صوبہ ملتان

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="skr">
  <siteinfo>
    <sitename>وکیپیڈیا</sitename>
    <dbname>skrwiki</dbname>
    <base>https://skr.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%DB%81%D9%84%D8%A7_%D9%BE%D8%B1%D8%AA</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.6</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">میڈیا</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">خاص</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">ڳالھ مہاڑ</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">ورتݨ آلا</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">ورتݨ آلے نال ڳالھ مہاڑ</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">وکیپیڈیا</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">وکیپیڈیا ڳالھ مہاڑ</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">فائل</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">فائل ڳالھ مہاڑ</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">میڈیا وکی</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">میڈیا وکی ڳالھ مہاڑ</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">سانچہ</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">سانچہ ڳالھ مہاڑ</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">مدد</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">مدد ڳالھ مہاڑ</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">ونکی</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">ونکی ڳالھ مہاڑ</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">ماڈیول</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">ماڈیول ڳالھ مہاڑ</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>صوبہ ملتان</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2062</id>
    <revision>
      <id>63372</id>
      <parentid>63315</parentid>
      <timestamp>2025-06-19T08:25:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sraiki</username>
        <id>12</id>
      </contributor>
      <origin>63372</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9885" sha1="kgmz8rpxwdvyfvw9c7jmrj0it1gb6f3" xml:space="preserve">صوبہ ملتان ( Sūbāh-e-Multān) مغلیہ سلطنت دا ہک اہم صوبہ  ہائی۔ ایہ ہندوستان دے  ٻارھاں مغل صوبیاں وچ  شامل ہائی ، جہڑا  مغرب آلے پاسوں ہندوستان دا پہلا صوبہ  ہائی  ، پشتونستان تے بلوچستان دے علاقیاں دے کچھ حصیاں د‏‏ی طرف پھیلیا ہويا ہائی  ، صوبہ قندھار تے فارسی صفوی سلطنت تو‏ں ملحق ہائی ۔ ایہ سلطنت مغلیہ دے سب تو‏ں وݙے تے اہ‏م صوبیاں وچو‏ں ہک ہائی ۔ ایں صوبے کوں درانی سلطنت نے 1752ء چ الحاق کرگھدا ، علی محمد خاکوانی ایندا پہلا درانی گورنر ہائی ۔

== جغرافیہ ==
صوبہ ملتان د‏‏ی سرحداں شمال وچ لاہور صوبہ تے کابل صوبہ  ، مغرب وچ صفوی سلطنت تے کچھ عرصے تک قندھار صوبہ  ، مشرق وچ اجمیر صوبہ تے دہلی صوبہ  تے جنوب وچ ٹھٹھہ صوبہ ہَن ۔
[[فائل:Eidgah_mosque.jpg|thumb|484x484px|ملتان دی شاہی عید گاہ  1735ء]]

== قدیم تاریخ ==
ملتان

* پتھری دور
* ملتان وچ ہاکڑا تہذیب ٣٣٠٠ ق م کنوں ٦٠٠ ق م تک مقامی حکومت رہی ہے۔ ایہ علاقہ آزاد تے خود مختیا ہا۔
* دارا اعظم ٥٢١ ق م توں ٤٨٦ ق م  (دریا چنانہہ دے پار دا علاقہ)، باقی سارے علاقے وچ ملتان دی حکومت ہائی۔
* سکندر دا حملہ ٣٢٦ ق م
* موریا سلطنت ٣٢٠ق م توں ١٨٥ ق م، چندر گپت موریا پہلا بیرونی حکمران ہائی۔

* ہند یونانی سلطنت ٢٠٠ ق م توں ١٠ ء
* ١٩ء توں ١٠٠ء  ہند-پارتھی سلطنت
* کنشکا ،   کوشان سلطنت۔ ١٢٧ء توں ١٥٠ ء

*کوشان ٢٤٠ء تائیں

* صوبہ ہند (ساسانی) ٣٢٥ء توں ٤٨٠ء، ملتان توں جنوب  تے مغرب وچ تے صوبہ سندھ وچ
* گپتا، ٣٢٠ء توں  ٤٥٠ء 
* الخُون ہُن، تورَمان ٤٨٠ء توں ٥١٥ ء
* الخُون ہُن، مہرا کولا ٥٢٠ء توں ٥٤٠ ء
* ٤٨٥ء کنوں ـــ ٦٣٢ء رائے خاندان
* رائے سہارس ݙو ٥٥٠ء توں ۔۔۔۔
* رائے سہاسی ݙو ۔۔۔۔ توں  ٦٣٢ء
* ٦١٠ء کنوں ٦٢٦ء تائیں ملتان تے ساسانیاں دا قبضہ ریہا تے  نوشیرواں دے پوترے خسرو پرویز نے ملتان وچ  سونے تے چاندی دے سکے ڈھالے۔ ٦٦٨ء  وچ  راجا چچ  حملہ کیتا تے اتھوں دا حاکم بݨا مگر راجا چچ دے حملے  توں پہلے اتھاں ہک چینی سیاح ’ہیون سانگ‘ آیا۔ اُوندا سفرنامہ ہند، سندھ دی تاریخ کیتے کہیں خزانے  کنوں گھٹ کائنی۔راجہ چچ  ٦٣١ء توں ٦٧١ ء
* راجہ چندر ٦٧١ء توں ٦٧٩ء (گوڑا سنگھ ٦٧١ء توں ٧١٤ء گورنر ملتان)
* راجہ داہر ٦٩٥ء توں ٧١٢ ء
* ٧١٢ء ــــ ٧٥٠ ء عرب
* محمد بن قاسم (٧١٣ ء توں ٧١٥ ء)
* یزید بن ابی کثبہ (٧١٥ ء توں

* (عکرمہ بن ریحان شامی  گورنر ملتان)
*  ٨٥٥ء __ ١٠١٠ء [[امارت ملتان]]
*  ١٠١٠ء  توں ١٠٣٠ء محمود غزنوی

*۔۔۔  
* ١١٧٨ء توں  ١٢٠٢ء محمد غوری
* ١٢٠٢ء توں ١٢٢٨ء      ناصر الدین قباچہ (آزاد)
* ١٢٢٨ء توں  ١٢٣٦ء التمش
* ١٢٣٦ء توں ناصرالدین  قرلوغ
* ١٢٥٤ء توں ١٢٥٧ء کشلو خان (آزاد)
*..........
* خضر خان گورنر ملتان
* ١٣٩٥ء توں ١٣٩٨ء سارنگ خان
* ١٧ دسمبر توں ٢٠ دسمبر ١٣٩٨ء  خضر خان گورنر ملتان
* ١٣٩٨ ء توں  ١٤٣٨ء خضر خان دا خاندان (مرکزی نظام دلی)

* ١٤٣٨ء توں ١٤٤٥ء شیخ یوسف قریشی (آزاد)
* ١٤٤٥ء توں ـــ ١٥٣٠ء لنگاہ سلطنت(لنگاہ سلطنت ١٥٤١ء کوں ختم تھئی) 
* ١٥٢٥ء توں ١٥٣٠ء ارغون، شمس الدین تے لنگرخاں ارغون دے گورنر ہن۔
* سلطان محمود ݙو.....  توں ١٥٤١ء، لنگاہ سلطنت
* ١٥٤١ء   توں ۔١٥٤٥ء  شیرشاہ سوری

* ١٥٢٤ ـــ ١٧٣٩ مغل دور

* ١٧٥٠ ــ احمد شاہ ابدالی نے ملتان وچ آپݨاں ہندو گورنر صوبے دار ملک بان٘وری لایا۔

* ١٧٥٧ کنوں ـــ١٧٥٨ مرہٹیاں صرف ہک سال

* ١٧٥٨ ــکنوں ١٨١٨ ابدالی خاندان

١٨١٨ ـــ کنوں١٨٤٩ سکھ سلطنت (باوی جنوری اٹھارھاں سو انجاہ)

١٨٤٩ کنوں ــ ١٩٤٧ برطانوی راج

* ١٠٢٦ء ـــ ١٣٥١ سومرہ خاندان

== انتظامی ونڈ ==
صوبہ ملتان  کو‏‏ں ترائے  سرکاراں (ضلعاں دے برابر) وچ تقسیم کيتا ڳیا ہائی ،  آئین اکبری دے مطابق ایہ ہن۔
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+صوبہ ملتان  دیا‏‏ں ترائے  سرکاراں
!نمبر
!ناں
!رقبہ
!مالیہ(دام)
|-
|١
|ملتان سرکار
|36,522 mi&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
|53,216,318
|-
|٢
|دیپال پور سرکار
|7,930 mi&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
|78,562,285
|-
|٣
|بکھر سرکار
|21,380 mi2
|18,424,947
|-
| colspan=&quot;2&quot; |میزان
|65,832 mi2
|150,203,550
|}
ہر  سرکار پرگنے وچ تقسیم ہائی۔

== معیشت ==
مغل دورِ حکومت وچ خطہ ملتان نے 200 سال تک امن دا لطف چاتا، جݙاں ایہ شہر &quot;دارالامان&quot; دے ناں نال مشہور تھیا۔ مغل دور وچ ملتان زرعی پیداوار تے سوتی کپڑے دی تیاری دا ہک وݙا مرکز ہا۔ ملتان وچ مغل دور وچ کرنسی ٹکسال (منٹ) وی قائم ہئی۔ ایہ شہر اونویں تک ہک اہم تجارتی مرکز ریہا، جے تائیں جو مغل دور دے بعد 18ویں تے 19ویں صدی وچ شہر تے بار بار حملے نہ تھئے تے اینکوں تباہ نہ کر ݙتا ڳیا۔ ایں دے بعد ملتان دے ٻہوں سارے تاجر سندھ وچ شکارپور چلے ڳئے تے 19ویں صدی تک پورے وسطی ایشیا وچ پھیل ڳئے۔ مغل دور وچ ملتان ٻہوں سارے تجارتی اداریاں دے دفاتر دا مرکز ہا۔  

== گورنراں دی لسٹ ==
مرکزی مغل حکومت دے ذریعہ مقرر کردہ ملتان صوبہ دے قابل ذکر گورنراں د‏‏ی تندیر درج ذیل ہے۔
=== 16ویں صدی ===

* سید حامد بخاری (تقریبا 1580–1587)
* صادق خان ( 1587–1590)
* محب علی خان ( 1590–1594)
* رستم مرزا ( 1594–1602)
* سعید خان ( 1602–1605)

=== 17ویں صدی ===

* [[فائل:مغلیہ دور وچ ہندوستانی صوبے.jpg|thumb|مغل دور وچ صوبہ ملتان (سرائیکستان)|500x500px]]مرزا غازی بیگ ( 1605–1606)
* تاشی بیگ (c. 1606–1611)
* عبدالنبی ازبک (1611–1613)
* باقر خان نجم ثانی (1613–1620)
* خان جہان لودی (1620–1624)
* آصف خان ( 1624–1631)
* قلیج خان تورانی (1631–1638)
* یوسف خان (1638–1639)
* نجابت خان (1639–1641)
* قلیج خان تورانی (1641–1642)
* سعید خان بہادر (1642–1643)
* مراد بخش (1643–1646)
* سعید خان بہادر (1646–1647)
* بہادر خان روہیلا (1647–1649)
* اورنگزیب (1649–1653)
* دارا شکوہ (1653–1657)
* لشکر خان (1658)
* تربیت خان (1658–1667)
* سیف خان (1667–1668)
* طاہر خان (1668–1669)
* لشکر خان (1669–1671)
* مبارز خان (1671–1672)
* خواجہ عابد خان (1672–1674
* دلیر خان (1674–1676)
* محمد اعظم شاہ (1676–1678)
* محمد اکبر (1678–1687)
* میر عاشق (1687–1695)
* اللہ یار خان (1695–1696)

=== 18ویں صدی ===

* عبدالصمد خان (1726–1737)
* زکریا خان (1737–1745)
* شاہ نواز خان (1745–1747)
* زاہد خان (1747–1748)
* کوڑا مل (1748–1751)

== درانی سلطنت ==
درانی سلطنت دے گورنر  ایہ ہن۔

* علی محمد خان خاکوانی (1752–1758)
* * آدینہ بیگ خان (9 May 1756 – 4 October 1756) ، مغل سلطنت * صالح محمد خان ( 1758 توں1759)، مغل سلطنت  * باپو جی ٹرمبیک (1759) ، مرہٹہ سلطنت
* علی محمد خان خاکوانی  (1760–1761)
* عبدالکریم خان، اللہ یار خان بامزئی (1761 توں ۔۔)
* علی محمد خان خاکوانی (1766–1767)
* شجاع خان (1767–1772)
* حاجی شریف خان، شریف بیک تکلُو (1772)
* دیوان سنگھ چاچوالیہ (1772–1780)، بھنگی گورنر
* مظفر خان (1780–1818)
==سکھ سلطنت==
* سُکھ دیال کھتری(1818 توں۔۔ )
* دیوان ساون مل چوپڑا (1820 توں 1844)
* دیوان مولراج چوپڑا (1844توں 1849)

== ٻیا ݙیکھو ==

* [[قدیم سلطنت ملتان، ایندی تاریخ تے جغرافیہ]]
* [[ریاست بہاولپور|ریاست بہاول پور]]
* [[ریاست جھنگ]]
* [[دیرہ جات]]
* [[ہاکڑا تہذیب]]

== ٻاہرلے لنک ==

* [https://ismailmazari.wordpress.com/2020/03/09/714/ اسماعیل مزاری ورڈپریس]
[[ونکی:تاریخ سرائیکستان]]</text>
      <sha1>kgmz8rpxwdvyfvw9c7jmrj0it1gb6f3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>سرائیکستان دے قدیم حکمران</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28530</id>
    <revision>
      <id>63376</id>
      <parentid>63364</parentid>
      <timestamp>2025-06-19T10:43:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sraiki</username>
        <id>12</id>
      </contributor>
      <comment>/* کوشان حکمران */</comment>
      <origin>63376</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7040" sha1="gxb189jq6z0g5vk3jcce9cf4dp0os0y" xml:space="preserve">
ملتان

* پتھری دور
* ملتان وچ ہاکڑا تہذیب ٣٣٠٠ ق م کنوں ٦٠٠ ق م تک مقامی حکومت رہی ہے۔ ایہ علاقہ آزاد تے خود مختیا ہا۔
* دارا اعظم ٥٢١ ق م توں ٤٨٦ ق م  (دریا چنانہہ دے پار دا علاقہ)، باقی سارے علاقے وچ ملتان دی حکومت ہائی۔
* سکندر دا حملہ ٣٢٦ ق م

== موریا سلطنت دے حکمران: ==

* ن  320–298 قبل مسیح: چندرگپت
* 298–272 قبل مسیح: بندوسار
* 268–232 قبل مسیح: اشوک
* 232–224 قبل مسیح: دشارتھ
* 224–215 قبل مسیح: سمپرتی
* 215–202 قبل مسیح: شالیشوک
* 202–195 قبل مسیح: دیوورمن
* 195–187 قبل مسیح: شت دھنون
* 187–185 قبل مسیح: برہدرتھ

== ہند یونانی سلطنت ==

* 200-190 قبل مسیح: ڈیمیٹریس I
* 190-180 قبل مسیح: اگاتھوکلس، پینٹالیون
* 185-170 قبل مسیح: اینٹیماکس I
* 180-160 قبل مسیح: اپولوڈوٹس I
* 175-170 قبل مسیح: ڈیمیٹریس II
* 160-155 قبل مسیح: اینٹیماکس II
* 170-145 قبل مسیح: یوکریٹائیڈز
* 155-130 قبل مسیح: مینینڈر I
* 130-120 قبل مسیح: زوئلس I، اگاتھوکلیہ
* 155-130 قبل مسیح: لیسیاس، سٹراٹو I
* 110-100 قبل مسیح: اینٹیالکیڈاس، ہیلیوکلز II
* 100 قبل مسیح: پولیگزینوس، ڈیمیٹریس III
* 100-95 قبل مسیح: فیلوگزینوس
* 95-90 قبل مسیح: ڈائیومیڈیز، ایمنٹس، ایپنڈر
* 90 قبل مسیح: تھیوفیلوس، پیوکولاس، تھراسو
* 90-85 قبل مسیح: نیشیاس، مینینڈر II، آرٹیمیڈوروس
* 90-70 قبل مسیح: ہرمائیوس، آرکیبیئس
* 75-70 قبل مسیح: ٹیلی فوس، اپولوڈوٹس II
* 65-55 قبل مسیح: ہپو سٹراٹوس، ڈایونیسیس
* 55-35 قبل مسیح: زوئلس II
* 35-25 قبل مسیح: اپولوفینس
* 25 قبل مسیح-10 عیسوی: سٹراٹو II، سٹراٹو III

== ہند پارتھی سلطنت ==

* گونڈوفریز   ١٠ء توں ٢٠ ء
* سرپیڈونز   ٢٠ء توں ٣٠ء
* ابداگاسس  ٣٠ء توں ٤٠ء
* گڈانا  ٤٠ء توں ٤٥ ء
* سیسس  ٤٥ء توں ٥٠ ء
*

== کوشان حکمران ==

* کجولا کدفیسس - 50-90 عیسوی
* ویما تکتو - 90-113 عیسوی
* ویما کدفیسس - 113-127 عیسوی
* کنشک اول - 127-151 عیسوی
* ہووشکا - 151-190 عیسوی
* واسودیو اول - 190-230 عیسوی
* کنشک دوم - 230-247 عیسوی
* واسشک - 247-267 عیسوی
* کنشک سوم - 267-270 عیسوی
* واسودیو دوم - 270-300 عیسوی
* ماہی - 300-305 عیسوی
* شاکا - 305-335 عیسوی

* کپونادا - 335-350 عیسوی

== گپتا سلطنت ==

* گپتا (ن  240 – ن  280 عیسوی)
* گھٹوٹکچ (ن  280–319 عیسوی)
* چندرگپت اول (ن  319–335 عیسوی)
* کچ (ن  335 عیسوی)
* سمدرگپت (ن  335–375 عیسوی)
* (راما گپت) (ن  375 عیسوی)
* چندرگپت دوم (380–415 عیسوی)
* کمارگپت اول (415–455 عیسوی)
* سکنداگپت (455–467 عیسوی)
* پُوروگپت (467–473 عیسوی)
* کمارگپت دوم (473–476 عیسوی)
* بُدھاگپت (476–495 عیسوی)

== بعد دا دور ==
موریا سلطنت ٣٢٠ق م توں ١٨٥ ق م، چندر گپت موریا پہلا بیرونی حکمران ہائی۔

ہند یونانی سلطنت ٢٠٠ ق م توں ١٠ ء

١٩ء توں ١٠٠ء  ہند-پارتھی سلطنت

کنشکا ،   کوشان سلطنت۔ ١٢٧ء توں ١٥٠ ء

کوشان ٢٤٠ء تائیں

* صوبہ ہند (ساسانی) ٣٢٥ء توں ٤٨٠ء، ملتان توں جنوب  تے مغرب وچ تے صوبہ سندھ وچ
* گپتا، ٣٢٠ء توں  ٤٥٠ء
* الخُون ہُن، تورَمان ٥٠٠ء توں ٥١٥ ء
* الخُون ہُن، مہرا کولا ٥٢٠ء توں ٥٤٠ ء
* ٤٨٥ء کنوں ـــ ٦٣٢ء رائے خاندان
* رائے سہارس ݙو ٥٥٠ء توں ۔۔۔۔
* رائے سہاسی ݙو ۔۔۔۔ توں  ٦٣٢ء
* ٦١٠ء کنوں ٦٢٦ء تائیں ملتان تے ساسانیاں دا قبضہ ریہا تے  نوشیرواں دے پوترے خسرو پرویز نے ملتان وچ  سونے تے چاندی دے سکے ڈھالے۔ ٦٦٨ء  وچ  راجا چچ  حملہ کیتا تے اتھوں دا حاکم بݨا مگر راجا چچ دے حملے  توں پہلے اتھاں ہک چینی سیاح ’ہیون سانگ‘ آیا۔ اُوندا سفرنامہ ہند، سندھ دی تاریخ کیتے کہیں خزانے  کنوں گھٹ کائنی۔راجہ چچ  ٦٣١ء توں ٦٧١ ء
* راجہ چندر ٦٧١ء توں ٦٧٩ء (گوڑا سنگھ ٦٧١ء توں ٧١٤ء گورنر ملتان)
* راجہ داہر ٦٩٥ء توں ٧١٢ ء

== اسلامی دور ==

* ٧١٢ء ــــ ٧٥٠ ء عرب
* محمد بن قاسم (٧١٣ ء توں ٧١٥ ء)
* یزید بن ابی کثبہ (٧١٥ ء توں
* (عکرمہ بن ریحان شامی  گورنر ملتان)
* ٨٥٥ء __ ١٠١٠ء [[امارت ملتان]]
* ١٠١٠ء  توں ١٠٣٠ء محمود غزنوی
* ۔۔۔
* ١١٧٨ء توں  ١٢٠٢ء محمد غوری
* ١٢٠٢ء توں ١٢٢٨ء      ناصر الدین قباچہ (آزاد)
* ١٢٢٨ء توں  ١٢٣٦ء التمش
* ١٢٣٦ء توں ناصرالدین  قرلوغ
* ١٢٥٤ء توں ١٢٥٧ء کشلو خان (آزاد)
* ..........
* خضر خان گورنر ملتان
* ١٣٩٥ء توں ١٣٩٨ء سارنگ خان
* ١٧ دسمبر توں ٢٠ دسمبر ١٣٩٨ء  خضر خان گورنر ملتان
* ١٣٩٨ ء توں  ١٤٣٨ء خضر خان دا خاندان (مرکزی نظام دلی)
* ١٤٣٨ء توں ١٤٤٥ء شیخ یوسف قریشی (آزاد)
* ١٤٤٥ء توں ـــ ١٥٣٠ء لنگاہ سلطنت(لنگاہ سلطنت ١٥٤١ء کوں ختم تھئی)
* ١٥٢٥ء توں ١٥٣٠ء ارغون، شمس الدین تے لنگرخاں ارغون دے گورنر ہن۔
* سلطان محمود ݙو.....  توں ١٥٤١ء، لنگاہ سلطنت
* ١٥٤١ء   توں ۔١٥٤٥ء  شیرشاہ سوری
* ١٥٢٤ ـــ ١٧٣٩ مغل دور
* ١٧٥٠ ــ احمد شاہ ابدالی نے ملتان وچ آپݨاں ہندو گورنر صوبے دار ملک بان٘وری لایا۔
* ١٧٥٧ کنوں ـــ١٧٥٨ مرہٹیاں صرف ہک سال
* ١٧٥٨ ــکنوں ١٨١٨ ابدالی خاندان
* ١٨١٨ ـــ کنوں١٨٤٩ سکھ سلطنت (باوی جنوری اٹھارھاں سو انجاہ)
* ١٨٤٩ کنوں ــ ١٩٤٧ برطانوی راج

* ١٠٢٦ء ـــ ١٣٥١ سومرہ خاندان

[[ونکی:تاریخ سرائیکستان]]</text>
      <sha1>gxb189jq6z0g5vk3jcce9cf4dp0os0y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>63377</id>
      <parentid>63376</parentid>
      <timestamp>2025-06-19T10:50:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sraiki</username>
        <id>12</id>
      </contributor>
      <comment>/* گپتا سلطنت */</comment>
      <origin>63377</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6872" sha1="lhbgij12oktkf3n08ut0tvz4cdspqa5" xml:space="preserve">
ملتان

* پتھری دور
* ملتان وچ ہاکڑا تہذیب ٣٣٠٠ ق م کنوں ٦٠٠ ق م تک مقامی حکومت رہی ہے۔ ایہ علاقہ آزاد تے خود مختیا ہا۔
* دارا اعظم ٥٢١ ق م توں ٤٨٦ ق م  (دریا چنانہہ دے پار دا علاقہ)، باقی سارے علاقے وچ ملتان دی حکومت ہائی۔
* سکندر دا حملہ ٣٢٦ ق م

== موریا سلطنت دے حکمران: ==

* ن  320–298 قبل مسیح: چندرگپت
* 298–272 قبل مسیح: بندوسار
* 268–232 قبل مسیح: اشوک
* 232–224 قبل مسیح: دشارتھ
* 224–215 قبل مسیح: سمپرتی
* 215–202 قبل مسیح: شالیشوک
* 202–195 قبل مسیح: دیوورمن
* 195–187 قبل مسیح: شت دھنون
* 187–185 قبل مسیح: برہدرتھ

== ہند یونانی سلطنت ==

* 200-190 قبل مسیح: ڈیمیٹریس I
* 190-180 قبل مسیح: اگاتھوکلس، پینٹالیون
* 185-170 قبل مسیح: اینٹیماکس I
* 180-160 قبل مسیح: اپولوڈوٹس I
* 175-170 قبل مسیح: ڈیمیٹریس II
* 160-155 قبل مسیح: اینٹیماکس II
* 170-145 قبل مسیح: یوکریٹائیڈز
* 155-130 قبل مسیح: مینینڈر I
* 130-120 قبل مسیح: زوئلس I، اگاتھوکلیہ
* 155-130 قبل مسیح: لیسیاس، سٹراٹو I
* 110-100 قبل مسیح: اینٹیالکیڈاس، ہیلیوکلز II
* 100 قبل مسیح: پولیگزینوس، ڈیمیٹریس III
* 100-95 قبل مسیح: فیلوگزینوس
* 95-90 قبل مسیح: ڈائیومیڈیز، ایمنٹس، ایپنڈر
* 90 قبل مسیح: تھیوفیلوس، پیوکولاس، تھراسو
* 90-85 قبل مسیح: نیشیاس، مینینڈر II، آرٹیمیڈوروس
* 90-70 قبل مسیح: ہرمائیوس، آرکیبیئس
* 75-70 قبل مسیح: ٹیلی فوس، اپولوڈوٹس II
* 65-55 قبل مسیح: ہپو سٹراٹوس، ڈایونیسیس
* 55-35 قبل مسیح: زوئلس II
* 35-25 قبل مسیح: اپولوفینس
* 25 قبل مسیح-10 عیسوی: سٹراٹو II، سٹراٹو III

== ہند پارتھی سلطنت ==

* گونڈوفریز   ١٠ء توں ٢٠ ء
* سرپیڈونز   ٢٠ء توں ٣٠ء
* ابداگاسس  ٣٠ء توں ٤٠ء
* گڈانا  ٤٠ء توں ٤٥ ء
* سیسس  ٤٥ء توں ٥٠ ء
*

== کوشان حکمران ==

* کجولا کدفیسس - 50-90 عیسوی
* ویما تکتو - 90-113 عیسوی
* ویما کدفیسس - 113-127 عیسوی
* کنشک اول - 127-151 عیسوی
* ہووشکا - 151-190 عیسوی
* واسودیو اول - 190-230 عیسوی
* کنشک دوم - 230-247 عیسوی
* واسشک - 247-267 عیسوی
* کنشک سوم - 267-270 عیسوی
* واسودیو دوم - 270-300 عیسوی
* ماہی - 300-305 عیسوی
* شاکا - 305-335 عیسوی

* کپونادا - 335-350 عیسوی

== گپتا سلطنت ==
* سمدرگپت (ن  335–375 عیسوی)
* (راما گپت) (ن  375 عیسوی)
* چندرگپت دوم (380–415 عیسوی)
* کمارگپت اول (415–455 عیسوی)
* سکنداگپت (455–467 عیسوی)
* پُوروگپت (467–473 عیسوی)
* کمارگپت دوم (473–476 عیسوی)
* بُدھاگپت (476–495 عیسوی)

== بعد دا دور ==
موریا سلطنت ٣٢٠ق م توں ١٨٥ ق م، چندر گپت موریا پہلا بیرونی حکمران ہائی۔

ہند یونانی سلطنت ٢٠٠ ق م توں ١٠ ء

١٩ء توں ١٠٠ء  ہند-پارتھی سلطنت

کنشکا ،   کوشان سلطنت۔ ١٢٧ء توں ١٥٠ ء

کوشان ٢٤٠ء تائیں

* صوبہ ہند (ساسانی) ٣٢٥ء توں ٤٨٠ء، ملتان توں جنوب  تے مغرب وچ تے صوبہ سندھ وچ
* گپتا، ٣٢٠ء توں  ٤٥٠ء
* الخُون ہُن، تورَمان ٥٠٠ء توں ٥١٥ ء
* الخُون ہُن، مہرا کولا ٥٢٠ء توں ٥٤٠ ء
* ٤٨٥ء کنوں ـــ ٦٣٢ء رائے خاندان
* رائے سہارس ݙو ٥٥٠ء توں ۔۔۔۔
* رائے سہاسی ݙو ۔۔۔۔ توں  ٦٣٢ء
* ٦١٠ء کنوں ٦٢٦ء تائیں ملتان تے ساسانیاں دا قبضہ ریہا تے  نوشیرواں دے پوترے خسرو پرویز نے ملتان وچ  سونے تے چاندی دے سکے ڈھالے۔ ٦٦٨ء  وچ  راجا چچ  حملہ کیتا تے اتھوں دا حاکم بݨا مگر راجا چچ دے حملے  توں پہلے اتھاں ہک چینی سیاح ’ہیون سانگ‘ آیا۔ اُوندا سفرنامہ ہند، سندھ دی تاریخ کیتے کہیں خزانے  کنوں گھٹ کائنی۔راجہ چچ  ٦٣١ء توں ٦٧١ ء
* راجہ چندر ٦٧١ء توں ٦٧٩ء (گوڑا سنگھ ٦٧١ء توں ٧١٤ء گورنر ملتان)
* راجہ داہر ٦٩٥ء توں ٧١٢ ء

== اسلامی دور ==

* ٧١٢ء ــــ ٧٥٠ ء عرب
* محمد بن قاسم (٧١٣ ء توں ٧١٥ ء)
* یزید بن ابی کثبہ (٧١٥ ء توں
* (عکرمہ بن ریحان شامی  گورنر ملتان)
* ٨٥٥ء __ ١٠١٠ء [[امارت ملتان]]
* ١٠١٠ء  توں ١٠٣٠ء محمود غزنوی
* ۔۔۔
* ١١٧٨ء توں  ١٢٠٢ء محمد غوری
* ١٢٠٢ء توں ١٢٢٨ء      ناصر الدین قباچہ (آزاد)
* ١٢٢٨ء توں  ١٢٣٦ء التمش
* ١٢٣٦ء توں ناصرالدین  قرلوغ
* ١٢٥٤ء توں ١٢٥٧ء کشلو خان (آزاد)
* ..........
* خضر خان گورنر ملتان
* ١٣٩٥ء توں ١٣٩٨ء سارنگ خان
* ١٧ دسمبر توں ٢٠ دسمبر ١٣٩٨ء  خضر خان گورنر ملتان
* ١٣٩٨ ء توں  ١٤٣٨ء خضر خان دا خاندان (مرکزی نظام دلی)
* ١٤٣٨ء توں ١٤٤٥ء شیخ یوسف قریشی (آزاد)
* ١٤٤٥ء توں ـــ ١٥٣٠ء لنگاہ سلطنت(لنگاہ سلطنت ١٥٤١ء کوں ختم تھئی)
* ١٥٢٥ء توں ١٥٣٠ء ارغون، شمس الدین تے لنگرخاں ارغون دے گورنر ہن۔
* سلطان محمود ݙو.....  توں ١٥٤١ء، لنگاہ سلطنت
* ١٥٤١ء   توں ۔١٥٤٥ء  شیرشاہ سوری
* ١٥٢٤ ـــ ١٧٣٩ مغل دور
* ١٧٥٠ ــ احمد شاہ ابدالی نے ملتان وچ آپݨاں ہندو گورنر صوبے دار ملک بان٘وری لایا۔
* ١٧٥٧ کنوں ـــ١٧٥٨ مرہٹیاں صرف ہک سال
* ١٧٥٨ ــکنوں ١٨١٨ ابدالی خاندان
* ١٨١٨ ـــ کنوں١٨٤٩ سکھ سلطنت (باوی جنوری اٹھارھاں سو انجاہ)
* ١٨٤٩ کنوں ــ ١٩٤٧ برطانوی راج

* ١٠٢٦ء ـــ ١٣٥١ سومرہ خاندان

[[ونکی:تاریخ سرائیکستان]]</text>
      <sha1>lhbgij12oktkf3n08ut0tvz4cdspqa5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>63378</id>
      <parentid>63377</parentid>
      <timestamp>2025-06-19T10:59:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sraiki</username>
        <id>12</id>
      </contributor>
      <origin>63378</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6866" sha1="fxxtep655zb3cvfcjm19vxe2of6nq05" xml:space="preserve">
ملتان

* پتھری دور
* ملتان وچ ہاکڑا تہذیب ٣٣٠٠ ق م کنوں ٦٠٠ ق م تک مقامی حکومت رہی ہے۔ ایہ علاقہ آزاد تے خود مختیا ہا۔
* دارا اعظم ٥٢١ ق م توں ٤٨٦ ق م  (دریا چنانہہ دے پار دا علاقہ)، باقی سارے علاقے وچ ملتان دی حکومت ہائی۔
* سکندر دا حملہ ٣٢٦ ق م
* موریا سلطنت ٣٢٠ق م توں ١٨٥ ق م، چندر گپت موریا پہلا بیرونی حکمران ہائی۔

== موریا سلطنت دے حکمران: ==

* ن  320–298 قبل مسیح: چندرگپت
* 298–272 قبل مسیح: بندوسار
* 268–232 قبل مسیح: اشوک
* 232–224 قبل مسیح: دشارتھ
* 224–215 قبل مسیح: سمپرتی
* 215–202 قبل مسیح: شالیشوک
* 202–195 قبل مسیح: دیوورمن
* 195–187 قبل مسیح: شت دھنون
* 187–185 قبل مسیح: برہدرتھ

== ہند یونانی سلطنت ==

* 200-190 قبل مسیح: ڈیمیٹریس I
* 190-180 قبل مسیح: اگاتھوکلس، پینٹالیون
* 185-170 قبل مسیح: اینٹیماکس I
* 180-160 قبل مسیح: اپولوڈوٹس I
* 175-170 قبل مسیح: ڈیمیٹریس II
* 160-155 قبل مسیح: اینٹیماکس II
* 170-145 قبل مسیح: یوکریٹائیڈز
* 155-130 قبل مسیح: مینینڈر I
* 130-120 قبل مسیح: زوئلس I، اگاتھوکلیہ
* 155-130 قبل مسیح: لیسیاس، سٹراٹو I
* 110-100 قبل مسیح: اینٹیالکیڈاس، ہیلیوکلز II
* 100 قبل مسیح: پولیگزینوس، ڈیمیٹریس III
* 100-95 قبل مسیح: فیلوگزینوس
* 95-90 قبل مسیح: ڈائیومیڈیز، ایمنٹس، ایپنڈر
* 90 قبل مسیح: تھیوفیلوس، پیوکولاس، تھراسو
* 90-85 قبل مسیح: نیشیاس، مینینڈر II، آرٹیمیڈوروس
* 90-70 قبل مسیح: ہرمائیوس، آرکیبیئس
* 75-70 قبل مسیح: ٹیلی فوس، اپولوڈوٹس II
* 65-55 قبل مسیح: ہپو سٹراٹوس، ڈایونیسیس
* 55-35 قبل مسیح: زوئلس II
* 35-25 قبل مسیح: اپولوفینس
* 25 قبل مسیح-10 عیسوی: سٹراٹو II، سٹراٹو III

== ہند پارتھی سلطنت ==
١٩ء توں ١٠٠ء ہند-پارتھی سلطنت
* گونڈوفریز   ١٠ء توں ٢٠ ء
* سرپیڈونز   ٢٠ء توں ٣٠ء
* ابداگاسس  ٣٠ء توں ٤٠ء
* گڈانا  ٤٠ء توں ٤٥ ء
* سیسس  ٤٥ء توں ٥٠ ء
*

== کوشان حکمران ==

* کجولا کدفیسس - 50-90 عیسوی
* ویما تکتو - 90-113 عیسوی
* ویما کدفیسس - 113-127 عیسوی
* کنشک اول - 127-151 عیسوی
* ہووشکا - 151-190 عیسوی
* واسودیو اول - 190-230 عیسوی
* کنشک دوم - 230-247 عیسوی
* واسشک - 247-267 عیسوی
* کنشک سوم - 267-270 عیسوی
* واسودیو دوم - 270-300 عیسوی
* ماہی - 300-305 عیسوی
* شاکا - 305-335 عیسوی

* کپونادا - 335-350 عیسوی

== گپتا سلطنت ==
گپتا، ٣٢٠ء توں ٤٥٠ء
* سمدرگپت (ن  335–375 عیسوی)
* (راما گپت) (ن  375 عیسوی)
* چندرگپت دوم (380–415 عیسوی)
* کمارگپت اول (415–455 عیسوی)
* سکنداگپت (455–467 عیسوی)
* پُوروگپت (467–473 عیسوی)
* کمارگپت دوم (473–476 عیسوی)
* بُدھاگپت (476–495 عیسوی)

== الخُون ہُن ==

*الخُون ہُن، تورَمان ٥٠٠ء توں ٥١٥ ء
* الخُون ہُن، مہرا کولا ٥٢٠ء توں ٥٤٠ ء

* صوبہ ہند (ساسانی) ٣٢٥ء توں ٤٨٠ء، ملتان توں جنوب  تے مغرب وچ تے صوبہ سندھ وچ
*

== رائے خاندان ==
* ٤٨٥ء کنوں ـــ ٦٣٢ء رائے خاندان
* رائے سہارس ݙو ٥٥٠ء توں ۔۔۔۔
* رائے سہاسی ݙو ۔۔۔۔ توں  ٦٣٢ء
* راجہ چچ  ٦٣١ء توں ٦٧١ ء
* ٦١٠ء کنوں ٦٢٦ء تائیں ملتان تے ساسانیاں دا قبضہ ریہا تے  نوشیرواں دے پوترے خسرو پرویز نے ملتان وچ  سونے تے چاندی دے سکے ڈھالے۔ ٦٦٨ء  وچ  راجا چچ  حملہ کیتا تے اتھوں دا حاکم بݨا مگر راجا چچ دے حملے  توں پہلے اتھاں ہک چینی سیاح ’ہیون سانگ‘ آیا۔ اُوندا سفرنامہ ہند، سندھ دی تاریخ کیتے کہیں خزانے  کنوں گھٹ کائنی۔
* راجہ چندر ٦٧١ء توں ٦٧٩ء (گوڑا سنگھ ٦٧١ء توں ٧١٤ء گورنر ملتان)
* راجہ داہر ٦٩٥ء توں ٧١٢ ء

== اسلامی دور ==

* [[اموی خلافت دے ملتان دے حکمران]]
* [[عباسی خلافت دے ملتان دے حکمران]]
* ٧١٢ء ــــ ٧٥٠ ء عرب
* محمد بن قاسم (٧١٣ ء توں ٧١٥ ء)
* یزید بن ابی کثبہ (٧١٥ ء توں
* (عکرمہ بن ریحان شامی  گورنر ملتان)
* ٨٥٥ء __ ١٠١٠ء [[امارت ملتان]]
* ١٠١٠ء  توں ١٠٣٠ء محمود غزنوی
* ۔۔۔
* ١١٧٨ء توں  ١٢٠٢ء محمد غوری
* ١٢٠٢ء توں ١٢٢٨ء      ناصر الدین قباچہ (آزاد)
* ١٢٢٨ء توں  ١٢٣٦ء التمش
* ١٢٣٦ء توں ناصرالدین  قرلوغ
* ١٢٥٤ء توں ١٢٥٧ء کشلو خان (آزاد)
* ..........
* خضر خان گورنر ملتان
* ١٣٩٥ء توں ١٣٩٨ء سارنگ خان
* ١٧ دسمبر توں ٢٠ دسمبر ١٣٩٨ء  خضر خان گورنر ملتان
* ١٣٩٨ ء توں  ١٤٣٨ء خضر خان دا خاندان (مرکزی نظام دلی)
* ١٤٣٨ء توں ١٤٤٥ء شیخ یوسف قریشی (آزاد)
* ١٤٤٥ء توں ـــ ١٥٣٠ء لنگاہ سلطنت(لنگاہ سلطنت ١٥٤١ء کوں ختم تھئی)
* ١٥٢٥ء توں ١٥٣٠ء ارغون، شمس الدین تے لنگرخاں ارغون دے گورنر ہن۔
* سلطان محمود ݙو.....  توں ١٥٤١ء، لنگاہ سلطنت
* ١٥٤١ء   توں ۔١٥٤٥ء  شیرشاہ سوری
* ١٥٢٤ ـــ ١٧٣٩ مغل دور
* ١٧٥٠ ــ احمد شاہ ابدالی نے ملتان وچ آپݨاں ہندو گورنر صوبے دار ملک بان٘وری لایا۔
* ١٧٥٧ کنوں ـــ١٧٥٨ مرہٹیاں صرف ہک سال
* ١٧٥٨ ــکنوں ١٨١٨ ابدالی خاندان
* ١٨١٨ ـــ کنوں١٨٤٩ سکھ سلطنت (باوی جنوری اٹھارھاں سو انجاہ)
* ١٨٤٩ کنوں ــ ١٩٤٧ برطانوی راج

* ١٠٢٦ء ـــ ١٣٥١ سومرہ خاندان

[[ونکی:تاریخ سرائیکستان]]</text>
      <sha1>fxxtep655zb3cvfcjm19vxe2of6nq05</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>63379</id>
      <parentid>63378</parentid>
      <timestamp>2025-06-19T11:05:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sraiki</username>
        <id>12</id>
      </contributor>
      <comment>/* الخُون ہُن */</comment>
      <origin>63379</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6862" sha1="hgxh6hjcebo7elz5gj8ujxk19ymlckk" xml:space="preserve">
ملتان

* پتھری دور
* ملتان وچ ہاکڑا تہذیب ٣٣٠٠ ق م کنوں ٦٠٠ ق م تک مقامی حکومت رہی ہے۔ ایہ علاقہ آزاد تے خود مختیا ہا۔
* دارا اعظم ٥٢١ ق م توں ٤٨٦ ق م  (دریا چنانہہ دے پار دا علاقہ)، باقی سارے علاقے وچ ملتان دی حکومت ہائی۔
* سکندر دا حملہ ٣٢٦ ق م
* موریا سلطنت ٣٢٠ق م توں ١٨٥ ق م، چندر گپت موریا پہلا بیرونی حکمران ہائی۔

== موریا سلطنت دے حکمران: ==

* ن  320–298 قبل مسیح: چندرگپت
* 298–272 قبل مسیح: بندوسار
* 268–232 قبل مسیح: اشوک
* 232–224 قبل مسیح: دشارتھ
* 224–215 قبل مسیح: سمپرتی
* 215–202 قبل مسیح: شالیشوک
* 202–195 قبل مسیح: دیوورمن
* 195–187 قبل مسیح: شت دھنون
* 187–185 قبل مسیح: برہدرتھ

== ہند یونانی سلطنت ==

* 200-190 قبل مسیح: ڈیمیٹریس I
* 190-180 قبل مسیح: اگاتھوکلس، پینٹالیون
* 185-170 قبل مسیح: اینٹیماکس I
* 180-160 قبل مسیح: اپولوڈوٹس I
* 175-170 قبل مسیح: ڈیمیٹریس II
* 160-155 قبل مسیح: اینٹیماکس II
* 170-145 قبل مسیح: یوکریٹائیڈز
* 155-130 قبل مسیح: مینینڈر I
* 130-120 قبل مسیح: زوئلس I، اگاتھوکلیہ
* 155-130 قبل مسیح: لیسیاس، سٹراٹو I
* 110-100 قبل مسیح: اینٹیالکیڈاس، ہیلیوکلز II
* 100 قبل مسیح: پولیگزینوس، ڈیمیٹریس III
* 100-95 قبل مسیح: فیلوگزینوس
* 95-90 قبل مسیح: ڈائیومیڈیز، ایمنٹس، ایپنڈر
* 90 قبل مسیح: تھیوفیلوس، پیوکولاس، تھراسو
* 90-85 قبل مسیح: نیشیاس، مینینڈر II، آرٹیمیڈوروس
* 90-70 قبل مسیح: ہرمائیوس، آرکیبیئس
* 75-70 قبل مسیح: ٹیلی فوس، اپولوڈوٹس II
* 65-55 قبل مسیح: ہپو سٹراٹوس، ڈایونیسیس
* 55-35 قبل مسیح: زوئلس II
* 35-25 قبل مسیح: اپولوفینس
* 25 قبل مسیح-10 عیسوی: سٹراٹو II، سٹراٹو III

== ہند پارتھی سلطنت ==
١٩ء توں ١٠٠ء ہند-پارتھی سلطنت
* گونڈوفریز   ١٠ء توں ٢٠ ء
* سرپیڈونز   ٢٠ء توں ٣٠ء
* ابداگاسس  ٣٠ء توں ٤٠ء
* گڈانا  ٤٠ء توں ٤٥ ء
* سیسس  ٤٥ء توں ٥٠ ء
*

== کوشان حکمران ==

* کجولا کدفیسس - 50-90 عیسوی
* ویما تکتو - 90-113 عیسوی
* ویما کدفیسس - 113-127 عیسوی
* کنشک اول - 127-151 عیسوی
* ہووشکا - 151-190 عیسوی
* واسودیو اول - 190-230 عیسوی
* کنشک دوم - 230-247 عیسوی
* واسشک - 247-267 عیسوی
* کنشک سوم - 267-270 عیسوی
* واسودیو دوم - 270-300 عیسوی
* ماہی - 300-305 عیسوی
* شاکا - 305-335 عیسوی

== گپتا سلطنت ==
گپتا، ٣٢٠ء توں ٤٥٠ء
* سمدرگپت (ن  335–375 عیسوی)
* (راما گپت) (ن  375 عیسوی)
* چندرگپت دوم (380–415 عیسوی)
* کمارگپت اول (415–455 عیسوی)
* سکنداگپت (455–467 عیسوی)
* پُوروگپت (467–473 عیسوی)
* کمارگپت دوم (473–476 عیسوی)
* بُدھاگپت (476–495 عیسوی)

== صوبہ ہند (ساسانی) ==
* صوبہ ہند (ساسانی) ٣٢٥ء توں ٤٨٠ء، ملتان توں جنوب  تے مغرب وچ تے صوبہ سندھ وچ

== الخُون ہُن ==

*الخُون ہُن، تورَمان ٥٠٠ء توں ٥١٥ ء
* الخُون ہُن، مہرا کولا ٥٢٠ء توں ٥٤٠ ء

== رائے خاندان ==
* ٤٨٥ء کنوں ـــ ٦٣٢ء رائے خاندان
* رائے سہارس ݙو ٥٥٠ء توں ۔۔۔۔
* رائے سہاسی ݙو ۔۔۔۔ توں  ٦٣٢ء
* راجہ چچ  ٦٣١ء توں ٦٧١ ء
* ٦١٠ء کنوں ٦٢٦ء تائیں ملتان تے ساسانیاں دا قبضہ ریہا تے  نوشیرواں دے پوترے خسرو پرویز نے ملتان وچ  سونے تے چاندی دے سکے ڈھالے۔ ٦٦٨ء  وچ  راجا چچ  حملہ کیتا تے اتھوں دا حاکم بݨا مگر راجا چچ دے حملے  توں پہلے اتھاں ہک چینی سیاح ’ہیون سانگ‘ آیا۔ اُوندا سفرنامہ ہند، سندھ دی تاریخ کیتے کہیں خزانے  کنوں گھٹ کائنی۔
* راجہ چندر ٦٧١ء توں ٦٧٩ء (گوڑا سنگھ ٦٧١ء توں ٧١٤ء گورنر ملتان)
* راجہ داہر ٦٩٥ء توں ٧١٢ ء

== اسلامی دور ==

* [[اموی خلافت دے ملتان دے حکمران]]
* [[عباسی خلافت دے ملتان دے حکمران]]
* ٧١٢ء ــــ ٧٥٠ ء عرب
* محمد بن قاسم (٧١٣ ء توں ٧١٥ ء)
* یزید بن ابی کثبہ (٧١٥ ء توں
* (عکرمہ بن ریحان شامی  گورنر ملتان)
* ٨٥٥ء __ ١٠١٠ء [[امارت ملتان]]
* ١٠١٠ء  توں ١٠٣٠ء محمود غزنوی
* ۔۔۔
* ١١٧٨ء توں  ١٢٠٢ء محمد غوری
* ١٢٠٢ء توں ١٢٢٨ء      ناصر الدین قباچہ (آزاد)
* ١٢٢٨ء توں  ١٢٣٦ء التمش
* ١٢٣٦ء توں ناصرالدین  قرلوغ
* ١٢٥٤ء توں ١٢٥٧ء کشلو خان (آزاد)
* ..........
* خضر خان گورنر ملتان
* ١٣٩٥ء توں ١٣٩٨ء سارنگ خان
* ١٧ دسمبر توں ٢٠ دسمبر ١٣٩٨ء  خضر خان گورنر ملتان
* ١٣٩٨ ء توں  ١٤٣٨ء خضر خان دا خاندان (مرکزی نظام دلی)
* ١٤٣٨ء توں ١٤٤٥ء شیخ یوسف قریشی (آزاد)
* ١٤٤٥ء توں ـــ ١٥٣٠ء لنگاہ سلطنت(لنگاہ سلطنت ١٥٤١ء کوں ختم تھئی)
* ١٥٢٥ء توں ١٥٣٠ء ارغون، شمس الدین تے لنگرخاں ارغون دے گورنر ہن۔
* سلطان محمود ݙو.....  توں ١٥٤١ء، لنگاہ سلطنت
* ١٥٤١ء   توں ۔١٥٤٥ء  شیرشاہ سوری
* ١٥٢٤ ـــ ١٧٣٩ مغل دور
* ١٧٥٠ ــ احمد شاہ ابدالی نے ملتان وچ آپݨاں ہندو گورنر صوبے دار ملک بان٘وری لایا۔
* ١٧٥٧ کنوں ـــ١٧٥٨ مرہٹیاں صرف ہک سال
* ١٧٥٨ ــکنوں ١٨١٨ ابدالی خاندان
* ١٨١٨ ـــ کنوں١٨٤٩ سکھ سلطنت (باوی جنوری اٹھارھاں سو انجاہ)
* ١٨٤٩ کنوں ــ ١٩٤٧ برطانوی راج

* ١٠٢٦ء ـــ ١٣٥١ سومرہ خاندان

[[ونکی:تاریخ سرائیکستان]]</text>
      <sha1>hgxh6hjcebo7elz5gj8ujxk19ymlckk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>63380</id>
      <parentid>63379</parentid>
      <timestamp>2025-06-19T11:06:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sraiki</username>
        <id>12</id>
      </contributor>
      <origin>63380</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6865" sha1="fzatudcx6hp6yrh13l63o8fzvewfc17" xml:space="preserve">
ملتان

* پتھری دور
* ملتان وچ ہاکڑا تہذیب ٣٣٠٠ ق م کنوں ٦٠٠ ق م تک مقامی حکومت رہی ہے۔ ایہ علاقہ آزاد تے خود مختیار  ہا۔
* دارا اعظم ٥٢١ ق م توں ٤٨٦ ق م  (دریا چنانہہ دے پار دا علاقہ)، باقی سارے علاقے وچ ملتان دی حکومت ہائی۔
* سکندر دا حملہ ٣٢٦ ق م
* موریا سلطنت ٣٢٠ق م توں ١٨٥ ق م، چندر گپت موریا پہلا بیرونی حکمران ہائی۔

== موریا سلطنت دے حکمران: ==

* ن  320–298 قبل مسیح: چندرگپت
* 298–272 قبل مسیح: بندوسار
* 268–232 قبل مسیح: اشوک
* 232–224 قبل مسیح: دشارتھ
* 224–215 قبل مسیح: سمپرتی
* 215–202 قبل مسیح: شالیشوک
* 202–195 قبل مسیح: دیوورمن
* 195–187 قبل مسیح: شت دھنون
* 187–185 قبل مسیح: برہدرتھ

== ہند یونانی سلطنت ==

* 200-190 قبل مسیح: ڈیمیٹریس I
* 190-180 قبل مسیح: اگاتھوکلس، پینٹالیون
* 185-170 قبل مسیح: اینٹیماکس I
* 180-160 قبل مسیح: اپولوڈوٹس I
* 175-170 قبل مسیح: ڈیمیٹریس II
* 160-155 قبل مسیح: اینٹیماکس II
* 170-145 قبل مسیح: یوکریٹائیڈز
* 155-130 قبل مسیح: مینینڈر I
* 130-120 قبل مسیح: زوئلس I، اگاتھوکلیہ
* 155-130 قبل مسیح: لیسیاس، سٹراٹو I
* 110-100 قبل مسیح: اینٹیالکیڈاس، ہیلیوکلز II
* 100 قبل مسیح: پولیگزینوس، ڈیمیٹریس III
* 100-95 قبل مسیح: فیلوگزینوس
* 95-90 قبل مسیح: ڈائیومیڈیز، ایمنٹس، ایپنڈر
* 90 قبل مسیح: تھیوفیلوس، پیوکولاس، تھراسو
* 90-85 قبل مسیح: نیشیاس، مینینڈر II، آرٹیمیڈوروس
* 90-70 قبل مسیح: ہرمائیوس، آرکیبیئس
* 75-70 قبل مسیح: ٹیلی فوس، اپولوڈوٹس II
* 65-55 قبل مسیح: ہپو سٹراٹوس، ڈایونیسیس
* 55-35 قبل مسیح: زوئلس II
* 35-25 قبل مسیح: اپولوفینس
* 25 قبل مسیح-10 عیسوی: سٹراٹو II، سٹراٹو III

== ہند پارتھی سلطنت ==
١٩ء توں ١٠٠ء ہند-پارتھی سلطنت
* گونڈوفریز   ١٠ء توں ٢٠ ء
* سرپیڈونز   ٢٠ء توں ٣٠ء
* ابداگاسس  ٣٠ء توں ٤٠ء
* گڈانا  ٤٠ء توں ٤٥ ء
* سیسس  ٤٥ء توں ٥٠ ء
*

== کوشان حکمران ==

* کجولا کدفیسس - 50-90 عیسوی
* ویما تکتو - 90-113 عیسوی
* ویما کدفیسس - 113-127 عیسوی
* کنشک اول - 127-151 عیسوی
* ہووشکا - 151-190 عیسوی
* واسودیو اول - 190-230 عیسوی
* کنشک دوم - 230-247 عیسوی
* واسشک - 247-267 عیسوی
* کنشک سوم - 267-270 عیسوی
* واسودیو دوم - 270-300 عیسوی
* ماہی - 300-305 عیسوی
* شاکا - 305-335 عیسوی

== گپتا سلطنت ==
گپتا، ٣٢٠ء توں ٤٥٠ء
* سمدرگپت (ن  335–375 عیسوی)
* (راما گپت) (ن  375 عیسوی)
* چندرگپت دوم (380–415 عیسوی)
* کمارگپت اول (415–455 عیسوی)
* سکنداگپت (455–467 عیسوی)
* پُوروگپت (467–473 عیسوی)
* کمارگپت دوم (473–476 عیسوی)
* بُدھاگپت (476–495 عیسوی)

== صوبہ ہند (ساسانی) ==
* صوبہ ہند (ساسانی) ٣٢٥ء توں ٤٨٠ء، ملتان توں جنوب  تے مغرب وچ تے صوبہ سندھ وچ

== الخُون ہُن ==

*الخُون ہُن، تورَمان ٥٠٠ء توں ٥١٥ ء
* الخُون ہُن، مہرا کولا ٥٢٠ء توں ٥٤٠ ء

== رائے خاندان ==
* ٤٨٥ء کنوں ـــ ٦٣٢ء رائے خاندان
* رائے سہارس ݙو ٥٥٠ء توں ۔۔۔۔
* رائے سہاسی ݙو ۔۔۔۔ توں  ٦٣٢ء
* راجہ چچ  ٦٣١ء توں ٦٧١ ء
* ٦١٠ء کنوں ٦٢٦ء تائیں ملتان تے ساسانیاں دا قبضہ ریہا تے  نوشیرواں دے پوترے خسرو پرویز نے ملتان وچ  سونے تے چاندی دے سکے ڈھالے۔ ٦٦٨ء  وچ  راجا چچ  حملہ کیتا تے اتھوں دا حاکم بݨا مگر راجا چچ دے حملے  توں پہلے اتھاں ہک چینی سیاح ’ہیون سانگ‘ آیا۔ اُوندا سفرنامہ ہند، سندھ دی تاریخ کیتے کہیں خزانے  کنوں گھٹ کائنی۔
* راجہ چندر ٦٧١ء توں ٦٧٩ء (گوڑا سنگھ ٦٧١ء توں ٧١٤ء گورنر ملتان)
* راجہ داہر ٦٩٥ء توں ٧١٢ ء

== اسلامی دور ==

* [[اموی خلافت دے ملتان دے حکمران]]
* [[عباسی خلافت دے ملتان دے حکمران]]
* ٧١٢ء ــــ ٧٥٠ ء عرب
* محمد بن قاسم (٧١٣ ء توں ٧١٥ ء)
* یزید بن ابی کثبہ (٧١٥ ء توں
* (عکرمہ بن ریحان شامی  گورنر ملتان)
* ٨٥٥ء __ ١٠١٠ء [[امارت ملتان]]
* ١٠١٠ء  توں ١٠٣٠ء محمود غزنوی
* ۔۔۔
* ١١٧٨ء توں  ١٢٠٢ء محمد غوری
* ١٢٠٢ء توں ١٢٢٨ء      ناصر الدین قباچہ (آزاد)
* ١٢٢٨ء توں  ١٢٣٦ء التمش
* ١٢٣٦ء توں ناصرالدین  قرلوغ
* ١٢٥٤ء توں ١٢٥٧ء کشلو خان (آزاد)
* ..........
* خضر خان گورنر ملتان
* ١٣٩٥ء توں ١٣٩٨ء سارنگ خان
* ١٧ دسمبر توں ٢٠ دسمبر ١٣٩٨ء  خضر خان گورنر ملتان
* ١٣٩٨ ء توں  ١٤٣٨ء خضر خان دا خاندان (مرکزی نظام دلی)
* ١٤٣٨ء توں ١٤٤٥ء شیخ یوسف قریشی (آزاد)
* ١٤٤٥ء توں ـــ ١٥٣٠ء لنگاہ سلطنت(لنگاہ سلطنت ١٥٤١ء کوں ختم تھئی)
* ١٥٢٥ء توں ١٥٣٠ء ارغون، شمس الدین تے لنگرخاں ارغون دے گورنر ہن۔
* سلطان محمود ݙو.....  توں ١٥٤١ء، لنگاہ سلطنت
* ١٥٤١ء   توں ۔١٥٤٥ء  شیرشاہ سوری
* ١٥٢٤ ـــ ١٧٣٩ مغل دور
* ١٧٥٠ ــ احمد شاہ ابدالی نے ملتان وچ آپݨاں ہندو گورنر صوبے دار ملک بان٘وری لایا۔
* ١٧٥٧ کنوں ـــ١٧٥٨ مرہٹیاں صرف ہک سال
* ١٧٥٨ ــکنوں ١٨١٨ ابدالی خاندان
* ١٨١٨ ـــ کنوں١٨٤٩ سکھ سلطنت (باوی جنوری اٹھارھاں سو انجاہ)
* ١٨٤٩ کنوں ــ ١٩٤٧ برطانوی راج

* ١٠٢٦ء ـــ ١٣٥١ سومرہ خاندان

[[ونکی:تاریخ سرائیکستان]]</text>
      <sha1>fzatudcx6hp6yrh13l63o8fzvewfc17</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>اموی خلافت دے ملتان دے حکمران</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28531</id>
    <revision>
      <id>63373</id>
      <parentid>63366</parentid>
      <timestamp>2025-06-19T10:14:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sraiki</username>
        <id>12</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Sraiki نے [[اموی خلافت دے دور دا ملتان]] کوں [[اموی خلافت دے ملتان دے حکمران]] آلے پاسے ریڈائرکٹ کیتے ٻاجھ منتقل کیتے</comment>
      <origin>63366</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15944" sha1="l0j5sq70gih5rulyf4zxkeyfb5oylum" xml:space="preserve">

اموی خلافت (712ء توں 750ء) دے دور وچ ملتان دے عاملین

== 1. تعارف: ملتان دی اموی فتح تے انتظامی حیثیت ==
ملتان دی تاریخ قدیم ادوار توں ای گہری تے پیچیدہ رہی ہے۔ 712ء وچ اموی خلافت دے تحت ایہ شہر اسلامی دنیا دا حصہ بݨیا۔ ایہ فتح برصغیر وچ اسلامی حکمرانی دے قیام وچ اک سنگ میل ثابت ہوئی۔

=== 1.1. ملتان دی فتح (712ء) تے سندھ نال اون٘دا تعلق ===
ملتان کوں 712ء وچ اموی فوجی کمانڈر محمد بن قاسم نے سندھ دی فتح دے بعد فتح کیتا۔ ایہ شہر راجہ داہر توں دو مہینے دے محاصرے دے بعد حاصل کیتا ڳیا ۔ محمد بن قاسم دی فتوحات دا سلسلہ 711ء وچ شروع تھیا تے 713ء تک جاری ریہا، جیندے وچ ملتان دی فتح نال سندھ دی فتح مکمل ہوئی۔ اس فتح دے نال، ملتان اموی خلافت دے وسیع صوبہ سندھ دا حصہ بݨ ڳیا۔ ایہ جغرافیائی انضمام اموی خلافت دی انتظامی حکمت عملی دا حصہ ہئی، جیہڑی نویں فتح کیتے گئے علاقیاں کوں موجودہ یا نویں بݨائے گئے وݙے انتظامی اکائیاں (صوبیاں) وچ شامل کرݨ اُتے مشتمل ہئی۔ اس دے ذریعے ہر وݙے شہر کیتے  وکھرے گورنر مقرر کرݨ دی بجائے، اک صوبائی گورنر پورے علاقے دا انتظام سنبھالدا ہئی۔ ایہ مرکزی صوبائی انتظام دور دراز علاقیاں اُتے مؤثر کنٹرول تے کارکردگی یقینی بݨاوݨ کیتے  ڈیزائن کیتا ڳیا ہئی۔ ایہ گالھ قابل ذکر ہے کہ 712ء توں 750ء دے اموی دور وچ ملتان کیتے  وکھرے عاملین (گورنراں) دے ناں براہ راست تاریخی ریکارڈ وچ دستیاب نئیں ہن۔ بلکہ، سندھ دے گورنر ہی ملتان سمیت پورے صوبے دے انتظامی امور دے ذمہ دار ہوندے ہن ۔   

=== 1.2. اموی خلافت دے تحت ملتان دی ابتدائی انتظامی ساخت ===
محمد بن قاسم نے ملتان کوں فتح کرݨ دے بعد اتھاں دے انتظامی ڈھانچے کوں منظم کیتا۔ انہاں نے مالیاتی، فوجی تے مذہبی امور کوں ترتیب ڈتی تے مسلماناں کیتے  اک مسجد وی بݨائی ۔ اموی حکمرانی دے ابتدائی دہائیاں وچ ملتان دے باشندے زیادہ تر غیر مسلم رہے ۔ خلیفہ عمر ثانی (717ء-720ء) دے دور وچ، &quot;الہند&quot; دے راجیاں کوں اسلام قبول کرݨ دی دعوت دتی گئی تے بدلے وچ انہاں دی بادشاہت برقرار رکھݨ دی پیشکش کیتی گئی، جیہڑی سندھ دے کئی حکمراناں نے قبول کیتی ۔ ایہ اموی حکمراناں دے عملی نقطہ نظر دی عکاسی کریندا ہے، جیہڑے فوری تے جبری تبدیلی دے بجائے استحکام تے محصول دی وصولی کوں ترجیح ݙیندے ہن۔ ایہ حکمت عملی طویل مدتی انضمام کیتے  مقامی حکمراناں کوں شامل کرݨ اُتے مبنی ہئی۔   

اس دور وچ سندھ (تے ممکنہ طور تے ملتان) وچ اموی سکے (درہم) وی بݨائے گئے ۔ ایہ ملتان دی معاشی اہمیت تے خلافت دے مالیاتی نظام وچ اوہدی تیزی نال شمولیت کوں ظاہر کریندا ہے، جیہڑا تجارت تے ٹیکس وصولی کوں آسان بݨاوݨ وچ مددگار ثابت تھیا۔ امویاں نے ملتان وچ عرباں کوں وی آباد کیتا، جیہڑے بعد وچ پنجاب تے کشمیر دے وݙے حصیاں اُتے حکومت کریندے رہے ۔ عرباں دی ایہ آبادکاری صرف فوجی قبضے توں ودھ ہئی؛ ایہ خطے وچ مستقل عرب موجودگی تے اثر و رسوخ قائم کرݨ دی اک سوچی سمجھی کوشش ہئی۔ اس نال علاقے وچ آبادیاتی تے ثقافتی تبدیلیاں آئیاں، جیہڑیاں مستقبل دی مسلم حکمرانی تے مقامی عرب خانداناں دے عروج دی بنیاد بݨیاں۔   

== 2. سندھ دے اموی گورنر (عاملین) تے ملتان اُتے انہاں دا اختیار (712ء توں 750ء) ==
اموی خلافت اک وسیع سلطنت ہئی جیہڑی دور دراز علاقیاں اُتے حکمرانی کردی ہئی۔ سندھ، جیندے وچ ملتان وی شامل ہئی، خلافت دا مشرقی ترین صوبہ ہئی۔ اس صوبے دا انتظام گورنراں دے ذریعے کیتا ویندا ہئی جیہڑے براہ راست دمشق دی مرکزی حکومت ولوں مقرر کیتے ویندے ہن۔

=== 2.1. فوجی عاملین (Military Governors) ===
اموی حکومت دی بنیاد عرباں اُتے ہئی، تے گورنر عام طور تے خلافت دے خاندان دے افراد یا عرباں دے بااثر خانداناں توں مقرر کیتے ویندے ہن ۔ ایہ فوجی عاملین صوبہ سندھ دے فوجی تے عمومی انتظامی امور دے ذمہ دار ہوندے ہن، جیندے وچ ملتان وی شامل ہئی۔ انہاں دی تقرری عراق دے گورنر یا براہ راست خلیفہ ولوں تھیندی ہئی ۔ گورنراں دی تقرری وچ خلیفہ دے خاندان یا قریبی رشتہ داراں کوں ترجیح ڈیوݨ دا مقصد دور دراز صوبیاں اُتے مرکزی کنٹرول برقرار رکھݨا ہئی۔ مثال دے طور اُتے، محمد بن قاسم دا تعلق الحجاج بن یوسف دے خاندان نال ہئی ، تے انہاں دا پتر بعد وچ گورنر بݨیا ۔ ایہ حکمت عملی وفاداری یقینی بݨاوݨ تے بغاوتاں یا مقامی طاقت دے جمع تھیوݨ دے خطرات کوں گھٹ کرݨ کیتے  اہم ہئی۔   

=== 2.2. مالیاتی عاملین (Fiscal Governors) ===
اموی دور وچ، خاص طور تے ابتدائی سالاں وچ، انتظامی ڈھانچہ کافی پیچیدہ ہئی۔ فوجی امور دے نال نال، مالیاتی امور کیتے  وکھرے عاملین وی مقرر کیتے ویندے ہن ۔ ایہ انتظامی تقسیم اک نویں فتح کیتے گئے تے دور دراز صوبے کیتے  نسبتاً جدید انتظامی ڈھانچے دی نشاندہی کریندی ہے۔ اس تقسیم دا مقصد حکمرانی وچ مہارت پیدا کرݨا ہئی، جیندے وچ فوجی گورنر سکیورٹی تے توسیع اُتے توجہ ڈیندے ہن، تے مالیاتی گورنر محصول دی وصولی یقینی بݨیندے ہن۔ ایہ اک منظم شاہی بیوروکریسی دی موجودگی کوں ظاہر کریندا ہے۔ بعد وچ، فوجی تے مالیاتی امور کوں حبیب بن المحلب دے ماتحت یکجا کر ڈتا ڳیا ، جیہڑا یا تاں استحکام دے نتیجے وچ سادگی یا انتظامی غیر موثریت دے جواب وچ ہئی۔   

== 3. اموی دور (712ء توں 750ء) وچ سندھ دے گورنر (عاملین) دی فہرست ==
جیویں کہ پہلے ذکر کیتا ڳیا ہے، اموی دور وچ ملتان دے کیتے  وکھرے عاملین دے ناں دستیاب نئیں ہن۔ ملتان صوبہ سندھ دے زیر انتظام ہئی، تے اتھاں دے انتظامی امور سندھ دے گورنر سنبھالیندے ہن۔ تھلے دتے گئے جدول وچ 712ء توں 750ء دے دوران سندھ دے اموی گورنراں (عاملین) دے ناں دتے گئے ہن، جیہناں دا ملتان اُتے وی اختیار ہئی۔
{| class=&quot;wikitable&quot;
|نام (Name)
|دورِ حکومت (Years in Office)
|نوٹ (Notes)
|-
|'''فوجی عاملین (Military Governors)'''
|
|
|-
|محمد بن قاسم الثقفی (Muhammad ibn Qasim al-Thaqafi)
|711–715
|سندھ کوں فتح کیتا تے ملتان اُتے ابتدائی حکمران۔ عراق دے گورنر الحجاج بن یوسف الثقفی ولوں مقرر کردہ۔    
|-
|حبیب بن المحلب الازدی (Habib ibn al-Muhallab al-Azdi)
|715–717
|خلیفہ سلیمان بن عبد الملک یا صالح بن عبد الرحمٰن ولوں مقرر کردہ۔ بعد وچ مالیاتی امور وی انہاں کوں سونپیے گئے۔    
|-
|عبد المالک بن مسما (Abd al-Malik ibn Misma)
|717 توں
|بصره دے گورنر عدی بن ارتح الفزری ولوں مقرر کردہ۔    
|-
|عمرو بن مسلم البیلی (Amr ibn Muslim al-Bahili)
|720 توں
|عدی بن ارتح ولوں مقرر کردہ۔    
|-
|عبیداللہ بن علی السلمی (Ubaydallah ibn Ali al-Sulami)
|721 توں
|عراق دے گورنر عمر بن حبیرا الفزاری ولوں مقرر کردہ۔    
|-
|جنید بن عبد الرحمٰن المری (Junayd ibn Abd al-Rahman al-Murri)
|726 توں
|عمر بن حذیفہ ولوں مقرر کردہ۔    
|-
|تمیم بن زید الاطبی (Tamim ibn Zaid al-Utbi)
|726 توں
|عراق دے گورنر خالد بن عبد اللہ القصری ولوں مقرر کردہ۔    
|-
|الحکم بن آوانا (Al-Hakam ibn Awana)
|740 توں
|خالد بن عبد اللہ ولوں مقرر کردہ۔    
|-
|عمرو بن محمد الثقفی (Amr ibn Muhammad al-Thaqafi)
|740–744
|محمد بن القاسم دا پتر۔ عراق دے گورنر یوسف بن عمر الثقفی ولوں مقرر کردہ۔    
|-
|یزید بن عار الکالبی (Yazid ibn Irar al-Kalbi)
|740 دی دہائی
|گورنری شپ دے ناں تے تفصیلات ماخذ وچ مختلف ہن۔    
|-
|'''مالیاتی عاملین (Fiscal Governors)'''
|
|
|-
|یزید بن ابی کبشہ السکسکی (Yazid ibn Abi Kabsha al-Saksaki)
|715
|محمد بن قاسم دے بعد مقرر کردہ۔ چند دن بعد انتقال کر گئے۔    
|-
|عبیداللہ بن ابی کبشہ السکسکی (Ubaydallah ibn Abi Kabsha al-Saksaki)
|715 توں
|یزید بن ابی کبشہ دے بھرا تے جانشین۔    
|-
|عمران بن النعمان الکلائی (Imran ibn al-Nu'man al-Kala'i)
|715 توں
|   
|}

== 4. نتائج تے تاریخی اہمیت ==
اموی خلافت دے دور وچ ملتان دی حیثیت تے انتظامی ڈھانچے دا مطالعہ برصغیر وچ اسلامی حکمرانی دے ابتدائی مرحلے کوں سمجھݨ کیتے  اہم ہے۔

=== 4.1. اموی دور وچ ملتان دی حیثیت دا خلاصہ ===
اموی خلافت دے تحت ملتان صوبہ سندھ دا اک اہم حصہ ہئی، جیہڑا براہ راست دمشق دی مرکزی حکومت دے زیر انتظام ہئی، جیہڑی عراق دے گورنر دے ذریعے عمل وچ آندی ہئی ۔ اس دور وچ ملتان نے نہ صرف اک فوجی اہمیت حاصل کیتی بلکہ اک انتظامی تے اقتصادی مرکز دے طور اُتے وی ابھریا، جیویں کہ سکےآں دی ممکنہ ٹکسال توں ظاہر تھیندا ہے۔ محمد بن قاسم دی معزولی دے بعد سندھ وچ بدنظمی پیدا تھئی ۔ ایہ واقعہ دور دراز علاقیاں اُتے مرکزی اختیار دی نزاکت کوں نمایاں کریندا ہے، تے ایہ ظاہر کریندا ہے کہ دور دراز صوبیاں وچ استحکام تے مؤثر حکمرانی برقرار رکھݨ کیتے  مضبوط تے قابل مقامی قیادت کِنّی اہم ہئی۔ اموی حکمرانی، اگرچہ مرکزی طور اُتے منظم ہئی، لیکن عملی طور اُتے ایہ اپنے مقرر کردہ گورنراں دی انفرادی صلاحیتاں تے وفاداری اُتے بہت زیادہ انحصار کردی ہئی، تے انہاں دی برطرفی فوری عدم استحکام دا باعث بݨ سکدی ہئی۔   

=== 4.2. عاملین دی فہرست دی اہمیت ===
ایہ فہرست اس دور وچ سندھ (تے بالواسطہ طور اُتے ملتان) دی سیاسی تے انتظامی تریخ کوں سمجھݨ وچ مدد کریندی ہے ۔ ایہ صرف حکمراناں دے ناں نئیں دسدی، بلکہ اس دور دے انتظامی ڈھانچے، تقرری دے طریق کار، تے اقتدار دی منتقلی دے بارے وچ وی معلومات ڈیندی ہے۔ گورنراں دی اس فہرست دے ذریعے، کوئی وی برصغیر وچ اسلامی حکمرانی دے ابتدائی مرحلے کوں سمجھ سکدا ہے۔ انہاں دے دورِ حکومت دے تسلسل تے انہاں دے بارے وچ دتے گئے نوٹس توں، اس دور دے چیلنجز (جیویں کہ بار بار برطرفیاں، اموات، بغاوتاں)، حکمت عملیاں (جیویں کہ دوہری حکمرانی، خاندانی تقرریاں)، تے نویں فتح کیتے گئے تے دور دراز سرحدی علاقے وچ اموی کنٹرول دی بدلدی ہوئی نوعیت دا اندازہ لایا جا سکدا ہے۔ ایہ بعد دے عباسی دور تے ملتان وچ خود مختار مقامی امارتاں (جیویں بنو منبیح) دے عروج کیتے  اک اہم بنیاد فراہم کریندا ہے، جیہڑا براہ راست خلافت دی حکمرانی توں علاقائی خود مختاری دی تریخی پیش رفت کوں ظاہر کریندا ہے۔   

=== 4.3. اموی دور دے بعد ملتان دی حیثیت (مختصر جائزہ) ===
اموی خلافت دے زوال دے بعد، [[ملتان]] دی سیاسی حیثیت وچ تبدیلیاں آئیاں۔ نویں صدی دے وسط تک، سندھ وچ عباسی اقتدار بتدریج کمزور تھیندا ڳیا، جیندے نتیجے وچ خطے وچ وکندریقرت دا دور شروع تھیا ۔ 855ء وچ، بنو منبیح قبیلے نے ملتان وچ اک آزاد امارت قائم کیتی، جیہڑی اگلی صدی تک قائم رہی ۔ 959ء وچ، اسماعیلی قرامطیاں نے امارت دا کنٹرول حاصل کر گھدا، تے انہاں دی حکمرانی 1010ء تک جاری رہی، جدوں غزنوی سلطنت نے ملتان کوں فتح کر گھدا ۔ اموی دور توں بنو منبیح تے فیر قرامطیاں دی خود مختار امارتاں دے عروج تک دا سفر وڈیاں سلطنتاں وچ اک عام تریخی نمونہ ظاہر کریندا ہے: دور دراز صوبیاں اُتے مرکزی اختیار دا کمزور تھیوݨ جیہڑا وکندریقرت تے مقامی خانداناں دے عروج دا باعث بݨدا ہے۔ ایہ وسیع علاقیاں اُتے کنٹرول برقرار رکھݨ دے اندرونی چیلنجز کوں نمایاں کریندا ہے، خاص طور اُتے جدوں خلافت دی بنیادی طاقت کمزور تھیوݨ لگ پیندی ہے۔ لہٰذا، اموی دور اس ناگزیر تقسیم توں پہلے دا ابتدائی، نسبتاً مرکزی مرحلہ پیش کریندا ہے۔   
[[ونکی:تاریخ سرائیکستان]]</text>
      <sha1>l0j5sq70gih5rulyf4zxkeyfb5oylum</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>63375</id>
      <parentid>63373</parentid>
      <timestamp>2025-06-19T10:24:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sraiki</username>
        <id>12</id>
      </contributor>
      <origin>63375</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16033" sha1="osxbtvckzhu7uky4fa6wb2ksz21z786" xml:space="preserve">

اموی خلافت (712ء توں 750ء) دے دور وچ ملتان دے عاملین

== 1. تعارف: ملتان دی اموی فتح تے انتظامی حیثیت ==
ملتان دی تاریخ قدیم ادوار توں ای گہری تے پیچیدہ رہی ہے۔ 712ء وچ اموی خلافت دے تحت ایہ شہر اسلامی دنیا دا حصہ بݨیا۔ ایہ فتح برصغیر وچ اسلامی حکمرانی دے قیام وچ اک سنگ میل ثابت ہوئی۔

=== 1.1. ملتان دی فتح (712ء) تے سندھ نال اون٘دا تعلق ===
ملتان کوں 712ء وچ اموی فوجی کمانڈر محمد بن قاسم نے سندھ دی فتح دے بعد فتح کیتا۔ ایہ شہر راجہ داہر توں دو مہینے دے محاصرے دے بعد حاصل کیتا ڳیا ۔ محمد بن قاسم دی فتوحات دا سلسلہ 711ء وچ شروع تھیا تے 713ء تک جاری ریہا، جیندے وچ ملتان دی فتح نال سندھ دی فتح مکمل ہوئی۔ اس فتح دے نال، ملتان اموی خلافت دے وسیع صوبہ سندھ دا حصہ بݨ ڳیا۔ ایہ جغرافیائی انضمام اموی خلافت دی انتظامی حکمت عملی دا حصہ ہئی، جیہڑی نویں فتح کیتے گئے علاقیاں کوں موجودہ یا نویں بݨائے گئے وݙے انتظامی اکائیاں (صوبیاں) وچ شامل کرݨ اُتے مشتمل ہئی۔ اس دے ذریعے ہر وݙے شہر کیتے  وکھرے گورنر مقرر کرݨ دی بجائے، اک صوبائی گورنر پورے علاقے دا انتظام سنبھالدا ہئی۔ ایہ مرکزی صوبائی انتظام دور دراز علاقیاں اُتے مؤثر کنٹرول تے کارکردگی یقینی بݨاوݨ کیتے  ڈیزائن کیتا ڳیا ہئی۔ ایہ گالھ قابل ذکر ہے کہ 712ء توں 750ء دے اموی دور وچ ملتان کیتے  وکھرے عاملین (گورنراں) دے ناں براہ راست تاریخی ریکارڈ وچ دستیاب نئیں ہن۔ بلکہ، سندھ دے گورنر ہی ملتان سمیت پورے صوبے دے انتظامی امور دے ذمہ دار ہوندے ہن ۔   

=== 1.2. اموی خلافت دے تحت ملتان دی ابتدائی انتظامی ساخت ===
محمد بن قاسم نے ملتان کوں فتح کرݨ دے بعد اتھاں دے انتظامی ڈھانچے کوں منظم کیتا۔ انہاں نے مالیاتی، فوجی تے مذہبی امور کوں ترتیب ڈتی تے مسلماناں کیتے  اک مسجد وی بݨائی ۔ اموی حکمرانی دے ابتدائی دہائیاں وچ ملتان دے باشندے زیادہ تر غیر مسلم رہے ۔ خلیفہ عمر ثانی (717ء-720ء) دے دور وچ، &quot;الہند&quot; دے راجیاں کوں اسلام قبول کرݨ دی دعوت دتی گئی تے بدلے وچ انہاں دی بادشاہت برقرار رکھݨ دی پیشکش کیتی گئی، جیہڑی سندھ دے کئی حکمراناں نے قبول کیتی ۔ ایہ اموی حکمراناں دے عملی نقطہ نظر دی عکاسی کریندا ہے، جیہڑے فوری تے جبری تبدیلی دے بجائے استحکام تے محصول دی وصولی کوں ترجیح ݙیندے ہن۔ ایہ حکمت عملی طویل مدتی انضمام کیتے  مقامی حکمراناں کوں شامل کرݨ اُتے مبنی ہئی۔   

اس دور وچ سندھ (تے ممکنہ طور تے ملتان) وچ اموی سکے (درہم) وی بݨائے گئے ۔ ایہ ملتان دی معاشی اہمیت تے خلافت دے مالیاتی نظام وچ اوہدی تیزی نال شمولیت کوں ظاہر کریندا ہے، جیہڑا تجارت تے ٹیکس وصولی کوں آسان بݨاوݨ وچ مددگار ثابت تھیا۔ امویاں نے ملتان وچ عرباں کوں وی آباد کیتا، جیہڑے بعد وچ پنجاب تے کشمیر دے وݙے حصیاں اُتے حکومت کریندے رہے ۔ عرباں دی ایہ آبادکاری صرف فوجی قبضے توں ودھ ہئی؛ ایہ خطے وچ مستقل عرب موجودگی تے اثر و رسوخ قائم کرݨ دی اک سوچی سمجھی کوشش ہئی۔ اس نال علاقے وچ آبادیاتی تے ثقافتی تبدیلیاں آئیاں، جیہڑیاں مستقبل دی مسلم حکمرانی تے مقامی عرب خانداناں دے عروج دی بنیاد بݨیاں۔   

== 2. سندھ دے اموی گورنر (عاملین) تے ملتان اُتے انہاں دا اختیار (712ء توں 750ء) ==
اموی خلافت اک وسیع سلطنت ہئی جیہڑی دور دراز علاقیاں اُتے حکمرانی کردی ہئی۔ سندھ، جیندے وچ ملتان وی شامل ہئی، خلافت دا مشرقی ترین صوبہ ہئی۔ اس صوبے دا انتظام گورنراں دے ذریعے کیتا ویندا ہئی جیہڑے براہ راست دمشق دی مرکزی حکومت ولوں مقرر کیتے ویندے ہن۔

=== 2.1. فوجی عاملین (Military Governors) ===
اموی حکومت دی بنیاد عرباں اُتے ہئی، تے گورنر عام طور تے خلافت دے خاندان دے افراد یا عرباں دے بااثر خانداناں توں مقرر کیتے ویندے ہن ۔ ایہ فوجی عاملین صوبہ سندھ دے فوجی تے عمومی انتظامی امور دے ذمہ دار ہوندے ہن، جیندے وچ ملتان وی شامل ہئی۔ انہاں دی تقرری عراق دے گورنر یا براہ راست خلیفہ ولوں تھیندی ہئی ۔ گورنراں دی تقرری وچ خلیفہ دے خاندان یا قریبی رشتہ داراں کوں ترجیح ڈیوݨ دا مقصد دور دراز صوبیاں اُتے مرکزی کنٹرول برقرار رکھݨا ہئی۔ مثال دے طور اُتے، محمد بن قاسم دا تعلق الحجاج بن یوسف دے خاندان نال ہئی ، تے انہاں دا پتر بعد وچ گورنر بݨیا ۔ ایہ حکمت عملی وفاداری یقینی بݨاوݨ تے بغاوتاں یا مقامی طاقت دے جمع تھیوݨ دے خطرات کوں گھٹ کرݨ کیتے  اہم ہئی۔   

=== 2.2. مالیاتی عاملین (Fiscal Governors) ===
اموی دور وچ، خاص طور تے ابتدائی سالاں وچ، انتظامی ڈھانچہ کافی پیچیدہ ہئی۔ فوجی امور دے نال نال، مالیاتی امور کیتے  وکھرے عاملین وی مقرر کیتے ویندے ہن ۔ ایہ انتظامی تقسیم اک نویں فتح کیتے گئے تے دور دراز صوبے کیتے  نسبتاً جدید انتظامی ڈھانچے دی نشاندہی کریندی ہے۔ اس تقسیم دا مقصد حکمرانی وچ مہارت پیدا کرݨا ہئی، جیندے وچ فوجی گورنر سکیورٹی تے توسیع اُتے توجہ ڈیندے ہن، تے مالیاتی گورنر محصول دی وصولی یقینی بݨیندے ہن۔ ایہ اک منظم شاہی بیوروکریسی دی موجودگی کوں ظاہر کریندا ہے۔ بعد وچ، فوجی تے مالیاتی امور کوں حبیب بن المحلب دے ماتحت یکجا کر ڈتا ڳیا ، جیہڑا یا تاں استحکام دے نتیجے وچ سادگی یا انتظامی غیر موثریت دے جواب وچ ہئی۔   

== 3. اموی دور (712ء توں 750ء) وچ سندھ دے گورنر (عاملین) دی فہرست ==
جیویں کہ پہلے ذکر کیتا ڳیا ہے، اموی دور وچ ملتان دے کیتے  وکھرے عاملین دے ناں دستیاب نئیں ہن۔ ملتان صوبہ سندھ دے زیر انتظام ہئی، تے اتھاں دے انتظامی امور سندھ دے گورنر سنبھالیندے ہن۔ تھلے دتے گئے جدول وچ 712ء توں 750ء دے دوران سندھ دے اموی گورنراں (عاملین) دے ناں دتے گئے ہن، جیہناں دا ملتان اُتے وی اختیار ہئی۔
{| class=&quot;wikitable&quot;
|نام (Name)
|دورِ حکومت (Years in Office)
|نوٹ (Notes)
|-
|'''فوجی عاملین (Military Governors)'''
|
|
|-
|محمد بن قاسم الثقفی (Muhammad ibn Qasim al-Thaqafi)
|711–715
|سندھ کوں فتح کیتا تے ملتان اُتے ابتدائی حکمران۔ عراق دے گورنر الحجاج بن یوسف الثقفی ولوں مقرر کردہ۔    
|-
|حبیب بن المحلب الازدی (Habib ibn al-Muhallab al-Azdi)
|715–717
|خلیفہ سلیمان بن عبد الملک یا صالح بن عبد الرحمٰن ولوں مقرر کردہ۔ بعد وچ مالیاتی امور وی انہاں کوں سونپیے گئے۔    
|-
|عبد المالک بن مسما (Abd al-Malik ibn Misma)
|717 توں
|بصره دے گورنر عدی بن ارتح الفزری ولوں مقرر کردہ۔    
|-
|عمرو بن مسلم البیلی (Amr ibn Muslim al-Bahili)
|720 توں
|عدی بن ارتح ولوں مقرر کردہ۔    
|-
|عبیداللہ بن علی السلمی (Ubaydallah ibn Ali al-Sulami)
|721 توں
|عراق دے گورنر عمر بن حبیرا الفزاری ولوں مقرر کردہ۔    
|-
|جنید بن عبد الرحمٰن المری (Junayd ibn Abd al-Rahman al-Murri)
|726 توں
|عمر بن حذیفہ ولوں مقرر کردہ۔    
|-
|تمیم بن زید الاطبی (Tamim ibn Zaid al-Utbi)
|726 توں
|عراق دے گورنر خالد بن عبد اللہ القصری ولوں مقرر کردہ۔    
|-
|الحکم بن آوانا (Al-Hakam ibn Awana)
|740 توں
|خالد بن عبد اللہ ولوں مقرر کردہ۔    
|-
|عمرو بن محمد الثقفی (Amr ibn Muhammad al-Thaqafi)
|740–744
|محمد بن القاسم دا پتر۔ عراق دے گورنر یوسف بن عمر الثقفی ولوں مقرر کردہ۔    
|-
|یزید بن عار الکالبی (Yazid ibn Irar al-Kalbi)
|740 دی دہائی
|گورنری شپ دے ناں تے تفصیلات ماخذ وچ مختلف ہن۔    
|-
|'''مالیاتی عاملین (Fiscal Governors)'''
|
|
|-
|یزید بن ابی کبشہ السکسکی (Yazid ibn Abi Kabsha al-Saksaki)
|715
|محمد بن قاسم دے بعد مقرر کردہ۔ چند دن بعد انتقال کر گئے۔    
|-
|عبیداللہ بن ابی کبشہ السکسکی (Ubaydallah ibn Abi Kabsha al-Saksaki)
|715 توں
|یزید بن ابی کبشہ دے بھرا تے جانشین۔    
|-
|عمران بن النعمان الکلائی (Imran ibn al-Nu'man al-Kala'i)
|715 توں
|   
|}

== 4. نتائج تے تاریخی اہمیت ==
اموی خلافت دے دور وچ ملتان دی حیثیت تے انتظامی ڈھانچے دا مطالعہ برصغیر وچ اسلامی حکمرانی دے ابتدائی مرحلے کوں سمجھݨ کیتے  اہم ہے۔

=== 4.1. اموی دور وچ ملتان دی حیثیت دا خلاصہ ===
اموی خلافت دے تحت ملتان صوبہ سندھ دا اک اہم حصہ ہئی، جیہڑا براہ راست دمشق دی مرکزی حکومت دے زیر انتظام ہئی، جیہڑی عراق دے گورنر دے ذریعے عمل وچ آندی ہئی ۔ اس دور وچ ملتان نے نہ صرف اک فوجی اہمیت حاصل کیتی بلکہ اک انتظامی تے اقتصادی مرکز دے طور اُتے وی ابھریا، جیویں کہ سکےآں دی ممکنہ ٹکسال توں ظاہر تھیندا ہے۔ محمد بن قاسم دی معزولی دے بعد سندھ وچ بدنظمی پیدا تھئی ۔ ایہ واقعہ دور دراز علاقیاں اُتے مرکزی اختیار دی نزاکت کوں نمایاں کریندا ہے، تے ایہ ظاہر کریندا ہے کہ دور دراز صوبیاں وچ استحکام تے مؤثر حکمرانی برقرار رکھݨ کیتے  مضبوط تے قابل مقامی قیادت کِنّی اہم ہئی۔ اموی حکمرانی، اگرچہ مرکزی طور اُتے منظم ہئی، لیکن عملی طور اُتے ایہ اپنے مقرر کردہ گورنراں دی انفرادی صلاحیتاں تے وفاداری اُتے بہت زیادہ انحصار کردی ہئی، تے انہاں دی برطرفی فوری عدم استحکام دا باعث بݨ سکدی ہئی۔   

=== 4.2. عاملین دی فہرست دی اہمیت ===
ایہ فہرست اس دور وچ سندھ (تے بالواسطہ طور اُتے ملتان) دی سیاسی تے انتظامی تریخ کوں سمجھݨ وچ مدد کریندی ہے ۔ ایہ صرف حکمراناں دے ناں نئیں دسدی، بلکہ اس دور دے انتظامی ڈھانچے، تقرری دے طریق کار، تے اقتدار دی منتقلی دے بارے وچ وی معلومات ڈیندی ہے۔ گورنراں دی اس فہرست دے ذریعے، کوئی وی برصغیر وچ اسلامی حکمرانی دے ابتدائی مرحلے کوں سمجھ سکدا ہے۔ انہاں دے دورِ حکومت دے تسلسل تے انہاں دے بارے وچ دتے گئے نوٹس توں، اس دور دے چیلنجز (جیویں کہ بار بار برطرفیاں، اموات، بغاوتاں)، حکمت عملیاں (جیویں کہ دوہری حکمرانی، خاندانی تقرریاں)، تے نویں فتح کیتے گئے تے دور دراز سرحدی علاقے وچ اموی کنٹرول دی بدلدی ہوئی نوعیت دا اندازہ لایا جا سکدا ہے۔ ایہ بعد دے عباسی دور تے ملتان وچ خود مختار مقامی امارتاں (جیویں بنو منبیح) دے عروج کیتے  اک اہم بنیاد فراہم کریندا ہے، جیہڑا براہ راست خلافت دی حکمرانی توں علاقائی خود مختاری دی تریخی پیش رفت کوں ظاہر کریندا ہے۔   

=== 4.3. اموی دور دے بعد ملتان دی حیثیت (مختصر جائزہ) ===
اموی خلافت دے زوال دے بعد، [[ملتان]] دی سیاسی حیثیت وچ تبدیلیاں آئیاں۔ نویں صدی دے وسط تک، سندھ وچ عباسی اقتدار بتدریج کمزور تھیندا ڳیا، جیندے نتیجے وچ خطے وچ وکندریقرت دا دور شروع تھیا ۔ 855ء وچ، بنو منبیح قبیلے نے ملتان وچ اک آزاد امارت قائم کیتی، جیہڑی اگلی صدی تک قائم رہی ۔ 959ء وچ، اسماعیلی قرامطیاں نے امارت دا کنٹرول حاصل کر گھدا، تے انہاں دی حکمرانی 1010ء تک جاری رہی، جدوں غزنوی سلطنت نے ملتان کوں فتح کر گھدا ۔ اموی دور توں بنو منبیح تے فیر قرامطیاں دی خود مختار امارتاں دے عروج تک دا سفر وڈیاں سلطنتاں وچ اک عام تریخی نمونہ ظاہر کریندا ہے: دور دراز صوبیاں اُتے مرکزی اختیار دا کمزور تھیوݨ جیہڑا وکندریقرت تے مقامی خانداناں دے عروج دا باعث بݨدا ہے۔ ایہ وسیع علاقیاں اُتے کنٹرول برقرار رکھݨ دے اندرونی چیلنجز کوں نمایاں کریندا ہے، خاص طور اُتے جدوں خلافت دی بنیادی طاقت کمزور تھیوݨ لگ پیندی ہے۔ لہٰذا، اموی دور اس ناگزیر تقسیم توں پہلے دا ابتدائی، نسبتاً مرکزی مرحلہ پیش کریندا ہے۔   

== بیا ݙیکھو ==

* [[عباسی خلافت دے ملتان دے حکمران]]

[[ونکی:تاریخ سرائیکستان]]</text>
      <sha1>osxbtvckzhu7uky4fa6wb2ksz21z786</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ورتݨ آلے نال ڳالھ مہاڑ:阿南之人</title>
    <ns>3</ns>
    <id>28532</id>
    <revision>
      <id>63367</id>
      <timestamp>2025-06-18T17:07:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>165</id>
      </contributor>
      <comment>ست بسم اللہ!</comment>
      <origin>63367</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8720" sha1="hjmlqvmeb7lzl8aox35nl5o0y8x5wcw" xml:space="preserve">== ست بسم اللہ! ==
 &lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.1em;&quot;&gt;ساݙے نال سماجی روابط دی ویب سائٹ تے رَلو: [[File:F icon.svg|15x15px|link=https://www.facebook.com/UrduWikipedia]] اتے &lt;span class=&quot;link&quot;&gt;[[File:G 2014-04-24 22-48.png|18x18px|link=https://twitter.com/UrduWikipedia]]
&lt;/span&gt; &lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
-----

&lt;div style=&quot;padding:5px;font-size:medium&quot;&gt;&lt;div class=&quot;center&quot; style=&quot;word-spacing:1ex&quot;&gt;[[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Welcome!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Bienvenue!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Willkommen!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Benvenuti]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|¡Bienvenido!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|ようこそ！]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Dobrodosli]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|환영합니다]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Добро пожаловать]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Bem-vindo!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|欢迎]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Bonvenon]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Welkom]]&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
{| bgcolor=&quot;#CCFFFF&quot; align=center style=&quot;width:100% !important; -moz-border-radius: 1em;-webkit-border-radius:1em;border-radius:1em; border-top:2px dashed #3eb2c9;border-bottom:2px dashed #3eb2c9;padding: 5px 20px 25px;&quot;
|&lt;span style=&quot;font-family:Segoe UI;float:left&quot;&gt;'''[[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|سفارت خانہ]]'''&lt;/span&gt;

&lt;div class=&quot;tabber horizTabBox&quot; style=&quot;width: 100% !important;&quot;&gt;

&lt;div class=&quot;tabbertab&quot; title=&quot;&amp;zwnj;ست بسم اللہ&amp;zwnj;&quot;&gt;
[[فائل:ست_بسم_اللہ.png|thumb|center|'''&lt;big&gt;سڄـݨ آون اکھـیں ٹھـرِن&lt;/big&gt;''']]
{{-}}
[[فائل:Wikipedia_laurier_wp.png|left|185x185px]]
جناب &lt;big&gt;{{PAGENAME}}&lt;/big&gt;! &lt;br&gt; تہاݙی خدمت وچ '''بھُوم ڳوجھی''' دی طرفوں سلام عرض ہے! &lt;br&gt;
اساں امید کریندے ہیں جو تساں سرائیکی وکی پیڈیا وچ سوہݨا ودھارا ثابت تھیسو۔&lt;br&gt;
'''←''' وکی پیڈیا ہک آزاد بین اللسانی بھُوم ڳوجھی ہے جیندے وچ اساں سارے رل مل تے لکھدے ہیں اتے رل مل تے ایں کوں سن٘وریندے ہیں۔ منصوبۂ وکیپیڈیا دا آغاز جنوری سنہ 2001ء وچ تھیا، سرائیکی وکیپیڈیا دا اجرا ٢٠٠٨ء وچ تھیا۔ تے بھُوم ڳوجھی ٢٠٢٠ء وچ باقائدہ طور تے منظور تھئی۔  فی الحال سرائیکی وکیپیڈیا وچ کل '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' [[Special:Allpages|مضامین]] موجود ہن۔ &lt;br /&gt;
'''←'''ایں بھُوم ڳوجھی وچ تساں مضمون نویسی تے تبدیلی کرݨ کنوں پہلے انہاں ورقیاں تے  ضرور دید بھن٘وا گھنو۔

* وکیپیڈیا دے انٹرفیس دا سرائیکی ترجمہ کرݨ کیتے تہاݙے تعاون دی ساکوں ݙاڈھی لوڑ ہے۔ تساں ایں کیتے تعاون کرو، [[translatewiki:|Translatewiki.net]] ݙیکھو تے  [[translatewiki:Special:FirstSteps|'''ہدایات تے عمل کرو''']]۔
* بھُوم ڳوجھی دے مزید تعارف کیتے '''[[وکیپیڈیا| تعارف ورقہ]]''' ملاحظہ فرماؤ
* بھُوم ڳوجھی دے انٹرفیس کوں سمجھݨ کیتے '''[[معاونت:وکی پیمائی دا تعارف|وکی پیمائی دا تعارف]]''' ملاحظہ فرماؤ
* بھُوم ڳوجھی  وچ مزید معاونت کیتے '''[[معاونت:مندرجات|صفحۂ معاونت]]''' ملاحظہ فرماؤ
* مضامین دے اسلوب نگارش دے متعلق مختصر پر مفید معلومات کیتے '''[[معاونت:تعارف اسلوب نامہ/1|تعارف اسلوب نامہ]]''' ملاحظہ فرماؤ
* ورقیاں دی ظاہریت دی تبدیلی تے طریقۂ کار کیتے '''[[خاص:ترجیحات|ترجیحات]] ملاحظہ فرماؤ
* مضامین دی تحریر و ترمیم تے مشق کیتے '''[[معاونت:ترمیم|صفحۂ معاونت برائے تحریر و اصلاح مضامین]]''' ملاحظہ فرماؤ
* مضامین دی فارمیٹنگ، ترتیب و تدوین دے تعارف  تے ایں دے مفصل طریقہ کار کیتے [[معاونت:ترمیم کاری دا تعارف|ترمیم کاری دا تعارف]] ملاحظہ فرماؤ

&lt;/div&gt;

&lt;div class=&quot;tabbertab&quot; title=&quot;&amp;zwnj;اصول و قواعد&amp;zwnj;&quot;&gt;
&lt;br/&gt;
بہتر ہوسی جو تساں شروع وچ ہی انہاں ورقیاں تے دید بھن٘وا گھنو:

&lt;span style=&quot;float:left&quot;&gt;[[file:WikiVote.png|link=|60px]]&lt;/span&gt;
* '''[[معاونت:ہدایات تے پالیسیاں دا تعارف|ہدایات تے پالیسیاں دا تعارف]]
* '''[[وکیپیڈیا:پنج ارکان|وکیپیڈیا دے پنج ستون]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:وکیپیڈیا کیا کائنی|وکیپیڈیا کیا کائنی]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:معتدل نقطہ نظر|معتدل نقطۂ نظر]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:حوالہ درکار|حوالہ جات دی فراہمی]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:حقوق نسخہ|کاپی رائٹ]]'''

&lt;/div&gt;

&lt;div class=&quot;tabbertab&quot; title=&quot;&amp;zwnj;تہاݙا ورتݨ ورقہ&amp;zwnj;&quot;&gt;
&lt;br/&gt;
&lt;span style=&quot;float:left&quot;&gt;[[file:Samarbetare.svg|link=|60px]]&lt;/span&gt;

اتھ تہاݙا [[خاص:Mypage|'''مخصوص ورتݨ ورقہ وی ہوسی''']] جتھ  تساں [[:ونکی:صارف سانچے|اپنا تعارف لکھ سڳدے ہو]]، تے  تہاݙے [[خاص:Mytalk|ڳالھ مہاڑ ورقے]] تے ٻئے صارفین تہاݙے نال رابطہ کر سڳدے ہن تے تہاݙے نال ڳالھ مہاڑ کر سڳدے ہن۔
* کہیں ٻئے ورتݨ آلے نال ڳالھ مہاڑ کرݨ ویلے انہاں ڳالہیں دا خیال رکھیسو:
** جے ضرورت ہووے تاں سنیہے دا عنوان متعین کرو۔
** سنیہے دے چھیکڑ وچ آپݨے دستخط ضرور پاؤ، ایں کیتے درج کرو ایہ علامت '''--&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;''' یا ایں آئیکان ([[file:Insert-signature.png|link=]])  تے کلک کرو۔
&lt;span style=&quot;float:left&quot;&gt;[[file:Signature-guide-ur.png|300px]]&lt;/span&gt;
{{clear}}
**  [[وکیپیڈیا:اصول تبادلۂ خیال|اظہار خیال دے آداب]] دا خصوصی خیال رکھو۔
&lt;/div&gt;

&lt;div class=&quot;tabbertab&quot; title=&quot;&amp;zwnj;معاونت&amp;zwnj;&quot;&gt;
&lt;br/&gt;
&lt;span style=&quot;float:left&quot;&gt;[[file:Under construction icon-green.svg|link=|60px]]&lt;/span&gt;

وکیپیڈیا دے کہیں وی ورقے تے کھٻے پاسے &quot;ڳولݨ خانہ&quot; نظر آندا  ہے۔ جہڑے موضوع  تے تساں مضمون بݨاوݨ چاہندے ہو او ڳولݨ خانے لکھو تے ڳولو تے کلک کرو۔
&lt;inputbox&gt;type=search&lt;/inputbox&gt;
وت تہاݙے موضوع نال رلدے ملدے ورقے نظر آسن۔ ایہ اطمینان کرݨ دے بعد جو تہاݙے مطلوبہ موضوع تے  پہلے کوئی مضمون کائنی، تساں نواں ورقہ بݨا سڳدے ہو۔ واضح راہوے جو ہک موضوع تے ہک کنوں ودھ مضمون بݨاوݨ دی اجازت کائنی۔ نوں ورقہ بݨاوݨ کیتے، ڳولݨ دے نتائج وچ تہاݙی ڳولݨ آلی عبارت رتے رنگ وچ لکھی نظر آسی۔ اتھ کلک کریسو، تاں ہک نواں ورقہ کھل ویسی، جتھ تساں نواں مضمون لکھ سڳدے ہو۔ یا تساں نواں مضمون لکھݨ کیتے ہیٹھلا خانہ وی ورت سڳدے ہو۔ ورقہ بݨاوݨ کیتے عنواں ایں خانے وچ لکھو تے وت ورقہ بݨاؤ تے کلک کرو۔
&lt;inputbox&gt;type=create&lt;/inputbox&gt;
*  لکھݨ  کنوں پہلے اس ڳالھ دا یقین کر گھنو جو جہڑے عنوان تے تساں  لکھدے پئے ہو اوں عنوان یا اوں سن٘ویں عنوان تے سرائیکی وکی پیڈیا وچ  کوئی مضمون کائنی لکھیا  ہویا۔  ایں کیتے تساں ڳولݨ خانے وچ عنوان تے اوندے مترادفات لکھ تے لبھ گھنو۔
* سب کنوں چنگا ایہ ہوسی جو تساں مضمون لکھݨ کیتے [[وکیپیڈیا:ساحر تخلیق مضمون|اتھ]] تشریف گھن ون٘ڄو، ݙادھی سوکھ نال تساں مضمون لکھ گھنسو۔ تے اوکھ  پیش کائناں آسی۔
&lt;/div&gt;
&lt;/center&gt;

&lt;/div&gt;
|}

 --[[ورتݨ آلا:KaleemBot|KaleemBot]] ([[ورتݨ آلے نال ڳالھ مہاڑ:KaleemBot|ڳالھ مُہاڑ]]) ٢٢:٠٧, ١٨ جون ٢٠٢٥ (PKT)</text>
      <sha1>hjmlqvmeb7lzl8aox35nl5o0y8x5wcw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ورتݨ آلے نال ڳالھ مہاڑ:Андрей Бондарь</title>
    <ns>3</ns>
    <id>28533</id>
    <revision>
      <id>63368</id>
      <timestamp>2025-06-18T17:07:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>165</id>
      </contributor>
      <comment>ست بسم اللہ!</comment>
      <origin>63368</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8720" sha1="hjmlqvmeb7lzl8aox35nl5o0y8x5wcw" xml:space="preserve">== ست بسم اللہ! ==
 &lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.1em;&quot;&gt;ساݙے نال سماجی روابط دی ویب سائٹ تے رَلو: [[File:F icon.svg|15x15px|link=https://www.facebook.com/UrduWikipedia]] اتے &lt;span class=&quot;link&quot;&gt;[[File:G 2014-04-24 22-48.png|18x18px|link=https://twitter.com/UrduWikipedia]]
&lt;/span&gt; &lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
-----

&lt;div style=&quot;padding:5px;font-size:medium&quot;&gt;&lt;div class=&quot;center&quot; style=&quot;word-spacing:1ex&quot;&gt;[[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Welcome!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Bienvenue!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Willkommen!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Benvenuti]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|¡Bienvenido!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|ようこそ！]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Dobrodosli]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|환영합니다]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Добро пожаловать]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Bem-vindo!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|欢迎]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Bonvenon]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Welkom]]&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
{| bgcolor=&quot;#CCFFFF&quot; align=center style=&quot;width:100% !important; -moz-border-radius: 1em;-webkit-border-radius:1em;border-radius:1em; border-top:2px dashed #3eb2c9;border-bottom:2px dashed #3eb2c9;padding: 5px 20px 25px;&quot;
|&lt;span style=&quot;font-family:Segoe UI;float:left&quot;&gt;'''[[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|سفارت خانہ]]'''&lt;/span&gt;

&lt;div class=&quot;tabber horizTabBox&quot; style=&quot;width: 100% !important;&quot;&gt;

&lt;div class=&quot;tabbertab&quot; title=&quot;&amp;zwnj;ست بسم اللہ&amp;zwnj;&quot;&gt;
[[فائل:ست_بسم_اللہ.png|thumb|center|'''&lt;big&gt;سڄـݨ آون اکھـیں ٹھـرِن&lt;/big&gt;''']]
{{-}}
[[فائل:Wikipedia_laurier_wp.png|left|185x185px]]
جناب &lt;big&gt;{{PAGENAME}}&lt;/big&gt;! &lt;br&gt; تہاݙی خدمت وچ '''بھُوم ڳوجھی''' دی طرفوں سلام عرض ہے! &lt;br&gt;
اساں امید کریندے ہیں جو تساں سرائیکی وکی پیڈیا وچ سوہݨا ودھارا ثابت تھیسو۔&lt;br&gt;
'''←''' وکی پیڈیا ہک آزاد بین اللسانی بھُوم ڳوجھی ہے جیندے وچ اساں سارے رل مل تے لکھدے ہیں اتے رل مل تے ایں کوں سن٘وریندے ہیں۔ منصوبۂ وکیپیڈیا دا آغاز جنوری سنہ 2001ء وچ تھیا، سرائیکی وکیپیڈیا دا اجرا ٢٠٠٨ء وچ تھیا۔ تے بھُوم ڳوجھی ٢٠٢٠ء وچ باقائدہ طور تے منظور تھئی۔  فی الحال سرائیکی وکیپیڈیا وچ کل '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' [[Special:Allpages|مضامین]] موجود ہن۔ &lt;br /&gt;
'''←'''ایں بھُوم ڳوجھی وچ تساں مضمون نویسی تے تبدیلی کرݨ کنوں پہلے انہاں ورقیاں تے  ضرور دید بھن٘وا گھنو۔

* وکیپیڈیا دے انٹرفیس دا سرائیکی ترجمہ کرݨ کیتے تہاݙے تعاون دی ساکوں ݙاڈھی لوڑ ہے۔ تساں ایں کیتے تعاون کرو، [[translatewiki:|Translatewiki.net]] ݙیکھو تے  [[translatewiki:Special:FirstSteps|'''ہدایات تے عمل کرو''']]۔
* بھُوم ڳوجھی دے مزید تعارف کیتے '''[[وکیپیڈیا| تعارف ورقہ]]''' ملاحظہ فرماؤ
* بھُوم ڳوجھی دے انٹرفیس کوں سمجھݨ کیتے '''[[معاونت:وکی پیمائی دا تعارف|وکی پیمائی دا تعارف]]''' ملاحظہ فرماؤ
* بھُوم ڳوجھی  وچ مزید معاونت کیتے '''[[معاونت:مندرجات|صفحۂ معاونت]]''' ملاحظہ فرماؤ
* مضامین دے اسلوب نگارش دے متعلق مختصر پر مفید معلومات کیتے '''[[معاونت:تعارف اسلوب نامہ/1|تعارف اسلوب نامہ]]''' ملاحظہ فرماؤ
* ورقیاں دی ظاہریت دی تبدیلی تے طریقۂ کار کیتے '''[[خاص:ترجیحات|ترجیحات]] ملاحظہ فرماؤ
* مضامین دی تحریر و ترمیم تے مشق کیتے '''[[معاونت:ترمیم|صفحۂ معاونت برائے تحریر و اصلاح مضامین]]''' ملاحظہ فرماؤ
* مضامین دی فارمیٹنگ، ترتیب و تدوین دے تعارف  تے ایں دے مفصل طریقہ کار کیتے [[معاونت:ترمیم کاری دا تعارف|ترمیم کاری دا تعارف]] ملاحظہ فرماؤ

&lt;/div&gt;

&lt;div class=&quot;tabbertab&quot; title=&quot;&amp;zwnj;اصول و قواعد&amp;zwnj;&quot;&gt;
&lt;br/&gt;
بہتر ہوسی جو تساں شروع وچ ہی انہاں ورقیاں تے دید بھن٘وا گھنو:

&lt;span style=&quot;float:left&quot;&gt;[[file:WikiVote.png|link=|60px]]&lt;/span&gt;
* '''[[معاونت:ہدایات تے پالیسیاں دا تعارف|ہدایات تے پالیسیاں دا تعارف]]
* '''[[وکیپیڈیا:پنج ارکان|وکیپیڈیا دے پنج ستون]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:وکیپیڈیا کیا کائنی|وکیپیڈیا کیا کائنی]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:معتدل نقطہ نظر|معتدل نقطۂ نظر]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:حوالہ درکار|حوالہ جات دی فراہمی]]'''
* '''[[وکیپیڈیا:حقوق نسخہ|کاپی رائٹ]]'''

&lt;/div&gt;

&lt;div class=&quot;tabbertab&quot; title=&quot;&amp;zwnj;تہاݙا ورتݨ ورقہ&amp;zwnj;&quot;&gt;
&lt;br/&gt;
&lt;span style=&quot;float:left&quot;&gt;[[file:Samarbetare.svg|link=|60px]]&lt;/span&gt;

اتھ تہاݙا [[خاص:Mypage|'''مخصوص ورتݨ ورقہ وی ہوسی''']] جتھ  تساں [[:ونکی:صارف سانچے|اپنا تعارف لکھ سڳدے ہو]]، تے  تہاݙے [[خاص:Mytalk|ڳالھ مہاڑ ورقے]] تے ٻئے صارفین تہاݙے نال رابطہ کر سڳدے ہن تے تہاݙے نال ڳالھ مہاڑ کر سڳدے ہن۔
* کہیں ٻئے ورتݨ آلے نال ڳالھ مہاڑ کرݨ ویلے انہاں ڳالہیں دا خیال رکھیسو:
** جے ضرورت ہووے تاں سنیہے دا عنوان متعین کرو۔
** سنیہے دے چھیکڑ وچ آپݨے دستخط ضرور پاؤ، ایں کیتے درج کرو ایہ علامت '''--&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;''' یا ایں آئیکان ([[file:Insert-signature.png|link=]])  تے کلک کرو۔
&lt;span style=&quot;float:left&quot;&gt;[[file:Signature-guide-ur.png|300px]]&lt;/span&gt;
{{clear}}
**  [[وکیپیڈیا:اصول تبادلۂ خیال|اظہار خیال دے آداب]] دا خصوصی خیال رکھو۔
&lt;/div&gt;

&lt;div class=&quot;tabbertab&quot; title=&quot;&amp;zwnj;معاونت&amp;zwnj;&quot;&gt;
&lt;br/&gt;
&lt;span style=&quot;float:left&quot;&gt;[[file:Under construction icon-green.svg|link=|60px]]&lt;/span&gt;

وکیپیڈیا دے کہیں وی ورقے تے کھٻے پاسے &quot;ڳولݨ خانہ&quot; نظر آندا  ہے۔ جہڑے موضوع  تے تساں مضمون بݨاوݨ چاہندے ہو او ڳولݨ خانے لکھو تے ڳولو تے کلک کرو۔
&lt;inputbox&gt;type=search&lt;/inputbox&gt;
وت تہاݙے موضوع نال رلدے ملدے ورقے نظر آسن۔ ایہ اطمینان کرݨ دے بعد جو تہاݙے مطلوبہ موضوع تے  پہلے کوئی مضمون کائنی، تساں نواں ورقہ بݨا سڳدے ہو۔ واضح راہوے جو ہک موضوع تے ہک کنوں ودھ مضمون بݨاوݨ دی اجازت کائنی۔ نوں ورقہ بݨاوݨ کیتے، ڳولݨ دے نتائج وچ تہاݙی ڳولݨ آلی عبارت رتے رنگ وچ لکھی نظر آسی۔ اتھ کلک کریسو، تاں ہک نواں ورقہ کھل ویسی، جتھ تساں نواں مضمون لکھ سڳدے ہو۔ یا تساں نواں مضمون لکھݨ کیتے ہیٹھلا خانہ وی ورت سڳدے ہو۔ ورقہ بݨاوݨ کیتے عنواں ایں خانے وچ لکھو تے وت ورقہ بݨاؤ تے کلک کرو۔
&lt;inputbox&gt;type=create&lt;/inputbox&gt;
*  لکھݨ  کنوں پہلے اس ڳالھ دا یقین کر گھنو جو جہڑے عنوان تے تساں  لکھدے پئے ہو اوں عنوان یا اوں سن٘ویں عنوان تے سرائیکی وکی پیڈیا وچ  کوئی مضمون کائنی لکھیا  ہویا۔  ایں کیتے تساں ڳولݨ خانے وچ عنوان تے اوندے مترادفات لکھ تے لبھ گھنو۔
* سب کنوں چنگا ایہ ہوسی جو تساں مضمون لکھݨ کیتے [[وکیپیڈیا:ساحر تخلیق مضمون|اتھ]] تشریف گھن ون٘ڄو، ݙادھی سوکھ نال تساں مضمون لکھ گھنسو۔ تے اوکھ  پیش کائناں آسی۔
&lt;/div&gt;
&lt;/center&gt;

&lt;/div&gt;
|}

 --[[ورتݨ آلا:KaleemBot|KaleemBot]] ([[ورتݨ آلے نال ڳالھ مہاڑ:KaleemBot|ڳالھ مُہاڑ]]) ٢٢:٠٧, ١٨ جون ٢٠٢٥ (PKT)</text>
      <sha1>hjmlqvmeb7lzl8aox35nl5o0y8x5wcw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>عام خاص باغ ملتان</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28534</id>
    <revision>
      <id>63369</id>
      <timestamp>2025-06-19T03:07:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sraiki</username>
        <id>12</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;ملتان: عام خاص باغ مغل حکمرانی دی چھیکڑی نشانی  شہزادہ مراد بخش اِیہ باغ وچ اپݨے درباریوں نال ملاقات کریندا ہئی، اِتھاں ہی عوام دی داد رسی کریندا ہا۔  احمد رضوان  مارچ 05, 2017  اصلی نقشے موجب اٹھ پہلو کمرے تے مشتمل ایں سمادھی دے گرد ہک تالاب ہئی جیں تے بہوں س...&quot; نال ورقہ تخلیق تھیا</comment>
      <origin>63369</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32177" sha1="69srlhpx26dggmkwnv0wyjztfadbwi4" xml:space="preserve">ملتان: عام خاص باغ مغل حکمرانی دی چھیکڑی نشانی

شہزادہ مراد بخش اِیہ باغ وچ اپݨے درباریوں نال ملاقات کریندا ہئی، اِتھاں ہی عوام دی داد رسی کریندا ہا۔

احمد رضوان

مارچ 05, 2017

اصلی نقشے موجب اٹھ پہلو کمرے تے مشتمل ایں سمادھی دے گرد ہک تالاب ہئی جیں تے بہوں ساریاں پُلیاں بݨایاں ڳیاں ہن۔

ملتان شہر اپݨی قدامت اتے تاریخی اہمیت دی وجہ توں ہک خاص مقام رکھیندے۔ قدامت دے نال نال، 'گرد و گرما، گدا و گورستان' وی ملتان دی دنیا بھر وچ شہرت دا حوالہ بݨدے ہن۔ گردوگرما دے حوالے نال ڈیکھیا ونجے تاں ملتان دا تصور ہک ریگزار دے طور تے سامݨے آندا ہے جتھاں بے آب و گیاہ صحرا وچ قیامت دی گرمی پوندی ہے اتے مٹی اُڈندی ہے۔

جیویں جو ملتان سخت موسماں دا خطہ ہے، اِتھاں گرمی وی زوراں تے ہوندی ہے اتے سردی وی۔ ایہی وجہ ہے جو قدیم دور وچ اِتھاں موسماں کوں اعتدال وچ رکھݨ کیتے وڈی تعداد وچ رُکھ لائے گئے اتے ثمردار باغاں دا ہک سلسلہ قائم کیتا گیا۔ ہک دور ہئی جو ملتان شہر چئوَں اطراف توں باغاں وچ گھیریا ہویا ہئی۔ ایں دے باغات اپݨے ثمردار رُکھاں اتے خوش آواز پرندیاں دے دم خم نال آباد ہن۔

اِتھاں دی زمین زرخیزی وچ اپݨی مثال آپ ہئی۔ ملتان چونکہ قدیم دور توں مختلف قومیت دے حکمراناں دا مرکز رہا ہے، ایں کیتے ہر حکمران اپݨے اپݨے ذوق دے مطابق گردوگرما دے باوجود ایں شہر دے آلے دوالے ایہو جہیاں سرسبز و شاداب فضاواں پیدا کیتیاں جو واقعی قابل رشک ہن۔ پرہلاد بھگت دا زمانہ کتنا قدیم ہے لیکن ایں قدیم دور وچ وی ایں ڳالھ  دا ثبوت ملدا ہے جو دریا شہر نال لڳ کے وہندا ہئی اتے محل سرائے شاہی وی باغاں وچ گھیریا ہویا ہئی۔

ملتان وچ مسلم حکمرانی دے آغاز وچ وی سرسبز و شاداب باغاں دا سلسلہ قائم تھیا، خاص کر محمد بن قاسم دی فتح دے بعد علمدیسورہ اتے قاسم بیلا دے نخلستان تاریخ دے ورقیاں تے وی نظر آندے ہن۔ ملتان چونکہ قدیم دور وچ دریا دے کنارے تے آباد ہئی ایں کیتے شہر دے نیڑے وی رُکھاں دی بہتات ہئی۔

ملتان دے پہلے صوفی حضرت موج دریاؒ ہی او پہلے شخص ہن جیں شہر توں باہر ہک خوبصورت باغ لوایا جو ہولی ہولی ہک پر فضاء مقام وچ تبدیل تھی گیا ہئی۔ سہروردی خاندان وی شہر دے دکھن وچ زمین دا ہک ٹکڑا خرید تے ایں وچ باغ لڳوایا۔ اڄ وی بی بی پاک دامنؒ دا مزار ایں جاہ تے واقع ہے۔ سلطان غیاث الدین تغلق دے گورنر ملتان ملک شیر خان اپݨے گورنری دے دور وچ قلعہ شاہی دے لہندے پاسے دریا دے کنارے باغاں اتے محلاں دا دل کھینچݨ آلا سلسلہ قائم کیتا لیکن اڄ ایں باغاں اتے محلاں دا ناں و نشان وی نئیں ملدا۔ ایویں تاں ملتان شہر وچ مختلف وقتاں وچ بہوں سارے باغ اپݨیاں بہاراں ݙکھیندے رہن، لیکن کجھ مشہور باغاں وچ باغ نواب عابد خان، باغ لانگے خان، باغ جیسمل والا، باغ قصائی والا، باغ زبردست خان، باغ مخدوم محمد زمان قریشی، باغ مخدوم محمد غوث قریشی، باغ شیش محل، کمپنی باغ، باغ دیوان والا اتے باغ مخدوم گردیزی والا شامل ہن۔

سٹی سٹیشن دے نیڑے سیٹھ کلیان داس دا باغ وی ہک خاص انفرادیت رکھیندا ہئی۔ مختلف دوراں وچ ملتان تے حکومت کرݨ آلے مغل حکمراناں اپݨے دور حکومت وچ ملتان وچ ترائے باغ لڳوائے۔ ایں وچوں ڈو باغاں لڳواوݨ دا سہرا تاں شاہ جہاں دے سب توں چھوٹے پتر شہزادہ مراد بخش دے سر ہے جڈانجو ہک باغ جو باغ بیگی دے ناں توں مشہور ہئی، آخری دور دے مغل حکمران معزالدین جہاندار شاہ لڳوایا ہئی۔

شاہ جہاں دہلی دے تخت تے بہندے ہی پہلے پہل قیلچ خان کوں ملتان دا گورنر بݨایا۔ کجھ عرصے بعد اوں کوں تبدیل کر کے قندھار بھیج ݙتا اتے ملتان کوں اپݨے سب توں چھوٹے پتر شہزادہ مراد بخش دی جاگیر قرار ݙتا۔ شہزادہ مراد بخش 1642ء وچ ملتان دی حکومت سنبھالیندے ہی اِتھاں رفاہ عامہ دے بہوں سارے کم کیتے۔ اوں سب توں پہلے قلعے اتے فصیل دی مرمت کرائی۔ قلعہ دے اندر ہک مسجد، حمام بݨوائے اتے کھوئے کھدوائے۔ لوہاری دروازے دے باہر جو پُل شہر کوں قلعہ نال ملیندا ہئی، اوں کوں پکا کرایا۔ شہزادہ مراد بخش توں پہلے ملتان دے زیادہ تر حکمران قلعہ کہنہ دے اندر ہی رہائش رکھیندے ہن۔ حفاظتی نقطہ نظر توں قلعے توں باہر بہوں گھٹ حکمراناں رہائش اختیار کیتی۔

سلاطین دے دور وچ تغلق خاندان پہلے پہل قلعہ کہنہ توں باہر رہائش اختیار کیتی اتے کوٹلہ تغلق خان دے علاقے وچ اپݨے کیتے محلات تعمیر کروائے۔ سلاطین دے بعد شہزادہ مراد بخش ملتان دا او پہلا حکمران ہئی جیں قلعہ کہنہ توں نیڑے دے علاقے دولت دروازہ وچ اپݨی رہائش کیتے ہک محل بݨوایا اتے ایں دے آلے دوالے ہک خوبصورت باغ وی لڳوایا جو عام خاص باغ دے ناں توں اڄ وی مشہور ہے۔

شہزادہ مراد بخش عام خاص باغ دے علاوہ اپݨے دور حکومت وچ ہک بئے باغ وی لڳوایا جو قلعہ کہنہ دی قربت دی وجہ توں حضوری باغ اکھویندا ہے۔ حضوری باغ جیں دا ہݨ صرف ناں ہی شہر دی تاریخ وچ رہ گیا ہے، ایں دی طرف لوہاری دروازے توں ہک رستہ ویندا ہئی۔ ملتان دے زیادہ تر حکمران سرکاری مصروفیات توں فارغ تھیوݨ دے بعد ایں باغ وچ آرام کریندے ہن۔ ملتان دا ایہ تاریخی باغ درانی حملیاں دے دوران برباد تھیا ہئی۔

مغل حکمراناں ملتان وچ تریجھا باغ، باغ بیگی دے ناں توں معزالدین جہاندار شاہ دے دور وچ لڳوایا جو ملتان شہر دے دکھن وچ واقع ہئی۔ ایں باغ دے اندر ہک سُٹھا محل، آلے دوالے شالامار باغ وانگوں خوبصورت بارہ دریاں، وچکار حوض، فوارے اتے آبشاراں بݨایاں ونجڑیاں ہن۔ شہزادہ جہاندار شاہ اِیہ باغ اپݨی ووہٹی لال کنور کوں ڈے ݙتا ہئی جو شروع وچ باغ بیگم، بعد وچ باغ بیگی تھی گیا ہئی۔ ملتان تے درانی حملیاں دے دوران ایہ باغ اُجڑدا رہا۔ بعد وچ نواب مظفر خان دے پتر نواب سرفراز خان اپݨی صوبیداری دے زمانے وچ ایں دی مرمت کرائی۔ ایں باغ وچ او سرکاری مہماناں نال ملاقاتاں کریندا ہئی۔ ایں باغ دی آخری تباہی ملتان تے سکھاں دے حملیاں دے دوران تھئی۔ ہݨ صرف باغ دا ناں رہ گیا ہے اتے باغ دی جاہ تے ہک پورا محلہ آباد ہے۔

مغل حکمران شہزادہ مراد بخش دا لڳوایا ہویا ہک تاریخی باغ عام خاص جو اڄ وی شہر وچ موجود ہے، ملتان دی تاریخ وچ ہک خاص اہمیت رکھیندا ہے۔ عام خاص باغ جو شہر وچ چڑھدے پاسے توں داخل تھیوݨ آلے رستے تے واقع ہے، اپݨے عروج دے دور وچ ایہ مغل شہزادیاں دی رہائش دے کم آندا ہئی۔ ایں باغ دا کُل رقبہ 50 بیگھے پکا ہئی۔ ایں باغ وچ شہزادہ مراد بخش دا مراد محل ہک غیر معمولی عمارت دے طور تے موجود ہئی۔ باغ دے چڑھدے کونے تے ہک مثمن شکل دا تالاب ہئی جتھاں چئوَں اطراف بارہ دریاں اتے دالان اندر دالان ہن۔

بہوں چڑھدے کونے وچ وڈے گول حوض دے وچکار ڈو منزلہ چوکور بارہ دری ہئی جتھاں شہزادے نہاوݨ توں پہلے اتے بعد لباس تبدیل کریندے ہن۔ ایں عمارت وچ سنگ مر مر تے نفیس نقش کاری اتے چھتاں تے شنگرفی اتے لاجوردی گلکاری دے اعلیٰ و حسین نمونے موجود ہن۔ ایں باغ وچ شہزادہ مراد بخش ہک خوبصورت مسجد وی تعمیر کرائی جو مسجد مراد اکھویندی ہئی۔ اپݨی رہائش دے نال شہزادہ مراد بخش دیوان خاص اتے دیوان عام وی ایں باغ وچ بݨوایا۔ شہزادہ ایں باغ وچ اپݨے درباریوں کوں شرف ملاقات بخشیندا ہئی اتے ایں جاہ تے عوام دی داد رسی کریندا ہئی۔ شہزادہ مراد بخش اتے ایں دی کچہری دی وجہ توں ایہ علاقہ ہک خاص اہمیت حاصل کر گیا ہئی۔

شہزادہ مراد بخش دی ملتان وچ عوامی مقبولیت اتے رفاہ عامہ دے کم ڈیکھدے ہوئیاں بادشاہ ڈر کے اوں کوں دکن بھیج ݙتا۔ کجھ عرصے نجابت خان ملتان دا گورنر رہا۔ بعد وچ صوبہ ملتان اورنگزیب عالم گیر دی جاگیر وچ شامل تھی گیا۔ اورنگزیب عالم گیر دے دور وچ ملتان دا عام خاص باغ کہیں خاص کردار دا حامل نہ رہا، البتہ ایں علاقے دی شاہی حیثیت برقرار رہی۔ باہر دے شہراں توں ملتان آوݨ آلے سرکاری مہماناں کوں ایں باغ وچ ٹھہرایا ونجدا ہئی۔

نادر شاہ درانی اتے بعد وچ احمد شاہ ابدالی دے ہکو ڈھیر حملیاں دے دوران ایہ باغ اُجڑیا۔ نواب مظفر خان دے دور وچ ایں باغ دا نصیب ہک واری فیر جاگیا۔ نواب مظفر خان اپݨے دور حکومت وچ ایں باغ کوں دوبارہ تعمیر کرایا اتے خوبصورت آبشار بݨوائی جیں دی تاریخ تعمیر تے حضرت منشی غلام حسن شہیدؒ اِیہ قطعہ موزوں کیتا:۔

مظفر طالعے نواب والا

بنا کرد است ایں باغ دل آرا

زہے گلزار باغ تازہ بنیاد

کہ باداز بہار بخت آباد

چوں تاریخ از خرد جستم بگفتا

&lt;nowiki&gt;**&lt;/nowiki&gt;&quot;مبارک بوستان رونق افراء&quot; (1227ھ)**

نواب مظفر خان دے دور وچ سکھ ہر سال خراج کیتے ملتان تے حملہ کریندے ہن۔ نواب مظفر خان دے دور توں وی پہلے شروع تھیوݨ آلے ایں حملیاں وچ قلعہ ملتان تاں ہک واری وی فتح نہ تھیا، البتہ ملتان شہر وچ تباہی و بربادی دی تاریخ رقم ہوندی رہی۔ 1818ء وچ جݙݨ ملتان سکھاں دے قبضے وچ آ گیا تاں مہاراجہ رنجیت سنگھ دیوان ساون مل کوں ملتان دا گورنر مقرر کر ݙتا۔

دیوان ساون مل دے دور وچ ہک واری فیر ایں باغ دی قسمت چمکی۔ دیوان ساون مل ایں باغ وچ رہائش رکھی اوں کوں باقاعدہ آباد کیتا۔ ایں وچ بارہ دریاں اتے کچہری آں بݨایاں۔ شاہی محلاں کوں اپݨے گھریلو استعمال وچ لیایا اتے نواب مظفر خان دی گدی تے بہہ کے ملک دے معاملے نمٹاوݨ لڳ پیا۔ آخر کار 1844ء وچ دیوان ساون مل ایں عام خاص باغ وچ اپݨے ہک سپاہی دے ہتھوں قتل تھیا۔ دیوان ساون مل دے بعد دیوان مولراج ملتان دا گورنر بݨیا تاں اوں وی عام خاص باغ وچ ہی اپݨی رہائش رکھی۔

1845ء وچ پہلی جنگ پنجاب دے بعد لاہور دا انتظام ریزیڈنٹ بہادر سنبھال لیا اتے صوبے دے مختلف ضلعیاں توں حساب وصول کرݨ کیتے افسر بھیجے گئے۔ حساب کتاب دے معاملے تے دیوان مولراج استعفیٰ ڈے ݙتا اتے اقتدار دے انتقال کیتے جݙݨ ڈو افسر 18 اپریل 1848ء کوں ملتان آئے تاں مولراج عام خاص باغ وچ ہی ایں دا انتظار کریندا ہئی۔

مولراج اتے انگریزاں دے وچکار اقتدار دے انتقال دا اِیہ مرحلہ ہک خونریز جنگ تے ختم تھیا۔ تاں انگریز فوج عام خاص باغ دے رستے ہی ملتان وچ داخل تھئی۔ انگریز مؤرخین دے مطابق جݙݨ سکھاں اتے انگریزاں دی لڑائی شروع تھئی تاں قلعے دیاں توپاں چلݨ شروع تھی گئیاں۔ ایویں عام خاص باغ دیاں توپاں کوں وی گھسیٹ کے ہک اُچے ٹیلے تے لیایا گیا۔

27 دسمبر 1848ء کوں انگریز فوج دا دستہ سیتل ماڑی وچ رُکیا۔ فیر اوں شہر دی طرف پیش قدمی کیتی۔ 27 دسمبر دے حملے دا اصلی ہدف عام خاص باغ اتے دیوان ساون مل دی سمادھی ہئی۔ سجے دستے وڈی آسانی نال ایں ڈوہیں ہدفاں تے قبضہ کر گھدا۔ 27 دسمبر کوں ہی انگریز فوج بم مار کے عام خاص باغ دے داخلی دروازے کوں تباہ کر ݙتا۔ ایویں میجر ایڈورڈ اتے لیفٹیننٹ مسٹر لیک اندر داخل تھی کے باغ تے قابض تھی گئے۔

برطانوی فتح دے بعد عام خاص باغ دی زمین کوں مختلف سرکاری محکمیاں کوں سونپ کے ایں دی کٹ وٹ شروع کر ڈتی گئی۔ ایں باغ دا کُل رقبہ 50 بیگھے پکا ہئی۔ 1849ء وچ برطانوی فتح دے ہک سال بعد 15 بیگھے رقبے تے ملتان دا پہلا تحصیل آفس قائم کیتا گیا۔ تحصیل آفس کیتے مراد محل دا انتخاب کیتا گیا ہئی۔ 1922ء وچ تحصیل آفس سند باد ہوٹل دے سامݨے ہک بلڈنگ وچ شفٹ تھی گیا تاں مراد محل کوں تباہی و ویرانی دے حوالے کر ݙتا گیا۔ ایں باغ وچ قائم مسجد مراد بخش جو خشتی فن تعمیر دا نمونہ ہئی، او وی ختم کر ڈتی گئی۔

ملتان تے انگریزاں دے حملے دے دوران ایں مسجد دا ہک حصہ ڈھہہ گیا ہئی۔ قیام پاکستان توں پہلے ہی ایں تاریخی مسجد کوں ہک ٻئی مسجد دی توسیع دے ناں تے ختم کر ݙتا گیا۔ پاکستان بݨݨ توں پہلے مارچ دے مہینے وچ اِتھاں ڈسٹرکٹ بورڈ دے زیر اہتمام گھوڑیاں دا سالانہ میلہ وی لڳیا کریندا ہئی۔ عام خاص باغ دے نیڑے ہی مغل دور وچ شاہی اصطبل وی ہوندیاں ہن۔ قیام پاکستان توں پہلے باغ عام خاص دی زمین آلے دوالے دے سارے علاقے وچ پھیلی ہوئی ہئی۔ اڄ جیں زمین تے اسلامیہ ہائی سکول عام خاص باغ اتے گورنمنٹ ولایت حسین کالج قائم ہن، کجھ روایتاں دے مطابق ایہ ادارے وی عام خاص باغ دی زمین تے ہی قائم کیتے گئے۔ ایں دعوے کوں دیوان ساون مل دی سمادھ وی تقویت ݙیندی ہے کیونکہ ملتان دی تاریخ دے مطابق دیوان ساون مل دی سمادھی عام خاص باغ دے چڑھدے کونے تے ہی بݨائی گئی ہئی۔

باغ عام خاص دے نیڑے ہی واقع چوک دولت وی قلعہ کہنہ دی قربت دی وجہ توں ہک خاص اہمیت دا علاقہ ہے۔ ایں چوک دی وجہ تسمیہ دے پِچھے ڈو رائیں ملتان دی تاریخ وچ پائیاں ونجڑیاں ہن۔ جیں وچوں ہک روایت تاں اِیہ ہے جو اِیہ علاقہ چوک دے عین وچکار موجود حضرت دولت شاہؒ دے ناں نال مشہور ہے جو ملتان دے وݙے صوفی اتے حضرت بہاء الدین زکریا ملتانیؒ دے خادمیاں وچوں ہن۔ ڈوجھی روایت اِیہ ہے جو ایں علاقے وچ اکبر بادشاہ دے دور وچ سکے ڈھالݨ دی ہک ٹکسال لڳائی گئی ہئی۔ ایں وجہ توں ہی اِیہ علاقہ دولت درواز دے ناں نال مشہور تھی گیا۔ چوک دولت گیٹ توں حافظ جمال روڈ دی طرف مڑدے ہی سامݨے عام خاص باغ دا مرکزی گیٹ نظر آندا ہے۔

چوک دولت گیٹ تے برطانوی دور وچ قائم تھیوݨ آلا ملتان دا ہک ٹیکنیکل انسٹی ٹیوٹ وی موجود ہے۔ قیام پاکستان توں پہلے اِیہ انسٹی ٹیوٹ ملتان وچ علمی و ادبی سرگرمیاں دا اہم ترین مرکز ہئی۔ باغ عام خاص دی اہمیت ایں حوالے نال وی ہے جو اِیہ لاہور، جھنگ، دہلی اتے چولستان توں ملتان وچ داخل تھیوݨ آلے رستے تے موجود ہے۔

حضرت سخی سرورؒ دے عرس دے موقعے تے ہندوستان بھر توں زائرین دے جو قافلے ملتان وچ داخل تھیوݨ کریندے ہن، او سارے عام خاص باغ دے علاقے وچ ہی قیام کریندے ہن۔ ملتان دے مزاراں تے حاضری دے بعد اِیہ قافلے سخی سرورؒ دی طرف کوچ کریندے ہن۔

اڄ وی بہاء الدین زکریا ملتانیؒ اتے حضرت شاہ رکن عالم ملتانیؒ دے عرس وچ شرکت کیتے آوݨ آلے سندھی زائرین وی پہلے پہل عام خاص باغ وچ ہی بہندے ہن۔ جݙݨ ایں دی رہائش دا انتظام سرکاری سکولاں اتے کالجاں وچ تھی ویندا ہے تاں او اُتھاں شفٹ تھی ویندے ہن۔

باغ عام خاص اپݨی خوبصورتی اتے شہر دے مرکز وچ واقع تھیوݨ دی وجہ توں ہک خوبصورت تفریح گاہ ہئی۔ اندرون شہر اتے بیرونی علاقیاں توں قربت دی وجہ توں وی ایں تک رسائی بہوں سوکھی ہئی۔ جیویں جو اِیہ باغ ملتان وچ مسلم حکمراناں دی یادگار دے طور تے موجود رہا، لیکن اِیہ باغ سناتن دھرم ہائی سکول دے نیڑے تھیوݨ دی وجہ توں ہندواں دیاں ثقافتی و سماجی سرگرمیاں دا وی مرکز رہا۔ باغ عام خاص نہ صرف ہندواں دیاں ثقافتی و سماجی سرگرمیاں دا مرکز ہئی بلکہ ملتان دے ہندو ادیباں دیاں تحریراں وچ وی ایں باغ دی جھلک ڈکھائی ݙیندی ہے۔

ایں حوالے نال ڈاکٹر عذرا شوذب اپݨی کتاب &quot;ملتان وچ اردو نثر دا ارتقا&quot; وچ ملتان دے ہک ہندو ناول نگار لالہ مول چند دے ناول &quot;چلتا پرزہ المعروف بگلا بھگت&quot; دی خاص طور تے نشاندہی کیتی ہے۔ لالہ مول چند دا اِیہ ناول 1900ء دے نیڑے ملتان توں شائع تھیا ہئی۔ ایں ناول دی کہانی کہیں ہندو تاجر کندن لعل اتے ہک طوائف مہر النساء دے گرد گھمدی ہے اتے او ڈوہیں مِلݨ کیتے شام دے ویلھے ایں باغ وچ آندے ہن۔ ڈاکٹر عذرا شوذب دے مطابق ناول &quot;چلتا پرزہ المعروف بگلا بھگت&quot; ہک صدی پہلے دی ملتانی معاشرت دا عکاس ہے۔

ناول دے مطابق &quot;کندن لعل کئی مہینے دیہاتاں دے دورے وچ لڳا کے ڈھیر سارے پیسے جمع کر کے [[ملتان]] مُڑدا ہے اتے اِتھاں آ کے جمع شدہ مال نال دکان کوں جنرل شاپ وچ تبدیل کر گھندا ہے اتے لوکاں کوں سود تے پیسے ݙیوݨ لڳ پیندا ہے۔ ہݨ او ویاہ وی کر گھندا ہے لیکن ایں دی ووہٹی نال نئیں بݨدی اتے لاڑی اپݨے پِیکے مُڑ ویندی ہے۔ کندن لعل ہک ڈینھ دکانداری وچ مصروف ہوندا ہے جو ہک خوبصورت طوائف مہر النساء ریشمی مخمل خریدݨ دکان تے آندی ہے۔ کندن لعل ایں دی تیز نظر نال گھائل تھی ویندا ہے اتے دل دے ہتھوں مجبور تھی کے اپݨے دوست پریم چند نال ملتان دے مشہور جنت نظیر باغ عام خاص باغ وچ پُجدا ہے جتھاں شام دے ویلھے گلزار پور بستی دیاں طوائفاں جلوس دی شکل وچ سیر کیتے آندیاں ہن۔ ایں ویلھے ایں سڑک تے جو دلی دروازے اتے عام خاص باغ دے وچکار ہے، بے شمار عاشق وی سیر دے بہانے جمع تھی ویندے ہن۔ کندن لعل باغ وچ مہر النساء کوں ڈیکھدا ہے تاں ایں دے عشق دے جنون وچ مزید وادھا تھی ویندا ہے۔ او مٹھائی، پھول اتے تحائف نال لدیا پھندیا مہر النساء دے ڈیرے تے پُجدا ہے۔&quot;

قیام پاکستان توں پہلے عام خاص باغ ملتان دے سیاسی و مذہبی اجتماعات دا وی مرکز ہئی۔ اِتھاں ہر سال مسلم لیگی لیڈر سید زین العابدین شاہ گیلانی دی تاج پوشی وی کیتی ویندی ہئی۔ تاج پوشی دے موقعے تے ایں کوں سیپ دے بٹناں نال آراستہ تاج پہنایا ویندا ہئی۔ سید زین العابدین شاہ گیلانی دی تاج پوشی کیتے عام خاص باغ دا انتخاب ایں کیتے کیتا ویندا ہئی جو ملتان دا اِیہ تاریخی باغ ہندواں دے سناتن دھرم ہائی سکول دے سامݨے ہئی۔ سناتن دھرم ہائی سکول ہندواں دی وی علمی و ادبی اتے سیاسی سرگرمیاں دا مرکز ہئی۔ قیام پاکستان دے بعد عام خاص باغ دی اصلی عوامی صورت سامݨے آئی اتے سیر و تفریح کیتے اِتھاں لوکاں دی وڈی تعداد وی آوݨ لڳ پئی۔ اِتھاں پہلواناں دے اکھاڑے وی رہن، تن سازی کوں وی اِتھاں چنگھا خاصا فروغ حاصل تھیا۔

1980ء تک ایں باغ دیاں ساریاں قدیم عمارتاں ڈھہہ چکیاں ہن۔ ایں زمانے وچ باغ دی حافظ جمال روڈ اتے معصوم شاہ روڈ نال لڳدی زمین تے قبضہ کر کے دکاناں تعمیر کر گھدیاں گئیاں ہن جنہاں کوں ڈو دہاکیاں بعد وزیراعظم پاکستان دے حکم تے ختم کیتا گیا۔ عام خاص باغ دی تزئین و آرائش کیتے مختلف دوراں وچ بہوں سارے منصوبے شروع کیتے گئے لیکن کہیں صورت وی ایں باغ دی گزری ہوئی عظمت بحال نہ تھی سکی۔

== عام خاص باغ دا ناں ==
ملتان دیاں تاریخی روایتاں توں اِیہ ڳالھ  سامݨے آندی ہے جو عام خاص باغ مغل دور وچ شاہی رہائش اتے دیوان خاص دے طور تے استعمال تھیندا ہئی۔ مغلاں دے بعد وی ایں باغ دی شاہی حیثیت برقرار رہی اتے اِیہ خواص دیاں ہی مصروفیات دا مرکز رہا۔ خواص دیاں سرگرمیاں دا مرکز ہووݨ دی وجہ توں ایں باغ دا ناں وی پہلے خاص عام باغ ہئی۔

مغل دور دے بعد نواب مظفر خان دے دور وچ پہلی واری ایں باغ کوں عوامی حیثیت ملی۔ نواب مظفر خان دے دور وچ جݙݨ ایں باغ دی تزئین و آرائش کیتی گئی تاں اوں ویلھے ملتان دے میر منشی حضرت غلام حسن شہید ہن۔ منشی غلام حسن شہید دی خاندانی روایتاں توں پتا چلدا ہے جو اوں ہی نواب مظفر خان کوں اِیہ مشورہ ݙتا جو ایں باغ دا ناں خاص عام دی بجائے عام خاص رکھیا ونجے کیونکہ ایں توں پہلے اِیہ باغ صرف خواص کیتے ہی مخصوص ہئی۔ ایں باغ دا شروع والا ناں جو وی ہووے لیکن ہک ڳالھ  پکی ہے جو جݙݨ تک اِیہ باغ خواص کیتے ہئی تاں ایں دا پھیلاؤ وی بہوں زیادہ ہئی اتے ایں وچ بہوں اعلیٰ عمارتاں وی موجود ہن۔ لیکن جݙݨ توں اِیہ باغ عوام کیتے مخصوص تھیا، ایں دی زمین وی گھٹدی چلی گئی اتے ایں دی حالت وی ایہو جہیاں عام تھی گئی جو ایں وچ کوئی خاص ڳالھ  نہ رہی۔

== عام خاص باغ وچ ملتان دے سکھ گورنر دیوان ساون مل دا قتل ==
دیوان ساون مل اکال گڑھ دا رہوݨ آلا ہئی جیں کوں ملتان وچ ڈوجھے سکھ گورنر بدن ہزاری دے دور وچ 350 روپے ماہانہ مشاہرے تے حسابات دا نگران بݨایا گیا۔ اعلیٰ کارکردگی دی وجہ توں مہاراجہ رنجیت سنگھ 1821ء وچ دیوان ساون مل کوں ملتان دا گورنر مقرر کر ݙتا تاں اوں اپݨی رہائش گاہ کیتے عام خاص باغ کوں ہی پسند کیتا۔ دیوان ساون مل جو ملتان وچ سکھ عملداری دا اہم ترین اتے مشہور ناظم ہئی، کوں دیوان دا خطاب چنگی کارکردگی تے رنجیت سنگھ ݙتا ہئی۔ دیوان ساون مل دی عدل گستری اتے انصاف پروری ضرب المثل ہئی۔

اوں تقریباً 17 سال ملتان تے حکومت کیتی۔ دیوان ساون مل دے قتل دا واقعہ ایں عام خاص باغ وچ پیش آیا۔ ڳالھ  ایویں تھئی جو صاحب داد خان ناں دا ہک سپاہی جو ساون مل دے سواراں وچوں ہئی، نوکری چھوڑݨ چاہندا ہئی لیکن دیوان اوں کوں کہیں صورت چھوڑݨ تے تیار نہیں ہئی۔ میجر ایڈورڈ ایں کہانی کوں ایویں بیان کریندے ہن: &quot;او ہک چنگھا سپاہی ہئی جو دیوان کوں چھوڑݨ چاہندا ہئی۔ چُنانچہ دیوان اوں کوں پہلے نرم لفظاں وچ اتے وعدیاں دے ذریعے مائل کرݨ چاہیا لیکن جݙݨ سپاہی اپݨی تنخواہ اتے ڈسچارج دا مطالبہ کریندا رہا تاں اوں ایں دے خلاف مقدمہ دائر کر ݙتا اتے جیل وچ پاوݨ دی دھمکی ݙتی۔

سپاہی احتجاج کیتا اتے مطالبے تے اڑیا رہا تاں ساون مل غصے وچ آ گیا اتے اپݨے محافظاں کوں آکھیا ایں بدمعاش کوں پھڑ گھنو، ایں دی تلوار اتے ڈھال ضبط کر گھنو۔ سپاہی محافظاں کوں آکھیا جو اگر اوں ایں تے ہتھ سٹیا تاں انجام چنگھا نہیں ہوسی بلکہ پِچھے ہٹ ونجݨ تاں او آپ ہی اپݨا اسلحہ حوالے کر ڈیسی۔ صاحب داد کوں غیر مسلح کرݨ دے بعد محافظاں پُچھیا کیا اوں کوں جیل گھن ونجن؟ دیوان آکھیا نہیں اوں کوں دروازے وچ بہلاؤ تاں جو میں باہر ویندے ویلھے ایں نال کجھ ڳالھ اں کر سکاں۔ صاحب داد اپݨے ہتھیار تاں دیوان دے محافظاں کوں سونپ ڈتے ہن لیکن ہک بھریا ہویا پستول اپݨی پگڑی وچ لُکا کے دیوان تے حملہ کرݨ دا انتظار کرݨ لڳ پیا۔ دربار ختم تھیا تاں ساون مل چہرے تے طنزیہ مُسکراہٹ سجائے زیر حراست سپاہی دے سامݨے رُکیا اتے مدافعت دے کہیں خطرے دے بغیر طنزیہ ڳالھ اں کرݨ لڳ پیا۔

صاحب داد جو انتقام دی اگ وچ سڑیندا پیا ہئی، اچانک پستول کڈھ کے دیوان دے سینے تے فائر کیتا۔ گولی دیوان دے دل توں ذرا اُتے لڳی۔ دیوان ساون مل ڈس ڈینھ تک زخمی حالت وچ رہا فیر زخم خراب تھیوݨ نال فوت تھی گیا۔ دیوان ساون مل دی آخری رسومات وی ایں باغ وچ ادا کیتیاں گئیاں۔ ایں باغ وچ ایں دی چتا جلائی گئی اتے ایں باغ دے آخری چڑھدے کونے تے مزار شاہ شمس دے سامݨے ایں دی سمادھی بݨائی گئی۔

اصلی نقشے موجب اٹھ پہلو کمرے تے مشتمل ایں سمادھی دے گرد ہک تالاب ہئی جیں تے بہوں ساریاں پُلیاں بݨایاں ونجڑیاں ہن۔ ایں پلیوں دے ذریعے ہی سمادھی وچ داخل تھیندا ہئی۔ اِتھاں ہک کھوہ وی ہئی۔ کھوہ توں تالاب تک نالیاں آندیاں ہن۔ ہولی ہولی اِیہ کھوہ مٹی نال بھر گیا اتے نالیاں ٹُٹ پھُٹ گئیاں۔ 1992ء وچ بابری مسجد دی شہادت دے بعد ہک مشتعل ہجوم ایں سمادھ کوں وی نقصان پُچایا ہئی۔ انگریز دور حکومت وچ دیوان ساون مل دی سمادھی دا انتظام ایں دے خاندان دے کول ہی ہئی اتے انتظام چلاوݨ کیتے ہک نِکی جی گرانٹ وی ݙتی ویندی ہئی۔
[[ونکی:تاریخ سرائیکستان]]
[[ونکی:تاریخ ملتان]]</text>
      <sha1>69srlhpx26dggmkwnv0wyjztfadbwi4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ملتان دے تاریخی دروازے</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28535</id>
    <revision>
      <id>63370</id>
      <timestamp>2025-06-19T07:32:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sraiki</username>
        <id>12</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;مُلتان دے تریخی دروازے …… لنگھ ڳئیاں ہن صدیاں انہاں دروازیاں توں  مُلتان شہر دا پراݨا قلعہ اَتے فصیل دے اندر آباد شہر آپݨی جغرافیائی اَتے تریخی اہمیت دی وجہ توں پوری دنیا اچ منفرد ہا، شروع اچ ایہ قلعہ ڈو دریاواں دے جزیریاں وچال بݨایا گیا ہا اَتے ایں پرا...&quot; نال ورقہ تخلیق تھیا</comment>
      <origin>63370</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23656" sha1="0memrgyobc3ddc4393qg0avzrs1cicj" xml:space="preserve">مُلتان دے تریخی دروازے …… لنگھ ڳئیاں ہن صدیاں انہاں دروازیاں توں

مُلتان شہر دا پراݨا قلعہ اَتے فصیل دے اندر آباد شہر آپݨی جغرافیائی اَتے تریخی اہمیت دی وجہ توں پوری دنیا اچ منفرد ہا، شروع اچ ایہ قلعہ ڈو دریاواں دے جزیریاں وچال بݨایا گیا ہا اَتے ایں پراݨے قلعے دی سطح آلے دوالے دے علاقیاں توں 150 فٹ اُچی ہئی، اے اُچائی ایندے شکوہ کوں چار چند لاوندی ہئی۔ مُلتان دا اے نہ فتح تھیوݨ آلا قلعہ ڈیڑھ میل دے گھیرا وچ اَٹھ پلو بݨیا ہویا ہا، بہوں اُچائی تے ہووݨ دی وجہ توں ایں قلعے کوں سکندر اعظم توں گھن تے انگریز حملہ آوراں تئیں کوئی وی پہلی کوشش اچ فتح نہیں کر سڳیا۔

تاریخ اے ڈساوݨ توں قاصر ہے جو مُلتان دا اے قلعہ کڈوں اَتے کیہڑے حکمران بݨوایا، بھل 1853ء اچ سر الیگزینڈر کنگھم اتھوں 800 قبل مسیح دے آثار لبھے ہن۔ مُلتان دا اے تریخی قلعہ 1848ء اچ مُلتان تے انگریزاں دے حملے ویلے بہوں وڈی بمباری اَتے بارود دا ذخیرہ پھٹݨ نال ڈھیہہ ڳیا ہا، 1947ء تئیں وی ایں ڈٹھے ہوئے قلعے دی فصیل دے آثار موجود ہن۔ اے فصیل اتنی کشادہ ہئی جو ایندے تے چھے پہرے دار اپݨے گھوڑیاں تے ہکو ویلے ڈوڑ سڳدے ہن۔ ایں قلعے دے 4 تریخی دروازے وی ہن بھل اڄ قلعے دے نال نال انہاں دروازیاں دا وجود وی مک ڳیا ہے لیکن انہاں دروازیاں دا ذکر اڄ وی مُلتان دی تریخ اچ زندہ ہے۔ آؤ مُلتان شہر دے تریخی دروازیاں دے ذکر توں پہلے قلعہ کہنہ دے دروازیاں توں لنگھدے ہیں۔

== قلعہ مُلتان دے پراݨے دروازے ==
قلعہ مُلتان دے پراݨے دروازیاں وچوں ہک دروازہ &quot;دیہہ&quot; دروازہ دے ناں نال مشہور ہا جو قلعے دے لہندے پاسے کھلدا ہا، قیام پاکستان دے بعد دیہہ دروازہ دی جاء تے ہک نواں دروازہ بݨایا ڳیا جئیں کوں &quot;باب القاسم&quot; آکھیا ویندا ہے۔ کجھ مورخین دے نزدیک دیہہ دروازہ کݙاہیں آدیتیا (سجݨ) دیوتا نال منسوب ہا، سرکنگھم جو 1853ء اچ مُلتان دے پراݨے قلعے تے تحقیقی کم کریندے پئے ہن انہاں وی ایں دروازے دا ناں &quot;دیہہ دروازہ&quot; ہی ݙسایا ہے۔ قلعہ کہنہ مُلتان دا ہک دروازہ خضری دروازہ دے ناں نال مشہور ہا، ایں دروازے دے ناں دی وجہ دے پچھے ڈو رائے ݙکھن اچ آندیاں ہن۔ کجھ لوکاں دا خیال ہے جو اے دروازہ مُلتان دے سابق گورنر اَتے دہلی اچ شاہان سادات دے بانی حکمران سید خضر خان نال منسوب ہے۔

کجھ لوک ایں دروازے دا مُنہ دریا راوی دی طرف ہووݨ دی وجہ توں وی خضری آکھدن کیونکہ حضرت خضر دریاواں دے مرشد ہن۔ قلعے دے شمالی مشرقی پاسے کھلݨ آلے خضری دروازے دی طرف حضوری باغ توں وی ہک رستہ آندا ہا. قلعہ کہنہ مُلتان تے تریجھا دروازہ سسکی یا سکھی دروازہ دے ناں نال مشہور ہا، قلعے دے مشرقی پاسے کھلݨ آلے ایں دروازے دے حوالے نال وی ڈو رائے مِلن۔ ہک خیال اے ہے جو ایں دروازے دا مُنہ چونکہ مُلتان دے نیڑھے واقع قلعہ سکہ دی طرف ہا ایں کراہیں ایندا اے ناں رکھیا ڳیا۔ ݙوجھا خیال اے ہے جو ایں دروازے توں باہر نکلدے ہی سامݨے سکھاں دا ہک بہوں وݙا ڳراں ہا ایں کراہیں ایندا اے ناں رکھیا ڳیا۔

قلعہ کہنہ مُلتان تے چوتھا دروازہ &quot;ریڑی دروازہ&quot; اکھویندا ہا جو اڄوکے حسین آگاہی دی طرف کھلدا ہا، اتھاں شاید ڈھلان ہووݨ دی وجہ توں اے ریڑی دروازہ اکھوایا، منشی حکم چند آپݨی کتاب &quot;تواریخ مُلتان&quot; اچ ایں دروازے دا ناں &quot;ہریڑی دروازہ&quot; لکھیا ہے۔ ریڑی دروازہ جتھوں ہک رستہ بہاء الدین زکریاؒ دے مزار اَتے پرہلاد بھگت دے مندر دی طرف ویندا ہے، ایہو اوہ جاء ہے جتھاں 1848ء اچ ڈو انگریز آفیسرز وانز ایگنیو اَتے مسٹر ولیم اینڈرسن تے حملہ کیتا ڳیا ہا، اصل وچ ایہو قلعے دا صدر دروازہ وی ہا.

== مُلتان شہر دے تاریخی دروازے ==
مُلتان شہر آپݨے شروع دے زمانے اچ نہ صرف دریا راوی دے کنارے آباد ہا بلکہ راوی اَتے چناب دا سنگم وی ایندے نیڑے ہی ہا. دریا راوی مُلتان دا قدرتی محافظ ہا جدوں جو چناب دے رستے تجارت تھیندی ہئی. مُلتان شہر دی فصیل 50 فٹ توں اُچی ہئی اَتے ایندے 8 توں وی ودھ دروازے ہن. منشی عبدالرحمن &quot;تاریخ مُلتان&quot; اچ لکھدن جو &quot;ہک دور ہا جو شہر دی ساریاں آبادی فصیل دے اندر محصور ہئی اَتے شہر توں باہر صرف قبرستان اَتے ویرانے ݙکھالی ݙیندے ہن. پراݨے زمانے دے سارے تجارتی مراکز وی شہر دے اندر ہی ہن، شہر دے پراݨے دروازیاں توں نکلݨ آلی ہر سڑک چوک بازار اچ آ تے رَل ویندی ہے جو مرکزی بازار ہے۔

ایویں شہر دے اندر دیاں ساریاں سڑکاں اَتے گلیاں وی آپس اچ مِلیاں ہوئیاں ہن۔ معلوم تھیندا ہے جو انہاں رستیاں دی تعمیر اچ کوئی جنگی و دفاعی حکمت عملی شامل ہئی، اگر کوئی اجنبی حملہ آور شہر اچ داخل تھی ونجے تاں اینکوں دوبارہ باہر نکلݨ دا رستہ نہیں مِل سڳدا، صرف شہر دے رستیاں توں واقف لوک ہی شہر اچ آسانی نال آ جا سڳدن۔&quot;

مُلتان شہر دی قدامت اَتے اندرون شہر آبادی بارے مرزا ابن حنیف آپݨی کتاب &quot;ست دریاواں دی سرزمین&quot; اچ لکھدن &quot;اندرون فصیل مُلتان دیاں گلیاں اَتے سڑکاں توں لنگھدے ہوئے اکثر مینوں خیال آندا ہے جو انہاں گلیاں دے ہیٹھاں گہرائیاں اچ ہزاراں سال پہلے دا اوہ مُلتان سُتا پیا ہے جو صدیاں پہلے بار بار اُجڑدا اَتے آباد تھیندا رہیا۔ فصیل دے اندر مُلتان شہر دی صورتحال ذ ہن وچ رکھو تاں اے حقیقت نِکھر تے سامݨے آسی جو سارا شہر اُچائی تے واقع ہے، گلیاں اَتے بازاراں اچ چلو پھرے تاں بے شمار نشیب و فراز سامݨے آندن۔&quot;

مُلتان شہر دے تریخی دروازیاں وچوں ایں ویلے صرف تری دروازے موجود ہن، باقی دروازیاں دا وجود تاں مک ڳیا ہے لیکن شہر دی زندگی اچ اڄ وی انہاں دروازیاں دا ناں زندہ ہے۔ ایں ویلے مُلتان شہر اچ '''حرم گیٹ، بوہڑ گیٹ''' اَتے '''دہلی گیٹ''' ہی اپݨے تریخی شکوہ نال موجود ہن جدوں جو '''دولت گیٹ، لوہاری گیٹ''' اَتے '''پاک گیٹ''' دا وجود ایں تریخی شہر توں مک ڳیا ہے لیکن شہر دے لوکاں دی زندگی اچ اڄ وی اے دروازے موجود ہن، جیڑھے پاک گیٹ دی جاء تے کوئی دروازہ نہیں لیکن شہری اڄ وی ایں جاء کوں '''پاک گیٹ''' ہی آکھدن۔

شہر دی تہذیبی و ثقافتی زندگی اچ وی انہاں دروازیاں دا بہوں ودھ کردار ہے، وݙے وݙے حکمراناں اَتے حملہ آوراں دے قدماں توں واقف اے دروازے صدیاں دی لنگھݨ دی جاء تے اڄ وی کھڑے ہن۔ مُلتان شہر دی تریخ اچ اندرون شہر دے چھے دروازیاں دے ناں اَتے تریخ تاں مِلدی ہے لیکن کجھ لوکاں دا خیال ہے جو مُلتان شہر دے دروازے ایناں توں وی ودھ ہن۔ ایں خیال کوں ہتھ ایہہ ڳالھ وی لاوندی ہے جو 1886ء اچ شائع تھیوݨ آلے امپئریل گزٹیئر اچ مُلتان شہر دے اندر موجود ڈو ہور دروازیاں دا ذکر کیتا ڳیا ہے۔ امپئریل گزٹیئر دے مطابق &quot;شہر دے اندر ہک وݙا بازار ہے جو ہک چوتھائی میل تئیں پھیلا ہویا ہے اَتے حسین گیٹ توں ولی محمد گیٹ تئیں ویندا ہے۔ اتھوں تری گلیاں شہر دے مختلف دروازیاں دی طرف ویندی پئیاں ہن۔&quot;

&quot;حسین گیٹ&quot; اَتے &quot;ولی محمد گیٹ&quot; دا ذکر مُلتان دی تریخ تے لکھی ونجݨ آلی کسے کتاب اچ موجود نہیں ہے، حسین گیٹ دا ناں حضرت حسین آگاہیؒ نال منسوب معلوم تھیندا ہے جنہاں دا مزار اندرون شہر واقع ہے جدوں جو ولی محمد گیٹ دا ناں مُلتان دے سابق گورنر علی محمد خوگانی دے ناں تے ہے۔ مُلتان دے انہاں تریخی دروازیاں توں اڄ وی لکھاں شہری لنگھدن، آؤ مُلتان دے انہاں تریخی دروازیاں اچ داخل تھیندے ہن۔

==== بوہڑ دروازہ ====
پراݨے حملہ آوراں دے رستے توں مُلتان شہر اچ داخل تھیوݨ تاں ساریاں توں پہلے '''بوہڑ دروازہ''' ہی سامݨے آندا ہے، ایں دروازے دے ناں دی وجہ دے پچھے اتھاں بوہڑ (برگد) دے درختاں دی بہوں وڈی تعداد ݙسائی ویندی ہے۔ کݙاہیں چھتݨار برگداں دی ہک قطار بوہڑ گیٹ توں پُل شوالہ کراس کریندے ہوئے حسن پروانہ قبرستان تئیں ویندی ہئی۔ بوہڑ دروازہ توں ہی پراݨے ویلے مُلتان آوݨ آلے سیاح اَتے تاجر شہر اچ داخل تھیندے ہن، 1334ء اچ ابن بطوطہ جݙݨ اوچ شریف توں ہوندے ہوئے مُلتان آیا تاں ایں دروازے توں شہر اچ داخل تھیوا ہا، اڄوکا بوہڑ گیٹ انگریزاں دے ویلے بݨایا ڳیا ہا کیونکہ پراݨا دروازہ انگریزاں دے مُلتان تے حملے ویلے تباہ تھی ڳیا ہا۔ انگریزاں دی عملداری دے بعد اے دروازہ دوبارہ وی بݨایا ڳیا جیندے اچ چھوٹی اِٹ دے نال وݙی اِٹ دا وی استعمال کیتا ڳیا۔

بوہڑ دروازہ دا ٻاہروالا علاقہ جئیں کوں ہݨ تئیں پراݨے لوک راوی آکھدن، اتھاں اڄ وی '''بَن لوہاراں، بَن موچیاں''' اَتے '''بَن موہانیاں''' دریا دی یادگار دے طور تے زندہ و آباد ہن۔ &quot;بَن&quot; سرائیکی اچ کنارے کوں آکھدن۔ بوہڑ دروازہ دے ٻاہروالے علاقے توں کݙاہیں نالہ علی محمد وی لنگھدا ہا جیندے کنارے مُلتان دا ہک تریخی مندر، شو مندر وی ہا. بوہڑ گیٹ دے اندر داخل تھیوے تاں سڄے پاسے '''محلہ درکھاناں''' اَتے کھبے پاسے '''محلہ شاہ گردیز''' ہے۔ آکھیا ویندا ہے جو مُلتان دے نامور صوفی حضرت یوسف شاہ گردیزؒ جݙݨ مُلتان آئے تاں انہاں بوہڑ گیٹ دے اندر ہی رہائش اختیار کیتی ہئی۔ انہاں ݙینھاں دریا راوی مُلتان شہر دے بلکل نیڑے ہا اَتے ہر سال شہر دی فصیل کوں وݙا ویندھا ہا، ایویں حضرت یوسف شاہ گردیزؒ دے مشوریاں اَتے دعا نال فصیل دوبارہ تعمیر کیتی ڳئی۔ بوہڑ گیٹ توں اندر داخل تھیندے ہی سڄے پاسے النگ حرم گیٹ جدوں جو کھبے پاسے لوہاری گیٹ دی طرف ویندی پئی ہے۔

حرم گیٹ ونجݨ آلی النگ تے ہی کجھ ݙور اڳوں ہک برج ہے جیندے دا تعلق بوہڑ دروازہ نال ہے۔ قیام پاکستان توں پہلے معروف ہندو ادیب فکر تونسوی وی بوہڑ گیٹ دے نیڑے ہی رہندے ہن۔ انہاں آپݨی بائیوگرافی اچ لکھیا ہے جو میں جݙݨ تونسہ توں مُلتان آیا تاں ݙینھ بھر دیواراں تے پینٹ دا کم اَتے شام کوں بوہڑ دروازہ دے باہروں ہک آنے دے ملتانی چنے گھن تے روٹی کھاندا ہا۔

==== حرم دروازہ ====
ایں دروازے دے ناں دی وجہ تسمیہ سلسلہ قادریہ دے معروف بزرگ حضرت موسٰی پاک شہیدؒ دے حوالے نال ہے، 1010ھ اچ آپؒ دی موضع منگے ہٹی دے مقام تے شہادت دے 15 سال بعد آپؒ دے جسد خاکی کوں اچ شریف توں مُلتان منتقل کیتا ڳیا، ایویں ہک قافلے دی شکل اچ گیلانی خاندان مُلتان پُجیا۔ حرم دروازہ دے مقام تے گیلانی خاندان دا حرم یعنی زنانیاں ٹھہرائیاں ڳئیاں تاں ایں دروازے دا ناں '''حرم دروازہ''' پے ڳیا۔ حرم دروازے دے بلکل سامݨے نشاط روڈ ہے جو مُلتان دے پراݨے بازار حسن دی طرف ویندا ہے۔ حرم دروازہ توں ہک رستہ سٹی ریلوے سٹیشن دی طرف وی ویندا ہے۔

حرم دروازہ توں ہک سڑک پاک دروازہ اَتے خونی برج دی طرف ویندی ہے۔ اَتھوں ہی ہک رستہ کینٹ ریلوے سٹیشن اَتے چوک شہیداں دی طرف وی ویندا پیا ہے۔ حرم دروازہ جو ہݨ خستہ حالت اچ موجود ہے، ایں ویلے شہر اچ داخل تھیوݨ کیتے ساریاں توں ودھ ایہو دروازہ استعمال تھیندا ہے۔ قیام پاکستان دے فوری بعد مُلتان دیاں ساریاں تجارتی سرگرمیاں ایں دروازے دے نیڑے ہی ہا، ایں دور اچ سارے مالیاتی اَتے تجارتی ادارے وی حرم گیٹ توں چوک شہیداں اَتے چوک شہیداں توں کینٹ ریلوے سٹیشن تئیں قائم ہن۔ مُلتان دی تہذیبی و ثقافتی زندگی اچ وی ایں دروازے دا وݙا اہم کردار ہے۔ 10 محرم دے ݙینھ وی مُلتان شہر دے سارے اہم ترین تعزیے ݙینھ ݙو وڳے تئیں چوک حرم گیٹ تے جمع تھی ویندن اَتے ایندے بعد اپݨے اپݨے روٹ دی طرف ویندے ہن۔

==== پاک دروازہ ====
مُلتان شہر دے '''پاک دروازہ''' دا وجود شہر دی تریخ اَتے زندگی اچ تاں موجود ہے لیکن اے دروازہ شہر اچ ہݨ کتھائیں ݙکھائی نہیں ݙیندا۔ شہر دی تریخ اے وی ݙساوݨ توں قاصر ہے جو شہر دا اے معروف ترین دروازہ کݙوں ڈھیہہ پیا اَتے کݙوں ایندا ملبہ چُکیا ڳیا۔ پاک دروازہ دی وجہ تسمیہ دے پچھے وی مُلتان دی معروف روحانی شخصیت حضرت موسیٰ پاک گیلانیؒ دی ہی کہانی ہے۔ جݙݨ 1025ھ اچ انہاں دا قافلہ مُلتان پُجیا تاں پاک دروازہ دے مقام تے ہی انہاں دا تابوت رکھیا ڳیا ہا۔ پاک گیٹ اچ داخل تھیندے ہی کھبے پاسے حضرت موسیٰ پاک شہیدؒ دا مزار مرجع خلائق ہے، ایں مزار دا طرز تعمیر وی مُلتان دے تریخی شکوہ دی یادگار ہے۔ اَتھوں ہی مُلتان دا پراݨا صرافہ بازار وی شروع تھیندا ہے جو اڳوں ونڄ تے چوک بازار نال رَل ویندا ہے۔

پاک گیٹ دے سامݨے مُلتان دا پراݨا محلہ '''بھیتی سرائے''' وی ہے، اٹھارہویں اَتے انیسویں صدی اچ مُلتان دی تہذیبی و ثقافتی زندگی اچ اہم ترین کردار ادا کرݨ آلے شاعر، موسیقار، تھیٹر اداکار، مرثیہ نویس اَتے ذاکرین ایں محلے اچ پیدا تھئے ہن۔ پاک گیٹ دے سڄے پاسے ہک النگ دولت گیٹ جدوں جو کھبے پاسے النگ حرم گیٹ کوں ویندی پئی ہے۔

==== دولت دروازہ ====
پاک دروازہ وانگوں مُلتان شہر توں '''دولت دروازہ''' دا وجود وی غائب تھی ڳیا ہے۔ ہݨ دولت دروازہ چوک تے کوئی دروازہ موجود نہیں لیکن شہر دے لوک اڄ وی ایں جاء کوں '''دولت دروازہ''' ہی آکھدن۔ کجھ مورخین دی رائے اچ مُلتان دا قلعہ کݙاہیں دولت دروازہ تئیں آباد ہا۔ ایں دروازے دا ناں دولت دروازہ ہووݨ دے پچھے وی ڈو وجوہات ݙسائیاں ویندن، جنہاں وچوں ہک حوالہ تاں حضرت دولت شاہؒ دے مزار دا ہے جو چوک دے عین وچال اڄ وی موجود ہے، حضرت دولت شاہؒ حضرت بہاء الدین زکریا دے مرید اَتے خدمت گار ہن۔

ݙوجھا حوالہ اے ہے جو ایں دروازے دے اندر مغل بادشاہ اکبر دے دور اچ سکے ڈھالݨ دی ہک ٹکسال لائی ڳئی ہئی، ایں وجہ توں ایں دروازے دا ناں دولت دروازہ پے ڳیا۔ دولت دروازہ دے نال ہی واقع عام خاص باغ وی مُلتان دی سیاسی تریخ دا اہم ترین گواہ ہے، ہک دور ہا جو دیوان ساوݨ مل گورنر مُلتان دے محلات اَتے کچہری ایں باغ اچ ہئی۔ دولت دروازہ توں ہک سڑک [[ملتان|مُلتان]] دی معروف روحانی شخصیت حضرت شاہ شمسؒ دے مزار دی طرف ویندی پئی ہے جدوں جو ہک سڑک دہلی گیٹ دی طرف ویندی پئی ہے۔

==== دہلی دروازہ ====
مُلتان دے '''دہلی دروازہ''' دا ناں ایں کراہیں دہلی دروازہ پے ڳیا جو اتھوں سیدھی سڑک دہلی دی طرف ویندی ہے۔ دہلی دروازہ دے اندر مُلتان دے پراݨے بازار اچ جتھاں مختلف دھاتاں نال متعلق کم تھیندن، اَتھوں ہی ہک نسبتاً تنگ گلی چوک بازار دی طرف ویندی ہے۔ دہلی دروازہ دے اندر ہی مُلتان دا پراݨا محلہ '''کاشی گراں''' اَتے '''محلہ سعید خان قریشی''' وی ہے، شہزادہ مراد بخش جݙݨ مُلتان دا گورنر بݨیا تاں اینے اپݨے استاد نواب سعید خان قریشی جو فارسی دے نابغہ روزگار شاعر ہن کوں دہلی دروازہ دے اندر بہوں ساری اراضی ݙتی، جتھاں انہاں اپݨی زندگی اچ ہی اپݨا محل بݨوایا، باغ لڳوایا اَتے اپݨا مقبرہ وی بݨوایا۔ قیام پاکستان توں پہلے دہلی دروازہ توں باہر نکلدے ہی سامݨے سڑک تے ہک سنگ میل تے &quot;دہلی 424 میل&quot; لکھیا ہویا ݙکھالی آندا ہا. آکھیا ویندا ہے جو کجھ عرصہ پہلے سیٹلائٹ دے ذریعے مُلتان دے دہلی گیٹ اَتے دہلی دے ملتانی گیٹ دی تصویر گھنئی ڳئی تاں خلاء توں اے ݙونہاں دروازے بالکل ہکو ݙوجھے دے سامݨے ݙکھالی ݙتے۔

==== لوہاری دروازہ ====
مُلتان شہر دے نا موجود دروازیاں وچوں ہک '''لوہاری دروازہ''' وی ہے، ایں دروازے دے ناں دے پچھے وی تریخ داناں دیاں مختلف آراء موجود ہن۔ کجھ لوکاں دے خیال اچ ایں دروازے دا ناں ایں کراہیں لوہاری دروازہ پیا جو اتھوں سیدھی سڑک لاہور کوں ویندی ہے جدوں جو ݙوجھا حوالہ اے ہے جو ایں دروازے توں شہر اچ داخل تھیندے ہی لوہے دا کم کرݨ والیاں دیاں ݙکاناں ہن جو ہݨ وی قائم ہن، ایں وجہ توں ایندا ناں لوہاری دروازہ رکھیا ڳیا۔

مُلتان دے معروف صحافی، ادیب حنیف چوہدری دی کتاب &quot;اُفتاݙہ تحریراں&quot; اچ &quot;تاریخ مُلتان دے نویں اوراق&quot; دے ناں توں ہک مضمون شامل ہے جیندے اچ ایں دروازے دی تریخ متعلق بہوں ساریاں نویاں ڳالھاں سامݨے آئیاں ہن۔ حنیف چوہدری لکھدن جو دھنی رام پرتاب گڑھی آپݨی کتاب &quot;سورج کُنڈ دی یاترا&quot; اچ لکھیا ہے جو &quot;پراݨے زمانے اچ ایں دروازے دا ناں لوہا دروازہ ہا، ایں بازار اچ بدیشی ملکاں توں لوہے دا سامان گھن آ تے وکیا ویندا ہا&quot;۔ رام لال نابھوی اپݨے مضمون &quot;پرہلاد بھگت دا شہر&quot; اچ لکھیا ہے جو &quot;بھگت جی دے زمانے اچ ایں دروازے دا ناں (لوراوتی / ایرواتی) ہا۔ انہاں مزید لکھیا ہے جو رگ وید اچ جنہاں دریاواں دا ذکر ہے انہاں اچ لوراوتی / ایرواتی وی ہے جئیں کوں اڄ کل راوی آکھدن۔

شیخ اکرام الحق آپݨی کتاب &quot;ارض مُلتان&quot; اچ لکھدن جو &quot;شاہ جہاں دے عہد اچ پہلے قلیب خان بعد اچ شہزادہ مراد بخش مُلتان دے گورنر رہن۔ شہزادہ مراد بخش نے شہر دی فصیل نویں سروں بݨوائی، قلعہ مُلتان دی مرمت کرائی اَتے لوہاری دروازہ دے باہر گچکاری دا ہک پُل بݨوایا۔&quot;

[[ونکی:تاریخ سرائیکستان]]
[[ونکی:تاریخ ملتان]]</text>
      <sha1>0memrgyobc3ddc4393qg0avzrs1cicj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>63371</id>
      <parentid>63370</parentid>
      <timestamp>2025-06-19T07:40:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sraiki</username>
        <id>12</id>
      </contributor>
      <origin>63371</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23821" sha1="pnt9ubwdfc2oummmggz6re14k9sammu" xml:space="preserve">مُلتان دے تاریخی دروازے …… لنگھ ڳئیاں ہن صدیاں انہاں دروازیاں توں

مُلتان شہر دا پراݨا قلعہ اَتے فصیل دے اندر آباد شہر آپݨی جغرافیائی اَتے تاریخی اہمیت دی وجہ توں پوری دنیا اچ منفرد ہا، شروع اچ ایہ قلعہ ݙو دریاواں دے جزیریاں وچال بݨایا گیا ہا اَتے ایں پراݨے قلعے دی سطح آلے دوالے دے علاقیاں توں 150 فٹ اُچی ہئی، اے اُچائی ایندے شکوہ کوں چار چند لاوندی ہئی۔ مُلتان دا اے نہ فتح تھیوݨ آلا قلعہ ڈیڑھ میل دے گھیرا وچ اَٹھ پلو بݨیا ہویا ہا، بہوں اُچائی تے ہووݨ دی وجہ توں ایں قلعے کوں سکندر اعظم توں گھن تے انگریز حملہ آوراں تئیں کوئی وی پہلی کوشش اچ فتح نہیں کر سڳیا۔

تاریخ اے ݙساوݨ توں قاصر ہے جو مُلتان دا اے قلعہ کڈوں اَتے کیہڑے حکمران بݨوایا، بھل 1853ء اچ سر الیگزینڈر کنگھم اتھوں 800 قبل مسیح دے آثار لبھے ہن۔ مُلتان دا اے تاریخی قلعہ 1848ء اچ مُلتان تے انگریزاں دے حملے ویلے بہوں وڈی بمباری اَتے بارود دا ذخیرہ پھٹݨ نال ڈھیہہ ڳیا ہا، 1947ء تئیں وی ایں ڈٹھے ہوئے قلعے دی فصیل دے آثار موجود ہن۔ اے فصیل اتنی کشادہ ہئی جو ایندے تے چھے پہرے دار اپݨے گھوڑیاں تے ہکو ویلے ڈوڑ سڳدے ہن۔ ایں قلعے دے 4 تاریخی دروازے وی ہن بھل اڄ قلعے دے نال نال انہاں دروازیاں دا وجود وی مک ڳیا ہے لیکن انہاں دروازیاں دا ذکر اڄ وی مُلتان دی تاریخ اچ زندہ ہے۔ آؤ مُلتان شہر دے تاریخی دروازیاں دے ذکر توں پہلے قلعہ کہنہ دے دروازیاں توں لنگھدے ہیں۔

== قلعہ مُلتان دے پراݨے دروازے ==

=== دیہہ دروازہ ===
قلعہ مُلتان دے پراݨے دروازیاں وچوں ہک دروازہ &quot;دیہہ&quot; دروازہ دے ناں نال مشہور ہا جو قلعے دے لہندے پاسے کھلدا ہا، قیام پاکستان دے بعد دیہہ دروازہ دی جاء تے ہک نواں دروازہ بݨایا ڳیا جئیں کوں &quot;باب القاسم&quot; آکھیا ویندا ہے۔ کجھ مورخین دے نزدیک دیہہ دروازہ کݙاہیں آدیتیا (سجݨ) دیوتا نال منسوب ہا، سرکنگھم جو 1853ء اچ مُلتان دے پراݨے قلعے تے تحقیقی کم کریندے پئے ہن انہاں وی ایں دروازے دا ناں &quot;دیہہ دروازہ&quot; ہی ݙسایا ہے۔

=== خضری دروازہ ===
قلعہ کہنہ مُلتان دا ہک دروازہ خضری دروازہ دے ناں نال مشہور ہا، ایں دروازے دے ناں دی وجہ دے پچھے ڈو رائے ݙکھن اچ آندیاں ہن۔ کجھ لوکاں دا خیال ہے جو اے دروازہ مُلتان دے سابق گورنر اَتے دہلی اچ شاہان سادات دے بانی حکمران سید خضر خان نال منسوب ہے۔

کجھ لوک ایں دروازے دا مُنہ دریا راوی دی طرف ہووݨ دی وجہ توں وی خضری آکھدن کیونکہ حضرت خضر دریاواں دے مرشد ہن۔ قلعے دے شمالی مشرقی پاسے کھلݨ آلے خضری دروازے دی طرف حضوری باغ توں وی ہک رستہ آندا ہا.

=== سکھی دروازہ ===
قلعہ کہنہ مُلتان تے تریجھا دروازہ سسکی یا سکھی دروازہ دے ناں نال مشہور ہا، قلعے دے مشرقی پاسے کھلݨ آلے ایں دروازے دے حوالے نال وی ڈو رائے مِلن۔ ہک خیال اے ہے جو ایں دروازے دا مُنہ چونکہ مُلتان دے نیڑھے واقع قلعہ سکہ دی طرف ہا ایں کراہیں ایندا اے ناں رکھیا ڳیا۔ ݙوجھا خیال اے ہے جو ایں دروازے توں باہر نکلدے ہی سامݨے سکھاں دا ہک بہوں وݙا ڳراں ہا ایں کراہیں ایندا اے ناں رکھیا ڳیا۔

=== ریڑی دروازہ ===
قلعہ کہنہ مُلتان تے چوتھا دروازہ &quot;ریڑی دروازہ&quot; اکھویندا ہا جو اڄوکے حسین آگاہی دی طرف کھلدا ہا، اتھاں شاید ڈھلان ہووݨ دی وجہ توں اے ریڑی دروازہ اکھوایا، منشی حکم چند آپݨی کتاب &quot;تواریخ مُلتان&quot; اچ ایں دروازے دا ناں &quot;ہریڑی دروازہ&quot; لکھیا ہے۔ ریڑی دروازہ جتھوں ہک رستہ بہاء الدین زکریاؒ دے مزار اَتے پرہلاد بھگت دے مندر دی طرف ویندا ہے، ایہو اوہ جاء ہے جتھاں 1848ء اچ ڈو انگریز آفیسرز وانز ایگنیو اَتے مسٹر ولیم اینڈرسن تے حملہ کیتا ڳیا ہا، اصل وچ ایہو قلعے دا صدر دروازہ وی ہا.

== مُلتان شہر دے تاریخی دروازے ==
مُلتان شہر آپݨے شروع دے زمانے اچ نہ صرف دریا راوی دے کنارے آباد ہا بلکہ راوی اَتے چناب دا سنگم وی ایندے نیڑے ہی ہا. دریا راوی مُلتان دا قدرتی محافظ ہا جدوں جو چناب دے رستے تجارت تھیندی ہئی. مُلتان شہر دی فصیل 50 فٹ توں اُچی ہئی اَتے ایندے 8 توں وی ودھ دروازے ہن. منشی عبدالرحمن &quot;تاریخ مُلتان&quot; اچ لکھدن جو &quot;ہک دور ہا جو شہر دی ساریاں آبادی فصیل دے اندر محصور ہئی اَتے شہر توں باہر صرف قبرستان اَتے ویرانے ݙکھالی ݙیندے ہن. پراݨے زمانے دے سارے تجارتی مراکز وی شہر دے اندر ہی ہن، شہر دے پراݨے دروازیاں توں نکلݨ آلی ہر سڑک چوک بازار اچ آ تے رَل ویندی ہے جو مرکزی بازار ہے۔

ایویں شہر دے اندر دیاں ساریاں سڑکاں اَتے گلیاں وی آپس اچ مِلیاں ہوئیاں ہن۔ معلوم تھیندا ہے جو انہاں رستیاں دی تعمیر اچ کوئی جنگی و دفاعی حکمت عملی شامل ہئی، اگر کوئی اجنبی حملہ آور شہر اچ داخل تھی ونجے تاں اینکوں دوبارہ باہر نکلݨ دا رستہ نہیں مِل سڳدا، صرف شہر دے رستیاں توں واقف لوک ہی شہر اچ آسانی نال آ جا سڳدن۔&quot;

مُلتان شہر دی قدامت اَتے اندرون شہر آبادی بارے مرزا ابن حنیف آپݨی کتاب &quot;ست دریاواں دی سرزمین&quot; اچ لکھدن &quot;اندرون فصیل مُلتان دیاں گلیاں اَتے سڑکاں توں لنگھدے ہوئے اکثر مینوں خیال آندا ہے جو انہاں گلیاں دے ہیٹھاں گہرائیاں اچ ہزاراں سال پہلے دا اوہ مُلتان سُتا پیا ہے جو صدیاں پہلے بار بار اُجڑدا اَتے آباد تھیندا رہیا۔ فصیل دے اندر مُلتان شہر دی صورتحال ذ ہن وچ رکھو تاں اے حقیقت نِکھر تے سامݨے آسی جو سارا شہر اُچائی تے واقع ہے، گلیاں اَتے بازاراں اچ چلو پھرے تاں بے شمار نشیب و فراز سامݨے آندن۔&quot;

مُلتان شہر دے تاریخی دروازیاں وچوں ایں ویلے صرف تری دروازے موجود ہن، باقی دروازیاں دا وجود تاں مک ڳیا ہے لیکن شہر دی زندگی اچ اڄ وی انہاں دروازیاں دا ناں زندہ ہے۔ ایں ویلے مُلتان شہر اچ '''حرم گیٹ، بوہڑ گیٹ''' اَتے '''دہلی گیٹ''' ہی اپݨے تاریخی شکوہ نال موجود ہن جدوں جو '''دولت گیٹ، لوہاری گیٹ''' اَتے '''پاک گیٹ''' دا وجود ایں تاریخی شہر توں مک ڳیا ہے لیکن شہر دے لوکاں دی زندگی اچ اڄ وی اے دروازے موجود ہن، جیڑھے پاک گیٹ دی جاء تے کوئی دروازہ نہیں لیکن شہری اڄ وی ایں جاء کوں '''پاک گیٹ''' ہی آکھدن۔

شہر دی تہذیبی و ثقافتی زندگی اچ وی انہاں دروازیاں دا بہوں ودھ کردار ہے، وݙے وݙے حکمراناں اَتے حملہ آوراں دے قدماں توں واقف اے دروازے صدیاں دی لنگھݨ دی جاء تے اڄ وی کھڑے ہن۔ مُلتان شہر دی تاریخ اچ اندرون شہر دے چھے دروازیاں دے ناں اَتے تاریخ تاں مِلدی ہے لیکن کجھ لوکاں دا خیال ہے جو مُلتان شہر دے دروازے ایناں توں وی ودھ ہن۔ ایں خیال کوں ہتھ ایہہ ڳالھ وی لاوندی ہے جو 1886ء اچ شائع تھیوݨ آلے امپئریل گزٹیئر اچ مُلتان شہر دے اندر موجود ڈو ہور دروازیاں دا ذکر کیتا ڳیا ہے۔ امپئریل گزٹیئر دے مطابق &quot;شہر دے اندر ہک وݙا بازار ہے جو ہک چوتھائی میل تئیں پھیلا ہویا ہے اَتے حسین گیٹ توں ولی محمد گیٹ تئیں ویندا ہے۔ اتھوں تری گلیاں شہر دے مختلف دروازیاں دی طرف ویندی پئیاں ہن۔&quot;

&quot;حسین گیٹ&quot; اَتے &quot;ولی محمد گیٹ&quot; دا ذکر مُلتان دی تاریخ تے لکھی ونجݨ آلی کسے کتاب اچ موجود نہیں ہے، حسین گیٹ دا ناں حضرت حسین آگاہیؒ نال منسوب معلوم تھیندا ہے جنہاں دا مزار اندرون شہر واقع ہے جدوں جو ولی محمد گیٹ دا ناں مُلتان دے سابق گورنر علی محمد خوگانی دے ناں تے ہے۔ مُلتان دے انہاں تاریخی دروازیاں توں اڄ وی لکھاں شہری لنگھدن، آؤ مُلتان دے انہاں تاریخی دروازیاں اچ داخل تھیندے ہن۔

==== بوہڑ دروازہ ====
پراݨے حملہ آوراں دے رستے توں مُلتان شہر اچ داخل تھیوݨ تاں ساریاں توں پہلے '''بوہڑ دروازہ''' ہی سامݨے آندا ہے، ایں دروازے دے ناں دی وجہ دے پچھے اتھاں بوہڑ (برگد) دے درختاں دی بہوں وڈی تعداد ݙسائی ویندی ہے۔ کݙاہیں چھتݨار برگداں دی ہک قطار بوہڑ گیٹ توں پُل شوالہ کراس کریندے ہوئے حسن پروانہ قبرستان تئیں ویندی ہئی۔ بوہڑ دروازہ توں ہی پراݨے ویلے مُلتان آوݨ آلے سیاح اَتے تاجر شہر اچ داخل تھیندے ہن، 1334ء اچ ابن بطوطہ جݙݨ اوچ شریف توں ہوندے ہوئے مُلتان آیا تاں ایں دروازے توں شہر اچ داخل تھیوا ہا، اڄوکا بوہڑ گیٹ انگریزاں دے ویلے بݨایا ڳیا ہا کیونکہ پراݨا دروازہ انگریزاں دے مُلتان تے حملے ویلے تباہ تھی ڳیا ہا۔ انگریزاں دی عملداری دے بعد اے دروازہ دوبارہ وی بݨایا ڳیا جیندے اچ چھوٹی اِٹ دے نال وݙی اِٹ دا وی استعمال کیتا ڳیا۔

بوہڑ دروازہ دا ٻاہروالا علاقہ جئیں کوں ہݨ تئیں پراݨے لوک راوی آکھدن، اتھاں اڄ وی '''بَن لوہاراں، بَن موچیاں''' اَتے '''بَن موہانیاں''' دریا دی یادگار دے طور تے زندہ و آباد ہن۔ &quot;بَن&quot; سرائیکی اچ کنارے کوں آکھدن۔ بوہڑ دروازہ دے ٻاہروالے علاقے توں کݙاہیں نالہ علی محمد وی لنگھدا ہا جیندے کنارے مُلتان دا ہک تاریخی مندر، شو مندر وی ہا. بوہڑ گیٹ دے اندر داخل تھیوے تاں سڄے پاسے '''محلہ درکھاناں''' اَتے کھبے پاسے '''محلہ شاہ گردیز''' ہے۔ آکھیا ویندا ہے جو مُلتان دے نامور صوفی حضرت یوسف شاہ گردیزؒ جݙݨ مُلتان آئے تاں انہاں بوہڑ گیٹ دے اندر ہی رہائش اختیار کیتی ہئی۔ انہاں ݙینھاں دریا راوی مُلتان شہر دے بلکل نیڑے ہا اَتے ہر سال شہر دی فصیل کوں وݙا ویندھا ہا، ایویں حضرت یوسف شاہ گردیزؒ دے مشوریاں اَتے دعا نال فصیل دوبارہ تعمیر کیتی ڳئی۔ بوہڑ گیٹ توں اندر داخل تھیندے ہی سڄے پاسے النگ حرم گیٹ جدوں جو کھبے پاسے لوہاری گیٹ دی طرف ویندی پئی ہے۔

حرم گیٹ ونجݨ آلی النگ تے ہی کجھ ݙور اڳوں ہک برج ہے جیندے دا تعلق بوہڑ دروازہ نال ہے۔ قیام پاکستان توں پہلے معروف ہندو ادیب فکر تونسوی وی بوہڑ گیٹ دے نیڑے ہی رہندے ہن۔ انہاں آپݨی بائیوگرافی اچ لکھیا ہے جو میں جݙݨ تونسہ توں مُلتان آیا تاں ݙینھ بھر دیواراں تے پینٹ دا کم اَتے شام کوں بوہڑ دروازہ دے باہروں ہک آنے دے ملتانی چنے گھن تے روٹی کھاندا ہا۔

==== حرم دروازہ ====
ایں دروازے دے ناں دی وجہ تسمیہ سلسلہ قادریہ دے معروف بزرگ حضرت موسٰی پاک شہیدؒ دے حوالے نال ہے، 1010ھ اچ آپؒ دی موضع منگے ہٹی دے مقام تے شہادت دے 15 سال بعد آپؒ دے جسد خاکی کوں اچ شریف توں مُلتان منتقل کیتا ڳیا، ایویں ہک قافلے دی شکل اچ گیلانی خاندان مُلتان پُجیا۔ حرم دروازہ دے مقام تے گیلانی خاندان دا حرم یعنی زنانیاں ٹھہرائیاں ڳئیاں تاں ایں دروازے دا ناں '''حرم دروازہ''' پے ڳیا۔ حرم دروازے دے بلکل سامݨے نشاط روڈ ہے جو مُلتان دے پراݨے بازار حسن دی طرف ویندا ہے۔ حرم دروازہ توں ہک رستہ سٹی ریلوے سٹیشن دی طرف وی ویندا ہے۔

حرم دروازہ توں ہک سڑک پاک دروازہ اَتے خونی برج دی طرف ویندی ہے۔ اَتھوں ہی ہک رستہ کینٹ ریلوے سٹیشن اَتے چوک شہیداں دی طرف وی ویندا پیا ہے۔ حرم دروازہ جو ہݨ خستہ حالت اچ موجود ہے، ایں ویلے شہر اچ داخل تھیوݨ کیتے ساریاں توں ودھ ایہو دروازہ استعمال تھیندا ہے۔ قیام پاکستان دے فوری بعد مُلتان دیاں ساریاں تجارتی سرگرمیاں ایں دروازے دے نیڑے ہی ہا، ایں دور اچ سارے مالیاتی اَتے تجارتی ادارے وی حرم گیٹ توں چوک شہیداں اَتے چوک شہیداں توں کینٹ ریلوے سٹیشن تئیں قائم ہن۔ مُلتان دی تہذیبی و ثقافتی زندگی اچ وی ایں دروازے دا وݙا اہم کردار ہے۔ 10 محرم دے ݙینھ وی مُلتان شہر دے سارے اہم ترین تعزیے ݙینھ ݙو وڳے تئیں چوک حرم گیٹ تے جمع تھی ویندن اَتے ایندے بعد اپݨے اپݨے روٹ دی طرف ویندے ہن۔

==== پاک دروازہ ====
مُلتان شہر دے '''پاک دروازہ''' دا وجود شہر دی تاریخ اَتے زندگی اچ تاں موجود ہے لیکن اے دروازہ شہر اچ ہݨ کتھائیں ݙکھائی نہیں ݙیندا۔ شہر دی تاریخ اے وی ݙساوݨ توں قاصر ہے جو شہر دا اے معروف ترین دروازہ کݙوں ڈھیہہ پیا اَتے کݙوں ایندا ملبہ چُکیا ڳیا۔ پاک دروازہ دی وجہ تسمیہ دے پچھے وی مُلتان دی معروف روحانی شخصیت حضرت موسیٰ پاک گیلانیؒ دی ہی کہانی ہے۔ جݙݨ 1025ھ اچ انہاں دا قافلہ مُلتان پُجیا تاں پاک دروازہ دے مقام تے ہی انہاں دا تابوت رکھیا ڳیا ہا۔ پاک گیٹ اچ داخل تھیندے ہی کھبے پاسے حضرت موسیٰ پاک شہیدؒ دا مزار مرجع خلائق ہے، ایں مزار دا طرز تعمیر وی مُلتان دے تاریخی شکوہ دی یادگار ہے۔ اَتھوں ہی مُلتان دا پراݨا صرافہ بازار وی شروع تھیندا ہے جو اڳوں ونڄ تے چوک بازار نال رَل ویندا ہے۔

پاک گیٹ دے سامݨے مُلتان دا پراݨا محلہ '''بھیتی سرائے''' وی ہے، اٹھارہویں اَتے انیسویں صدی اچ مُلتان دی تہذیبی و ثقافتی زندگی اچ اہم ترین کردار ادا کرݨ آلے شاعر، موسیقار، تھیٹر اداکار، مرثیہ نویس اَتے ذاکرین ایں محلے اچ پیدا تھئے ہن۔ پاک گیٹ دے سڄے پاسے ہک النگ دولت گیٹ جدوں جو کھبے پاسے النگ حرم گیٹ کوں ویندی پئی ہے۔

==== دولت دروازہ ====
پاک دروازہ وانگوں مُلتان شہر توں '''دولت دروازہ''' دا وجود وی غائب تھی ڳیا ہے۔ ہݨ دولت دروازہ چوک تے کوئی دروازہ موجود نہیں لیکن شہر دے لوک اڄ وی ایں جاء کوں '''دولت دروازہ''' ہی آکھدن۔ کجھ مورخین دی رائے اچ مُلتان دا قلعہ کݙاہیں دولت دروازہ تئیں آباد ہا۔ ایں دروازے دا ناں دولت دروازہ ہووݨ دے پچھے وی ڈو وجوہات ݙسائیاں ویندن، جنہاں وچوں ہک حوالہ تاں حضرت دولت شاہؒ دے مزار دا ہے جو چوک دے عین وچال اڄ وی موجود ہے، حضرت دولت شاہؒ حضرت بہاء الدین زکریا دے مرید اَتے خدمت گار ہن۔

ݙوجھا حوالہ اے ہے جو ایں دروازے دے اندر مغل بادشاہ اکبر دے دور اچ سکے ڈھالݨ دی ہک ٹکسال لائی ڳئی ہئی، ایں وجہ توں ایں دروازے دا ناں دولت دروازہ پے ڳیا۔ دولت دروازہ دے نال ہی واقع عام خاص باغ وی مُلتان دی سیاسی تاریخ دا اہم ترین گواہ ہے، ہک دور ہا جو دیوان ساوݨ مل گورنر مُلتان دے محلات اَتے کچہری ایں باغ اچ ہئی۔ دولت دروازہ توں ہک سڑک [[ملتان|مُلتان]] دی معروف روحانی شخصیت حضرت شاہ شمسؒ دے مزار دی طرف ویندی پئی ہے جدوں جو ہک سڑک دہلی گیٹ دی طرف ویندی پئی ہے۔

==== دہلی دروازہ ====
مُلتان دے '''دہلی دروازہ''' دا ناں ایں کراہیں دہلی دروازہ پے ڳیا جو اتھوں سیدھی سڑک دہلی دی طرف ویندی ہے۔ دہلی دروازہ دے اندر مُلتان دے پراݨے بازار اچ جتھاں مختلف دھاتاں نال متعلق کم تھیندن، اَتھوں ہی ہک نسبتاً تنگ گلی چوک بازار دی طرف ویندی ہے۔ دہلی دروازہ دے اندر ہی مُلتان دا پراݨا محلہ '''کاشی گراں''' اَتے '''محلہ سعید خان قریشی''' وی ہے، شہزادہ مراد بخش جݙݨ مُلتان دا گورنر بݨیا تاں اینے اپݨے استاد نواب سعید خان قریشی جو فارسی دے نابغہ روزگار شاعر ہن کوں دہلی دروازہ دے اندر بہوں ساری اراضی ݙتی، جتھاں انہاں اپݨی زندگی اچ ہی اپݨا محل بݨوایا، باغ لڳوایا اَتے اپݨا مقبرہ وی بݨوایا۔ قیام پاکستان توں پہلے دہلی دروازہ توں باہر نکلدے ہی سامݨے سڑک تے ہک سنگ میل تے &quot;دہلی 424 میل&quot; لکھیا ہویا ݙکھالی آندا ہا. آکھیا ویندا ہے جو کجھ عرصہ پہلے سیٹلائٹ دے ذریعے مُلتان دے دہلی گیٹ اَتے دہلی دے ملتانی گیٹ دی تصویر گھنئی ڳئی تاں خلاء توں اے ݙونہاں دروازے بالکل ہکو ݙوجھے دے سامݨے ݙکھالی ݙتے۔

==== لوہاری دروازہ ====
مُلتان شہر دے نا موجود دروازیاں وچوں ہک '''لوہاری دروازہ''' وی ہے، ایں دروازے دے ناں دے پچھے وی تاریخ داناں دیاں مختلف آراء موجود ہن۔ کجھ لوکاں دے خیال اچ ایں دروازے دا ناں ایں کراہیں لوہاری دروازہ پیا جو اتھوں سیدھی سڑک لاہور کوں ویندی ہے جدوں جو ݙوجھا حوالہ اے ہے جو ایں دروازے توں شہر اچ داخل تھیندے ہی لوہے دا کم کرݨ والیاں دیاں ݙکاناں ہن جو ہݨ وی قائم ہن، ایں وجہ توں ایندا ناں لوہاری دروازہ رکھیا ڳیا۔

مُلتان دے معروف صحافی، ادیب حنیف چوہدری دی کتاب &quot;اُفتاݙہ تحریراں&quot; اچ &quot;تاریخ مُلتان دے نویں اوراق&quot; دے ناں توں ہک مضمون شامل ہے جیندے اچ ایں دروازے دی تاریخ متعلق بہوں ساریاں نویاں ڳالھاں سامݨے آئیاں ہن۔ حنیف چوہدری لکھدن جو دھنی رام پرتاب گڑھی آپݨی کتاب &quot;سورج کُنڈ دی یاترا&quot; اچ لکھیا ہے جو &quot;پراݨے زمانے اچ ایں دروازے دا ناں لوہا دروازہ ہا، ایں بازار اچ بدیشی ملکاں توں لوہے دا سامان گھن آ تے وکیا ویندا ہا&quot;۔ رام لال نابھوی اپݨے مضمون &quot;پرہلاد بھگت دا شہر&quot; اچ لکھیا ہے جو &quot;بھگت جی دے زمانے اچ ایں دروازے دا ناں (لوراوتی / ایرواتی) ہا۔ انہاں مزید لکھیا ہے جو رگ وید اچ جنہاں دریاواں دا ذکر ہے انہاں اچ لوراوتی / ایرواتی وی ہے جئیں کوں اڄ کل راوی آکھدن۔

شیخ اکرام الحق آپݨی کتاب &quot;ارض مُلتان&quot; اچ لکھدن جو &quot;شاہ جہاں دے عہد اچ پہلے قلیب خان بعد اچ شہزادہ مراد بخش مُلتان دے گورنر رہن۔ شہزادہ مراد بخش نے شہر دی فصیل نویں سروں بݨوائی، قلعہ مُلتان دی مرمت کرائی اَتے لوہاری دروازہ دے باہر گچکاری دا ہک پُل بݨوایا۔&quot;

[[ونکی:تاریخ سرائیکستان]]
[[ونکی:تاریخ ملتان]]</text>
      <sha1>pnt9ubwdfc2oummmggz6re14k9sammu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>عباسی خلافت دے ملتان دے حکمران</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28536</id>
    <revision>
      <id>63374</id>
      <timestamp>2025-06-19T10:21:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sraiki</username>
        <id>12</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;ملتان اُتے عباسی دور خلافت (750ء توں 855ء) دے عاملاں دا تفصیلی جائزہ  == 1. تعارف == [[ملتان]]، جنوبی ایشیا دے قدیم ترین شہراں وچوں ہک ہے جیندے دی تاریخ ہزاراں سالاں اُتے پھیلی ہوئی ہے۔ اوندے دی قدامت ہڑپہ اتے موہنجوداڑو دی تہذیب دے ہم عصر ݙسی ویندی ہے، اتے اے ہمی...&quot; نال ورقہ تخلیق تھیا</comment>
      <origin>63374</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32198" sha1="1kt4vqqe05jmnhsapsvnhddzsei787z" xml:space="preserve">ملتان اُتے عباسی دور خلافت (750ء توں 855ء) دے عاملاں دا تفصیلی جائزہ

== 1. تعارف ==
[[ملتان]]، جنوبی ایشیا دے قدیم ترین شہراں وچوں ہک ہے جیندے دی تاریخ ہزاراں سالاں اُتے پھیلی ہوئی ہے۔ اوندے دی قدامت ہڑپہ اتے موہنجوداڑو دی تہذیب دے ہم عصر ݙسی ویندی ہے، اتے اے ہمیشہ توں ہک اہم تجارتی اتے ثقافتی مرکز رہیا ہے۔ اوندے دی تاریخ سکندر اعظم دے حملے (326 قبل مسیح) توں وی بٖہوں پہلے دی ہے، اتے اے مختلف ہندو راجیاں اتے ہخامنشی سلطنت دے زیرِ اثر وی رہیا ہے۔ مسلماناں دی آمد محمد بن قاسم دے ذریعے 712ء وچ تھئی، جیرھی کہ ملتان دے طویل تاریخی سفر دا ہک اہم موڑ ہئی. عباسی خلافت 750ء وچ بنو امیہ دا تختہ الٹݨ دے بعد قائم تھئی اتے جلدی ہی اسلامی دنیا دی ہک وݙی اتے طاقتور سلطنت بݨ ڳئی. عباسی دور دے پہلے حصے (750ء توں 861ء) کوں خلافت عباسیہ دا عروج دا دور سمجھیا ویندے، جیندے وچ علم، ادب اتے تہذیب و ثقافت دی غیر معمولی ترقی تھئی.   

عباسی خلافت دے تحت، ملتان دی انتظامی حیثیت سندھ دے وݙے صوبے دے ہک اہم حصے دی ہئی۔ محمد بن قاسم دے 712ء وچ فتح کرݨ دے بعد ملتان اتے سندھ مسلماناں دے زیرِ اثر آ ڳئے ہن، اتے عباسی دور وچ، اوندے دے گورنر براہ راست بغداد توں مقرر تھیندے ہن. صوبائی گورنر دی حیثیت نال، سندھ دے حکمراناں دی ذمہ داری ہئی جو اندرونی امن و امان برقرار رکھݨ دے نال نال بیرونی حملیاں توں صوبے دا دفاع کرݨ اتے ہند (ہندوستان) وچ حملے کرݨ دی وی اجازت رکھدے ہن.   

ملتان دی تاریخ عباسی دور توں بٖہوں پہلے شروع تھیندی ہے، جیویں کہ مختلف تاریخی ماخذاں توں پتہ چلدا ہے۔ اے نہ صرف ہڑپہ اتے موہنجوداڑو دا ہم عصر ہئی، بلکہ سکندر اعظم، ہخامنشی سلطنت اتے مختلف ہندو راجیاں دے زیرِ اثر وی رہیا ہے۔ مسلماناں دی آمد اوندے طویل تاریخی سفر دا ہک حصہ ہئی۔ عباسی دور (750ء-855ء) وچ ملتان دی حیثیت ہک صوبائی مرکز دی ہئی، جیرھا کہ سندھ دے وݙے عباسی صوبے دا حصہ ہئی۔ ایں توں اے ظاہر تھیندے کہ عباسی حکمرانی ملتان دی پہلے توں موجودہ گہری تاریخی اتے ثقافتی شناخت اُتے ہک نویں تہہ چاڑھی، نہ کہ اوندے وجود دی بنیاد رکھی۔ ایں سانگے، عباسی عاملاں دا مطالعہ ملتان دی وسیع تر تاریخ دے تناظر وچ کیتا ویسی، جیرھا کہ اوندے لچکدار اتے متنوع کردار کوں اجاگر کریسی۔

اوندے علاوہ، ملتان مرکزی مسلم سلطنتاں دے کنارے اُتے رہیا۔ ایں دا مطلب اے ہے کہ بھانویں اے عباسی حکمرانی دے تحت ہئی، لیکن بغداد وچ مرکزی طاقت دا مرکز کائنی ہئی. ایں پردی حیثیت دا مطلب اے ہئی کہ ملتان دے حکمراناں کوں مقامی حالات، خاص طور اُتے اوندے تجارتی اتے زائرین دی معیشت دی وجہ توں حکومتی حکمت عملیاں کوں ڈھالݨا پوندا ہئی۔ ایں نال حکومتی ڈھانچے وچ ہک لچک پیدا تھئی، جیرھی کہ بعد وچ مقامی خودمختاری دے ابھرن دی بنیاد بݨی۔   

== 2. سندھ اتے ملتان اُتے عباسی حکمرانی (750ء توں 855ء) ==
عباسی خلافت 750ء وچ اموی خلافت دے خاتمے دے بعد قائم تھئی، جیندے نال ہی سندھ، جیندے وچ ملتان وی شامل ہئی، عباسی سلطنت دا حصہ بݨ ڳیا. عباسی دور وچ، سندھ دی انتظامی نگرانی خراسان دے گورنر جنرل دے ذمہ ہئی، جݙاں کہ اموی دور وچ اے عراق دے وائسرائے دے ماتحت ہئی. ایں تبدیلی دا مقصد انتظامی ڈھانچے کوں بہتر بݨاوݨ ہئی اتے مرکزی خلافت دی گرفت کوں مضبوط کرݨ ہئی۔   

عباسی دور (750ء-855ء) دے 105 سالاں وچ، سندھ وچ تقریباً 31 گورنر مقرر تھئے ہن. انہاں وچوں کجھ دا دور حکومت صرف کجھ مہینے یا کجھ ݙینھ دا ہئی، جݙاں کہ کجھ سندھ دی دھرتی اُتے قدم وی نہ رکھ سڳے۔ ایں توں اے ظاہر تھیندے کہ عباسی خلافت دا سندھ اُتے مرکزی کنٹرول وقت دے نال نال کمزور تھیندا پیا ہئی، جیرھا کہ گورنراں دی بار بار تبدیلی اتے عدم استحکام دی وجہ بݨیا. ایں عدم استحکام نے مقامی طاقتور گروہاں کوں خودمختاری حاصل کرݨ دا موقع ݙیتا، جیرھا کہ ایں دور دے اختتام اُتے بنو منبہ اتے حباری خانداناں دے ابھرن دی بنیاد بݨیا۔   

گورنراں کوں بغداد دے خلفاء ولوں مقرر کیتا ویندے ہئی، جیویں کہ ابو العباس السفاح، ابو جعفر المنصور، مہدی، ہارون الرشید، مامون، معتصم، واثق اتے متوکل۔ انہاں دا تقرر مرکزی خلافت دی طاقت اتے اختیار کوں ظاہر کریندا ہئی. سندھ ہک سرحدی صوبہ ہئی، ایں سانگے گورنراں دی ذمہ داری بیرونی حملیاں توں دفاع کرݨ اتے ہند وچ حملے کرݨ دی ہئی، جیرھا کہ اوندے فوجی اتے تزویراتی اہمیت کوں اجاگر کریندا ہئی.   

ایں دور وچ سندھ اتے ملتان وچ قبائلی جھگڑیاں دا عباسی حکمرانی اُتے گہرا اثر پیا۔ خاص طور اُتے داؤد بن یزید المہلبی دے دورِ حکومت (800ء-820ء) وچ قیسی اتے یمانی قبائل دے وچکار شدید قبائلی جھگڑیاں دا ذکر ملدے، جیرھے کہ عباسی اختیار کیتے ہک وݙا چیلنج ہن. اوندے علاوہ، 841-842ء وچ یمانی اتے حجازی قبائل دے وچکار جھگڑے دا وی ذکر ملدے، جیندے نتیجے وچ عمران بن موسیٰ برمکی دا قتل تھیا. ایں توں اے ظاہر تھیندے کہ عباسی گورنراں کوں نہ صرف بیرونی خطرات دا مقابلہ کرݨا پوندا ہئی بلکہ اندرونی قبائلی تقسیم اتے جھگڑیاں کوں وی سنبھالݨا پوندا ہئی۔ ایں اندرونی عدم استحکام نے مرکزی حکومت دی گرفت کوں کمزور کیتا اتے مقامی سرداراں کوں طاقتور بݨݨ دا موقع ݙیتا، جیرھا کہ عباسی دور دے اختتام اُتے خودمختار ریاستاں دے ابھرن دی ہک وݙی وجہ بݨیا۔   

=== عباسی دور (750ء-855ء) وچ سندھ دے گورنراں دی فہرست ===
ایں جدول وچ عباسی دور خلافت (750ء توں 855ء) دے دوران سندھ دے تمام گورنراں دے ناں، انہاں دے دورِ حکومت اتے انہاں دے اقتدار دے خاتمے دی نوعیت درج کیتی ڳئی ہے۔ چونکہ ملتان ایں دور وچ سندھ دے صوبے دا حصہ ہئی، ایں سانگے سندھ دے گورنر ہی ملتان دے &quot;عاملاں&quot; دے طور اُتے خدمات انجام ݙیندے ہن۔ اے جدول قارئین کوں ایں دور دے انتظامی تسلسل اتے حکمراناں دی تبدیلی دی ہک جامع اتے واضح تصویر پیش کریندا ہے۔
{| class=&quot;wikitable&quot;
|ناں
|دور حکومت (عیسوی)
|اقتدار دے خاتمے دی نوعیت
|نوٹس
|-
|منصور بن جمہور الکلبی
|747–751
|بغاوت
|اموی مخالف باغی دے طور اُتے سندھ اُتے قبضہ کیتا، بعد وچ عباسیاں ولوں گورنر مقرر تھیا، لیکن بغاوت کر ݙتی۔
|-
|مغلث العبدی
|751(?)
|قتل
|السفاح یا ابو مسلم ولوں مقرر تھیا۔
|-
|موسیٰ بن کعب التمیمی
|752–754
|مستعفی
|السفاح یا ابو مسلم ولوں مقرر تھیا۔
|-
|عیینہ بن موسیٰ التمیمی
|754–760
|بغاوت
|موسیٰ بن کعب دا پتر۔
|-
|عمر بن حفص ہزرمرد
|760–768
|برطرف
|مہلبی خاندان دا فرد، المنصور ولوں مقرر تھیا۔
|-
|ہشام بن عمرو التغلبی
|768–774
|برطرف
|المنصور ولوں مقرر تھیا۔
|-
|بسطام بن عمرو التغلبی
|774(?)
|برطرف
|ہشام بن عمرو دا بھرا۔
|-
|معبد بن الخلیل التمیمی
|774-775/6
|فوت
|المنصور ولوں مقرر تھیا۔
|-
|محمد بن معبد التمیمی
|775(?)
|برطرف
|معبد بن الخلیل دا پتر۔
|-
|روح بن حاتم المہلبی
|776–778
|برطرف
|مہلبی خاندان دا فرد، المہدی ولوں مقرر تھیا۔
|-
|نصر بن محمد الخزاعی
|778–781
|فوت
|المہدی ولوں مقرر تھیا۔
|-
|الزبیر بن العباس
|781(?)
|برطرف
|المہدی ولوں مقرر تھیا، کݙاہیں سندھ نہ ڳیا۔
|-
|صفیہ بن عمرو التغلبی(?)
|781–782
|برطرف
|ہشام بن عمرو دا بھرا، المہدی ولوں مقرر تھیا۔
|-
|لیث بن طریف
|782–785
|برطرف
|المہدی ولوں مقرر تھیا۔
|-
|محمد بن لیث
|785–786
|برطرف
|لیث بن طریف دا پتر، الہادی دے دور وچ مقرر تھیا۔
|-
|لیث بن طریف
|786 توں
|برطرف
|دوبارہ مقرر تھیا، ہارون الرشید ولوں۔
|-
|سالم الیونسی/برنوسی
|780s
|فوت
|ہارون الرشید ولوں مقرر تھیا۔
|-
|ابراہیم بن سالم الیونسی/برنوسی
|780s
|برطرف
|سالم دا پتر۔
|-
|اسحاق بن سلیمان الہاشمی
|790 توں
|برطرف
|ہارون الرشید دا چچا زاد، اوندے ولوں مقرر تھیا۔
|-
|محمد بن طیفور الحمیری(?)
|790s
|برطرف
|ہارون الرشید ولوں مقرر تھیا۔
|-
|کثیر بن سلم الباہلی
|790s
|برطرف
|قتیبہ بن مسلم دا پوتا، اپݨے بھرا سعید بن سلم کیتے نائب گورنر۔
|-
|محمد بن عدی التغلبی
|790s
|مستعفی
|ہشام بن عمرو دا بھتیجا، بصرہ دے گورنر ولوں مقرر تھیا۔
|-
|عبدالرحمٰن بن سلیمان
|790s
|مستعفی
|ہارون الرشید یا محمد بن عدی ولوں مقرر تھیا۔
|-
|عبداللہ بن علاء الضبی
|790s
|غیر متعین
|عبدالرحمٰن بن سلیمان ولوں مقرر تھیا۔
|-
|ایوب بن جعفر الہاشمی
|800 تک
|فوت
|ہارون الرشید دا چچا زاد، اوندے ولوں مقرر تھیا۔
|-
|داؤد بن یزید المہلبی
|800–820
|فوت
|مہلبی خاندان دا آخری گورنر، ہارون الرشید ولوں مقرر تھیا۔
|-
|بشر بن داؤد المہلبی
|820–826
|بغاوت
|داؤد بن یزید دا پتر، المامون ولوں عہدے دی تصدیق تھئی۔
|-
|حاجب بن صالح
|826
|کڈھ ݙیتا
|المامون ولوں مقرر تھیا۔
|-
|غسان بن عباد
|828–831
|مستعفی
|المامون ولوں مقرر تھیا۔
|-
|موسیٰ بن یحیٰ البرمکی
|831–836
|فوت
|برمکی خاندان دا فرد، غسان بن عباد ولوں مقرر تھیا۔
|-
|عمران بن موسیٰ البرمکی
|836 توں
|قتل
|موسیٰ بن یحیٰ دا پتر۔
|-
|عنبسہ بن اسحاق الضبی
|840s
|برطرف
|اتاخ الترکی کیتے نائب گورنر۔
|-
|ہارون بن ابی خالد المروذی
|854 تک
|قتل
|المتوکل ولوں مقرر تھیا۔
|-
|عمر بن عبدالعزیز الحباری
|854–861 (خودمختار گورنر 861–884)
|المتوکل دے قتل دے بعد خودمختار تھیا، 884 وچ فوت تھیا
|المتوکل ولوں مقرر تھیا۔
|}
  

ایں جدول وچ گورنراں دی مختصر مدت اتے عباسی مرکز دے کمزور ہوندے کنٹرول دا ہک واضح نمونہ ݙیکھیا ویندے ہے۔ ایں توں اے پتہ چلدا ہے کہ عباسی خلافت دا سندھ اُتے مرکزی کنٹرول وقت دے نال نال کمزور تھیندا پیا ہئی، جیرھا کہ گورنراں دی بار بار تبدیلی اتے عدم استحکام دی وجہ بݨیا۔ ایں عدم استحکام نے مقامی طاقتور گروہاں کوں خودمختاری حاصل کرݨ دا موقع ݙیتا، جیرھا کہ ایں دور دے اختتام اُتے بنو منبہ اتے حباری خانداناں دے ابھرن دی بنیاد بݨیا۔

== 3. ملتان دے اہم عباسی عاملاں اتے انہاں دیاں پالیسیاں ==
عباسی دور وچ سندھ اتے ملتان اُتے حکمرانی کرݨ آلے کئی گورنراں نے ایں خطے دی تاریخ اُتے گہرے اثرات چھوڑے۔ انہاں وچوں کجھ اہم عاملاں اتے انہاں دیاں پالیسیاں دا جائزہ پیش کیتا ویندے ہے۔

ابتدائی عباسی گورنراں وچ منصور بن جمہور الکلبی (750ء-751ء) شامل ہن، جیرھے اموی مخالف باغی دے طور اُتے سندھ اُتے قبضہ کیتا ہئی اتے بعد وچ عباسیاں ولوں گورنر مقرر تھئے، لیکن جلدی ہی بغاوت کر ݙتی. اوندے بعد موسیٰ بن کعب التمیمی (752ء-754ء) آئے، جیرھے السفاح یا ابو مسلم ولوں مقرر تھئے اتے مستعفی تھئے. عمر بن حفص ہزرمرد (760ء-768ء) مہلبی خاندان دے ہک فرد ہن اتے المنصور ولوں مقرر تھئے. اوندے دور وچ قبائلی جھگڑے دوبارہ شروع تھئے، خاص طور اُتے یمنیاں اتے نزاریاں دے وچکار، جیرھے کہ ایں خطے دے انتظامی چیلنجاں کوں ظاہر کریندے ہن.   

ہشام بن عمرو التغلبی (768ء-774ء) ہک غیر معمولی باصلاحیت گورنر ہن جینکوں خلیفہ المنصور ولوں 768ء وچ مقرر کیتا ڳیا ہئی. اوندے چھ سالہ دورِ حکومت وچ ہشام نے کئی کامیابیاں حاصل کیتیاں۔ اوندے انہاں ساریاں علاقیاں کوں دوبارہ عباسی خلافت وچ شامل کیتا جیرھے کہ اوندے پیشرو دے دور وچ بغاوتاں دی وجہ توں وکھ تھئے ہن۔ خاص طور اُتے، اوندے ملتان اُتے حملہ کیتا اتے اونکوں دوبارہ خلافت وچ شامل کیتا. اوندے علاوہ، اوندے کارکوٹہ خاندان دے علاقیاں اُتے وی حملہ کیتا اتے سونا اتے غلام حاصل کیتے۔ اوندے بھروچ دے نیڑے گندھار اُتے وی حملہ کیتا اتے اونکوں خلافت وچ شامل کر ݙیتا، جتھے اوندے ہک مندر کوں مسمار کر تے ہک مسجد تعمیر کیتی. اوندے دورِ حکومت دی ہک اہم خصوصیت اے ہئی جو اوندے اسلامی اثر و رسوخ کوں ہند دے علاقیاں وچ پھیلاوݨ دی کوشش کیتی۔ اوندے سندھ اتے عرباں دے وچکار فکری تعلقات قائم کرݨ وچ وی وݙا کردار ادا کیتا، جیرھا کہ بعد وچ عرب-اسلامی خلافت دے ݙوجھے حصیاں کوں وی مثبت طور اُتے متاثر کیتا. ایں توں پتہ چلدا ہے کہ ہشام صرف ہک فوجی فاتح کائنی ہئی، بلکہ ہک وژنری منتظم وی ہئی جیرھا عباسی ثقافتی اتے فکری توسیع کوں ہند دے سرحدی علاقیاں وچ فروغ ݙیوݨ چاہندا ہئی۔ اوندے اقدامات نے نہ صرف عباسی اختیار کوں مضبوط کیتا بلکہ ایں خطے وچ اسلامی تہذیب دے بیج وی بوئے۔   

داؤد بن یزید المہلبی (800ء-820ء) خلیفہ ہارون الرشید ولوں 800ء وچ سندھ دے گورنر مقرر تھئے اتے اوندے 20 سال توں ودھ عرصے تک حکومت کیتی، جیرھا کہ عباسی دور دے ابتدائی گورنراں وچوں سب توں طویل دور حکومت ہئی. اوندے دورِ حکومت دا آغاز سندھ وچ قیسی اتے یمانی قبائل دے وچکار شدید قبائلی جھگڑیاں اتے سیاسی سازشاں دے وچکار تھیا. داؤد نے شروع وچ اپݨے بھرا المغیرہ کوں منصورہ دا کنٹرول سنبھالݨ کیتے بھیجیا، لیکن شہر دے لوکاں بغاوت کر ݙتی اتے اونکوں کڈھ ݙیتا۔ بعد وچ داؤد خود وݙی طاقت نال سندھ وچ داخل تھیا اتے منصورہ دا محاصرہ کیتا، جیندے اُتے اوندے کجھ مہینیاں بعد قبضہ کر ݙیتا. اوندے قیسی قبائل دے خلاف سخت کارروائیاں کیتیاں اتے منصورہ وچ 20 ݙینھ تک قتل و غارت دا بازار گرم رہیا۔ اوندے ایں سخت ہتھیں کارروائی کوں خلیفہ ہارون الرشید دی حمایت حاصل ہئی. اوندے دورِ حکومت وچ بٖہوں سارے سکے جاری کیتے ڳئے، جیرھے کہ اوندے مرکزی انتظامی کنٹرول اتے سندھ کوں عباسی معاشی نیٹ ورک وچ شامل کرݨ دی گواہی ݙیندن. داؤد بن یزید المہلبی دا تقرر سندھ وچ شدید قبائلی جھگڑیاں دے تناظر وچ تھیا ہئی۔ اوندے سخت ہتھیں کارروائیاں، خاص طور اُتے قیسی قبائل دے خلاف، نے عباسی اختیار کوں دوبارہ قائم کیتا اتے صوبے وچ ہک حد تک استحکام ݙیتا۔ اوندے طویل دورِ حکومت اتے سکے جاری کرݨ نال اوندے مضبوط انتظامی کنٹرول دا پتہ چلدا ہے۔ تاہم، اوندے تشدد آلے اقدامات اتے قبائلی جھگڑیاں وچ ہک فریق دی حمایت کرݨ دا مطلب اے ہئی جو اوندے حکمرانی نے ہک گہری تقسیم چھوڑی ہوسی۔ ایں توں اے ظاہر تھیندے کہ عباسی مرکز سندھ وچ اپݨی گرفت برقرار رکھݨ کیتے طاقت دے استعمال توں گریز کائنی کریندا ہئی، لیکن ایں طرحاں دی پالیسیاں نے مقامی آبادی اتے قبائل دے وچکار ناراضگی پیدا کیتی ہوسی، جیرھا کہ بعد وچ مرکزی اختیار دے کمزور ہوندے ہی مقامی خودمختاری دے ابھرن دی ہک وجہ بݨ سڳدی ہئی۔   

9ویں صدی دے وسط تک، عباسی اختیار دی کمزوری واضح تھئی۔ عمران بن موسیٰ البرمکی، جیرھے موسیٰ بن یحییٰ برمکی دے پتر ہن اتے اوندے بعد گورنر بݨے ہن، اونکوں 841-842ء وچ یمانی اتے حجازی قبائل دے وچکار ہک جھگڑے وچ قتل کر ݙیتا ڳیا. ایں عدم استحکام دا فائدہ عمر بن عبدالعزیز الحباری (854ء-861ء) نے چاتا۔ اونکوں خلیفہ المتوکل ولوں 854ء وچ گورنر مقرر کیتا ڳیا ہئی۔ المتوکل دی 861ء وچ موت دے بعد تھیوݨ آلے انتشار دے بعد، عمر بن عبدالعزیز نے خودمختاری دا اعلان کر ݙیتا، بھانویں اوندے خطبہ عباسی خلیفہ دے ناں اُتے پڑھݨا جاری رکھیا۔ ایں طرحاں عمر حباری خاندان دا بانی بݨیا، جیرھا کہ سندھ اُتے 861ء توں 884ء تک خودمختار حکمرانی کیتی. ایں توں اے ظاہر تھیندے کہ 855ء دی آخری حد صرف ہک انتظامی تبدیلی کائنی ہئی، بلکہ عباسی خلافت دی سندھ اُتے گرفت دے خاتمے اتے مقامی خانداناں (جیویں کہ حباری اتے بنو منبہ) دے ابھرن دی شروعات دی نشاندہی کریندی ہئی۔ ایں دا مطلب اے ہئی کہ ملتان، جیرھا کہ سندھ دا حصہ ہئی، وی ایں وݙی تبدیلی توں متاثر تھیا اتے اوندے حکمرانی دی نوعیت وچ تبدیلی آوݨ لڳ پئی۔   

== 4. عباسی دور دے اختتام اُتے ملتان دی خودمختاری اتے بنو منبہ دی حکمرانی ==
9ویں صدی دے وسط تک، سندھ وچ عباسی اختیار بتدریج کمزور تھیندا ڳیا۔ مرکزی حکومت دی اتھارٹی گھٹݨ نال، ایں خطے وچ عدم مرکزیت دا دور شروع تھیا. ایں کمزوری دا فائدہ چیندے ہوئے، بنو منبہ (جینکوں بنو سامہ وی آکھیا ویندے) دے عرب قبیلے نے ملتان اُتے حکمرانی قائم کر ݙتی اتے بنو منبہ دی امارت قائم کیتی، جیرھی کہ اڳلے ہک صدی تک قائم رہی۔ ایں امارت دا آغاز تقریباً 855ء وچ تھیا. بنو منبہ نے تقریباً 861-864ء وچ عباسی باغی نائب توں اقتدار حاصل کیتا۔ اوندے اتے اوندے جانشیناں نے عباسیاں کوں وفاداری ݙتی اتے خلیفہ دے ناں اُتے خطبہ پڑھدے ہن، جیرھا کہ ہک رسمی تسلیم شدگی کوں ظاہر کریندا ہئی.   

بنو منبہ قریش قبیلے توں تعلق رکھݨ دا دعویٰ کریندے ہن. محمد III (محمد بن القاسم بن منبہ) کوں بنو منبہ (سامد) دے پہلے حکمراناں وچوں ہک ݙسیا ویندے، جیرھے اوندے ملتان کوں فتح کیتا اتے اپݨے ہندو لقب &quot;مہرادیو&quot; (سورج دیوتا) دے ناں اُتے چاندی دے سکے جاری کیتے. ایں دور وچ ملتان دے سورج مندر کوں شہر دے سب توں زیادہ آبادی آلے حصے وچ واقع ݙسیا ڳیا، اتے اوندے توں مسلم حکمراناں کوں بٖہوں زیادہ ٹیکس آمدنی حاصل تھیندی ہئی، کجھ حساباں دے مطابق ریاست دی آمدنی دا 30% تک. ایں دور وچ شہر دا عربی لقب &quot;فرج بیت الذہب&quot; (سونے دا سرحدی گھر) ہئی، جیرھا کہ شہر دی معیشت کیتے مندر دی اہمیت کوں ظاہر کریندا ہئی. بنو منبہ دی حکمرانی دے دوران، ملتان کوں طاقت، وقار اتے خوشحالی حاصل تھئی.   

عباسی مرکز توں خودمختاری دے بعد ملتان دی ہک منفرد &quot;مرکنٹائل کاسموپولیس&quot; دے طور اُتے ترقی تھئی۔ ملتان ہک &quot;مرکنٹائل کاسموپولیس&quot; ہئی جیندے دی معیشت تجارت اتے زیارت اُتے مبنی ہئی. اونکوں &quot;فرج بیت الذہب&quot; (سونے دا سرحدی گھر) آکھیا ویندے ہئی اتے اوندے سورج مندر توں حاصل تھیوݨ آلی وݙی ٹیکس آمدنی اوندے دی معاشی خوشحالی دا ہک وݙا ذریعہ ہئی. ایں توں اے ظاہر تھیندے کہ ملتان دی معاشی خوشحالی اوندے جغرافیائی محل وقوع (وسطی ایشیائی کارواناں دا مرکز) اتے اوندے مقامی حکمراناں دی لچکدار پالیسیاں (مذہبی قدامت پسندی دے نفاذ وچ نرمی) دا نتیجہ ہئی. ایں معاشی طاقت نے اونکوں مرکزی عباسی اختیار دے کمزور ہوندے ہی خودمختار بݨݨ دی صلاحیت ݙیتی اتے اوندے ہک منفرد ثقافتی اتے سماجی ڈھانچہ کوں فروغ ݙیتا جیرھا کہ متنوع آبادی کوں ایڈجسٹ کریندا ہئی۔   

بنو منبہ دی &quot;میٹاڈوکسی&quot; اتے مذہبی رواداری دی پالیسی دا مقامی حکمرانی اُتے گہرا اثر پیا۔ بنو منبہ دی حکمرانی دے تحت &quot;میٹاڈوکسی، پرہیزگارانہ اتے تجارتی عالمگیریت&quot; دی پالیسی اپنائی ڳئی. اوندے علاوہ، &quot;مذہبی قدامت پسندی دے نفاذ اتے عقیدے دے نظام دے کنٹرول کیتے ریاستی اقدامات نرم ہن&quot;. ایں توں اے پتہ چلدا ہے کہ بنو منبہ نے ہک عملی اتے لچکدار نقطہ نظر اپنایا، جیرھا کہ اوندے متنوع آبادی (جس وچ ہندو اتے بعد وچ قرامطی وی شامل ہن) کوں اکٹھا رکھݨ اتے تجارتی سرگرمیاں کوں فروغ ݙیوݨ کیتے ضروری ہئی۔ ایں مذہبی رواداری نے نہ صرف سماجی ہم آہنگی برقرار رکھی بلکہ ملتان کوں ہک پرکشش تجارتی مرکز وی بݨایا، جیرھا کہ اوندے خودمختار حیثیت کوں مضبوط کیتا۔ ایں نال اوندے بعد وچ اسماعیلی اثر و رسوخ دے قبول کرݨ دی راہ ہموار تھئی۔   

=== بنو منبہ دے تحت ملتان دی سماجی، اقتصادی اتے ثقافتی خصوصیات ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|خصوصیت
|تفصیل
|ماخذ
|-
|'''سماجی ڈھانچہ'''
|آبادی متنوع ہئی جیندے وچ قدامت پسند اتے غیر قدامت پسند رجحانات موجود ہن۔ مذہبی رواداری دی پالیسی اپنائی ڳئی، جیندے نال عقیدے دے نظام دے کنٹرول کیتے ریاستی اقدامات نرم ہن۔ شہر دے زیادہ تر لوک عرب ہن۔
|   
|-
|'''معیشت'''
|ملتان ہک وݙا تجارتی مرکز (مرکنٹائل کاسموپولیس) ہئی، جیندے دی معیشت تجارت اتے زیارت اُتے مبنی ہئی۔ اے وسطی ایشیائی کارواناں دے اجتماع دا مرکز ہئی۔ سورج مندر توں حکومتی آمدنی دا ہک وݙا حصہ (30% تک) حاصل تھیندا ہئی، جیندے نال اونکوں &quot;فرج بیت الذہب&quot; (سونے دا سرحدی گھر) آکھیا ویندے ہئی۔
|   
|-
|'''ثقافتی پہلو'''
|عربی اتے فارسی زباناں بولی ویندیاں ہن۔ علم و ادب دی ترقی ہئی، اتے صوفی بزرگاں دی آمد نال روحانی مرکز بݨیا۔ شہر وچ چنگے آداب اتے چنگا رہݨ سہݨ ہئی۔
|   
|-
|'''حکومتی پالیسیاں'''
|حکمراناں نے میٹاڈوکسی، پرہیزگارانہ اتے تجارتی عالمگیریت دی پالیسی اپنائی۔ مذہبی قدامت پسندی دے نفاذ کیتے ریاستی اقدامات نرم ہن، جیندے نال متنوع مذہبی اتے تجارتی سرگرمیاں کوں فروغ ملیا۔
|   
|}

== 5. نتیجہ ==
750ء توں 855ء دے عباسی دور وچ، ملتان سندھ دے وݙے عباسی صوبے دا ہک اہم حصہ ہئی، جیندے اُتے بغداد توں مقرر کردہ گورنر حکمرانی کریندے ہن۔ ایں دور دے ابتدائی سالاں وچ، عباسی خلافت نے سندھ اتے ملتان اُتے اپݨا کنٹرول مضبوط کرݨ دی کوشش کیتی، خاص طور اُتے ہشام بن عمرو التغلبی جیہے گورنراں دے ذریعے جیرھے علاقائی توسیع اتے انتظامی استحکام کیتے جانے ویندے ہن۔ ہشام نے نہ صرف بغاوتاں کوں کچليا اتے ملتان کوں دوبارہ خلافت وچ شامل کیتا، بلکہ اوندے اسلامی اثر و رسوخ کوں ہند دے علاقیاں وچ پھیلاوݨ دی کوشش کیتی اتے سندھ اتے عرباں دے وچکار فکری تعلقات قائم کیتے۔

تاہم، 9ویں صدی دے وسط تک، مرکزی عباسی اختیار بتدریج کمزور تھیندا ڳیا، جیندے نال سندھ اتے اوندے اہم شہراں جیویں کہ ملتان وچ عدم استحکام اتے مقامی خودمختاری دا رجحان ودھیا۔ قبائلی جھگڑے اتے گورنراں دی بار بار تبدیلی نے عباسی مرکز دی گرفت کوں ہور کمزور کیتا، جیندے نتیجے وچ 855ء دے نیڑے عمر بن عبدالعزیز الحباری جیہے مقامی حکمراناں نے خودمختاری حاصل کر ڳیدھی۔ ایں دور دے اختتام اُتے عباسی خلافت دی سندھ اُتے گرفت کمزور تھئی اتے مقامی خانداناں، جیویں کہ حباری اتے بنو منبہ، دے ابھرن دی شروعات تھئی۔

عباسی دور نے ملتان وچ اسلامی حکمرانی کوں مستحکم کیتا اتے اونکوں اسلامی دنیا دے وݙے تجارتی نیٹ ورک نال جوڑیا۔ ایں دور وچ ملتان ہک اہم تجارتی مرکز دے طور اُتے ابھریا، جیرھا کہ &quot;سونے دا سرحدی گھر&quot; دے ناں نال مشہور تھیا۔ اوندے دی معاشی خوشحالی اوندے جغرافیائی محل وقوع اتے اوندے مقامی حکمراناں دی لچکدار پالیسیاں دا نتیجہ ہئی، خاص طور اُتے بنو منبہ دی &quot;میٹاڈوکسی&quot; اتے مذہبی رواداری دی پالیسی، جیرھی کہ اوندے متنوع آبادی کوں اکٹھا رکھݨ اتے تجارتی سرگرمیاں کوں فروغ ݙیوݨ وچ مدد کیتی۔

عباسی دور دے اختتام اُتے مقامی خانداناں جیویں کہ بنو منبہ دی خودمختاری دا آغاز تھیا، جیرھا کہ ملتان دی تاریخ وچ ہک نویں باب دی شروعات ہئی اتے اوندے بعد دے اسماعیلی اتے غزنوی دور دی بنیاد بݨی۔ ایں دور دی انتظامی، سماجی اتے اقتصادی پالیسیاں نے ملتان دی منفرد شناخت کوں شکل ݙیوݨ وچ اہم کردار ادا کیتا، جیرھا کہ اوندے بعد دے ادوار وچ وی برقرار رہیا۔

== ٻیا ݙیکھو ==

* [[اموی خلافت دے ملتان دے حکمران]]

[[ونکی:تاریخ سرائیکستان]]</text>
      <sha1>1kt4vqqe05jmnhsapsvnhddzsei787z</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>