physiological, geometrical and physical optics. Topics covered included mirror reflection.
[[Hunayn ibn Ishaq]] (809–873) wrote the book ''Ten Treatises on the Eye''; this remained influential in the West until the 17th century.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.47–48, 59, 96–97, 171–72]]&lt;/ref&gt;
[[Abbas Ibn Firnas|Abbas ibn Firnas]] (810–887) developed lenses for magnification and the improvement of vision.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.71–73]]&lt;/ref&gt;
[[Ibn Sahl (mathematician)|Ibn Sahl]] ({{circa}} 940–1000) discovered the law of refraction known as [[Snell's law]]. He used the law to produce the first [[Aspheric lens]]es that focused light without geometric aberrations.&lt;ref&gt;K. B. Wolf, &quot;Geometry and dynamics in refracting systems&quot;, ''European Journal of Physics'' 16, p. 14–20, 1995.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;R. Rashed, &quot;A pioneer in anaclastics: Ibn Sahl on burning mirrors and lenses&quot;, ''Isis'' 81, p. 464–491, 1990&lt;/ref&gt;

In the eleventh century [[Ibn al-Haytham]] (Alhazen, 965–1040) rejected the Greek ideas about vision, whether the Aristotelian tradition that held that the form of the perceived object entered the eye (but not its matter), or that of Euclid and Ptolemy which held that the eye emitted a ray. Al-Haytham proposed in his ''Book of Optics'' that vision occurs by way of light rays forming a cone with its vertex at the center of the eye. He suggested that light was reflected from different surfaces in different directions, thus causing objects to look different.&lt;ref name=Dallal&gt;{{cite book |last=Dallal |first=Ahmad |title=Islam, Science, and the Challenge of History |url=https://archive.org/details/islamsciencechal0000dall |url-access=registration |publisher=Yale University Press |date=2010 |pages=[https://archive.org/details/islamsciencechal0000dall/page/38 38–39]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Lindberg&gt;{{cite book |last=Lindberg |first=David C.|year=1976 |title=Theories of Vision from al-Kindi to Kepler |publisher=University of Chicago Press, Chicago |isbn=978-0-226-48234-7|oclc=1676198}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |last=El-Bizri |first=Nader |author-link=Nader El-Bizri |title=A Philosophical Perspective on Alhazen's Optics |work=Arabic Sciences and Philosophy, Vol. 15 |publisher=Cambridge University Press |date=2005 |pages=189–218}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last=El-Bizri |first=Nader |url=http://www.muslimheritage.com/article/nader-el-bizri-ibn-al-haytham-introduction |publisher=Muslim Heritage |title=Ibn al-Haytham |date=30 March 2011 |access-date=9 July 2017}}&lt;/ref&gt; He argued further that the mathematics of reflection and [[refraction]] needed to be consistent with the anatomy of the eye.&lt;ref name=&quot;Masood 2009, pp.173&quot;&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.173–175]]&lt;/ref&gt; He was also an early proponent of the [[scientific method]], the concept that a hypothesis must be proved by experiments based on confirmable procedures or mathematical evidence, five centuries before [[History of science in the Renaissance|Renaissance scientists]].&lt;ref&gt;{{citation |last=Ackerman |first=James S. |title=Distance Points: Essays in Theory and Renaissance Art and Architecture |date=August 1991 |location=Cambridge, Massachusetts |publisher=MIT Press |isbn=978-0-262-01122-8}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Haq&quot;&gt;[[Nomanul Haq|Haq, Syed]] (2009). &quot;Science in Islam&quot;. Oxford Dictionary of the Middle Ages. {{ISSN|1703-7603}}. Retrieved 22 October 2014.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Toomer&quot;&gt;[[G. J. Toomer]]. [https://www.jstor.org/stable/228328?pg=464 Review on JSTOR, Toomer's 1964 review of Matthias Schramm (1963) ''Ibn Al-Haythams Weg Zur Physik''] Toomer p.464: &quot;Schramm sums up [Ibn Al-Haytham's] achievement in the development of scientific method.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.light2015.org/Home/ScienceStories/1000-Years-of-Arabic-Optics.html|title=International Year of Light - Ibn Al-Haytham and the Legacy of Arabic Optics|access-date=2019-04-09|archive-date=2014-10-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20141001171116/http://www.light2015.org/Home/ScienceStories/1000-Years-of-Arabic-Optics.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7810846.stm |work=BBC News |title=The 'first true scientist' |last=Al-Khalili |first=Jim |date=4 January 2009 |access-date=24 September 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Gorini |first=Rosanna |title=Al-Haytham the man of experience. First steps in the science of vision |url=http://www.ishim.net/ishimj/4/10.pdf |journal=Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine |volume=2 |issue=4 |pages=53–55 |date=October 2003 |access-date=25 September 2008 |archive-date=9 October 2022 |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://www.ishim.net/ishimj/4/10.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

===فارماڪولوجي===
[[File:Avicenna Expounding Pharmacy to his Pupils Wellcome L0008688.jpg|thumb|left|[[Avicenna|Ibn Sina]] teaching the use of drugs. 15th-century ''Great Canon of Avicenna'']]
{{Further|History of pharmacy}}

Advances in [[botany]] and [[chemistry]] in the Islamic world encouraged developments in [[pharmacology]]. [[Muhammad ibn Zakarīya Rāzi]] (Rhazes) (865–915) promoted the medical uses of chemical compounds. [[Abu al-Qasim al-Zahrawi]] (Abulcasis) (936–1013) pioneered the preparation of medicines by [[sublimation (phase transition)|sublimation]] and [[distillation]]. His ''Liber servitoris'' provides instructions for preparing [[Simple (pharmacology)|&quot;simples&quot;]] from which were [[compounding|compounded]] the complex drugs then used. Sabur Ibn Sahl (died 869) was the first physician to describe a large variety of drugs and remedies for ailments. [[Abu Mansur Muwaffaq|Al-Muwaffaq]], in the 10th century, wrote ''The foundations of the true properties of Remedies'', describing chemicals such as [[arsenious oxide]] and [[silicic acid]]. He distinguished between [[sodium carbonate]] and [[potassium carbonate]], and drew attention to the poisonous nature of [[copper]] compounds, especially copper [[vitriol]], and also of [[lead]] compounds. [[Al-Biruni]] (973–1050) wrote the ''Kitab al-Saydalah'' (''The Book of Drugs''), describing in detail the properties of drugs, the role of pharmacy and the duties of the pharmacist. [[Avicenna|Ibn Sina]] (Avicenna) described 700 preparations, their properties, their mode of action and their indications. He devoted a whole volume to simples in ''[[The Canon of Medicine]]''. Works by [[Masawaih al-Mardini]] ({{circa}} 925–1015) and by [[Ibn al-Wafid]] (1008–1074) were printed in [[Latin]] more than fifty times, appearing as ''De Medicinis universalibus et particularibus'' by [[Masawaih al-Mardini|Mesue the Younger]] (died 1015) and as the ''Medicamentis simplicibus'' by [[Ibn al-Wafid|Abenguefit]] (c. 997 – 1074) respectively. [[Peter of Abano]] (1250–1316) translated and added a supplement to the work of al-Mardini under the title ''De Veneris''. [[Ibn al-Baytar]] (1197–1248), in his ''Al-Jami fi al-Tibb'', described a thousand simples and drugs based directly on Mediterranean plants collected along the entire coast between Syria and Spain, for the first time exceeding the coverage provided by [[Dioscorides]] in classical times.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Levey |first=M. |date=1973 |title=Early Arabic Pharmacology |publisher=E. J. Brill}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Turner138/&gt; Islamic physicians such as Ibn Sina described [[clinical trials]] for determining the efficacy of medical [[drug]]s and [[Chemical substance|substances]].&lt;ref name=&quot;MeinartTonascia&quot;&gt;{{cite book |first1=Curtis L. |last1=Meinert |first2=Susan |last2=Tonascia |title=Clinical trials: design, conduct, and analysis |year=1986 |publisher=[[Oxford University Press]] |page=3 |url=https://books.google.com/books?id=i1oAxuE29MUC&amp;pg=PA3 |isbn=978-0-19-503568-1 }}&lt;/ref&gt;

===طبيعيات===
[[File:Banu musa mechanical.jpg|thumb|upright|''Self trimming lamp'' in [[Banū Mūsā|Ahmad ibn Mūsā ibn Shākir]]'s treatise on mechanical devices, c. 850]]
{{Main|Physics in the medieval Islamic world}}

The fields of physics studied in this period, apart from optics and astronomy which are described separately, are aspects of [[mechanics]]: [[statics]], [[dynamics (mechanics)|dynamics]], [[kinematics]] and [[Motion (physics)|motion]]. In the sixth century [[John Philoponus]] ({{circa|490|570}}) rejected the [[Aristotle|Aristotelian]] view of motion. He argued instead that an object acquires an inclination to move when it has a motive power impressed on it. In the eleventh century Ibn Sina adopted roughly the same idea, namely that a moving object has force which is dissipated by external agents like air resistance.&lt;ref name=&quot;ibn sina and buridan&quot;&gt;{{cite journal |last=Sayili |first=Aydin |title=Ibn Sina and Buridan on the Motion the Projectile |journal=Annals of the New York Academy of Sciences |volume=500 |issue=1 |pages=477–482 |doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x |year=1987 |s2cid=84784804 }}&lt;/ref&gt; Ibn Sina distinguished between &quot;force&quot; and &quot;inclination&quot; (''mayl''); he claimed that an object gained ''mayl'' when the object is in opposition to its natural motion. He concluded that continuation of motion depends on the inclination that is transferred to the object, and that the object remains in motion until the ''mayl'' is spent. He also claimed that a projectile in a vacuum would not stop unless it is acted upon. That view accords with [[Newton's first law of motion]], on inertia.&lt;ref name=Espinoza&gt;{{cite journal |last=Espinoza |first=Fernando |title=An Analysis of the Historical Development of Ideas About Motion and its Implications for Teaching |journal=Physics Education |volume=40 |issue=2 |doi=10.1088/0031-9120/40/2/002 |year=2005 |pages=139–146|bibcode=2005PhyEd..40..139E |s2cid=250809354 }}&lt;/ref&gt; As a non-Aristotelian suggestion, it was essentially abandoned until it was described as &quot;impetus&quot; by [[Jean Buridan]] (c. 1295–1363), who was likely influenced by Ibn Sina's [[The Book of Healing|''Book of Healing'']].&lt;ref name=&quot;ibn sina and buridan&quot;/&gt;

In the ''Shadows'', [[Abū Rayḥān al-Bīrūnī]] (973–1048) describes non-uniform motion as the result of acceleration.&lt;ref name=&quot;al-biruni&quot;&gt;{{cite web| title=Biography of Al-Biruni| publisher=University of St. Andrews, Scotland |url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Al-Biruni.html}}&lt;/ref&gt; Ibn-Sina's theory of ''mayl'' tried to relate the velocity and weight of a moving object, a precursor of the concept of [[momentum]].&lt;ref name=&quot;Nasr &amp; Razavi&quot;&gt;{{cite book |last1=Nasr |first1=S. H. |last2=Razavi |first2=M. A. |title=The Islamic Intellectual Tradition in Persia |date=1996 |publisher=Routledge}}&lt;/ref&gt; Aristotle's theory of motion stated that a constant force produces a uniform motion; [[Abu'l-Barakāt al-Baghdādī]] (c. 1080 – 1164/5) disagreed, arguing that velocity and acceleration are two different things, and that force is proportional to acceleration, not to velocity.&lt;ref name=Gutman&gt;{{cite book |title=Studies in Arabic versions of Greek texts and in mediaeval science |volume=2 |first=Shlomo |last=Pines |author-link=Shlomo Pines |publisher=Brill Publishers |year=1986 |isbn=978-965-223-626-5 |page=203}}&lt;/ref&gt;

[[Banū Mūsā|The Banu Musa brothers]], Jafar-Muhammad, Ahmad and al-Hasan (c. early 9th century) invented automated devices described in their [[Book of Ingenious Devices]].&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.161–163]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Lindberg |first=David |title=Science in the Middle Ages |publisher=University of Chicago Press |year=1978 |pages=23, 56}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |editor-last=Selin |editor-first=Helaine |editor-link=Helaine Selin |title=Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures |publisher=Kluwer Academic Publishers |year=1997 |pages=151, 235, 375}}&lt;/ref&gt; Advances on the subject were also made by [[al-Jazari]] and [[Ibn Ma'ruf]].

===علم حيوانيات===
[[File:Al-Jahiz - pages from Kitaab al Hayawaan 3.jpg|thumb|upright|Page from the ''Kitāb al-Hayawān'' (''Book of Animals'') by [[Al-Jahiz]]. Ninth century]]
{{Further|Kitāb al-Hayawān}}

Many [[Transmission of the Greek Classics|classical works, including those of Aristotle, were transmitted from Greek]] to Syriac, then to Arabic, then to Latin in the Middle Ages. [[Aristotle's biology|Aristotle's zoology]] remained dominant in its field for two thousand years.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Hoffman |first=Eva R. |title=Translating Image and Text in the Medieval Mediterranean World between the Tenth and Thirteenth Centuries|work=Mechanisms of Exchange: Transmission in Medieval Art and Architecture of the Mediterranean, ca. 1000–1500 |url=https://books.google.com/books?id=XaNjNFu8fnEC&amp;pg=PA288 |year=2013 |publisher=Brill |isbn=978-90-04-25034-5 |pages=288–}}&lt;/ref&gt; The ''[[Kitāb al-Hayawān]]'' (كتاب الحيوان, English: ''Book of Animals'') is a 9th-century [[Arabic]] translation of ''History of Animals'': 1–10, ''On the Parts of Animals'': 11–14,&lt;ref&gt;Kruk, R., 1979, The Arabic Version of Aristotle's ''Parts of Animals'': book XI–XIV of the Kitab al-Hayawan, Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences, Amsterdam-Oxford 1979.&lt;/ref&gt; and ''Generation of Animals'': 15–19.&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Contadini |first1=Anna |title=A World of Beasts: A Thirteenth-Century Illustrated Arabic Book on Animals (the Kitab Na't al-Hayawan) in the Ibn Bakhtishu' Tradition) |date=2012 |publisher=Brill |location=Leiden |url=https://books.google.com/books?id=mf0xAQAAQBAJ&amp;pg=PA39|isbn=978-90-04-22265-6 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Kruk, R., 2003, &quot;La zoologie aristotélicienne. Tradition arabe&quot;, DPhA Supplement, 329–334&lt;/ref&gt;

The book was mentioned by [[Al-Kindī]] (died 850), and commented on by [[Avicenna]] (Ibn Sīnā) in his ''[[The Book of Healing]]''. [[Avempace]] (Ibn Bājja) and [[Averroes]] (Ibn Rushd) commented on and criticised ''On the Parts of Animals'' and ''Generation of Animals''.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Leroi |first=Armand Marie |author-link=Armand Marie Leroi |title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science |title-link=Aristotle's Lagoon |publisher=Bloomsbury |date=2014 |isbn=978-1-4088-3622-4 |pages=354–355}}&lt;/ref&gt;

==اهميت==
مسلمان سائنسدانن هڪ تجرباتي سائنس جو، انهن جي مدد سان سائنسي طريقي ۽ سائنسي تحقيق لاءِ انهن جي سادا، تجرباتي ۽ مقداري انداز سان، بنياد رکڻ ۾ مدد ڪئي. وڌيڪ عام معنيٰ ۾، اسلامي سائنس جي مثبت ڪاميابي صدين تائين، ڪيترن ئي ادارن ۾، رصد گاهن کان وٺي لائبريرين، مدرسن کان وٺي اسپتالن ۽ ڪورٽن تائين، ٻنهي اسلامي سونهري دور جي اوج تي ۽ ڪجهه صدين تائين ڦهلجڻ ئي هئي. بعد ۾ اهو ابتدائي جديد يورپ وانگر سائنسي انقلاب جو سبب نه بڻيو، پر اهڙيون خارجي موازن کي، هڪ ڪامياب قرون وسطي واري ثقافت تي &quot;تاريخ ۽ ثقافتي طور تي اجنبي معيار&quot; لاڳو ڪري، شايد رد ڪيو وڃي ٿو.

==پڻ ڏسو== 
* [[اسلام ۽ سائنس]] 
* [[سائنسي طريقو]] 
* [[اسلامي اقتصاديات جي تاريخ]] 
* [[اسلامي فلسفو]] 
* [[سائنس ڏانهن اسلامي رويو]] 
* [[مسلم دنيا ۾ سائنس ۽ انجنيئرنگ جو خاڪو]] 
==خارجي لنڪس==
{{Commons category|History of Islamic science}}
*[http://www.aina.org/books/hgsptta.pdf &quot;How Greek Science Passed to the Arabs&quot;] by [[De Lacy O'Leary]]
*{{cite web |url=http://www.columbia.edu/~gas1/project/visions/case1/sci.1.html |title=Whose Science is Arabic Science in Renaissance Europe? |first=George |last=Saliba |author-link=George Saliba |ref=none}}
*Habibi, Golareh. [https://www.scq.ubc.ca/is-there-such-a-thing-as-islamic-science-the-influence-of-islam-on-the-world-of-science/ is there such a thing as Islamic science? the influence of Islam on the world of science], ''Science Creative Quarterly''.
{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Science In Medieval Islam}}
[[Category:Science in the medieval Islamic world| ]]
[[Category:Islamic Golden Age|.Science]]
[[Category:Medieval history of the Middle East]]
[[Category:Science in the Middle Ages|Islamic world]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:اسلام]]
[[زمرو:اسلام ۽ سائنس]]</text>
      <sha1>qtlfxcexrjeu6cnxvx4qab4n50ivii5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322036</id>
      <parentid>322033</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T05:58:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322036</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46349" sha1="aktrxhcbj0zidj980yhna6qmovk4dt9" xml:space="preserve">[[File:Tusi_couple.jpg|thumb|طوسي جوڙو، هڪ رياضياتي اوزار، فارسي پوليميٿ [[نصيرالدين طوسي|نصير الدين طوسي]] طرفان ايجاد ڪيو ويو ته جيئن سيارن جي مدار ۾ گردش مڪمل طور تي گول نه هجي.]]
'''وچين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس''' (Science in the Medieval Islamic world)، اها سائنس جيڪا اسلامي سونهري دور ۾ [[بغداد]] جي [[عباسي خلافت]]، قرطبه جي اموي حڪومت، اشبيليه جي عبادين، ساماني، زيارڊي ۽  [[ايران|فارس]] ۽ ان کان ٻاهر بني بويه جي دور ۾، تقريبن 786ع ۽ 1258ع جي وچ ۾، ترقي ڪئي هئي. اسلامي سائنسي ڪاميابيون مختلف ميدانن تي، خاص ڪري علم فلڪيات، رياضي ۽ طب تي مشتمل آهن. سائنسي تحقيق جي ٻين مضمونن ۾ ڪيميا ۽  علم ڪيميا، [[نباتاتيات]] ۽ زراعت، جاگرافي ۽ نقشا نگاري، بصريات، اکين جي علم، فارماڪولوجي، طبيعيات ۽ [[حيوانيات|علم حيوانيات]] شامل آهن.

وچين دور جي اسلامي سائنس جا مقصد عملي فائدن سان گڏ تحقيق ۽ علم به هئا. مثال طور، علم فلڪيات ''[[قبلو|قبله جي]]'' تعين ڪرڻ لاءِ مفيد هو، جنهن طرف نماز ادا ڪئي وڃي ٿي، علم نباتاتيات کي زراعت ۾ عملي طور استعمال ڪيو ويو، جيئن ابن بسال ۽ ابن العوام جي ڪمن ۾ ۽ جاگرافي ابو زيد البلخي کي نقشا درست ڪرڻ جي قابل بڻايو. اسلامي رياضيدانن جهڙوڪ الخوارزمي، [[ابن سينا]] ۽ جمشيد الڪشي [[آلجبرا|الجبرا]]، ٽرگنوميٽري، [[جاميٽري]] ۽ عربي انگن ۾ ترقي ڪئي. مسلمان طبيب، [[ماتا (بيماري)|چيچڪ]] ۽ [[اُرڙي|خسري]] جهڙي بيمارين کي بيان ڪيو ۽ ڪلاسيڪل يوناني طبي نظريي کي چيلينج ڪيو. [[البيروني]]، ابن سينا ۽ ٻين ٻوٽن ۽ ڪيميائي مرڪبن مان ٺهيل سوين دوائن جي تياري ٻڌايو. مسلمان طبيعيات دانن جهڙوڪ [[ابن ھيثم|ابن الهيثم]]، البيروني ۽ ٻين [[بصريات]] ۽ [[ميڪانيات]] سان گڏوگڏ [[فلڪيات]] جو اڀياس ڪيو ۽ [[ارسطو]] جي [[حرڪت (فزڪس)|حرڪت]] جي باري ۾ نظريي تي تنقيد ڪئي.

وچين دور ۾، اسلامي سائنس [[رومي (ڀونوچ) سمنڊ|رومي سمنڊ]] جي چوڌاري وسيع علائقي ۾ ۽ اڳتي هلي، ڪيترن ئي صدين تائين، ادارن جي هڪ وسيع رينج ۾ ترقي ڪئي.

==پس منظر ۽ تاريخ==
[[File:Map of expansion of Caliphate.svg|thumb|left|upright=1|اسلامي فتوحات:
{{legend|#a1584e|[[محمد|حضرت محمد ﷺ]] جي دور ۾، 622ع کان 632 ع تائين}}
{{legend|#ef9070|[[راشدين خلافت|خليفي راشدين]] جي دور ۾، 632ع کان 661 ع تائين}}
{{legend|#fad07d|[[ٻنو اميه|اموي خليفن]] جي دور ۾، 661ع کان 750 ع تائين}}]]
{{Further|تاريخ اسلام}}اسلامي دور سال 622ع ۾ شروع ٿيو. اسلامي فوجون آخرڪار [[عرب جزيري نما|عربستان]]، [[مصر]] ۽ [[ميسوپوٽيميا|عراق]] کي فتح ڪري ورتو ۽ ڪاميابيءَ سان چند ڏهاڪن اندر [[ساساني سلطنت|پارسي]] ۽ [[بازنطيني سلطنت|بازنطيني سلطنتن]] کي علائقي مان نيڪالي ڏني. هڪ صدي اندر اسلام اولهه ۾ موجوده [[پورچوگال|پرتگال]] ۽ اوڀر ۾ [[وچ ايشيا]] تائين پهچي چڪو هو. اسلامي سونهري دور (تقريبن 786 ۽ 1258 جي وچ ۾) [[عباسي خلافت]] (750ع کان 1258ع تائين) جي دور ۾، مستحڪم سياسي جوڙجڪ ۽ ترقي يافته واپار سان گڏ، ترقي ڪيو. اسلامي سلطنت جا اهم مذهبي ۽ ثقافتي ڪارناما عربي ۽ ڪڏهن ڪڏهن فارسي ۾ ترجمو ڪيا ويا. اسلامي ثقافت کي يوناني، هندستاني، آشوري ۽ فارسي ثقافتن جا اثر ورثي ۾ مليا. اسلام جي بنياد تي، اعلي ثقافت ۽ جدت جو هڪ دور، آبادي ۽ شهرن ۾ تيزيء سان واڌ سان، هڪ نئين گڏيل تهذيب قائم ڪئي وئي. عرب زرعي انقلاب ٻهراڙين ۾ وڌيڪ فصلن ۽ بهتر زرعي ٽيڪنالاجي، خاص طور تي آبپاشي کڻي آيو. هن وڏي آبادي جي حمايت ڪئي ۽ ثقافت کي ڦهلائڻ جي قابل ڪيو.&lt;ref name=&quot;Hodgson2&quot;&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/ventureofislamco00hodg/page/233|title=The Venture of Islam; Conscience and History in a World Civilisation Vol 1|last=Hodgson|first=Marshall|date=1974|publisher=University of Chicago|isbn=978-0-226-34683-0|pages=[https://archive.org/details/ventureofislamco00hodg/page/233 233–238]|author-link=Marshall Hodgson}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;McClellanDorn20062&quot;&gt;McClellan and Dorn [[وچئين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس#CITEREFMcClellanDorn2006|2006, pp.103–115]]&lt;/ref&gt; نائين صدي عيسويءَ کان پوءِ، [[الڪندي]] جهڙن عالمن هندي، آشوري، فارسي ۽ يوناني علمن جو ترجمو ڪيو،&lt;ref name=&quot;SEP-Al-Kindi2&quot;&gt;{{cite encyclopedia|title=Al-Kindi|url=https://plato.stanford.edu/entries/al-kindi/|encyclopedia=[[Stanford Encyclopedia of Philosophy]]|date=17 March 2015}}&lt;/ref&gt; جنهن ۾ [[ارسطو|ارسطوءَ]] جي خيالات به شامل آهن. انهن ترجمن اسلامي دنيا جي سائنسدانن جي ترقيءَ جي حمايت ڪئي.&lt;ref name=&quot;RobinsonCambridge2&quot;&gt;{{cite book|title=The Cambridge Illustrated History of the Islamic World|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=1996|editor-last=Robinson|editor-first=Francis|editor-link=Francis Robinson|pages=228–229}}&lt;/ref&gt;
[[File:Abbasids850.png|thumb|left|upright=1|عباسي خلافت، 750-1261ع، (۽ بعد ۾ مصر ۾) اٽڪل 850ع ۾ پنهنجي عروج تي]]
اسلامي سائنس اسپين جي ابتدائي عيسائي فتح کان بچي وئي، جنهن ۾ 1248ع ۾ اشبيليه جو سقوط به شامل آهي، جيئن اڀرندي مرڪزن ۾ ڪم جاري رهيو (جهڙوڪ فارس ۾). سال 1492ع ۾ اسپين جي فتح کان پوءِ اسلامي دنيا معاشي ۽ ثقافتي زوال جو شڪار ٿي وئي.&lt;ref name=&quot;McClellanDorn20063&quot;&gt;McClellan and Dorn [[وچئين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس#CITEREFMcClellanDorn2006|2006, pp.103–115]]&lt;/ref&gt; عباسي خلافت جي پٺيان عثماني سلطنت (1299 کان 1922ع تائين) جو مرڪز ترڪي ۾ هو ۽ صفوي سلطنت (1501ع کان 1736ع تائين) جو مرڪز فارس ۾ هو، جتي فن ۽ سائنس ۾ ڪم جاري رهيو.&lt;ref&gt;Turner [[وچئين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس#CITEREFTurner1997|1997, p.7]]&lt;/ref&gt;

==تحقيق جا ميدان==
Medieval Islamic scientific achievements encompassed a wide range of subject areas, especially [[Mathematics in medieval Islam|mathematics]], [[Astronomy in the medieval Islamic world|astronomy]], and [[Medicine in the medieval Islamic world|medicine]].&lt;ref name=RobinsonCambridge/&gt; Other subjects of scientific inquiry included [[Physics in the medieval Islamic world|physics]], [[Alchemy and chemistry in medieval Islam|alchemy and chemistry]], [[Ophthalmology in medieval Islam|ophthalmology]], and [[Geography and cartography in medieval Islam|geography and cartography]].&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, Table of contents]]&lt;/ref&gt;{{efn|{{harvnb|Lindberg|Shank|2013|loc=chapters 1–5}} cover science, mathematics and medicine in Islam.}}

===ڪيميا ۽ علم ڪيميا===
{{Main |Alchemy and chemistry in the medieval Islamic world}}

The early Islamic period saw the establishment of theoretical frameworks in [[alchemy]] and [[chemistry]]. The [[sulfur-mercury theory of metals]], first found in ''[[Sirr al-khalīqa]]'' (&quot;The Secret of Creation&quot;, c. 750–850, [[pseudepigraphy|falsely attributed]] to [[Apollonius of Tyana]]), and in the writings attributed to [[Jabir ibn Hayyan]] (written c. 850–950),&lt;ref name=&quot;Kraus&quot;&gt;{{cite book |last=Kraus |first=Paul |author-link=Paul Kraus (Arabist) |year=1942–1943 |title=Jâbir ibn Hayyân: Contribution à l'histoire des idées scientifiques dans l'Islam. I. Le corpus des écrits jâbiriens. II. Jâbir et la science grecque |publisher=Institut Français d'Archéologie Orientale |location=Cairo |oclc=468740510 |isbn=978-3-487-09115-0}} vol. II, p. 1, note 1; {{cite book |last=Weisser |first=Ursula |editor-first1=Otto |editor-last1=Spies |title=Das &quot;Buch über das Geheimnis der Schöpfung&quot; von Pseudo-Apollonios von Tyana |publisher=[[De Gruyter]] |year=1980 |location=Berlin |doi=10.1515/9783110866933 |page=199|isbn=978-3-11-007333-1 }}&lt;/ref&gt; remained the basis of theories of metallic composition until the 18th century.&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Norris |first=John |year=2006 |title=The Mineral Exhalation Theory of Metallogenesis in Pre-Modern Mineral Science |journal=Ambix |volume=53 |issue=1 |pages=43–65 |doi=10.1179/174582306X93183|s2cid=97109455 }}&lt;/ref&gt; The ''[[Emerald Tablet]]'', a cryptic text that all later alchemists up to and including [[Isaac Newton]] saw as the foundation of their art, first occurs in the ''Sirr al-khalīqa'' and in one of the works attributed to Jabir.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Weisser |first=Ursula |editor-first1=Otto |editor-last1=Spies |title=Das &quot;Buch über das Geheimnis der Schöpfung&quot; von Pseudo-Apollonios von Tyana |publisher=[[De Gruyter]] |year=1980 |location=Berlin |doi=10.1515/9783110866933|isbn=978-3-11-007333-1 }} p. 46. On Newton's alchemy, see {{cite book |last=Newman |first=William R. |author-link=William R. Newman |title=Newton the Alchemist: Science, Enigma, and the Quest for Nature's Secret Fire |year=2019 |publisher=Princeton University Press |location=Princeton |isbn=978-0-691-17487-7}}&lt;/ref&gt; In practical chemistry, the works of Jabir, and those of the Persian alchemist and physician [[Abu Bakr al-Razi]] (c. 865–925), contain the earliest systematic classifications of chemical substances.&lt;ref name=&quot;chemicke-listy.cz&quot;&gt;{{cite journal |last1=Karpenko |first1=Vladimír |last2=Norris |first2=John A. |year=2002 |title=Vitriol in the History of Chemistry |journal=Chemické listy |volume=96 |issue=12 |pages=997–1005 |url=http://www.chemicke-listy.cz/ojs3/index.php/chemicke-listy/article/view/2266}}&lt;/ref&gt; Alchemists were also interested in artificially creating such substances.&lt;ref&gt;See {{cite book |last=Newman |first=William R. |author-link=William R. Newman |year=2004 |title=Promethean Ambitions: Alchemy and the Quest to Perfect Nature |location=Chicago |publisher=University of Chicago Press |isbn=978-0-226-57524-7}}&lt;/ref&gt; Jabir describes the synthesis of [[ammonium chloride]] ([[sal ammoniac]]) from [[Organic compound|organic substances]],&lt;ref name=&quot;Kraus&quot;/&gt; and Abu Bakr al-Razi experimented with the heating of ammonium chloride, [[vitriol]], and other [[Salt (chemistry)|salts]], which would eventually lead to the discovery of the [[mineral acids]] by 13th-century Latin alchemists such as [[pseudo-Geber]].&lt;ref name=&quot;chemicke-listy.cz&quot;/&gt;

===فلڪيات ۽ ڪاسمولوجي===
[[File:Lunar phases al-Biruni.jpg|thumb|[[al-Biruni]]'s explanation of the [[Lunar phase|phases of the moon]] ]]
{{Main|Astronomy in the medieval Islamic world| Cosmology in medieval Islam}}

Astronomy became a major discipline within Islamic science. Astronomers devoted effort both towards understanding the nature of the cosmos and to practical purposes. One application involved determining the [[Qibla|''Qibla'', the direction to face during prayer]]. Another was [[Astrology in medieval Islam|astrology]], predicting events affecting human life and [[electional astrology|selecting suitable times for actions]] such as going to war or founding a city.&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.59–116]]&lt;/ref&gt; [[Al-Battani]] (850–922) accurately determined the length of the solar year. He contributed to the [[Tables of Toledo]], used by astronomers to predict the movements of the sun, moon and planets across the sky. [[Nicolaus Copernicus|Copernicus]] (1473–1543) later used some of Al-Battani's astronomic tables.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.74, 148–150]]&lt;/ref&gt;

[[Al-Zarqali]] (1028–1087) developed a more accurate [[astrolabe]], used for centuries afterwards. He constructed a [[water clock]] in [[Toledo, Spain|Toledo]], discovered that the Sun's [[apogee]] moves slowly relative to the fixed stars, and obtained a good estimate of its motion&lt;ref&gt;[[#CITEREFLinton2004|Linton (2004)]], [https://books.google.com/books?id=aJuwFLGWKF8C&amp;pg=PA97 p.97)]. Owing to the unreliability of the data al-Zarqali relied on for this estimate, its remarkable accuracy was fortuitous.&lt;/ref&gt; for its rate of change.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.73–75]]&lt;/ref&gt; [[Nasir al-Din al-Tusi]] (1201–1274) wrote an important revision to [[Ptolemaic system|Ptolemy's 2nd-century celestial model]]. When Tusi became [[Hulagu Khan|Helagu]]'s astrologer, he was given an observatory and gained access to Chinese techniques and observations. He developed [[trigonometry]] as a separate field, and compiled the most [[Zij-i Ilkhani|accurate astronomical tables]] available up to that time.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.132–135]]&lt;/ref&gt;

===علم نباتاتيات ۽ زراعت===
{{Further|Arab Agricultural Revolution}}

[[File:A Quince Tree, a Cypress Tree, and a Sumac Tree in Zakariya al-Qazwini's Wonders of Creation.jpg|thumb|upright|[[Quince]], [[cypress]], and [[sumac]] trees, in [[Zakariya al-Qazwini]]'s 13th century [[ʿAjā'ib al-makhlūqāt wa gharā'ib al-mawjūdāt|''Wonders of Creation'']] ]]

The study of the natural world extended to a detailed examination of plants. The work done proved directly useful in the unprecedented growth of [[pharmacology]]&lt;!--see Pharmacology below for details--&gt; across the Islamic world.&lt;ref name=Turner138/&gt; [[Abu Hanifa Dinawari|Al-Dinawari]] (815–896) popularised [[botany]] in the Islamic world with his six-volume ''Kitab al-Nabat'' (''Book of Plants''). Only volumes 3 and 5 have survived, with part of volume 6 reconstructed from quoted passages. The surviving text describes 637 plants in alphabetical order from the letters ''sin'' to ''ya'', so the whole book must have covered several thousand kinds of plants. Al-Dinawari described the phases of [[plant growth]] and the production of flowers and fruit. The thirteenth century encyclopedia compiled by [[Zakariya al-Qazwini]] (1203–1283) – [[ʿAjā'ib al-makhlūqāt wa gharā'ib al-mawjūdāt|''ʿAjā'ib al-makhlūqāt'' (The Wonders of Creation)]] – contained, among many other topics, both realistic botany and fantastic accounts. For example, he described trees which grew birds on their twigs in place of leaves, but which could only be found in the far-distant British Isles.&lt;ref name=Fahd-815&gt;{{citation|last=Fahd |first=Toufic |title=Botany and agriculture| page=815}}, in Morelon &amp; Rashed [[#CITEREFMorelonRashed1996|1996, pp.813–852]]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Turner138&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.138–139]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.162–188]]&lt;/ref&gt; The use and cultivation of plants was documented in the 11th century by [[Ibn Bassal|Muhammad bin Ibrāhīm Ibn Bassāl]] of [[Toledo, Spain|Toledo]] in his book ''Dīwān al-filāha'' (The Court of Agriculture), and by [[Ibn al-'Awwam|Ibn al-'Awwam al-Ishbīlī]] (also called Abū l-Khayr al-Ishbīlī) of [[Seville]] in his 12th century book ''Kitāb al-Filāha'' (Treatise on Agriculture). Ibn Bassāl had travelled widely across the Islamic world, returning with a detailed knowledge of [[agronomy]] that fed into the [[Arab Agricultural Revolution]]. His practical and systematic book describes over 180 plants and how to propagate and care for them. It covered leaf- and root-vegetables, herbs, spices and trees.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Ibn Baṣṣāl: Dīwān al-filāḥa / Kitāb al-qaṣd wa'l-bayān |url=http://www.filaha.org/author_Ibn_bassal.html |website=The Filaha Texts Project: The Arabic Books of Husbandry |access-date=11 April 2017}}&lt;/ref&gt;

===جاگرافي ۽ نقشا نويسي===
[[File:Piri reis world map 01.jpg|thumb|upright| Surviving fragment of the [[Piri Reis map|first World Map]] of [[Piri Reis]] (1513)]]
{{Main|Geography and cartography in medieval Islam}}

The spread of Islam across Western Asia and North Africa encouraged an unprecedented growth in trade and travel by land and sea as far away as Southeast Asia, China, much of Africa, Scandinavia and even Iceland. Geographers worked to compile increasingly accurate maps of the known world, starting from many existing but fragmentary sources.&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.117–130]]&lt;/ref&gt; [[Abu Zayd al-Balkhi]] (850–934), founder of the Balkhī school of cartography in Baghdad, wrote an atlas called ''Figures of the Regions'' (Suwar al-aqalim).&lt;ref&gt;{{cite book |author1=Edson, E. |author2=[[Savage-Smith, Emilie]] |title=Medieval Views of the Cosmos |pages=61–63 |publisher=Bodleian Library |date=2004 |isbn=978-1-851-24184-2}}&lt;/ref&gt;
[[Al-Biruni]] (973–1048) measured the radius of the earth using a new method. It involved observing the height of a mountain at [[Nandana]] (now in Pakistan).&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia |last=Pingree |first=David |author-link=David Pingree |title=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN iv. Geography |encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]] |date=March 1997 |publisher=Columbia University |isbn=978-1-56859-050-9}}&lt;/ref&gt; [[Al-Idrisi]] (1100–1166) drew a map of the world for [[Roger II of Sicily|Roger]], the Norman King of Sicily (ruled 1105–1154). He also wrote the ''[[Tabula Rogeriana]]'' (Book of Roger), a geographic study of the peoples, climates, resources and industries of the whole of the world known at that time.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.79–80]]&lt;/ref&gt; The [[Ottoman Empire|Ottoman]] [[admiral]] [[Piri Reis]] ({{circa}} 1470–1553) made a map of the New World and West Africa in 1513. He made use of maps from Greece, Portugal, Muslim sources, and perhaps one made by [[Christopher Columbus]]. He represented a part of a major tradition of Ottoman cartography.&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.128–129]]&lt;/ref&gt;

&lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
File:TabulaRogeriana upside-down.jpg| Modern copy of [[al-Idrisi]]'s 1154 ''[[Tabula Rogeriana]]'', upside-down, north at top
&lt;/gallery&gt;

===رياضي===
[[File:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|thumb|upright|left| A page from [[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|al-Khwarizmi]]'s ''Algebra'']]
{{Main|Mathematics in medieval Islam}}

Islamic mathematicians gathered, organised and clarified the mathematics they inherited from ancient Egypt, Greece, India, Mesopotamia and Persia, and went on to make innovations of their own. Islamic mathematics covered [[algebra]], [[geometry]] and [[arithmetic]]. Algebra was mainly used for recreation: it had few practical applications at that time. Geometry was studied at different levels. Some texts contain practical geometrical rules for surveying and for measuring figures. Theoretical geometry was a necessary prerequisite for understanding astronomy and optics, and it required years of concentrated work. Early in the Abbasid caliphate (founded 750), soon after the foundation of Baghdad in 762, some mathematical knowledge was assimilated by [[al-Mansur]]'s group of scientists from the pre-Islamic Persian tradition in astronomy. Astronomers from India were invited to the court of the caliph in the late eighth century; they explained the rudimentary [[trigonometry|trigonometrical]] techniques used in Indian astronomy. Ancient Greek works such as [[Ptolemy]]'s ''[[Almagest]]'' and [[Euclid's Elements|Euclid's ''Elements'']] were translated into Arabic. By the second half of the ninth century, Islamic mathematicians were already making contributions to the most sophisticated parts of Greek geometry. Islamic mathematics reached its apogee in the Eastern part of the Islamic world between the tenth and twelfth centuries. Most medieval Islamic mathematicians wrote in Arabic, others in Persian.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Meri |first=Josef W. |title=Medieval Islamic Civilization, Volume 1: An Encyclopedia |date=January 2006 |publisher=[[Routledge]] |isbn=978-0-415-96691-7 |pages=484–485}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.43–61]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |first1=Jan P. |last1=Hogendijk |last2=Berggren |first2=J. L. |title=''Episodes in the Mathematics of Medieval Islam'' by J. Lennart Berggren |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=109 |issue=4 |year=1989 |pages=697–698 |doi=10.2307/604119 |jstor=604119}}&lt;/ref&gt;

[[File:Khayyam-paper-1stpage.png|thumb|upright|[[Omar Khayyam]]'s &quot;Cubic equation and intersection of [[conic sections]]&quot;]]

[[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|Al-Khwarizmi]] (8th–9th centuries) was instrumental in the adoption of the [[Hindu–Arabic numeral system]] and the development of [[algebra]], introduced methods of simplifying equations, and used [[Euclidean geometry]] in his proofs.&lt;ref&gt;[[Gerald J. Toomer|Toomer, Gerald]] (1990). &quot;Al-Khwārizmī, Abu Jaʿfar Muḥammad ibn Mūsā&quot;. In Gillispie, Charles Coulston. ''Dictionary of Scientific Biography''. 7. New York: Charles Scribner's Sons. {{ISBN|978-0-684-16962-0}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.139–145]]&lt;/ref&gt; He was the first to treat algebra as an independent discipline in its own right,&lt;ref name=&quot;Gandz&quot;&gt;{{citation |last=Gandz |first=S. |title=The Sources of Al-Khowārizmī's Algebra |journal=[[Osiris (journal)|Osiris]] |volume=1 |year=1936 |pages=263–277|doi=10.1086/368426 |s2cid=60770737 }}, page 263–277: &quot;In a sense, al-Khwarizmi is more entitled to be called &quot;the father of algebra&quot; than Diophantus because al-Khwarizmi is the first to teach algebra in an elementary form and for its own sake, Diophantus is primarily concerned with the theory of numbers&quot;.&lt;/ref&gt; and presented the first systematic solution of [[linear equation|linear]] and [[quadratic equation]]s.&lt;ref name=&quot;Maher&quot;&gt;Maher, P. (1998). From Al-Jabr to Algebra. Mathematics in School, 27(4), 14–15.&lt;/ref&gt;{{rp|14}}
[[Ibn Ishaq al-Kindi]] (801–873) worked on cryptography for the [[Abbasid Caliphate]],&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.49–52]]&lt;/ref&gt; and gave the first known recorded explanation of [[cryptanalysis]] and the first description of the method of [[Frequency analysis (cryptanalysis)|frequency analysis]].&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Broemeling |first=Lyle D.|title=An Account of Early Statistical Inference in Arab Cryptology |journal=The American Statistician |date=1 November 2011 |volume=65 |issue=4 |pages=255–257 |doi=10.1198/tas.2011.10191|s2cid=123537702}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | last1=Al-Kadi | first1=Ibrahim A. | year=1992 | title=The origins of cryptology: The Arab contributions | journal=Cryptologia | volume=16 | issue=2| pages=97–126 | doi=10.1080/0161-119291866801}}&lt;/ref&gt;
[[Avicenna]] ({{circa}} 980–1037) contributed to mathematical techniques such as [[casting out nines]].&lt;ref name=&quot;Masood 2009, pp.104&quot;&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.104–105]]&lt;/ref&gt; [[Thābit ibn Qurra]] (835–901) calculated the solution to a [[Mathematical chess problem|chessboard problem]] involving an exponential series.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.48–49]]&lt;/ref&gt;
[[Al-Farabi]] ({{circa}} 870–950) attempted to describe, geometrically, the [[Islamic geometric patterns|repeating patterns popular in Islamic decorative motifs]] in his book ''Spiritual Crafts and Natural Secrets in the Details of Geometrical Figures''.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.148–149]]&lt;/ref&gt; [[Omar Khayyam]] (1048–1131), known in the West as a poet, calculated the length of the year to within 5 decimal places, and found geometric solutions to all 13 forms of cubic equations, developing some [[quadratic equation]]s still in use.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.5, 104, 145–146]]&lt;/ref&gt; [[Jamshīd al-Kāshī]] (c. 1380–1429) is credited with several theorems of trigonometry, including the [[law of cosines]], also known as Al-Kashi's Theorem. He has been credited with the invention of [[decimal fractions]], and with a [[Horner's method|method like Horner's]] to calculate roots. He calculated [[Pi|π]] correctly to 17 significant figures.&lt;ref&gt;O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., &quot;Ghiyath al-Din Jamshid Mas'ud al-Kashi&quot;, MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews.&lt;/ref&gt;

Sometime around the seventh century, Islamic scholars adopted the [[Hindu–Arabic numeral system]], describing their use in a standard type of text ''fī l-ḥisāb al hindī'', (On the numbers of the Indians). A distinctive Western Arabic variant of the [[Eastern Arabic numerals]] began to emerge around the 10th century in the [[Maghreb]] and [[Al-Andalus]] (sometimes called ''ghubar'' numerals, though the term is not always accepted), which are the direct ancestor of the modern [[Arabic numerals]] used throughout the world.&lt;ref&gt;{{citation |first=Paul |last=Kunitzsch |chapter=The Transmission of Hindu-Arabic Numerals Reconsidered |editor1=J. P. Hogendijk |editor2=A. I. Sabra |title=The Enterprise of Science in Islam: New Perspectives |chapter-url=https://books.google.com/books?id=_AUtLNtg3nsC&amp;pg=PA3 |year=2003 |publisher=MIT Press |isbn=978-0-262-19482-2 |pages=3–22}}&lt;/ref&gt;

===طب===
[[File:Mansur1911.jpg|thumb|upright|A coloured illustration from [[Mansur ibn Ilyas|Mansur]]'s ''Anatomy'', {{circa|1450}}]]
{{Main| Medicine in the medieval Islamic world}}

Islamic society paid careful attention to medicine, following a ''[[hadith]]'' enjoining the preservation of good health. Its physicians inherited knowledge and traditional medical beliefs from the civilisations of classical Greece, Rome, Syria, Persia and India. These included the writings of [[Hippocrates]] such as on the theory of the [[four humours]], and the theories of [[Galen]].&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.131–161]]&lt;/ref&gt; [[Muhammad ibn Zakariya al-Razi|al-Razi]] ({{circa}} 865–925) identified smallpox and measles, and recognized fever as a part of the body's defenses. He wrote a 23-volume compendium of Chinese, Indian, Persian, Syriac and Greek medicine. al-Razi questioned the classical Greek medical theory of how the four humours regulate [[Physiology|life processes]]. He challenged Galen's work on several fronts, including the treatment of [[bloodletting]], arguing that it was effective.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.74, 99–105]]&lt;/ref&gt;
[[al-Zahrawi]] (936–1013) was a surgeon whose most important surviving work is referred to as ''[[al-Tasrif]]'' (Medical Knowledge). It is a 30-volume set mainly discussing medical symptoms, treatments, and pharmacology. The last volume, on surgery, describes surgical instruments, supplies, and pioneering procedures.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.108–109]]&lt;/ref&gt; Avicenna (c. 980–1037) wrote the major medical textbook, ''[[The Canon of Medicine]]''.&lt;ref name=&quot;Masood 2009, pp.104&quot;/&gt; [[Ibn al-Nafis]] (1213–1288) wrote an influential book on medicine; it largely replaced Avicenna's ''Canon'' in the Islamic world. He wrote commentaries on Galen and on Avicenna's works. One of these commentaries, discovered in 1924, described [[Pulmonary circulation|the circulation of blood through the lungs]].&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.110–111]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.131–139]]&lt;/ref&gt;

===بصريات ۽ اکين جي بيمارين جو علم===
[[File:Cheshm manuscript.jpg|thumb|upright|The eye according to [[Hunayn ibn Ishaq]], {{circa|1200}}]]
{{Main|Physics in the medieval Islamic world#Optics|Ophthalmology in medieval Islam}}
[[File:Alhazen (122459248).jpg|thumb|upright=0.7|[[Ibn al-Haytham]] (Alhazen), (965–1039 [[Iraq]]). A polymath, sometimes considered the father of modern [[scientific method]]ology due to his emphasis on experimental data and on the [[reproducibility]] of its results.&lt;ref name=news.bbc.co.uk&gt;{{cite web |title=The 'first true scientist'|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/7810846.stm |work=BBC News |first=Jim |last=Al-Khalili |date=4 January 2009 |quote=Ibn al-Haytham is regarded as the father of the modern scientific method.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |title=Mind, Brain, and Education Science: A Comprehensive Guide to the New Brain-Based Teaching|year=2010|publisher=W. W. Norton &amp; Company |isbn=978-0-393-70607-9 |author=Tracey Tokuhama-Espinosa |page=39 |quote=Alhazen (or Al-Haytham; 965–1039 CE) was perhaps one of the greatest physicists of all times and a product of the Islamic Golden Age or Islamic Renaissance (7th–13th centuries). He made significant contributions to anatomy, astronomy, engineering, [[mathematics]], medicine, ophthalmology, philosophy, physics, psychology, and visual perception and is primarily attributed as the inventor of the scientific method, for which author Bradley Steffens (2006) describes him as the &quot;first scientist&quot;.}}&lt;/ref&gt;]]

Optics developed rapidly in this period. By the ninth century, there were works on physiological, geometrical and physical optics. Topics covered included mirror reflection.
[[Hunayn ibn Ishaq]] (809–873) wrote the book ''Ten Treatises on the Eye''; this remained influential in the West until the 17th century.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.47–48, 59, 96–97, 171–72]]&lt;/ref&gt;
[[Abbas Ibn Firnas|Abbas ibn Firnas]] (810–887) developed lenses for magnification and the improvement of vision.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.71–73]]&lt;/ref&gt;
[[Ibn Sahl (mathematician)|Ibn Sahl]] ({{circa}} 940–1000) discovered the law of refraction known as [[Snell's law]]. He used the law to produce the first [[Aspheric lens]]es that focused light without geometric aberrations.&lt;ref&gt;K. B. Wolf, &quot;Geometry and dynamics in refracting systems&quot;, ''European Journal of Physics'' 16, p. 14–20, 1995.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;R. Rashed, &quot;A pioneer in anaclastics: Ibn Sahl on burning mirrors and lenses&quot;, ''Isis'' 81, p. 464–491, 1990&lt;/ref&gt;

In the eleventh century [[Ibn al-Haytham]] (Alhazen, 965–1040) rejected the Greek ideas about vision, whether the Aristotelian tradition that held that the form of the perceived object entered the eye (but not its matter), or that of Euclid and Ptolemy which held that the eye emitted a ray. Al-Haytham proposed in his ''Book of Optics'' that vision occurs by way of light rays forming a cone with its vertex at the center of the eye. He suggested that light was reflected from different surfaces in different directions, thus causing objects to look different.&lt;ref name=Dallal&gt;{{cite book |last=Dallal |first=Ahmad |title=Islam, Science, and the Challenge of History |url=https://archive.org/details/islamsciencechal0000dall |url-access=registration |publisher=Yale University Press |date=2010 |pages=[https://archive.org/details/islamsciencechal0000dall/page/38 38–39]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Lindberg&gt;{{cite book |last=Lindberg |first=David C.|year=1976 |title=Theories of Vision from al-Kindi to Kepler |publisher=University of Chicago Press, Chicago |isbn=978-0-226-48234-7|oclc=1676198}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |last=El-Bizri |first=Nader |author-link=Nader El-Bizri |title=A Philosophical Perspective on Alhazen's Optics |work=Arabic Sciences and Philosophy, Vol. 15 |publisher=Cambridge University Press |date=2005 |pages=189–218}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last=El-Bizri |first=Nader |url=http://www.muslimheritage.com/article/nader-el-bizri-ibn-al-haytham-introduction |publisher=Muslim Heritage |title=Ibn al-Haytham |date=30 March 2011 |access-date=9 July 2017}}&lt;/ref&gt; He argued further that the mathematics of reflection and [[refraction]] needed to be consistent with the anatomy of the eye.&lt;ref name=&quot;Masood 2009, pp.173&quot;&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.173–175]]&lt;/ref&gt; He was also an early proponent of the [[scientific method]], the concept that a hypothesis must be proved by experiments based on confirmable procedures or mathematical evidence, five centuries before [[History of science in the Renaissance|Renaissance scientists]].&lt;ref&gt;{{citation |last=Ackerman |first=James S. |title=Distance Points: Essays in Theory and Renaissance Art and Architecture |date=August 1991 |location=Cambridge, Massachusetts |publisher=MIT Press |isbn=978-0-262-01122-8}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Haq&quot;&gt;[[Nomanul Haq|Haq, Syed]] (2009). &quot;Science in Islam&quot;. Oxford Dictionary of the Middle Ages. {{ISSN|1703-7603}}. Retrieved 22 October 2014.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Toomer&quot;&gt;[[G. J. Toomer]]. [https://www.jstor.org/stable/228328?pg=464 Review on JSTOR, Toomer's 1964 review of Matthias Schramm (1963) ''Ibn Al-Haythams Weg Zur Physik''] Toomer p.464: &quot;Schramm sums up [Ibn Al-Haytham's] achievement in the development of scientific method.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.light2015.org/Home/ScienceStories/1000-Years-of-Arabic-Optics.html|title=International Year of Light - Ibn Al-Haytham and the Legacy of Arabic Optics|access-date=2019-04-09|archive-date=2014-10-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20141001171116/http://www.light2015.org/Home/ScienceStories/1000-Years-of-Arabic-Optics.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7810846.stm |work=BBC News |title=The 'first true scientist' |last=Al-Khalili |first=Jim |date=4 January 2009 |access-date=24 September 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Gorini |first=Rosanna |title=Al-Haytham the man of experience. First steps in the science of vision |url=http://www.ishim.net/ishimj/4/10.pdf |journal=Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine |volume=2 |issue=4 |pages=53–55 |date=October 2003 |access-date=25 September 2008 |archive-date=9 October 2022 |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://www.ishim.net/ishimj/4/10.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

===فارماڪولوجي===
[[File:Avicenna Expounding Pharmacy to his Pupils Wellcome L0008688.jpg|thumb|left|[[Avicenna|Ibn Sina]] teaching the use of drugs. 15th-century ''Great Canon of Avicenna'']]
{{Further|History of pharmacy}}

Advances in [[botany]] and [[chemistry]] in the Islamic world encouraged developments in [[pharmacology]]. [[Muhammad ibn Zakarīya Rāzi]] (Rhazes) (865–915) promoted the medical uses of chemical compounds. [[Abu al-Qasim al-Zahrawi]] (Abulcasis) (936–1013) pioneered the preparation of medicines by [[sublimation (phase transition)|sublimation]] and [[distillation]]. His ''Liber servitoris'' provides instructions for preparing [[Simple (pharmacology)|&quot;simples&quot;]] from which were [[compounding|compounded]] the complex drugs then used. Sabur Ibn Sahl (died 869) was the first physician to describe a large variety of drugs and remedies for ailments. [[Abu Mansur Muwaffaq|Al-Muwaffaq]], in the 10th century, wrote ''The foundations of the true properties of Remedies'', describing chemicals such as [[arsenious oxide]] and [[silicic acid]]. He distinguished between [[sodium carbonate]] and [[potassium carbonate]], and drew attention to the poisonous nature of [[copper]] compounds, especially copper [[vitriol]], and also of [[lead]] compounds. [[Al-Biruni]] (973–1050) wrote the ''Kitab al-Saydalah'' (''The Book of Drugs''), describing in detail the properties of drugs, the role of pharmacy and the duties of the pharmacist. [[Avicenna|Ibn Sina]] (Avicenna) described 700 preparations, their properties, their mode of action and their indications. He devoted a whole volume to simples in ''[[The Canon of Medicine]]''. Works by [[Masawaih al-Mardini]] ({{circa}} 925–1015) and by [[Ibn al-Wafid]] (1008–1074) were printed in [[Latin]] more than fifty times, appearing as ''De Medicinis universalibus et particularibus'' by [[Masawaih al-Mardini|Mesue the Younger]] (died 1015) and as the ''Medicamentis simplicibus'' by [[Ibn al-Wafid|Abenguefit]] (c. 997 – 1074) respectively. [[Peter of Abano]] (1250–1316) translated and added a supplement to the work of al-Mardini under the title ''De Veneris''. [[Ibn al-Baytar]] (1197–1248), in his ''Al-Jami fi al-Tibb'', described a thousand simples and drugs based directly on Mediterranean plants collected along the entire coast between Syria and Spain, for the first time exceeding the coverage provided by [[Dioscorides]] in classical times.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Levey |first=M. |date=1973 |title=Early Arabic Pharmacology |publisher=E. J. Brill}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Turner138/&gt; Islamic physicians such as Ibn Sina described [[clinical trials]] for determining the efficacy of medical [[drug]]s and [[Chemical substance|substances]].&lt;ref name=&quot;MeinartTonascia&quot;&gt;{{cite book |first1=Curtis L. |last1=Meinert |first2=Susan |last2=Tonascia |title=Clinical trials: design, conduct, and analysis |year=1986 |publisher=[[Oxford University Press]] |page=3 |url=https://books.google.com/books?id=i1oAxuE29MUC&amp;pg=PA3 |isbn=978-0-19-503568-1 }}&lt;/ref&gt;

===طبيعيات===
[[File:Banu musa mechanical.jpg|thumb|upright|''Self trimming lamp'' in [[Banū Mūsā|Ahmad ibn Mūsā ibn Shākir]]'s treatise on mechanical devices, c. 850]]
{{Main|Physics in the medieval Islamic world}}

The fields of physics studied in this period, apart from optics and astronomy which are described separately, are aspects of [[mechanics]]: [[statics]], [[dynamics (mechanics)|dynamics]], [[kinematics]] and [[Motion (physics)|motion]]. In the sixth century [[John Philoponus]] ({{circa|490|570}}) rejected the [[Aristotle|Aristotelian]] view of motion. He argued instead that an object acquires an inclination to move when it has a motive power impressed on it. In the eleventh century Ibn Sina adopted roughly the same idea, namely that a moving object has force which is dissipated by external agents like air resistance.&lt;ref name=&quot;ibn sina and buridan&quot;&gt;{{cite journal |last=Sayili |first=Aydin |title=Ibn Sina and Buridan on the Motion the Projectile |journal=Annals of the New York Academy of Sciences |volume=500 |issue=1 |pages=477–482 |doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x |year=1987 |s2cid=84784804 }}&lt;/ref&gt; Ibn Sina distinguished between &quot;force&quot; and &quot;inclination&quot; (''mayl''); he claimed that an object gained ''mayl'' when the object is in opposition to its natural motion. He concluded that continuation of motion depends on the inclination that is transferred to the object, and that the object remains in motion until the ''mayl'' is spent. He also claimed that a projectile in a vacuum would not stop unless it is acted upon. That view accords with [[Newton's first law of motion]], on inertia.&lt;ref name=Espinoza&gt;{{cite journal |last=Espinoza |first=Fernando |title=An Analysis of the Historical Development of Ideas About Motion and its Implications for Teaching |journal=Physics Education |volume=40 |issue=2 |doi=10.1088/0031-9120/40/2/002 |year=2005 |pages=139–146|bibcode=2005PhyEd..40..139E |s2cid=250809354 }}&lt;/ref&gt; As a non-Aristotelian suggestion, it was essentially abandoned until it was described as &quot;impetus&quot; by [[Jean Buridan]] (c. 1295–1363), who was likely influenced by Ibn Sina's [[The Book of Healing|''Book of Healing'']].&lt;ref name=&quot;ibn sina and buridan&quot;/&gt;

In the ''Shadows'', [[Abū Rayḥān al-Bīrūnī]] (973–1048) describes non-uniform motion as the result of acceleration.&lt;ref name=&quot;al-biruni&quot;&gt;{{cite web| title=Biography of Al-Biruni| publisher=University of St. Andrews, Scotland |url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Al-Biruni.html}}&lt;/ref&gt; Ibn-Sina's theory of ''mayl'' tried to relate the velocity and weight of a moving object, a precursor of the concept of [[momentum]].&lt;ref name=&quot;Nasr &amp; Razavi&quot;&gt;{{cite book |last1=Nasr |first1=S. H. |last2=Razavi |first2=M. A. |title=The Islamic Intellectual Tradition in Persia |date=1996 |publisher=Routledge}}&lt;/ref&gt; Aristotle's theory of motion stated that a constant force produces a uniform motion; [[Abu'l-Barakāt al-Baghdādī]] (c. 1080 – 1164/5) disagreed, arguing that velocity and acceleration are two different things, and that force is proportional to acceleration, not to velocity.&lt;ref name=Gutman&gt;{{cite book |title=Studies in Arabic versions of Greek texts and in mediaeval science |volume=2 |first=Shlomo |last=Pines |author-link=Shlomo Pines |publisher=Brill Publishers |year=1986 |isbn=978-965-223-626-5 |page=203}}&lt;/ref&gt;

[[Banū Mūsā|The Banu Musa brothers]], Jafar-Muhammad, Ahmad and al-Hasan (c. early 9th century) invented automated devices described in their [[Book of Ingenious Devices]].&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.161–163]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Lindberg |first=David |title=Science in the Middle Ages |publisher=University of Chicago Press |year=1978 |pages=23, 56}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |editor-last=Selin |editor-first=Helaine |editor-link=Helaine Selin |title=Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures |publisher=Kluwer Academic Publishers |year=1997 |pages=151, 235, 375}}&lt;/ref&gt; Advances on the subject were also made by [[al-Jazari]] and [[Ibn Ma'ruf]].

===علم حيوانيات===
[[File:Al-Jahiz - pages from Kitaab al Hayawaan 3.jpg|thumb|upright|Page from the ''Kitāb al-Hayawān'' (''Book of Animals'') by [[Al-Jahiz]]. Ninth century]]
{{Further|Kitāb al-Hayawān}}

Many [[Transmission of the Greek Classics|classical works, including those of Aristotle, were transmitted from Greek]] to Syriac, then to Arabic, then to Latin in the Middle Ages. [[Aristotle's biology|Aristotle's zoology]] remained dominant in its field for two thousand years.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Hoffman |first=Eva R. |title=Translating Image and Text in the Medieval Mediterranean World between the Tenth and Thirteenth Centuries|work=Mechanisms of Exchange: Transmission in Medieval Art and Architecture of the Mediterranean, ca. 1000–1500 |url=https://books.google.com/books?id=XaNjNFu8fnEC&amp;pg=PA288 |year=2013 |publisher=Brill |isbn=978-90-04-25034-5 |pages=288–}}&lt;/ref&gt; The ''[[Kitāb al-Hayawān]]'' (كتاب الحيوان, English: ''Book of Animals'') is a 9th-century [[Arabic]] translation of ''History of Animals'': 1–10, ''On the Parts of Animals'': 11–14,&lt;ref&gt;Kruk, R., 1979, The Arabic Version of Aristotle's ''Parts of Animals'': book XI–XIV of the Kitab al-Hayawan, Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences, Amsterdam-Oxford 1979.&lt;/ref&gt; and ''Generation of Animals'': 15–19.&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Contadini |first1=Anna |title=A World of Beasts: A Thirteenth-Century Illustrated Arabic Book on Animals (the Kitab Na't al-Hayawan) in the Ibn Bakhtishu' Tradition) |date=2012 |publisher=Brill |location=Leiden |url=https://books.google.com/books?id=mf0xAQAAQBAJ&amp;pg=PA39|isbn=978-90-04-22265-6 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Kruk, R., 2003, &quot;La zoologie aristotélicienne. Tradition arabe&quot;, DPhA Supplement, 329–334&lt;/ref&gt;

The book was mentioned by [[Al-Kindī]] (died 850), and commented on by [[Avicenna]] (Ibn Sīnā) in his ''[[The Book of Healing]]''. [[Avempace]] (Ibn Bājja) and [[Averroes]] (Ibn Rushd) commented on and criticised ''On the Parts of Animals'' and ''Generation of Animals''.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Leroi |first=Armand Marie |author-link=Armand Marie Leroi |title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science |title-link=Aristotle's Lagoon |publisher=Bloomsbury |date=2014 |isbn=978-1-4088-3622-4 |pages=354–355}}&lt;/ref&gt;

==اهميت==
مسلمان سائنسدانن هڪ تجرباتي سائنس جو، انهن جي مدد سان سائنسي طريقي ۽ سائنسي تحقيق لاءِ انهن جي سادا، تجرباتي ۽ مقداري انداز سان، بنياد رکڻ ۾ مدد ڪئي. وڌيڪ عام معنيٰ ۾، اسلامي سائنس جي مثبت ڪاميابي صدين تائين، ڪيترن ئي ادارن ۾، رصد گاهن کان وٺي لائبريرين، مدرسن کان وٺي اسپتالن ۽ ڪورٽن تائين، ٻنهي اسلامي سونهري دور جي اوج تي ۽ ڪجهه صدين تائين ڦهلجڻ ئي هئي. بعد ۾ اهو ابتدائي جديد يورپ وانگر سائنسي انقلاب جو سبب نه بڻيو، پر اهڙيون خارجي موازن کي، هڪ ڪامياب قرون وسطي واري ثقافت تي &quot;تاريخ ۽ ثقافتي طور تي اجنبي معيار&quot; لاڳو ڪري، شايد رد ڪيو وڃي ٿو.

==پڻ ڏسو== 
* [[اسلام ۽ سائنس]] 
* [[سائنسي طريقو]] 
* [[اسلامي اقتصاديات جي تاريخ]] 
* [[اسلامي فلسفو]] 
* [[سائنس ڏانهن اسلامي رويو]] 
* [[مسلم دنيا ۾ سائنس ۽ انجنيئرنگ جو خاڪو]] 
==خارجي لنڪس==
{{Commons category|History of Islamic science}}
*[http://www.aina.org/books/hgsptta.pdf &quot;How Greek Science Passed to the Arabs&quot;] by [[De Lacy O'Leary]]
*{{cite web |url=http://www.columbia.edu/~gas1/project/visions/case1/sci.1.html |title=Whose Science is Arabic Science in Renaissance Europe? |first=George |last=Saliba |author-link=George Saliba |ref=none}}
*Habibi, Golareh. [https://www.scq.ubc.ca/is-there-such-a-thing-as-islamic-science-the-influence-of-islam-on-the-world-of-science/ is there such a thing as Islamic science? the influence of Islam on the world of science], ''Science Creative Quarterly''.
{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Science In Medieval Islam}}
[[زمرو:سائنس جي تاريخ]]
[[زمرو:اسلامي سونهري دور]]
[[زمرو:وچ اوڀر جي تاريخ]]
[[Category:Science in the Middle Ages|Islamic world]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:اسلام]]
[[زمرو:اسلام ۽ سائنس]]</text>
      <sha1>aktrxhcbj0zidj980yhna6qmovk4dt9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322037</id>
      <parentid>322036</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T05:58:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322037</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46287" sha1="kq9cgraalrjanoz253qewdb823m6j6b" xml:space="preserve">[[File:Tusi_couple.jpg|thumb|طوسي جوڙو، هڪ رياضياتي اوزار، فارسي پوليميٿ [[نصيرالدين طوسي|نصير الدين طوسي]] طرفان ايجاد ڪيو ويو ته جيئن سيارن جي مدار ۾ گردش مڪمل طور تي گول نه هجي.]]
'''وچين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس''' (Science in the Medieval Islamic world)، اها سائنس جيڪا اسلامي سونهري دور ۾ [[بغداد]] جي [[عباسي خلافت]]، قرطبه جي اموي حڪومت، اشبيليه جي عبادين، ساماني، زيارڊي ۽  [[ايران|فارس]] ۽ ان کان ٻاهر بني بويه جي دور ۾، تقريبن 786ع ۽ 1258ع جي وچ ۾، ترقي ڪئي هئي. اسلامي سائنسي ڪاميابيون مختلف ميدانن تي، خاص ڪري علم فلڪيات، رياضي ۽ طب تي مشتمل آهن. سائنسي تحقيق جي ٻين مضمونن ۾ ڪيميا ۽  علم ڪيميا، [[نباتاتيات]] ۽ زراعت، جاگرافي ۽ نقشا نگاري، بصريات، اکين جي علم، فارماڪولوجي، طبيعيات ۽ [[حيوانيات|علم حيوانيات]] شامل آهن.

وچين دور جي اسلامي سائنس جا مقصد عملي فائدن سان گڏ تحقيق ۽ علم به هئا. مثال طور، علم فلڪيات ''[[قبلو|قبله جي]]'' تعين ڪرڻ لاءِ مفيد هو، جنهن طرف نماز ادا ڪئي وڃي ٿي، علم نباتاتيات کي زراعت ۾ عملي طور استعمال ڪيو ويو، جيئن ابن بسال ۽ ابن العوام جي ڪمن ۾ ۽ جاگرافي ابو زيد البلخي کي نقشا درست ڪرڻ جي قابل بڻايو. اسلامي رياضيدانن جهڙوڪ الخوارزمي، [[ابن سينا]] ۽ جمشيد الڪشي [[آلجبرا|الجبرا]]، ٽرگنوميٽري، [[جاميٽري]] ۽ عربي انگن ۾ ترقي ڪئي. مسلمان طبيب، [[ماتا (بيماري)|چيچڪ]] ۽ [[اُرڙي|خسري]] جهڙي بيمارين کي بيان ڪيو ۽ ڪلاسيڪل يوناني طبي نظريي کي چيلينج ڪيو. [[البيروني]]، ابن سينا ۽ ٻين ٻوٽن ۽ ڪيميائي مرڪبن مان ٺهيل سوين دوائن جي تياري ٻڌايو. مسلمان طبيعيات دانن جهڙوڪ [[ابن ھيثم|ابن الهيثم]]، البيروني ۽ ٻين [[بصريات]] ۽ [[ميڪانيات]] سان گڏوگڏ [[فلڪيات]] جو اڀياس ڪيو ۽ [[ارسطو]] جي [[حرڪت (فزڪس)|حرڪت]] جي باري ۾ نظريي تي تنقيد ڪئي.

وچين دور ۾، اسلامي سائنس [[رومي (ڀونوچ) سمنڊ|رومي سمنڊ]] جي چوڌاري وسيع علائقي ۾ ۽ اڳتي هلي، ڪيترن ئي صدين تائين، ادارن جي هڪ وسيع رينج ۾ ترقي ڪئي.

==پس منظر ۽ تاريخ==
[[File:Map of expansion of Caliphate.svg|thumb|left|upright=1|اسلامي فتوحات:
{{legend|#a1584e|[[محمد|حضرت محمد ﷺ]] جي دور ۾، 622ع کان 632 ع تائين}}
{{legend|#ef9070|[[راشدين خلافت|خليفي راشدين]] جي دور ۾، 632ع کان 661 ع تائين}}
{{legend|#fad07d|[[ٻنو اميه|اموي خليفن]] جي دور ۾، 661ع کان 750 ع تائين}}]]
{{Further|تاريخ اسلام}}اسلامي دور سال 622ع ۾ شروع ٿيو. اسلامي فوجون آخرڪار [[عرب جزيري نما|عربستان]]، [[مصر]] ۽ [[ميسوپوٽيميا|عراق]] کي فتح ڪري ورتو ۽ ڪاميابيءَ سان چند ڏهاڪن اندر [[ساساني سلطنت|پارسي]] ۽ [[بازنطيني سلطنت|بازنطيني سلطنتن]] کي علائقي مان نيڪالي ڏني. هڪ صدي اندر اسلام اولهه ۾ موجوده [[پورچوگال|پرتگال]] ۽ اوڀر ۾ [[وچ ايشيا]] تائين پهچي چڪو هو. اسلامي سونهري دور (تقريبن 786 ۽ 1258 جي وچ ۾) [[عباسي خلافت]] (750ع کان 1258ع تائين) جي دور ۾، مستحڪم سياسي جوڙجڪ ۽ ترقي يافته واپار سان گڏ، ترقي ڪيو. اسلامي سلطنت جا اهم مذهبي ۽ ثقافتي ڪارناما عربي ۽ ڪڏهن ڪڏهن فارسي ۾ ترجمو ڪيا ويا. اسلامي ثقافت کي يوناني، هندستاني، آشوري ۽ فارسي ثقافتن جا اثر ورثي ۾ مليا. اسلام جي بنياد تي، اعلي ثقافت ۽ جدت جو هڪ دور، آبادي ۽ شهرن ۾ تيزيء سان واڌ سان، هڪ نئين گڏيل تهذيب قائم ڪئي وئي. عرب زرعي انقلاب ٻهراڙين ۾ وڌيڪ فصلن ۽ بهتر زرعي ٽيڪنالاجي، خاص طور تي آبپاشي کڻي آيو. هن وڏي آبادي جي حمايت ڪئي ۽ ثقافت کي ڦهلائڻ جي قابل ڪيو.&lt;ref name=&quot;Hodgson2&quot;&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/ventureofislamco00hodg/page/233|title=The Venture of Islam; Conscience and History in a World Civilisation Vol 1|last=Hodgson|first=Marshall|date=1974|publisher=University of Chicago|isbn=978-0-226-34683-0|pages=[https://archive.org/details/ventureofislamco00hodg/page/233 233–238]|author-link=Marshall Hodgson}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;McClellanDorn20062&quot;&gt;McClellan and Dorn [[وچئين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس#CITEREFMcClellanDorn2006|2006, pp.103–115]]&lt;/ref&gt; نائين صدي عيسويءَ کان پوءِ، [[الڪندي]] جهڙن عالمن هندي، آشوري، فارسي ۽ يوناني علمن جو ترجمو ڪيو،&lt;ref name=&quot;SEP-Al-Kindi2&quot;&gt;{{cite encyclopedia|title=Al-Kindi|url=https://plato.stanford.edu/entries/al-kindi/|encyclopedia=[[Stanford Encyclopedia of Philosophy]]|date=17 March 2015}}&lt;/ref&gt; جنهن ۾ [[ارسطو|ارسطوءَ]] جي خيالات به شامل آهن. انهن ترجمن اسلامي دنيا جي سائنسدانن جي ترقيءَ جي حمايت ڪئي.&lt;ref name=&quot;RobinsonCambridge2&quot;&gt;{{cite book|title=The Cambridge Illustrated History of the Islamic World|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=1996|editor-last=Robinson|editor-first=Francis|editor-link=Francis Robinson|pages=228–229}}&lt;/ref&gt;
[[File:Abbasids850.png|thumb|left|upright=1|عباسي خلافت، 750-1261ع، (۽ بعد ۾ مصر ۾) اٽڪل 850ع ۾ پنهنجي عروج تي]]
اسلامي سائنس اسپين جي ابتدائي عيسائي فتح کان بچي وئي، جنهن ۾ 1248ع ۾ اشبيليه جو سقوط به شامل آهي، جيئن اڀرندي مرڪزن ۾ ڪم جاري رهيو (جهڙوڪ فارس ۾). سال 1492ع ۾ اسپين جي فتح کان پوءِ اسلامي دنيا معاشي ۽ ثقافتي زوال جو شڪار ٿي وئي.&lt;ref name=&quot;McClellanDorn20063&quot;&gt;McClellan and Dorn [[وچئين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس#CITEREFMcClellanDorn2006|2006, pp.103–115]]&lt;/ref&gt; عباسي خلافت جي پٺيان عثماني سلطنت (1299 کان 1922ع تائين) جو مرڪز ترڪي ۾ هو ۽ صفوي سلطنت (1501ع کان 1736ع تائين) جو مرڪز فارس ۾ هو، جتي فن ۽ سائنس ۾ ڪم جاري رهيو.&lt;ref&gt;Turner [[وچئين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس#CITEREFTurner1997|1997, p.7]]&lt;/ref&gt;

==تحقيق جا ميدان==
Medieval Islamic scientific achievements encompassed a wide range of subject areas, especially [[Mathematics in medieval Islam|mathematics]], [[Astronomy in the medieval Islamic world|astronomy]], and [[Medicine in the medieval Islamic world|medicine]].&lt;ref name=RobinsonCambridge/&gt; Other subjects of scientific inquiry included [[Physics in the medieval Islamic world|physics]], [[Alchemy and chemistry in medieval Islam|alchemy and chemistry]], [[Ophthalmology in medieval Islam|ophthalmology]], and [[Geography and cartography in medieval Islam|geography and cartography]].&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, Table of contents]]&lt;/ref&gt;{{efn|{{harvnb|Lindberg|Shank|2013|loc=chapters 1–5}} cover science, mathematics and medicine in Islam.}}

===ڪيميا ۽ علم ڪيميا===
{{Main |Alchemy and chemistry in the medieval Islamic world}}

The early Islamic period saw the establishment of theoretical frameworks in [[alchemy]] and [[chemistry]]. The [[sulfur-mercury theory of metals]], first found in ''[[Sirr al-khalīqa]]'' (&quot;The Secret of Creation&quot;, c. 750–850, [[pseudepigraphy|falsely attributed]] to [[Apollonius of Tyana]]), and in the writings attributed to [[Jabir ibn Hayyan]] (written c. 850–950),&lt;ref name=&quot;Kraus&quot;&gt;{{cite book |last=Kraus |first=Paul |author-link=Paul Kraus (Arabist) |year=1942–1943 |title=Jâbir ibn Hayyân: Contribution à l'histoire des idées scientifiques dans l'Islam. I. Le corpus des écrits jâbiriens. II. Jâbir et la science grecque |publisher=Institut Français d'Archéologie Orientale |location=Cairo |oclc=468740510 |isbn=978-3-487-09115-0}} vol. II, p. 1, note 1; {{cite book |last=Weisser |first=Ursula |editor-first1=Otto |editor-last1=Spies |title=Das &quot;Buch über das Geheimnis der Schöpfung&quot; von Pseudo-Apollonios von Tyana |publisher=[[De Gruyter]] |year=1980 |location=Berlin |doi=10.1515/9783110866933 |page=199|isbn=978-3-11-007333-1 }}&lt;/ref&gt; remained the basis of theories of metallic composition until the 18th century.&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Norris |first=John |year=2006 |title=The Mineral Exhalation Theory of Metallogenesis in Pre-Modern Mineral Science |journal=Ambix |volume=53 |issue=1 |pages=43–65 |doi=10.1179/174582306X93183|s2cid=97109455 }}&lt;/ref&gt; The ''[[Emerald Tablet]]'', a cryptic text that all later alchemists up to and including [[Isaac Newton]] saw as the foundation of their art, first occurs in the ''Sirr al-khalīqa'' and in one of the works attributed to Jabir.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Weisser |first=Ursula |editor-first1=Otto |editor-last1=Spies |title=Das &quot;Buch über das Geheimnis der Schöpfung&quot; von Pseudo-Apollonios von Tyana |publisher=[[De Gruyter]] |year=1980 |location=Berlin |doi=10.1515/9783110866933|isbn=978-3-11-007333-1 }} p. 46. On Newton's alchemy, see {{cite book |last=Newman |first=William R. |author-link=William R. Newman |title=Newton the Alchemist: Science, Enigma, and the Quest for Nature's Secret Fire |year=2019 |publisher=Princeton University Press |location=Princeton |isbn=978-0-691-17487-7}}&lt;/ref&gt; In practical chemistry, the works of Jabir, and those of the Persian alchemist and physician [[Abu Bakr al-Razi]] (c. 865–925), contain the earliest systematic classifications of chemical substances.&lt;ref name=&quot;chemicke-listy.cz&quot;&gt;{{cite journal |last1=Karpenko |first1=Vladimír |last2=Norris |first2=John A. |year=2002 |title=Vitriol in the History of Chemistry |journal=Chemické listy |volume=96 |issue=12 |pages=997–1005 |url=http://www.chemicke-listy.cz/ojs3/index.php/chemicke-listy/article/view/2266}}&lt;/ref&gt; Alchemists were also interested in artificially creating such substances.&lt;ref&gt;See {{cite book |last=Newman |first=William R. |author-link=William R. Newman |year=2004 |title=Promethean Ambitions: Alchemy and the Quest to Perfect Nature |location=Chicago |publisher=University of Chicago Press |isbn=978-0-226-57524-7}}&lt;/ref&gt; Jabir describes the synthesis of [[ammonium chloride]] ([[sal ammoniac]]) from [[Organic compound|organic substances]],&lt;ref name=&quot;Kraus&quot;/&gt; and Abu Bakr al-Razi experimented with the heating of ammonium chloride, [[vitriol]], and other [[Salt (chemistry)|salts]], which would eventually lead to the discovery of the [[mineral acids]] by 13th-century Latin alchemists such as [[pseudo-Geber]].&lt;ref name=&quot;chemicke-listy.cz&quot;/&gt;

===فلڪيات ۽ ڪاسمولوجي===
[[File:Lunar phases al-Biruni.jpg|thumb|[[al-Biruni]]'s explanation of the [[Lunar phase|phases of the moon]] ]]
{{Main|Astronomy in the medieval Islamic world| Cosmology in medieval Islam}}

Astronomy became a major discipline within Islamic science. Astronomers devoted effort both towards understanding the nature of the cosmos and to practical purposes. One application involved determining the [[Qibla|''Qibla'', the direction to face during prayer]]. Another was [[Astrology in medieval Islam|astrology]], predicting events affecting human life and [[electional astrology|selecting suitable times for actions]] such as going to war or founding a city.&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.59–116]]&lt;/ref&gt; [[Al-Battani]] (850–922) accurately determined the length of the solar year. He contributed to the [[Tables of Toledo]], used by astronomers to predict the movements of the sun, moon and planets across the sky. [[Nicolaus Copernicus|Copernicus]] (1473–1543) later used some of Al-Battani's astronomic tables.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.74, 148–150]]&lt;/ref&gt;

[[Al-Zarqali]] (1028–1087) developed a more accurate [[astrolabe]], used for centuries afterwards. He constructed a [[water clock]] in [[Toledo, Spain|Toledo]], discovered that the Sun's [[apogee]] moves slowly relative to the fixed stars, and obtained a good estimate of its motion&lt;ref&gt;[[#CITEREFLinton2004|Linton (2004)]], [https://books.google.com/books?id=aJuwFLGWKF8C&amp;pg=PA97 p.97)]. Owing to the unreliability of the data al-Zarqali relied on for this estimate, its remarkable accuracy was fortuitous.&lt;/ref&gt; for its rate of change.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.73–75]]&lt;/ref&gt; [[Nasir al-Din al-Tusi]] (1201–1274) wrote an important revision to [[Ptolemaic system|Ptolemy's 2nd-century celestial model]]. When Tusi became [[Hulagu Khan|Helagu]]'s astrologer, he was given an observatory and gained access to Chinese techniques and observations. He developed [[trigonometry]] as a separate field, and compiled the most [[Zij-i Ilkhani|accurate astronomical tables]] available up to that time.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.132–135]]&lt;/ref&gt;

===علم نباتاتيات ۽ زراعت===
{{Further|Arab Agricultural Revolution}}

[[File:A Quince Tree, a Cypress Tree, and a Sumac Tree in Zakariya al-Qazwini's Wonders of Creation.jpg|thumb|upright|[[Quince]], [[cypress]], and [[sumac]] trees, in [[Zakariya al-Qazwini]]'s 13th century [[ʿAjā'ib al-makhlūqāt wa gharā'ib al-mawjūdāt|''Wonders of Creation'']] ]]

The study of the natural world extended to a detailed examination of plants. The work done proved directly useful in the unprecedented growth of [[pharmacology]]&lt;!--see Pharmacology below for details--&gt; across the Islamic world.&lt;ref name=Turner138/&gt; [[Abu Hanifa Dinawari|Al-Dinawari]] (815–896) popularised [[botany]] in the Islamic world with his six-volume ''Kitab al-Nabat'' (''Book of Plants''). Only volumes 3 and 5 have survived, with part of volume 6 reconstructed from quoted passages. The surviving text describes 637 plants in alphabetical order from the letters ''sin'' to ''ya'', so the whole book must have covered several thousand kinds of plants. Al-Dinawari described the phases of [[plant growth]] and the production of flowers and fruit. The thirteenth century encyclopedia compiled by [[Zakariya al-Qazwini]] (1203–1283) – [[ʿAjā'ib al-makhlūqāt wa gharā'ib al-mawjūdāt|''ʿAjā'ib al-makhlūqāt'' (The Wonders of Creation)]] – contained, among many other topics, both realistic botany and fantastic accounts. For example, he described trees which grew birds on their twigs in place of leaves, but which could only be found in the far-distant British Isles.&lt;ref name=Fahd-815&gt;{{citation|last=Fahd |first=Toufic |title=Botany and agriculture| page=815}}, in Morelon &amp; Rashed [[#CITEREFMorelonRashed1996|1996, pp.813–852]]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Turner138&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.138–139]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.162–188]]&lt;/ref&gt; The use and cultivation of plants was documented in the 11th century by [[Ibn Bassal|Muhammad bin Ibrāhīm Ibn Bassāl]] of [[Toledo, Spain|Toledo]] in his book ''Dīwān al-filāha'' (The Court of Agriculture), and by [[Ibn al-'Awwam|Ibn al-'Awwam al-Ishbīlī]] (also called Abū l-Khayr al-Ishbīlī) of [[Seville]] in his 12th century book ''Kitāb al-Filāha'' (Treatise on Agriculture). Ibn Bassāl had travelled widely across the Islamic world, returning with a detailed knowledge of [[agronomy]] that fed into the [[Arab Agricultural Revolution]]. His practical and systematic book describes over 180 plants and how to propagate and care for them. It covered leaf- and root-vegetables, herbs, spices and trees.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Ibn Baṣṣāl: Dīwān al-filāḥa / Kitāb al-qaṣd wa'l-bayān |url=http://www.filaha.org/author_Ibn_bassal.html |website=The Filaha Texts Project: The Arabic Books of Husbandry |access-date=11 April 2017}}&lt;/ref&gt;

===جاگرافي ۽ نقشا نويسي===
[[File:Piri reis world map 01.jpg|thumb|upright| Surviving fragment of the [[Piri Reis map|first World Map]] of [[Piri Reis]] (1513)]]
{{Main|Geography and cartography in medieval Islam}}

The spread of Islam across Western Asia and North Africa encouraged an unprecedented growth in trade and travel by land and sea as far away as Southeast Asia, China, much of Africa, Scandinavia and even Iceland. Geographers worked to compile increasingly accurate maps of the known world, starting from many existing but fragmentary sources.&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.117–130]]&lt;/ref&gt; [[Abu Zayd al-Balkhi]] (850–934), founder of the Balkhī school of cartography in Baghdad, wrote an atlas called ''Figures of the Regions'' (Suwar al-aqalim).&lt;ref&gt;{{cite book |author1=Edson, E. |author2=[[Savage-Smith, Emilie]] |title=Medieval Views of the Cosmos |pages=61–63 |publisher=Bodleian Library |date=2004 |isbn=978-1-851-24184-2}}&lt;/ref&gt;
[[Al-Biruni]] (973–1048) measured the radius of the earth using a new method. It involved observing the height of a mountain at [[Nandana]] (now in Pakistan).&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia |last=Pingree |first=David |author-link=David Pingree |title=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN iv. Geography |encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]] |date=March 1997 |publisher=Columbia University |isbn=978-1-56859-050-9}}&lt;/ref&gt; [[Al-Idrisi]] (1100–1166) drew a map of the world for [[Roger II of Sicily|Roger]], the Norman King of Sicily (ruled 1105–1154). He also wrote the ''[[Tabula Rogeriana]]'' (Book of Roger), a geographic study of the peoples, climates, resources and industries of the whole of the world known at that time.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.79–80]]&lt;/ref&gt; The [[Ottoman Empire|Ottoman]] [[admiral]] [[Piri Reis]] ({{circa}} 1470–1553) made a map of the New World and West Africa in 1513. He made use of maps from Greece, Portugal, Muslim sources, and perhaps one made by [[Christopher Columbus]]. He represented a part of a major tradition of Ottoman cartography.&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.128–129]]&lt;/ref&gt;

&lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
File:TabulaRogeriana upside-down.jpg| Modern copy of [[al-Idrisi]]'s 1154 ''[[Tabula Rogeriana]]'', upside-down, north at top
&lt;/gallery&gt;

===رياضي===
[[File:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|thumb|upright|left| A page from [[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|al-Khwarizmi]]'s ''Algebra'']]
{{Main|Mathematics in medieval Islam}}

Islamic mathematicians gathered, organised and clarified the mathematics they inherited from ancient Egypt, Greece, India, Mesopotamia and Persia, and went on to make innovations of their own. Islamic mathematics covered [[algebra]], [[geometry]] and [[arithmetic]]. Algebra was mainly used for recreation: it had few practical applications at that time. Geometry was studied at different levels. Some texts contain practical geometrical rules for surveying and for measuring figures. Theoretical geometry was a necessary prerequisite for understanding astronomy and optics, and it required years of concentrated work. Early in the Abbasid caliphate (founded 750), soon after the foundation of Baghdad in 762, some mathematical knowledge was assimilated by [[al-Mansur]]'s group of scientists from the pre-Islamic Persian tradition in astronomy. Astronomers from India were invited to the court of the caliph in the late eighth century; they explained the rudimentary [[trigonometry|trigonometrical]] techniques used in Indian astronomy. Ancient Greek works such as [[Ptolemy]]'s ''[[Almagest]]'' and [[Euclid's Elements|Euclid's ''Elements'']] were translated into Arabic. By the second half of the ninth century, Islamic mathematicians were already making contributions to the most sophisticated parts of Greek geometry. Islamic mathematics reached its apogee in the Eastern part of the Islamic world between the tenth and twelfth centuries. Most medieval Islamic mathematicians wrote in Arabic, others in Persian.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Meri |first=Josef W. |title=Medieval Islamic Civilization, Volume 1: An Encyclopedia |date=January 2006 |publisher=[[Routledge]] |isbn=978-0-415-96691-7 |pages=484–485}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.43–61]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |first1=Jan P. |last1=Hogendijk |last2=Berggren |first2=J. L. |title=''Episodes in the Mathematics of Medieval Islam'' by J. Lennart Berggren |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=109 |issue=4 |year=1989 |pages=697–698 |doi=10.2307/604119 |jstor=604119}}&lt;/ref&gt;

[[File:Khayyam-paper-1stpage.png|thumb|upright|[[Omar Khayyam]]'s &quot;Cubic equation and intersection of [[conic sections]]&quot;]]

[[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|Al-Khwarizmi]] (8th–9th centuries) was instrumental in the adoption of the [[Hindu–Arabic numeral system]] and the development of [[algebra]], introduced methods of simplifying equations, and used [[Euclidean geometry]] in his proofs.&lt;ref&gt;[[Gerald J. Toomer|Toomer, Gerald]] (1990). &quot;Al-Khwārizmī, Abu Jaʿfar Muḥammad ibn Mūsā&quot;. In Gillispie, Charles Coulston. ''Dictionary of Scientific Biography''. 7. New York: Charles Scribner's Sons. {{ISBN|978-0-684-16962-0}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.139–145]]&lt;/ref&gt; He was the first to treat algebra as an independent discipline in its own right,&lt;ref name=&quot;Gandz&quot;&gt;{{citation |last=Gandz |first=S. |title=The Sources of Al-Khowārizmī's Algebra |journal=[[Osiris (journal)|Osiris]] |volume=1 |year=1936 |pages=263–277|doi=10.1086/368426 |s2cid=60770737 }}, page 263–277: &quot;In a sense, al-Khwarizmi is more entitled to be called &quot;the father of algebra&quot; than Diophantus because al-Khwarizmi is the first to teach algebra in an elementary form and for its own sake, Diophantus is primarily concerned with the theory of numbers&quot;.&lt;/ref&gt; and presented the first systematic solution of [[linear equation|linear]] and [[quadratic equation]]s.&lt;ref name=&quot;Maher&quot;&gt;Maher, P. (1998). From Al-Jabr to Algebra. Mathematics in School, 27(4), 14–15.&lt;/ref&gt;{{rp|14}}
[[Ibn Ishaq al-Kindi]] (801–873) worked on cryptography for the [[Abbasid Caliphate]],&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.49–52]]&lt;/ref&gt; and gave the first known recorded explanation of [[cryptanalysis]] and the first description of the method of [[Frequency analysis (cryptanalysis)|frequency analysis]].&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Broemeling |first=Lyle D.|title=An Account of Early Statistical Inference in Arab Cryptology |journal=The American Statistician |date=1 November 2011 |volume=65 |issue=4 |pages=255–257 |doi=10.1198/tas.2011.10191|s2cid=123537702}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | last1=Al-Kadi | first1=Ibrahim A. | year=1992 | title=The origins of cryptology: The Arab contributions | journal=Cryptologia | volume=16 | issue=2| pages=97–126 | doi=10.1080/0161-119291866801}}&lt;/ref&gt;
[[Avicenna]] ({{circa}} 980–1037) contributed to mathematical techniques such as [[casting out nines]].&lt;ref name=&quot;Masood 2009, pp.104&quot;&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.104–105]]&lt;/ref&gt; [[Thābit ibn Qurra]] (835–901) calculated the solution to a [[Mathematical chess problem|chessboard problem]] involving an exponential series.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.48–49]]&lt;/ref&gt;
[[Al-Farabi]] ({{circa}} 870–950) attempted to describe, geometrically, the [[Islamic geometric patterns|repeating patterns popular in Islamic decorative motifs]] in his book ''Spiritual Crafts and Natural Secrets in the Details of Geometrical Figures''.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.148–149]]&lt;/ref&gt; [[Omar Khayyam]] (1048–1131), known in the West as a poet, calculated the length of the year to within 5 decimal places, and found geometric solutions to all 13 forms of cubic equations, developing some [[quadratic equation]]s still in use.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.5, 104, 145–146]]&lt;/ref&gt; [[Jamshīd al-Kāshī]] (c. 1380–1429) is credited with several theorems of trigonometry, including the [[law of cosines]], also known as Al-Kashi's Theorem. He has been credited with the invention of [[decimal fractions]], and with a [[Horner's method|method like Horner's]] to calculate roots. He calculated [[Pi|π]] correctly to 17 significant figures.&lt;ref&gt;O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., &quot;Ghiyath al-Din Jamshid Mas'ud al-Kashi&quot;, MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews.&lt;/ref&gt;

Sometime around the seventh century, Islamic scholars adopted the [[Hindu–Arabic numeral system]], describing their use in a standard type of text ''fī l-ḥisāb al hindī'', (On the numbers of the Indians). A distinctive Western Arabic variant of the [[Eastern Arabic numerals]] began to emerge around the 10th century in the [[Maghreb]] and [[Al-Andalus]] (sometimes called ''ghubar'' numerals, though the term is not always accepted), which are the direct ancestor of the modern [[Arabic numerals]] used throughout the world.&lt;ref&gt;{{citation |first=Paul |last=Kunitzsch |chapter=The Transmission of Hindu-Arabic Numerals Reconsidered |editor1=J. P. Hogendijk |editor2=A. I. Sabra |title=The Enterprise of Science in Islam: New Perspectives |chapter-url=https://books.google.com/books?id=_AUtLNtg3nsC&amp;pg=PA3 |year=2003 |publisher=MIT Press |isbn=978-0-262-19482-2 |pages=3–22}}&lt;/ref&gt;

===طب===
[[File:Mansur1911.jpg|thumb|upright|A coloured illustration from [[Mansur ibn Ilyas|Mansur]]'s ''Anatomy'', {{circa|1450}}]]
{{Main| Medicine in the medieval Islamic world}}

Islamic society paid careful attention to medicine, following a ''[[hadith]]'' enjoining the preservation of good health. Its physicians inherited knowledge and traditional medical beliefs from the civilisations of classical Greece, Rome, Syria, Persia and India. These included the writings of [[Hippocrates]] such as on the theory of the [[four humours]], and the theories of [[Galen]].&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.131–161]]&lt;/ref&gt; [[Muhammad ibn Zakariya al-Razi|al-Razi]] ({{circa}} 865–925) identified smallpox and measles, and recognized fever as a part of the body's defenses. He wrote a 23-volume compendium of Chinese, Indian, Persian, Syriac and Greek medicine. al-Razi questioned the classical Greek medical theory of how the four humours regulate [[Physiology|life processes]]. He challenged Galen's work on several fronts, including the treatment of [[bloodletting]], arguing that it was effective.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.74, 99–105]]&lt;/ref&gt;
[[al-Zahrawi]] (936–1013) was a surgeon whose most important surviving work is referred to as ''[[al-Tasrif]]'' (Medical Knowledge). It is a 30-volume set mainly discussing medical symptoms, treatments, and pharmacology. The last volume, on surgery, describes surgical instruments, supplies, and pioneering procedures.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.108–109]]&lt;/ref&gt; Avicenna (c. 980–1037) wrote the major medical textbook, ''[[The Canon of Medicine]]''.&lt;ref name=&quot;Masood 2009, pp.104&quot;/&gt; [[Ibn al-Nafis]] (1213–1288) wrote an influential book on medicine; it largely replaced Avicenna's ''Canon'' in the Islamic world. He wrote commentaries on Galen and on Avicenna's works. One of these commentaries, discovered in 1924, described [[Pulmonary circulation|the circulation of blood through the lungs]].&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.110–111]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.131–139]]&lt;/ref&gt;

===بصريات ۽ اکين جي بيمارين جو علم===
[[File:Cheshm manuscript.jpg|thumb|upright|The eye according to [[Hunayn ibn Ishaq]], {{circa|1200}}]]
{{Main|Physics in the medieval Islamic world#Optics|Ophthalmology in medieval Islam}}
[[File:Alhazen (122459248).jpg|thumb|upright=0.7|[[Ibn al-Haytham]] (Alhazen), (965–1039 [[Iraq]]). A polymath, sometimes considered the father of modern [[scientific method]]ology due to his emphasis on experimental data and on the [[reproducibility]] of its results.&lt;ref name=news.bbc.co.uk&gt;{{cite web |title=The 'first true scientist'|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/7810846.stm |work=BBC News |first=Jim |last=Al-Khalili |date=4 January 2009 |quote=Ibn al-Haytham is regarded as the father of the modern scientific method.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |title=Mind, Brain, and Education Science: A Comprehensive Guide to the New Brain-Based Teaching|year=2010|publisher=W. W. Norton &amp; Company |isbn=978-0-393-70607-9 |author=Tracey Tokuhama-Espinosa |page=39 |quote=Alhazen (or Al-Haytham; 965–1039 CE) was perhaps one of the greatest physicists of all times and a product of the Islamic Golden Age or Islamic Renaissance (7th–13th centuries). He made significant contributions to anatomy, astronomy, engineering, [[mathematics]], medicine, ophthalmology, philosophy, physics, psychology, and visual perception and is primarily attributed as the inventor of the scientific method, for which author Bradley Steffens (2006) describes him as the &quot;first scientist&quot;.}}&lt;/ref&gt;]]

Optics developed rapidly in this period. By the ninth century, there were works on physiological, geometrical and physical optics. Topics covered included mirror reflection.
[[Hunayn ibn Ishaq]] (809–873) wrote the book ''Ten Treatises on the Eye''; this remained influential in the West until the 17th century.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.47–48, 59, 96–97, 171–72]]&lt;/ref&gt;
[[Abbas Ibn Firnas|Abbas ibn Firnas]] (810–887) developed lenses for magnification and the improvement of vision.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.71–73]]&lt;/ref&gt;
[[Ibn Sahl (mathematician)|Ibn Sahl]] ({{circa}} 940–1000) discovered the law of refraction known as [[Snell's law]]. He used the law to produce the first [[Aspheric lens]]es that focused light without geometric aberrations.&lt;ref&gt;K. B. Wolf, &quot;Geometry and dynamics in refracting systems&quot;, ''European Journal of Physics'' 16, p. 14–20, 1995.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;R. Rashed, &quot;A pioneer in anaclastics: Ibn Sahl on burning mirrors and lenses&quot;, ''Isis'' 81, p. 464–491, 1990&lt;/ref&gt;

In the eleventh century [[Ibn al-Haytham]] (Alhazen, 965–1040) rejected the Greek ideas about vision, whether the Aristotelian tradition that held that the form of the perceived object entered the eye (but not its matter), or that of Euclid and Ptolemy which held that the eye emitted a ray. Al-Haytham proposed in his ''Book of Optics'' that vision occurs by way of light rays forming a cone with its vertex at the center of the eye. He suggested that light was reflected from different surfaces in different directions, thus causing objects to look different.&lt;ref name=Dallal&gt;{{cite book |last=Dallal |first=Ahmad |title=Islam, Science, and the Challenge of History |url=https://archive.org/details/islamsciencechal0000dall |url-access=registration |publisher=Yale University Press |date=2010 |pages=[https://archive.org/details/islamsciencechal0000dall/page/38 38–39]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Lindberg&gt;{{cite book |last=Lindberg |first=David C.|year=1976 |title=Theories of Vision from al-Kindi to Kepler |publisher=University of Chicago Press, Chicago |isbn=978-0-226-48234-7|oclc=1676198}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |last=El-Bizri |first=Nader |author-link=Nader El-Bizri |title=A Philosophical Perspective on Alhazen's Optics |work=Arabic Sciences and Philosophy, Vol. 15 |publisher=Cambridge University Press |date=2005 |pages=189–218}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last=El-Bizri |first=Nader |url=http://www.muslimheritage.com/article/nader-el-bizri-ibn-al-haytham-introduction |publisher=Muslim Heritage |title=Ibn al-Haytham |date=30 March 2011 |access-date=9 July 2017}}&lt;/ref&gt; He argued further that the mathematics of reflection and [[refraction]] needed to be consistent with the anatomy of the eye.&lt;ref name=&quot;Masood 2009, pp.173&quot;&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.173–175]]&lt;/ref&gt; He was also an early proponent of the [[scientific method]], the concept that a hypothesis must be proved by experiments based on confirmable procedures or mathematical evidence, five centuries before [[History of science in the Renaissance|Renaissance scientists]].&lt;ref&gt;{{citation |last=Ackerman |first=James S. |title=Distance Points: Essays in Theory and Renaissance Art and Architecture |date=August 1991 |location=Cambridge, Massachusetts |publisher=MIT Press |isbn=978-0-262-01122-8}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Haq&quot;&gt;[[Nomanul Haq|Haq, Syed]] (2009). &quot;Science in Islam&quot;. Oxford Dictionary of the Middle Ages. {{ISSN|1703-7603}}. Retrieved 22 October 2014.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Toomer&quot;&gt;[[G. J. Toomer]]. [https://www.jstor.org/stable/228328?pg=464 Review on JSTOR, Toomer's 1964 review of Matthias Schramm (1963) ''Ibn Al-Haythams Weg Zur Physik''] Toomer p.464: &quot;Schramm sums up [Ibn Al-Haytham's] achievement in the development of scientific method.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.light2015.org/Home/ScienceStories/1000-Years-of-Arabic-Optics.html|title=International Year of Light - Ibn Al-Haytham and the Legacy of Arabic Optics|access-date=2019-04-09|archive-date=2014-10-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20141001171116/http://www.light2015.org/Home/ScienceStories/1000-Years-of-Arabic-Optics.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7810846.stm |work=BBC News |title=The 'first true scientist' |last=Al-Khalili |first=Jim |date=4 January 2009 |access-date=24 September 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Gorini |first=Rosanna |title=Al-Haytham the man of experience. First steps in the science of vision |url=http://www.ishim.net/ishimj/4/10.pdf |journal=Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine |volume=2 |issue=4 |pages=53–55 |date=October 2003 |access-date=25 September 2008 |archive-date=9 October 2022 |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://www.ishim.net/ishimj/4/10.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

===فارماڪولوجي===
[[File:Avicenna Expounding Pharmacy to his Pupils Wellcome L0008688.jpg|thumb|left|[[Avicenna|Ibn Sina]] teaching the use of drugs. 15th-century ''Great Canon of Avicenna'']]
{{Further|History of pharmacy}}

Advances in [[botany]] and [[chemistry]] in the Islamic world encouraged developments in [[pharmacology]]. [[Muhammad ibn Zakarīya Rāzi]] (Rhazes) (865–915) promoted the medical uses of chemical compounds. [[Abu al-Qasim al-Zahrawi]] (Abulcasis) (936–1013) pioneered the preparation of medicines by [[sublimation (phase transition)|sublimation]] and [[distillation]]. His ''Liber servitoris'' provides instructions for preparing [[Simple (pharmacology)|&quot;simples&quot;]] from which were [[compounding|compounded]] the complex drugs then used. Sabur Ibn Sahl (died 869) was the first physician to describe a large variety of drugs and remedies for ailments. [[Abu Mansur Muwaffaq|Al-Muwaffaq]], in the 10th century, wrote ''The foundations of the true properties of Remedies'', describing chemicals such as [[arsenious oxide]] and [[silicic acid]]. He distinguished between [[sodium carbonate]] and [[potassium carbonate]], and drew attention to the poisonous nature of [[copper]] compounds, especially copper [[vitriol]], and also of [[lead]] compounds. [[Al-Biruni]] (973–1050) wrote the ''Kitab al-Saydalah'' (''The Book of Drugs''), describing in detail the properties of drugs, the role of pharmacy and the duties of the pharmacist. [[Avicenna|Ibn Sina]] (Avicenna) described 700 preparations, their properties, their mode of action and their indications. He devoted a whole volume to simples in ''[[The Canon of Medicine]]''. Works by [[Masawaih al-Mardini]] ({{circa}} 925–1015) and by [[Ibn al-Wafid]] (1008–1074) were printed in [[Latin]] more than fifty times, appearing as ''De Medicinis universalibus et particularibus'' by [[Masawaih al-Mardini|Mesue the Younger]] (died 1015) and as the ''Medicamentis simplicibus'' by [[Ibn al-Wafid|Abenguefit]] (c. 997 – 1074) respectively. [[Peter of Abano]] (1250–1316) translated and added a supplement to the work of al-Mardini under the title ''De Veneris''. [[Ibn al-Baytar]] (1197–1248), in his ''Al-Jami fi al-Tibb'', described a thousand simples and drugs based directly on Mediterranean plants collected along the entire coast between Syria and Spain, for the first time exceeding the coverage provided by [[Dioscorides]] in classical times.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Levey |first=M. |date=1973 |title=Early Arabic Pharmacology |publisher=E. J. Brill}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Turner138/&gt; Islamic physicians such as Ibn Sina described [[clinical trials]] for determining the efficacy of medical [[drug]]s and [[Chemical substance|substances]].&lt;ref name=&quot;MeinartTonascia&quot;&gt;{{cite book |first1=Curtis L. |last1=Meinert |first2=Susan |last2=Tonascia |title=Clinical trials: design, conduct, and analysis |year=1986 |publisher=[[Oxford University Press]] |page=3 |url=https://books.google.com/books?id=i1oAxuE29MUC&amp;pg=PA3 |isbn=978-0-19-503568-1 }}&lt;/ref&gt;

===طبيعيات===
[[File:Banu musa mechanical.jpg|thumb|upright|''Self trimming lamp'' in [[Banū Mūsā|Ahmad ibn Mūsā ibn Shākir]]'s treatise on mechanical devices, c. 850]]
{{Main|Physics in the medieval Islamic world}}

The fields of physics studied in this period, apart from optics and astronomy which are described separately, are aspects of [[mechanics]]: [[statics]], [[dynamics (mechanics)|dynamics]], [[kinematics]] and [[Motion (physics)|motion]]. In the sixth century [[John Philoponus]] ({{circa|490|570}}) rejected the [[Aristotle|Aristotelian]] view of motion. He argued instead that an object acquires an inclination to move when it has a motive power impressed on it. In the eleventh century Ibn Sina adopted roughly the same idea, namely that a moving object has force which is dissipated by external agents like air resistance.&lt;ref name=&quot;ibn sina and buridan&quot;&gt;{{cite journal |last=Sayili |first=Aydin |title=Ibn Sina and Buridan on the Motion the Projectile |journal=Annals of the New York Academy of Sciences |volume=500 |issue=1 |pages=477–482 |doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x |year=1987 |s2cid=84784804 }}&lt;/ref&gt; Ibn Sina distinguished between &quot;force&quot; and &quot;inclination&quot; (''mayl''); he claimed that an object gained ''mayl'' when the object is in opposition to its natural motion. He concluded that continuation of motion depends on the inclination that is transferred to the object, and that the object remains in motion until the ''mayl'' is spent. He also claimed that a projectile in a vacuum would not stop unless it is acted upon. That view accords with [[Newton's first law of motion]], on inertia.&lt;ref name=Espinoza&gt;{{cite journal |last=Espinoza |first=Fernando |title=An Analysis of the Historical Development of Ideas About Motion and its Implications for Teaching |journal=Physics Education |volume=40 |issue=2 |doi=10.1088/0031-9120/40/2/002 |year=2005 |pages=139–146|bibcode=2005PhyEd..40..139E |s2cid=250809354 }}&lt;/ref&gt; As a non-Aristotelian suggestion, it was essentially abandoned until it was described as &quot;impetus&quot; by [[Jean Buridan]] (c. 1295–1363), who was likely influenced by Ibn Sina's [[The Book of Healing|''Book of Healing'']].&lt;ref name=&quot;ibn sina and buridan&quot;/&gt;

In the ''Shadows'', [[Abū Rayḥān al-Bīrūnī]] (973–1048) describes non-uniform motion as the result of acceleration.&lt;ref name=&quot;al-biruni&quot;&gt;{{cite web| title=Biography of Al-Biruni| publisher=University of St. Andrews, Scotland |url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Al-Biruni.html}}&lt;/ref&gt; Ibn-Sina's theory of ''mayl'' tried to relate the velocity and weight of a moving object, a precursor of the concept of [[momentum]].&lt;ref name=&quot;Nasr &amp; Razavi&quot;&gt;{{cite book |last1=Nasr |first1=S. H. |last2=Razavi |first2=M. A. |title=The Islamic Intellectual Tradition in Persia |date=1996 |publisher=Routledge}}&lt;/ref&gt; Aristotle's theory of motion stated that a constant force produces a uniform motion; [[Abu'l-Barakāt al-Baghdādī]] (c. 1080 – 1164/5) disagreed, arguing that velocity and acceleration are two different things, and that force is proportional to acceleration, not to velocity.&lt;ref name=Gutman&gt;{{cite book |title=Studies in Arabic versions of Greek texts and in mediaeval science |volume=2 |first=Shlomo |last=Pines |author-link=Shlomo Pines |publisher=Brill Publishers |year=1986 |isbn=978-965-223-626-5 |page=203}}&lt;/ref&gt;

[[Banū Mūsā|The Banu Musa brothers]], Jafar-Muhammad, Ahmad and al-Hasan (c. early 9th century) invented automated devices described in their [[Book of Ingenious Devices]].&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.161–163]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Lindberg |first=David |title=Science in the Middle Ages |publisher=University of Chicago Press |year=1978 |pages=23, 56}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |editor-last=Selin |editor-first=Helaine |editor-link=Helaine Selin |title=Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures |publisher=Kluwer Academic Publishers |year=1997 |pages=151, 235, 375}}&lt;/ref&gt; Advances on the subject were also made by [[al-Jazari]] and [[Ibn Ma'ruf]].

===علم حيوانيات===
[[File:Al-Jahiz - pages from Kitaab al Hayawaan 3.jpg|thumb|upright|Page from the ''Kitāb al-Hayawān'' (''Book of Animals'') by [[Al-Jahiz]]. Ninth century]]
{{Further|Kitāb al-Hayawān}}

Many [[Transmission of the Greek Classics|classical works, including those of Aristotle, were transmitted from Greek]] to Syriac, then to Arabic, then to Latin in the Middle Ages. [[Aristotle's biology|Aristotle's zoology]] remained dominant in its field for two thousand years.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Hoffman |first=Eva R. |title=Translating Image and Text in the Medieval Mediterranean World between the Tenth and Thirteenth Centuries|work=Mechanisms of Exchange: Transmission in Medieval Art and Architecture of the Mediterranean, ca. 1000–1500 |url=https://books.google.com/books?id=XaNjNFu8fnEC&amp;pg=PA288 |year=2013 |publisher=Brill |isbn=978-90-04-25034-5 |pages=288–}}&lt;/ref&gt; The ''[[Kitāb al-Hayawān]]'' (كتاب الحيوان, English: ''Book of Animals'') is a 9th-century [[Arabic]] translation of ''History of Animals'': 1–10, ''On the Parts of Animals'': 11–14,&lt;ref&gt;Kruk, R., 1979, The Arabic Version of Aristotle's ''Parts of Animals'': book XI–XIV of the Kitab al-Hayawan, Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences, Amsterdam-Oxford 1979.&lt;/ref&gt; and ''Generation of Animals'': 15–19.&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Contadini |first1=Anna |title=A World of Beasts: A Thirteenth-Century Illustrated Arabic Book on Animals (the Kitab Na't al-Hayawan) in the Ibn Bakhtishu' Tradition) |date=2012 |publisher=Brill |location=Leiden |url=https://books.google.com/books?id=mf0xAQAAQBAJ&amp;pg=PA39|isbn=978-90-04-22265-6 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Kruk, R., 2003, &quot;La zoologie aristotélicienne. Tradition arabe&quot;, DPhA Supplement, 329–334&lt;/ref&gt;

The book was mentioned by [[Al-Kindī]] (died 850), and commented on by [[Avicenna]] (Ibn Sīnā) in his ''[[The Book of Healing]]''. [[Avempace]] (Ibn Bājja) and [[Averroes]] (Ibn Rushd) commented on and criticised ''On the Parts of Animals'' and ''Generation of Animals''.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Leroi |first=Armand Marie |author-link=Armand Marie Leroi |title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science |title-link=Aristotle's Lagoon |publisher=Bloomsbury |date=2014 |isbn=978-1-4088-3622-4 |pages=354–355}}&lt;/ref&gt;

==اهميت==
مسلمان سائنسدانن هڪ تجرباتي سائنس جو، انهن جي مدد سان سائنسي طريقي ۽ سائنسي تحقيق لاءِ انهن جي سادا، تجرباتي ۽ مقداري انداز سان، بنياد رکڻ ۾ مدد ڪئي. وڌيڪ عام معنيٰ ۾، اسلامي سائنس جي مثبت ڪاميابي صدين تائين، ڪيترن ئي ادارن ۾، رصد گاهن کان وٺي لائبريرين، مدرسن کان وٺي اسپتالن ۽ ڪورٽن تائين، ٻنهي اسلامي سونهري دور جي اوج تي ۽ ڪجهه صدين تائين ڦهلجڻ ئي هئي. بعد ۾ اهو ابتدائي جديد يورپ وانگر سائنسي انقلاب جو سبب نه بڻيو، پر اهڙيون خارجي موازن کي، هڪ ڪامياب قرون وسطي واري ثقافت تي &quot;تاريخ ۽ ثقافتي طور تي اجنبي معيار&quot; لاڳو ڪري، شايد رد ڪيو وڃي ٿو.

==پڻ ڏسو== 
* [[اسلام ۽ سائنس]] 
* [[سائنسي طريقو]] 
* [[اسلامي اقتصاديات جي تاريخ]] 
* [[اسلامي فلسفو]] 
* [[سائنس ڏانهن اسلامي رويو]] 
* [[مسلم دنيا ۾ سائنس ۽ انجنيئرنگ جو خاڪو]] 
==خارجي لنڪس==
{{Commons category|History of Islamic science}}
*[http://www.aina.org/books/hgsptta.pdf &quot;How Greek Science Passed to the Arabs&quot;] by [[De Lacy O'Leary]]
*{{cite web |url=http://www.columbia.edu/~gas1/project/visions/case1/sci.1.html |title=Whose Science is Arabic Science in Renaissance Europe? |first=George |last=Saliba |author-link=George Saliba |ref=none}}
*Habibi, Golareh. [https://www.scq.ubc.ca/is-there-such-a-thing-as-islamic-science-the-influence-of-islam-on-the-world-of-science/ is there such a thing as Islamic science? the influence of Islam on the world of science], ''Science Creative Quarterly''.
{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Science In Medieval Islam}}
[[زمرو:سائنس جي تاريخ]]
[[زمرو:اسلامي سونهري دور]]
[[زمرو:وچ اوڀر جي تاريخ]]
[[Category:Science in the Middle Ages|Islamic world]]

==حوالا==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>kq9cgraalrjanoz253qewdb823m6j6b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322038</id>
      <parentid>322037</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T06:00:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* خارجي لنڪس */</comment>
      <origin>322038</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46276" sha1="mt7muc4gfo6ndwydt5zahr80garruhr" xml:space="preserve">[[File:Tusi_couple.jpg|thumb|طوسي جوڙو، هڪ رياضياتي اوزار، فارسي پوليميٿ [[نصيرالدين طوسي|نصير الدين طوسي]] طرفان ايجاد ڪيو ويو ته جيئن سيارن جي مدار ۾ گردش مڪمل طور تي گول نه هجي.]]
'''وچين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس''' (Science in the Medieval Islamic world)، اها سائنس جيڪا اسلامي سونهري دور ۾ [[بغداد]] جي [[عباسي خلافت]]، قرطبه جي اموي حڪومت، اشبيليه جي عبادين، ساماني، زيارڊي ۽  [[ايران|فارس]] ۽ ان کان ٻاهر بني بويه جي دور ۾، تقريبن 786ع ۽ 1258ع جي وچ ۾، ترقي ڪئي هئي. اسلامي سائنسي ڪاميابيون مختلف ميدانن تي، خاص ڪري علم فلڪيات، رياضي ۽ طب تي مشتمل آهن. سائنسي تحقيق جي ٻين مضمونن ۾ ڪيميا ۽  علم ڪيميا، [[نباتاتيات]] ۽ زراعت، جاگرافي ۽ نقشا نگاري، بصريات، اکين جي علم، فارماڪولوجي، طبيعيات ۽ [[حيوانيات|علم حيوانيات]] شامل آهن.

وچين دور جي اسلامي سائنس جا مقصد عملي فائدن سان گڏ تحقيق ۽ علم به هئا. مثال طور، علم فلڪيات ''[[قبلو|قبله جي]]'' تعين ڪرڻ لاءِ مفيد هو، جنهن طرف نماز ادا ڪئي وڃي ٿي، علم نباتاتيات کي زراعت ۾ عملي طور استعمال ڪيو ويو، جيئن ابن بسال ۽ ابن العوام جي ڪمن ۾ ۽ جاگرافي ابو زيد البلخي کي نقشا درست ڪرڻ جي قابل بڻايو. اسلامي رياضيدانن جهڙوڪ الخوارزمي، [[ابن سينا]] ۽ جمشيد الڪشي [[آلجبرا|الجبرا]]، ٽرگنوميٽري، [[جاميٽري]] ۽ عربي انگن ۾ ترقي ڪئي. مسلمان طبيب، [[ماتا (بيماري)|چيچڪ]] ۽ [[اُرڙي|خسري]] جهڙي بيمارين کي بيان ڪيو ۽ ڪلاسيڪل يوناني طبي نظريي کي چيلينج ڪيو. [[البيروني]]، ابن سينا ۽ ٻين ٻوٽن ۽ ڪيميائي مرڪبن مان ٺهيل سوين دوائن جي تياري ٻڌايو. مسلمان طبيعيات دانن جهڙوڪ [[ابن ھيثم|ابن الهيثم]]، البيروني ۽ ٻين [[بصريات]] ۽ [[ميڪانيات]] سان گڏوگڏ [[فلڪيات]] جو اڀياس ڪيو ۽ [[ارسطو]] جي [[حرڪت (فزڪس)|حرڪت]] جي باري ۾ نظريي تي تنقيد ڪئي.

وچين دور ۾، اسلامي سائنس [[رومي (ڀونوچ) سمنڊ|رومي سمنڊ]] جي چوڌاري وسيع علائقي ۾ ۽ اڳتي هلي، ڪيترن ئي صدين تائين، ادارن جي هڪ وسيع رينج ۾ ترقي ڪئي.

==پس منظر ۽ تاريخ==
[[File:Map of expansion of Caliphate.svg|thumb|left|upright=1|اسلامي فتوحات:
{{legend|#a1584e|[[محمد|حضرت محمد ﷺ]] جي دور ۾، 622ع کان 632 ع تائين}}
{{legend|#ef9070|[[راشدين خلافت|خليفي راشدين]] جي دور ۾، 632ع کان 661 ع تائين}}
{{legend|#fad07d|[[ٻنو اميه|اموي خليفن]] جي دور ۾، 661ع کان 750 ع تائين}}]]
{{Further|تاريخ اسلام}}اسلامي دور سال 622ع ۾ شروع ٿيو. اسلامي فوجون آخرڪار [[عرب جزيري نما|عربستان]]، [[مصر]] ۽ [[ميسوپوٽيميا|عراق]] کي فتح ڪري ورتو ۽ ڪاميابيءَ سان چند ڏهاڪن اندر [[ساساني سلطنت|پارسي]] ۽ [[بازنطيني سلطنت|بازنطيني سلطنتن]] کي علائقي مان نيڪالي ڏني. هڪ صدي اندر اسلام اولهه ۾ موجوده [[پورچوگال|پرتگال]] ۽ اوڀر ۾ [[وچ ايشيا]] تائين پهچي چڪو هو. اسلامي سونهري دور (تقريبن 786 ۽ 1258 جي وچ ۾) [[عباسي خلافت]] (750ع کان 1258ع تائين) جي دور ۾، مستحڪم سياسي جوڙجڪ ۽ ترقي يافته واپار سان گڏ، ترقي ڪيو. اسلامي سلطنت جا اهم مذهبي ۽ ثقافتي ڪارناما عربي ۽ ڪڏهن ڪڏهن فارسي ۾ ترجمو ڪيا ويا. اسلامي ثقافت کي يوناني، هندستاني، آشوري ۽ فارسي ثقافتن جا اثر ورثي ۾ مليا. اسلام جي بنياد تي، اعلي ثقافت ۽ جدت جو هڪ دور، آبادي ۽ شهرن ۾ تيزيء سان واڌ سان، هڪ نئين گڏيل تهذيب قائم ڪئي وئي. عرب زرعي انقلاب ٻهراڙين ۾ وڌيڪ فصلن ۽ بهتر زرعي ٽيڪنالاجي، خاص طور تي آبپاشي کڻي آيو. هن وڏي آبادي جي حمايت ڪئي ۽ ثقافت کي ڦهلائڻ جي قابل ڪيو.&lt;ref name=&quot;Hodgson2&quot;&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/ventureofislamco00hodg/page/233|title=The Venture of Islam; Conscience and History in a World Civilisation Vol 1|last=Hodgson|first=Marshall|date=1974|publisher=University of Chicago|isbn=978-0-226-34683-0|pages=[https://archive.org/details/ventureofislamco00hodg/page/233 233–238]|author-link=Marshall Hodgson}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;McClellanDorn20062&quot;&gt;McClellan and Dorn [[وچئين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس#CITEREFMcClellanDorn2006|2006, pp.103–115]]&lt;/ref&gt; نائين صدي عيسويءَ کان پوءِ، [[الڪندي]] جهڙن عالمن هندي، آشوري، فارسي ۽ يوناني علمن جو ترجمو ڪيو،&lt;ref name=&quot;SEP-Al-Kindi2&quot;&gt;{{cite encyclopedia|title=Al-Kindi|url=https://plato.stanford.edu/entries/al-kindi/|encyclopedia=[[Stanford Encyclopedia of Philosophy]]|date=17 March 2015}}&lt;/ref&gt; جنهن ۾ [[ارسطو|ارسطوءَ]] جي خيالات به شامل آهن. انهن ترجمن اسلامي دنيا جي سائنسدانن جي ترقيءَ جي حمايت ڪئي.&lt;ref name=&quot;RobinsonCambridge2&quot;&gt;{{cite book|title=The Cambridge Illustrated History of the Islamic World|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=1996|editor-last=Robinson|editor-first=Francis|editor-link=Francis Robinson|pages=228–229}}&lt;/ref&gt;
[[File:Abbasids850.png|thumb|left|upright=1|عباسي خلافت، 750-1261ع، (۽ بعد ۾ مصر ۾) اٽڪل 850ع ۾ پنهنجي عروج تي]]
اسلامي سائنس اسپين جي ابتدائي عيسائي فتح کان بچي وئي، جنهن ۾ 1248ع ۾ اشبيليه جو سقوط به شامل آهي، جيئن اڀرندي مرڪزن ۾ ڪم جاري رهيو (جهڙوڪ فارس ۾). سال 1492ع ۾ اسپين جي فتح کان پوءِ اسلامي دنيا معاشي ۽ ثقافتي زوال جو شڪار ٿي وئي.&lt;ref name=&quot;McClellanDorn20063&quot;&gt;McClellan and Dorn [[وچئين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس#CITEREFMcClellanDorn2006|2006, pp.103–115]]&lt;/ref&gt; عباسي خلافت جي پٺيان عثماني سلطنت (1299 کان 1922ع تائين) جو مرڪز ترڪي ۾ هو ۽ صفوي سلطنت (1501ع کان 1736ع تائين) جو مرڪز فارس ۾ هو، جتي فن ۽ سائنس ۾ ڪم جاري رهيو.&lt;ref&gt;Turner [[وچئين دور جي اسلامي دنيا ۾ سائنس#CITEREFTurner1997|1997, p.7]]&lt;/ref&gt;

==تحقيق جا ميدان==
Medieval Islamic scientific achievements encompassed a wide range of subject areas, especially [[Mathematics in medieval Islam|mathematics]], [[Astronomy in the medieval Islamic world|astronomy]], and [[Medicine in the medieval Islamic world|medicine]].&lt;ref name=RobinsonCambridge/&gt; Other subjects of scientific inquiry included [[Physics in the medieval Islamic world|physics]], [[Alchemy and chemistry in medieval Islam|alchemy and chemistry]], [[Ophthalmology in medieval Islam|ophthalmology]], and [[Geography and cartography in medieval Islam|geography and cartography]].&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, Table of contents]]&lt;/ref&gt;{{efn|{{harvnb|Lindberg|Shank|2013|loc=chapters 1–5}} cover science, mathematics and medicine in Islam.}}

===ڪيميا ۽ علم ڪيميا===
{{Main |Alchemy and chemistry in the medieval Islamic world}}

The early Islamic period saw the establishment of theoretical frameworks in [[alchemy]] and [[chemistry]]. The [[sulfur-mercury theory of metals]], first found in ''[[Sirr al-khalīqa]]'' (&quot;The Secret of Creation&quot;, c. 750–850, [[pseudepigraphy|falsely attributed]] to [[Apollonius of Tyana]]), and in the writings attributed to [[Jabir ibn Hayyan]] (written c. 850–950),&lt;ref name=&quot;Kraus&quot;&gt;{{cite book |last=Kraus |first=Paul |author-link=Paul Kraus (Arabist) |year=1942–1943 |title=Jâbir ibn Hayyân: Contribution à l'histoire des idées scientifiques dans l'Islam. I. Le corpus des écrits jâbiriens. II. Jâbir et la science grecque |publisher=Institut Français d'Archéologie Orientale |location=Cairo |oclc=468740510 |isbn=978-3-487-09115-0}} vol. II, p. 1, note 1; {{cite book |last=Weisser |first=Ursula |editor-first1=Otto |editor-last1=Spies |title=Das &quot;Buch über das Geheimnis der Schöpfung&quot; von Pseudo-Apollonios von Tyana |publisher=[[De Gruyter]] |year=1980 |location=Berlin |doi=10.1515/9783110866933 |page=199|isbn=978-3-11-007333-1 }}&lt;/ref&gt; remained the basis of theories of metallic composition until the 18th century.&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Norris |first=John |year=2006 |title=The Mineral Exhalation Theory of Metallogenesis in Pre-Modern Mineral Science |journal=Ambix |volume=53 |issue=1 |pages=43–65 |doi=10.1179/174582306X93183|s2cid=97109455 }}&lt;/ref&gt; The ''[[Emerald Tablet]]'', a cryptic text that all later alchemists up to and including [[Isaac Newton]] saw as the foundation of their art, first occurs in the ''Sirr al-khalīqa'' and in one of the works attributed to Jabir.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Weisser |first=Ursula |editor-first1=Otto |editor-last1=Spies |title=Das &quot;Buch über das Geheimnis der Schöpfung&quot; von Pseudo-Apollonios von Tyana |publisher=[[De Gruyter]] |year=1980 |location=Berlin |doi=10.1515/9783110866933|isbn=978-3-11-007333-1 }} p. 46. On Newton's alchemy, see {{cite book |last=Newman |first=William R. |author-link=William R. Newman |title=Newton the Alchemist: Science, Enigma, and the Quest for Nature's Secret Fire |year=2019 |publisher=Princeton University Press |location=Princeton |isbn=978-0-691-17487-7}}&lt;/ref&gt; In practical chemistry, the works of Jabir, and those of the Persian alchemist and physician [[Abu Bakr al-Razi]] (c. 865–925), contain the earliest systematic classifications of chemical substances.&lt;ref name=&quot;chemicke-listy.cz&quot;&gt;{{cite journal |last1=Karpenko |first1=Vladimír |last2=Norris |first2=John A. |year=2002 |title=Vitriol in the History of Chemistry |journal=Chemické listy |volume=96 |issue=12 |pages=997–1005 |url=http://www.chemicke-listy.cz/ojs3/index.php/chemicke-listy/article/view/2266}}&lt;/ref&gt; Alchemists were also interested in artificially creating such substances.&lt;ref&gt;See {{cite book |last=Newman |first=William R. |author-link=William R. Newman |year=2004 |title=Promethean Ambitions: Alchemy and the Quest to Perfect Nature |location=Chicago |publisher=University of Chicago Press |isbn=978-0-226-57524-7}}&lt;/ref&gt; Jabir describes the synthesis of [[ammonium chloride]] ([[sal ammoniac]]) from [[Organic compound|organic substances]],&lt;ref name=&quot;Kraus&quot;/&gt; and Abu Bakr al-Razi experimented with the heating of ammonium chloride, [[vitriol]], and other [[Salt (chemistry)|salts]], which would eventually lead to the discovery of the [[mineral acids]] by 13th-century Latin alchemists such as [[pseudo-Geber]].&lt;ref name=&quot;chemicke-listy.cz&quot;/&gt;

===فلڪيات ۽ ڪاسمولوجي===
[[File:Lunar phases al-Biruni.jpg|thumb|[[al-Biruni]]'s explanation of the [[Lunar phase|phases of the moon]] ]]
{{Main|Astronomy in the medieval Islamic world| Cosmology in medieval Islam}}

Astronomy became a major discipline within Islamic science. Astronomers devoted effort both towards understanding the nature of the cosmos and to practical purposes. One application involved determining the [[Qibla|''Qibla'', the direction to face during prayer]]. Another was [[Astrology in medieval Islam|astrology]], predicting events affecting human life and [[electional astrology|selecting suitable times for actions]] such as going to war or founding a city.&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.59–116]]&lt;/ref&gt; [[Al-Battani]] (850–922) accurately determined the length of the solar year. He contributed to the [[Tables of Toledo]], used by astronomers to predict the movements of the sun, moon and planets across the sky. [[Nicolaus Copernicus|Copernicus]] (1473–1543) later used some of Al-Battani's astronomic tables.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.74, 148–150]]&lt;/ref&gt;

[[Al-Zarqali]] (1028–1087) developed a more accurate [[astrolabe]], used for centuries afterwards. He constructed a [[water clock]] in [[Toledo, Spain|Toledo]], discovered that the Sun's [[apogee]] moves slowly relative to the fixed stars, and obtained a good estimate of its motion&lt;ref&gt;[[#CITEREFLinton2004|Linton (2004)]], [https://books.google.com/books?id=aJuwFLGWKF8C&amp;pg=PA97 p.97)]. Owing to the unreliability of the data al-Zarqali relied on for this estimate, its remarkable accuracy was fortuitous.&lt;/ref&gt; for its rate of change.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.73–75]]&lt;/ref&gt; [[Nasir al-Din al-Tusi]] (1201–1274) wrote an important revision to [[Ptolemaic system|Ptolemy's 2nd-century celestial model]]. When Tusi became [[Hulagu Khan|Helagu]]'s astrologer, he was given an observatory and gained access to Chinese techniques and observations. He developed [[trigonometry]] as a separate field, and compiled the most [[Zij-i Ilkhani|accurate astronomical tables]] available up to that time.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.132–135]]&lt;/ref&gt;

===علم نباتاتيات ۽ زراعت===
{{Further|Arab Agricultural Revolution}}

[[File:A Quince Tree, a Cypress Tree, and a Sumac Tree in Zakariya al-Qazwini's Wonders of Creation.jpg|thumb|upright|[[Quince]], [[cypress]], and [[sumac]] trees, in [[Zakariya al-Qazwini]]'s 13th century [[ʿAjā'ib al-makhlūqāt wa gharā'ib al-mawjūdāt|''Wonders of Creation'']] ]]

The study of the natural world extended to a detailed examination of plants. The work done proved directly useful in the unprecedented growth of [[pharmacology]]&lt;!--see Pharmacology below for details--&gt; across the Islamic world.&lt;ref name=Turner138/&gt; [[Abu Hanifa Dinawari|Al-Dinawari]] (815–896) popularised [[botany]] in the Islamic world with his six-volume ''Kitab al-Nabat'' (''Book of Plants''). Only volumes 3 and 5 have survived, with part of volume 6 reconstructed from quoted passages. The surviving text describes 637 plants in alphabetical order from the letters ''sin'' to ''ya'', so the whole book must have covered several thousand kinds of plants. Al-Dinawari described the phases of [[plant growth]] and the production of flowers and fruit. The thirteenth century encyclopedia compiled by [[Zakariya al-Qazwini]] (1203–1283) – [[ʿAjā'ib al-makhlūqāt wa gharā'ib al-mawjūdāt|''ʿAjā'ib al-makhlūqāt'' (The Wonders of Creation)]] – contained, among many other topics, both realistic botany and fantastic accounts. For example, he described trees which grew birds on their twigs in place of leaves, but which could only be found in the far-distant British Isles.&lt;ref name=Fahd-815&gt;{{citation|last=Fahd |first=Toufic |title=Botany and agriculture| page=815}}, in Morelon &amp; Rashed [[#CITEREFMorelonRashed1996|1996, pp.813–852]]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Turner138&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.138–139]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.162–188]]&lt;/ref&gt; The use and cultivation of plants was documented in the 11th century by [[Ibn Bassal|Muhammad bin Ibrāhīm Ibn Bassāl]] of [[Toledo, Spain|Toledo]] in his book ''Dīwān al-filāha'' (The Court of Agriculture), and by [[Ibn al-'Awwam|Ibn al-'Awwam al-Ishbīlī]] (also called Abū l-Khayr al-Ishbīlī) of [[Seville]] in his 12th century book ''Kitāb al-Filāha'' (Treatise on Agriculture). Ibn Bassāl had travelled widely across the Islamic world, returning with a detailed knowledge of [[agronomy]] that fed into the [[Arab Agricultural Revolution]]. His practical and systematic book describes over 180 plants and how to propagate and care for them. It covered leaf- and root-vegetables, herbs, spices and trees.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Ibn Baṣṣāl: Dīwān al-filāḥa / Kitāb al-qaṣd wa'l-bayān |url=http://www.filaha.org/author_Ibn_bassal.html |website=The Filaha Texts Project: The Arabic Books of Husbandry |access-date=11 April 2017}}&lt;/ref&gt;

===جاگرافي ۽ نقشا نويسي===
[[File:Piri reis world map 01.jpg|thumb|upright| Surviving fragment of the [[Piri Reis map|first World Map]] of [[Piri Reis]] (1513)]]
{{Main|Geography and cartography in medieval Islam}}

The spread of Islam across Western Asia and North Africa encouraged an unprecedented growth in trade and travel by land and sea as far away as Southeast Asia, China, much of Africa, Scandinavia and even Iceland. Geographers worked to compile increasingly accurate maps of the known world, starting from many existing but fragmentary sources.&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.117–130]]&lt;/ref&gt; [[Abu Zayd al-Balkhi]] (850–934), founder of the Balkhī school of cartography in Baghdad, wrote an atlas called ''Figures of the Regions'' (Suwar al-aqalim).&lt;ref&gt;{{cite book |author1=Edson, E. |author2=[[Savage-Smith, Emilie]] |title=Medieval Views of the Cosmos |pages=61–63 |publisher=Bodleian Library |date=2004 |isbn=978-1-851-24184-2}}&lt;/ref&gt;
[[Al-Biruni]] (973–1048) measured the radius of the earth using a new method. It involved observing the height of a mountain at [[Nandana]] (now in Pakistan).&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia |last=Pingree |first=David |author-link=David Pingree |title=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN iv. Geography |encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]] |date=March 1997 |publisher=Columbia University |isbn=978-1-56859-050-9}}&lt;/ref&gt; [[Al-Idrisi]] (1100–1166) drew a map of the world for [[Roger II of Sicily|Roger]], the Norman King of Sicily (ruled 1105–1154). He also wrote the ''[[Tabula Rogeriana]]'' (Book of Roger), a geographic study of the peoples, climates, resources and industries of the whole of the world known at that time.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.79–80]]&lt;/ref&gt; The [[Ottoman Empire|Ottoman]] [[admiral]] [[Piri Reis]] ({{circa}} 1470–1553) made a map of the New World and West Africa in 1513. He made use of maps from Greece, Portugal, Muslim sources, and perhaps one made by [[Christopher Columbus]]. He represented a part of a major tradition of Ottoman cartography.&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.128–129]]&lt;/ref&gt;

&lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
File:TabulaRogeriana upside-down.jpg| Modern copy of [[al-Idrisi]]'s 1154 ''[[Tabula Rogeriana]]'', upside-down, north at top
&lt;/gallery&gt;

===رياضي===
[[File:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|thumb|upright|left| A page from [[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|al-Khwarizmi]]'s ''Algebra'']]
{{Main|Mathematics in medieval Islam}}

Islamic mathematicians gathered, organised and clarified the mathematics they inherited from ancient Egypt, Greece, India, Mesopotamia and Persia, and went on to make innovations of their own. Islamic mathematics covered [[algebra]], [[geometry]] and [[arithmetic]]. Algebra was mainly used for recreation: it had few practical applications at that time. Geometry was studied at different levels. Some texts contain practical geometrical rules for surveying and for measuring figures. Theoretical geometry was a necessary prerequisite for understanding astronomy and optics, and it required years of concentrated work. Early in the Abbasid caliphate (founded 750), soon after the foundation of Baghdad in 762, some mathematical knowledge was assimilated by [[al-Mansur]]'s group of scientists from the pre-Islamic Persian tradition in astronomy. Astronomers from India were invited to the court of the caliph in the late eighth century; they explained the rudimentary [[trigonometry|trigonometrical]] techniques used in Indian astronomy. Ancient Greek works such as [[Ptolemy]]'s ''[[Almagest]]'' and [[Euclid's Elements|Euclid's ''Elements'']] were translated into Arabic. By the second half of the ninth century, Islamic mathematicians were already making contributions to the most sophisticated parts of Greek geometry. Islamic mathematics reached its apogee in the Eastern part of the Islamic world between the tenth and twelfth centuries. Most medieval Islamic mathematicians wrote in Arabic, others in Persian.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Meri |first=Josef W. |title=Medieval Islamic Civilization, Volume 1: An Encyclopedia |date=January 2006 |publisher=[[Routledge]] |isbn=978-0-415-96691-7 |pages=484–485}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.43–61]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |first1=Jan P. |last1=Hogendijk |last2=Berggren |first2=J. L. |title=''Episodes in the Mathematics of Medieval Islam'' by J. Lennart Berggren |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=109 |issue=4 |year=1989 |pages=697–698 |doi=10.2307/604119 |jstor=604119}}&lt;/ref&gt;

[[File:Khayyam-paper-1stpage.png|thumb|upright|[[Omar Khayyam]]'s &quot;Cubic equation and intersection of [[conic sections]]&quot;]]

[[Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī|Al-Khwarizmi]] (8th–9th centuries) was instrumental in the adoption of the [[Hindu–Arabic numeral system]] and the development of [[algebra]], introduced methods of simplifying equations, and used [[Euclidean geometry]] in his proofs.&lt;ref&gt;[[Gerald J. Toomer|Toomer, Gerald]] (1990). &quot;Al-Khwārizmī, Abu Jaʿfar Muḥammad ibn Mūsā&quot;. In Gillispie, Charles Coulston. ''Dictionary of Scientific Biography''. 7. New York: Charles Scribner's Sons. {{ISBN|978-0-684-16962-0}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.139–145]]&lt;/ref&gt; He was the first to treat algebra as an independent discipline in its own right,&lt;ref name=&quot;Gandz&quot;&gt;{{citation |last=Gandz |first=S. |title=The Sources of Al-Khowārizmī's Algebra |journal=[[Osiris (journal)|Osiris]] |volume=1 |year=1936 |pages=263–277|doi=10.1086/368426 |s2cid=60770737 }}, page 263–277: &quot;In a sense, al-Khwarizmi is more entitled to be called &quot;the father of algebra&quot; than Diophantus because al-Khwarizmi is the first to teach algebra in an elementary form and for its own sake, Diophantus is primarily concerned with the theory of numbers&quot;.&lt;/ref&gt; and presented the first systematic solution of [[linear equation|linear]] and [[quadratic equation]]s.&lt;ref name=&quot;Maher&quot;&gt;Maher, P. (1998). From Al-Jabr to Algebra. Mathematics in School, 27(4), 14–15.&lt;/ref&gt;{{rp|14}}
[[Ibn Ishaq al-Kindi]] (801–873) worked on cryptography for the [[Abbasid Caliphate]],&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.49–52]]&lt;/ref&gt; and gave the first known recorded explanation of [[cryptanalysis]] and the first description of the method of [[Frequency analysis (cryptanalysis)|frequency analysis]].&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Broemeling |first=Lyle D.|title=An Account of Early Statistical Inference in Arab Cryptology |journal=The American Statistician |date=1 November 2011 |volume=65 |issue=4 |pages=255–257 |doi=10.1198/tas.2011.10191|s2cid=123537702}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | last1=Al-Kadi | first1=Ibrahim A. | year=1992 | title=The origins of cryptology: The Arab contributions | journal=Cryptologia | volume=16 | issue=2| pages=97–126 | doi=10.1080/0161-119291866801}}&lt;/ref&gt;
[[Avicenna]] ({{circa}} 980–1037) contributed to mathematical techniques such as [[casting out nines]].&lt;ref name=&quot;Masood 2009, pp.104&quot;&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.104–105]]&lt;/ref&gt; [[Thābit ibn Qurra]] (835–901) calculated the solution to a [[Mathematical chess problem|chessboard problem]] involving an exponential series.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.48–49]]&lt;/ref&gt;
[[Al-Farabi]] ({{circa}} 870–950) attempted to describe, geometrically, the [[Islamic geometric patterns|repeating patterns popular in Islamic decorative motifs]] in his book ''Spiritual Crafts and Natural Secrets in the Details of Geometrical Figures''.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.148–149]]&lt;/ref&gt; [[Omar Khayyam]] (1048–1131), known in the West as a poet, calculated the length of the year to within 5 decimal places, and found geometric solutions to all 13 forms of cubic equations, developing some [[quadratic equation]]s still in use.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.5, 104, 145–146]]&lt;/ref&gt; [[Jamshīd al-Kāshī]] (c. 1380–1429) is credited with several theorems of trigonometry, including the [[law of cosines]], also known as Al-Kashi's Theorem. He has been credited with the invention of [[decimal fractions]], and with a [[Horner's method|method like Horner's]] to calculate roots. He calculated [[Pi|π]] correctly to 17 significant figures.&lt;ref&gt;O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., &quot;Ghiyath al-Din Jamshid Mas'ud al-Kashi&quot;, MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews.&lt;/ref&gt;

Sometime around the seventh century, Islamic scholars adopted the [[Hindu–Arabic numeral system]], describing their use in a standard type of text ''fī l-ḥisāb al hindī'', (On the numbers of the Indians). A distinctive Western Arabic variant of the [[Eastern Arabic numerals]] began to emerge around the 10th century in the [[Maghreb]] and [[Al-Andalus]] (sometimes called ''ghubar'' numerals, though the term is not always accepted), which are the direct ancestor of the modern [[Arabic numerals]] used throughout the world.&lt;ref&gt;{{citation |first=Paul |last=Kunitzsch |chapter=The Transmission of Hindu-Arabic Numerals Reconsidered |editor1=J. P. Hogendijk |editor2=A. I. Sabra |title=The Enterprise of Science in Islam: New Perspectives |chapter-url=https://books.google.com/books?id=_AUtLNtg3nsC&amp;pg=PA3 |year=2003 |publisher=MIT Press |isbn=978-0-262-19482-2 |pages=3–22}}&lt;/ref&gt;

===طب===
[[File:Mansur1911.jpg|thumb|upright|A coloured illustration from [[Mansur ibn Ilyas|Mansur]]'s ''Anatomy'', {{circa|1450}}]]
{{Main| Medicine in the medieval Islamic world}}

Islamic society paid careful attention to medicine, following a ''[[hadith]]'' enjoining the preservation of good health. Its physicians inherited knowledge and traditional medical beliefs from the civilisations of classical Greece, Rome, Syria, Persia and India. These included the writings of [[Hippocrates]] such as on the theory of the [[four humours]], and the theories of [[Galen]].&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.131–161]]&lt;/ref&gt; [[Muhammad ibn Zakariya al-Razi|al-Razi]] ({{circa}} 865–925) identified smallpox and measles, and recognized fever as a part of the body's defenses. He wrote a 23-volume compendium of Chinese, Indian, Persian, Syriac and Greek medicine. al-Razi questioned the classical Greek medical theory of how the four humours regulate [[Physiology|life processes]]. He challenged Galen's work on several fronts, including the treatment of [[bloodletting]], arguing that it was effective.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.74, 99–105]]&lt;/ref&gt;
[[al-Zahrawi]] (936–1013) was a surgeon whose most important surviving work is referred to as ''[[al-Tasrif]]'' (Medical Knowledge). It is a 30-volume set mainly discussing medical symptoms, treatments, and pharmacology. The last volume, on surgery, describes surgical instruments, supplies, and pioneering procedures.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.108–109]]&lt;/ref&gt; Avicenna (c. 980–1037) wrote the major medical textbook, ''[[The Canon of Medicine]]''.&lt;ref name=&quot;Masood 2009, pp.104&quot;/&gt; [[Ibn al-Nafis]] (1213–1288) wrote an influential book on medicine; it largely replaced Avicenna's ''Canon'' in the Islamic world. He wrote commentaries on Galen and on Avicenna's works. One of these commentaries, discovered in 1924, described [[Pulmonary circulation|the circulation of blood through the lungs]].&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.110–111]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Turner [[#CITEREFTurner1997|1997, pp.131–139]]&lt;/ref&gt;

===بصريات ۽ اکين جي بيمارين جو علم===
[[File:Cheshm manuscript.jpg|thumb|upright|The eye according to [[Hunayn ibn Ishaq]], {{circa|1200}}]]
{{Main|Physics in the medieval Islamic world#Optics|Ophthalmology in medieval Islam}}
[[File:Alhazen (122459248).jpg|thumb|upright=0.7|[[Ibn al-Haytham]] (Alhazen), (965–1039 [[Iraq]]). A polymath, sometimes considered the father of modern [[scientific method]]ology due to his emphasis on experimental data and on the [[reproducibility]] of its results.&lt;ref name=news.bbc.co.uk&gt;{{cite web |title=The 'first true scientist'|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/7810846.stm |work=BBC News |first=Jim |last=Al-Khalili |date=4 January 2009 |quote=Ibn al-Haytham is regarded as the father of the modern scientific method.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |title=Mind, Brain, and Education Science: A Comprehensive Guide to the New Brain-Based Teaching|year=2010|publisher=W. W. Norton &amp; Company |isbn=978-0-393-70607-9 |author=Tracey Tokuhama-Espinosa |page=39 |quote=Alhazen (or Al-Haytham; 965–1039 CE) was perhaps one of the greatest physicists of all times and a product of the Islamic Golden Age or Islamic Renaissance (7th–13th centuries). He made significant contributions to anatomy, astronomy, engineering, [[mathematics]], medicine, ophthalmology, philosophy, physics, psychology, and visual perception and is primarily attributed as the inventor of the scientific method, for which author Bradley Steffens (2006) describes him as the &quot;first scientist&quot;.}}&lt;/ref&gt;]]

Optics developed rapidly in this period. By the ninth century, there were works on physiological, geometrical and physical optics. Topics covered included mirror reflection.
[[Hunayn ibn Ishaq]] (809–873) wrote the book ''Ten Treatises on the Eye''; this remained influential in the West until the 17th century.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.47–48, 59, 96–97, 171–72]]&lt;/ref&gt;
[[Abbas Ibn Firnas|Abbas ibn Firnas]] (810–887) developed lenses for magnification and the improvement of vision.&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.71–73]]&lt;/ref&gt;
[[Ibn Sahl (mathematician)|Ibn Sahl]] ({{circa}} 940–1000) discovered the law of refraction known as [[Snell's law]]. He used the law to produce the first [[Aspheric lens]]es that focused light without geometric aberrations.&lt;ref&gt;K. B. Wolf, &quot;Geometry and dynamics in refracting systems&quot;, ''European Journal of Physics'' 16, p. 14–20, 1995.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;R. Rashed, &quot;A pioneer in anaclastics: Ibn Sahl on burning mirrors and lenses&quot;, ''Isis'' 81, p. 464–491, 1990&lt;/ref&gt;

In the eleventh century [[Ibn al-Haytham]] (Alhazen, 965–1040) rejected the Greek ideas about vision, whether the Aristotelian tradition that held that the form of the perceived object entered the eye (but not its matter), or that of Euclid and Ptolemy which held that the eye emitted a ray. Al-Haytham proposed in his ''Book of Optics'' that vision occurs by way of light rays forming a cone with its vertex at the center of the eye. He suggested that light was reflected from different surfaces in different directions, thus causing objects to look different.&lt;ref name=Dallal&gt;{{cite book |last=Dallal |first=Ahmad |title=Islam, Science, and the Challenge of History |url=https://archive.org/details/islamsciencechal0000dall |url-access=registration |publisher=Yale University Press |date=2010 |pages=[https://archive.org/details/islamsciencechal0000dall/page/38 38–39]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Lindberg&gt;{{cite book |last=Lindberg |first=David C.|year=1976 |title=Theories of Vision from al-Kindi to Kepler |publisher=University of Chicago Press, Chicago |isbn=978-0-226-48234-7|oclc=1676198}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |last=El-Bizri |first=Nader |author-link=Nader El-Bizri |title=A Philosophical Perspective on Alhazen's Optics |work=Arabic Sciences and Philosophy, Vol. 15 |publisher=Cambridge University Press |date=2005 |pages=189–218}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last=El-Bizri |first=Nader |url=http://www.muslimheritage.com/article/nader-el-bizri-ibn-al-haytham-introduction |publisher=Muslim Heritage |title=Ibn al-Haytham |date=30 March 2011 |access-date=9 July 2017}}&lt;/ref&gt; He argued further that the mathematics of reflection and [[refraction]] needed to be consistent with the anatomy of the eye.&lt;ref name=&quot;Masood 2009, pp.173&quot;&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.173–175]]&lt;/ref&gt; He was also an early proponent of the [[scientific method]], the concept that a hypothesis must be proved by experiments based on confirmable procedures or mathematical evidence, five centuries before [[History of science in the Renaissance|Renaissance scientists]].&lt;ref&gt;{{citation |last=Ackerman |first=James S. |title=Distance Points: Essays in Theory and Renaissance Art and Architecture |date=August 1991 |location=Cambridge, Massachusetts |publisher=MIT Press |isbn=978-0-262-01122-8}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Haq&quot;&gt;[[Nomanul Haq|Haq, Syed]] (2009). &quot;Science in Islam&quot;. Oxford Dictionary of the Middle Ages. {{ISSN|1703-7603}}. Retrieved 22 October 2014.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Toomer&quot;&gt;[[G. J. Toomer]]. [https://www.jstor.org/stable/228328?pg=464 Review on JSTOR, Toomer's 1964 review of Matthias Schramm (1963) ''Ibn Al-Haythams Weg Zur Physik''] Toomer p.464: &quot;Schramm sums up [Ibn Al-Haytham's] achievement in the development of scientific method.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.light2015.org/Home/ScienceStories/1000-Years-of-Arabic-Optics.html|title=International Year of Light - Ibn Al-Haytham and the Legacy of Arabic Optics|access-date=2019-04-09|archive-date=2014-10-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20141001171116/http://www.light2015.org/Home/ScienceStories/1000-Years-of-Arabic-Optics.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7810846.stm |work=BBC News |title=The 'first true scientist' |last=Al-Khalili |first=Jim |date=4 January 2009 |access-date=24 September 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Gorini |first=Rosanna |title=Al-Haytham the man of experience. First steps in the science of vision |url=http://www.ishim.net/ishimj/4/10.pdf |journal=Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine |volume=2 |issue=4 |pages=53–55 |date=October 2003 |access-date=25 September 2008 |archive-date=9 October 2022 |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://www.ishim.net/ishimj/4/10.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

===فارماڪولوجي===
[[File:Avicenna Expounding Pharmacy to his Pupils Wellcome L0008688.jpg|thumb|left|[[Avicenna|Ibn Sina]] teaching the use of drugs. 15th-century ''Great Canon of Avicenna'']]
{{Further|History of pharmacy}}

Advances in [[botany]] and [[chemistry]] in the Islamic world encouraged developments in [[pharmacology]]. [[Muhammad ibn Zakarīya Rāzi]] (Rhazes) (865–915) promoted the medical uses of chemical compounds. [[Abu al-Qasim al-Zahrawi]] (Abulcasis) (936–1013) pioneered the preparation of medicines by [[sublimation (phase transition)|sublimation]] and [[distillation]]. His ''Liber servitoris'' provides instructions for preparing [[Simple (pharmacology)|&quot;simples&quot;]] from which were [[compounding|compounded]] the complex drugs then used. Sabur Ibn Sahl (died 869) was the first physician to describe a large variety of drugs and remedies for ailments. [[Abu Mansur Muwaffaq|Al-Muwaffaq]], in the 10th century, wrote ''The foundations of the true properties of Remedies'', describing chemicals such as [[arsenious oxide]] and [[silicic acid]]. He distinguished between [[sodium carbonate]] and [[potassium carbonate]], and drew attention to the poisonous nature of [[copper]] compounds, especially copper [[vitriol]], and also of [[lead]] compounds. [[Al-Biruni]] (973–1050) wrote the ''Kitab al-Saydalah'' (''The Book of Drugs''), describing in detail the properties of drugs, the role of pharmacy and the duties of the pharmacist. [[Avicenna|Ibn Sina]] (Avicenna) described 700 preparations, their properties, their mode of action and their indications. He devoted a whole volume to simples in ''[[The Canon of Medicine]]''. Works by [[Masawaih al-Mardini]] ({{circa}} 925–1015) and by [[Ibn al-Wafid]] (1008–1074) were printed in [[Latin]] more than fifty times, appearing as ''De Medicinis universalibus et particularibus'' by [[Masawaih al-Mardini|Mesue the Younger]] (died 1015) and as the ''Medicamentis simplicibus'' by [[Ibn al-Wafid|Abenguefit]] (c. 997 – 1074) respectively. [[Peter of Abano]] (1250–1316) translated and added a supplement to the work of al-Mardini under the title ''De Veneris''. [[Ibn al-Baytar]] (1197–1248), in his ''Al-Jami fi al-Tibb'', described a thousand simples and drugs based directly on Mediterranean plants collected along the entire coast between Syria and Spain, for the first time exceeding the coverage provided by [[Dioscorides]] in classical times.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Levey |first=M. |date=1973 |title=Early Arabic Pharmacology |publisher=E. J. Brill}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Turner138/&gt; Islamic physicians such as Ibn Sina described [[clinical trials]] for determining the efficacy of medical [[drug]]s and [[Chemical substance|substances]].&lt;ref name=&quot;MeinartTonascia&quot;&gt;{{cite book |first1=Curtis L. |last1=Meinert |first2=Susan |last2=Tonascia |title=Clinical trials: design, conduct, and analysis |year=1986 |publisher=[[Oxford University Press]] |page=3 |url=https://books.google.com/books?id=i1oAxuE29MUC&amp;pg=PA3 |isbn=978-0-19-503568-1 }}&lt;/ref&gt;

===طبيعيات===
[[File:Banu musa mechanical.jpg|thumb|upright|''Self trimming lamp'' in [[Banū Mūsā|Ahmad ibn Mūsā ibn Shākir]]'s treatise on mechanical devices, c. 850]]
{{Main|Physics in the medieval Islamic world}}

The fields of physics studied in this period, apart from optics and astronomy which are described separately, are aspects of [[mechanics]]: [[statics]], [[dynamics (mechanics)|dynamics]], [[kinematics]] and [[Motion (physics)|motion]]. In the sixth century [[John Philoponus]] ({{circa|490|570}}) rejected the [[Aristotle|Aristotelian]] view of motion. He argued instead that an object acquires an inclination to move when it has a motive power impressed on it. In the eleventh century Ibn Sina adopted roughly the same idea, namely that a moving object has force which is dissipated by external agents like air resistance.&lt;ref name=&quot;ibn sina and buridan&quot;&gt;{{cite journal |last=Sayili |first=Aydin |title=Ibn Sina and Buridan on the Motion the Projectile |journal=Annals of the New York Academy of Sciences |volume=500 |issue=1 |pages=477–482 |doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x |year=1987 |s2cid=84784804 }}&lt;/ref&gt; Ibn Sina distinguished between &quot;force&quot; and &quot;inclination&quot; (''mayl''); he claimed that an object gained ''mayl'' when the object is in opposition to its natural motion. He concluded that continuation of motion depends on the inclination that is transferred to the object, and that the object remains in motion until the ''mayl'' is spent. He also claimed that a projectile in a vacuum would not stop unless it is acted upon. That view accords with [[Newton's first law of motion]], on inertia.&lt;ref name=Espinoza&gt;{{cite journal |last=Espinoza |first=Fernando |title=An Analysis of the Historical Development of Ideas About Motion and its Implications for Teaching |journal=Physics Education |volume=40 |issue=2 |doi=10.1088/0031-9120/40/2/002 |year=2005 |pages=139–146|bibcode=2005PhyEd..40..139E |s2cid=250809354 }}&lt;/ref&gt; As a non-Aristotelian suggestion, it was essentially abandoned until it was described as &quot;impetus&quot; by [[Jean Buridan]] (c. 1295–1363), who was likely influenced by Ibn Sina's [[The Book of Healing|''Book of Healing'']].&lt;ref name=&quot;ibn sina and buridan&quot;/&gt;

In the ''Shadows'', [[Abū Rayḥān al-Bīrūnī]] (973–1048) describes non-uniform motion as the result of acceleration.&lt;ref name=&quot;al-biruni&quot;&gt;{{cite web| title=Biography of Al-Biruni| publisher=University of St. Andrews, Scotland |url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Al-Biruni.html}}&lt;/ref&gt; Ibn-Sina's theory of ''mayl'' tried to relate the velocity and weight of a moving object, a precursor of the concept of [[momentum]].&lt;ref name=&quot;Nasr &amp; Razavi&quot;&gt;{{cite book |last1=Nasr |first1=S. H. |last2=Razavi |first2=M. A. |title=The Islamic Intellectual Tradition in Persia |date=1996 |publisher=Routledge}}&lt;/ref&gt; Aristotle's theory of motion stated that a constant force produces a uniform motion; [[Abu'l-Barakāt al-Baghdādī]] (c. 1080 – 1164/5) disagreed, arguing that velocity and acceleration are two different things, and that force is proportional to acceleration, not to velocity.&lt;ref name=Gutman&gt;{{cite book |title=Studies in Arabic versions of Greek texts and in mediaeval science |volume=2 |first=Shlomo |last=Pines |author-link=Shlomo Pines |publisher=Brill Publishers |year=1986 |isbn=978-965-223-626-5 |page=203}}&lt;/ref&gt;

[[Banū Mūsā|The Banu Musa brothers]], Jafar-Muhammad, Ahmad and al-Hasan (c. early 9th century) invented automated devices described in their [[Book of Ingenious Devices]].&lt;ref&gt;Masood [[#CITEREFMasood2009|2009, pp.161–163]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Lindberg |first=David |title=Science in the Middle Ages |publisher=University of Chicago Press |year=1978 |pages=23, 56}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |editor-last=Selin |editor-first=Helaine |editor-link=Helaine Selin |title=Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures |publisher=Kluwer Academic Publishers |year=1997 |pages=151, 235, 375}}&lt;/ref&gt; Advances on the subject were also made by [[al-Jazari]] and [[Ibn Ma'ruf]].

===علم حيوانيات===
[[File:Al-Jahiz - pages from Kitaab al Hayawaan 3.jpg|thumb|upright|Page from the ''Kitāb al-Hayawān'' (''Book of Animals'') by [[Al-Jahiz]]. Ninth century]]
{{Further|Kitāb al-Hayawān}}

Many [[Transmission of the Greek Classics|classical works, including those of Aristotle, were transmitted from Greek]] to Syriac, then to Arabic, then to Latin in the Middle Ages. [[Aristotle's biology|Aristotle's zoology]] remained dominant in its field for two thousand years.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Hoffman |first=Eva R. |title=Translating Image and Text in the Medieval Mediterranean World between the Tenth and Thirteenth Centuries|work=Mechanisms of Exchange: Transmission in Medieval Art and Architecture of the Mediterranean, ca. 1000–1500 |url=https://books.google.com/books?id=XaNjNFu8fnEC&amp;pg=PA288 |year=2013 |publisher=Brill |isbn=978-90-04-25034-5 |pages=288–}}&lt;/ref&gt; The ''[[Kitāb al-Hayawān]]'' (كتاب الحيوان, English: ''Book of Animals'') is a 9th-century [[Arabic]] translation of ''History of Animals'': 1–10, ''On the Parts of Animals'': 11–14,&lt;ref&gt;Kruk, R., 1979, The Arabic Version of Aristotle's ''Parts of Animals'': book XI–XIV of the Kitab al-Hayawan, Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences, Amsterdam-Oxford 1979.&lt;/ref&gt; and ''Generation of Animals'': 15–19.&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Contadini |first1=Anna |title=A World of Beasts: A Thirteenth-Century Illustrated Arabic Book on Animals (the Kitab Na't al-Hayawan) in the Ibn Bakhtishu' Tradition) |date=2012 |publisher=Brill |location=Leiden |url=https://books.google.com/books?id=mf0xAQAAQBAJ&amp;pg=PA39|isbn=978-90-04-22265-6 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Kruk, R., 2003, &quot;La zoologie aristotélicienne. Tradition arabe&quot;, DPhA Supplement, 329–334&lt;/ref&gt;

The book was mentioned by [[Al-Kindī]] (died 850), and commented on by [[Avicenna]] (Ibn Sīnā) in his ''[[The Book of Healing]]''. [[Avempace]] (Ibn Bājja) and [[Averroes]] (Ibn Rushd) commented on and criticised ''On the Parts of Animals'' and ''Generation of Animals''.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Leroi |first=Armand Marie |author-link=Armand Marie Leroi |title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science |title-link=Aristotle's Lagoon |publisher=Bloomsbury |date=2014 |isbn=978-1-4088-3622-4 |pages=354–355}}&lt;/ref&gt;

==اهميت==
مسلمان سائنسدانن هڪ تجرباتي سائنس جو، انهن جي مدد سان سائنسي طريقي ۽ سائنسي تحقيق لاءِ انهن جي سادا، تجرباتي ۽ مقداري انداز سان، بنياد رکڻ ۾ مدد ڪئي. وڌيڪ عام معنيٰ ۾، اسلامي سائنس جي مثبت ڪاميابي صدين تائين، ڪيترن ئي ادارن ۾، رصد گاهن کان وٺي لائبريرين، مدرسن کان وٺي اسپتالن ۽ ڪورٽن تائين، ٻنهي اسلامي سونهري دور جي اوج تي ۽ ڪجهه صدين تائين ڦهلجڻ ئي هئي. بعد ۾ اهو ابتدائي جديد يورپ وانگر سائنسي انقلاب جو سبب نه بڻيو، پر اهڙيون خارجي موازن کي، هڪ ڪامياب قرون وسطي واري ثقافت تي &quot;تاريخ ۽ ثقافتي طور تي اجنبي معيار&quot; لاڳو ڪري، شايد رد ڪيو وڃي ٿو.

==پڻ ڏسو== 
* [[اسلام ۽ سائنس]] 
* [[سائنسي طريقو]] 
* [[اسلامي اقتصاديات جي تاريخ]] 
* [[اسلامي فلسفو]] 
* [[سائنس ڏانهن اسلامي رويو]] 
* [[مسلم دنيا ۾ سائنس ۽ انجنيئرنگ جو خاڪو]] 
==خارجي لنڪس==
{{Commons category|History of Islamic science}}
*[http://www.aina.org/books/hgsptta.pdf &quot;How Greek Science Passed to the Arabs&quot;] by [[De Lacy O'Leary]]
*{{cite web |url=http://www.columbia.edu/~gas1/project/visions/case1/sci.1.html |title=Whose Science is Arabic Science in Renaissance Europe? |first=George |last=Saliba |author-link=George Saliba |ref=none}}
*Habibi, Golareh. [https://www.scq.ubc.ca/is-there-such-a-thing-as-islamic-science-the-influence-of-islam-on-the-world-of-science/ is there such a thing as Islamic science? the influence of Islam on the world of science], ''Science Creative Quarterly''.
{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Science In Medieval Islam}}
[[زمرو:سائنس جي تاريخ]]
[[زمرو:اسلامي سونهري دور]]
[[زمرو:وچ اوڀر جي تاريخ]]
[[زمرو:وچين دور ۾ سائنس]]

==حوالا==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>mt7muc4gfo6ndwydt5zahr80garruhr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ميگنيفيسائنس سينٽر</title>
    <ns>0</ns>
    <id>80264</id>
    <revision>
      <id>322060</id>
      <parentid>295049</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T09:24:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>322060</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5281" sha1="clc785ykodj85mv1ykl9ko36ogdaf8f" xml:space="preserve">{{Short description|Science Centre in Karachi}}
{{Infobox museum
| name            = MagnifiScience Centre
| logo            = MagnifiScience Centre Logo.png
| image           = MagnifiScience Centre Karachi.jpg
| established     = September 2021&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
| location        = Plot no 1 RY-15 [[City Railway Colony|Railway Quarter]], Karachi, 75530, Pakistan
| type            = [[Science museum|Science Centre]]
| website         = {{URL|https://magnifiscience.org/|MagnifiScience Centre}}
| native_name     = {{Nastaliq|میگنفی سائنس سینٹر}}
| native_name_lang =
| logo_upright    = 
| logo_alt        = 
| logo_caption    = 
| image_upright   = 
| alt             = 
| caption         = Viewed from west to east
| map_caption     = 
| map_size        = 
| map_relief      = 
| dissolved       = 
| coordinates     = {{coord|24.846663|67.002978|display=inline}}
| accreditation   = [[International Council of Museums]] (ICOM), [[Asia Pacific Network of Science &amp; Technology Centres]] (ASPAC)
| key_holdings    = 
| collections     = 
| collection_size = Over 400 exhibits&lt;ref name=Aug24&gt;{{cite news |title=MagnifiScience Centre includes exhibition about oceans |url=https://www.thenews.com.pk/print/1224116-magnifiscience-centre-includes-exhibition-about-oceans |access-date=12 September 2024 |work=TheNews.com.pk |publisher=The News International |date=27 August 2024 |language=en}}&lt;/ref&gt;
| visitors        = 
| founder         = 
| director        = Shakeel Ahmed
| executive_director = 
| president       = 
| ceo             = Syed Fasihuddin Biyabani&lt;ref&gt;{{cite web |title=Organizational Announcement |url=https://www.dawoodfoundation.org/wp-content/uploads/2022/05/TDF-Organization-Announcement.pdf |publisher=The Dawood Foundation |access-date=21 October 2022}}&lt;/ref&gt;
| chairperson     = [[Sabrina Dawood]] (Vice-Chair)
| curator         = 
| architect       = Madiha Ghani
| historian       = 
| owner           = [[The Dawood Foundation]]
| employees       = 
| publictransit   = 
| parking         = 
| car_park        = 
| network         = 
| embedded        = 
| image_size      = 260
| map_dot_label   = 
| leader_type     = 
| leader          = 
| map_alt         = Located between railways and harbour 
}}
'''ميگنيفيسائنس سينٽر''' (The MagnifiScience Center)، [[ڪراچي]] ۾ هڪ آزاد سائنسي مرڪز آهي، جنهن جو مقصد عوام جي وچ ۾ سائنسي سوچ، سائنسي خواندگي ۽ سائنسي طريقن، جنهن ۾ انٽرايڪٽو نمائشن ۽ پروگرامن سان مشغول ڪيو وڃي ٿو، ۾ دلچسپي پيدا ڪرڻ آهي.

The '''MagnifiScience Centre''' (MSC) is an independent [[science museum|science center]] in Karachi, with a mission to develop among the populace an interest in [[scientific thinking]], [[scientific literacy]], and scientific methods through engagement with interactive exhibits and programmes.

The MSC’s multistorey building, located in the [[City Railway Colony]] of [[Saddar Town|Saddar]],&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Azam |first1=Oonib |title=A praiseworthy endeavour to foster children's interest in science |url=https://www.thenews.com.pk/print/900358-a-praiseworthy-endeavour-to-foster-children-s-interest-in-science |access-date=9 April 2022 |work=www.thenews.com.pk |publisher=The News International |date=15 October 2021 |language=en}}&lt;/ref&gt; opened to the public in September 2021.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{cite news |last1=Hasan |first1=Shazia |title=A much-needed addition to city's lacklustre science landscape |url=https://www.dawn.com/news/1650022/a-much-needed-addition-to-citys-lacklustre-science-landscape |access-date=9 April 2022 |work=DAWN.COM |publisher=Dawn News |date=4 October 2021 |language=en}}&lt;/ref&gt; Following its vision &quot;science is for everyone&quot;, MSC promotes scientific literacy through experiential informal learning channels which spark curiosity, and encourage critical thinking and problem-solving.&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Khan |first1=Saadeqa |title=پاکستان میں اپنی نوعیت کی پہلی کاوش، ٹی ڈی ایف میگنی فائی انٹریکٹو سائنس سینٹر  |url=https://p.dw.com/p/43SJX |access-date=9 April 2022 |work=DW.COM |publisher=Deutsche Welle |date=28 November 2021 |language=ur-PK}}&lt;/ref&gt; The MSC aims to remove barriers to [[STEM education]] for the public, particularly for marginalised communities and differently abled persons.

The Science Centre features over 400 [[Exhibition|interactive exhibits]] that enable visitors to get a hands-on understanding of different science concepts and relate them to daily life.&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Kamran |first1=Sadia |title=A 'Magnificent' Day Out |url=https://aurora.dawn.com/news/1144284 |access-date=9 April 2022 |work=Aurora Magazine |publisher=Dawn News |date=10 January 2022 |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Aug24/&gt;

The MagnifiScience Centre is a project and run by [[The Dawood Foundation]], a [[Nonprofit organisation|not-for-profit organisation]], certified by the [[Pakistan Centre for Philanthropy]] (PCP).

==حوالا== 
{{حوالا}}
[[زمرو:ڪراچي]]
[[زمرو:سائنسي عمارتون]]
[[زمرو:پاڪستان جا عجائب گهر]]
[[زمرو:ڪراچي جا سياحتي مقام]]</text>
      <sha1>clc785ykodj85mv1ykl9ko36ogdaf8f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:ڌرتي سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>80367</id>
    <revision>
      <id>322004</id>
      <parentid>295239</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T21:30:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322004</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="149" sha1="jvpkbywgkjsbcl6pf5ml8kmg6qd3lib" xml:space="preserve">{{اصل مضمون|ڌرتي سائنس}}
{{زمرو ڪامنز}}
[[زمرو:زمين]]
[[زمرو:ڌرتي]]
[[زمرو:علم طبعي سائنس]]</text>
      <sha1>jvpkbywgkjsbcl6pf5ml8kmg6qd3lib</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:خلائي سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>80601</id>
    <revision>
      <id>321979</id>
      <parentid>297036</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:43:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321979</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90" sha1="mb8bwrclxcipx1ivlwhacgbqrisu1c4" xml:space="preserve">
[[زمرو:خلا]]
[[زمرو:ٻاهرين خلا]]
[[زمرو:اطلاقي سائنس]]</text>
      <sha1>mb8bwrclxcipx1ivlwhacgbqrisu1c4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>پاڪستان ميوزيم آف نيچرل هسٽري</title>
    <ns>0</ns>
    <id>80659</id>
    <revision>
      <id>322061</id>
      <parentid>297313</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T09:28:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>322061</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8556" sha1="8d4pys8tyqfm5u5musxzlku21au2d8z" xml:space="preserve">{{WAM talk 2024}}
{{Infobox museum|name=پاڪستان ميوزيم آف نيچرل هسٽري|native_name={{nastaliq| پاکستان عجائب گھر براݺ قدرتى تاريخ }}|native_name_lang=ur|logo=Pakistan Museum of Natural History logo.png|image=Pakistan Museum of Natural History.JPG|caption=عجائب گھر ۾ داخل ٿيڻ|alt=پاڪستان ميوزيم آف نيچرل هسٽري پاڪستان جي وفاقي گادي واري شهر اسلام آباد ۾ واقع آهي|map_type=|map_caption=|coordinates=|established={{Start date and age|1976}}&lt;ref name=Tribune/&gt;|dissolved=|location=گارڊن ايونيو، [[شڪرپاريان]]، اسلام آباد، ڪيپيٽل ٽيريٽري، پاڪستان|type=[[قدرتي تاريخ ميوزيم]]|visitors=|curator=|owner=[[پاڪستان سائنس فائونڊيشن]]|publictransit=|collection=1.5 ملين|website={{URL|http://www.pmnh.gov.pk/}}}}'''پاڪستان ميوزيم آف نيچرل هسٽري''' (PMNH)، 1976ع ۾ قائم ٿيو، &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://tribune.com.pk/story/2134003/expansion-natural-history-museum-hits-snag|title=Expansion of natural history museum hits snag|date=2020-01-09|website=The Express Tribune|language=en|access-date=2022-07-07}}&lt;/ref&gt; پاڪستان جي وفاقي گادي واري شهر [[اسلام آباد]] ۾ واقع هڪ عوامي قدرتي تاريخ جو عجائب گھر آهي.&lt;ref name=&quot;Dawn&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.dawn.com/news/1251161|title=A day at the natural history museum|last=Yasin|first=Aamir|date=2016-04-10|website=DAWN.COM|language=en|access-date=2022-07-07}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.youlinmagazine.com/article/welcome-to-pakistan%E2%80%99s-museum-of-natural-history/MTYxNw==|title=Welcome to Pakistan’s Museum of Natural History!}}&lt;/ref&gt;

ھن ۾ نمائشون ۽ گيلريون آھن جيڪي ملڪ جي ماحوليات، ارضيات، ۽ پياليونٽولوجي بابت معلومات ڏيکارين ٿيون. هن وقت، ميوزيم ۾ 600,000 کان وڌيڪ شين جو مجموعو آهي.&lt;ref name=&quot;Tribune&quot;&gt;{{Cite web|url=http://tribune.com.pk/story/464233/pakistan-museum-of-natural-history-with-subpar-exhibits-museum-fails-to-draw-in-crowds|title=Pakistan Museum of Natural History: With subpar exhibits, museum fails to draw in crowds|last=Iqbal|first=Myra|date=2012-11-11|website=The Express Tribune|language=en|access-date=2022-07-07}}&lt;/ref&gt; ميوزيم پڻ هڪ تحقيقي مرڪز طور ڪم ڪري ٿو ۽ لوڪ ورسا ميوزيم سان ويجهي ڪم ڪري ٿو. ميوزيم عوام لاءِ کليل هوندو آهي، سواءِ جمعي جي، صبح 10 وڳي کان شام 5 وڳي تائين. ميوزيم جو انتظام پاڪستان سائنس فائونڊيشن، سائنس ۽ ٽيڪنالاجي واري وزارت جي ماتحت ڪري ٿو.&lt;ref&gt;[http://www.psf.gov.pk/tenders/Tender_2017.pdf Pakistan Museum of Natural History on Pakistan Science Foundation website], psf.gov.pk website, (a webcached copy), Retrieved 12 September 2017&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Tribune2&quot;&gt;{{Cite web|url=http://tribune.com.pk/story/464233/pakistan-museum-of-natural-history-with-subpar-exhibits-museum-fails-to-draw-in-crowds|title=Pakistan Museum of Natural History: With subpar exhibits, museum fails to draw in crowds|last=Iqbal|first=Myra|date=2012-11-11|website=The Express Tribune|language=en|access-date=2022-07-07}}&lt;/ref&gt;

== نمائشون ۽ گيلريون ==

* حياتياتي گيلري - ڏيکاري ٿو ۽ جهنگلي فلورا ۽ fauna تي بحث ڪري ٿو، انهن جي لاڳاپيل رهائش ۾ پيش ڪيل. &lt;ref name=&quot;Dawn&quot;&gt;{{حوالو ويب|url=http://www.dawn.com/news/1251161|title=A day at the natural history museum|last=Yasin|first=Aamir|date=2016-04-10|website=DAWN.COM|language=en|access-date=2022-07-07}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFYasin2016&quot;&gt;Yasin, Aamir (2016-04-10). [http://www.dawn.com/news/1251161 &quot;A day at the natural history museum&quot;]. ''DAWN.COM''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;2022-07-07&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;
* ماحولياتي گيلري - هڪ تعليمي سيڪشن جتي ماحولياتي چڪر، رهائش ۽ ماحولياتي مسئلن تي بصري ۽ آڊيوز ذريعي بحث ڪيو ويو آهي. &lt;ref name=&quot;Dawn&quot; /&gt;
* Gemstones گيلري - مختلف قسم جا جواهر ڏيکاري ٿو خام ۾ ۽ گڏوگڏ ڪٽيل ۽ پالش ٿيل فارم.
* Palaeontology گيلري - ڏيکاري ٿو فوسلز انهن جي مطالعي سان گڏ. انسٿروپالاجي تي پڻ تصويرن ۽ لکڻين ذريعي بحث ڪيو ويو آهي، جنهن ۾ آسٽريلوپيٿيڪس جي هڪ کوپڙي پڻ شامل آهي. ديوار جون نقاشيون اڳئين تاريخي دور جي عڪاسي ڪن ٿيون. &lt;ref name=&quot;Dawn&quot; /&gt;
* ٽيٿيس گيلري - پاڪستان جي سامونڊي سائنس، پيٽرولوجي، پيڊولوجي ۽ معدنيات بابت معلومات مهيا ڪري ٿي. اهو سمنڊ جي نظارن جو هڪ ٽي-dimensional ڊائوراما ڏيکاري ٿو ۽ گڏوگڏ هڪ وهيل جو کنڊ. [[سالٽ رینج|سالٽ رينج]] جي مختلف پهلوئن جو پڻ تفصيل سان مطالعو ڪيو ويو آهي. &lt;ref name=&quot;Dawn&quot; /&gt;
* ورچوئل اورينٽيشن گيلري - اها سياحن کي اجازت ڏئي ٿي ته اهي مٿين سڀني گيلرين جا ورچوئل دورا ڪري بغير اصل ۾ پوري ميوزيم جي چوڌاري گهمڻ. هي نئون گيلري 2016 ۾ متعارف ڪرايو ويو &lt;ref name=&quot;Dawn&quot; /&gt;

== ڊائريڪٽر جنرلز ==

* ڊاڪٽر صائمه هما تنوير- ڊائريڪٽر جنرل آف ميوزيم 2021 &lt;ref name=&quot;Tribune&quot;&gt;{{حوالو ويب|url=http://tribune.com.pk/story/464233/pakistan-museum-of-natural-history-with-subpar-exhibits-museum-fails-to-draw-in-crowds|title=Pakistan Museum of Natural History: With subpar exhibits, museum fails to draw in crowds|last=Iqbal|first=Myra|date=2012-11-11|website=The Express Tribune|language=en|access-date=2022-07-07}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFIqbal2012&quot;&gt;Iqbal, Myra (2012-11-11). [http://tribune.com.pk/story/464233/pakistan-museum-of-natural-history-with-subpar-exhibits-museum-fails-to-draw-in-crowds &quot;Pakistan Museum of Natural History: With subpar exhibits, museum fails to draw in crowds&quot;]. ''The Express Tribune''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;2022-07-07&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

== واقعا ==
PMNH هڪ وڏي وهيل شارڪ حاصل ڪئي جيڪا 2012 ۾ ڪراچي فش هاربر تي پهتي، PMNH موجب. هن وهيل شارڪ جي ڊيگهه اٽڪل 40 فوٽ (12 م) ۽ وزن 16 ٽن هو. ان جي جگر جو وزن تقريباً 800 ڪلوگرام (1,800lb) هو، پيٽ جو وزن 600 ڪلوگرام (1,300lb) هو، ۽ بيضي جو وزن 120 ڪلوگرام (260lb) هو ۽ ان ۾ اٽڪل 1500 آنا هئا. شارڪ کي 6 فيبروري 2012ع تي گورا باري واري علائقي ۾، عربي سمنڊ جي پاڪستاني حدن ۾، مقامي ماهيگيرن طرفان ڏٺو ويو هو. حوالن جي ضرورت آهي [حوالہ گهربل] انهن موجب، اها ان وقت جيئري هئي پر شروع ٿيڻ کان اڳ مري وئي. ان کي سمنڊ جي ڪناري ڏانهن وٺي وڃڻ. اها مڇي 7 فيبروري 2012ع تي ڪراچي فش هاربر تي لائي وئي هئي، جيڪا 10 ڪروڙ رپين ۾ نيلام ڪئي وئي هئي. 200,000. ميوزيم هن شارڪ کي خريد ڪيو ۽ ان کي خشڪ نموني طور نصب ڪيو. تنهن هوندي، پروفيشنل ٽيڪسيڊرمي صلاحيتن جي کوٽ ۽ خراب سار سنڀال جي ڪري، نمونو جلدي ختم ٿي رهيو آهي، جيتوڻيڪ ڪيترائي ڀيرا ٻيهر رنگ ۽ مرمت ڪرڻ جي باوجود.

== پڻ ڏسو ==

* هندستان جي ننڍي کنڊ جي قدرتي تاريخ
* پاڪستان جي جهنگلي جيوت
* [[لوڪ ورثه هيريٽيج ميوزيم|لوڪ ورسا ميوزيم]]
* [[پاڪستان ۾ عجائب گهرن جي فهرست]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:سائنسي عمارتون]]
[[زمرو:پاڪستان جا عجائب گهر]]
[[زمرو:پاڪستان جا وفاقي ادارا ۽ گماشتگيري]]</text>
      <sha1>8d4pys8tyqfm5u5musxzlku21au2d8z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنس جو شاخون</title>
    <ns>14</ns>
    <id>80889</id>
    <revision>
      <id>321881</id>
      <parentid>298855</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:38:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321881</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65" sha1="1dvokavjpmzmpt1yy3febyk8p34qen9" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]</text>
      <sha1>1dvokavjpmzmpt1yy3febyk8p34qen9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321882</id>
      <parentid>321881</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:38:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321882</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41" sha1="ttvmfsi8bneucdj58ww7h5jup2ca2w4" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس جون شاخون]]</text>
      <sha1>ttvmfsi8bneucdj58ww7h5jup2ca2w4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:توانائي</title>
    <ns>14</ns>
    <id>80969</id>
    <revision>
      <id>321908</id>
      <parentid>299549</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T14:20:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321908</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="138" sha1="kuccbajoids2pz0b712soinrxgne319" xml:space="preserve">[[زمرو:طبيعيات]]
[[زمرو:سائنس]]

[[زمرو:سائنس جا تصور]]
[[زمرو:سائنس جون اصطلاحون]]</text>
      <sha1>kuccbajoids2pz0b712soinrxgne319</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321909</id>
      <parentid>321908</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T14:21:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321909</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="104" sha1="9h5yamlo7zw5392isd7sahrl10vt69s" xml:space="preserve">[[زمرو:طبيعيات]]
[[زمرو:سائنس جا تصور]]
[[زمرو:سائنسي اصطلاح]]</text>
      <sha1>9h5yamlo7zw5392isd7sahrl10vt69s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>طبعي سائنس</title>
    <ns>0</ns>
    <id>81857</id>
    <revision>
      <id>321878</id>
      <parentid>307399</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:27:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>321878</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8880" sha1="qeghvvlodw4qqin7ayok6birexnjbj3" xml:space="preserve">{{Multiple image|image1=Diamond cuboctahedron.jpg|image2=Earth-crust-cutaway-english.svg|image3=Activemarker2.PNG|footer=طبعي سائنسن ۾ مختلف قسم جا مضمون شامل آهن.
* مٿي: هڪ ڪيوبڪٽوهئڊرون هيرو مواد سائنس ۾   ۽ ڌرتيءَ جي ڍانچي جو خاڪو بشمول ان جو ماحول ڌرتيءَ جي سائنس ۾.
* هيٺيون: ڪمپيوٽر اينيميشن جو هڪ مثال جيڪو &quot;موشن ڪيپچر&quot; ٽيڪنڪ استعمال ڪندي تيار ڪيو ويو ۽ &quot;ماونا ڪي آبزرويٽريز&quot; [[هوائي|هوائي، آمريڪا]] ۾ آزاد فلڪياتي تحقيقاتي سهولتن جو گروپ.}}
'''طبعي سائنس''&quot; (Physical Science) [[فطرتي سائنس|فطري سائنس]] جي هڪ شاخ آهي جيڪا [[زندگي جي سائنسن جي فهرست|زندگي جي سائنس]] جي برعڪس، غير جاندار نظامن جو مطالعو ڪري ٿي. ان ۾ پڻ ڪيتريون ئي شاخون آهن، جن ۾ هر هڪ کي &quot;طبعي سائنس&quot; سڏيو ويندو آهي ۽ اها گڏجي &quot;طبعي سائنس&quot; سڏي وينديون آهن.

==تعريف==
طبعي سائنس کي هيٺين ريت بيان ڪري سگهجي ٿو: 
* سائنس جي هڪ شاخ: هڪ منظم ادارو جيڪو آزمائشي وضاحتن ۽ ڪائنات بابت اڳڪٿين جي صورت ۾، علم کي ٺاهي ٿو ۽ منظم ڪري ٿو.
* فطري سائنس جي هڪ شاخ: فطري سائنس سائنس جي هڪ وڏي شاخ آهي جيڪا تجرباتي ثبوتن جي بنياد تي فطرت جي واقعن جي وضاحت ۽ اڳڪٿي ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿي. فطري سائنس ۾، مفروضن کي سائنسي طور تي تصديق ڪرڻ گهرجي ته جيئن سائنسي نظريو سمجهيو وڃي. صحيحيت، درستگي، ۽ سماجي ميکانيزم جيڪي معيار جي ڪنٽرول کي يقيني بڻائين، جهڙوڪ ماهرن جو جائزو ۽ نتيجن جي ورجائي، هن مقصد لاء استعمال ڪيل معيار ۽ طريقن مان آهن. 
* فطري سائنس کي ٻن مکيه شاخن ۾ ورهائي سگهجي ٿو: 
* زندگي جي سائنس (مثال طور حياتيات) ۽  
* طبعي سائنس. 
* انهن شاخن مان هر هڪ، ۽ انهن جي ذيلي شاخن مان هر هڪ کي فطري سائنس سڏيو ويندو آهي.  
* اطلاقي سائنس جي هڪ شاخ : عملي مقصدن حاصل ڪرڻ لاءِ سائنسي طريقي ۽ سائنسي علم جو استعمال. ان ۾ مضمونن جو وسيع سلسلو شامل آھي، جھڙوڪ انجنيئرنگ ۽ طب. اطلاقي سائنس اڪثر ڪري بنيادي سائنس جي ابتڙ آهي، جيڪو سائنسي نظريات ۽ قانونن کي اڳتي وڌائڻ تي مرکوز آهي جيڪي قدرتي يا ٻين واقعن جي وضاحت ۽ اڳڪٿي ڪن ٿا.
==شاخون==
* [[طبيعيات]]:  فطري ۽ طبعي سائنس,  جيڪي خلا ۽ وقت ذريعي  مادي&lt;ref name=&quot;feynmanleightonsands1963-atomic2&quot;&gt;At the start of ''[[The Feynman Lectures on Physics]]'', [[Richard Feynman]] offers the [[Atomic theory|atomic hypothesis]] as the single most prolific scientific concept: &quot;If, in some cataclysm, all [] scientific knowledge were to be destroyed [save] one sentence &amp;nbsp; [...] what statement would contain the most information in the fewest words? I believe it is&amp;nbsp; [...] that ''all things are made up of atoms &amp;nbsp;– little particles that move around in perpetual motion, attracting each other when they are a little distance apart, but repelling upon being squeezed into one another''&amp;nbsp;...&quot; {{harv|Feynman|Leighton|Sands|1963|p=I-2}}&lt;/ref&gt; جي حرڪت جو مطالعو ڪري ٿي  آهي ۽ ان ۾ ان سان گڏ لاڳاپيل تصورن جهڙوڪ توانائي ۽ قوت جو مطالعو شامل ٿي سگھي ٿو. &lt;ref name=&quot;maxwell1878-physicalscience2&quot;&gt;&quot;Physical science is that department of knowledge which relates to the order of nature, or, in other words, to the regular succession of events.&quot; {{harv|Maxwell|1878|p=9}}&lt;/ref&gt; وڌيڪ وسيع، اها هي سمجھڻ لاءِ, ته ڪائنات ڪيئن ڪم ڪري ٿي, فطرت جو عام تجزيو آهي.&lt;ref name=&quot;youngfreedman2014p92&quot;&gt;{{harvnb|Young|Freedman|2014|p=9}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;holzner2003-physics2&quot;&gt;&quot;Physics is the study of your world and the world and universe around you.&quot; {{harv|Holzner|2006|p=7}}&lt;/ref&gt;
* [[طبيعيات جون شاخون]]
* [[فلڪيات]]: آسماني شين (جهڙوڪ تارا، ڪهڪشائون، سيارا، چنڊ، شهابيا ۽ نيبولائن) جو مطالعو ۽ انهن جي طبيعيات، ڪيمسٽري ۽ اهڙين شين جي ارتقا ۽ واقعن جو مطالعو آهي، جيڪا ڌرتيءَ جي ماحول کان ٻاهر پيدا ٿين ٿا، جنهن ۾ سپرنووا جا ڌماڪا، گاما-ري برسٽ ۽ ڪائناتي مائڪرو ويڪري جي پس منظر جي تابڪاري شامل آهن. 
** علم فلڪيات جون شاخون
* [[علم ڪيميا]]: مادي جي اڀياس، ساخت، خصوصيتن ۽ ان ۾  تبديلي جو مطالعو آهي.&lt;ref name=&quot;definition2&quot;&gt;{{cite web|url=http://chemweb.ucc.ie/what_is_chemistry.htm|title=What is Chemistry?|last=Russell|first=John B.|publisher=Chemweb.ucc.ie|archive-url=https://web.archive.org/web/20210103071622/http://chemweb.ucc.ie/what_is_chemistry.htm|archive-date=3 January 2021|access-date=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Chemistry2&quot;&gt;[http://dictionary.reference.com/browse/Chemistry Chemistry] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305233029/http://dictionary.reference.com/browse/chemistry|date=2016-03-05}}. (n.d.). Merriam-Webster's Medical Dictionary. Retrieved August 19, 2007.&lt;/ref&gt; هن دائري ۾، ڪيميا مختلف موضوعن، جهڙوڪ انفرادي ايٽم جي خاصتين، اها طريقا جنهن ۾ ايٽم، مرڪبات جي ٺهڻ ۾ ڪيميائي بانڊ ٺاهيندا آهن، مادي کي ان جي عام خاصيتون ڏيڻ لاء مادي جو  انٽر ماليڪيولر قوتن ذريعي تعامل  ۽ مختلف مواد ٺاهڻ لاء مادن جي وچ ۾ ڪيميائي رد عمل جي ذريعي رابطي جو مطالعو آهي. 
** علم ڪيميا جون شاخون
* [[ڌرتي سائنس|ڌرتيءَ جي سائنس]]: وسيع اصطلاح، جيڪا هر هن سائنس جي شعبي ڏانهن اشارو ڪري ٿي، جيڪيون ڌرتيءَ سان واسطو رکن ٿيون. ڌرتي سائنس اهو مطالعو آهي ته ڪيئن قدرتي ماحول (ايڪوسفير ڌرتي جو نظام) ڪم ڪري ٿو ۽ اها ڪئين ان جي موجوده حالت ۾ ترقي ڪيو. هن ۾ [[پاڻي جو دائرو]] (هائڊروسفيئر)، [[سنگمنڊل|ڌرتيء جو دائرو]] (ليٿوسفيئر) ۽ حياتي دائرو (بايوسفيئر) شامل آهن.
* مواد سائنس: تحقيق ۽ دريافت جو هڪ بين النظمياتي شعبو. هن شعبي جا ماهر، اها سمجهن تي، ڪئين مواد تي وقت جي گڏ (پروسيسنگ) ان جي جوڙجڪ تي اثر انداز ڪري ٿي ۽ پڻ مواد جي خاصيتن ۽ ڪارڪردگي سمجھڻ تي زور ڏين ٿا.
* ڪمپيوٽر سائنس: ڪمپيوٽيشن، انفارميشن ۽ آٽوميشن جو مطالعو. ڪمپيوٽر سائنس جو دائرو نظرياتي شعبن (الگورٿم، ڪمپيوٽيشن ۽ انفارميشن جا نظريا) کان لاڳو ڪيل شعبن (بشمول هارڊويئر ۽ سافٽ ويئر جي ڊيزائن ۽ عمل درآمد) تائين پکڙيل آهي.

==تاريخ==
==عام اصول== 
==قابل ذڪر طبعي سائنسدان==
* طبعيات دانن جي فهرست 
* فلڪيات دانن جي فهرست 
* ڪيميا دانن جي فهرست 
==* ڌرتي سائنس جي ماهرن جي فهرست 
==پڻ ڏسو== 
* [[سائنس|سائنس جو خاڪو]]
* [[فطري سائنس]]
* طبعي سائنس جو خاڪو 
* [[ڌرتي سائنس]]
* [[رسمي سائنس]]
* [[سماجي سائنس]]
* [[اطلاقي سائنس]]
==ٻاهريان ڳنڍڻا==
{{Sister project links|physical science|wikt=physical science|b=Subject:Physical sciences}}
* [https://ck12.org/physical-science/ Physical science topics and articles for school curricula (grades K-12)]

{{Natural science}}
{{Outline footer}}
{{Authority control}}

[[Category:Outlines of natural sciences|Physical Science]]
[[Category:Outlines|Physical Science]]
[[Category:Physical sciences|1]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:علم طبعي سائنس]]
[[زمرو:سائنس جون شاخون]]</text>
      <sha1>qeghvvlodw4qqin7ayok6birexnjbj3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321976</id>
      <parentid>321878</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:38:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321976</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8878" sha1="pz3b8f5byl53832jj8jipxhndzs6ipb" xml:space="preserve">{{Multiple image|image1=Diamond cuboctahedron.jpg|image2=Earth-crust-cutaway-english.svg|image3=Activemarker2.PNG|footer=طبعي سائنسن ۾ مختلف قسم جا مضمون شامل آهن.
* مٿي: هڪ ڪيوبڪٽوهئڊرون هيرو مواد سائنس ۾   ۽ ڌرتيءَ جي ڍانچي جو خاڪو بشمول ان جو ماحول ڌرتيءَ جي سائنس ۾.
* هيٺيون: ڪمپيوٽر اينيميشن جو هڪ مثال جيڪو &quot;موشن ڪيپچر&quot; ٽيڪنڪ استعمال ڪندي تيار ڪيو ويو ۽ &quot;ماونا ڪي آبزرويٽريز&quot; [[هوائي|هوائي، آمريڪا]] ۾ آزاد فلڪياتي تحقيقاتي سهولتن جو گروپ.}}
'''طبعي سائنس''&quot; (Physical Science) [[فطرتي سائنس|فطري سائنس]] جي هڪ شاخ آهي جيڪا [[زندگي جي سائنسن جي فهرست|زندگي جي سائنس]] جي برعڪس، غير جاندار نظامن جو مطالعو ڪري ٿي. ان ۾ پڻ ڪيتريون ئي شاخون آهن، جن ۾ هر هڪ کي &quot;طبعي سائنس&quot; سڏيو ويندو آهي ۽ اها گڏجي &quot;طبعي سائنس&quot; سڏي وينديون آهن.

==تعريف==
طبعي سائنس کي هيٺين ريت بيان ڪري سگهجي ٿو: 
* سائنس جي هڪ شاخ: هڪ منظم ادارو جيڪو آزمائشي وضاحتن ۽ ڪائنات بابت اڳڪٿين جي صورت ۾، علم کي ٺاهي ٿو ۽ منظم ڪري ٿو.
* فطري سائنس جي هڪ شاخ: فطري سائنس سائنس جي هڪ وڏي شاخ آهي جيڪا تجرباتي ثبوتن جي بنياد تي فطرت جي واقعن جي وضاحت ۽ اڳڪٿي ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿي. فطري سائنس ۾، مفروضن کي سائنسي طور تي تصديق ڪرڻ گهرجي ته جيئن سائنسي نظريو سمجهيو وڃي. صحيحيت، درستگي، ۽ سماجي ميکانيزم جيڪي معيار جي ڪنٽرول کي يقيني بڻائين، جهڙوڪ ماهرن جو جائزو ۽ نتيجن جي ورجائي، هن مقصد لاء استعمال ڪيل معيار ۽ طريقن مان آهن. 
* فطري سائنس کي ٻن مکيه شاخن ۾ ورهائي سگهجي ٿو: 
* زندگي جي سائنس (مثال طور حياتيات) ۽  
* طبعي سائنس. 
* انهن شاخن مان هر هڪ، ۽ انهن جي ذيلي شاخن مان هر هڪ کي فطري سائنس سڏيو ويندو آهي.  
* اطلاقي سائنس جي هڪ شاخ : عملي مقصدن حاصل ڪرڻ لاءِ سائنسي طريقي ۽ سائنسي علم جو استعمال. ان ۾ مضمونن جو وسيع سلسلو شامل آھي، جھڙوڪ انجنيئرنگ ۽ طب. اطلاقي سائنس اڪثر ڪري بنيادي سائنس جي ابتڙ آهي، جيڪو سائنسي نظريات ۽ قانونن کي اڳتي وڌائڻ تي مرکوز آهي جيڪي قدرتي يا ٻين واقعن جي وضاحت ۽ اڳڪٿي ڪن ٿا.
==شاخون==
* [[طبيعيات]]:  فطري ۽ طبعي سائنس,  جيڪي خلا ۽ وقت ذريعي  مادي&lt;ref name=&quot;feynmanleightonsands1963-atomic2&quot;&gt;At the start of ''[[The Feynman Lectures on Physics]]'', [[Richard Feynman]] offers the [[Atomic theory|atomic hypothesis]] as the single most prolific scientific concept: &quot;If, in some cataclysm, all [] scientific knowledge were to be destroyed [save] one sentence &amp;nbsp; [...] what statement would contain the most information in the fewest words? I believe it is&amp;nbsp; [...] that ''all things are made up of atoms &amp;nbsp;– little particles that move around in perpetual motion, attracting each other when they are a little distance apart, but repelling upon being squeezed into one another''&amp;nbsp;...&quot; {{harv|Feynman|Leighton|Sands|1963|p=I-2}}&lt;/ref&gt; جي حرڪت جو مطالعو ڪري ٿي  آهي ۽ ان ۾ ان سان گڏ لاڳاپيل تصورن جهڙوڪ توانائي ۽ قوت جو مطالعو شامل ٿي سگھي ٿو. &lt;ref name=&quot;maxwell1878-physicalscience2&quot;&gt;&quot;Physical science is that department of knowledge which relates to the order of nature, or, in other words, to the regular succession of events.&quot; {{harv|Maxwell|1878|p=9}}&lt;/ref&gt; وڌيڪ وسيع، اها هي سمجھڻ لاءِ, ته ڪائنات ڪيئن ڪم ڪري ٿي, فطرت جو عام تجزيو آهي.&lt;ref name=&quot;youngfreedman2014p92&quot;&gt;{{harvnb|Young|Freedman|2014|p=9}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;holzner2003-physics2&quot;&gt;&quot;Physics is the study of your world and the world and universe around you.&quot; {{harv|Holzner|2006|p=7}}&lt;/ref&gt;
* [[طبيعيات جون شاخون]]
* [[فلڪيات]]: آسماني شين (جهڙوڪ تارا، ڪهڪشائون، سيارا، چنڊ، شهابيا ۽ نيبولائن) جو مطالعو ۽ انهن جي طبيعيات، ڪيمسٽري ۽ اهڙين شين جي ارتقا ۽ واقعن جو مطالعو آهي، جيڪا ڌرتيءَ جي ماحول کان ٻاهر پيدا ٿين ٿا، جنهن ۾ سپرنووا جا ڌماڪا، گاما-ري برسٽ ۽ ڪائناتي مائڪرو ويڪري جي پس منظر جي تابڪاري شامل آهن. 
** علم فلڪيات جون شاخون
* [[علم ڪيميا]]: مادي جي اڀياس، ساخت، خصوصيتن ۽ ان ۾  تبديلي جو مطالعو آهي.&lt;ref name=&quot;definition2&quot;&gt;{{cite web|url=http://chemweb.ucc.ie/what_is_chemistry.htm|title=What is Chemistry?|last=Russell|first=John B.|publisher=Chemweb.ucc.ie|archive-url=https://web.archive.org/web/20210103071622/http://chemweb.ucc.ie/what_is_chemistry.htm|archive-date=3 January 2021|access-date=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Chemistry2&quot;&gt;[http://dictionary.reference.com/browse/Chemistry Chemistry] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305233029/http://dictionary.reference.com/browse/chemistry|date=2016-03-05}}. (n.d.). Merriam-Webster's Medical Dictionary. Retrieved August 19, 2007.&lt;/ref&gt; هن دائري ۾، ڪيميا مختلف موضوعن، جهڙوڪ انفرادي ايٽم جي خاصتين، اها طريقا جنهن ۾ ايٽم، مرڪبات جي ٺهڻ ۾ ڪيميائي بانڊ ٺاهيندا آهن، مادي کي ان جي عام خاصيتون ڏيڻ لاء مادي جو  انٽر ماليڪيولر قوتن ذريعي تعامل  ۽ مختلف مواد ٺاهڻ لاء مادن جي وچ ۾ ڪيميائي رد عمل جي ذريعي رابطي جو مطالعو آهي. 
** علم ڪيميا جون شاخون
* [[ڌرتي سائنس|ڌرتيءَ جي سائنس]]: وسيع اصطلاح، جيڪا هر هن سائنس جي شعبي ڏانهن اشارو ڪري ٿي، جيڪيون ڌرتيءَ سان واسطو رکن ٿيون. ڌرتي سائنس اهو مطالعو آهي ته ڪيئن قدرتي ماحول (ايڪوسفير ڌرتي جو نظام) ڪم ڪري ٿو ۽ اها ڪئين ان جي موجوده حالت ۾ ترقي ڪيو. هن ۾ [[پاڻي جو دائرو]] (هائڊروسفيئر)، [[سنگمنڊل|ڌرتيء جو دائرو]] (ليٿوسفيئر) ۽ حياتي دائرو (بايوسفيئر) شامل آهن.
* مواد سائنس: تحقيق ۽ دريافت جو هڪ بين النظمياتي شعبو. هن شعبي جا ماهر، اها سمجهن تي، ڪئين مواد تي وقت جي گڏ (پروسيسنگ) ان جي جوڙجڪ تي اثر انداز ڪري ٿي ۽ پڻ مواد جي خاصيتن ۽ ڪارڪردگي سمجھڻ تي زور ڏين ٿا.
* ڪمپيوٽر سائنس: ڪمپيوٽيشن، انفارميشن ۽ آٽوميشن جو مطالعو. ڪمپيوٽر سائنس جو دائرو نظرياتي شعبن (الگورٿم، ڪمپيوٽيشن ۽ انفارميشن جا نظريا) کان لاڳو ڪيل شعبن (بشمول هارڊويئر ۽ سافٽ ويئر جي ڊيزائن ۽ عمل درآمد) تائين پکڙيل آهي.

==تاريخ==
==عام اصول== 
==قابل ذڪر طبعي سائنسدان==
* طبعيات دانن جي فهرست 
* فلڪيات دانن جي فهرست 
* ڪيميا دانن جي فهرست 
==* ڌرتي سائنس جي ماهرن جي فهرست 
==پڻ ڏسو== 
* [[سائنس|سائنس جو خاڪو]]
* [[فطري سائنس]]
* طبعي سائنس جو خاڪو 
* [[ڌرتي سائنس]]
* [[رسمي سائنس]]
* [[سماجي سائنس]]
* [[اطلاقي سائنس]]
==ٻاهريان ڳنڍڻا==
{{Sister project links|physical science|wikt=physical science|b=Subject:Physical sciences}}
* [https://ck12.org/physical-science/ Physical science topics and articles for school curricula (grades K-12)]

{{Natural science}}
{{Outline footer}}
{{Authority control}}

[[Category:Outlines of natural sciences|Physical Science]]
[[Category:Outlines|Physical Science]]
[[Category:Physical sciences|1]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:علم طبعي سائنس]]
[[زمرو:علم فطري سائنس]]</text>
      <sha1>pz3b8f5byl53832jj8jipxhndzs6ipb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>طبيعيات جو فلسفو</title>
    <ns>0</ns>
    <id>82919</id>
    <revision>
      <id>321904</id>
      <parentid>321817</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T14:12:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>321904</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2705" sha1="rsk33gxr73fwjvmy5xth89dnv83xdr1" xml:space="preserve">'''طبيعيات جو فلسفو''' (Philosophy of Physics) [[طبيعيات]] ۾ تصوراتي ۽ تشريحي مسئلن سان واسطو رکي ٿو. جن مان ڪيترائي ڪجهه قسم جي نظرياتي طبيعيات دانن پاران ڪيل تحقيق سان اوورليپ ڪرڻ ٿا. تاريخي طور تي، طبيعيات جا فلسفي سوالن، جهڙوڪ [[خلا]]، [[وقت]]، [[مادو|مادي جي فطرت]] ۽ انهن جي رابطي کي منظم ڪندڙ قانون، انهي سان گڏ مشق ڪندڙ طبيعيات دانن پاران استعمال ٿيندڙ نظرين جي علمياتي ۽ موجودياتي بنيادن سان جڙيل آهن. هي نظم [[فلسطين جي رياست|فلسفي]] جي مختلف شعبن مان بصيرت حاصل ڪري ٿو، جنهن ۾ [[مابعدالطبعيات|مابعد الطبعيات]]، [[علم موجودات]] ۽ [[سائنس جو فلسفو]] شامل آهن ۽ گڏوگڏ نظرياتي ۽ تجرباتي طبيعيات ۾ تازين ترقين سان پڻ جڙيل آهي. 

طبيعيات جي فلسفي جو معاصر ڪم جديد طبيعيات جي ٽن ٿنڀن جي بنيادن تي مسئلن تي ڌيان ڏئي ٿو: 
# [[ڪوانٽم مڪينڪس|'''ڪوانٽم ميڪينڪس''']]: ڪوانٽم ٿيوري جي تشريح، جن ۾ ڪوانٽم حالتن جي نوعيت شامل آهي، ماپ جو مسئلو ۽ مبصر جو ڪردار، نظرياتي الجھن، غير مقاميت ۽ ڪوانٽم-ڪلاسيڪل تعلق جا اثر پڻ ڳوليا ويا آهن. 
# '''[[نسبت جو نظريو|ريليٽيٽي]]''': [[خاص نسبت جو نظريو|خاص]] ۽ [[نسبت جو نظريو|عام اضافيت]] جي تصوراتي بنياد، جنهن ۾ خلائي وقت جي نوعيت، هم وقت سازي، سببيت ۽ تعينيت شامل آهن. ڪوانٽم ميڪينڪس سان مطابقت، ڪشش ثقل جي انفراديت ۽ ڪائنات جي فلسفياتي اثرن جي پڻ جاچ ڪئي وئي آهي. 
# [[شمارياتي ميڪانڪس|'''شمارياتي ميڪينڪس''']]: خوردبيني ۽ ميڪرو اسڪوپڪ وضاحتن جي وچ ۾ تعلق، امڪان جي تشريح، ناقابل واپسي جي اصليت ۽ وقت جي سمت جي باري ۾ تصورات شامل آهن. 
* '''[[ٿرموڊائنامڪس]]''' جي بنياد، اينٽراپي کي سمجهڻ ۾ معلوماتي نظريي جو ڪردار ۽ فزڪس ۾ وضاحت ۽ گهٽتائي لاءِ اثر، شامل آهي.

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:سائنس جو فلسفو]]
[[زمرو:طبيعيات جو فلسفو]]</text>
      <sha1>rsk33gxr73fwjvmy5xth89dnv83xdr1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنسي قانون</title>
    <ns>14</ns>
    <id>82920</id>
    <revision>
      <id>321984</id>
      <parentid>320006</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:50:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321984</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="872" sha1="r6bl80rie2iccboxqra9qehozahm0v1" xml:space="preserve">* [[گراهم جو قانون]]
* [[چارلس جو قانون]]
* [[ايووگاڊرو جو قانون]]
* [[راولٽ جو قانون]]
* [[گي-لوساڪ جو قانون]]
* [[بوائل جو گيس جو قانون]] 
* [[ڊالٽن جو جزوي دٻاءُ جو قانون]] 
* [[اوهم جو قانون]]
* [[گاس جو قانون]] 
* [[ايمپيئر جو قانون]]
* [[فيثا غورث ٿيورم]]
* [[هڪ جو قانون]]
* [[آرشيميڊس جو اصول]] 
* [[نيوٽن جا حرڪت جا قانون]]
* [[هنڊ جا اصول]]
* [[نسبت جو نظريو]]
* [[اسٽيفن-بولٽزمان قانون]]  
* [[هيس جو قانون]]
* [[ٿرموڊائنامڪس جا قانون]]
* [[اسنيل جو روشني جو قانون]] 
* [[مينڊل جا وراثت جا قانون]]  


[[زمرو:متفرق سائنس]]
[[زمرو:تحقيق]]</text>
      <sha1>r6bl80rie2iccboxqra9qehozahm0v1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنسي مضمون</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83108</id>
    <revision>
      <id>321985</id>
      <parentid>320104</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:51:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321985</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34" sha1="i2yp9voa05unkiafzbquuctmsu2zgnx" xml:space="preserve">[[زمرو:متفرق سائنس]]</text>
      <sha1>i2yp9voa05unkiafzbquuctmsu2zgnx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:اسلام ۽ سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83109</id>
    <revision>
      <id>322032</id>
      <parentid>320109</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T05:50:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322032</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59" sha1="gttkkjx4gga3bfc9fr3d74s1ziqjsbe" xml:space="preserve">[[زمرو:اسلام]]
[[زمرو:سماج ۽ سائنس]]</text>
      <sha1>gttkkjx4gga3bfc9fr3d74s1ziqjsbe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>پلانٽيگو اوٽا</title>
    <ns>0</ns>
    <id>83312</id>
    <redirect title="اسپغول جو ٻوٽو (پلانٽئگو اوواٽا)" />
    <revision>
      <id>321858</id>
      <parentid>321565</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T12:07:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>1754</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Fixing double redirect from [[پلانٽٽگو اوواٽا]] to [[اسپغول جو ٻوٽو (پلانٽئگو اوواٽا)]]</comment>
      <origin>321858</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74" sha1="2urn4eaf4tnoq3uo4dvoyp6ne2gq9wn" xml:space="preserve">#چوريو [[اسپغول جو ٻوٽو (پلانٽئگو اوواٽا)]]</text>
      <sha1>2urn4eaf4tnoq3uo4dvoyp6ne2gq9wn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:حياتياتي تصورات</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83321</id>
    <revision>
      <id>321907</id>
      <parentid>321824</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T14:18:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321907</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="450" sha1="oa4cm4f2pw49a2uy8k6sebteh48oe9i" xml:space="preserve">{{Commons}}
{{portal|حياتيات}}
زمري جي وضاحت: [[حياتيات]] ۽ خاص طور تي  ۽ [[حياتيات جو فلسفو|حياتيات جي فلسفي]] لاءِ اهم تصورات مٿان آهي.

متعلقه زمرو: [[:زمرو:علم حياتيات جون اصطلاحون]]

[[زمرو:حياتيات]]
[[زمرو:سائنس جا تصور بلحاظ شعبا]]
[[زمرو:علم حياتيات جون اصطلاحون]]</text>
      <sha1>oa4cm4f2pw49a2uy8k6sebteh48oe9i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنس جا تصور بلحاظ شعبا</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83323</id>
    <revision>
      <id>321893</id>
      <parentid>321647</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:55:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321893</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45" sha1="k7s3rn08kwiddbek19zam6ona6hnoy2" xml:space="preserve">[[زمرو:تصور]]
[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>k7s3rn08kwiddbek19zam6ona6hnoy2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321901</id>
      <parentid>321893</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T14:10:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321901</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83" sha1="i6ct2fzlwr6psfrz9wtwtiq87jxscd1" xml:space="preserve">[[زمرو:تصور]]
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنس جا تصور]]</text>
      <sha1>i6ct2fzlwr6psfrz9wtwtiq87jxscd1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321903</id>
      <parentid>321901</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T14:11:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321903</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59" sha1="de3995xa2egoiynl9fzb346g56cwkmw" xml:space="preserve">[[زمرو:تصور]]
[[زمرو:سائنس جا تصور]]</text>
      <sha1>de3995xa2egoiynl9fzb346g56cwkmw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321906</id>
      <parentid>321903</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T14:17:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321906</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38" sha1="b4nji4owqk6d4tj3xysc42ek6fbjqen" xml:space="preserve">
[[زمرو:سائنس جا تصور]]</text>
      <sha1>b4nji4owqk6d4tj3xysc42ek6fbjqen</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:جيو فزڪس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83337</id>
    <revision>
      <id>321980</id>
      <parentid>321752</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:44:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321980</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="115" sha1="1gbv0a77agwogab86pmdtil1pe1v3za" xml:space="preserve">
[[زمرو:طبيعيات جون ذيلي شاخون]]
[[زمرو:علم ارضيات جون ذيلي شاخون]]</text>
      <sha1>1gbv0a77agwogab86pmdtil1pe1v3za</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>انساني جين جي فهرست</title>
    <ns>0</ns>
    <id>83347</id>
    <revision>
      <id>321859</id>
      <parentid>321851</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T12:11:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* ٻاهريان ڳنڍڻا */</comment>
      <origin>321859</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1262" sha1="fi9ksg0mek2v6ljoddpmg4u0qdk31c1" xml:space="preserve">انساني جين کي هن طرح ورهايو ويو آهي:

* ڪروموسوم جي لحاظ کان  
* پروٽين-ڪوڊنگ 
* ٽرانسڪرپشن فيڪٽرز

هيٺ ۾ جين جون فهرستون هنن جي ورهاست جي لحاظ کان ڏنل آهن:

==ڪروموسوم جي لحاظ کان جين==  
==پروٽين-ڪوڊنگ جين==  
==ٽرانسڪرپشن فيڪٽر جين==

==تفصيل==

==پڻ ڏسو==
==ٻاهريان ڳنڍڻا==
*[https://web.archive.org/web/20180416193149/http://www.ihop-net.org/UniPub/iHOP/ iHOP-Protein Information Database]
*[http://www.NextBio.com NextBio-Life Science Search Engine]
*[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Entrez Entrez-Cross Database Query Search System]
*[https://web.archive.org/web/20110720065115/http://tagc.univ-mrs.fr/tbrowser/ TranscriptomeBrowser]

{{List of lists|biology|listcat=Human genes}}

{{DEFAULTSORT:Human genes}}
[[زمرو:جينيات]]
[[زمرو:انساني ڪروموسوم]]
[[زمرو:جينيات سان لاڳاپيل فهرستون]]
[[زمرو:حياتيات سان لاڳاپيل فهرستون]]
[[زمرو:سائنس سان لاڳاپيل فهرستون]]
[[Category:Chromosomes (human)|*]]
[[Category:Genetics-related lists]]

==حوالا==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>fi9ksg0mek2v6ljoddpmg4u0qdk31c1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:ماليڪيولر حياتيات</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83349</id>
    <revision>
      <id>321863</id>
      <timestamp>2025-07-07T12:20:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:حياتيات]] [[زمرو:علم حياتيات جون شاخون]]</comment>
      <origin>321863</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="80" sha1="tv6un85smpsich32ftpz38wz93f9aer" xml:space="preserve">[[زمرو:حياتيات]]
[[زمرو:علم حياتيات جون شاخون]]</text>
      <sha1>tv6un85smpsich32ftpz38wz93f9aer</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:جين</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83350</id>
    <revision>
      <id>321864</id>
      <timestamp>2025-07-07T12:21:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:جينيات]] [[زمرو:سائنسي موضوع]] [[زمرو:خوردبيني حيات]] [[زمرو:ماليڪيولر حياتيات]]</comment>
      <origin>321864</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="148" sha1="ahaoto0o30p5772bmjjs107rd7liwbf" xml:space="preserve">[[زمرو:جينيات]]
[[زمرو:سائنسي موضوع]]
[[زمرو:خوردبيني حيات]]
[[زمرو:ماليڪيولر حياتيات]]</text>
      <sha1>ahaoto0o30p5772bmjjs107rd7liwbf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321865</id>
      <parentid>321864</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T12:22:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321865</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="72" sha1="o2eigb3fuobzqat69qymxu9aq7y6erx" xml:space="preserve">[[زمرو:جينيات]]
[[زمرو:ماليڪيولر حياتيات]]</text>
      <sha1>o2eigb3fuobzqat69qymxu9aq7y6erx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:ڪلوننگ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83351</id>
    <revision>
      <id>321866</id>
      <timestamp>2025-07-07T12:22:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:جينيات]] [[زمرو:سائنسي موضوع]]</comment>
      <origin>321866</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="62" sha1="ic1e1vopi7o7awmn0wjfskqvmtmy1ig" xml:space="preserve">[[زمرو:جينيات]]
[[زمرو:سائنسي موضوع]]</text>
      <sha1>ic1e1vopi7o7awmn0wjfskqvmtmy1ig</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322076</id>
      <parentid>321866</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T11:57:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322076</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="62" sha1="rcfz2qvq14assqu5bpet7j62yoe3h1i" xml:space="preserve">[[زمرو:جينيات]]
[[زمرو:سائنسي مضمون]]</text>
      <sha1>rcfz2qvq14assqu5bpet7j62yoe3h1i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:جينيات جون اصطلاحون</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83352</id>
    <revision>
      <id>321868</id>
      <timestamp>2025-07-07T12:25:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:جينيات]] [[زمرو:علم حياتيات جون اصطلاحون]]</comment>
      <origin>321868</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="84" sha1="8hov4v62ks5bq8qk3lnndj6372560fs" xml:space="preserve">[[زمرو:جينيات]]
[[زمرو:علم حياتيات جون اصطلاحون]]</text>
      <sha1>8hov4v62ks5bq8qk3lnndj6372560fs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>واپرائيندڙ بحث:جھانگير صغير کچي</title>
    <ns>3</ns>
    <id>83353</id>
    <revision>
      <id>321869</id>
      <timestamp>2025-07-07T12:27:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <comment>ڀليڪار!</comment>
      <origin>321869</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4355" sha1="o359ewikf4qjn3ea9hhr9htcmccm7nl" xml:space="preserve">
{{سانچو:سماجي ڳنڍڻن تي سنڌي وڪيپيڊيا}}
&lt;div style=&quot;padding:5px;font-size:medium&quot;&gt;&lt;center style=&quot;word-spacing:1ex&quot;&gt;[[Wikipedia:سفارتخانو|سفارتخاني جي صفحي تي پنھنجون سفارشون ڏيو]] &lt;/center&gt;&lt;/div&gt;
{| bgcolor=&quot;#ADDFAD&quot; align=center style=&quot;width:100% !important; -moz-border-radius: 1em;-webkit-border-radius:1em;border-radius:1em; border-top:2px dashed #3eb2c9;border-bottom:2px dashed #3eb2c9;padding: 5px 20px 25px;&quot;
|&lt;span style=&quot;font-family:MB Lateefi;float:left&quot;&gt;'''[[Wikipedia:سفارتخانو|سفارتخانو]]'''&lt;/span&gt;
&lt;div class=&quot;tabber horizTabBox&quot; style=&quot;width: 100% !important;&quot;&gt;
[[عڪس:Wikipedia laurier wp.png|left|200px]]
&lt;center&gt;&lt;big&gt;'''بزمِ سنڌي وڪيپيڊيا ۾ ڀلي ڪري آيا''' ''{{PAGENAME}}'''&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;''

'''السلام عليڪم! اسان اميد ڪريون ٿا تہ توھان سنڌي وڪيپيڊيا جي لاء بھترين اضافو ثابت ٿيندئو'''.&lt;br&gt;
* وڪيپيڊيا ھڪ کليل ڄاڻ چيڪلو آھي جنھن کي اسان سڀ ملي ڪري لکندا ۽ سنواريندا آھيون. وڪيپيڊيا منصوبي جي شروعات جنوري 2001ع ۾ ٿي، جڏھن تہ سنڌي وڪيپيڊيا فيبروري 2006ع  ۾  عمل آئي. في الحال ھن وڪيپيڊيا ۾ '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' [[Special:Allpages|مضمون]] موجود آھن.&lt;br /&gt;
* ھن چيڪلي (انسائيڪلوپيڊيا) ۾ توھان مضمون نويسي، سنوار ۽ تصحيح کان پھريان ھيٺين صفحن تي ضرور نظر وجھو.'''
* صفحن جي ظاھريت جي تبديلي ۽ طریقيڪار جي لاءِ ڏسو '''[[خاص:ترجيحات|ترجيحون]]'''.

&lt;Font - size=4&gt; '''اصول ۽ قاعدا''' &lt;/Font - size&gt;

&lt;Font - size=3&gt;  '''توھان جو واپرائيندڙ ۽ بحث صفحو''' &lt;/Font - size&gt;&lt;br&gt;
ھتي توھانجو [[خاص:Mypage|'''مخصوص واپرائيندڙ صفحو بہ ھوندو''']] جتي توھان [[:زمرو:يوزر سانچا|پنھنجو تعارف لکي سگھو ٿا]]، ۽ توهانجي [[خاص:Mytalk|واپرائيندڙ بحث]] تي ٻيا رڪنَ توھان سان رابطو ڪري سگھن ٿا ۽ توھان ڏي پيغام موڪلي سگھن ٿا.
* '''ڪنھن ٻئي رڪن کي پيغام موڪلڻ وقت ھنن امرن جو خاص خيال رکو''':
** '''جيڪڏھن ضرورت هجي تہ پيغام کي عنوان ضرور ڏيو'''.
** '''پيغام جي آخر ۾ پنهنجي صحيح ضرور وجھو، ان جي لاءِ هي علامت درج ڪريو'''--&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;''' يا ھن ([[عڪس:Insert-signature.png|link=]]) بٽڻ تي ٽڙڪ ڪريو'''.
** '''[[Wikipedia:اصول بحث|اظھار بحث جي آدابن]] جو خصوصي خيال رکو'''.

&lt;Font - size=3&gt; '''تعاون''' &lt;/Font - size&gt;

* '''وڪيپيڊيا جي ڪنھن بہ صفحي جي سڄي پاسي ڳوليو جو خانو نظر ايندو آھي. جنھن موضوع تي مضمون ٺاھڻ چاھيو تہ ڳوليو جي خاني ۾ لکو، ۽ ڳوليو تي ٽڙڪ ڪريو'''.
&lt;inputbox&gt;type=search&lt;/inputbox&gt;
* '''توھان جي موضوع سان ملندڙ جلندڙ صفحا نظر ايندا. اھو اطمينان ڪرڻ کان پوء تہ توھان جي گهربل موضوع تي پھريان کان مضمون موجود ناھي، توھان نئون صفحو ٺاھي سگھو ٿا  واضع هجي تہ ھڪ موضوع تي ھڪ کان وڌيڪ مضمون ٺاھڻ جي اجازت ناھي. توھان ھيٺ ڏنل خانو بہ استعمال ڪري سگھو ٿا'''.
&lt;inputbox&gt;type=create&lt;/inputbox&gt;
*  '''لکڻ کان پهرئين ھن ڳالھ جو يقين ڪريو تہ جنھن عنوان تي توھان لکي رھيا آھيو ان تي يا ان سان ملندڙ عنوانن تي وڪي ۾ ڪوئي مضمون نہ ھجي. ان جي لاء توھان ڳوليو جي خاني ۾ عنوان ۽ ان جا هم معنيٰ لفظ (اهڙا لفظ جن جي معني هڪ هجي) لکي ڳولا ڪريو'''.&lt;/center&gt;
|} -- توھان جي مدد جي لاء ھر وقت حاضر، اوهان جو خادم --[[واپرائيندڙ:KaleemBot|KaleemBot]] ([[واپرائيندڙ بحث:KaleemBot|ڳالھ]]) 12:27, 7 جُولاءِ 2025 ( يو.ٽي.سي)</text>
      <sha1>o359ewikf4qjn3ea9hhr9htcmccm7nl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:نيوڪليئڪ ايسڊ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83354</id>
    <revision>
      <id>321871</id>
      <timestamp>2025-07-07T12:30:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:ڪيميائي مرڪب]]</comment>
      <origin>321871</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36" sha1="m34eylpz43hz6zraraycxi93xiojlf3" xml:space="preserve">[[زمرو:ڪيميائي مرڪب]]</text>
      <sha1>m34eylpz43hz6zraraycxi93xiojlf3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321874</id>
      <parentid>321871</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T12:32:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321874</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83" sha1="8sycg4qaupxm8pmakfqlvk0blws3mgu" xml:space="preserve">[[زمرو:ڪيميائي مرڪب]]
[[زمرو:ماليڪيولر حياتيات]]</text>
      <sha1>8sycg4qaupxm8pmakfqlvk0blws3mgu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:بائيو ٽيڪنالاجي</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83355</id>
    <revision>
      <id>321872</id>
      <timestamp>2025-07-07T12:31:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:حياتيات]] [[زمرو:ٽيڪنالاجي]]</comment>
      <origin>321872</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59" sha1="a0fca6gfqm9i0jajtu2e48vy4rr87bd" xml:space="preserve">[[زمرو:حياتيات]]
[[زمرو:ٽيڪنالاجي]]</text>
      <sha1>a0fca6gfqm9i0jajtu2e48vy4rr87bd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنس جون شاخون</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83356</id>
    <revision>
      <id>321879</id>
      <timestamp>2025-07-07T13:27:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:سائنس جون شاخون]]</comment>
      <origin>321879</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41" sha1="ttvmfsi8bneucdj58ww7h5jup2ca2w4" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس جون شاخون]]</text>
      <sha1>ttvmfsi8bneucdj58ww7h5jup2ca2w4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321880</id>
      <parentid>321879</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T13:36:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321880</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23" sha1="jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنس ۽ ٽيڪنالاجي جي تاريخ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83357</id>
    <revision>
      <id>321899</id>
      <timestamp>2025-07-07T14:02:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>Ibne maryam صفحي [[زمرو:سائنس ۽ ٽيڪنالاجي جي تاريخ]] کي [[زمرو:ٽيڪنالاجي جي تاريخ]] ڏانھن چوريو</comment>
      <origin>321899</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="76" sha1="6rpnjv1dz6clhv6nak8dmyx1yye7o2w" xml:space="preserve">{{واپس منتقل زمرو|زمرو:ٽيڪنالاجي جي تاريخ}}</text>
      <sha1>6rpnjv1dz6clhv6nak8dmyx1yye7o2w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنس جا تصور</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83358</id>
    <revision>
      <id>321902</id>
      <timestamp>2025-07-07T14:10:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:تصور]] [[زمرو:سائنس]]</comment>
      <origin>321902</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45" sha1="k7s3rn08kwiddbek19zam6ona6hnoy2" xml:space="preserve">[[زمرو:تصور]]
[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>k7s3rn08kwiddbek19zam6ona6hnoy2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321981</id>
      <parentid>321902</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:45:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321981</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="l3rcx4tdwcbib4aba418fkpsdev5mx0" xml:space="preserve">[[زمرو:تصور]]
[[زمرو:متفرق سائنس]]</text>
      <sha1>l3rcx4tdwcbib4aba418fkpsdev5mx0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>شاڪر شجاع آبادي</title>
    <ns>0</ns>
    <id>83359</id>
    <revision>
      <id>321926</id>
      <timestamp>2025-07-07T17:11:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>154.81.249.69</ip>
      </contributor>
      <comment>نئون پيج سرجيو</comment>
      <origin>321926</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="218" sha1="3l1z52xx6pzifgr1xfse5azx3bovp7q" xml:space="preserve">شاڪر شجاع آبادي هڪ مشهور سرائيڪي ٻولي جو شاعر آهي جو ( 25 فيبروري 1954) ملتان، پاڪستان جي ويجهو هڪ ننڍڙي شهر شجاع آباد ۾ ڄائو.</text>
      <sha1>3l1z52xx6pzifgr1xfse5azx3bovp7q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>واپرائيندڙ بحث:Yuriupdates</title>
    <ns>3</ns>
    <id>83360</id>
    <revision>
      <id>321931</id>
      <timestamp>2025-07-07T17:57:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <comment>ڀليڪار!</comment>
      <origin>321931</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4355" sha1="twanb7b9e419k2rs7we549oic6dmms9" xml:space="preserve">
{{سانچو:سماجي ڳنڍڻن تي سنڌي وڪيپيڊيا}}
&lt;div style=&quot;padding:5px;font-size:medium&quot;&gt;&lt;center style=&quot;word-spacing:1ex&quot;&gt;[[Wikipedia:سفارتخانو|سفارتخاني جي صفحي تي پنھنجون سفارشون ڏيو]] &lt;/center&gt;&lt;/div&gt;
{| bgcolor=&quot;#ADDFAD&quot; align=center style=&quot;width:100% !important; -moz-border-radius: 1em;-webkit-border-radius:1em;border-radius:1em; border-top:2px dashed #3eb2c9;border-bottom:2px dashed #3eb2c9;padding: 5px 20px 25px;&quot;
|&lt;span style=&quot;font-family:MB Lateefi;float:left&quot;&gt;'''[[Wikipedia:سفارتخانو|سفارتخانو]]'''&lt;/span&gt;
&lt;div class=&quot;tabber horizTabBox&quot; style=&quot;width: 100% !important;&quot;&gt;
[[عڪس:Wikipedia laurier wp.png|left|200px]]
&lt;center&gt;&lt;big&gt;'''بزمِ سنڌي وڪيپيڊيا ۾ ڀلي ڪري آيا''' ''{{PAGENAME}}'''&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;''

'''السلام عليڪم! اسان اميد ڪريون ٿا تہ توھان سنڌي وڪيپيڊيا جي لاء بھترين اضافو ثابت ٿيندئو'''.&lt;br&gt;
* وڪيپيڊيا ھڪ کليل ڄاڻ چيڪلو آھي جنھن کي اسان سڀ ملي ڪري لکندا ۽ سنواريندا آھيون. وڪيپيڊيا منصوبي جي شروعات جنوري 2001ع ۾ ٿي، جڏھن تہ سنڌي وڪيپيڊيا فيبروري 2006ع  ۾  عمل آئي. في الحال ھن وڪيپيڊيا ۾ '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' [[Special:Allpages|مضمون]] موجود آھن.&lt;br /&gt;
* ھن چيڪلي (انسائيڪلوپيڊيا) ۾ توھان مضمون نويسي، سنوار ۽ تصحيح کان پھريان ھيٺين صفحن تي ضرور نظر وجھو.'''
* صفحن جي ظاھريت جي تبديلي ۽ طریقيڪار جي لاءِ ڏسو '''[[خاص:ترجيحات|ترجيحون]]'''.

&lt;Font - size=4&gt; '''اصول ۽ قاعدا''' &lt;/Font - size&gt;

&lt;Font - size=3&gt;  '''توھان جو واپرائيندڙ ۽ بحث صفحو''' &lt;/Font - size&gt;&lt;br&gt;
ھتي توھانجو [[خاص:Mypage|'''مخصوص واپرائيندڙ صفحو بہ ھوندو''']] جتي توھان [[:زمرو:يوزر سانچا|پنھنجو تعارف لکي سگھو ٿا]]، ۽ توهانجي [[خاص:Mytalk|واپرائيندڙ بحث]] تي ٻيا رڪنَ توھان سان رابطو ڪري سگھن ٿا ۽ توھان ڏي پيغام موڪلي سگھن ٿا.
* '''ڪنھن ٻئي رڪن کي پيغام موڪلڻ وقت ھنن امرن جو خاص خيال رکو''':
** '''جيڪڏھن ضرورت هجي تہ پيغام کي عنوان ضرور ڏيو'''.
** '''پيغام جي آخر ۾ پنهنجي صحيح ضرور وجھو، ان جي لاءِ هي علامت درج ڪريو'''--&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;''' يا ھن ([[عڪس:Insert-signature.png|link=]]) بٽڻ تي ٽڙڪ ڪريو'''.
** '''[[Wikipedia:اصول بحث|اظھار بحث جي آدابن]] جو خصوصي خيال رکو'''.

&lt;Font - size=3&gt; '''تعاون''' &lt;/Font - size&gt;

* '''وڪيپيڊيا جي ڪنھن بہ صفحي جي سڄي پاسي ڳوليو جو خانو نظر ايندو آھي. جنھن موضوع تي مضمون ٺاھڻ چاھيو تہ ڳوليو جي خاني ۾ لکو، ۽ ڳوليو تي ٽڙڪ ڪريو'''.
&lt;inputbox&gt;type=search&lt;/inputbox&gt;
* '''توھان جي موضوع سان ملندڙ جلندڙ صفحا نظر ايندا. اھو اطمينان ڪرڻ کان پوء تہ توھان جي گهربل موضوع تي پھريان کان مضمون موجود ناھي، توھان نئون صفحو ٺاھي سگھو ٿا  واضع هجي تہ ھڪ موضوع تي ھڪ کان وڌيڪ مضمون ٺاھڻ جي اجازت ناھي. توھان ھيٺ ڏنل خانو بہ استعمال ڪري سگھو ٿا'''.
&lt;inputbox&gt;type=create&lt;/inputbox&gt;
*  '''لکڻ کان پهرئين ھن ڳالھ جو يقين ڪريو تہ جنھن عنوان تي توھان لکي رھيا آھيو ان تي يا ان سان ملندڙ عنوانن تي وڪي ۾ ڪوئي مضمون نہ ھجي. ان جي لاء توھان ڳوليو جي خاني ۾ عنوان ۽ ان جا هم معنيٰ لفظ (اهڙا لفظ جن جي معني هڪ هجي) لکي ڳولا ڪريو'''.&lt;/center&gt;
|} -- توھان جي مدد جي لاء ھر وقت حاضر، اوهان جو خادم --[[واپرائيندڙ:KaleemBot|KaleemBot]] ([[واپرائيندڙ بحث:KaleemBot|ڳالھ]]) 17:57, 7 جُولاءِ 2025 ( يو.ٽي.سي)</text>
      <sha1>twanb7b9e419k2rs7we549oic6dmms9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>پر اسرار ڪائنات</title>
    <ns>0</ns>
    <id>83361</id>
    <revision>
      <id>321937</id>
      <timestamp>2025-07-07T19:21:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: '''پراسرار ڪائنات''' (اصل نالو انگريزي ۾: The Mysterious Univers) برطانوي فلڪيات دان سر جيمز جينز جي هڪ مشهور سائنسي ڪتاب آهي، جيڪي پهرين ڀيرا 1930ع ۾ ڪيمبرج يونيورسٽي پريس پاران شايع ٿي. آمريڪا ۾، اها ميڪملن پاران شايع ڪئي وئي. [[زمرو:ڪتاب]] [[زمرو:سائنس]]</comment>
      <origin>321937</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="428" sha1="0ywecwbbfbk86ihq1nf20w9m9ghp1s3" xml:space="preserve">'''پراسرار ڪائنات''' (اصل نالو انگريزي ۾: The Mysterious Univers) برطانوي فلڪيات دان سر جيمز جينز جي هڪ مشهور سائنسي ڪتاب آهي، جيڪي پهرين ڀيرا 1930ع ۾ ڪيمبرج يونيورسٽي پريس پاران شايع ٿي. آمريڪا ۾، اها ميڪملن پاران شايع ڪئي وئي.
[[زمرو:ڪتاب]]
[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>0ywecwbbfbk86ihq1nf20w9m9ghp1s3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321938</id>
      <parentid>321937</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T19:28:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321938</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5244" sha1="6p2ch4f1d26j74uenaur8s8p6wmxbac" xml:space="preserve">{{short description|1930 book by James Jeans}}
{{Other uses|Mysterious universe (disambiguation){{!}}Mysterious universe}}
{{Infobox book
| name              = The Mysterious Universe
| author            = [[Sir James Jeans]]
| illustrator       = 
| image             = File:The_Mysterious_Universe_book_cover.jpg
| caption           = 
| published         = 1930 ([[Cambridge University Press]])
| subject           = 
| isbn              = 
| dewey             = 504
| congress          = Q171 .J37
| oclc              = 
| pages             = 163
| website           = 
}}
'''پراسرار ڪائنات''' (اصل نالو انگريزي ۾: The Mysterious Univers) برطانوي فلڪيات دان سر جيمز جينز جي هڪ مشهور سائنسي ڪتاب آهي، جيڪي پهرين ڀيرا 1930ع ۾ ڪيمبرج يونيورسٽي پريس پاران شايع ٿي. آمريڪا ۾، اها ميڪملن پاران شايع ڪئي وئي.

'''''The Mysterious Universe''''' is a [[popular science]] book by the British astrophysicist [[Sir James Jeans]], first published in 1930 by the [[Cambridge University Press]]. In the United States, it was published by [[Macmillan Publishers (United States)|Macmillan]].

==تفصيل==
The book is an expanded version of the [[Rede Lecture]] delivered at the [[University of Cambridge]] in 1930.&lt;ref name=&quot;jeans1938&quot;&gt;Sir James Jeans 1938 (reprint of 1931 edition of 1930 book): ''The Mysterious Universe'', vii.&lt;/ref&gt; It begins with a full-page citation of the famous passage in [[Plato]]'s ''[[Republic (Plato)|Republic]]'', Book VII, laying out the [[allegory of the cave]]. The book made frequent reference to the [[Old quantum theory|quantum theory]] of [[radiation]], begun by [[Max Planck]] in 1900, to [[Albert Einstein]]'s [[general relativity]], and to the new theories of [[quantum mechanics]] of [[Werner Heisenberg|Heisenberg]] and [[Schrödinger]], of whose philosophical perplexities the author seemed well aware.

A second edition appeared in 1931. The book was reprinted 15 times between 1930 and 1938 and in September 2007 ({{ISBN|978-0548451168}}).

===مواد===
* Foreword
* The Dying Sun
* The New World of Modern Physics
* Matter and Radiation
* Relativity and the Ether
* Into the Deep Waters
* Index

There are two pages of photographic plates:
* &quot;The Depths of Space,&quot; taken with the [[Mount Wilson observatory]];
* &quot;The Diffraction of Light and of Electrons,&quot; bearing out the wave nature of [[electron]]s and [[proton]]s predicted by [[Old quantum theory|quantum theory]].

The US edition has woodcut illustrations by the painter [[Walter Tandy Murch]].

===تنقيد===
The book was denounced by the Cambridge philosopher [[Ludwig Wittgenstein]], &quot;Jeans has written a book called ''The Mysterious Universe'' and I loathe it and call it misleading. Take the title...I might say that the title ''The Mysterious Universe'' includes a kind of idol worship, the idol being Science and the Scientist.&quot;&lt;ref&gt;[[Ray Monk|Monk, Ray]]. ''Wittgenstein: The Duty of Genius''. Jonathan Cape Ltd; London. 1990.&lt;/ref&gt;

==ٻاهريان ڳنڍڻا==

===تبصرا===
* {{cite web|author1=Weinberg, Steven|authorlink1=Steven Weinberg|title=Steven Weinberg: the 13 best science books for the general reader|url=https://www.theguardian.com/books/2015/apr/03/steven-weinberg-13-best-science-books-general-reader|newspaper=The Guardian|accessdate=18 June 2015|date=3 April 2015}}
* {{cite journal|last1=Stetson|first1=Harlan T.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Science|date=16 January 1931|volume=73|issue=1881|page=71|jstor=1656043|doi=10.1126/science.73.1881.71|bibcode = 1931Sci....73...71L }}
* {{cite journal|last1=Mozley|first1=J. K.|authorlink=John Mozley|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=The Mathematical Gazette|date=May 1931|volume=15|issue=213|pages=395–397|doi=10.2307/3605815|jstor=3605815}}
* {{cite journal|last1=Brown|first1=G. B.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Philosophy|date=April 1931|volume=6|issue=22|pages=243–245|jstor=3746658|doi=10.1017/s0031819100045290|s2cid=170330761 }}
* {{cite journal|last1=G.|first1=H. V.|title=Reviewed Works: The Mysterious Universe by James Jeans; The Stars in Their Courses by James Jeans|journal=Studies: An Irish Quarterly Review|date=December 1931|volume=20|issue=80|pages=669–671|jstor=30094841}}
* {{cite journal|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Advocate of Peace Through Justice|date=August 1931|volume=93|issue=3|page=178|jstor=20681600}}
* {{cite journal|last1=D.|first1=A.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by J. Jeans|journal=Geography|date=September 1931|volume=16|issue=3|page=238|jstor=40561953}}

===ايڊيشن===
* [[iarchive:b30010305|''The Mysterious Universe'']] (1937 ed.)
* ''[[iarchive:mysteriousuniver0000jean|The Mysterious Universe]]'' (1948 ed.)
* [https://legamus.eu/blog/?p=988#more-988 Audiobook]
{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Mysterious Universe}}
[[Category:Popular physics books]]
[[Category:1930 non-fiction books]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:طبيعيات]]
[[زمرو:ڪتاب]]
[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>6p2ch4f1d26j74uenaur8s8p6wmxbac</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321939</id>
      <parentid>321938</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T19:42:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321939</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5582" sha1="aiqexvtvngznjfry1v2ar90a1e21bro" xml:space="preserve">{{short description|1930 book by James Jeans}}
{{Other uses|Mysterious universe (disambiguation){{!}}Mysterious universe}}
{{Infobox book
| name              = The Mysterious Universe
| author            = [[Sir James Jeans]]
| illustrator       = 
| image             = File:The_Mysterious_Universe_book_cover.jpg
| caption           = 
| published         = 1930 ([[Cambridge University Press]])
| subject           = 
| isbn              = 
| dewey             = 504
| congress          = Q171 .J37
| oclc              = 
| pages             = 163
| website           = 
}}
'''پراسرار ڪائنات''' (اصل نالو انگريزي ۾: The Mysterious Univers) برطانوي فلڪيات دان سر جيمز جينز جي هڪ مشهور سائنسي ڪتاب آهي، جيڪي پهرين ڀيرا 1930ع ۾ ڪيمبرج يونيورسٽي پريس پاران شايع ٿي. آمريڪا ۾، اها ميڪملن پاران شايع ڪئي وئي.

'''''The Mysterious Universe''''' is a [[popular science]] book by the British astrophysicist [[Sir James Jeans]], first published in 1930 by the [[Cambridge University Press]]. In the United States, it was published by [[Macmillan Publishers (United States)|Macmillan]].

==تفصيل==
The book is an expanded version of the [[Rede Lecture]] delivered at the [[University of Cambridge]] in 1930.&lt;ref name=&quot;jeans1938&quot;&gt;Sir James Jeans 1938 (reprint of 1931 edition of 1930 book): ''The Mysterious Universe'', vii.&lt;/ref&gt; It begins with a full-page citation of the famous passage in [[Plato]]'s ''[[Republic (Plato)|Republic]]'', Book VII, laying out the [[allegory of the cave]]. The book made frequent reference to the [[Old quantum theory|quantum theory]] of [[radiation]], begun by [[Max Planck]] in 1900, to [[Albert Einstein]]'s [[general relativity]], and to the new theories of [[quantum mechanics]] of [[Werner Heisenberg|Heisenberg]] and [[Schrödinger]], of whose philosophical perplexities the author seemed well aware.

A second edition appeared in 1931. The book was reprinted 15 times between 1930 and 1938 and in September 2007 ({{ISBN|978-0548451168}}).

===مواد===
* Foreword
* The Dying Sun
* The New World of Modern Physics
* Matter and Radiation
* Relativity and the Ether
* Into the Deep Waters
* Index

There are two pages of photographic plates:
* &quot;The Depths of Space,&quot; taken with the [[Mount Wilson observatory]];
* &quot;The Diffraction of Light and of Electrons,&quot; bearing out the wave nature of [[electron]]s and [[proton]]s predicted by [[Old quantum theory|quantum theory]].

The US edition has woodcut illustrations by the painter [[Walter Tandy Murch]].

===تنقيد===
The book was denounced by the Cambridge philosopher [[Ludwig Wittgenstein]], &quot;Jeans has written a book called ''The Mysterious Universe'' and I loathe it and call it misleading. Take the title...I might say that the title ''The Mysterious Universe'' includes a kind of idol worship, the idol being Science and the Scientist.&quot;&lt;ref&gt;[[Ray Monk|Monk, Ray]]. ''Wittgenstein: The Duty of Genius''. Jonathan Cape Ltd; London. 1990.&lt;/ref&gt;

==ٻاهريان ڳنڍڻا==

===تبصرا===
* {{cite web|author1=Weinberg, Steven|authorlink1=Steven Weinberg|title=Steven Weinberg: the 13 best science books for the general reader|url=https://www.theguardian.com/books/2015/apr/03/steven-weinberg-13-best-science-books-general-reader|newspaper=The Guardian|accessdate=18 June 2015|date=3 April 2015}}
* {{cite journal|last1=Stetson|first1=Harlan T.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Science|date=16 January 1931|volume=73|issue=1881|page=71|jstor=1656043|doi=10.1126/science.73.1881.71|bibcode = 1931Sci....73...71L }}
* {{cite journal|last1=Mozley|first1=J. K.|authorlink=John Mozley|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=The Mathematical Gazette|date=May 1931|volume=15|issue=213|pages=395–397|doi=10.2307/3605815|jstor=3605815}}
* {{cite journal|last1=Brown|first1=G. B.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Philosophy|date=April 1931|volume=6|issue=22|pages=243–245|jstor=3746658|doi=10.1017/s0031819100045290|s2cid=170330761 }}
* {{cite journal|last1=G.|first1=H. V.|title=Reviewed Works: The Mysterious Universe by James Jeans; The Stars in Their Courses by James Jeans|journal=Studies: An Irish Quarterly Review|date=December 1931|volume=20|issue=80|pages=669–671|jstor=30094841}}
* {{cite journal|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Advocate of Peace Through Justice|date=August 1931|volume=93|issue=3|page=178|jstor=20681600}}
* {{cite journal|last1=D.|first1=A.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by J. Jeans|journal=Geography|date=September 1931|volume=16|issue=3|page=238|jstor=40561953}}

===ايڊيشن===
* [[iarchive:b30010305|''The Mysterious Universe'']] (1937 ed.)
* ''[[iarchive:mysteriousuniver0000jean|The Mysterious Universe]]'' (1948 ed.)
* [https://legamus.eu/blog/?p=988#more-988 Audiobook]
{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Mysterious Universe}}
[[Category:Popular physics books]]
[[Category:1930 non-fiction books]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:سائنس جو فلسفو]]
[[زمرو:سائنسي ڪتابون]]

[[زمرو:سائنس جا ميدان]]
[[زمرو:سائنس ۾ وقت]]

[[زمرو:سائنسي پيشا]]
[[زمرو:سائنس بابت ڪم]]
[[زمرو:متفرق سائنس]]
[[زمرو:سائنسي مسئلا]]
[[زمرو:ميٽا سائنس]]
[[زمرو:سائنسي ڳولا]]
[[زمرو:سائنسي درجه بندي]]</text>
      <sha1>aiqexvtvngznjfry1v2ar90a1e21bro</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321951</id>
      <parentid>321939</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T19:55:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* ٻاهريان ڳنڍڻا */</comment>
      <origin>321951</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5594" sha1="ocvsh3hbxswmj4oq6uaqf8b11i4b6mh" xml:space="preserve">{{short description|1930 book by James Jeans}}
{{Other uses|Mysterious universe (disambiguation){{!}}Mysterious universe}}
{{Infobox book
| name              = The Mysterious Universe
| author            = [[Sir James Jeans]]
| illustrator       = 
| image             = File:The_Mysterious_Universe_book_cover.jpg
| caption           = 
| published         = 1930 ([[Cambridge University Press]])
| subject           = 
| isbn              = 
| dewey             = 504
| congress          = Q171 .J37
| oclc              = 
| pages             = 163
| website           = 
}}
'''پراسرار ڪائنات''' (اصل نالو انگريزي ۾: The Mysterious Univers) برطانوي فلڪيات دان سر جيمز جينز جي هڪ مشهور سائنسي ڪتاب آهي، جيڪي پهرين ڀيرا 1930ع ۾ ڪيمبرج يونيورسٽي پريس پاران شايع ٿي. آمريڪا ۾، اها ميڪملن پاران شايع ڪئي وئي.

'''''The Mysterious Universe''''' is a [[popular science]] book by the British astrophysicist [[Sir James Jeans]], first published in 1930 by the [[Cambridge University Press]]. In the United States, it was published by [[Macmillan Publishers (United States)|Macmillan]].

==تفصيل==
The book is an expanded version of the [[Rede Lecture]] delivered at the [[University of Cambridge]] in 1930.&lt;ref name=&quot;jeans1938&quot;&gt;Sir James Jeans 1938 (reprint of 1931 edition of 1930 book): ''The Mysterious Universe'', vii.&lt;/ref&gt; It begins with a full-page citation of the famous passage in [[Plato]]'s ''[[Republic (Plato)|Republic]]'', Book VII, laying out the [[allegory of the cave]]. The book made frequent reference to the [[Old quantum theory|quantum theory]] of [[radiation]], begun by [[Max Planck]] in 1900, to [[Albert Einstein]]'s [[general relativity]], and to the new theories of [[quantum mechanics]] of [[Werner Heisenberg|Heisenberg]] and [[Schrödinger]], of whose philosophical perplexities the author seemed well aware.

A second edition appeared in 1931. The book was reprinted 15 times between 1930 and 1938 and in September 2007 ({{ISBN|978-0548451168}}).

===مواد===
* Foreword
* The Dying Sun
* The New World of Modern Physics
* Matter and Radiation
* Relativity and the Ether
* Into the Deep Waters
* Index

There are two pages of photographic plates:
* &quot;The Depths of Space,&quot; taken with the [[Mount Wilson observatory]];
* &quot;The Diffraction of Light and of Electrons,&quot; bearing out the wave nature of [[electron]]s and [[proton]]s predicted by [[Old quantum theory|quantum theory]].

The US edition has woodcut illustrations by the painter [[Walter Tandy Murch]].

===تنقيد===
The book was denounced by the Cambridge philosopher [[Ludwig Wittgenstein]], &quot;Jeans has written a book called ''The Mysterious Universe'' and I loathe it and call it misleading. Take the title...I might say that the title ''The Mysterious Universe'' includes a kind of idol worship, the idol being Science and the Scientist.&quot;&lt;ref&gt;[[Ray Monk|Monk, Ray]]. ''Wittgenstein: The Duty of Genius''. Jonathan Cape Ltd; London. 1990.&lt;/ref&gt;

==ٻاهريان ڳنڍڻا==
===تبصرا===
* {{cite web|author1=Weinberg, Steven|authorlink1=Steven Weinberg|title=Steven Weinberg: the 13 best science books for the general reader|url=https://www.theguardian.com/books/2015/apr/03/steven-weinberg-13-best-science-books-general-reader|newspaper=The Guardian|accessdate=18 June 2015|date=3 April 2015}}
* {{cite journal|last1=Stetson|first1=Harlan T.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Science|date=16 January 1931|volume=73|issue=1881|page=71|jstor=1656043|doi=10.1126/science.73.1881.71|bibcode = 1931Sci....73...71L }}
* {{cite journal|last1=Mozley|first1=J. K.|authorlink=John Mozley|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=The Mathematical Gazette|date=May 1931|volume=15|issue=213|pages=395–397|doi=10.2307/3605815|jstor=3605815}}
* {{cite journal|last1=Brown|first1=G. B.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Philosophy|date=April 1931|volume=6|issue=22|pages=243–245|jstor=3746658|doi=10.1017/s0031819100045290|s2cid=170330761 }}
* {{cite journal|last1=G.|first1=H. V.|title=Reviewed Works: The Mysterious Universe by James Jeans; The Stars in Their Courses by James Jeans|journal=Studies: An Irish Quarterly Review|date=December 1931|volume=20|issue=80|pages=669–671|jstor=30094841}}
* {{cite journal|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Advocate of Peace Through Justice|date=August 1931|volume=93|issue=3|page=178|jstor=20681600}}
* {{cite journal|last1=D.|first1=A.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by J. Jeans|journal=Geography|date=September 1931|volume=16|issue=3|page=238|jstor=40561953}}

===ايڊيشن===
* [[iarchive:b30010305|''The Mysterious Universe'']] (1937 ed.)
* ''[[iarchive:mysteriousuniver0000jean|The Mysterious Universe]]'' (1948 ed.)
* [https://legamus.eu/blog/?p=988#more-988 Audiobook]
{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Mysterious Universe}}
[[زمرو:طبيعيات جون ڪتابون]]
[[Category:1930 non-fiction books]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:سائنس جو فلسفو]]
[[زمرو:سائنسي ڪتابون]]

[[زمرو:سائنس جا ميدان]]
[[زمرو:سائنس ۾ وقت]]

[[زمرو:سائنسي پيشا]]
[[زمرو:سائنس بابت ڪم]]
[[زمرو:متفرق سائنس]]
[[زمرو:سائنسي مسئلا]]
[[زمرو:ميٽا سائنس]]
[[زمرو:سائنسي ڳولا]]
[[زمرو:سائنسي درجه بندي]]</text>
      <sha1>ocvsh3hbxswmj4oq6uaqf8b11i4b6mh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321952</id>
      <parentid>321951</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T19:56:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321952</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5552" sha1="epkr03mq892sfhdeztzlh9gmagirgmp" xml:space="preserve">{{short description|1930 book by James Jeans}}
{{Other uses|Mysterious universe (disambiguation){{!}}Mysterious universe}}
{{Infobox book
| name              = The Mysterious Universe
| author            = [[Sir James Jeans]]
| illustrator       = 
| image             = File:The_Mysterious_Universe_book_cover.jpg
| caption           = 
| published         = 1930 ([[Cambridge University Press]])
| subject           = 
| isbn              = 
| dewey             = 504
| congress          = Q171 .J37
| oclc              = 
| pages             = 163
| website           = 
}}
'''پراسرار ڪائنات''' (اصل نالو انگريزي ۾: The Mysterious Univers) برطانوي فلڪيات دان سر جيمز جينز جي هڪ مشهور سائنسي ڪتاب آهي، جيڪي پهرين ڀيرا 1930ع ۾ ڪيمبرج يونيورسٽي پريس پاران شايع ٿي. آمريڪا ۾، اها ميڪملن پاران شايع ڪئي وئي.

'''''The Mysterious Universe''''' is a [[popular science]] book by the British astrophysicist [[Sir James Jeans]], first published in 1930 by the [[Cambridge University Press]]. In the United States, it was published by [[Macmillan Publishers (United States)|Macmillan]].

==تفصيل==
The book is an expanded version of the [[Rede Lecture]] delivered at the [[University of Cambridge]] in 1930.&lt;ref name=&quot;jeans1938&quot;&gt;Sir James Jeans 1938 (reprint of 1931 edition of 1930 book): ''The Mysterious Universe'', vii.&lt;/ref&gt; It begins with a full-page citation of the famous passage in [[Plato]]'s ''[[Republic (Plato)|Republic]]'', Book VII, laying out the [[allegory of the cave]]. The book made frequent reference to the [[Old quantum theory|quantum theory]] of [[radiation]], begun by [[Max Planck]] in 1900, to [[Albert Einstein]]'s [[general relativity]], and to the new theories of [[quantum mechanics]] of [[Werner Heisenberg|Heisenberg]] and [[Schrödinger]], of whose philosophical perplexities the author seemed well aware.

A second edition appeared in 1931. The book was reprinted 15 times between 1930 and 1938 and in September 2007 ({{ISBN|978-0548451168}}).

===مواد===
* Foreword
* The Dying Sun
* The New World of Modern Physics
* Matter and Radiation
* Relativity and the Ether
* Into the Deep Waters
* Index

There are two pages of photographic plates:
* &quot;The Depths of Space,&quot; taken with the [[Mount Wilson observatory]];
* &quot;The Diffraction of Light and of Electrons,&quot; bearing out the wave nature of [[electron]]s and [[proton]]s predicted by [[Old quantum theory|quantum theory]].

The US edition has woodcut illustrations by the painter [[Walter Tandy Murch]].

===تنقيد===
The book was denounced by the Cambridge philosopher [[Ludwig Wittgenstein]], &quot;Jeans has written a book called ''The Mysterious Universe'' and I loathe it and call it misleading. Take the title...I might say that the title ''The Mysterious Universe'' includes a kind of idol worship, the idol being Science and the Scientist.&quot;&lt;ref&gt;[[Ray Monk|Monk, Ray]]. ''Wittgenstein: The Duty of Genius''. Jonathan Cape Ltd; London. 1990.&lt;/ref&gt;

==ٻاهريان ڳنڍڻا==
===تبصرا===
* {{cite web|author1=Weinberg, Steven|authorlink1=Steven Weinberg|title=Steven Weinberg: the 13 best science books for the general reader|url=https://www.theguardian.com/books/2015/apr/03/steven-weinberg-13-best-science-books-general-reader|newspaper=The Guardian|accessdate=18 June 2015|date=3 April 2015}}
* {{cite journal|last1=Stetson|first1=Harlan T.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Science|date=16 January 1931|volume=73|issue=1881|page=71|jstor=1656043|doi=10.1126/science.73.1881.71|bibcode = 1931Sci....73...71L }}
* {{cite journal|last1=Mozley|first1=J. K.|authorlink=John Mozley|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=The Mathematical Gazette|date=May 1931|volume=15|issue=213|pages=395–397|doi=10.2307/3605815|jstor=3605815}}
* {{cite journal|last1=Brown|first1=G. B.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Philosophy|date=April 1931|volume=6|issue=22|pages=243–245|jstor=3746658|doi=10.1017/s0031819100045290|s2cid=170330761 }}
* {{cite journal|last1=G.|first1=H. V.|title=Reviewed Works: The Mysterious Universe by James Jeans; The Stars in Their Courses by James Jeans|journal=Studies: An Irish Quarterly Review|date=December 1931|volume=20|issue=80|pages=669–671|jstor=30094841}}
* {{cite journal|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Advocate of Peace Through Justice|date=August 1931|volume=93|issue=3|page=178|jstor=20681600}}
* {{cite journal|last1=D.|first1=A.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by J. Jeans|journal=Geography|date=September 1931|volume=16|issue=3|page=238|jstor=40561953}}

===ايڊيشن===
* [[iarchive:b30010305|''The Mysterious Universe'']] (1937 ed.)
* ''[[iarchive:mysteriousuniver0000jean|The Mysterious Universe]]'' (1948 ed.)
* [https://legamus.eu/blog/?p=988#more-988 Audiobook]
{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Mysterious Universe}}
[[زمرو:طبيعيات جون ڪتابون]]
[[Category:1930 non-fiction books]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:سائنسي ڪتابون]]
[[زمرو:سائنس جا ميدان]]
[[زمرو:سائنس ۾ وقت]]
[[زمرو:سائنسي پيشا]]
[[زمرو:سائنس بابت ڪم]]
[[زمرو:متفرق سائنس]]
[[زمرو:سائنسي مسئلا]]
[[زمرو:ميٽا سائنس]]
[[زمرو:سائنسي ڳولا]]
[[زمرو:سائنسي درجه بندي]]</text>
      <sha1>epkr03mq892sfhdeztzlh9gmagirgmp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321954</id>
      <parentid>321952</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T19:57:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321954</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5513" sha1="ak2irx0nzpbym33m9xrdr9ss8qalwj4" xml:space="preserve">{{short description|1930 book by James Jeans}}
{{Other uses|Mysterious universe (disambiguation){{!}}Mysterious universe}}
{{Infobox book
| name              = The Mysterious Universe
| author            = [[Sir James Jeans]]
| illustrator       = 
| image             = File:The_Mysterious_Universe_book_cover.jpg
| caption           = 
| published         = 1930 ([[Cambridge University Press]])
| subject           = 
| isbn              = 
| dewey             = 504
| congress          = Q171 .J37
| oclc              = 
| pages             = 163
| website           = 
}}
'''پراسرار ڪائنات''' (اصل نالو انگريزي ۾: The Mysterious Univers) برطانوي فلڪيات دان سر جيمز جينز جي هڪ مشهور سائنسي ڪتاب آهي، جيڪي پهرين ڀيرا 1930ع ۾ ڪيمبرج يونيورسٽي پريس پاران شايع ٿي. آمريڪا ۾، اها ميڪملن پاران شايع ڪئي وئي.

'''''The Mysterious Universe''''' is a [[popular science]] book by the British astrophysicist [[Sir James Jeans]], first published in 1930 by the [[Cambridge University Press]]. In the United States, it was published by [[Macmillan Publishers (United States)|Macmillan]].

==تفصيل==
The book is an expanded version of the [[Rede Lecture]] delivered at the [[University of Cambridge]] in 1930.&lt;ref name=&quot;jeans1938&quot;&gt;Sir James Jeans 1938 (reprint of 1931 edition of 1930 book): ''The Mysterious Universe'', vii.&lt;/ref&gt; It begins with a full-page citation of the famous passage in [[Plato]]'s ''[[Republic (Plato)|Republic]]'', Book VII, laying out the [[allegory of the cave]]. The book made frequent reference to the [[Old quantum theory|quantum theory]] of [[radiation]], begun by [[Max Planck]] in 1900, to [[Albert Einstein]]'s [[general relativity]], and to the new theories of [[quantum mechanics]] of [[Werner Heisenberg|Heisenberg]] and [[Schrödinger]], of whose philosophical perplexities the author seemed well aware.

A second edition appeared in 1931. The book was reprinted 15 times between 1930 and 1938 and in September 2007 ({{ISBN|978-0548451168}}).

===مواد===
* Foreword
* The Dying Sun
* The New World of Modern Physics
* Matter and Radiation
* Relativity and the Ether
* Into the Deep Waters
* Index

There are two pages of photographic plates:
* &quot;The Depths of Space,&quot; taken with the [[Mount Wilson observatory]];
* &quot;The Diffraction of Light and of Electrons,&quot; bearing out the wave nature of [[electron]]s and [[proton]]s predicted by [[Old quantum theory|quantum theory]].

The US edition has woodcut illustrations by the painter [[Walter Tandy Murch]].

===تنقيد===
The book was denounced by the Cambridge philosopher [[Ludwig Wittgenstein]], &quot;Jeans has written a book called ''The Mysterious Universe'' and I loathe it and call it misleading. Take the title...I might say that the title ''The Mysterious Universe'' includes a kind of idol worship, the idol being Science and the Scientist.&quot;&lt;ref&gt;[[Ray Monk|Monk, Ray]]. ''Wittgenstein: The Duty of Genius''. Jonathan Cape Ltd; London. 1990.&lt;/ref&gt;

==ٻاهريان ڳنڍڻا==
===تبصرا===
* {{cite web|author1=Weinberg, Steven|authorlink1=Steven Weinberg|title=Steven Weinberg: the 13 best science books for the general reader|url=https://www.theguardian.com/books/2015/apr/03/steven-weinberg-13-best-science-books-general-reader|newspaper=The Guardian|accessdate=18 June 2015|date=3 April 2015}}
* {{cite journal|last1=Stetson|first1=Harlan T.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Science|date=16 January 1931|volume=73|issue=1881|page=71|jstor=1656043|doi=10.1126/science.73.1881.71|bibcode = 1931Sci....73...71L }}
* {{cite journal|last1=Mozley|first1=J. K.|authorlink=John Mozley|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=The Mathematical Gazette|date=May 1931|volume=15|issue=213|pages=395–397|doi=10.2307/3605815|jstor=3605815}}
* {{cite journal|last1=Brown|first1=G. B.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Philosophy|date=April 1931|volume=6|issue=22|pages=243–245|jstor=3746658|doi=10.1017/s0031819100045290|s2cid=170330761 }}
* {{cite journal|last1=G.|first1=H. V.|title=Reviewed Works: The Mysterious Universe by James Jeans; The Stars in Their Courses by James Jeans|journal=Studies: An Irish Quarterly Review|date=December 1931|volume=20|issue=80|pages=669–671|jstor=30094841}}
* {{cite journal|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Advocate of Peace Through Justice|date=August 1931|volume=93|issue=3|page=178|jstor=20681600}}
* {{cite journal|last1=D.|first1=A.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by J. Jeans|journal=Geography|date=September 1931|volume=16|issue=3|page=238|jstor=40561953}}

===ايڊيشن===
* [[iarchive:b30010305|''The Mysterious Universe'']] (1937 ed.)
* ''[[iarchive:mysteriousuniver0000jean|The Mysterious Universe]]'' (1948 ed.)
* [https://legamus.eu/blog/?p=988#more-988 Audiobook]
{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Mysterious Universe}}
[[زمرو:طبيعيات جون ڪتابون]]
[[Category:1930 non-fiction books]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:سائنس جا ميدان]]
[[زمرو:سائنس ۾ وقت]]
[[زمرو:سائنسي پيشا]]
[[زمرو:سائنس بابت ڪم]]
[[زمرو:متفرق سائنس]]
[[زمرو:سائنسي مسئلا]]
[[زمرو:ميٽا سائنس]]
[[زمرو:سائنسي ڳولا]]
[[زمرو:سائنسي درجه بندي]]</text>
      <sha1>ak2irx0nzpbym33m9xrdr9ss8qalwj4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321955</id>
      <parentid>321954</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T19:58:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321955</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5592" sha1="06jqurwr9cq4k4u5wd9bupdrpsjvmx4" xml:space="preserve">{{short description|1930 book by James Jeans}}
{{Other uses|Mysterious universe (disambiguation){{!}}Mysterious universe}}
{{Infobox book
| name              = The Mysterious Universe
| author            = [[Sir James Jeans]]
| illustrator       = 
| image             = File:The_Mysterious_Universe_book_cover.jpg
| caption           = 
| published         = 1930 ([[Cambridge University Press]])
| subject           = 
| isbn              = 
| dewey             = 504
| congress          = Q171 .J37
| oclc              = 
| pages             = 163
| website           = 
}}
'''پراسرار ڪائنات''' (اصل نالو انگريزي ۾: The Mysterious Univers) برطانوي فلڪيات دان سر جيمز جينز جي هڪ مشهور سائنسي ڪتاب آهي، جيڪي پهرين ڀيرا 1930ع ۾ ڪيمبرج يونيورسٽي پريس پاران شايع ٿي. آمريڪا ۾، اها ميڪملن پاران شايع ڪئي وئي.

'''''The Mysterious Universe''''' is a [[popular science]] book by the British astrophysicist [[Sir James Jeans]], first published in 1930 by the [[Cambridge University Press]]. In the United States, it was published by [[Macmillan Publishers (United States)|Macmillan]].

==تفصيل==
The book is an expanded version of the [[Rede Lecture]] delivered at the [[University of Cambridge]] in 1930.&lt;ref name=&quot;jeans1938&quot;&gt;Sir James Jeans 1938 (reprint of 1931 edition of 1930 book): ''The Mysterious Universe'', vii.&lt;/ref&gt; It begins with a full-page citation of the famous passage in [[Plato]]'s ''[[Republic (Plato)|Republic]]'', Book VII, laying out the [[allegory of the cave]]. The book made frequent reference to the [[Old quantum theory|quantum theory]] of [[radiation]], begun by [[Max Planck]] in 1900, to [[Albert Einstein]]'s [[general relativity]], and to the new theories of [[quantum mechanics]] of [[Werner Heisenberg|Heisenberg]] and [[Schrödinger]], of whose philosophical perplexities the author seemed well aware.

A second edition appeared in 1931. The book was reprinted 15 times between 1930 and 1938 and in September 2007 ({{ISBN|978-0548451168}}).

===مواد===
* Foreword
* The Dying Sun
* The New World of Modern Physics
* Matter and Radiation
* Relativity and the Ether
* Into the Deep Waters
* Index

There are two pages of photographic plates:
* &quot;The Depths of Space,&quot; taken with the [[Mount Wilson observatory]];
* &quot;The Diffraction of Light and of Electrons,&quot; bearing out the wave nature of [[electron]]s and [[proton]]s predicted by [[Old quantum theory|quantum theory]].

The US edition has woodcut illustrations by the painter [[Walter Tandy Murch]].

===تنقيد===
The book was denounced by the Cambridge philosopher [[Ludwig Wittgenstein]], &quot;Jeans has written a book called ''The Mysterious Universe'' and I loathe it and call it misleading. Take the title...I might say that the title ''The Mysterious Universe'' includes a kind of idol worship, the idol being Science and the Scientist.&quot;&lt;ref&gt;[[Ray Monk|Monk, Ray]]. ''Wittgenstein: The Duty of Genius''. Jonathan Cape Ltd; London. 1990.&lt;/ref&gt;

==ٻاهريان ڳنڍڻا==
===تبصرا===
* {{cite web|author1=Weinberg, Steven|authorlink1=Steven Weinberg|title=Steven Weinberg: the 13 best science books for the general reader|url=https://www.theguardian.com/books/2015/apr/03/steven-weinberg-13-best-science-books-general-reader|newspaper=The Guardian|accessdate=18 June 2015|date=3 April 2015}}
* {{cite journal|last1=Stetson|first1=Harlan T.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Science|date=16 January 1931|volume=73|issue=1881|page=71|jstor=1656043|doi=10.1126/science.73.1881.71|bibcode = 1931Sci....73...71L }}
* {{cite journal|last1=Mozley|first1=J. K.|authorlink=John Mozley|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=The Mathematical Gazette|date=May 1931|volume=15|issue=213|pages=395–397|doi=10.2307/3605815|jstor=3605815}}
* {{cite journal|last1=Brown|first1=G. B.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Philosophy|date=April 1931|volume=6|issue=22|pages=243–245|jstor=3746658|doi=10.1017/s0031819100045290|s2cid=170330761 }}
* {{cite journal|last1=G.|first1=H. V.|title=Reviewed Works: The Mysterious Universe by James Jeans; The Stars in Their Courses by James Jeans|journal=Studies: An Irish Quarterly Review|date=December 1931|volume=20|issue=80|pages=669–671|jstor=30094841}}
* {{cite journal|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Advocate of Peace Through Justice|date=August 1931|volume=93|issue=3|page=178|jstor=20681600}}
* {{cite journal|last1=D.|first1=A.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by J. Jeans|journal=Geography|date=September 1931|volume=16|issue=3|page=238|jstor=40561953}}

===ايڊيشن===
* [[iarchive:b30010305|''The Mysterious Universe'']] (1937 ed.)
* ''[[iarchive:mysteriousuniver0000jean|The Mysterious Universe]]'' (1948 ed.)
* [https://legamus.eu/blog/?p=988#more-988 Audiobook]
{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Mysterious Universe}}
[[زمرو:سائنسي ڪتابون]]
[[زمرو:سائنس جو فلسفو]]
[[زمرو:طبيعيات جون ڪتابون]]
[[Category:1930 non-fiction books]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:سائنس جا ميدان]]
[[زمرو:سائنس ۾ وقت]]
[[زمرو:سائنسي پيشا]]
[[زمرو:سائنس بابت ڪم]]
[[زمرو:متفرق سائنس]]
[[زمرو:سائنسي مسئلا]]
[[زمرو:ميٽا سائنس]]
[[زمرو:سائنسي ڳولا]]
[[زمرو:سائنسي درجه بندي]]</text>
      <sha1>06jqurwr9cq4k4u5wd9bupdrpsjvmx4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321956</id>
      <parentid>321955</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T19:59:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>321956</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5261" sha1="29qxbxj9tr5522jadbd79009mveqomf" xml:space="preserve">{{short description|1930 book by James Jeans}}
{{Other uses|Mysterious universe (disambiguation){{!}}Mysterious universe}}
{{Infobox book
| name              = The Mysterious Universe
| author            = [[Sir James Jeans]]
| illustrator       = 
| image             = File:The_Mysterious_Universe_book_cover.jpg
| caption           = 
| published         = 1930 ([[Cambridge University Press]])
| subject           = 
| isbn              = 
| dewey             = 504
| congress          = Q171 .J37
| oclc              = 
| pages             = 163
| website           = 
}}
'''پراسرار ڪائنات''' (اصل نالو انگريزي ۾: The Mysterious Univers) برطانوي فلڪيات دان سر جيمز جينز جي هڪ مشهور سائنسي ڪتاب آهي، جيڪي پهرين ڀيرا 1930ع ۾ ڪيمبرج يونيورسٽي پريس پاران شايع ٿي. آمريڪا ۾، اها ميڪملن پاران شايع ڪئي وئي.

'''''The Mysterious Universe''''' is a [[popular science]] book by the British astrophysicist [[Sir James Jeans]], first published in 1930 by the [[Cambridge University Press]]. In the United States, it was published by [[Macmillan Publishers (United States)|Macmillan]].

==تفصيل==
The book is an expanded version of the [[Rede Lecture]] delivered at the [[University of Cambridge]] in 1930.&lt;ref name=&quot;jeans1938&quot;&gt;Sir James Jeans 1938 (reprint of 1931 edition of 1930 book): ''The Mysterious Universe'', vii.&lt;/ref&gt; It begins with a full-page citation of the famous passage in [[Plato]]'s ''[[Republic (Plato)|Republic]]'', Book VII, laying out the [[allegory of the cave]]. The book made frequent reference to the [[Old quantum theory|quantum theory]] of [[radiation]], begun by [[Max Planck]] in 1900, to [[Albert Einstein]]'s [[general relativity]], and to the new theories of [[quantum mechanics]] of [[Werner Heisenberg|Heisenberg]] and [[Schrödinger]], of whose philosophical perplexities the author seemed well aware.

A second edition appeared in 1931. The book was reprinted 15 times between 1930 and 1938 and in September 2007 ({{ISBN|978-0548451168}}).

===مواد===
* Foreword
* The Dying Sun
* The New World of Modern Physics
* Matter and Radiation
* Relativity and the Ether
* Into the Deep Waters
* Index

There are two pages of photographic plates:
* &quot;The Depths of Space,&quot; taken with the [[Mount Wilson observatory]];
* &quot;The Diffraction of Light and of Electrons,&quot; bearing out the wave nature of [[electron]]s and [[proton]]s predicted by [[Old quantum theory|quantum theory]].

The US edition has woodcut illustrations by the painter [[Walter Tandy Murch]].

===تنقيد===
The book was denounced by the Cambridge philosopher [[Ludwig Wittgenstein]], &quot;Jeans has written a book called ''The Mysterious Universe'' and I loathe it and call it misleading. Take the title...I might say that the title ''The Mysterious Universe'' includes a kind of idol worship, the idol being Science and the Scientist.&quot;&lt;ref&gt;[[Ray Monk|Monk, Ray]]. ''Wittgenstein: The Duty of Genius''. Jonathan Cape Ltd; London. 1990.&lt;/ref&gt;

==ٻاهريان ڳنڍڻا==
===تبصرا===
* {{cite web|author1=Weinberg, Steven|authorlink1=Steven Weinberg|title=Steven Weinberg: the 13 best science books for the general reader|url=https://www.theguardian.com/books/2015/apr/03/steven-weinberg-13-best-science-books-general-reader|newspaper=The Guardian|accessdate=18 June 2015|date=3 April 2015}}
* {{cite journal|last1=Stetson|first1=Harlan T.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Science|date=16 January 1931|volume=73|issue=1881|page=71|jstor=1656043|doi=10.1126/science.73.1881.71|bibcode = 1931Sci....73...71L }}
* {{cite journal|last1=Mozley|first1=J. K.|authorlink=John Mozley|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=The Mathematical Gazette|date=May 1931|volume=15|issue=213|pages=395–397|doi=10.2307/3605815|jstor=3605815}}
* {{cite journal|last1=Brown|first1=G. B.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Philosophy|date=April 1931|volume=6|issue=22|pages=243–245|jstor=3746658|doi=10.1017/s0031819100045290|s2cid=170330761 }}
* {{cite journal|last1=G.|first1=H. V.|title=Reviewed Works: The Mysterious Universe by James Jeans; The Stars in Their Courses by James Jeans|journal=Studies: An Irish Quarterly Review|date=December 1931|volume=20|issue=80|pages=669–671|jstor=30094841}}
* {{cite journal|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by James Jeans|journal=Advocate of Peace Through Justice|date=August 1931|volume=93|issue=3|page=178|jstor=20681600}}
* {{cite journal|last1=D.|first1=A.|title=Reviewed Work: The Mysterious Universe by J. Jeans|journal=Geography|date=September 1931|volume=16|issue=3|page=238|jstor=40561953}}

===ايڊيشن===
* [[iarchive:b30010305|''The Mysterious Universe'']] (1937 ed.)
* ''[[iarchive:mysteriousuniver0000jean|The Mysterious Universe]]'' (1948 ed.)
* [https://legamus.eu/blog/?p=988#more-988 Audiobook]
{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Mysterious Universe}}
[[زمرو:سائنسي ڪتابون]]
[[زمرو:سائنس جو فلسفو]]
[[زمرو:طبيعيات جون ڪتابون]]
[[Category:1930 non-fiction books]]

==حوالا==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>29qxbxj9tr5522jadbd79009mveqomf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنسي ڪتابون</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83362</id>
    <revision>
      <id>321940</id>
      <timestamp>2025-07-07T19:43:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:ڪتاب]] [[زمرو:سائنس]]</comment>
      <origin>321940</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45" sha1="in1rxl85ody9q946pjefqcidfkpexqi" xml:space="preserve">[[زمرو:ڪتاب]]
[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>in1rxl85ody9q946pjefqcidfkpexqi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنس جا ميدان</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83363</id>
    <revision>
      <id>321941</id>
      <timestamp>2025-07-07T19:44:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو:  [[زمرو:سائنس]]</comment>
      <origin>321941</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24" sha1="4b44eyqbk6xg2jdb2gulbp5fj0ngoa7" xml:space="preserve">
[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>4b44eyqbk6xg2jdb2gulbp5fj0ngoa7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنس ۾ وقت</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83364</id>
    <revision>
      <id>321942</id>
      <timestamp>2025-07-07T19:47:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:سائنس]] [[زمرو:وقت]] [[زمرو:زمان]]</comment>
      <origin>321942</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65" sha1="d8kn3i6lrk1kdj4ufr7hxqsztruodke" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:وقت]]
[[زمرو:زمان]]</text>
      <sha1>d8kn3i6lrk1kdj4ufr7hxqsztruodke</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنسي پيشا</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83365</id>
    <revision>
      <id>321943</id>
      <timestamp>2025-07-07T19:48:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:سائنس]] [[زمرو:پيشا]] [[زمرو:پيشا بلحاظ سائنس]]</comment>
      <origin>321943</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="89" sha1="qpp45tw5fxygds0uj1dcws5sqgxdy1y" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:پيشا]]
[[زمرو:پيشا بلحاظ سائنس]]</text>
      <sha1>qpp45tw5fxygds0uj1dcws5sqgxdy1y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321944</id>
      <parentid>321943</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T19:49:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321944</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="85" sha1="lmp5ng8n15b92dptlwvnchhhtz0w98p" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:پيشا]]
[[زمرو:پيشا بلحاظ قسم]]</text>
      <sha1>lmp5ng8n15b92dptlwvnchhhtz0w98p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنس بابت ڪم</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83366</id>
    <revision>
      <id>321945</id>
      <timestamp>2025-07-07T19:50:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:سائنس]] [[زمرو:تحقيق]]</comment>
      <origin>321945</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47" sha1="oui26srnfqcr884aa4ccdhvc54sai1s" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:تحقيق]]</text>
      <sha1>oui26srnfqcr884aa4ccdhvc54sai1s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:متفرق سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83367</id>
    <revision>
      <id>321946</id>
      <timestamp>2025-07-07T19:51:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:سائنس]]</comment>
      <origin>321946</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23" sha1="jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321957</id>
      <parentid>321946</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:01:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321957</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="319" sha1="1a7hwzv59afql91ldi2ilmcu07n9rl8" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:سائنس جا ميدان]]
[[زمرو:سائنس ۾ وقت]]
[[زمرو:سائنسي پيشا]]
[[زمرو:سائنس بابت ڪم]]
[[زمرو:سائنسي مسئلا]]
[[زمرو:ميٽا سائنس]]
[[زمرو:سائنسي ڳولا]]
[[زمرو:سائنسي درجه بندي]]</text>
      <sha1>1a7hwzv59afql91ldi2ilmcu07n9rl8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321983</id>
      <parentid>321957</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T20:48:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>مواد کي &quot;[[زمرو:سائنس]]&quot; سان مٽايو ويو</comment>
      <origin>321983</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23" sha1="jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>321999</id>
      <parentid>321983</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T21:25:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>321999</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="191" sha1="ladxjshhrzqpirx7wj3ukbw2mvzza06" xml:space="preserve">
[[زمرو:قدرتي تاريخ]]
[[زمرو:سائنسي مسئلا]]
[[زمرو:وڪيپيڊيا زمرا جيڪي سائنس جي منصوبن جي نالي تي رکيا ويا آهن]]</text>
      <sha1>ladxjshhrzqpirx7wj3ukbw2mvzza06</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322002</id>
      <parentid>321999</parentid>
      <timestamp>2025-07-07T21:28:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322002</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23" sha1="jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنسي مسئلا</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83368</id>
    <revision>
      <id>321947</id>
      <timestamp>2025-07-07T19:51:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:سائنس]]</comment>
      <origin>321947</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23" sha1="jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنسي ڳولا</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83369</id>
    <revision>
      <id>321948</id>
      <timestamp>2025-07-07T19:52:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:سائنس]]</comment>
      <origin>321948</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23" sha1="jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنسي درجه بندي</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83370</id>
    <revision>
      <id>321949</id>
      <timestamp>2025-07-07T19:52:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:سائنس]]</comment>
      <origin>321949</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23" sha1="jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:ميٽا سائنس</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83371</id>
    <revision>
      <id>321950</id>
      <timestamp>2025-07-07T19:53:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:متفرق سائنس]]</comment>
      <origin>321950</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34" sha1="i2yp9voa05unkiafzbquuctmsu2zgnx" xml:space="preserve">[[زمرو:متفرق سائنس]]</text>
      <sha1>i2yp9voa05unkiafzbquuctmsu2zgnx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:طبيعيات جون ڪتابون</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83372</id>
    <revision>
      <id>321953</id>
      <timestamp>2025-07-07T19:56:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:طبيعيات]] [[زمرو:سائنسي ڪتابون]]</comment>
      <origin>321953</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="bj5ladyowprms0jflxzmvipidinbyjf" xml:space="preserve">[[زمرو:طبيعيات]]
[[زمرو:سائنسي ڪتابون]]</text>
      <sha1>bj5ladyowprms0jflxzmvipidinbyjf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:جاندار</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83373</id>
    <revision>
      <id>321972</id>
      <timestamp>2025-07-07T20:32:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:زندگي]]</comment>
      <origin>321972</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23" sha1="q86ybnbieujvabh954j6il4d98hatai" xml:space="preserve">[[زمرو:زندگي]]</text>
      <sha1>q86ybnbieujvabh954j6il4d98hatai</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:قدرتي تاريخ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83374</id>
    <revision>
      <id>322000</id>
      <timestamp>2025-07-07T21:26:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:تاريخ]] [[زمرو:فطرت]] [[زمرو:سائنس]] [[زمرو:ڪائنات]]</comment>
      <origin>322000</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="95" sha1="1a0af8tx1304vmdjgj5gcrjc4lao6hc" xml:space="preserve">[[زمرو:تاريخ]]
[[زمرو:فطرت]]
[[زمرو:سائنس]]
[[زمرو:ڪائنات]]</text>
      <sha1>1a0af8tx1304vmdjgj5gcrjc4lao6hc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:وڪيپيڊيا زمرا جيڪي سائنس جي منصوبن جي نالي تي رکيا ويا آهن</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83375</id>
    <revision>
      <id>322001</id>
      <timestamp>2025-07-07T21:27:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:سائنس]]</comment>
      <origin>322001</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23" sha1="jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>واپرائيندڙ بحث:Jon698</title>
    <ns>3</ns>
    <id>83376</id>
    <revision>
      <id>322009</id>
      <timestamp>2025-07-07T22:13:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <comment>ڀليڪار!</comment>
      <origin>322009</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4355" sha1="dcuge2atudq6yf3to1s8sewl6yig481" xml:space="preserve">
{{سانچو:سماجي ڳنڍڻن تي سنڌي وڪيپيڊيا}}
&lt;div style=&quot;padding:5px;font-size:medium&quot;&gt;&lt;center style=&quot;word-spacing:1ex&quot;&gt;[[Wikipedia:سفارتخانو|سفارتخاني جي صفحي تي پنھنجون سفارشون ڏيو]] &lt;/center&gt;&lt;/div&gt;
{| bgcolor=&quot;#ADDFAD&quot; align=center style=&quot;width:100% !important; -moz-border-radius: 1em;-webkit-border-radius:1em;border-radius:1em; border-top:2px dashed #3eb2c9;border-bottom:2px dashed #3eb2c9;padding: 5px 20px 25px;&quot;
|&lt;span style=&quot;font-family:MB Lateefi;float:left&quot;&gt;'''[[Wikipedia:سفارتخانو|سفارتخانو]]'''&lt;/span&gt;
&lt;div class=&quot;tabber horizTabBox&quot; style=&quot;width: 100% !important;&quot;&gt;
[[عڪس:Wikipedia laurier wp.png|left|200px]]
&lt;center&gt;&lt;big&gt;'''بزمِ سنڌي وڪيپيڊيا ۾ ڀلي ڪري آيا''' ''{{PAGENAME}}'''&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;''

'''السلام عليڪم! اسان اميد ڪريون ٿا تہ توھان سنڌي وڪيپيڊيا جي لاء بھترين اضافو ثابت ٿيندئو'''.&lt;br&gt;
* وڪيپيڊيا ھڪ کليل ڄاڻ چيڪلو آھي جنھن کي اسان سڀ ملي ڪري لکندا ۽ سنواريندا آھيون. وڪيپيڊيا منصوبي جي شروعات جنوري 2001ع ۾ ٿي، جڏھن تہ سنڌي وڪيپيڊيا فيبروري 2006ع  ۾  عمل آئي. في الحال ھن وڪيپيڊيا ۾ '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' [[Special:Allpages|مضمون]] موجود آھن.&lt;br /&gt;
* ھن چيڪلي (انسائيڪلوپيڊيا) ۾ توھان مضمون نويسي، سنوار ۽ تصحيح کان پھريان ھيٺين صفحن تي ضرور نظر وجھو.'''
* صفحن جي ظاھريت جي تبديلي ۽ طریقيڪار جي لاءِ ڏسو '''[[خاص:ترجيحات|ترجيحون]]'''.

&lt;Font - size=4&gt; '''اصول ۽ قاعدا''' &lt;/Font - size&gt;

&lt;Font - size=3&gt;  '''توھان جو واپرائيندڙ ۽ بحث صفحو''' &lt;/Font - size&gt;&lt;br&gt;
ھتي توھانجو [[خاص:Mypage|'''مخصوص واپرائيندڙ صفحو بہ ھوندو''']] جتي توھان [[:زمرو:يوزر سانچا|پنھنجو تعارف لکي سگھو ٿا]]، ۽ توهانجي [[خاص:Mytalk|واپرائيندڙ بحث]] تي ٻيا رڪنَ توھان سان رابطو ڪري سگھن ٿا ۽ توھان ڏي پيغام موڪلي سگھن ٿا.
* '''ڪنھن ٻئي رڪن کي پيغام موڪلڻ وقت ھنن امرن جو خاص خيال رکو''':
** '''جيڪڏھن ضرورت هجي تہ پيغام کي عنوان ضرور ڏيو'''.
** '''پيغام جي آخر ۾ پنهنجي صحيح ضرور وجھو، ان جي لاءِ هي علامت درج ڪريو'''--&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;''' يا ھن ([[عڪس:Insert-signature.png|link=]]) بٽڻ تي ٽڙڪ ڪريو'''.
** '''[[Wikipedia:اصول بحث|اظھار بحث جي آدابن]] جو خصوصي خيال رکو'''.

&lt;Font - size=3&gt; '''تعاون''' &lt;/Font - size&gt;

* '''وڪيپيڊيا جي ڪنھن بہ صفحي جي سڄي پاسي ڳوليو جو خانو نظر ايندو آھي. جنھن موضوع تي مضمون ٺاھڻ چاھيو تہ ڳوليو جي خاني ۾ لکو، ۽ ڳوليو تي ٽڙڪ ڪريو'''.
&lt;inputbox&gt;type=search&lt;/inputbox&gt;
* '''توھان جي موضوع سان ملندڙ جلندڙ صفحا نظر ايندا. اھو اطمينان ڪرڻ کان پوء تہ توھان جي گهربل موضوع تي پھريان کان مضمون موجود ناھي، توھان نئون صفحو ٺاھي سگھو ٿا  واضع هجي تہ ھڪ موضوع تي ھڪ کان وڌيڪ مضمون ٺاھڻ جي اجازت ناھي. توھان ھيٺ ڏنل خانو بہ استعمال ڪري سگھو ٿا'''.
&lt;inputbox&gt;type=create&lt;/inputbox&gt;
*  '''لکڻ کان پهرئين ھن ڳالھ جو يقين ڪريو تہ جنھن عنوان تي توھان لکي رھيا آھيو ان تي يا ان سان ملندڙ عنوانن تي وڪي ۾ ڪوئي مضمون نہ ھجي. ان جي لاء توھان ڳوليو جي خاني ۾ عنوان ۽ ان جا هم معنيٰ لفظ (اهڙا لفظ جن جي معني هڪ هجي) لکي ڳولا ڪريو'''.&lt;/center&gt;
|} -- توھان جي مدد جي لاء ھر وقت حاضر، اوهان جو خادم --[[واپرائيندڙ:KaleemBot|KaleemBot]] ([[واپرائيندڙ بحث:KaleemBot|ڳالھ]]) 22:13, 7 جُولاءِ 2025 ( يو.ٽي.سي)</text>
      <sha1>dcuge2atudq6yf3to1s8sewl6yig481</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>واپرائيندڙ بحث:Muhealll</title>
    <ns>3</ns>
    <id>83377</id>
    <revision>
      <id>322011</id>
      <timestamp>2025-07-07T23:26:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <comment>ڀليڪار!</comment>
      <origin>322011</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4355" sha1="cxrpwns3ayobinc82g7od4v4e1711ec" xml:space="preserve">
{{سانچو:سماجي ڳنڍڻن تي سنڌي وڪيپيڊيا}}
&lt;div style=&quot;padding:5px;font-size:medium&quot;&gt;&lt;center style=&quot;word-spacing:1ex&quot;&gt;[[Wikipedia:سفارتخانو|سفارتخاني جي صفحي تي پنھنجون سفارشون ڏيو]] &lt;/center&gt;&lt;/div&gt;
{| bgcolor=&quot;#ADDFAD&quot; align=center style=&quot;width:100% !important; -moz-border-radius: 1em;-webkit-border-radius:1em;border-radius:1em; border-top:2px dashed #3eb2c9;border-bottom:2px dashed #3eb2c9;padding: 5px 20px 25px;&quot;
|&lt;span style=&quot;font-family:MB Lateefi;float:left&quot;&gt;'''[[Wikipedia:سفارتخانو|سفارتخانو]]'''&lt;/span&gt;
&lt;div class=&quot;tabber horizTabBox&quot; style=&quot;width: 100% !important;&quot;&gt;
[[عڪس:Wikipedia laurier wp.png|left|200px]]
&lt;center&gt;&lt;big&gt;'''بزمِ سنڌي وڪيپيڊيا ۾ ڀلي ڪري آيا''' ''{{PAGENAME}}'''&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;''

'''السلام عليڪم! اسان اميد ڪريون ٿا تہ توھان سنڌي وڪيپيڊيا جي لاء بھترين اضافو ثابت ٿيندئو'''.&lt;br&gt;
* وڪيپيڊيا ھڪ کليل ڄاڻ چيڪلو آھي جنھن کي اسان سڀ ملي ڪري لکندا ۽ سنواريندا آھيون. وڪيپيڊيا منصوبي جي شروعات جنوري 2001ع ۾ ٿي، جڏھن تہ سنڌي وڪيپيڊيا فيبروري 2006ع  ۾  عمل آئي. في الحال ھن وڪيپيڊيا ۾ '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' [[Special:Allpages|مضمون]] موجود آھن.&lt;br /&gt;
* ھن چيڪلي (انسائيڪلوپيڊيا) ۾ توھان مضمون نويسي، سنوار ۽ تصحيح کان پھريان ھيٺين صفحن تي ضرور نظر وجھو.'''
* صفحن جي ظاھريت جي تبديلي ۽ طریقيڪار جي لاءِ ڏسو '''[[خاص:ترجيحات|ترجيحون]]'''.

&lt;Font - size=4&gt; '''اصول ۽ قاعدا''' &lt;/Font - size&gt;

&lt;Font - size=3&gt;  '''توھان جو واپرائيندڙ ۽ بحث صفحو''' &lt;/Font - size&gt;&lt;br&gt;
ھتي توھانجو [[خاص:Mypage|'''مخصوص واپرائيندڙ صفحو بہ ھوندو''']] جتي توھان [[:زمرو:يوزر سانچا|پنھنجو تعارف لکي سگھو ٿا]]، ۽ توهانجي [[خاص:Mytalk|واپرائيندڙ بحث]] تي ٻيا رڪنَ توھان سان رابطو ڪري سگھن ٿا ۽ توھان ڏي پيغام موڪلي سگھن ٿا.
* '''ڪنھن ٻئي رڪن کي پيغام موڪلڻ وقت ھنن امرن جو خاص خيال رکو''':
** '''جيڪڏھن ضرورت هجي تہ پيغام کي عنوان ضرور ڏيو'''.
** '''پيغام جي آخر ۾ پنهنجي صحيح ضرور وجھو، ان جي لاءِ هي علامت درج ڪريو'''--&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;''' يا ھن ([[عڪس:Insert-signature.png|link=]]) بٽڻ تي ٽڙڪ ڪريو'''.
** '''[[Wikipedia:اصول بحث|اظھار بحث جي آدابن]] جو خصوصي خيال رکو'''.

&lt;Font - size=3&gt; '''تعاون''' &lt;/Font - size&gt;

* '''وڪيپيڊيا جي ڪنھن بہ صفحي جي سڄي پاسي ڳوليو جو خانو نظر ايندو آھي. جنھن موضوع تي مضمون ٺاھڻ چاھيو تہ ڳوليو جي خاني ۾ لکو، ۽ ڳوليو تي ٽڙڪ ڪريو'''.
&lt;inputbox&gt;type=search&lt;/inputbox&gt;
* '''توھان جي موضوع سان ملندڙ جلندڙ صفحا نظر ايندا. اھو اطمينان ڪرڻ کان پوء تہ توھان جي گهربل موضوع تي پھريان کان مضمون موجود ناھي، توھان نئون صفحو ٺاھي سگھو ٿا  واضع هجي تہ ھڪ موضوع تي ھڪ کان وڌيڪ مضمون ٺاھڻ جي اجازت ناھي. توھان ھيٺ ڏنل خانو بہ استعمال ڪري سگھو ٿا'''.
&lt;inputbox&gt;type=create&lt;/inputbox&gt;
*  '''لکڻ کان پهرئين ھن ڳالھ جو يقين ڪريو تہ جنھن عنوان تي توھان لکي رھيا آھيو ان تي يا ان سان ملندڙ عنوانن تي وڪي ۾ ڪوئي مضمون نہ ھجي. ان جي لاء توھان ڳوليو جي خاني ۾ عنوان ۽ ان جا هم معنيٰ لفظ (اهڙا لفظ جن جي معني هڪ هجي) لکي ڳولا ڪريو'''.&lt;/center&gt;
|} -- توھان جي مدد جي لاء ھر وقت حاضر، اوهان جو خادم --[[واپرائيندڙ:KaleemBot|KaleemBot]] ([[واپرائيندڙ بحث:KaleemBot|ڳالھ]]) 23:26, 7 جُولاءِ 2025 ( يو.ٽي.سي)</text>
      <sha1>cxrpwns3ayobinc82g7od4v4e1711ec</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:ڪووڊ-19 ويڪسين</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83378</id>
    <revision>
      <id>322016</id>
      <timestamp>2025-07-08T04:50:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:متفرق سائنس]]</comment>
      <origin>322016</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34" sha1="i2yp9voa05unkiafzbquuctmsu2zgnx" xml:space="preserve">[[زمرو:متفرق سائنس]]</text>
      <sha1>i2yp9voa05unkiafzbquuctmsu2zgnx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322018</id>
      <parentid>322016</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T05:23:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322018</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="370" sha1="k1k3xeu7iglp0prc2eily4v1fb8gkh8" xml:space="preserve">{{Cat main|COVID-19 vaccine}}
[[زمرو:طب]]
[[زمرو:ويڪسين]]
[[زمرو:ڪووڊ-19 دوائون]]
[[زمرو:سائنس پروجيڪٽ جي نالي تي رکيل وڪيپيڊيا جا زمرا]]
[[Category:Vaccines]]
[[Category:COVID-19 drug development| ]]
[[Category:Wikipedia categories named after science projects]]
[[زمرو:متفرق سائنس]]</text>
      <sha1>k1k3xeu7iglp0prc2eily4v1fb8gkh8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322019</id>
      <parentid>322018</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T05:26:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322019</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="392" sha1="clus5j0imh5tc2483fxznfbhp69lhpk" xml:space="preserve">{{Cat main|COVID-19 vaccine}}
[[زمرو:طب]]
[[زمرو:ويڪسين]]
[[زمرو:ڪووڊ-19 دوائون]]
[[زمرو:وڪيپيڊيا زمرا جيڪي سائنس جي منصوبن جي نالي تي رکيا ويا آهن]]

[[Category:Vaccines]]
[[Category:COVID-19 drug development| ]]
[[Category:Wikipedia categories named after science projects]]
[[زمرو:متفرق سائنس]]</text>
      <sha1>clus5j0imh5tc2483fxznfbhp69lhpk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322022</id>
      <parentid>322019</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T05:31:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322022</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="402" sha1="d45pco1iaccy97vd9k9gkln6rd5g2n1" xml:space="preserve">{{Cat main|ڪووڊ-١٩ ويڪسين}}
[[زمرو:طب]]
[[زمرو:ويڪسين]]
[[زمرو:ڪووڊ-19 دوائون]]
[[زمرو:وڪيپيڊيا زمرا جيڪي سائنس جي منصوبن جي نالي تي رکيا ويا آهن]]

[[Category:Vaccines]]
[[Category:COVID-19 drug development| ]]
[[Category:Wikipedia categories named after science projects]]
[[زمرو:متفرق سائنس]]</text>
      <sha1>d45pco1iaccy97vd9k9gkln6rd5g2n1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322023</id>
      <parentid>322022</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T05:33:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322023</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="240" sha1="d3owawtr3o4ynh5ov3d45sc219g5kqo" xml:space="preserve">{{Cat main|ڪووڊ-١٩ ويڪسين}}
[[زمرو:طب]]
[[زمرو:ويڪسين]]
[[زمرو:ڪووڊ-19 دوائون]]
[[زمرو:وڪيپيڊيا زمرا جيڪي سائنس جي منصوبن جي نالي تي رکيا ويا آهن]]</text>
      <sha1>d3owawtr3o4ynh5ov3d45sc219g5kqo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322024</id>
      <parentid>322023</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T05:34:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322024</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="263" sha1="0ibzvxksj70ljh3pkyiqxawewpj373o" xml:space="preserve">{{Cat main|ڪووڊ-١٩ ويڪسين}}
[[زمرو:وبائي بيماريون]]
[[زمرو:ويڪسين]]
[[زمرو:ڪووڊ-19 دوائون]]
[[زمرو:وڪيپيڊيا زمرا جيڪي سائنس جي منصوبن جي نالي تي رکيا ويا آهن]]</text>
      <sha1>0ibzvxksj70ljh3pkyiqxawewpj373o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322028</id>
      <parentid>322024</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T05:42:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322028</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="255" sha1="ieh95tngfs4q92ixj73zfl6lkhd5m3q" xml:space="preserve">{{Cat main|ڪووڊ-١٩ ويڪسين}}

[[زمرو:ويڪسين]]
[[زمرو:ڪووڊ-19 وبا]]
[[زمرو:ڪووڊ-19 دوائون]]
[[زمرو:وڪيپيڊيا زمرا جيڪي سائنس جي منصوبن جي نالي تي رکيا ويا آهن]]</text>
      <sha1>ieh95tngfs4q92ixj73zfl6lkhd5m3q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:ويڊيو ڪلپ وارا مضمون</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83379</id>
    <revision>
      <id>322017</id>
      <timestamp>2025-07-08T04:51:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:متفرق سائنس]]</comment>
      <origin>322017</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34" sha1="i2yp9voa05unkiafzbquuctmsu2zgnx" xml:space="preserve">[[زمرو:متفرق سائنس]]</text>
      <sha1>i2yp9voa05unkiafzbquuctmsu2zgnx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:ڪووڊ-19 دوائون</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83380</id>
    <revision>
      <id>322020</id>
      <timestamp>2025-07-08T05:27:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:دوائون]]</comment>
      <origin>322020</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25" sha1="gt2z8bgy8yw7iv1zgvwuewwvmf7t3s4" xml:space="preserve">[[زمرو:دوائون]]</text>
      <sha1>gt2z8bgy8yw7iv1zgvwuewwvmf7t3s4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>322029</id>
      <parentid>322020</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T05:43:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>322029</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57" sha1="8677mg8bcq2ga02piehx7elorobbxfw" xml:space="preserve">[[زمرو:دوائون]]
[[زمرو:ڪووڊ-19 وبا]]</text>
      <sha1>8677mg8bcq2ga02piehx7elorobbxfw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:ويڪسين</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83381</id>
    <revision>
      <id>322021</id>
      <timestamp>2025-07-08T05:28:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:علاج]] [[زمرو:دوائون]]</comment>
      <origin>322021</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47" sha1="eyabkbnwjfo7md9qd70j6wacy5ia0s3" xml:space="preserve">[[زمرو:علاج]]
[[زمرو:دوائون]]</text>
      <sha1>eyabkbnwjfo7md9qd70j6wacy5ia0s3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:ڪووڊ-19 وبا</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83382</id>
    <revision>
      <id>322026</id>
      <timestamp>2025-07-08T05:38:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:وبائي بيماريون]]</comment>
      <origin>322026</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40" sha1="qinjl2693ijsjzitx37fu82pt0uv483" xml:space="preserve">[[زمرو:وبائي بيماريون]]</text>
      <sha1>qinjl2693ijsjzitx37fu82pt0uv483</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنس جي تاريخ بلحاظ شعبا</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83383</id>
    <revision>
      <id>322040</id>
      <timestamp>2025-07-08T06:03:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:سائنس جي تاريخ]]</comment>
      <origin>322040</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39" sha1="5c6md2fjwalqtda690mbqockuozqy4v" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس جي تاريخ]]</text>
      <sha1>5c6md2fjwalqtda690mbqockuozqy4v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:طبيعيات جي تاريخ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83384</id>
    <revision>
      <id>322041</id>
      <timestamp>2025-07-08T06:04:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:طبيعيات]] [[زمرو:سائنس جي تاريخ]]</comment>
      <origin>322041</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67" sha1="3b1fbccs27nbm5vizdotqud4fyr9usp" xml:space="preserve">[[زمرو:طبيعيات]]
[[زمرو:سائنس جي تاريخ]]</text>
      <sha1>3b1fbccs27nbm5vizdotqud4fyr9usp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:طبعي سائنس جا باب</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83385</id>
    <revision>
      <id>322056</id>
      <timestamp>2025-07-08T07:47:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:سائنس جا باب]] [[زمرو:علم طبعي سائنس]]</comment>
      <origin>322056</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="75" sha1="g8s2gwymdsnmyqzvyzlyqsyhzzx3yr3" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس جا باب]]
[[زمرو:علم طبعي سائنس]]</text>
      <sha1>g8s2gwymdsnmyqzvyzlyqsyhzzx3yr3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:ڪيميا جا باب</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83386</id>
    <revision>
      <id>322057</id>
      <timestamp>2025-07-08T07:48:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:ڪيميا]] [[زمرو:طبعي سائنس جا باب]]</comment>
      <origin>322057</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68" sha1="0f9pc6ju3lpmgejlwer2cdv17tuer98" xml:space="preserve">[[زمرو:ڪيميا]]
[[زمرو:طبعي سائنس جا باب]]</text>
      <sha1>0f9pc6ju3lpmgejlwer2cdv17tuer98</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:سائنسي عمارتون</title>
    <ns>14</ns>
    <id>83387</id>
    <revision>
      <id>322062</id>
      <timestamp>2025-07-08T09:30:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[زمرو:سائنس]]</comment>
      <origin>322062</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23" sha1="jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk" xml:space="preserve">[[زمرو:سائنس]]</text>
      <sha1>jhvrj147x8ae0q5gdqisn0xoww79ilk</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>