وکیپیڈیا skrwiki https://skr.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%DB%81%D9%84%D8%A7_%D9%BE%D8%B1%D8%AA MediaWiki 1.45.0-wmf.9 first-letter میڈیا خاص ڳالھ مہاڑ ورتݨ آلا ورتݨ آلے نال ڳالھ مہاڑ وکیپیڈیا وکیپیڈیا ڳالھ مہاڑ فائل فائل ڳالھ مہاڑ میڈیا وکی میڈیا وکی ڳالھ مہاڑ سانچہ سانچہ ڳالھ مہاڑ مدد مدد ڳالھ مہاڑ ونکی ونکی ڳالھ مہاڑ TimedText TimedText talk ماڈیول ماڈیول ڳالھ مہاڑ Event Event talk 0 13347 63634 63619 2025-07-10T16:37:12Z Ismail Saraikistani 3155 /* قوتِ متخیلہ ۱ */ 63634 wikitext text/x-wiki مصنف : '''حضرت [[خواجہ شمس الدین عظیمی]]''' '''نانواں:''' روحانی طالب علماں دے ناں (سرائیکی ترجمہ: اسماعیل بھٹہ) ==عرضِ مشتاق احمد عظیمی== ممتاز روحانی اسکالر مرشد کریم حضرت [[خواجہ شمس الدین عظیمی]] نے ویھ سال پہلے نوع انسانی کوں پر سکون زندگی توں آشنا کرݨ کیتے ہک تحریک دا آغاز کیتا ہئی۔ ایں سلسلے اچ انہاں نے قومی اخبارات اچ کالم لکھے، کتاباں تصنیف کیتے۔ روحانی ڈائجسٹ کراچی، پاکستان تے روحانی ڈائجسٹ انٹرنیشنل اردو، انگلش برطانیہ توں جاری کیتا۔ پاکستان دے چھوٹے وݙے شہراں تے برطانیہ، امریکہ، کینیڈا، فرانس، بھارت، متحدہ عرب امارات دے ٹیلی ویژن، ریڈیو تے انٹرویو نشر تھئے۔ وݙے وݙے ہالاں اچ تقریراں کیتے۔ ہک مربوط تے منظم روحانی پلیٹ فارم تے پاکستان تے بیرون پاکستان ممالک اچ مراقبہ ہال دے ناں نال خانقاہی نظام قائم کیتا۔ ایں وقت پاکستان تے بیرون ممالک اچ ۸۳ مراکز (مراقبہ ہال) خدمت خلق وچ مصروف ہن۔ میݙے مرشد کریم تے حضور قلندر بابا اولیاءؒ دے فیض تے سیدنا حضور علیہ الصلوٰۃُ والسلام دی رحمت نال اللہ تعالٰی دا خصوصی کرم ہے کہ انہاں دے پیغام کوں نہ صرف اللہ دی مخلوق نے سݨا بلکہ ایندے تے عمل وی کیتا۔ نتیجے وچ لوگاں دی ہک وݙی تعداد پر سکون زندگی گزریندی پئی ہے۔ حضرت خواجہ شمس الدین عظیمی دے مرشد کریم حضور قلندر بابا اولیاءؒ دی رباعی دے مطابق: ساقی کا کرم ہے میں کہاں کا مے نوش مجھ ایسے ہزارہا کھڑے ہیں خاموش مے خار عظیم برخیا حاضر ہے افلاک سے آ رہی ہے آواز سروش عظیمی بھیݨاں بھرواں دے شب و روز سرور و کیف نال مامور ہن۔ مرشد کریم خانوادہ سلسلہ عظیمیہ نے 1980ء توں 1982ء تک روحانی اسباق تے پیغمبرانہ طرز فکر نال متعلق جیہڑے لیکچرز ݙتن انہاں وچوں چند لیکچرز ‘‘پیراسائیکالوجی‘‘ دے ناں نال قارئین دی خدمت اچ پیش کیتے ویندن۔ میکوں یقین ہے کہ موجودہ تے آوݨ والی نسل کیتے اے لیکچرز مشعلِ راہ بݨسن تے انہاں نال نوع انسانی دے علم اچ قابل قدر ذخیرہ تھیسی۔ میݙا مشاہداتی تجربہ ہے کہ ایں علمی ورثے کوں اگر یکسوئی تے ذہنی تفکر دے نال پڑھا ونڄے تاں قاری کیتے ماورائی دنیا دے دروازے کھل ویندن۔ کتاب پیراسائیکالوجی دی ودھدی ہوئی مقبولیت دے پیش نظر ایں کتاب دی اصل کوں جیہڑی کہ مرشد کریم نے تجویز فرمائی ہئی برقرار رکھا ڳئے۔ امید ہے کہ کتاب دا اے نواں ایڈیشن تہاکوں پسند آسی۔ میاں مشتاق احمد عظیمیؔ روحانی فرزند حضرت خواجہ شمس الدین عظیمیؔ مراقبہ ہال۔ ۱۵۸ مین بازار مزنگ لاہور ==تکوین تے ارشاد== جیہڑے ویلے اساں کہیں علم دا تذکرہ کریندے ہیں تاں اوں علم کوں سمجھݨ کیتے ݙو ڳالہیں اہمیت رکھدن۔ پہلی ڳالھ اے ہے کہ علم دی تھیوری ساکوں معلوم ہووے تے اوں علم دی تکمیل اے ہے کہ اساں علم دے اوں شعبے کوں مظاہراتی خدوخال نال ݙیکھوں۔ مطلب اے تھیا کہ علم، تھیوری تے پریکٹیکل دے مجموعے دا ناں ہے۔ دیگر علوم دی طرح روحانی علوم وی ایں ہی بنیاد تے قائم ہن یعنی علم دی تھیوری اچ قاعدے، ضابطے، فارمولے تے انہاں فارمولیاں کوں جانچݨ کیتے پریکٹیکل کرایا ویندے۔ علم ݙو طرح نال سکھا ویندے۔ ہک طریقہ اے ہے کہ پہلے تھیوری معلوم کیتی ونڄے تے اوندے قاعدے تے ضابطے معلوم کیتے ونڄن تے اوندے بعد اونکوں پرکھا ونڄے۔ ݙوجھا طریقہ اے ہے کہ براہ راست تجرباتی عمل شروع کیتا ونڄے۔ '''مثال:''' ہک آدمی استاد دی زیر نگرانی درکھاݨ دا کم سکھدے تے او کرسی بݨا گھندے۔ ایندے برعکس ݙوجھا آدمی پہلے ایں علم دی مبادیات توں واقفیت حاصل کریندے تے ول کرسی بݨیندے۔ اوں ݙوجھے آدمی کوں اے ڳال معلوم نی ہوندی کہ کیہڑے درخت دی لکڑ کتنی اچھی ہے۔ اوں لکڑ دے اندر پاݨی دا کتنا تناسب ہے۔ لکڑ دے اندر رڳاں تے نساں دا ڄال کتنا ہے۔ لکڑ دے ہک مربع فٹ اچ کتنا وزن ہے۔ اگر ایں لکڑ کوں پالش کیتا ونڄے تاں کتنی چمک آسی۔ رنگ کیتا ونڄے تاں کیہو جیہی صورت نکلسی۔ لکڑ دی طبعی عمر کتنی ہے۔ اینکوں کیڑا لگدے یا کینہاں وغیرہ۔ ٻہوں سارے ڳالہیں ایسے ہن کہ براہ راست تجزیہ کرݨ والے شاگرد کوں معلوم تھی ویندن۔ علم دی مبادیات کوں سمجھݨ والا انجینئر سݙیندے۔ کرسی درکھاݨ وی بݨیندے تے کرسی انجینئر وی بݨیندے لیکن انجینئر دی حیثیت بہرحال اپݨی جگہ اہمیت دی حامل ہے۔ علم دی تریجھی شکل اے ہے کہ ہک آدمی تھیوری وی جاݨدے لیکن اونکوں کوئی تجربہ نی۔ ایں صورت وچ او آدمی جینکوں تجربہ ہے، اوں آدمی توں زیادہ باصلاحیت قرار پیندے جیہڑا تھیوری تاں جاݨدے لیکن اونکوں تجربہ نی۔ اللہ کریم دی بݨائی ہوئی کائنات ہک منظم تے مستحکم منصوبے دے تحت قائم ہے۔ روحانیت نے کائنات دی ساخت دا علم ڄاݨݨ کیتے ݙو طرزاں قائم کیتن۔ ہک طرز اے ہے کہ کوئی روحانی آدمی اپݨے تصرّف نال شاگرد کوں ایں قابل بݨا ݙیندے کہ او ہک تجرباتی آدمی بݨ ویندے۔ لیکن اوندی حیثیت انہاں معناں اچ کمزور رہندی ہے کہ اگر تجربہ غلط تھی ونڄے یا تجربے دا تعمیری پہلو تخریب بݨ ونڄے تاں او بے وس تھی ویندے۔ تھیوری ڄاݨݨ والا تے تجربات توں واقف آدمی نہ صرف اے کہ بگڑے ہوئے کم صحیح کر گھندے بلکہ او اوں علم اچ نویں نویں ایجادات تے اختراعات وی کریندے۔ ایں تمہید دا مفہوم اے ہے کہ علم اوہو ہے جیہڑا الف۔ب۔پ دے طریقے تے سکھیجے۔ ول او علم تجربے اچ وی آ ونڄے۔ سیدنا حضور ﷺ دے ارشاد عالی دے مطابق تے قرآن پاک دی روشنی اچ روحانی علوم دے ݙو شعبے ہن: ① ہک شعبہ پریکٹیکل ہے، او اے ہے کہ روحانی استاد یا مرشد نے جو کجھ پڑھݨ کوں ݙسا ݙتے یا کوئی شغل تلقین کر ݙتے، کوئی ریاضت متعیّن کر ݙتی۔ مرید یا شاگرد نے مرشد دی تعمیل اچ اوں عمل دا ورد کرݨا شروع کر ݙتا، جݙݨ کݙہیں اوندی ذہنی صلاحیت ودھی تے اوندے اچ اضافہ تھیا تاں مرشد نے تصرّف کر کے اونکوں کوئی چیز ݙکھا ݙتی۔ (شیخ نے تصرّف کیتا تے شاگرد یا مرید دے اکھیاں دے سامݨے فرشتے آ ڳئے یا روح نال ہمکلامی اونکوں نصیب تھی ڳئی تے زیادہ ترقی تھئی تاں جنّت دے باغات دی سیر کیتی تے مزید ترقی تھئی تاں اللہ کریم دے صفات دا عارف تھی ڳیا۔ ② ݙوجھا طریقہ اے ہے کہ علم جیں قانون تے قائم ہے تے جنہاں فارمولیاں تے کائنات رواں دواں ہے، مرشد مرید کوں علوم نال متعلق قوانین تے فارمولیاں دی تعلیم ݙیندے۔ جیویں جیویں کہیں مرید دے سامݨے فارمولے آندن اوندے اندر قانون کوں سمجھݨ تے قانون تے عمل درآمد کرݨ دی صلاحیت پیدا تھی ویندی ہے۔ اللہ کریم فرمیندن کہ اساں تہاݙے کیتے چندر تے سورج کوں مسخر کر ݙتے تے تہاݙے کیتے آسماناں تے زمین اچ جو کجھ ہے سب دا سب مسخر کر ݙتے۔ تسخیر دے عمل دا تذکرہ قرآن پاک اچ ݙو طرزاں اچ بیان کیتا ڳئے: ① ہک طرز اچ آدمی اچ اچھائی تے برائی دا تصوّر کہیں نہ کہیں طرح اپݨی ذات دے گرد گھمدے۔ ② ٻئی طرز اے ہے کہ آدمی دے ذہن اچ اپݨی ذات نی رہندی، او اپݨی ذات دی نفی کر ݙیندے تے اوندا ذہن اللہ کریم دے اوں قانون کوں سمجھ گھندے جینکوں مشیئت آکھا ڳئے۔ قرآن پاک اچ اوندا تذکرہ حضرت موسیٰ علیہ السلام دے واقعے اچ بیان تھیا ہے۔ "جینکوں اساں عنایت کیتا علم اپݨی رحمت خاص توں" (وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا – سورۃ الکہف – آیت نمبر 65)، او علم لدنی ہے۔ سب ڄاݨدن کہ موسیٰ علیہ السلام تے بندہ کشتی اچ ٻیٹھے۔ بندے نے کشتی اچ سوراخ کر ݙتا ول ہک گھر اچ مہمان رہیے تے ہک ٻال کوں قتل کر ݙتا۔ دیوار ڈھہݨ لڳی تاں بغیر معاوضے دے جݙݨ کہ او بکھے پیاسے ہن، اوں دیوار کوں بݨا ݙتا۔ موسیٰ علیہ السلام نے جݙݨ اوں ڳال تے اعتراض کیتا تاں اوں بندے نے آکھا کہ میں جو کجھ کیتے او اپݨے رب دے حکم نال کیتے تے ول اوں بندے تے موسیٰ علیہ السلام اچ جدائی تھی ڳئی تے موسیٰ علیہ السلام نے اوں بندے نال اقرار کیتا بیشک اچ اپݨی ڳال تے قائم نی رہ سڳا۔ موسیٰ علیہ السلام دا علم اوں طرز نال وابستہ ہے جیہڑی طرز تے اچھائی برائی دا تصوّر قائم ہے تے بندے دا علم اوں طرز نال وابستہ ہے جیہڑی طرز اچ اللہ دے علاوہ ٻیا کجھ نی۔ اتھاں اے ݙسݨا مقصود نی کہ موسیٰ علیہ السلام دی حیثیت گھٹ ہئی یا اوں بندے دی حیثیت زیادہ ہئی۔ غور طلب ڳال اے ہے کہ موسیٰ علیہ السلام تلاش کریندے ہوئے اوں بندے تک پہنچے، او بندہ موسیٰ علیہ السلام دی تلاش اچ نی آیا۔ اللہ کریم سب توں وݙے قانون دان ہن، جیہڑے بندے دا ذہن مشیئت دے نال قائم تھی ویندے، او بجائے خود قانون بݨ ویندے تے قانون تے عمل درآمد کراوݨا ہر بندے دے اتے تے پوری کائنات دے اتے واجب ہے۔ اوں بندے نے گفتگو دے دوران اے وی ݙسیا کہ اے اللہ دی حکمت ہے کہ اوں نے میکوں اے علم (تکوین) عطا فرما ݙتے تے تہاکوں او علم (ارشاد) عطا فرما ݙتے۔ قرآن پاک اچ بیان کردہ ایں واقعے دے اندر تفکر کریجے تاں اے ڳال پوری طرح واضح تھی ویندی ہے کہ ہر حال اچ قانون دی حکمرانی ہے۔ چونکہ اے بندہ خود کائنات دے جاری و ساری تکوینی قانون دا نمائندہ ہے تے جو کجھ کریندا پئے، مشیئت دے تحت کریندا پیا ہے۔ اینہی واسطے حضرت موسیٰ علیہ السلام نے رستے دے صعوبتاں برداشت کر کے اوں بندے کوں تلاش کیتا تے اوں بندے تے شریعت نافذ نی کیتی۔ ==امانت== اللہ خالق ہے تے رب ہے یعنی اینجھی ہستی جیں نے زندگی دے تمام وسائل مہیا کر کے تخلیق کیتا۔ اللہ نے چاہا کہ میں سنڄاݨا ونڄاں۔ سنڄاݨݨ کیتے ضروری ہئی کہ کوئی اینجھی مخلوق ہووے جیہڑی اللہ کوں اللہ دی مرضی تے منشاء دے مطابق پہچاݨ سکے۔ اللہ نے پہچاݨݨ دے ݙو طرزاں قائم فرمائے۔ ہک طرز اے ہے کہ مخلوق ڄاݨدی ہے کہ اساں مخلوق ہیں تے ساݙا پیدا کرݨ والا اللہ ہے۔ پہچاݨݨ دی ݙوجھی طرز اے ہے کہ اللہ نے ساکوں کیوں پیدا کیتا تے ساݙی تخلیق دا مقصد تے منشا کیا ہے۔ اے ڳالھ کہ اللہ کریم نے مخلوق کوں کیوں پیدا کیتا؟ اللہ دا ہک راز ہے۔ قرآن پاک ایں راز دے اتوں پردہ ہٹیندے ہوئے فرمیندے کہ اساں جنّات تے انسان کوں ایں واسطے پیدا کیتے کہ او ساݙی عبادت کرن۔ اپݨی بندگی تے عبدیّت دا اعتراف کریندے ہوئے ساݙے سامݨے جھک ونڄن تے بندگی دا اعتراف ایں ڳالھ دی طرف اشارہ ہے کہ بندے نے اے اقرار کر گھدا کہ میݙی اپݨی ذاتی حیثیت کجھ نی۔ اصل حیثیت اوں ذات عیمت دی ہے جیندے سامݨے جھکدا پیا ہاں۔ اے طرز عام طرز ہے تے ایں طرز اچ پوری کائنات، جنّات، فرشتے، انسان، حیوانات و جمادات سب دے سب ہم رشتہ ہن۔ تمام مخلوق اللہ کریم دی عبادت اچ مصروف ہے۔ درخت وی عبادت کریندن، پہاڑ وی عبادت اچ مصروف ہن۔ پرندے وی عبادت کریندن، جنّات وی عبادت کریندن، فرشتے وی ہمہ تن عبادت اخ مشغول ہن۔ عبادت دا ہک مفہوم اے ہے کہ اساں علمی اعتبار نال اے ڳالھ ڄاݨدے ہوؤں کہ ساݙا کوئی خالق ہے تے عبادت دا ݙوجھا مفہوم اے ہے کہ اساں مشاہداتی طور تے ݙیکھدے ہوؤں، پہچاݨدے ہوؤں۔ خالق دی ڳالھ سݨدے ہوؤں تے اللہ کریم دے ہدایات کوں براہ راست قبول کر کے انہاں تے عمل پیرا تھیؤں۔ اساں اے ݙسے کہ علم دے ݙو حیثیتاں ہن۔ ① ہک علم محض ڄاݨݨا ہے، تے ② علم دی ݙوجھی حیثیت اوں علم توں حاصل شدہ تجربات یا مشاہدات دا حاصل تھیوݨا ہے۔ ہک علم اے ہے کہ ساکوں ساݙے اللہ نے پیدا کیتے تے ایں واسطے پیدا کیتے کہ اساں اللہ کریم دی عبادت کروں تے انہاں اعمال کوں اختیار کروں جیہڑے اللہ کریم دے پسندیدہ ہن۔ ایں علم اچ مشاہدہ کوں دخل نی۔ ݙوجھا علم او ہے کہ جیندے وچ علم دے ݙوہیں حیثیتاں قائم ہن یعنی علم دی علمی حیثیت وی ہوندی ہے تے علم دی تجرباتی حیثیت وی قائم ہوندی ہے۔ تجرباتی حیثیت کوں اللہ کریم نے اپݨی امانت قرار ݙتے۔ امانت دا تذکرہ آندے تاں انسان دی ہک منفرد حیثیت قائم تھی ویندی ہے۔ قرآن پاک اچ اللہ کریم نے ݙسے کہ: ① میں کون ہاں؟ تے ② ایں کائنات دی تخلیق اچ میݙی صناعی کیہڑی طرح عمل کریندی پئی ہے؟ تے ③ کائنات دا قیام کنہاں ضابطیاں، قاعدیاں تے فارمولیاں تے قائم ہے۔ اے علم دی او طرز ہے جیہڑی یقین بݨ کے مشاہدہ بݨ ویندی ہے۔ اللہ کریم نے قرآن پاک اچ سورہ بقرہ دی پہلی آیات اچ فرمایا ہے کہ اے کتاب انہاں لوگاں کیتے ہدایت ہے جیہڑے متقی ہن تے متقی او لوگ ہن جیہڑے غیب دا یقین رکھدن۔ غیب د یقین رکھݨ توں مراد اے ہے کہ او مشاہداتی نظر دے حامل ہوون۔ انہاں دے اندر او نظر کم کریندی ہووے جیہڑی غیب بین ہے۔ جے تک انسان دے اندر مشاہداتی نظر کم نہ کریسی اوندے کیتے کائنات تسخیر کینہاں تھیسی۔ مسخر تھیوݨ توں مراد اے ہے کہ اساں اے ݙیکھدے پئے ہیں کہ زمین ہک قاعدے ضابطے دے تحت ساکوں رزق فراہم کریندی پئی ہے۔ اساں زمین تے مکان بݨیندے ہیں تاں زمین مکان بݨاوݨ اچ حارج نی تھیندی۔ زمین اتنی سنگلاخ تے سخت جان نی بݨ ویندی کہ اساں اوندے اتے ٹروں تاں ڈھہوݨ لڳوں۔ اتنی نرم نی بݨ ویندی کہ اساں زمین دے اتے چلوں تاں ساݙے پیر دھنس ونڄن۔ سورج تے چندر ساݙی خدمت گزاری اچ مصروف ہن۔ ہک قاعدے تے ضابطے اچ اپݨی ڈیوٹی کوں انجام ݙیندے پئے ہن جیہڑی انہاں دے اتے فرض کر ݙتی ڳئی ہے تے ایں عمل نال ساکوں اختیاری یا غیر اختیاری فائدہ پہنچدا پئے۔ ہک تسخیر اے ہے کہ تساں اپݨے اختیار دے تحت زمین توں، سمندر توں، دریاواں توں، پہاڑاں توں، چندر توں، سجھ توں کم گھن سڳو۔ تسخیر اے وی ہے کہ چندر دی چانݨی نال پھلاں اچ مٹھاس پیدا تھیوے تے اعلیٰ تسخیر اے ہے کہ سیدنا حضورﷺ انگل نال اشارہ کر ݙیون تاں چندر ݙو ٹکڑے تھی ونڄے۔ حضرت عمر فاروقؓ دریائے نیل کوں پیغام بھیج ݙیون: ‘‘'جے توں اللہ دے حکم نال چلدا پئیں تاں سرکشی توں باز آ ونڄ ورنہ عمرؓ دا کوڑا تیݙے کیتے کافی ہے۔’’' ہک صیہب نے حضرت عمرؓ توں شکایت کیتی: ‘'‘یا امیر المومنین! میں زمین تے محنت کرینداں ، داݨہ سٹینداں تے جو کجھ زمین دے ضروریات ہن انہاں کوں پورا کریندں لیکن بیج سک ویندے۔ ٻہوں پریشان ہاں۔’’' حضرت عمرؓ نے فرمایا: ‘‘'جݙݨ میݙا اوں پاسوں لنگھݨ تھیوے تاں ݙسیں۔''' حضرت عمر فاروقؓ جݙݨ اوں پاسوں لنگھے تاں اوں صیہب نے زمین دی نشاندہی کیتی۔ حضرت عمرؓ تشریف گھن ڳئے تے زمین تے کوڑا مار کے فرمایا: ‘‘'توں اللہ دے بندے دی محنت ضائع کریندی ہیں جبکہ او تیݙی ساری ضروریات پوری کریندے۔''' تے اوندے بعد زمین لہلہاندی رڑھ اچ تبدیل تھی ڳئی۔ مرشد کریم حضور قلندر بابا اولیاءؒ نے میکوں ہک واقعہ سݨایا کہ ہک ٻہوں وݙا نجومی سیدنا حضورﷺ دی خدمت اچ حاضر تھیا۔ پتہ چلا کہ حضورﷺ اوں وقت پہاڑ تے ہن۔ نجومی اتھاں پہنچ ڳیا۔ اوں نے اپݨا تعارف کرایا تے آکھا ، اگر آپﷺ دے پیر مبارک دے تلے اے پہاڑ موم تھی ونڄے تے پہاڑ دے اتے پیر دا نقش آ ونڄے تاں میں مسلمان تھی ویساں۔ رسول اللہﷺ نے بسم اللہ پڑھ کے قدم چایا تے پہاڑ تے رکھ ݙتا۔ جیویں ہی حضورﷺ نے پیر چا کے پتھر تے رکھا۔ نجومی نے آسمان دی طرف ݙٹھا تے ول پہاڑ دی طرف نظر سٹی۔ پہاڑ تے پیر دا نقش موجود ہئی۔ ایں طرح جیویں نرم مٹی تے نقش بݨ ویندے۔ تسخیر دا اے عمل ݙیکھ کے نجومی مسلمان تھی ڳیا۔ دریافت کرݨ تے اوں نے ݙسا کہ او اپݨے زمانے دا یکتا تے منفرد نجومی ہے۔ آسمان تے ہک ستارہ ہے۔ او ستارہ جݙݨ کہیں آدمی دے سر تے براہ راست سایہ فگن تھیندے تاں اوندے اندر اے صلاحیت پیدا تھی ویندی ہے کہ سخت مٹی نرم تھی ویندی ہے۔ میݙے حساب نال ایں ستارے کوں اوں جگہ جتھاں حضورﷺ کھڑے ہن، کئی ہزار سال بعد آوݨا ہئی۔ میں جݙݨ رسول اللہﷺ توں درخواست کیتی تے حضورﷺ نے بسم اللہ پڑھ کے قدم چایا تان میں ݙٹھا کہ او ستارہ اپݨی جگہ توں تیزی نال پلٹا تے لمحیاں کیتے حضورﷺ دے اتے سایہ فگن تھی کے واپس چلا ڳیا۔ تسخیر دی ہک شکل اے وی ہے جو تساں اے ڄاݨدے ہوو جو سونے وچ کتنے روشنیاں دے مقداراں کم کریندن۔ جے تانبے اچ اتنے مقداراں دا اضافہ کر ݙتا ونڄے تاں تانبا سونا بݨ ویندے۔ اللہ کریم دی تخلیق اچ کوئی تخلیق غیر متوازن نی تے نہ کوئی اینجھی صورت ہے جو کائنات حادثاتی طور تے وجود اچ آ ڳئی ہووے۔ تخلیق دے تحت ہر شئے وچ معیّن مقداراں کم کریندے پئے ہن، جتھاں تک تخلیقی عمل دا تعلق ہے ٻکری وی اونہی طرح پیدا تھیندی ہے جیں طرح انسان پیدا تھیندے۔ ٻکری کوں وی اونہی طرح بکھ لڳدی ہے جیں طرح انسان کوں بکھ لڳدی ہے۔ ٻکری دے اندر وی تریھ دا تقاضا اونہی طرح پیدا تھیندے جیں طرح آدمی کوں تریھ لڳدی ہے۔ ٻکری وی اوں طرح سمھدی ہے جیں طرح آدمی سمھدے تے ٻکری وی اونہی طرح بھڄدی دھرکدی ہے تے غذا تلاش کریندی ہے جیں طرح انسان تلاش کریندے۔ ڳالھ صرف اے ہے جو تخلیق کرݨ والے معیّن مقداراں ہر مخلوق اچ انج انج کم کریندے پئے ہن ۔ کتھائیں معیّن مقداراں ٻکری بݨ ویندن۔ کتھائیں معیّن مقداراں نال ڳݙونھ بݨ ویندے۔ کتھائیں معیّن مقداراں نال آدم بݨ ویندے۔ کتھائیں معیّن مقداراں نال پہاڑ، کتھائیں فرشتے تے کتھائیں جنّتاں بݨ ویندن تے کتھائیں دوزخ دا ٻالݨ بݨ ویندے۔ ==تخلیقی نظام== اللہ نے بحیثیت خالق دے اپݨے بندیاں کوں اینجھا علم عطا کیتے جو بندے دے اندر تخلیقی صلاحیتاں بیدار تھی ڳن۔ اللہ نے اپݨی ذات مبارک کیتے احسن الخالقین (تخلیق کرݨ والیاں اچ بہترین خالق) دا لفظ بیان فرمائے۔ یعنی اللہ نے تخلیقی اختیارات اپݨے علاوہ آدم کوں وی تفویض کر ݙتن۔ تخلیق کرݨ والی ہستی ایں ڳالھ تے قدرت رکھدی ہے جو او اپݨی منشا تے مرضی دے مطابق جݙݨ چاہے کہیں شئے کوں وجود اچ گھن آوے۔ جݙݨ اوندا دل چاہے روک ݙیوے۔ جݙݨ اوندے مزاج کیتے کوئی ڳالھ ناگوار گزرے تاں اوں چیز کوں بھن کے ریزہ ریزہ کر ݙیوے۔ ایہے اختیارات اللہ نے آدم کوں وی ݙتن ۔ آدم اپݨی تخلیق نال نوعِ انسانی کثو فائدہ وی پہنچا سڳدے تے نوعِ انسانی ایندی تخلیق (ایجادات) نال تباہ و برباد وی تھی سڳدی ہے۔ اڄ دے دور اچ انہاں ڳالہیں کوں سمجھݨا ٻہوں آسان تھی ڳئے۔ ریڈیو ہک ایجاد یا تخلیق ہے۔ ہر ریڈیو دی اپݨی ہک طاقت ہے اوندا ناں میڈیم ویو، شارٹ ویو یا فریکوئنسی ہے، ناں کجھ وی ہووے بہرحال او طاقت انہاں پُرزیاں دے اتے منحصر ہے جیہڑے ریڈیو دے اندر نصب ہن۔ ایں طرح ٹی وی ہے اوندے اندر وی چینل کم کریندے تے اوندی طاقت دا دارومدار انہاں مقداراں(لہراں) تے ہے جیندا ناں چینل رکھا ڳیا ہے۔ ایٹم بم دے اندر وی طاقت دا ہک ذخیرہ ہے۔ ایٹم بم اچ موجود یورینیم دے الیکٹران اچ کمی یا زیادتی کر ݙتی ونڄے تاں ٻہوں قوی توانائی پیدا تھیندی ہے۔ تے اوں توانائی نال پورے پورے آبادیاں ختم تھی ویندن۔ ݙوجھا ہائیڈروجن بم جیندے پھٹݨ نال لکھاں آدمی مر ویندن۔ غور و فکر کیتا ونڄے تاں اے ڳالھ سامݨے آندی ہے جو ایٹم بم بجائے خود ہک طاقت ہے تے ایں طاقت دے مقداراں کوں گھٹ یا زیادہ کریج سڳدے۔ صحت مند آدمی زیادہ کم کریندے۔ زیادہ دوڑ سڳدے تے حرکات و سکنات اچ چستی تے جوانمردی دا بہتر طریقے تے مظاہرہ کریندے۔ ایندء برعکس بیمار، ضعیف و ناتواں آدمی دی چال وچ، گفتگو اچ، حرکات و سکنات اچ نمایاں کمی نظر آندی ہے۔ ڳالھ اوہا ہے جو صحت مند تے جواں مرد دے اندر صحت دے معیّن مقداراں اپݨی صحیح حیثیت اچ متحرّک ہوندن تے بیمار آدمی دے اندر صحت دے مقداراں کمزور، ترٹے ہوئے تے کھنڈے ہوئے ہوندن۔ ساݙے سامݨے ݙو آدمی ہن۔ ہک آدمی ذہین ہے ہک آدمی سدھا سادہ ہے۔ ذہین آدمی دے اندر عقل و شعور دے مقداراں زیادہ کم کریندے پئے ہن۔ سدھے سادے آدمی دے اندر عقل و شعور دے مقداراں گھٹ کم کریندے پئے ہن ایں کیتے او سدھا سادہ ہے۔ اینہی طرح ݙو آدمی ساݙے سامݨے ٻئے ہن۔ ہک نارمل ہے تے ٻئے آدمی دے بارے اچ ساݙی رائے اے ہے جو اے پاڳل ہے۔ مخبوط الحواس ہے۔ زندگی دے تقاضے پورے کرݨ والے معیّن مقداراں تے تے او مقداریں جیہڑے آدمی دے اندر حواس بݨیندن جے صحیح طریقے تے متحرّک ہن تاں اینجھا آدمی عقلمند اکھیندے۔ صحیح مقداراں غیر متوازن تھی ونڄن تاں اینجھا آدمی کم عقل ہوندے۔ ساکوں تریھ لڳدی ہے یعنی ساݙے اندر تخلیقی نظام اطلاع ݙیندے کہ ہݨ جسمانی نظام کوں پاݨی دی ضرورت ہے۔ اعتدال پسند آدمی اتنا پاݨی استعمال کریندے جتنے پاݨی دی ساݙے جسمانی نظام کوں ضرورت ہے۔ غیر اعتدال پسند آدمی اتنا پاݨی استعمال کریندے کہ پیٹ پھنڈ ویندے۔ اوندی ہک طبعی شکل اے بݨدی ہے کہ تریھ دا احساس جنہاں معیّن مقداراں تے قائم ہے او ترٹ ویندے تے جیں وقت آدمی طبعی طور تے غیر متوازن تھی ویندے۔ تریھ دا احساس وی ایب نارمل تھی ویندے۔ استسقاء دا مریض پاݨی پیوݨا شروع کریندے اتھاں تک کہ اوندا پیٹ پھٹ ویندے تے او مر ویندے۔ آدمی کوں بکھ لڳدی ہے، اعتدال اچ کھاݨا کھاندے تاں آدمی دی جسمانی زندگی دی نشوونما تھیندی ہے لیکن اگر بکج دا ایہو تقاضا اپݨی معیّن مقداراں تے قائم نہ رہے تاں آدمی کھاںا کھاوݨ نال بیمار تھی ویندے۔ یا کھاݨا کھاوݨ نال ضعیف تے ناتواں تھی ویندے۔ انہاں مثالاں توں اے ڳالھ واضح طور تے سامݨے آ ویندی ہے کہ آدمی اچ جیہڑی حرکت ہے ، زندگی دے جتنے رخ ہن تے زندگی جنہاں خدوخال تے رواں دواں ہے او دنیاوی زندگی ہووے یا اوں دنیا دی زندگی ہووے جینکوں غیب دی دنیا آکھا ویندے ، مقداراں تے قائم ہے۔ جے تک مقداراں قائم ہن زندگی ، زندگی ہے تے جݙݨ انہاں مقداراں اچ ردّ و بدل تھیںدے یا زیادتی تھیںدی ہے یا کمی تھیندی ہے حرکت اچ فرق آ ویندے تاں زندگی اچ اینجھا شگاف پئے ویندے کہ بظاہر آدمی زندہ نظر آندے لیکن باطن وچ او آدمی کجھ وی نی ہوند۔ نہ زندیاں اچ اونکوں شمار کیتا ویندے تے نہ اوندا شمار مردیاں وچ تھیندے۔ تسخیر کائنات کیتے ضروری ہے کہ ساکوں تخلیق دے او فارمولے معلوم ہوون جنہاں دے اتے اے تخلیق قائم تے متحرّک ہے ، باحواس و با شعور ہے۔ ===قانون=== زندگی دا ہر تقاضا معیّن مقداروں نال مرکب ہے تے اے معیّن مقداراں ہی تقاضے تخلیق کریندن۔ زندگی دا کوئی تقاضا فارمولیاں دے بغیر قائم نی۔ اللہ کریم نے ساݙی تخلیق فارمولیاں نال کیتی ہے تے انہی فارمولیاں کوں اساں دانستہ یا نادانستہ متحرّک کر گھندے ہیں تاں نویں نویں ایجادات تے تخلیقات وجود اچ آ ویندن۔ چونکہ آدمی بجائے خود ہک فارمولا ہے۔ ایں واسطے فارمولے دے اندر او تخلیقی عناصر جنہاں نے فارمولے کوں زندگی بخشی ہے متحرّک ہن۔ آدمی چونکہ ہک تخلیقی فارمولا ہے تے اینکوں تخلیقی فارمولیاں دا علم وی ݙتا ڳیا ہے۔ ایں واسطے او انہاں فارمولیاں دا علم سکھ گھندے جنہاں فارمولیاں نال فرشتیاں دی تخلیق تھیندی ہے تے جنہاں فارمولیاں نال جنّت بݨائی ڳئی ہے تے جنہاں مقداراں (فارمولیاں) تے ست آسمان قائم ہن۔ نور اعلیٰ نور جنہاں فارمولیاں نال عرش وجود اچ آیا ہے او وی ساݙے اکھیاں دے سامݨے آ ویندن۔ المیہ اے ہے کہ مسلماناں دے اندر تجسّس، تلاش تے تفکر ختم تھی ڳئے۔ مسلمان دعویٰ اے کریندے کہ میں اللہ دا نائب ہاں۔ جب کہ کویلی توں زیادہ عقل و تفکر استعمال نی کریندا۔ اللہ کریم دا قانون جاری و ساری ہے۔ قرآن پاک اچ اللہ کریم نے فرمایا کہ اے کتاب انہاں لوگاں دے اتے ہدایت دے دروازے کھولیندی ہے جیہڑے تفکر کریندن ، تحقیق و تلاش کریندن ، ریسرچ کریندن ، گہرائی اچ مشاہدہ کریندن۔ اللہ دی ذات واحد ہے، ذی احتیاج نی۔ نہ او کہیں دا پیؤ ہے تے نہ او کہیں دی اولاد ہے تے نہ ہی اوندا کوئی خاندان ہے۔ جیہڑا تلاش کریندے پا گھندے تے جیہڑا کفران کریندے او محروم رہ ویندے۔ ==نقطہ کُھلدے== جیہڑلے کوئی بندہ کہیں ہک نقطے تے اپݨے پورے صلاحیتاں مرکوز کر کے غور کریندے تاں اوندی نظر وچ اتنی وسعت پیدا تھی ویندی ہے کہ او اوں نقطے کوں جیندے اتے تمام صلاحیتاں مرکوز تھی ڳن ، پڑھ گھندے۔ پڑھݨ توں منشا اے ہے کہ: #نقطے دے اندر موجود اوصاف، تے #نقطے دے اندر موجود خفیہ صلاحیتاں تے #صلاحیتاں دے اندر مخفی صلاحیتاں اوندے سامݨے آ ویندن۔ #جݙݨ ٻیا زیادہ گہرائی اچ ݙیہدے تاں نقطہ اونکوں اپݨا استعمال ݙس ݙیندے۔ نقطے دے اندر موجود مخفی قوتاں ایں ڳالھ دا مشاہدہ بݨ ویندن کہ پورے پورے کہکشاواں ساݙے نال سفر کریندے پئے ہن۔ اساں ڄاݨ گھندے ہیں کہ دنیا اچ موجود ہر شئے لہراں تے قائم ہے۔ اساں تے پوری کائنات لہراں دے تاݨے ݨاݨے نال مرکب ہے۔ دنیا دی ہر چیز چاہے او پاݨی ہووے، درخت ہووے، پتھر ہووے، انسان ہووے، چرندہ ہووے، پرندہ ہووے، درندہ ہووے، انرجی ہووے، آکسیجن ہووے یا ایٹم یا مالیکیول، سب روشنیاں دے ہالے اچ بند ہے۔ یعنی ہر چیز دے اتے روشنی دا ہک غلیف ہے۔ تفکر کرݨ دے بعد اوں بند غلیف کوں کھول کے اوں چیز دے اتے نظر مرکوز کر ݙتی ونڄے تاں: # نظر دے سامݨے پہلا انکشاف طاقت دا تھیندے۔ # نظر وچ جیہڑلے گہرائی پیدا تھیندی ہے تاں ݙوجھا انکشاف اوں طاقت دے استعمال دا ہوندے۔ #مزید گہرائی واقع تھی ونڄݨ نال تریجھا انکشاف اے تھیندے کہ طاقت مظہر بݨ کے سامݨے آ ویندی ہے۔ ہیروشیما تے ناگا ساکی دے اتے ایٹم بم سٹیا ڳیا اںو ایٹم دی طاقت دا مظاہرہ تھیا۔ مظاہرہ ایں شکل اچ تھیا کہ جنہاں پہاڑیاں تے بم سٹیا ڳیا ہئی او پہاڑیاں دھواں بݨ ڳئے۔ لوگاں نے ݙٹھا کہ پہاڑ کھڑے ہن جیہڑلے پہاڑ کوں چھوا ڳیا تاں دھوئیں دے علاوہ کجھ نہ ہیی۔ سوال اے ہے کہ طاقت دا کھوج کیں نے لایا؟ طاقت دا استعمال کیں نے کیتا؟ تے طاقت دے مظاہرے نال کون متأثر تھیا؟ ایندا جواب اے ہے کہ ایٹم دی طاقت دا کھوج انساناں نے لایا، ایندی طاقت کوں استعمال انساناں نے کیتا تے ایں طاقت دے تخریبی تے تعمیری پہلو توں وی انسان ہی متأثر تھیا۔ نتیجہ اے نکلا کہ ایٹم دے اندر موجود طاقت اللہ کریم دی تخلیق ہے تے ایں طاقت کوں استعمال کرݨ دا طریقہ اللہ نے انسان کوں سکھا ݙتے۔ لاشعور ݙسیندے کہ انسان دے اندر اللہ تعالیٰ نے اتنی سکت تے صلاحیت منتقل کر ݙتی ہے کہ او ایٹم دی طاقت کوں اپݨے ارادے تے اپݨی منشا دے مطابق استعمال کر سڳدے۔ اے آکھݨا ہرگز بے جا نہ ہوسی کہ خالق ہر حال اچ تخلیق توں زیادہ باصلاحیت باوصف تے باہمت ہے۔ ایٹم دی طاقت دے خالق دی حیثیت نال جݙݨ اساں انسانی کردار تے نظر پیندے ہیں تاں دراصل اساں اے آکھݨا چاہندے ہیں کہ اللہ تعالیٰ نے انسان کوں اینجھے مخفی صلاحیتاں تے قوتیں عطا کر ݙتن جنہاں دے سامݨے ایٹم دی قوت کوئی حیثیت نی رکھدی۔ فرق صرف ایٹم دے استعمال دا ہے۔ اساں ایٹم دے اندر انہاں لہراں کوں تلاش کریندے ہیں جیہڑے تباہی و بربادی دا پیش خیمہ ہن یا انہاں صلاحیتاں کوں تلاش کریندے ہیں جیہڑے نوعِ انسانی دی تعمیر اچ کم آندن۔ جیہڑلے ہر چیز لہراں تے قائم ہے تاں انسانی وجود وی لہراں نال بݨا ہویا ہے۔ لہراں اچ قائم وجود اچ تفکر انسان دے اتے منکشف کر ݙیندے کہ انسان اچ تخلیقی صلاحیت موجود ہے۔ جیں طرح ایٹم ہک نقطہ ہے تے ایں نقطے دے اندر اینجھی طاقت محفوظ ہے کہ اگر اینکوں تخریبی ذہن نال استعمال کریجے تاں زمین الٹ پلٹ ویندی ہے۔ پورے پورے شہر آناً فاناً تباہ و برباد تھی ویندن۔ ایں ہی ایٹم کوں اگر تعمیر اچ استعمال کریجے تاں بجلی ایجاد تھی ویندی اے ، او بجلی جیہڑی ہر سائنسی ترقی اچ کہیں نہ کہیں طرح موجود ہے۔ انسان دے اندر وی ہک ایٹم ہے۔ ایں ایٹم یا نقطے دے اندر وی بے شمار طاقتاں ذخیرہ ہن۔ جیہڑلے اے ایٹم کھلدے تاں آدمی مادی وسائل توں بے نیاز تھی کے روحانی طور تے انہاں فارمولیاں دا مشاہدہ کر گھندے جنہاں فارمولیاں نال سورج بݨدن ، چندر وجود اچ آندن۔ جنہاں فارمولیاں تے ستارے قائم ہن، جنہاں فارمولیاں تے آسمان قائم ہن۔ جنہاں فارمولیاں تے کلیاں دے اتے زمین گردش کریندی پئی ہے۔ ===مثال=== اساں شربت بݨیندے ہیں۔ ساکوں اے معلوم ہے کہ پاݨی اچ کھنڈ گھول ݙیویجے تاں شربت بݨ ویندے تے اوں شربت اچ خوشبو ملا ݙیویجے تاں شربت خوشبودار تے مفرح تھی ویندے۔ اینہی شربت اچ رنگ ملا ݙیویجے تاں شربت خوش شکل تھی ویندے۔ اینہی شربت اچ اگر کوئی اینججی ٹھڈھی دوا شامل کر ݙیویجے جیہڑی خون کوں ٹھڈھا کر ݙیوے تاں اے شربت گرمی توں پیدا تھیوݨ والے امراض دا علاج بݨ ویندے۔ روٹی پکاوݨا ہک فارمولے دے اتے قائم ہے۔ جیہڑلے اساں روٹی دا تذکرہ کریندے ہیں تاں روٹی نال متعلق جتنے اعمال ہن او خودبخود زیر بحث آ ویندن۔ روٹی دا مطلب ہے زمین دے اندر گیہوں سٹݨا، زمین دی ککھ اچ دَور کرݨ والے روشنیاں تے لہراں دا گیہوں دے بیج تے اثر انداز تھیوݨا، گیہوں دے بیج دے اندر موجود روشنیاں تے لہراں دا زمین دے لہروں تے روشنیاں نال باہم مل کے ہک ٻئے دا تأثر قبول کرݨا۔ ہک ٻئے دے اندر لہراں دا جذب تھیوݨ دے بعد گیہوں دے بیج اچ کَلّہ پھٹݨا، بیج دی پیدائش دے بعد زمین دی ککھ توں باہر آوݨا، سورج دی تپش نال پکݨا، چندر دی چانݨی نال گیہوں دے اندر مٹھاس پیدا تھیوݨا، گیہوں دے بیج دا جوان تھیوݨا تے ول اوندا چکی اچ پسݨا۔ اٹا بݨݨا۔ اٹے تے پاݨی دے ملاپ نال ہک نویں شکل اختیار کرݨا۔ اٹا تے پاݨی دے ملاپ نال جیہڑا مرکب بݨے اوں مرکب دا بھاہ تے پکݨا۔ انہاں تمام عوامل توں گزر کے روٹی پکدی ہے۔ ہک عام آدمی آہدے روٹی کھاؤ، ڳالھ ختم تھی ڳئی، لیکن تفکر کرݨ والا بندہ اے تلاش کریندے کہ روٹی کیا ہے؟ تے کیویں وجود اچ آئی؟ ایں ہی طرح انسان وی ہک نقطہ ہے۔ نقطے کوں تروڑا ونڄے بالکل اوں طرح جیں طرح ایٹم کوں تروڑ ݙتا ڳیا ہووے تاں اوندے اندر او عجائبات نظر آندن جینکوں اللہ تعالیٰ نے کائنات آکھے۔ انسان دی پوری نسل، انسان دی پوری نوع، جنّات تے جنّات دی پوری نوع، فرشتے، آسمان، جنّت، دوزخ، عرش تے انتہا اے ہے کہ خود اللہ تعالیٰ ایں نقطے دے اندر موجود ہے، جیہڑلے اے نقطہ کھلدے تاں انسان مشاہداتی طرزاں اچ قدم قدم سفر کر کے منزل مقصود تک پہنچ ویندے تے مقصود تے منظور و مطلوب اللہ تعالیٰ ہے۔ تصوّف اچ ایں نقطے دا ناں ‘‘فؤاد’’ ہے۔ جیندا ترجمہ دل ہے۔ اے اوہو دل ہے جینکوں اللہ تعالیٰ نے اپݨا مسکن تے اپݨا گھر قرار ݙتے۔ اے اوہو دل ہے جیہڑا کݙہیں غلط بیانی نی کریندا، کݙہیں کوڑ نی ٻولیندا۔ جو کجھ ݙیہدے حقیقت ݙیہدے۔ دل خالقِ کائنات کوں ݙیہدے تے خالقِ کائنات دل کوں ݙیکھدے۔ ==رشتے داری== ہر مخلوق ݙوجھی مخلوق دے نال باہم مشترک ہے تے ہک رشتے اچ منسلک ہے۔ جیں طرح آدم دے اندر روح کم کریندی ہے تے اوں روح دی تحریکات نال ہر آدم دی زندگی اچ حواس بݨدن، او جذبات و احساسات توں گزردے۔ مسرت و شادمانی تے رنج و الم دے کیفیات نال او متأثر تھیندے۔ اینہی طرح کویلی دے اندر وی جذبات و احساسات موجود ہن۔ معاش دے حصول کیتے جیں طرح آدم زاد جدوجہد کریندے اونہی طرح کویلی وی جدوجہد کریندی ہے۔ مکھی وی جدوجہد کریندی ہے۔ مچھر وی جدوجہد کریندے۔ اگر آدم دی تربیت زیر بحث آوے تاں اللہ دی ݙوجھی مخلوق وی اپݨی اولاد دی تربیت اچ کوئی کسر باقی نی رکھدی۔ شیر اپݨے ٻال کوں فطری تے جبلّی تربیت ݙیندے۔ ٻلی اپݨے ٻالاں دی تربیت کریندی ہے تے انہاں کوں معاش حاصل کرݨ کیتے او تمام قاعدے و ضابطے تے گُر ݙسا ݙیندی ہے جیہڑے اوندی زندگی کیتے ضروری ہن۔ آدم دی فضیلت اگر ایں ڳالھ اچ ہے کہ او عقلمند ہے تاں تجربہ کرݨ نال اے ڳالھ سامݨے آندی ہے کہ ݙوجھی مخلوق دے افراد اچ وی عقل موجود ہے۔ اے تھی سڳدے کہ عقل کہیں مخلوق اچ گھٹ ہووے تے کہیں مخلوق اچ زیادہ۔ اللہ تعالیٰ فرمیندے کہ اساں ماکھی دے گھݨ تے وحی کریندے ہیں (سورۃ النحل: آیت – 68)۔ وحی کیتے ضروری ہے کہ جیندے تے وحی دا نزول تھیندا پیا ہے او سعادت مند ہووے، ہوش و حواس رکھدا ہووے، اوندے اندر سوچݨ سمجھݨ تے فکر کرݨ دی صلاحیت موجود ہووے۔ او وحی دے مفہوم نال آشنا تھی کے اوندے مطابق عمل کر سڳے۔ جݙݨ اساں اللہ رب العزت دا ارشاد پڑھدے ہیں کہ اساں ماکھی دے گھݨ تے وحی کیتی تاں اساں ڄاݨ گھندے ہیں کہ ماکھی دے گھݨ وچ عقل موجود ہے۔ ماکھی دے گھݨ وچ سوچݨ سمجھݨ دی صلاحیت موجود ہے تے ماکھی دا گھݨ وحی دے مفہوم توں وی باخبر ہے۔ اگر انسان کوں عقل دی بنیاد تے فضیلت ݙتی ونڄے تاں ماکھی دا گھݨ وی افضل و اعلیٰ ہے۔ حاصل کلام اے ہے کہ محض علم و حکمت، دانائی تے عقل و شعور دی بنیاد تے انسان کوں ݙوجھے نوعاں اچ شرف حاصل نی۔ کائنات اچ موجود ہر شئے زندہ ہے، متحرّک ہے تے جݙݨ زندہ ہے تاں اوندے اندر شعور ہے، اوندے اندر حواس ہن، اوندے اندر زندگی گزارݨ دے تقاضے موجود ہن۔ او اپݨی بھلائی یا برائی دا احساس رکھدے۔ سردی ٻلی کوں وی لڳدی ہے، سردی انسان کوں وی لڳدی ہے۔ اگر کوئی انسان مکان بݨا کے یا اعلیٰ توں اعلیٰ لباس پا کے سردی دا تدارک کر گھندے تاں ٻلی وی سردی توں بچاؤ دے طریقے ڄاݨدی ہے۔ اللہ کریم نے انسان کوں اپݨی نیابت دے علوم سکھا کے جیہڑا شرف عطا کیتے او کیا ہے؟ او شرف قرآن پاک دے اندر تفکر کرݨ نال سامݨے آندے۔ آدم تے فرشتیاں دا جݙݨ موازنہ کیتا ویندے تاں اے حقیقت منکشف تھیندی ہے کہ آدم اَسماء الٰہیہ دے اسرار تے رموز ڄاݨفے جیہڑے فرشتے نی ڄاݨدے۔ اتھاں ہک ڳالھ ٻہوں زیادہ وضاحت طلب ہے کہ اَسماء توں مراد اے نی کہ اللہ تعالیٰ نے آدم کوں ݙس ݙتے کہ ایں چیز دا ناں درخت ہے، ایندا نام فاختہ ہے، ایندا ناں شیر ہے۔ حقیقت کݙہیں نی بدلدی ہمیشہ ہک نقطے تے قائم رہندی ہے۔ اگر اَسماء توں مراد دنیاوی چیزاں دے ناں ہوندے تاں پوری نوعِ انسانی ہر چیز کوں ہک ہی ناں نال ڄاݨدی تے پہچاݨدی جبکہ ایویں نی بلکہ کوئی آدمی درخت کوں درخت آہدے تے کوئی درخت کوں Tree آہدے۔ اَسماء توں مراد اللہ دے او صفات ہن جیہڑے خالقیت دے روپ اچ تخلیق کرݨ دی صلاحیت رکھدن۔ اَسماء دا علم او علم ہے جیہڑے کائنات دے اندر تخلیقی فارمولے ہن۔ اَسماء الٰہیہ او علمِ آگہی ہے جیہڑا انسان دے اتے اوں عالَم کوں منکشف کریندے۔ جیں عالَم اچ غیبی انکشافات ہن جیں عالَم اچ قدرت الٰہیہ دے او راز ہن جنہاں دے اتے پوری کائنات قائم ہے۔ اللہ تعالیٰ دا ارشاد ہے: "اساں اپݨی امانت سماوات تے ، زمین تے اتے پہاڑاں تے پیش کیتی ، سب نے آکھا اساں اینکوں چاوݨ دے متحمل نی تھی سڳدے ایں واسطے کہ اساں ڄاݨدے ہیں کہ اگر اے امانت اساں اپݨے ناتواں موڈھیاں تے چائی تاں ہم ریزہ ریزہ تھی ویسوں تے ساݙا وجود نیست و نابود تھی ویسی۔" (سورۃ الاحزاب – آیت نمبر 72) آیت مقدسہ اچ پوری طرح ایں قانون دی وضاحت کیتی ڳئی ہے کہ سماوات وی شعور رکھدن۔ ارض وی شعور رکھدی ہے ، پہاڑ وی شعور رکھدن۔ انکار یا اقرار بجائے خود ایں ڳالھ دا ثبوت ہے کہ انکار یا اقرار کرݨ والی ہستی اچ شعور موجود ہے۔ اگر پہاڑ دے اندر جینکوں بے جان پتھر سمجھا ویندے عقل نہ ہوندی، سمجھ ٻجھ نہ ہوندی، اونکوں اپݨی ہستی دا ادراک نہ ہوندا تاں او کیویں آکھ سڳدا ہئی کہ میں اے امانت نی چا سڳدا۔ اگر میں ایں امانت کوں چا گھدا تاں میں ریزہ ریزہ تھی ویساں۔ تفکر کرݨ نال مزید وضاحت تھیندی ہے کہ جیں طرح انسان سݨدے، پتھر وی سݨدے، جیں طرح انسان سوچیندے، پتھر وی سوچیندے۔ جیں طرح انسان ٻولیندے، پتھر وی ٻولیندے۔ اے قرآن پاک دے آیات ہن، کوئی عقلی تے فلسفیانہ استدلال نی۔ ذرا غور کرو، جیہڑلے پتھر ٻول سڳدے، سݨ سڳدے، اپݨی ہستی دے بارے اچ اونکوں علم ہے کہ میݙے اندر کتنی سکت ہے تے او کہیں غلط فہمی وچ وی مبتلا نی۔ او اپݨے بارے وچ صحیح صحیح اندازے وی رکھدے تاں ول انسان اوندے توں کیویں اشرف تھیا؟ اللہ کریم اے وی فرمیندن: "ایں امانت کوں انسان نے قبول کر گھدے۔ بے شک اے ظالم تے جاہل ہے۔" ایندا مفہوم اے تھیا کہ سماوات، ارض تے پہاڑ ظالم تے جاہل نی، انسان ظالم تے جاہل ہے۔ ایں واسطے ظاہم تے جاہل ہے کہ ایں نے بغیر سوچے سمجھے کہ میں ایں امانت دا تقاضا وی پورا کر سڳداں یا نہ؟ کوتاہ بینی تے اپݨی نادانی اچ امانت الٰہیہ کوں قبول کر گھدا لیکن چونکہ ایں نے قبول کر گھدے ایں واسطے اشرف المخلوقات دے دائرے اچ داخل تھی ڳیا۔ اشرف المخلوقات دے دائرے اچ کوئی انسان جݙݨ ہی داخل تھی سڳدے جیہڑلے ایں امانت توں با خبر ہووے۔ اگر او امانت توں بے خبر ہے تاں او ہرگز اشرف المخلوقات نہ۔ اوندی کی حیثیت ݙوجھے مخلوقات توں نہ صرف اے کہ گھٹ ہے بلکہ بدتر ہے۔ جیہڑا بندہ اللہ دی امانت توں بے خبر ہے او ظالم تے جاہل ہے۔ ایہو اللہ کریم دا ارشاد ہے۔ انسان امانت دے علم دے بغیر جاہل تے سرکشاں دے گروہ اچ تاں داخل تھی سڳدے، اشرف المخلوقات نی بݨ سڳدا۔ ==فرشتے تے انسان== موجودہ دور اچ سائنس نے اتنی ترقی کر گھدی ہے کہ ہݨ ایں ڳالھ دی تصدیق تھی ڳئی ہے کہ ایں دنیا دے علاوہ ٻئے وی بے شمار دنیاواں موجود ہن۔ جیہڑی چیز کوں اساں خلاء آہدے ہیں اوں خلاء اچ وستیاں آباد ہن۔ سیارے ہن تے ہر سیارہ ساݙی زمین دی طرح آباد ہے۔ لیکن اساں انہاں سیاریاں کوں تے خلاء وچ وسݨ والے آبادیاں کوں ݙیکھ نی سڳدے۔ حالی تک سائنس نے جو کجھ آکھے او ہک قیاس ہے۔ او آہدن کہ ایویں تھی سڳدے لیکن آدم تے اللہ دی گفتگو ساݙے اتے اے راز منکشف کریندی پئی ہے کہ نوعِ انسانی دے علاوہ ہک مخلوق ہے جینکوں فرشتہ آہدن۔ ݙوجھی مخلوق ہے جنّ یا جنّات، اساں نہ جنّات کوں ݙیکھ سڳدے ہیں نہ فرشتیاں کوں ݙیکھ سڳدے ہیں۔ جنّات تے فرشتیاں دی دنیا توں اساں ایں واسطے متعارف نی کہ اساں اوں نظر توں واقف نی جیہڑی نظر فرشتیاں تے جنّات کوں ݙیکھدی ہے۔ ݙیکھݨ دے طرزاں تے تفکر کیتا ونڄے تاں اے ڳالھ روزمرہ دے مشاہدے اچ ہے کہ ساݙی نظر ہک متعیّن حد اچ کم کریندی ہے لیکن اگر نظر دے متعیّن حدود کوں تروڑ ݙتا ونڄے تے کہیں طرح اوندے اچ اضافہ کر ݙتا ونڄے تاں نظر عام حالات اچ جتنا ݙیکھدی ہے اوندے توں زیادہ فاصلے دے مناظر اکھیاں دے سامݨے آ ویندن۔ مثلاً اساں اکھیاں تے دوربین لا گھندے ہیں۔ دوربین دے اندر جیہڑے شیشے لڳے ہوئے ہن او انہاں طول موج کوں، جیہڑے نظر دے کیتے ݙیکھݨ دا باعث بݨدن، اکھیاں دے سامݨے گھن آندن تے اساں میلاں فاصلے دی چیز ݙیکھ گھندے ہیں۔ کہیں آدمی دی نظر کمزور ہے ، سامݨے دی چیز اونکوں نظر نی آندی تے چشمہ لاوݨ دے بعد او دور تک ݙیکھ گھندے۔ ایندا مطلب کیا تھیا؟ مطلب اے تھیا کہ شیشے دے اندر اتنی صلاحیت موجود ہے کہ اگر تساں ایندی Magnification ودھاؤ تاں تہاݙی نظر دور تک ݙیکھ سڳدی ہے۔ جیہڑلے تساں شیشے دے ذریعے نال میلاں دور ݙیکھ گھندے ہو تاں اوں اکھ نال جیہڑی اکھ نے فرشتیاں کوں ݙٹھے تے اللہ کوں ݙٹھے، غیب دی دنیا کوں کیوں نی ݙیکھ سڳدے؟ ڳالھ صرف اتنی جیہی ہے کہ ساکوں اپݨے اندر اوں اکھ کوں تلاش کرݨے جیہڑی اکھ نے فرشتیاں کوں ݙٹھے تے اللہ کریم دا دیدار کیتا ہے۔ اے نظر حاصل کرݨ کیتے ضروری ہے کہ اساں اوں حالت اچ ول ونڄوں جتھاں اللہ نے آدم نال گفتگو کیتی ہئی۔ لوح محفوظ دے تحریراں ݙسیندن کہ ایویں نی کہ آدم دے اندر چند مخصوص صلاحیتاں کم کریندے پئے ہن تے آدم دی اولاد دے اندر اے صلاحیتاں موجود نی۔ آدم و حوا دی اولاد اچ ہر فرد دراصل آدم دا عکس ہے، تمثّل ہے تے فوٹو یا پرنٹ ہے۔ ہر آدم زاد دے اندر علم الاَسماء سکھݨ دی صلاحیت موجود ہے۔ جے تک آدم زاد دے تمام دلچسپیاں صرف مادی جسم دے نال وابستہ رہندن، اوندے اندر روحانی صلاحیتاں لکیاں رہندن تے جیہڑلے آدم زاد کوں ایں ڳالھ دا علم تھی ویندے کہ گوشت دا جسم دراصل نافرمانی کرݨ دے جرم اچ ہک پردہ ہے تاں اوندا ذہن حقیقت دی تلاش اچ سرگرداں تھی ویندے تے اے تلاش اونکوں انہاں صلاحیتاں نال باخبر کر ݙیندی ہے جنہاں صلاحیتاں نال آدم زاد غیب دی دنیا اچ سفر کریندے۔ ==آدم دی میراث== اللہ کریم دے ارشاد دے مطابق آدم کوں جیہڑا پہلا مقام عطا تھیا او جنّت ہے۔ اللہ کریم دے اَسماء یعنی اللہ دی صفات معلوم کر کے انسان کوں جیہڑی پہلی نعمت حاصل تھئی اوندا ناں جنّت ہے۔ اللہ کریم دے صفات اللہ دی صناعی دے لاحد و حساب نمونے ہن۔ خالق دی صفَت تخلیق ہوندی ہے۔ چونکہ اللہ کریم خالق ہن ایں واسطے اللہ دی ہر صفَت ہک تخلیق ہے۔ اللہ نے آدم کوں علم الاَسماء سکھا کے اپݨی تخلیق نال روشناس کیتا۔ ایں طرح روشناس کیتا کہ آدم کوں ݙوجھیاں تمام نوعاں تے شرف تے فضیلت حاصل تھی ڳئی۔ ایں شرف تے بزرگی دا پہلا انعام جنّت ہے۔ یعنی اللہ کریم دے اَسماء دا علم جݙݨ آدم دے اندر متحرّک تھیا تاں آدم نے خود کوں جنّت اچ پایا، جنّت ہک اینجھی فضا ہے جیندے اچ او آزاد ہے۔ اوں فضا اچ اینجھے حواس کم کریندن جنہاں اچ کثافت نی۔ کہیں قسم دی الجھن یا پریشانی کوں دخل نی۔ قید و بند دی کوئی صعوبت نی۔ تلاش و معاش دی کوئی فکر نی۔ کہیں کم کوں کرݨ یا نہ کرݨ دا خوف نہ۔ کہیں چیز دے کھو ونڄݨ دا خوف نی۔ جنّت ہک اینجھی فضا ہے جیہڑی ہر اعتبار نال سکون ہے، راحت ہے، آرام ہے، آسائش ہے۔ ایں تمہید دا مفہوم اے ہے کہ نیابت تے خلافت دی پہلی سیڑھی اے ہے کہ جݙݨ آدمی ایں منزل دی طرف قدم ودھیندے اوندے اتوں آلام و مصائب، ذہنی خلفشار، عدم تحفظ دا احساس، غم ناکی، بدحالی، پریشانی تے خوف دے جذبات ختم تھی ویندن، اوندے سامݨے زندگی دا صرف ہک رخ رہندے تے او سکون ہے، آرام ہے، آسائش ہے تے حاکمیت ہے۔ خالقِ کائنات چونکہ خود ہر چیز توں بے نیاز تے ہر قسم دی احتیاج توں ماوراء ہے ایں واسطے جیہڑلے کہیں بندے دے اندر خالق دی صفَت صمدیت پاسا بدلدی ہے تاں اوندے اتے اوہے کیفیات وارِد تھیندن جیہڑے اللہ دی اوں صفَت دا تقاضہ ہن۔ آدم کوں اللہ کریم نے اپݨے انعام و اکرام نال نواز کے جنّت اچ رکھا تے آکھا: اے آدم! توں تے تیݙی ذال جنّت اچ رہو۔ جتھوں دل چاہے خوش تھی کے کھاؤ لیکن اوں درخت دے قریب نہ ونڄݨا نتاں تہاݙا شمار اینجھے لوگاں اچ تھیسی جیہڑے اپݨے اتے ظلم کریندن۔ (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 35) ہساݙے پیؤ آدم توں صبر نہ تھی سڳا تے او اللہ دی نافرمانی دے مرتکب تھی ڳئے۔ جیویں ہی ہساݙے ابّا آدم سئیں نافرمانی دے مرتکب تھئے اللہ دی عطا کردہ امانت پس پردہ چلی ڳئی تے اے پردہ آدم کیتے پک نویں زندگی بݨ ڳئی۔ اے نویں زندگی عارضی طور تے محرومی ہے۔ امانت یافتہ زندگی سکون و راحت دی زندگی ہئی۔ جیویں ہی آدم نے اوں زندگی توں رشتہ تروڑا، سکون و آسائش غائب تھی ڳئے۔ روشنی دی جاہ تاریکی نے گھن گھدی، خوشی دی جگہ غم چھا ڳیا۔ آزادی دی جگہ قید و بند والی جگہ جکڑا ڳیا۔ ابّا آدم سئیں نہایت حسرت و یاس اچ جنّت چھوڑݨ تے مجبور تھی ڳئے۔ باوجود ایندے کہ ابّا آدم سئیں نے اللہ دی نافرمانی کیتی تے جنّت جیہی نعمت توں کفران کیتا۔ اللہ کریم نے اپݨی رحیمی و کریمی دی صفَت نال ول وی ابّا آدم سئیں دے اتے فضل کیتا تے او امانت جیہڑی اللہ نے انہاں کوں عطا کیتی ہئی سلب نہ کیتی۔ ابّا آدم سئیں نے اپݨی مرضی تے اختیار نال اوندے اتے پردہ سٹ ݙتا۔ یعنی اللہ کریم نے انہاں کوں تسخیر کائنات دے متعلق جیہڑے خزانے عطا فرمائے ہن انہاں خزانیاں دے اتے ہک دبیز پردہ پا کے اکھیاں میث گھدے۔ اتنے وݙے ظلم، اتنی وݙی سرکشی، اتنی وݙی نافرمانی دے باوجود اللہ نے رحم فرمایا تے آکھا کہ اپݨا وطن جنّت تساں ہݨ وی حاصل کر سڳدے ہو۔ بشرطیکہ تساں اپݨے اتوں خود ساختہ نافرمانی دا پردہ ہٹا ݙیو۔ جیویں ہی تساں اے پردہ چاک کریسو، جنّت اچ داخل تھی ویسو۔ ایندے باوجود کہ تہاݙی روح (تہاݙا لاشعور) تے تہاݙے اندر موجود نافرمانی دا پرت(تہاݙا شعور) جیہڑا جنّت توں کڈھا ڳئے ایں ڳالھ کوں ڄاݨدے کہ میݙا وطن جنّت ہے۔ میݙی زندگی سکون، آسائش تے آزادی ہئی۔ ول وی اساں، تساں اچوں ہی اینجھے لوگ بھیڄیندے رہسوں کہ تہاکوں ایں ڳالھ تے متوجہ کریندے رہن کہ تہاݙے کول اللہ دی کتنی وݙی نعمت ہئی جیندے توں تساں محروم تھی ڳئے او۔ جݙݨ تساں بھٹک ونڄو، بھل ونڄو تے تہاݙے ذہن توں اے ڳالھ نکل ونڄے کہ تساں ہک عظیم خزانے دے مالک او، خزانہ ہووݨ دے باوجود تساں مفلس تے قلاش زندگی بسر کریندے پئے او، اساں اپݨے بندیاں کوں بھیڄ کے تہاکوں انہاں رستیاں تے چلݨ دی ترغیب ݙیویسوں۔ ساݙے اے پاکیزہ قدسی نفس بندے تہاݙے کیتے ایں رستے تے چلݨ کیتے قاعدے تے ضابطے بݨیسن تاکہ تساں آسانی دے نال اوں پردے توں آزاد تھی کے دوبارہ جنّت اچ داخل تھی ونڄو۔ یاد رکھو کہ تساں جنّت دے خلاف اسفل السافلین دی جیہڑی زندگی بسر کریندے پئے او، اے تہاݙے کیتے جیل خانہ ہے۔ اے زندگی تہاݙے کیتے عذاب ہے۔ اے زندگی نہایت عارضی ہے۔، فکشن ہے، کجھ وی کر گھنو بالآخر اے زندگی تہاکوں چھوڑݨی ہے۔ لیکن اگر تساں ایں زندگی اچ اپݨے تے جنّت دے درمیان حائل پردے کوں نہ ہٹایا، جنّت تہاکوں قبول نہ کریسی۔ جے تک تساں زمین تے قیدی دی حیثیت نال زندگی گزاری، تہاݙے اندر او دماغ کم کریندا رہیا جیہڑا نافرمانی دا دماغ ہے تے جیہڑی نافرمانی تے جنّت نے تہاکوں کڈھ باہر سٹیا ہے، قدرت نے اپݨا کیتا ہویا وعدہ پورا کیتا۔ ظالم تے سرکش نافرمان آدم زاد کیتے ہک لکھ چویھ ہزار پیغمبر مبعوث کیتے لیکن ہائے افسوس نوعِ انسانی نے ہک لکھ چویھ ہزار پیغمبراں دے ڳالھیں تے کن نی دھرے۔ اونہی شیطان الرجیم دے آکھݨ تے چلدے رہیے جیں نے آدم کوں جنّت توں کڈھایا۔ ہر آدمی جیہڑا ذرا جیہا وی شعور رکھدے، ہر وقت ایں ڳالھ دا مشاہدہ کریندے کہ زندگی دا ہر لمحہ مردا پیا ہے۔ ہک لمحہ مردے ٻیا لمحہ پیدا تھیندے۔ ݙینھ مردے رات پیدا تھیندی ہے۔ رات مردی ہے تاں ݙینھ پیدا تھیندے۔ ٻلپݨ مردے تاں چھوہرپ ڄمدے۔ چھوہرپ مردے تاں جوانی پیدا تھیندی ہے۔ جوانی مردی ہے تاں ٻڈھیپا پیدا تھیندے تے ٻڈھیپا مردے تاں آدمی غائب تھی ویندے۔ ایں طرح غائب تھی ویندے کہ جیہڑی طرح خوبصورت مورتی کوں مٹی تہس نہس کر ݙیندی ہے، خوبصورت جسم انسانی دا ہک ہک عضو مٹی دے ذرّات اچ تبدیل تھی ویندے۔ ہݙیاں جنہاں دے اتے انسانی ڈھانچے دا دارومدار ہے، سواہ بݨ ویندن۔ دماغ جیندے اتے انسانی عظمت دا دارومدار ہے تے جیہڑے دماغ دے اتے انسان اکڑیندے، ٻیاں دے اتے ظلم کریندے، خود کوں خدا سمجھݨ لگدے، اوں دماغ کوں وی مٹی کھا ویندی ہے تے مٹی دے انہاں ذرّات کوں اوں جیہے ٻئے انسان پیراں تلے روندیندے ہن۔ ایندے برعکس اگر کوئی بندہ اِیں اسفل زندگی اچ جنّت دے اُوں دماغ نال متعارف تھی ویندے جیندی بنیاد تے فرشتیاں نے آدم کوں سجدہ کیتے تاں آدم زندہ و جاوید تھی ویندے تے اوندی میراث جنّت اونکوں واپس مل ویندی ہے۔ ==اندھا آدمی== آدمی جیہڑلے مر ویندے تاں دراصل او غیب دی اوں دنیا اچ چلا ویندے جتھاں اوندے اتوں زماں تے مکاں دے پابندیاں ترٹ ویندن۔ زمان تے مکاں ٹائم تے اسپیس دے پابندیاں ترٹݨا الگ ڳالھ ہے تے ٹائم تے اسپیس دا ختم تھی ونڄݨا ٻئی ڳالھ ہے۔ کوئی آدمی جیہڑا مرݨ دے بعد ایں دنیا توں اوں دنیا دا تھی ڳیا یعنی عالمِ اَعراف اچ چلا ڳیا۔ اوندے ذہن اچ ٹائم تے اسپیس ݙوہیں موجود رہندن۔ جیہڑی طرح او اتھاں زمین تے چھت دے تلے رہݨ تے مجبور ہے تے اوندے کیتے کھاوݨ تے پیوݨ دا ہووݨا ضروری ہے۔ اوں طرح عالمِ اَعراف اچ وی گھر ہووݨا، کھاوݨ پیوݨ دا سامان ہووݨا تے ڳالھ مہاڑ کرݨ کیتے ٻئے لوگاں دا موجود ہووݨا ضروری ہے۔ مرݨ دے بعد وی آدمی انہاں جذبات و احساسات اچ زندگی گزریندے جنہاں جذبات و احساسات اچ ایں دنیا اچ زندگی گزار چکا ہے۔ فرق صرف اتنا ہے کہ اے گوشت پوست دا جسم مٹی بݨ ویندے تے روح ایں گوشت پوست دے جسم کوں چھوڑ کے عالمِ اَعراف اچ ہک ٻیا نواں جسم بݨا گھندی ہے۔ جیہڑی طرح ایں جسم دے نال تقاضے چنبڑے ہوئے ہن اونہی طرح مرݨ دے بعد وی انسان دے نال تمام تقاضے چنبڑے رہندن۔ اتھاں اونکوں بکھ وی لڳدی ہے، تریھ وی لڳدی ہے۔ آدم زاد بکھ تریھ دا تقاضہ رفع کرݨ کیتے کھاݨا وی کھاندے، پاݨی وی پیندے۔ اوندے اتے غم آشنا زندگی دے تصوّرات وی مرتّب تھیندن تے او مسرت بھرے لمحات اچ وی وقت گزریندے۔ بادی النظر اچ اگر ݙٹھا ونڄے تاں اوں دنیا دی زندگی تے مرݨ دے بعد دی زندگی اچ قطعاً کوئی فرق نی۔ فرق اگر ہے تاں صرف اے ہے کہ شعور دی رفتار ودھ ویندی ہے۔ اتنی زیادہ ودھ ویندی ہے کہ مہینیاں دا سفر گھنٹیاں اچ طے تھیندے۔ ایندی مثال ایویں ہے کہ ہک آدمی پیدل چل کے کراچی توں لندن پہنچے تاں مہینیاں دا وقفہ درکار ہوسی۔ لیکن اگر ہوائی جہاز اچ ٻیھ ونڄے تاں چند گھنٹیاں اچ پہنچ ویندے۔ ایں دنیا دی زندگی اچ تے مرنے دے بعد دی زندگی اچ اے فرق ہے کہ اتھاں آدمی ہفتیاں دا سفر گھنٹیاں اچ گزارݨا چاہندے تاں اونکوں ہوائی جہاز دی ضرورت پیش آندی ہے، اگر سالاں تے مہینیاں دا سفر طے کرݨا چاہے تاں اونکوں ہوائی جہاز دی ضرورت پیش نی آندی بلکہ اوندے کیتے اوندے ذہن دی رفتار ہوائی جہاز بݨ ویندی ہے۔ اے اوں دنیا دا تذکرہ ہے جیہڑی دنیا اچ بالآخر سب کوں ونڄݨے۔ ایں قانون توں کوئی مستثنیٰ نی۔ جیہڑا آدمی عالمِ ناسُوت (مادی دنیا) اچ پیدا تھی ڳیا ، خوشی دے نال یا مجبوری دے نال بہرحال اونکوں اوں عالَم وچ ونڄݨا ہے۔ اساں خواب ݙیکھدے ہیں۔ عالمِ اَعراف اچ وی کم و بیش ایہا صورت واقع تھیںدی ہے۔ ایں ڳالھ کوں اساں آسان الفاظ اچ ایں طرح سمجھ سڳدے ہیں کہ عالمِ ناسُوت دا او حصّہ جیہڑا ساݙے کیتے خواب ہے عالمِ اَعراف اچ بیداری دی زندگی بݨ ویندے۔ مرݨ دے بعد غیب تے ظاہر دے درمیان جیہڑا پردہ حائل ہے او چَو ویندے لیکن نافرمانی تے جنّت دے درمیان جیہڑا پردہ حائل ہے او نی اٹھیندا۔ اگر کوئی آدمی ایں دنیا اچ نافرمانی دے دماغ توں رستگاری حاصل نہ کر سڳا تاں مرݨ دے بعد وی نافرمانی دا دماغ اوندے اتے مسلط رہندے۔ جیہڑی طرح او ایں زندگی اچ رنجیدہ تے پریشان تھیندے، ݙردا رہندے، خوف زدہ رہندے، مستقبل دی طرفوں فکر مند رہندے، ناخوش رہندے، روتا رہندے تے محرومی اپݨا مقدر سمجھدے اونہی طرح مرݨ دے بعد وی روندا رہندے، غم زدہ رہندے، پریشان رہندے تے حسرت و یاس دی زندگی بسر کریندے۔ اللہ کریم دے بیان کردہ قانون دے مطابق نافرمانی تے فرمانبرداری دے درمیان جیہڑا پردہ حائل ہے اونکوں چاوݨ کیتے ضروری ہے کہ آدمی ایں دنیا اچ ہی اپݨے وطن جنّت کوں ݙیکھ گھنے۔ اگر آدم زاد ساری زندگی اچ جنّت دی زندگی توں آشنا نی تھیا تاں مرنے دے بعد وی اوندے اتے جنّت دے دروازے نہ کھلسن۔ قرآن پاک نے ݙو طبقے کر کے ایں ڳالھ دی وضاحت کیتی ہے: "تے تساں کیا سمجھے علیین کیا ہے تے تساں کیا سمجھے سجیّن کیا ہے۔ اے ہک لکھی ہوئی کتاب ہے۔ اینجھی لکھی ہوئی کتاب جیہڑی کتاب اچ تہاݙی زندگی دا ہر عمل، ہر حرکت، ہر جذبہ، ہر ساہ ریکارڈ ہے۔ یعنی اے ہک اینجھی کتاب ہے جیندے اچ زندگی دا ہر رخ ہر حرکت فلم دی طرح نقش ہے۔’’ (سورۃ المطفّفین) انسان زندگی اچ جو کجھ کریندے اوندی فلم بݨدی رہندی ہے۔ اگر انسان دے قدم جنّت دے رستے تے چو ڳئے تے اوں نے قدم بقدم چل کے جنّت دا مشاہدہ کر گھدا تاں اے سب دا سب عمل صراط مستقیم تے سفر دی ہک فلم بݨ ویندے۔ اوندے برعکس کوئی بندہ صراط مستقیم توں بھٹک ڳیا تاں اوندا ہر قدم اوں رستے تے اٹھیندا پئے جیہڑا رستہ قدم قدم چل کے آدمی دے اتے دوزخ دے دروازے کھولیندے۔ مطلب ایہو ہے کہ اینجھے بندے دی زندگی نال متعلق جیہڑی فلم بݨی اوندا اختتام دوزخ ہے۔ اپݨی عمر گزارݨ دے بعد جیہڑی عمر اللہ نے اپݨی منشاء تے مرضی دے مطابق عطا فرمائی ہئی، اونکوں ختم کرݨ دے بعد جیہڑلے بندہ ایں دنیا توں اوں دنیا اچ منتقل تھیندے تاں او اپݨی زندگی توں متعلق بݨی ہوئی فلم ݙیکھدے۔ اگر او ایں دنیا اچ جنّت توں محروم تھی ڳیا تاں اتھاں او فلم ݙیکھدا رہندے جیہڑی دوزخ دی طرف گھن ویندی ہے تے اگر اوں نے صراط مستقیم تے گامزن تھی کے خالصتاً اللہ دے قوانین دے مطابق زندگی گزار ݙتی ہے تاں او جنّت تے مبنی فلم ݙیکھدے تے جنّت دے نعمتاں نال سیراب تھیندا رہندے۔ '''قانون''': جے تک کوئی بندہ جنّت دا مشاہدہ نی کر گھندا اوں وقت تک اوندے اندر جنّت دی زندگی دا ریکارڈ نی ہوندا۔ ایں ڳالھ کوں سیدنا حضورﷺ نے ایں طرح بیان فرمایا ہے: "مُوتُوا قَبلَ أن تَمُوتوا"، ترجمہ: "مر ونڄو مرݨ توں پہلے"۔ مر ونڄو مرݨ توں پہلے دا اے مطلب نی کہ کھاوݨا پیوݨا چھوڑ کے خود کشی کر گھدی ونڄے۔ شہراں کوں خیر آباد آکھ کے جنگلاں کوں مسکن بݨا گھنو۔ کپڑے لہا کے ننگے پھرݨ لڳو یا اولاد تے والدین توں قطع تعلق کر گھنو۔ مر ونڄو مرݨ توں پہلے دا مطلب اے ہے کہ ایں زندگی اچ رہندے ہوئے مرݨ دے بعد دی زندگی نال واقفیت حاصل کر گھنو۔ جیہڑلے کوئی بندہ مادی زندگی اچ مرݨ دے بعد دی زندگی نال آشنا تھی ویندے تاں اے ڳالھ اوندے مشاہدے اچ آ ویندی ہے کہ: #علیّین ۔۔۔۔۔۔ اعلیٰ طبقہ انعام یافتہ طبقہ ہے تے #سجین۔۔۔۔۔۔محروم طبقہ سزا یافتہ طبقہ ہے۔ قرآن پاک اچ بیان تھیا ہے کہ ایں زندگی اچ اگر اندھا پن ہے تے بے نور اکھیاں ہن تاں اوں زندگی اچ وی اندھا پن تے بے نور اکھیاں مقدر بݨ ویندن۔ اگر ایں دنیا اچ اکھیاں ہن تے اینجھے اکھیاں جیہڑے اللہ دے نور دا مشاہدہ کریندن تاں اوں دنیا دے اندر وی مشاہدہ کرݨ دی صلاحیت موجود ہوسی۔ سیدنا حضورﷺ دا ارشاد ہے: "مومن دی فراست توں ݙرو کہ او اللہ دے نور نال ݙیکھدے۔" رسول اللہﷺ نے اے کوئی تشبیہ نی ݙتی۔ نور نال ݙیکھݨا تشبیہ نی۔ پیغمبر آخر الزماںﷺ جو کجھ فرمیندن او حقیقت ہے تے اینجھی حقیقت ہے جیندے اچ ردّ و بدل نی تھیندا۔ نور دی نظر نال ݙیکھݨ والا بندہ نورانی دنیا دا مشاہدہ کریندے۔ اگر نور دا مشاہدہ کرݨ والی اکھ مادی دنیا اخ نی کھلی تاں مرݨ دے بعد وی آدمی اندھا رہندے۔ ==غارِ حرا== مادی دنیا اینجھی رڑھ ہے، جیندے اچ آخرت دی زندگی دے کنڈے یا پھلاں دے بیج سٹے ویندن۔ اگر کہیں بندے نے شیطانی وسوسیاں دے تحت ایں زمین اچ کنڈیاں دی رڑھ رہائی ہے تاں آخرت اچ وی کنڈے چݨݨ، کنڈے بھنݨ تے کنڈے کھاوݨ اوندا مقدر ہے تے کہیں بندے نے اگر ایں مرزعۂِ آخرت اچ رسول اللہ ﷺ دے ارشاد دے مطابق تے اولیاءاللہ دی زندگی دے اعمال و وظائف دی روشنی اچ اینجھی کاشت کیتی ہے جیں کاشت دے نتیجے اچ سدا بہار درخت پھلدار پودے تے خوشنما باغات وجود اچ آندن تاں مرݨ دے بعد اوندا اثاثہ ایہے خوشنما باغات ہن۔ ڳالھ سدھی تے صاف ہے، ایں دنیا اچ اساں جو کجھ کریندے ہیں اوندے مطابق اساں جزا دے مستحق ہوندے ہیں یا عذاب ناک زندگی ساݙے اتے مسلط تھی ویندی ہے۔ حضور علیہ الصلوٰۃ والسلام دی حدیث دے مطابق: "مر ونڄو مرݨ توں پہلے" ایں ڳالھ دی تشریح ہے کہ ایں دنیا اچ رہندے ہوئے یعنی مٹی نال وجود اچ آوݨ والے حواس دے نال اے ڳالھ اساں ڄاݨ گھنوں تے سمجھ گھنوں کہ ایں دنیا دے بعد ٻئی زندگی دا دارومدار ساݙے اپݨے ذاتی اختیار تے عمل تے ہے۔ قرآن پاک نے اینہی ڳالھ کوں ول ول ارشاد کیتے: تفکر کرو، عقل و شعور نال کم گھنو، زمین تے کھنڈے ہوئے اللہ دے نشانیاں دا کھوج لاؤ، اپݨی تخلیق تے غور کرو کہ کیہڑی طرح وجود اچ آئے، کیہڑی طرح اللہ کریم نے حفاظت دے نال تہاکوں پرورش کیتا، پروان چڑھایا، تہاݙے اتے جوانی دا دور آیا، تہاکوں اللہ نے طاقت عطا کیتی، اینجھی طاقت کہ تساں اپݨے ارادے تے اختیار دے نال زمین تے بھڄݨ لڳے، تے اوں ہی طاقت تے اختیار دے نال زمین دی ککھ اچوں تساں اپݨے کیتے وسائل تلاش کیتے، دریاواں اچ کشتیاں چلا ݙتے۔ علیٰ ہذا القیاس اللہ نے تہاکوں اتنی وݙی طاقت عطا کیتی کہ زمین تے کھنڈے ہوئے وسائل تہاݙی دسترس اچ آ ڳئے۔ ایہو بندہ جیہڑا ناقابل تذکرہ شئے ہئی، پیدائش دے بعد ایں قابل وی نہ ہئی کہ اپݨے ارادے نال حرکت کر سڳے۔ پاسا بدل سڳے یا ٻیھ سڳے۔ مکھی اݙا سڳے۔ ایں گوشت پوست دے لوتھڑے کوں اللہ نے اتنی سکت عطا کیتی کہ ایندے وجود توں تے ایندے اندر مخفی صلاحیتاں توں طرح طرح دے مصنوعات وجود اچ آ ڳئے۔ انسان جݙݨ بجلی دی تلاش اچ لڳ ڳیا تے اوں نے بجلی کوں تلاش کر گھدا تاں اللہ دی ہک تخلیق بجلی نال لکھاں تخلیقات وجود اچ آ ڳئے۔ اگر بجلی دے ذَیلی تخلیقات کوں شمار کیتا ونڄے تاں عقل گم تھی ویندی ہے۔ اللہ کریم نے فرمایا: "میں احسن الخالقین ہاں" (سورة المؤمنون – آیت نمبر 14) یعنی تخلیق کرݨ والیاں اچ بہترین خالق ہاں۔ اینکوں تساں ایویں سمجھ گھنو کہ بجلی دا خالق اللہ ہے۔ بجلی دے تمام ذَیلی تخلیقات ریڈیو، ٹی وی، وائرلیس تے ٻئے بے شمار چیزاں انسان دی تخلیق ہن۔ جے تک انسان نے اپݨے تخلیقی صلاحیتاں کوں استعمال نی کیتا، بجلی دے اندر طاقت لکی رہی تے جیہڑلے انسان دے اندر جستجو نے پاسا بدلا تے او ہمہ تن متوجہ تھی کے بجلی دی تلاش اچ لڳ ڳیا تاں بجلی نے اپݨے اندر لکے ہوئے صلاحیتاں اوندے اتے ظاہر کر ݙتے تے لکی ہوئی ہر صلاحیت ہک تخلیق بݨ ڳئی۔ جیہڑلے انسان مادّے دے اندر تفکر کریندے تاں اوں مادّے دی طاقت تے توانائی کوں اپݨے کیتے مفید بݨا گھندے یا ضرر رساں بݨا گھندے۔ مادی ترقی دے پس منظر اچ ہک ٻئی صلاحیت پوشیدہ ہے۔ جینکوں روح دا ناں ݙتا ویندے۔ مادّے دے اندروں جیہڑے صلاحیتاں آشکار تھیندے پئے ہن او دراصل اینہی روح دا ہک ہلکا جیہا عکس ہے۔ حالی اساں عرض کیتا ہئی کہ انسان اپݨی زندگی اچ جو کجھ رہیندے اوہو کٹیندے۔ اوندی جیہڑی کمائی ہوندی ہے اوندے مطابق اونکوں صلہ ملدے۔ اگر انسانی ذہن تفکر دے نال عظیم طاقت بجلی کوں تلاش کر سڳدے تاں انسان اپݨے اندر اوں اکھ کوں وی تلاش کر گھندے جیہڑی اکھ زماں و مکاں توں ماوراء ݙیکھدی ہے۔ جیہڑی اکھ دے سامݨے ایں زندگی تے مرݨ دے بعد دی زندگی دے درمیان حائل پردے معدوم تھی ویندن۔ ایہا او اکھ ہے جیندے نال اولیاء کرام باطنی وارِدات تے کیفیات دا مشاہدہ کریندن۔ ایہا او اکھ ہے جیہڑی کھل ونڄے تاں کشفُ القبور تھی ویندے۔ یعنی مرݨ والیاں دی روح نال آدمی ایں طرح گفتگو کر سڳدے جیہڑی طرح عالم اسباب اچ رہندے ہوئے جسمانی خدوخال نال مرکب ݙو آدمی گفتگو کریندن ۔ ایہا او اکھ ہے کہ اگر ایں اکھ دی طاقت ٻئی ودھھ ونڄے تاں اوندے سامݨے فرشتے آ ویندن۔ ایہا او اکھ ہے جیندی برکت نال اللہ دے دوست عرش تے اللہ تعالیٰ دا دیدار کریندن۔ ایں باطنی اکھ دا کھلݨا تے ایں باطنی اکھ دے سامݨے سب توں پہلے جیہڑی چیز آندی ہے اے او عالَم ہے جینکوں اساں عالمِ اَعراف یا موت دے بعد دی زندگی آہدے ہیں۔ یعنی گوشت پوست دے جسم توں رشتہ منقطع تھیوݨ دے بعد آدمی جیہڑی دنیا اچ قدم رکھدے، باطنی اکھ اوں دنیا کوں ݙیکھ گھندی ہے۔ جنّت اچ چلے ونڄݨا اوندے کیتے معمول بݨ ویندے۔ ایندے برعکس اگر جسمانی زندگی اچ کہیں بندے نے اپݨی باطنی اکھ نی کھولی تاں اوندے اتے محرومی مسلط تھی ویندی ہے۔ مرݨ دے بعد وی اوندی نظر محدود رہندی ہے۔ جیہڑی طرح بندہ ایں دنیا اچ دیوار دے پچھوں نی ݙیکھ سڳدا اونہی طرح اوں دنیا اچ وی او کوتاہ نظر رہندے۔ سوال اے ہے کہ اے باطنی نظر کیہڑی طرح کھلے تے ایں نظر تے جیہڑا ڄالا تے ملا بݨ ڳئے اوندا آپریشن کیہڑی طرح تھیوے۔ ایندے کیتے حضور علیہ الصلوٰۃ و السلام دے وارث اولیاء اللہ نے اسباق بݨائے ہن۔ اے سارے اسباق رسول اللہ ﷺ دی غارِ حرا اچ تفکر دی پہلی سنت مراقبہ تے مبنی ہن۔ ==الف کمپیوٹر== کہیں علم کوں سکھݨ کیتے اوندی الف ب پ نال واقفیت ہووݨا ضروری ہے۔ کوئی آدمی جے تک الف ب پ دا قاعدہ نی پڑھ گھندا، اردو زبان پڑھݨا لکھݨا نی سکھ سڳدا۔ جبکہ اوندی مادری زبان وی اردو ہے۔ مادری زبان دے علاوہ ٻئی زبان وی اوں وقت سکھݨا ممکن ہے جیہڑلے کوئی ابتدائی قاعدے توں واقف ہووے مثلاً انگریزی پڑھݨ لکھݨ تے اوندے اچ مہارت حاصل کرݨ کیتے "اے بی سی ڈی" پڑھݨا ضروری ہے۔ اگر کوئی آدمی ابتدائی حروف جیہڑے آپس اچ مل کے لفظ بݨدن، نال واقف نہ ہووے اونکوں پڑھا لکھا آدمی نی اکھیج سڳدا۔ چاہے او ذہنی طور تے کتنا ہی ذہین ہووے جیں طرح ظاہری علوم سکھݨ کیتے قاعدہ پڑھݨا تے لکھݨا ضروری ہے تے جیں طرح قاعدے نال واقفیت ضروری ہے۔ روحانی علوم سکھݨ کیتے وی اللہ تعالیٰ دے بھیڄے ہوئے پیغمبراں تے پیغمبراں دے شاگرداں دا بݨایا ہویا قاعدہ پڑھݨا ضروری ہے۔ ظاہری علوم سکھݨ کیتے الف ب پ پڑھݨا ضروری ہے تے باطنی علوم سکھݨ کیتے طرزِ فکر تبدیل کرݨا ضروری ہے۔ روحانیت سکھݨ کیتے بغدادی قاعدہ یا گرائمر دی کوئی کتاب انسانی تاریخ اچ ہݨ تک نی چھپی۔ روحانی علم منتقل تھیندے، ایندی آسان مثال ٻال دے اندر ما دی زبان دا منتقل تھیوݨا ہے۔ کوئی ما مادری زبان سکھاوݨ کیتے ٻال کوں الف ب پ نی پڑھیندی۔ ٻال دے اندر طرزِ فکر اوہا ہوندی ہے جیہڑی ما پیؤ دی ہوندی ہے۔ ٻکری دا ٻچہ گھاہ کھاندے گوشت نی کھاندا۔ شیر دا ٻچہ گوشت کھاندے گھاہ نی کھاندا تے کبوتر دا ٻچہ نہ گھاہ کھاندے تے نہ گوشت کھاندے، داݨہ چڳدے۔ آدمی دا ٻچہ گوشت وی کھاندے، سبزی وی کھاندے، مٹی وی کھاندے، پتھر وی کھاندے، پاڑاں وی کھاندے، لکڑ وی کھاندے۔ پتھر توں مراد لوݨ ہے، لکڑ توں مراد او پاڑاں ہن جیہڑے لکڑ دی طرح ہوندن مثلاً ہلدر، دار چینی وغیرہ۔ آدمی دا ٻال اے ایں واسطے کھاندے کہ اونفے ماں پیؤ اے سب چیزاں کھاندن۔ آدمی دی طرح اگر شیر دی وی ایہا غذا ہوندی تاں اوندے ٻالاں دی وی ایہا خوراک ہوندی۔ کھاوݨا پیوݨا شکار کرݨا تے زندگی دے ٻئے عوامل شیر دے ٻالاں کوں بغیر سکھے ہوئے منتقل تھیندن یعنی انہاں سب چیزاں کوں سکھݨ کیتے قاعدہ پڑھݨا ضروری نی۔ کوئی وی مخلوق جیہڑی ایں دنیا اچ موجود ہے اپݨی مادری زبان ڄاݨدی ہے تے ہک ٻئے کوں مادری زبان اچ اپݨی کیفیات توں مطلع کریندی ہے۔ ککڑ کوں جیہڑلے اے خطرہ لاحق ہوندے کہ اوندے ٻالاں کوں ہل چا کے گھن ویسی تاں او ہک مخصوص آواز کڈھدی ہے تے سارے ٻال اوندے پراں اچ سمٹ ویندن۔ علیٰ ہذا القیاس ہر نوع اپݨی اپݨی زبان ڄاݨدی ہے تے اے زبان اوندی نسل اچ ٻولی تے سمجھی ویندی ہے لیکن ایندے نال نال گفتگو دا ہک ٻیا طریقہ وی ہے جیندے نال ہر شخص کہیں نہ کہیں وقت دوچار تھیندے تے ہر شخص ایں طریقے نال واقف ہے۔ اے طریقہ اشاریاں دی زبان ہے۔ آدمی دے اندر کوئی اینجھا کمپیوٹر نصب ہے جیہڑا اوندی زندگی دے مختلف مراحل اچ ہدایت ݙیندا پئے۔ کݙہیں او اینجھی ہدایت ݙیندے جیندے نال آدمی غم زدہ تھی ویندے۔ کݙہیں اینجھے ہدایات ملدن کہ او بغیر کہیں سبب دے خوش تھی ویندے۔ کݙہیں اونکوں پاݨی پیوݨ دی اطلاع ݙتی ویندی ہے، کݙہیں او کمپیوٹر اونکوں اے اطلاع فراہم کریندے کہ اعصاب اچ حرکت کرݨ دی صلاحیت نی رہی لہٰذا سمھ ونڄ۔ ستے آدمی کوں اے اطلاع ملدی ہے کہ ہݨ اگر مزید چارپائی تے لیٹے رہیے تے شعوری حواس اچ داخل نی تھئے تاں اعصاب منجمد تھی ویسن۔ لہٰذا فوراً اٹھی ونڄ تے حرکت شروع کر ݙیو۔ جے تک کمپیوٹر کوئی اطلاع نی ݙیندا آدمی یا کوئی وی ذی روح کوئی کم نی کر سڳدا۔ ایندے اچ انسان، بھیݙ، ٻکری تے کہیں جانور دی یا نباتات و جمادات دی کوئی قید نی۔ سب دے اندر اے اطلاع ݙیوݨ والی مشین نصب ہے۔ اوں مشین دی ہک وݙی خصوصیت اے ہے کہ اے اوہا اطلاع فراہم کریندی ہے جیہڑی حالات تے وقت دے مطابق ہووے۔ اے کمپیوٹر آدمی دے اندر اوندی روح ہے۔ موجودات اچ جتنے ذی روح یا غیر ذی روح سمجھے ونڄݨ والے مخلوقات ہن سب اچ ہک ہی طرح دا کمپیوٹر نصب ہے۔ انسان تے ٻئی مخلوق میں اگر فرق ہے تاں صرف اے ہے کہ انسان دے علاوہ ٻئی کوئی مخلوق اوں کمپیوٹر دے علم توں ناواقف ہے۔ صرف انسان کوں اللہ کریم نے کمپیوٹر دا پورا علم سکھایا ہے۔ ==روح دا لباس== انسان دی مجموعی زندگی تے غور کریجے تاں اے حقیقت سامݨے آندی ہے کہ زندگی دے سارے طرزاں تے زندگی کوں رواں دواں کرݨ والے سارے تقاضے تمام احساسات و کیفیات اطلاعات تے قائم ہن۔ کتھائیں ساکوں اطلاع ملدی ہے کہ سردی ہے۔ کتھائیں ساکوں اطلاع ملدی ہے کہ گرمی ہے، بکھ، تریھ، تکلیف، خوشی، محبت، نفرت، رحم، ظلم تے زندگی اچ کم آوݨ والے سارے دے سارے تقاضے اطلاعات دے اتے قائم ہن۔ جیہڑلے اساں اے ݙیکھدے ہیں کہ زندگی اطلاعات دا مجموعہ ہے تاں اے تلاش کرݨا ضروری تھی ڳیا کہ: #اطلاعات دا منبع کیا ہے؟ #ٻئی ڳالھ اے غور طلب ہے کہ اطلاع کیہڑی جگہ آ کے رکدی ہے تے ریسیونگ اسٹیشن جیہڑا اطلاعات قبول کریندے، کتھاں واقع ہے؟ #تریجھی ڳالھ اے ہے کہ اطلاعات اچ معانی پواوݨ والی ایجنسی کیہڑی ہے؟ #چوتھی ڳالھ اے تحقیق طلب ہے کہ اطلاعات کوں معانی پواوݨ دے بعد مظاہرات کیہڑی مشین تے چھپدے پئے ہن؟ #پنجویں ڳالھ اے ہے کہ اوں چھپائی اچ جیہڑا مادہ کم کریندا پیا ہے او کیا ہے؟ #تے چھیویں ڳالھ اے ہے کہ اطلاعات مختلف مراحل توں لنگھ کے جیہڑلے مظہر بݨ ویندن تاں او کتھاں نیست و نابود تھی ویندن؟ روحانی علوم دی پہلی کتاب اچ اے ڳالھ سمجھاوݨ دی کوشش کیتی ویندی ہے کہ گوشت پوست نال مرکب تے رڳاں پٹھیاں نال بݨا ہویا پتلا اصل انسان نی بلکہ گوشت پوست دا جسم اصل انسان دا لباس ہے۔ جیں طرح گوشت پوست دی حفاظت کیتے اساں ان دا، کھل دا، کپاہ یا ٻئے چیزاں دا لباس پیندے ہیں، اونہی طرح اصل انسان (ساݙی روح) گوشت پوست دا لباس بݨیندے۔ گوشت پوست دا جسم محض ہک لباس ہے تے جیہڑی ہستی کوں اللہ کریم نے انسان آکھے۔ اونکوں عرف عام اچ "روح" دا ناں ݙتا ڳیا ہے۔ قاعدے تے قانون دے مطابق اگر کوئی بندہ روحانی علوم سکھݨا چاہندے تاں اوندے اندر اے یقین راسخ ہووݨا ضروری ہے کہ گوشت پوست دا جسم مفروضہ تے فکشن ہے۔ جیہڑلے اے یقین پختہ تھی ویندے کہ گوشت پوست دا جسم لباس ہے فکشن ہے، فنا تھیوݨ والا ہے تاں قدری طور تے مفروضہ حواس توں ذہن دور تھیوݨ لڳدے تے جیہڑلے مفروضہ زندگی توں ذہن پلٹدے تاں حقیقت دی طرف سفر شروع تھی ویندے۔ ایں واسطے کہ حقیقت تے مفروضہ ݙوہیں چیزاں ہک مرکز تے جمع نی تھیندے۔ مفروضہ حواس تے مفروضہ چیزاں بدلدت رہندن، ترٹدے تے کھنڈدے رہندن۔ فنا تھیندے رہندن لیکن حقیقت نہ بدلدی ہے، نہ ترٹدی ہے، نہ کھنڈدی ہے تے نہ فنا تھیںدی ہے۔ حقیقت جیہڑی قائم بالذّات ہے، حقیقت جیہڑی اپنے مرکز تے مستقل طور تے رواں دواں ہے۔ اوں انسان دی تلاش نال سامݨے آندی ہے جینکوں قرآن نے "روح" آکھے۔ مگر روح دے وی مدارج ہن۔ لاعلمی دی بنا تے روح کوں وی ہک اینجھا ہی آدمی یا انسان سمجھا ویندے جیویں گوشت پوست دا انسان۔ اساں ݙیکھدے ہیں کہ روح ہک اینجھی حقیقت ہے جیہڑی جزوِ لا تجزاء ہے جیہڑی اپݨی ذات دے نال وابستہ تے پیوست ہے تے قائم ہے۔ روح دی اپݨی ہک صفَت ہے۔ او اے کہ روح ہر آن ہر لمحہ متحرّک رہندی ہے تے قائم بالذّات رہندے ہوئے طرح طرح دے روپ اچ مظہر بݨدی رہندی ہے۔ روح دا ہک وݙا وصف اے ہے کہ مفروضہ تے فکشن حواس اچ کݙہیں سامݨے نی آندی البتہ مفروضہ تے فکشن حواس کوں اپݨے کیتے لباس دے طور تے استعمال کریندی ہے۔ لیکن چونکہ ہر لمحہ ہر آن متحرّک رہݨا اوندا ہک وصف ہے ایں واسطے او کݙہیں انسانی لباس اچ جلوہ گر تھیندی ہے، کݙہیں ٻکری دے لباس اچ، کݙہیں جنّات دے لباس اچ تے کݙہیں فرشتیاں دے لباس اچ جلوہ گر تھیندی ہے۔ روحانی سائنسداناں نے زمین تے تقریباً ساڈھے یارہاں ہزار نوعاں دی نشاندہی کیتی ہے تے ہر نوع روح دا ہک جزو ہے۔ روح دی ہک تعریف اے ہے کہ ہک طرف نوعی لباس اپݨے کیتے منتخب کریندی ہے تے ݙوجھی طرف اوں نوع دے افراد دی حیثیت اچ مختلف لباس اختراع کریندی رہندی ہے۔ روح دی ایں کارکردگی کوں ڄاݨݨ کیتے اساں آکھ سڳدے ہیں کہ روح دا نوعی لباس نیگیٹیو ہے تے نوعاں دے افراد اوں نیگیٹیو دا Positive ہن۔ اے عجیب و غریب نظام ہے کہ روح: #نوع دا لباس تے #نوع دے افراد دا لباس بݨیندی رہندی ہے تے اے لباس سوت تے ان دے لباساں دی طرح خستہ تھیںدے رہندن۔ اینکوں سمجھݨا کوئی زیادہ مشکل ڳالھ نی۔ اصل انسان یا روح جیہڑلے لباس دی ابتدا کریندی ہے تاں لباس ساکوں ہک خوبصورت نرم و نازک تے معصوم صورت ٻال اچ نظر آندے تے ول اے لباس ہر آن تے ہر لمحہ بدلدا رہندے۔ ہر آن ہک لباس لہندے تے ہک لباس بݨدے۔ لباس دے لہݨ تے بݨݨ اچ لباس اچ تغیّر واقع تھیندے، کتھائیں سیاہی ودھ ویندی ہے، کتھائیں سیاہی گھٹ ویندی ہے، تصویر ہک ہے مشین وی ہک ہے، چھپائی وی ہک ہے لیکن ہر تصویر دے Impression اچ کجھ نہ کچھ فرق پئے ویندے۔ بتدریج لباس تبدیل تھیندے تھیندے ایں حال کوں پہنچ ویندے کہ اوندے اچ مزید کوئی سکت باقی نی رہندی تے اے لباس ختم تھی ویندے، سکت نہ رہݨ کوں اساں ٻڈھیپے دے ناں نال یاد کریندے ہیں۔ اے قانون ایں واسطے بیان کیتا ڳیا ہے کہ ڳالھ پوری طرح سامݨے آ ونڄے تے اساں سمجھ گھنوں کہ روح ہر آن ہر لمحہ متحرّک رہندی ہے۔ تے ہر آن تے ہر لمحے دی حرکت دراصل روح دا ہک لباس ہے۔ ایہو لباس ساکوں مظاہراتی طور تے شکل و صورت اچ نظر آندے۔ ==مٹی دا شیر== جیں طرح روح دے لباس یعنی رڳاں، پٹھیاں، ہݙیاں تے گوشت نال مرکب آدمی کوں انسان سمجھا ویندے تے اوں آدمی اچ طرح طرح دے خدوخال ساکوں نظر آند بالکل اونہی طرح روح دے اندر وی خدوخال موجود ہن۔ جسم انسانی کیتے جیہڑلے لباس بݨایا ویندے تاں اے ڳالھ ساݙے پیش نظر رہندی ہے کہ جسم دے زیادہ توں زیادہ حصے کڄے ونڄن جیویں قمیض شلوار۔ ایندے برعکس روح جیہڑلے لباس بݨیندی ہے تاں او لباس مکمل ہوندے۔ مکمل ہووݨ توں مراد اے ہے کہ روح دی شکل جیں طرح دے خدوخال اچ موجود ہے انہی مکمل خدوخال دے نال لباس بݨدے۔ ===مثال=== مٹی دے شیر تے رنگ کر ݙیویجے تاں اساں اونکوں شیر ہی آہدے ہیں۔ ہک مٹی دا شیر رنگ دے بغیر ہے تے ایہو مٹی دا شیر رنگین ہے۔ لیکن شیر دے اتے رنگ کیتا ویندے تاں اے رنگ شیر دے اوپر غالب آ ویندے مثلاً کن تے، اکھیاں تے، پیراں تے، ڈڈھ تے، پینٹ شدہ شیر کوں وی اساں شیر آہدے ہیں۔ روح جیہڑلے لباس بݨیندی ہے تاں اپݨے خدوخال تے نقش و نگار دے مطابق پورا لباس تیار کریندی ہے۔ خدوخال اچ جیں طرح دی ناک ہوسی، جیں طرح دے کن ہوسن، جیں طرح دے پیر ہوسن، جیں طرح دا سر ہوسی، اونہی مناسبت نال جسمانی لباس تخلیق تھیندا رہندے۔ ہݨ اساں ایویں آکھسوں کہ گوشت دا جسم روح دا اِختراع کردہ ہک رنگ ہے یعنی روح جیہڑی مکمل خدوخال تے نقش و نگار دے نال قائم ہے اوندے اتے ہک رنگ آ ڳیا یعنی رنگ روح دا لباس ہے۔ ایہے رنگ روح دے اتے مختلف پرت ہن۔ اتھاں ہک ڳالھ ݙسا ݙیوݨا ضروری ہے کہ جیں طرح جسمِ انسانی پرت در پرت موجود ہے اوں طرح روح وی بے شمار پرتاں دا مجموعہ ہے۔ روح دا ہر پرت مجسم نقش و نگار دے نال متحرّک ہے۔ ہک لمحے دا کھربواں حصّہ وی اینجھا نی جیندے اچ حرکت ساکت تھی ویندی ہے۔ اگر لمحے دے کھربویں حصے اچ وی روح ساکت تھی ونڄے تاں سارا نظام درہم برہم تھی ویسی۔ کائنات اچ جتنے اشیاء موجود ہن او زمین دے اتے ہووون، زمین دے اندر ہوون، آسمانی مخلوق ہووے، ست آسمان ہوون، عرش و کرسی ہووے، ہر شئے اچ روح موجود ہے تے جیہڑی چیز ساکوں ظاہر اکھیاں نال یا صفاتی اکھیاں نال نظردی ہے او سب روح دا لباس ہے۔ جیہڑلے اساں کبوتر کوں ݙیکھدے ہیں تاں کبوتر دی پوزیشن وی اوہا ہے جیہڑی آدمی دی ہے۔ جیں طرح روح آدمی دے خدوخال دے مطابق لباس بݨا کے اپݨا مظاہرہ کریندی ہے، جیں طرح روح نکلݨ دے بعد آدمی دی کوئی حیثیت برقرار نی رہندی، اونہی طرح کبوتر دے اندروں روح نکلݨ دے بعد کبوتر دی کوئی حیثیت باقی نی رہندی۔ جسم انسانی توں روح اگر اپݨا رشتہ منقطع کر گھنے تاں اے جسم منتشر تھی ویندے تے منتشر تھی کے مٹی دے ذرّات اچ تبدیل تھی ویندے۔ جیں جسم کوں اساں کبوتر، ناہر یا باندر دے ناں نال ڄاݨدے ہیں او انسانی جسم توں مختلف نی ہوندا۔ انسان دی طرح ہر جسم منتشر تھی کے مٹی دے ذرّات اچ تبدیل تھی ویندے۔ ===قانون=== روح ہک اینجھا مادہ ہے جیندے اندر پورے پورے خدوخال موجود ہن۔ خدوخال دی اے موجودگی دراصل روح دی صلاحیت دی نشان دہی ہے۔ روح ہک مشین ہے یا ہک اینجھا کمپیوٹر ہے جیندے بے شمار ڈائیاں ہن۔ مختلف ڈائیاں اچ جیہڑلے مسالہ پوندے تاں ڈائی دے مطابق نویں نویں لباس اچ نئی نویں صورتاں مظہر بݨ کے ساݙے سامݨے آ ویندن۔ کبوتر دی شکل و صورت دی ڈائی اچ پلاسٹک دا مسالہ سٹیا ونڄے تاں کبوتر بݨسی۔ پھل دی ڈائی اچ مسالہ سٹیجے تاں پھُل بݨسی، علیٰ ہذالقیاس ڈائیاں مختلف ہن مسالہ ہک ہے۔ لیکن اوں مسالے دی بنیاد تے ہر شکل مختلف بݨدی پئی ہے۔ ڈائی دے اتے اگر غور کریجے تاں اے ڳالھ بالکل سامݨے دی ہے کہ کبوتر دی ڈائی اچ تے ٻلی دی ڈائی اچ ہک نمایاں فرق ہے۔ اوں نمایاں فرق کوں قرآن ‘‘مقداراں’’ دا ناں ݙیندے ، (سورۃ الأعلیٰ – آیت نمبر 3) یعنی ہر ڈائی مختلف تے معیّن مقداراں نال بݨی ہوئی ہے تے اے معیّن مقداراں باوجود ہک ہووݨ دے الڳ الڳ ہن۔ ایندے کیتے شکل و صورت اچ اختلاف واقع تھیندا رہندے۔ ڈائی جیہڑی چیز یا مسالے نال بݨی ہے او وی ہک ہے تے ڈائی دے اندر جیہڑا مسالہ سٹیا ڳیا ہے او وی ہک ہے لیکن ڈائی بذات خود مختلف ہے۔ اے اختلاف ہی مختلف شکل و صورت دا سبب بݨدے۔ ہک طرح دے مقداراں نال ہک نوع تخلیق تھی ویندی ہے۔ اوں نوع دے اندر معیّن مقداروں اچ جیہڑلے ردّ و بدل تھیندے تاں افراد وجود اچ آندن۔ نوع دے معیّن مقداراں جیہڑلے آدم دے رنگ اچ جلوہ افروز تھیندن تاں آدم دی صورت سامݨے آ ویندی ہے۔ آدم جنہاں مقداراں دا ناں ہے جیہڑلے انہاں مقداراں اچ ہیجان پیدا تھیا تے ہیجان دی وجہ کولوں مقداراں اچ ترٹ بھڄ واقع تھئی تاں مقداراں دا توازن بدل ڳیا۔ مقداراں دا توازن بدلݨا اے معنی رکھدے کہ نویں مقداراں وجود اچ آ ڳئے، جیویں ہی مقداراں اچ ہیجان پیدا تھیا تے اوں ہیجان نال مقداراں اچ ردّ و بدل تھیا، نتیجے اچ حوّا دا وجود ابّا آدم دے سامݨے آ ڳیا۔ ہݨ مقداراں دے ݙو رخ متعیّن تھی ڳئے۔ باوجود ایندے کہ مقداراں اچ ردّ و بدل واقع تھیا جیہڑلے اوں ردّ و بدل دے نتیجے اچ کوئی صورت وجود اچ آئی تاں اوں صورت دے اندر وی مقداراں معیّن تھی ڳئے۔ مقداراں معیّن ہووݨ دا مطلب اے ہے کہ ڈائی دے اندر مخصوص طاقت مخصوص وزن مخصوص رنگ دے مقداراں جمع تھی ونڄ تاں ہک خوبصورت تصویر بݨدی ہے جیندا ناں آدم ہے تے اگر اوں ڈائی اچ اینجھے مقداراں جمع تھی ونڄن جیندا رنگ قدرے مختلف ہووے، وزن ݙو گنا ول وزن گھٹ یا قدرے زیادہ ہووے اوں صورت دا ناں عورت ہے۔ ڈائی دے اندر جیہڑا مسالہ سٹیا ویندے او وی پک ہے لیکن مقداراں اچ ردّ و بدل تھیندا رہندے تے مقداراں دے ردّ و بدل نال نویں نویں شکلاں وجود اچ آندے رہندن۔ اللہ کریم نے ارشاد فرمایا ہے کہ پاک تے بلند مرتّبہ ہے او ذات جیں نے تخلیق کیتا معیّن مقداراں نال تے ول انہاں مقداراں توں مرکب مخلوق کوں زینت بخشی تے اوں مخلوق کوں ہک رنگ ݙتا۔ زمین تے رنگ رنگ دی مخلوق دے اندر ہک معیّن چیز پاتی جیہڑی مَیٹر (Matter) ہے تے جیہڑی چیز الڳ الڳ کریندی ہے او مقداراں ہن تے انہاں مقداراں کوں اساں رنگ نال تشبیہ ݙیندے ہیں۔ رنگاں اچ ردّ و بدل، شکل و صورت دا باعث بݨدے۔ جیں طرح معیّن مقداراں نال صورت بݨدی ہے تے مختلف شکلاں ساݙے سامݨے آندن۔ اونہی طرح معیّن مقداراں نال ساݙے اندر حواس بݨدن، جے تک حواس معیّن مقداراں تے قائم ہن۔ صحت مند ہن تے حواس دے اندر مقداراں گھٹ یا ودھ ہوون تاں حواس غیر صحت مند تھی ویندن۔ ==ٻارہاں کھرب کل پرزے== مختصر طور تے زندگی دا تذکرہ کریجے تاں اے آکھݨا مناسب ہے کہ زندگی جذبات نال عبارت ہے تے زندگی دے بے شمار جذبات حواس دے دوش تے سفر کریندے پئے ہن۔ انہاں جذبات کوں کنٹرول کرݨا حواس دے ذریعے ہی ممکن ہے۔ ===مثال=== ہک آدمی کوں تریھ لڳی۔ تریھ ہک تقاضا ہے ، تریھ دے تقاضے کوں پورا کرݨ کیتے حواس ساݙی رہنمائی کریندن۔ حواس ساکوں ݙسیندن کہ اے پاݨی گرم ہے۔ اے پاݨی سرد ہے ، اے پاݨی کوڑا ہے یا اے پاݨی مٹھا ہے۔ تریھ دا تقاضہ پاݨی پیوݨ نال پورا تھیندے۔ پاݨی دی پہچاݨ بوی حواس دے ذریعے ممکن ہے۔ ہک تقاضہ تریھ ہے ، ہک تقاضہ بکھ ہے۔ کہیں کوں چاہںا ہک الڳ تقاضہ ہے تے آدمی دے اندر اے تقاضہ پیدا تھیوݨا کہ کوئی میکوں وی چاہے ، الڳ تقاضہ ہے۔ انہاں تقاضیاں کوں ہک جگہ جمع کر گھدا ونڄے تاں ایندا ناں زندگی ہے تے جیہڑلے انہاں کوں الڳ الڳ کر کے ݙٹھا تے سمجھا ونڄے تاں اے ڳالھ معلوم تھیندی ہے کہ ہر تقاضہ ایں واسطے الڳ الڳ ہے کہ تقاضیاں دے اندر مقداراں الڳ الڳ کم کریندے پئے ہن۔ تریھ دے تقاضے اچ جیہڑے مقداراں کم کریندے پن او بکھ دے تقاضے اچ موجود نی ایں واسطے صرف پاݨی پی کے بکھ دا تقاضہ رفع نی تھیندا۔ بکھ دے اندر جیہڑے مقداراں کم کریندے پن ، اوں دی اپݨی الڳ ہک حیثیت ہے۔ ایہا وجہ ہے کہ صرف کجھ کھا کے تریھ دا تقاضہ پورا نی تھیندا۔ حواس الڳ الڳ تقاضیاں کوں ڄاݨدن، سمجھدن، انسانی زندگی اچ ہک تقاضہ محبت ہے۔ محبت ہک اینجھا مجموعی تقاضہ ہے جیندے بغیر زندگی ادھوری تے نامکمل رہندی ہے۔ حواس محبت دے ایں تقاضے کوں الڳ الڳ حیثیت ݙیندن مثلاً اے کہ حواس ساکوں ݙسیندن کہ اے خاتون میݙی ذال ہے تے اے چھوکری دھی ہے تے اے خاتون ساݙی ما ہے۔ جیہڑلے اساں محبت دا ناں گھندے ہیں تاں محبت دا مجموعی مفہوم ساݙے ذہن اچ کہیں دا چاہݨا آندے لیکن جیہڑلے حواس دے ذریعے محبت کوں سمجھدے ہیں تاں محبت دا مفہوم بدل ویندے۔ ہک عورت ہر حال اچ عورت ہے لیکن حواس اوں عورت کوں الڳ الڳ تقسیم کر ݙیندن۔ حواس ساکوں ݙسیندن کہ اے عورت ساݙی بھیݨ ہے، اے عورت ساݙی دھی ہے، اے عورت ساݙی ما ہے تے اے عورت ساݙی ذال ہے۔ بحیثیت عورت و مرد سب اخ قدراں مشترک ہن لیکن حواس ساکوں ݙسیندن کہ مشترک قدراں اچ وی ہک ضابطہ تے قانون ہے۔ ݙسݨا اے مقصود ہے کہ انسانی زندگی جیہڑی بنیاد تے قائم ہے اوندے ݙو پیر یا ݙو ستون ہن۔ ہک پیر یا ستون جذبہ ہے تے ہک پیر یا ستون حواس ہن۔ جے تک آدمی جذبات دے دائرۂِ کار اچ رہندے۔ اوں وقت تک اوندی حیثیت ݙوجھے حیوانات توں الڳ نی تے جݙݨ انہاں جذبات کوں او انسانی حواس دے ذریعے سمجھدے تے جذبات دی تکمیل اچ حواس دا سہارا گھندے تاں او حیوانات توں الڳ تھی ویندے۔ جذبات تے حواس دا اشتراک انساناں دی طرح حیواناں اچ وی موجود ہے لیکن فرق اے ہے کہ ہک ٻکری یا ایک ڳاں انساناں دی طرح حواس اچ معنی نی پہوا سڳدی۔ اوندا علم زندگی کوں قائم رکھݨ دے ضروریات پوری کرݨ تک محدود ہے۔ او صرف اتنا ڄاݨدی ہے کہ پاݨی پیوݨ نال تریھ وسمدی ہے، پتے کھاوݨ نال بکھ رفع تھیندی ہے، ایں ڳال نال اونکوں کوئی غرض نی کہ پاݨی کیندا ہے۔ اوندے اندر زندگی قائم رکھݨ کیتے ہک تقاضہ تھیندے تے او تقاضہ پورا کر گھندی ہے۔ ایندے برعکس انسان دے اندر زندگی کوں قائم رکھݨ کیتے جیہڑلے تقاضہ ابھردے تاں او حواس دے ذریعے اے ڳال سمجھدے کہ اے تقاضا کیہڑی طرح پورا کیتا ویندے۔ چونکہ انسان کوں اللہ کریم نے حواس دا مخصوص علم عطا کیتے ایں واسطے انسان ݙوجھی مخلوق دے مقابلے اچ ممتاز تھی ڳئے تے اے ممتاز تھیوݨا ہی مکلف ہووݨا ہے۔ اے ڳال واضح طور تے سامݨے آ ڳئی ہے کہ زندگی قائم رکھݨ کیتے اللہ کریم دی تمام مخلوق اچ تقاضے یکساں ہن۔ آدمی کوں وی بکھ لڳدی ہے، ٻکری تے ٻلی کوں وی بکھ لڳدی ہے۔ تریھ آدمی کوں وی لڳدی ہے تے تریھ ٻئے حیوانات کوں وی لڳدی ہے۔ ݙوہیں بکھ تے تریھ دے تقاضے کوں پورا کریندن۔ لیکن انسان تقاضیاں تے حواس دی حیثیت توں واقف ہے۔ اے وقوف ہی انسان کوں شرف دے درجے تے فائز کریندے۔ حواس دے قانون توں واقف تھیوݨا روحانی سفر دی ابتدا ہے۔ انسان دے اندر ٻارہاں کھرب کَل پرزیاں نال مشین کم کریندی پئی ہے۔ کجھ کَل پرزے اینجھے ہن جیہڑے حواس بݨیندن، کجھ کَل پرزے اینجھے ہن جیہڑے جذبات دی تخلیق کریندن۔ انسان کوں اللہ کریم نے اے علم عطا کیتے کہ اگر او چاہے تاں ڄاݨ گھندے کہ اوندے اندر نصب شدہ مشین اچ اے کَل پرزے کیہڑی طرح فٹ ہن تے انہاں دے ذریعے جذبات تے حواس کیہڑی طرح بݨدن۔ جذبات تے حواس دے اعتبار نال انسان تے تمام حیوانات ہک صف اچ کھڑے ہن لیکن ٻکری دے اندر اے صلاحیت نی کہ او حواس بݨاوݨ دی مشین یا حواس بݨاوݨ دے کَل پرزیاں کوں سمجھ سڳے۔ اگر کوئی انسان ٻکری دی طرح اپݨے اندر نصب شدہ ایں کائناتی نظام کوں نی سمجھدا تاں اوندی حیثیت ٻلی تے کتے توں ودھ نی۔ ایں واسطے کہ بکھ کتے کوں وی لڳدی ہے، پیٹ کتا وی بھریندے۔ بکھ آدمی کوں وی لڳدی ہے۔ ڈڈھ آدمی وی بھریندے، تریھ چوہے کوں وی لڳدی ہے، تریھ آدمی کوں وی لڳدی ہے، پاݨی آدمی وی پیندے۔ جبلّی طور تے ہک آدمی وی اپݨی اولاد دی پرورش کریندے، اپݨی اولاد نال محبت کریندے، اپݨی اولاد دی تربیت کریندے بالکل اونہی طرح ٻلی وی اپݨی اولاد نال محبت کریندی ہے، اولاد دی پرورش کریندی ہے۔ اپݨی اولاد کوں کھیر پلیندی ہے تے زندگی گزارݨ کیتے تمام ضروری ڳالھیں نال آگاہ کر کے ٻچیاں دی تربیت کریندی ہے۔ روحانی نقطہ نظر نال اگر کوئی آدمی سب کجھ اوہے کم کریندے جیہڑے ہک ٻلی کریندی ہے تاں اوندی حیثیت ٻلی دے برابر ہے تے اونکوں ٻلی توں افضل قرار نی ݙیویج سڳدا۔ کوئی انسان ٻی کتے چوہے توں ایں واسطے افضل ہے کہ اللہ کریم نے اونکوں اپݨے اندر نصب شدہ مشین یا کمپیوٹر دا علم سکھا ݙتے۔ ==اللہ تے آدم== جذبات دے اندر رہندے ہوئے تقاضے پورے کرݨا جبلّت ہے تے جذبات تے حواس کوں الڳ الڳ سمجھݨا تے جذبات تے حواس دے مفہوم توں باخبر تھیوݨا خود آگاہی ہے۔ خود آگاہی فطرت ہے۔ جبلّت بدلدی رہندی ہے۔ فطرت اچ تغیّر تے تبدل واقع نی تھیندا۔ اللہ کریم نے جیہڑی چیز کوں جیہڑی فطرت تے پیدا کر ݙتے اوندے اچ تبدیلی واقع نی تھیندی۔ انسان کوں ٻئے حیوانات تے ٻئی مخلوقات توں ممتاز کر کے اللہ نے علم دی صفات دا علم عطا فرمایا۔ یعنی اللہ نے اپݨی یکجائی صفات آدم کوں سکھا ݙتے۔ یکجائی صفات توں مراد اے ہے کہ اللہ کریم نے جیں حد تک تے جیں قدر مناسب سمجھا آدم کوں اپݨی تخلیقی صفات دا علم عطا کر ݙتا۔ اللہ دے اَسماء اللہ دی صفات ہن، چونکہ اللہ خالقِ کائنات ہے ایں واسطے اللہ دی ہر صفَت اللہ کریم نال ہم رشتہ ہے۔ ایندا مطلب اے تھیا کہ اللہ نے اپݨے انہاں صفات دے او علوم آدم کوں سکھا ݙتے جنہاں صفات دے اتے کائنات دی تخلیق وجود اچ آئی، ایں واسطے تھیا کہ خالق چاہندے کہ میکوں پہچاݨا ونڄے۔ پہچاݨݨ کیتے ضروری ہے کہ آدم خالق دی صفات دا علم رکھدا ہووے۔ صفات دا اے علم اللہ نے ݙوجھی مخلوقات، فرشتیاں کوں وی عطا کیتا لیکن تخلیقی صفات دے جیہڑے علوم اللہ نے آدم کوں عطا کیتے او فرشتیاں کوں نی ݙسے۔ مفہوم اے نکلا کہ آدم دی فضیلت ایں بنیاد تے ہے کہ او اللہ دے تخلیقی صفات توں واقف ہے چونکہ اللہ نے اینکوں اپݨی صفات دا علم عطا کر ݙتے ایں واسطے اے انہاں صفات کوں ڄاݨݨ دے بعد اللہ تک رسائی حاصل کر گھندے۔ ایندا مطلب اے نی کہ اللہ دء ٻئی مخلوق اللہ کوں نی ڄاݨدی۔ اللہ دی ݙدجھی مخلوق وی ایں ڳال توں واقف ہے کہ ساݙا پیدا کرݨ والا اللہ ہے تے اوہو ساکوں زندہ رکھے ہوئے ہے تے اوں نے ہی ساݙے کیتے وسائل فراہم کیتے ہن۔ ڄاݨݨ دے ݙو طرزاں ہن۔ ہک طرز اے ہے کہ ہک آدمی ٻئے آدمی کوں ڄاݨدے کہ فلاݨاں آدمی دنیا اچ موجود ہے۔ کہیں حد تک اوندی صفات توں واقف ہے۔ ݙوجھا آدمی اوں آدمی توں متعارف وی ہے تے اونکوں اوندی قربت وی حاصل ہے۔ قربت دی وجہ توں او اونکوں ݙیکھدا وی ہے۔ اوندی ڳال وی سݨدے تے اوندے سامݨے اپݨے معروضات وی پیش کریندے۔ تمام مخلوق پہلی طرز توں واقف ہے، مگر مخلوق آدم چونکہ اللہ دی صفات دا علم رکھدی ہے ایں واسطے او اللہ نال قربت حاصل کر کے اللہ دا عرفان حاصل کر گھندی ہے۔ عرفان توں مراد محض لفظی عرفان نی۔ عرفان توں مراد اے ہے کہ اونکوں ایں ڳال دا یقین حاصل تھی ویندے کہ میں مخلوق ہاں تے میکوں پیدا کرݨ والا اللہ میݙا خالق ہے تے ایں یقین دے بعد او اللہ کوں ݙیکھدے۔ اللہ دی آواز سݨدے۔ اللہ کوں محسوس کریندے۔ اللہ نال گفتگو کریندے۔ اللہ جݙݨ اونکوں کجھ آکھدے تاں اوندی گفتگو سݨ کے سرشاری دی کیفیّت اچ اوندی تکمیل کریندے۔ او اے ڳال ڄاݨ گھندے کہ میݙا وجود اللہ دے رحم و کرم تے اللہ دء محبت تے قائم ہے۔ اوندے ذہن اچ اے ڳال پوری طرح قائم تھی ویندی ہے کہ میݙی زندگی اچ ہر حرکت تے میݙی زندگی دا ہر عمل ایں بنیاد تے قائم ہے کہ میکوں اللہ نے سنبھالا ہویا ہے۔ او اے وی ڄاݨ گھندے کہ میکوں اللہ نے کیہڑی مشیت دے تحت پیدا کیتے؟ میݙی پیدائش دی غرض و غایت کیا ہے؟ پیدا تھیوݨ توں پہلے میں کیہڑے عالَم اچ موجود ہم تے مرݨ دے بعد میں کیہڑے عالَم اچ منتقل تھی ویساں۔ او ایں ڳال توں باخبر تھی ویندے کہ فرشتے اوندے مسجود ہن یعنی اوندے سامݨے او سارا نقشہ آ ویندے جیندا تذکرہ قرآن نے "انی جاعل فی الارض خلیفہ" (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 30) اچ کیا ہے۔ اے ڳال ٻہوں زیادہ غور طلب ہے کہ آدم دی اولاد آدم ہے تے آدم کی اولاد بحیثیت آدم دے ایں ڳال دا مشاہدہ کر سڳدی ہے جنہاں مشاہدات توں آدم گزرا ہے۔ اگر آدم زاد ایں ڳال دا مشاہدہ نہ کرے جیہڑی حالت دا مشاہدہ آدم نے کیتے یعنی خود کوں فرشتیاں دا مسجود ݙیکھݨا۔ اللہ تے فرشتیاں دے درمیان مکالمہ تھیوݨا۔ اللہ کریم دا اے ارشاد فرماوݨا کہ اساں آدم کوں اپݨے تمام صفات دا علم سکھا ݙتے تے فرشتیاں دا اے آکھݨا کہ اساں صرف اوں حد تک واقف ہیں جیہڑی حد تک تساں ساکوں عطا فرما ݙتے۔ اے تمام فلم اگر آدم زاد بندے دے سامݨے نہ آوے تاں او ہرگز آدم دی اولاد سݙیجݨ دا مستحق نی۔ اوندی حیثیت اوں آدم دی ہرگز نی جیں آدم دے بارے اچ اللہ تعالیٰ نے ارشاد فرمایا ہے کہ اے میݙا نائب تے خلیفہ ہے، اے اوندے اختیارات استعمال کرݨ پر قدرت نی رکھدا تاں او ہرگز نائب نی۔ ایں تمام گفتگو دا اجمال اے تھیا کہ آدم زاد اگر ازل اچ ایں واقعے توں واقف نی تے انہاں واقعات کوں ایں زندگی اچ نی ݙیکھدا جنہاں دی بنیاد تے آدم کوں نائب تے خلیفہ بݨایا ڳیا ہے تاں او آدم دی صف اچ شمار نی تھیندا تے اگر چھک تاݨ کے محض شکل و صورت دی بنیاد تے اونکوں آدم زاد آکھ وی ݙیویجے تاں اونکوں ناخلف اولاد توں زیادہ کوئی حیثیت نی ݙیویج سڳدی۔ ایں واسطے کہ او اپݨے پیؤ دے ورثے توں محروم ہے۔ پیؤ دے ورثے توں محروم اولاد ناخلف ہوندی ہے، بدنصیب ہوندی ہے، مفلوک الحال ہوندی ہے۔ ݙوجھی صورت اے ہے کہ اگر کوئی بندہ اللہ دے اَسماء دا علم نی ڄاݨدا تاں او اللہ دا نائب نی۔ آدم زاد کوں ٻئی مخلوقات تے جیہڑا شرف حاصل ہے اوندی وجہ صرف اے ہے کہ آدم زاد اللہ دے اَسماء دا علم ڄاݨدے تے اوں علم دی بنیاد تے او اللہ دا نائب ہے۔ چونکہ آدم اللہ دا نائب ہے ایں واسطے او اللہ دے اختیارات استعمال کر سڳدے۔ اللہ دے اختیارات بحیثیت خالقِ کائنات دے او اختیارات ہن جنہاں کوں تخلیقی اختیارات آکھا ویندے۔ اللہ نے اپݨے کیتے ارشاد فرمایا ہے کہ میں احسن الخالقین ہاں یعنی میں تخلیق کرݨ والا ہاں، میں بہترین خالق ہاں۔ آیت مبارکہ توں اے ڳال پوری طرح ثابت تھی ویندی ہے کہ اللہ تخلیق کرݨ والیاں اچ بہترین خالق ہے یعنی اللہ نے بندیاں کوں وی تخلیقی صلاحیتاں منتقل کیتن۔ اے تمام صلاحیتاں او اَسماء ہن جنہاں دے بارے اچ خالقِ کائنات نے ارشاد فرمایا: وَعَلَّمَ آدَمَ الْاَسماء كُلَّهَا (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 31) تے اساں آدم کوں تمام اَسماء دا علم سکھا ݙتا۔ علم الاَسماء توں مراد کائنات اچ او تخلیقی فارمولے ہن جنہاں تخلیقی فارمولیاں نال اے کائنات وجود اچ آئی ہے۔ ==قالو بلٰی== مذہبی دانشور آہدن کہ آدمی اللہ دی آواز نی سݨ سڳدا۔ ہک وݙا گروہ اینجھا وی ہے جیہڑا ایں ڳال تے یقین رکھدے کہ اللہ کوں ݙیکھݨا وی ممکن نی۔ ایں دنیائے ناپیدا کنار اچ اینجھے لوگ وی موجود ہن جیہڑے روحانی قدراں کوں مفروضہ (Fiction) تے قوتِ متخیّلہ قرار ݙیندن۔ ایندے نتیجے اچ دنیا اچ وݙی آبادی اللہ نال ہم کلام نی تھی سڳی۔ فقراء دا اے آکھݨا ہے کہ بندہ اللہ دا عرفان حاصل کر کے اللہ نال ہمکلام تھی سڳدے یا کوئی بندہ اگر اللہ کوں ݙیکھݨا چاہے تاں ݙیکھ سڳدے۔ اللہ نال بندے دی قربت تے دوری اے ݙوہیں ڳالہیں قرآن پاک اچ بیان کیتے ڳئے ہن۔ اللہ نے تخلیق کائنات دے بعد جݙݨ کائنات کوں مخاطب کر کے فرمایا "(أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ) میں تہاݙا رب ہاں۔" مخلوق نے جواباً عرض کیتا۔ جیا اساں ایں ڳال دا اقرار کریندے ہیں تے عہد کریندے ہیں کہ تساں ساݙے رب او۔ کوتاہ عقل والا بندہ وی ایں ڳال کوں آسانی دے نال سمجھ سڳدے کہ اللہ نے جݙݨ مخاطب کیتا تاں مخلوق دے کن اچ آواز پئی جیویں ہی کن اچ آواز پئی مخلوق دی نظر اٹھی تے مخلوق نے اللہ کوں ݙٹھا۔ ݙیکھݨ دے بعد مخلوق فوراً پکار اٹھی کہ جیا اساں ایں گال دا اقرار کریندے ہیں کہ تساں ساݙے رب او۔ قرآن مجید نے ݙو ڳالہیں دی وضاحت کیتی ہے۔ اللہ دی آواز سݨݨا تے آواز سݨ کے اللہ کوں ݙیکھݨا تے ݙیکھݨ دے بعد اقرار کرݨا۔ ݙوجھی ڳال اے ہے کہ مخلوق نے اللہ دی دی ہوئی سماعت کوں استعمال کیتا تے جݙݨ مخلوق دے اندر اللہ دی ݙتی ہوئی بصارت متحرّک تھئی تاں مخلوق کوں بصارت مل ڳئی۔ او ݙیکھݨ دے وصف توں واقف تھی ڳئی۔ مخلوق دے کن اچ پہلی آواز اللہ دی پئی تے مخلوق دی نظر نے سب توں پہلے اللہ کوں ݙٹھا۔ سماعت دی بنیاد اے بݨی کہ سماعت نے پہلی جیہڑی آواز سݨی او اللہ دی آواز ہئی۔ ݙیکھݨ دی بنیاد اے بݨی کہ نظر نے جیہڑی چیز کوں پہلی واری ݙٹھا او اللہ دی ہستی ہے۔ کائنات اچ جتنی وی مخلوق ہے اجتماعی طور تے سب نے اللہ دی آواز سݨ کے اللہ کوں ݙٹھا تے اللہ دی ربوبیت دا اقرار کیتا۔ اجتماعی شعور حاصل تھیوݨ دے بعد ٻئی چیز جیہڑی مخلوق کوں حاصل تھئی او اے ہے کہ مخلوق کوں اپݨا ادراک حاصل تھی ڳیا یعنی مخلوق نے ایں ڳال کوں سمجھ گھدا کہ اللہ نے میکوں تخلیق کیتے۔ میکوں تخلیق کرݨ دا مطلب اے تھیا کہ مخلوق کوں اپݨا ادراک حاصل تھی ڳیا۔ اینکوں اساں ایں طرح آکھسوں کہ اللہ نے اپݨی مشیت، منشاء تے مرضی نال ہک کائنات بݨائی۔ اوں کائنات دے بندیاں کوں سݨݨ، ٻولݨ، چکھݨ، محسوس کرݨ تے ݙیکھݨ دی صلاحیت منتقل کیتی تے اے سارے صلاحیتاں خود اللہ دے اپݨے صلاحیتاں ہن۔ ایں واسطے کہ جݙݨ اللہ نے ‘‘الست بربکم’’ فرمایا تاں سماعت کیتے پہلی آواز اللہ تعالیٰ دی آواز قرار پائی۔ مخلوق نے جݙݨ نظر چا کے ݙھا تاں نظر دا ٹارگٹ او ہستی بݨی جیہڑا خالق ہے۔ مخلوق نے اے محسوس کیتا کہ میݙا بݨاوݨ والا اللہ میݙے سامݨے موجود ہے، جیویں ہی مخلوق دے ذہن اچ اے ڳال آئی کہ میݙا بݨاوݨ والا کوئی ہے تاں نال ہی اے ڳال وی ذہن نشین تھی ڳئی کہ میں مخلوق ہاں۔ اے تذکرہ اوں عالَم دا ہے جینکوں پیراسائیکالوجی اچ ‘‘عالمِ ارواح’’ آکھا ویندے۔ ادراک، سماعت تے بصارت دی حیثیت اجتماعی ہے یعنی تمام مخلوق یکجا طور تے موجود ہے۔ مخلوق اچ کبوتر، چیڑی، ݙاند، ڳاں، منجھ، جنّات، فرشتے، آدم وغیرہ ہن۔ ایں تخاطب تے اقرار دے بعد ہر ہک کوں اپݨا اپݨا ادراک حاصل تھیا تاں مخلوق نے خود کوں پہچاݨا۔ پہچاݨݨ توں مراد اے ہے کہ الڳ الڳ نوعاں بݨ ڳئے۔ ہݨ نوعی پروگرام مرتّب تھی کے لوح محفوظ تے آیا۔ لوح محفوظ توں اے پروگرام تقسیم تھی کے ہر نوع دا انفرادی پروگرام بݨ ڳیا۔ جتھاں نوعاں انفرادی حیثیت اچ متعارف تھئے اوندا ناں پیراسائیکالوجی اچ "حضیرہ" ہے۔ حضیرہ ہک جنریٹر(Generator) ہے جیندے اتے فلم دا ہک اینجھا فیتہ چلدے جیندے اچ نوعی پروگرام تے انفرادی پروگرام کٹھے ڈسپلے تھیندن۔ ایں فلم دا مظاہرہ زمین دے اتے تھیندے۔ اللہ دی بݨائی ہوئی فلم جیہڑی اسکرین تے ڈسپلے تھیندی پئی ہے اوندا ناں زمین ہے۔ مخلوق دی بݨائی ہوئی فلم ہک محدود جگہ کپڑے یا اسکرین تے ڈسپلے تھیندی ہے۔ اللہ دی بݨائی ہوئی فلم زمین تے ڈسپلے تھیندی ہے یعنی اللہ نے زمین کوں فلم ڈسپلے کرݨ کیتے اسکرین بݨا ݙتے۔ تخلیق دی بنیادی حیثیت تے اگر غور کریجے تاں اے ڳال منکشف تھیندی ہے کہ آدم زاد اللہ دی سماعت نال سݨدے، اللہ دی بصارت نال ݙیکھدے تے اللہ دی فہم نال سوچیندے ول اے کیویں آکھا ویندے کہ بندہ اللہ کوں ݙیکھ نی سڳدا یا کوئی بندہ اللہ نال ہم کلام نی تھی سڳدا؟ اللہ کوں ݙیکھݨ دی طرف متوجہ نہ تھیوݨا تے اللہ دی آواز سݨݨ کیتے جدوجہد تے کوشش نہ کرݨا بدبختی تے بدنصیبی دے علاوہ کجھ نی۔ جیہڑے بندے اللہ دی قربت کیتے اللہ دی آواز سݨݨ کیتے اللہ کوں ݙیکھݨ کیتے جدوجہد تے کوشش کریندن انہاں دی کوشش ایں واسطے کامیاب تھیندی ہے کہ او جیہڑی نظر نال ݙیکھدا پئے فی الواقع او نظر اللہ دی نظر ہے، جیہڑی سماعت نال او سݨدا پئے فی الواقع او اللہ دی سماعت ہے۔ فرق صرف اتنا ہے کہ اساں اوں بصارت کوں جیہڑی بصارت دا ٹارگٹ اللہ ہے ٻہوں زیادہ محدود طرزاں اچ استعمال کریندے ہیں۔ اساں ایں ڳال کوں اپݨے کیتے یقین بݨا گھدے کہ اساں دیوار دے پچھوں نی ݙیکھ سڳدے۔ جبکہ اللہ دے ارشاد دے مطابق اوں نظر نے اللہ کوں ݙٹھے تے بندے نے اللہ کوں ݙیکھ کے اوندی ربوبیت دا اقرار کیتے۔ ==اللہ کیا چاہندے؟== اللہ کریم نے کائنات کوں ایں واسطے تخلیق کیتے کہ اللہ چاہندے کہ کائنات اچ با اختیار تے مکلّف مخلوق اپݨا ارادہ تے اختیار استعمال کر کے اوں رستے تے قدم ودھاوے جیہڑا رستہ قدم بہ قدم چلا کے اللہ تک گھن ویندے۔ خالق اپݨی مخلوق توں اے چاہندے کہ مخلوق خالق کوں پہچاݨ کے، ݙیکھ کے، سمجھ کے اوندی ربوبیت دا اقرار کرے تے اوندے نال ہم کلامی دا شرف حاصل کرے۔ مخلوق دے ذہن اچ اے ڳال راسخ تھی ونڄے کہ ساݙا پیدا کرݨ والا ہی ساݙی حفاظت کریندے، ساݙا نگہبان ہے تے ساکوں زندہ رکھݨ کیتے او تمام وسائل فراہم کریندے جنہاں وسائل دے اتے زندگی دا دارومدار ہے۔ اتنے وݙے مربوط تے منظم انتظام دے نال نگہداشت تے نگہبانی دا منشاء صرف اے ہے کہ اللہ اے چاہندے کہ بندے دے ذہن تے اے ڳال منکشف تھی ونڄے کہ اللہ نے اپݨی مخلوق کوں محبت دے نال پیدا کیتا۔ جیں طرح اللہ نے محبت دے نال مخلوق کوں تخلیق کیتا اونہی طرح مخلوق وی محبت دے نال اللہ دی قربت حاصل کرے۔ اللہ دی محبت دا مظاہرہ ساکوں ما دی محبت اچ ملدے۔ ما تخلیق دا ہک ذریعہ ہے۔ ما دے پیٹ اچ ٻال دی نشوونما تھیندی رہندی ہے۔ اوں نشوونما اچ براہِ راست ما دا کوئی عمل دخل نی ہوندا لیکن ما چونکہ تخلیق دا ذریعہ بݨدی ہے ایں واسطے ما دے اندر اولاد دی جیہڑی محبت ہوندی ہے او کہیں ٻئی ہستی اچ نی ہوندی۔ کوئی باشعور ٻال اگر ما دے ہووݨ توں انکار کر ݙیوے تاں ما دے اتے جو گزرسی اوندا اندازہ ہک ماں ہی کر سڳدی ہے۔ تخلیق تے محبت دا ٻیا پرتَو پیؤ ہے۔ پیؤ اپݨی اولاد دی پرورش تے تربیت کریندے۔ اولاد کوں ایں قابل بݨیندے کہ او اپݨے پیراں تے کھڑی تھی ونڄے تے معاشرے اچ اونکوں مقام حاصل تھی ونڄے۔ اے سب کجھ ہووݨ دے بعد اولاد اگر پیؤ توں منحرف تھی ونڄے، پیؤ کوں پہچاݨݨ توں انکار کر ݙیوے، پیؤ دی قربت کوں اپݨے کیتے ہک غیر ضروری ڳال سمجھے، پیؤ دے اتے جو کجھ گزرسی اوندا تصوّر صرف او بندہ کر سڳدے جیندے اندر پیؤ دی شفقت دے جذبات بیدار ہوون۔ اصل خالق اللہ ہے۔ ما پیؤ اللہ دی تخلیق کوں منظر عام تے گھناوݨ دا ہک ذریعہ ہن۔ ما پیؤ اے ڳال وی ڄاݨدن کہ اولاد دا ہووݨا نہ ہووݨا، اولاد دا زندہ رہݨا، اولاد دا ذی شعور ہووݨا، اولاد دا کُند ذہن ہووݨا یا دانشور ہووݨا سب اللہ دے ہتھ اچ ہے۔ جیہڑے لوگ اللہ دے اتے یقین نی رکھدے تے اللہ دی ہستی دا انکار کریندن بہرکیف انہاں کوں وی اے تسلیم کرݨا پوندے کہ سنبھالݨ والی کوئی ہستی ہے۔ اے الڳ ڳال ہے کہ بعض نے اللہ دی بجائے اوں ہستی دا ناں نیچر رکھ گھدے۔ ما پیؤ ایں ڳال توں باخبر ہن کہ اولاد دی پیدائش کیتے او ہک ذریعہ ہن۔ قدرت اگر چاہے تاں او ذریعہ بݨ سڳدن تے قدرت اگر نہ چاہے تاں او اولاد دی نعمت توں محروم رہندن۔ ایندے باوجود اولاد توں بجا طور تے توقع رکھدن کہ اولاد ما پیؤ کوں پہچاݨے، اولاد انہاں دے مرتّبے تے انہاں دے درجے دے مطابق انہاں دا احترام کرے۔ دراصل اے وصف او وصف ہے جیہڑا خالق دا ذاتی وصف ہے یعنی اللہ اے چاہندے کہ جیہڑی محبت، تعلق خاطر تے پیار دے نال اللہ نے ایں کائنات کوں تخلیق کیتے، اے کائنات وی اونہی پیار تے محبت دے نال اللہ کوں پہچاݨے۔ جیں طرح ہک ٻال ما پیؤ دے حکم دی خلاف ورزی کر کے تے انہاں اقدار کوں پامال کر کے جیہڑے معاشرے اخ قائم ہن، ناخلف تے ناسعادت تھی ویندے۔ اونہی طرح اگر کوئی بندہ اللہ تعالیٰ کوں پہچاݨݨ توں انکار کر ݙیوے تاں او وی ناخلف، باغی تے ظالم ہے تے جݙݨ کوئی بندہ خود اپݨے کیتے بدبختی کوں قبول کر گھندے تے اپݨے اتے جہالت تے ظلم کوں مسلط کر گھندے تاں "بدبختی" اوندی زندگی بݨ ویندی ہے۔ زندگی وچوں سکون ختم تھی ویندے تے اطمینان قلب توں محروم تھی ویندے۔ خوف اوندی زندگی دا اوڑھنا بچھونا بݨ ویندے تے جݙݨ کوئی بندہ ایں درد ناک عذاب تے مصیبت کوں اپݨے ڳل لا گھندے تاں اللہ دا قانون اونکوں اتنی پروٹیکشن تاں ݙیندے کہ او زندہ رہے، کھاندا پیتا رہے لیکن سکون آشنا زندگی اوندے کولوں دُور تھی ویندی ہے۔ اینجھے لوگ اللہ توں دُوری دی بنا تے اللہ دی خصوصی محبت تے دوستی توں محروم تھی ویندن۔ اللہ دی خصوصی محبت تے اوں محبت دے رستے تے چل کے اللہ دا دوست بݨݨ کیتے جیہڑے طریقے، قاعدے تے ضابطے بݨائے ڳئے ہن انہاں دا انکشاف روحانی علوم کریندن۔ روحانی علوم دا منشاء اے ہے کہ آدمی انہاں ضابطیاں تے قاعدیاں توں واقف تھی ونڄے جنہاں ضابطیاں تے قاعدیاں دے تحت ازل ا مخلوق نے اللہ دی آواز سݨ کے ایں ڳال دا اقرار کیتا ہئی۔ "جیا" اساں ایں ڳال دا اقرار کریندے ہیں کہ تساں ساݙے رب ہو۔ اے سارا کھیݙ جیہڑا ساݙے سامݨے تھیندا پئے، کتھائیں آدمی پیدا تھیندا پئے، کتھائیں آدمی ٻلپݨ دے دور توں گزردا پئے، کتھائیں آدمی جوان تھیندا ہئے، کتھائیں آدمی جوانی دے دور کوں ختم کر کے ٻڈھیپے اچ داخل تھیندا پئے تے ٻڈھیپے دے بعد کہیں ٻئے عالَم اچ چلا ویندے۔ اے سلسلہ اتنا مسلسل تے متواتر ہے کہ اینکوں کتھائیں ٹھہراؤ نی۔ ایویں لڳدے کہ ہک چین گھمدی پئی ہے تے اوں چین دے کڑیاں کݙہیں ٻلپݨ دا روپ دھار گھندن، کݙہیں جوانی دے خدوخال اختیار کر گھندن، کݙہیں ٻڈھیپے اچ منتقل تھی ویندن تے کݙہیں اکھیاں توں اوڈھر تھی ویندن۔ چین ہک ہے کڑیاں وی ہک ہن لیکن ہر آن ہر لمحہ ہر کڑی ہک نویں رنگ تے روپ اچ جلوہ گر تھیندث پئے ہن۔ حضور قلندر بابا اولیاءؒ نے کتاب لوح و قلم اچ ہک جگہ ارشاد فرمایا کہ ہر لمحہ تے ہر آن ازل ہے۔ یعنی اللہ نے جیں طرح "کُن" فرمایا ہئی او کُن ٹیپ تھی ڳئے تے ٹیپ مسلسل چلدا پئے۔ اے ٹیپ شدہ آواز کائنات اچ مسلسل گونجدی پئی ہے۔ انسان جݙݨ ایں زمین تے وارِد تھیندے تاں اوندا مطلب اے ہے کہ جیہڑا ٻال ایں زمین تے پیدا تھیا، اے اللہ دے اوں عمل کا مظاہرہ ہے جیں عمل دے نتیجے اچ آدم کوں جنّت توں کڈھا ڳیا ہئی۔ ہر پیدا تھیوݨ والا ٻال آدم ہے، جے تک اوں بچے نے جنّت اچ اللہ دی نافرمانی نی کیتی اے ٻال زمین تے پیدا نی تھیا۔ اللہ تعالیٰ دا ارشاد ہے: "او ذات جیں نے تہاکوں تخلیق کیتا ہک نفس توں۔" (القرآن) ساݙے دانشور ہک نفس توں مراد آدم گھندن یعنی آدم، آدم توں پیدا تھیا تے آدم دی نسل ودھدی پئی ہے یا گھٹدی پئی ہے، سوال اے ہے کہ آدم نے جنّت اچ اللہ دی نافرمانی کیتی۔ اوں نافرمانی دی بنا تے آدم کوں جنّت اچوں کڈھا ڳیا۔ جنّت دی فضا جنّت دے ماحول تے جنّت نے آدم کوں رد کر ݙتا ایں واسطے کہ جنّت ہک اینجھا ماحول ہے جیندے اچ صرف او لوگ رہ سڳدن جیہڑے نافرمان نی۔ اگر اساں اے سمجھوں کہ ہݨ توں کروڑاں سال پہلے آدم نے جنّت اچ نافرمانی کیتی تے آدم کوں جنّت اچوں کڈھ ݙتا ڳیا تاں اے ڳال ٻہوں عجیب معلوم تھیندی ہے کہ کروڑاں سال پہلے آدم دی غلطی دا خمیازہ کروڑاں سال بعد پیدا تھیوݨ والی آدم دی اولاد بھڳتدی پئی ہے۔ غور کریجے تاں اے ڳال انصاف دے خلاف ہے۔ پریشان کُن ڳال ہے کہ ہک کروڑ سال پہلے ساݙے آباء و اجداد دے ݙاݙا پرݙاݙا تے انہاں دے ݙاݙے نے غلطی کیتی تے سزا اڄ پیدا تھیوݨ والے ٻال کوں ملدی پئی ہے یعنی ہک رستہ چلدے آدمی نے کہیں آدمی کوں پتھر مارا تے اوندا سر کھل ڳیا۔ اوندے ساتھ چلݨ والا آدمی جیندا اوں واقعے نال کوئی تعلق نی، اونکوں پکڑا ڳیا تے سزا ݙے ݙتی ڳئی۔ آدم زاد نسل ایں واسطے پریشان ہے کہ ایں نے حقائق توں دانستہ طور تے چشم پوشی کر گھدی ہے، جیہڑے حقائق اونکوں نافرمانی توں پہلے آدم دی حیثیت توں متعارف کرویندن۔ کائناتی تخلیقی عمل مسلسل جاری و ساری ہے، جیں طرح ساݙا پیؤ آدم جنّت اچ فرمانبردار بندے دی حیثیت نال رہندا ہئی تے نافرمانی دا ارتکاب کر کے جنّت کوں چھوڑ آیا۔ اونہی طرح آدم دا ہر پتر تے حوّا دی ہر دھی، زمین تے آوݨ توں پہلے جنّت اچ موجود ہے، اتھاں اپݨے پیؤ آدم دی نافرمانی دا مظاہرہ کریندے تے نتیجے اچ جنّت اونکوں ردّ کریندی پئی ہے تے او زمین تے پیدا تھیندا پیا ہے۔ ==اساں روشنی کھاندے ہیں== اساں جݙݨ بندے تے خالق دے درمیان تعلق دا تذکرہ کریندے ہیں تاں ساکوں ٻہوں زیادہ دوری محسوس تھیندی ہے۔ اے دوری ایں واسطے ہے کہ مادی زندگی دا دارومدار پابند حواس تے ہے۔ جݙݨ پابند حواس تے بندہ تفکر کریندے تاں اوندی سوچ وی پابند تے مقید رہندی ہے۔ پابند تے مقید سوچ دا تجزیہ کریجے تاں اے ڳال سامݨے آندی ہے کہ انسان دی زندگی دا محور مادیّت ہے۔ آدمی دے ذہن دا ہر عمل مادّے دے خول اچ بند ہے۔ مثلاً کھاوݨا پیوݨا، گھر بݨاوݨا، سردی گرمی توں بچاؤ کیتے لباس اختراع کرݨا، ہک خاندان اچ رہݨا ول اوں خاندان کوں چھوٹے چھوٹے خانداناں اچ تقسیم کر ݙیوݨا وغیرہ وغیرہ۔ لیکن انہاں سب عوامل کوں سامݨے رکھدے ہوئے اے ڳال وی اظہر مِن الشّمس ہے کہ آدمی مادی زندگی کوں اپݨے اتے کتنا مسلط کرے۔ بالآخر اونکوں مادی زندگی چھوڑنی پوندی ہے۔ آدمی دے اتے جݙݨ موت وارِد تھیوے تاں مادیّت توں اوندا تعلق ختم تھی ویندے۔ آدمی دا وجود جیندے سہارے آدمی ایں دنیا اچ زندگی کوں چلیندے تے جیندے اچ آدمی دے تمام دلچسپیاں مرکُوز رہندن، مٹی بݨ ویندے۔ ہک آدمی ساری ݙیہاڑ اچ جو کجھ کھاندا پیندا رہندے، انہاں اشیاء دا اگر ڈھائی یا ترئے کلو وزن فی ݙینھ متعیّن کر گھنیجے تاں ایں حساب نال آدمی دا جسم نی ودھدا۔ آدمی دا جسم اگر مادی غذاواں نال پرورش پیندے تے مادہ ہی اوندی زندگی کوں نشوونما ݙیندے تاں تریھ پینتریھ سال دی عمر اچ آدمی دا وزن کئی مݨ ہووݨا چاہیدا اے، جبکہ ایویں نہ تھیندا۔ پس ثابت تھیا کہ آدمی جو کجھ کھاندے او دراصل روشنیاں کھاندے یعنی جیں طرح آدمی دا مادی وجود یا گوشت پوست دا بݨا ہویا آدمی روشنیاں دے اتے زندہ ہے اونہی طرح کݨک اچ وی روشنیاں کم کریندے پئے ہن ۔ براہ راست طرز اچ ایں ڳال کوں ایں طرح اکھیسی کہ روشنی، روشنی کوں کھاندی پئی ہے۔ انسان دے اتے روشنیاں دا بݨا ہویا اصل انسان روشنیاں توں فیڈ (Feed) تھیندا پئے تے روشنیاں توں ہی انرجی (Energy) حاصل کریندا پئے۔ جیں طرح ہک آدمی مرݨ دے بعد مٹی دے ذرّات اچ تبدیل تھی ویندے اونہی طرح کݨک دا ہک داݨہ وی مٹی اچ تبدیل تھی ویندے لیکن کݨک دا داݨہ روشنیاں دے جیں تاݨے پیٹے تے قائم ہے او روشنیاں موجود رہندن۔ ایہا وجہ ہے کہ کئی ٹن خوراک کھاوݨ دے باوجود وی وزن کئی ٹن نی تھیندا۔ روشنی دی معیّن مقدار کہیں انسان، کہیں حیوان، کہیں درخت، کہیں پرندے تے کہیں گھر دے در و دیوار دی زندگی ہے۔ روشنیاں تے روشنی دے وصف کوں تلاش کرݨ کیتے پہلا سبق اِرتکاز توجہ ہے، اِرتکاز توجہ دا مطلب اے ہے کہ ذہن ہر طرفوں خالی تے یکسو تھی ونڄے۔ یکسوئی توں مراد دراصل بے خیال تھی ونڄݨا ہے۔ بے خیال تھیوݨا کوئی اینجھا عمل نی کہ جیندی تشریح دی ضرورت ہووے۔ ہر آدمی دے اتے چویھ گھنٹے اچ زیادہ نی تاں چند منٹ کیتے بے خیال تھیوݨ دی کیفیّت ضرور طاری تھیندی ہے۔ اوندا دماغ تمام وسوسیاں تے خیالات توں خالی تھی ویندے جیندے بارے اچ آکھا ویندے کہ دماغ بند یا ماؤف تھی ڳئے یا آکھا ویندے کہ دماغ خالی تھی ڳئے۔ چونکہ اساں یکسوئی، بے خیالی تے اِرتکاز توجہ دی ایں کیفیّت توں واقفیت نی رکھدے ایں واسطے اساں ایں حالت کوں بیماری سمجھدے ہیں۔ انسانی زندگی ہمہ وقت ہر آن ہر ݙینھ تے ہر شب ݙو رخاں تے چلدی پئی ہے۔ جے تک زندگی ݙو رخاں تے نی چلتی زندگی قائم نی رہندی۔ ہک رخ اچ آدمی ذہنی مرکزیّت توں دور ہوندے تے ٻئے رخ اچ آدمی ذہنی مرکزیّت توں قریب ہوندے۔ جݙݨ ذہنی مرکزیّت توں دور ہوندے اوندے اتے مادیّت دا غلبہ ہوندے تے جݙݨ کوئی آدمی ذہنی مرکزیّت توں قریب ہوندے، اوندے اتے روشنیاں دا غلبہ ہوندے۔ اے ݙوہیں رخ کٹھے سفر کریندے پئے ہن تے الڳ الڳ وی اپنا سفر جاری رکھے ہوئے ہن۔ کٹھے سفر جاری رکھݨ دا مطلب اے ہے کہ انسان مادی حواس دے اندر رہندے ہوئے وی روشنیاں دے حواس نال ہم رشتہ ہے تے روشنیاں دے حواس اچ رہندے ہوئے وی مادیّت نال ہم رشتہ ہے۔ الڳ الڳ سفر کرݨ توں منشاء اے ہے کہ آدمی دے اتے مادیّت غالب آ ویندی ہے یا اوندے اتے روشنی دا غلبہ تھی ویندے۔ جیہڑی زندگی اچ آدمی خالصتاً مادیّت اچ سفر کریندے او زندگی بیداری ہے تے جیہڑی زندگی اچ آدمی دے اتوں مادیّت دا غلبہ ترٹ ویندے اوں زندگی دا نام نندر ہے۔ انبیاء علیہم الصلوٰۃ والسلام دے تعلیمات اے ہن کہ آدم زاد کوں مادیّت دے غلبے توں آزاد کر کے روشنیاں دے اندر سفر کرݨ دی دعوت ݙتی ونڄے، ایں سفر کیتے پہلا قدم یا پہلا عمل مراقبہ ہے ، جیہڑا انسان کوں اوں رستے نال روشناس کریندے جیہڑا رستہ مادیّت دے غلبے توں آزاد ہے۔ مراقبے دے ذریعے آدمی اپݨے ارادے تے اختیار نال اپݨے اتے اینجھے کیفیات مرتّب کر گھندے جنہاں کیفیات اچ مادّے دا غلبہ نی ہوندا۔ مثلاً جݙݨ آدمی سمھدے تاں پہلی اسٹیج اے ہے کہ اکھیاں دے اتے ہلکا جیہا دباؤ محسوس تھیندے ول اے دباؤ خُمار بݨ ویندے۔ خُمار اچ ذرا جیہی گہرائی پیدا تھیندی ہے تاں حواس ترٹݨ لڳدن، جݙݨ حواس دی شکست و ریخت شروع تھیندی ہے تاں اکھیاں اچ پتلیاں دی حرکت ساکت تھی ویندی ہے تے اکھیاں اچ پتلیاں دی حرکت دا ساکت تھیوݨا ایں ڳال دی علامت ہے کہ انسان بیداری دے حواس توں نکل کے نندر دے حواس اچ منتقل تھی ڳیا ہے۔ ==تریجھی اکھ== ماضی، حال تے مستقبل بنیادی طور تے بیداری تے نندر ہن۔ جبکہ سمجھا اے ویندے کہ نندر زندگی نی۔ علوم ظاہر دے دانشور جݙݨ نندر تے خواب دی دنیا دا تذکرہ کریندن تاں خواب کوں ہک خیالی زندگی آکھ کے لنگھ ویندن جبکہ خواب تے بیداری دی زندگی الڳ الڳ نی۔ صرف حواس دی درجہ بندی ہے۔ بیداری دے حواس اچ اپݨے اتے پابندی محسوس کریندے ہیں تے خواب کے حواس اچ خود کوں پابندی توں آزاد ݙیکھدے ہیں۔ سفر ہک ہے فرق صرف پابندی تے آزادی دا ہے۔ مراقبہ انسان کوں حواس دے ݙوہاں رخاں نال متعارف کرویندے۔ متعارف تھیوݨ دا ہک طریقہ اے ہے کہ آدمی اعصابی تھکاوٹ دی وجہ توں ارادتاً پابندی دے حواس توں ہٹ کے اینجھے حواس اچ قدم رکھݨا چاہندے جتھاں پابندی نی۔ آدمی اعصابی تھکاوٹ دی وجہ توں جݙݨ سکون چاہندے تے دنیاوی آلام و مصائب تے رنج و غم توں نجات حاصل کرݨا چاہندے تاں طبیعت اونکوں اوں زندگی اچ گھن ویندی ہے جیں زندگی دا ناں نندر ہے۔ رات تے ݙینھ دے شعور اچ ردّ و بدل دا ہک طریقہ اے ہے کہ: ① آدمی اعصابی طور تے بے وس تھی کے سمھ ونڄے، تے ② ٻیا طریقہ اے ہے کہ آدمی اعصابی سکون دے نال اپݨے ارادے تے اختیار نال بیدار رہندے ہوئے نندر دے حواس اچ منتقل تھی ونڄے۔ جیں مناسبت نال نندر دے حواس بیداری اچ منتقل تھیندن اونہی مناسبت نال ماورائی حواس اچ ترقی شروع تھی ویندی ہے۔ آدمی سمھݨ کیتے لیٹدے تاں سب توں پہلے اوندے اعصاب دا کھنچاؤ نرمی تے خمار اچ منتقل تھیندے۔ اے خمار جݙݨ ذری گہرا تھیندے تاں اکھیاں اچ ہلکی جیہی کھٹک تھیندی ہے تے اکھیاں اچ پتلیاں دی حرکت بتدریج گھٹ تھی کے ساکت تھی ویندی ہے۔ خمار اچ جیویں ہی گہرائی واقع تھیندی ہے، آدمی غنودگی دے عالَم اچ چلا ویندے۔ غنودگی دا مطلب اے ہے کہ شعوری حواس، لاشعوری حواس اچ منتقل تھیوݨا شروع تھی ویندن۔ غنودگی جݙݨ اپݨے عروج کوں پہنچدی ہے یعنی شعوری حواس لاشعور اچ منتقل تھی ویندن تاں آدمی سمھ ویندے۔ اے زندگی دی روٹین تے مسلسل عمل ہے جیہڑا ہر ذی روح دی زندگی اچ جاری ہے۔ جیں طرح ہک آدمی محنت و مشقت، کم کاج، ذہنی انتشار تے اعصابی تھکاوٹ دی وجہ توں سمھݨ تے مجبور ہے اونہی طرح ٻکری، ٻلی، کبوتر، چیڑی، مچھی وی شعوری حواس توں منتقل تھی کے لاشعوری حواس اچ منتقل تھیوݨ تے مجبور ہن۔ بیداری دے بعد سمھݨ تے سمھݨ دے بعد بیدار تھیوݨ دا عمل ہر مخلوق اچ موجود ہے۔ آدم کوں اللہ کریم نے اپݨی صفات دا او علم عطا کیتے جیہڑا علم ٻئے مخلوقات کوں عطا نی کیتا ڳیا۔ اللہ تعالیٰ دی صفات دا علم سب دا سب غیبی انکشافات ہن۔ غیبی انکشافات توں مراد اے ہے کہ اللہ نے بندے دے اندر اینجھے صلاحیتاں منتقل کر ݙتن جنہاں صلاحیتاں کوں استعمال کر کے بندہ غیب دی دنیا اچ داخل تھی ویندے۔ اللہ چونکہ اے چاہندے کہ بندہ غیب دی دنیا اچ اللہ دی صناعی دا مشاہدہ کرے تے اللہ دی صفات دا عرفان حاصل کرے، ایں واسطے اے ضروری تھی ڳیا کہ بندے دے اندر اینجھے صلاحیتاں موجود ہووں جنہاں صلاحیتاں کوں بروئے کار گھنا کے خالقِ کائنات دا منشاء پورا تھیوے۔ پابند زندگی بیداری ہے تے آزاد زندگی نندڑ دی دنیا ہے۔ کوئی وی انسان مراقبے دے ذریعے ٻہوں آسانی دے نال خواب یا نندر دی دنیا اچ داخل تھی سڳدے۔ مراقبہ دراصل بیداری دے حواس اچ رہندے ہوئے خواب ݙیکھݨ اے یعنی ہک آدمی بیدار ہے جاڳدا پئے، شعوری حواس کم کریندے پئے ہن، زمین دے اردگرد موجود ماحول تے فضا توں متأثر وی تھیندا پئے تے خواب وی ݙیکھدا پئے۔ مثال: ہک شخص اپݨے جگری دوست کوں خط لکھدے۔ خط لکھݨ اچ اوندا دماغ وی کم کریندے، اوندا ہتھ وی چلدے، او جیں ماحول اچ موجود ہے اتھاں کھنڈے ہوئے آوازاں وی سݨدے۔ کوئی آدمی اگر ڳال کریندا پئے، اوں ڳال دا مفہوم وی اوندے ذہن اچ منتقل تھیندا پئے، کوئی اوندے توں سوال کریندے تاں او اوندا جواب وی ݙیندے۔ فضا اچ خُنکی ہے تاں سردی محسوس کریندے، گرمی ہے تاں گرمی کوں وی محسوس کریندے۔ اِنہاں سب ڳالہیں دے باوجود خط لکھدے تاں شعور اچ الفاظ دے معنی تے مفہوم وی منتقل تھیندے رہندن۔ مطلب اے تھیا کہ ہک آدمی اپݨے اندر لکے ہوئے کئی صلاحیتاں کوں بیک وقت استعمال کریندا پئے۔ بالکل اونہی طرح کوئی بندہ بیداری اچ رہندے ہوئے نندر تے خواب دے حواس کوں وی اپݨے اتے منعکس کر گھندے۔ اوندے اندر لاشمار صلاحیتاں متحرّک تھی ویندن۔ او بیدار زندگی اچ رہندے ہوئے بھرپور ماورائی حواس دے نال غیب دی دنیا اچ شب و روز گزریندے۔ ==مراقبے دے مدارج== غیب دی آزاد دنیا اچ شعوری سطح تے یا لاشعوری سطح تے سفر کرݨا مراقبہ ہے۔ قانون: سمھݨ توں پہلے آدمی دے اتے ترئے کیفیات وارِد تھیندن۔ پہلی کیفیّت تے سکون ہووݨا، ݙوجھی کیفیّت خمار تے تریجھی کیفیّت نندر ہے۔ جݙݨ کوئی آدمی بیدار رہندے ہوئے مراقبے دی زندگی کوں اپݨے کیتے مشعل راہ بݨیندے تاں اوندے اتے وی ابتدائی ترئے کیفیات وارِد تھیندن۔ ① پہلے اوندے اتے ہلکی جیہی نندر دا غلبہ تھیندے، ایں کیفیّت دا ناں غنود ہے یعنی سالک نے بیداری دے حواس اچ رہندے ہوئے کوئی اینجھی چیز جیہڑی عام آدمی کوں کھلی اکھ نال نظر نی آندی، ݙیکھݨ اچ ہک اینجھا پردہ حائل تھی ڳیا، جیں پردے نے اوں چیز کوں بھلا ݙتا۔ ② مسلسل مراقبہ کرݨ نال شعور دے اندر سکت پیدا تھی ویندی ہے تے بیداری دے حواس اچ بند اکھیاں نال ݙٹھے ہوئے چیزاں نسبتاً زیادہ یاد رہݨ لڳدن، لیکن ذہن دی رفتار اتنی زیادہ ہوندی ہے کہ انہاں ݙٹھے ہوئے چیزاں دا آپس اچ ربط قائم نی تھیندا۔ ہک طرف ذہن، زمین دی چیز ݙیکھدے، ٻئی طرف آسمان دی چیز ݙیکھدے، ایں کیفیّت دا اصطلاحی ناں "وُرود" ہے۔ ③ جݙݨ ݙٹھے ہوئے چیزاں زیادہ روشن تے واضح تھیوݨ لڳدن تے جیہڑے مناظر باطنی اکھ دے سامݨے آندن او یاد رہندن، لیکن مناظر دے پس منظر اچ جیہڑا مفہوم ہے او ذہن نشین نی تھیندا تے ݙیکھݨ دے بعد آدمی اپݨی عقل نال اوندے اچ معنی پہواوݨ دی کوشش کریندے۔ ایہے معنی صحیح وی ہوندن تے غلط وی ہوندن لیکن زیادہ تر اوندے اچ غلطی دا امکان ہے۔ ایں صلاحیت دا ناں مُکاشفہ ہے۔ مُکاشفے دی صورت اے ہے کہ آدمی عالم مراقبہ اچ جو چیزاں ݙیکھدے اوندا مفہوم وی ذہن نشین تھی ویندے۔ مُکاشفے دی کیفیّت مراقبے دے بغیر وی عمل اچ آ سڳدی ہے۔ آدمی اگر ارادی یا غیر ارادی طور تے یکسو تھی ونڄے تاں ٻہوں دور پرے دے ڳالہیں اوندے دماغ اچ آوݨ لڳدن لیکن ایں طرح دماغ دی اسکرین تے مناظر دی عکاسی شعور کیتے بار بݨدی ہے تے سالک اُوں بار کوں برداشت نی کریندا۔ عقلی تے شعوری طور تے او بے خبر تھی ویندے۔ رفتہ رفتہ اے کیفیّت اپݨے عروج تے پہنچ ویندی ہے۔ ④ جیویں جیویں مکاشفے دی صلاحیت طاقتور تھیندی ہے اونہی مناسبت نال شعوری سکت ودھدی رہندی ہے۔ لاشعوری اطلاعات تے تحریکات کوں قبول کریندے ہوئے شعور کوئی وزن محسوس نی کریندا۔ شعور جݙݨ ایں قابل تھی ویندے کہ او لاشعوری تحریکات کوں قبول کرݨ اچ دباؤ محسوس نہ کرے، دماغ دے اتے بے خبری طاری نہ تھیوے تے آدمی دے اعصاب بیدار زندگی دی طرح کم کریندے رہن تاں اے مکاشفے دے بعد دی ݙوجھی کیفیّت ہے۔ ایں کیفیّت دا ناں مشاہدہ ہے۔ مشاہدے توں مراد ہے کہ ہک آدمی زمین تے ٻیٹھے ہوئے زمین دے اتے موجود چیزاں وی ݙیکھدے، زمین دے اتے موجود اشیاء توں لطف اندوز وی تھیندے، اپݨی غذائی ضروریات وی پوری کریندے تے باطنی طور تے ماورائی دنیاواں دی سیر وی کریندے۔ مشاہدے دی اے کیفیّت آدمی کوں عالمِ اَعراف اچ گھن ویندی ہے۔ عالمِ اَعراف او عالَم ہے جتھاں دنیا دے واسی مرݨ دے بعد ونڄ وسدن۔ او ݙیکھدے کہ عالمِ اَعراف تے ایں دنیا اچ کوئی فرق نی۔ جیں طرح دنیا اچ کوئی فرد کھاندے پیندے، سمھدے جاڳدے، کھلدے روندے، غمگین تے خوش تھیندے، اوندے اندر محبت دا طوفان اٹھدے یا اوندے اندر نفرت دا لاوا اُبھر پوندے، جیں طرح کہیں بندے کوں دنیا اچ دوستاں دی ضرورت پیش آندی ہے تے او دوستاں دے کم آندے تے دوست اوندے کم آندن، جیں طرح اونکوں دنیا اچ سردی تے گرمی دے ضروریات پوری کرݨ کیتے وسائل دی احتیاج ہوندی ہے، اونہی طرح عالمِ اَعراف دی زندگی اچ او کھاندے پیندے، سمھدے جاڳدے تے زندگی دے ساری ضروریات پوری کریندے۔ اگر ایں عالَم رنگ و بو (عالمِ ناسُوت) اچ آدم کوں سر لکاوݨ دی ضرورت پیش آندی ہے تاں اوں عالَم اچ وی چھت دے تلے رہندے۔ جیں طرح ایں زمین تے مکانات تے بلڈنگاں ہن اوں ہی طرح عالمِ اَعراف اچ وی مکانات تے بلڈنگاں ہن۔ فرق صرف اے ہے کہ اتھاں وسائل حاصل کرݨ کیتے اجتماعی یا انفرادی تگ و دو نی کرݨی پوندی۔ عالمِ اَعراف دی دنیا اتنی خوبصورت ہے کہ اگر آدم زاد اونکوں ݙیکھ گھنے تاں ایں تنگ و تاریک مادی دنیا دی حیثیت اوندے سامݨے کجھ نی رہندی۔ جݙݨ کوئی بندہ عالم مشاہدہ اچ داخل تھیوݨ دے بعد عالمِ اَعراف دا نظارہ کر گھندے تاں اوندے اتوں کشش ثقل ترٹ ویندی ہے۔ کشش ثقل ترٹ ونڄݨ توں مراد اے نی کہ بندہ لطیف تھی کے ہوا اچ اݙ ویندے۔ کشش ثقل ترٹ ونڄݨ توں مراد اے ہے کہ اوندے اندر حرص و ہوس نہیں رہندی۔ مال و زر دی محبت توں آزاد تھی ویندے۔ مال و زر دی فراوانی نال جیہڑق کبر و نخوت تے شیطانیت پیدا تھیندی ہے ، اوندے توں آزاد تھی ویندے۔ اے حقیقت اوں بندے دا یقین بݨ ویندی ہے کہ بہرحال میکوں ایں دنیا توں اوں دنیا اچ منتقل تھیوݨا ہے۔ نوٹ: استدراجی علوم دی معراج مراقبے اچ غنود تے وُرود تک ہے۔ اے لوگ متواتر تے مسلسل مشقاں نال اپݨے اندر غنود تے وُرود دے صلاحیتاں کوں اتنا بیدار کر گھندن کہ انہاں کولوں ٻہوں سارے خرق ِعادات دا ظہور تھیوݨ لڳدا ہے۔ ==رفتار== جݙݨ کوئی مر ویندے تاں اوندا مفہوم اے گھدا ویندے کہ آدمی ختم تھی ڳئے۔ حالانکہ انتقال تھیوݨ دا مطلب ختم تھیوݨا نی بلکہ ہک عالَم توں ٻئے عالَم اچ منتقل تھی ونڄݨا ہے۔ یعنی آدمی گوشت پوست دے جسم کوں چھوڑ کے ٻئے عالَم اچ منتقل تھی ڳیا۔ لفظ مرݨ دا ترجمہ وی امر تھیوݨا ہے۔ ہݨ اساں ایویں آکھسوں کہ آدمی ایں عارضی زندگی کوں چھوڑ کے اینجھے عالَم اچ چلا ڳئے جتھاں اونکوں دنیا توں زیادہ طویل عمر تک رہݨے۔ روحانی طور تے مرݨا تے جسمانی طور تے مرݨا بظاہر ہکو جیہے ݙو حالتاں نظر آندن لیکن انہاں ݙو حالتاں اچ فرق ہے۔ ہک آدمی ایں جسم دی موجودگی اچ اپݨے ارادے تے اختیار دے نال جسم کوں چھوڑ کے مر ویندے تے ٻئی حالت اے ہے کہ آدمی ایں جسم کوں ایں طرح چھوڑ ݙیندے کہ ول ایں جسم دی اپݨی کوئی حیثیت باقی نی رہندی۔ مثال: جݙݨ اساں سمھ ویندے ہیں تاں خواب ݙیکھدے ہیں۔ خواب دی حالت اچ خود کوں ہزاراں میل دے فاصلے تے ݙیکھدے ہیں۔ اتھاں جیہڑی چیز کھاندے ہیں اوندا مزہ وی محسوس کریندے ہیں۔ اوں ملک دا جیہڑا موسم ہے اوندے اثرات کوں وی قبول کریندے ہیں۔ کہیں گرم ملک اچ رہݨ والا آدمی اے خواب ݙہکھدے کہ او برف پوش پہاڑ دی چوٹی تے کھڑا ہے، سردی توں اوندے ݙند وڄدے پئے ہن، اتنی زیادہ سردی محسوس تھیندی ہے کہ جݙݨ اوندی اکھ کھلدی ہے تاں سردی دے تمام اثرات اوندے تے غالب ہوندن تے اوندے اتے کپکپی طاری ہوندی ہے۔ ہر آدمی ہک ݙو یا زیادہ خواب اینجھے ضرور ݙیکھدے کہ اوندی ملاقات عزیزاں رشتے داراں نال تھیندی ہے۔ مرے ہوئے لوگاں دے روحاں نال ملاقات ایں ڳال دی نشاندہی ہے کہ آدمی عالمِ اَعراف اچ منتقل تھی ڳئے۔ روحانیت دا منشاء وی ایہو ہے کہ آدمی دے اندر او صلاحیت بیدار تھی ونڄے جیہڑی خواب اچ کم کریندی ہے۔ او صلاحیت متحرّک تھی ونڄے جیہڑی آدمی کوں زمان و مکان توں آزاد کر ݙیندی ہے۔ رسول کریم ﷺ دا ارشاد ہے: مُوتُوا قبلَ أن تمُوتُوا۔ (ترجمہ: مر ونڄو مرݨ توں پہلے)۔ ایندا مطلب اے ہے کہ عالمِ ناسُوت دی زندگی اچ رہندے ہوئے زمان و مکان (Time & Space) دی گرفت توں آزاد تھی کے اوں عالَم دا مشاہدہ کر گھدا ونڄے جتھاں عالمِ ناسُوت دی طرح زمانیّت تے مکانیّت دی پابندی نی۔ جیں ذہنی کیفیّت اچ انسان سمھدے۔ ① سمھݨ اچ سب توں پہلے جیہڑا عمل سرزد تھیندے او اے ہے کہ آدمی نہایت آرام و سکون دے نال بسترے تے لیٹ ویندے۔ ② آدمی ٻیا کم اے کریندے کہ ذہن تے دماغ کوں بیداری دے حواس توں ہٹا کے اُنہاں حواس اچ منتقل کر ݙیندے جنہاں حواس دا ناں نندر ہے۔ ③ تریجھا قدم اے چیندے کہ اکھیاں بند کر گھںدے۔ ④ چوتھا قدم اے ہے کہ او سمھ ویندے۔ آؤ! بیداری اچ سمھݨ دی مشق کریندے ہیں۔ ① پرسکون تھی کے آرام نال ٻیھ ونڄو۔ ② ذہن کوں تمام دنیاوی خیالات توں آزاد کر گھنو۔ ③ اکھیاں بند کر کے شعور توں لاشعور اچ داخل تھی ونڄو۔ ④ جیویں ہی شعور دی گرفت کمزور پوسی بند اکھیاں دے سامݨے لاشعور دا دروازہ آسی۔ اے دروازہ کھول کے اندر داخل تھی ونڄو۔ ہݨ تساں عالمِ اَعراف (ماورائی دنیا) اچ ہو، جیں طرح کوئی مسافر کہیں وݙے شہر اخ داخل تھیندے اونہی طرح تساں وی عالمِ اَعراف (ماورائی دنیا) دے ہک وݙے شہر اچ ہو، اتھاں وی تہاکوں آبادیاں نظر آندے پئے ہن۔ عالمِ ناسُوت (مادی دنیا) اچ روح گوشت پوست تے ہݙہاں نال ساݙا وجود بݨیندی ہے یعنی گوشت پوست تے ہݙیاں دا تاݨا پیٹا مٹی دے ذرّات توں بݨدے تے عالمِ اَعراف اچ روح جیہڑا گوشت پوست تے ہݙیاں دا لباس بݨیندی ہے اوندا تاݨا پیٹا روشنیاں دا ہوندے۔ مٹی اچ وزن ہوندے۔ مٹی کشش ثقل دا ݙوجھا ناں ہے ایں واسطے آدمی ایں زمین تے خود کوں پابند ݙیکھدے۔ عالمِ اَعراف اچ چونکہ جسم روشنیاں دے تاݨے پیٹے نال بݨا ہویا ہے ایں واسطے آدمی خود کوں پابند تے مجبور نی ݙیکھدا۔ پابند دنیا اچ سفر کرݨ کیتے پابند وسائل دی ضرورت پیش آندی ہے۔ رفتار تیز یا گھٹ تھی سڳدی ہے لیکن وسائل توں چھٹکارا نی ملدا۔ ہک گھنٹے اچ پیدل ترئے میل دا سفر طے تھیندے ایہو سفر سائیکل تے سوار تھی کے کریجے تاں چار پنج میل فی گھنٹہ تھی ویندے۔ موٹر کار اچ ٻیھ کے سٹھ ستر تے اسی میل تھی ویندے۔ ہوائی جہاز اچ ٻیھ کے ہزاراں میل دا سفر طے تھی ویندے۔ جیں طرح رفتار دی تیزی اپݨی جگہ مُملّ ہے اونہی طرح وسائل دی محتاجی وی مُملّو ہے۔ بندہ ایں واسطے محتاج ہے کہ اوندا جسم مٹی دا بݨا ہویا ہے تے جتنے وسائل ہن او وی مٹی نال بݨے ہوئے ہن۔ سائیکل، مٹی دے علاوہ کجھ نی ایں واسطے کہ سائیکل دے اندر جتنے کَل پرزے ہن او سب لوہے نال مرکب ہن تے لوہا مٹی ہے۔ مٹی کوں کٹھالی اچ پکایا ویندے تاں مٹی دے مخصوص ذرّات سیال بݨ کے لوہا بݨ ویندن۔ جہاز اچ جتنے کَل پرزے ہن او وی مٹی ہن۔ دنیا دے کہیں خطے تے کوئی وی دھات ہووے اوندا بنیادی مسالہ یا خام مال (Raw Material) مٹی ہے۔ مٹی اپݨی شکل بدلدی رہندی ہے۔ مٹی دے ذرّات کتھائیں آدمی بݨ ویندن کتھائیں سائیکل بݨ ویندن، کتھائیں موٹر سائیکل بݨ ویندن کتھائیں ہوائی جہاز بݨ ویندن تے ایہے مٹی دے ذرّات خوبصورت درخت بݨ ویندن۔ ہک چھوٹے توں چھوٹا ذرہ کݙہیں وائرس بݨ ویندے۔ کݙہیں کویلہی بݨ ویندے تے کݙہیں ہاتھی بݨ ویندے۔ اے ذرّات اللہ کریم دی صناعی تے قدرت دے واضح نشانیاں ہن۔ ایں صناعی دے بارے اچ اللہ کریم نے ارشاد فرمایا ہے کہ: "ساݙے نشانیاں تے غور کرو۔" تے او لوگ قابل ستائش ہن تے منزل رسیدہ ہن تے اللہ کیتے پسندیدہ ہن جیہڑے اللہ دے نشانیاں تے غور کریندن۔ مٹی کوں گوند بݨا کے ہر شکل بݨائی ونڄ سڳدی ہے۔ مٹی دے گارے نال تساں چیڑی وی بݨا سڳدے ہو، مٹی دے گارے نال تساں عمارت وی کھڑی کر سڳدے ہو، مٹی دے گارے نال تساں انسانی پتلا وی بݨا سڳدے ہو تے مٹی نال تساں وݙی توں وݙی تخلیق وی عمل اچ گھنا سڳدے ہو۔ علم حاصل کرݨ دے ݙو طرزاں ہن۔ ہک طرز اے ہے کہ تساں زمان و مکاں اچ بند تھی کے وسائل دا کھوج لاؤ تے وسائل اچ تفکر کرو۔ تفکر جتنا زیادہ گہرا ہوندے اونہی مناسبت نال صلاحیتاں بیدار تے متحرّک تھی ویندن۔ ==تقاضے کتھاں بݨدن== اکھ جو کجھ ݙیکھدی ہے اوندا تانا بانا اُنہاں اجزاء تے مشتمل ہے۔ جنہاں نال خود اکھ بݨدی ہے۔ اکھ دا ݙیکھݨا ہک صفَت ہے جینکوں جتنا زیادہ صاف تے شفاف کر گھدا ونڄے اونہی مناسبت نال اکھ کہیں چیز کوں واضح تے روشن ݙیکھدی ہے۔ صحت مند اکھ جتنے عکس قبول کریندی ہے، انہاں دے خدوخال زیادہ واضح ہوندن۔ بیمار اکھ جتنے عکس قبول کر کے دماغ دی سکرین تے سٹیندی ہے، بیماری دی مناسبت نال اونہی قدر عکس دھندلا تے غیر واضح ہوندے۔ اکھ دی ہک بیماری اے ہے کہ اکھ دے اندر موجود لینس (جیں لینس دے اتے عکس کوں قبول کرݨ دا دارومدار ہے) اگر ناکارہ تھی ونڄے تاں اکھ عکس کوں قبول نی کریندی۔ کیمرہ کتنا ہی اچھا تے قیمتی ہووے اگر اوندے اندر لگا ہویا لینس خراب ہے تاں تصویر اچھی نی بݨدی۔ انسانی جسم ݙو ہن۔ ① انسان دا ہک جسم اینجھا ہے جیندے اندر جگہ جگہ خراشاں پئے ہوئے ہن۔ ہر عضو ترٹا ہویا ہے ، ہر جوڑ تے پٹیاں ٻدھے ہوئے ہن۔ اینجھا جسم ناکارہ، بدصورت تے بدہئیت ہوندے۔ ② انسانی جسم دی طرح انسان دے اتے ہک ٻیا جسم ہے جیہڑا گوشت پوست دے جسم دے اتے روشن تے لطیف جسم ہے۔ اوں جسم دے ٻہوں سارے ناں ہن، بے شمار ناواں اچ ݙو ناں زیادہ مشہور ہن، ہک جسمِ مثالی، ٻیا نسمہ (Aura)۔ انسانی گوشت پوست دے جسم دا دارومدار نسمہ (Aura) دے اتے ہے۔ نسمہ (Aura) اگر صحت مند ہے تاں گوشت پوست دا جسم وی صحت مند ہے۔ ایویں سمجھو کہ جیں طرح گوشت دے جسم اچ ݙو لینس فٹ ہن جنہاں دے ذریعے مادی دنیا اچ موجود تمام چیزاں دا عکس دماغ دی اسکرین تے منتقل تھی کے ڈسپلے تھیندے اونہی طرح جسمِ مثالی دے اندر جو کجھ موجود ہے اوندا تمام تر اثر گوشت پوست دے جسم تے مرتّب تھیندے۔ روشنیاں نال بݨا ہویا اے جسم صرف انسان کیتے مخصوص نی بلکہ زمین دے اتے جتنی مخلوق موجود ہے سب ہی اوں روشنیاں دے جسم (Aura) دی ذَیلی تخلیق ہن۔ ایں ڳال کوں ذرا تفصیل نال بیان کریجے تاں ایویں آکھا ویسی کہ انسانی زندگی اچ جتنے تقاضے موجود ہن، اے تقاضے گوشت دے جسم اچ پیدا نی تھیندے، جسمِ مثالی اچ پیدا تھیندن تے اتھوں منتقل تھی کے گوشت پوست دے جسم تے ظاہر تھیندن۔ اگر کوئی آدمی روٹی کھاندے تاں بظاہر اساں ݙیکھدے ہیں کہ گوشت پوست دا آدمی روٹی کھاندا پئے لیکن ایویں نی، جے تک جسمِ مثالی دے اندر بکھ دا تقاضہ پیدا نہ تھیسی تے جسمِ مثالی گوشت پوست دے جسم کوں بکھ یا تریھ دا عکس منتقل نہ کریسی، آدمی روٹی نی کھا سڳدا۔ اے کوئی اینجھی ڳال نی جیہڑی سمجھ اچ نہ آوے۔ ذرا جیہے تفکر نال اے ڳال سمجھ اچ آ ویندی ہے۔ جسمِ مثالی دے ٻہوں سارے پرت ہن۔ جݙݨ اساں خواب دے حواس اچ دنیا بھر دی سیر کریندے ہیں تے تمام او اعمال و اشغال ساݙے توں سرزد تھیندن جیہڑے اساں گوشت پوست دے جسم دے نال کریندے ہیں تاں اے جسمِ مثالی دی او حرکت ہے جیہڑی گوشت پوست دے جسم کوں میڈیم بݨائے بغیر کریندے۔ جسمِ مثالی دی حرکات و سکنات دے تأثرات ہکو جیہے ہوندن۔ تمام آسمانی صحائف نے خواباں کوں مستقبل بینی دا ہک روشن ذریعہ ݙسیا ہے۔ مستقبل بینی توں مراد ٹائم اسپیس توں ماوراء اوں عالَم اچ ݙیکھ گھنݨا ہے جیہڑا عالَم ساݙء مادی اکھیاں دے سامݨے نی۔ روشنی دا جسم (Aura) اگر مٹی دے ذرّات توں اپݨا رشتہ منقطع کر گھنے تاں اے ذرّات فنا تھی ویندن۔ صاحب مراقبہ جݙݨ پہلی سیڑھی توں قدم چا کے ݙوجھی سیڑھی تے رکھدے تاں اوندے سامݨے جسمِ مثالی آ ویندے تے اوندے اندر یقین دا او پیٹرن کھل ویندے جیہڑا ڄاݨدے کہ مٹی دے ذرّات نال بݨے ہوئے گوشت پوست دی حیثیت محض عارضی تے فانی ہے۔ او ڄاݨ گھندے کہ مرݨ والے آدمی دے جسم دے اتے جیہڑا روشنیاں دا جسم ہے اوں نے عارضی مادی جسم توں رشتہ منقطع کر گھدے یعنی مرݨ توں مراد اے ہے کہ مٹی دے ذرّات نال بݨے ہوئے گوشت پوست دے آدمی دے اتوں روشنیاں دا جسم ایں عالَمِ آب و گل توں رشتہ منقطع کر کے اوں عالَمِ رنگ و نور اچ منتقل تھی ڳیا ہے۔ ==جنت تے دوزخ دے طبقات== اللہ کریم نے اپݨے محبوب ﷺ کوں فرمایا کہ اے لوگ تساں کولوں روح دے بارے اچ سوال کریندن۔ آپ ﷺ آکھ ݙیو کہ روح میݙے رب دے امر توں ہے تے جو کجھ تہاکوں علم ݙتا ڳیا ہے او قلیل ہے یعنی روح دا علم تاں ݙتا ڳئے لیکن اللہ دے علم دے مقابلے اچ اوندی حیثیت قلیل ہے۔ اتھاں ہک نقطہ زیر بحث آندے۔ اللہ خود ماوراء ہے اللہ دا علم لامحدود، لاتغیّر، لامُتناہی تے ماوراء الماوراء ہے۔ لامُتناہی علم دا قلیل توں قلیل جزو وی لاتناہیت دے دائرے اچ آندے۔ اِیں واسطے اُونکوں وی تے لامُتناہی دے قلیل جزو کوں وی لامُتناہی علم ہی آکھا ویسی۔ ایں آیت مبارکہ دا اے مفہوم ہرگز نی کہ روح دا علم نی ݙتا ڳیا۔ رسول اللہ ﷺ دے نائب اولیاء اللہ کوں وی اے علم منتقل تھیا ہے۔ اے علم کینکوں کیں قدر منتقل تھیا ہے ایندے بارے اچ کجھ نی اکھیج سڳدا۔ بہرحال لامُتناہی علم دا چھوٹے توں چھوٹا جزو وی لامُتناہی ہوندے۔ روحانی نقطہ نظر نال زندگی تے موت دی تشریح کریجے تاں اے آکھا ویسی کہ روح دے بݨائے ہوئے جسمِ مثالی نے مٹی دے جسم کوں ایں طرح چھوڑ ݙتا کہ مٹی دے جسم توں اپݨا رشتہ کلیتاً تروڑ گھدا تے ایں ناسوتی عالم دے تقریباً ݙو سو میل اتے دی فضا اچ بکھرے ہوئے روشنیاں نال ہک ٻیا جسم تخلیق کر گھدا۔ ناسوتی فضا توں ݙو سو میل اتے فضا اچ جیہڑا عالَم موجود ہے اوں عالَم کوں عالمِ اَعراف آکھا ویندے۔ ایہو او عالمِ اَعراف ہے جتھاں آدم توں گھن کے ہݨ تک تے قیامت تک لوگ مرݨ دے بعد منتقل تھیندے پئے ہن تے تھیندے رہسن۔ جسمِ مثالی کوں روح جیں طرح ہر وقت تے ہر آن متحرّک رکھدی ہے اوں طرح عالمِ اَعراف اچ وی روشنیاں دا جسم ہر وقت اور ہر آن متحرّک رہندے۔ عالمِ اَعراف دے بعد ہک ٻیا عالَم ہے، اوں عالَم اچ وی جسم متحرّک رہندے۔ اوں عالَم کوں "عالَمِ حشر و نشر" آہدن۔ عالَمِ حشر و نشر دی فضا عالمِ ناسُوت تے عالمِ اَعراف توں یکسر مختلف ہے۔ اتھاں روشنیاں دا ہالہ عالمِ اَعراف توں زیادہ طاقتور ہے۔ عالَمِ حشر و نشر اچ ذہنی رفتار اتنی زیادہ تھی ویندی ہے کہ جسمِ مثالی دی ریکارڈ کیتء ہوئی زندگی سامݨے آ ویندی ہے۔ عالَمِ حشر و نشر دے بعد عالَمِ یَومُ المیزان ہے۔ عالَمِ یَومُ المیزان اچ روشنیاں دے بݨے ہوئے اجسام دے اتے نور دا ہالہ بݨ ویندے ایہو او نور ہے جیں نور نال کوئی بندہ اللہ کریم دا دیدار کر سڳدے۔ لَّا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ۔ (سورۃ الانعام – آیت نمبر 103)، ترجمہ: "کوئی اکھ ادراک نی کر سڳدی، اللہ خود ادراک بݨ ویندے۔" جݙݨ کوئی بندہ اللہ دے ادراک نال ݙیکھدے تاں اوندی نظر عالَمِ یَومُ المیزان تے پوندی ہے۔ عالَمِ یَوم المیزان دے بعد جنّت یا دوزخ دے عالمین ہن۔ جنّت دے وی ٻہوں سارے طبقات ہن تے دوزخ دے وی ٻہوں سارے طبقات ہن۔ جنّت تے دوزخ دا تذکرہ ایں ڳال دی شہادت ہے کہ آدمی دوزخ اچ تکلیف محسوس کریسی تے جنّت اچ آرام و آسائش نال لطف اندوز تھیسی۔ اگر اے سمجھ گھنیجے کہ اے لطف و آسائش تے آرام روح کوں حاصل تھیںدے تے اوں آرام توں روح فائدے چیندی ہے تاں ول اے وی آکھݨا پوسی کہ دوزخ دا عذاب وی روح دے اتے ہوندے تے اے ڳال کہیں وی طرح صحیح نی کیونکہ روح فی الواقع اللہ دا ہک حصّہ ہے، اینجھا حصّہ جیہڑا لاتجزاء ہے۔ اینجھا جیہڑا لامُتناہی ہے تے جیہڑا ماوراء الماوراء ہے۔ روح نقش و نگار اچ محدود نی۔ روح اے ڄاݨدی ہے کہ خالقِ کائنات دی مشیئت کیا ہے۔ خالقِ کائنات دی مشیئت تے منشاء دے مطابق خود کوں نویں نویں لباساں اچ ظاہر کریندی ہے تے ہر لباس کوں اوندی موجودگی تے اوندی انا نال مطلع کرینفی رہندی ہے۔ ایہا او اطلاع (Information) ہے جیندے اندر معانی پہواوݨا "اختیار" ہے۔ سزا ہووے یا جزا ݙوہاں دا تعلق اطلاع (Information) نال ہے تے اطلاع دا نزول روح دے تخلیق کردہ جسم تے تھیندے۔ روح جزا و سزا تکلیف و راحت توں مبرأ ہے۔ ==ایں کونے توں اوں کونے تک== جے تک ساکوں کہیں چیز دا علم حاصل نی ہوندا اساں اوں چیز توں واقف نہیں تھیندے تے علم کیتے ضروری ہے کہ اوندا کوئی منبع (Source) ہووے تے اے وی ضروری ہے کہ اوں Source توں حاصل شدہ علوم کیتے اینجھی ایجنسی موجود ہووے جتھاں علم ذخیرہ ہووے۔ اوندے بعد اے ضروری ہے کہ کوئی اینجھی ایجنسی موجود ہووے جیہڑی اوندے اندر معانی پہوا سڳے تے آخری حد اچ ہک ٻئی اینجھی ایجنسی دا موجود ہووݨا لازم ہے جیندے اتے علم دا مظاہرہ تھیوے۔ مثال: آدمی کوں بکھ لڳی یعنی اونکوں اے اطلاع ملی کہ ہݨ جسم کوں کجھ کھاوݨ دی ضرورت ہے۔ جیں ایجنسی نے اے اطلاع قبول کیتی اوں نے اوں علم دے اندر معنی پہوائے او اے کہ روٹی کھاوݨی چاہیدی اے۔ پھل کھاوݨے چاہیدن وغیرہ وغیرہ تے ایں اطلاع کوں جسمِ مثالی نے قبول کر کے مظاہرہ کیتا تے آدمی نے اے محسوس کیتا کہ اوں نے روٹی کھا گھدی ہے۔ جتھاں تک جسمانی تقاضے پورے کرݨ دا تعلق ہے او عالمِ ناسُوت ہووے، عالمِ اَعراف ہووے یا عالمِ جنّت و دوزخ ہووے، ہک ہی طرح دے تقاضے پورے تھیندن۔ جنّت ایں واسطے جنّت ہے کہ اتھاں کھیر تے ماکھی دے نہراں ہن۔ جنّت اچ پھل ہن تے آدمی دی آسائش تے آرام کیتے بے شمار وسائل مہیا ہن۔ دوزخ ایں واسطے دوزخ ہے کہ اتھاں اینجھے حالات اچ آدمی زندگی گزریندے جنہاں حالات دی علمی حیثیت تکلیف ہے۔ کھاݨا جنّت اچ وی میسر ہے تے کھاݨا دوزخ اچ وی میسر ہے۔ جنّت دا کھاݨا کھیر، شہد، پھل ہن۔ دوزخ دا کھاݨا اینجھے غذاواں ہن جنہاں نال آدمی دے اندر کراہت پیدا تھیندی ہے۔ قانون: کھاوݨ دا علم ݙوہاں جگہ موجود ہے۔ کھاوݨ دے اسباب تے سامان وی ݙوہاں جگہ موجود ہن لیکن ݙوہاں جگہ معنویت الڳ الڳ ہے۔ جنّت دا کھاݨا ایں واسطے اچھا ہے کہ اوندے اچ معنویت اچھی ہے۔ دوزخ دا کھاݨا ایں واسطے اچھا نی کہ اوندے اندر پشیمانی، تکلیف تے آہ و بکا ہے۔ مختصر طور تے ایں ڳال کوں ایں طرح آکھا ویسی کہ اے ساری کائنات دراصل علم ہے تے علم دے طرزاں اے ہن کہ اوندے اچ معنی پہوائے ویندن۔ جسمِ مثالی ہک اینجھی ایجنسی ہے جیہڑی علم اچ معنی پہویندی ہے۔ جݙݨ آدمی عالمِ ارواح توں نزول کر کے ایں دنیا اچ آندے تاں جسمِ مثالی ایں عالَم دے اندر اینجھے معنی تے مفہوم اخذ کریندے جیندے اچ آدمی قید ہے، بند ہے۔ ہر ہر قدم قید و بند اچ جکڑا ہویا ہے۔ جسمِ مثالی جݙݨ عالمِ ناسُوت توں باالفاظ دیگر ایں گوشت دے جسم نال اپݨا رشتہ منقطع کر کے ٻئے عالَم اچ ویندے تے اتھوں دی فضا تے ماحول نال اپݨے کیتے ہک نواں لباس بݨیندے تاں اوندے معنی تے مفہوم بدل ویندن۔ اوں عالَم دے معنی تے مفہوم اچ ٹائم تے اسپیس اتنا مختصر تھی ویندے کہ تقریباً اوندی نفی تھی ویندی ہے لیکن ٹائم اسپیس کلیتاً ختم نی تھیندا۔ ایویں ایں واسطے نی تھیندا کہ عالمِ ناسُوت دی طرح اَعراف اچ وی ایہا زمین ہے تے عالمِ ناسُوت دی طرح عالمِ اَعراف اچ وی گھر ہن۔ اتھاں آدمی کھاݨا وی کھاندے، پاݨی وی پیندے، چلدا پھردا ہے، اپݨے عزیز و اقربا نال ملاقات کریندے، خوش تھیندے تے روندا وی ہے۔ خوش تھیوݨا یا غمگین تھیوݨا، گھراں اچ رہݨا، چلݨا پھرݨا، دھپ دی تپش محسوس کرݨا تے موسم دے رد و بدل اچ زندگی گزارݨا، ٹائم اسپیس دے حدود دی نفی نہیں کریندا البتہ انسانی زندگی دی رفتار اچ اضافہ تھی ویندے۔ '''مثال:''' ہک آدمی کراچی اچ مر ڳیا، اوندے عزیز و اقربا دہلی اچ ہن۔ عالمِ اَعراف اچ رہݨ والا کوئی بندہ جݙݨ اپݨے عزیزاں نال ملݨ دہلی ویسی تاں ٹائم اسپیس مختصر تھی کے ݙو قدم بݨ ویسی مگر قدم موجود ہن، زمین موجود ہے لہٰذا ٹائم اسپیس وی موجود ہے۔ جیویں جیویں آدمی اِیں عالَم توں اُوں عالَم اچ تے ٻئے عالمین اچ منتقل تھیندا رہندے، اوندی رفتار ودھدی رہندی ہے تے ہک وقت ایسا آ ویندے کہ اوندا ہک قدم عالمِ ناسُوت اچ ہوندے تے ٻیا قدم عرش معلیٰ تے ہوندے۔ علم ساکوں اے ݙسیندے کہ اگر بندہ پابند تے مجبور تھی کے ہک گھنٹے اچ ترئے میل دا فاصلہ طے کرݨا چاہے تاں اوندی رفتار گھٹ تھی ویندی ہے تے اگر آدمی آزاد تے خود مختار تھی کے فاصلے دی نفی کر ݙیوے تاں ہک قدم دے بعد اوندا ٻیا قدم آسمان تے پوندے۔ زمین تے ٻیٹھے ہوئے ہک آدمی نے ارادہ کیتا کہ میں عرش معلیٰ تے اللہ کریم دے حضور سجدہ ریز ہاں تاں اوں ارادے دے نال اوندے سامݨے اے ڳال مشاہدہ بݨ ویندی ہے کہ اللہ اپݨی صفات حمیدہ دے نال عرش تے متمکن ہے تے بندہ اوندے سامݨے سربسجود ہے۔ اے اکھݨا کہ انسان اسماناں دی سیر نی کر سڳدا یا اللہ دے حضور سجدہ ریز نی تھی سڳدا یا اے آکھݨا کہ کوئی بندہ اللہ کوں نی ݙیکھ سڳدا، اتنی وݙی جہالت تے اتنا وڋا ظلم ہے کہ جیندے سامݨے کوئی وݙی جہالت تے کوئی ظلم نی ٹھہردا۔ کیں قدر مضحکہ خیز ڳال ہے کہ انسان بلا کہیں فاصلے دے روشنی دے دوش تے امریکہ توں کراچی منتقل تھی ویندے۔ او امریکہ اچ ڳال کریندے اساں ٹی وی تے اونکوں سݨدے ہیں تے ݙیکھدے ہیں مگر روشنیاں دے جسم نال آسماناں دی رفعت کوں نی چھو سڳدا۔ کوئی بندہ اگر اپݨے اندر اوں صلاحیت توں واقف تھی ونڄے جیں صلاحیت نے ٹی وی ایجاد کر گھدے تاں اوندے کیتے کیہڑی طرح اے ممکن نی کہ او ایں کونے توں اوں کونے تے اِیں عالَم توں اُوں عالَم اچ اپݨے ارادے تے اختیار نال منتقل نہ تھی ونڄے۔ پہلے جیہڑے ڳالہیں جادو تے طلسمات دے ناں نال مشہور ہن تے جنہاں کوں ساݙے دانشور کرامات آہدے ہن، اڄ اوہے سب چیزاں ساݙے اکھیاں دے سامݨے سائنسی ایجادات دی شکل اچ ہن۔ آدمی کیں قدر عجیب ہے، ہک طرف اتنا بے وس تے مجبور ہے کہ سو قدم دی آواز نی سݨ سڳدا تے ٻئی طرف اتنا آزاد ہے کہ اپݨے ہی ایجادات دے ذریعے ہزاراں میل دی آواز سݨ گھندے، ہزاراں میل دور ٹی وی اسکرین تے خود کوں ظاہر کر ݙیندے۔ ==قلیل علم== اللہ او ہے جیہڑا ہر چیز تے محیط ہے۔ جو کجھ اساں کریندے ہیں اللہ اونکوں ݙیکھدے تے جو کجھ اساں لکیندے ہیں اللہ او ڄاݨدے۔ اگر اساں ک ہوؤں تاں ݙوجھا اللہ ہے۔ اگر اساں ݙو ہوؤں تاں تریجھا اللہ ہے۔ اللہ ہی ابتدا ہے، اللہ ہی انتہا ہے۔ انہاں حقائق دے پیش نظر اللہ دا علم لامحدود تے لامُتناہی ہے۔ اللہ کریم نے جݙݨ کائنات بݨاوݨ دا ارادہ کیتا تاں فرمایا "کن" تے کائنات وجود اچ آ ڳئی۔ ایں ڳال کوں آسان الفاظ اچ ایں طرح آکھا ویسی کہ کائنات دراصل اللہ دا علم ہے جیندا مظاہرہ وی علم دی صورت اچ تھیا ہے۔ اللہ دے علم نے ہی کائنات دے خدوخال دا رنگ و روپ اختیار کیتے ایں واسطے پوری کائنات علم دے علاوہ کجھ نی۔ سمندر دے پاݨی دا ہک قطرہ وی بہرحال پاݨی ہے۔ سمندر وچوں گھدے ہوئے ہک قطرہ آب کوں پاݨی دے علاوہ کوئی ٻیا ناں نی ݙیویج سڳدا کیونکہ پوری کائنات اللہ دے علم دا مظاہرہ ہے۔ ایں واسطے کائنات دی حقیقت کوں کائنات دی بنیاد تے کائنات دی ہیئت وی علم ہے۔ جݙݨ اساں عالمِ ناسُوت دی قید و بند دی زندگی دا تجزیہ کریندے ہیں تاں اے ڳال پوری طرح واضح تھی ویندی ہے کہ پوری زندگی علم ہے تے علم اوں وقت علم ہے جݙݨ اوندے اندر معانی تے مفہوم ہوون۔ کائناتی نظام اچ غور کرݨ نال عجیب قسم دی پریشانی تھیندی ہے کہ اللہ نے اے کیا نظام قائم کیتے۔ مثلاً اے کہ کوئی آدمی کھادے پیتے بغیر زندہ نہیں رہ سڳدا۔ ہر آدمی سمھݨ تے مجبور ہے، اتنے بندشاں ہن کہ جنہاں دا کوئی شمار نی۔ علم دا اے مفہوم، اللہ دے ذہن اچ جو علم ہے، اُوندے وقوف توں الڳ ہے۔ اللہ نے آدم کوں فرمایا: "اے آدم! توں تے تیݙی بیوی جنّت اچ رہو تے خوش تھی کے کھاؤ جتھوں دل چاہے۔" (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 35) جنّت ہک ایسی وستی ہے کہ جیندی حدود دا تعین نہیں کریج سڳدا یعنی اوندی حدود لامُتناہی ہے۔ اللہ دا ارشاد ہے ، "خوش تھی کے کھاؤ جتھوں دل چاہے"، اے ظاہر کریندے کہ آدم کوں اللہ نے لامحدود جنّت دے رقبے تے تصرّف عطا کر ݙتا ہئی۔ بالفاظ دیگر ساݙے پیؤ آدم، جنّت دے لامحدود رقبے دے بلا شرکت غیرے مالک ہن۔ نال ہی اللہ کریم نے اے فرمایا: "اوں درخت دے قریب نی ونڄݨا تے اگر تساں ساݙے ایں حکم تے عمل نہ کیتا تاں تساں اپݨے اتے ظلم کریسو۔" (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 35)۔ جنّت لامحدود رقبہ ہے تے اوندے اچ لاتعداد تے لاشمار درخت ہن۔ ہک مخصوص درخت دی طرف اشارہ کر کے آدم کوں ہدایت کیتی ڳئی کہ اوں درخت دے قریب نی ونڄݨا۔ آدم توں نافرمانی سرزد تھئی تے اوں نافرمانی دے جرم اچ جنّت دے فضاواں نے آدم کوں ردّ کر ݙتا تے آدم جیہڑی سرزمین دا بلاشرکتِ غیرے مالک ہئی او زمین اوندے چھک گھدی ڳئی۔ اوں واقعے دا نقشہ کجھ ایں طرح بݨدے کہ ہک وسیع و عریض باغ ہے۔ باغ دے پُھل، پّھل، پودیاں، نہراں، آبشاراں، محلّات وغیرہ تے آدمی کوں پورا پورا تصرّف ہے۔ صرف باغ دا ہک حصّہ ایسا ہے کہ تصرّف تاں حاصل ہے لیکن اوں تصرّف دے اختیار کوں استعمال کرݨ توں منع کیتا ڳیا ہے۔ جے تک آدم نے نافرمانی دا ارتکاب نہ کیتا، آدم کیتے جنّت دا وسیع رقبہ زمان و مکان(Time&Space) توں آزاد رہیا تے جݙݨ آدم توں نافرمانی سرزد تھی ڳئی تاں آدم دے اندر ٹائم اسپیس دے حد بندیاں منتقل تھی ڳئے۔ اوں درخت دے بارے اچ ٻہوں سارے ڳالہیں کیتے ویندن۔ کوئی آہدے کہ کݨک دا درخت ہئی، کوئی آہدے سیب دا درخت ہئی۔ کہیں مسلک دے لوگ آہدن کہ انگور دا درخت ہئی۔ مختلف لوگ مختلف ڳالہیں آکھدن لیکن آسمانی کتاباں اچ اوندا کوئی ناں نی آیا۔ روحانی نقطہ نظر نال جݙݨ لاشعوری وارِدات و کیفیات نال اوں درخت دا مشاہدہ کیتا ویندے تاں دراصل اے ہک طرزِ فکر دا سمبل (Symbol) ہے۔ تھیندا اے پئے کہ جو کجھ جنّت اچ موجود ہے او در و بست آدمی دے ارادے دے تابع ہے۔ آدمی دا دل چاہا کہ او سیب کھاوے، جنّت اچ سیب دے درخت وی ہن، اوندے تے سیب وی لڳے ہوئے ہن لیکن سیب دا تروڑݨا اتھاں زیربحث نی آندا۔ سیب کھاوݨ کوں دل چاہا، سیب موجود تھی ڳیا۔ پاݨی پیوݨ کوں دل چاہا پاݨی موجود تھی ڳیا۔ ایں طرزِ فکر نال تصرّف دے ݙو طرزاں سامݨے آندن۔ تصرّف دی ہک طرزِ فکر اے ہے کہ ہک بندہ سیب دا درخت لیندے، اوندی نشوونما دا انتظار کریندے۔ طویل عرصے دے بعد درخت ایں قابل تھی ویندے کہ اوندے اتے پھل لڳن، اوندےے اندر سیب کھاوݨ دی خواہش پیدا تھیندی ہے تاں سیب دے درخت دی طرف چلدے تے درخت دے اتوں سیب تروڑ کے کھا گھندے۔ تصرّف دا ٻیا طریقہ اے ہے کہ سیب دے درخت تے سیب لڳے ہوئے ہن۔ اوں درخت کوں نہ تاں کہیں بندے نے زمین اچ رہایا ہے تے نہ اوندی نگہداشت کیتی ہے، نہ اوں درخت کوں پروان چڑھاوݨ اچ کوئی خدمت انجام ݙتی ہے۔ اوندے اندر درخت تے سیب تروڑݨ دی خواہش تھئی، دل چاہا کہ سیب کھاواں، سیب حاضر تھی ڳیا۔ اوندے اچ ٻہوں حکمت بیان کیتی ڳئی ہے۔ اللہ کریم دے ارادے اچ اے ڳال موجود ہئی کہ کائنات وجود اچ آوے۔ اللہ نے آکھا، تھی ونڄ(کُن)، کائنات بݨ ڳئی۔ جنّت دی زندگی اچ آدم دے دماغ اچ اے ڳال موجود ہئی کہ او سیب کھاوے۔ آدم نے آکھا سیب، سیب موجود تھی ڳیا۔ کُن آکھݨ نال کائنات بݨ ڳئی، سیب آکھݨ نال سیب مل ڳیا۔ ایں ڳال کوں اللہ نے "احسنُ الخالقین" آکھ کے بیان کیتے: "میں تخلیق کرݨ والیاں اچ بہترین خالق ہاں۔" (سورۃ المؤمنون – آیت نمبر 14) یعنی اللہ نے اپݨے علاوہ وی اپݨی مخلوق کوں تخلیق کرݨ دے اختیارات نال نوازے۔ انسانی تخلیق تے اللہ دی تخلیق اچ حد فاضل اے ہے کہ اللہ وسائل دے بغیر تخلیق فرمیندے۔ اللہ دے ذہن اچ جو کجھ ہئی اوندے بارے اچ اللہ نے "کن" آکھ کے انہاں تمام چیزاں کوں جیہڑے اللہ ظاہر فرماوݨا چاہندا ہئی، تخلیق کر ݙتا۔ آدم دے اندر جیہڑے تخلیقی صلاحیتاں کم کریندے پئے ہن او وسائل دے محتاج ہن۔ جݙݨ کوئی بندہ انہاں تخلیقی صلاحیتاں کوں ٹائم اسپیس دے حد بندیاں توں آزاد تھی کے استعمال کریندے، او روحانی زندگی اچ رہندے تے جݙݨ کوئی بندہ انہاں تخلیقی صلاحیتاں کوں وسائل دے اندر (ٹائم اسپیس) بند تھی کے استعمال کریندے، مادی زندگی گزریندے، محتاج تے پابند زندگی جہالت تے ظلم دی زندگی ہے۔ جیں طرح دانائی عقل و شعور ہک درخت دی طرح پھلدے پھولدے، اوں ہی طرح علم دے اندر طرح طرح دے شاخاں پھپھڑدن۔ نویں نویں فلسفیاں دی داغ بیل پوندی ہے۔ نویں نویں ایجادات تھیندن، بالکل اوں ہی طرح ظلم و جہالت دے درخت تے وی پھل پتر تے شاخاں ہوندن لیکن چونکہ بنیاد ظلم تے جہالت ہے ایں واسطے آدمی انہاں سارے ایجادات تے ساری ترقی توں خوش تھیوݨ دی بجائے ناخوش تھیندے، پرسکون تھیوݨ دی بجائے بے سکون تھیندے، مطمئن تھیوݨ دی بجائے غیر مطمئن زندگی گزریندے۔ جݙݨ اساں موجودہ سائنسی ترقی تے نظر سٹیندے ہیں تاں ساکوں ایں ترقی اچ او تمام چیزاں ملدن جنہاں کوں اللہ نے ظلم و جہالت دے ناں نال بیان فرمایا ہے۔ اڄ دی ترقی پوری نوعِ انسانی کیتے ہک عذاب بݨ ڳئی ہے۔ ہر شخص غیر مطمئن تے بے سکون ہے۔ دنیا دے ایں کونے توں اوں کونے تک عدم تحفظ دا اژدھا منہ کھولے پوری نوعِ انسانی کوں ڳیتݨ کیتے بے قرار ہے۔ حالانکہ جتھاں تک ترقی دا معاملہ ہے۔ اے سارے ترقیاں اے ساری ایجادات اے ساری تخلیقات ایں خیال دے تحت وجود اچ آئے کہ نوعِ انسانی کوں سکون ملسی لیکن چونکہ اے تمام ترقیاں تے نویں نویں ایجادات ٹائم اسپیس اچ بند تھی کے وجود اچ آئے ہن ایں واسطے آدمی بدحال تے پریشان ہے۔ ٹائم اسپیس توں آزاد روحانی انسان فطرت دی پیروی کریندے تے جݙݨ اساں فطرت تے غور کریندے ہیں تاں ساکوں نظر آندے کہ زمین تے موجود وسائل، خلوص تے اعتبار تے قائم ہن۔ ایندے پچھوں کوئی ذاتی غرض تے صلے دی خواہش نی۔ سجھ روز نکلدے، دھپ نال مخلوق کوں فائدہ پہنچدے۔ پاݨی مخلوق دے اندر سیرابی دا ذریعہ بݨدے لیکن پاݨی کوں مخلوق توں کہیں صلہ و ستائش دی غرض نی۔ ایہو حال ہوا، آکسیجن، نباتات، جمادات تے گیس دا وی ہے۔ سائنسی ایجادات نوعِ انسانی کیتے عذاب ایں واسطے بݨ ڳن کیونکہ اللہ دے پیدا کردہ وسائل نال بݨائے ڳئے اشیاء اچ انسان دا پست ذہن (دولت پرستی) شامل تھی ڳیا ہے۔ ==کائناتی خدوخال== کائنات تے کائنات اچ موجود تخلیقات تے تخلیقات اچ تمام نوعاں تے ہر نوع اچ الڳ الڳ افراد، پیدائش دا تسلسل تے موت دا وارِد تھیوݨا تے سماوات، سورج، چندر، ستارے، کہکشانی نظام، جنّت دوزخ تے دوزخ جنّت دے اندر زندگی گزارݨ دے حواس تے تقاضے، حواس اچ ردّ و بدل تے ردّ و بدل دے نال حواس اچ کمی و بیشی، ذہنی رفتار دا گھٹݨا یا ودھݨا، حواس دا الڳ الڳ تھیوݨا، سݨݨا، ݙیکھݨا، چھووݨا، چکھݨا، محسوس کرݨا، جسمانی نظام دا الٹ پلٹ تھیوݨا، جذبات اچ اشتعال پیدا تھیوݨا، کہیں بندے یا کہیں ذی روح دا نرم خو ہووݨا، اے سب چیزاں اللہ دے ذہن اچ موجود علم دا عکس ہن۔ کائنات اچ موجود کوئی شئے اوندی حیثیت کہیں وݙے توں وݙے سیارے دی ہووے، سٹار دی ہووے یا کہیں چھوٹے توں چھوٹے ذرّے دی ہووے، ایٹم دی ہووے، وائرس دی ہووے، شئے دی موجودگی اللہ کریم دے ذہن اچ موجود ہئی۔ جݙݨ اللہ نے خوبصورت دنیا کوں مظہر بݨاوݨا چاہا تا آکھا: "تھی ونڄ" تے تمام چیزاں وجود اچ آ ڳئے۔ تخلیقات دا کنبہ اتنا وسیع ہے کہ اللہ نے خود آکھے کہ سارے سمندر روشنائی بݨ ونڄن تے سارے درخت قلم بݨ ونڄن ول وی اللہ دے ڳالہیں پورے نہ تھیسں۔ (سورۃ لقمان – آیت نمبر 27) کائنات کیوں بݨائی ڳئی تے اے سارے تخلیقات کیوں عمل اچ آئے؟ جنّت دوزخ دے ݙو الڳ الڳ گروہ کیوں بݨے؟ غیب دی دنیا دے عجائبات توں ظاہر دنیا دے بے شمار عجائبات کیں طرح تخلیق تھئے؟ ایندی وجہ خود اللہ نے بیان کیتی ہے۔ "میں لکا ہویا خزانہ ہم میں چاہا کہ کائنات تخلیق کراں تاکہ کائنات دے افراد میکوں پہچاݨ گھنن۔" ایں حدیث قدسی اچ تفکر کرݨ نال اے ڳال واضح طور تے سامݨے آ ویندی ہے کہ کائنات دی تخلیق دا منشاء اے ہے کہ خالقِ کائنات چاہندے کہ اونکوں پہچاݨا ونڄے۔ پہچاݨݨ کیتے ضروری ہے کہ تمام مخلوقات وچوں کہیں ہک مخلوق دا انتخاب کر کے ٻئے مخلوقات دے مقابلے اچ اونکوں زیادہ علم ݙیویجے۔ علم دے اندر مفہوم تے معنویت تلاش کرݨ دی صلاحیت وی عطا کیتی ونڄے۔ کائناتی کنبے اچ ݙو مخلوقات ایسے ہن جنہاں کوں اللہ کریم نے تلاش تے مفہوم پہچاݨݨ دی صلاحیت عطا کیتی ہے۔ ہک انسان تے ٻئے جنّات۔ جنّات دی تخلیق چونکہ ایں وقت زیربحث نی ایں واسطے انسانی علوم تے ہی گفتگو کیتی ویندی پئی ہے۔ کائنات اللہ کریم دا او علم ہے جیہڑا اللہ دے ذہن اچ موجود ہئی یعنی اللہ ایں ڳال توں واقف ہئی کہ کائنات دے تخلیقی خدوخال کیا ہن؟ اپݨے علم دے مطابق اللہ نے تخلیقی خدوخال کوں اپݨے حکم تے ارادے توں شکل و صورت بخش ݙتی۔ یعنی اللہ دا ذاتی تے مخصوص علم شکل و صورت بݨ کے وجود اچ آ ڳیا۔ اللہ کریم نے آدم کوں اپݨی "صفَت تے اَسماء" دا علم عطا کیتے۔ اَسماء توں مراد اللہ دے صفات تے کائنات دے خدوخال ہن۔ یہ ایسا علم ہے جینکوں فرشتے وی نی ڄاݨدے۔ جݙݨ اے علم آدم نے سکھ گھدا تاں فرشتیاں کوں آدم دے سامݨے جھکݨا پیا۔ آدم کوں اللہ کریم نے اے ݙسا ݙتا کہ کائنات میݙے ذاتی علم دا ہک حصّہ ہے تے اوں علم اچ معنی تے مفہوم دے نال بے شمار فارمولے ہن، جنہاں فارمولیاں نال ساری کائنات تخلیق کیتی ڳئی ہے۔ آدم کوں کائناتی تخلیق دے فارمولے سکھاوݨ دے بعد جنّت اچ بھیڄ ݙتا ڳیا۔ جنّت اچ آدم دی پوزیشن ہک ایسے سائنسدان دی ہے جیہڑا کائنات دے تخلیقی فارمولیاں دا علم رکھدے۔ انہاں فارمولیاں اچ بنیادی نقطہ اے ہے کہ ساری کائنات ہک علم ہے تے آدم اوں علم اچ معانی تے مفہوم دے نال تصرّف کرݨ دا اختیار رکھدے۔ ==روشنی== اللہ کریم احسن الخالقین ہن۔ (سورۃ المؤمنون – آیت نمبر 14)۔ خالقین دا لفظ ساکوں ݙسیندے کہ اللہ دے علاوہ ٻئے وی تخلیق کرݨ والے ہن۔ لیکن مخلوق مزید تخلیقات دے معاملے اچ وسائل دی پابند تے محتاج ہے۔ ایندی مثال اڄ دے دور اچ بجلی دی ہے۔ اللہ دی ہک تخلیق بجلی (Electricity) ہے۔ جݙݨ بندیاں نے ای تخلیق توں ٻئے ذَیلی تخلیقات کوں متحرّک کرݨا چاہا تاں لکھاں ہزاراں چیزاں وجود اچ آ ڳئے۔ آدم زاد نے جݙݨ بجلی دے علم دے اندر تفکر کیتا تاں اوں بجلی توں لاشمار چیزاں وجود اچ آ ڳئے۔ بجلی نال بݨے ہوئے یا بجلی نال چلݨ والے مشیناں توں جتنے چیزاں وجود اچ آئے، او انسان دی تخلیق ہن مثلاً ریڈیو، ٹی وی تے ٻئے بے شمار چیزاں۔ اللہ کریم دی ایں تخلیق بجلی (Electricity) نال جیہڑی ٻئی ذَیلی تخلیقات دا مظہر بݨی، ابنِ آدم دا بجلی دے اندر تصرّف ہے۔ اے اوہو علم ہے جیہڑا اللہ نے آدم کوں سکھا ݙتے۔ اَسماء توں مراد اے ہے کہ اللہ نے آدم کوں ہک ایسا علم سکھا ݙتے کہ جیہڑا تخلیقی فارمولیاں نال مرکب ہے۔ کوئی انسان جݙݨ ایں علم کوں حاصل کر گھندے تاں نویں نویں چیزاں بݨ ویندن۔ وسائل دی حدود توں گزر کے یا وسائل دے علوم توں اڳاں ودھ کے جݙݨ کوئی بندہ روشنیاں دے علم نال دھات (لوہے) اچ تصرّف کریندے تاں وݙی وݙی مشین، کَل پرزے، جہاز، ریل گݙیاں، خطرناک تے وݙے وݙے بم بݨ ویندن۔ تصوّف اچ ایں عمل کوں "ماہیتِ قلب" آکھا ویندے۔ وسائل اچ محدود رہ کے مٹی دے مخصوص ذرّات کوں کھٹالی اچ پکا کے اساں سونا بݨیندے ہیں۔ مٹی دے ذرّات کوں مخصوص پروسیس توں گزار کے اساں لوہا بݨیندے ہیں۔ لیکن او بندہ جیہڑا روشنیاں اچ تصرّف کرݨ دا اختیار رکھدے، ذخیرے وچوں انہاں مقدراں کوں الڳ کر گھندے جیہڑے مقدراں سونا بݨیندن تاں سونا بݨ ویندے۔ تصرّف دے ݙو طریقے ہن۔ ① ہک طریقہ اے ہے کہ وسائل اچ محدود رہ کے وسائل کوں مجتمع کر کے کوئی چیز بݨائی ونڄے، تے ② ݙوجھا طریقہ اے ہے کہ روشنیاں اچ تصرّف کرکے روشنیاں کوں متحرّک کر ݙیویجے علمِ روحانی دی تھیوری پڑھ کے پریکٹیکل اچ اے معلوم تھی ویندے کہ کائنات اچ موجود ہر شئے دی بنیاد تے بساط (Base) روشنی ہے تے روشنی معیّن مقدراں دے نال ردّ و بدل تھیندی رہندی ہے تے معیّن مقدراں دے نال گھٹدی ودھدی رہندی ہے۔ پیدائش توں موت تک دا زمانہ ساکوں اے ݙسیندے کہ کوئی ٻال اپݨی ہک حیثیت تے قائم نی رہندا۔ جنہاں معیّن مقدراں تے ٻال پیدا تھئے، انہاں معیّن مقدراں اچ ہک ضابطہ ہک قانون تے ترتیب دے نال ردّ و بدل تھیندے۔ جیہڑی طرح مقدراں اچ ردّ و بدل تھیندے اونہی مناسبت نال ٻال وی بدلدا رہندے۔ آدمی دا ٻال جوان یا ٻڈھا ہووے، بہرصورت آدم رہندے۔ اوندی شکل و صورت تے خدوخال اچ تاں تبدیلی تھیندی رہنفی ہے لیکن شکل و صورت برقرار رہندی ہے۔ اللہ نے کائنات کوں مختلف نوعاں اچ تقسیم کیتے۔ معیّن مقدار اے ہے کہ آدم ہر حال اچ آدم رہندے، باندر دا ٻال ہر صورت اچ باندر دا ٻال رہندے لیکن عمر دے نال نال اوندے اندر زندگی گزارݨ دے تقاضیاں اخ تبدیلی تھیندی رہندی ہے۔ تبدیلی اے ہے کہ پیدا تھیوݨ والے ٻال دے نقوش جوانی اچ سر تا پیر بدل ویندن۔ جوانی دے بعد ٻڈھیپا آندے تاں ٻڈھیپے اچ جوانی دے نقوش ڈھل ویندن تے ایں طرح ڈھل ویندن کہ جوانی دی تصویر تے ٻڈھیپے دی تصویر ݙو الڳ الڳ تصویراں نظر آندن۔ قائم بالذّات معیّن مقدراں اے ہن کہ آدمی ہک ݙینھ دا ٻال ہووے یا سو سال دا ٻڈھا ہووے، بکھ تریھ دا تقاضہ اوندے اندر موجود رہندے۔ عجیب رمز اے ہے کہ ݙو سال دا ٻال وی پاݨی پیندے۔ ݙو سال دا ٻال غذا کھاندے۔ سو سال دا ٻڈھا آدمی وی پاݨی پیندے، سو سال دا ٻڈھا وی روٹی کھاندے لیکن سو سال دا ٻڈھا ݙو سال دا ٻال نہ ہوندا تے ݙو سال دا ٻال سو سال دا ٻڈھا نی ہوندا۔ روحانی علوم ساݙے اتے اے ڳال واضح کریندن کہ باوجود ایندے کہ تقاضے ٻڈھیپے تے بچپن دے یکساں ہن، شکل و صورت تے خدوخال کیوں تبدیل تھی ویندن؟ شکل و صورت تے خدوخال دے ردّ و بدل اچ کیہڑے علوم کم کریندے پئے ہن؟ انہاں علوم نال روشناس تھیوݨ کیتے ضروری ہے کہ اساں انہاں روشنیاں دا علم حاصل کروں جنہاں روشنیاں کوں اللہ کریم نے اپݨی صفات آکھا ہے۔ ==ذات و صفات== صفات توں کہیں چیز دا ادراک تاں کیتا ونڄ سڳدے لیکن ذات دی حقیقت تے کُنہ تک نی پہنچا ونڄ سڳدا۔ عام زندگی اچ اوندی مثال اے ہے کہ ہک شخص دا ناں "الف" ہے۔ الف دے صفات اے ہن کہ او ٻہوں نرم دل ہے، ٻہوں سخی ہے، رحم کرݨ والا ہے، ٻیاں دی تکلیف کوں اپݨی تکلیف سمجھدے۔ اوندے برعکس ٻیا شخص "ب" ہے۔ اوندے اندر سختی ہے، شقاوت ہے، او خود کوں ٻیاں توں برتر سمجھدے، مہربان تھیوݨ دی بجائے لوگاں کوں پریشان کریندے ، لوگاں دے ݙکھ درد تے مصائب اچ اضافے دا باعث بݨدے۔ "الف" دی صفات زیربحث آون یا "ب" دی عادات و خصائل سامݨے آون، انہاں نال "الف" تے "ب" دے تشخص دی نشاندہی تاں تھیندی ہے لیکن فی الواقع "الف" کیا ہے تے "ب" کیا ہے؟ ایندے بارے اچ اساں کوئی حتمی فیصلہ نی کر سڳدے۔ تھی سڳدے کہ اڄ دا او "الف" جیہڑا نرم خو تے نرم دل ہے، کل سخت گیر تھی ونڄے، اے وی ممکن ہے کہ اڄ دا "ب" اپݨی عادات و خصائل دے اعتبار نال جو کجھ ہے کل اوندے اندر تبدیلی واقع تھی ونڄے تے او لوگاں کوں پریشان کرݨ دی بجائے لوگاں دے ݙکھ درد کوں دور کرݨ اچ مثالی کردار ادا کرے۔ عادات و خصائل تے صفات کوں سامݨے رکھ کے کہیں فرد دی شخصیت دا ہک ہیولیٰ تاں قائم کیتا ونڄ سڳدے لیکن فی الواقع او اپݨی صفات دے اعتبار نال کیا ہے، ایندے بارے اچ یقینی ڳال نی کیتی ونڄ سڳدی۔ ایں واسطے کہ صفات اچ ردّ و بدل تھیندا رہندے لیکن ذات اچ ردّ و بدل نی تھیندا۔ اڄ "الف" اگر نرم دل ہے تے آوݨ والے کل اچ او سخت گیر تھی ونڄے تاں اے دراصل اوندی صفات اچ تبدیلی ہے لیکن "الف" جݙݨ نرم دل ہئی تاں تݙاں وی "الف" ہئی تے جݙݨ او سخت گیر تھیا تݙاں وی "الف" ہئی۔ '''قانون:''' ڄاݨݨ تے پہچاݨݨ دے طرزاں متعیّن ہن۔ ہک اے کہ کہیں شئے کوں اوندے صفات توں پہچاݨا ویندے تے ٻئی طرز اے ہے کہ کہیں شئے کوں اوندی ذات توں پہچاݨا ونڄے۔ '''مثال:''' ساݙے سامݨے لوہے دا ایک ٹکڑا ہے، جݙݨ اساں لوہے دی صفات دا تذکرہ کریندے ہیں تاں دراصل ساݙے سامݨے لوہے دی صفات نال مرکب ٻہوں سارے اشیاء آ ویندن۔ لوہے نال ہک چھری وی بݨدی ہے تے لوہے نال وہ پٹڑی وی بݨدی ہے جیندے اتے ریل چلدی ہے۔ لوہے دی صفات دا ہک عکس چھری وی اپݨے اوصاف تے قائم ہے۔ اوں چھری نال پھل دے ݙلیاں بݨدن، اے چھری ٻئے مفید تے تعمیری کماں اچ وی کم آندی ہے تے اوں چھری نال کہیں دا پیٹ وی چیریج سڳدے۔ پاݨی دا ہک وصف اے ہے کہ او پیاس وسمیدے تے پاݨی دا ہک وصف اے وی ہے کہ اوندے ذریعے بجلی جیہی انرجی وجود اچ آندی پئی ہے۔ پاݨی دے ذریعے بجلی حاصل کرݨا دراصل پاݨی دا ہک وصف ہے لیکن حالی ساݙے اتے اے ڳال منکشف نی تھئی کہ فی الواقع پاݨی کیا چیز ہے؟ سائنس دان جنہاں اجزاء کوں پاݨی دا مرکب تسلیم کریندن یا جنہاں اجزاء نال پاݨی بݨدے انہاں اجزاء کوں کٹھا کرݨ دے بعد پاݨی تاں بݨ ویندے لیکن بہرحال اونکوں قدرتی پاݨی قرار نی ݙتا ونڄ سڳدا۔ کہیں چیز دا وصف تلاش کر گھنݨا تاں انسانی علوم تے انسانی عقل و شعور اچ آ سڳدے لیکن کُنہ معلوم کر گھنݨا انسانی شعور تے لاشعور دی سکت توں باہر ہے۔ پاݨی فی الواقع کیا ہے، کنہاں حقیقی اجزائے ترکیبی نال مرکب ہے؟ ایں ڳال دا انکشاف انہاں لوگاں تے تھیندے جیہڑے لوگ اللہ تعالیٰ دے نائب تے حضور ﷺ دے روحانی وارث ہن۔ اساں کوئی چیز ایجاد کریندے ہیں تاں ارباں کھرباں روپیہ خرچ کر سٹیندے ہیں۔ فائدہ گھٹ تے نقصان زیادہ تھیندے۔ ایجادات اچ تعمیر و ترقی توازن نال ہم آہنگ نی ہوندی۔ موجودہ دور اچ سائنس دے محیّر العقول نویں نویں ایجادات نے عجیب فسوں کاری کیتی ہے۔ آکھݨ اچ ایہو آندے کہ سائنس ترقی دی طرف گامزن ہے۔ انسان نے علم اچ کمال حاصل کر گھدے، ٹائم اسپیس دے حد بندیاں کوں جیہڑے صدیاں توں رائج ہن، تروڑ ݙتے۔ لیکن حقیقت اے ہے کہ جیہڑے ایجادات ساݙے سامݨے آئے ہن، انہاں اشیاء نال تعلق رکھدن جیہڑے اشیاء پہلے توں زمین تے موجود ہن۔ انہاں ایجادات دا پورا فائدہ ساکوں ایں واسطے نی پہنچا کہ ساݙا علم محدود ہے۔ صفات دے بعد شئے دی اہمیت تے شئے دی کُنہ کیا ہے؟ اوں طرف اساں کوئی توجہ نی ݙتی۔ کوئی روحانی انسان محض صفات دے بھل بھلیاں اچ گرفتار نی تھیندا، او صفات کوں روشنی یا میڈیم بݨا کے ہمیشہ اوں ذات دا متلاشی رہندے جیہڑی ذات مطلق اچ طاقت دے ذخیرے موجود ہن۔ ماورائی اسباق اچ اے ڳال ٻہوں زیادہ توجہ دے نال شاگرداں کوں ݙسی ویندی ہے کہ صفات دراصل کہیں ذات دا عکس ہوندے تے عکس ماضی ہوندے۔ آسمانی کتاباں اچ جتھاں جتھاں صفات دا تذکرہ آئے اتھاں اتھاں اللہ نے صفات کوں اپݨے نشانیاں قرار ݙتے تاکہ انہاں نشانیاں اچ غور و فکر کرے تے ذہن گہرائی اچ استعمال کر کے ذات دا کھوج لایا ونڄے۔ صفات کوں تلاش کرݨ دے ٻہوں سارے راہواں مختلف اوقات اچ متعیّن کیتے ڳن۔ اے صحیح ہے کہ انہاں راہواں کوں مذہبی معاونت (Support) حاصل ہے لیکن کہیں مذہبی کتاب اچ اے ڳال نی آکھی ڳئی کہ مقصود و منتہا صفات دا حصول ہے۔ انہاں متعیّن راہواں اچ سب توں پہلی تے بنیادی ڳال اِرتکاز توجہ ہے یعنی جیہڑا علم آدمی حاصل کرݨا چاہندے اوں علم دے حصول کیتے ٻئے علوم توں قطع نظر ہک نقطہ متعیّن کر کے اوں نقطے اچ تفکر کریجے تے اوں نقطے دے اندر فہم و ادراک دے سارے صلاحیتاں مرکوز کر ݙیویجن۔ اِرتکاز توجہ کیتے ٻہوں سارے طریقے ایجاد تھئے۔ انہاں طریقیاں اچ یوگا، ساہ دے مشقاں، پاسِ انفاس، ہپناٹزم، مسمریزم، ٹیلی پیتھی، لمس، مراقبہ وغیرہ شامل ہن۔ اساں جݙݨ انہاں مشقاں دی افادیت تے غور کریندے ہیں تاں اساں ایں نتیجے تے پہنچدے ہیں کہ آدمی صفات توں ہٹ کے ذہن دے اندر (Inner) اچ ایسی تصویر کشی کرݨا چاہندے یا اپݨے اندر اوں ادراک کوں حرکت ݙیوݨا چاہندے، جیہڑا ادراک صفات توں ہٹ کے ذات دا مشاہدہ کریندے۔ ==قوتِ متخیلہ ۱== آدم جݙݨ توں زمین تے آباد ہے اوں علم نال واقف تھیندا رہیا کہ زمین دے اندر ایسے مخفی طاقتاں موجود ہن جنہاں نال زندگی کیتے وسائل فراہم تھیندن۔ اساں ݙیکھدے ہیں کہ زمین دے اندر کوئی بیج سٹیا ویندے تاں بیج دی اپݨی مخفی طاقت تے زمین دے اندر اپݨی مخفی طاقت مل کے ہک ٻئے نال ضرب تھیندی ہے تے نتیجے اچ تریجھی چیز دا وجودی پیکر ساݙے سامݨے آ ویندے۔ سائنسی نقطہ نظر نال ایں ڳال کوں ایں طرح اکھیج سڳدے کہ بیج دے اندر مخفی قوت یا انرجی زمین دی مخفی قوت یا انرجی نال مل کے جݙݨ اپݨا مظاہرہ کریندی ہے تاں نتیجے اچ کوئی پودا نمودار تھیندے تے ول او پودا ودھ کے تناور درخت بݨ ویندے تے اوں درخت اچ پھل تے پُھل لڳدن، لیکن بیج دے اندر مخفی طاقت دی کُنہ کیا ہے تے زمین دے اندر مخفی طاقت دی کُنہ کیا ہے۔ اے ڳال حالی تک سائنس داناں دے سامݨے نی آئی۔ اگر ایں اہم مسئلے کوں سمجھݨ دی کوشش کریجے تاں آسان الفاظ اچ ایویں اکھیسی کہ بیج ہک تشخص ہے تے بیج دے اندر اوندے صفات، او درخت ہے جیہڑا بیج دی نشوونما پاوݨ دے بعد ظاہر تھیندے۔ بیج دا ٻیا وصف اے ہے کہ بیج اپݨی صفَت دا مظاہرہ کریندے یعنی پُھل بݨدے تاں اوندے اندر وی بیج ہوندن۔ بیج اپݨی صفات دا مظاہرہ کریندے تے صفَت کوں پتّیاں دے روپ اچ ظاہر کریندے۔ ساݙے کول کوئی طریقہ ایسا موجود نی کہ تمام پتّیاں کوں شمار کر سڳوں۔ انسانی عقل اتنی محدود ہے کہ او ہک بیج دے پھیلاؤ دا احاطہ نی کر سڳدی۔ روحانی انسان جݙݨ بیج دا تجزیہ کریندے تے انر (Inner) اچ موجود روشنی نال بیج دے اندر تفکر کریندے تاں آہدے کہ بیج ہک صفاتی مظہر ہے۔ اساں جݙݨ عقل و شعور دے اعتبار نال چھوٹے توں بیج دی صفات دا احاطہ نی کر سڳدے تاں ساکوں بالآخر تسلیم کرنا پوندے کہ اللہ دی صفات کوں سمجھݨا محدود عقل و شعور توں ماوراء ہے کیونکہ کہیں چیز دی کُنہ کوں سمجھݨ کیتے عقل و شعور بے وس ہے۔ ایں واسطے ساکوں ایسے طریقے اختیار کرݨے پوسن جیہڑے ساکوں عقل و شعور توں ٻاہر دی دنیا اچ گھن ونڄن تے عقل و شعور توں ٻاہر دی دنیا نال ساکوں روشناس کراون۔ اِرتکاز توجہ یا مراقبہ انہاں طریقیاں اچوں پہلا طریقہ ہے۔ زیادہ پڑھے لکھے لوگ، سائنسی نظریات دے بھول بھلیاں اچ گم افراد، عقل و شعور نال آراستہ دانشور جݙݨ روحانی علوم دے اندر غور کریندن (کیونکہ انہاں علوم کوں او عقل و شعور دے دائرے اچ بند کرݨا چاہندن بالفاظ دیگر لامُتناہی علم کوں تنہایت اچ قید کرݨا چاہندن) تے انہاں دے سامݨے جݙݨ کوئی حل نی آندا تاں او روحانیت کوں قوتِ متخیّلہ آکھ ݙیندن۔ روحانیت کوں قوتِ متخیّلہ آکھ کے گزر ونڄݨ دے بعد تحقیق، تلاش دے دروازے اپݨے اتے بند کر گھندن۔ جتھاں تک قوتِ متخیّلہ دا تعلق ہے، خیال دی قوت توں کہیں چیز کوں ٻاہر نی اکھیج سڳدا۔ زندگی دے سارے اعمال و اشغال قوتِ متخیّلہ دے اتے قائم ہن۔ دانشور اے تاں آہدن کہ روحانیت قوتِ متخیّلہ دا مرکب ہے لیکن او اے نی ݙسیندے کہ قوتِ متخیّلہ کیا ہے؟ جتنے کجھ ترقیاں سامݨے آ چکیاں ہن تے جتنے کجھ ترقیاں ساݙے سامݨے آسن انہاں سب اچ ہک ربط قائم کریجے تاں ہک ہی ڳال آکھی ویسی کہ اے سب قوتِ متخیّلہ ہے۔ سائنسدان دے دماغ اچ سے خیال وارِد تھیا کہ ایسا ہتھیار ایجاد کرݨا چاہیدا اے کہ جیندے نال بیک وقت لکھاں جاناں موت دے گھاٹ لیھ ونڄن۔ ٻئے سائنسدان دے دماغ اچ اے خیال وارِد تھیا کہ کوئی ایسا آلہ ایجاد کر گھنے جیہڑا آوازاں کو پکڑ گھنے۔ تریجھے سائسندان دے ذہن اچ اے خیال وارِد تھیا کہ ایسی اسکرین بݨاوݨی چاہیدی اے جیہڑی اسکرین تے دنیا دے ہک کونے توں ٻئے کونے تے تصویر منعکس تھی ونڄے۔ اے سب ایجادات کہیں ہک بندے دے ذہن توں شروع تھئے۔ اس خیال پر ذہنی استعداد کو مسلسل اور متواتر مرکوز کیا گیا تو نئی نئی ایجادات وجود میں آتی رہیں۔ سوال یہ ہے کہ اگر سائنسدان کی تحقیق و تلاش کے نتیجے میں کوئی ایک ایجاد اس ایک سائنسدان تک محدود رہ جاتی اور دوسرے بے شمار سائنسدان اپنی خیالی قوت کو اس ایجاد پر استعمال نہ کرتے تو ایجاد کس طرح وجود میں آتی؟ یہ کہنا کہ روحانیت قوتِ متخیّلہ ہے بڑی جہالت اور کم عقلی ہے۔ روحانیت میں خیال ایسی اطلاع کو کہا جاتا ہے جو اطلاع مسلسل اور متواتر کسی ایک نقطے پر مرکوز ہو جائے۔ جب کوئی اطلاع یا خیال کسی ایک نقطہ پر مرکوز ہو جائے تو بالآخر وہ چیز جو خیال میں موجود ہے مظہر بن جاتی ہے اور یہ مظہر اپنی صفات کے ساتھ آنکھوں کے سامنے آ جاتا ہے۔ روحانی انسان جب برگد کے درخت کا تذکرہ کرتا ہے تو کہتا ہے کہ بیج نے اپنی صفات کے مظاہرے کے لئے اپنے خیال کو ایک نقطے پر مرکوز کر دیا اور بیج کا خیال جب ایک نقطے پر مرکوز ہو گیا تو اس کی صفات کا مظاہرہ شروع ہو گیا اور یہ مظاہرہ ایک بہت بڑے درخت کی شکل میں زمین کے اوپر نمودار ہو گیا۔ قانون: صفات دراصل آدمی کے اندر اطلاعات کا ایک ذخیرہ ہے۔ ان اطلاعات میں سے چند ایک یا پوری اطلاعات کو جب انسان اپنے خیال کی طاقت سے ایک نقطہ پر مرکوز کر دیتا ہے تو خیال کے اندر لا مُتناہی اطلاعات میں ابال آ جاتا ہے اور آنکھوں کے سامنے مظاہر آنے لگتے ہیں۔ اس ہی بات کو روحانی استاد خیالات کو ایک نقطے پر مرکوز ہونا کہتے ہیں اور انر کا کھوج لگانے والے دانشور مراقبہ کہتے ہیں۔ ==قوتِ متخیلہ ۲== ==خبر متواتر== ==پرواز== ==لا الہ الا اللہ محمد رسول اللہ== ==پرسکون لہراں== ==اعتراف== ==جادو== ==ماحول== ==سخاوت== ==ثواب و عذاب== ==حوالے== 6uxcz817grybbvz3q16dx9741u0e4ge 63635 63634 2025-07-10T16:48:08Z Ismail Saraikistani 3155 /* قوتِ متخیلہ ۱ */ 63635 wikitext text/x-wiki مصنف : '''حضرت [[خواجہ شمس الدین عظیمی]]''' '''نانواں:''' روحانی طالب علماں دے ناں (سرائیکی ترجمہ: اسماعیل بھٹہ) ==عرضِ مشتاق احمد عظیمی== ممتاز روحانی اسکالر مرشد کریم حضرت [[خواجہ شمس الدین عظیمی]] نے ویھ سال پہلے نوع انسانی کوں پر سکون زندگی توں آشنا کرݨ کیتے ہک تحریک دا آغاز کیتا ہئی۔ ایں سلسلے اچ انہاں نے قومی اخبارات اچ کالم لکھے، کتاباں تصنیف کیتے۔ روحانی ڈائجسٹ کراچی، پاکستان تے روحانی ڈائجسٹ انٹرنیشنل اردو، انگلش برطانیہ توں جاری کیتا۔ پاکستان دے چھوٹے وݙے شہراں تے برطانیہ، امریکہ، کینیڈا، فرانس، بھارت، متحدہ عرب امارات دے ٹیلی ویژن، ریڈیو تے انٹرویو نشر تھئے۔ وݙے وݙے ہالاں اچ تقریراں کیتے۔ ہک مربوط تے منظم روحانی پلیٹ فارم تے پاکستان تے بیرون پاکستان ممالک اچ مراقبہ ہال دے ناں نال خانقاہی نظام قائم کیتا۔ ایں وقت پاکستان تے بیرون ممالک اچ ۸۳ مراکز (مراقبہ ہال) خدمت خلق وچ مصروف ہن۔ میݙے مرشد کریم تے حضور قلندر بابا اولیاءؒ دے فیض تے سیدنا حضور علیہ الصلوٰۃُ والسلام دی رحمت نال اللہ تعالٰی دا خصوصی کرم ہے کہ انہاں دے پیغام کوں نہ صرف اللہ دی مخلوق نے سݨا بلکہ ایندے تے عمل وی کیتا۔ نتیجے وچ لوگاں دی ہک وݙی تعداد پر سکون زندگی گزریندی پئی ہے۔ حضرت خواجہ شمس الدین عظیمی دے مرشد کریم حضور قلندر بابا اولیاءؒ دی رباعی دے مطابق: ساقی کا کرم ہے میں کہاں کا مے نوش مجھ ایسے ہزارہا کھڑے ہیں خاموش مے خار عظیم برخیا حاضر ہے افلاک سے آ رہی ہے آواز سروش عظیمی بھیݨاں بھرواں دے شب و روز سرور و کیف نال مامور ہن۔ مرشد کریم خانوادہ سلسلہ عظیمیہ نے 1980ء توں 1982ء تک روحانی اسباق تے پیغمبرانہ طرز فکر نال متعلق جیہڑے لیکچرز ݙتن انہاں وچوں چند لیکچرز ‘‘پیراسائیکالوجی‘‘ دے ناں نال قارئین دی خدمت اچ پیش کیتے ویندن۔ میکوں یقین ہے کہ موجودہ تے آوݨ والی نسل کیتے اے لیکچرز مشعلِ راہ بݨسن تے انہاں نال نوع انسانی دے علم اچ قابل قدر ذخیرہ تھیسی۔ میݙا مشاہداتی تجربہ ہے کہ ایں علمی ورثے کوں اگر یکسوئی تے ذہنی تفکر دے نال پڑھا ونڄے تاں قاری کیتے ماورائی دنیا دے دروازے کھل ویندن۔ کتاب پیراسائیکالوجی دی ودھدی ہوئی مقبولیت دے پیش نظر ایں کتاب دی اصل کوں جیہڑی کہ مرشد کریم نے تجویز فرمائی ہئی برقرار رکھا ڳئے۔ امید ہے کہ کتاب دا اے نواں ایڈیشن تہاکوں پسند آسی۔ میاں مشتاق احمد عظیمیؔ روحانی فرزند حضرت خواجہ شمس الدین عظیمیؔ مراقبہ ہال۔ ۱۵۸ مین بازار مزنگ لاہور ==تکوین تے ارشاد== جیہڑے ویلے اساں کہیں علم دا تذکرہ کریندے ہیں تاں اوں علم کوں سمجھݨ کیتے ݙو ڳالہیں اہمیت رکھدن۔ پہلی ڳالھ اے ہے کہ علم دی تھیوری ساکوں معلوم ہووے تے اوں علم دی تکمیل اے ہے کہ اساں علم دے اوں شعبے کوں مظاہراتی خدوخال نال ݙیکھوں۔ مطلب اے تھیا کہ علم، تھیوری تے پریکٹیکل دے مجموعے دا ناں ہے۔ دیگر علوم دی طرح روحانی علوم وی ایں ہی بنیاد تے قائم ہن یعنی علم دی تھیوری اچ قاعدے، ضابطے، فارمولے تے انہاں فارمولیاں کوں جانچݨ کیتے پریکٹیکل کرایا ویندے۔ علم ݙو طرح نال سکھا ویندے۔ ہک طریقہ اے ہے کہ پہلے تھیوری معلوم کیتی ونڄے تے اوندے قاعدے تے ضابطے معلوم کیتے ونڄن تے اوندے بعد اونکوں پرکھا ونڄے۔ ݙوجھا طریقہ اے ہے کہ براہ راست تجرباتی عمل شروع کیتا ونڄے۔ '''مثال:''' ہک آدمی استاد دی زیر نگرانی درکھاݨ دا کم سکھدے تے او کرسی بݨا گھندے۔ ایندے برعکس ݙوجھا آدمی پہلے ایں علم دی مبادیات توں واقفیت حاصل کریندے تے ول کرسی بݨیندے۔ اوں ݙوجھے آدمی کوں اے ڳال معلوم نی ہوندی کہ کیہڑے درخت دی لکڑ کتنی اچھی ہے۔ اوں لکڑ دے اندر پاݨی دا کتنا تناسب ہے۔ لکڑ دے اندر رڳاں تے نساں دا ڄال کتنا ہے۔ لکڑ دے ہک مربع فٹ اچ کتنا وزن ہے۔ اگر ایں لکڑ کوں پالش کیتا ونڄے تاں کتنی چمک آسی۔ رنگ کیتا ونڄے تاں کیہو جیہی صورت نکلسی۔ لکڑ دی طبعی عمر کتنی ہے۔ اینکوں کیڑا لگدے یا کینہاں وغیرہ۔ ٻہوں سارے ڳالہیں ایسے ہن کہ براہ راست تجزیہ کرݨ والے شاگرد کوں معلوم تھی ویندن۔ علم دی مبادیات کوں سمجھݨ والا انجینئر سݙیندے۔ کرسی درکھاݨ وی بݨیندے تے کرسی انجینئر وی بݨیندے لیکن انجینئر دی حیثیت بہرحال اپݨی جگہ اہمیت دی حامل ہے۔ علم دی تریجھی شکل اے ہے کہ ہک آدمی تھیوری وی جاݨدے لیکن اونکوں کوئی تجربہ نی۔ ایں صورت وچ او آدمی جینکوں تجربہ ہے، اوں آدمی توں زیادہ باصلاحیت قرار پیندے جیہڑا تھیوری تاں جاݨدے لیکن اونکوں تجربہ نی۔ اللہ کریم دی بݨائی ہوئی کائنات ہک منظم تے مستحکم منصوبے دے تحت قائم ہے۔ روحانیت نے کائنات دی ساخت دا علم ڄاݨݨ کیتے ݙو طرزاں قائم کیتن۔ ہک طرز اے ہے کہ کوئی روحانی آدمی اپݨے تصرّف نال شاگرد کوں ایں قابل بݨا ݙیندے کہ او ہک تجرباتی آدمی بݨ ویندے۔ لیکن اوندی حیثیت انہاں معناں اچ کمزور رہندی ہے کہ اگر تجربہ غلط تھی ونڄے یا تجربے دا تعمیری پہلو تخریب بݨ ونڄے تاں او بے وس تھی ویندے۔ تھیوری ڄاݨݨ والا تے تجربات توں واقف آدمی نہ صرف اے کہ بگڑے ہوئے کم صحیح کر گھندے بلکہ او اوں علم اچ نویں نویں ایجادات تے اختراعات وی کریندے۔ ایں تمہید دا مفہوم اے ہے کہ علم اوہو ہے جیہڑا الف۔ب۔پ دے طریقے تے سکھیجے۔ ول او علم تجربے اچ وی آ ونڄے۔ سیدنا حضور ﷺ دے ارشاد عالی دے مطابق تے قرآن پاک دی روشنی اچ روحانی علوم دے ݙو شعبے ہن: ① ہک شعبہ پریکٹیکل ہے، او اے ہے کہ روحانی استاد یا مرشد نے جو کجھ پڑھݨ کوں ݙسا ݙتے یا کوئی شغل تلقین کر ݙتے، کوئی ریاضت متعیّن کر ݙتی۔ مرید یا شاگرد نے مرشد دی تعمیل اچ اوں عمل دا ورد کرݨا شروع کر ݙتا، جݙݨ کݙہیں اوندی ذہنی صلاحیت ودھی تے اوندے اچ اضافہ تھیا تاں مرشد نے تصرّف کر کے اونکوں کوئی چیز ݙکھا ݙتی۔ (شیخ نے تصرّف کیتا تے شاگرد یا مرید دے اکھیاں دے سامݨے فرشتے آ ڳئے یا روح نال ہمکلامی اونکوں نصیب تھی ڳئی تے زیادہ ترقی تھئی تاں جنّت دے باغات دی سیر کیتی تے مزید ترقی تھئی تاں اللہ کریم دے صفات دا عارف تھی ڳیا۔ ② ݙوجھا طریقہ اے ہے کہ علم جیں قانون تے قائم ہے تے جنہاں فارمولیاں تے کائنات رواں دواں ہے، مرشد مرید کوں علوم نال متعلق قوانین تے فارمولیاں دی تعلیم ݙیندے۔ جیویں جیویں کہیں مرید دے سامݨے فارمولے آندن اوندے اندر قانون کوں سمجھݨ تے قانون تے عمل درآمد کرݨ دی صلاحیت پیدا تھی ویندی ہے۔ اللہ کریم فرمیندن کہ اساں تہاݙے کیتے چندر تے سورج کوں مسخر کر ݙتے تے تہاݙے کیتے آسماناں تے زمین اچ جو کجھ ہے سب دا سب مسخر کر ݙتے۔ تسخیر دے عمل دا تذکرہ قرآن پاک اچ ݙو طرزاں اچ بیان کیتا ڳئے: ① ہک طرز اچ آدمی اچ اچھائی تے برائی دا تصوّر کہیں نہ کہیں طرح اپݨی ذات دے گرد گھمدے۔ ② ٻئی طرز اے ہے کہ آدمی دے ذہن اچ اپݨی ذات نی رہندی، او اپݨی ذات دی نفی کر ݙیندے تے اوندا ذہن اللہ کریم دے اوں قانون کوں سمجھ گھندے جینکوں مشیئت آکھا ڳئے۔ قرآن پاک اچ اوندا تذکرہ حضرت موسیٰ علیہ السلام دے واقعے اچ بیان تھیا ہے۔ "جینکوں اساں عنایت کیتا علم اپݨی رحمت خاص توں" (وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا – سورۃ الکہف – آیت نمبر 65)، او علم لدنی ہے۔ سب ڄاݨدن کہ موسیٰ علیہ السلام تے بندہ کشتی اچ ٻیٹھے۔ بندے نے کشتی اچ سوراخ کر ݙتا ول ہک گھر اچ مہمان رہیے تے ہک ٻال کوں قتل کر ݙتا۔ دیوار ڈھہݨ لڳی تاں بغیر معاوضے دے جݙݨ کہ او بکھے پیاسے ہن، اوں دیوار کوں بݨا ݙتا۔ موسیٰ علیہ السلام نے جݙݨ اوں ڳال تے اعتراض کیتا تاں اوں بندے نے آکھا کہ میں جو کجھ کیتے او اپݨے رب دے حکم نال کیتے تے ول اوں بندے تے موسیٰ علیہ السلام اچ جدائی تھی ڳئی تے موسیٰ علیہ السلام نے اوں بندے نال اقرار کیتا بیشک اچ اپݨی ڳال تے قائم نی رہ سڳا۔ موسیٰ علیہ السلام دا علم اوں طرز نال وابستہ ہے جیہڑی طرز تے اچھائی برائی دا تصوّر قائم ہے تے بندے دا علم اوں طرز نال وابستہ ہے جیہڑی طرز اچ اللہ دے علاوہ ٻیا کجھ نی۔ اتھاں اے ݙسݨا مقصود نی کہ موسیٰ علیہ السلام دی حیثیت گھٹ ہئی یا اوں بندے دی حیثیت زیادہ ہئی۔ غور طلب ڳال اے ہے کہ موسیٰ علیہ السلام تلاش کریندے ہوئے اوں بندے تک پہنچے، او بندہ موسیٰ علیہ السلام دی تلاش اچ نی آیا۔ اللہ کریم سب توں وݙے قانون دان ہن، جیہڑے بندے دا ذہن مشیئت دے نال قائم تھی ویندے، او بجائے خود قانون بݨ ویندے تے قانون تے عمل درآمد کراوݨا ہر بندے دے اتے تے پوری کائنات دے اتے واجب ہے۔ اوں بندے نے گفتگو دے دوران اے وی ݙسیا کہ اے اللہ دی حکمت ہے کہ اوں نے میکوں اے علم (تکوین) عطا فرما ݙتے تے تہاکوں او علم (ارشاد) عطا فرما ݙتے۔ قرآن پاک اچ بیان کردہ ایں واقعے دے اندر تفکر کریجے تاں اے ڳال پوری طرح واضح تھی ویندی ہے کہ ہر حال اچ قانون دی حکمرانی ہے۔ چونکہ اے بندہ خود کائنات دے جاری و ساری تکوینی قانون دا نمائندہ ہے تے جو کجھ کریندا پئے، مشیئت دے تحت کریندا پیا ہے۔ اینہی واسطے حضرت موسیٰ علیہ السلام نے رستے دے صعوبتاں برداشت کر کے اوں بندے کوں تلاش کیتا تے اوں بندے تے شریعت نافذ نی کیتی۔ ==امانت== اللہ خالق ہے تے رب ہے یعنی اینجھی ہستی جیں نے زندگی دے تمام وسائل مہیا کر کے تخلیق کیتا۔ اللہ نے چاہا کہ میں سنڄاݨا ونڄاں۔ سنڄاݨݨ کیتے ضروری ہئی کہ کوئی اینجھی مخلوق ہووے جیہڑی اللہ کوں اللہ دی مرضی تے منشاء دے مطابق پہچاݨ سکے۔ اللہ نے پہچاݨݨ دے ݙو طرزاں قائم فرمائے۔ ہک طرز اے ہے کہ مخلوق ڄاݨدی ہے کہ اساں مخلوق ہیں تے ساݙا پیدا کرݨ والا اللہ ہے۔ پہچاݨݨ دی ݙوجھی طرز اے ہے کہ اللہ نے ساکوں کیوں پیدا کیتا تے ساݙی تخلیق دا مقصد تے منشا کیا ہے۔ اے ڳالھ کہ اللہ کریم نے مخلوق کوں کیوں پیدا کیتا؟ اللہ دا ہک راز ہے۔ قرآن پاک ایں راز دے اتوں پردہ ہٹیندے ہوئے فرمیندے کہ اساں جنّات تے انسان کوں ایں واسطے پیدا کیتے کہ او ساݙی عبادت کرن۔ اپݨی بندگی تے عبدیّت دا اعتراف کریندے ہوئے ساݙے سامݨے جھک ونڄن تے بندگی دا اعتراف ایں ڳالھ دی طرف اشارہ ہے کہ بندے نے اے اقرار کر گھدا کہ میݙی اپݨی ذاتی حیثیت کجھ نی۔ اصل حیثیت اوں ذات عیمت دی ہے جیندے سامݨے جھکدا پیا ہاں۔ اے طرز عام طرز ہے تے ایں طرز اچ پوری کائنات، جنّات، فرشتے، انسان، حیوانات و جمادات سب دے سب ہم رشتہ ہن۔ تمام مخلوق اللہ کریم دی عبادت اچ مصروف ہے۔ درخت وی عبادت کریندن، پہاڑ وی عبادت اچ مصروف ہن۔ پرندے وی عبادت کریندن، جنّات وی عبادت کریندن، فرشتے وی ہمہ تن عبادت اخ مشغول ہن۔ عبادت دا ہک مفہوم اے ہے کہ اساں علمی اعتبار نال اے ڳالھ ڄاݨدے ہوؤں کہ ساݙا کوئی خالق ہے تے عبادت دا ݙوجھا مفہوم اے ہے کہ اساں مشاہداتی طور تے ݙیکھدے ہوؤں، پہچاݨدے ہوؤں۔ خالق دی ڳالھ سݨدے ہوؤں تے اللہ کریم دے ہدایات کوں براہ راست قبول کر کے انہاں تے عمل پیرا تھیؤں۔ اساں اے ݙسے کہ علم دے ݙو حیثیتاں ہن۔ ① ہک علم محض ڄاݨݨا ہے، تے ② علم دی ݙوجھی حیثیت اوں علم توں حاصل شدہ تجربات یا مشاہدات دا حاصل تھیوݨا ہے۔ ہک علم اے ہے کہ ساکوں ساݙے اللہ نے پیدا کیتے تے ایں واسطے پیدا کیتے کہ اساں اللہ کریم دی عبادت کروں تے انہاں اعمال کوں اختیار کروں جیہڑے اللہ کریم دے پسندیدہ ہن۔ ایں علم اچ مشاہدہ کوں دخل نی۔ ݙوجھا علم او ہے کہ جیندے وچ علم دے ݙوہیں حیثیتاں قائم ہن یعنی علم دی علمی حیثیت وی ہوندی ہے تے علم دی تجرباتی حیثیت وی قائم ہوندی ہے۔ تجرباتی حیثیت کوں اللہ کریم نے اپݨی امانت قرار ݙتے۔ امانت دا تذکرہ آندے تاں انسان دی ہک منفرد حیثیت قائم تھی ویندی ہے۔ قرآن پاک اچ اللہ کریم نے ݙسے کہ: ① میں کون ہاں؟ تے ② ایں کائنات دی تخلیق اچ میݙی صناعی کیہڑی طرح عمل کریندی پئی ہے؟ تے ③ کائنات دا قیام کنہاں ضابطیاں، قاعدیاں تے فارمولیاں تے قائم ہے۔ اے علم دی او طرز ہے جیہڑی یقین بݨ کے مشاہدہ بݨ ویندی ہے۔ اللہ کریم نے قرآن پاک اچ سورہ بقرہ دی پہلی آیات اچ فرمایا ہے کہ اے کتاب انہاں لوگاں کیتے ہدایت ہے جیہڑے متقی ہن تے متقی او لوگ ہن جیہڑے غیب دا یقین رکھدن۔ غیب د یقین رکھݨ توں مراد اے ہے کہ او مشاہداتی نظر دے حامل ہوون۔ انہاں دے اندر او نظر کم کریندی ہووے جیہڑی غیب بین ہے۔ جے تک انسان دے اندر مشاہداتی نظر کم نہ کریسی اوندے کیتے کائنات تسخیر کینہاں تھیسی۔ مسخر تھیوݨ توں مراد اے ہے کہ اساں اے ݙیکھدے پئے ہیں کہ زمین ہک قاعدے ضابطے دے تحت ساکوں رزق فراہم کریندی پئی ہے۔ اساں زمین تے مکان بݨیندے ہیں تاں زمین مکان بݨاوݨ اچ حارج نی تھیندی۔ زمین اتنی سنگلاخ تے سخت جان نی بݨ ویندی کہ اساں اوندے اتے ٹروں تاں ڈھہوݨ لڳوں۔ اتنی نرم نی بݨ ویندی کہ اساں زمین دے اتے چلوں تاں ساݙے پیر دھنس ونڄن۔ سورج تے چندر ساݙی خدمت گزاری اچ مصروف ہن۔ ہک قاعدے تے ضابطے اچ اپݨی ڈیوٹی کوں انجام ݙیندے پئے ہن جیہڑی انہاں دے اتے فرض کر ݙتی ڳئی ہے تے ایں عمل نال ساکوں اختیاری یا غیر اختیاری فائدہ پہنچدا پئے۔ ہک تسخیر اے ہے کہ تساں اپݨے اختیار دے تحت زمین توں، سمندر توں، دریاواں توں، پہاڑاں توں، چندر توں، سجھ توں کم گھن سڳو۔ تسخیر اے وی ہے کہ چندر دی چانݨی نال پھلاں اچ مٹھاس پیدا تھیوے تے اعلیٰ تسخیر اے ہے کہ سیدنا حضورﷺ انگل نال اشارہ کر ݙیون تاں چندر ݙو ٹکڑے تھی ونڄے۔ حضرت عمر فاروقؓ دریائے نیل کوں پیغام بھیج ݙیون: ‘‘'جے توں اللہ دے حکم نال چلدا پئیں تاں سرکشی توں باز آ ونڄ ورنہ عمرؓ دا کوڑا تیݙے کیتے کافی ہے۔’’' ہک صیہب نے حضرت عمرؓ توں شکایت کیتی: ‘'‘یا امیر المومنین! میں زمین تے محنت کرینداں ، داݨہ سٹینداں تے جو کجھ زمین دے ضروریات ہن انہاں کوں پورا کریندں لیکن بیج سک ویندے۔ ٻہوں پریشان ہاں۔’’' حضرت عمرؓ نے فرمایا: ‘‘'جݙݨ میݙا اوں پاسوں لنگھݨ تھیوے تاں ݙسیں۔''' حضرت عمر فاروقؓ جݙݨ اوں پاسوں لنگھے تاں اوں صیہب نے زمین دی نشاندہی کیتی۔ حضرت عمرؓ تشریف گھن ڳئے تے زمین تے کوڑا مار کے فرمایا: ‘‘'توں اللہ دے بندے دی محنت ضائع کریندی ہیں جبکہ او تیݙی ساری ضروریات پوری کریندے۔''' تے اوندے بعد زمین لہلہاندی رڑھ اچ تبدیل تھی ڳئی۔ مرشد کریم حضور قلندر بابا اولیاءؒ نے میکوں ہک واقعہ سݨایا کہ ہک ٻہوں وݙا نجومی سیدنا حضورﷺ دی خدمت اچ حاضر تھیا۔ پتہ چلا کہ حضورﷺ اوں وقت پہاڑ تے ہن۔ نجومی اتھاں پہنچ ڳیا۔ اوں نے اپݨا تعارف کرایا تے آکھا ، اگر آپﷺ دے پیر مبارک دے تلے اے پہاڑ موم تھی ونڄے تے پہاڑ دے اتے پیر دا نقش آ ونڄے تاں میں مسلمان تھی ویساں۔ رسول اللہﷺ نے بسم اللہ پڑھ کے قدم چایا تے پہاڑ تے رکھ ݙتا۔ جیویں ہی حضورﷺ نے پیر چا کے پتھر تے رکھا۔ نجومی نے آسمان دی طرف ݙٹھا تے ول پہاڑ دی طرف نظر سٹی۔ پہاڑ تے پیر دا نقش موجود ہئی۔ ایں طرح جیویں نرم مٹی تے نقش بݨ ویندے۔ تسخیر دا اے عمل ݙیکھ کے نجومی مسلمان تھی ڳیا۔ دریافت کرݨ تے اوں نے ݙسا کہ او اپݨے زمانے دا یکتا تے منفرد نجومی ہے۔ آسمان تے ہک ستارہ ہے۔ او ستارہ جݙݨ کہیں آدمی دے سر تے براہ راست سایہ فگن تھیندے تاں اوندے اندر اے صلاحیت پیدا تھی ویندی ہے کہ سخت مٹی نرم تھی ویندی ہے۔ میݙے حساب نال ایں ستارے کوں اوں جگہ جتھاں حضورﷺ کھڑے ہن، کئی ہزار سال بعد آوݨا ہئی۔ میں جݙݨ رسول اللہﷺ توں درخواست کیتی تے حضورﷺ نے بسم اللہ پڑھ کے قدم چایا تان میں ݙٹھا کہ او ستارہ اپݨی جگہ توں تیزی نال پلٹا تے لمحیاں کیتے حضورﷺ دے اتے سایہ فگن تھی کے واپس چلا ڳیا۔ تسخیر دی ہک شکل اے وی ہے جو تساں اے ڄاݨدے ہوو جو سونے وچ کتنے روشنیاں دے مقداراں کم کریندن۔ جے تانبے اچ اتنے مقداراں دا اضافہ کر ݙتا ونڄے تاں تانبا سونا بݨ ویندے۔ اللہ کریم دی تخلیق اچ کوئی تخلیق غیر متوازن نی تے نہ کوئی اینجھی صورت ہے جو کائنات حادثاتی طور تے وجود اچ آ ڳئی ہووے۔ تخلیق دے تحت ہر شئے وچ معیّن مقداراں کم کریندے پئے ہن، جتھاں تک تخلیقی عمل دا تعلق ہے ٻکری وی اونہی طرح پیدا تھیندی ہے جیں طرح انسان پیدا تھیندے۔ ٻکری کوں وی اونہی طرح بکھ لڳدی ہے جیں طرح انسان کوں بکھ لڳدی ہے۔ ٻکری دے اندر وی تریھ دا تقاضا اونہی طرح پیدا تھیندے جیں طرح آدمی کوں تریھ لڳدی ہے۔ ٻکری وی اوں طرح سمھدی ہے جیں طرح آدمی سمھدے تے ٻکری وی اونہی طرح بھڄدی دھرکدی ہے تے غذا تلاش کریندی ہے جیں طرح انسان تلاش کریندے۔ ڳالھ صرف اے ہے جو تخلیق کرݨ والے معیّن مقداراں ہر مخلوق اچ انج انج کم کریندے پئے ہن ۔ کتھائیں معیّن مقداراں ٻکری بݨ ویندن۔ کتھائیں معیّن مقداراں نال ڳݙونھ بݨ ویندے۔ کتھائیں معیّن مقداراں نال آدم بݨ ویندے۔ کتھائیں معیّن مقداراں نال پہاڑ، کتھائیں فرشتے تے کتھائیں جنّتاں بݨ ویندن تے کتھائیں دوزخ دا ٻالݨ بݨ ویندے۔ ==تخلیقی نظام== اللہ نے بحیثیت خالق دے اپݨے بندیاں کوں اینجھا علم عطا کیتے جو بندے دے اندر تخلیقی صلاحیتاں بیدار تھی ڳن۔ اللہ نے اپݨی ذات مبارک کیتے احسن الخالقین (تخلیق کرݨ والیاں اچ بہترین خالق) دا لفظ بیان فرمائے۔ یعنی اللہ نے تخلیقی اختیارات اپݨے علاوہ آدم کوں وی تفویض کر ݙتن۔ تخلیق کرݨ والی ہستی ایں ڳالھ تے قدرت رکھدی ہے جو او اپݨی منشا تے مرضی دے مطابق جݙݨ چاہے کہیں شئے کوں وجود اچ گھن آوے۔ جݙݨ اوندا دل چاہے روک ݙیوے۔ جݙݨ اوندے مزاج کیتے کوئی ڳالھ ناگوار گزرے تاں اوں چیز کوں بھن کے ریزہ ریزہ کر ݙیوے۔ ایہے اختیارات اللہ نے آدم کوں وی ݙتن ۔ آدم اپݨی تخلیق نال نوعِ انسانی کثو فائدہ وی پہنچا سڳدے تے نوعِ انسانی ایندی تخلیق (ایجادات) نال تباہ و برباد وی تھی سڳدی ہے۔ اڄ دے دور اچ انہاں ڳالہیں کوں سمجھݨا ٻہوں آسان تھی ڳئے۔ ریڈیو ہک ایجاد یا تخلیق ہے۔ ہر ریڈیو دی اپݨی ہک طاقت ہے اوندا ناں میڈیم ویو، شارٹ ویو یا فریکوئنسی ہے، ناں کجھ وی ہووے بہرحال او طاقت انہاں پُرزیاں دے اتے منحصر ہے جیہڑے ریڈیو دے اندر نصب ہن۔ ایں طرح ٹی وی ہے اوندے اندر وی چینل کم کریندے تے اوندی طاقت دا دارومدار انہاں مقداراں(لہراں) تے ہے جیندا ناں چینل رکھا ڳیا ہے۔ ایٹم بم دے اندر وی طاقت دا ہک ذخیرہ ہے۔ ایٹم بم اچ موجود یورینیم دے الیکٹران اچ کمی یا زیادتی کر ݙتی ونڄے تاں ٻہوں قوی توانائی پیدا تھیندی ہے۔ تے اوں توانائی نال پورے پورے آبادیاں ختم تھی ویندن۔ ݙوجھا ہائیڈروجن بم جیندے پھٹݨ نال لکھاں آدمی مر ویندن۔ غور و فکر کیتا ونڄے تاں اے ڳالھ سامݨے آندی ہے جو ایٹم بم بجائے خود ہک طاقت ہے تے ایں طاقت دے مقداراں کوں گھٹ یا زیادہ کریج سڳدے۔ صحت مند آدمی زیادہ کم کریندے۔ زیادہ دوڑ سڳدے تے حرکات و سکنات اچ چستی تے جوانمردی دا بہتر طریقے تے مظاہرہ کریندے۔ ایندء برعکس بیمار، ضعیف و ناتواں آدمی دی چال وچ، گفتگو اچ، حرکات و سکنات اچ نمایاں کمی نظر آندی ہے۔ ڳالھ اوہا ہے جو صحت مند تے جواں مرد دے اندر صحت دے معیّن مقداراں اپݨی صحیح حیثیت اچ متحرّک ہوندن تے بیمار آدمی دے اندر صحت دے مقداراں کمزور، ترٹے ہوئے تے کھنڈے ہوئے ہوندن۔ ساݙے سامݨے ݙو آدمی ہن۔ ہک آدمی ذہین ہے ہک آدمی سدھا سادہ ہے۔ ذہین آدمی دے اندر عقل و شعور دے مقداراں زیادہ کم کریندے پئے ہن۔ سدھے سادے آدمی دے اندر عقل و شعور دے مقداراں گھٹ کم کریندے پئے ہن ایں کیتے او سدھا سادہ ہے۔ اینہی طرح ݙو آدمی ساݙے سامݨے ٻئے ہن۔ ہک نارمل ہے تے ٻئے آدمی دے بارے اچ ساݙی رائے اے ہے جو اے پاڳل ہے۔ مخبوط الحواس ہے۔ زندگی دے تقاضے پورے کرݨ والے معیّن مقداراں تے تے او مقداریں جیہڑے آدمی دے اندر حواس بݨیندن جے صحیح طریقے تے متحرّک ہن تاں اینجھا آدمی عقلمند اکھیندے۔ صحیح مقداراں غیر متوازن تھی ونڄن تاں اینجھا آدمی کم عقل ہوندے۔ ساکوں تریھ لڳدی ہے یعنی ساݙے اندر تخلیقی نظام اطلاع ݙیندے کہ ہݨ جسمانی نظام کوں پاݨی دی ضرورت ہے۔ اعتدال پسند آدمی اتنا پاݨی استعمال کریندے جتنے پاݨی دی ساݙے جسمانی نظام کوں ضرورت ہے۔ غیر اعتدال پسند آدمی اتنا پاݨی استعمال کریندے کہ پیٹ پھنڈ ویندے۔ اوندی ہک طبعی شکل اے بݨدی ہے کہ تریھ دا احساس جنہاں معیّن مقداراں تے قائم ہے او ترٹ ویندے تے جیں وقت آدمی طبعی طور تے غیر متوازن تھی ویندے۔ تریھ دا احساس وی ایب نارمل تھی ویندے۔ استسقاء دا مریض پاݨی پیوݨا شروع کریندے اتھاں تک کہ اوندا پیٹ پھٹ ویندے تے او مر ویندے۔ آدمی کوں بکھ لڳدی ہے، اعتدال اچ کھاݨا کھاندے تاں آدمی دی جسمانی زندگی دی نشوونما تھیندی ہے لیکن اگر بکج دا ایہو تقاضا اپݨی معیّن مقداراں تے قائم نہ رہے تاں آدمی کھاںا کھاوݨ نال بیمار تھی ویندے۔ یا کھاݨا کھاوݨ نال ضعیف تے ناتواں تھی ویندے۔ انہاں مثالاں توں اے ڳالھ واضح طور تے سامݨے آ ویندی ہے کہ آدمی اچ جیہڑی حرکت ہے ، زندگی دے جتنے رخ ہن تے زندگی جنہاں خدوخال تے رواں دواں ہے او دنیاوی زندگی ہووے یا اوں دنیا دی زندگی ہووے جینکوں غیب دی دنیا آکھا ویندے ، مقداراں تے قائم ہے۔ جے تک مقداراں قائم ہن زندگی ، زندگی ہے تے جݙݨ انہاں مقداراں اچ ردّ و بدل تھیںدے یا زیادتی تھیںدی ہے یا کمی تھیندی ہے حرکت اچ فرق آ ویندے تاں زندگی اچ اینجھا شگاف پئے ویندے کہ بظاہر آدمی زندہ نظر آندے لیکن باطن وچ او آدمی کجھ وی نی ہوند۔ نہ زندیاں اچ اونکوں شمار کیتا ویندے تے نہ اوندا شمار مردیاں وچ تھیندے۔ تسخیر کائنات کیتے ضروری ہے کہ ساکوں تخلیق دے او فارمولے معلوم ہوون جنہاں دے اتے اے تخلیق قائم تے متحرّک ہے ، باحواس و با شعور ہے۔ ===قانون=== زندگی دا ہر تقاضا معیّن مقداروں نال مرکب ہے تے اے معیّن مقداراں ہی تقاضے تخلیق کریندن۔ زندگی دا کوئی تقاضا فارمولیاں دے بغیر قائم نی۔ اللہ کریم نے ساݙی تخلیق فارمولیاں نال کیتی ہے تے انہی فارمولیاں کوں اساں دانستہ یا نادانستہ متحرّک کر گھندے ہیں تاں نویں نویں ایجادات تے تخلیقات وجود اچ آ ویندن۔ چونکہ آدمی بجائے خود ہک فارمولا ہے۔ ایں واسطے فارمولے دے اندر او تخلیقی عناصر جنہاں نے فارمولے کوں زندگی بخشی ہے متحرّک ہن۔ آدمی چونکہ ہک تخلیقی فارمولا ہے تے اینکوں تخلیقی فارمولیاں دا علم وی ݙتا ڳیا ہے۔ ایں واسطے او انہاں فارمولیاں دا علم سکھ گھندے جنہاں فارمولیاں نال فرشتیاں دی تخلیق تھیندی ہے تے جنہاں فارمولیاں نال جنّت بݨائی ڳئی ہے تے جنہاں مقداراں (فارمولیاں) تے ست آسمان قائم ہن۔ نور اعلیٰ نور جنہاں فارمولیاں نال عرش وجود اچ آیا ہے او وی ساݙے اکھیاں دے سامݨے آ ویندن۔ المیہ اے ہے کہ مسلماناں دے اندر تجسّس، تلاش تے تفکر ختم تھی ڳئے۔ مسلمان دعویٰ اے کریندے کہ میں اللہ دا نائب ہاں۔ جب کہ کویلی توں زیادہ عقل و تفکر استعمال نی کریندا۔ اللہ کریم دا قانون جاری و ساری ہے۔ قرآن پاک اچ اللہ کریم نے فرمایا کہ اے کتاب انہاں لوگاں دے اتے ہدایت دے دروازے کھولیندی ہے جیہڑے تفکر کریندن ، تحقیق و تلاش کریندن ، ریسرچ کریندن ، گہرائی اچ مشاہدہ کریندن۔ اللہ دی ذات واحد ہے، ذی احتیاج نی۔ نہ او کہیں دا پیؤ ہے تے نہ او کہیں دی اولاد ہے تے نہ ہی اوندا کوئی خاندان ہے۔ جیہڑا تلاش کریندے پا گھندے تے جیہڑا کفران کریندے او محروم رہ ویندے۔ ==نقطہ کُھلدے== جیہڑلے کوئی بندہ کہیں ہک نقطے تے اپݨے پورے صلاحیتاں مرکوز کر کے غور کریندے تاں اوندی نظر وچ اتنی وسعت پیدا تھی ویندی ہے کہ او اوں نقطے کوں جیندے اتے تمام صلاحیتاں مرکوز تھی ڳن ، پڑھ گھندے۔ پڑھݨ توں منشا اے ہے کہ: #نقطے دے اندر موجود اوصاف، تے #نقطے دے اندر موجود خفیہ صلاحیتاں تے #صلاحیتاں دے اندر مخفی صلاحیتاں اوندے سامݨے آ ویندن۔ #جݙݨ ٻیا زیادہ گہرائی اچ ݙیہدے تاں نقطہ اونکوں اپݨا استعمال ݙس ݙیندے۔ نقطے دے اندر موجود مخفی قوتاں ایں ڳالھ دا مشاہدہ بݨ ویندن کہ پورے پورے کہکشاواں ساݙے نال سفر کریندے پئے ہن۔ اساں ڄاݨ گھندے ہیں کہ دنیا اچ موجود ہر شئے لہراں تے قائم ہے۔ اساں تے پوری کائنات لہراں دے تاݨے ݨاݨے نال مرکب ہے۔ دنیا دی ہر چیز چاہے او پاݨی ہووے، درخت ہووے، پتھر ہووے، انسان ہووے، چرندہ ہووے، پرندہ ہووے، درندہ ہووے، انرجی ہووے، آکسیجن ہووے یا ایٹم یا مالیکیول، سب روشنیاں دے ہالے اچ بند ہے۔ یعنی ہر چیز دے اتے روشنی دا ہک غلیف ہے۔ تفکر کرݨ دے بعد اوں بند غلیف کوں کھول کے اوں چیز دے اتے نظر مرکوز کر ݙتی ونڄے تاں: # نظر دے سامݨے پہلا انکشاف طاقت دا تھیندے۔ # نظر وچ جیہڑلے گہرائی پیدا تھیندی ہے تاں ݙوجھا انکشاف اوں طاقت دے استعمال دا ہوندے۔ #مزید گہرائی واقع تھی ونڄݨ نال تریجھا انکشاف اے تھیندے کہ طاقت مظہر بݨ کے سامݨے آ ویندی ہے۔ ہیروشیما تے ناگا ساکی دے اتے ایٹم بم سٹیا ڳیا اںو ایٹم دی طاقت دا مظاہرہ تھیا۔ مظاہرہ ایں شکل اچ تھیا کہ جنہاں پہاڑیاں تے بم سٹیا ڳیا ہئی او پہاڑیاں دھواں بݨ ڳئے۔ لوگاں نے ݙٹھا کہ پہاڑ کھڑے ہن جیہڑلے پہاڑ کوں چھوا ڳیا تاں دھوئیں دے علاوہ کجھ نہ ہیی۔ سوال اے ہے کہ طاقت دا کھوج کیں نے لایا؟ طاقت دا استعمال کیں نے کیتا؟ تے طاقت دے مظاہرے نال کون متأثر تھیا؟ ایندا جواب اے ہے کہ ایٹم دی طاقت دا کھوج انساناں نے لایا، ایندی طاقت کوں استعمال انساناں نے کیتا تے ایں طاقت دے تخریبی تے تعمیری پہلو توں وی انسان ہی متأثر تھیا۔ نتیجہ اے نکلا کہ ایٹم دے اندر موجود طاقت اللہ کریم دی تخلیق ہے تے ایں طاقت کوں استعمال کرݨ دا طریقہ اللہ نے انسان کوں سکھا ݙتے۔ لاشعور ݙسیندے کہ انسان دے اندر اللہ تعالیٰ نے اتنی سکت تے صلاحیت منتقل کر ݙتی ہے کہ او ایٹم دی طاقت کوں اپݨے ارادے تے اپݨی منشا دے مطابق استعمال کر سڳدے۔ اے آکھݨا ہرگز بے جا نہ ہوسی کہ خالق ہر حال اچ تخلیق توں زیادہ باصلاحیت باوصف تے باہمت ہے۔ ایٹم دی طاقت دے خالق دی حیثیت نال جݙݨ اساں انسانی کردار تے نظر پیندے ہیں تاں دراصل اساں اے آکھݨا چاہندے ہیں کہ اللہ تعالیٰ نے انسان کوں اینجھے مخفی صلاحیتاں تے قوتیں عطا کر ݙتن جنہاں دے سامݨے ایٹم دی قوت کوئی حیثیت نی رکھدی۔ فرق صرف ایٹم دے استعمال دا ہے۔ اساں ایٹم دے اندر انہاں لہراں کوں تلاش کریندے ہیں جیہڑے تباہی و بربادی دا پیش خیمہ ہن یا انہاں صلاحیتاں کوں تلاش کریندے ہیں جیہڑے نوعِ انسانی دی تعمیر اچ کم آندن۔ جیہڑلے ہر چیز لہراں تے قائم ہے تاں انسانی وجود وی لہراں نال بݨا ہویا ہے۔ لہراں اچ قائم وجود اچ تفکر انسان دے اتے منکشف کر ݙیندے کہ انسان اچ تخلیقی صلاحیت موجود ہے۔ جیں طرح ایٹم ہک نقطہ ہے تے ایں نقطے دے اندر اینجھی طاقت محفوظ ہے کہ اگر اینکوں تخریبی ذہن نال استعمال کریجے تاں زمین الٹ پلٹ ویندی ہے۔ پورے پورے شہر آناً فاناً تباہ و برباد تھی ویندن۔ ایں ہی ایٹم کوں اگر تعمیر اچ استعمال کریجے تاں بجلی ایجاد تھی ویندی اے ، او بجلی جیہڑی ہر سائنسی ترقی اچ کہیں نہ کہیں طرح موجود ہے۔ انسان دے اندر وی ہک ایٹم ہے۔ ایں ایٹم یا نقطے دے اندر وی بے شمار طاقتاں ذخیرہ ہن۔ جیہڑلے اے ایٹم کھلدے تاں آدمی مادی وسائل توں بے نیاز تھی کے روحانی طور تے انہاں فارمولیاں دا مشاہدہ کر گھندے جنہاں فارمولیاں نال سورج بݨدن ، چندر وجود اچ آندن۔ جنہاں فارمولیاں تے ستارے قائم ہن، جنہاں فارمولیاں تے آسمان قائم ہن۔ جنہاں فارمولیاں تے کلیاں دے اتے زمین گردش کریندی پئی ہے۔ ===مثال=== اساں شربت بݨیندے ہیں۔ ساکوں اے معلوم ہے کہ پاݨی اچ کھنڈ گھول ݙیویجے تاں شربت بݨ ویندے تے اوں شربت اچ خوشبو ملا ݙیویجے تاں شربت خوشبودار تے مفرح تھی ویندے۔ اینہی شربت اچ رنگ ملا ݙیویجے تاں شربت خوش شکل تھی ویندے۔ اینہی شربت اچ اگر کوئی اینججی ٹھڈھی دوا شامل کر ݙیویجے جیہڑی خون کوں ٹھڈھا کر ݙیوے تاں اے شربت گرمی توں پیدا تھیوݨ والے امراض دا علاج بݨ ویندے۔ روٹی پکاوݨا ہک فارمولے دے اتے قائم ہے۔ جیہڑلے اساں روٹی دا تذکرہ کریندے ہیں تاں روٹی نال متعلق جتنے اعمال ہن او خودبخود زیر بحث آ ویندن۔ روٹی دا مطلب ہے زمین دے اندر گیہوں سٹݨا، زمین دی ککھ اچ دَور کرݨ والے روشنیاں تے لہراں دا گیہوں دے بیج تے اثر انداز تھیوݨا، گیہوں دے بیج دے اندر موجود روشنیاں تے لہراں دا زمین دے لہروں تے روشنیاں نال باہم مل کے ہک ٻئے دا تأثر قبول کرݨا۔ ہک ٻئے دے اندر لہراں دا جذب تھیوݨ دے بعد گیہوں دے بیج اچ کَلّہ پھٹݨا، بیج دی پیدائش دے بعد زمین دی ککھ توں باہر آوݨا، سورج دی تپش نال پکݨا، چندر دی چانݨی نال گیہوں دے اندر مٹھاس پیدا تھیوݨا، گیہوں دے بیج دا جوان تھیوݨا تے ول اوندا چکی اچ پسݨا۔ اٹا بݨݨا۔ اٹے تے پاݨی دے ملاپ نال ہک نویں شکل اختیار کرݨا۔ اٹا تے پاݨی دے ملاپ نال جیہڑا مرکب بݨے اوں مرکب دا بھاہ تے پکݨا۔ انہاں تمام عوامل توں گزر کے روٹی پکدی ہے۔ ہک عام آدمی آہدے روٹی کھاؤ، ڳالھ ختم تھی ڳئی، لیکن تفکر کرݨ والا بندہ اے تلاش کریندے کہ روٹی کیا ہے؟ تے کیویں وجود اچ آئی؟ ایں ہی طرح انسان وی ہک نقطہ ہے۔ نقطے کوں تروڑا ونڄے بالکل اوں طرح جیں طرح ایٹم کوں تروڑ ݙتا ڳیا ہووے تاں اوندے اندر او عجائبات نظر آندن جینکوں اللہ تعالیٰ نے کائنات آکھے۔ انسان دی پوری نسل، انسان دی پوری نوع، جنّات تے جنّات دی پوری نوع، فرشتے، آسمان، جنّت، دوزخ، عرش تے انتہا اے ہے کہ خود اللہ تعالیٰ ایں نقطے دے اندر موجود ہے، جیہڑلے اے نقطہ کھلدے تاں انسان مشاہداتی طرزاں اچ قدم قدم سفر کر کے منزل مقصود تک پہنچ ویندے تے مقصود تے منظور و مطلوب اللہ تعالیٰ ہے۔ تصوّف اچ ایں نقطے دا ناں ‘‘فؤاد’’ ہے۔ جیندا ترجمہ دل ہے۔ اے اوہو دل ہے جینکوں اللہ تعالیٰ نے اپݨا مسکن تے اپݨا گھر قرار ݙتے۔ اے اوہو دل ہے جیہڑا کݙہیں غلط بیانی نی کریندا، کݙہیں کوڑ نی ٻولیندا۔ جو کجھ ݙیہدے حقیقت ݙیہدے۔ دل خالقِ کائنات کوں ݙیہدے تے خالقِ کائنات دل کوں ݙیکھدے۔ ==رشتے داری== ہر مخلوق ݙوجھی مخلوق دے نال باہم مشترک ہے تے ہک رشتے اچ منسلک ہے۔ جیں طرح آدم دے اندر روح کم کریندی ہے تے اوں روح دی تحریکات نال ہر آدم دی زندگی اچ حواس بݨدن، او جذبات و احساسات توں گزردے۔ مسرت و شادمانی تے رنج و الم دے کیفیات نال او متأثر تھیندے۔ اینہی طرح کویلی دے اندر وی جذبات و احساسات موجود ہن۔ معاش دے حصول کیتے جیں طرح آدم زاد جدوجہد کریندے اونہی طرح کویلی وی جدوجہد کریندی ہے۔ مکھی وی جدوجہد کریندی ہے۔ مچھر وی جدوجہد کریندے۔ اگر آدم دی تربیت زیر بحث آوے تاں اللہ دی ݙوجھی مخلوق وی اپݨی اولاد دی تربیت اچ کوئی کسر باقی نی رکھدی۔ شیر اپݨے ٻال کوں فطری تے جبلّی تربیت ݙیندے۔ ٻلی اپݨے ٻالاں دی تربیت کریندی ہے تے انہاں کوں معاش حاصل کرݨ کیتے او تمام قاعدے و ضابطے تے گُر ݙسا ݙیندی ہے جیہڑے اوندی زندگی کیتے ضروری ہن۔ آدم دی فضیلت اگر ایں ڳالھ اچ ہے کہ او عقلمند ہے تاں تجربہ کرݨ نال اے ڳالھ سامݨے آندی ہے کہ ݙوجھی مخلوق دے افراد اچ وی عقل موجود ہے۔ اے تھی سڳدے کہ عقل کہیں مخلوق اچ گھٹ ہووے تے کہیں مخلوق اچ زیادہ۔ اللہ تعالیٰ فرمیندے کہ اساں ماکھی دے گھݨ تے وحی کریندے ہیں (سورۃ النحل: آیت – 68)۔ وحی کیتے ضروری ہے کہ جیندے تے وحی دا نزول تھیندا پیا ہے او سعادت مند ہووے، ہوش و حواس رکھدا ہووے، اوندے اندر سوچݨ سمجھݨ تے فکر کرݨ دی صلاحیت موجود ہووے۔ او وحی دے مفہوم نال آشنا تھی کے اوندے مطابق عمل کر سڳے۔ جݙݨ اساں اللہ رب العزت دا ارشاد پڑھدے ہیں کہ اساں ماکھی دے گھݨ تے وحی کیتی تاں اساں ڄاݨ گھندے ہیں کہ ماکھی دے گھݨ وچ عقل موجود ہے۔ ماکھی دے گھݨ وچ سوچݨ سمجھݨ دی صلاحیت موجود ہے تے ماکھی دا گھݨ وحی دے مفہوم توں وی باخبر ہے۔ اگر انسان کوں عقل دی بنیاد تے فضیلت ݙتی ونڄے تاں ماکھی دا گھݨ وی افضل و اعلیٰ ہے۔ حاصل کلام اے ہے کہ محض علم و حکمت، دانائی تے عقل و شعور دی بنیاد تے انسان کوں ݙوجھے نوعاں اچ شرف حاصل نی۔ کائنات اچ موجود ہر شئے زندہ ہے، متحرّک ہے تے جݙݨ زندہ ہے تاں اوندے اندر شعور ہے، اوندے اندر حواس ہن، اوندے اندر زندگی گزارݨ دے تقاضے موجود ہن۔ او اپݨی بھلائی یا برائی دا احساس رکھدے۔ سردی ٻلی کوں وی لڳدی ہے، سردی انسان کوں وی لڳدی ہے۔ اگر کوئی انسان مکان بݨا کے یا اعلیٰ توں اعلیٰ لباس پا کے سردی دا تدارک کر گھندے تاں ٻلی وی سردی توں بچاؤ دے طریقے ڄاݨدی ہے۔ اللہ کریم نے انسان کوں اپݨی نیابت دے علوم سکھا کے جیہڑا شرف عطا کیتے او کیا ہے؟ او شرف قرآن پاک دے اندر تفکر کرݨ نال سامݨے آندے۔ آدم تے فرشتیاں دا جݙݨ موازنہ کیتا ویندے تاں اے حقیقت منکشف تھیندی ہے کہ آدم اَسماء الٰہیہ دے اسرار تے رموز ڄاݨفے جیہڑے فرشتے نی ڄاݨدے۔ اتھاں ہک ڳالھ ٻہوں زیادہ وضاحت طلب ہے کہ اَسماء توں مراد اے نی کہ اللہ تعالیٰ نے آدم کوں ݙس ݙتے کہ ایں چیز دا ناں درخت ہے، ایندا نام فاختہ ہے، ایندا ناں شیر ہے۔ حقیقت کݙہیں نی بدلدی ہمیشہ ہک نقطے تے قائم رہندی ہے۔ اگر اَسماء توں مراد دنیاوی چیزاں دے ناں ہوندے تاں پوری نوعِ انسانی ہر چیز کوں ہک ہی ناں نال ڄاݨدی تے پہچاݨدی جبکہ ایویں نی بلکہ کوئی آدمی درخت کوں درخت آہدے تے کوئی درخت کوں Tree آہدے۔ اَسماء توں مراد اللہ دے او صفات ہن جیہڑے خالقیت دے روپ اچ تخلیق کرݨ دی صلاحیت رکھدن۔ اَسماء دا علم او علم ہے جیہڑے کائنات دے اندر تخلیقی فارمولے ہن۔ اَسماء الٰہیہ او علمِ آگہی ہے جیہڑا انسان دے اتے اوں عالَم کوں منکشف کریندے۔ جیں عالَم اچ غیبی انکشافات ہن جیں عالَم اچ قدرت الٰہیہ دے او راز ہن جنہاں دے اتے پوری کائنات قائم ہے۔ اللہ تعالیٰ دا ارشاد ہے: "اساں اپݨی امانت سماوات تے ، زمین تے اتے پہاڑاں تے پیش کیتی ، سب نے آکھا اساں اینکوں چاوݨ دے متحمل نی تھی سڳدے ایں واسطے کہ اساں ڄاݨدے ہیں کہ اگر اے امانت اساں اپݨے ناتواں موڈھیاں تے چائی تاں ہم ریزہ ریزہ تھی ویسوں تے ساݙا وجود نیست و نابود تھی ویسی۔" (سورۃ الاحزاب – آیت نمبر 72) آیت مقدسہ اچ پوری طرح ایں قانون دی وضاحت کیتی ڳئی ہے کہ سماوات وی شعور رکھدن۔ ارض وی شعور رکھدی ہے ، پہاڑ وی شعور رکھدن۔ انکار یا اقرار بجائے خود ایں ڳالھ دا ثبوت ہے کہ انکار یا اقرار کرݨ والی ہستی اچ شعور موجود ہے۔ اگر پہاڑ دے اندر جینکوں بے جان پتھر سمجھا ویندے عقل نہ ہوندی، سمجھ ٻجھ نہ ہوندی، اونکوں اپݨی ہستی دا ادراک نہ ہوندا تاں او کیویں آکھ سڳدا ہئی کہ میں اے امانت نی چا سڳدا۔ اگر میں ایں امانت کوں چا گھدا تاں میں ریزہ ریزہ تھی ویساں۔ تفکر کرݨ نال مزید وضاحت تھیندی ہے کہ جیں طرح انسان سݨدے، پتھر وی سݨدے، جیں طرح انسان سوچیندے، پتھر وی سوچیندے۔ جیں طرح انسان ٻولیندے، پتھر وی ٻولیندے۔ اے قرآن پاک دے آیات ہن، کوئی عقلی تے فلسفیانہ استدلال نی۔ ذرا غور کرو، جیہڑلے پتھر ٻول سڳدے، سݨ سڳدے، اپݨی ہستی دے بارے اچ اونکوں علم ہے کہ میݙے اندر کتنی سکت ہے تے او کہیں غلط فہمی وچ وی مبتلا نی۔ او اپݨے بارے وچ صحیح صحیح اندازے وی رکھدے تاں ول انسان اوندے توں کیویں اشرف تھیا؟ اللہ کریم اے وی فرمیندن: "ایں امانت کوں انسان نے قبول کر گھدے۔ بے شک اے ظالم تے جاہل ہے۔" ایندا مفہوم اے تھیا کہ سماوات، ارض تے پہاڑ ظالم تے جاہل نی، انسان ظالم تے جاہل ہے۔ ایں واسطے ظاہم تے جاہل ہے کہ ایں نے بغیر سوچے سمجھے کہ میں ایں امانت دا تقاضا وی پورا کر سڳداں یا نہ؟ کوتاہ بینی تے اپݨی نادانی اچ امانت الٰہیہ کوں قبول کر گھدا لیکن چونکہ ایں نے قبول کر گھدے ایں واسطے اشرف المخلوقات دے دائرے اچ داخل تھی ڳیا۔ اشرف المخلوقات دے دائرے اچ کوئی انسان جݙݨ ہی داخل تھی سڳدے جیہڑلے ایں امانت توں با خبر ہووے۔ اگر او امانت توں بے خبر ہے تاں او ہرگز اشرف المخلوقات نہ۔ اوندی کی حیثیت ݙوجھے مخلوقات توں نہ صرف اے کہ گھٹ ہے بلکہ بدتر ہے۔ جیہڑا بندہ اللہ دی امانت توں بے خبر ہے او ظالم تے جاہل ہے۔ ایہو اللہ کریم دا ارشاد ہے۔ انسان امانت دے علم دے بغیر جاہل تے سرکشاں دے گروہ اچ تاں داخل تھی سڳدے، اشرف المخلوقات نی بݨ سڳدا۔ ==فرشتے تے انسان== موجودہ دور اچ سائنس نے اتنی ترقی کر گھدی ہے کہ ہݨ ایں ڳالھ دی تصدیق تھی ڳئی ہے کہ ایں دنیا دے علاوہ ٻئے وی بے شمار دنیاواں موجود ہن۔ جیہڑی چیز کوں اساں خلاء آہدے ہیں اوں خلاء اچ وستیاں آباد ہن۔ سیارے ہن تے ہر سیارہ ساݙی زمین دی طرح آباد ہے۔ لیکن اساں انہاں سیاریاں کوں تے خلاء وچ وسݨ والے آبادیاں کوں ݙیکھ نی سڳدے۔ حالی تک سائنس نے جو کجھ آکھے او ہک قیاس ہے۔ او آہدن کہ ایویں تھی سڳدے لیکن آدم تے اللہ دی گفتگو ساݙے اتے اے راز منکشف کریندی پئی ہے کہ نوعِ انسانی دے علاوہ ہک مخلوق ہے جینکوں فرشتہ آہدن۔ ݙوجھی مخلوق ہے جنّ یا جنّات، اساں نہ جنّات کوں ݙیکھ سڳدے ہیں نہ فرشتیاں کوں ݙیکھ سڳدے ہیں۔ جنّات تے فرشتیاں دی دنیا توں اساں ایں واسطے متعارف نی کہ اساں اوں نظر توں واقف نی جیہڑی نظر فرشتیاں تے جنّات کوں ݙیکھدی ہے۔ ݙیکھݨ دے طرزاں تے تفکر کیتا ونڄے تاں اے ڳالھ روزمرہ دے مشاہدے اچ ہے کہ ساݙی نظر ہک متعیّن حد اچ کم کریندی ہے لیکن اگر نظر دے متعیّن حدود کوں تروڑ ݙتا ونڄے تے کہیں طرح اوندے اچ اضافہ کر ݙتا ونڄے تاں نظر عام حالات اچ جتنا ݙیکھدی ہے اوندے توں زیادہ فاصلے دے مناظر اکھیاں دے سامݨے آ ویندن۔ مثلاً اساں اکھیاں تے دوربین لا گھندے ہیں۔ دوربین دے اندر جیہڑے شیشے لڳے ہوئے ہن او انہاں طول موج کوں، جیہڑے نظر دے کیتے ݙیکھݨ دا باعث بݨدن، اکھیاں دے سامݨے گھن آندن تے اساں میلاں فاصلے دی چیز ݙیکھ گھندے ہیں۔ کہیں آدمی دی نظر کمزور ہے ، سامݨے دی چیز اونکوں نظر نی آندی تے چشمہ لاوݨ دے بعد او دور تک ݙیکھ گھندے۔ ایندا مطلب کیا تھیا؟ مطلب اے تھیا کہ شیشے دے اندر اتنی صلاحیت موجود ہے کہ اگر تساں ایندی Magnification ودھاؤ تاں تہاݙی نظر دور تک ݙیکھ سڳدی ہے۔ جیہڑلے تساں شیشے دے ذریعے نال میلاں دور ݙیکھ گھندے ہو تاں اوں اکھ نال جیہڑی اکھ نے فرشتیاں کوں ݙٹھے تے اللہ کوں ݙٹھے، غیب دی دنیا کوں کیوں نی ݙیکھ سڳدے؟ ڳالھ صرف اتنی جیہی ہے کہ ساکوں اپݨے اندر اوں اکھ کوں تلاش کرݨے جیہڑی اکھ نے فرشتیاں کوں ݙٹھے تے اللہ کریم دا دیدار کیتا ہے۔ اے نظر حاصل کرݨ کیتے ضروری ہے کہ اساں اوں حالت اچ ول ونڄوں جتھاں اللہ نے آدم نال گفتگو کیتی ہئی۔ لوح محفوظ دے تحریراں ݙسیندن کہ ایویں نی کہ آدم دے اندر چند مخصوص صلاحیتاں کم کریندے پئے ہن تے آدم دی اولاد دے اندر اے صلاحیتاں موجود نی۔ آدم و حوا دی اولاد اچ ہر فرد دراصل آدم دا عکس ہے، تمثّل ہے تے فوٹو یا پرنٹ ہے۔ ہر آدم زاد دے اندر علم الاَسماء سکھݨ دی صلاحیت موجود ہے۔ جے تک آدم زاد دے تمام دلچسپیاں صرف مادی جسم دے نال وابستہ رہندن، اوندے اندر روحانی صلاحیتاں لکیاں رہندن تے جیہڑلے آدم زاد کوں ایں ڳالھ دا علم تھی ویندے کہ گوشت دا جسم دراصل نافرمانی کرݨ دے جرم اچ ہک پردہ ہے تاں اوندا ذہن حقیقت دی تلاش اچ سرگرداں تھی ویندے تے اے تلاش اونکوں انہاں صلاحیتاں نال باخبر کر ݙیندی ہے جنہاں صلاحیتاں نال آدم زاد غیب دی دنیا اچ سفر کریندے۔ ==آدم دی میراث== اللہ کریم دے ارشاد دے مطابق آدم کوں جیہڑا پہلا مقام عطا تھیا او جنّت ہے۔ اللہ کریم دے اَسماء یعنی اللہ دی صفات معلوم کر کے انسان کوں جیہڑی پہلی نعمت حاصل تھئی اوندا ناں جنّت ہے۔ اللہ کریم دے صفات اللہ دی صناعی دے لاحد و حساب نمونے ہن۔ خالق دی صفَت تخلیق ہوندی ہے۔ چونکہ اللہ کریم خالق ہن ایں واسطے اللہ دی ہر صفَت ہک تخلیق ہے۔ اللہ نے آدم کوں علم الاَسماء سکھا کے اپݨی تخلیق نال روشناس کیتا۔ ایں طرح روشناس کیتا کہ آدم کوں ݙوجھیاں تمام نوعاں تے شرف تے فضیلت حاصل تھی ڳئی۔ ایں شرف تے بزرگی دا پہلا انعام جنّت ہے۔ یعنی اللہ کریم دے اَسماء دا علم جݙݨ آدم دے اندر متحرّک تھیا تاں آدم نے خود کوں جنّت اچ پایا، جنّت ہک اینجھی فضا ہے جیندے اچ او آزاد ہے۔ اوں فضا اچ اینجھے حواس کم کریندن جنہاں اچ کثافت نی۔ کہیں قسم دی الجھن یا پریشانی کوں دخل نی۔ قید و بند دی کوئی صعوبت نی۔ تلاش و معاش دی کوئی فکر نی۔ کہیں کم کوں کرݨ یا نہ کرݨ دا خوف نہ۔ کہیں چیز دے کھو ونڄݨ دا خوف نی۔ جنّت ہک اینجھی فضا ہے جیہڑی ہر اعتبار نال سکون ہے، راحت ہے، آرام ہے، آسائش ہے۔ ایں تمہید دا مفہوم اے ہے کہ نیابت تے خلافت دی پہلی سیڑھی اے ہے کہ جݙݨ آدمی ایں منزل دی طرف قدم ودھیندے اوندے اتوں آلام و مصائب، ذہنی خلفشار، عدم تحفظ دا احساس، غم ناکی، بدحالی، پریشانی تے خوف دے جذبات ختم تھی ویندن، اوندے سامݨے زندگی دا صرف ہک رخ رہندے تے او سکون ہے، آرام ہے، آسائش ہے تے حاکمیت ہے۔ خالقِ کائنات چونکہ خود ہر چیز توں بے نیاز تے ہر قسم دی احتیاج توں ماوراء ہے ایں واسطے جیہڑلے کہیں بندے دے اندر خالق دی صفَت صمدیت پاسا بدلدی ہے تاں اوندے اتے اوہے کیفیات وارِد تھیندن جیہڑے اللہ دی اوں صفَت دا تقاضہ ہن۔ آدم کوں اللہ کریم نے اپݨے انعام و اکرام نال نواز کے جنّت اچ رکھا تے آکھا: اے آدم! توں تے تیݙی ذال جنّت اچ رہو۔ جتھوں دل چاہے خوش تھی کے کھاؤ لیکن اوں درخت دے قریب نہ ونڄݨا نتاں تہاݙا شمار اینجھے لوگاں اچ تھیسی جیہڑے اپݨے اتے ظلم کریندن۔ (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 35) ہساݙے پیؤ آدم توں صبر نہ تھی سڳا تے او اللہ دی نافرمانی دے مرتکب تھی ڳئے۔ جیویں ہی ہساݙے ابّا آدم سئیں نافرمانی دے مرتکب تھئے اللہ دی عطا کردہ امانت پس پردہ چلی ڳئی تے اے پردہ آدم کیتے پک نویں زندگی بݨ ڳئی۔ اے نویں زندگی عارضی طور تے محرومی ہے۔ امانت یافتہ زندگی سکون و راحت دی زندگی ہئی۔ جیویں ہی آدم نے اوں زندگی توں رشتہ تروڑا، سکون و آسائش غائب تھی ڳئے۔ روشنی دی جاہ تاریکی نے گھن گھدی، خوشی دی جگہ غم چھا ڳیا۔ آزادی دی جگہ قید و بند والی جگہ جکڑا ڳیا۔ ابّا آدم سئیں نہایت حسرت و یاس اچ جنّت چھوڑݨ تے مجبور تھی ڳئے۔ باوجود ایندے کہ ابّا آدم سئیں نے اللہ دی نافرمانی کیتی تے جنّت جیہی نعمت توں کفران کیتا۔ اللہ کریم نے اپݨی رحیمی و کریمی دی صفَت نال ول وی ابّا آدم سئیں دے اتے فضل کیتا تے او امانت جیہڑی اللہ نے انہاں کوں عطا کیتی ہئی سلب نہ کیتی۔ ابّا آدم سئیں نے اپݨی مرضی تے اختیار نال اوندے اتے پردہ سٹ ݙتا۔ یعنی اللہ کریم نے انہاں کوں تسخیر کائنات دے متعلق جیہڑے خزانے عطا فرمائے ہن انہاں خزانیاں دے اتے ہک دبیز پردہ پا کے اکھیاں میث گھدے۔ اتنے وݙے ظلم، اتنی وݙی سرکشی، اتنی وݙی نافرمانی دے باوجود اللہ نے رحم فرمایا تے آکھا کہ اپݨا وطن جنّت تساں ہݨ وی حاصل کر سڳدے ہو۔ بشرطیکہ تساں اپݨے اتوں خود ساختہ نافرمانی دا پردہ ہٹا ݙیو۔ جیویں ہی تساں اے پردہ چاک کریسو، جنّت اچ داخل تھی ویسو۔ ایندے باوجود کہ تہاݙی روح (تہاݙا لاشعور) تے تہاݙے اندر موجود نافرمانی دا پرت(تہاݙا شعور) جیہڑا جنّت توں کڈھا ڳئے ایں ڳالھ کوں ڄاݨدے کہ میݙا وطن جنّت ہے۔ میݙی زندگی سکون، آسائش تے آزادی ہئی۔ ول وی اساں، تساں اچوں ہی اینجھے لوگ بھیڄیندے رہسوں کہ تہاکوں ایں ڳالھ تے متوجہ کریندے رہن کہ تہاݙے کول اللہ دی کتنی وݙی نعمت ہئی جیندے توں تساں محروم تھی ڳئے او۔ جݙݨ تساں بھٹک ونڄو، بھل ونڄو تے تہاݙے ذہن توں اے ڳالھ نکل ونڄے کہ تساں ہک عظیم خزانے دے مالک او، خزانہ ہووݨ دے باوجود تساں مفلس تے قلاش زندگی بسر کریندے پئے او، اساں اپݨے بندیاں کوں بھیڄ کے تہاکوں انہاں رستیاں تے چلݨ دی ترغیب ݙیویسوں۔ ساݙے اے پاکیزہ قدسی نفس بندے تہاݙے کیتے ایں رستے تے چلݨ کیتے قاعدے تے ضابطے بݨیسن تاکہ تساں آسانی دے نال اوں پردے توں آزاد تھی کے دوبارہ جنّت اچ داخل تھی ونڄو۔ یاد رکھو کہ تساں جنّت دے خلاف اسفل السافلین دی جیہڑی زندگی بسر کریندے پئے او، اے تہاݙے کیتے جیل خانہ ہے۔ اے زندگی تہاݙے کیتے عذاب ہے۔ اے زندگی نہایت عارضی ہے۔، فکشن ہے، کجھ وی کر گھنو بالآخر اے زندگی تہاکوں چھوڑݨی ہے۔ لیکن اگر تساں ایں زندگی اچ اپݨے تے جنّت دے درمیان حائل پردے کوں نہ ہٹایا، جنّت تہاکوں قبول نہ کریسی۔ جے تک تساں زمین تے قیدی دی حیثیت نال زندگی گزاری، تہاݙے اندر او دماغ کم کریندا رہیا جیہڑا نافرمانی دا دماغ ہے تے جیہڑی نافرمانی تے جنّت نے تہاکوں کڈھ باہر سٹیا ہے، قدرت نے اپݨا کیتا ہویا وعدہ پورا کیتا۔ ظالم تے سرکش نافرمان آدم زاد کیتے ہک لکھ چویھ ہزار پیغمبر مبعوث کیتے لیکن ہائے افسوس نوعِ انسانی نے ہک لکھ چویھ ہزار پیغمبراں دے ڳالھیں تے کن نی دھرے۔ اونہی شیطان الرجیم دے آکھݨ تے چلدے رہیے جیں نے آدم کوں جنّت توں کڈھایا۔ ہر آدمی جیہڑا ذرا جیہا وی شعور رکھدے، ہر وقت ایں ڳالھ دا مشاہدہ کریندے کہ زندگی دا ہر لمحہ مردا پیا ہے۔ ہک لمحہ مردے ٻیا لمحہ پیدا تھیندے۔ ݙینھ مردے رات پیدا تھیندی ہے۔ رات مردی ہے تاں ݙینھ پیدا تھیندے۔ ٻلپݨ مردے تاں چھوہرپ ڄمدے۔ چھوہرپ مردے تاں جوانی پیدا تھیندی ہے۔ جوانی مردی ہے تاں ٻڈھیپا پیدا تھیندے تے ٻڈھیپا مردے تاں آدمی غائب تھی ویندے۔ ایں طرح غائب تھی ویندے کہ جیہڑی طرح خوبصورت مورتی کوں مٹی تہس نہس کر ݙیندی ہے، خوبصورت جسم انسانی دا ہک ہک عضو مٹی دے ذرّات اچ تبدیل تھی ویندے۔ ہݙیاں جنہاں دے اتے انسانی ڈھانچے دا دارومدار ہے، سواہ بݨ ویندن۔ دماغ جیندے اتے انسانی عظمت دا دارومدار ہے تے جیہڑے دماغ دے اتے انسان اکڑیندے، ٻیاں دے اتے ظلم کریندے، خود کوں خدا سمجھݨ لگدے، اوں دماغ کوں وی مٹی کھا ویندی ہے تے مٹی دے انہاں ذرّات کوں اوں جیہے ٻئے انسان پیراں تلے روندیندے ہن۔ ایندے برعکس اگر کوئی بندہ اِیں اسفل زندگی اچ جنّت دے اُوں دماغ نال متعارف تھی ویندے جیندی بنیاد تے فرشتیاں نے آدم کوں سجدہ کیتے تاں آدم زندہ و جاوید تھی ویندے تے اوندی میراث جنّت اونکوں واپس مل ویندی ہے۔ ==اندھا آدمی== آدمی جیہڑلے مر ویندے تاں دراصل او غیب دی اوں دنیا اچ چلا ویندے جتھاں اوندے اتوں زماں تے مکاں دے پابندیاں ترٹ ویندن۔ زمان تے مکاں ٹائم تے اسپیس دے پابندیاں ترٹݨا الگ ڳالھ ہے تے ٹائم تے اسپیس دا ختم تھی ونڄݨا ٻئی ڳالھ ہے۔ کوئی آدمی جیہڑا مرݨ دے بعد ایں دنیا توں اوں دنیا دا تھی ڳیا یعنی عالمِ اَعراف اچ چلا ڳیا۔ اوندے ذہن اچ ٹائم تے اسپیس ݙوہیں موجود رہندن۔ جیہڑی طرح او اتھاں زمین تے چھت دے تلے رہݨ تے مجبور ہے تے اوندے کیتے کھاوݨ تے پیوݨ دا ہووݨا ضروری ہے۔ اوں طرح عالمِ اَعراف اچ وی گھر ہووݨا، کھاوݨ پیوݨ دا سامان ہووݨا تے ڳالھ مہاڑ کرݨ کیتے ٻئے لوگاں دا موجود ہووݨا ضروری ہے۔ مرݨ دے بعد وی آدمی انہاں جذبات و احساسات اچ زندگی گزریندے جنہاں جذبات و احساسات اچ ایں دنیا اچ زندگی گزار چکا ہے۔ فرق صرف اتنا ہے کہ اے گوشت پوست دا جسم مٹی بݨ ویندے تے روح ایں گوشت پوست دے جسم کوں چھوڑ کے عالمِ اَعراف اچ ہک ٻیا نواں جسم بݨا گھندی ہے۔ جیہڑی طرح ایں جسم دے نال تقاضے چنبڑے ہوئے ہن اونہی طرح مرݨ دے بعد وی انسان دے نال تمام تقاضے چنبڑے رہندن۔ اتھاں اونکوں بکھ وی لڳدی ہے، تریھ وی لڳدی ہے۔ آدم زاد بکھ تریھ دا تقاضہ رفع کرݨ کیتے کھاݨا وی کھاندے، پاݨی وی پیندے۔ اوندے اتے غم آشنا زندگی دے تصوّرات وی مرتّب تھیندن تے او مسرت بھرے لمحات اچ وی وقت گزریندے۔ بادی النظر اچ اگر ݙٹھا ونڄے تاں اوں دنیا دی زندگی تے مرݨ دے بعد دی زندگی اچ قطعاً کوئی فرق نی۔ فرق اگر ہے تاں صرف اے ہے کہ شعور دی رفتار ودھ ویندی ہے۔ اتنی زیادہ ودھ ویندی ہے کہ مہینیاں دا سفر گھنٹیاں اچ طے تھیندے۔ ایندی مثال ایویں ہے کہ ہک آدمی پیدل چل کے کراچی توں لندن پہنچے تاں مہینیاں دا وقفہ درکار ہوسی۔ لیکن اگر ہوائی جہاز اچ ٻیھ ونڄے تاں چند گھنٹیاں اچ پہنچ ویندے۔ ایں دنیا دی زندگی اچ تے مرنے دے بعد دی زندگی اچ اے فرق ہے کہ اتھاں آدمی ہفتیاں دا سفر گھنٹیاں اچ گزارݨا چاہندے تاں اونکوں ہوائی جہاز دی ضرورت پیش آندی ہے، اگر سالاں تے مہینیاں دا سفر طے کرݨا چاہے تاں اونکوں ہوائی جہاز دی ضرورت پیش نی آندی بلکہ اوندے کیتے اوندے ذہن دی رفتار ہوائی جہاز بݨ ویندی ہے۔ اے اوں دنیا دا تذکرہ ہے جیہڑی دنیا اچ بالآخر سب کوں ونڄݨے۔ ایں قانون توں کوئی مستثنیٰ نی۔ جیہڑا آدمی عالمِ ناسُوت (مادی دنیا) اچ پیدا تھی ڳیا ، خوشی دے نال یا مجبوری دے نال بہرحال اونکوں اوں عالَم وچ ونڄݨا ہے۔ اساں خواب ݙیکھدے ہیں۔ عالمِ اَعراف اچ وی کم و بیش ایہا صورت واقع تھیںدی ہے۔ ایں ڳالھ کوں اساں آسان الفاظ اچ ایں طرح سمجھ سڳدے ہیں کہ عالمِ ناسُوت دا او حصّہ جیہڑا ساݙے کیتے خواب ہے عالمِ اَعراف اچ بیداری دی زندگی بݨ ویندے۔ مرݨ دے بعد غیب تے ظاہر دے درمیان جیہڑا پردہ حائل ہے او چَو ویندے لیکن نافرمانی تے جنّت دے درمیان جیہڑا پردہ حائل ہے او نی اٹھیندا۔ اگر کوئی آدمی ایں دنیا اچ نافرمانی دے دماغ توں رستگاری حاصل نہ کر سڳا تاں مرݨ دے بعد وی نافرمانی دا دماغ اوندے اتے مسلط رہندے۔ جیہڑی طرح او ایں زندگی اچ رنجیدہ تے پریشان تھیندے، ݙردا رہندے، خوف زدہ رہندے، مستقبل دی طرفوں فکر مند رہندے، ناخوش رہندے، روتا رہندے تے محرومی اپݨا مقدر سمجھدے اونہی طرح مرݨ دے بعد وی روندا رہندے، غم زدہ رہندے، پریشان رہندے تے حسرت و یاس دی زندگی بسر کریندے۔ اللہ کریم دے بیان کردہ قانون دے مطابق نافرمانی تے فرمانبرداری دے درمیان جیہڑا پردہ حائل ہے اونکوں چاوݨ کیتے ضروری ہے کہ آدمی ایں دنیا اچ ہی اپݨے وطن جنّت کوں ݙیکھ گھنے۔ اگر آدم زاد ساری زندگی اچ جنّت دی زندگی توں آشنا نی تھیا تاں مرنے دے بعد وی اوندے اتے جنّت دے دروازے نہ کھلسن۔ قرآن پاک نے ݙو طبقے کر کے ایں ڳالھ دی وضاحت کیتی ہے: "تے تساں کیا سمجھے علیین کیا ہے تے تساں کیا سمجھے سجیّن کیا ہے۔ اے ہک لکھی ہوئی کتاب ہے۔ اینجھی لکھی ہوئی کتاب جیہڑی کتاب اچ تہاݙی زندگی دا ہر عمل، ہر حرکت، ہر جذبہ، ہر ساہ ریکارڈ ہے۔ یعنی اے ہک اینجھی کتاب ہے جیندے اچ زندگی دا ہر رخ ہر حرکت فلم دی طرح نقش ہے۔’’ (سورۃ المطفّفین) انسان زندگی اچ جو کجھ کریندے اوندی فلم بݨدی رہندی ہے۔ اگر انسان دے قدم جنّت دے رستے تے چو ڳئے تے اوں نے قدم بقدم چل کے جنّت دا مشاہدہ کر گھدا تاں اے سب دا سب عمل صراط مستقیم تے سفر دی ہک فلم بݨ ویندے۔ اوندے برعکس کوئی بندہ صراط مستقیم توں بھٹک ڳیا تاں اوندا ہر قدم اوں رستے تے اٹھیندا پئے جیہڑا رستہ قدم قدم چل کے آدمی دے اتے دوزخ دے دروازے کھولیندے۔ مطلب ایہو ہے کہ اینجھے بندے دی زندگی نال متعلق جیہڑی فلم بݨی اوندا اختتام دوزخ ہے۔ اپݨی عمر گزارݨ دے بعد جیہڑی عمر اللہ نے اپݨی منشاء تے مرضی دے مطابق عطا فرمائی ہئی، اونکوں ختم کرݨ دے بعد جیہڑلے بندہ ایں دنیا توں اوں دنیا اچ منتقل تھیندے تاں او اپݨی زندگی توں متعلق بݨی ہوئی فلم ݙیکھدے۔ اگر او ایں دنیا اچ جنّت توں محروم تھی ڳیا تاں اتھاں او فلم ݙیکھدا رہندے جیہڑی دوزخ دی طرف گھن ویندی ہے تے اگر اوں نے صراط مستقیم تے گامزن تھی کے خالصتاً اللہ دے قوانین دے مطابق زندگی گزار ݙتی ہے تاں او جنّت تے مبنی فلم ݙیکھدے تے جنّت دے نعمتاں نال سیراب تھیندا رہندے۔ '''قانون''': جے تک کوئی بندہ جنّت دا مشاہدہ نی کر گھندا اوں وقت تک اوندے اندر جنّت دی زندگی دا ریکارڈ نی ہوندا۔ ایں ڳالھ کوں سیدنا حضورﷺ نے ایں طرح بیان فرمایا ہے: "مُوتُوا قَبلَ أن تَمُوتوا"، ترجمہ: "مر ونڄو مرݨ توں پہلے"۔ مر ونڄو مرݨ توں پہلے دا اے مطلب نی کہ کھاوݨا پیوݨا چھوڑ کے خود کشی کر گھدی ونڄے۔ شہراں کوں خیر آباد آکھ کے جنگلاں کوں مسکن بݨا گھنو۔ کپڑے لہا کے ننگے پھرݨ لڳو یا اولاد تے والدین توں قطع تعلق کر گھنو۔ مر ونڄو مرݨ توں پہلے دا مطلب اے ہے کہ ایں زندگی اچ رہندے ہوئے مرݨ دے بعد دی زندگی نال واقفیت حاصل کر گھنو۔ جیہڑلے کوئی بندہ مادی زندگی اچ مرݨ دے بعد دی زندگی نال آشنا تھی ویندے تاں اے ڳالھ اوندے مشاہدے اچ آ ویندی ہے کہ: #علیّین ۔۔۔۔۔۔ اعلیٰ طبقہ انعام یافتہ طبقہ ہے تے #سجین۔۔۔۔۔۔محروم طبقہ سزا یافتہ طبقہ ہے۔ قرآن پاک اچ بیان تھیا ہے کہ ایں زندگی اچ اگر اندھا پن ہے تے بے نور اکھیاں ہن تاں اوں زندگی اچ وی اندھا پن تے بے نور اکھیاں مقدر بݨ ویندن۔ اگر ایں دنیا اچ اکھیاں ہن تے اینجھے اکھیاں جیہڑے اللہ دے نور دا مشاہدہ کریندن تاں اوں دنیا دے اندر وی مشاہدہ کرݨ دی صلاحیت موجود ہوسی۔ سیدنا حضورﷺ دا ارشاد ہے: "مومن دی فراست توں ݙرو کہ او اللہ دے نور نال ݙیکھدے۔" رسول اللہﷺ نے اے کوئی تشبیہ نی ݙتی۔ نور نال ݙیکھݨا تشبیہ نی۔ پیغمبر آخر الزماںﷺ جو کجھ فرمیندن او حقیقت ہے تے اینجھی حقیقت ہے جیندے اچ ردّ و بدل نی تھیندا۔ نور دی نظر نال ݙیکھݨ والا بندہ نورانی دنیا دا مشاہدہ کریندے۔ اگر نور دا مشاہدہ کرݨ والی اکھ مادی دنیا اخ نی کھلی تاں مرݨ دے بعد وی آدمی اندھا رہندے۔ ==غارِ حرا== مادی دنیا اینجھی رڑھ ہے، جیندے اچ آخرت دی زندگی دے کنڈے یا پھلاں دے بیج سٹے ویندن۔ اگر کہیں بندے نے شیطانی وسوسیاں دے تحت ایں زمین اچ کنڈیاں دی رڑھ رہائی ہے تاں آخرت اچ وی کنڈے چݨݨ، کنڈے بھنݨ تے کنڈے کھاوݨ اوندا مقدر ہے تے کہیں بندے نے اگر ایں مرزعۂِ آخرت اچ رسول اللہ ﷺ دے ارشاد دے مطابق تے اولیاءاللہ دی زندگی دے اعمال و وظائف دی روشنی اچ اینجھی کاشت کیتی ہے جیں کاشت دے نتیجے اچ سدا بہار درخت پھلدار پودے تے خوشنما باغات وجود اچ آندن تاں مرݨ دے بعد اوندا اثاثہ ایہے خوشنما باغات ہن۔ ڳالھ سدھی تے صاف ہے، ایں دنیا اچ اساں جو کجھ کریندے ہیں اوندے مطابق اساں جزا دے مستحق ہوندے ہیں یا عذاب ناک زندگی ساݙے اتے مسلط تھی ویندی ہے۔ حضور علیہ الصلوٰۃ والسلام دی حدیث دے مطابق: "مر ونڄو مرݨ توں پہلے" ایں ڳالھ دی تشریح ہے کہ ایں دنیا اچ رہندے ہوئے یعنی مٹی نال وجود اچ آوݨ والے حواس دے نال اے ڳالھ اساں ڄاݨ گھنوں تے سمجھ گھنوں کہ ایں دنیا دے بعد ٻئی زندگی دا دارومدار ساݙے اپݨے ذاتی اختیار تے عمل تے ہے۔ قرآن پاک نے اینہی ڳالھ کوں ول ول ارشاد کیتے: تفکر کرو، عقل و شعور نال کم گھنو، زمین تے کھنڈے ہوئے اللہ دے نشانیاں دا کھوج لاؤ، اپݨی تخلیق تے غور کرو کہ کیہڑی طرح وجود اچ آئے، کیہڑی طرح اللہ کریم نے حفاظت دے نال تہاکوں پرورش کیتا، پروان چڑھایا، تہاݙے اتے جوانی دا دور آیا، تہاکوں اللہ نے طاقت عطا کیتی، اینجھی طاقت کہ تساں اپݨے ارادے تے اختیار دے نال زمین تے بھڄݨ لڳے، تے اوں ہی طاقت تے اختیار دے نال زمین دی ککھ اچوں تساں اپݨے کیتے وسائل تلاش کیتے، دریاواں اچ کشتیاں چلا ݙتے۔ علیٰ ہذا القیاس اللہ نے تہاکوں اتنی وݙی طاقت عطا کیتی کہ زمین تے کھنڈے ہوئے وسائل تہاݙی دسترس اچ آ ڳئے۔ ایہو بندہ جیہڑا ناقابل تذکرہ شئے ہئی، پیدائش دے بعد ایں قابل وی نہ ہئی کہ اپݨے ارادے نال حرکت کر سڳے۔ پاسا بدل سڳے یا ٻیھ سڳے۔ مکھی اݙا سڳے۔ ایں گوشت پوست دے لوتھڑے کوں اللہ نے اتنی سکت عطا کیتی کہ ایندے وجود توں تے ایندے اندر مخفی صلاحیتاں توں طرح طرح دے مصنوعات وجود اچ آ ڳئے۔ انسان جݙݨ بجلی دی تلاش اچ لڳ ڳیا تے اوں نے بجلی کوں تلاش کر گھدا تاں اللہ دی ہک تخلیق بجلی نال لکھاں تخلیقات وجود اچ آ ڳئے۔ اگر بجلی دے ذَیلی تخلیقات کوں شمار کیتا ونڄے تاں عقل گم تھی ویندی ہے۔ اللہ کریم نے فرمایا: "میں احسن الخالقین ہاں" (سورة المؤمنون – آیت نمبر 14) یعنی تخلیق کرݨ والیاں اچ بہترین خالق ہاں۔ اینکوں تساں ایویں سمجھ گھنو کہ بجلی دا خالق اللہ ہے۔ بجلی دے تمام ذَیلی تخلیقات ریڈیو، ٹی وی، وائرلیس تے ٻئے بے شمار چیزاں انسان دی تخلیق ہن۔ جے تک انسان نے اپݨے تخلیقی صلاحیتاں کوں استعمال نی کیتا، بجلی دے اندر طاقت لکی رہی تے جیہڑلے انسان دے اندر جستجو نے پاسا بدلا تے او ہمہ تن متوجہ تھی کے بجلی دی تلاش اچ لڳ ڳیا تاں بجلی نے اپݨے اندر لکے ہوئے صلاحیتاں اوندے اتے ظاہر کر ݙتے تے لکی ہوئی ہر صلاحیت ہک تخلیق بݨ ڳئی۔ جیہڑلے انسان مادّے دے اندر تفکر کریندے تاں اوں مادّے دی طاقت تے توانائی کوں اپݨے کیتے مفید بݨا گھندے یا ضرر رساں بݨا گھندے۔ مادی ترقی دے پس منظر اچ ہک ٻئی صلاحیت پوشیدہ ہے۔ جینکوں روح دا ناں ݙتا ویندے۔ مادّے دے اندروں جیہڑے صلاحیتاں آشکار تھیندے پئے ہن او دراصل اینہی روح دا ہک ہلکا جیہا عکس ہے۔ حالی اساں عرض کیتا ہئی کہ انسان اپݨی زندگی اچ جو کجھ رہیندے اوہو کٹیندے۔ اوندی جیہڑی کمائی ہوندی ہے اوندے مطابق اونکوں صلہ ملدے۔ اگر انسانی ذہن تفکر دے نال عظیم طاقت بجلی کوں تلاش کر سڳدے تاں انسان اپݨے اندر اوں اکھ کوں وی تلاش کر گھندے جیہڑی اکھ زماں و مکاں توں ماوراء ݙیکھدی ہے۔ جیہڑی اکھ دے سامݨے ایں زندگی تے مرݨ دے بعد دی زندگی دے درمیان حائل پردے معدوم تھی ویندن۔ ایہا او اکھ ہے جیندے نال اولیاء کرام باطنی وارِدات تے کیفیات دا مشاہدہ کریندن۔ ایہا او اکھ ہے جیہڑی کھل ونڄے تاں کشفُ القبور تھی ویندے۔ یعنی مرݨ والیاں دی روح نال آدمی ایں طرح گفتگو کر سڳدے جیہڑی طرح عالم اسباب اچ رہندے ہوئے جسمانی خدوخال نال مرکب ݙو آدمی گفتگو کریندن ۔ ایہا او اکھ ہے کہ اگر ایں اکھ دی طاقت ٻئی ودھھ ونڄے تاں اوندے سامݨے فرشتے آ ویندن۔ ایہا او اکھ ہے جیندی برکت نال اللہ دے دوست عرش تے اللہ تعالیٰ دا دیدار کریندن۔ ایں باطنی اکھ دا کھلݨا تے ایں باطنی اکھ دے سامݨے سب توں پہلے جیہڑی چیز آندی ہے اے او عالَم ہے جینکوں اساں عالمِ اَعراف یا موت دے بعد دی زندگی آہدے ہیں۔ یعنی گوشت پوست دے جسم توں رشتہ منقطع تھیوݨ دے بعد آدمی جیہڑی دنیا اچ قدم رکھدے، باطنی اکھ اوں دنیا کوں ݙیکھ گھندی ہے۔ جنّت اچ چلے ونڄݨا اوندے کیتے معمول بݨ ویندے۔ ایندے برعکس اگر جسمانی زندگی اچ کہیں بندے نے اپݨی باطنی اکھ نی کھولی تاں اوندے اتے محرومی مسلط تھی ویندی ہے۔ مرݨ دے بعد وی اوندی نظر محدود رہندی ہے۔ جیہڑی طرح بندہ ایں دنیا اچ دیوار دے پچھوں نی ݙیکھ سڳدا اونہی طرح اوں دنیا اچ وی او کوتاہ نظر رہندے۔ سوال اے ہے کہ اے باطنی نظر کیہڑی طرح کھلے تے ایں نظر تے جیہڑا ڄالا تے ملا بݨ ڳئے اوندا آپریشن کیہڑی طرح تھیوے۔ ایندے کیتے حضور علیہ الصلوٰۃ و السلام دے وارث اولیاء اللہ نے اسباق بݨائے ہن۔ اے سارے اسباق رسول اللہ ﷺ دی غارِ حرا اچ تفکر دی پہلی سنت مراقبہ تے مبنی ہن۔ ==الف کمپیوٹر== کہیں علم کوں سکھݨ کیتے اوندی الف ب پ نال واقفیت ہووݨا ضروری ہے۔ کوئی آدمی جے تک الف ب پ دا قاعدہ نی پڑھ گھندا، اردو زبان پڑھݨا لکھݨا نی سکھ سڳدا۔ جبکہ اوندی مادری زبان وی اردو ہے۔ مادری زبان دے علاوہ ٻئی زبان وی اوں وقت سکھݨا ممکن ہے جیہڑلے کوئی ابتدائی قاعدے توں واقف ہووے مثلاً انگریزی پڑھݨ لکھݨ تے اوندے اچ مہارت حاصل کرݨ کیتے "اے بی سی ڈی" پڑھݨا ضروری ہے۔ اگر کوئی آدمی ابتدائی حروف جیہڑے آپس اچ مل کے لفظ بݨدن، نال واقف نہ ہووے اونکوں پڑھا لکھا آدمی نی اکھیج سڳدا۔ چاہے او ذہنی طور تے کتنا ہی ذہین ہووے جیں طرح ظاہری علوم سکھݨ کیتے قاعدہ پڑھݨا تے لکھݨا ضروری ہے تے جیں طرح قاعدے نال واقفیت ضروری ہے۔ روحانی علوم سکھݨ کیتے وی اللہ تعالیٰ دے بھیڄے ہوئے پیغمبراں تے پیغمبراں دے شاگرداں دا بݨایا ہویا قاعدہ پڑھݨا ضروری ہے۔ ظاہری علوم سکھݨ کیتے الف ب پ پڑھݨا ضروری ہے تے باطنی علوم سکھݨ کیتے طرزِ فکر تبدیل کرݨا ضروری ہے۔ روحانیت سکھݨ کیتے بغدادی قاعدہ یا گرائمر دی کوئی کتاب انسانی تاریخ اچ ہݨ تک نی چھپی۔ روحانی علم منتقل تھیندے، ایندی آسان مثال ٻال دے اندر ما دی زبان دا منتقل تھیوݨا ہے۔ کوئی ما مادری زبان سکھاوݨ کیتے ٻال کوں الف ب پ نی پڑھیندی۔ ٻال دے اندر طرزِ فکر اوہا ہوندی ہے جیہڑی ما پیؤ دی ہوندی ہے۔ ٻکری دا ٻچہ گھاہ کھاندے گوشت نی کھاندا۔ شیر دا ٻچہ گوشت کھاندے گھاہ نی کھاندا تے کبوتر دا ٻچہ نہ گھاہ کھاندے تے نہ گوشت کھاندے، داݨہ چڳدے۔ آدمی دا ٻچہ گوشت وی کھاندے، سبزی وی کھاندے، مٹی وی کھاندے، پتھر وی کھاندے، پاڑاں وی کھاندے، لکڑ وی کھاندے۔ پتھر توں مراد لوݨ ہے، لکڑ توں مراد او پاڑاں ہن جیہڑے لکڑ دی طرح ہوندن مثلاً ہلدر، دار چینی وغیرہ۔ آدمی دا ٻال اے ایں واسطے کھاندے کہ اونفے ماں پیؤ اے سب چیزاں کھاندن۔ آدمی دی طرح اگر شیر دی وی ایہا غذا ہوندی تاں اوندے ٻالاں دی وی ایہا خوراک ہوندی۔ کھاوݨا پیوݨا شکار کرݨا تے زندگی دے ٻئے عوامل شیر دے ٻالاں کوں بغیر سکھے ہوئے منتقل تھیندن یعنی انہاں سب چیزاں کوں سکھݨ کیتے قاعدہ پڑھݨا ضروری نی۔ کوئی وی مخلوق جیہڑی ایں دنیا اچ موجود ہے اپݨی مادری زبان ڄاݨدی ہے تے ہک ٻئے کوں مادری زبان اچ اپݨی کیفیات توں مطلع کریندی ہے۔ ککڑ کوں جیہڑلے اے خطرہ لاحق ہوندے کہ اوندے ٻالاں کوں ہل چا کے گھن ویسی تاں او ہک مخصوص آواز کڈھدی ہے تے سارے ٻال اوندے پراں اچ سمٹ ویندن۔ علیٰ ہذا القیاس ہر نوع اپݨی اپݨی زبان ڄاݨدی ہے تے اے زبان اوندی نسل اچ ٻولی تے سمجھی ویندی ہے لیکن ایندے نال نال گفتگو دا ہک ٻیا طریقہ وی ہے جیندے نال ہر شخص کہیں نہ کہیں وقت دوچار تھیندے تے ہر شخص ایں طریقے نال واقف ہے۔ اے طریقہ اشاریاں دی زبان ہے۔ آدمی دے اندر کوئی اینجھا کمپیوٹر نصب ہے جیہڑا اوندی زندگی دے مختلف مراحل اچ ہدایت ݙیندا پئے۔ کݙہیں او اینجھی ہدایت ݙیندے جیندے نال آدمی غم زدہ تھی ویندے۔ کݙہیں اینجھے ہدایات ملدن کہ او بغیر کہیں سبب دے خوش تھی ویندے۔ کݙہیں اونکوں پاݨی پیوݨ دی اطلاع ݙتی ویندی ہے، کݙہیں او کمپیوٹر اونکوں اے اطلاع فراہم کریندے کہ اعصاب اچ حرکت کرݨ دی صلاحیت نی رہی لہٰذا سمھ ونڄ۔ ستے آدمی کوں اے اطلاع ملدی ہے کہ ہݨ اگر مزید چارپائی تے لیٹے رہیے تے شعوری حواس اچ داخل نی تھئے تاں اعصاب منجمد تھی ویسن۔ لہٰذا فوراً اٹھی ونڄ تے حرکت شروع کر ݙیو۔ جے تک کمپیوٹر کوئی اطلاع نی ݙیندا آدمی یا کوئی وی ذی روح کوئی کم نی کر سڳدا۔ ایندے اچ انسان، بھیݙ، ٻکری تے کہیں جانور دی یا نباتات و جمادات دی کوئی قید نی۔ سب دے اندر اے اطلاع ݙیوݨ والی مشین نصب ہے۔ اوں مشین دی ہک وݙی خصوصیت اے ہے کہ اے اوہا اطلاع فراہم کریندی ہے جیہڑی حالات تے وقت دے مطابق ہووے۔ اے کمپیوٹر آدمی دے اندر اوندی روح ہے۔ موجودات اچ جتنے ذی روح یا غیر ذی روح سمجھے ونڄݨ والے مخلوقات ہن سب اچ ہک ہی طرح دا کمپیوٹر نصب ہے۔ انسان تے ٻئی مخلوق میں اگر فرق ہے تاں صرف اے ہے کہ انسان دے علاوہ ٻئی کوئی مخلوق اوں کمپیوٹر دے علم توں ناواقف ہے۔ صرف انسان کوں اللہ کریم نے کمپیوٹر دا پورا علم سکھایا ہے۔ ==روح دا لباس== انسان دی مجموعی زندگی تے غور کریجے تاں اے حقیقت سامݨے آندی ہے کہ زندگی دے سارے طرزاں تے زندگی کوں رواں دواں کرݨ والے سارے تقاضے تمام احساسات و کیفیات اطلاعات تے قائم ہن۔ کتھائیں ساکوں اطلاع ملدی ہے کہ سردی ہے۔ کتھائیں ساکوں اطلاع ملدی ہے کہ گرمی ہے، بکھ، تریھ، تکلیف، خوشی، محبت، نفرت، رحم، ظلم تے زندگی اچ کم آوݨ والے سارے دے سارے تقاضے اطلاعات دے اتے قائم ہن۔ جیہڑلے اساں اے ݙیکھدے ہیں کہ زندگی اطلاعات دا مجموعہ ہے تاں اے تلاش کرݨا ضروری تھی ڳیا کہ: #اطلاعات دا منبع کیا ہے؟ #ٻئی ڳالھ اے غور طلب ہے کہ اطلاع کیہڑی جگہ آ کے رکدی ہے تے ریسیونگ اسٹیشن جیہڑا اطلاعات قبول کریندے، کتھاں واقع ہے؟ #تریجھی ڳالھ اے ہے کہ اطلاعات اچ معانی پواوݨ والی ایجنسی کیہڑی ہے؟ #چوتھی ڳالھ اے تحقیق طلب ہے کہ اطلاعات کوں معانی پواوݨ دے بعد مظاہرات کیہڑی مشین تے چھپدے پئے ہن؟ #پنجویں ڳالھ اے ہے کہ اوں چھپائی اچ جیہڑا مادہ کم کریندا پیا ہے او کیا ہے؟ #تے چھیویں ڳالھ اے ہے کہ اطلاعات مختلف مراحل توں لنگھ کے جیہڑلے مظہر بݨ ویندن تاں او کتھاں نیست و نابود تھی ویندن؟ روحانی علوم دی پہلی کتاب اچ اے ڳالھ سمجھاوݨ دی کوشش کیتی ویندی ہے کہ گوشت پوست نال مرکب تے رڳاں پٹھیاں نال بݨا ہویا پتلا اصل انسان نی بلکہ گوشت پوست دا جسم اصل انسان دا لباس ہے۔ جیں طرح گوشت پوست دی حفاظت کیتے اساں ان دا، کھل دا، کپاہ یا ٻئے چیزاں دا لباس پیندے ہیں، اونہی طرح اصل انسان (ساݙی روح) گوشت پوست دا لباس بݨیندے۔ گوشت پوست دا جسم محض ہک لباس ہے تے جیہڑی ہستی کوں اللہ کریم نے انسان آکھے۔ اونکوں عرف عام اچ "روح" دا ناں ݙتا ڳیا ہے۔ قاعدے تے قانون دے مطابق اگر کوئی بندہ روحانی علوم سکھݨا چاہندے تاں اوندے اندر اے یقین راسخ ہووݨا ضروری ہے کہ گوشت پوست دا جسم مفروضہ تے فکشن ہے۔ جیہڑلے اے یقین پختہ تھی ویندے کہ گوشت پوست دا جسم لباس ہے فکشن ہے، فنا تھیوݨ والا ہے تاں قدری طور تے مفروضہ حواس توں ذہن دور تھیوݨ لڳدے تے جیہڑلے مفروضہ زندگی توں ذہن پلٹدے تاں حقیقت دی طرف سفر شروع تھی ویندے۔ ایں واسطے کہ حقیقت تے مفروضہ ݙوہیں چیزاں ہک مرکز تے جمع نی تھیندے۔ مفروضہ حواس تے مفروضہ چیزاں بدلدت رہندن، ترٹدے تے کھنڈدے رہندن۔ فنا تھیندے رہندن لیکن حقیقت نہ بدلدی ہے، نہ ترٹدی ہے، نہ کھنڈدی ہے تے نہ فنا تھیںدی ہے۔ حقیقت جیہڑی قائم بالذّات ہے، حقیقت جیہڑی اپنے مرکز تے مستقل طور تے رواں دواں ہے۔ اوں انسان دی تلاش نال سامݨے آندی ہے جینکوں قرآن نے "روح" آکھے۔ مگر روح دے وی مدارج ہن۔ لاعلمی دی بنا تے روح کوں وی ہک اینجھا ہی آدمی یا انسان سمجھا ویندے جیویں گوشت پوست دا انسان۔ اساں ݙیکھدے ہیں کہ روح ہک اینجھی حقیقت ہے جیہڑی جزوِ لا تجزاء ہے جیہڑی اپݨی ذات دے نال وابستہ تے پیوست ہے تے قائم ہے۔ روح دی اپݨی ہک صفَت ہے۔ او اے کہ روح ہر آن ہر لمحہ متحرّک رہندی ہے تے قائم بالذّات رہندے ہوئے طرح طرح دے روپ اچ مظہر بݨدی رہندی ہے۔ روح دا ہک وݙا وصف اے ہے کہ مفروضہ تے فکشن حواس اچ کݙہیں سامݨے نی آندی البتہ مفروضہ تے فکشن حواس کوں اپݨے کیتے لباس دے طور تے استعمال کریندی ہے۔ لیکن چونکہ ہر لمحہ ہر آن متحرّک رہݨا اوندا ہک وصف ہے ایں واسطے او کݙہیں انسانی لباس اچ جلوہ گر تھیندی ہے، کݙہیں ٻکری دے لباس اچ، کݙہیں جنّات دے لباس اچ تے کݙہیں فرشتیاں دے لباس اچ جلوہ گر تھیندی ہے۔ روحانی سائنسداناں نے زمین تے تقریباً ساڈھے یارہاں ہزار نوعاں دی نشاندہی کیتی ہے تے ہر نوع روح دا ہک جزو ہے۔ روح دی ہک تعریف اے ہے کہ ہک طرف نوعی لباس اپݨے کیتے منتخب کریندی ہے تے ݙوجھی طرف اوں نوع دے افراد دی حیثیت اچ مختلف لباس اختراع کریندی رہندی ہے۔ روح دی ایں کارکردگی کوں ڄاݨݨ کیتے اساں آکھ سڳدے ہیں کہ روح دا نوعی لباس نیگیٹیو ہے تے نوعاں دے افراد اوں نیگیٹیو دا Positive ہن۔ اے عجیب و غریب نظام ہے کہ روح: #نوع دا لباس تے #نوع دے افراد دا لباس بݨیندی رہندی ہے تے اے لباس سوت تے ان دے لباساں دی طرح خستہ تھیںدے رہندن۔ اینکوں سمجھݨا کوئی زیادہ مشکل ڳالھ نی۔ اصل انسان یا روح جیہڑلے لباس دی ابتدا کریندی ہے تاں لباس ساکوں ہک خوبصورت نرم و نازک تے معصوم صورت ٻال اچ نظر آندے تے ول اے لباس ہر آن تے ہر لمحہ بدلدا رہندے۔ ہر آن ہک لباس لہندے تے ہک لباس بݨدے۔ لباس دے لہݨ تے بݨݨ اچ لباس اچ تغیّر واقع تھیندے، کتھائیں سیاہی ودھ ویندی ہے، کتھائیں سیاہی گھٹ ویندی ہے، تصویر ہک ہے مشین وی ہک ہے، چھپائی وی ہک ہے لیکن ہر تصویر دے Impression اچ کجھ نہ کچھ فرق پئے ویندے۔ بتدریج لباس تبدیل تھیندے تھیندے ایں حال کوں پہنچ ویندے کہ اوندے اچ مزید کوئی سکت باقی نی رہندی تے اے لباس ختم تھی ویندے، سکت نہ رہݨ کوں اساں ٻڈھیپے دے ناں نال یاد کریندے ہیں۔ اے قانون ایں واسطے بیان کیتا ڳیا ہے کہ ڳالھ پوری طرح سامݨے آ ونڄے تے اساں سمجھ گھنوں کہ روح ہر آن ہر لمحہ متحرّک رہندی ہے۔ تے ہر آن تے ہر لمحے دی حرکت دراصل روح دا ہک لباس ہے۔ ایہو لباس ساکوں مظاہراتی طور تے شکل و صورت اچ نظر آندے۔ ==مٹی دا شیر== جیں طرح روح دے لباس یعنی رڳاں، پٹھیاں، ہݙیاں تے گوشت نال مرکب آدمی کوں انسان سمجھا ویندے تے اوں آدمی اچ طرح طرح دے خدوخال ساکوں نظر آند بالکل اونہی طرح روح دے اندر وی خدوخال موجود ہن۔ جسم انسانی کیتے جیہڑلے لباس بݨایا ویندے تاں اے ڳالھ ساݙے پیش نظر رہندی ہے کہ جسم دے زیادہ توں زیادہ حصے کڄے ونڄن جیویں قمیض شلوار۔ ایندے برعکس روح جیہڑلے لباس بݨیندی ہے تاں او لباس مکمل ہوندے۔ مکمل ہووݨ توں مراد اے ہے کہ روح دی شکل جیں طرح دے خدوخال اچ موجود ہے انہی مکمل خدوخال دے نال لباس بݨدے۔ ===مثال=== مٹی دے شیر تے رنگ کر ݙیویجے تاں اساں اونکوں شیر ہی آہدے ہیں۔ ہک مٹی دا شیر رنگ دے بغیر ہے تے ایہو مٹی دا شیر رنگین ہے۔ لیکن شیر دے اتے رنگ کیتا ویندے تاں اے رنگ شیر دے اوپر غالب آ ویندے مثلاً کن تے، اکھیاں تے، پیراں تے، ڈڈھ تے، پینٹ شدہ شیر کوں وی اساں شیر آہدے ہیں۔ روح جیہڑلے لباس بݨیندی ہے تاں اپݨے خدوخال تے نقش و نگار دے مطابق پورا لباس تیار کریندی ہے۔ خدوخال اچ جیں طرح دی ناک ہوسی، جیں طرح دے کن ہوسن، جیں طرح دے پیر ہوسن، جیں طرح دا سر ہوسی، اونہی مناسبت نال جسمانی لباس تخلیق تھیندا رہندے۔ ہݨ اساں ایویں آکھسوں کہ گوشت دا جسم روح دا اِختراع کردہ ہک رنگ ہے یعنی روح جیہڑی مکمل خدوخال تے نقش و نگار دے نال قائم ہے اوندے اتے ہک رنگ آ ڳیا یعنی رنگ روح دا لباس ہے۔ ایہے رنگ روح دے اتے مختلف پرت ہن۔ اتھاں ہک ڳالھ ݙسا ݙیوݨا ضروری ہے کہ جیں طرح جسمِ انسانی پرت در پرت موجود ہے اوں طرح روح وی بے شمار پرتاں دا مجموعہ ہے۔ روح دا ہر پرت مجسم نقش و نگار دے نال متحرّک ہے۔ ہک لمحے دا کھربواں حصّہ وی اینجھا نی جیندے اچ حرکت ساکت تھی ویندی ہے۔ اگر لمحے دے کھربویں حصے اچ وی روح ساکت تھی ونڄے تاں سارا نظام درہم برہم تھی ویسی۔ کائنات اچ جتنے اشیاء موجود ہن او زمین دے اتے ہووون، زمین دے اندر ہوون، آسمانی مخلوق ہووے، ست آسمان ہوون، عرش و کرسی ہووے، ہر شئے اچ روح موجود ہے تے جیہڑی چیز ساکوں ظاہر اکھیاں نال یا صفاتی اکھیاں نال نظردی ہے او سب روح دا لباس ہے۔ جیہڑلے اساں کبوتر کوں ݙیکھدے ہیں تاں کبوتر دی پوزیشن وی اوہا ہے جیہڑی آدمی دی ہے۔ جیں طرح روح آدمی دے خدوخال دے مطابق لباس بݨا کے اپݨا مظاہرہ کریندی ہے، جیں طرح روح نکلݨ دے بعد آدمی دی کوئی حیثیت برقرار نی رہندی، اونہی طرح کبوتر دے اندروں روح نکلݨ دے بعد کبوتر دی کوئی حیثیت باقی نی رہندی۔ جسم انسانی توں روح اگر اپݨا رشتہ منقطع کر گھنے تاں اے جسم منتشر تھی ویندے تے منتشر تھی کے مٹی دے ذرّات اچ تبدیل تھی ویندے۔ جیں جسم کوں اساں کبوتر، ناہر یا باندر دے ناں نال ڄاݨدے ہیں او انسانی جسم توں مختلف نی ہوندا۔ انسان دی طرح ہر جسم منتشر تھی کے مٹی دے ذرّات اچ تبدیل تھی ویندے۔ ===قانون=== روح ہک اینجھا مادہ ہے جیندے اندر پورے پورے خدوخال موجود ہن۔ خدوخال دی اے موجودگی دراصل روح دی صلاحیت دی نشان دہی ہے۔ روح ہک مشین ہے یا ہک اینجھا کمپیوٹر ہے جیندے بے شمار ڈائیاں ہن۔ مختلف ڈائیاں اچ جیہڑلے مسالہ پوندے تاں ڈائی دے مطابق نویں نویں لباس اچ نئی نویں صورتاں مظہر بݨ کے ساݙے سامݨے آ ویندن۔ کبوتر دی شکل و صورت دی ڈائی اچ پلاسٹک دا مسالہ سٹیا ونڄے تاں کبوتر بݨسی۔ پھل دی ڈائی اچ مسالہ سٹیجے تاں پھُل بݨسی، علیٰ ہذالقیاس ڈائیاں مختلف ہن مسالہ ہک ہے۔ لیکن اوں مسالے دی بنیاد تے ہر شکل مختلف بݨدی پئی ہے۔ ڈائی دے اتے اگر غور کریجے تاں اے ڳالھ بالکل سامݨے دی ہے کہ کبوتر دی ڈائی اچ تے ٻلی دی ڈائی اچ ہک نمایاں فرق ہے۔ اوں نمایاں فرق کوں قرآن ‘‘مقداراں’’ دا ناں ݙیندے ، (سورۃ الأعلیٰ – آیت نمبر 3) یعنی ہر ڈائی مختلف تے معیّن مقداراں نال بݨی ہوئی ہے تے اے معیّن مقداراں باوجود ہک ہووݨ دے الڳ الڳ ہن۔ ایندے کیتے شکل و صورت اچ اختلاف واقع تھیندا رہندے۔ ڈائی جیہڑی چیز یا مسالے نال بݨی ہے او وی ہک ہے تے ڈائی دے اندر جیہڑا مسالہ سٹیا ڳیا ہے او وی ہک ہے لیکن ڈائی بذات خود مختلف ہے۔ اے اختلاف ہی مختلف شکل و صورت دا سبب بݨدے۔ ہک طرح دے مقداراں نال ہک نوع تخلیق تھی ویندی ہے۔ اوں نوع دے اندر معیّن مقداروں اچ جیہڑلے ردّ و بدل تھیندے تاں افراد وجود اچ آندن۔ نوع دے معیّن مقداراں جیہڑلے آدم دے رنگ اچ جلوہ افروز تھیندن تاں آدم دی صورت سامݨے آ ویندی ہے۔ آدم جنہاں مقداراں دا ناں ہے جیہڑلے انہاں مقداراں اچ ہیجان پیدا تھیا تے ہیجان دی وجہ کولوں مقداراں اچ ترٹ بھڄ واقع تھئی تاں مقداراں دا توازن بدل ڳیا۔ مقداراں دا توازن بدلݨا اے معنی رکھدے کہ نویں مقداراں وجود اچ آ ڳئے، جیویں ہی مقداراں اچ ہیجان پیدا تھیا تے اوں ہیجان نال مقداراں اچ ردّ و بدل تھیا، نتیجے اچ حوّا دا وجود ابّا آدم دے سامݨے آ ڳیا۔ ہݨ مقداراں دے ݙو رخ متعیّن تھی ڳئے۔ باوجود ایندے کہ مقداراں اچ ردّ و بدل واقع تھیا جیہڑلے اوں ردّ و بدل دے نتیجے اچ کوئی صورت وجود اچ آئی تاں اوں صورت دے اندر وی مقداراں معیّن تھی ڳئے۔ مقداراں معیّن ہووݨ دا مطلب اے ہے کہ ڈائی دے اندر مخصوص طاقت مخصوص وزن مخصوص رنگ دے مقداراں جمع تھی ونڄ تاں ہک خوبصورت تصویر بݨدی ہے جیندا ناں آدم ہے تے اگر اوں ڈائی اچ اینجھے مقداراں جمع تھی ونڄن جیندا رنگ قدرے مختلف ہووے، وزن ݙو گنا ول وزن گھٹ یا قدرے زیادہ ہووے اوں صورت دا ناں عورت ہے۔ ڈائی دے اندر جیہڑا مسالہ سٹیا ویندے او وی پک ہے لیکن مقداراں اچ ردّ و بدل تھیندا رہندے تے مقداراں دے ردّ و بدل نال نویں نویں شکلاں وجود اچ آندے رہندن۔ اللہ کریم نے ارشاد فرمایا ہے کہ پاک تے بلند مرتّبہ ہے او ذات جیں نے تخلیق کیتا معیّن مقداراں نال تے ول انہاں مقداراں توں مرکب مخلوق کوں زینت بخشی تے اوں مخلوق کوں ہک رنگ ݙتا۔ زمین تے رنگ رنگ دی مخلوق دے اندر ہک معیّن چیز پاتی جیہڑی مَیٹر (Matter) ہے تے جیہڑی چیز الڳ الڳ کریندی ہے او مقداراں ہن تے انہاں مقداراں کوں اساں رنگ نال تشبیہ ݙیندے ہیں۔ رنگاں اچ ردّ و بدل، شکل و صورت دا باعث بݨدے۔ جیں طرح معیّن مقداراں نال صورت بݨدی ہے تے مختلف شکلاں ساݙے سامݨے آندن۔ اونہی طرح معیّن مقداراں نال ساݙے اندر حواس بݨدن، جے تک حواس معیّن مقداراں تے قائم ہن۔ صحت مند ہن تے حواس دے اندر مقداراں گھٹ یا ودھ ہوون تاں حواس غیر صحت مند تھی ویندن۔ ==ٻارہاں کھرب کل پرزے== مختصر طور تے زندگی دا تذکرہ کریجے تاں اے آکھݨا مناسب ہے کہ زندگی جذبات نال عبارت ہے تے زندگی دے بے شمار جذبات حواس دے دوش تے سفر کریندے پئے ہن۔ انہاں جذبات کوں کنٹرول کرݨا حواس دے ذریعے ہی ممکن ہے۔ ===مثال=== ہک آدمی کوں تریھ لڳی۔ تریھ ہک تقاضا ہے ، تریھ دے تقاضے کوں پورا کرݨ کیتے حواس ساݙی رہنمائی کریندن۔ حواس ساکوں ݙسیندن کہ اے پاݨی گرم ہے۔ اے پاݨی سرد ہے ، اے پاݨی کوڑا ہے یا اے پاݨی مٹھا ہے۔ تریھ دا تقاضہ پاݨی پیوݨ نال پورا تھیندے۔ پاݨی دی پہچاݨ بوی حواس دے ذریعے ممکن ہے۔ ہک تقاضہ تریھ ہے ، ہک تقاضہ بکھ ہے۔ کہیں کوں چاہںا ہک الڳ تقاضہ ہے تے آدمی دے اندر اے تقاضہ پیدا تھیوݨا کہ کوئی میکوں وی چاہے ، الڳ تقاضہ ہے۔ انہاں تقاضیاں کوں ہک جگہ جمع کر گھدا ونڄے تاں ایندا ناں زندگی ہے تے جیہڑلے انہاں کوں الڳ الڳ کر کے ݙٹھا تے سمجھا ونڄے تاں اے ڳالھ معلوم تھیندی ہے کہ ہر تقاضہ ایں واسطے الڳ الڳ ہے کہ تقاضیاں دے اندر مقداراں الڳ الڳ کم کریندے پئے ہن۔ تریھ دے تقاضے اچ جیہڑے مقداراں کم کریندے پن او بکھ دے تقاضے اچ موجود نی ایں واسطے صرف پاݨی پی کے بکھ دا تقاضہ رفع نی تھیندا۔ بکھ دے اندر جیہڑے مقداراں کم کریندے پن ، اوں دی اپݨی الڳ ہک حیثیت ہے۔ ایہا وجہ ہے کہ صرف کجھ کھا کے تریھ دا تقاضہ پورا نی تھیندا۔ حواس الڳ الڳ تقاضیاں کوں ڄاݨدن، سمجھدن، انسانی زندگی اچ ہک تقاضہ محبت ہے۔ محبت ہک اینجھا مجموعی تقاضہ ہے جیندے بغیر زندگی ادھوری تے نامکمل رہندی ہے۔ حواس محبت دے ایں تقاضے کوں الڳ الڳ حیثیت ݙیندن مثلاً اے کہ حواس ساکوں ݙسیندن کہ اے خاتون میݙی ذال ہے تے اے چھوکری دھی ہے تے اے خاتون ساݙی ما ہے۔ جیہڑلے اساں محبت دا ناں گھندے ہیں تاں محبت دا مجموعی مفہوم ساݙے ذہن اچ کہیں دا چاہݨا آندے لیکن جیہڑلے حواس دے ذریعے محبت کوں سمجھدے ہیں تاں محبت دا مفہوم بدل ویندے۔ ہک عورت ہر حال اچ عورت ہے لیکن حواس اوں عورت کوں الڳ الڳ تقسیم کر ݙیندن۔ حواس ساکوں ݙسیندن کہ اے عورت ساݙی بھیݨ ہے، اے عورت ساݙی دھی ہے، اے عورت ساݙی ما ہے تے اے عورت ساݙی ذال ہے۔ بحیثیت عورت و مرد سب اخ قدراں مشترک ہن لیکن حواس ساکوں ݙسیندن کہ مشترک قدراں اچ وی ہک ضابطہ تے قانون ہے۔ ݙسݨا اے مقصود ہے کہ انسانی زندگی جیہڑی بنیاد تے قائم ہے اوندے ݙو پیر یا ݙو ستون ہن۔ ہک پیر یا ستون جذبہ ہے تے ہک پیر یا ستون حواس ہن۔ جے تک آدمی جذبات دے دائرۂِ کار اچ رہندے۔ اوں وقت تک اوندی حیثیت ݙوجھے حیوانات توں الڳ نی تے جݙݨ انہاں جذبات کوں او انسانی حواس دے ذریعے سمجھدے تے جذبات دی تکمیل اچ حواس دا سہارا گھندے تاں او حیوانات توں الڳ تھی ویندے۔ جذبات تے حواس دا اشتراک انساناں دی طرح حیواناں اچ وی موجود ہے لیکن فرق اے ہے کہ ہک ٻکری یا ایک ڳاں انساناں دی طرح حواس اچ معنی نی پہوا سڳدی۔ اوندا علم زندگی کوں قائم رکھݨ دے ضروریات پوری کرݨ تک محدود ہے۔ او صرف اتنا ڄاݨدی ہے کہ پاݨی پیوݨ نال تریھ وسمدی ہے، پتے کھاوݨ نال بکھ رفع تھیندی ہے، ایں ڳال نال اونکوں کوئی غرض نی کہ پاݨی کیندا ہے۔ اوندے اندر زندگی قائم رکھݨ کیتے ہک تقاضہ تھیندے تے او تقاضہ پورا کر گھندی ہے۔ ایندے برعکس انسان دے اندر زندگی کوں قائم رکھݨ کیتے جیہڑلے تقاضہ ابھردے تاں او حواس دے ذریعے اے ڳال سمجھدے کہ اے تقاضا کیہڑی طرح پورا کیتا ویندے۔ چونکہ انسان کوں اللہ کریم نے حواس دا مخصوص علم عطا کیتے ایں واسطے انسان ݙوجھی مخلوق دے مقابلے اچ ممتاز تھی ڳئے تے اے ممتاز تھیوݨا ہی مکلف ہووݨا ہے۔ اے ڳال واضح طور تے سامݨے آ ڳئی ہے کہ زندگی قائم رکھݨ کیتے اللہ کریم دی تمام مخلوق اچ تقاضے یکساں ہن۔ آدمی کوں وی بکھ لڳدی ہے، ٻکری تے ٻلی کوں وی بکھ لڳدی ہے۔ تریھ آدمی کوں وی لڳدی ہے تے تریھ ٻئے حیوانات کوں وی لڳدی ہے۔ ݙوہیں بکھ تے تریھ دے تقاضے کوں پورا کریندن۔ لیکن انسان تقاضیاں تے حواس دی حیثیت توں واقف ہے۔ اے وقوف ہی انسان کوں شرف دے درجے تے فائز کریندے۔ حواس دے قانون توں واقف تھیوݨا روحانی سفر دی ابتدا ہے۔ انسان دے اندر ٻارہاں کھرب کَل پرزیاں نال مشین کم کریندی پئی ہے۔ کجھ کَل پرزے اینجھے ہن جیہڑے حواس بݨیندن، کجھ کَل پرزے اینجھے ہن جیہڑے جذبات دی تخلیق کریندن۔ انسان کوں اللہ کریم نے اے علم عطا کیتے کہ اگر او چاہے تاں ڄاݨ گھندے کہ اوندے اندر نصب شدہ مشین اچ اے کَل پرزے کیہڑی طرح فٹ ہن تے انہاں دے ذریعے جذبات تے حواس کیہڑی طرح بݨدن۔ جذبات تے حواس دے اعتبار نال انسان تے تمام حیوانات ہک صف اچ کھڑے ہن لیکن ٻکری دے اندر اے صلاحیت نی کہ او حواس بݨاوݨ دی مشین یا حواس بݨاوݨ دے کَل پرزیاں کوں سمجھ سڳے۔ اگر کوئی انسان ٻکری دی طرح اپݨے اندر نصب شدہ ایں کائناتی نظام کوں نی سمجھدا تاں اوندی حیثیت ٻلی تے کتے توں ودھ نی۔ ایں واسطے کہ بکھ کتے کوں وی لڳدی ہے، پیٹ کتا وی بھریندے۔ بکھ آدمی کوں وی لڳدی ہے۔ ڈڈھ آدمی وی بھریندے، تریھ چوہے کوں وی لڳدی ہے، تریھ آدمی کوں وی لڳدی ہے، پاݨی آدمی وی پیندے۔ جبلّی طور تے ہک آدمی وی اپݨی اولاد دی پرورش کریندے، اپݨی اولاد نال محبت کریندے، اپݨی اولاد دی تربیت کریندے بالکل اونہی طرح ٻلی وی اپݨی اولاد نال محبت کریندی ہے، اولاد دی پرورش کریندی ہے۔ اپݨی اولاد کوں کھیر پلیندی ہے تے زندگی گزارݨ کیتے تمام ضروری ڳالھیں نال آگاہ کر کے ٻچیاں دی تربیت کریندی ہے۔ روحانی نقطہ نظر نال اگر کوئی آدمی سب کجھ اوہے کم کریندے جیہڑے ہک ٻلی کریندی ہے تاں اوندی حیثیت ٻلی دے برابر ہے تے اونکوں ٻلی توں افضل قرار نی ݙیویج سڳدا۔ کوئی انسان ٻی کتے چوہے توں ایں واسطے افضل ہے کہ اللہ کریم نے اونکوں اپݨے اندر نصب شدہ مشین یا کمپیوٹر دا علم سکھا ݙتے۔ ==اللہ تے آدم== جذبات دے اندر رہندے ہوئے تقاضے پورے کرݨا جبلّت ہے تے جذبات تے حواس کوں الڳ الڳ سمجھݨا تے جذبات تے حواس دے مفہوم توں باخبر تھیوݨا خود آگاہی ہے۔ خود آگاہی فطرت ہے۔ جبلّت بدلدی رہندی ہے۔ فطرت اچ تغیّر تے تبدل واقع نی تھیندا۔ اللہ کریم نے جیہڑی چیز کوں جیہڑی فطرت تے پیدا کر ݙتے اوندے اچ تبدیلی واقع نی تھیندی۔ انسان کوں ٻئے حیوانات تے ٻئی مخلوقات توں ممتاز کر کے اللہ نے علم دی صفات دا علم عطا فرمایا۔ یعنی اللہ نے اپݨی یکجائی صفات آدم کوں سکھا ݙتے۔ یکجائی صفات توں مراد اے ہے کہ اللہ کریم نے جیں حد تک تے جیں قدر مناسب سمجھا آدم کوں اپݨی تخلیقی صفات دا علم عطا کر ݙتا۔ اللہ دے اَسماء اللہ دی صفات ہن، چونکہ اللہ خالقِ کائنات ہے ایں واسطے اللہ دی ہر صفَت اللہ کریم نال ہم رشتہ ہے۔ ایندا مطلب اے تھیا کہ اللہ نے اپݨے انہاں صفات دے او علوم آدم کوں سکھا ݙتے جنہاں صفات دے اتے کائنات دی تخلیق وجود اچ آئی، ایں واسطے تھیا کہ خالق چاہندے کہ میکوں پہچاݨا ونڄے۔ پہچاݨݨ کیتے ضروری ہے کہ آدم خالق دی صفات دا علم رکھدا ہووے۔ صفات دا اے علم اللہ نے ݙوجھی مخلوقات، فرشتیاں کوں وی عطا کیتا لیکن تخلیقی صفات دے جیہڑے علوم اللہ نے آدم کوں عطا کیتے او فرشتیاں کوں نی ݙسے۔ مفہوم اے نکلا کہ آدم دی فضیلت ایں بنیاد تے ہے کہ او اللہ دے تخلیقی صفات توں واقف ہے چونکہ اللہ نے اینکوں اپݨی صفات دا علم عطا کر ݙتے ایں واسطے اے انہاں صفات کوں ڄاݨݨ دے بعد اللہ تک رسائی حاصل کر گھندے۔ ایندا مطلب اے نی کہ اللہ دء ٻئی مخلوق اللہ کوں نی ڄاݨدی۔ اللہ دی ݙدجھی مخلوق وی ایں ڳال توں واقف ہے کہ ساݙا پیدا کرݨ والا اللہ ہے تے اوہو ساکوں زندہ رکھے ہوئے ہے تے اوں نے ہی ساݙے کیتے وسائل فراہم کیتے ہن۔ ڄاݨݨ دے ݙو طرزاں ہن۔ ہک طرز اے ہے کہ ہک آدمی ٻئے آدمی کوں ڄاݨدے کہ فلاݨاں آدمی دنیا اچ موجود ہے۔ کہیں حد تک اوندی صفات توں واقف ہے۔ ݙوجھا آدمی اوں آدمی توں متعارف وی ہے تے اونکوں اوندی قربت وی حاصل ہے۔ قربت دی وجہ توں او اونکوں ݙیکھدا وی ہے۔ اوندی ڳال وی سݨدے تے اوندے سامݨے اپݨے معروضات وی پیش کریندے۔ تمام مخلوق پہلی طرز توں واقف ہے، مگر مخلوق آدم چونکہ اللہ دی صفات دا علم رکھدی ہے ایں واسطے او اللہ نال قربت حاصل کر کے اللہ دا عرفان حاصل کر گھندی ہے۔ عرفان توں مراد محض لفظی عرفان نی۔ عرفان توں مراد اے ہے کہ اونکوں ایں ڳال دا یقین حاصل تھی ویندے کہ میں مخلوق ہاں تے میکوں پیدا کرݨ والا اللہ میݙا خالق ہے تے ایں یقین دے بعد او اللہ کوں ݙیکھدے۔ اللہ دی آواز سݨدے۔ اللہ کوں محسوس کریندے۔ اللہ نال گفتگو کریندے۔ اللہ جݙݨ اونکوں کجھ آکھدے تاں اوندی گفتگو سݨ کے سرشاری دی کیفیّت اچ اوندی تکمیل کریندے۔ او اے ڳال ڄاݨ گھندے کہ میݙا وجود اللہ دے رحم و کرم تے اللہ دء محبت تے قائم ہے۔ اوندے ذہن اچ اے ڳال پوری طرح قائم تھی ویندی ہے کہ میݙی زندگی اچ ہر حرکت تے میݙی زندگی دا ہر عمل ایں بنیاد تے قائم ہے کہ میکوں اللہ نے سنبھالا ہویا ہے۔ او اے وی ڄاݨ گھندے کہ میکوں اللہ نے کیہڑی مشیت دے تحت پیدا کیتے؟ میݙی پیدائش دی غرض و غایت کیا ہے؟ پیدا تھیوݨ توں پہلے میں کیہڑے عالَم اچ موجود ہم تے مرݨ دے بعد میں کیہڑے عالَم اچ منتقل تھی ویساں۔ او ایں ڳال توں باخبر تھی ویندے کہ فرشتے اوندے مسجود ہن یعنی اوندے سامݨے او سارا نقشہ آ ویندے جیندا تذکرہ قرآن نے "انی جاعل فی الارض خلیفہ" (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 30) اچ کیا ہے۔ اے ڳال ٻہوں زیادہ غور طلب ہے کہ آدم دی اولاد آدم ہے تے آدم کی اولاد بحیثیت آدم دے ایں ڳال دا مشاہدہ کر سڳدی ہے جنہاں مشاہدات توں آدم گزرا ہے۔ اگر آدم زاد ایں ڳال دا مشاہدہ نہ کرے جیہڑی حالت دا مشاہدہ آدم نے کیتے یعنی خود کوں فرشتیاں دا مسجود ݙیکھݨا۔ اللہ تے فرشتیاں دے درمیان مکالمہ تھیوݨا۔ اللہ کریم دا اے ارشاد فرماوݨا کہ اساں آدم کوں اپݨے تمام صفات دا علم سکھا ݙتے تے فرشتیاں دا اے آکھݨا کہ اساں صرف اوں حد تک واقف ہیں جیہڑی حد تک تساں ساکوں عطا فرما ݙتے۔ اے تمام فلم اگر آدم زاد بندے دے سامݨے نہ آوے تاں او ہرگز آدم دی اولاد سݙیجݨ دا مستحق نی۔ اوندی حیثیت اوں آدم دی ہرگز نی جیں آدم دے بارے اچ اللہ تعالیٰ نے ارشاد فرمایا ہے کہ اے میݙا نائب تے خلیفہ ہے، اے اوندے اختیارات استعمال کرݨ پر قدرت نی رکھدا تاں او ہرگز نائب نی۔ ایں تمام گفتگو دا اجمال اے تھیا کہ آدم زاد اگر ازل اچ ایں واقعے توں واقف نی تے انہاں واقعات کوں ایں زندگی اچ نی ݙیکھدا جنہاں دی بنیاد تے آدم کوں نائب تے خلیفہ بݨایا ڳیا ہے تاں او آدم دی صف اچ شمار نی تھیندا تے اگر چھک تاݨ کے محض شکل و صورت دی بنیاد تے اونکوں آدم زاد آکھ وی ݙیویجے تاں اونکوں ناخلف اولاد توں زیادہ کوئی حیثیت نی ݙیویج سڳدی۔ ایں واسطے کہ او اپݨے پیؤ دے ورثے توں محروم ہے۔ پیؤ دے ورثے توں محروم اولاد ناخلف ہوندی ہے، بدنصیب ہوندی ہے، مفلوک الحال ہوندی ہے۔ ݙوجھی صورت اے ہے کہ اگر کوئی بندہ اللہ دے اَسماء دا علم نی ڄاݨدا تاں او اللہ دا نائب نی۔ آدم زاد کوں ٻئی مخلوقات تے جیہڑا شرف حاصل ہے اوندی وجہ صرف اے ہے کہ آدم زاد اللہ دے اَسماء دا علم ڄاݨدے تے اوں علم دی بنیاد تے او اللہ دا نائب ہے۔ چونکہ آدم اللہ دا نائب ہے ایں واسطے او اللہ دے اختیارات استعمال کر سڳدے۔ اللہ دے اختیارات بحیثیت خالقِ کائنات دے او اختیارات ہن جنہاں کوں تخلیقی اختیارات آکھا ویندے۔ اللہ نے اپݨے کیتے ارشاد فرمایا ہے کہ میں احسن الخالقین ہاں یعنی میں تخلیق کرݨ والا ہاں، میں بہترین خالق ہاں۔ آیت مبارکہ توں اے ڳال پوری طرح ثابت تھی ویندی ہے کہ اللہ تخلیق کرݨ والیاں اچ بہترین خالق ہے یعنی اللہ نے بندیاں کوں وی تخلیقی صلاحیتاں منتقل کیتن۔ اے تمام صلاحیتاں او اَسماء ہن جنہاں دے بارے اچ خالقِ کائنات نے ارشاد فرمایا: وَعَلَّمَ آدَمَ الْاَسماء كُلَّهَا (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 31) تے اساں آدم کوں تمام اَسماء دا علم سکھا ݙتا۔ علم الاَسماء توں مراد کائنات اچ او تخلیقی فارمولے ہن جنہاں تخلیقی فارمولیاں نال اے کائنات وجود اچ آئی ہے۔ ==قالو بلٰی== مذہبی دانشور آہدن کہ آدمی اللہ دی آواز نی سݨ سڳدا۔ ہک وݙا گروہ اینجھا وی ہے جیہڑا ایں ڳال تے یقین رکھدے کہ اللہ کوں ݙیکھݨا وی ممکن نی۔ ایں دنیائے ناپیدا کنار اچ اینجھے لوگ وی موجود ہن جیہڑے روحانی قدراں کوں مفروضہ (Fiction) تے قوتِ متخیّلہ قرار ݙیندن۔ ایندے نتیجے اچ دنیا اچ وݙی آبادی اللہ نال ہم کلام نی تھی سڳی۔ فقراء دا اے آکھݨا ہے کہ بندہ اللہ دا عرفان حاصل کر کے اللہ نال ہمکلام تھی سڳدے یا کوئی بندہ اگر اللہ کوں ݙیکھݨا چاہے تاں ݙیکھ سڳدے۔ اللہ نال بندے دی قربت تے دوری اے ݙوہیں ڳالہیں قرآن پاک اچ بیان کیتے ڳئے ہن۔ اللہ نے تخلیق کائنات دے بعد جݙݨ کائنات کوں مخاطب کر کے فرمایا "(أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ) میں تہاݙا رب ہاں۔" مخلوق نے جواباً عرض کیتا۔ جیا اساں ایں ڳال دا اقرار کریندے ہیں تے عہد کریندے ہیں کہ تساں ساݙے رب او۔ کوتاہ عقل والا بندہ وی ایں ڳال کوں آسانی دے نال سمجھ سڳدے کہ اللہ نے جݙݨ مخاطب کیتا تاں مخلوق دے کن اچ آواز پئی جیویں ہی کن اچ آواز پئی مخلوق دی نظر اٹھی تے مخلوق نے اللہ کوں ݙٹھا۔ ݙیکھݨ دے بعد مخلوق فوراً پکار اٹھی کہ جیا اساں ایں گال دا اقرار کریندے ہیں کہ تساں ساݙے رب او۔ قرآن مجید نے ݙو ڳالہیں دی وضاحت کیتی ہے۔ اللہ دی آواز سݨݨا تے آواز سݨ کے اللہ کوں ݙیکھݨا تے ݙیکھݨ دے بعد اقرار کرݨا۔ ݙوجھی ڳال اے ہے کہ مخلوق نے اللہ دی دی ہوئی سماعت کوں استعمال کیتا تے جݙݨ مخلوق دے اندر اللہ دی ݙتی ہوئی بصارت متحرّک تھئی تاں مخلوق کوں بصارت مل ڳئی۔ او ݙیکھݨ دے وصف توں واقف تھی ڳئی۔ مخلوق دے کن اچ پہلی آواز اللہ دی پئی تے مخلوق دی نظر نے سب توں پہلے اللہ کوں ݙٹھا۔ سماعت دی بنیاد اے بݨی کہ سماعت نے پہلی جیہڑی آواز سݨی او اللہ دی آواز ہئی۔ ݙیکھݨ دی بنیاد اے بݨی کہ نظر نے جیہڑی چیز کوں پہلی واری ݙٹھا او اللہ دی ہستی ہے۔ کائنات اچ جتنی وی مخلوق ہے اجتماعی طور تے سب نے اللہ دی آواز سݨ کے اللہ کوں ݙٹھا تے اللہ دی ربوبیت دا اقرار کیتا۔ اجتماعی شعور حاصل تھیوݨ دے بعد ٻئی چیز جیہڑی مخلوق کوں حاصل تھئی او اے ہے کہ مخلوق کوں اپݨا ادراک حاصل تھی ڳیا یعنی مخلوق نے ایں ڳال کوں سمجھ گھدا کہ اللہ نے میکوں تخلیق کیتے۔ میکوں تخلیق کرݨ دا مطلب اے تھیا کہ مخلوق کوں اپݨا ادراک حاصل تھی ڳیا۔ اینکوں اساں ایں طرح آکھسوں کہ اللہ نے اپݨی مشیت، منشاء تے مرضی نال ہک کائنات بݨائی۔ اوں کائنات دے بندیاں کوں سݨݨ، ٻولݨ، چکھݨ، محسوس کرݨ تے ݙیکھݨ دی صلاحیت منتقل کیتی تے اے سارے صلاحیتاں خود اللہ دے اپݨے صلاحیتاں ہن۔ ایں واسطے کہ جݙݨ اللہ نے ‘‘الست بربکم’’ فرمایا تاں سماعت کیتے پہلی آواز اللہ تعالیٰ دی آواز قرار پائی۔ مخلوق نے جݙݨ نظر چا کے ݙھا تاں نظر دا ٹارگٹ او ہستی بݨی جیہڑا خالق ہے۔ مخلوق نے اے محسوس کیتا کہ میݙا بݨاوݨ والا اللہ میݙے سامݨے موجود ہے، جیویں ہی مخلوق دے ذہن اچ اے ڳال آئی کہ میݙا بݨاوݨ والا کوئی ہے تاں نال ہی اے ڳال وی ذہن نشین تھی ڳئی کہ میں مخلوق ہاں۔ اے تذکرہ اوں عالَم دا ہے جینکوں پیراسائیکالوجی اچ ‘‘عالمِ ارواح’’ آکھا ویندے۔ ادراک، سماعت تے بصارت دی حیثیت اجتماعی ہے یعنی تمام مخلوق یکجا طور تے موجود ہے۔ مخلوق اچ کبوتر، چیڑی، ݙاند، ڳاں، منجھ، جنّات، فرشتے، آدم وغیرہ ہن۔ ایں تخاطب تے اقرار دے بعد ہر ہک کوں اپݨا اپݨا ادراک حاصل تھیا تاں مخلوق نے خود کوں پہچاݨا۔ پہچاݨݨ توں مراد اے ہے کہ الڳ الڳ نوعاں بݨ ڳئے۔ ہݨ نوعی پروگرام مرتّب تھی کے لوح محفوظ تے آیا۔ لوح محفوظ توں اے پروگرام تقسیم تھی کے ہر نوع دا انفرادی پروگرام بݨ ڳیا۔ جتھاں نوعاں انفرادی حیثیت اچ متعارف تھئے اوندا ناں پیراسائیکالوجی اچ "حضیرہ" ہے۔ حضیرہ ہک جنریٹر(Generator) ہے جیندے اتے فلم دا ہک اینجھا فیتہ چلدے جیندے اچ نوعی پروگرام تے انفرادی پروگرام کٹھے ڈسپلے تھیندن۔ ایں فلم دا مظاہرہ زمین دے اتے تھیندے۔ اللہ دی بݨائی ہوئی فلم جیہڑی اسکرین تے ڈسپلے تھیندی پئی ہے اوندا ناں زمین ہے۔ مخلوق دی بݨائی ہوئی فلم ہک محدود جگہ کپڑے یا اسکرین تے ڈسپلے تھیندی ہے۔ اللہ دی بݨائی ہوئی فلم زمین تے ڈسپلے تھیندی ہے یعنی اللہ نے زمین کوں فلم ڈسپلے کرݨ کیتے اسکرین بݨا ݙتے۔ تخلیق دی بنیادی حیثیت تے اگر غور کریجے تاں اے ڳال منکشف تھیندی ہے کہ آدم زاد اللہ دی سماعت نال سݨدے، اللہ دی بصارت نال ݙیکھدے تے اللہ دی فہم نال سوچیندے ول اے کیویں آکھا ویندے کہ بندہ اللہ کوں ݙیکھ نی سڳدا یا کوئی بندہ اللہ نال ہم کلام نی تھی سڳدا؟ اللہ کوں ݙیکھݨ دی طرف متوجہ نہ تھیوݨا تے اللہ دی آواز سݨݨ کیتے جدوجہد تے کوشش نہ کرݨا بدبختی تے بدنصیبی دے علاوہ کجھ نی۔ جیہڑے بندے اللہ دی قربت کیتے اللہ دی آواز سݨݨ کیتے اللہ کوں ݙیکھݨ کیتے جدوجہد تے کوشش کریندن انہاں دی کوشش ایں واسطے کامیاب تھیندی ہے کہ او جیہڑی نظر نال ݙیکھدا پئے فی الواقع او نظر اللہ دی نظر ہے، جیہڑی سماعت نال او سݨدا پئے فی الواقع او اللہ دی سماعت ہے۔ فرق صرف اتنا ہے کہ اساں اوں بصارت کوں جیہڑی بصارت دا ٹارگٹ اللہ ہے ٻہوں زیادہ محدود طرزاں اچ استعمال کریندے ہیں۔ اساں ایں ڳال کوں اپݨے کیتے یقین بݨا گھدے کہ اساں دیوار دے پچھوں نی ݙیکھ سڳدے۔ جبکہ اللہ دے ارشاد دے مطابق اوں نظر نے اللہ کوں ݙٹھے تے بندے نے اللہ کوں ݙیکھ کے اوندی ربوبیت دا اقرار کیتے۔ ==اللہ کیا چاہندے؟== اللہ کریم نے کائنات کوں ایں واسطے تخلیق کیتے کہ اللہ چاہندے کہ کائنات اچ با اختیار تے مکلّف مخلوق اپݨا ارادہ تے اختیار استعمال کر کے اوں رستے تے قدم ودھاوے جیہڑا رستہ قدم بہ قدم چلا کے اللہ تک گھن ویندے۔ خالق اپݨی مخلوق توں اے چاہندے کہ مخلوق خالق کوں پہچاݨ کے، ݙیکھ کے، سمجھ کے اوندی ربوبیت دا اقرار کرے تے اوندے نال ہم کلامی دا شرف حاصل کرے۔ مخلوق دے ذہن اچ اے ڳال راسخ تھی ونڄے کہ ساݙا پیدا کرݨ والا ہی ساݙی حفاظت کریندے، ساݙا نگہبان ہے تے ساکوں زندہ رکھݨ کیتے او تمام وسائل فراہم کریندے جنہاں وسائل دے اتے زندگی دا دارومدار ہے۔ اتنے وݙے مربوط تے منظم انتظام دے نال نگہداشت تے نگہبانی دا منشاء صرف اے ہے کہ اللہ اے چاہندے کہ بندے دے ذہن تے اے ڳال منکشف تھی ونڄے کہ اللہ نے اپݨی مخلوق کوں محبت دے نال پیدا کیتا۔ جیں طرح اللہ نے محبت دے نال مخلوق کوں تخلیق کیتا اونہی طرح مخلوق وی محبت دے نال اللہ دی قربت حاصل کرے۔ اللہ دی محبت دا مظاہرہ ساکوں ما دی محبت اچ ملدے۔ ما تخلیق دا ہک ذریعہ ہے۔ ما دے پیٹ اچ ٻال دی نشوونما تھیندی رہندی ہے۔ اوں نشوونما اچ براہِ راست ما دا کوئی عمل دخل نی ہوندا لیکن ما چونکہ تخلیق دا ذریعہ بݨدی ہے ایں واسطے ما دے اندر اولاد دی جیہڑی محبت ہوندی ہے او کہیں ٻئی ہستی اچ نی ہوندی۔ کوئی باشعور ٻال اگر ما دے ہووݨ توں انکار کر ݙیوے تاں ما دے اتے جو گزرسی اوندا اندازہ ہک ماں ہی کر سڳدی ہے۔ تخلیق تے محبت دا ٻیا پرتَو پیؤ ہے۔ پیؤ اپݨی اولاد دی پرورش تے تربیت کریندے۔ اولاد کوں ایں قابل بݨیندے کہ او اپݨے پیراں تے کھڑی تھی ونڄے تے معاشرے اچ اونکوں مقام حاصل تھی ونڄے۔ اے سب کجھ ہووݨ دے بعد اولاد اگر پیؤ توں منحرف تھی ونڄے، پیؤ کوں پہچاݨݨ توں انکار کر ݙیوے، پیؤ دی قربت کوں اپݨے کیتے ہک غیر ضروری ڳال سمجھے، پیؤ دے اتے جو کجھ گزرسی اوندا تصوّر صرف او بندہ کر سڳدے جیندے اندر پیؤ دی شفقت دے جذبات بیدار ہوون۔ اصل خالق اللہ ہے۔ ما پیؤ اللہ دی تخلیق کوں منظر عام تے گھناوݨ دا ہک ذریعہ ہن۔ ما پیؤ اے ڳال وی ڄاݨدن کہ اولاد دا ہووݨا نہ ہووݨا، اولاد دا زندہ رہݨا، اولاد دا ذی شعور ہووݨا، اولاد دا کُند ذہن ہووݨا یا دانشور ہووݨا سب اللہ دے ہتھ اچ ہے۔ جیہڑے لوگ اللہ دے اتے یقین نی رکھدے تے اللہ دی ہستی دا انکار کریندن بہرکیف انہاں کوں وی اے تسلیم کرݨا پوندے کہ سنبھالݨ والی کوئی ہستی ہے۔ اے الڳ ڳال ہے کہ بعض نے اللہ دی بجائے اوں ہستی دا ناں نیچر رکھ گھدے۔ ما پیؤ ایں ڳال توں باخبر ہن کہ اولاد دی پیدائش کیتے او ہک ذریعہ ہن۔ قدرت اگر چاہے تاں او ذریعہ بݨ سڳدن تے قدرت اگر نہ چاہے تاں او اولاد دی نعمت توں محروم رہندن۔ ایندے باوجود اولاد توں بجا طور تے توقع رکھدن کہ اولاد ما پیؤ کوں پہچاݨے، اولاد انہاں دے مرتّبے تے انہاں دے درجے دے مطابق انہاں دا احترام کرے۔ دراصل اے وصف او وصف ہے جیہڑا خالق دا ذاتی وصف ہے یعنی اللہ اے چاہندے کہ جیہڑی محبت، تعلق خاطر تے پیار دے نال اللہ نے ایں کائنات کوں تخلیق کیتے، اے کائنات وی اونہی پیار تے محبت دے نال اللہ کوں پہچاݨے۔ جیں طرح ہک ٻال ما پیؤ دے حکم دی خلاف ورزی کر کے تے انہاں اقدار کوں پامال کر کے جیہڑے معاشرے اخ قائم ہن، ناخلف تے ناسعادت تھی ویندے۔ اونہی طرح اگر کوئی بندہ اللہ تعالیٰ کوں پہچاݨݨ توں انکار کر ݙیوے تاں او وی ناخلف، باغی تے ظالم ہے تے جݙݨ کوئی بندہ خود اپݨے کیتے بدبختی کوں قبول کر گھندے تے اپݨے اتے جہالت تے ظلم کوں مسلط کر گھندے تاں "بدبختی" اوندی زندگی بݨ ویندی ہے۔ زندگی وچوں سکون ختم تھی ویندے تے اطمینان قلب توں محروم تھی ویندے۔ خوف اوندی زندگی دا اوڑھنا بچھونا بݨ ویندے تے جݙݨ کوئی بندہ ایں درد ناک عذاب تے مصیبت کوں اپݨے ڳل لا گھندے تاں اللہ دا قانون اونکوں اتنی پروٹیکشن تاں ݙیندے کہ او زندہ رہے، کھاندا پیتا رہے لیکن سکون آشنا زندگی اوندے کولوں دُور تھی ویندی ہے۔ اینجھے لوگ اللہ توں دُوری دی بنا تے اللہ دی خصوصی محبت تے دوستی توں محروم تھی ویندن۔ اللہ دی خصوصی محبت تے اوں محبت دے رستے تے چل کے اللہ دا دوست بݨݨ کیتے جیہڑے طریقے، قاعدے تے ضابطے بݨائے ڳئے ہن انہاں دا انکشاف روحانی علوم کریندن۔ روحانی علوم دا منشاء اے ہے کہ آدمی انہاں ضابطیاں تے قاعدیاں توں واقف تھی ونڄے جنہاں ضابطیاں تے قاعدیاں دے تحت ازل ا مخلوق نے اللہ دی آواز سݨ کے ایں ڳال دا اقرار کیتا ہئی۔ "جیا" اساں ایں ڳال دا اقرار کریندے ہیں کہ تساں ساݙے رب ہو۔ اے سارا کھیݙ جیہڑا ساݙے سامݨے تھیندا پئے، کتھائیں آدمی پیدا تھیندا پئے، کتھائیں آدمی ٻلپݨ دے دور توں گزردا پئے، کتھائیں آدمی جوان تھیندا ہئے، کتھائیں آدمی جوانی دے دور کوں ختم کر کے ٻڈھیپے اچ داخل تھیندا پئے تے ٻڈھیپے دے بعد کہیں ٻئے عالَم اچ چلا ویندے۔ اے سلسلہ اتنا مسلسل تے متواتر ہے کہ اینکوں کتھائیں ٹھہراؤ نی۔ ایویں لڳدے کہ ہک چین گھمدی پئی ہے تے اوں چین دے کڑیاں کݙہیں ٻلپݨ دا روپ دھار گھندن، کݙہیں جوانی دے خدوخال اختیار کر گھندن، کݙہیں ٻڈھیپے اچ منتقل تھی ویندن تے کݙہیں اکھیاں توں اوڈھر تھی ویندن۔ چین ہک ہے کڑیاں وی ہک ہن لیکن ہر آن ہر لمحہ ہر کڑی ہک نویں رنگ تے روپ اچ جلوہ گر تھیندث پئے ہن۔ حضور قلندر بابا اولیاءؒ نے کتاب لوح و قلم اچ ہک جگہ ارشاد فرمایا کہ ہر لمحہ تے ہر آن ازل ہے۔ یعنی اللہ نے جیں طرح "کُن" فرمایا ہئی او کُن ٹیپ تھی ڳئے تے ٹیپ مسلسل چلدا پئے۔ اے ٹیپ شدہ آواز کائنات اچ مسلسل گونجدی پئی ہے۔ انسان جݙݨ ایں زمین تے وارِد تھیندے تاں اوندا مطلب اے ہے کہ جیہڑا ٻال ایں زمین تے پیدا تھیا، اے اللہ دے اوں عمل کا مظاہرہ ہے جیں عمل دے نتیجے اچ آدم کوں جنّت توں کڈھا ڳیا ہئی۔ ہر پیدا تھیوݨ والا ٻال آدم ہے، جے تک اوں بچے نے جنّت اچ اللہ دی نافرمانی نی کیتی اے ٻال زمین تے پیدا نی تھیا۔ اللہ تعالیٰ دا ارشاد ہے: "او ذات جیں نے تہاکوں تخلیق کیتا ہک نفس توں۔" (القرآن) ساݙے دانشور ہک نفس توں مراد آدم گھندن یعنی آدم، آدم توں پیدا تھیا تے آدم دی نسل ودھدی پئی ہے یا گھٹدی پئی ہے، سوال اے ہے کہ آدم نے جنّت اچ اللہ دی نافرمانی کیتی۔ اوں نافرمانی دی بنا تے آدم کوں جنّت اچوں کڈھا ڳیا۔ جنّت دی فضا جنّت دے ماحول تے جنّت نے آدم کوں رد کر ݙتا ایں واسطے کہ جنّت ہک اینجھا ماحول ہے جیندے اچ صرف او لوگ رہ سڳدن جیہڑے نافرمان نی۔ اگر اساں اے سمجھوں کہ ہݨ توں کروڑاں سال پہلے آدم نے جنّت اچ نافرمانی کیتی تے آدم کوں جنّت اچوں کڈھ ݙتا ڳیا تاں اے ڳال ٻہوں عجیب معلوم تھیندی ہے کہ کروڑاں سال پہلے آدم دی غلطی دا خمیازہ کروڑاں سال بعد پیدا تھیوݨ والی آدم دی اولاد بھڳتدی پئی ہے۔ غور کریجے تاں اے ڳال انصاف دے خلاف ہے۔ پریشان کُن ڳال ہے کہ ہک کروڑ سال پہلے ساݙے آباء و اجداد دے ݙاݙا پرݙاݙا تے انہاں دے ݙاݙے نے غلطی کیتی تے سزا اڄ پیدا تھیوݨ والے ٻال کوں ملدی پئی ہے یعنی ہک رستہ چلدے آدمی نے کہیں آدمی کوں پتھر مارا تے اوندا سر کھل ڳیا۔ اوندے ساتھ چلݨ والا آدمی جیندا اوں واقعے نال کوئی تعلق نی، اونکوں پکڑا ڳیا تے سزا ݙے ݙتی ڳئی۔ آدم زاد نسل ایں واسطے پریشان ہے کہ ایں نے حقائق توں دانستہ طور تے چشم پوشی کر گھدی ہے، جیہڑے حقائق اونکوں نافرمانی توں پہلے آدم دی حیثیت توں متعارف کرویندن۔ کائناتی تخلیقی عمل مسلسل جاری و ساری ہے، جیں طرح ساݙا پیؤ آدم جنّت اچ فرمانبردار بندے دی حیثیت نال رہندا ہئی تے نافرمانی دا ارتکاب کر کے جنّت کوں چھوڑ آیا۔ اونہی طرح آدم دا ہر پتر تے حوّا دی ہر دھی، زمین تے آوݨ توں پہلے جنّت اچ موجود ہے، اتھاں اپݨے پیؤ آدم دی نافرمانی دا مظاہرہ کریندے تے نتیجے اچ جنّت اونکوں ردّ کریندی پئی ہے تے او زمین تے پیدا تھیندا پیا ہے۔ ==اساں روشنی کھاندے ہیں== اساں جݙݨ بندے تے خالق دے درمیان تعلق دا تذکرہ کریندے ہیں تاں ساکوں ٻہوں زیادہ دوری محسوس تھیندی ہے۔ اے دوری ایں واسطے ہے کہ مادی زندگی دا دارومدار پابند حواس تے ہے۔ جݙݨ پابند حواس تے بندہ تفکر کریندے تاں اوندی سوچ وی پابند تے مقید رہندی ہے۔ پابند تے مقید سوچ دا تجزیہ کریجے تاں اے ڳال سامݨے آندی ہے کہ انسان دی زندگی دا محور مادیّت ہے۔ آدمی دے ذہن دا ہر عمل مادّے دے خول اچ بند ہے۔ مثلاً کھاوݨا پیوݨا، گھر بݨاوݨا، سردی گرمی توں بچاؤ کیتے لباس اختراع کرݨا، ہک خاندان اچ رہݨا ول اوں خاندان کوں چھوٹے چھوٹے خانداناں اچ تقسیم کر ݙیوݨا وغیرہ وغیرہ۔ لیکن انہاں سب عوامل کوں سامݨے رکھدے ہوئے اے ڳال وی اظہر مِن الشّمس ہے کہ آدمی مادی زندگی کوں اپݨے اتے کتنا مسلط کرے۔ بالآخر اونکوں مادی زندگی چھوڑنی پوندی ہے۔ آدمی دے اتے جݙݨ موت وارِد تھیوے تاں مادیّت توں اوندا تعلق ختم تھی ویندے۔ آدمی دا وجود جیندے سہارے آدمی ایں دنیا اچ زندگی کوں چلیندے تے جیندے اچ آدمی دے تمام دلچسپیاں مرکُوز رہندن، مٹی بݨ ویندے۔ ہک آدمی ساری ݙیہاڑ اچ جو کجھ کھاندا پیندا رہندے، انہاں اشیاء دا اگر ڈھائی یا ترئے کلو وزن فی ݙینھ متعیّن کر گھنیجے تاں ایں حساب نال آدمی دا جسم نی ودھدا۔ آدمی دا جسم اگر مادی غذاواں نال پرورش پیندے تے مادہ ہی اوندی زندگی کوں نشوونما ݙیندے تاں تریھ پینتریھ سال دی عمر اچ آدمی دا وزن کئی مݨ ہووݨا چاہیدا اے، جبکہ ایویں نہ تھیندا۔ پس ثابت تھیا کہ آدمی جو کجھ کھاندے او دراصل روشنیاں کھاندے یعنی جیں طرح آدمی دا مادی وجود یا گوشت پوست دا بݨا ہویا آدمی روشنیاں دے اتے زندہ ہے اونہی طرح کݨک اچ وی روشنیاں کم کریندے پئے ہن ۔ براہ راست طرز اچ ایں ڳال کوں ایں طرح اکھیسی کہ روشنی، روشنی کوں کھاندی پئی ہے۔ انسان دے اتے روشنیاں دا بݨا ہویا اصل انسان روشنیاں توں فیڈ (Feed) تھیندا پئے تے روشنیاں توں ہی انرجی (Energy) حاصل کریندا پئے۔ جیں طرح ہک آدمی مرݨ دے بعد مٹی دے ذرّات اچ تبدیل تھی ویندے اونہی طرح کݨک دا ہک داݨہ وی مٹی اچ تبدیل تھی ویندے لیکن کݨک دا داݨہ روشنیاں دے جیں تاݨے پیٹے تے قائم ہے او روشنیاں موجود رہندن۔ ایہا وجہ ہے کہ کئی ٹن خوراک کھاوݨ دے باوجود وی وزن کئی ٹن نی تھیندا۔ روشنی دی معیّن مقدار کہیں انسان، کہیں حیوان، کہیں درخت، کہیں پرندے تے کہیں گھر دے در و دیوار دی زندگی ہے۔ روشنیاں تے روشنی دے وصف کوں تلاش کرݨ کیتے پہلا سبق اِرتکاز توجہ ہے، اِرتکاز توجہ دا مطلب اے ہے کہ ذہن ہر طرفوں خالی تے یکسو تھی ونڄے۔ یکسوئی توں مراد دراصل بے خیال تھی ونڄݨا ہے۔ بے خیال تھیوݨا کوئی اینجھا عمل نی کہ جیندی تشریح دی ضرورت ہووے۔ ہر آدمی دے اتے چویھ گھنٹے اچ زیادہ نی تاں چند منٹ کیتے بے خیال تھیوݨ دی کیفیّت ضرور طاری تھیندی ہے۔ اوندا دماغ تمام وسوسیاں تے خیالات توں خالی تھی ویندے جیندے بارے اچ آکھا ویندے کہ دماغ بند یا ماؤف تھی ڳئے یا آکھا ویندے کہ دماغ خالی تھی ڳئے۔ چونکہ اساں یکسوئی، بے خیالی تے اِرتکاز توجہ دی ایں کیفیّت توں واقفیت نی رکھدے ایں واسطے اساں ایں حالت کوں بیماری سمجھدے ہیں۔ انسانی زندگی ہمہ وقت ہر آن ہر ݙینھ تے ہر شب ݙو رخاں تے چلدی پئی ہے۔ جے تک زندگی ݙو رخاں تے نی چلتی زندگی قائم نی رہندی۔ ہک رخ اچ آدمی ذہنی مرکزیّت توں دور ہوندے تے ٻئے رخ اچ آدمی ذہنی مرکزیّت توں قریب ہوندے۔ جݙݨ ذہنی مرکزیّت توں دور ہوندے اوندے اتے مادیّت دا غلبہ ہوندے تے جݙݨ کوئی آدمی ذہنی مرکزیّت توں قریب ہوندے، اوندے اتے روشنیاں دا غلبہ ہوندے۔ اے ݙوہیں رخ کٹھے سفر کریندے پئے ہن تے الڳ الڳ وی اپنا سفر جاری رکھے ہوئے ہن۔ کٹھے سفر جاری رکھݨ دا مطلب اے ہے کہ انسان مادی حواس دے اندر رہندے ہوئے وی روشنیاں دے حواس نال ہم رشتہ ہے تے روشنیاں دے حواس اچ رہندے ہوئے وی مادیّت نال ہم رشتہ ہے۔ الڳ الڳ سفر کرݨ توں منشاء اے ہے کہ آدمی دے اتے مادیّت غالب آ ویندی ہے یا اوندے اتے روشنی دا غلبہ تھی ویندے۔ جیہڑی زندگی اچ آدمی خالصتاً مادیّت اچ سفر کریندے او زندگی بیداری ہے تے جیہڑی زندگی اچ آدمی دے اتوں مادیّت دا غلبہ ترٹ ویندے اوں زندگی دا نام نندر ہے۔ انبیاء علیہم الصلوٰۃ والسلام دے تعلیمات اے ہن کہ آدم زاد کوں مادیّت دے غلبے توں آزاد کر کے روشنیاں دے اندر سفر کرݨ دی دعوت ݙتی ونڄے، ایں سفر کیتے پہلا قدم یا پہلا عمل مراقبہ ہے ، جیہڑا انسان کوں اوں رستے نال روشناس کریندے جیہڑا رستہ مادیّت دے غلبے توں آزاد ہے۔ مراقبے دے ذریعے آدمی اپݨے ارادے تے اختیار نال اپݨے اتے اینجھے کیفیات مرتّب کر گھندے جنہاں کیفیات اچ مادّے دا غلبہ نی ہوندا۔ مثلاً جݙݨ آدمی سمھدے تاں پہلی اسٹیج اے ہے کہ اکھیاں دے اتے ہلکا جیہا دباؤ محسوس تھیندے ول اے دباؤ خُمار بݨ ویندے۔ خُمار اچ ذرا جیہی گہرائی پیدا تھیندی ہے تاں حواس ترٹݨ لڳدن، جݙݨ حواس دی شکست و ریخت شروع تھیندی ہے تاں اکھیاں اچ پتلیاں دی حرکت ساکت تھی ویندی ہے تے اکھیاں اچ پتلیاں دی حرکت دا ساکت تھیوݨا ایں ڳال دی علامت ہے کہ انسان بیداری دے حواس توں نکل کے نندر دے حواس اچ منتقل تھی ڳیا ہے۔ ==تریجھی اکھ== ماضی، حال تے مستقبل بنیادی طور تے بیداری تے نندر ہن۔ جبکہ سمجھا اے ویندے کہ نندر زندگی نی۔ علوم ظاہر دے دانشور جݙݨ نندر تے خواب دی دنیا دا تذکرہ کریندن تاں خواب کوں ہک خیالی زندگی آکھ کے لنگھ ویندن جبکہ خواب تے بیداری دی زندگی الڳ الڳ نی۔ صرف حواس دی درجہ بندی ہے۔ بیداری دے حواس اچ اپݨے اتے پابندی محسوس کریندے ہیں تے خواب کے حواس اچ خود کوں پابندی توں آزاد ݙیکھدے ہیں۔ سفر ہک ہے فرق صرف پابندی تے آزادی دا ہے۔ مراقبہ انسان کوں حواس دے ݙوہاں رخاں نال متعارف کرویندے۔ متعارف تھیوݨ دا ہک طریقہ اے ہے کہ آدمی اعصابی تھکاوٹ دی وجہ توں ارادتاً پابندی دے حواس توں ہٹ کے اینجھے حواس اچ قدم رکھݨا چاہندے جتھاں پابندی نی۔ آدمی اعصابی تھکاوٹ دی وجہ توں جݙݨ سکون چاہندے تے دنیاوی آلام و مصائب تے رنج و غم توں نجات حاصل کرݨا چاہندے تاں طبیعت اونکوں اوں زندگی اچ گھن ویندی ہے جیں زندگی دا ناں نندر ہے۔ رات تے ݙینھ دے شعور اچ ردّ و بدل دا ہک طریقہ اے ہے کہ: ① آدمی اعصابی طور تے بے وس تھی کے سمھ ونڄے، تے ② ٻیا طریقہ اے ہے کہ آدمی اعصابی سکون دے نال اپݨے ارادے تے اختیار نال بیدار رہندے ہوئے نندر دے حواس اچ منتقل تھی ونڄے۔ جیں مناسبت نال نندر دے حواس بیداری اچ منتقل تھیندن اونہی مناسبت نال ماورائی حواس اچ ترقی شروع تھی ویندی ہے۔ آدمی سمھݨ کیتے لیٹدے تاں سب توں پہلے اوندے اعصاب دا کھنچاؤ نرمی تے خمار اچ منتقل تھیندے۔ اے خمار جݙݨ ذری گہرا تھیندے تاں اکھیاں اچ ہلکی جیہی کھٹک تھیندی ہے تے اکھیاں اچ پتلیاں دی حرکت بتدریج گھٹ تھی کے ساکت تھی ویندی ہے۔ خمار اچ جیویں ہی گہرائی واقع تھیندی ہے، آدمی غنودگی دے عالَم اچ چلا ویندے۔ غنودگی دا مطلب اے ہے کہ شعوری حواس، لاشعوری حواس اچ منتقل تھیوݨا شروع تھی ویندن۔ غنودگی جݙݨ اپݨے عروج کوں پہنچدی ہے یعنی شعوری حواس لاشعور اچ منتقل تھی ویندن تاں آدمی سمھ ویندے۔ اے زندگی دی روٹین تے مسلسل عمل ہے جیہڑا ہر ذی روح دی زندگی اچ جاری ہے۔ جیں طرح ہک آدمی محنت و مشقت، کم کاج، ذہنی انتشار تے اعصابی تھکاوٹ دی وجہ توں سمھݨ تے مجبور ہے اونہی طرح ٻکری، ٻلی، کبوتر، چیڑی، مچھی وی شعوری حواس توں منتقل تھی کے لاشعوری حواس اچ منتقل تھیوݨ تے مجبور ہن۔ بیداری دے بعد سمھݨ تے سمھݨ دے بعد بیدار تھیوݨ دا عمل ہر مخلوق اچ موجود ہے۔ آدم کوں اللہ کریم نے اپݨی صفات دا او علم عطا کیتے جیہڑا علم ٻئے مخلوقات کوں عطا نی کیتا ڳیا۔ اللہ تعالیٰ دی صفات دا علم سب دا سب غیبی انکشافات ہن۔ غیبی انکشافات توں مراد اے ہے کہ اللہ نے بندے دے اندر اینجھے صلاحیتاں منتقل کر ݙتن جنہاں صلاحیتاں کوں استعمال کر کے بندہ غیب دی دنیا اچ داخل تھی ویندے۔ اللہ چونکہ اے چاہندے کہ بندہ غیب دی دنیا اچ اللہ دی صناعی دا مشاہدہ کرے تے اللہ دی صفات دا عرفان حاصل کرے، ایں واسطے اے ضروری تھی ڳیا کہ بندے دے اندر اینجھے صلاحیتاں موجود ہووں جنہاں صلاحیتاں کوں بروئے کار گھنا کے خالقِ کائنات دا منشاء پورا تھیوے۔ پابند زندگی بیداری ہے تے آزاد زندگی نندڑ دی دنیا ہے۔ کوئی وی انسان مراقبے دے ذریعے ٻہوں آسانی دے نال خواب یا نندر دی دنیا اچ داخل تھی سڳدے۔ مراقبہ دراصل بیداری دے حواس اچ رہندے ہوئے خواب ݙیکھݨ اے یعنی ہک آدمی بیدار ہے جاڳدا پئے، شعوری حواس کم کریندے پئے ہن، زمین دے اردگرد موجود ماحول تے فضا توں متأثر وی تھیندا پئے تے خواب وی ݙیکھدا پئے۔ مثال: ہک شخص اپݨے جگری دوست کوں خط لکھدے۔ خط لکھݨ اچ اوندا دماغ وی کم کریندے، اوندا ہتھ وی چلدے، او جیں ماحول اچ موجود ہے اتھاں کھنڈے ہوئے آوازاں وی سݨدے۔ کوئی آدمی اگر ڳال کریندا پئے، اوں ڳال دا مفہوم وی اوندے ذہن اچ منتقل تھیندا پئے، کوئی اوندے توں سوال کریندے تاں او اوندا جواب وی ݙیندے۔ فضا اچ خُنکی ہے تاں سردی محسوس کریندے، گرمی ہے تاں گرمی کوں وی محسوس کریندے۔ اِنہاں سب ڳالہیں دے باوجود خط لکھدے تاں شعور اچ الفاظ دے معنی تے مفہوم وی منتقل تھیندے رہندن۔ مطلب اے تھیا کہ ہک آدمی اپݨے اندر لکے ہوئے کئی صلاحیتاں کوں بیک وقت استعمال کریندا پئے۔ بالکل اونہی طرح کوئی بندہ بیداری اچ رہندے ہوئے نندر تے خواب دے حواس کوں وی اپݨے اتے منعکس کر گھندے۔ اوندے اندر لاشمار صلاحیتاں متحرّک تھی ویندن۔ او بیدار زندگی اچ رہندے ہوئے بھرپور ماورائی حواس دے نال غیب دی دنیا اچ شب و روز گزریندے۔ ==مراقبے دے مدارج== غیب دی آزاد دنیا اچ شعوری سطح تے یا لاشعوری سطح تے سفر کرݨا مراقبہ ہے۔ قانون: سمھݨ توں پہلے آدمی دے اتے ترئے کیفیات وارِد تھیندن۔ پہلی کیفیّت تے سکون ہووݨا، ݙوجھی کیفیّت خمار تے تریجھی کیفیّت نندر ہے۔ جݙݨ کوئی آدمی بیدار رہندے ہوئے مراقبے دی زندگی کوں اپݨے کیتے مشعل راہ بݨیندے تاں اوندے اتے وی ابتدائی ترئے کیفیات وارِد تھیندن۔ ① پہلے اوندے اتے ہلکی جیہی نندر دا غلبہ تھیندے، ایں کیفیّت دا ناں غنود ہے یعنی سالک نے بیداری دے حواس اچ رہندے ہوئے کوئی اینجھی چیز جیہڑی عام آدمی کوں کھلی اکھ نال نظر نی آندی، ݙیکھݨ اچ ہک اینجھا پردہ حائل تھی ڳیا، جیں پردے نے اوں چیز کوں بھلا ݙتا۔ ② مسلسل مراقبہ کرݨ نال شعور دے اندر سکت پیدا تھی ویندی ہے تے بیداری دے حواس اچ بند اکھیاں نال ݙٹھے ہوئے چیزاں نسبتاً زیادہ یاد رہݨ لڳدن، لیکن ذہن دی رفتار اتنی زیادہ ہوندی ہے کہ انہاں ݙٹھے ہوئے چیزاں دا آپس اچ ربط قائم نی تھیندا۔ ہک طرف ذہن، زمین دی چیز ݙیکھدے، ٻئی طرف آسمان دی چیز ݙیکھدے، ایں کیفیّت دا اصطلاحی ناں "وُرود" ہے۔ ③ جݙݨ ݙٹھے ہوئے چیزاں زیادہ روشن تے واضح تھیوݨ لڳدن تے جیہڑے مناظر باطنی اکھ دے سامݨے آندن او یاد رہندن، لیکن مناظر دے پس منظر اچ جیہڑا مفہوم ہے او ذہن نشین نی تھیندا تے ݙیکھݨ دے بعد آدمی اپݨی عقل نال اوندے اچ معنی پہواوݨ دی کوشش کریندے۔ ایہے معنی صحیح وی ہوندن تے غلط وی ہوندن لیکن زیادہ تر اوندے اچ غلطی دا امکان ہے۔ ایں صلاحیت دا ناں مُکاشفہ ہے۔ مُکاشفے دی صورت اے ہے کہ آدمی عالم مراقبہ اچ جو چیزاں ݙیکھدے اوندا مفہوم وی ذہن نشین تھی ویندے۔ مُکاشفے دی کیفیّت مراقبے دے بغیر وی عمل اچ آ سڳدی ہے۔ آدمی اگر ارادی یا غیر ارادی طور تے یکسو تھی ونڄے تاں ٻہوں دور پرے دے ڳالہیں اوندے دماغ اچ آوݨ لڳدن لیکن ایں طرح دماغ دی اسکرین تے مناظر دی عکاسی شعور کیتے بار بݨدی ہے تے سالک اُوں بار کوں برداشت نی کریندا۔ عقلی تے شعوری طور تے او بے خبر تھی ویندے۔ رفتہ رفتہ اے کیفیّت اپݨے عروج تے پہنچ ویندی ہے۔ ④ جیویں جیویں مکاشفے دی صلاحیت طاقتور تھیندی ہے اونہی مناسبت نال شعوری سکت ودھدی رہندی ہے۔ لاشعوری اطلاعات تے تحریکات کوں قبول کریندے ہوئے شعور کوئی وزن محسوس نی کریندا۔ شعور جݙݨ ایں قابل تھی ویندے کہ او لاشعوری تحریکات کوں قبول کرݨ اچ دباؤ محسوس نہ کرے، دماغ دے اتے بے خبری طاری نہ تھیوے تے آدمی دے اعصاب بیدار زندگی دی طرح کم کریندے رہن تاں اے مکاشفے دے بعد دی ݙوجھی کیفیّت ہے۔ ایں کیفیّت دا ناں مشاہدہ ہے۔ مشاہدے توں مراد ہے کہ ہک آدمی زمین تے ٻیٹھے ہوئے زمین دے اتے موجود چیزاں وی ݙیکھدے، زمین دے اتے موجود اشیاء توں لطف اندوز وی تھیندے، اپݨی غذائی ضروریات وی پوری کریندے تے باطنی طور تے ماورائی دنیاواں دی سیر وی کریندے۔ مشاہدے دی اے کیفیّت آدمی کوں عالمِ اَعراف اچ گھن ویندی ہے۔ عالمِ اَعراف او عالَم ہے جتھاں دنیا دے واسی مرݨ دے بعد ونڄ وسدن۔ او ݙیکھدے کہ عالمِ اَعراف تے ایں دنیا اچ کوئی فرق نی۔ جیں طرح دنیا اچ کوئی فرد کھاندے پیندے، سمھدے جاڳدے، کھلدے روندے، غمگین تے خوش تھیندے، اوندے اندر محبت دا طوفان اٹھدے یا اوندے اندر نفرت دا لاوا اُبھر پوندے، جیں طرح کہیں بندے کوں دنیا اچ دوستاں دی ضرورت پیش آندی ہے تے او دوستاں دے کم آندے تے دوست اوندے کم آندن، جیں طرح اونکوں دنیا اچ سردی تے گرمی دے ضروریات پوری کرݨ کیتے وسائل دی احتیاج ہوندی ہے، اونہی طرح عالمِ اَعراف دی زندگی اچ او کھاندے پیندے، سمھدے جاڳدے تے زندگی دے ساری ضروریات پوری کریندے۔ اگر ایں عالَم رنگ و بو (عالمِ ناسُوت) اچ آدم کوں سر لکاوݨ دی ضرورت پیش آندی ہے تاں اوں عالَم اچ وی چھت دے تلے رہندے۔ جیں طرح ایں زمین تے مکانات تے بلڈنگاں ہن اوں ہی طرح عالمِ اَعراف اچ وی مکانات تے بلڈنگاں ہن۔ فرق صرف اے ہے کہ اتھاں وسائل حاصل کرݨ کیتے اجتماعی یا انفرادی تگ و دو نی کرݨی پوندی۔ عالمِ اَعراف دی دنیا اتنی خوبصورت ہے کہ اگر آدم زاد اونکوں ݙیکھ گھنے تاں ایں تنگ و تاریک مادی دنیا دی حیثیت اوندے سامݨے کجھ نی رہندی۔ جݙݨ کوئی بندہ عالم مشاہدہ اچ داخل تھیوݨ دے بعد عالمِ اَعراف دا نظارہ کر گھندے تاں اوندے اتوں کشش ثقل ترٹ ویندی ہے۔ کشش ثقل ترٹ ونڄݨ توں مراد اے نی کہ بندہ لطیف تھی کے ہوا اچ اݙ ویندے۔ کشش ثقل ترٹ ونڄݨ توں مراد اے ہے کہ اوندے اندر حرص و ہوس نہیں رہندی۔ مال و زر دی محبت توں آزاد تھی ویندے۔ مال و زر دی فراوانی نال جیہڑق کبر و نخوت تے شیطانیت پیدا تھیندی ہے ، اوندے توں آزاد تھی ویندے۔ اے حقیقت اوں بندے دا یقین بݨ ویندی ہے کہ بہرحال میکوں ایں دنیا توں اوں دنیا اچ منتقل تھیوݨا ہے۔ نوٹ: استدراجی علوم دی معراج مراقبے اچ غنود تے وُرود تک ہے۔ اے لوگ متواتر تے مسلسل مشقاں نال اپݨے اندر غنود تے وُرود دے صلاحیتاں کوں اتنا بیدار کر گھندن کہ انہاں کولوں ٻہوں سارے خرق ِعادات دا ظہور تھیوݨ لڳدا ہے۔ ==رفتار== جݙݨ کوئی مر ویندے تاں اوندا مفہوم اے گھدا ویندے کہ آدمی ختم تھی ڳئے۔ حالانکہ انتقال تھیوݨ دا مطلب ختم تھیوݨا نی بلکہ ہک عالَم توں ٻئے عالَم اچ منتقل تھی ونڄݨا ہے۔ یعنی آدمی گوشت پوست دے جسم کوں چھوڑ کے ٻئے عالَم اچ منتقل تھی ڳیا۔ لفظ مرݨ دا ترجمہ وی امر تھیوݨا ہے۔ ہݨ اساں ایویں آکھسوں کہ آدمی ایں عارضی زندگی کوں چھوڑ کے اینجھے عالَم اچ چلا ڳئے جتھاں اونکوں دنیا توں زیادہ طویل عمر تک رہݨے۔ روحانی طور تے مرݨا تے جسمانی طور تے مرݨا بظاہر ہکو جیہے ݙو حالتاں نظر آندن لیکن انہاں ݙو حالتاں اچ فرق ہے۔ ہک آدمی ایں جسم دی موجودگی اچ اپݨے ارادے تے اختیار دے نال جسم کوں چھوڑ کے مر ویندے تے ٻئی حالت اے ہے کہ آدمی ایں جسم کوں ایں طرح چھوڑ ݙیندے کہ ول ایں جسم دی اپݨی کوئی حیثیت باقی نی رہندی۔ مثال: جݙݨ اساں سمھ ویندے ہیں تاں خواب ݙیکھدے ہیں۔ خواب دی حالت اچ خود کوں ہزاراں میل دے فاصلے تے ݙیکھدے ہیں۔ اتھاں جیہڑی چیز کھاندے ہیں اوندا مزہ وی محسوس کریندے ہیں۔ اوں ملک دا جیہڑا موسم ہے اوندے اثرات کوں وی قبول کریندے ہیں۔ کہیں گرم ملک اچ رہݨ والا آدمی اے خواب ݙہکھدے کہ او برف پوش پہاڑ دی چوٹی تے کھڑا ہے، سردی توں اوندے ݙند وڄدے پئے ہن، اتنی زیادہ سردی محسوس تھیندی ہے کہ جݙݨ اوندی اکھ کھلدی ہے تاں سردی دے تمام اثرات اوندے تے غالب ہوندن تے اوندے اتے کپکپی طاری ہوندی ہے۔ ہر آدمی ہک ݙو یا زیادہ خواب اینجھے ضرور ݙیکھدے کہ اوندی ملاقات عزیزاں رشتے داراں نال تھیندی ہے۔ مرے ہوئے لوگاں دے روحاں نال ملاقات ایں ڳال دی نشاندہی ہے کہ آدمی عالمِ اَعراف اچ منتقل تھی ڳئے۔ روحانیت دا منشاء وی ایہو ہے کہ آدمی دے اندر او صلاحیت بیدار تھی ونڄے جیہڑی خواب اچ کم کریندی ہے۔ او صلاحیت متحرّک تھی ونڄے جیہڑی آدمی کوں زمان و مکان توں آزاد کر ݙیندی ہے۔ رسول کریم ﷺ دا ارشاد ہے: مُوتُوا قبلَ أن تمُوتُوا۔ (ترجمہ: مر ونڄو مرݨ توں پہلے)۔ ایندا مطلب اے ہے کہ عالمِ ناسُوت دی زندگی اچ رہندے ہوئے زمان و مکان (Time & Space) دی گرفت توں آزاد تھی کے اوں عالَم دا مشاہدہ کر گھدا ونڄے جتھاں عالمِ ناسُوت دی طرح زمانیّت تے مکانیّت دی پابندی نی۔ جیں ذہنی کیفیّت اچ انسان سمھدے۔ ① سمھݨ اچ سب توں پہلے جیہڑا عمل سرزد تھیندے او اے ہے کہ آدمی نہایت آرام و سکون دے نال بسترے تے لیٹ ویندے۔ ② آدمی ٻیا کم اے کریندے کہ ذہن تے دماغ کوں بیداری دے حواس توں ہٹا کے اُنہاں حواس اچ منتقل کر ݙیندے جنہاں حواس دا ناں نندر ہے۔ ③ تریجھا قدم اے چیندے کہ اکھیاں بند کر گھںدے۔ ④ چوتھا قدم اے ہے کہ او سمھ ویندے۔ آؤ! بیداری اچ سمھݨ دی مشق کریندے ہیں۔ ① پرسکون تھی کے آرام نال ٻیھ ونڄو۔ ② ذہن کوں تمام دنیاوی خیالات توں آزاد کر گھنو۔ ③ اکھیاں بند کر کے شعور توں لاشعور اچ داخل تھی ونڄو۔ ④ جیویں ہی شعور دی گرفت کمزور پوسی بند اکھیاں دے سامݨے لاشعور دا دروازہ آسی۔ اے دروازہ کھول کے اندر داخل تھی ونڄو۔ ہݨ تساں عالمِ اَعراف (ماورائی دنیا) اچ ہو، جیں طرح کوئی مسافر کہیں وݙے شہر اخ داخل تھیندے اونہی طرح تساں وی عالمِ اَعراف (ماورائی دنیا) دے ہک وݙے شہر اچ ہو، اتھاں وی تہاکوں آبادیاں نظر آندے پئے ہن۔ عالمِ ناسُوت (مادی دنیا) اچ روح گوشت پوست تے ہݙہاں نال ساݙا وجود بݨیندی ہے یعنی گوشت پوست تے ہݙیاں دا تاݨا پیٹا مٹی دے ذرّات توں بݨدے تے عالمِ اَعراف اچ روح جیہڑا گوشت پوست تے ہݙیاں دا لباس بݨیندی ہے اوندا تاݨا پیٹا روشنیاں دا ہوندے۔ مٹی اچ وزن ہوندے۔ مٹی کشش ثقل دا ݙوجھا ناں ہے ایں واسطے آدمی ایں زمین تے خود کوں پابند ݙیکھدے۔ عالمِ اَعراف اچ چونکہ جسم روشنیاں دے تاݨے پیٹے نال بݨا ہویا ہے ایں واسطے آدمی خود کوں پابند تے مجبور نی ݙیکھدا۔ پابند دنیا اچ سفر کرݨ کیتے پابند وسائل دی ضرورت پیش آندی ہے۔ رفتار تیز یا گھٹ تھی سڳدی ہے لیکن وسائل توں چھٹکارا نی ملدا۔ ہک گھنٹے اچ پیدل ترئے میل دا سفر طے تھیندے ایہو سفر سائیکل تے سوار تھی کے کریجے تاں چار پنج میل فی گھنٹہ تھی ویندے۔ موٹر کار اچ ٻیھ کے سٹھ ستر تے اسی میل تھی ویندے۔ ہوائی جہاز اچ ٻیھ کے ہزاراں میل دا سفر طے تھی ویندے۔ جیں طرح رفتار دی تیزی اپݨی جگہ مُملّ ہے اونہی طرح وسائل دی محتاجی وی مُملّو ہے۔ بندہ ایں واسطے محتاج ہے کہ اوندا جسم مٹی دا بݨا ہویا ہے تے جتنے وسائل ہن او وی مٹی نال بݨے ہوئے ہن۔ سائیکل، مٹی دے علاوہ کجھ نی ایں واسطے کہ سائیکل دے اندر جتنے کَل پرزے ہن او سب لوہے نال مرکب ہن تے لوہا مٹی ہے۔ مٹی کوں کٹھالی اچ پکایا ویندے تاں مٹی دے مخصوص ذرّات سیال بݨ کے لوہا بݨ ویندن۔ جہاز اچ جتنے کَل پرزے ہن او وی مٹی ہن۔ دنیا دے کہیں خطے تے کوئی وی دھات ہووے اوندا بنیادی مسالہ یا خام مال (Raw Material) مٹی ہے۔ مٹی اپݨی شکل بدلدی رہندی ہے۔ مٹی دے ذرّات کتھائیں آدمی بݨ ویندن کتھائیں سائیکل بݨ ویندن، کتھائیں موٹر سائیکل بݨ ویندن کتھائیں ہوائی جہاز بݨ ویندن تے ایہے مٹی دے ذرّات خوبصورت درخت بݨ ویندن۔ ہک چھوٹے توں چھوٹا ذرہ کݙہیں وائرس بݨ ویندے۔ کݙہیں کویلہی بݨ ویندے تے کݙہیں ہاتھی بݨ ویندے۔ اے ذرّات اللہ کریم دی صناعی تے قدرت دے واضح نشانیاں ہن۔ ایں صناعی دے بارے اچ اللہ کریم نے ارشاد فرمایا ہے کہ: "ساݙے نشانیاں تے غور کرو۔" تے او لوگ قابل ستائش ہن تے منزل رسیدہ ہن تے اللہ کیتے پسندیدہ ہن جیہڑے اللہ دے نشانیاں تے غور کریندن۔ مٹی کوں گوند بݨا کے ہر شکل بݨائی ونڄ سڳدی ہے۔ مٹی دے گارے نال تساں چیڑی وی بݨا سڳدے ہو، مٹی دے گارے نال تساں عمارت وی کھڑی کر سڳدے ہو، مٹی دے گارے نال تساں انسانی پتلا وی بݨا سڳدے ہو تے مٹی نال تساں وݙی توں وݙی تخلیق وی عمل اچ گھنا سڳدے ہو۔ علم حاصل کرݨ دے ݙو طرزاں ہن۔ ہک طرز اے ہے کہ تساں زمان و مکاں اچ بند تھی کے وسائل دا کھوج لاؤ تے وسائل اچ تفکر کرو۔ تفکر جتنا زیادہ گہرا ہوندے اونہی مناسبت نال صلاحیتاں بیدار تے متحرّک تھی ویندن۔ ==تقاضے کتھاں بݨدن== اکھ جو کجھ ݙیکھدی ہے اوندا تانا بانا اُنہاں اجزاء تے مشتمل ہے۔ جنہاں نال خود اکھ بݨدی ہے۔ اکھ دا ݙیکھݨا ہک صفَت ہے جینکوں جتنا زیادہ صاف تے شفاف کر گھدا ونڄے اونہی مناسبت نال اکھ کہیں چیز کوں واضح تے روشن ݙیکھدی ہے۔ صحت مند اکھ جتنے عکس قبول کریندی ہے، انہاں دے خدوخال زیادہ واضح ہوندن۔ بیمار اکھ جتنے عکس قبول کر کے دماغ دی سکرین تے سٹیندی ہے، بیماری دی مناسبت نال اونہی قدر عکس دھندلا تے غیر واضح ہوندے۔ اکھ دی ہک بیماری اے ہے کہ اکھ دے اندر موجود لینس (جیں لینس دے اتے عکس کوں قبول کرݨ دا دارومدار ہے) اگر ناکارہ تھی ونڄے تاں اکھ عکس کوں قبول نی کریندی۔ کیمرہ کتنا ہی اچھا تے قیمتی ہووے اگر اوندے اندر لگا ہویا لینس خراب ہے تاں تصویر اچھی نی بݨدی۔ انسانی جسم ݙو ہن۔ ① انسان دا ہک جسم اینجھا ہے جیندے اندر جگہ جگہ خراشاں پئے ہوئے ہن۔ ہر عضو ترٹا ہویا ہے ، ہر جوڑ تے پٹیاں ٻدھے ہوئے ہن۔ اینجھا جسم ناکارہ، بدصورت تے بدہئیت ہوندے۔ ② انسانی جسم دی طرح انسان دے اتے ہک ٻیا جسم ہے جیہڑا گوشت پوست دے جسم دے اتے روشن تے لطیف جسم ہے۔ اوں جسم دے ٻہوں سارے ناں ہن، بے شمار ناواں اچ ݙو ناں زیادہ مشہور ہن، ہک جسمِ مثالی، ٻیا نسمہ (Aura)۔ انسانی گوشت پوست دے جسم دا دارومدار نسمہ (Aura) دے اتے ہے۔ نسمہ (Aura) اگر صحت مند ہے تاں گوشت پوست دا جسم وی صحت مند ہے۔ ایویں سمجھو کہ جیں طرح گوشت دے جسم اچ ݙو لینس فٹ ہن جنہاں دے ذریعے مادی دنیا اچ موجود تمام چیزاں دا عکس دماغ دی اسکرین تے منتقل تھی کے ڈسپلے تھیندے اونہی طرح جسمِ مثالی دے اندر جو کجھ موجود ہے اوندا تمام تر اثر گوشت پوست دے جسم تے مرتّب تھیندے۔ روشنیاں نال بݨا ہویا اے جسم صرف انسان کیتے مخصوص نی بلکہ زمین دے اتے جتنی مخلوق موجود ہے سب ہی اوں روشنیاں دے جسم (Aura) دی ذَیلی تخلیق ہن۔ ایں ڳال کوں ذرا تفصیل نال بیان کریجے تاں ایویں آکھا ویسی کہ انسانی زندگی اچ جتنے تقاضے موجود ہن، اے تقاضے گوشت دے جسم اچ پیدا نی تھیندے، جسمِ مثالی اچ پیدا تھیندن تے اتھوں منتقل تھی کے گوشت پوست دے جسم تے ظاہر تھیندن۔ اگر کوئی آدمی روٹی کھاندے تاں بظاہر اساں ݙیکھدے ہیں کہ گوشت پوست دا آدمی روٹی کھاندا پئے لیکن ایویں نی، جے تک جسمِ مثالی دے اندر بکھ دا تقاضہ پیدا نہ تھیسی تے جسمِ مثالی گوشت پوست دے جسم کوں بکھ یا تریھ دا عکس منتقل نہ کریسی، آدمی روٹی نی کھا سڳدا۔ اے کوئی اینجھی ڳال نی جیہڑی سمجھ اچ نہ آوے۔ ذرا جیہے تفکر نال اے ڳال سمجھ اچ آ ویندی ہے۔ جسمِ مثالی دے ٻہوں سارے پرت ہن۔ جݙݨ اساں خواب دے حواس اچ دنیا بھر دی سیر کریندے ہیں تے تمام او اعمال و اشغال ساݙے توں سرزد تھیندن جیہڑے اساں گوشت پوست دے جسم دے نال کریندے ہیں تاں اے جسمِ مثالی دی او حرکت ہے جیہڑی گوشت پوست دے جسم کوں میڈیم بݨائے بغیر کریندے۔ جسمِ مثالی دی حرکات و سکنات دے تأثرات ہکو جیہے ہوندن۔ تمام آسمانی صحائف نے خواباں کوں مستقبل بینی دا ہک روشن ذریعہ ݙسیا ہے۔ مستقبل بینی توں مراد ٹائم اسپیس توں ماوراء اوں عالَم اچ ݙیکھ گھنݨا ہے جیہڑا عالَم ساݙء مادی اکھیاں دے سامݨے نی۔ روشنی دا جسم (Aura) اگر مٹی دے ذرّات توں اپݨا رشتہ منقطع کر گھنے تاں اے ذرّات فنا تھی ویندن۔ صاحب مراقبہ جݙݨ پہلی سیڑھی توں قدم چا کے ݙوجھی سیڑھی تے رکھدے تاں اوندے سامݨے جسمِ مثالی آ ویندے تے اوندے اندر یقین دا او پیٹرن کھل ویندے جیہڑا ڄاݨدے کہ مٹی دے ذرّات نال بݨے ہوئے گوشت پوست دی حیثیت محض عارضی تے فانی ہے۔ او ڄاݨ گھندے کہ مرݨ والے آدمی دے جسم دے اتے جیہڑا روشنیاں دا جسم ہے اوں نے عارضی مادی جسم توں رشتہ منقطع کر گھدے یعنی مرݨ توں مراد اے ہے کہ مٹی دے ذرّات نال بݨے ہوئے گوشت پوست دے آدمی دے اتوں روشنیاں دا جسم ایں عالَمِ آب و گل توں رشتہ منقطع کر کے اوں عالَمِ رنگ و نور اچ منتقل تھی ڳیا ہے۔ ==جنت تے دوزخ دے طبقات== اللہ کریم نے اپݨے محبوب ﷺ کوں فرمایا کہ اے لوگ تساں کولوں روح دے بارے اچ سوال کریندن۔ آپ ﷺ آکھ ݙیو کہ روح میݙے رب دے امر توں ہے تے جو کجھ تہاکوں علم ݙتا ڳیا ہے او قلیل ہے یعنی روح دا علم تاں ݙتا ڳئے لیکن اللہ دے علم دے مقابلے اچ اوندی حیثیت قلیل ہے۔ اتھاں ہک نقطہ زیر بحث آندے۔ اللہ خود ماوراء ہے اللہ دا علم لامحدود، لاتغیّر، لامُتناہی تے ماوراء الماوراء ہے۔ لامُتناہی علم دا قلیل توں قلیل جزو وی لاتناہیت دے دائرے اچ آندے۔ اِیں واسطے اُونکوں وی تے لامُتناہی دے قلیل جزو کوں وی لامُتناہی علم ہی آکھا ویسی۔ ایں آیت مبارکہ دا اے مفہوم ہرگز نی کہ روح دا علم نی ݙتا ڳیا۔ رسول اللہ ﷺ دے نائب اولیاء اللہ کوں وی اے علم منتقل تھیا ہے۔ اے علم کینکوں کیں قدر منتقل تھیا ہے ایندے بارے اچ کجھ نی اکھیج سڳدا۔ بہرحال لامُتناہی علم دا چھوٹے توں چھوٹا جزو وی لامُتناہی ہوندے۔ روحانی نقطہ نظر نال زندگی تے موت دی تشریح کریجے تاں اے آکھا ویسی کہ روح دے بݨائے ہوئے جسمِ مثالی نے مٹی دے جسم کوں ایں طرح چھوڑ ݙتا کہ مٹی دے جسم توں اپݨا رشتہ کلیتاً تروڑ گھدا تے ایں ناسوتی عالم دے تقریباً ݙو سو میل اتے دی فضا اچ بکھرے ہوئے روشنیاں نال ہک ٻیا جسم تخلیق کر گھدا۔ ناسوتی فضا توں ݙو سو میل اتے فضا اچ جیہڑا عالَم موجود ہے اوں عالَم کوں عالمِ اَعراف آکھا ویندے۔ ایہو او عالمِ اَعراف ہے جتھاں آدم توں گھن کے ہݨ تک تے قیامت تک لوگ مرݨ دے بعد منتقل تھیندے پئے ہن تے تھیندے رہسن۔ جسمِ مثالی کوں روح جیں طرح ہر وقت تے ہر آن متحرّک رکھدی ہے اوں طرح عالمِ اَعراف اچ وی روشنیاں دا جسم ہر وقت اور ہر آن متحرّک رہندے۔ عالمِ اَعراف دے بعد ہک ٻیا عالَم ہے، اوں عالَم اچ وی جسم متحرّک رہندے۔ اوں عالَم کوں "عالَمِ حشر و نشر" آہدن۔ عالَمِ حشر و نشر دی فضا عالمِ ناسُوت تے عالمِ اَعراف توں یکسر مختلف ہے۔ اتھاں روشنیاں دا ہالہ عالمِ اَعراف توں زیادہ طاقتور ہے۔ عالَمِ حشر و نشر اچ ذہنی رفتار اتنی زیادہ تھی ویندی ہے کہ جسمِ مثالی دی ریکارڈ کیتء ہوئی زندگی سامݨے آ ویندی ہے۔ عالَمِ حشر و نشر دے بعد عالَمِ یَومُ المیزان ہے۔ عالَمِ یَومُ المیزان اچ روشنیاں دے بݨے ہوئے اجسام دے اتے نور دا ہالہ بݨ ویندے ایہو او نور ہے جیں نور نال کوئی بندہ اللہ کریم دا دیدار کر سڳدے۔ لَّا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ۔ (سورۃ الانعام – آیت نمبر 103)، ترجمہ: "کوئی اکھ ادراک نی کر سڳدی، اللہ خود ادراک بݨ ویندے۔" جݙݨ کوئی بندہ اللہ دے ادراک نال ݙیکھدے تاں اوندی نظر عالَمِ یَومُ المیزان تے پوندی ہے۔ عالَمِ یَوم المیزان دے بعد جنّت یا دوزخ دے عالمین ہن۔ جنّت دے وی ٻہوں سارے طبقات ہن تے دوزخ دے وی ٻہوں سارے طبقات ہن۔ جنّت تے دوزخ دا تذکرہ ایں ڳال دی شہادت ہے کہ آدمی دوزخ اچ تکلیف محسوس کریسی تے جنّت اچ آرام و آسائش نال لطف اندوز تھیسی۔ اگر اے سمجھ گھنیجے کہ اے لطف و آسائش تے آرام روح کوں حاصل تھیںدے تے اوں آرام توں روح فائدے چیندی ہے تاں ول اے وی آکھݨا پوسی کہ دوزخ دا عذاب وی روح دے اتے ہوندے تے اے ڳال کہیں وی طرح صحیح نی کیونکہ روح فی الواقع اللہ دا ہک حصّہ ہے، اینجھا حصّہ جیہڑا لاتجزاء ہے۔ اینجھا جیہڑا لامُتناہی ہے تے جیہڑا ماوراء الماوراء ہے۔ روح نقش و نگار اچ محدود نی۔ روح اے ڄاݨدی ہے کہ خالقِ کائنات دی مشیئت کیا ہے۔ خالقِ کائنات دی مشیئت تے منشاء دے مطابق خود کوں نویں نویں لباساں اچ ظاہر کریندی ہے تے ہر لباس کوں اوندی موجودگی تے اوندی انا نال مطلع کرینفی رہندی ہے۔ ایہا او اطلاع (Information) ہے جیندے اندر معانی پہواوݨا "اختیار" ہے۔ سزا ہووے یا جزا ݙوہاں دا تعلق اطلاع (Information) نال ہے تے اطلاع دا نزول روح دے تخلیق کردہ جسم تے تھیندے۔ روح جزا و سزا تکلیف و راحت توں مبرأ ہے۔ ==ایں کونے توں اوں کونے تک== جے تک ساکوں کہیں چیز دا علم حاصل نی ہوندا اساں اوں چیز توں واقف نہیں تھیندے تے علم کیتے ضروری ہے کہ اوندا کوئی منبع (Source) ہووے تے اے وی ضروری ہے کہ اوں Source توں حاصل شدہ علوم کیتے اینجھی ایجنسی موجود ہووے جتھاں علم ذخیرہ ہووے۔ اوندے بعد اے ضروری ہے کہ کوئی اینجھی ایجنسی موجود ہووے جیہڑی اوندے اندر معانی پہوا سڳے تے آخری حد اچ ہک ٻئی اینجھی ایجنسی دا موجود ہووݨا لازم ہے جیندے اتے علم دا مظاہرہ تھیوے۔ مثال: آدمی کوں بکھ لڳی یعنی اونکوں اے اطلاع ملی کہ ہݨ جسم کوں کجھ کھاوݨ دی ضرورت ہے۔ جیں ایجنسی نے اے اطلاع قبول کیتی اوں نے اوں علم دے اندر معنی پہوائے او اے کہ روٹی کھاوݨی چاہیدی اے۔ پھل کھاوݨے چاہیدن وغیرہ وغیرہ تے ایں اطلاع کوں جسمِ مثالی نے قبول کر کے مظاہرہ کیتا تے آدمی نے اے محسوس کیتا کہ اوں نے روٹی کھا گھدی ہے۔ جتھاں تک جسمانی تقاضے پورے کرݨ دا تعلق ہے او عالمِ ناسُوت ہووے، عالمِ اَعراف ہووے یا عالمِ جنّت و دوزخ ہووے، ہک ہی طرح دے تقاضے پورے تھیندن۔ جنّت ایں واسطے جنّت ہے کہ اتھاں کھیر تے ماکھی دے نہراں ہن۔ جنّت اچ پھل ہن تے آدمی دی آسائش تے آرام کیتے بے شمار وسائل مہیا ہن۔ دوزخ ایں واسطے دوزخ ہے کہ اتھاں اینجھے حالات اچ آدمی زندگی گزریندے جنہاں حالات دی علمی حیثیت تکلیف ہے۔ کھاݨا جنّت اچ وی میسر ہے تے کھاݨا دوزخ اچ وی میسر ہے۔ جنّت دا کھاݨا کھیر، شہد، پھل ہن۔ دوزخ دا کھاݨا اینجھے غذاواں ہن جنہاں نال آدمی دے اندر کراہت پیدا تھیندی ہے۔ قانون: کھاوݨ دا علم ݙوہاں جگہ موجود ہے۔ کھاوݨ دے اسباب تے سامان وی ݙوہاں جگہ موجود ہن لیکن ݙوہاں جگہ معنویت الڳ الڳ ہے۔ جنّت دا کھاݨا ایں واسطے اچھا ہے کہ اوندے اچ معنویت اچھی ہے۔ دوزخ دا کھاݨا ایں واسطے اچھا نی کہ اوندے اندر پشیمانی، تکلیف تے آہ و بکا ہے۔ مختصر طور تے ایں ڳال کوں ایں طرح آکھا ویسی کہ اے ساری کائنات دراصل علم ہے تے علم دے طرزاں اے ہن کہ اوندے اچ معنی پہوائے ویندن۔ جسمِ مثالی ہک اینجھی ایجنسی ہے جیہڑی علم اچ معنی پہویندی ہے۔ جݙݨ آدمی عالمِ ارواح توں نزول کر کے ایں دنیا اچ آندے تاں جسمِ مثالی ایں عالَم دے اندر اینجھے معنی تے مفہوم اخذ کریندے جیندے اچ آدمی قید ہے، بند ہے۔ ہر ہر قدم قید و بند اچ جکڑا ہویا ہے۔ جسمِ مثالی جݙݨ عالمِ ناسُوت توں باالفاظ دیگر ایں گوشت دے جسم نال اپݨا رشتہ منقطع کر کے ٻئے عالَم اچ ویندے تے اتھوں دی فضا تے ماحول نال اپݨے کیتے ہک نواں لباس بݨیندے تاں اوندے معنی تے مفہوم بدل ویندن۔ اوں عالَم دے معنی تے مفہوم اچ ٹائم تے اسپیس اتنا مختصر تھی ویندے کہ تقریباً اوندی نفی تھی ویندی ہے لیکن ٹائم اسپیس کلیتاً ختم نی تھیندا۔ ایویں ایں واسطے نی تھیندا کہ عالمِ ناسُوت دی طرح اَعراف اچ وی ایہا زمین ہے تے عالمِ ناسُوت دی طرح عالمِ اَعراف اچ وی گھر ہن۔ اتھاں آدمی کھاݨا وی کھاندے، پاݨی وی پیندے، چلدا پھردا ہے، اپݨے عزیز و اقربا نال ملاقات کریندے، خوش تھیندے تے روندا وی ہے۔ خوش تھیوݨا یا غمگین تھیوݨا، گھراں اچ رہݨا، چلݨا پھرݨا، دھپ دی تپش محسوس کرݨا تے موسم دے رد و بدل اچ زندگی گزارݨا، ٹائم اسپیس دے حدود دی نفی نہیں کریندا البتہ انسانی زندگی دی رفتار اچ اضافہ تھی ویندے۔ '''مثال:''' ہک آدمی کراچی اچ مر ڳیا، اوندے عزیز و اقربا دہلی اچ ہن۔ عالمِ اَعراف اچ رہݨ والا کوئی بندہ جݙݨ اپݨے عزیزاں نال ملݨ دہلی ویسی تاں ٹائم اسپیس مختصر تھی کے ݙو قدم بݨ ویسی مگر قدم موجود ہن، زمین موجود ہے لہٰذا ٹائم اسپیس وی موجود ہے۔ جیویں جیویں آدمی اِیں عالَم توں اُوں عالَم اچ تے ٻئے عالمین اچ منتقل تھیندا رہندے، اوندی رفتار ودھدی رہندی ہے تے ہک وقت ایسا آ ویندے کہ اوندا ہک قدم عالمِ ناسُوت اچ ہوندے تے ٻیا قدم عرش معلیٰ تے ہوندے۔ علم ساکوں اے ݙسیندے کہ اگر بندہ پابند تے مجبور تھی کے ہک گھنٹے اچ ترئے میل دا فاصلہ طے کرݨا چاہے تاں اوندی رفتار گھٹ تھی ویندی ہے تے اگر آدمی آزاد تے خود مختار تھی کے فاصلے دی نفی کر ݙیوے تاں ہک قدم دے بعد اوندا ٻیا قدم آسمان تے پوندے۔ زمین تے ٻیٹھے ہوئے ہک آدمی نے ارادہ کیتا کہ میں عرش معلیٰ تے اللہ کریم دے حضور سجدہ ریز ہاں تاں اوں ارادے دے نال اوندے سامݨے اے ڳال مشاہدہ بݨ ویندی ہے کہ اللہ اپݨی صفات حمیدہ دے نال عرش تے متمکن ہے تے بندہ اوندے سامݨے سربسجود ہے۔ اے اکھݨا کہ انسان اسماناں دی سیر نی کر سڳدا یا اللہ دے حضور سجدہ ریز نی تھی سڳدا یا اے آکھݨا کہ کوئی بندہ اللہ کوں نی ݙیکھ سڳدا، اتنی وݙی جہالت تے اتنا وڋا ظلم ہے کہ جیندے سامݨے کوئی وݙی جہالت تے کوئی ظلم نی ٹھہردا۔ کیں قدر مضحکہ خیز ڳال ہے کہ انسان بلا کہیں فاصلے دے روشنی دے دوش تے امریکہ توں کراچی منتقل تھی ویندے۔ او امریکہ اچ ڳال کریندے اساں ٹی وی تے اونکوں سݨدے ہیں تے ݙیکھدے ہیں مگر روشنیاں دے جسم نال آسماناں دی رفعت کوں نی چھو سڳدا۔ کوئی بندہ اگر اپݨے اندر اوں صلاحیت توں واقف تھی ونڄے جیں صلاحیت نے ٹی وی ایجاد کر گھدے تاں اوندے کیتے کیہڑی طرح اے ممکن نی کہ او ایں کونے توں اوں کونے تے اِیں عالَم توں اُوں عالَم اچ اپݨے ارادے تے اختیار نال منتقل نہ تھی ونڄے۔ پہلے جیہڑے ڳالہیں جادو تے طلسمات دے ناں نال مشہور ہن تے جنہاں کوں ساݙے دانشور کرامات آہدے ہن، اڄ اوہے سب چیزاں ساݙے اکھیاں دے سامݨے سائنسی ایجادات دی شکل اچ ہن۔ آدمی کیں قدر عجیب ہے، ہک طرف اتنا بے وس تے مجبور ہے کہ سو قدم دی آواز نی سݨ سڳدا تے ٻئی طرف اتنا آزاد ہے کہ اپݨے ہی ایجادات دے ذریعے ہزاراں میل دی آواز سݨ گھندے، ہزاراں میل دور ٹی وی اسکرین تے خود کوں ظاہر کر ݙیندے۔ ==قلیل علم== اللہ او ہے جیہڑا ہر چیز تے محیط ہے۔ جو کجھ اساں کریندے ہیں اللہ اونکوں ݙیکھدے تے جو کجھ اساں لکیندے ہیں اللہ او ڄاݨدے۔ اگر اساں ک ہوؤں تاں ݙوجھا اللہ ہے۔ اگر اساں ݙو ہوؤں تاں تریجھا اللہ ہے۔ اللہ ہی ابتدا ہے، اللہ ہی انتہا ہے۔ انہاں حقائق دے پیش نظر اللہ دا علم لامحدود تے لامُتناہی ہے۔ اللہ کریم نے جݙݨ کائنات بݨاوݨ دا ارادہ کیتا تاں فرمایا "کن" تے کائنات وجود اچ آ ڳئی۔ ایں ڳال کوں آسان الفاظ اچ ایں طرح آکھا ویسی کہ کائنات دراصل اللہ دا علم ہے جیندا مظاہرہ وی علم دی صورت اچ تھیا ہے۔ اللہ دے علم نے ہی کائنات دے خدوخال دا رنگ و روپ اختیار کیتے ایں واسطے پوری کائنات علم دے علاوہ کجھ نی۔ سمندر دے پاݨی دا ہک قطرہ وی بہرحال پاݨی ہے۔ سمندر وچوں گھدے ہوئے ہک قطرہ آب کوں پاݨی دے علاوہ کوئی ٻیا ناں نی ݙیویج سڳدا کیونکہ پوری کائنات اللہ دے علم دا مظاہرہ ہے۔ ایں واسطے کائنات دی حقیقت کوں کائنات دی بنیاد تے کائنات دی ہیئت وی علم ہے۔ جݙݨ اساں عالمِ ناسُوت دی قید و بند دی زندگی دا تجزیہ کریندے ہیں تاں اے ڳال پوری طرح واضح تھی ویندی ہے کہ پوری زندگی علم ہے تے علم اوں وقت علم ہے جݙݨ اوندے اندر معانی تے مفہوم ہوون۔ کائناتی نظام اچ غور کرݨ نال عجیب قسم دی پریشانی تھیندی ہے کہ اللہ نے اے کیا نظام قائم کیتے۔ مثلاً اے کہ کوئی آدمی کھادے پیتے بغیر زندہ نہیں رہ سڳدا۔ ہر آدمی سمھݨ تے مجبور ہے، اتنے بندشاں ہن کہ جنہاں دا کوئی شمار نی۔ علم دا اے مفہوم، اللہ دے ذہن اچ جو علم ہے، اُوندے وقوف توں الڳ ہے۔ اللہ نے آدم کوں فرمایا: "اے آدم! توں تے تیݙی بیوی جنّت اچ رہو تے خوش تھی کے کھاؤ جتھوں دل چاہے۔" (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 35) جنّت ہک ایسی وستی ہے کہ جیندی حدود دا تعین نہیں کریج سڳدا یعنی اوندی حدود لامُتناہی ہے۔ اللہ دا ارشاد ہے ، "خوش تھی کے کھاؤ جتھوں دل چاہے"، اے ظاہر کریندے کہ آدم کوں اللہ نے لامحدود جنّت دے رقبے تے تصرّف عطا کر ݙتا ہئی۔ بالفاظ دیگر ساݙے پیؤ آدم، جنّت دے لامحدود رقبے دے بلا شرکت غیرے مالک ہن۔ نال ہی اللہ کریم نے اے فرمایا: "اوں درخت دے قریب نی ونڄݨا تے اگر تساں ساݙے ایں حکم تے عمل نہ کیتا تاں تساں اپݨے اتے ظلم کریسو۔" (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 35)۔ جنّت لامحدود رقبہ ہے تے اوندے اچ لاتعداد تے لاشمار درخت ہن۔ ہک مخصوص درخت دی طرف اشارہ کر کے آدم کوں ہدایت کیتی ڳئی کہ اوں درخت دے قریب نی ونڄݨا۔ آدم توں نافرمانی سرزد تھئی تے اوں نافرمانی دے جرم اچ جنّت دے فضاواں نے آدم کوں ردّ کر ݙتا تے آدم جیہڑی سرزمین دا بلاشرکتِ غیرے مالک ہئی او زمین اوندے چھک گھدی ڳئی۔ اوں واقعے دا نقشہ کجھ ایں طرح بݨدے کہ ہک وسیع و عریض باغ ہے۔ باغ دے پُھل، پّھل، پودیاں، نہراں، آبشاراں، محلّات وغیرہ تے آدمی کوں پورا پورا تصرّف ہے۔ صرف باغ دا ہک حصّہ ایسا ہے کہ تصرّف تاں حاصل ہے لیکن اوں تصرّف دے اختیار کوں استعمال کرݨ توں منع کیتا ڳیا ہے۔ جے تک آدم نے نافرمانی دا ارتکاب نہ کیتا، آدم کیتے جنّت دا وسیع رقبہ زمان و مکان(Time&Space) توں آزاد رہیا تے جݙݨ آدم توں نافرمانی سرزد تھی ڳئی تاں آدم دے اندر ٹائم اسپیس دے حد بندیاں منتقل تھی ڳئے۔ اوں درخت دے بارے اچ ٻہوں سارے ڳالہیں کیتے ویندن۔ کوئی آہدے کہ کݨک دا درخت ہئی، کوئی آہدے سیب دا درخت ہئی۔ کہیں مسلک دے لوگ آہدن کہ انگور دا درخت ہئی۔ مختلف لوگ مختلف ڳالہیں آکھدن لیکن آسمانی کتاباں اچ اوندا کوئی ناں نی آیا۔ روحانی نقطہ نظر نال جݙݨ لاشعوری وارِدات و کیفیات نال اوں درخت دا مشاہدہ کیتا ویندے تاں دراصل اے ہک طرزِ فکر دا سمبل (Symbol) ہے۔ تھیندا اے پئے کہ جو کجھ جنّت اچ موجود ہے او در و بست آدمی دے ارادے دے تابع ہے۔ آدمی دا دل چاہا کہ او سیب کھاوے، جنّت اچ سیب دے درخت وی ہن، اوندے تے سیب وی لڳے ہوئے ہن لیکن سیب دا تروڑݨا اتھاں زیربحث نی آندا۔ سیب کھاوݨ کوں دل چاہا، سیب موجود تھی ڳیا۔ پاݨی پیوݨ کوں دل چاہا پاݨی موجود تھی ڳیا۔ ایں طرزِ فکر نال تصرّف دے ݙو طرزاں سامݨے آندن۔ تصرّف دی ہک طرزِ فکر اے ہے کہ ہک بندہ سیب دا درخت لیندے، اوندی نشوونما دا انتظار کریندے۔ طویل عرصے دے بعد درخت ایں قابل تھی ویندے کہ اوندے اتے پھل لڳن، اوندےے اندر سیب کھاوݨ دی خواہش پیدا تھیندی ہے تاں سیب دے درخت دی طرف چلدے تے درخت دے اتوں سیب تروڑ کے کھا گھندے۔ تصرّف دا ٻیا طریقہ اے ہے کہ سیب دے درخت تے سیب لڳے ہوئے ہن۔ اوں درخت کوں نہ تاں کہیں بندے نے زمین اچ رہایا ہے تے نہ اوندی نگہداشت کیتی ہے، نہ اوں درخت کوں پروان چڑھاوݨ اچ کوئی خدمت انجام ݙتی ہے۔ اوندے اندر درخت تے سیب تروڑݨ دی خواہش تھئی، دل چاہا کہ سیب کھاواں، سیب حاضر تھی ڳیا۔ اوندے اچ ٻہوں حکمت بیان کیتی ڳئی ہے۔ اللہ کریم دے ارادے اچ اے ڳال موجود ہئی کہ کائنات وجود اچ آوے۔ اللہ نے آکھا، تھی ونڄ(کُن)، کائنات بݨ ڳئی۔ جنّت دی زندگی اچ آدم دے دماغ اچ اے ڳال موجود ہئی کہ او سیب کھاوے۔ آدم نے آکھا سیب، سیب موجود تھی ڳیا۔ کُن آکھݨ نال کائنات بݨ ڳئی، سیب آکھݨ نال سیب مل ڳیا۔ ایں ڳال کوں اللہ نے "احسنُ الخالقین" آکھ کے بیان کیتے: "میں تخلیق کرݨ والیاں اچ بہترین خالق ہاں۔" (سورۃ المؤمنون – آیت نمبر 14) یعنی اللہ نے اپݨے علاوہ وی اپݨی مخلوق کوں تخلیق کرݨ دے اختیارات نال نوازے۔ انسانی تخلیق تے اللہ دی تخلیق اچ حد فاضل اے ہے کہ اللہ وسائل دے بغیر تخلیق فرمیندے۔ اللہ دے ذہن اچ جو کجھ ہئی اوندے بارے اچ اللہ نے "کن" آکھ کے انہاں تمام چیزاں کوں جیہڑے اللہ ظاہر فرماوݨا چاہندا ہئی، تخلیق کر ݙتا۔ آدم دے اندر جیہڑے تخلیقی صلاحیتاں کم کریندے پئے ہن او وسائل دے محتاج ہن۔ جݙݨ کوئی بندہ انہاں تخلیقی صلاحیتاں کوں ٹائم اسپیس دے حد بندیاں توں آزاد تھی کے استعمال کریندے، او روحانی زندگی اچ رہندے تے جݙݨ کوئی بندہ انہاں تخلیقی صلاحیتاں کوں وسائل دے اندر (ٹائم اسپیس) بند تھی کے استعمال کریندے، مادی زندگی گزریندے، محتاج تے پابند زندگی جہالت تے ظلم دی زندگی ہے۔ جیں طرح دانائی عقل و شعور ہک درخت دی طرح پھلدے پھولدے، اوں ہی طرح علم دے اندر طرح طرح دے شاخاں پھپھڑدن۔ نویں نویں فلسفیاں دی داغ بیل پوندی ہے۔ نویں نویں ایجادات تھیندن، بالکل اوں ہی طرح ظلم و جہالت دے درخت تے وی پھل پتر تے شاخاں ہوندن لیکن چونکہ بنیاد ظلم تے جہالت ہے ایں واسطے آدمی انہاں سارے ایجادات تے ساری ترقی توں خوش تھیوݨ دی بجائے ناخوش تھیندے، پرسکون تھیوݨ دی بجائے بے سکون تھیندے، مطمئن تھیوݨ دی بجائے غیر مطمئن زندگی گزریندے۔ جݙݨ اساں موجودہ سائنسی ترقی تے نظر سٹیندے ہیں تاں ساکوں ایں ترقی اچ او تمام چیزاں ملدن جنہاں کوں اللہ نے ظلم و جہالت دے ناں نال بیان فرمایا ہے۔ اڄ دی ترقی پوری نوعِ انسانی کیتے ہک عذاب بݨ ڳئی ہے۔ ہر شخص غیر مطمئن تے بے سکون ہے۔ دنیا دے ایں کونے توں اوں کونے تک عدم تحفظ دا اژدھا منہ کھولے پوری نوعِ انسانی کوں ڳیتݨ کیتے بے قرار ہے۔ حالانکہ جتھاں تک ترقی دا معاملہ ہے۔ اے سارے ترقیاں اے ساری ایجادات اے ساری تخلیقات ایں خیال دے تحت وجود اچ آئے کہ نوعِ انسانی کوں سکون ملسی لیکن چونکہ اے تمام ترقیاں تے نویں نویں ایجادات ٹائم اسپیس اچ بند تھی کے وجود اچ آئے ہن ایں واسطے آدمی بدحال تے پریشان ہے۔ ٹائم اسپیس توں آزاد روحانی انسان فطرت دی پیروی کریندے تے جݙݨ اساں فطرت تے غور کریندے ہیں تاں ساکوں نظر آندے کہ زمین تے موجود وسائل، خلوص تے اعتبار تے قائم ہن۔ ایندے پچھوں کوئی ذاتی غرض تے صلے دی خواہش نی۔ سجھ روز نکلدے، دھپ نال مخلوق کوں فائدہ پہنچدے۔ پاݨی مخلوق دے اندر سیرابی دا ذریعہ بݨدے لیکن پاݨی کوں مخلوق توں کہیں صلہ و ستائش دی غرض نی۔ ایہو حال ہوا، آکسیجن، نباتات، جمادات تے گیس دا وی ہے۔ سائنسی ایجادات نوعِ انسانی کیتے عذاب ایں واسطے بݨ ڳن کیونکہ اللہ دے پیدا کردہ وسائل نال بݨائے ڳئے اشیاء اچ انسان دا پست ذہن (دولت پرستی) شامل تھی ڳیا ہے۔ ==کائناتی خدوخال== کائنات تے کائنات اچ موجود تخلیقات تے تخلیقات اچ تمام نوعاں تے ہر نوع اچ الڳ الڳ افراد، پیدائش دا تسلسل تے موت دا وارِد تھیوݨا تے سماوات، سورج، چندر، ستارے، کہکشانی نظام، جنّت دوزخ تے دوزخ جنّت دے اندر زندگی گزارݨ دے حواس تے تقاضے، حواس اچ ردّ و بدل تے ردّ و بدل دے نال حواس اچ کمی و بیشی، ذہنی رفتار دا گھٹݨا یا ودھݨا، حواس دا الڳ الڳ تھیوݨا، سݨݨا، ݙیکھݨا، چھووݨا، چکھݨا، محسوس کرݨا، جسمانی نظام دا الٹ پلٹ تھیوݨا، جذبات اچ اشتعال پیدا تھیوݨا، کہیں بندے یا کہیں ذی روح دا نرم خو ہووݨا، اے سب چیزاں اللہ دے ذہن اچ موجود علم دا عکس ہن۔ کائنات اچ موجود کوئی شئے اوندی حیثیت کہیں وݙے توں وݙے سیارے دی ہووے، سٹار دی ہووے یا کہیں چھوٹے توں چھوٹے ذرّے دی ہووے، ایٹم دی ہووے، وائرس دی ہووے، شئے دی موجودگی اللہ کریم دے ذہن اچ موجود ہئی۔ جݙݨ اللہ نے خوبصورت دنیا کوں مظہر بݨاوݨا چاہا تا آکھا: "تھی ونڄ" تے تمام چیزاں وجود اچ آ ڳئے۔ تخلیقات دا کنبہ اتنا وسیع ہے کہ اللہ نے خود آکھے کہ سارے سمندر روشنائی بݨ ونڄن تے سارے درخت قلم بݨ ونڄن ول وی اللہ دے ڳالہیں پورے نہ تھیسں۔ (سورۃ لقمان – آیت نمبر 27) کائنات کیوں بݨائی ڳئی تے اے سارے تخلیقات کیوں عمل اچ آئے؟ جنّت دوزخ دے ݙو الڳ الڳ گروہ کیوں بݨے؟ غیب دی دنیا دے عجائبات توں ظاہر دنیا دے بے شمار عجائبات کیں طرح تخلیق تھئے؟ ایندی وجہ خود اللہ نے بیان کیتی ہے۔ "میں لکا ہویا خزانہ ہم میں چاہا کہ کائنات تخلیق کراں تاکہ کائنات دے افراد میکوں پہچاݨ گھنن۔" ایں حدیث قدسی اچ تفکر کرݨ نال اے ڳال واضح طور تے سامݨے آ ویندی ہے کہ کائنات دی تخلیق دا منشاء اے ہے کہ خالقِ کائنات چاہندے کہ اونکوں پہچاݨا ونڄے۔ پہچاݨݨ کیتے ضروری ہے کہ تمام مخلوقات وچوں کہیں ہک مخلوق دا انتخاب کر کے ٻئے مخلوقات دے مقابلے اچ اونکوں زیادہ علم ݙیویجے۔ علم دے اندر مفہوم تے معنویت تلاش کرݨ دی صلاحیت وی عطا کیتی ونڄے۔ کائناتی کنبے اچ ݙو مخلوقات ایسے ہن جنہاں کوں اللہ کریم نے تلاش تے مفہوم پہچاݨݨ دی صلاحیت عطا کیتی ہے۔ ہک انسان تے ٻئے جنّات۔ جنّات دی تخلیق چونکہ ایں وقت زیربحث نی ایں واسطے انسانی علوم تے ہی گفتگو کیتی ویندی پئی ہے۔ کائنات اللہ کریم دا او علم ہے جیہڑا اللہ دے ذہن اچ موجود ہئی یعنی اللہ ایں ڳال توں واقف ہئی کہ کائنات دے تخلیقی خدوخال کیا ہن؟ اپݨے علم دے مطابق اللہ نے تخلیقی خدوخال کوں اپݨے حکم تے ارادے توں شکل و صورت بخش ݙتی۔ یعنی اللہ دا ذاتی تے مخصوص علم شکل و صورت بݨ کے وجود اچ آ ڳیا۔ اللہ کریم نے آدم کوں اپݨی "صفَت تے اَسماء" دا علم عطا کیتے۔ اَسماء توں مراد اللہ دے صفات تے کائنات دے خدوخال ہن۔ یہ ایسا علم ہے جینکوں فرشتے وی نی ڄاݨدے۔ جݙݨ اے علم آدم نے سکھ گھدا تاں فرشتیاں کوں آدم دے سامݨے جھکݨا پیا۔ آدم کوں اللہ کریم نے اے ݙسا ݙتا کہ کائنات میݙے ذاتی علم دا ہک حصّہ ہے تے اوں علم اچ معنی تے مفہوم دے نال بے شمار فارمولے ہن، جنہاں فارمولیاں نال ساری کائنات تخلیق کیتی ڳئی ہے۔ آدم کوں کائناتی تخلیق دے فارمولے سکھاوݨ دے بعد جنّت اچ بھیڄ ݙتا ڳیا۔ جنّت اچ آدم دی پوزیشن ہک ایسے سائنسدان دی ہے جیہڑا کائنات دے تخلیقی فارمولیاں دا علم رکھدے۔ انہاں فارمولیاں اچ بنیادی نقطہ اے ہے کہ ساری کائنات ہک علم ہے تے آدم اوں علم اچ معانی تے مفہوم دے نال تصرّف کرݨ دا اختیار رکھدے۔ ==روشنی== اللہ کریم احسن الخالقین ہن۔ (سورۃ المؤمنون – آیت نمبر 14)۔ خالقین دا لفظ ساکوں ݙسیندے کہ اللہ دے علاوہ ٻئے وی تخلیق کرݨ والے ہن۔ لیکن مخلوق مزید تخلیقات دے معاملے اچ وسائل دی پابند تے محتاج ہے۔ ایندی مثال اڄ دے دور اچ بجلی دی ہے۔ اللہ دی ہک تخلیق بجلی (Electricity) ہے۔ جݙݨ بندیاں نے ای تخلیق توں ٻئے ذَیلی تخلیقات کوں متحرّک کرݨا چاہا تاں لکھاں ہزاراں چیزاں وجود اچ آ ڳئے۔ آدم زاد نے جݙݨ بجلی دے علم دے اندر تفکر کیتا تاں اوں بجلی توں لاشمار چیزاں وجود اچ آ ڳئے۔ بجلی نال بݨے ہوئے یا بجلی نال چلݨ والے مشیناں توں جتنے چیزاں وجود اچ آئے، او انسان دی تخلیق ہن مثلاً ریڈیو، ٹی وی تے ٻئے بے شمار چیزاں۔ اللہ کریم دی ایں تخلیق بجلی (Electricity) نال جیہڑی ٻئی ذَیلی تخلیقات دا مظہر بݨی، ابنِ آدم دا بجلی دے اندر تصرّف ہے۔ اے اوہو علم ہے جیہڑا اللہ نے آدم کوں سکھا ݙتے۔ اَسماء توں مراد اے ہے کہ اللہ نے آدم کوں ہک ایسا علم سکھا ݙتے کہ جیہڑا تخلیقی فارمولیاں نال مرکب ہے۔ کوئی انسان جݙݨ ایں علم کوں حاصل کر گھندے تاں نویں نویں چیزاں بݨ ویندن۔ وسائل دی حدود توں گزر کے یا وسائل دے علوم توں اڳاں ودھ کے جݙݨ کوئی بندہ روشنیاں دے علم نال دھات (لوہے) اچ تصرّف کریندے تاں وݙی وݙی مشین، کَل پرزے، جہاز، ریل گݙیاں، خطرناک تے وݙے وݙے بم بݨ ویندن۔ تصوّف اچ ایں عمل کوں "ماہیتِ قلب" آکھا ویندے۔ وسائل اچ محدود رہ کے مٹی دے مخصوص ذرّات کوں کھٹالی اچ پکا کے اساں سونا بݨیندے ہیں۔ مٹی دے ذرّات کوں مخصوص پروسیس توں گزار کے اساں لوہا بݨیندے ہیں۔ لیکن او بندہ جیہڑا روشنیاں اچ تصرّف کرݨ دا اختیار رکھدے، ذخیرے وچوں انہاں مقدراں کوں الڳ کر گھندے جیہڑے مقدراں سونا بݨیندن تاں سونا بݨ ویندے۔ تصرّف دے ݙو طریقے ہن۔ ① ہک طریقہ اے ہے کہ وسائل اچ محدود رہ کے وسائل کوں مجتمع کر کے کوئی چیز بݨائی ونڄے، تے ② ݙوجھا طریقہ اے ہے کہ روشنیاں اچ تصرّف کرکے روشنیاں کوں متحرّک کر ݙیویجے علمِ روحانی دی تھیوری پڑھ کے پریکٹیکل اچ اے معلوم تھی ویندے کہ کائنات اچ موجود ہر شئے دی بنیاد تے بساط (Base) روشنی ہے تے روشنی معیّن مقدراں دے نال ردّ و بدل تھیندی رہندی ہے تے معیّن مقدراں دے نال گھٹدی ودھدی رہندی ہے۔ پیدائش توں موت تک دا زمانہ ساکوں اے ݙسیندے کہ کوئی ٻال اپݨی ہک حیثیت تے قائم نی رہندا۔ جنہاں معیّن مقدراں تے ٻال پیدا تھئے، انہاں معیّن مقدراں اچ ہک ضابطہ ہک قانون تے ترتیب دے نال ردّ و بدل تھیندے۔ جیہڑی طرح مقدراں اچ ردّ و بدل تھیندے اونہی مناسبت نال ٻال وی بدلدا رہندے۔ آدمی دا ٻال جوان یا ٻڈھا ہووے، بہرصورت آدم رہندے۔ اوندی شکل و صورت تے خدوخال اچ تاں تبدیلی تھیندی رہنفی ہے لیکن شکل و صورت برقرار رہندی ہے۔ اللہ نے کائنات کوں مختلف نوعاں اچ تقسیم کیتے۔ معیّن مقدار اے ہے کہ آدم ہر حال اچ آدم رہندے، باندر دا ٻال ہر صورت اچ باندر دا ٻال رہندے لیکن عمر دے نال نال اوندے اندر زندگی گزارݨ دے تقاضیاں اخ تبدیلی تھیندی رہندی ہے۔ تبدیلی اے ہے کہ پیدا تھیوݨ والے ٻال دے نقوش جوانی اچ سر تا پیر بدل ویندن۔ جوانی دے بعد ٻڈھیپا آندے تاں ٻڈھیپے اچ جوانی دے نقوش ڈھل ویندن تے ایں طرح ڈھل ویندن کہ جوانی دی تصویر تے ٻڈھیپے دی تصویر ݙو الڳ الڳ تصویراں نظر آندن۔ قائم بالذّات معیّن مقدراں اے ہن کہ آدمی ہک ݙینھ دا ٻال ہووے یا سو سال دا ٻڈھا ہووے، بکھ تریھ دا تقاضہ اوندے اندر موجود رہندے۔ عجیب رمز اے ہے کہ ݙو سال دا ٻال وی پاݨی پیندے۔ ݙو سال دا ٻال غذا کھاندے۔ سو سال دا ٻڈھا آدمی وی پاݨی پیندے، سو سال دا ٻڈھا وی روٹی کھاندے لیکن سو سال دا ٻڈھا ݙو سال دا ٻال نہ ہوندا تے ݙو سال دا ٻال سو سال دا ٻڈھا نی ہوندا۔ روحانی علوم ساݙے اتے اے ڳال واضح کریندن کہ باوجود ایندے کہ تقاضے ٻڈھیپے تے بچپن دے یکساں ہن، شکل و صورت تے خدوخال کیوں تبدیل تھی ویندن؟ شکل و صورت تے خدوخال دے ردّ و بدل اچ کیہڑے علوم کم کریندے پئے ہن؟ انہاں علوم نال روشناس تھیوݨ کیتے ضروری ہے کہ اساں انہاں روشنیاں دا علم حاصل کروں جنہاں روشنیاں کوں اللہ کریم نے اپݨی صفات آکھا ہے۔ ==ذات و صفات== صفات توں کہیں چیز دا ادراک تاں کیتا ونڄ سڳدے لیکن ذات دی حقیقت تے کُنہ تک نی پہنچا ونڄ سڳدا۔ عام زندگی اچ اوندی مثال اے ہے کہ ہک شخص دا ناں "الف" ہے۔ الف دے صفات اے ہن کہ او ٻہوں نرم دل ہے، ٻہوں سخی ہے، رحم کرݨ والا ہے، ٻیاں دی تکلیف کوں اپݨی تکلیف سمجھدے۔ اوندے برعکس ٻیا شخص "ب" ہے۔ اوندے اندر سختی ہے، شقاوت ہے، او خود کوں ٻیاں توں برتر سمجھدے، مہربان تھیوݨ دی بجائے لوگاں کوں پریشان کریندے ، لوگاں دے ݙکھ درد تے مصائب اچ اضافے دا باعث بݨدے۔ "الف" دی صفات زیربحث آون یا "ب" دی عادات و خصائل سامݨے آون، انہاں نال "الف" تے "ب" دے تشخص دی نشاندہی تاں تھیندی ہے لیکن فی الواقع "الف" کیا ہے تے "ب" کیا ہے؟ ایندے بارے اچ اساں کوئی حتمی فیصلہ نی کر سڳدے۔ تھی سڳدے کہ اڄ دا او "الف" جیہڑا نرم خو تے نرم دل ہے، کل سخت گیر تھی ونڄے، اے وی ممکن ہے کہ اڄ دا "ب" اپݨی عادات و خصائل دے اعتبار نال جو کجھ ہے کل اوندے اندر تبدیلی واقع تھی ونڄے تے او لوگاں کوں پریشان کرݨ دی بجائے لوگاں دے ݙکھ درد کوں دور کرݨ اچ مثالی کردار ادا کرے۔ عادات و خصائل تے صفات کوں سامݨے رکھ کے کہیں فرد دی شخصیت دا ہک ہیولیٰ تاں قائم کیتا ونڄ سڳدے لیکن فی الواقع او اپݨی صفات دے اعتبار نال کیا ہے، ایندے بارے اچ یقینی ڳال نی کیتی ونڄ سڳدی۔ ایں واسطے کہ صفات اچ ردّ و بدل تھیندا رہندے لیکن ذات اچ ردّ و بدل نی تھیندا۔ اڄ "الف" اگر نرم دل ہے تے آوݨ والے کل اچ او سخت گیر تھی ونڄے تاں اے دراصل اوندی صفات اچ تبدیلی ہے لیکن "الف" جݙݨ نرم دل ہئی تاں تݙاں وی "الف" ہئی تے جݙݨ او سخت گیر تھیا تݙاں وی "الف" ہئی۔ '''قانون:''' ڄاݨݨ تے پہچاݨݨ دے طرزاں متعیّن ہن۔ ہک اے کہ کہیں شئے کوں اوندے صفات توں پہچاݨا ویندے تے ٻئی طرز اے ہے کہ کہیں شئے کوں اوندی ذات توں پہچاݨا ونڄے۔ '''مثال:''' ساݙے سامݨے لوہے دا ایک ٹکڑا ہے، جݙݨ اساں لوہے دی صفات دا تذکرہ کریندے ہیں تاں دراصل ساݙے سامݨے لوہے دی صفات نال مرکب ٻہوں سارے اشیاء آ ویندن۔ لوہے نال ہک چھری وی بݨدی ہے تے لوہے نال وہ پٹڑی وی بݨدی ہے جیندے اتے ریل چلدی ہے۔ لوہے دی صفات دا ہک عکس چھری وی اپݨے اوصاف تے قائم ہے۔ اوں چھری نال پھل دے ݙلیاں بݨدن، اے چھری ٻئے مفید تے تعمیری کماں اچ وی کم آندی ہے تے اوں چھری نال کہیں دا پیٹ وی چیریج سڳدے۔ پاݨی دا ہک وصف اے ہے کہ او پیاس وسمیدے تے پاݨی دا ہک وصف اے وی ہے کہ اوندے ذریعے بجلی جیہی انرجی وجود اچ آندی پئی ہے۔ پاݨی دے ذریعے بجلی حاصل کرݨا دراصل پاݨی دا ہک وصف ہے لیکن حالی ساݙے اتے اے ڳال منکشف نی تھئی کہ فی الواقع پاݨی کیا چیز ہے؟ سائنس دان جنہاں اجزاء کوں پاݨی دا مرکب تسلیم کریندن یا جنہاں اجزاء نال پاݨی بݨدے انہاں اجزاء کوں کٹھا کرݨ دے بعد پاݨی تاں بݨ ویندے لیکن بہرحال اونکوں قدرتی پاݨی قرار نی ݙتا ونڄ سڳدا۔ کہیں چیز دا وصف تلاش کر گھنݨا تاں انسانی علوم تے انسانی عقل و شعور اچ آ سڳدے لیکن کُنہ معلوم کر گھنݨا انسانی شعور تے لاشعور دی سکت توں باہر ہے۔ پاݨی فی الواقع کیا ہے، کنہاں حقیقی اجزائے ترکیبی نال مرکب ہے؟ ایں ڳال دا انکشاف انہاں لوگاں تے تھیندے جیہڑے لوگ اللہ تعالیٰ دے نائب تے حضور ﷺ دے روحانی وارث ہن۔ اساں کوئی چیز ایجاد کریندے ہیں تاں ارباں کھرباں روپیہ خرچ کر سٹیندے ہیں۔ فائدہ گھٹ تے نقصان زیادہ تھیندے۔ ایجادات اچ تعمیر و ترقی توازن نال ہم آہنگ نی ہوندی۔ موجودہ دور اچ سائنس دے محیّر العقول نویں نویں ایجادات نے عجیب فسوں کاری کیتی ہے۔ آکھݨ اچ ایہو آندے کہ سائنس ترقی دی طرف گامزن ہے۔ انسان نے علم اچ کمال حاصل کر گھدے، ٹائم اسپیس دے حد بندیاں کوں جیہڑے صدیاں توں رائج ہن، تروڑ ݙتے۔ لیکن حقیقت اے ہے کہ جیہڑے ایجادات ساݙے سامݨے آئے ہن، انہاں اشیاء نال تعلق رکھدن جیہڑے اشیاء پہلے توں زمین تے موجود ہن۔ انہاں ایجادات دا پورا فائدہ ساکوں ایں واسطے نی پہنچا کہ ساݙا علم محدود ہے۔ صفات دے بعد شئے دی اہمیت تے شئے دی کُنہ کیا ہے؟ اوں طرف اساں کوئی توجہ نی ݙتی۔ کوئی روحانی انسان محض صفات دے بھل بھلیاں اچ گرفتار نی تھیندا، او صفات کوں روشنی یا میڈیم بݨا کے ہمیشہ اوں ذات دا متلاشی رہندے جیہڑی ذات مطلق اچ طاقت دے ذخیرے موجود ہن۔ ماورائی اسباق اچ اے ڳال ٻہوں زیادہ توجہ دے نال شاگرداں کوں ݙسی ویندی ہے کہ صفات دراصل کہیں ذات دا عکس ہوندے تے عکس ماضی ہوندے۔ آسمانی کتاباں اچ جتھاں جتھاں صفات دا تذکرہ آئے اتھاں اتھاں اللہ نے صفات کوں اپݨے نشانیاں قرار ݙتے تاکہ انہاں نشانیاں اچ غور و فکر کرے تے ذہن گہرائی اچ استعمال کر کے ذات دا کھوج لایا ونڄے۔ صفات کوں تلاش کرݨ دے ٻہوں سارے راہواں مختلف اوقات اچ متعیّن کیتے ڳن۔ اے صحیح ہے کہ انہاں راہواں کوں مذہبی معاونت (Support) حاصل ہے لیکن کہیں مذہبی کتاب اچ اے ڳال نی آکھی ڳئی کہ مقصود و منتہا صفات دا حصول ہے۔ انہاں متعیّن راہواں اچ سب توں پہلی تے بنیادی ڳال اِرتکاز توجہ ہے یعنی جیہڑا علم آدمی حاصل کرݨا چاہندے اوں علم دے حصول کیتے ٻئے علوم توں قطع نظر ہک نقطہ متعیّن کر کے اوں نقطے اچ تفکر کریجے تے اوں نقطے دے اندر فہم و ادراک دے سارے صلاحیتاں مرکوز کر ݙیویجن۔ اِرتکاز توجہ کیتے ٻہوں سارے طریقے ایجاد تھئے۔ انہاں طریقیاں اچ یوگا، ساہ دے مشقاں، پاسِ انفاس، ہپناٹزم، مسمریزم، ٹیلی پیتھی، لمس، مراقبہ وغیرہ شامل ہن۔ اساں جݙݨ انہاں مشقاں دی افادیت تے غور کریندے ہیں تاں اساں ایں نتیجے تے پہنچدے ہیں کہ آدمی صفات توں ہٹ کے ذہن دے اندر (Inner) اچ ایسی تصویر کشی کرݨا چاہندے یا اپݨے اندر اوں ادراک کوں حرکت ݙیوݨا چاہندے، جیہڑا ادراک صفات توں ہٹ کے ذات دا مشاہدہ کریندے۔ ==قوتِ متخیلہ ۱== آدم جݙݨ توں زمین تے آباد ہے اوں علم نال واقف تھیندا رہیا کہ زمین دے اندر ایسے مخفی طاقتاں موجود ہن جنہاں نال زندگی کیتے وسائل فراہم تھیندن۔ اساں ݙیکھدے ہیں کہ زمین دے اندر کوئی بیج سٹیا ویندے تاں بیج دی اپݨی مخفی طاقت تے زمین دے اندر اپݨی مخفی طاقت مل کے ہک ٻئے نال ضرب تھیندی ہے تے نتیجے اچ تریجھی چیز دا وجودی پیکر ساݙے سامݨے آ ویندے۔ سائنسی نقطہ نظر نال ایں ڳال کوں ایں طرح اکھیج سڳدے کہ بیج دے اندر مخفی قوت یا انرجی زمین دی مخفی قوت یا انرجی نال مل کے جݙݨ اپݨا مظاہرہ کریندی ہے تاں نتیجے اچ کوئی پودا نمودار تھیندے تے ول او پودا ودھ کے تناور درخت بݨ ویندے تے اوں درخت اچ پھل تے پُھل لڳدن، لیکن بیج دے اندر مخفی طاقت دی کُنہ کیا ہے تے زمین دے اندر مخفی طاقت دی کُنہ کیا ہے۔ اے ڳال حالی تک سائنس داناں دے سامݨے نی آئی۔ اگر ایں اہم مسئلے کوں سمجھݨ دی کوشش کریجے تاں آسان الفاظ اچ ایویں اکھیسی کہ بیج ہک تشخص ہے تے بیج دے اندر اوندے صفات، او درخت ہے جیہڑا بیج دی نشوونما پاوݨ دے بعد ظاہر تھیندے۔ بیج دا ٻیا وصف اے ہے کہ بیج اپݨی صفَت دا مظاہرہ کریندے یعنی پُھل بݨدے تاں اوندے اندر وی بیج ہوندن۔ بیج اپݨی صفات دا مظاہرہ کریندے تے صفَت کوں پتّیاں دے روپ اچ ظاہر کریندے۔ ساݙے کول کوئی طریقہ ایسا موجود نی کہ تمام پتّیاں کوں شمار کر سڳوں۔ انسانی عقل اتنی محدود ہے کہ او ہک بیج دے پھیلاؤ دا احاطہ نی کر سڳدی۔ روحانی انسان جݙݨ بیج دا تجزیہ کریندے تے انر (Inner) اچ موجود روشنی نال بیج دے اندر تفکر کریندے تاں آہدے کہ بیج ہک صفاتی مظہر ہے۔ اساں جݙݨ عقل و شعور دے اعتبار نال چھوٹے توں بیج دی صفات دا احاطہ نی کر سڳدے تاں ساکوں بالآخر تسلیم کرنا پوندے کہ اللہ دی صفات کوں سمجھݨا محدود عقل و شعور توں ماوراء ہے کیونکہ کہیں چیز دی کُنہ کوں سمجھݨ کیتے عقل و شعور بے وس ہے۔ ایں واسطے ساکوں ایسے طریقے اختیار کرݨے پوسن جیہڑے ساکوں عقل و شعور توں ٻاہر دی دنیا اچ گھن ونڄن تے عقل و شعور توں ٻاہر دی دنیا نال ساکوں روشناس کراون۔ اِرتکاز توجہ یا مراقبہ انہاں طریقیاں اچوں پہلا طریقہ ہے۔ زیادہ پڑھے لکھے لوگ، سائنسی نظریات دے بھول بھلیاں اچ گم افراد، عقل و شعور نال آراستہ دانشور جݙݨ روحانی علوم دے اندر غور کریندن (کیونکہ انہاں علوم کوں او عقل و شعور دے دائرے اچ بند کرݨا چاہندن بالفاظ دیگر لامُتناہی علم کوں تنہایت اچ قید کرݨا چاہندن) تے انہاں دے سامݨے جݙݨ کوئی حل نی آندا تاں او روحانیت کوں قوتِ متخیّلہ آکھ ݙیندن۔ روحانیت کوں قوتِ متخیّلہ آکھ کے گزر ونڄݨ دے بعد تحقیق، تلاش دے دروازے اپݨے اتے بند کر گھندن۔ جتھاں تک قوتِ متخیّلہ دا تعلق ہے، خیال دی قوت توں کہیں چیز کوں ٻاہر نی اکھیج سڳدا۔ زندگی دے سارے اعمال و اشغال قوتِ متخیّلہ دے اتے قائم ہن۔ دانشور اے تاں آہدن کہ روحانیت قوتِ متخیّلہ دا مرکب ہے لیکن او اے نی ݙسیندے کہ قوتِ متخیّلہ کیا ہے؟ جتنے کجھ ترقیاں سامݨے آ چکیاں ہن تے جتنے کجھ ترقیاں ساݙے سامݨے آسن انہاں سب اچ ہک ربط قائم کریجے تاں ہک ہی ڳال آکھی ویسی کہ اے سب قوتِ متخیّلہ ہے۔ سائنسدان دے دماغ اچ سے خیال وارِد تھیا کہ ایسا ہتھیار ایجاد کرݨا چاہیدا اے کہ جیندے نال بیک وقت لکھاں جاناں موت دے گھاٹ لیھ ونڄن۔ ٻئے سائنسدان دے دماغ اچ اے خیال وارِد تھیا کہ کوئی ایسا آلہ ایجاد کر گھنے جیہڑا آوازاں کو پکڑ گھنے۔ تریجھے سائسندان دے ذہن اچ اے خیال وارِد تھیا کہ ایسی اسکرین بݨاوݨی چاہیدی اے جیہڑی اسکرین تے دنیا دے ہک کونے توں ٻئے کونے تے تصویر منعکس تھی ونڄے۔ اے سب ایجادات کہیں ہک بندے دے ذہن توں شروع تھئے اوں خیال دے اتے ذہنی استعداد کوں مسلسل تے متواتر مرکوز کیتا ڳیا تاں نویں نویں ایجادات وجود اچ آندے رہیے۔ سوال اے ہے کہ اگر سائنسدان دی تحقیق و تلاش دے نتیجے اچ کوئی ہک ایجاد اوں ہک سائنسدان تک محدود رہ ویندی تے ٻئے بے شمار سائنسدان اپݨی خیالی قوت کوں اوں ایجاد تے استعمال نہ کریندے تاں ایجاد کیہڑی طرح وجود اچ آندی؟ اے آکھݨا کہ روحانیت قوتِ متخیّلہ ہے، ٻہوں جہالت تے کم عقلی ہے۔ روحانیت اچ خیال ایسی اطلاع کوں آکھا ویندے جیہڑی اطلاع مسلسل تے متواتر کہیں ہک نقطے تے مرکوز تھی ونڄے۔ جݙݨ کوئی اطلاع یا خیال کہیں ہک نقطے تے مرکوز تھی ونڄے تاں بالآخر او چیز جیہڑی خیال اچ موجود ہے، مظہر بݨ ویندی ہے تے اے مظہر اپݨی صفات دے نال اکھیاں دے سامݨے آ ویندے۔ روحانی انسان جݙݨ ٻوہڑ دے درخت دا تذکرہ کریندے تاں آہدے کہ بیج نے اپݨی صفات دے مظاہرے کیتے اپݨے خیال کوں ہک نقطے تے مرکوز کر ݙتے تے بیج دا خیال جݙݨ ہک نقطے تے مرکوز تھی ڳیا تاں اوندے صفات دا مظاہرہ شروع تھی ڳیا تے اے مظاہرہ ہک ٻہوں وݙے درخت دی شکل اچ زمین دے اتے نمودار تھی ڳیا۔ '''قانون:''' صفات دراصل آدمی دے اندر اطلاعات دا ہک ذخیرہ ہے۔ انہاں اطلاعات وچوں چند ہک یا پوری اطلاعات کوں جݙݨ انسان اپݨے خیال دی طاقت نال ہک نقطے تے مرکوز کر ݙیندے تاں خیال دے اندر لا مُتناہی اطلاعات اچ ابھارہ آ ویندے تے اکھیاں دے سامݨے مظاہر آوݨ لڳدن۔ ایں ہی ڳال کوں روحانی استاد خیالات کوں ہک نقطے تے مرکوز تھیوݨا آہدن تے انر (Inner) دا کھوج لاوݨ والے دانشور مراقبہ آہدن۔ ==قوتِ متخیلہ ۲== ==خبر متواتر== ==پرواز== ==لا الہ الا اللہ محمد رسول اللہ== ==پرسکون لہراں== ==اعتراف== ==جادو== ==ماحول== ==سخاوت== ==ثواب و عذاب== ==حوالے== 2pfkbpzbi54z0yn40pis1a81d04arjr 63641 63635 2025-07-11T11:34:41Z Ismail Saraikistani 3155 /* قوتِ متخیلہ ۲ */ 63641 wikitext text/x-wiki مصنف : '''حضرت [[خواجہ شمس الدین عظیمی]]''' '''نانواں:''' روحانی طالب علماں دے ناں (سرائیکی ترجمہ: اسماعیل بھٹہ) ==عرضِ مشتاق احمد عظیمی== ممتاز روحانی اسکالر مرشد کریم حضرت [[خواجہ شمس الدین عظیمی]] نے ویھ سال پہلے نوع انسانی کوں پر سکون زندگی توں آشنا کرݨ کیتے ہک تحریک دا آغاز کیتا ہئی۔ ایں سلسلے اچ انہاں نے قومی اخبارات اچ کالم لکھے، کتاباں تصنیف کیتے۔ روحانی ڈائجسٹ کراچی، پاکستان تے روحانی ڈائجسٹ انٹرنیشنل اردو، انگلش برطانیہ توں جاری کیتا۔ پاکستان دے چھوٹے وݙے شہراں تے برطانیہ، امریکہ، کینیڈا، فرانس، بھارت، متحدہ عرب امارات دے ٹیلی ویژن، ریڈیو تے انٹرویو نشر تھئے۔ وݙے وݙے ہالاں اچ تقریراں کیتے۔ ہک مربوط تے منظم روحانی پلیٹ فارم تے پاکستان تے بیرون پاکستان ممالک اچ مراقبہ ہال دے ناں نال خانقاہی نظام قائم کیتا۔ ایں وقت پاکستان تے بیرون ممالک اچ ۸۳ مراکز (مراقبہ ہال) خدمت خلق وچ مصروف ہن۔ میݙے مرشد کریم تے حضور قلندر بابا اولیاءؒ دے فیض تے سیدنا حضور علیہ الصلوٰۃُ والسلام دی رحمت نال اللہ تعالٰی دا خصوصی کرم ہے کہ انہاں دے پیغام کوں نہ صرف اللہ دی مخلوق نے سݨا بلکہ ایندے تے عمل وی کیتا۔ نتیجے وچ لوگاں دی ہک وݙی تعداد پر سکون زندگی گزریندی پئی ہے۔ حضرت خواجہ شمس الدین عظیمی دے مرشد کریم حضور قلندر بابا اولیاءؒ دی رباعی دے مطابق: ساقی کا کرم ہے میں کہاں کا مے نوش مجھ ایسے ہزارہا کھڑے ہیں خاموش مے خار عظیم برخیا حاضر ہے افلاک سے آ رہی ہے آواز سروش عظیمی بھیݨاں بھرواں دے شب و روز سرور و کیف نال مامور ہن۔ مرشد کریم خانوادہ سلسلہ عظیمیہ نے 1980ء توں 1982ء تک روحانی اسباق تے پیغمبرانہ طرز فکر نال متعلق جیہڑے لیکچرز ݙتن انہاں وچوں چند لیکچرز ‘‘پیراسائیکالوجی‘‘ دے ناں نال قارئین دی خدمت اچ پیش کیتے ویندن۔ میکوں یقین ہے کہ موجودہ تے آوݨ والی نسل کیتے اے لیکچرز مشعلِ راہ بݨسن تے انہاں نال نوع انسانی دے علم اچ قابل قدر ذخیرہ تھیسی۔ میݙا مشاہداتی تجربہ ہے کہ ایں علمی ورثے کوں اگر یکسوئی تے ذہنی تفکر دے نال پڑھا ونڄے تاں قاری کیتے ماورائی دنیا دے دروازے کھل ویندن۔ کتاب پیراسائیکالوجی دی ودھدی ہوئی مقبولیت دے پیش نظر ایں کتاب دی اصل کوں جیہڑی کہ مرشد کریم نے تجویز فرمائی ہئی برقرار رکھا ڳئے۔ امید ہے کہ کتاب دا اے نواں ایڈیشن تہاکوں پسند آسی۔ میاں مشتاق احمد عظیمیؔ روحانی فرزند حضرت خواجہ شمس الدین عظیمیؔ مراقبہ ہال۔ ۱۵۸ مین بازار مزنگ لاہور ==تکوین تے ارشاد== جیہڑے ویلے اساں کہیں علم دا تذکرہ کریندے ہیں تاں اوں علم کوں سمجھݨ کیتے ݙو ڳالہیں اہمیت رکھدن۔ پہلی ڳالھ اے ہے کہ علم دی تھیوری ساکوں معلوم ہووے تے اوں علم دی تکمیل اے ہے کہ اساں علم دے اوں شعبے کوں مظاہراتی خدوخال نال ݙیکھوں۔ مطلب اے تھیا کہ علم، تھیوری تے پریکٹیکل دے مجموعے دا ناں ہے۔ دیگر علوم دی طرح روحانی علوم وی ایں ہی بنیاد تے قائم ہن یعنی علم دی تھیوری اچ قاعدے، ضابطے، فارمولے تے انہاں فارمولیاں کوں جانچݨ کیتے پریکٹیکل کرایا ویندے۔ علم ݙو طرح نال سکھا ویندے۔ ہک طریقہ اے ہے کہ پہلے تھیوری معلوم کیتی ونڄے تے اوندے قاعدے تے ضابطے معلوم کیتے ونڄن تے اوندے بعد اونکوں پرکھا ونڄے۔ ݙوجھا طریقہ اے ہے کہ براہ راست تجرباتی عمل شروع کیتا ونڄے۔ '''مثال:''' ہک آدمی استاد دی زیر نگرانی درکھاݨ دا کم سکھدے تے او کرسی بݨا گھندے۔ ایندے برعکس ݙوجھا آدمی پہلے ایں علم دی مبادیات توں واقفیت حاصل کریندے تے ول کرسی بݨیندے۔ اوں ݙوجھے آدمی کوں اے ڳال معلوم نی ہوندی کہ کیہڑے درخت دی لکڑ کتنی اچھی ہے۔ اوں لکڑ دے اندر پاݨی دا کتنا تناسب ہے۔ لکڑ دے اندر رڳاں تے نساں دا ڄال کتنا ہے۔ لکڑ دے ہک مربع فٹ اچ کتنا وزن ہے۔ اگر ایں لکڑ کوں پالش کیتا ونڄے تاں کتنی چمک آسی۔ رنگ کیتا ونڄے تاں کیہو جیہی صورت نکلسی۔ لکڑ دی طبعی عمر کتنی ہے۔ اینکوں کیڑا لگدے یا کینہاں وغیرہ۔ ٻہوں سارے ڳالہیں ایسے ہن کہ براہ راست تجزیہ کرݨ والے شاگرد کوں معلوم تھی ویندن۔ علم دی مبادیات کوں سمجھݨ والا انجینئر سݙیندے۔ کرسی درکھاݨ وی بݨیندے تے کرسی انجینئر وی بݨیندے لیکن انجینئر دی حیثیت بہرحال اپݨی جگہ اہمیت دی حامل ہے۔ علم دی تریجھی شکل اے ہے کہ ہک آدمی تھیوری وی جاݨدے لیکن اونکوں کوئی تجربہ نی۔ ایں صورت وچ او آدمی جینکوں تجربہ ہے، اوں آدمی توں زیادہ باصلاحیت قرار پیندے جیہڑا تھیوری تاں جاݨدے لیکن اونکوں تجربہ نی۔ اللہ کریم دی بݨائی ہوئی کائنات ہک منظم تے مستحکم منصوبے دے تحت قائم ہے۔ روحانیت نے کائنات دی ساخت دا علم ڄاݨݨ کیتے ݙو طرزاں قائم کیتن۔ ہک طرز اے ہے کہ کوئی روحانی آدمی اپݨے تصرّف نال شاگرد کوں ایں قابل بݨا ݙیندے کہ او ہک تجرباتی آدمی بݨ ویندے۔ لیکن اوندی حیثیت انہاں معناں اچ کمزور رہندی ہے کہ اگر تجربہ غلط تھی ونڄے یا تجربے دا تعمیری پہلو تخریب بݨ ونڄے تاں او بے وس تھی ویندے۔ تھیوری ڄاݨݨ والا تے تجربات توں واقف آدمی نہ صرف اے کہ بگڑے ہوئے کم صحیح کر گھندے بلکہ او اوں علم اچ نویں نویں ایجادات تے اختراعات وی کریندے۔ ایں تمہید دا مفہوم اے ہے کہ علم اوہو ہے جیہڑا الف۔ب۔پ دے طریقے تے سکھیجے۔ ول او علم تجربے اچ وی آ ونڄے۔ سیدنا حضور ﷺ دے ارشاد عالی دے مطابق تے قرآن پاک دی روشنی اچ روحانی علوم دے ݙو شعبے ہن: ① ہک شعبہ پریکٹیکل ہے، او اے ہے کہ روحانی استاد یا مرشد نے جو کجھ پڑھݨ کوں ݙسا ݙتے یا کوئی شغل تلقین کر ݙتے، کوئی ریاضت متعیّن کر ݙتی۔ مرید یا شاگرد نے مرشد دی تعمیل اچ اوں عمل دا ورد کرݨا شروع کر ݙتا، جݙݨ کݙہیں اوندی ذہنی صلاحیت ودھی تے اوندے اچ اضافہ تھیا تاں مرشد نے تصرّف کر کے اونکوں کوئی چیز ݙکھا ݙتی۔ (شیخ نے تصرّف کیتا تے شاگرد یا مرید دے اکھیاں دے سامݨے فرشتے آ ڳئے یا روح نال ہمکلامی اونکوں نصیب تھی ڳئی تے زیادہ ترقی تھئی تاں جنّت دے باغات دی سیر کیتی تے مزید ترقی تھئی تاں اللہ کریم دے صفات دا عارف تھی ڳیا۔ ② ݙوجھا طریقہ اے ہے کہ علم جیں قانون تے قائم ہے تے جنہاں فارمولیاں تے کائنات رواں دواں ہے، مرشد مرید کوں علوم نال متعلق قوانین تے فارمولیاں دی تعلیم ݙیندے۔ جیویں جیویں کہیں مرید دے سامݨے فارمولے آندن اوندے اندر قانون کوں سمجھݨ تے قانون تے عمل درآمد کرݨ دی صلاحیت پیدا تھی ویندی ہے۔ اللہ کریم فرمیندن کہ اساں تہاݙے کیتے چندر تے سورج کوں مسخر کر ݙتے تے تہاݙے کیتے آسماناں تے زمین اچ جو کجھ ہے سب دا سب مسخر کر ݙتے۔ تسخیر دے عمل دا تذکرہ قرآن پاک اچ ݙو طرزاں اچ بیان کیتا ڳئے: ① ہک طرز اچ آدمی اچ اچھائی تے برائی دا تصوّر کہیں نہ کہیں طرح اپݨی ذات دے گرد گھمدے۔ ② ٻئی طرز اے ہے کہ آدمی دے ذہن اچ اپݨی ذات نی رہندی، او اپݨی ذات دی نفی کر ݙیندے تے اوندا ذہن اللہ کریم دے اوں قانون کوں سمجھ گھندے جینکوں مشیئت آکھا ڳئے۔ قرآن پاک اچ اوندا تذکرہ حضرت موسیٰ علیہ السلام دے واقعے اچ بیان تھیا ہے۔ "جینکوں اساں عنایت کیتا علم اپݨی رحمت خاص توں" (وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا – سورۃ الکہف – آیت نمبر 65)، او علم لدنی ہے۔ سب ڄاݨدن کہ موسیٰ علیہ السلام تے بندہ کشتی اچ ٻیٹھے۔ بندے نے کشتی اچ سوراخ کر ݙتا ول ہک گھر اچ مہمان رہیے تے ہک ٻال کوں قتل کر ݙتا۔ دیوار ڈھہݨ لڳی تاں بغیر معاوضے دے جݙݨ کہ او بکھے پیاسے ہن، اوں دیوار کوں بݨا ݙتا۔ موسیٰ علیہ السلام نے جݙݨ اوں ڳال تے اعتراض کیتا تاں اوں بندے نے آکھا کہ میں جو کجھ کیتے او اپݨے رب دے حکم نال کیتے تے ول اوں بندے تے موسیٰ علیہ السلام اچ جدائی تھی ڳئی تے موسیٰ علیہ السلام نے اوں بندے نال اقرار کیتا بیشک اچ اپݨی ڳال تے قائم نی رہ سڳا۔ موسیٰ علیہ السلام دا علم اوں طرز نال وابستہ ہے جیہڑی طرز تے اچھائی برائی دا تصوّر قائم ہے تے بندے دا علم اوں طرز نال وابستہ ہے جیہڑی طرز اچ اللہ دے علاوہ ٻیا کجھ نی۔ اتھاں اے ݙسݨا مقصود نی کہ موسیٰ علیہ السلام دی حیثیت گھٹ ہئی یا اوں بندے دی حیثیت زیادہ ہئی۔ غور طلب ڳال اے ہے کہ موسیٰ علیہ السلام تلاش کریندے ہوئے اوں بندے تک پہنچے، او بندہ موسیٰ علیہ السلام دی تلاش اچ نی آیا۔ اللہ کریم سب توں وݙے قانون دان ہن، جیہڑے بندے دا ذہن مشیئت دے نال قائم تھی ویندے، او بجائے خود قانون بݨ ویندے تے قانون تے عمل درآمد کراوݨا ہر بندے دے اتے تے پوری کائنات دے اتے واجب ہے۔ اوں بندے نے گفتگو دے دوران اے وی ݙسیا کہ اے اللہ دی حکمت ہے کہ اوں نے میکوں اے علم (تکوین) عطا فرما ݙتے تے تہاکوں او علم (ارشاد) عطا فرما ݙتے۔ قرآن پاک اچ بیان کردہ ایں واقعے دے اندر تفکر کریجے تاں اے ڳال پوری طرح واضح تھی ویندی ہے کہ ہر حال اچ قانون دی حکمرانی ہے۔ چونکہ اے بندہ خود کائنات دے جاری و ساری تکوینی قانون دا نمائندہ ہے تے جو کجھ کریندا پئے، مشیئت دے تحت کریندا پیا ہے۔ اینہی واسطے حضرت موسیٰ علیہ السلام نے رستے دے صعوبتاں برداشت کر کے اوں بندے کوں تلاش کیتا تے اوں بندے تے شریعت نافذ نی کیتی۔ ==امانت== اللہ خالق ہے تے رب ہے یعنی اینجھی ہستی جیں نے زندگی دے تمام وسائل مہیا کر کے تخلیق کیتا۔ اللہ نے چاہا کہ میں سنڄاݨا ونڄاں۔ سنڄاݨݨ کیتے ضروری ہئی کہ کوئی اینجھی مخلوق ہووے جیہڑی اللہ کوں اللہ دی مرضی تے منشاء دے مطابق پہچاݨ سکے۔ اللہ نے پہچاݨݨ دے ݙو طرزاں قائم فرمائے۔ ہک طرز اے ہے کہ مخلوق ڄاݨدی ہے کہ اساں مخلوق ہیں تے ساݙا پیدا کرݨ والا اللہ ہے۔ پہچاݨݨ دی ݙوجھی طرز اے ہے کہ اللہ نے ساکوں کیوں پیدا کیتا تے ساݙی تخلیق دا مقصد تے منشا کیا ہے۔ اے ڳالھ کہ اللہ کریم نے مخلوق کوں کیوں پیدا کیتا؟ اللہ دا ہک راز ہے۔ قرآن پاک ایں راز دے اتوں پردہ ہٹیندے ہوئے فرمیندے کہ اساں جنّات تے انسان کوں ایں واسطے پیدا کیتے کہ او ساݙی عبادت کرن۔ اپݨی بندگی تے عبدیّت دا اعتراف کریندے ہوئے ساݙے سامݨے جھک ونڄن تے بندگی دا اعتراف ایں ڳالھ دی طرف اشارہ ہے کہ بندے نے اے اقرار کر گھدا کہ میݙی اپݨی ذاتی حیثیت کجھ نی۔ اصل حیثیت اوں ذات عیمت دی ہے جیندے سامݨے جھکدا پیا ہاں۔ اے طرز عام طرز ہے تے ایں طرز اچ پوری کائنات، جنّات، فرشتے، انسان، حیوانات و جمادات سب دے سب ہم رشتہ ہن۔ تمام مخلوق اللہ کریم دی عبادت اچ مصروف ہے۔ درخت وی عبادت کریندن، پہاڑ وی عبادت اچ مصروف ہن۔ پرندے وی عبادت کریندن، جنّات وی عبادت کریندن، فرشتے وی ہمہ تن عبادت اخ مشغول ہن۔ عبادت دا ہک مفہوم اے ہے کہ اساں علمی اعتبار نال اے ڳالھ ڄاݨدے ہوؤں کہ ساݙا کوئی خالق ہے تے عبادت دا ݙوجھا مفہوم اے ہے کہ اساں مشاہداتی طور تے ݙیکھدے ہوؤں، پہچاݨدے ہوؤں۔ خالق دی ڳالھ سݨدے ہوؤں تے اللہ کریم دے ہدایات کوں براہ راست قبول کر کے انہاں تے عمل پیرا تھیؤں۔ اساں اے ݙسے کہ علم دے ݙو حیثیتاں ہن۔ ① ہک علم محض ڄاݨݨا ہے، تے ② علم دی ݙوجھی حیثیت اوں علم توں حاصل شدہ تجربات یا مشاہدات دا حاصل تھیوݨا ہے۔ ہک علم اے ہے کہ ساکوں ساݙے اللہ نے پیدا کیتے تے ایں واسطے پیدا کیتے کہ اساں اللہ کریم دی عبادت کروں تے انہاں اعمال کوں اختیار کروں جیہڑے اللہ کریم دے پسندیدہ ہن۔ ایں علم اچ مشاہدہ کوں دخل نی۔ ݙوجھا علم او ہے کہ جیندے وچ علم دے ݙوہیں حیثیتاں قائم ہن یعنی علم دی علمی حیثیت وی ہوندی ہے تے علم دی تجرباتی حیثیت وی قائم ہوندی ہے۔ تجرباتی حیثیت کوں اللہ کریم نے اپݨی امانت قرار ݙتے۔ امانت دا تذکرہ آندے تاں انسان دی ہک منفرد حیثیت قائم تھی ویندی ہے۔ قرآن پاک اچ اللہ کریم نے ݙسے کہ: ① میں کون ہاں؟ تے ② ایں کائنات دی تخلیق اچ میݙی صناعی کیہڑی طرح عمل کریندی پئی ہے؟ تے ③ کائنات دا قیام کنہاں ضابطیاں، قاعدیاں تے فارمولیاں تے قائم ہے۔ اے علم دی او طرز ہے جیہڑی یقین بݨ کے مشاہدہ بݨ ویندی ہے۔ اللہ کریم نے قرآن پاک اچ سورہ بقرہ دی پہلی آیات اچ فرمایا ہے کہ اے کتاب انہاں لوگاں کیتے ہدایت ہے جیہڑے متقی ہن تے متقی او لوگ ہن جیہڑے غیب دا یقین رکھدن۔ غیب د یقین رکھݨ توں مراد اے ہے کہ او مشاہداتی نظر دے حامل ہوون۔ انہاں دے اندر او نظر کم کریندی ہووے جیہڑی غیب بین ہے۔ جے تک انسان دے اندر مشاہداتی نظر کم نہ کریسی اوندے کیتے کائنات تسخیر کینہاں تھیسی۔ مسخر تھیوݨ توں مراد اے ہے کہ اساں اے ݙیکھدے پئے ہیں کہ زمین ہک قاعدے ضابطے دے تحت ساکوں رزق فراہم کریندی پئی ہے۔ اساں زمین تے مکان بݨیندے ہیں تاں زمین مکان بݨاوݨ اچ حارج نی تھیندی۔ زمین اتنی سنگلاخ تے سخت جان نی بݨ ویندی کہ اساں اوندے اتے ٹروں تاں ڈھہوݨ لڳوں۔ اتنی نرم نی بݨ ویندی کہ اساں زمین دے اتے چلوں تاں ساݙے پیر دھنس ونڄن۔ سورج تے چندر ساݙی خدمت گزاری اچ مصروف ہن۔ ہک قاعدے تے ضابطے اچ اپݨی ڈیوٹی کوں انجام ݙیندے پئے ہن جیہڑی انہاں دے اتے فرض کر ݙتی ڳئی ہے تے ایں عمل نال ساکوں اختیاری یا غیر اختیاری فائدہ پہنچدا پئے۔ ہک تسخیر اے ہے کہ تساں اپݨے اختیار دے تحت زمین توں، سمندر توں، دریاواں توں، پہاڑاں توں، چندر توں، سجھ توں کم گھن سڳو۔ تسخیر اے وی ہے کہ چندر دی چانݨی نال پھلاں اچ مٹھاس پیدا تھیوے تے اعلیٰ تسخیر اے ہے کہ سیدنا حضورﷺ انگل نال اشارہ کر ݙیون تاں چندر ݙو ٹکڑے تھی ونڄے۔ حضرت عمر فاروقؓ دریائے نیل کوں پیغام بھیج ݙیون: ‘‘'جے توں اللہ دے حکم نال چلدا پئیں تاں سرکشی توں باز آ ونڄ ورنہ عمرؓ دا کوڑا تیݙے کیتے کافی ہے۔’’' ہک صیہب نے حضرت عمرؓ توں شکایت کیتی: ‘'‘یا امیر المومنین! میں زمین تے محنت کرینداں ، داݨہ سٹینداں تے جو کجھ زمین دے ضروریات ہن انہاں کوں پورا کریندں لیکن بیج سک ویندے۔ ٻہوں پریشان ہاں۔’’' حضرت عمرؓ نے فرمایا: ‘‘'جݙݨ میݙا اوں پاسوں لنگھݨ تھیوے تاں ݙسیں۔''' حضرت عمر فاروقؓ جݙݨ اوں پاسوں لنگھے تاں اوں صیہب نے زمین دی نشاندہی کیتی۔ حضرت عمرؓ تشریف گھن ڳئے تے زمین تے کوڑا مار کے فرمایا: ‘‘'توں اللہ دے بندے دی محنت ضائع کریندی ہیں جبکہ او تیݙی ساری ضروریات پوری کریندے۔''' تے اوندے بعد زمین لہلہاندی رڑھ اچ تبدیل تھی ڳئی۔ مرشد کریم حضور قلندر بابا اولیاءؒ نے میکوں ہک واقعہ سݨایا کہ ہک ٻہوں وݙا نجومی سیدنا حضورﷺ دی خدمت اچ حاضر تھیا۔ پتہ چلا کہ حضورﷺ اوں وقت پہاڑ تے ہن۔ نجومی اتھاں پہنچ ڳیا۔ اوں نے اپݨا تعارف کرایا تے آکھا ، اگر آپﷺ دے پیر مبارک دے تلے اے پہاڑ موم تھی ونڄے تے پہاڑ دے اتے پیر دا نقش آ ونڄے تاں میں مسلمان تھی ویساں۔ رسول اللہﷺ نے بسم اللہ پڑھ کے قدم چایا تے پہاڑ تے رکھ ݙتا۔ جیویں ہی حضورﷺ نے پیر چا کے پتھر تے رکھا۔ نجومی نے آسمان دی طرف ݙٹھا تے ول پہاڑ دی طرف نظر سٹی۔ پہاڑ تے پیر دا نقش موجود ہئی۔ ایں طرح جیویں نرم مٹی تے نقش بݨ ویندے۔ تسخیر دا اے عمل ݙیکھ کے نجومی مسلمان تھی ڳیا۔ دریافت کرݨ تے اوں نے ݙسا کہ او اپݨے زمانے دا یکتا تے منفرد نجومی ہے۔ آسمان تے ہک ستارہ ہے۔ او ستارہ جݙݨ کہیں آدمی دے سر تے براہ راست سایہ فگن تھیندے تاں اوندے اندر اے صلاحیت پیدا تھی ویندی ہے کہ سخت مٹی نرم تھی ویندی ہے۔ میݙے حساب نال ایں ستارے کوں اوں جگہ جتھاں حضورﷺ کھڑے ہن، کئی ہزار سال بعد آوݨا ہئی۔ میں جݙݨ رسول اللہﷺ توں درخواست کیتی تے حضورﷺ نے بسم اللہ پڑھ کے قدم چایا تان میں ݙٹھا کہ او ستارہ اپݨی جگہ توں تیزی نال پلٹا تے لمحیاں کیتے حضورﷺ دے اتے سایہ فگن تھی کے واپس چلا ڳیا۔ تسخیر دی ہک شکل اے وی ہے جو تساں اے ڄاݨدے ہوو جو سونے وچ کتنے روشنیاں دے مقداراں کم کریندن۔ جے تانبے اچ اتنے مقداراں دا اضافہ کر ݙتا ونڄے تاں تانبا سونا بݨ ویندے۔ اللہ کریم دی تخلیق اچ کوئی تخلیق غیر متوازن نی تے نہ کوئی اینجھی صورت ہے جو کائنات حادثاتی طور تے وجود اچ آ ڳئی ہووے۔ تخلیق دے تحت ہر شئے وچ معیّن مقداراں کم کریندے پئے ہن، جتھاں تک تخلیقی عمل دا تعلق ہے ٻکری وی اونہی طرح پیدا تھیندی ہے جیں طرح انسان پیدا تھیندے۔ ٻکری کوں وی اونہی طرح بکھ لڳدی ہے جیں طرح انسان کوں بکھ لڳدی ہے۔ ٻکری دے اندر وی تریھ دا تقاضا اونہی طرح پیدا تھیندے جیں طرح آدمی کوں تریھ لڳدی ہے۔ ٻکری وی اوں طرح سمھدی ہے جیں طرح آدمی سمھدے تے ٻکری وی اونہی طرح بھڄدی دھرکدی ہے تے غذا تلاش کریندی ہے جیں طرح انسان تلاش کریندے۔ ڳالھ صرف اے ہے جو تخلیق کرݨ والے معیّن مقداراں ہر مخلوق اچ انج انج کم کریندے پئے ہن ۔ کتھائیں معیّن مقداراں ٻکری بݨ ویندن۔ کتھائیں معیّن مقداراں نال ڳݙونھ بݨ ویندے۔ کتھائیں معیّن مقداراں نال آدم بݨ ویندے۔ کتھائیں معیّن مقداراں نال پہاڑ، کتھائیں فرشتے تے کتھائیں جنّتاں بݨ ویندن تے کتھائیں دوزخ دا ٻالݨ بݨ ویندے۔ ==تخلیقی نظام== اللہ نے بحیثیت خالق دے اپݨے بندیاں کوں اینجھا علم عطا کیتے جو بندے دے اندر تخلیقی صلاحیتاں بیدار تھی ڳن۔ اللہ نے اپݨی ذات مبارک کیتے احسن الخالقین (تخلیق کرݨ والیاں اچ بہترین خالق) دا لفظ بیان فرمائے۔ یعنی اللہ نے تخلیقی اختیارات اپݨے علاوہ آدم کوں وی تفویض کر ݙتن۔ تخلیق کرݨ والی ہستی ایں ڳالھ تے قدرت رکھدی ہے جو او اپݨی منشا تے مرضی دے مطابق جݙݨ چاہے کہیں شئے کوں وجود اچ گھن آوے۔ جݙݨ اوندا دل چاہے روک ݙیوے۔ جݙݨ اوندے مزاج کیتے کوئی ڳالھ ناگوار گزرے تاں اوں چیز کوں بھن کے ریزہ ریزہ کر ݙیوے۔ ایہے اختیارات اللہ نے آدم کوں وی ݙتن ۔ آدم اپݨی تخلیق نال نوعِ انسانی کثو فائدہ وی پہنچا سڳدے تے نوعِ انسانی ایندی تخلیق (ایجادات) نال تباہ و برباد وی تھی سڳدی ہے۔ اڄ دے دور اچ انہاں ڳالہیں کوں سمجھݨا ٻہوں آسان تھی ڳئے۔ ریڈیو ہک ایجاد یا تخلیق ہے۔ ہر ریڈیو دی اپݨی ہک طاقت ہے اوندا ناں میڈیم ویو، شارٹ ویو یا فریکوئنسی ہے، ناں کجھ وی ہووے بہرحال او طاقت انہاں پُرزیاں دے اتے منحصر ہے جیہڑے ریڈیو دے اندر نصب ہن۔ ایں طرح ٹی وی ہے اوندے اندر وی چینل کم کریندے تے اوندی طاقت دا دارومدار انہاں مقداراں(لہراں) تے ہے جیندا ناں چینل رکھا ڳیا ہے۔ ایٹم بم دے اندر وی طاقت دا ہک ذخیرہ ہے۔ ایٹم بم اچ موجود یورینیم دے الیکٹران اچ کمی یا زیادتی کر ݙتی ونڄے تاں ٻہوں قوی توانائی پیدا تھیندی ہے۔ تے اوں توانائی نال پورے پورے آبادیاں ختم تھی ویندن۔ ݙوجھا ہائیڈروجن بم جیندے پھٹݨ نال لکھاں آدمی مر ویندن۔ غور و فکر کیتا ونڄے تاں اے ڳالھ سامݨے آندی ہے جو ایٹم بم بجائے خود ہک طاقت ہے تے ایں طاقت دے مقداراں کوں گھٹ یا زیادہ کریج سڳدے۔ صحت مند آدمی زیادہ کم کریندے۔ زیادہ دوڑ سڳدے تے حرکات و سکنات اچ چستی تے جوانمردی دا بہتر طریقے تے مظاہرہ کریندے۔ ایندء برعکس بیمار، ضعیف و ناتواں آدمی دی چال وچ، گفتگو اچ، حرکات و سکنات اچ نمایاں کمی نظر آندی ہے۔ ڳالھ اوہا ہے جو صحت مند تے جواں مرد دے اندر صحت دے معیّن مقداراں اپݨی صحیح حیثیت اچ متحرّک ہوندن تے بیمار آدمی دے اندر صحت دے مقداراں کمزور، ترٹے ہوئے تے کھنڈے ہوئے ہوندن۔ ساݙے سامݨے ݙو آدمی ہن۔ ہک آدمی ذہین ہے ہک آدمی سدھا سادہ ہے۔ ذہین آدمی دے اندر عقل و شعور دے مقداراں زیادہ کم کریندے پئے ہن۔ سدھے سادے آدمی دے اندر عقل و شعور دے مقداراں گھٹ کم کریندے پئے ہن ایں کیتے او سدھا سادہ ہے۔ اینہی طرح ݙو آدمی ساݙے سامݨے ٻئے ہن۔ ہک نارمل ہے تے ٻئے آدمی دے بارے اچ ساݙی رائے اے ہے جو اے پاڳل ہے۔ مخبوط الحواس ہے۔ زندگی دے تقاضے پورے کرݨ والے معیّن مقداراں تے تے او مقداریں جیہڑے آدمی دے اندر حواس بݨیندن جے صحیح طریقے تے متحرّک ہن تاں اینجھا آدمی عقلمند اکھیندے۔ صحیح مقداراں غیر متوازن تھی ونڄن تاں اینجھا آدمی کم عقل ہوندے۔ ساکوں تریھ لڳدی ہے یعنی ساݙے اندر تخلیقی نظام اطلاع ݙیندے کہ ہݨ جسمانی نظام کوں پاݨی دی ضرورت ہے۔ اعتدال پسند آدمی اتنا پاݨی استعمال کریندے جتنے پاݨی دی ساݙے جسمانی نظام کوں ضرورت ہے۔ غیر اعتدال پسند آدمی اتنا پاݨی استعمال کریندے کہ پیٹ پھنڈ ویندے۔ اوندی ہک طبعی شکل اے بݨدی ہے کہ تریھ دا احساس جنہاں معیّن مقداراں تے قائم ہے او ترٹ ویندے تے جیں وقت آدمی طبعی طور تے غیر متوازن تھی ویندے۔ تریھ دا احساس وی ایب نارمل تھی ویندے۔ استسقاء دا مریض پاݨی پیوݨا شروع کریندے اتھاں تک کہ اوندا پیٹ پھٹ ویندے تے او مر ویندے۔ آدمی کوں بکھ لڳدی ہے، اعتدال اچ کھاݨا کھاندے تاں آدمی دی جسمانی زندگی دی نشوونما تھیندی ہے لیکن اگر بکج دا ایہو تقاضا اپݨی معیّن مقداراں تے قائم نہ رہے تاں آدمی کھاںا کھاوݨ نال بیمار تھی ویندے۔ یا کھاݨا کھاوݨ نال ضعیف تے ناتواں تھی ویندے۔ انہاں مثالاں توں اے ڳالھ واضح طور تے سامݨے آ ویندی ہے کہ آدمی اچ جیہڑی حرکت ہے ، زندگی دے جتنے رخ ہن تے زندگی جنہاں خدوخال تے رواں دواں ہے او دنیاوی زندگی ہووے یا اوں دنیا دی زندگی ہووے جینکوں غیب دی دنیا آکھا ویندے ، مقداراں تے قائم ہے۔ جے تک مقداراں قائم ہن زندگی ، زندگی ہے تے جݙݨ انہاں مقداراں اچ ردّ و بدل تھیںدے یا زیادتی تھیںدی ہے یا کمی تھیندی ہے حرکت اچ فرق آ ویندے تاں زندگی اچ اینجھا شگاف پئے ویندے کہ بظاہر آدمی زندہ نظر آندے لیکن باطن وچ او آدمی کجھ وی نی ہوند۔ نہ زندیاں اچ اونکوں شمار کیتا ویندے تے نہ اوندا شمار مردیاں وچ تھیندے۔ تسخیر کائنات کیتے ضروری ہے کہ ساکوں تخلیق دے او فارمولے معلوم ہوون جنہاں دے اتے اے تخلیق قائم تے متحرّک ہے ، باحواس و با شعور ہے۔ ===قانون=== زندگی دا ہر تقاضا معیّن مقداروں نال مرکب ہے تے اے معیّن مقداراں ہی تقاضے تخلیق کریندن۔ زندگی دا کوئی تقاضا فارمولیاں دے بغیر قائم نی۔ اللہ کریم نے ساݙی تخلیق فارمولیاں نال کیتی ہے تے انہی فارمولیاں کوں اساں دانستہ یا نادانستہ متحرّک کر گھندے ہیں تاں نویں نویں ایجادات تے تخلیقات وجود اچ آ ویندن۔ چونکہ آدمی بجائے خود ہک فارمولا ہے۔ ایں واسطے فارمولے دے اندر او تخلیقی عناصر جنہاں نے فارمولے کوں زندگی بخشی ہے متحرّک ہن۔ آدمی چونکہ ہک تخلیقی فارمولا ہے تے اینکوں تخلیقی فارمولیاں دا علم وی ݙتا ڳیا ہے۔ ایں واسطے او انہاں فارمولیاں دا علم سکھ گھندے جنہاں فارمولیاں نال فرشتیاں دی تخلیق تھیندی ہے تے جنہاں فارمولیاں نال جنّت بݨائی ڳئی ہے تے جنہاں مقداراں (فارمولیاں) تے ست آسمان قائم ہن۔ نور اعلیٰ نور جنہاں فارمولیاں نال عرش وجود اچ آیا ہے او وی ساݙے اکھیاں دے سامݨے آ ویندن۔ المیہ اے ہے کہ مسلماناں دے اندر تجسّس، تلاش تے تفکر ختم تھی ڳئے۔ مسلمان دعویٰ اے کریندے کہ میں اللہ دا نائب ہاں۔ جب کہ کویلی توں زیادہ عقل و تفکر استعمال نی کریندا۔ اللہ کریم دا قانون جاری و ساری ہے۔ قرآن پاک اچ اللہ کریم نے فرمایا کہ اے کتاب انہاں لوگاں دے اتے ہدایت دے دروازے کھولیندی ہے جیہڑے تفکر کریندن ، تحقیق و تلاش کریندن ، ریسرچ کریندن ، گہرائی اچ مشاہدہ کریندن۔ اللہ دی ذات واحد ہے، ذی احتیاج نی۔ نہ او کہیں دا پیؤ ہے تے نہ او کہیں دی اولاد ہے تے نہ ہی اوندا کوئی خاندان ہے۔ جیہڑا تلاش کریندے پا گھندے تے جیہڑا کفران کریندے او محروم رہ ویندے۔ ==نقطہ کُھلدے== جیہڑلے کوئی بندہ کہیں ہک نقطے تے اپݨے پورے صلاحیتاں مرکوز کر کے غور کریندے تاں اوندی نظر وچ اتنی وسعت پیدا تھی ویندی ہے کہ او اوں نقطے کوں جیندے اتے تمام صلاحیتاں مرکوز تھی ڳن ، پڑھ گھندے۔ پڑھݨ توں منشا اے ہے کہ: #نقطے دے اندر موجود اوصاف، تے #نقطے دے اندر موجود خفیہ صلاحیتاں تے #صلاحیتاں دے اندر مخفی صلاحیتاں اوندے سامݨے آ ویندن۔ #جݙݨ ٻیا زیادہ گہرائی اچ ݙیہدے تاں نقطہ اونکوں اپݨا استعمال ݙس ݙیندے۔ نقطے دے اندر موجود مخفی قوتاں ایں ڳالھ دا مشاہدہ بݨ ویندن کہ پورے پورے کہکشاواں ساݙے نال سفر کریندے پئے ہن۔ اساں ڄاݨ گھندے ہیں کہ دنیا اچ موجود ہر شئے لہراں تے قائم ہے۔ اساں تے پوری کائنات لہراں دے تاݨے ݨاݨے نال مرکب ہے۔ دنیا دی ہر چیز چاہے او پاݨی ہووے، درخت ہووے، پتھر ہووے، انسان ہووے، چرندہ ہووے، پرندہ ہووے، درندہ ہووے، انرجی ہووے، آکسیجن ہووے یا ایٹم یا مالیکیول، سب روشنیاں دے ہالے اچ بند ہے۔ یعنی ہر چیز دے اتے روشنی دا ہک غلیف ہے۔ تفکر کرݨ دے بعد اوں بند غلیف کوں کھول کے اوں چیز دے اتے نظر مرکوز کر ݙتی ونڄے تاں: # نظر دے سامݨے پہلا انکشاف طاقت دا تھیندے۔ # نظر وچ جیہڑلے گہرائی پیدا تھیندی ہے تاں ݙوجھا انکشاف اوں طاقت دے استعمال دا ہوندے۔ #مزید گہرائی واقع تھی ونڄݨ نال تریجھا انکشاف اے تھیندے کہ طاقت مظہر بݨ کے سامݨے آ ویندی ہے۔ ہیروشیما تے ناگا ساکی دے اتے ایٹم بم سٹیا ڳیا اںو ایٹم دی طاقت دا مظاہرہ تھیا۔ مظاہرہ ایں شکل اچ تھیا کہ جنہاں پہاڑیاں تے بم سٹیا ڳیا ہئی او پہاڑیاں دھواں بݨ ڳئے۔ لوگاں نے ݙٹھا کہ پہاڑ کھڑے ہن جیہڑلے پہاڑ کوں چھوا ڳیا تاں دھوئیں دے علاوہ کجھ نہ ہیی۔ سوال اے ہے کہ طاقت دا کھوج کیں نے لایا؟ طاقت دا استعمال کیں نے کیتا؟ تے طاقت دے مظاہرے نال کون متأثر تھیا؟ ایندا جواب اے ہے کہ ایٹم دی طاقت دا کھوج انساناں نے لایا، ایندی طاقت کوں استعمال انساناں نے کیتا تے ایں طاقت دے تخریبی تے تعمیری پہلو توں وی انسان ہی متأثر تھیا۔ نتیجہ اے نکلا کہ ایٹم دے اندر موجود طاقت اللہ کریم دی تخلیق ہے تے ایں طاقت کوں استعمال کرݨ دا طریقہ اللہ نے انسان کوں سکھا ݙتے۔ لاشعور ݙسیندے کہ انسان دے اندر اللہ تعالیٰ نے اتنی سکت تے صلاحیت منتقل کر ݙتی ہے کہ او ایٹم دی طاقت کوں اپݨے ارادے تے اپݨی منشا دے مطابق استعمال کر سڳدے۔ اے آکھݨا ہرگز بے جا نہ ہوسی کہ خالق ہر حال اچ تخلیق توں زیادہ باصلاحیت باوصف تے باہمت ہے۔ ایٹم دی طاقت دے خالق دی حیثیت نال جݙݨ اساں انسانی کردار تے نظر پیندے ہیں تاں دراصل اساں اے آکھݨا چاہندے ہیں کہ اللہ تعالیٰ نے انسان کوں اینجھے مخفی صلاحیتاں تے قوتیں عطا کر ݙتن جنہاں دے سامݨے ایٹم دی قوت کوئی حیثیت نی رکھدی۔ فرق صرف ایٹم دے استعمال دا ہے۔ اساں ایٹم دے اندر انہاں لہراں کوں تلاش کریندے ہیں جیہڑے تباہی و بربادی دا پیش خیمہ ہن یا انہاں صلاحیتاں کوں تلاش کریندے ہیں جیہڑے نوعِ انسانی دی تعمیر اچ کم آندن۔ جیہڑلے ہر چیز لہراں تے قائم ہے تاں انسانی وجود وی لہراں نال بݨا ہویا ہے۔ لہراں اچ قائم وجود اچ تفکر انسان دے اتے منکشف کر ݙیندے کہ انسان اچ تخلیقی صلاحیت موجود ہے۔ جیں طرح ایٹم ہک نقطہ ہے تے ایں نقطے دے اندر اینجھی طاقت محفوظ ہے کہ اگر اینکوں تخریبی ذہن نال استعمال کریجے تاں زمین الٹ پلٹ ویندی ہے۔ پورے پورے شہر آناً فاناً تباہ و برباد تھی ویندن۔ ایں ہی ایٹم کوں اگر تعمیر اچ استعمال کریجے تاں بجلی ایجاد تھی ویندی اے ، او بجلی جیہڑی ہر سائنسی ترقی اچ کہیں نہ کہیں طرح موجود ہے۔ انسان دے اندر وی ہک ایٹم ہے۔ ایں ایٹم یا نقطے دے اندر وی بے شمار طاقتاں ذخیرہ ہن۔ جیہڑلے اے ایٹم کھلدے تاں آدمی مادی وسائل توں بے نیاز تھی کے روحانی طور تے انہاں فارمولیاں دا مشاہدہ کر گھندے جنہاں فارمولیاں نال سورج بݨدن ، چندر وجود اچ آندن۔ جنہاں فارمولیاں تے ستارے قائم ہن، جنہاں فارمولیاں تے آسمان قائم ہن۔ جنہاں فارمولیاں تے کلیاں دے اتے زمین گردش کریندی پئی ہے۔ ===مثال=== اساں شربت بݨیندے ہیں۔ ساکوں اے معلوم ہے کہ پاݨی اچ کھنڈ گھول ݙیویجے تاں شربت بݨ ویندے تے اوں شربت اچ خوشبو ملا ݙیویجے تاں شربت خوشبودار تے مفرح تھی ویندے۔ اینہی شربت اچ رنگ ملا ݙیویجے تاں شربت خوش شکل تھی ویندے۔ اینہی شربت اچ اگر کوئی اینججی ٹھڈھی دوا شامل کر ݙیویجے جیہڑی خون کوں ٹھڈھا کر ݙیوے تاں اے شربت گرمی توں پیدا تھیوݨ والے امراض دا علاج بݨ ویندے۔ روٹی پکاوݨا ہک فارمولے دے اتے قائم ہے۔ جیہڑلے اساں روٹی دا تذکرہ کریندے ہیں تاں روٹی نال متعلق جتنے اعمال ہن او خودبخود زیر بحث آ ویندن۔ روٹی دا مطلب ہے زمین دے اندر گیہوں سٹݨا، زمین دی ککھ اچ دَور کرݨ والے روشنیاں تے لہراں دا گیہوں دے بیج تے اثر انداز تھیوݨا، گیہوں دے بیج دے اندر موجود روشنیاں تے لہراں دا زمین دے لہروں تے روشنیاں نال باہم مل کے ہک ٻئے دا تأثر قبول کرݨا۔ ہک ٻئے دے اندر لہراں دا جذب تھیوݨ دے بعد گیہوں دے بیج اچ کَلّہ پھٹݨا، بیج دی پیدائش دے بعد زمین دی ککھ توں باہر آوݨا، سورج دی تپش نال پکݨا، چندر دی چانݨی نال گیہوں دے اندر مٹھاس پیدا تھیوݨا، گیہوں دے بیج دا جوان تھیوݨا تے ول اوندا چکی اچ پسݨا۔ اٹا بݨݨا۔ اٹے تے پاݨی دے ملاپ نال ہک نویں شکل اختیار کرݨا۔ اٹا تے پاݨی دے ملاپ نال جیہڑا مرکب بݨے اوں مرکب دا بھاہ تے پکݨا۔ انہاں تمام عوامل توں گزر کے روٹی پکدی ہے۔ ہک عام آدمی آہدے روٹی کھاؤ، ڳالھ ختم تھی ڳئی، لیکن تفکر کرݨ والا بندہ اے تلاش کریندے کہ روٹی کیا ہے؟ تے کیویں وجود اچ آئی؟ ایں ہی طرح انسان وی ہک نقطہ ہے۔ نقطے کوں تروڑا ونڄے بالکل اوں طرح جیں طرح ایٹم کوں تروڑ ݙتا ڳیا ہووے تاں اوندے اندر او عجائبات نظر آندن جینکوں اللہ تعالیٰ نے کائنات آکھے۔ انسان دی پوری نسل، انسان دی پوری نوع، جنّات تے جنّات دی پوری نوع، فرشتے، آسمان، جنّت، دوزخ، عرش تے انتہا اے ہے کہ خود اللہ تعالیٰ ایں نقطے دے اندر موجود ہے، جیہڑلے اے نقطہ کھلدے تاں انسان مشاہداتی طرزاں اچ قدم قدم سفر کر کے منزل مقصود تک پہنچ ویندے تے مقصود تے منظور و مطلوب اللہ تعالیٰ ہے۔ تصوّف اچ ایں نقطے دا ناں ‘‘فؤاد’’ ہے۔ جیندا ترجمہ دل ہے۔ اے اوہو دل ہے جینکوں اللہ تعالیٰ نے اپݨا مسکن تے اپݨا گھر قرار ݙتے۔ اے اوہو دل ہے جیہڑا کݙہیں غلط بیانی نی کریندا، کݙہیں کوڑ نی ٻولیندا۔ جو کجھ ݙیہدے حقیقت ݙیہدے۔ دل خالقِ کائنات کوں ݙیہدے تے خالقِ کائنات دل کوں ݙیکھدے۔ ==رشتے داری== ہر مخلوق ݙوجھی مخلوق دے نال باہم مشترک ہے تے ہک رشتے اچ منسلک ہے۔ جیں طرح آدم دے اندر روح کم کریندی ہے تے اوں روح دی تحریکات نال ہر آدم دی زندگی اچ حواس بݨدن، او جذبات و احساسات توں گزردے۔ مسرت و شادمانی تے رنج و الم دے کیفیات نال او متأثر تھیندے۔ اینہی طرح کویلی دے اندر وی جذبات و احساسات موجود ہن۔ معاش دے حصول کیتے جیں طرح آدم زاد جدوجہد کریندے اونہی طرح کویلی وی جدوجہد کریندی ہے۔ مکھی وی جدوجہد کریندی ہے۔ مچھر وی جدوجہد کریندے۔ اگر آدم دی تربیت زیر بحث آوے تاں اللہ دی ݙوجھی مخلوق وی اپݨی اولاد دی تربیت اچ کوئی کسر باقی نی رکھدی۔ شیر اپݨے ٻال کوں فطری تے جبلّی تربیت ݙیندے۔ ٻلی اپݨے ٻالاں دی تربیت کریندی ہے تے انہاں کوں معاش حاصل کرݨ کیتے او تمام قاعدے و ضابطے تے گُر ݙسا ݙیندی ہے جیہڑے اوندی زندگی کیتے ضروری ہن۔ آدم دی فضیلت اگر ایں ڳالھ اچ ہے کہ او عقلمند ہے تاں تجربہ کرݨ نال اے ڳالھ سامݨے آندی ہے کہ ݙوجھی مخلوق دے افراد اچ وی عقل موجود ہے۔ اے تھی سڳدے کہ عقل کہیں مخلوق اچ گھٹ ہووے تے کہیں مخلوق اچ زیادہ۔ اللہ تعالیٰ فرمیندے کہ اساں ماکھی دے گھݨ تے وحی کریندے ہیں (سورۃ النحل: آیت – 68)۔ وحی کیتے ضروری ہے کہ جیندے تے وحی دا نزول تھیندا پیا ہے او سعادت مند ہووے، ہوش و حواس رکھدا ہووے، اوندے اندر سوچݨ سمجھݨ تے فکر کرݨ دی صلاحیت موجود ہووے۔ او وحی دے مفہوم نال آشنا تھی کے اوندے مطابق عمل کر سڳے۔ جݙݨ اساں اللہ رب العزت دا ارشاد پڑھدے ہیں کہ اساں ماکھی دے گھݨ تے وحی کیتی تاں اساں ڄاݨ گھندے ہیں کہ ماکھی دے گھݨ وچ عقل موجود ہے۔ ماکھی دے گھݨ وچ سوچݨ سمجھݨ دی صلاحیت موجود ہے تے ماکھی دا گھݨ وحی دے مفہوم توں وی باخبر ہے۔ اگر انسان کوں عقل دی بنیاد تے فضیلت ݙتی ونڄے تاں ماکھی دا گھݨ وی افضل و اعلیٰ ہے۔ حاصل کلام اے ہے کہ محض علم و حکمت، دانائی تے عقل و شعور دی بنیاد تے انسان کوں ݙوجھے نوعاں اچ شرف حاصل نی۔ کائنات اچ موجود ہر شئے زندہ ہے، متحرّک ہے تے جݙݨ زندہ ہے تاں اوندے اندر شعور ہے، اوندے اندر حواس ہن، اوندے اندر زندگی گزارݨ دے تقاضے موجود ہن۔ او اپݨی بھلائی یا برائی دا احساس رکھدے۔ سردی ٻلی کوں وی لڳدی ہے، سردی انسان کوں وی لڳدی ہے۔ اگر کوئی انسان مکان بݨا کے یا اعلیٰ توں اعلیٰ لباس پا کے سردی دا تدارک کر گھندے تاں ٻلی وی سردی توں بچاؤ دے طریقے ڄاݨدی ہے۔ اللہ کریم نے انسان کوں اپݨی نیابت دے علوم سکھا کے جیہڑا شرف عطا کیتے او کیا ہے؟ او شرف قرآن پاک دے اندر تفکر کرݨ نال سامݨے آندے۔ آدم تے فرشتیاں دا جݙݨ موازنہ کیتا ویندے تاں اے حقیقت منکشف تھیندی ہے کہ آدم اَسماء الٰہیہ دے اسرار تے رموز ڄاݨفے جیہڑے فرشتے نی ڄاݨدے۔ اتھاں ہک ڳالھ ٻہوں زیادہ وضاحت طلب ہے کہ اَسماء توں مراد اے نی کہ اللہ تعالیٰ نے آدم کوں ݙس ݙتے کہ ایں چیز دا ناں درخت ہے، ایندا نام فاختہ ہے، ایندا ناں شیر ہے۔ حقیقت کݙہیں نی بدلدی ہمیشہ ہک نقطے تے قائم رہندی ہے۔ اگر اَسماء توں مراد دنیاوی چیزاں دے ناں ہوندے تاں پوری نوعِ انسانی ہر چیز کوں ہک ہی ناں نال ڄاݨدی تے پہچاݨدی جبکہ ایویں نی بلکہ کوئی آدمی درخت کوں درخت آہدے تے کوئی درخت کوں Tree آہدے۔ اَسماء توں مراد اللہ دے او صفات ہن جیہڑے خالقیت دے روپ اچ تخلیق کرݨ دی صلاحیت رکھدن۔ اَسماء دا علم او علم ہے جیہڑے کائنات دے اندر تخلیقی فارمولے ہن۔ اَسماء الٰہیہ او علمِ آگہی ہے جیہڑا انسان دے اتے اوں عالَم کوں منکشف کریندے۔ جیں عالَم اچ غیبی انکشافات ہن جیں عالَم اچ قدرت الٰہیہ دے او راز ہن جنہاں دے اتے پوری کائنات قائم ہے۔ اللہ تعالیٰ دا ارشاد ہے: "اساں اپݨی امانت سماوات تے ، زمین تے اتے پہاڑاں تے پیش کیتی ، سب نے آکھا اساں اینکوں چاوݨ دے متحمل نی تھی سڳدے ایں واسطے کہ اساں ڄاݨدے ہیں کہ اگر اے امانت اساں اپݨے ناتواں موڈھیاں تے چائی تاں ہم ریزہ ریزہ تھی ویسوں تے ساݙا وجود نیست و نابود تھی ویسی۔" (سورۃ الاحزاب – آیت نمبر 72) آیت مقدسہ اچ پوری طرح ایں قانون دی وضاحت کیتی ڳئی ہے کہ سماوات وی شعور رکھدن۔ ارض وی شعور رکھدی ہے ، پہاڑ وی شعور رکھدن۔ انکار یا اقرار بجائے خود ایں ڳالھ دا ثبوت ہے کہ انکار یا اقرار کرݨ والی ہستی اچ شعور موجود ہے۔ اگر پہاڑ دے اندر جینکوں بے جان پتھر سمجھا ویندے عقل نہ ہوندی، سمجھ ٻجھ نہ ہوندی، اونکوں اپݨی ہستی دا ادراک نہ ہوندا تاں او کیویں آکھ سڳدا ہئی کہ میں اے امانت نی چا سڳدا۔ اگر میں ایں امانت کوں چا گھدا تاں میں ریزہ ریزہ تھی ویساں۔ تفکر کرݨ نال مزید وضاحت تھیندی ہے کہ جیں طرح انسان سݨدے، پتھر وی سݨدے، جیں طرح انسان سوچیندے، پتھر وی سوچیندے۔ جیں طرح انسان ٻولیندے، پتھر وی ٻولیندے۔ اے قرآن پاک دے آیات ہن، کوئی عقلی تے فلسفیانہ استدلال نی۔ ذرا غور کرو، جیہڑلے پتھر ٻول سڳدے، سݨ سڳدے، اپݨی ہستی دے بارے اچ اونکوں علم ہے کہ میݙے اندر کتنی سکت ہے تے او کہیں غلط فہمی وچ وی مبتلا نی۔ او اپݨے بارے وچ صحیح صحیح اندازے وی رکھدے تاں ول انسان اوندے توں کیویں اشرف تھیا؟ اللہ کریم اے وی فرمیندن: "ایں امانت کوں انسان نے قبول کر گھدے۔ بے شک اے ظالم تے جاہل ہے۔" ایندا مفہوم اے تھیا کہ سماوات، ارض تے پہاڑ ظالم تے جاہل نی، انسان ظالم تے جاہل ہے۔ ایں واسطے ظاہم تے جاہل ہے کہ ایں نے بغیر سوچے سمجھے کہ میں ایں امانت دا تقاضا وی پورا کر سڳداں یا نہ؟ کوتاہ بینی تے اپݨی نادانی اچ امانت الٰہیہ کوں قبول کر گھدا لیکن چونکہ ایں نے قبول کر گھدے ایں واسطے اشرف المخلوقات دے دائرے اچ داخل تھی ڳیا۔ اشرف المخلوقات دے دائرے اچ کوئی انسان جݙݨ ہی داخل تھی سڳدے جیہڑلے ایں امانت توں با خبر ہووے۔ اگر او امانت توں بے خبر ہے تاں او ہرگز اشرف المخلوقات نہ۔ اوندی کی حیثیت ݙوجھے مخلوقات توں نہ صرف اے کہ گھٹ ہے بلکہ بدتر ہے۔ جیہڑا بندہ اللہ دی امانت توں بے خبر ہے او ظالم تے جاہل ہے۔ ایہو اللہ کریم دا ارشاد ہے۔ انسان امانت دے علم دے بغیر جاہل تے سرکشاں دے گروہ اچ تاں داخل تھی سڳدے، اشرف المخلوقات نی بݨ سڳدا۔ ==فرشتے تے انسان== موجودہ دور اچ سائنس نے اتنی ترقی کر گھدی ہے کہ ہݨ ایں ڳالھ دی تصدیق تھی ڳئی ہے کہ ایں دنیا دے علاوہ ٻئے وی بے شمار دنیاواں موجود ہن۔ جیہڑی چیز کوں اساں خلاء آہدے ہیں اوں خلاء اچ وستیاں آباد ہن۔ سیارے ہن تے ہر سیارہ ساݙی زمین دی طرح آباد ہے۔ لیکن اساں انہاں سیاریاں کوں تے خلاء وچ وسݨ والے آبادیاں کوں ݙیکھ نی سڳدے۔ حالی تک سائنس نے جو کجھ آکھے او ہک قیاس ہے۔ او آہدن کہ ایویں تھی سڳدے لیکن آدم تے اللہ دی گفتگو ساݙے اتے اے راز منکشف کریندی پئی ہے کہ نوعِ انسانی دے علاوہ ہک مخلوق ہے جینکوں فرشتہ آہدن۔ ݙوجھی مخلوق ہے جنّ یا جنّات، اساں نہ جنّات کوں ݙیکھ سڳدے ہیں نہ فرشتیاں کوں ݙیکھ سڳدے ہیں۔ جنّات تے فرشتیاں دی دنیا توں اساں ایں واسطے متعارف نی کہ اساں اوں نظر توں واقف نی جیہڑی نظر فرشتیاں تے جنّات کوں ݙیکھدی ہے۔ ݙیکھݨ دے طرزاں تے تفکر کیتا ونڄے تاں اے ڳالھ روزمرہ دے مشاہدے اچ ہے کہ ساݙی نظر ہک متعیّن حد اچ کم کریندی ہے لیکن اگر نظر دے متعیّن حدود کوں تروڑ ݙتا ونڄے تے کہیں طرح اوندے اچ اضافہ کر ݙتا ونڄے تاں نظر عام حالات اچ جتنا ݙیکھدی ہے اوندے توں زیادہ فاصلے دے مناظر اکھیاں دے سامݨے آ ویندن۔ مثلاً اساں اکھیاں تے دوربین لا گھندے ہیں۔ دوربین دے اندر جیہڑے شیشے لڳے ہوئے ہن او انہاں طول موج کوں، جیہڑے نظر دے کیتے ݙیکھݨ دا باعث بݨدن، اکھیاں دے سامݨے گھن آندن تے اساں میلاں فاصلے دی چیز ݙیکھ گھندے ہیں۔ کہیں آدمی دی نظر کمزور ہے ، سامݨے دی چیز اونکوں نظر نی آندی تے چشمہ لاوݨ دے بعد او دور تک ݙیکھ گھندے۔ ایندا مطلب کیا تھیا؟ مطلب اے تھیا کہ شیشے دے اندر اتنی صلاحیت موجود ہے کہ اگر تساں ایندی Magnification ودھاؤ تاں تہاݙی نظر دور تک ݙیکھ سڳدی ہے۔ جیہڑلے تساں شیشے دے ذریعے نال میلاں دور ݙیکھ گھندے ہو تاں اوں اکھ نال جیہڑی اکھ نے فرشتیاں کوں ݙٹھے تے اللہ کوں ݙٹھے، غیب دی دنیا کوں کیوں نی ݙیکھ سڳدے؟ ڳالھ صرف اتنی جیہی ہے کہ ساکوں اپݨے اندر اوں اکھ کوں تلاش کرݨے جیہڑی اکھ نے فرشتیاں کوں ݙٹھے تے اللہ کریم دا دیدار کیتا ہے۔ اے نظر حاصل کرݨ کیتے ضروری ہے کہ اساں اوں حالت اچ ول ونڄوں جتھاں اللہ نے آدم نال گفتگو کیتی ہئی۔ لوح محفوظ دے تحریراں ݙسیندن کہ ایویں نی کہ آدم دے اندر چند مخصوص صلاحیتاں کم کریندے پئے ہن تے آدم دی اولاد دے اندر اے صلاحیتاں موجود نی۔ آدم و حوا دی اولاد اچ ہر فرد دراصل آدم دا عکس ہے، تمثّل ہے تے فوٹو یا پرنٹ ہے۔ ہر آدم زاد دے اندر علم الاَسماء سکھݨ دی صلاحیت موجود ہے۔ جے تک آدم زاد دے تمام دلچسپیاں صرف مادی جسم دے نال وابستہ رہندن، اوندے اندر روحانی صلاحیتاں لکیاں رہندن تے جیہڑلے آدم زاد کوں ایں ڳالھ دا علم تھی ویندے کہ گوشت دا جسم دراصل نافرمانی کرݨ دے جرم اچ ہک پردہ ہے تاں اوندا ذہن حقیقت دی تلاش اچ سرگرداں تھی ویندے تے اے تلاش اونکوں انہاں صلاحیتاں نال باخبر کر ݙیندی ہے جنہاں صلاحیتاں نال آدم زاد غیب دی دنیا اچ سفر کریندے۔ ==آدم دی میراث== اللہ کریم دے ارشاد دے مطابق آدم کوں جیہڑا پہلا مقام عطا تھیا او جنّت ہے۔ اللہ کریم دے اَسماء یعنی اللہ دی صفات معلوم کر کے انسان کوں جیہڑی پہلی نعمت حاصل تھئی اوندا ناں جنّت ہے۔ اللہ کریم دے صفات اللہ دی صناعی دے لاحد و حساب نمونے ہن۔ خالق دی صفَت تخلیق ہوندی ہے۔ چونکہ اللہ کریم خالق ہن ایں واسطے اللہ دی ہر صفَت ہک تخلیق ہے۔ اللہ نے آدم کوں علم الاَسماء سکھا کے اپݨی تخلیق نال روشناس کیتا۔ ایں طرح روشناس کیتا کہ آدم کوں ݙوجھیاں تمام نوعاں تے شرف تے فضیلت حاصل تھی ڳئی۔ ایں شرف تے بزرگی دا پہلا انعام جنّت ہے۔ یعنی اللہ کریم دے اَسماء دا علم جݙݨ آدم دے اندر متحرّک تھیا تاں آدم نے خود کوں جنّت اچ پایا، جنّت ہک اینجھی فضا ہے جیندے اچ او آزاد ہے۔ اوں فضا اچ اینجھے حواس کم کریندن جنہاں اچ کثافت نی۔ کہیں قسم دی الجھن یا پریشانی کوں دخل نی۔ قید و بند دی کوئی صعوبت نی۔ تلاش و معاش دی کوئی فکر نی۔ کہیں کم کوں کرݨ یا نہ کرݨ دا خوف نہ۔ کہیں چیز دے کھو ونڄݨ دا خوف نی۔ جنّت ہک اینجھی فضا ہے جیہڑی ہر اعتبار نال سکون ہے، راحت ہے، آرام ہے، آسائش ہے۔ ایں تمہید دا مفہوم اے ہے کہ نیابت تے خلافت دی پہلی سیڑھی اے ہے کہ جݙݨ آدمی ایں منزل دی طرف قدم ودھیندے اوندے اتوں آلام و مصائب، ذہنی خلفشار، عدم تحفظ دا احساس، غم ناکی، بدحالی، پریشانی تے خوف دے جذبات ختم تھی ویندن، اوندے سامݨے زندگی دا صرف ہک رخ رہندے تے او سکون ہے، آرام ہے، آسائش ہے تے حاکمیت ہے۔ خالقِ کائنات چونکہ خود ہر چیز توں بے نیاز تے ہر قسم دی احتیاج توں ماوراء ہے ایں واسطے جیہڑلے کہیں بندے دے اندر خالق دی صفَت صمدیت پاسا بدلدی ہے تاں اوندے اتے اوہے کیفیات وارِد تھیندن جیہڑے اللہ دی اوں صفَت دا تقاضہ ہن۔ آدم کوں اللہ کریم نے اپݨے انعام و اکرام نال نواز کے جنّت اچ رکھا تے آکھا: اے آدم! توں تے تیݙی ذال جنّت اچ رہو۔ جتھوں دل چاہے خوش تھی کے کھاؤ لیکن اوں درخت دے قریب نہ ونڄݨا نتاں تہاݙا شمار اینجھے لوگاں اچ تھیسی جیہڑے اپݨے اتے ظلم کریندن۔ (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 35) ہساݙے پیؤ آدم توں صبر نہ تھی سڳا تے او اللہ دی نافرمانی دے مرتکب تھی ڳئے۔ جیویں ہی ہساݙے ابّا آدم سئیں نافرمانی دے مرتکب تھئے اللہ دی عطا کردہ امانت پس پردہ چلی ڳئی تے اے پردہ آدم کیتے پک نویں زندگی بݨ ڳئی۔ اے نویں زندگی عارضی طور تے محرومی ہے۔ امانت یافتہ زندگی سکون و راحت دی زندگی ہئی۔ جیویں ہی آدم نے اوں زندگی توں رشتہ تروڑا، سکون و آسائش غائب تھی ڳئے۔ روشنی دی جاہ تاریکی نے گھن گھدی، خوشی دی جگہ غم چھا ڳیا۔ آزادی دی جگہ قید و بند والی جگہ جکڑا ڳیا۔ ابّا آدم سئیں نہایت حسرت و یاس اچ جنّت چھوڑݨ تے مجبور تھی ڳئے۔ باوجود ایندے کہ ابّا آدم سئیں نے اللہ دی نافرمانی کیتی تے جنّت جیہی نعمت توں کفران کیتا۔ اللہ کریم نے اپݨی رحیمی و کریمی دی صفَت نال ول وی ابّا آدم سئیں دے اتے فضل کیتا تے او امانت جیہڑی اللہ نے انہاں کوں عطا کیتی ہئی سلب نہ کیتی۔ ابّا آدم سئیں نے اپݨی مرضی تے اختیار نال اوندے اتے پردہ سٹ ݙتا۔ یعنی اللہ کریم نے انہاں کوں تسخیر کائنات دے متعلق جیہڑے خزانے عطا فرمائے ہن انہاں خزانیاں دے اتے ہک دبیز پردہ پا کے اکھیاں میث گھدے۔ اتنے وݙے ظلم، اتنی وݙی سرکشی، اتنی وݙی نافرمانی دے باوجود اللہ نے رحم فرمایا تے آکھا کہ اپݨا وطن جنّت تساں ہݨ وی حاصل کر سڳدے ہو۔ بشرطیکہ تساں اپݨے اتوں خود ساختہ نافرمانی دا پردہ ہٹا ݙیو۔ جیویں ہی تساں اے پردہ چاک کریسو، جنّت اچ داخل تھی ویسو۔ ایندے باوجود کہ تہاݙی روح (تہاݙا لاشعور) تے تہاݙے اندر موجود نافرمانی دا پرت(تہاݙا شعور) جیہڑا جنّت توں کڈھا ڳئے ایں ڳالھ کوں ڄاݨدے کہ میݙا وطن جنّت ہے۔ میݙی زندگی سکون، آسائش تے آزادی ہئی۔ ول وی اساں، تساں اچوں ہی اینجھے لوگ بھیڄیندے رہسوں کہ تہاکوں ایں ڳالھ تے متوجہ کریندے رہن کہ تہاݙے کول اللہ دی کتنی وݙی نعمت ہئی جیندے توں تساں محروم تھی ڳئے او۔ جݙݨ تساں بھٹک ونڄو، بھل ونڄو تے تہاݙے ذہن توں اے ڳالھ نکل ونڄے کہ تساں ہک عظیم خزانے دے مالک او، خزانہ ہووݨ دے باوجود تساں مفلس تے قلاش زندگی بسر کریندے پئے او، اساں اپݨے بندیاں کوں بھیڄ کے تہاکوں انہاں رستیاں تے چلݨ دی ترغیب ݙیویسوں۔ ساݙے اے پاکیزہ قدسی نفس بندے تہاݙے کیتے ایں رستے تے چلݨ کیتے قاعدے تے ضابطے بݨیسن تاکہ تساں آسانی دے نال اوں پردے توں آزاد تھی کے دوبارہ جنّت اچ داخل تھی ونڄو۔ یاد رکھو کہ تساں جنّت دے خلاف اسفل السافلین دی جیہڑی زندگی بسر کریندے پئے او، اے تہاݙے کیتے جیل خانہ ہے۔ اے زندگی تہاݙے کیتے عذاب ہے۔ اے زندگی نہایت عارضی ہے۔، فکشن ہے، کجھ وی کر گھنو بالآخر اے زندگی تہاکوں چھوڑݨی ہے۔ لیکن اگر تساں ایں زندگی اچ اپݨے تے جنّت دے درمیان حائل پردے کوں نہ ہٹایا، جنّت تہاکوں قبول نہ کریسی۔ جے تک تساں زمین تے قیدی دی حیثیت نال زندگی گزاری، تہاݙے اندر او دماغ کم کریندا رہیا جیہڑا نافرمانی دا دماغ ہے تے جیہڑی نافرمانی تے جنّت نے تہاکوں کڈھ باہر سٹیا ہے، قدرت نے اپݨا کیتا ہویا وعدہ پورا کیتا۔ ظالم تے سرکش نافرمان آدم زاد کیتے ہک لکھ چویھ ہزار پیغمبر مبعوث کیتے لیکن ہائے افسوس نوعِ انسانی نے ہک لکھ چویھ ہزار پیغمبراں دے ڳالھیں تے کن نی دھرے۔ اونہی شیطان الرجیم دے آکھݨ تے چلدے رہیے جیں نے آدم کوں جنّت توں کڈھایا۔ ہر آدمی جیہڑا ذرا جیہا وی شعور رکھدے، ہر وقت ایں ڳالھ دا مشاہدہ کریندے کہ زندگی دا ہر لمحہ مردا پیا ہے۔ ہک لمحہ مردے ٻیا لمحہ پیدا تھیندے۔ ݙینھ مردے رات پیدا تھیندی ہے۔ رات مردی ہے تاں ݙینھ پیدا تھیندے۔ ٻلپݨ مردے تاں چھوہرپ ڄمدے۔ چھوہرپ مردے تاں جوانی پیدا تھیندی ہے۔ جوانی مردی ہے تاں ٻڈھیپا پیدا تھیندے تے ٻڈھیپا مردے تاں آدمی غائب تھی ویندے۔ ایں طرح غائب تھی ویندے کہ جیہڑی طرح خوبصورت مورتی کوں مٹی تہس نہس کر ݙیندی ہے، خوبصورت جسم انسانی دا ہک ہک عضو مٹی دے ذرّات اچ تبدیل تھی ویندے۔ ہݙیاں جنہاں دے اتے انسانی ڈھانچے دا دارومدار ہے، سواہ بݨ ویندن۔ دماغ جیندے اتے انسانی عظمت دا دارومدار ہے تے جیہڑے دماغ دے اتے انسان اکڑیندے، ٻیاں دے اتے ظلم کریندے، خود کوں خدا سمجھݨ لگدے، اوں دماغ کوں وی مٹی کھا ویندی ہے تے مٹی دے انہاں ذرّات کوں اوں جیہے ٻئے انسان پیراں تلے روندیندے ہن۔ ایندے برعکس اگر کوئی بندہ اِیں اسفل زندگی اچ جنّت دے اُوں دماغ نال متعارف تھی ویندے جیندی بنیاد تے فرشتیاں نے آدم کوں سجدہ کیتے تاں آدم زندہ و جاوید تھی ویندے تے اوندی میراث جنّت اونکوں واپس مل ویندی ہے۔ ==اندھا آدمی== آدمی جیہڑلے مر ویندے تاں دراصل او غیب دی اوں دنیا اچ چلا ویندے جتھاں اوندے اتوں زماں تے مکاں دے پابندیاں ترٹ ویندن۔ زمان تے مکاں ٹائم تے اسپیس دے پابندیاں ترٹݨا الگ ڳالھ ہے تے ٹائم تے اسپیس دا ختم تھی ونڄݨا ٻئی ڳالھ ہے۔ کوئی آدمی جیہڑا مرݨ دے بعد ایں دنیا توں اوں دنیا دا تھی ڳیا یعنی عالمِ اَعراف اچ چلا ڳیا۔ اوندے ذہن اچ ٹائم تے اسپیس ݙوہیں موجود رہندن۔ جیہڑی طرح او اتھاں زمین تے چھت دے تلے رہݨ تے مجبور ہے تے اوندے کیتے کھاوݨ تے پیوݨ دا ہووݨا ضروری ہے۔ اوں طرح عالمِ اَعراف اچ وی گھر ہووݨا، کھاوݨ پیوݨ دا سامان ہووݨا تے ڳالھ مہاڑ کرݨ کیتے ٻئے لوگاں دا موجود ہووݨا ضروری ہے۔ مرݨ دے بعد وی آدمی انہاں جذبات و احساسات اچ زندگی گزریندے جنہاں جذبات و احساسات اچ ایں دنیا اچ زندگی گزار چکا ہے۔ فرق صرف اتنا ہے کہ اے گوشت پوست دا جسم مٹی بݨ ویندے تے روح ایں گوشت پوست دے جسم کوں چھوڑ کے عالمِ اَعراف اچ ہک ٻیا نواں جسم بݨا گھندی ہے۔ جیہڑی طرح ایں جسم دے نال تقاضے چنبڑے ہوئے ہن اونہی طرح مرݨ دے بعد وی انسان دے نال تمام تقاضے چنبڑے رہندن۔ اتھاں اونکوں بکھ وی لڳدی ہے، تریھ وی لڳدی ہے۔ آدم زاد بکھ تریھ دا تقاضہ رفع کرݨ کیتے کھاݨا وی کھاندے، پاݨی وی پیندے۔ اوندے اتے غم آشنا زندگی دے تصوّرات وی مرتّب تھیندن تے او مسرت بھرے لمحات اچ وی وقت گزریندے۔ بادی النظر اچ اگر ݙٹھا ونڄے تاں اوں دنیا دی زندگی تے مرݨ دے بعد دی زندگی اچ قطعاً کوئی فرق نی۔ فرق اگر ہے تاں صرف اے ہے کہ شعور دی رفتار ودھ ویندی ہے۔ اتنی زیادہ ودھ ویندی ہے کہ مہینیاں دا سفر گھنٹیاں اچ طے تھیندے۔ ایندی مثال ایویں ہے کہ ہک آدمی پیدل چل کے کراچی توں لندن پہنچے تاں مہینیاں دا وقفہ درکار ہوسی۔ لیکن اگر ہوائی جہاز اچ ٻیھ ونڄے تاں چند گھنٹیاں اچ پہنچ ویندے۔ ایں دنیا دی زندگی اچ تے مرنے دے بعد دی زندگی اچ اے فرق ہے کہ اتھاں آدمی ہفتیاں دا سفر گھنٹیاں اچ گزارݨا چاہندے تاں اونکوں ہوائی جہاز دی ضرورت پیش آندی ہے، اگر سالاں تے مہینیاں دا سفر طے کرݨا چاہے تاں اونکوں ہوائی جہاز دی ضرورت پیش نی آندی بلکہ اوندے کیتے اوندے ذہن دی رفتار ہوائی جہاز بݨ ویندی ہے۔ اے اوں دنیا دا تذکرہ ہے جیہڑی دنیا اچ بالآخر سب کوں ونڄݨے۔ ایں قانون توں کوئی مستثنیٰ نی۔ جیہڑا آدمی عالمِ ناسُوت (مادی دنیا) اچ پیدا تھی ڳیا ، خوشی دے نال یا مجبوری دے نال بہرحال اونکوں اوں عالَم وچ ونڄݨا ہے۔ اساں خواب ݙیکھدے ہیں۔ عالمِ اَعراف اچ وی کم و بیش ایہا صورت واقع تھیںدی ہے۔ ایں ڳالھ کوں اساں آسان الفاظ اچ ایں طرح سمجھ سڳدے ہیں کہ عالمِ ناسُوت دا او حصّہ جیہڑا ساݙے کیتے خواب ہے عالمِ اَعراف اچ بیداری دی زندگی بݨ ویندے۔ مرݨ دے بعد غیب تے ظاہر دے درمیان جیہڑا پردہ حائل ہے او چَو ویندے لیکن نافرمانی تے جنّت دے درمیان جیہڑا پردہ حائل ہے او نی اٹھیندا۔ اگر کوئی آدمی ایں دنیا اچ نافرمانی دے دماغ توں رستگاری حاصل نہ کر سڳا تاں مرݨ دے بعد وی نافرمانی دا دماغ اوندے اتے مسلط رہندے۔ جیہڑی طرح او ایں زندگی اچ رنجیدہ تے پریشان تھیندے، ݙردا رہندے، خوف زدہ رہندے، مستقبل دی طرفوں فکر مند رہندے، ناخوش رہندے، روتا رہندے تے محرومی اپݨا مقدر سمجھدے اونہی طرح مرݨ دے بعد وی روندا رہندے، غم زدہ رہندے، پریشان رہندے تے حسرت و یاس دی زندگی بسر کریندے۔ اللہ کریم دے بیان کردہ قانون دے مطابق نافرمانی تے فرمانبرداری دے درمیان جیہڑا پردہ حائل ہے اونکوں چاوݨ کیتے ضروری ہے کہ آدمی ایں دنیا اچ ہی اپݨے وطن جنّت کوں ݙیکھ گھنے۔ اگر آدم زاد ساری زندگی اچ جنّت دی زندگی توں آشنا نی تھیا تاں مرنے دے بعد وی اوندے اتے جنّت دے دروازے نہ کھلسن۔ قرآن پاک نے ݙو طبقے کر کے ایں ڳالھ دی وضاحت کیتی ہے: "تے تساں کیا سمجھے علیین کیا ہے تے تساں کیا سمجھے سجیّن کیا ہے۔ اے ہک لکھی ہوئی کتاب ہے۔ اینجھی لکھی ہوئی کتاب جیہڑی کتاب اچ تہاݙی زندگی دا ہر عمل، ہر حرکت، ہر جذبہ، ہر ساہ ریکارڈ ہے۔ یعنی اے ہک اینجھی کتاب ہے جیندے اچ زندگی دا ہر رخ ہر حرکت فلم دی طرح نقش ہے۔’’ (سورۃ المطفّفین) انسان زندگی اچ جو کجھ کریندے اوندی فلم بݨدی رہندی ہے۔ اگر انسان دے قدم جنّت دے رستے تے چو ڳئے تے اوں نے قدم بقدم چل کے جنّت دا مشاہدہ کر گھدا تاں اے سب دا سب عمل صراط مستقیم تے سفر دی ہک فلم بݨ ویندے۔ اوندے برعکس کوئی بندہ صراط مستقیم توں بھٹک ڳیا تاں اوندا ہر قدم اوں رستے تے اٹھیندا پئے جیہڑا رستہ قدم قدم چل کے آدمی دے اتے دوزخ دے دروازے کھولیندے۔ مطلب ایہو ہے کہ اینجھے بندے دی زندگی نال متعلق جیہڑی فلم بݨی اوندا اختتام دوزخ ہے۔ اپݨی عمر گزارݨ دے بعد جیہڑی عمر اللہ نے اپݨی منشاء تے مرضی دے مطابق عطا فرمائی ہئی، اونکوں ختم کرݨ دے بعد جیہڑلے بندہ ایں دنیا توں اوں دنیا اچ منتقل تھیندے تاں او اپݨی زندگی توں متعلق بݨی ہوئی فلم ݙیکھدے۔ اگر او ایں دنیا اچ جنّت توں محروم تھی ڳیا تاں اتھاں او فلم ݙیکھدا رہندے جیہڑی دوزخ دی طرف گھن ویندی ہے تے اگر اوں نے صراط مستقیم تے گامزن تھی کے خالصتاً اللہ دے قوانین دے مطابق زندگی گزار ݙتی ہے تاں او جنّت تے مبنی فلم ݙیکھدے تے جنّت دے نعمتاں نال سیراب تھیندا رہندے۔ '''قانون''': جے تک کوئی بندہ جنّت دا مشاہدہ نی کر گھندا اوں وقت تک اوندے اندر جنّت دی زندگی دا ریکارڈ نی ہوندا۔ ایں ڳالھ کوں سیدنا حضورﷺ نے ایں طرح بیان فرمایا ہے: "مُوتُوا قَبلَ أن تَمُوتوا"، ترجمہ: "مر ونڄو مرݨ توں پہلے"۔ مر ونڄو مرݨ توں پہلے دا اے مطلب نی کہ کھاوݨا پیوݨا چھوڑ کے خود کشی کر گھدی ونڄے۔ شہراں کوں خیر آباد آکھ کے جنگلاں کوں مسکن بݨا گھنو۔ کپڑے لہا کے ننگے پھرݨ لڳو یا اولاد تے والدین توں قطع تعلق کر گھنو۔ مر ونڄو مرݨ توں پہلے دا مطلب اے ہے کہ ایں زندگی اچ رہندے ہوئے مرݨ دے بعد دی زندگی نال واقفیت حاصل کر گھنو۔ جیہڑلے کوئی بندہ مادی زندگی اچ مرݨ دے بعد دی زندگی نال آشنا تھی ویندے تاں اے ڳالھ اوندے مشاہدے اچ آ ویندی ہے کہ: #علیّین ۔۔۔۔۔۔ اعلیٰ طبقہ انعام یافتہ طبقہ ہے تے #سجین۔۔۔۔۔۔محروم طبقہ سزا یافتہ طبقہ ہے۔ قرآن پاک اچ بیان تھیا ہے کہ ایں زندگی اچ اگر اندھا پن ہے تے بے نور اکھیاں ہن تاں اوں زندگی اچ وی اندھا پن تے بے نور اکھیاں مقدر بݨ ویندن۔ اگر ایں دنیا اچ اکھیاں ہن تے اینجھے اکھیاں جیہڑے اللہ دے نور دا مشاہدہ کریندن تاں اوں دنیا دے اندر وی مشاہدہ کرݨ دی صلاحیت موجود ہوسی۔ سیدنا حضورﷺ دا ارشاد ہے: "مومن دی فراست توں ݙرو کہ او اللہ دے نور نال ݙیکھدے۔" رسول اللہﷺ نے اے کوئی تشبیہ نی ݙتی۔ نور نال ݙیکھݨا تشبیہ نی۔ پیغمبر آخر الزماںﷺ جو کجھ فرمیندن او حقیقت ہے تے اینجھی حقیقت ہے جیندے اچ ردّ و بدل نی تھیندا۔ نور دی نظر نال ݙیکھݨ والا بندہ نورانی دنیا دا مشاہدہ کریندے۔ اگر نور دا مشاہدہ کرݨ والی اکھ مادی دنیا اخ نی کھلی تاں مرݨ دے بعد وی آدمی اندھا رہندے۔ ==غارِ حرا== مادی دنیا اینجھی رڑھ ہے، جیندے اچ آخرت دی زندگی دے کنڈے یا پھلاں دے بیج سٹے ویندن۔ اگر کہیں بندے نے شیطانی وسوسیاں دے تحت ایں زمین اچ کنڈیاں دی رڑھ رہائی ہے تاں آخرت اچ وی کنڈے چݨݨ، کنڈے بھنݨ تے کنڈے کھاوݨ اوندا مقدر ہے تے کہیں بندے نے اگر ایں مرزعۂِ آخرت اچ رسول اللہ ﷺ دے ارشاد دے مطابق تے اولیاءاللہ دی زندگی دے اعمال و وظائف دی روشنی اچ اینجھی کاشت کیتی ہے جیں کاشت دے نتیجے اچ سدا بہار درخت پھلدار پودے تے خوشنما باغات وجود اچ آندن تاں مرݨ دے بعد اوندا اثاثہ ایہے خوشنما باغات ہن۔ ڳالھ سدھی تے صاف ہے، ایں دنیا اچ اساں جو کجھ کریندے ہیں اوندے مطابق اساں جزا دے مستحق ہوندے ہیں یا عذاب ناک زندگی ساݙے اتے مسلط تھی ویندی ہے۔ حضور علیہ الصلوٰۃ والسلام دی حدیث دے مطابق: "مر ونڄو مرݨ توں پہلے" ایں ڳالھ دی تشریح ہے کہ ایں دنیا اچ رہندے ہوئے یعنی مٹی نال وجود اچ آوݨ والے حواس دے نال اے ڳالھ اساں ڄاݨ گھنوں تے سمجھ گھنوں کہ ایں دنیا دے بعد ٻئی زندگی دا دارومدار ساݙے اپݨے ذاتی اختیار تے عمل تے ہے۔ قرآن پاک نے اینہی ڳالھ کوں ول ول ارشاد کیتے: تفکر کرو، عقل و شعور نال کم گھنو، زمین تے کھنڈے ہوئے اللہ دے نشانیاں دا کھوج لاؤ، اپݨی تخلیق تے غور کرو کہ کیہڑی طرح وجود اچ آئے، کیہڑی طرح اللہ کریم نے حفاظت دے نال تہاکوں پرورش کیتا، پروان چڑھایا، تہاݙے اتے جوانی دا دور آیا، تہاکوں اللہ نے طاقت عطا کیتی، اینجھی طاقت کہ تساں اپݨے ارادے تے اختیار دے نال زمین تے بھڄݨ لڳے، تے اوں ہی طاقت تے اختیار دے نال زمین دی ککھ اچوں تساں اپݨے کیتے وسائل تلاش کیتے، دریاواں اچ کشتیاں چلا ݙتے۔ علیٰ ہذا القیاس اللہ نے تہاکوں اتنی وݙی طاقت عطا کیتی کہ زمین تے کھنڈے ہوئے وسائل تہاݙی دسترس اچ آ ڳئے۔ ایہو بندہ جیہڑا ناقابل تذکرہ شئے ہئی، پیدائش دے بعد ایں قابل وی نہ ہئی کہ اپݨے ارادے نال حرکت کر سڳے۔ پاسا بدل سڳے یا ٻیھ سڳے۔ مکھی اݙا سڳے۔ ایں گوشت پوست دے لوتھڑے کوں اللہ نے اتنی سکت عطا کیتی کہ ایندے وجود توں تے ایندے اندر مخفی صلاحیتاں توں طرح طرح دے مصنوعات وجود اچ آ ڳئے۔ انسان جݙݨ بجلی دی تلاش اچ لڳ ڳیا تے اوں نے بجلی کوں تلاش کر گھدا تاں اللہ دی ہک تخلیق بجلی نال لکھاں تخلیقات وجود اچ آ ڳئے۔ اگر بجلی دے ذَیلی تخلیقات کوں شمار کیتا ونڄے تاں عقل گم تھی ویندی ہے۔ اللہ کریم نے فرمایا: "میں احسن الخالقین ہاں" (سورة المؤمنون – آیت نمبر 14) یعنی تخلیق کرݨ والیاں اچ بہترین خالق ہاں۔ اینکوں تساں ایویں سمجھ گھنو کہ بجلی دا خالق اللہ ہے۔ بجلی دے تمام ذَیلی تخلیقات ریڈیو، ٹی وی، وائرلیس تے ٻئے بے شمار چیزاں انسان دی تخلیق ہن۔ جے تک انسان نے اپݨے تخلیقی صلاحیتاں کوں استعمال نی کیتا، بجلی دے اندر طاقت لکی رہی تے جیہڑلے انسان دے اندر جستجو نے پاسا بدلا تے او ہمہ تن متوجہ تھی کے بجلی دی تلاش اچ لڳ ڳیا تاں بجلی نے اپݨے اندر لکے ہوئے صلاحیتاں اوندے اتے ظاہر کر ݙتے تے لکی ہوئی ہر صلاحیت ہک تخلیق بݨ ڳئی۔ جیہڑلے انسان مادّے دے اندر تفکر کریندے تاں اوں مادّے دی طاقت تے توانائی کوں اپݨے کیتے مفید بݨا گھندے یا ضرر رساں بݨا گھندے۔ مادی ترقی دے پس منظر اچ ہک ٻئی صلاحیت پوشیدہ ہے۔ جینکوں روح دا ناں ݙتا ویندے۔ مادّے دے اندروں جیہڑے صلاحیتاں آشکار تھیندے پئے ہن او دراصل اینہی روح دا ہک ہلکا جیہا عکس ہے۔ حالی اساں عرض کیتا ہئی کہ انسان اپݨی زندگی اچ جو کجھ رہیندے اوہو کٹیندے۔ اوندی جیہڑی کمائی ہوندی ہے اوندے مطابق اونکوں صلہ ملدے۔ اگر انسانی ذہن تفکر دے نال عظیم طاقت بجلی کوں تلاش کر سڳدے تاں انسان اپݨے اندر اوں اکھ کوں وی تلاش کر گھندے جیہڑی اکھ زماں و مکاں توں ماوراء ݙیکھدی ہے۔ جیہڑی اکھ دے سامݨے ایں زندگی تے مرݨ دے بعد دی زندگی دے درمیان حائل پردے معدوم تھی ویندن۔ ایہا او اکھ ہے جیندے نال اولیاء کرام باطنی وارِدات تے کیفیات دا مشاہدہ کریندن۔ ایہا او اکھ ہے جیہڑی کھل ونڄے تاں کشفُ القبور تھی ویندے۔ یعنی مرݨ والیاں دی روح نال آدمی ایں طرح گفتگو کر سڳدے جیہڑی طرح عالم اسباب اچ رہندے ہوئے جسمانی خدوخال نال مرکب ݙو آدمی گفتگو کریندن ۔ ایہا او اکھ ہے کہ اگر ایں اکھ دی طاقت ٻئی ودھھ ونڄے تاں اوندے سامݨے فرشتے آ ویندن۔ ایہا او اکھ ہے جیندی برکت نال اللہ دے دوست عرش تے اللہ تعالیٰ دا دیدار کریندن۔ ایں باطنی اکھ دا کھلݨا تے ایں باطنی اکھ دے سامݨے سب توں پہلے جیہڑی چیز آندی ہے اے او عالَم ہے جینکوں اساں عالمِ اَعراف یا موت دے بعد دی زندگی آہدے ہیں۔ یعنی گوشت پوست دے جسم توں رشتہ منقطع تھیوݨ دے بعد آدمی جیہڑی دنیا اچ قدم رکھدے، باطنی اکھ اوں دنیا کوں ݙیکھ گھندی ہے۔ جنّت اچ چلے ونڄݨا اوندے کیتے معمول بݨ ویندے۔ ایندے برعکس اگر جسمانی زندگی اچ کہیں بندے نے اپݨی باطنی اکھ نی کھولی تاں اوندے اتے محرومی مسلط تھی ویندی ہے۔ مرݨ دے بعد وی اوندی نظر محدود رہندی ہے۔ جیہڑی طرح بندہ ایں دنیا اچ دیوار دے پچھوں نی ݙیکھ سڳدا اونہی طرح اوں دنیا اچ وی او کوتاہ نظر رہندے۔ سوال اے ہے کہ اے باطنی نظر کیہڑی طرح کھلے تے ایں نظر تے جیہڑا ڄالا تے ملا بݨ ڳئے اوندا آپریشن کیہڑی طرح تھیوے۔ ایندے کیتے حضور علیہ الصلوٰۃ و السلام دے وارث اولیاء اللہ نے اسباق بݨائے ہن۔ اے سارے اسباق رسول اللہ ﷺ دی غارِ حرا اچ تفکر دی پہلی سنت مراقبہ تے مبنی ہن۔ ==الف کمپیوٹر== کہیں علم کوں سکھݨ کیتے اوندی الف ب پ نال واقفیت ہووݨا ضروری ہے۔ کوئی آدمی جے تک الف ب پ دا قاعدہ نی پڑھ گھندا، اردو زبان پڑھݨا لکھݨا نی سکھ سڳدا۔ جبکہ اوندی مادری زبان وی اردو ہے۔ مادری زبان دے علاوہ ٻئی زبان وی اوں وقت سکھݨا ممکن ہے جیہڑلے کوئی ابتدائی قاعدے توں واقف ہووے مثلاً انگریزی پڑھݨ لکھݨ تے اوندے اچ مہارت حاصل کرݨ کیتے "اے بی سی ڈی" پڑھݨا ضروری ہے۔ اگر کوئی آدمی ابتدائی حروف جیہڑے آپس اچ مل کے لفظ بݨدن، نال واقف نہ ہووے اونکوں پڑھا لکھا آدمی نی اکھیج سڳدا۔ چاہے او ذہنی طور تے کتنا ہی ذہین ہووے جیں طرح ظاہری علوم سکھݨ کیتے قاعدہ پڑھݨا تے لکھݨا ضروری ہے تے جیں طرح قاعدے نال واقفیت ضروری ہے۔ روحانی علوم سکھݨ کیتے وی اللہ تعالیٰ دے بھیڄے ہوئے پیغمبراں تے پیغمبراں دے شاگرداں دا بݨایا ہویا قاعدہ پڑھݨا ضروری ہے۔ ظاہری علوم سکھݨ کیتے الف ب پ پڑھݨا ضروری ہے تے باطنی علوم سکھݨ کیتے طرزِ فکر تبدیل کرݨا ضروری ہے۔ روحانیت سکھݨ کیتے بغدادی قاعدہ یا گرائمر دی کوئی کتاب انسانی تاریخ اچ ہݨ تک نی چھپی۔ روحانی علم منتقل تھیندے، ایندی آسان مثال ٻال دے اندر ما دی زبان دا منتقل تھیوݨا ہے۔ کوئی ما مادری زبان سکھاوݨ کیتے ٻال کوں الف ب پ نی پڑھیندی۔ ٻال دے اندر طرزِ فکر اوہا ہوندی ہے جیہڑی ما پیؤ دی ہوندی ہے۔ ٻکری دا ٻچہ گھاہ کھاندے گوشت نی کھاندا۔ شیر دا ٻچہ گوشت کھاندے گھاہ نی کھاندا تے کبوتر دا ٻچہ نہ گھاہ کھاندے تے نہ گوشت کھاندے، داݨہ چڳدے۔ آدمی دا ٻچہ گوشت وی کھاندے، سبزی وی کھاندے، مٹی وی کھاندے، پتھر وی کھاندے، پاڑاں وی کھاندے، لکڑ وی کھاندے۔ پتھر توں مراد لوݨ ہے، لکڑ توں مراد او پاڑاں ہن جیہڑے لکڑ دی طرح ہوندن مثلاً ہلدر، دار چینی وغیرہ۔ آدمی دا ٻال اے ایں واسطے کھاندے کہ اونفے ماں پیؤ اے سب چیزاں کھاندن۔ آدمی دی طرح اگر شیر دی وی ایہا غذا ہوندی تاں اوندے ٻالاں دی وی ایہا خوراک ہوندی۔ کھاوݨا پیوݨا شکار کرݨا تے زندگی دے ٻئے عوامل شیر دے ٻالاں کوں بغیر سکھے ہوئے منتقل تھیندن یعنی انہاں سب چیزاں کوں سکھݨ کیتے قاعدہ پڑھݨا ضروری نی۔ کوئی وی مخلوق جیہڑی ایں دنیا اچ موجود ہے اپݨی مادری زبان ڄاݨدی ہے تے ہک ٻئے کوں مادری زبان اچ اپݨی کیفیات توں مطلع کریندی ہے۔ ککڑ کوں جیہڑلے اے خطرہ لاحق ہوندے کہ اوندے ٻالاں کوں ہل چا کے گھن ویسی تاں او ہک مخصوص آواز کڈھدی ہے تے سارے ٻال اوندے پراں اچ سمٹ ویندن۔ علیٰ ہذا القیاس ہر نوع اپݨی اپݨی زبان ڄاݨدی ہے تے اے زبان اوندی نسل اچ ٻولی تے سمجھی ویندی ہے لیکن ایندے نال نال گفتگو دا ہک ٻیا طریقہ وی ہے جیندے نال ہر شخص کہیں نہ کہیں وقت دوچار تھیندے تے ہر شخص ایں طریقے نال واقف ہے۔ اے طریقہ اشاریاں دی زبان ہے۔ آدمی دے اندر کوئی اینجھا کمپیوٹر نصب ہے جیہڑا اوندی زندگی دے مختلف مراحل اچ ہدایت ݙیندا پئے۔ کݙہیں او اینجھی ہدایت ݙیندے جیندے نال آدمی غم زدہ تھی ویندے۔ کݙہیں اینجھے ہدایات ملدن کہ او بغیر کہیں سبب دے خوش تھی ویندے۔ کݙہیں اونکوں پاݨی پیوݨ دی اطلاع ݙتی ویندی ہے، کݙہیں او کمپیوٹر اونکوں اے اطلاع فراہم کریندے کہ اعصاب اچ حرکت کرݨ دی صلاحیت نی رہی لہٰذا سمھ ونڄ۔ ستے آدمی کوں اے اطلاع ملدی ہے کہ ہݨ اگر مزید چارپائی تے لیٹے رہیے تے شعوری حواس اچ داخل نی تھئے تاں اعصاب منجمد تھی ویسن۔ لہٰذا فوراً اٹھی ونڄ تے حرکت شروع کر ݙیو۔ جے تک کمپیوٹر کوئی اطلاع نی ݙیندا آدمی یا کوئی وی ذی روح کوئی کم نی کر سڳدا۔ ایندے اچ انسان، بھیݙ، ٻکری تے کہیں جانور دی یا نباتات و جمادات دی کوئی قید نی۔ سب دے اندر اے اطلاع ݙیوݨ والی مشین نصب ہے۔ اوں مشین دی ہک وݙی خصوصیت اے ہے کہ اے اوہا اطلاع فراہم کریندی ہے جیہڑی حالات تے وقت دے مطابق ہووے۔ اے کمپیوٹر آدمی دے اندر اوندی روح ہے۔ موجودات اچ جتنے ذی روح یا غیر ذی روح سمجھے ونڄݨ والے مخلوقات ہن سب اچ ہک ہی طرح دا کمپیوٹر نصب ہے۔ انسان تے ٻئی مخلوق میں اگر فرق ہے تاں صرف اے ہے کہ انسان دے علاوہ ٻئی کوئی مخلوق اوں کمپیوٹر دے علم توں ناواقف ہے۔ صرف انسان کوں اللہ کریم نے کمپیوٹر دا پورا علم سکھایا ہے۔ ==روح دا لباس== انسان دی مجموعی زندگی تے غور کریجے تاں اے حقیقت سامݨے آندی ہے کہ زندگی دے سارے طرزاں تے زندگی کوں رواں دواں کرݨ والے سارے تقاضے تمام احساسات و کیفیات اطلاعات تے قائم ہن۔ کتھائیں ساکوں اطلاع ملدی ہے کہ سردی ہے۔ کتھائیں ساکوں اطلاع ملدی ہے کہ گرمی ہے، بکھ، تریھ، تکلیف، خوشی، محبت، نفرت، رحم، ظلم تے زندگی اچ کم آوݨ والے سارے دے سارے تقاضے اطلاعات دے اتے قائم ہن۔ جیہڑلے اساں اے ݙیکھدے ہیں کہ زندگی اطلاعات دا مجموعہ ہے تاں اے تلاش کرݨا ضروری تھی ڳیا کہ: #اطلاعات دا منبع کیا ہے؟ #ٻئی ڳالھ اے غور طلب ہے کہ اطلاع کیہڑی جگہ آ کے رکدی ہے تے ریسیونگ اسٹیشن جیہڑا اطلاعات قبول کریندے، کتھاں واقع ہے؟ #تریجھی ڳالھ اے ہے کہ اطلاعات اچ معانی پواوݨ والی ایجنسی کیہڑی ہے؟ #چوتھی ڳالھ اے تحقیق طلب ہے کہ اطلاعات کوں معانی پواوݨ دے بعد مظاہرات کیہڑی مشین تے چھپدے پئے ہن؟ #پنجویں ڳالھ اے ہے کہ اوں چھپائی اچ جیہڑا مادہ کم کریندا پیا ہے او کیا ہے؟ #تے چھیویں ڳالھ اے ہے کہ اطلاعات مختلف مراحل توں لنگھ کے جیہڑلے مظہر بݨ ویندن تاں او کتھاں نیست و نابود تھی ویندن؟ روحانی علوم دی پہلی کتاب اچ اے ڳالھ سمجھاوݨ دی کوشش کیتی ویندی ہے کہ گوشت پوست نال مرکب تے رڳاں پٹھیاں نال بݨا ہویا پتلا اصل انسان نی بلکہ گوشت پوست دا جسم اصل انسان دا لباس ہے۔ جیں طرح گوشت پوست دی حفاظت کیتے اساں ان دا، کھل دا، کپاہ یا ٻئے چیزاں دا لباس پیندے ہیں، اونہی طرح اصل انسان (ساݙی روح) گوشت پوست دا لباس بݨیندے۔ گوشت پوست دا جسم محض ہک لباس ہے تے جیہڑی ہستی کوں اللہ کریم نے انسان آکھے۔ اونکوں عرف عام اچ "روح" دا ناں ݙتا ڳیا ہے۔ قاعدے تے قانون دے مطابق اگر کوئی بندہ روحانی علوم سکھݨا چاہندے تاں اوندے اندر اے یقین راسخ ہووݨا ضروری ہے کہ گوشت پوست دا جسم مفروضہ تے فکشن ہے۔ جیہڑلے اے یقین پختہ تھی ویندے کہ گوشت پوست دا جسم لباس ہے فکشن ہے، فنا تھیوݨ والا ہے تاں قدری طور تے مفروضہ حواس توں ذہن دور تھیوݨ لڳدے تے جیہڑلے مفروضہ زندگی توں ذہن پلٹدے تاں حقیقت دی طرف سفر شروع تھی ویندے۔ ایں واسطے کہ حقیقت تے مفروضہ ݙوہیں چیزاں ہک مرکز تے جمع نی تھیندے۔ مفروضہ حواس تے مفروضہ چیزاں بدلدت رہندن، ترٹدے تے کھنڈدے رہندن۔ فنا تھیندے رہندن لیکن حقیقت نہ بدلدی ہے، نہ ترٹدی ہے، نہ کھنڈدی ہے تے نہ فنا تھیںدی ہے۔ حقیقت جیہڑی قائم بالذّات ہے، حقیقت جیہڑی اپنے مرکز تے مستقل طور تے رواں دواں ہے۔ اوں انسان دی تلاش نال سامݨے آندی ہے جینکوں قرآن نے "روح" آکھے۔ مگر روح دے وی مدارج ہن۔ لاعلمی دی بنا تے روح کوں وی ہک اینجھا ہی آدمی یا انسان سمجھا ویندے جیویں گوشت پوست دا انسان۔ اساں ݙیکھدے ہیں کہ روح ہک اینجھی حقیقت ہے جیہڑی جزوِ لا تجزاء ہے جیہڑی اپݨی ذات دے نال وابستہ تے پیوست ہے تے قائم ہے۔ روح دی اپݨی ہک صفَت ہے۔ او اے کہ روح ہر آن ہر لمحہ متحرّک رہندی ہے تے قائم بالذّات رہندے ہوئے طرح طرح دے روپ اچ مظہر بݨدی رہندی ہے۔ روح دا ہک وݙا وصف اے ہے کہ مفروضہ تے فکشن حواس اچ کݙہیں سامݨے نی آندی البتہ مفروضہ تے فکشن حواس کوں اپݨے کیتے لباس دے طور تے استعمال کریندی ہے۔ لیکن چونکہ ہر لمحہ ہر آن متحرّک رہݨا اوندا ہک وصف ہے ایں واسطے او کݙہیں انسانی لباس اچ جلوہ گر تھیندی ہے، کݙہیں ٻکری دے لباس اچ، کݙہیں جنّات دے لباس اچ تے کݙہیں فرشتیاں دے لباس اچ جلوہ گر تھیندی ہے۔ روحانی سائنسداناں نے زمین تے تقریباً ساڈھے یارہاں ہزار نوعاں دی نشاندہی کیتی ہے تے ہر نوع روح دا ہک جزو ہے۔ روح دی ہک تعریف اے ہے کہ ہک طرف نوعی لباس اپݨے کیتے منتخب کریندی ہے تے ݙوجھی طرف اوں نوع دے افراد دی حیثیت اچ مختلف لباس اختراع کریندی رہندی ہے۔ روح دی ایں کارکردگی کوں ڄاݨݨ کیتے اساں آکھ سڳدے ہیں کہ روح دا نوعی لباس نیگیٹیو ہے تے نوعاں دے افراد اوں نیگیٹیو دا Positive ہن۔ اے عجیب و غریب نظام ہے کہ روح: #نوع دا لباس تے #نوع دے افراد دا لباس بݨیندی رہندی ہے تے اے لباس سوت تے ان دے لباساں دی طرح خستہ تھیںدے رہندن۔ اینکوں سمجھݨا کوئی زیادہ مشکل ڳالھ نی۔ اصل انسان یا روح جیہڑلے لباس دی ابتدا کریندی ہے تاں لباس ساکوں ہک خوبصورت نرم و نازک تے معصوم صورت ٻال اچ نظر آندے تے ول اے لباس ہر آن تے ہر لمحہ بدلدا رہندے۔ ہر آن ہک لباس لہندے تے ہک لباس بݨدے۔ لباس دے لہݨ تے بݨݨ اچ لباس اچ تغیّر واقع تھیندے، کتھائیں سیاہی ودھ ویندی ہے، کتھائیں سیاہی گھٹ ویندی ہے، تصویر ہک ہے مشین وی ہک ہے، چھپائی وی ہک ہے لیکن ہر تصویر دے Impression اچ کجھ نہ کچھ فرق پئے ویندے۔ بتدریج لباس تبدیل تھیندے تھیندے ایں حال کوں پہنچ ویندے کہ اوندے اچ مزید کوئی سکت باقی نی رہندی تے اے لباس ختم تھی ویندے، سکت نہ رہݨ کوں اساں ٻڈھیپے دے ناں نال یاد کریندے ہیں۔ اے قانون ایں واسطے بیان کیتا ڳیا ہے کہ ڳالھ پوری طرح سامݨے آ ونڄے تے اساں سمجھ گھنوں کہ روح ہر آن ہر لمحہ متحرّک رہندی ہے۔ تے ہر آن تے ہر لمحے دی حرکت دراصل روح دا ہک لباس ہے۔ ایہو لباس ساکوں مظاہراتی طور تے شکل و صورت اچ نظر آندے۔ ==مٹی دا شیر== جیں طرح روح دے لباس یعنی رڳاں، پٹھیاں، ہݙیاں تے گوشت نال مرکب آدمی کوں انسان سمجھا ویندے تے اوں آدمی اچ طرح طرح دے خدوخال ساکوں نظر آند بالکل اونہی طرح روح دے اندر وی خدوخال موجود ہن۔ جسم انسانی کیتے جیہڑلے لباس بݨایا ویندے تاں اے ڳالھ ساݙے پیش نظر رہندی ہے کہ جسم دے زیادہ توں زیادہ حصے کڄے ونڄن جیویں قمیض شلوار۔ ایندے برعکس روح جیہڑلے لباس بݨیندی ہے تاں او لباس مکمل ہوندے۔ مکمل ہووݨ توں مراد اے ہے کہ روح دی شکل جیں طرح دے خدوخال اچ موجود ہے انہی مکمل خدوخال دے نال لباس بݨدے۔ ===مثال=== مٹی دے شیر تے رنگ کر ݙیویجے تاں اساں اونکوں شیر ہی آہدے ہیں۔ ہک مٹی دا شیر رنگ دے بغیر ہے تے ایہو مٹی دا شیر رنگین ہے۔ لیکن شیر دے اتے رنگ کیتا ویندے تاں اے رنگ شیر دے اوپر غالب آ ویندے مثلاً کن تے، اکھیاں تے، پیراں تے، ڈڈھ تے، پینٹ شدہ شیر کوں وی اساں شیر آہدے ہیں۔ روح جیہڑلے لباس بݨیندی ہے تاں اپݨے خدوخال تے نقش و نگار دے مطابق پورا لباس تیار کریندی ہے۔ خدوخال اچ جیں طرح دی ناک ہوسی، جیں طرح دے کن ہوسن، جیں طرح دے پیر ہوسن، جیں طرح دا سر ہوسی، اونہی مناسبت نال جسمانی لباس تخلیق تھیندا رہندے۔ ہݨ اساں ایویں آکھسوں کہ گوشت دا جسم روح دا اِختراع کردہ ہک رنگ ہے یعنی روح جیہڑی مکمل خدوخال تے نقش و نگار دے نال قائم ہے اوندے اتے ہک رنگ آ ڳیا یعنی رنگ روح دا لباس ہے۔ ایہے رنگ روح دے اتے مختلف پرت ہن۔ اتھاں ہک ڳالھ ݙسا ݙیوݨا ضروری ہے کہ جیں طرح جسمِ انسانی پرت در پرت موجود ہے اوں طرح روح وی بے شمار پرتاں دا مجموعہ ہے۔ روح دا ہر پرت مجسم نقش و نگار دے نال متحرّک ہے۔ ہک لمحے دا کھربواں حصّہ وی اینجھا نی جیندے اچ حرکت ساکت تھی ویندی ہے۔ اگر لمحے دے کھربویں حصے اچ وی روح ساکت تھی ونڄے تاں سارا نظام درہم برہم تھی ویسی۔ کائنات اچ جتنے اشیاء موجود ہن او زمین دے اتے ہووون، زمین دے اندر ہوون، آسمانی مخلوق ہووے، ست آسمان ہوون، عرش و کرسی ہووے، ہر شئے اچ روح موجود ہے تے جیہڑی چیز ساکوں ظاہر اکھیاں نال یا صفاتی اکھیاں نال نظردی ہے او سب روح دا لباس ہے۔ جیہڑلے اساں کبوتر کوں ݙیکھدے ہیں تاں کبوتر دی پوزیشن وی اوہا ہے جیہڑی آدمی دی ہے۔ جیں طرح روح آدمی دے خدوخال دے مطابق لباس بݨا کے اپݨا مظاہرہ کریندی ہے، جیں طرح روح نکلݨ دے بعد آدمی دی کوئی حیثیت برقرار نی رہندی، اونہی طرح کبوتر دے اندروں روح نکلݨ دے بعد کبوتر دی کوئی حیثیت باقی نی رہندی۔ جسم انسانی توں روح اگر اپݨا رشتہ منقطع کر گھنے تاں اے جسم منتشر تھی ویندے تے منتشر تھی کے مٹی دے ذرّات اچ تبدیل تھی ویندے۔ جیں جسم کوں اساں کبوتر، ناہر یا باندر دے ناں نال ڄاݨدے ہیں او انسانی جسم توں مختلف نی ہوندا۔ انسان دی طرح ہر جسم منتشر تھی کے مٹی دے ذرّات اچ تبدیل تھی ویندے۔ ===قانون=== روح ہک اینجھا مادہ ہے جیندے اندر پورے پورے خدوخال موجود ہن۔ خدوخال دی اے موجودگی دراصل روح دی صلاحیت دی نشان دہی ہے۔ روح ہک مشین ہے یا ہک اینجھا کمپیوٹر ہے جیندے بے شمار ڈائیاں ہن۔ مختلف ڈائیاں اچ جیہڑلے مسالہ پوندے تاں ڈائی دے مطابق نویں نویں لباس اچ نئی نویں صورتاں مظہر بݨ کے ساݙے سامݨے آ ویندن۔ کبوتر دی شکل و صورت دی ڈائی اچ پلاسٹک دا مسالہ سٹیا ونڄے تاں کبوتر بݨسی۔ پھل دی ڈائی اچ مسالہ سٹیجے تاں پھُل بݨسی، علیٰ ہذالقیاس ڈائیاں مختلف ہن مسالہ ہک ہے۔ لیکن اوں مسالے دی بنیاد تے ہر شکل مختلف بݨدی پئی ہے۔ ڈائی دے اتے اگر غور کریجے تاں اے ڳالھ بالکل سامݨے دی ہے کہ کبوتر دی ڈائی اچ تے ٻلی دی ڈائی اچ ہک نمایاں فرق ہے۔ اوں نمایاں فرق کوں قرآن ‘‘مقداراں’’ دا ناں ݙیندے ، (سورۃ الأعلیٰ – آیت نمبر 3) یعنی ہر ڈائی مختلف تے معیّن مقداراں نال بݨی ہوئی ہے تے اے معیّن مقداراں باوجود ہک ہووݨ دے الڳ الڳ ہن۔ ایندے کیتے شکل و صورت اچ اختلاف واقع تھیندا رہندے۔ ڈائی جیہڑی چیز یا مسالے نال بݨی ہے او وی ہک ہے تے ڈائی دے اندر جیہڑا مسالہ سٹیا ڳیا ہے او وی ہک ہے لیکن ڈائی بذات خود مختلف ہے۔ اے اختلاف ہی مختلف شکل و صورت دا سبب بݨدے۔ ہک طرح دے مقداراں نال ہک نوع تخلیق تھی ویندی ہے۔ اوں نوع دے اندر معیّن مقداروں اچ جیہڑلے ردّ و بدل تھیندے تاں افراد وجود اچ آندن۔ نوع دے معیّن مقداراں جیہڑلے آدم دے رنگ اچ جلوہ افروز تھیندن تاں آدم دی صورت سامݨے آ ویندی ہے۔ آدم جنہاں مقداراں دا ناں ہے جیہڑلے انہاں مقداراں اچ ہیجان پیدا تھیا تے ہیجان دی وجہ کولوں مقداراں اچ ترٹ بھڄ واقع تھئی تاں مقداراں دا توازن بدل ڳیا۔ مقداراں دا توازن بدلݨا اے معنی رکھدے کہ نویں مقداراں وجود اچ آ ڳئے، جیویں ہی مقداراں اچ ہیجان پیدا تھیا تے اوں ہیجان نال مقداراں اچ ردّ و بدل تھیا، نتیجے اچ حوّا دا وجود ابّا آدم دے سامݨے آ ڳیا۔ ہݨ مقداراں دے ݙو رخ متعیّن تھی ڳئے۔ باوجود ایندے کہ مقداراں اچ ردّ و بدل واقع تھیا جیہڑلے اوں ردّ و بدل دے نتیجے اچ کوئی صورت وجود اچ آئی تاں اوں صورت دے اندر وی مقداراں معیّن تھی ڳئے۔ مقداراں معیّن ہووݨ دا مطلب اے ہے کہ ڈائی دے اندر مخصوص طاقت مخصوص وزن مخصوص رنگ دے مقداراں جمع تھی ونڄ تاں ہک خوبصورت تصویر بݨدی ہے جیندا ناں آدم ہے تے اگر اوں ڈائی اچ اینجھے مقداراں جمع تھی ونڄن جیندا رنگ قدرے مختلف ہووے، وزن ݙو گنا ول وزن گھٹ یا قدرے زیادہ ہووے اوں صورت دا ناں عورت ہے۔ ڈائی دے اندر جیہڑا مسالہ سٹیا ویندے او وی پک ہے لیکن مقداراں اچ ردّ و بدل تھیندا رہندے تے مقداراں دے ردّ و بدل نال نویں نویں شکلاں وجود اچ آندے رہندن۔ اللہ کریم نے ارشاد فرمایا ہے کہ پاک تے بلند مرتّبہ ہے او ذات جیں نے تخلیق کیتا معیّن مقداراں نال تے ول انہاں مقداراں توں مرکب مخلوق کوں زینت بخشی تے اوں مخلوق کوں ہک رنگ ݙتا۔ زمین تے رنگ رنگ دی مخلوق دے اندر ہک معیّن چیز پاتی جیہڑی مَیٹر (Matter) ہے تے جیہڑی چیز الڳ الڳ کریندی ہے او مقداراں ہن تے انہاں مقداراں کوں اساں رنگ نال تشبیہ ݙیندے ہیں۔ رنگاں اچ ردّ و بدل، شکل و صورت دا باعث بݨدے۔ جیں طرح معیّن مقداراں نال صورت بݨدی ہے تے مختلف شکلاں ساݙے سامݨے آندن۔ اونہی طرح معیّن مقداراں نال ساݙے اندر حواس بݨدن، جے تک حواس معیّن مقداراں تے قائم ہن۔ صحت مند ہن تے حواس دے اندر مقداراں گھٹ یا ودھ ہوون تاں حواس غیر صحت مند تھی ویندن۔ ==ٻارہاں کھرب کل پرزے== مختصر طور تے زندگی دا تذکرہ کریجے تاں اے آکھݨا مناسب ہے کہ زندگی جذبات نال عبارت ہے تے زندگی دے بے شمار جذبات حواس دے دوش تے سفر کریندے پئے ہن۔ انہاں جذبات کوں کنٹرول کرݨا حواس دے ذریعے ہی ممکن ہے۔ ===مثال=== ہک آدمی کوں تریھ لڳی۔ تریھ ہک تقاضا ہے ، تریھ دے تقاضے کوں پورا کرݨ کیتے حواس ساݙی رہنمائی کریندن۔ حواس ساکوں ݙسیندن کہ اے پاݨی گرم ہے۔ اے پاݨی سرد ہے ، اے پاݨی کوڑا ہے یا اے پاݨی مٹھا ہے۔ تریھ دا تقاضہ پاݨی پیوݨ نال پورا تھیندے۔ پاݨی دی پہچاݨ بوی حواس دے ذریعے ممکن ہے۔ ہک تقاضہ تریھ ہے ، ہک تقاضہ بکھ ہے۔ کہیں کوں چاہںا ہک الڳ تقاضہ ہے تے آدمی دے اندر اے تقاضہ پیدا تھیوݨا کہ کوئی میکوں وی چاہے ، الڳ تقاضہ ہے۔ انہاں تقاضیاں کوں ہک جگہ جمع کر گھدا ونڄے تاں ایندا ناں زندگی ہے تے جیہڑلے انہاں کوں الڳ الڳ کر کے ݙٹھا تے سمجھا ونڄے تاں اے ڳالھ معلوم تھیندی ہے کہ ہر تقاضہ ایں واسطے الڳ الڳ ہے کہ تقاضیاں دے اندر مقداراں الڳ الڳ کم کریندے پئے ہن۔ تریھ دے تقاضے اچ جیہڑے مقداراں کم کریندے پن او بکھ دے تقاضے اچ موجود نی ایں واسطے صرف پاݨی پی کے بکھ دا تقاضہ رفع نی تھیندا۔ بکھ دے اندر جیہڑے مقداراں کم کریندے پن ، اوں دی اپݨی الڳ ہک حیثیت ہے۔ ایہا وجہ ہے کہ صرف کجھ کھا کے تریھ دا تقاضہ پورا نی تھیندا۔ حواس الڳ الڳ تقاضیاں کوں ڄاݨدن، سمجھدن، انسانی زندگی اچ ہک تقاضہ محبت ہے۔ محبت ہک اینجھا مجموعی تقاضہ ہے جیندے بغیر زندگی ادھوری تے نامکمل رہندی ہے۔ حواس محبت دے ایں تقاضے کوں الڳ الڳ حیثیت ݙیندن مثلاً اے کہ حواس ساکوں ݙسیندن کہ اے خاتون میݙی ذال ہے تے اے چھوکری دھی ہے تے اے خاتون ساݙی ما ہے۔ جیہڑلے اساں محبت دا ناں گھندے ہیں تاں محبت دا مجموعی مفہوم ساݙے ذہن اچ کہیں دا چاہݨا آندے لیکن جیہڑلے حواس دے ذریعے محبت کوں سمجھدے ہیں تاں محبت دا مفہوم بدل ویندے۔ ہک عورت ہر حال اچ عورت ہے لیکن حواس اوں عورت کوں الڳ الڳ تقسیم کر ݙیندن۔ حواس ساکوں ݙسیندن کہ اے عورت ساݙی بھیݨ ہے، اے عورت ساݙی دھی ہے، اے عورت ساݙی ما ہے تے اے عورت ساݙی ذال ہے۔ بحیثیت عورت و مرد سب اخ قدراں مشترک ہن لیکن حواس ساکوں ݙسیندن کہ مشترک قدراں اچ وی ہک ضابطہ تے قانون ہے۔ ݙسݨا اے مقصود ہے کہ انسانی زندگی جیہڑی بنیاد تے قائم ہے اوندے ݙو پیر یا ݙو ستون ہن۔ ہک پیر یا ستون جذبہ ہے تے ہک پیر یا ستون حواس ہن۔ جے تک آدمی جذبات دے دائرۂِ کار اچ رہندے۔ اوں وقت تک اوندی حیثیت ݙوجھے حیوانات توں الڳ نی تے جݙݨ انہاں جذبات کوں او انسانی حواس دے ذریعے سمجھدے تے جذبات دی تکمیل اچ حواس دا سہارا گھندے تاں او حیوانات توں الڳ تھی ویندے۔ جذبات تے حواس دا اشتراک انساناں دی طرح حیواناں اچ وی موجود ہے لیکن فرق اے ہے کہ ہک ٻکری یا ایک ڳاں انساناں دی طرح حواس اچ معنی نی پہوا سڳدی۔ اوندا علم زندگی کوں قائم رکھݨ دے ضروریات پوری کرݨ تک محدود ہے۔ او صرف اتنا ڄاݨدی ہے کہ پاݨی پیوݨ نال تریھ وسمدی ہے، پتے کھاوݨ نال بکھ رفع تھیندی ہے، ایں ڳال نال اونکوں کوئی غرض نی کہ پاݨی کیندا ہے۔ اوندے اندر زندگی قائم رکھݨ کیتے ہک تقاضہ تھیندے تے او تقاضہ پورا کر گھندی ہے۔ ایندے برعکس انسان دے اندر زندگی کوں قائم رکھݨ کیتے جیہڑلے تقاضہ ابھردے تاں او حواس دے ذریعے اے ڳال سمجھدے کہ اے تقاضا کیہڑی طرح پورا کیتا ویندے۔ چونکہ انسان کوں اللہ کریم نے حواس دا مخصوص علم عطا کیتے ایں واسطے انسان ݙوجھی مخلوق دے مقابلے اچ ممتاز تھی ڳئے تے اے ممتاز تھیوݨا ہی مکلف ہووݨا ہے۔ اے ڳال واضح طور تے سامݨے آ ڳئی ہے کہ زندگی قائم رکھݨ کیتے اللہ کریم دی تمام مخلوق اچ تقاضے یکساں ہن۔ آدمی کوں وی بکھ لڳدی ہے، ٻکری تے ٻلی کوں وی بکھ لڳدی ہے۔ تریھ آدمی کوں وی لڳدی ہے تے تریھ ٻئے حیوانات کوں وی لڳدی ہے۔ ݙوہیں بکھ تے تریھ دے تقاضے کوں پورا کریندن۔ لیکن انسان تقاضیاں تے حواس دی حیثیت توں واقف ہے۔ اے وقوف ہی انسان کوں شرف دے درجے تے فائز کریندے۔ حواس دے قانون توں واقف تھیوݨا روحانی سفر دی ابتدا ہے۔ انسان دے اندر ٻارہاں کھرب کَل پرزیاں نال مشین کم کریندی پئی ہے۔ کجھ کَل پرزے اینجھے ہن جیہڑے حواس بݨیندن، کجھ کَل پرزے اینجھے ہن جیہڑے جذبات دی تخلیق کریندن۔ انسان کوں اللہ کریم نے اے علم عطا کیتے کہ اگر او چاہے تاں ڄاݨ گھندے کہ اوندے اندر نصب شدہ مشین اچ اے کَل پرزے کیہڑی طرح فٹ ہن تے انہاں دے ذریعے جذبات تے حواس کیہڑی طرح بݨدن۔ جذبات تے حواس دے اعتبار نال انسان تے تمام حیوانات ہک صف اچ کھڑے ہن لیکن ٻکری دے اندر اے صلاحیت نی کہ او حواس بݨاوݨ دی مشین یا حواس بݨاوݨ دے کَل پرزیاں کوں سمجھ سڳے۔ اگر کوئی انسان ٻکری دی طرح اپݨے اندر نصب شدہ ایں کائناتی نظام کوں نی سمجھدا تاں اوندی حیثیت ٻلی تے کتے توں ودھ نی۔ ایں واسطے کہ بکھ کتے کوں وی لڳدی ہے، پیٹ کتا وی بھریندے۔ بکھ آدمی کوں وی لڳدی ہے۔ ڈڈھ آدمی وی بھریندے، تریھ چوہے کوں وی لڳدی ہے، تریھ آدمی کوں وی لڳدی ہے، پاݨی آدمی وی پیندے۔ جبلّی طور تے ہک آدمی وی اپݨی اولاد دی پرورش کریندے، اپݨی اولاد نال محبت کریندے، اپݨی اولاد دی تربیت کریندے بالکل اونہی طرح ٻلی وی اپݨی اولاد نال محبت کریندی ہے، اولاد دی پرورش کریندی ہے۔ اپݨی اولاد کوں کھیر پلیندی ہے تے زندگی گزارݨ کیتے تمام ضروری ڳالھیں نال آگاہ کر کے ٻچیاں دی تربیت کریندی ہے۔ روحانی نقطہ نظر نال اگر کوئی آدمی سب کجھ اوہے کم کریندے جیہڑے ہک ٻلی کریندی ہے تاں اوندی حیثیت ٻلی دے برابر ہے تے اونکوں ٻلی توں افضل قرار نی ݙیویج سڳدا۔ کوئی انسان ٻی کتے چوہے توں ایں واسطے افضل ہے کہ اللہ کریم نے اونکوں اپݨے اندر نصب شدہ مشین یا کمپیوٹر دا علم سکھا ݙتے۔ ==اللہ تے آدم== جذبات دے اندر رہندے ہوئے تقاضے پورے کرݨا جبلّت ہے تے جذبات تے حواس کوں الڳ الڳ سمجھݨا تے جذبات تے حواس دے مفہوم توں باخبر تھیوݨا خود آگاہی ہے۔ خود آگاہی فطرت ہے۔ جبلّت بدلدی رہندی ہے۔ فطرت اچ تغیّر تے تبدل واقع نی تھیندا۔ اللہ کریم نے جیہڑی چیز کوں جیہڑی فطرت تے پیدا کر ݙتے اوندے اچ تبدیلی واقع نی تھیندی۔ انسان کوں ٻئے حیوانات تے ٻئی مخلوقات توں ممتاز کر کے اللہ نے علم دی صفات دا علم عطا فرمایا۔ یعنی اللہ نے اپݨی یکجائی صفات آدم کوں سکھا ݙتے۔ یکجائی صفات توں مراد اے ہے کہ اللہ کریم نے جیں حد تک تے جیں قدر مناسب سمجھا آدم کوں اپݨی تخلیقی صفات دا علم عطا کر ݙتا۔ اللہ دے اَسماء اللہ دی صفات ہن، چونکہ اللہ خالقِ کائنات ہے ایں واسطے اللہ دی ہر صفَت اللہ کریم نال ہم رشتہ ہے۔ ایندا مطلب اے تھیا کہ اللہ نے اپݨے انہاں صفات دے او علوم آدم کوں سکھا ݙتے جنہاں صفات دے اتے کائنات دی تخلیق وجود اچ آئی، ایں واسطے تھیا کہ خالق چاہندے کہ میکوں پہچاݨا ونڄے۔ پہچاݨݨ کیتے ضروری ہے کہ آدم خالق دی صفات دا علم رکھدا ہووے۔ صفات دا اے علم اللہ نے ݙوجھی مخلوقات، فرشتیاں کوں وی عطا کیتا لیکن تخلیقی صفات دے جیہڑے علوم اللہ نے آدم کوں عطا کیتے او فرشتیاں کوں نی ݙسے۔ مفہوم اے نکلا کہ آدم دی فضیلت ایں بنیاد تے ہے کہ او اللہ دے تخلیقی صفات توں واقف ہے چونکہ اللہ نے اینکوں اپݨی صفات دا علم عطا کر ݙتے ایں واسطے اے انہاں صفات کوں ڄاݨݨ دے بعد اللہ تک رسائی حاصل کر گھندے۔ ایندا مطلب اے نی کہ اللہ دء ٻئی مخلوق اللہ کوں نی ڄاݨدی۔ اللہ دی ݙدجھی مخلوق وی ایں ڳال توں واقف ہے کہ ساݙا پیدا کرݨ والا اللہ ہے تے اوہو ساکوں زندہ رکھے ہوئے ہے تے اوں نے ہی ساݙے کیتے وسائل فراہم کیتے ہن۔ ڄاݨݨ دے ݙو طرزاں ہن۔ ہک طرز اے ہے کہ ہک آدمی ٻئے آدمی کوں ڄاݨدے کہ فلاݨاں آدمی دنیا اچ موجود ہے۔ کہیں حد تک اوندی صفات توں واقف ہے۔ ݙوجھا آدمی اوں آدمی توں متعارف وی ہے تے اونکوں اوندی قربت وی حاصل ہے۔ قربت دی وجہ توں او اونکوں ݙیکھدا وی ہے۔ اوندی ڳال وی سݨدے تے اوندے سامݨے اپݨے معروضات وی پیش کریندے۔ تمام مخلوق پہلی طرز توں واقف ہے، مگر مخلوق آدم چونکہ اللہ دی صفات دا علم رکھدی ہے ایں واسطے او اللہ نال قربت حاصل کر کے اللہ دا عرفان حاصل کر گھندی ہے۔ عرفان توں مراد محض لفظی عرفان نی۔ عرفان توں مراد اے ہے کہ اونکوں ایں ڳال دا یقین حاصل تھی ویندے کہ میں مخلوق ہاں تے میکوں پیدا کرݨ والا اللہ میݙا خالق ہے تے ایں یقین دے بعد او اللہ کوں ݙیکھدے۔ اللہ دی آواز سݨدے۔ اللہ کوں محسوس کریندے۔ اللہ نال گفتگو کریندے۔ اللہ جݙݨ اونکوں کجھ آکھدے تاں اوندی گفتگو سݨ کے سرشاری دی کیفیّت اچ اوندی تکمیل کریندے۔ او اے ڳال ڄاݨ گھندے کہ میݙا وجود اللہ دے رحم و کرم تے اللہ دء محبت تے قائم ہے۔ اوندے ذہن اچ اے ڳال پوری طرح قائم تھی ویندی ہے کہ میݙی زندگی اچ ہر حرکت تے میݙی زندگی دا ہر عمل ایں بنیاد تے قائم ہے کہ میکوں اللہ نے سنبھالا ہویا ہے۔ او اے وی ڄاݨ گھندے کہ میکوں اللہ نے کیہڑی مشیت دے تحت پیدا کیتے؟ میݙی پیدائش دی غرض و غایت کیا ہے؟ پیدا تھیوݨ توں پہلے میں کیہڑے عالَم اچ موجود ہم تے مرݨ دے بعد میں کیہڑے عالَم اچ منتقل تھی ویساں۔ او ایں ڳال توں باخبر تھی ویندے کہ فرشتے اوندے مسجود ہن یعنی اوندے سامݨے او سارا نقشہ آ ویندے جیندا تذکرہ قرآن نے "انی جاعل فی الارض خلیفہ" (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 30) اچ کیا ہے۔ اے ڳال ٻہوں زیادہ غور طلب ہے کہ آدم دی اولاد آدم ہے تے آدم کی اولاد بحیثیت آدم دے ایں ڳال دا مشاہدہ کر سڳدی ہے جنہاں مشاہدات توں آدم گزرا ہے۔ اگر آدم زاد ایں ڳال دا مشاہدہ نہ کرے جیہڑی حالت دا مشاہدہ آدم نے کیتے یعنی خود کوں فرشتیاں دا مسجود ݙیکھݨا۔ اللہ تے فرشتیاں دے درمیان مکالمہ تھیوݨا۔ اللہ کریم دا اے ارشاد فرماوݨا کہ اساں آدم کوں اپݨے تمام صفات دا علم سکھا ݙتے تے فرشتیاں دا اے آکھݨا کہ اساں صرف اوں حد تک واقف ہیں جیہڑی حد تک تساں ساکوں عطا فرما ݙتے۔ اے تمام فلم اگر آدم زاد بندے دے سامݨے نہ آوے تاں او ہرگز آدم دی اولاد سݙیجݨ دا مستحق نی۔ اوندی حیثیت اوں آدم دی ہرگز نی جیں آدم دے بارے اچ اللہ تعالیٰ نے ارشاد فرمایا ہے کہ اے میݙا نائب تے خلیفہ ہے، اے اوندے اختیارات استعمال کرݨ پر قدرت نی رکھدا تاں او ہرگز نائب نی۔ ایں تمام گفتگو دا اجمال اے تھیا کہ آدم زاد اگر ازل اچ ایں واقعے توں واقف نی تے انہاں واقعات کوں ایں زندگی اچ نی ݙیکھدا جنہاں دی بنیاد تے آدم کوں نائب تے خلیفہ بݨایا ڳیا ہے تاں او آدم دی صف اچ شمار نی تھیندا تے اگر چھک تاݨ کے محض شکل و صورت دی بنیاد تے اونکوں آدم زاد آکھ وی ݙیویجے تاں اونکوں ناخلف اولاد توں زیادہ کوئی حیثیت نی ݙیویج سڳدی۔ ایں واسطے کہ او اپݨے پیؤ دے ورثے توں محروم ہے۔ پیؤ دے ورثے توں محروم اولاد ناخلف ہوندی ہے، بدنصیب ہوندی ہے، مفلوک الحال ہوندی ہے۔ ݙوجھی صورت اے ہے کہ اگر کوئی بندہ اللہ دے اَسماء دا علم نی ڄاݨدا تاں او اللہ دا نائب نی۔ آدم زاد کوں ٻئی مخلوقات تے جیہڑا شرف حاصل ہے اوندی وجہ صرف اے ہے کہ آدم زاد اللہ دے اَسماء دا علم ڄاݨدے تے اوں علم دی بنیاد تے او اللہ دا نائب ہے۔ چونکہ آدم اللہ دا نائب ہے ایں واسطے او اللہ دے اختیارات استعمال کر سڳدے۔ اللہ دے اختیارات بحیثیت خالقِ کائنات دے او اختیارات ہن جنہاں کوں تخلیقی اختیارات آکھا ویندے۔ اللہ نے اپݨے کیتے ارشاد فرمایا ہے کہ میں احسن الخالقین ہاں یعنی میں تخلیق کرݨ والا ہاں، میں بہترین خالق ہاں۔ آیت مبارکہ توں اے ڳال پوری طرح ثابت تھی ویندی ہے کہ اللہ تخلیق کرݨ والیاں اچ بہترین خالق ہے یعنی اللہ نے بندیاں کوں وی تخلیقی صلاحیتاں منتقل کیتن۔ اے تمام صلاحیتاں او اَسماء ہن جنہاں دے بارے اچ خالقِ کائنات نے ارشاد فرمایا: وَعَلَّمَ آدَمَ الْاَسماء كُلَّهَا (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 31) تے اساں آدم کوں تمام اَسماء دا علم سکھا ݙتا۔ علم الاَسماء توں مراد کائنات اچ او تخلیقی فارمولے ہن جنہاں تخلیقی فارمولیاں نال اے کائنات وجود اچ آئی ہے۔ ==قالو بلٰی== مذہبی دانشور آہدن کہ آدمی اللہ دی آواز نی سݨ سڳدا۔ ہک وݙا گروہ اینجھا وی ہے جیہڑا ایں ڳال تے یقین رکھدے کہ اللہ کوں ݙیکھݨا وی ممکن نی۔ ایں دنیائے ناپیدا کنار اچ اینجھے لوگ وی موجود ہن جیہڑے روحانی قدراں کوں مفروضہ (Fiction) تے قوتِ متخیّلہ قرار ݙیندن۔ ایندے نتیجے اچ دنیا اچ وݙی آبادی اللہ نال ہم کلام نی تھی سڳی۔ فقراء دا اے آکھݨا ہے کہ بندہ اللہ دا عرفان حاصل کر کے اللہ نال ہمکلام تھی سڳدے یا کوئی بندہ اگر اللہ کوں ݙیکھݨا چاہے تاں ݙیکھ سڳدے۔ اللہ نال بندے دی قربت تے دوری اے ݙوہیں ڳالہیں قرآن پاک اچ بیان کیتے ڳئے ہن۔ اللہ نے تخلیق کائنات دے بعد جݙݨ کائنات کوں مخاطب کر کے فرمایا "(أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ) میں تہاݙا رب ہاں۔" مخلوق نے جواباً عرض کیتا۔ جیا اساں ایں ڳال دا اقرار کریندے ہیں تے عہد کریندے ہیں کہ تساں ساݙے رب او۔ کوتاہ عقل والا بندہ وی ایں ڳال کوں آسانی دے نال سمجھ سڳدے کہ اللہ نے جݙݨ مخاطب کیتا تاں مخلوق دے کن اچ آواز پئی جیویں ہی کن اچ آواز پئی مخلوق دی نظر اٹھی تے مخلوق نے اللہ کوں ݙٹھا۔ ݙیکھݨ دے بعد مخلوق فوراً پکار اٹھی کہ جیا اساں ایں گال دا اقرار کریندے ہیں کہ تساں ساݙے رب او۔ قرآن مجید نے ݙو ڳالہیں دی وضاحت کیتی ہے۔ اللہ دی آواز سݨݨا تے آواز سݨ کے اللہ کوں ݙیکھݨا تے ݙیکھݨ دے بعد اقرار کرݨا۔ ݙوجھی ڳال اے ہے کہ مخلوق نے اللہ دی دی ہوئی سماعت کوں استعمال کیتا تے جݙݨ مخلوق دے اندر اللہ دی ݙتی ہوئی بصارت متحرّک تھئی تاں مخلوق کوں بصارت مل ڳئی۔ او ݙیکھݨ دے وصف توں واقف تھی ڳئی۔ مخلوق دے کن اچ پہلی آواز اللہ دی پئی تے مخلوق دی نظر نے سب توں پہلے اللہ کوں ݙٹھا۔ سماعت دی بنیاد اے بݨی کہ سماعت نے پہلی جیہڑی آواز سݨی او اللہ دی آواز ہئی۔ ݙیکھݨ دی بنیاد اے بݨی کہ نظر نے جیہڑی چیز کوں پہلی واری ݙٹھا او اللہ دی ہستی ہے۔ کائنات اچ جتنی وی مخلوق ہے اجتماعی طور تے سب نے اللہ دی آواز سݨ کے اللہ کوں ݙٹھا تے اللہ دی ربوبیت دا اقرار کیتا۔ اجتماعی شعور حاصل تھیوݨ دے بعد ٻئی چیز جیہڑی مخلوق کوں حاصل تھئی او اے ہے کہ مخلوق کوں اپݨا ادراک حاصل تھی ڳیا یعنی مخلوق نے ایں ڳال کوں سمجھ گھدا کہ اللہ نے میکوں تخلیق کیتے۔ میکوں تخلیق کرݨ دا مطلب اے تھیا کہ مخلوق کوں اپݨا ادراک حاصل تھی ڳیا۔ اینکوں اساں ایں طرح آکھسوں کہ اللہ نے اپݨی مشیت، منشاء تے مرضی نال ہک کائنات بݨائی۔ اوں کائنات دے بندیاں کوں سݨݨ، ٻولݨ، چکھݨ، محسوس کرݨ تے ݙیکھݨ دی صلاحیت منتقل کیتی تے اے سارے صلاحیتاں خود اللہ دے اپݨے صلاحیتاں ہن۔ ایں واسطے کہ جݙݨ اللہ نے ‘‘الست بربکم’’ فرمایا تاں سماعت کیتے پہلی آواز اللہ تعالیٰ دی آواز قرار پائی۔ مخلوق نے جݙݨ نظر چا کے ݙھا تاں نظر دا ٹارگٹ او ہستی بݨی جیہڑا خالق ہے۔ مخلوق نے اے محسوس کیتا کہ میݙا بݨاوݨ والا اللہ میݙے سامݨے موجود ہے، جیویں ہی مخلوق دے ذہن اچ اے ڳال آئی کہ میݙا بݨاوݨ والا کوئی ہے تاں نال ہی اے ڳال وی ذہن نشین تھی ڳئی کہ میں مخلوق ہاں۔ اے تذکرہ اوں عالَم دا ہے جینکوں پیراسائیکالوجی اچ ‘‘عالمِ ارواح’’ آکھا ویندے۔ ادراک، سماعت تے بصارت دی حیثیت اجتماعی ہے یعنی تمام مخلوق یکجا طور تے موجود ہے۔ مخلوق اچ کبوتر، چیڑی، ݙاند، ڳاں، منجھ، جنّات، فرشتے، آدم وغیرہ ہن۔ ایں تخاطب تے اقرار دے بعد ہر ہک کوں اپݨا اپݨا ادراک حاصل تھیا تاں مخلوق نے خود کوں پہچاݨا۔ پہچاݨݨ توں مراد اے ہے کہ الڳ الڳ نوعاں بݨ ڳئے۔ ہݨ نوعی پروگرام مرتّب تھی کے لوح محفوظ تے آیا۔ لوح محفوظ توں اے پروگرام تقسیم تھی کے ہر نوع دا انفرادی پروگرام بݨ ڳیا۔ جتھاں نوعاں انفرادی حیثیت اچ متعارف تھئے اوندا ناں پیراسائیکالوجی اچ "حضیرہ" ہے۔ حضیرہ ہک جنریٹر(Generator) ہے جیندے اتے فلم دا ہک اینجھا فیتہ چلدے جیندے اچ نوعی پروگرام تے انفرادی پروگرام کٹھے ڈسپلے تھیندن۔ ایں فلم دا مظاہرہ زمین دے اتے تھیندے۔ اللہ دی بݨائی ہوئی فلم جیہڑی اسکرین تے ڈسپلے تھیندی پئی ہے اوندا ناں زمین ہے۔ مخلوق دی بݨائی ہوئی فلم ہک محدود جگہ کپڑے یا اسکرین تے ڈسپلے تھیندی ہے۔ اللہ دی بݨائی ہوئی فلم زمین تے ڈسپلے تھیندی ہے یعنی اللہ نے زمین کوں فلم ڈسپلے کرݨ کیتے اسکرین بݨا ݙتے۔ تخلیق دی بنیادی حیثیت تے اگر غور کریجے تاں اے ڳال منکشف تھیندی ہے کہ آدم زاد اللہ دی سماعت نال سݨدے، اللہ دی بصارت نال ݙیکھدے تے اللہ دی فہم نال سوچیندے ول اے کیویں آکھا ویندے کہ بندہ اللہ کوں ݙیکھ نی سڳدا یا کوئی بندہ اللہ نال ہم کلام نی تھی سڳدا؟ اللہ کوں ݙیکھݨ دی طرف متوجہ نہ تھیوݨا تے اللہ دی آواز سݨݨ کیتے جدوجہد تے کوشش نہ کرݨا بدبختی تے بدنصیبی دے علاوہ کجھ نی۔ جیہڑے بندے اللہ دی قربت کیتے اللہ دی آواز سݨݨ کیتے اللہ کوں ݙیکھݨ کیتے جدوجہد تے کوشش کریندن انہاں دی کوشش ایں واسطے کامیاب تھیندی ہے کہ او جیہڑی نظر نال ݙیکھدا پئے فی الواقع او نظر اللہ دی نظر ہے، جیہڑی سماعت نال او سݨدا پئے فی الواقع او اللہ دی سماعت ہے۔ فرق صرف اتنا ہے کہ اساں اوں بصارت کوں جیہڑی بصارت دا ٹارگٹ اللہ ہے ٻہوں زیادہ محدود طرزاں اچ استعمال کریندے ہیں۔ اساں ایں ڳال کوں اپݨے کیتے یقین بݨا گھدے کہ اساں دیوار دے پچھوں نی ݙیکھ سڳدے۔ جبکہ اللہ دے ارشاد دے مطابق اوں نظر نے اللہ کوں ݙٹھے تے بندے نے اللہ کوں ݙیکھ کے اوندی ربوبیت دا اقرار کیتے۔ ==اللہ کیا چاہندے؟== اللہ کریم نے کائنات کوں ایں واسطے تخلیق کیتے کہ اللہ چاہندے کہ کائنات اچ با اختیار تے مکلّف مخلوق اپݨا ارادہ تے اختیار استعمال کر کے اوں رستے تے قدم ودھاوے جیہڑا رستہ قدم بہ قدم چلا کے اللہ تک گھن ویندے۔ خالق اپݨی مخلوق توں اے چاہندے کہ مخلوق خالق کوں پہچاݨ کے، ݙیکھ کے، سمجھ کے اوندی ربوبیت دا اقرار کرے تے اوندے نال ہم کلامی دا شرف حاصل کرے۔ مخلوق دے ذہن اچ اے ڳال راسخ تھی ونڄے کہ ساݙا پیدا کرݨ والا ہی ساݙی حفاظت کریندے، ساݙا نگہبان ہے تے ساکوں زندہ رکھݨ کیتے او تمام وسائل فراہم کریندے جنہاں وسائل دے اتے زندگی دا دارومدار ہے۔ اتنے وݙے مربوط تے منظم انتظام دے نال نگہداشت تے نگہبانی دا منشاء صرف اے ہے کہ اللہ اے چاہندے کہ بندے دے ذہن تے اے ڳال منکشف تھی ونڄے کہ اللہ نے اپݨی مخلوق کوں محبت دے نال پیدا کیتا۔ جیں طرح اللہ نے محبت دے نال مخلوق کوں تخلیق کیتا اونہی طرح مخلوق وی محبت دے نال اللہ دی قربت حاصل کرے۔ اللہ دی محبت دا مظاہرہ ساکوں ما دی محبت اچ ملدے۔ ما تخلیق دا ہک ذریعہ ہے۔ ما دے پیٹ اچ ٻال دی نشوونما تھیندی رہندی ہے۔ اوں نشوونما اچ براہِ راست ما دا کوئی عمل دخل نی ہوندا لیکن ما چونکہ تخلیق دا ذریعہ بݨدی ہے ایں واسطے ما دے اندر اولاد دی جیہڑی محبت ہوندی ہے او کہیں ٻئی ہستی اچ نی ہوندی۔ کوئی باشعور ٻال اگر ما دے ہووݨ توں انکار کر ݙیوے تاں ما دے اتے جو گزرسی اوندا اندازہ ہک ماں ہی کر سڳدی ہے۔ تخلیق تے محبت دا ٻیا پرتَو پیؤ ہے۔ پیؤ اپݨی اولاد دی پرورش تے تربیت کریندے۔ اولاد کوں ایں قابل بݨیندے کہ او اپݨے پیراں تے کھڑی تھی ونڄے تے معاشرے اچ اونکوں مقام حاصل تھی ونڄے۔ اے سب کجھ ہووݨ دے بعد اولاد اگر پیؤ توں منحرف تھی ونڄے، پیؤ کوں پہچاݨݨ توں انکار کر ݙیوے، پیؤ دی قربت کوں اپݨے کیتے ہک غیر ضروری ڳال سمجھے، پیؤ دے اتے جو کجھ گزرسی اوندا تصوّر صرف او بندہ کر سڳدے جیندے اندر پیؤ دی شفقت دے جذبات بیدار ہوون۔ اصل خالق اللہ ہے۔ ما پیؤ اللہ دی تخلیق کوں منظر عام تے گھناوݨ دا ہک ذریعہ ہن۔ ما پیؤ اے ڳال وی ڄاݨدن کہ اولاد دا ہووݨا نہ ہووݨا، اولاد دا زندہ رہݨا، اولاد دا ذی شعور ہووݨا، اولاد دا کُند ذہن ہووݨا یا دانشور ہووݨا سب اللہ دے ہتھ اچ ہے۔ جیہڑے لوگ اللہ دے اتے یقین نی رکھدے تے اللہ دی ہستی دا انکار کریندن بہرکیف انہاں کوں وی اے تسلیم کرݨا پوندے کہ سنبھالݨ والی کوئی ہستی ہے۔ اے الڳ ڳال ہے کہ بعض نے اللہ دی بجائے اوں ہستی دا ناں نیچر رکھ گھدے۔ ما پیؤ ایں ڳال توں باخبر ہن کہ اولاد دی پیدائش کیتے او ہک ذریعہ ہن۔ قدرت اگر چاہے تاں او ذریعہ بݨ سڳدن تے قدرت اگر نہ چاہے تاں او اولاد دی نعمت توں محروم رہندن۔ ایندے باوجود اولاد توں بجا طور تے توقع رکھدن کہ اولاد ما پیؤ کوں پہچاݨے، اولاد انہاں دے مرتّبے تے انہاں دے درجے دے مطابق انہاں دا احترام کرے۔ دراصل اے وصف او وصف ہے جیہڑا خالق دا ذاتی وصف ہے یعنی اللہ اے چاہندے کہ جیہڑی محبت، تعلق خاطر تے پیار دے نال اللہ نے ایں کائنات کوں تخلیق کیتے، اے کائنات وی اونہی پیار تے محبت دے نال اللہ کوں پہچاݨے۔ جیں طرح ہک ٻال ما پیؤ دے حکم دی خلاف ورزی کر کے تے انہاں اقدار کوں پامال کر کے جیہڑے معاشرے اخ قائم ہن، ناخلف تے ناسعادت تھی ویندے۔ اونہی طرح اگر کوئی بندہ اللہ تعالیٰ کوں پہچاݨݨ توں انکار کر ݙیوے تاں او وی ناخلف، باغی تے ظالم ہے تے جݙݨ کوئی بندہ خود اپݨے کیتے بدبختی کوں قبول کر گھندے تے اپݨے اتے جہالت تے ظلم کوں مسلط کر گھندے تاں "بدبختی" اوندی زندگی بݨ ویندی ہے۔ زندگی وچوں سکون ختم تھی ویندے تے اطمینان قلب توں محروم تھی ویندے۔ خوف اوندی زندگی دا اوڑھنا بچھونا بݨ ویندے تے جݙݨ کوئی بندہ ایں درد ناک عذاب تے مصیبت کوں اپݨے ڳل لا گھندے تاں اللہ دا قانون اونکوں اتنی پروٹیکشن تاں ݙیندے کہ او زندہ رہے، کھاندا پیتا رہے لیکن سکون آشنا زندگی اوندے کولوں دُور تھی ویندی ہے۔ اینجھے لوگ اللہ توں دُوری دی بنا تے اللہ دی خصوصی محبت تے دوستی توں محروم تھی ویندن۔ اللہ دی خصوصی محبت تے اوں محبت دے رستے تے چل کے اللہ دا دوست بݨݨ کیتے جیہڑے طریقے، قاعدے تے ضابطے بݨائے ڳئے ہن انہاں دا انکشاف روحانی علوم کریندن۔ روحانی علوم دا منشاء اے ہے کہ آدمی انہاں ضابطیاں تے قاعدیاں توں واقف تھی ونڄے جنہاں ضابطیاں تے قاعدیاں دے تحت ازل ا مخلوق نے اللہ دی آواز سݨ کے ایں ڳال دا اقرار کیتا ہئی۔ "جیا" اساں ایں ڳال دا اقرار کریندے ہیں کہ تساں ساݙے رب ہو۔ اے سارا کھیݙ جیہڑا ساݙے سامݨے تھیندا پئے، کتھائیں آدمی پیدا تھیندا پئے، کتھائیں آدمی ٻلپݨ دے دور توں گزردا پئے، کتھائیں آدمی جوان تھیندا ہئے، کتھائیں آدمی جوانی دے دور کوں ختم کر کے ٻڈھیپے اچ داخل تھیندا پئے تے ٻڈھیپے دے بعد کہیں ٻئے عالَم اچ چلا ویندے۔ اے سلسلہ اتنا مسلسل تے متواتر ہے کہ اینکوں کتھائیں ٹھہراؤ نی۔ ایویں لڳدے کہ ہک چین گھمدی پئی ہے تے اوں چین دے کڑیاں کݙہیں ٻلپݨ دا روپ دھار گھندن، کݙہیں جوانی دے خدوخال اختیار کر گھندن، کݙہیں ٻڈھیپے اچ منتقل تھی ویندن تے کݙہیں اکھیاں توں اوڈھر تھی ویندن۔ چین ہک ہے کڑیاں وی ہک ہن لیکن ہر آن ہر لمحہ ہر کڑی ہک نویں رنگ تے روپ اچ جلوہ گر تھیندث پئے ہن۔ حضور قلندر بابا اولیاءؒ نے کتاب لوح و قلم اچ ہک جگہ ارشاد فرمایا کہ ہر لمحہ تے ہر آن ازل ہے۔ یعنی اللہ نے جیں طرح "کُن" فرمایا ہئی او کُن ٹیپ تھی ڳئے تے ٹیپ مسلسل چلدا پئے۔ اے ٹیپ شدہ آواز کائنات اچ مسلسل گونجدی پئی ہے۔ انسان جݙݨ ایں زمین تے وارِد تھیندے تاں اوندا مطلب اے ہے کہ جیہڑا ٻال ایں زمین تے پیدا تھیا، اے اللہ دے اوں عمل کا مظاہرہ ہے جیں عمل دے نتیجے اچ آدم کوں جنّت توں کڈھا ڳیا ہئی۔ ہر پیدا تھیوݨ والا ٻال آدم ہے، جے تک اوں بچے نے جنّت اچ اللہ دی نافرمانی نی کیتی اے ٻال زمین تے پیدا نی تھیا۔ اللہ تعالیٰ دا ارشاد ہے: "او ذات جیں نے تہاکوں تخلیق کیتا ہک نفس توں۔" (القرآن) ساݙے دانشور ہک نفس توں مراد آدم گھندن یعنی آدم، آدم توں پیدا تھیا تے آدم دی نسل ودھدی پئی ہے یا گھٹدی پئی ہے، سوال اے ہے کہ آدم نے جنّت اچ اللہ دی نافرمانی کیتی۔ اوں نافرمانی دی بنا تے آدم کوں جنّت اچوں کڈھا ڳیا۔ جنّت دی فضا جنّت دے ماحول تے جنّت نے آدم کوں رد کر ݙتا ایں واسطے کہ جنّت ہک اینجھا ماحول ہے جیندے اچ صرف او لوگ رہ سڳدن جیہڑے نافرمان نی۔ اگر اساں اے سمجھوں کہ ہݨ توں کروڑاں سال پہلے آدم نے جنّت اچ نافرمانی کیتی تے آدم کوں جنّت اچوں کڈھ ݙتا ڳیا تاں اے ڳال ٻہوں عجیب معلوم تھیندی ہے کہ کروڑاں سال پہلے آدم دی غلطی دا خمیازہ کروڑاں سال بعد پیدا تھیوݨ والی آدم دی اولاد بھڳتدی پئی ہے۔ غور کریجے تاں اے ڳال انصاف دے خلاف ہے۔ پریشان کُن ڳال ہے کہ ہک کروڑ سال پہلے ساݙے آباء و اجداد دے ݙاݙا پرݙاݙا تے انہاں دے ݙاݙے نے غلطی کیتی تے سزا اڄ پیدا تھیوݨ والے ٻال کوں ملدی پئی ہے یعنی ہک رستہ چلدے آدمی نے کہیں آدمی کوں پتھر مارا تے اوندا سر کھل ڳیا۔ اوندے ساتھ چلݨ والا آدمی جیندا اوں واقعے نال کوئی تعلق نی، اونکوں پکڑا ڳیا تے سزا ݙے ݙتی ڳئی۔ آدم زاد نسل ایں واسطے پریشان ہے کہ ایں نے حقائق توں دانستہ طور تے چشم پوشی کر گھدی ہے، جیہڑے حقائق اونکوں نافرمانی توں پہلے آدم دی حیثیت توں متعارف کرویندن۔ کائناتی تخلیقی عمل مسلسل جاری و ساری ہے، جیں طرح ساݙا پیؤ آدم جنّت اچ فرمانبردار بندے دی حیثیت نال رہندا ہئی تے نافرمانی دا ارتکاب کر کے جنّت کوں چھوڑ آیا۔ اونہی طرح آدم دا ہر پتر تے حوّا دی ہر دھی، زمین تے آوݨ توں پہلے جنّت اچ موجود ہے، اتھاں اپݨے پیؤ آدم دی نافرمانی دا مظاہرہ کریندے تے نتیجے اچ جنّت اونکوں ردّ کریندی پئی ہے تے او زمین تے پیدا تھیندا پیا ہے۔ ==اساں روشنی کھاندے ہیں== اساں جݙݨ بندے تے خالق دے درمیان تعلق دا تذکرہ کریندے ہیں تاں ساکوں ٻہوں زیادہ دوری محسوس تھیندی ہے۔ اے دوری ایں واسطے ہے کہ مادی زندگی دا دارومدار پابند حواس تے ہے۔ جݙݨ پابند حواس تے بندہ تفکر کریندے تاں اوندی سوچ وی پابند تے مقید رہندی ہے۔ پابند تے مقید سوچ دا تجزیہ کریجے تاں اے ڳال سامݨے آندی ہے کہ انسان دی زندگی دا محور مادیّت ہے۔ آدمی دے ذہن دا ہر عمل مادّے دے خول اچ بند ہے۔ مثلاً کھاوݨا پیوݨا، گھر بݨاوݨا، سردی گرمی توں بچاؤ کیتے لباس اختراع کرݨا، ہک خاندان اچ رہݨا ول اوں خاندان کوں چھوٹے چھوٹے خانداناں اچ تقسیم کر ݙیوݨا وغیرہ وغیرہ۔ لیکن انہاں سب عوامل کوں سامݨے رکھدے ہوئے اے ڳال وی اظہر مِن الشّمس ہے کہ آدمی مادی زندگی کوں اپݨے اتے کتنا مسلط کرے۔ بالآخر اونکوں مادی زندگی چھوڑنی پوندی ہے۔ آدمی دے اتے جݙݨ موت وارِد تھیوے تاں مادیّت توں اوندا تعلق ختم تھی ویندے۔ آدمی دا وجود جیندے سہارے آدمی ایں دنیا اچ زندگی کوں چلیندے تے جیندے اچ آدمی دے تمام دلچسپیاں مرکُوز رہندن، مٹی بݨ ویندے۔ ہک آدمی ساری ݙیہاڑ اچ جو کجھ کھاندا پیندا رہندے، انہاں اشیاء دا اگر ڈھائی یا ترئے کلو وزن فی ݙینھ متعیّن کر گھنیجے تاں ایں حساب نال آدمی دا جسم نی ودھدا۔ آدمی دا جسم اگر مادی غذاواں نال پرورش پیندے تے مادہ ہی اوندی زندگی کوں نشوونما ݙیندے تاں تریھ پینتریھ سال دی عمر اچ آدمی دا وزن کئی مݨ ہووݨا چاہیدا اے، جبکہ ایویں نہ تھیندا۔ پس ثابت تھیا کہ آدمی جو کجھ کھاندے او دراصل روشنیاں کھاندے یعنی جیں طرح آدمی دا مادی وجود یا گوشت پوست دا بݨا ہویا آدمی روشنیاں دے اتے زندہ ہے اونہی طرح کݨک اچ وی روشنیاں کم کریندے پئے ہن ۔ براہ راست طرز اچ ایں ڳال کوں ایں طرح اکھیسی کہ روشنی، روشنی کوں کھاندی پئی ہے۔ انسان دے اتے روشنیاں دا بݨا ہویا اصل انسان روشنیاں توں فیڈ (Feed) تھیندا پئے تے روشنیاں توں ہی انرجی (Energy) حاصل کریندا پئے۔ جیں طرح ہک آدمی مرݨ دے بعد مٹی دے ذرّات اچ تبدیل تھی ویندے اونہی طرح کݨک دا ہک داݨہ وی مٹی اچ تبدیل تھی ویندے لیکن کݨک دا داݨہ روشنیاں دے جیں تاݨے پیٹے تے قائم ہے او روشنیاں موجود رہندن۔ ایہا وجہ ہے کہ کئی ٹن خوراک کھاوݨ دے باوجود وی وزن کئی ٹن نی تھیندا۔ روشنی دی معیّن مقدار کہیں انسان، کہیں حیوان، کہیں درخت، کہیں پرندے تے کہیں گھر دے در و دیوار دی زندگی ہے۔ روشنیاں تے روشنی دے وصف کوں تلاش کرݨ کیتے پہلا سبق اِرتکاز توجہ ہے، اِرتکاز توجہ دا مطلب اے ہے کہ ذہن ہر طرفوں خالی تے یکسو تھی ونڄے۔ یکسوئی توں مراد دراصل بے خیال تھی ونڄݨا ہے۔ بے خیال تھیوݨا کوئی اینجھا عمل نی کہ جیندی تشریح دی ضرورت ہووے۔ ہر آدمی دے اتے چویھ گھنٹے اچ زیادہ نی تاں چند منٹ کیتے بے خیال تھیوݨ دی کیفیّت ضرور طاری تھیندی ہے۔ اوندا دماغ تمام وسوسیاں تے خیالات توں خالی تھی ویندے جیندے بارے اچ آکھا ویندے کہ دماغ بند یا ماؤف تھی ڳئے یا آکھا ویندے کہ دماغ خالی تھی ڳئے۔ چونکہ اساں یکسوئی، بے خیالی تے اِرتکاز توجہ دی ایں کیفیّت توں واقفیت نی رکھدے ایں واسطے اساں ایں حالت کوں بیماری سمجھدے ہیں۔ انسانی زندگی ہمہ وقت ہر آن ہر ݙینھ تے ہر شب ݙو رخاں تے چلدی پئی ہے۔ جے تک زندگی ݙو رخاں تے نی چلتی زندگی قائم نی رہندی۔ ہک رخ اچ آدمی ذہنی مرکزیّت توں دور ہوندے تے ٻئے رخ اچ آدمی ذہنی مرکزیّت توں قریب ہوندے۔ جݙݨ ذہنی مرکزیّت توں دور ہوندے اوندے اتے مادیّت دا غلبہ ہوندے تے جݙݨ کوئی آدمی ذہنی مرکزیّت توں قریب ہوندے، اوندے اتے روشنیاں دا غلبہ ہوندے۔ اے ݙوہیں رخ کٹھے سفر کریندے پئے ہن تے الڳ الڳ وی اپنا سفر جاری رکھے ہوئے ہن۔ کٹھے سفر جاری رکھݨ دا مطلب اے ہے کہ انسان مادی حواس دے اندر رہندے ہوئے وی روشنیاں دے حواس نال ہم رشتہ ہے تے روشنیاں دے حواس اچ رہندے ہوئے وی مادیّت نال ہم رشتہ ہے۔ الڳ الڳ سفر کرݨ توں منشاء اے ہے کہ آدمی دے اتے مادیّت غالب آ ویندی ہے یا اوندے اتے روشنی دا غلبہ تھی ویندے۔ جیہڑی زندگی اچ آدمی خالصتاً مادیّت اچ سفر کریندے او زندگی بیداری ہے تے جیہڑی زندگی اچ آدمی دے اتوں مادیّت دا غلبہ ترٹ ویندے اوں زندگی دا نام نندر ہے۔ انبیاء علیہم الصلوٰۃ والسلام دے تعلیمات اے ہن کہ آدم زاد کوں مادیّت دے غلبے توں آزاد کر کے روشنیاں دے اندر سفر کرݨ دی دعوت ݙتی ونڄے، ایں سفر کیتے پہلا قدم یا پہلا عمل مراقبہ ہے ، جیہڑا انسان کوں اوں رستے نال روشناس کریندے جیہڑا رستہ مادیّت دے غلبے توں آزاد ہے۔ مراقبے دے ذریعے آدمی اپݨے ارادے تے اختیار نال اپݨے اتے اینجھے کیفیات مرتّب کر گھندے جنہاں کیفیات اچ مادّے دا غلبہ نی ہوندا۔ مثلاً جݙݨ آدمی سمھدے تاں پہلی اسٹیج اے ہے کہ اکھیاں دے اتے ہلکا جیہا دباؤ محسوس تھیندے ول اے دباؤ خُمار بݨ ویندے۔ خُمار اچ ذرا جیہی گہرائی پیدا تھیندی ہے تاں حواس ترٹݨ لڳدن، جݙݨ حواس دی شکست و ریخت شروع تھیندی ہے تاں اکھیاں اچ پتلیاں دی حرکت ساکت تھی ویندی ہے تے اکھیاں اچ پتلیاں دی حرکت دا ساکت تھیوݨا ایں ڳال دی علامت ہے کہ انسان بیداری دے حواس توں نکل کے نندر دے حواس اچ منتقل تھی ڳیا ہے۔ ==تریجھی اکھ== ماضی، حال تے مستقبل بنیادی طور تے بیداری تے نندر ہن۔ جبکہ سمجھا اے ویندے کہ نندر زندگی نی۔ علوم ظاہر دے دانشور جݙݨ نندر تے خواب دی دنیا دا تذکرہ کریندن تاں خواب کوں ہک خیالی زندگی آکھ کے لنگھ ویندن جبکہ خواب تے بیداری دی زندگی الڳ الڳ نی۔ صرف حواس دی درجہ بندی ہے۔ بیداری دے حواس اچ اپݨے اتے پابندی محسوس کریندے ہیں تے خواب کے حواس اچ خود کوں پابندی توں آزاد ݙیکھدے ہیں۔ سفر ہک ہے فرق صرف پابندی تے آزادی دا ہے۔ مراقبہ انسان کوں حواس دے ݙوہاں رخاں نال متعارف کرویندے۔ متعارف تھیوݨ دا ہک طریقہ اے ہے کہ آدمی اعصابی تھکاوٹ دی وجہ توں ارادتاً پابندی دے حواس توں ہٹ کے اینجھے حواس اچ قدم رکھݨا چاہندے جتھاں پابندی نی۔ آدمی اعصابی تھکاوٹ دی وجہ توں جݙݨ سکون چاہندے تے دنیاوی آلام و مصائب تے رنج و غم توں نجات حاصل کرݨا چاہندے تاں طبیعت اونکوں اوں زندگی اچ گھن ویندی ہے جیں زندگی دا ناں نندر ہے۔ رات تے ݙینھ دے شعور اچ ردّ و بدل دا ہک طریقہ اے ہے کہ: ① آدمی اعصابی طور تے بے وس تھی کے سمھ ونڄے، تے ② ٻیا طریقہ اے ہے کہ آدمی اعصابی سکون دے نال اپݨے ارادے تے اختیار نال بیدار رہندے ہوئے نندر دے حواس اچ منتقل تھی ونڄے۔ جیں مناسبت نال نندر دے حواس بیداری اچ منتقل تھیندن اونہی مناسبت نال ماورائی حواس اچ ترقی شروع تھی ویندی ہے۔ آدمی سمھݨ کیتے لیٹدے تاں سب توں پہلے اوندے اعصاب دا کھنچاؤ نرمی تے خمار اچ منتقل تھیندے۔ اے خمار جݙݨ ذری گہرا تھیندے تاں اکھیاں اچ ہلکی جیہی کھٹک تھیندی ہے تے اکھیاں اچ پتلیاں دی حرکت بتدریج گھٹ تھی کے ساکت تھی ویندی ہے۔ خمار اچ جیویں ہی گہرائی واقع تھیندی ہے، آدمی غنودگی دے عالَم اچ چلا ویندے۔ غنودگی دا مطلب اے ہے کہ شعوری حواس، لاشعوری حواس اچ منتقل تھیوݨا شروع تھی ویندن۔ غنودگی جݙݨ اپݨے عروج کوں پہنچدی ہے یعنی شعوری حواس لاشعور اچ منتقل تھی ویندن تاں آدمی سمھ ویندے۔ اے زندگی دی روٹین تے مسلسل عمل ہے جیہڑا ہر ذی روح دی زندگی اچ جاری ہے۔ جیں طرح ہک آدمی محنت و مشقت، کم کاج، ذہنی انتشار تے اعصابی تھکاوٹ دی وجہ توں سمھݨ تے مجبور ہے اونہی طرح ٻکری، ٻلی، کبوتر، چیڑی، مچھی وی شعوری حواس توں منتقل تھی کے لاشعوری حواس اچ منتقل تھیوݨ تے مجبور ہن۔ بیداری دے بعد سمھݨ تے سمھݨ دے بعد بیدار تھیوݨ دا عمل ہر مخلوق اچ موجود ہے۔ آدم کوں اللہ کریم نے اپݨی صفات دا او علم عطا کیتے جیہڑا علم ٻئے مخلوقات کوں عطا نی کیتا ڳیا۔ اللہ تعالیٰ دی صفات دا علم سب دا سب غیبی انکشافات ہن۔ غیبی انکشافات توں مراد اے ہے کہ اللہ نے بندے دے اندر اینجھے صلاحیتاں منتقل کر ݙتن جنہاں صلاحیتاں کوں استعمال کر کے بندہ غیب دی دنیا اچ داخل تھی ویندے۔ اللہ چونکہ اے چاہندے کہ بندہ غیب دی دنیا اچ اللہ دی صناعی دا مشاہدہ کرے تے اللہ دی صفات دا عرفان حاصل کرے، ایں واسطے اے ضروری تھی ڳیا کہ بندے دے اندر اینجھے صلاحیتاں موجود ہووں جنہاں صلاحیتاں کوں بروئے کار گھنا کے خالقِ کائنات دا منشاء پورا تھیوے۔ پابند زندگی بیداری ہے تے آزاد زندگی نندڑ دی دنیا ہے۔ کوئی وی انسان مراقبے دے ذریعے ٻہوں آسانی دے نال خواب یا نندر دی دنیا اچ داخل تھی سڳدے۔ مراقبہ دراصل بیداری دے حواس اچ رہندے ہوئے خواب ݙیکھݨ اے یعنی ہک آدمی بیدار ہے جاڳدا پئے، شعوری حواس کم کریندے پئے ہن، زمین دے اردگرد موجود ماحول تے فضا توں متأثر وی تھیندا پئے تے خواب وی ݙیکھدا پئے۔ مثال: ہک شخص اپݨے جگری دوست کوں خط لکھدے۔ خط لکھݨ اچ اوندا دماغ وی کم کریندے، اوندا ہتھ وی چلدے، او جیں ماحول اچ موجود ہے اتھاں کھنڈے ہوئے آوازاں وی سݨدے۔ کوئی آدمی اگر ڳال کریندا پئے، اوں ڳال دا مفہوم وی اوندے ذہن اچ منتقل تھیندا پئے، کوئی اوندے توں سوال کریندے تاں او اوندا جواب وی ݙیندے۔ فضا اچ خُنکی ہے تاں سردی محسوس کریندے، گرمی ہے تاں گرمی کوں وی محسوس کریندے۔ اِنہاں سب ڳالہیں دے باوجود خط لکھدے تاں شعور اچ الفاظ دے معنی تے مفہوم وی منتقل تھیندے رہندن۔ مطلب اے تھیا کہ ہک آدمی اپݨے اندر لکے ہوئے کئی صلاحیتاں کوں بیک وقت استعمال کریندا پئے۔ بالکل اونہی طرح کوئی بندہ بیداری اچ رہندے ہوئے نندر تے خواب دے حواس کوں وی اپݨے اتے منعکس کر گھندے۔ اوندے اندر لاشمار صلاحیتاں متحرّک تھی ویندن۔ او بیدار زندگی اچ رہندے ہوئے بھرپور ماورائی حواس دے نال غیب دی دنیا اچ شب و روز گزریندے۔ ==مراقبے دے مدارج== غیب دی آزاد دنیا اچ شعوری سطح تے یا لاشعوری سطح تے سفر کرݨا مراقبہ ہے۔ قانون: سمھݨ توں پہلے آدمی دے اتے ترئے کیفیات وارِد تھیندن۔ پہلی کیفیّت تے سکون ہووݨا، ݙوجھی کیفیّت خمار تے تریجھی کیفیّت نندر ہے۔ جݙݨ کوئی آدمی بیدار رہندے ہوئے مراقبے دی زندگی کوں اپݨے کیتے مشعل راہ بݨیندے تاں اوندے اتے وی ابتدائی ترئے کیفیات وارِد تھیندن۔ ① پہلے اوندے اتے ہلکی جیہی نندر دا غلبہ تھیندے، ایں کیفیّت دا ناں غنود ہے یعنی سالک نے بیداری دے حواس اچ رہندے ہوئے کوئی اینجھی چیز جیہڑی عام آدمی کوں کھلی اکھ نال نظر نی آندی، ݙیکھݨ اچ ہک اینجھا پردہ حائل تھی ڳیا، جیں پردے نے اوں چیز کوں بھلا ݙتا۔ ② مسلسل مراقبہ کرݨ نال شعور دے اندر سکت پیدا تھی ویندی ہے تے بیداری دے حواس اچ بند اکھیاں نال ݙٹھے ہوئے چیزاں نسبتاً زیادہ یاد رہݨ لڳدن، لیکن ذہن دی رفتار اتنی زیادہ ہوندی ہے کہ انہاں ݙٹھے ہوئے چیزاں دا آپس اچ ربط قائم نی تھیندا۔ ہک طرف ذہن، زمین دی چیز ݙیکھدے، ٻئی طرف آسمان دی چیز ݙیکھدے، ایں کیفیّت دا اصطلاحی ناں "وُرود" ہے۔ ③ جݙݨ ݙٹھے ہوئے چیزاں زیادہ روشن تے واضح تھیوݨ لڳدن تے جیہڑے مناظر باطنی اکھ دے سامݨے آندن او یاد رہندن، لیکن مناظر دے پس منظر اچ جیہڑا مفہوم ہے او ذہن نشین نی تھیندا تے ݙیکھݨ دے بعد آدمی اپݨی عقل نال اوندے اچ معنی پہواوݨ دی کوشش کریندے۔ ایہے معنی صحیح وی ہوندن تے غلط وی ہوندن لیکن زیادہ تر اوندے اچ غلطی دا امکان ہے۔ ایں صلاحیت دا ناں مُکاشفہ ہے۔ مُکاشفے دی صورت اے ہے کہ آدمی عالم مراقبہ اچ جو چیزاں ݙیکھدے اوندا مفہوم وی ذہن نشین تھی ویندے۔ مُکاشفے دی کیفیّت مراقبے دے بغیر وی عمل اچ آ سڳدی ہے۔ آدمی اگر ارادی یا غیر ارادی طور تے یکسو تھی ونڄے تاں ٻہوں دور پرے دے ڳالہیں اوندے دماغ اچ آوݨ لڳدن لیکن ایں طرح دماغ دی اسکرین تے مناظر دی عکاسی شعور کیتے بار بݨدی ہے تے سالک اُوں بار کوں برداشت نی کریندا۔ عقلی تے شعوری طور تے او بے خبر تھی ویندے۔ رفتہ رفتہ اے کیفیّت اپݨے عروج تے پہنچ ویندی ہے۔ ④ جیویں جیویں مکاشفے دی صلاحیت طاقتور تھیندی ہے اونہی مناسبت نال شعوری سکت ودھدی رہندی ہے۔ لاشعوری اطلاعات تے تحریکات کوں قبول کریندے ہوئے شعور کوئی وزن محسوس نی کریندا۔ شعور جݙݨ ایں قابل تھی ویندے کہ او لاشعوری تحریکات کوں قبول کرݨ اچ دباؤ محسوس نہ کرے، دماغ دے اتے بے خبری طاری نہ تھیوے تے آدمی دے اعصاب بیدار زندگی دی طرح کم کریندے رہن تاں اے مکاشفے دے بعد دی ݙوجھی کیفیّت ہے۔ ایں کیفیّت دا ناں مشاہدہ ہے۔ مشاہدے توں مراد ہے کہ ہک آدمی زمین تے ٻیٹھے ہوئے زمین دے اتے موجود چیزاں وی ݙیکھدے، زمین دے اتے موجود اشیاء توں لطف اندوز وی تھیندے، اپݨی غذائی ضروریات وی پوری کریندے تے باطنی طور تے ماورائی دنیاواں دی سیر وی کریندے۔ مشاہدے دی اے کیفیّت آدمی کوں عالمِ اَعراف اچ گھن ویندی ہے۔ عالمِ اَعراف او عالَم ہے جتھاں دنیا دے واسی مرݨ دے بعد ونڄ وسدن۔ او ݙیکھدے کہ عالمِ اَعراف تے ایں دنیا اچ کوئی فرق نی۔ جیں طرح دنیا اچ کوئی فرد کھاندے پیندے، سمھدے جاڳدے، کھلدے روندے، غمگین تے خوش تھیندے، اوندے اندر محبت دا طوفان اٹھدے یا اوندے اندر نفرت دا لاوا اُبھر پوندے، جیں طرح کہیں بندے کوں دنیا اچ دوستاں دی ضرورت پیش آندی ہے تے او دوستاں دے کم آندے تے دوست اوندے کم آندن، جیں طرح اونکوں دنیا اچ سردی تے گرمی دے ضروریات پوری کرݨ کیتے وسائل دی احتیاج ہوندی ہے، اونہی طرح عالمِ اَعراف دی زندگی اچ او کھاندے پیندے، سمھدے جاڳدے تے زندگی دے ساری ضروریات پوری کریندے۔ اگر ایں عالَم رنگ و بو (عالمِ ناسُوت) اچ آدم کوں سر لکاوݨ دی ضرورت پیش آندی ہے تاں اوں عالَم اچ وی چھت دے تلے رہندے۔ جیں طرح ایں زمین تے مکانات تے بلڈنگاں ہن اوں ہی طرح عالمِ اَعراف اچ وی مکانات تے بلڈنگاں ہن۔ فرق صرف اے ہے کہ اتھاں وسائل حاصل کرݨ کیتے اجتماعی یا انفرادی تگ و دو نی کرݨی پوندی۔ عالمِ اَعراف دی دنیا اتنی خوبصورت ہے کہ اگر آدم زاد اونکوں ݙیکھ گھنے تاں ایں تنگ و تاریک مادی دنیا دی حیثیت اوندے سامݨے کجھ نی رہندی۔ جݙݨ کوئی بندہ عالم مشاہدہ اچ داخل تھیوݨ دے بعد عالمِ اَعراف دا نظارہ کر گھندے تاں اوندے اتوں کشش ثقل ترٹ ویندی ہے۔ کشش ثقل ترٹ ونڄݨ توں مراد اے نی کہ بندہ لطیف تھی کے ہوا اچ اݙ ویندے۔ کشش ثقل ترٹ ونڄݨ توں مراد اے ہے کہ اوندے اندر حرص و ہوس نہیں رہندی۔ مال و زر دی محبت توں آزاد تھی ویندے۔ مال و زر دی فراوانی نال جیہڑق کبر و نخوت تے شیطانیت پیدا تھیندی ہے ، اوندے توں آزاد تھی ویندے۔ اے حقیقت اوں بندے دا یقین بݨ ویندی ہے کہ بہرحال میکوں ایں دنیا توں اوں دنیا اچ منتقل تھیوݨا ہے۔ نوٹ: استدراجی علوم دی معراج مراقبے اچ غنود تے وُرود تک ہے۔ اے لوگ متواتر تے مسلسل مشقاں نال اپݨے اندر غنود تے وُرود دے صلاحیتاں کوں اتنا بیدار کر گھندن کہ انہاں کولوں ٻہوں سارے خرق ِعادات دا ظہور تھیوݨ لڳدا ہے۔ ==رفتار== جݙݨ کوئی مر ویندے تاں اوندا مفہوم اے گھدا ویندے کہ آدمی ختم تھی ڳئے۔ حالانکہ انتقال تھیوݨ دا مطلب ختم تھیوݨا نی بلکہ ہک عالَم توں ٻئے عالَم اچ منتقل تھی ونڄݨا ہے۔ یعنی آدمی گوشت پوست دے جسم کوں چھوڑ کے ٻئے عالَم اچ منتقل تھی ڳیا۔ لفظ مرݨ دا ترجمہ وی امر تھیوݨا ہے۔ ہݨ اساں ایویں آکھسوں کہ آدمی ایں عارضی زندگی کوں چھوڑ کے اینجھے عالَم اچ چلا ڳئے جتھاں اونکوں دنیا توں زیادہ طویل عمر تک رہݨے۔ روحانی طور تے مرݨا تے جسمانی طور تے مرݨا بظاہر ہکو جیہے ݙو حالتاں نظر آندن لیکن انہاں ݙو حالتاں اچ فرق ہے۔ ہک آدمی ایں جسم دی موجودگی اچ اپݨے ارادے تے اختیار دے نال جسم کوں چھوڑ کے مر ویندے تے ٻئی حالت اے ہے کہ آدمی ایں جسم کوں ایں طرح چھوڑ ݙیندے کہ ول ایں جسم دی اپݨی کوئی حیثیت باقی نی رہندی۔ مثال: جݙݨ اساں سمھ ویندے ہیں تاں خواب ݙیکھدے ہیں۔ خواب دی حالت اچ خود کوں ہزاراں میل دے فاصلے تے ݙیکھدے ہیں۔ اتھاں جیہڑی چیز کھاندے ہیں اوندا مزہ وی محسوس کریندے ہیں۔ اوں ملک دا جیہڑا موسم ہے اوندے اثرات کوں وی قبول کریندے ہیں۔ کہیں گرم ملک اچ رہݨ والا آدمی اے خواب ݙہکھدے کہ او برف پوش پہاڑ دی چوٹی تے کھڑا ہے، سردی توں اوندے ݙند وڄدے پئے ہن، اتنی زیادہ سردی محسوس تھیندی ہے کہ جݙݨ اوندی اکھ کھلدی ہے تاں سردی دے تمام اثرات اوندے تے غالب ہوندن تے اوندے اتے کپکپی طاری ہوندی ہے۔ ہر آدمی ہک ݙو یا زیادہ خواب اینجھے ضرور ݙیکھدے کہ اوندی ملاقات عزیزاں رشتے داراں نال تھیندی ہے۔ مرے ہوئے لوگاں دے روحاں نال ملاقات ایں ڳال دی نشاندہی ہے کہ آدمی عالمِ اَعراف اچ منتقل تھی ڳئے۔ روحانیت دا منشاء وی ایہو ہے کہ آدمی دے اندر او صلاحیت بیدار تھی ونڄے جیہڑی خواب اچ کم کریندی ہے۔ او صلاحیت متحرّک تھی ونڄے جیہڑی آدمی کوں زمان و مکان توں آزاد کر ݙیندی ہے۔ رسول کریم ﷺ دا ارشاد ہے: مُوتُوا قبلَ أن تمُوتُوا۔ (ترجمہ: مر ونڄو مرݨ توں پہلے)۔ ایندا مطلب اے ہے کہ عالمِ ناسُوت دی زندگی اچ رہندے ہوئے زمان و مکان (Time & Space) دی گرفت توں آزاد تھی کے اوں عالَم دا مشاہدہ کر گھدا ونڄے جتھاں عالمِ ناسُوت دی طرح زمانیّت تے مکانیّت دی پابندی نی۔ جیں ذہنی کیفیّت اچ انسان سمھدے۔ ① سمھݨ اچ سب توں پہلے جیہڑا عمل سرزد تھیندے او اے ہے کہ آدمی نہایت آرام و سکون دے نال بسترے تے لیٹ ویندے۔ ② آدمی ٻیا کم اے کریندے کہ ذہن تے دماغ کوں بیداری دے حواس توں ہٹا کے اُنہاں حواس اچ منتقل کر ݙیندے جنہاں حواس دا ناں نندر ہے۔ ③ تریجھا قدم اے چیندے کہ اکھیاں بند کر گھںدے۔ ④ چوتھا قدم اے ہے کہ او سمھ ویندے۔ آؤ! بیداری اچ سمھݨ دی مشق کریندے ہیں۔ ① پرسکون تھی کے آرام نال ٻیھ ونڄو۔ ② ذہن کوں تمام دنیاوی خیالات توں آزاد کر گھنو۔ ③ اکھیاں بند کر کے شعور توں لاشعور اچ داخل تھی ونڄو۔ ④ جیویں ہی شعور دی گرفت کمزور پوسی بند اکھیاں دے سامݨے لاشعور دا دروازہ آسی۔ اے دروازہ کھول کے اندر داخل تھی ونڄو۔ ہݨ تساں عالمِ اَعراف (ماورائی دنیا) اچ ہو، جیں طرح کوئی مسافر کہیں وݙے شہر اخ داخل تھیندے اونہی طرح تساں وی عالمِ اَعراف (ماورائی دنیا) دے ہک وݙے شہر اچ ہو، اتھاں وی تہاکوں آبادیاں نظر آندے پئے ہن۔ عالمِ ناسُوت (مادی دنیا) اچ روح گوشت پوست تے ہݙہاں نال ساݙا وجود بݨیندی ہے یعنی گوشت پوست تے ہݙیاں دا تاݨا پیٹا مٹی دے ذرّات توں بݨدے تے عالمِ اَعراف اچ روح جیہڑا گوشت پوست تے ہݙیاں دا لباس بݨیندی ہے اوندا تاݨا پیٹا روشنیاں دا ہوندے۔ مٹی اچ وزن ہوندے۔ مٹی کشش ثقل دا ݙوجھا ناں ہے ایں واسطے آدمی ایں زمین تے خود کوں پابند ݙیکھدے۔ عالمِ اَعراف اچ چونکہ جسم روشنیاں دے تاݨے پیٹے نال بݨا ہویا ہے ایں واسطے آدمی خود کوں پابند تے مجبور نی ݙیکھدا۔ پابند دنیا اچ سفر کرݨ کیتے پابند وسائل دی ضرورت پیش آندی ہے۔ رفتار تیز یا گھٹ تھی سڳدی ہے لیکن وسائل توں چھٹکارا نی ملدا۔ ہک گھنٹے اچ پیدل ترئے میل دا سفر طے تھیندے ایہو سفر سائیکل تے سوار تھی کے کریجے تاں چار پنج میل فی گھنٹہ تھی ویندے۔ موٹر کار اچ ٻیھ کے سٹھ ستر تے اسی میل تھی ویندے۔ ہوائی جہاز اچ ٻیھ کے ہزاراں میل دا سفر طے تھی ویندے۔ جیں طرح رفتار دی تیزی اپݨی جگہ مُملّ ہے اونہی طرح وسائل دی محتاجی وی مُملّو ہے۔ بندہ ایں واسطے محتاج ہے کہ اوندا جسم مٹی دا بݨا ہویا ہے تے جتنے وسائل ہن او وی مٹی نال بݨے ہوئے ہن۔ سائیکل، مٹی دے علاوہ کجھ نی ایں واسطے کہ سائیکل دے اندر جتنے کَل پرزے ہن او سب لوہے نال مرکب ہن تے لوہا مٹی ہے۔ مٹی کوں کٹھالی اچ پکایا ویندے تاں مٹی دے مخصوص ذرّات سیال بݨ کے لوہا بݨ ویندن۔ جہاز اچ جتنے کَل پرزے ہن او وی مٹی ہن۔ دنیا دے کہیں خطے تے کوئی وی دھات ہووے اوندا بنیادی مسالہ یا خام مال (Raw Material) مٹی ہے۔ مٹی اپݨی شکل بدلدی رہندی ہے۔ مٹی دے ذرّات کتھائیں آدمی بݨ ویندن کتھائیں سائیکل بݨ ویندن، کتھائیں موٹر سائیکل بݨ ویندن کتھائیں ہوائی جہاز بݨ ویندن تے ایہے مٹی دے ذرّات خوبصورت درخت بݨ ویندن۔ ہک چھوٹے توں چھوٹا ذرہ کݙہیں وائرس بݨ ویندے۔ کݙہیں کویلہی بݨ ویندے تے کݙہیں ہاتھی بݨ ویندے۔ اے ذرّات اللہ کریم دی صناعی تے قدرت دے واضح نشانیاں ہن۔ ایں صناعی دے بارے اچ اللہ کریم نے ارشاد فرمایا ہے کہ: "ساݙے نشانیاں تے غور کرو۔" تے او لوگ قابل ستائش ہن تے منزل رسیدہ ہن تے اللہ کیتے پسندیدہ ہن جیہڑے اللہ دے نشانیاں تے غور کریندن۔ مٹی کوں گوند بݨا کے ہر شکل بݨائی ونڄ سڳدی ہے۔ مٹی دے گارے نال تساں چیڑی وی بݨا سڳدے ہو، مٹی دے گارے نال تساں عمارت وی کھڑی کر سڳدے ہو، مٹی دے گارے نال تساں انسانی پتلا وی بݨا سڳدے ہو تے مٹی نال تساں وݙی توں وݙی تخلیق وی عمل اچ گھنا سڳدے ہو۔ علم حاصل کرݨ دے ݙو طرزاں ہن۔ ہک طرز اے ہے کہ تساں زمان و مکاں اچ بند تھی کے وسائل دا کھوج لاؤ تے وسائل اچ تفکر کرو۔ تفکر جتنا زیادہ گہرا ہوندے اونہی مناسبت نال صلاحیتاں بیدار تے متحرّک تھی ویندن۔ ==تقاضے کتھاں بݨدن== اکھ جو کجھ ݙیکھدی ہے اوندا تانا بانا اُنہاں اجزاء تے مشتمل ہے۔ جنہاں نال خود اکھ بݨدی ہے۔ اکھ دا ݙیکھݨا ہک صفَت ہے جینکوں جتنا زیادہ صاف تے شفاف کر گھدا ونڄے اونہی مناسبت نال اکھ کہیں چیز کوں واضح تے روشن ݙیکھدی ہے۔ صحت مند اکھ جتنے عکس قبول کریندی ہے، انہاں دے خدوخال زیادہ واضح ہوندن۔ بیمار اکھ جتنے عکس قبول کر کے دماغ دی سکرین تے سٹیندی ہے، بیماری دی مناسبت نال اونہی قدر عکس دھندلا تے غیر واضح ہوندے۔ اکھ دی ہک بیماری اے ہے کہ اکھ دے اندر موجود لینس (جیں لینس دے اتے عکس کوں قبول کرݨ دا دارومدار ہے) اگر ناکارہ تھی ونڄے تاں اکھ عکس کوں قبول نی کریندی۔ کیمرہ کتنا ہی اچھا تے قیمتی ہووے اگر اوندے اندر لگا ہویا لینس خراب ہے تاں تصویر اچھی نی بݨدی۔ انسانی جسم ݙو ہن۔ ① انسان دا ہک جسم اینجھا ہے جیندے اندر جگہ جگہ خراشاں پئے ہوئے ہن۔ ہر عضو ترٹا ہویا ہے ، ہر جوڑ تے پٹیاں ٻدھے ہوئے ہن۔ اینجھا جسم ناکارہ، بدصورت تے بدہئیت ہوندے۔ ② انسانی جسم دی طرح انسان دے اتے ہک ٻیا جسم ہے جیہڑا گوشت پوست دے جسم دے اتے روشن تے لطیف جسم ہے۔ اوں جسم دے ٻہوں سارے ناں ہن، بے شمار ناواں اچ ݙو ناں زیادہ مشہور ہن، ہک جسمِ مثالی، ٻیا نسمہ (Aura)۔ انسانی گوشت پوست دے جسم دا دارومدار نسمہ (Aura) دے اتے ہے۔ نسمہ (Aura) اگر صحت مند ہے تاں گوشت پوست دا جسم وی صحت مند ہے۔ ایویں سمجھو کہ جیں طرح گوشت دے جسم اچ ݙو لینس فٹ ہن جنہاں دے ذریعے مادی دنیا اچ موجود تمام چیزاں دا عکس دماغ دی اسکرین تے منتقل تھی کے ڈسپلے تھیندے اونہی طرح جسمِ مثالی دے اندر جو کجھ موجود ہے اوندا تمام تر اثر گوشت پوست دے جسم تے مرتّب تھیندے۔ روشنیاں نال بݨا ہویا اے جسم صرف انسان کیتے مخصوص نی بلکہ زمین دے اتے جتنی مخلوق موجود ہے سب ہی اوں روشنیاں دے جسم (Aura) دی ذَیلی تخلیق ہن۔ ایں ڳال کوں ذرا تفصیل نال بیان کریجے تاں ایویں آکھا ویسی کہ انسانی زندگی اچ جتنے تقاضے موجود ہن، اے تقاضے گوشت دے جسم اچ پیدا نی تھیندے، جسمِ مثالی اچ پیدا تھیندن تے اتھوں منتقل تھی کے گوشت پوست دے جسم تے ظاہر تھیندن۔ اگر کوئی آدمی روٹی کھاندے تاں بظاہر اساں ݙیکھدے ہیں کہ گوشت پوست دا آدمی روٹی کھاندا پئے لیکن ایویں نی، جے تک جسمِ مثالی دے اندر بکھ دا تقاضہ پیدا نہ تھیسی تے جسمِ مثالی گوشت پوست دے جسم کوں بکھ یا تریھ دا عکس منتقل نہ کریسی، آدمی روٹی نی کھا سڳدا۔ اے کوئی اینجھی ڳال نی جیہڑی سمجھ اچ نہ آوے۔ ذرا جیہے تفکر نال اے ڳال سمجھ اچ آ ویندی ہے۔ جسمِ مثالی دے ٻہوں سارے پرت ہن۔ جݙݨ اساں خواب دے حواس اچ دنیا بھر دی سیر کریندے ہیں تے تمام او اعمال و اشغال ساݙے توں سرزد تھیندن جیہڑے اساں گوشت پوست دے جسم دے نال کریندے ہیں تاں اے جسمِ مثالی دی او حرکت ہے جیہڑی گوشت پوست دے جسم کوں میڈیم بݨائے بغیر کریندے۔ جسمِ مثالی دی حرکات و سکنات دے تأثرات ہکو جیہے ہوندن۔ تمام آسمانی صحائف نے خواباں کوں مستقبل بینی دا ہک روشن ذریعہ ݙسیا ہے۔ مستقبل بینی توں مراد ٹائم اسپیس توں ماوراء اوں عالَم اچ ݙیکھ گھنݨا ہے جیہڑا عالَم ساݙء مادی اکھیاں دے سامݨے نی۔ روشنی دا جسم (Aura) اگر مٹی دے ذرّات توں اپݨا رشتہ منقطع کر گھنے تاں اے ذرّات فنا تھی ویندن۔ صاحب مراقبہ جݙݨ پہلی سیڑھی توں قدم چا کے ݙوجھی سیڑھی تے رکھدے تاں اوندے سامݨے جسمِ مثالی آ ویندے تے اوندے اندر یقین دا او پیٹرن کھل ویندے جیہڑا ڄاݨدے کہ مٹی دے ذرّات نال بݨے ہوئے گوشت پوست دی حیثیت محض عارضی تے فانی ہے۔ او ڄاݨ گھندے کہ مرݨ والے آدمی دے جسم دے اتے جیہڑا روشنیاں دا جسم ہے اوں نے عارضی مادی جسم توں رشتہ منقطع کر گھدے یعنی مرݨ توں مراد اے ہے کہ مٹی دے ذرّات نال بݨے ہوئے گوشت پوست دے آدمی دے اتوں روشنیاں دا جسم ایں عالَمِ آب و گل توں رشتہ منقطع کر کے اوں عالَمِ رنگ و نور اچ منتقل تھی ڳیا ہے۔ ==جنت تے دوزخ دے طبقات== اللہ کریم نے اپݨے محبوب ﷺ کوں فرمایا کہ اے لوگ تساں کولوں روح دے بارے اچ سوال کریندن۔ آپ ﷺ آکھ ݙیو کہ روح میݙے رب دے امر توں ہے تے جو کجھ تہاکوں علم ݙتا ڳیا ہے او قلیل ہے یعنی روح دا علم تاں ݙتا ڳئے لیکن اللہ دے علم دے مقابلے اچ اوندی حیثیت قلیل ہے۔ اتھاں ہک نقطہ زیر بحث آندے۔ اللہ خود ماوراء ہے اللہ دا علم لامحدود، لاتغیّر، لامُتناہی تے ماوراء الماوراء ہے۔ لامُتناہی علم دا قلیل توں قلیل جزو وی لاتناہیت دے دائرے اچ آندے۔ اِیں واسطے اُونکوں وی تے لامُتناہی دے قلیل جزو کوں وی لامُتناہی علم ہی آکھا ویسی۔ ایں آیت مبارکہ دا اے مفہوم ہرگز نی کہ روح دا علم نی ݙتا ڳیا۔ رسول اللہ ﷺ دے نائب اولیاء اللہ کوں وی اے علم منتقل تھیا ہے۔ اے علم کینکوں کیں قدر منتقل تھیا ہے ایندے بارے اچ کجھ نی اکھیج سڳدا۔ بہرحال لامُتناہی علم دا چھوٹے توں چھوٹا جزو وی لامُتناہی ہوندے۔ روحانی نقطہ نظر نال زندگی تے موت دی تشریح کریجے تاں اے آکھا ویسی کہ روح دے بݨائے ہوئے جسمِ مثالی نے مٹی دے جسم کوں ایں طرح چھوڑ ݙتا کہ مٹی دے جسم توں اپݨا رشتہ کلیتاً تروڑ گھدا تے ایں ناسوتی عالم دے تقریباً ݙو سو میل اتے دی فضا اچ بکھرے ہوئے روشنیاں نال ہک ٻیا جسم تخلیق کر گھدا۔ ناسوتی فضا توں ݙو سو میل اتے فضا اچ جیہڑا عالَم موجود ہے اوں عالَم کوں عالمِ اَعراف آکھا ویندے۔ ایہو او عالمِ اَعراف ہے جتھاں آدم توں گھن کے ہݨ تک تے قیامت تک لوگ مرݨ دے بعد منتقل تھیندے پئے ہن تے تھیندے رہسن۔ جسمِ مثالی کوں روح جیں طرح ہر وقت تے ہر آن متحرّک رکھدی ہے اوں طرح عالمِ اَعراف اچ وی روشنیاں دا جسم ہر وقت اور ہر آن متحرّک رہندے۔ عالمِ اَعراف دے بعد ہک ٻیا عالَم ہے، اوں عالَم اچ وی جسم متحرّک رہندے۔ اوں عالَم کوں "عالَمِ حشر و نشر" آہدن۔ عالَمِ حشر و نشر دی فضا عالمِ ناسُوت تے عالمِ اَعراف توں یکسر مختلف ہے۔ اتھاں روشنیاں دا ہالہ عالمِ اَعراف توں زیادہ طاقتور ہے۔ عالَمِ حشر و نشر اچ ذہنی رفتار اتنی زیادہ تھی ویندی ہے کہ جسمِ مثالی دی ریکارڈ کیتء ہوئی زندگی سامݨے آ ویندی ہے۔ عالَمِ حشر و نشر دے بعد عالَمِ یَومُ المیزان ہے۔ عالَمِ یَومُ المیزان اچ روشنیاں دے بݨے ہوئے اجسام دے اتے نور دا ہالہ بݨ ویندے ایہو او نور ہے جیں نور نال کوئی بندہ اللہ کریم دا دیدار کر سڳدے۔ لَّا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ۔ (سورۃ الانعام – آیت نمبر 103)، ترجمہ: "کوئی اکھ ادراک نی کر سڳدی، اللہ خود ادراک بݨ ویندے۔" جݙݨ کوئی بندہ اللہ دے ادراک نال ݙیکھدے تاں اوندی نظر عالَمِ یَومُ المیزان تے پوندی ہے۔ عالَمِ یَوم المیزان دے بعد جنّت یا دوزخ دے عالمین ہن۔ جنّت دے وی ٻہوں سارے طبقات ہن تے دوزخ دے وی ٻہوں سارے طبقات ہن۔ جنّت تے دوزخ دا تذکرہ ایں ڳال دی شہادت ہے کہ آدمی دوزخ اچ تکلیف محسوس کریسی تے جنّت اچ آرام و آسائش نال لطف اندوز تھیسی۔ اگر اے سمجھ گھنیجے کہ اے لطف و آسائش تے آرام روح کوں حاصل تھیںدے تے اوں آرام توں روح فائدے چیندی ہے تاں ول اے وی آکھݨا پوسی کہ دوزخ دا عذاب وی روح دے اتے ہوندے تے اے ڳال کہیں وی طرح صحیح نی کیونکہ روح فی الواقع اللہ دا ہک حصّہ ہے، اینجھا حصّہ جیہڑا لاتجزاء ہے۔ اینجھا جیہڑا لامُتناہی ہے تے جیہڑا ماوراء الماوراء ہے۔ روح نقش و نگار اچ محدود نی۔ روح اے ڄاݨدی ہے کہ خالقِ کائنات دی مشیئت کیا ہے۔ خالقِ کائنات دی مشیئت تے منشاء دے مطابق خود کوں نویں نویں لباساں اچ ظاہر کریندی ہے تے ہر لباس کوں اوندی موجودگی تے اوندی انا نال مطلع کرینفی رہندی ہے۔ ایہا او اطلاع (Information) ہے جیندے اندر معانی پہواوݨا "اختیار" ہے۔ سزا ہووے یا جزا ݙوہاں دا تعلق اطلاع (Information) نال ہے تے اطلاع دا نزول روح دے تخلیق کردہ جسم تے تھیندے۔ روح جزا و سزا تکلیف و راحت توں مبرأ ہے۔ ==ایں کونے توں اوں کونے تک== جے تک ساکوں کہیں چیز دا علم حاصل نی ہوندا اساں اوں چیز توں واقف نہیں تھیندے تے علم کیتے ضروری ہے کہ اوندا کوئی منبع (Source) ہووے تے اے وی ضروری ہے کہ اوں Source توں حاصل شدہ علوم کیتے اینجھی ایجنسی موجود ہووے جتھاں علم ذخیرہ ہووے۔ اوندے بعد اے ضروری ہے کہ کوئی اینجھی ایجنسی موجود ہووے جیہڑی اوندے اندر معانی پہوا سڳے تے آخری حد اچ ہک ٻئی اینجھی ایجنسی دا موجود ہووݨا لازم ہے جیندے اتے علم دا مظاہرہ تھیوے۔ مثال: آدمی کوں بکھ لڳی یعنی اونکوں اے اطلاع ملی کہ ہݨ جسم کوں کجھ کھاوݨ دی ضرورت ہے۔ جیں ایجنسی نے اے اطلاع قبول کیتی اوں نے اوں علم دے اندر معنی پہوائے او اے کہ روٹی کھاوݨی چاہیدی اے۔ پھل کھاوݨے چاہیدن وغیرہ وغیرہ تے ایں اطلاع کوں جسمِ مثالی نے قبول کر کے مظاہرہ کیتا تے آدمی نے اے محسوس کیتا کہ اوں نے روٹی کھا گھدی ہے۔ جتھاں تک جسمانی تقاضے پورے کرݨ دا تعلق ہے او عالمِ ناسُوت ہووے، عالمِ اَعراف ہووے یا عالمِ جنّت و دوزخ ہووے، ہک ہی طرح دے تقاضے پورے تھیندن۔ جنّت ایں واسطے جنّت ہے کہ اتھاں کھیر تے ماکھی دے نہراں ہن۔ جنّت اچ پھل ہن تے آدمی دی آسائش تے آرام کیتے بے شمار وسائل مہیا ہن۔ دوزخ ایں واسطے دوزخ ہے کہ اتھاں اینجھے حالات اچ آدمی زندگی گزریندے جنہاں حالات دی علمی حیثیت تکلیف ہے۔ کھاݨا جنّت اچ وی میسر ہے تے کھاݨا دوزخ اچ وی میسر ہے۔ جنّت دا کھاݨا کھیر، شہد، پھل ہن۔ دوزخ دا کھاݨا اینجھے غذاواں ہن جنہاں نال آدمی دے اندر کراہت پیدا تھیندی ہے۔ قانون: کھاوݨ دا علم ݙوہاں جگہ موجود ہے۔ کھاوݨ دے اسباب تے سامان وی ݙوہاں جگہ موجود ہن لیکن ݙوہاں جگہ معنویت الڳ الڳ ہے۔ جنّت دا کھاݨا ایں واسطے اچھا ہے کہ اوندے اچ معنویت اچھی ہے۔ دوزخ دا کھاݨا ایں واسطے اچھا نی کہ اوندے اندر پشیمانی، تکلیف تے آہ و بکا ہے۔ مختصر طور تے ایں ڳال کوں ایں طرح آکھا ویسی کہ اے ساری کائنات دراصل علم ہے تے علم دے طرزاں اے ہن کہ اوندے اچ معنی پہوائے ویندن۔ جسمِ مثالی ہک اینجھی ایجنسی ہے جیہڑی علم اچ معنی پہویندی ہے۔ جݙݨ آدمی عالمِ ارواح توں نزول کر کے ایں دنیا اچ آندے تاں جسمِ مثالی ایں عالَم دے اندر اینجھے معنی تے مفہوم اخذ کریندے جیندے اچ آدمی قید ہے، بند ہے۔ ہر ہر قدم قید و بند اچ جکڑا ہویا ہے۔ جسمِ مثالی جݙݨ عالمِ ناسُوت توں باالفاظ دیگر ایں گوشت دے جسم نال اپݨا رشتہ منقطع کر کے ٻئے عالَم اچ ویندے تے اتھوں دی فضا تے ماحول نال اپݨے کیتے ہک نواں لباس بݨیندے تاں اوندے معنی تے مفہوم بدل ویندن۔ اوں عالَم دے معنی تے مفہوم اچ ٹائم تے اسپیس اتنا مختصر تھی ویندے کہ تقریباً اوندی نفی تھی ویندی ہے لیکن ٹائم اسپیس کلیتاً ختم نی تھیندا۔ ایویں ایں واسطے نی تھیندا کہ عالمِ ناسُوت دی طرح اَعراف اچ وی ایہا زمین ہے تے عالمِ ناسُوت دی طرح عالمِ اَعراف اچ وی گھر ہن۔ اتھاں آدمی کھاݨا وی کھاندے، پاݨی وی پیندے، چلدا پھردا ہے، اپݨے عزیز و اقربا نال ملاقات کریندے، خوش تھیندے تے روندا وی ہے۔ خوش تھیوݨا یا غمگین تھیوݨا، گھراں اچ رہݨا، چلݨا پھرݨا، دھپ دی تپش محسوس کرݨا تے موسم دے رد و بدل اچ زندگی گزارݨا، ٹائم اسپیس دے حدود دی نفی نہیں کریندا البتہ انسانی زندگی دی رفتار اچ اضافہ تھی ویندے۔ '''مثال:''' ہک آدمی کراچی اچ مر ڳیا، اوندے عزیز و اقربا دہلی اچ ہن۔ عالمِ اَعراف اچ رہݨ والا کوئی بندہ جݙݨ اپݨے عزیزاں نال ملݨ دہلی ویسی تاں ٹائم اسپیس مختصر تھی کے ݙو قدم بݨ ویسی مگر قدم موجود ہن، زمین موجود ہے لہٰذا ٹائم اسپیس وی موجود ہے۔ جیویں جیویں آدمی اِیں عالَم توں اُوں عالَم اچ تے ٻئے عالمین اچ منتقل تھیندا رہندے، اوندی رفتار ودھدی رہندی ہے تے ہک وقت ایسا آ ویندے کہ اوندا ہک قدم عالمِ ناسُوت اچ ہوندے تے ٻیا قدم عرش معلیٰ تے ہوندے۔ علم ساکوں اے ݙسیندے کہ اگر بندہ پابند تے مجبور تھی کے ہک گھنٹے اچ ترئے میل دا فاصلہ طے کرݨا چاہے تاں اوندی رفتار گھٹ تھی ویندی ہے تے اگر آدمی آزاد تے خود مختار تھی کے فاصلے دی نفی کر ݙیوے تاں ہک قدم دے بعد اوندا ٻیا قدم آسمان تے پوندے۔ زمین تے ٻیٹھے ہوئے ہک آدمی نے ارادہ کیتا کہ میں عرش معلیٰ تے اللہ کریم دے حضور سجدہ ریز ہاں تاں اوں ارادے دے نال اوندے سامݨے اے ڳال مشاہدہ بݨ ویندی ہے کہ اللہ اپݨی صفات حمیدہ دے نال عرش تے متمکن ہے تے بندہ اوندے سامݨے سربسجود ہے۔ اے اکھݨا کہ انسان اسماناں دی سیر نی کر سڳدا یا اللہ دے حضور سجدہ ریز نی تھی سڳدا یا اے آکھݨا کہ کوئی بندہ اللہ کوں نی ݙیکھ سڳدا، اتنی وݙی جہالت تے اتنا وڋا ظلم ہے کہ جیندے سامݨے کوئی وݙی جہالت تے کوئی ظلم نی ٹھہردا۔ کیں قدر مضحکہ خیز ڳال ہے کہ انسان بلا کہیں فاصلے دے روشنی دے دوش تے امریکہ توں کراچی منتقل تھی ویندے۔ او امریکہ اچ ڳال کریندے اساں ٹی وی تے اونکوں سݨدے ہیں تے ݙیکھدے ہیں مگر روشنیاں دے جسم نال آسماناں دی رفعت کوں نی چھو سڳدا۔ کوئی بندہ اگر اپݨے اندر اوں صلاحیت توں واقف تھی ونڄے جیں صلاحیت نے ٹی وی ایجاد کر گھدے تاں اوندے کیتے کیہڑی طرح اے ممکن نی کہ او ایں کونے توں اوں کونے تے اِیں عالَم توں اُوں عالَم اچ اپݨے ارادے تے اختیار نال منتقل نہ تھی ونڄے۔ پہلے جیہڑے ڳالہیں جادو تے طلسمات دے ناں نال مشہور ہن تے جنہاں کوں ساݙے دانشور کرامات آہدے ہن، اڄ اوہے سب چیزاں ساݙے اکھیاں دے سامݨے سائنسی ایجادات دی شکل اچ ہن۔ آدمی کیں قدر عجیب ہے، ہک طرف اتنا بے وس تے مجبور ہے کہ سو قدم دی آواز نی سݨ سڳدا تے ٻئی طرف اتنا آزاد ہے کہ اپݨے ہی ایجادات دے ذریعے ہزاراں میل دی آواز سݨ گھندے، ہزاراں میل دور ٹی وی اسکرین تے خود کوں ظاہر کر ݙیندے۔ ==قلیل علم== اللہ او ہے جیہڑا ہر چیز تے محیط ہے۔ جو کجھ اساں کریندے ہیں اللہ اونکوں ݙیکھدے تے جو کجھ اساں لکیندے ہیں اللہ او ڄاݨدے۔ اگر اساں ک ہوؤں تاں ݙوجھا اللہ ہے۔ اگر اساں ݙو ہوؤں تاں تریجھا اللہ ہے۔ اللہ ہی ابتدا ہے، اللہ ہی انتہا ہے۔ انہاں حقائق دے پیش نظر اللہ دا علم لامحدود تے لامُتناہی ہے۔ اللہ کریم نے جݙݨ کائنات بݨاوݨ دا ارادہ کیتا تاں فرمایا "کن" تے کائنات وجود اچ آ ڳئی۔ ایں ڳال کوں آسان الفاظ اچ ایں طرح آکھا ویسی کہ کائنات دراصل اللہ دا علم ہے جیندا مظاہرہ وی علم دی صورت اچ تھیا ہے۔ اللہ دے علم نے ہی کائنات دے خدوخال دا رنگ و روپ اختیار کیتے ایں واسطے پوری کائنات علم دے علاوہ کجھ نی۔ سمندر دے پاݨی دا ہک قطرہ وی بہرحال پاݨی ہے۔ سمندر وچوں گھدے ہوئے ہک قطرہ آب کوں پاݨی دے علاوہ کوئی ٻیا ناں نی ݙیویج سڳدا کیونکہ پوری کائنات اللہ دے علم دا مظاہرہ ہے۔ ایں واسطے کائنات دی حقیقت کوں کائنات دی بنیاد تے کائنات دی ہیئت وی علم ہے۔ جݙݨ اساں عالمِ ناسُوت دی قید و بند دی زندگی دا تجزیہ کریندے ہیں تاں اے ڳال پوری طرح واضح تھی ویندی ہے کہ پوری زندگی علم ہے تے علم اوں وقت علم ہے جݙݨ اوندے اندر معانی تے مفہوم ہوون۔ کائناتی نظام اچ غور کرݨ نال عجیب قسم دی پریشانی تھیندی ہے کہ اللہ نے اے کیا نظام قائم کیتے۔ مثلاً اے کہ کوئی آدمی کھادے پیتے بغیر زندہ نہیں رہ سڳدا۔ ہر آدمی سمھݨ تے مجبور ہے، اتنے بندشاں ہن کہ جنہاں دا کوئی شمار نی۔ علم دا اے مفہوم، اللہ دے ذہن اچ جو علم ہے، اُوندے وقوف توں الڳ ہے۔ اللہ نے آدم کوں فرمایا: "اے آدم! توں تے تیݙی بیوی جنّت اچ رہو تے خوش تھی کے کھاؤ جتھوں دل چاہے۔" (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 35) جنّت ہک ایسی وستی ہے کہ جیندی حدود دا تعین نہیں کریج سڳدا یعنی اوندی حدود لامُتناہی ہے۔ اللہ دا ارشاد ہے ، "خوش تھی کے کھاؤ جتھوں دل چاہے"، اے ظاہر کریندے کہ آدم کوں اللہ نے لامحدود جنّت دے رقبے تے تصرّف عطا کر ݙتا ہئی۔ بالفاظ دیگر ساݙے پیؤ آدم، جنّت دے لامحدود رقبے دے بلا شرکت غیرے مالک ہن۔ نال ہی اللہ کریم نے اے فرمایا: "اوں درخت دے قریب نی ونڄݨا تے اگر تساں ساݙے ایں حکم تے عمل نہ کیتا تاں تساں اپݨے اتے ظلم کریسو۔" (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 35)۔ جنّت لامحدود رقبہ ہے تے اوندے اچ لاتعداد تے لاشمار درخت ہن۔ ہک مخصوص درخت دی طرف اشارہ کر کے آدم کوں ہدایت کیتی ڳئی کہ اوں درخت دے قریب نی ونڄݨا۔ آدم توں نافرمانی سرزد تھئی تے اوں نافرمانی دے جرم اچ جنّت دے فضاواں نے آدم کوں ردّ کر ݙتا تے آدم جیہڑی سرزمین دا بلاشرکتِ غیرے مالک ہئی او زمین اوندے چھک گھدی ڳئی۔ اوں واقعے دا نقشہ کجھ ایں طرح بݨدے کہ ہک وسیع و عریض باغ ہے۔ باغ دے پُھل، پّھل، پودیاں، نہراں، آبشاراں، محلّات وغیرہ تے آدمی کوں پورا پورا تصرّف ہے۔ صرف باغ دا ہک حصّہ ایسا ہے کہ تصرّف تاں حاصل ہے لیکن اوں تصرّف دے اختیار کوں استعمال کرݨ توں منع کیتا ڳیا ہے۔ جے تک آدم نے نافرمانی دا ارتکاب نہ کیتا، آدم کیتے جنّت دا وسیع رقبہ زمان و مکان(Time&Space) توں آزاد رہیا تے جݙݨ آدم توں نافرمانی سرزد تھی ڳئی تاں آدم دے اندر ٹائم اسپیس دے حد بندیاں منتقل تھی ڳئے۔ اوں درخت دے بارے اچ ٻہوں سارے ڳالہیں کیتے ویندن۔ کوئی آہدے کہ کݨک دا درخت ہئی، کوئی آہدے سیب دا درخت ہئی۔ کہیں مسلک دے لوگ آہدن کہ انگور دا درخت ہئی۔ مختلف لوگ مختلف ڳالہیں آکھدن لیکن آسمانی کتاباں اچ اوندا کوئی ناں نی آیا۔ روحانی نقطہ نظر نال جݙݨ لاشعوری وارِدات و کیفیات نال اوں درخت دا مشاہدہ کیتا ویندے تاں دراصل اے ہک طرزِ فکر دا سمبل (Symbol) ہے۔ تھیندا اے پئے کہ جو کجھ جنّت اچ موجود ہے او در و بست آدمی دے ارادے دے تابع ہے۔ آدمی دا دل چاہا کہ او سیب کھاوے، جنّت اچ سیب دے درخت وی ہن، اوندے تے سیب وی لڳے ہوئے ہن لیکن سیب دا تروڑݨا اتھاں زیربحث نی آندا۔ سیب کھاوݨ کوں دل چاہا، سیب موجود تھی ڳیا۔ پاݨی پیوݨ کوں دل چاہا پاݨی موجود تھی ڳیا۔ ایں طرزِ فکر نال تصرّف دے ݙو طرزاں سامݨے آندن۔ تصرّف دی ہک طرزِ فکر اے ہے کہ ہک بندہ سیب دا درخت لیندے، اوندی نشوونما دا انتظار کریندے۔ طویل عرصے دے بعد درخت ایں قابل تھی ویندے کہ اوندے اتے پھل لڳن، اوندےے اندر سیب کھاوݨ دی خواہش پیدا تھیندی ہے تاں سیب دے درخت دی طرف چلدے تے درخت دے اتوں سیب تروڑ کے کھا گھندے۔ تصرّف دا ٻیا طریقہ اے ہے کہ سیب دے درخت تے سیب لڳے ہوئے ہن۔ اوں درخت کوں نہ تاں کہیں بندے نے زمین اچ رہایا ہے تے نہ اوندی نگہداشت کیتی ہے، نہ اوں درخت کوں پروان چڑھاوݨ اچ کوئی خدمت انجام ݙتی ہے۔ اوندے اندر درخت تے سیب تروڑݨ دی خواہش تھئی، دل چاہا کہ سیب کھاواں، سیب حاضر تھی ڳیا۔ اوندے اچ ٻہوں حکمت بیان کیتی ڳئی ہے۔ اللہ کریم دے ارادے اچ اے ڳال موجود ہئی کہ کائنات وجود اچ آوے۔ اللہ نے آکھا، تھی ونڄ(کُن)، کائنات بݨ ڳئی۔ جنّت دی زندگی اچ آدم دے دماغ اچ اے ڳال موجود ہئی کہ او سیب کھاوے۔ آدم نے آکھا سیب، سیب موجود تھی ڳیا۔ کُن آکھݨ نال کائنات بݨ ڳئی، سیب آکھݨ نال سیب مل ڳیا۔ ایں ڳال کوں اللہ نے "احسنُ الخالقین" آکھ کے بیان کیتے: "میں تخلیق کرݨ والیاں اچ بہترین خالق ہاں۔" (سورۃ المؤمنون – آیت نمبر 14) یعنی اللہ نے اپݨے علاوہ وی اپݨی مخلوق کوں تخلیق کرݨ دے اختیارات نال نوازے۔ انسانی تخلیق تے اللہ دی تخلیق اچ حد فاضل اے ہے کہ اللہ وسائل دے بغیر تخلیق فرمیندے۔ اللہ دے ذہن اچ جو کجھ ہئی اوندے بارے اچ اللہ نے "کن" آکھ کے انہاں تمام چیزاں کوں جیہڑے اللہ ظاہر فرماوݨا چاہندا ہئی، تخلیق کر ݙتا۔ آدم دے اندر جیہڑے تخلیقی صلاحیتاں کم کریندے پئے ہن او وسائل دے محتاج ہن۔ جݙݨ کوئی بندہ انہاں تخلیقی صلاحیتاں کوں ٹائم اسپیس دے حد بندیاں توں آزاد تھی کے استعمال کریندے، او روحانی زندگی اچ رہندے تے جݙݨ کوئی بندہ انہاں تخلیقی صلاحیتاں کوں وسائل دے اندر (ٹائم اسپیس) بند تھی کے استعمال کریندے، مادی زندگی گزریندے، محتاج تے پابند زندگی جہالت تے ظلم دی زندگی ہے۔ جیں طرح دانائی عقل و شعور ہک درخت دی طرح پھلدے پھولدے، اوں ہی طرح علم دے اندر طرح طرح دے شاخاں پھپھڑدن۔ نویں نویں فلسفیاں دی داغ بیل پوندی ہے۔ نویں نویں ایجادات تھیندن، بالکل اوں ہی طرح ظلم و جہالت دے درخت تے وی پھل پتر تے شاخاں ہوندن لیکن چونکہ بنیاد ظلم تے جہالت ہے ایں واسطے آدمی انہاں سارے ایجادات تے ساری ترقی توں خوش تھیوݨ دی بجائے ناخوش تھیندے، پرسکون تھیوݨ دی بجائے بے سکون تھیندے، مطمئن تھیوݨ دی بجائے غیر مطمئن زندگی گزریندے۔ جݙݨ اساں موجودہ سائنسی ترقی تے نظر سٹیندے ہیں تاں ساکوں ایں ترقی اچ او تمام چیزاں ملدن جنہاں کوں اللہ نے ظلم و جہالت دے ناں نال بیان فرمایا ہے۔ اڄ دی ترقی پوری نوعِ انسانی کیتے ہک عذاب بݨ ڳئی ہے۔ ہر شخص غیر مطمئن تے بے سکون ہے۔ دنیا دے ایں کونے توں اوں کونے تک عدم تحفظ دا اژدھا منہ کھولے پوری نوعِ انسانی کوں ڳیتݨ کیتے بے قرار ہے۔ حالانکہ جتھاں تک ترقی دا معاملہ ہے۔ اے سارے ترقیاں اے ساری ایجادات اے ساری تخلیقات ایں خیال دے تحت وجود اچ آئے کہ نوعِ انسانی کوں سکون ملسی لیکن چونکہ اے تمام ترقیاں تے نویں نویں ایجادات ٹائم اسپیس اچ بند تھی کے وجود اچ آئے ہن ایں واسطے آدمی بدحال تے پریشان ہے۔ ٹائم اسپیس توں آزاد روحانی انسان فطرت دی پیروی کریندے تے جݙݨ اساں فطرت تے غور کریندے ہیں تاں ساکوں نظر آندے کہ زمین تے موجود وسائل، خلوص تے اعتبار تے قائم ہن۔ ایندے پچھوں کوئی ذاتی غرض تے صلے دی خواہش نی۔ سجھ روز نکلدے، دھپ نال مخلوق کوں فائدہ پہنچدے۔ پاݨی مخلوق دے اندر سیرابی دا ذریعہ بݨدے لیکن پاݨی کوں مخلوق توں کہیں صلہ و ستائش دی غرض نی۔ ایہو حال ہوا، آکسیجن، نباتات، جمادات تے گیس دا وی ہے۔ سائنسی ایجادات نوعِ انسانی کیتے عذاب ایں واسطے بݨ ڳن کیونکہ اللہ دے پیدا کردہ وسائل نال بݨائے ڳئے اشیاء اچ انسان دا پست ذہن (دولت پرستی) شامل تھی ڳیا ہے۔ ==کائناتی خدوخال== کائنات تے کائنات اچ موجود تخلیقات تے تخلیقات اچ تمام نوعاں تے ہر نوع اچ الڳ الڳ افراد، پیدائش دا تسلسل تے موت دا وارِد تھیوݨا تے سماوات، سورج، چندر، ستارے، کہکشانی نظام، جنّت دوزخ تے دوزخ جنّت دے اندر زندگی گزارݨ دے حواس تے تقاضے، حواس اچ ردّ و بدل تے ردّ و بدل دے نال حواس اچ کمی و بیشی، ذہنی رفتار دا گھٹݨا یا ودھݨا، حواس دا الڳ الڳ تھیوݨا، سݨݨا، ݙیکھݨا، چھووݨا، چکھݨا، محسوس کرݨا، جسمانی نظام دا الٹ پلٹ تھیوݨا، جذبات اچ اشتعال پیدا تھیوݨا، کہیں بندے یا کہیں ذی روح دا نرم خو ہووݨا، اے سب چیزاں اللہ دے ذہن اچ موجود علم دا عکس ہن۔ کائنات اچ موجود کوئی شئے اوندی حیثیت کہیں وݙے توں وݙے سیارے دی ہووے، سٹار دی ہووے یا کہیں چھوٹے توں چھوٹے ذرّے دی ہووے، ایٹم دی ہووے، وائرس دی ہووے، شئے دی موجودگی اللہ کریم دے ذہن اچ موجود ہئی۔ جݙݨ اللہ نے خوبصورت دنیا کوں مظہر بݨاوݨا چاہا تا آکھا: "تھی ونڄ" تے تمام چیزاں وجود اچ آ ڳئے۔ تخلیقات دا کنبہ اتنا وسیع ہے کہ اللہ نے خود آکھے کہ سارے سمندر روشنائی بݨ ونڄن تے سارے درخت قلم بݨ ونڄن ول وی اللہ دے ڳالہیں پورے نہ تھیسں۔ (سورۃ لقمان – آیت نمبر 27) کائنات کیوں بݨائی ڳئی تے اے سارے تخلیقات کیوں عمل اچ آئے؟ جنّت دوزخ دے ݙو الڳ الڳ گروہ کیوں بݨے؟ غیب دی دنیا دے عجائبات توں ظاہر دنیا دے بے شمار عجائبات کیں طرح تخلیق تھئے؟ ایندی وجہ خود اللہ نے بیان کیتی ہے۔ "میں لکا ہویا خزانہ ہم میں چاہا کہ کائنات تخلیق کراں تاکہ کائنات دے افراد میکوں پہچاݨ گھنن۔" ایں حدیث قدسی اچ تفکر کرݨ نال اے ڳال واضح طور تے سامݨے آ ویندی ہے کہ کائنات دی تخلیق دا منشاء اے ہے کہ خالقِ کائنات چاہندے کہ اونکوں پہچاݨا ونڄے۔ پہچاݨݨ کیتے ضروری ہے کہ تمام مخلوقات وچوں کہیں ہک مخلوق دا انتخاب کر کے ٻئے مخلوقات دے مقابلے اچ اونکوں زیادہ علم ݙیویجے۔ علم دے اندر مفہوم تے معنویت تلاش کرݨ دی صلاحیت وی عطا کیتی ونڄے۔ کائناتی کنبے اچ ݙو مخلوقات ایسے ہن جنہاں کوں اللہ کریم نے تلاش تے مفہوم پہچاݨݨ دی صلاحیت عطا کیتی ہے۔ ہک انسان تے ٻئے جنّات۔ جنّات دی تخلیق چونکہ ایں وقت زیربحث نی ایں واسطے انسانی علوم تے ہی گفتگو کیتی ویندی پئی ہے۔ کائنات اللہ کریم دا او علم ہے جیہڑا اللہ دے ذہن اچ موجود ہئی یعنی اللہ ایں ڳال توں واقف ہئی کہ کائنات دے تخلیقی خدوخال کیا ہن؟ اپݨے علم دے مطابق اللہ نے تخلیقی خدوخال کوں اپݨے حکم تے ارادے توں شکل و صورت بخش ݙتی۔ یعنی اللہ دا ذاتی تے مخصوص علم شکل و صورت بݨ کے وجود اچ آ ڳیا۔ اللہ کریم نے آدم کوں اپݨی "صفَت تے اَسماء" دا علم عطا کیتے۔ اَسماء توں مراد اللہ دے صفات تے کائنات دے خدوخال ہن۔ یہ ایسا علم ہے جینکوں فرشتے وی نی ڄاݨدے۔ جݙݨ اے علم آدم نے سکھ گھدا تاں فرشتیاں کوں آدم دے سامݨے جھکݨا پیا۔ آدم کوں اللہ کریم نے اے ݙسا ݙتا کہ کائنات میݙے ذاتی علم دا ہک حصّہ ہے تے اوں علم اچ معنی تے مفہوم دے نال بے شمار فارمولے ہن، جنہاں فارمولیاں نال ساری کائنات تخلیق کیتی ڳئی ہے۔ آدم کوں کائناتی تخلیق دے فارمولے سکھاوݨ دے بعد جنّت اچ بھیڄ ݙتا ڳیا۔ جنّت اچ آدم دی پوزیشن ہک ایسے سائنسدان دی ہے جیہڑا کائنات دے تخلیقی فارمولیاں دا علم رکھدے۔ انہاں فارمولیاں اچ بنیادی نقطہ اے ہے کہ ساری کائنات ہک علم ہے تے آدم اوں علم اچ معانی تے مفہوم دے نال تصرّف کرݨ دا اختیار رکھدے۔ ==روشنی== اللہ کریم احسن الخالقین ہن۔ (سورۃ المؤمنون – آیت نمبر 14)۔ خالقین دا لفظ ساکوں ݙسیندے کہ اللہ دے علاوہ ٻئے وی تخلیق کرݨ والے ہن۔ لیکن مخلوق مزید تخلیقات دے معاملے اچ وسائل دی پابند تے محتاج ہے۔ ایندی مثال اڄ دے دور اچ بجلی دی ہے۔ اللہ دی ہک تخلیق بجلی (Electricity) ہے۔ جݙݨ بندیاں نے ای تخلیق توں ٻئے ذَیلی تخلیقات کوں متحرّک کرݨا چاہا تاں لکھاں ہزاراں چیزاں وجود اچ آ ڳئے۔ آدم زاد نے جݙݨ بجلی دے علم دے اندر تفکر کیتا تاں اوں بجلی توں لاشمار چیزاں وجود اچ آ ڳئے۔ بجلی نال بݨے ہوئے یا بجلی نال چلݨ والے مشیناں توں جتنے چیزاں وجود اچ آئے، او انسان دی تخلیق ہن مثلاً ریڈیو، ٹی وی تے ٻئے بے شمار چیزاں۔ اللہ کریم دی ایں تخلیق بجلی (Electricity) نال جیہڑی ٻئی ذَیلی تخلیقات دا مظہر بݨی، ابنِ آدم دا بجلی دے اندر تصرّف ہے۔ اے اوہو علم ہے جیہڑا اللہ نے آدم کوں سکھا ݙتے۔ اَسماء توں مراد اے ہے کہ اللہ نے آدم کوں ہک ایسا علم سکھا ݙتے کہ جیہڑا تخلیقی فارمولیاں نال مرکب ہے۔ کوئی انسان جݙݨ ایں علم کوں حاصل کر گھندے تاں نویں نویں چیزاں بݨ ویندن۔ وسائل دی حدود توں گزر کے یا وسائل دے علوم توں اڳاں ودھ کے جݙݨ کوئی بندہ روشنیاں دے علم نال دھات (لوہے) اچ تصرّف کریندے تاں وݙی وݙی مشین، کَل پرزے، جہاز، ریل گݙیاں، خطرناک تے وݙے وݙے بم بݨ ویندن۔ تصوّف اچ ایں عمل کوں "ماہیتِ قلب" آکھا ویندے۔ وسائل اچ محدود رہ کے مٹی دے مخصوص ذرّات کوں کھٹالی اچ پکا کے اساں سونا بݨیندے ہیں۔ مٹی دے ذرّات کوں مخصوص پروسیس توں گزار کے اساں لوہا بݨیندے ہیں۔ لیکن او بندہ جیہڑا روشنیاں اچ تصرّف کرݨ دا اختیار رکھدے، ذخیرے وچوں انہاں مقدراں کوں الڳ کر گھندے جیہڑے مقدراں سونا بݨیندن تاں سونا بݨ ویندے۔ تصرّف دے ݙو طریقے ہن۔ ① ہک طریقہ اے ہے کہ وسائل اچ محدود رہ کے وسائل کوں مجتمع کر کے کوئی چیز بݨائی ونڄے، تے ② ݙوجھا طریقہ اے ہے کہ روشنیاں اچ تصرّف کرکے روشنیاں کوں متحرّک کر ݙیویجے علمِ روحانی دی تھیوری پڑھ کے پریکٹیکل اچ اے معلوم تھی ویندے کہ کائنات اچ موجود ہر شئے دی بنیاد تے بساط (Base) روشنی ہے تے روشنی معیّن مقدراں دے نال ردّ و بدل تھیندی رہندی ہے تے معیّن مقدراں دے نال گھٹدی ودھدی رہندی ہے۔ پیدائش توں موت تک دا زمانہ ساکوں اے ݙسیندے کہ کوئی ٻال اپݨی ہک حیثیت تے قائم نی رہندا۔ جنہاں معیّن مقدراں تے ٻال پیدا تھئے، انہاں معیّن مقدراں اچ ہک ضابطہ ہک قانون تے ترتیب دے نال ردّ و بدل تھیندے۔ جیہڑی طرح مقدراں اچ ردّ و بدل تھیندے اونہی مناسبت نال ٻال وی بدلدا رہندے۔ آدمی دا ٻال جوان یا ٻڈھا ہووے، بہرصورت آدم رہندے۔ اوندی شکل و صورت تے خدوخال اچ تاں تبدیلی تھیندی رہنفی ہے لیکن شکل و صورت برقرار رہندی ہے۔ اللہ نے کائنات کوں مختلف نوعاں اچ تقسیم کیتے۔ معیّن مقدار اے ہے کہ آدم ہر حال اچ آدم رہندے، باندر دا ٻال ہر صورت اچ باندر دا ٻال رہندے لیکن عمر دے نال نال اوندے اندر زندگی گزارݨ دے تقاضیاں اخ تبدیلی تھیندی رہندی ہے۔ تبدیلی اے ہے کہ پیدا تھیوݨ والے ٻال دے نقوش جوانی اچ سر تا پیر بدل ویندن۔ جوانی دے بعد ٻڈھیپا آندے تاں ٻڈھیپے اچ جوانی دے نقوش ڈھل ویندن تے ایں طرح ڈھل ویندن کہ جوانی دی تصویر تے ٻڈھیپے دی تصویر ݙو الڳ الڳ تصویراں نظر آندن۔ قائم بالذّات معیّن مقدراں اے ہن کہ آدمی ہک ݙینھ دا ٻال ہووے یا سو سال دا ٻڈھا ہووے، بکھ تریھ دا تقاضہ اوندے اندر موجود رہندے۔ عجیب رمز اے ہے کہ ݙو سال دا ٻال وی پاݨی پیندے۔ ݙو سال دا ٻال غذا کھاندے۔ سو سال دا ٻڈھا آدمی وی پاݨی پیندے، سو سال دا ٻڈھا وی روٹی کھاندے لیکن سو سال دا ٻڈھا ݙو سال دا ٻال نہ ہوندا تے ݙو سال دا ٻال سو سال دا ٻڈھا نی ہوندا۔ روحانی علوم ساݙے اتے اے ڳال واضح کریندن کہ باوجود ایندے کہ تقاضے ٻڈھیپے تے بچپن دے یکساں ہن، شکل و صورت تے خدوخال کیوں تبدیل تھی ویندن؟ شکل و صورت تے خدوخال دے ردّ و بدل اچ کیہڑے علوم کم کریندے پئے ہن؟ انہاں علوم نال روشناس تھیوݨ کیتے ضروری ہے کہ اساں انہاں روشنیاں دا علم حاصل کروں جنہاں روشنیاں کوں اللہ کریم نے اپݨی صفات آکھا ہے۔ ==ذات و صفات== صفات توں کہیں چیز دا ادراک تاں کیتا ونڄ سڳدے لیکن ذات دی حقیقت تے کُنہ تک نی پہنچا ونڄ سڳدا۔ عام زندگی اچ اوندی مثال اے ہے کہ ہک شخص دا ناں "الف" ہے۔ الف دے صفات اے ہن کہ او ٻہوں نرم دل ہے، ٻہوں سخی ہے، رحم کرݨ والا ہے، ٻیاں دی تکلیف کوں اپݨی تکلیف سمجھدے۔ اوندے برعکس ٻیا شخص "ب" ہے۔ اوندے اندر سختی ہے، شقاوت ہے، او خود کوں ٻیاں توں برتر سمجھدے، مہربان تھیوݨ دی بجائے لوگاں کوں پریشان کریندے ، لوگاں دے ݙکھ درد تے مصائب اچ اضافے دا باعث بݨدے۔ "الف" دی صفات زیربحث آون یا "ب" دی عادات و خصائل سامݨے آون، انہاں نال "الف" تے "ب" دے تشخص دی نشاندہی تاں تھیندی ہے لیکن فی الواقع "الف" کیا ہے تے "ب" کیا ہے؟ ایندے بارے اچ اساں کوئی حتمی فیصلہ نی کر سڳدے۔ تھی سڳدے کہ اڄ دا او "الف" جیہڑا نرم خو تے نرم دل ہے، کل سخت گیر تھی ونڄے، اے وی ممکن ہے کہ اڄ دا "ب" اپݨی عادات و خصائل دے اعتبار نال جو کجھ ہے کل اوندے اندر تبدیلی واقع تھی ونڄے تے او لوگاں کوں پریشان کرݨ دی بجائے لوگاں دے ݙکھ درد کوں دور کرݨ اچ مثالی کردار ادا کرے۔ عادات و خصائل تے صفات کوں سامݨے رکھ کے کہیں فرد دی شخصیت دا ہک ہیولیٰ تاں قائم کیتا ونڄ سڳدے لیکن فی الواقع او اپݨی صفات دے اعتبار نال کیا ہے، ایندے بارے اچ یقینی ڳال نی کیتی ونڄ سڳدی۔ ایں واسطے کہ صفات اچ ردّ و بدل تھیندا رہندے لیکن ذات اچ ردّ و بدل نی تھیندا۔ اڄ "الف" اگر نرم دل ہے تے آوݨ والے کل اچ او سخت گیر تھی ونڄے تاں اے دراصل اوندی صفات اچ تبدیلی ہے لیکن "الف" جݙݨ نرم دل ہئی تاں تݙاں وی "الف" ہئی تے جݙݨ او سخت گیر تھیا تݙاں وی "الف" ہئی۔ '''قانون:''' ڄاݨݨ تے پہچاݨݨ دے طرزاں متعیّن ہن۔ ہک اے کہ کہیں شئے کوں اوندے صفات توں پہچاݨا ویندے تے ٻئی طرز اے ہے کہ کہیں شئے کوں اوندی ذات توں پہچاݨا ونڄے۔ '''مثال:''' ساݙے سامݨے لوہے دا ایک ٹکڑا ہے، جݙݨ اساں لوہے دی صفات دا تذکرہ کریندے ہیں تاں دراصل ساݙے سامݨے لوہے دی صفات نال مرکب ٻہوں سارے اشیاء آ ویندن۔ لوہے نال ہک چھری وی بݨدی ہے تے لوہے نال وہ پٹڑی وی بݨدی ہے جیندے اتے ریل چلدی ہے۔ لوہے دی صفات دا ہک عکس چھری وی اپݨے اوصاف تے قائم ہے۔ اوں چھری نال پھل دے ݙلیاں بݨدن، اے چھری ٻئے مفید تے تعمیری کماں اچ وی کم آندی ہے تے اوں چھری نال کہیں دا پیٹ وی چیریج سڳدے۔ پاݨی دا ہک وصف اے ہے کہ او پیاس وسمیدے تے پاݨی دا ہک وصف اے وی ہے کہ اوندے ذریعے بجلی جیہی انرجی وجود اچ آندی پئی ہے۔ پاݨی دے ذریعے بجلی حاصل کرݨا دراصل پاݨی دا ہک وصف ہے لیکن حالی ساݙے اتے اے ڳال منکشف نی تھئی کہ فی الواقع پاݨی کیا چیز ہے؟ سائنس دان جنہاں اجزاء کوں پاݨی دا مرکب تسلیم کریندن یا جنہاں اجزاء نال پاݨی بݨدے انہاں اجزاء کوں کٹھا کرݨ دے بعد پاݨی تاں بݨ ویندے لیکن بہرحال اونکوں قدرتی پاݨی قرار نی ݙتا ونڄ سڳدا۔ کہیں چیز دا وصف تلاش کر گھنݨا تاں انسانی علوم تے انسانی عقل و شعور اچ آ سڳدے لیکن کُنہ معلوم کر گھنݨا انسانی شعور تے لاشعور دی سکت توں باہر ہے۔ پاݨی فی الواقع کیا ہے، کنہاں حقیقی اجزائے ترکیبی نال مرکب ہے؟ ایں ڳال دا انکشاف انہاں لوگاں تے تھیندے جیہڑے لوگ اللہ تعالیٰ دے نائب تے حضور ﷺ دے روحانی وارث ہن۔ اساں کوئی چیز ایجاد کریندے ہیں تاں ارباں کھرباں روپیہ خرچ کر سٹیندے ہیں۔ فائدہ گھٹ تے نقصان زیادہ تھیندے۔ ایجادات اچ تعمیر و ترقی توازن نال ہم آہنگ نی ہوندی۔ موجودہ دور اچ سائنس دے محیّر العقول نویں نویں ایجادات نے عجیب فسوں کاری کیتی ہے۔ آکھݨ اچ ایہو آندے کہ سائنس ترقی دی طرف گامزن ہے۔ انسان نے علم اچ کمال حاصل کر گھدے، ٹائم اسپیس دے حد بندیاں کوں جیہڑے صدیاں توں رائج ہن، تروڑ ݙتے۔ لیکن حقیقت اے ہے کہ جیہڑے ایجادات ساݙے سامݨے آئے ہن، انہاں اشیاء نال تعلق رکھدن جیہڑے اشیاء پہلے توں زمین تے موجود ہن۔ انہاں ایجادات دا پورا فائدہ ساکوں ایں واسطے نی پہنچا کہ ساݙا علم محدود ہے۔ صفات دے بعد شئے دی اہمیت تے شئے دی کُنہ کیا ہے؟ اوں طرف اساں کوئی توجہ نی ݙتی۔ کوئی روحانی انسان محض صفات دے بھل بھلیاں اچ گرفتار نی تھیندا، او صفات کوں روشنی یا میڈیم بݨا کے ہمیشہ اوں ذات دا متلاشی رہندے جیہڑی ذات مطلق اچ طاقت دے ذخیرے موجود ہن۔ ماورائی اسباق اچ اے ڳال ٻہوں زیادہ توجہ دے نال شاگرداں کوں ݙسی ویندی ہے کہ صفات دراصل کہیں ذات دا عکس ہوندے تے عکس ماضی ہوندے۔ آسمانی کتاباں اچ جتھاں جتھاں صفات دا تذکرہ آئے اتھاں اتھاں اللہ نے صفات کوں اپݨے نشانیاں قرار ݙتے تاکہ انہاں نشانیاں اچ غور و فکر کرے تے ذہن گہرائی اچ استعمال کر کے ذات دا کھوج لایا ونڄے۔ صفات کوں تلاش کرݨ دے ٻہوں سارے راہواں مختلف اوقات اچ متعیّن کیتے ڳن۔ اے صحیح ہے کہ انہاں راہواں کوں مذہبی معاونت (Support) حاصل ہے لیکن کہیں مذہبی کتاب اچ اے ڳال نی آکھی ڳئی کہ مقصود و منتہا صفات دا حصول ہے۔ انہاں متعیّن راہواں اچ سب توں پہلی تے بنیادی ڳال اِرتکاز توجہ ہے یعنی جیہڑا علم آدمی حاصل کرݨا چاہندے اوں علم دے حصول کیتے ٻئے علوم توں قطع نظر ہک نقطہ متعیّن کر کے اوں نقطے اچ تفکر کریجے تے اوں نقطے دے اندر فہم و ادراک دے سارے صلاحیتاں مرکوز کر ݙیویجن۔ اِرتکاز توجہ کیتے ٻہوں سارے طریقے ایجاد تھئے۔ انہاں طریقیاں اچ یوگا، ساہ دے مشقاں، پاسِ انفاس، ہپناٹزم، مسمریزم، ٹیلی پیتھی، لمس، مراقبہ وغیرہ شامل ہن۔ اساں جݙݨ انہاں مشقاں دی افادیت تے غور کریندے ہیں تاں اساں ایں نتیجے تے پہنچدے ہیں کہ آدمی صفات توں ہٹ کے ذہن دے اندر (Inner) اچ ایسی تصویر کشی کرݨا چاہندے یا اپݨے اندر اوں ادراک کوں حرکت ݙیوݨا چاہندے، جیہڑا ادراک صفات توں ہٹ کے ذات دا مشاہدہ کریندے۔ ==قوتِ متخیلہ ۱== آدم جݙݨ توں زمین تے آباد ہے اوں علم نال واقف تھیندا رہیا کہ زمین دے اندر ایسے مخفی طاقتاں موجود ہن جنہاں نال زندگی کیتے وسائل فراہم تھیندن۔ اساں ݙیکھدے ہیں کہ زمین دے اندر کوئی بیج سٹیا ویندے تاں بیج دی اپݨی مخفی طاقت تے زمین دے اندر اپݨی مخفی طاقت مل کے ہک ٻئے نال ضرب تھیندی ہے تے نتیجے اچ تریجھی چیز دا وجودی پیکر ساݙے سامݨے آ ویندے۔ سائنسی نقطہ نظر نال ایں ڳال کوں ایں طرح اکھیج سڳدے کہ بیج دے اندر مخفی قوت یا انرجی زمین دی مخفی قوت یا انرجی نال مل کے جݙݨ اپݨا مظاہرہ کریندی ہے تاں نتیجے اچ کوئی پودا نمودار تھیندے تے ول او پودا ودھ کے تناور درخت بݨ ویندے تے اوں درخت اچ پھل تے پُھل لڳدن، لیکن بیج دے اندر مخفی طاقت دی کُنہ کیا ہے تے زمین دے اندر مخفی طاقت دی کُنہ کیا ہے۔ اے ڳال حالی تک سائنس داناں دے سامݨے نی آئی۔ اگر ایں اہم مسئلے کوں سمجھݨ دی کوشش کریجے تاں آسان الفاظ اچ ایویں اکھیسی کہ بیج ہک تشخص ہے تے بیج دے اندر اوندے صفات، او درخت ہے جیہڑا بیج دی نشوونما پاوݨ دے بعد ظاہر تھیندے۔ بیج دا ٻیا وصف اے ہے کہ بیج اپݨی صفَت دا مظاہرہ کریندے یعنی پُھل بݨدے تاں اوندے اندر وی بیج ہوندن۔ بیج اپݨی صفات دا مظاہرہ کریندے تے صفَت کوں پتّیاں دے روپ اچ ظاہر کریندے۔ ساݙے کول کوئی طریقہ ایسا موجود نی کہ تمام پتّیاں کوں شمار کر سڳوں۔ انسانی عقل اتنی محدود ہے کہ او ہک بیج دے پھیلاؤ دا احاطہ نی کر سڳدی۔ روحانی انسان جݙݨ بیج دا تجزیہ کریندے تے انر (Inner) اچ موجود روشنی نال بیج دے اندر تفکر کریندے تاں آہدے کہ بیج ہک صفاتی مظہر ہے۔ اساں جݙݨ عقل و شعور دے اعتبار نال چھوٹے توں بیج دی صفات دا احاطہ نی کر سڳدے تاں ساکوں بالآخر تسلیم کرنا پوندے کہ اللہ دی صفات کوں سمجھݨا محدود عقل و شعور توں ماوراء ہے کیونکہ کہیں چیز دی کُنہ کوں سمجھݨ کیتے عقل و شعور بے وس ہے۔ ایں واسطے ساکوں ایسے طریقے اختیار کرݨے پوسن جیہڑے ساکوں عقل و شعور توں ٻاہر دی دنیا اچ گھن ونڄن تے عقل و شعور توں ٻاہر دی دنیا نال ساکوں روشناس کراون۔ اِرتکاز توجہ یا مراقبہ انہاں طریقیاں اچوں پہلا طریقہ ہے۔ زیادہ پڑھے لکھے لوگ، سائنسی نظریات دے بھول بھلیاں اچ گم افراد، عقل و شعور نال آراستہ دانشور جݙݨ روحانی علوم دے اندر غور کریندن (کیونکہ انہاں علوم کوں او عقل و شعور دے دائرے اچ بند کرݨا چاہندن بالفاظ دیگر لامُتناہی علم کوں تنہایت اچ قید کرݨا چاہندن) تے انہاں دے سامݨے جݙݨ کوئی حل نی آندا تاں او روحانیت کوں قوتِ متخیّلہ آکھ ݙیندن۔ روحانیت کوں قوتِ متخیّلہ آکھ کے گزر ونڄݨ دے بعد تحقیق، تلاش دے دروازے اپݨے اتے بند کر گھندن۔ جتھاں تک قوتِ متخیّلہ دا تعلق ہے، خیال دی قوت توں کہیں چیز کوں ٻاہر نی اکھیج سڳدا۔ زندگی دے سارے اعمال و اشغال قوتِ متخیّلہ دے اتے قائم ہن۔ دانشور اے تاں آہدن کہ روحانیت قوتِ متخیّلہ دا مرکب ہے لیکن او اے نی ݙسیندے کہ قوتِ متخیّلہ کیا ہے؟ جتنے کجھ ترقیاں سامݨے آ چکیاں ہن تے جتنے کجھ ترقیاں ساݙے سامݨے آسن انہاں سب اچ ہک ربط قائم کریجے تاں ہک ہی ڳال آکھی ویسی کہ اے سب قوتِ متخیّلہ ہے۔ سائنسدان دے دماغ اچ سے خیال وارِد تھیا کہ ایسا ہتھیار ایجاد کرݨا چاہیدا اے کہ جیندے نال بیک وقت لکھاں جاناں موت دے گھاٹ لیھ ونڄن۔ ٻئے سائنسدان دے دماغ اچ اے خیال وارِد تھیا کہ کوئی ایسا آلہ ایجاد کر گھنے جیہڑا آوازاں کو پکڑ گھنے۔ تریجھے سائسندان دے ذہن اچ اے خیال وارِد تھیا کہ ایسی اسکرین بݨاوݨی چاہیدی اے جیہڑی اسکرین تے دنیا دے ہک کونے توں ٻئے کونے تے تصویر منعکس تھی ونڄے۔ اے سب ایجادات کہیں ہک بندے دے ذہن توں شروع تھئے اوں خیال دے اتے ذہنی استعداد کوں مسلسل تے متواتر مرکوز کیتا ڳیا تاں نویں نویں ایجادات وجود اچ آندے رہیے۔ سوال اے ہے کہ اگر سائنسدان دی تحقیق و تلاش دے نتیجے اچ کوئی ہک ایجاد اوں ہک سائنسدان تک محدود رہ ویندی تے ٻئے بے شمار سائنسدان اپݨی خیالی قوت کوں اوں ایجاد تے استعمال نہ کریندے تاں ایجاد کیہڑی طرح وجود اچ آندی؟ اے آکھݨا کہ روحانیت قوتِ متخیّلہ ہے، ٻہوں جہالت تے کم عقلی ہے۔ روحانیت اچ خیال ایسی اطلاع کوں آکھا ویندے جیہڑی اطلاع مسلسل تے متواتر کہیں ہک نقطے تے مرکوز تھی ونڄے۔ جݙݨ کوئی اطلاع یا خیال کہیں ہک نقطے تے مرکوز تھی ونڄے تاں بالآخر او چیز جیہڑی خیال اچ موجود ہے، مظہر بݨ ویندی ہے تے اے مظہر اپݨی صفات دے نال اکھیاں دے سامݨے آ ویندے۔ روحانی انسان جݙݨ ٻوہڑ دے درخت دا تذکرہ کریندے تاں آہدے کہ بیج نے اپݨی صفات دے مظاہرے کیتے اپݨے خیال کوں ہک نقطے تے مرکوز کر ݙتے تے بیج دا خیال جݙݨ ہک نقطے تے مرکوز تھی ڳیا تاں اوندے صفات دا مظاہرہ شروع تھی ڳیا تے اے مظاہرہ ہک ٻہوں وݙے درخت دی شکل اچ زمین دے اتے نمودار تھی ڳیا۔ '''قانون:''' صفات دراصل آدمی دے اندر اطلاعات دا ہک ذخیرہ ہے۔ انہاں اطلاعات وچوں چند ہک یا پوری اطلاعات کوں جݙݨ انسان اپݨے خیال دی طاقت نال ہک نقطے تے مرکوز کر ݙیندے تاں خیال دے اندر لا مُتناہی اطلاعات اچ ابھارہ آ ویندے تے اکھیاں دے سامݨے مظاہر آوݨ لڳدن۔ ایں ہی ڳال کوں روحانی استاد خیالات کوں ہک نقطے تے مرکوز تھیوݨا آہدن تے انر (Inner) دا کھوج لاوݨ والے دانشور مراقبہ آہدن۔ ==قوتِ متخیلہ ۲== انسان کا وجود اس کی روح کے تابع ہے۔ یعنی گوشت پوست کا جسم اصل انسان نہیں ہے۔ ہر ذی فہم انسان جو پاگل نہیں ہے اس کے اندر طبعی اور جبلّی خواہشات ہوتی ہیں۔ ہمارے معاشرے میں جو معاشرتی قدریں رائج ہیں یا جن معاشرتی اقدار میں ہم زندگی گزار رہے ہیں اس کی بنیاد بھی جبلّت پر قائم ہے۔ مثال: اگر کسی باشعور آدمی کو اس بات کا علم نہ ہو کہ…. اس کی ماں کون ہے؟… اس کا باپ کون ہے؟…. تو اس کی زندگی میں ایسا خلاء پیدا ہو جاتا ہے کہ یہ لاعلمی اور محرومی بار بار اس کے ذہن میں گردش کرتی ہے۔ بظاہر اس بات سے کوئی فرق واقع نہیں ہوتا کہ اس کا باپ اس کی ماں کون ہے۔ اس لئے کہ ماں باپ کے مرنے کے بعد بھی وہ زندہ رہتا ہے اور خوش رہتا ہے۔ اس کے باوجود کہ وہ ماں باپ کے بغیر بھی اپنی تمام دنیاوی دلچسپیاں پوری کرتا ہے۔ اس کے دوست احباب ہوتے ہیں۔ اگر اسے والدین کے بارے میں معلومات نہ ہوں تو اس کی زندگی میں محرومی سِمبل (Symbol) بن جاتی ہے۔ ایسے بچے جنہیں اپنے ماں باپ کا علم نہیں ہوتا ان کو اپنی اصل سے رشتہ قائم کرنے کے لئے کوئی نہ کوئی سہارا ڈھونڈنا پڑتا ہے۔ اس کی مثال مغربی ممالک میں وہ اولادیں ہیں جنہیں ماں باپ کا پتہ نہیں ہوتا۔ ایسی نسل ‘‘بادشاہ کی اولاد’’ کہلاتی ہے۔ حالانکہ یہ کہنا کہ وہ بادشاہ کی اولاد ہیں اس بات کا اعتراف ہے کہ ان کو اپنے ماں باپ کا علم نہیں ہے لیکن اس کے لئے یہ وجہ بھی تسکین کا سبب بن جاتی ہے کہ وہ بادشاہ کی اولاد ہیں۔ معاشرے کے اس بندھن کو نوعِ انسانی کی تمام تہذیبیں قبول کرتی ہیں اور اس بندھن کی حفاظت کے لئے قوانین نافذ کرتی ہیں۔ اس بندھن کو قائم رکھنے کے لئے ہی ذات برادری وجود میں آئی ہے۔ قانون قدرت بھی اس بندھن کی حفاظت کرتا ہے اور نوعِ انسانی کو اپنی اصل یعنی والدین کی خدمت اور ان کی عزت و احترام کا حکم دیتا ہے۔ سیدھی سی بات ہے کہ بے اصل آدمی کا معاشرہ میں کوئی مقام نہیں ہے۔ یتیم و یسیر ہونا اور بات ہے اور بے اصل ہونا اور بات ہے۔ کوئی روحانی انسان جب اپنی اصلیت کو تلاش کرتا ہے چونکہ اس کی فکر میں وسعت ہوتی ہے اس کی ہمت میں عَلو ہوتا ہے اور اس کی سوچ بلند ہوتی ہے۔ اس لئے وہ اپنی اصلیت کو تلاش کرتے ہوئے کائنات کی اصل تک…. پہنچ جاتا ہے۔ اصل کو تلاش کرنا روحانیت کا پہلا سبق یا پہلی کلاس ہے۔ روحانی شاگرد پہلے خود کو تلاش کرتا ہے اور اسے خود کا سراغ مل جاتا ہے۔ پھر وہ جس ماحول اور جس فضا میں زندہ ہے اس فضا اور اس ماحول کی اصلیت تلاش کرتا ہے۔ فضا اور ماحول کی اصلیت میں جب اسے بے شمار گیسیں، لاتعداد روشنیاں نظر آتی ہیں تو وہ ان روشنیوں کی اصلیت کی طرف متوجہ ہو جاتا ہے۔ روشنیوں کی اصلیت کی طرف متوجہ ہونے کے بعد اس کے اوپر سے غیب کے پردے اٹھنے لگتے ہیں اور غیب میں وہ اس مخلوق کا مشاہدہ کرتا ہے جو روشنی سے تخلیق ہوئی ہے۔ روشنی سے بنی ہوئی مخلوق کا مشاہدہ کرنے کے بعد وہ ان روشنیوں سے بنی ہوئی مخلوق کی اصلیت کا سراغ لگانا چاہتا ہے تو وہ یہ دیکھتا ہے کہ روشنیوں کی اصل ایک ایسی روشنی ہے جو روشنی نہیں ہے۔ لیکن اظہار بیان میں محدودیت کی بنیاد پر اس کو روشنی کہہ کر بیان کرنا مجبوری ہے۔ ہم جانتے ہیں کہ بجلی کی شکل کا تعین نہیں ہو سکتا۔ یہ کسی نے نہیں بتایا کہ بجلی اس شکل کی ہوتی ہے۔ حالانکہ بجلی موجود ہے۔ بجلی کا عمل دخل ہمارے سامنے ہے۔ بجلی کی طاقت سے بھی انکار نہیں کیا جا سکتا اور بجلی جب اپنا مظاہرہ کرتی ہے تو اس مظاہرے میں بجلی کا انعکاس بھی ہماری آنکھیں دیکھتی ہیں لیکن بجلی کو لہروں کا نام تو دیا جا سکتا ہے۔ شکل بیان نہیں کی جا سکتی اور اگر بجلی کی لہروں کو کسی اسکرین پر منتقل کر لیا جائے اور اس منتقلی میں بجلی کے کچھ رنگ سفید، ہرے، نیلے، بنفشی، زرد نظر آئیں تو اس کو بجلی کا رنگ اس لئے نہیں کہا جائے گا کہ بجلی کا کسی اسکرین پر مظاہرہ ہوا ہے۔ اسکرین پر مظاہرہ میں اسکرین بھی زیر بحث آ جاتی ہے۔ اس جملہ معترضہ کے بعد ہم پھر اپنے اصل بیان کی طرف لوٹتے ہیں۔ • روشنیوں کی اصل روحانی شاگرد پر ایسے دروازے کھولتی ہے کہ وہ پکار اٹھتا ہے کہ روشنی کی اصل نور ہے، اور • جب نور سے واقف ہو جاتا ہے تو اس کے اندر نور کی اصل کو تلاش کرتا ہے، اور • جب اس کے بعد اوپر نور کے دروازے کھل جاتے ہیں تو وہ پکار اٹھتا ہے کہ نور اللہ کریم کی صفات ہیں۔ • صفات کا تعارف ہونے کے بعد جستجو اور تلاش کا ایک طوفان اٹھ کھڑا ہوتا ہے اور ذہن تفکر کرنے لگتا ہے کہ جس ذات کی یہ صفات ہیں اس کو دیکھنا چاہئے۔ • اللہ اگر اپنا فضل فرمائے اور سیدنا حضورﷺ کی ‘‘ہمت‘‘ نصیب ہو جائے تو بندہ اس سراغ کو پا لیتا ہے اور وہ کہتا ہے کہ صفات کی اصل اللہ کی مشیئت ہے۔ • مشیئت میں اِنہماک اسے اور زیادہ بے قرار کر دیتا ہے۔ تلاش و جستجو، دعائیں، گداز اور حضورﷺ کا عشق اس کے اوپر یہ بات منکشف کر دیتا ہے کہ مشیئت کی اصل تجلّی ہے۔ • یہاں بھی اسے قرار نصیب نہیں ہوتا تو اس کے ادراک میں یہ بات سامنے آتی ہے کہ مشیئت کی اصل تجلّی اور تجلّی کی اصل تدلّیٰ ہے۔ • اب وہ شعور و حواس کی نفی کر کے اللہ کی محبت کے سہارے اور آگے بڑھتا ہے اور آگے بڑھتا ہے اور آگے بڑھتا ہے۔ انتہا یہ ہے کہ بندہ ذاتِ مطلق کا عارف بن جاتا ہے۔ یہ سب بیان کرنے سے منشاء یہ ہے کہ کسی چیز کی انتہا تک پہنچنے کے لئے ابتدا ضروری ہے اور ابتدائی دور میں داخل ہونے کے لئے اس چیز کی طرف متوجہ ہونا ضروری ہے۔ متوجہ ہونے کے لئے ضروری ہے کہ جس چیز کی طرف بندہ متوجہ ہوا ہے اس چیز سے متعلق اس کے اندر دلچسپی اِنہماک اور اِرتکاز توجہ ہو۔ اِرتکاز توجہ کے لئے آسان ترین طریقہ ‘‘مراقبہ‘‘ ہے۔ کہا جاتا ہے کہ مراقبہ ایک ایسا عمل ہے جو قوتِ متخیّلہ کو متحرّک کر دیتا ہے۔ سوال یہ ہے کہ قوتِ متخیّلہ تو بہت سارے حضرات میں متحرّک ہو جاتی ہے اور وہ خیال کی اس طاقت سے بڑے بڑے کارنامے بھی انجام دیتے ہیں لیکن نوعِ انسانی میں ایک مثال بھی ایسی موجود نہیں ہے کہ علوم ظاہری میں یا دنیاوی فارمولوں کے مطابق قوتِ متخیّلہ کو حرکت دینے کے بعد کسی نے فرشتہ دیکھا ہو۔ خود اپنی روح کو دیکھا ہو۔ اگر کسی کے سامنے اس کی روح آ جائے… جس کی شکل بھی اس جیسی ہے… تو اس کے اوپر دہشت طاری ہو جاتی ہے۔ ‘‘قوتِ متخیّلہ‘‘ بھی عجیب معمّہ ہے۔ بات یہ ہے کہ جس آدمی میں اپنی اصلیت کو پہچاننے کی سکت نہیں ہوتی یا وہ اس پُر شور دریا میں اترنا نہیں چاہتا وہ آرام سے کہہ دیتا ہے کہ یہ سب ‘‘قوتِ متخیّلہ‘‘ ہے… یعنی چیزیں حادثاتی طور پر یا اتفاقی طور پر سامنے آ جاتی ہیں۔ بڑے بڑے سائنس دان اس دنیا میں گزرے ہیں اس سے پہلے ان سے بھی بڑے سائنس دانوں کے کرشمے تاریخ کے صفحات پر محفوظ ہیں۔ جو آج تک سمجھ میں نہیں آتے۔ اہرامِ مصر ہمارے سامنے ہے۔ آج کا سائنس دان جس کا دعویٰ ہے کہ اس نے خلاء میں کمند پھینک دی ہے۔ چاند کو مسخر کر لیا ہے۔ اسپیس کو توڑ دیا ہے۔ وہ اہرامِ مصر کے معاملے کو ابھی تک نہیں سمجھ سکا۔ مقنع ایک سائنس دان گزرا ہے جس نے چاند بنا لیا تھا جو اپنے وقت پر طلوع ہوتا تھا اور زمین پر اپنی کرنیں بکھیر کر غروب ہو جاتا تھا۔ مہا بھارت کی لڑائی میں ایسے ہتھیار استعمال ہو چکے ہیں جو آگ اگلتے تھے اور ‘‘چکروَرت‘‘ زمین پر گرتا تھا۔ زمین جل کر تانبہ بن جاتی تھی۔ ظاہر ہے یہ سب ایجادات بھی اس وقت عمل میں آئیں جب ان کو بنانے کا خیال دماغ میں وارِد ہوا اور ان خیالوں کی پذیرائی کی گئی۔ ==خبر متواتر== ==پرواز== ==لا الہ الا اللہ محمد رسول اللہ== ==پرسکون لہراں== ==اعتراف== ==جادو== ==ماحول== ==سخاوت== ==ثواب و عذاب== ==حوالے== 0jbla5of6b7zb5ucleli7sq5p2etrna 63642 63641 2025-07-11T11:46:05Z Ismail Saraikistani 3155 /* قوتِ متخیلہ ۲ */ 63642 wikitext text/x-wiki مصنف : '''حضرت [[خواجہ شمس الدین عظیمی]]''' '''نانواں:''' روحانی طالب علماں دے ناں (سرائیکی ترجمہ: اسماعیل بھٹہ) ==عرضِ مشتاق احمد عظیمی== ممتاز روحانی اسکالر مرشد کریم حضرت [[خواجہ شمس الدین عظیمی]] نے ویھ سال پہلے نوع انسانی کوں پر سکون زندگی توں آشنا کرݨ کیتے ہک تحریک دا آغاز کیتا ہئی۔ ایں سلسلے اچ انہاں نے قومی اخبارات اچ کالم لکھے، کتاباں تصنیف کیتے۔ روحانی ڈائجسٹ کراچی، پاکستان تے روحانی ڈائجسٹ انٹرنیشنل اردو، انگلش برطانیہ توں جاری کیتا۔ پاکستان دے چھوٹے وݙے شہراں تے برطانیہ، امریکہ، کینیڈا، فرانس، بھارت، متحدہ عرب امارات دے ٹیلی ویژن، ریڈیو تے انٹرویو نشر تھئے۔ وݙے وݙے ہالاں اچ تقریراں کیتے۔ ہک مربوط تے منظم روحانی پلیٹ فارم تے پاکستان تے بیرون پاکستان ممالک اچ مراقبہ ہال دے ناں نال خانقاہی نظام قائم کیتا۔ ایں وقت پاکستان تے بیرون ممالک اچ ۸۳ مراکز (مراقبہ ہال) خدمت خلق وچ مصروف ہن۔ میݙے مرشد کریم تے حضور قلندر بابا اولیاءؒ دے فیض تے سیدنا حضور علیہ الصلوٰۃُ والسلام دی رحمت نال اللہ تعالٰی دا خصوصی کرم ہے کہ انہاں دے پیغام کوں نہ صرف اللہ دی مخلوق نے سݨا بلکہ ایندے تے عمل وی کیتا۔ نتیجے وچ لوگاں دی ہک وݙی تعداد پر سکون زندگی گزریندی پئی ہے۔ حضرت خواجہ شمس الدین عظیمی دے مرشد کریم حضور قلندر بابا اولیاءؒ دی رباعی دے مطابق: ساقی کا کرم ہے میں کہاں کا مے نوش مجھ ایسے ہزارہا کھڑے ہیں خاموش مے خار عظیم برخیا حاضر ہے افلاک سے آ رہی ہے آواز سروش عظیمی بھیݨاں بھرواں دے شب و روز سرور و کیف نال مامور ہن۔ مرشد کریم خانوادہ سلسلہ عظیمیہ نے 1980ء توں 1982ء تک روحانی اسباق تے پیغمبرانہ طرز فکر نال متعلق جیہڑے لیکچرز ݙتن انہاں وچوں چند لیکچرز ‘‘پیراسائیکالوجی‘‘ دے ناں نال قارئین دی خدمت اچ پیش کیتے ویندن۔ میکوں یقین ہے کہ موجودہ تے آوݨ والی نسل کیتے اے لیکچرز مشعلِ راہ بݨسن تے انہاں نال نوع انسانی دے علم اچ قابل قدر ذخیرہ تھیسی۔ میݙا مشاہداتی تجربہ ہے کہ ایں علمی ورثے کوں اگر یکسوئی تے ذہنی تفکر دے نال پڑھا ونڄے تاں قاری کیتے ماورائی دنیا دے دروازے کھل ویندن۔ کتاب پیراسائیکالوجی دی ودھدی ہوئی مقبولیت دے پیش نظر ایں کتاب دی اصل کوں جیہڑی کہ مرشد کریم نے تجویز فرمائی ہئی برقرار رکھا ڳئے۔ امید ہے کہ کتاب دا اے نواں ایڈیشن تہاکوں پسند آسی۔ میاں مشتاق احمد عظیمیؔ روحانی فرزند حضرت خواجہ شمس الدین عظیمیؔ مراقبہ ہال۔ ۱۵۸ مین بازار مزنگ لاہور ==تکوین تے ارشاد== جیہڑے ویلے اساں کہیں علم دا تذکرہ کریندے ہیں تاں اوں علم کوں سمجھݨ کیتے ݙو ڳالہیں اہمیت رکھدن۔ پہلی ڳالھ اے ہے کہ علم دی تھیوری ساکوں معلوم ہووے تے اوں علم دی تکمیل اے ہے کہ اساں علم دے اوں شعبے کوں مظاہراتی خدوخال نال ݙیکھوں۔ مطلب اے تھیا کہ علم، تھیوری تے پریکٹیکل دے مجموعے دا ناں ہے۔ دیگر علوم دی طرح روحانی علوم وی ایں ہی بنیاد تے قائم ہن یعنی علم دی تھیوری اچ قاعدے، ضابطے، فارمولے تے انہاں فارمولیاں کوں جانچݨ کیتے پریکٹیکل کرایا ویندے۔ علم ݙو طرح نال سکھا ویندے۔ ہک طریقہ اے ہے کہ پہلے تھیوری معلوم کیتی ونڄے تے اوندے قاعدے تے ضابطے معلوم کیتے ونڄن تے اوندے بعد اونکوں پرکھا ونڄے۔ ݙوجھا طریقہ اے ہے کہ براہ راست تجرباتی عمل شروع کیتا ونڄے۔ '''مثال:''' ہک آدمی استاد دی زیر نگرانی درکھاݨ دا کم سکھدے تے او کرسی بݨا گھندے۔ ایندے برعکس ݙوجھا آدمی پہلے ایں علم دی مبادیات توں واقفیت حاصل کریندے تے ول کرسی بݨیندے۔ اوں ݙوجھے آدمی کوں اے ڳال معلوم نی ہوندی کہ کیہڑے درخت دی لکڑ کتنی اچھی ہے۔ اوں لکڑ دے اندر پاݨی دا کتنا تناسب ہے۔ لکڑ دے اندر رڳاں تے نساں دا ڄال کتنا ہے۔ لکڑ دے ہک مربع فٹ اچ کتنا وزن ہے۔ اگر ایں لکڑ کوں پالش کیتا ونڄے تاں کتنی چمک آسی۔ رنگ کیتا ونڄے تاں کیہو جیہی صورت نکلسی۔ لکڑ دی طبعی عمر کتنی ہے۔ اینکوں کیڑا لگدے یا کینہاں وغیرہ۔ ٻہوں سارے ڳالہیں ایسے ہن کہ براہ راست تجزیہ کرݨ والے شاگرد کوں معلوم تھی ویندن۔ علم دی مبادیات کوں سمجھݨ والا انجینئر سݙیندے۔ کرسی درکھاݨ وی بݨیندے تے کرسی انجینئر وی بݨیندے لیکن انجینئر دی حیثیت بہرحال اپݨی جگہ اہمیت دی حامل ہے۔ علم دی تریجھی شکل اے ہے کہ ہک آدمی تھیوری وی جاݨدے لیکن اونکوں کوئی تجربہ نی۔ ایں صورت وچ او آدمی جینکوں تجربہ ہے، اوں آدمی توں زیادہ باصلاحیت قرار پیندے جیہڑا تھیوری تاں جاݨدے لیکن اونکوں تجربہ نی۔ اللہ کریم دی بݨائی ہوئی کائنات ہک منظم تے مستحکم منصوبے دے تحت قائم ہے۔ روحانیت نے کائنات دی ساخت دا علم ڄاݨݨ کیتے ݙو طرزاں قائم کیتن۔ ہک طرز اے ہے کہ کوئی روحانی آدمی اپݨے تصرّف نال شاگرد کوں ایں قابل بݨا ݙیندے کہ او ہک تجرباتی آدمی بݨ ویندے۔ لیکن اوندی حیثیت انہاں معناں اچ کمزور رہندی ہے کہ اگر تجربہ غلط تھی ونڄے یا تجربے دا تعمیری پہلو تخریب بݨ ونڄے تاں او بے وس تھی ویندے۔ تھیوری ڄاݨݨ والا تے تجربات توں واقف آدمی نہ صرف اے کہ بگڑے ہوئے کم صحیح کر گھندے بلکہ او اوں علم اچ نویں نویں ایجادات تے اختراعات وی کریندے۔ ایں تمہید دا مفہوم اے ہے کہ علم اوہو ہے جیہڑا الف۔ب۔پ دے طریقے تے سکھیجے۔ ول او علم تجربے اچ وی آ ونڄے۔ سیدنا حضور ﷺ دے ارشاد عالی دے مطابق تے قرآن پاک دی روشنی اچ روحانی علوم دے ݙو شعبے ہن: ① ہک شعبہ پریکٹیکل ہے، او اے ہے کہ روحانی استاد یا مرشد نے جو کجھ پڑھݨ کوں ݙسا ݙتے یا کوئی شغل تلقین کر ݙتے، کوئی ریاضت متعیّن کر ݙتی۔ مرید یا شاگرد نے مرشد دی تعمیل اچ اوں عمل دا ورد کرݨا شروع کر ݙتا، جݙݨ کݙہیں اوندی ذہنی صلاحیت ودھی تے اوندے اچ اضافہ تھیا تاں مرشد نے تصرّف کر کے اونکوں کوئی چیز ݙکھا ݙتی۔ (شیخ نے تصرّف کیتا تے شاگرد یا مرید دے اکھیاں دے سامݨے فرشتے آ ڳئے یا روح نال ہمکلامی اونکوں نصیب تھی ڳئی تے زیادہ ترقی تھئی تاں جنّت دے باغات دی سیر کیتی تے مزید ترقی تھئی تاں اللہ کریم دے صفات دا عارف تھی ڳیا۔ ② ݙوجھا طریقہ اے ہے کہ علم جیں قانون تے قائم ہے تے جنہاں فارمولیاں تے کائنات رواں دواں ہے، مرشد مرید کوں علوم نال متعلق قوانین تے فارمولیاں دی تعلیم ݙیندے۔ جیویں جیویں کہیں مرید دے سامݨے فارمولے آندن اوندے اندر قانون کوں سمجھݨ تے قانون تے عمل درآمد کرݨ دی صلاحیت پیدا تھی ویندی ہے۔ اللہ کریم فرمیندن کہ اساں تہاݙے کیتے چندر تے سورج کوں مسخر کر ݙتے تے تہاݙے کیتے آسماناں تے زمین اچ جو کجھ ہے سب دا سب مسخر کر ݙتے۔ تسخیر دے عمل دا تذکرہ قرآن پاک اچ ݙو طرزاں اچ بیان کیتا ڳئے: ① ہک طرز اچ آدمی اچ اچھائی تے برائی دا تصوّر کہیں نہ کہیں طرح اپݨی ذات دے گرد گھمدے۔ ② ٻئی طرز اے ہے کہ آدمی دے ذہن اچ اپݨی ذات نی رہندی، او اپݨی ذات دی نفی کر ݙیندے تے اوندا ذہن اللہ کریم دے اوں قانون کوں سمجھ گھندے جینکوں مشیئت آکھا ڳئے۔ قرآن پاک اچ اوندا تذکرہ حضرت موسیٰ علیہ السلام دے واقعے اچ بیان تھیا ہے۔ "جینکوں اساں عنایت کیتا علم اپݨی رحمت خاص توں" (وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا – سورۃ الکہف – آیت نمبر 65)، او علم لدنی ہے۔ سب ڄاݨدن کہ موسیٰ علیہ السلام تے بندہ کشتی اچ ٻیٹھے۔ بندے نے کشتی اچ سوراخ کر ݙتا ول ہک گھر اچ مہمان رہیے تے ہک ٻال کوں قتل کر ݙتا۔ دیوار ڈھہݨ لڳی تاں بغیر معاوضے دے جݙݨ کہ او بکھے پیاسے ہن، اوں دیوار کوں بݨا ݙتا۔ موسیٰ علیہ السلام نے جݙݨ اوں ڳال تے اعتراض کیتا تاں اوں بندے نے آکھا کہ میں جو کجھ کیتے او اپݨے رب دے حکم نال کیتے تے ول اوں بندے تے موسیٰ علیہ السلام اچ جدائی تھی ڳئی تے موسیٰ علیہ السلام نے اوں بندے نال اقرار کیتا بیشک اچ اپݨی ڳال تے قائم نی رہ سڳا۔ موسیٰ علیہ السلام دا علم اوں طرز نال وابستہ ہے جیہڑی طرز تے اچھائی برائی دا تصوّر قائم ہے تے بندے دا علم اوں طرز نال وابستہ ہے جیہڑی طرز اچ اللہ دے علاوہ ٻیا کجھ نی۔ اتھاں اے ݙسݨا مقصود نی کہ موسیٰ علیہ السلام دی حیثیت گھٹ ہئی یا اوں بندے دی حیثیت زیادہ ہئی۔ غور طلب ڳال اے ہے کہ موسیٰ علیہ السلام تلاش کریندے ہوئے اوں بندے تک پہنچے، او بندہ موسیٰ علیہ السلام دی تلاش اچ نی آیا۔ اللہ کریم سب توں وݙے قانون دان ہن، جیہڑے بندے دا ذہن مشیئت دے نال قائم تھی ویندے، او بجائے خود قانون بݨ ویندے تے قانون تے عمل درآمد کراوݨا ہر بندے دے اتے تے پوری کائنات دے اتے واجب ہے۔ اوں بندے نے گفتگو دے دوران اے وی ݙسیا کہ اے اللہ دی حکمت ہے کہ اوں نے میکوں اے علم (تکوین) عطا فرما ݙتے تے تہاکوں او علم (ارشاد) عطا فرما ݙتے۔ قرآن پاک اچ بیان کردہ ایں واقعے دے اندر تفکر کریجے تاں اے ڳال پوری طرح واضح تھی ویندی ہے کہ ہر حال اچ قانون دی حکمرانی ہے۔ چونکہ اے بندہ خود کائنات دے جاری و ساری تکوینی قانون دا نمائندہ ہے تے جو کجھ کریندا پئے، مشیئت دے تحت کریندا پیا ہے۔ اینہی واسطے حضرت موسیٰ علیہ السلام نے رستے دے صعوبتاں برداشت کر کے اوں بندے کوں تلاش کیتا تے اوں بندے تے شریعت نافذ نی کیتی۔ ==امانت== اللہ خالق ہے تے رب ہے یعنی اینجھی ہستی جیں نے زندگی دے تمام وسائل مہیا کر کے تخلیق کیتا۔ اللہ نے چاہا کہ میں سنڄاݨا ونڄاں۔ سنڄاݨݨ کیتے ضروری ہئی کہ کوئی اینجھی مخلوق ہووے جیہڑی اللہ کوں اللہ دی مرضی تے منشاء دے مطابق پہچاݨ سکے۔ اللہ نے پہچاݨݨ دے ݙو طرزاں قائم فرمائے۔ ہک طرز اے ہے کہ مخلوق ڄاݨدی ہے کہ اساں مخلوق ہیں تے ساݙا پیدا کرݨ والا اللہ ہے۔ پہچاݨݨ دی ݙوجھی طرز اے ہے کہ اللہ نے ساکوں کیوں پیدا کیتا تے ساݙی تخلیق دا مقصد تے منشا کیا ہے۔ اے ڳالھ کہ اللہ کریم نے مخلوق کوں کیوں پیدا کیتا؟ اللہ دا ہک راز ہے۔ قرآن پاک ایں راز دے اتوں پردہ ہٹیندے ہوئے فرمیندے کہ اساں جنّات تے انسان کوں ایں واسطے پیدا کیتے کہ او ساݙی عبادت کرن۔ اپݨی بندگی تے عبدیّت دا اعتراف کریندے ہوئے ساݙے سامݨے جھک ونڄن تے بندگی دا اعتراف ایں ڳالھ دی طرف اشارہ ہے کہ بندے نے اے اقرار کر گھدا کہ میݙی اپݨی ذاتی حیثیت کجھ نی۔ اصل حیثیت اوں ذات عیمت دی ہے جیندے سامݨے جھکدا پیا ہاں۔ اے طرز عام طرز ہے تے ایں طرز اچ پوری کائنات، جنّات، فرشتے، انسان، حیوانات و جمادات سب دے سب ہم رشتہ ہن۔ تمام مخلوق اللہ کریم دی عبادت اچ مصروف ہے۔ درخت وی عبادت کریندن، پہاڑ وی عبادت اچ مصروف ہن۔ پرندے وی عبادت کریندن، جنّات وی عبادت کریندن، فرشتے وی ہمہ تن عبادت اخ مشغول ہن۔ عبادت دا ہک مفہوم اے ہے کہ اساں علمی اعتبار نال اے ڳالھ ڄاݨدے ہوؤں کہ ساݙا کوئی خالق ہے تے عبادت دا ݙوجھا مفہوم اے ہے کہ اساں مشاہداتی طور تے ݙیکھدے ہوؤں، پہچاݨدے ہوؤں۔ خالق دی ڳالھ سݨدے ہوؤں تے اللہ کریم دے ہدایات کوں براہ راست قبول کر کے انہاں تے عمل پیرا تھیؤں۔ اساں اے ݙسے کہ علم دے ݙو حیثیتاں ہن۔ ① ہک علم محض ڄاݨݨا ہے، تے ② علم دی ݙوجھی حیثیت اوں علم توں حاصل شدہ تجربات یا مشاہدات دا حاصل تھیوݨا ہے۔ ہک علم اے ہے کہ ساکوں ساݙے اللہ نے پیدا کیتے تے ایں واسطے پیدا کیتے کہ اساں اللہ کریم دی عبادت کروں تے انہاں اعمال کوں اختیار کروں جیہڑے اللہ کریم دے پسندیدہ ہن۔ ایں علم اچ مشاہدہ کوں دخل نی۔ ݙوجھا علم او ہے کہ جیندے وچ علم دے ݙوہیں حیثیتاں قائم ہن یعنی علم دی علمی حیثیت وی ہوندی ہے تے علم دی تجرباتی حیثیت وی قائم ہوندی ہے۔ تجرباتی حیثیت کوں اللہ کریم نے اپݨی امانت قرار ݙتے۔ امانت دا تذکرہ آندے تاں انسان دی ہک منفرد حیثیت قائم تھی ویندی ہے۔ قرآن پاک اچ اللہ کریم نے ݙسے کہ: ① میں کون ہاں؟ تے ② ایں کائنات دی تخلیق اچ میݙی صناعی کیہڑی طرح عمل کریندی پئی ہے؟ تے ③ کائنات دا قیام کنہاں ضابطیاں، قاعدیاں تے فارمولیاں تے قائم ہے۔ اے علم دی او طرز ہے جیہڑی یقین بݨ کے مشاہدہ بݨ ویندی ہے۔ اللہ کریم نے قرآن پاک اچ سورہ بقرہ دی پہلی آیات اچ فرمایا ہے کہ اے کتاب انہاں لوگاں کیتے ہدایت ہے جیہڑے متقی ہن تے متقی او لوگ ہن جیہڑے غیب دا یقین رکھدن۔ غیب د یقین رکھݨ توں مراد اے ہے کہ او مشاہداتی نظر دے حامل ہوون۔ انہاں دے اندر او نظر کم کریندی ہووے جیہڑی غیب بین ہے۔ جے تک انسان دے اندر مشاہداتی نظر کم نہ کریسی اوندے کیتے کائنات تسخیر کینہاں تھیسی۔ مسخر تھیوݨ توں مراد اے ہے کہ اساں اے ݙیکھدے پئے ہیں کہ زمین ہک قاعدے ضابطے دے تحت ساکوں رزق فراہم کریندی پئی ہے۔ اساں زمین تے مکان بݨیندے ہیں تاں زمین مکان بݨاوݨ اچ حارج نی تھیندی۔ زمین اتنی سنگلاخ تے سخت جان نی بݨ ویندی کہ اساں اوندے اتے ٹروں تاں ڈھہوݨ لڳوں۔ اتنی نرم نی بݨ ویندی کہ اساں زمین دے اتے چلوں تاں ساݙے پیر دھنس ونڄن۔ سورج تے چندر ساݙی خدمت گزاری اچ مصروف ہن۔ ہک قاعدے تے ضابطے اچ اپݨی ڈیوٹی کوں انجام ݙیندے پئے ہن جیہڑی انہاں دے اتے فرض کر ݙتی ڳئی ہے تے ایں عمل نال ساکوں اختیاری یا غیر اختیاری فائدہ پہنچدا پئے۔ ہک تسخیر اے ہے کہ تساں اپݨے اختیار دے تحت زمین توں، سمندر توں، دریاواں توں، پہاڑاں توں، چندر توں، سجھ توں کم گھن سڳو۔ تسخیر اے وی ہے کہ چندر دی چانݨی نال پھلاں اچ مٹھاس پیدا تھیوے تے اعلیٰ تسخیر اے ہے کہ سیدنا حضورﷺ انگل نال اشارہ کر ݙیون تاں چندر ݙو ٹکڑے تھی ونڄے۔ حضرت عمر فاروقؓ دریائے نیل کوں پیغام بھیج ݙیون: ‘‘'جے توں اللہ دے حکم نال چلدا پئیں تاں سرکشی توں باز آ ونڄ ورنہ عمرؓ دا کوڑا تیݙے کیتے کافی ہے۔’’' ہک صیہب نے حضرت عمرؓ توں شکایت کیتی: ‘'‘یا امیر المومنین! میں زمین تے محنت کرینداں ، داݨہ سٹینداں تے جو کجھ زمین دے ضروریات ہن انہاں کوں پورا کریندں لیکن بیج سک ویندے۔ ٻہوں پریشان ہاں۔’’' حضرت عمرؓ نے فرمایا: ‘‘'جݙݨ میݙا اوں پاسوں لنگھݨ تھیوے تاں ݙسیں۔''' حضرت عمر فاروقؓ جݙݨ اوں پاسوں لنگھے تاں اوں صیہب نے زمین دی نشاندہی کیتی۔ حضرت عمرؓ تشریف گھن ڳئے تے زمین تے کوڑا مار کے فرمایا: ‘‘'توں اللہ دے بندے دی محنت ضائع کریندی ہیں جبکہ او تیݙی ساری ضروریات پوری کریندے۔''' تے اوندے بعد زمین لہلہاندی رڑھ اچ تبدیل تھی ڳئی۔ مرشد کریم حضور قلندر بابا اولیاءؒ نے میکوں ہک واقعہ سݨایا کہ ہک ٻہوں وݙا نجومی سیدنا حضورﷺ دی خدمت اچ حاضر تھیا۔ پتہ چلا کہ حضورﷺ اوں وقت پہاڑ تے ہن۔ نجومی اتھاں پہنچ ڳیا۔ اوں نے اپݨا تعارف کرایا تے آکھا ، اگر آپﷺ دے پیر مبارک دے تلے اے پہاڑ موم تھی ونڄے تے پہاڑ دے اتے پیر دا نقش آ ونڄے تاں میں مسلمان تھی ویساں۔ رسول اللہﷺ نے بسم اللہ پڑھ کے قدم چایا تے پہاڑ تے رکھ ݙتا۔ جیویں ہی حضورﷺ نے پیر چا کے پتھر تے رکھا۔ نجومی نے آسمان دی طرف ݙٹھا تے ول پہاڑ دی طرف نظر سٹی۔ پہاڑ تے پیر دا نقش موجود ہئی۔ ایں طرح جیویں نرم مٹی تے نقش بݨ ویندے۔ تسخیر دا اے عمل ݙیکھ کے نجومی مسلمان تھی ڳیا۔ دریافت کرݨ تے اوں نے ݙسا کہ او اپݨے زمانے دا یکتا تے منفرد نجومی ہے۔ آسمان تے ہک ستارہ ہے۔ او ستارہ جݙݨ کہیں آدمی دے سر تے براہ راست سایہ فگن تھیندے تاں اوندے اندر اے صلاحیت پیدا تھی ویندی ہے کہ سخت مٹی نرم تھی ویندی ہے۔ میݙے حساب نال ایں ستارے کوں اوں جگہ جتھاں حضورﷺ کھڑے ہن، کئی ہزار سال بعد آوݨا ہئی۔ میں جݙݨ رسول اللہﷺ توں درخواست کیتی تے حضورﷺ نے بسم اللہ پڑھ کے قدم چایا تان میں ݙٹھا کہ او ستارہ اپݨی جگہ توں تیزی نال پلٹا تے لمحیاں کیتے حضورﷺ دے اتے سایہ فگن تھی کے واپس چلا ڳیا۔ تسخیر دی ہک شکل اے وی ہے جو تساں اے ڄاݨدے ہوو جو سونے وچ کتنے روشنیاں دے مقداراں کم کریندن۔ جے تانبے اچ اتنے مقداراں دا اضافہ کر ݙتا ونڄے تاں تانبا سونا بݨ ویندے۔ اللہ کریم دی تخلیق اچ کوئی تخلیق غیر متوازن نی تے نہ کوئی اینجھی صورت ہے جو کائنات حادثاتی طور تے وجود اچ آ ڳئی ہووے۔ تخلیق دے تحت ہر شئے وچ معیّن مقداراں کم کریندے پئے ہن، جتھاں تک تخلیقی عمل دا تعلق ہے ٻکری وی اونہی طرح پیدا تھیندی ہے جیں طرح انسان پیدا تھیندے۔ ٻکری کوں وی اونہی طرح بکھ لڳدی ہے جیں طرح انسان کوں بکھ لڳدی ہے۔ ٻکری دے اندر وی تریھ دا تقاضا اونہی طرح پیدا تھیندے جیں طرح آدمی کوں تریھ لڳدی ہے۔ ٻکری وی اوں طرح سمھدی ہے جیں طرح آدمی سمھدے تے ٻکری وی اونہی طرح بھڄدی دھرکدی ہے تے غذا تلاش کریندی ہے جیں طرح انسان تلاش کریندے۔ ڳالھ صرف اے ہے جو تخلیق کرݨ والے معیّن مقداراں ہر مخلوق اچ انج انج کم کریندے پئے ہن ۔ کتھائیں معیّن مقداراں ٻکری بݨ ویندن۔ کتھائیں معیّن مقداراں نال ڳݙونھ بݨ ویندے۔ کتھائیں معیّن مقداراں نال آدم بݨ ویندے۔ کتھائیں معیّن مقداراں نال پہاڑ، کتھائیں فرشتے تے کتھائیں جنّتاں بݨ ویندن تے کتھائیں دوزخ دا ٻالݨ بݨ ویندے۔ ==تخلیقی نظام== اللہ نے بحیثیت خالق دے اپݨے بندیاں کوں اینجھا علم عطا کیتے جو بندے دے اندر تخلیقی صلاحیتاں بیدار تھی ڳن۔ اللہ نے اپݨی ذات مبارک کیتے احسن الخالقین (تخلیق کرݨ والیاں اچ بہترین خالق) دا لفظ بیان فرمائے۔ یعنی اللہ نے تخلیقی اختیارات اپݨے علاوہ آدم کوں وی تفویض کر ݙتن۔ تخلیق کرݨ والی ہستی ایں ڳالھ تے قدرت رکھدی ہے جو او اپݨی منشا تے مرضی دے مطابق جݙݨ چاہے کہیں شئے کوں وجود اچ گھن آوے۔ جݙݨ اوندا دل چاہے روک ݙیوے۔ جݙݨ اوندے مزاج کیتے کوئی ڳالھ ناگوار گزرے تاں اوں چیز کوں بھن کے ریزہ ریزہ کر ݙیوے۔ ایہے اختیارات اللہ نے آدم کوں وی ݙتن ۔ آدم اپݨی تخلیق نال نوعِ انسانی کثو فائدہ وی پہنچا سڳدے تے نوعِ انسانی ایندی تخلیق (ایجادات) نال تباہ و برباد وی تھی سڳدی ہے۔ اڄ دے دور اچ انہاں ڳالہیں کوں سمجھݨا ٻہوں آسان تھی ڳئے۔ ریڈیو ہک ایجاد یا تخلیق ہے۔ ہر ریڈیو دی اپݨی ہک طاقت ہے اوندا ناں میڈیم ویو، شارٹ ویو یا فریکوئنسی ہے، ناں کجھ وی ہووے بہرحال او طاقت انہاں پُرزیاں دے اتے منحصر ہے جیہڑے ریڈیو دے اندر نصب ہن۔ ایں طرح ٹی وی ہے اوندے اندر وی چینل کم کریندے تے اوندی طاقت دا دارومدار انہاں مقداراں(لہراں) تے ہے جیندا ناں چینل رکھا ڳیا ہے۔ ایٹم بم دے اندر وی طاقت دا ہک ذخیرہ ہے۔ ایٹم بم اچ موجود یورینیم دے الیکٹران اچ کمی یا زیادتی کر ݙتی ونڄے تاں ٻہوں قوی توانائی پیدا تھیندی ہے۔ تے اوں توانائی نال پورے پورے آبادیاں ختم تھی ویندن۔ ݙوجھا ہائیڈروجن بم جیندے پھٹݨ نال لکھاں آدمی مر ویندن۔ غور و فکر کیتا ونڄے تاں اے ڳالھ سامݨے آندی ہے جو ایٹم بم بجائے خود ہک طاقت ہے تے ایں طاقت دے مقداراں کوں گھٹ یا زیادہ کریج سڳدے۔ صحت مند آدمی زیادہ کم کریندے۔ زیادہ دوڑ سڳدے تے حرکات و سکنات اچ چستی تے جوانمردی دا بہتر طریقے تے مظاہرہ کریندے۔ ایندء برعکس بیمار، ضعیف و ناتواں آدمی دی چال وچ، گفتگو اچ، حرکات و سکنات اچ نمایاں کمی نظر آندی ہے۔ ڳالھ اوہا ہے جو صحت مند تے جواں مرد دے اندر صحت دے معیّن مقداراں اپݨی صحیح حیثیت اچ متحرّک ہوندن تے بیمار آدمی دے اندر صحت دے مقداراں کمزور، ترٹے ہوئے تے کھنڈے ہوئے ہوندن۔ ساݙے سامݨے ݙو آدمی ہن۔ ہک آدمی ذہین ہے ہک آدمی سدھا سادہ ہے۔ ذہین آدمی دے اندر عقل و شعور دے مقداراں زیادہ کم کریندے پئے ہن۔ سدھے سادے آدمی دے اندر عقل و شعور دے مقداراں گھٹ کم کریندے پئے ہن ایں کیتے او سدھا سادہ ہے۔ اینہی طرح ݙو آدمی ساݙے سامݨے ٻئے ہن۔ ہک نارمل ہے تے ٻئے آدمی دے بارے اچ ساݙی رائے اے ہے جو اے پاڳل ہے۔ مخبوط الحواس ہے۔ زندگی دے تقاضے پورے کرݨ والے معیّن مقداراں تے تے او مقداریں جیہڑے آدمی دے اندر حواس بݨیندن جے صحیح طریقے تے متحرّک ہن تاں اینجھا آدمی عقلمند اکھیندے۔ صحیح مقداراں غیر متوازن تھی ونڄن تاں اینجھا آدمی کم عقل ہوندے۔ ساکوں تریھ لڳدی ہے یعنی ساݙے اندر تخلیقی نظام اطلاع ݙیندے کہ ہݨ جسمانی نظام کوں پاݨی دی ضرورت ہے۔ اعتدال پسند آدمی اتنا پاݨی استعمال کریندے جتنے پاݨی دی ساݙے جسمانی نظام کوں ضرورت ہے۔ غیر اعتدال پسند آدمی اتنا پاݨی استعمال کریندے کہ پیٹ پھنڈ ویندے۔ اوندی ہک طبعی شکل اے بݨدی ہے کہ تریھ دا احساس جنہاں معیّن مقداراں تے قائم ہے او ترٹ ویندے تے جیں وقت آدمی طبعی طور تے غیر متوازن تھی ویندے۔ تریھ دا احساس وی ایب نارمل تھی ویندے۔ استسقاء دا مریض پاݨی پیوݨا شروع کریندے اتھاں تک کہ اوندا پیٹ پھٹ ویندے تے او مر ویندے۔ آدمی کوں بکھ لڳدی ہے، اعتدال اچ کھاݨا کھاندے تاں آدمی دی جسمانی زندگی دی نشوونما تھیندی ہے لیکن اگر بکج دا ایہو تقاضا اپݨی معیّن مقداراں تے قائم نہ رہے تاں آدمی کھاںا کھاوݨ نال بیمار تھی ویندے۔ یا کھاݨا کھاوݨ نال ضعیف تے ناتواں تھی ویندے۔ انہاں مثالاں توں اے ڳالھ واضح طور تے سامݨے آ ویندی ہے کہ آدمی اچ جیہڑی حرکت ہے ، زندگی دے جتنے رخ ہن تے زندگی جنہاں خدوخال تے رواں دواں ہے او دنیاوی زندگی ہووے یا اوں دنیا دی زندگی ہووے جینکوں غیب دی دنیا آکھا ویندے ، مقداراں تے قائم ہے۔ جے تک مقداراں قائم ہن زندگی ، زندگی ہے تے جݙݨ انہاں مقداراں اچ ردّ و بدل تھیںدے یا زیادتی تھیںدی ہے یا کمی تھیندی ہے حرکت اچ فرق آ ویندے تاں زندگی اچ اینجھا شگاف پئے ویندے کہ بظاہر آدمی زندہ نظر آندے لیکن باطن وچ او آدمی کجھ وی نی ہوند۔ نہ زندیاں اچ اونکوں شمار کیتا ویندے تے نہ اوندا شمار مردیاں وچ تھیندے۔ تسخیر کائنات کیتے ضروری ہے کہ ساکوں تخلیق دے او فارمولے معلوم ہوون جنہاں دے اتے اے تخلیق قائم تے متحرّک ہے ، باحواس و با شعور ہے۔ ===قانون=== زندگی دا ہر تقاضا معیّن مقداروں نال مرکب ہے تے اے معیّن مقداراں ہی تقاضے تخلیق کریندن۔ زندگی دا کوئی تقاضا فارمولیاں دے بغیر قائم نی۔ اللہ کریم نے ساݙی تخلیق فارمولیاں نال کیتی ہے تے انہی فارمولیاں کوں اساں دانستہ یا نادانستہ متحرّک کر گھندے ہیں تاں نویں نویں ایجادات تے تخلیقات وجود اچ آ ویندن۔ چونکہ آدمی بجائے خود ہک فارمولا ہے۔ ایں واسطے فارمولے دے اندر او تخلیقی عناصر جنہاں نے فارمولے کوں زندگی بخشی ہے متحرّک ہن۔ آدمی چونکہ ہک تخلیقی فارمولا ہے تے اینکوں تخلیقی فارمولیاں دا علم وی ݙتا ڳیا ہے۔ ایں واسطے او انہاں فارمولیاں دا علم سکھ گھندے جنہاں فارمولیاں نال فرشتیاں دی تخلیق تھیندی ہے تے جنہاں فارمولیاں نال جنّت بݨائی ڳئی ہے تے جنہاں مقداراں (فارمولیاں) تے ست آسمان قائم ہن۔ نور اعلیٰ نور جنہاں فارمولیاں نال عرش وجود اچ آیا ہے او وی ساݙے اکھیاں دے سامݨے آ ویندن۔ المیہ اے ہے کہ مسلماناں دے اندر تجسّس، تلاش تے تفکر ختم تھی ڳئے۔ مسلمان دعویٰ اے کریندے کہ میں اللہ دا نائب ہاں۔ جب کہ کویلی توں زیادہ عقل و تفکر استعمال نی کریندا۔ اللہ کریم دا قانون جاری و ساری ہے۔ قرآن پاک اچ اللہ کریم نے فرمایا کہ اے کتاب انہاں لوگاں دے اتے ہدایت دے دروازے کھولیندی ہے جیہڑے تفکر کریندن ، تحقیق و تلاش کریندن ، ریسرچ کریندن ، گہرائی اچ مشاہدہ کریندن۔ اللہ دی ذات واحد ہے، ذی احتیاج نی۔ نہ او کہیں دا پیؤ ہے تے نہ او کہیں دی اولاد ہے تے نہ ہی اوندا کوئی خاندان ہے۔ جیہڑا تلاش کریندے پا گھندے تے جیہڑا کفران کریندے او محروم رہ ویندے۔ ==نقطہ کُھلدے== جیہڑلے کوئی بندہ کہیں ہک نقطے تے اپݨے پورے صلاحیتاں مرکوز کر کے غور کریندے تاں اوندی نظر وچ اتنی وسعت پیدا تھی ویندی ہے کہ او اوں نقطے کوں جیندے اتے تمام صلاحیتاں مرکوز تھی ڳن ، پڑھ گھندے۔ پڑھݨ توں منشا اے ہے کہ: #نقطے دے اندر موجود اوصاف، تے #نقطے دے اندر موجود خفیہ صلاحیتاں تے #صلاحیتاں دے اندر مخفی صلاحیتاں اوندے سامݨے آ ویندن۔ #جݙݨ ٻیا زیادہ گہرائی اچ ݙیہدے تاں نقطہ اونکوں اپݨا استعمال ݙس ݙیندے۔ نقطے دے اندر موجود مخفی قوتاں ایں ڳالھ دا مشاہدہ بݨ ویندن کہ پورے پورے کہکشاواں ساݙے نال سفر کریندے پئے ہن۔ اساں ڄاݨ گھندے ہیں کہ دنیا اچ موجود ہر شئے لہراں تے قائم ہے۔ اساں تے پوری کائنات لہراں دے تاݨے ݨاݨے نال مرکب ہے۔ دنیا دی ہر چیز چاہے او پاݨی ہووے، درخت ہووے، پتھر ہووے، انسان ہووے، چرندہ ہووے، پرندہ ہووے، درندہ ہووے، انرجی ہووے، آکسیجن ہووے یا ایٹم یا مالیکیول، سب روشنیاں دے ہالے اچ بند ہے۔ یعنی ہر چیز دے اتے روشنی دا ہک غلیف ہے۔ تفکر کرݨ دے بعد اوں بند غلیف کوں کھول کے اوں چیز دے اتے نظر مرکوز کر ݙتی ونڄے تاں: # نظر دے سامݨے پہلا انکشاف طاقت دا تھیندے۔ # نظر وچ جیہڑلے گہرائی پیدا تھیندی ہے تاں ݙوجھا انکشاف اوں طاقت دے استعمال دا ہوندے۔ #مزید گہرائی واقع تھی ونڄݨ نال تریجھا انکشاف اے تھیندے کہ طاقت مظہر بݨ کے سامݨے آ ویندی ہے۔ ہیروشیما تے ناگا ساکی دے اتے ایٹم بم سٹیا ڳیا اںو ایٹم دی طاقت دا مظاہرہ تھیا۔ مظاہرہ ایں شکل اچ تھیا کہ جنہاں پہاڑیاں تے بم سٹیا ڳیا ہئی او پہاڑیاں دھواں بݨ ڳئے۔ لوگاں نے ݙٹھا کہ پہاڑ کھڑے ہن جیہڑلے پہاڑ کوں چھوا ڳیا تاں دھوئیں دے علاوہ کجھ نہ ہیی۔ سوال اے ہے کہ طاقت دا کھوج کیں نے لایا؟ طاقت دا استعمال کیں نے کیتا؟ تے طاقت دے مظاہرے نال کون متأثر تھیا؟ ایندا جواب اے ہے کہ ایٹم دی طاقت دا کھوج انساناں نے لایا، ایندی طاقت کوں استعمال انساناں نے کیتا تے ایں طاقت دے تخریبی تے تعمیری پہلو توں وی انسان ہی متأثر تھیا۔ نتیجہ اے نکلا کہ ایٹم دے اندر موجود طاقت اللہ کریم دی تخلیق ہے تے ایں طاقت کوں استعمال کرݨ دا طریقہ اللہ نے انسان کوں سکھا ݙتے۔ لاشعور ݙسیندے کہ انسان دے اندر اللہ تعالیٰ نے اتنی سکت تے صلاحیت منتقل کر ݙتی ہے کہ او ایٹم دی طاقت کوں اپݨے ارادے تے اپݨی منشا دے مطابق استعمال کر سڳدے۔ اے آکھݨا ہرگز بے جا نہ ہوسی کہ خالق ہر حال اچ تخلیق توں زیادہ باصلاحیت باوصف تے باہمت ہے۔ ایٹم دی طاقت دے خالق دی حیثیت نال جݙݨ اساں انسانی کردار تے نظر پیندے ہیں تاں دراصل اساں اے آکھݨا چاہندے ہیں کہ اللہ تعالیٰ نے انسان کوں اینجھے مخفی صلاحیتاں تے قوتیں عطا کر ݙتن جنہاں دے سامݨے ایٹم دی قوت کوئی حیثیت نی رکھدی۔ فرق صرف ایٹم دے استعمال دا ہے۔ اساں ایٹم دے اندر انہاں لہراں کوں تلاش کریندے ہیں جیہڑے تباہی و بربادی دا پیش خیمہ ہن یا انہاں صلاحیتاں کوں تلاش کریندے ہیں جیہڑے نوعِ انسانی دی تعمیر اچ کم آندن۔ جیہڑلے ہر چیز لہراں تے قائم ہے تاں انسانی وجود وی لہراں نال بݨا ہویا ہے۔ لہراں اچ قائم وجود اچ تفکر انسان دے اتے منکشف کر ݙیندے کہ انسان اچ تخلیقی صلاحیت موجود ہے۔ جیں طرح ایٹم ہک نقطہ ہے تے ایں نقطے دے اندر اینجھی طاقت محفوظ ہے کہ اگر اینکوں تخریبی ذہن نال استعمال کریجے تاں زمین الٹ پلٹ ویندی ہے۔ پورے پورے شہر آناً فاناً تباہ و برباد تھی ویندن۔ ایں ہی ایٹم کوں اگر تعمیر اچ استعمال کریجے تاں بجلی ایجاد تھی ویندی اے ، او بجلی جیہڑی ہر سائنسی ترقی اچ کہیں نہ کہیں طرح موجود ہے۔ انسان دے اندر وی ہک ایٹم ہے۔ ایں ایٹم یا نقطے دے اندر وی بے شمار طاقتاں ذخیرہ ہن۔ جیہڑلے اے ایٹم کھلدے تاں آدمی مادی وسائل توں بے نیاز تھی کے روحانی طور تے انہاں فارمولیاں دا مشاہدہ کر گھندے جنہاں فارمولیاں نال سورج بݨدن ، چندر وجود اچ آندن۔ جنہاں فارمولیاں تے ستارے قائم ہن، جنہاں فارمولیاں تے آسمان قائم ہن۔ جنہاں فارمولیاں تے کلیاں دے اتے زمین گردش کریندی پئی ہے۔ ===مثال=== اساں شربت بݨیندے ہیں۔ ساکوں اے معلوم ہے کہ پاݨی اچ کھنڈ گھول ݙیویجے تاں شربت بݨ ویندے تے اوں شربت اچ خوشبو ملا ݙیویجے تاں شربت خوشبودار تے مفرح تھی ویندے۔ اینہی شربت اچ رنگ ملا ݙیویجے تاں شربت خوش شکل تھی ویندے۔ اینہی شربت اچ اگر کوئی اینججی ٹھڈھی دوا شامل کر ݙیویجے جیہڑی خون کوں ٹھڈھا کر ݙیوے تاں اے شربت گرمی توں پیدا تھیوݨ والے امراض دا علاج بݨ ویندے۔ روٹی پکاوݨا ہک فارمولے دے اتے قائم ہے۔ جیہڑلے اساں روٹی دا تذکرہ کریندے ہیں تاں روٹی نال متعلق جتنے اعمال ہن او خودبخود زیر بحث آ ویندن۔ روٹی دا مطلب ہے زمین دے اندر گیہوں سٹݨا، زمین دی ککھ اچ دَور کرݨ والے روشنیاں تے لہراں دا گیہوں دے بیج تے اثر انداز تھیوݨا، گیہوں دے بیج دے اندر موجود روشنیاں تے لہراں دا زمین دے لہروں تے روشنیاں نال باہم مل کے ہک ٻئے دا تأثر قبول کرݨا۔ ہک ٻئے دے اندر لہراں دا جذب تھیوݨ دے بعد گیہوں دے بیج اچ کَلّہ پھٹݨا، بیج دی پیدائش دے بعد زمین دی ککھ توں باہر آوݨا، سورج دی تپش نال پکݨا، چندر دی چانݨی نال گیہوں دے اندر مٹھاس پیدا تھیوݨا، گیہوں دے بیج دا جوان تھیوݨا تے ول اوندا چکی اچ پسݨا۔ اٹا بݨݨا۔ اٹے تے پاݨی دے ملاپ نال ہک نویں شکل اختیار کرݨا۔ اٹا تے پاݨی دے ملاپ نال جیہڑا مرکب بݨے اوں مرکب دا بھاہ تے پکݨا۔ انہاں تمام عوامل توں گزر کے روٹی پکدی ہے۔ ہک عام آدمی آہدے روٹی کھاؤ، ڳالھ ختم تھی ڳئی، لیکن تفکر کرݨ والا بندہ اے تلاش کریندے کہ روٹی کیا ہے؟ تے کیویں وجود اچ آئی؟ ایں ہی طرح انسان وی ہک نقطہ ہے۔ نقطے کوں تروڑا ونڄے بالکل اوں طرح جیں طرح ایٹم کوں تروڑ ݙتا ڳیا ہووے تاں اوندے اندر او عجائبات نظر آندن جینکوں اللہ تعالیٰ نے کائنات آکھے۔ انسان دی پوری نسل، انسان دی پوری نوع، جنّات تے جنّات دی پوری نوع، فرشتے، آسمان، جنّت، دوزخ، عرش تے انتہا اے ہے کہ خود اللہ تعالیٰ ایں نقطے دے اندر موجود ہے، جیہڑلے اے نقطہ کھلدے تاں انسان مشاہداتی طرزاں اچ قدم قدم سفر کر کے منزل مقصود تک پہنچ ویندے تے مقصود تے منظور و مطلوب اللہ تعالیٰ ہے۔ تصوّف اچ ایں نقطے دا ناں ‘‘فؤاد’’ ہے۔ جیندا ترجمہ دل ہے۔ اے اوہو دل ہے جینکوں اللہ تعالیٰ نے اپݨا مسکن تے اپݨا گھر قرار ݙتے۔ اے اوہو دل ہے جیہڑا کݙہیں غلط بیانی نی کریندا، کݙہیں کوڑ نی ٻولیندا۔ جو کجھ ݙیہدے حقیقت ݙیہدے۔ دل خالقِ کائنات کوں ݙیہدے تے خالقِ کائنات دل کوں ݙیکھدے۔ ==رشتے داری== ہر مخلوق ݙوجھی مخلوق دے نال باہم مشترک ہے تے ہک رشتے اچ منسلک ہے۔ جیں طرح آدم دے اندر روح کم کریندی ہے تے اوں روح دی تحریکات نال ہر آدم دی زندگی اچ حواس بݨدن، او جذبات و احساسات توں گزردے۔ مسرت و شادمانی تے رنج و الم دے کیفیات نال او متأثر تھیندے۔ اینہی طرح کویلی دے اندر وی جذبات و احساسات موجود ہن۔ معاش دے حصول کیتے جیں طرح آدم زاد جدوجہد کریندے اونہی طرح کویلی وی جدوجہد کریندی ہے۔ مکھی وی جدوجہد کریندی ہے۔ مچھر وی جدوجہد کریندے۔ اگر آدم دی تربیت زیر بحث آوے تاں اللہ دی ݙوجھی مخلوق وی اپݨی اولاد دی تربیت اچ کوئی کسر باقی نی رکھدی۔ شیر اپݨے ٻال کوں فطری تے جبلّی تربیت ݙیندے۔ ٻلی اپݨے ٻالاں دی تربیت کریندی ہے تے انہاں کوں معاش حاصل کرݨ کیتے او تمام قاعدے و ضابطے تے گُر ݙسا ݙیندی ہے جیہڑے اوندی زندگی کیتے ضروری ہن۔ آدم دی فضیلت اگر ایں ڳالھ اچ ہے کہ او عقلمند ہے تاں تجربہ کرݨ نال اے ڳالھ سامݨے آندی ہے کہ ݙوجھی مخلوق دے افراد اچ وی عقل موجود ہے۔ اے تھی سڳدے کہ عقل کہیں مخلوق اچ گھٹ ہووے تے کہیں مخلوق اچ زیادہ۔ اللہ تعالیٰ فرمیندے کہ اساں ماکھی دے گھݨ تے وحی کریندے ہیں (سورۃ النحل: آیت – 68)۔ وحی کیتے ضروری ہے کہ جیندے تے وحی دا نزول تھیندا پیا ہے او سعادت مند ہووے، ہوش و حواس رکھدا ہووے، اوندے اندر سوچݨ سمجھݨ تے فکر کرݨ دی صلاحیت موجود ہووے۔ او وحی دے مفہوم نال آشنا تھی کے اوندے مطابق عمل کر سڳے۔ جݙݨ اساں اللہ رب العزت دا ارشاد پڑھدے ہیں کہ اساں ماکھی دے گھݨ تے وحی کیتی تاں اساں ڄاݨ گھندے ہیں کہ ماکھی دے گھݨ وچ عقل موجود ہے۔ ماکھی دے گھݨ وچ سوچݨ سمجھݨ دی صلاحیت موجود ہے تے ماکھی دا گھݨ وحی دے مفہوم توں وی باخبر ہے۔ اگر انسان کوں عقل دی بنیاد تے فضیلت ݙتی ونڄے تاں ماکھی دا گھݨ وی افضل و اعلیٰ ہے۔ حاصل کلام اے ہے کہ محض علم و حکمت، دانائی تے عقل و شعور دی بنیاد تے انسان کوں ݙوجھے نوعاں اچ شرف حاصل نی۔ کائنات اچ موجود ہر شئے زندہ ہے، متحرّک ہے تے جݙݨ زندہ ہے تاں اوندے اندر شعور ہے، اوندے اندر حواس ہن، اوندے اندر زندگی گزارݨ دے تقاضے موجود ہن۔ او اپݨی بھلائی یا برائی دا احساس رکھدے۔ سردی ٻلی کوں وی لڳدی ہے، سردی انسان کوں وی لڳدی ہے۔ اگر کوئی انسان مکان بݨا کے یا اعلیٰ توں اعلیٰ لباس پا کے سردی دا تدارک کر گھندے تاں ٻلی وی سردی توں بچاؤ دے طریقے ڄاݨدی ہے۔ اللہ کریم نے انسان کوں اپݨی نیابت دے علوم سکھا کے جیہڑا شرف عطا کیتے او کیا ہے؟ او شرف قرآن پاک دے اندر تفکر کرݨ نال سامݨے آندے۔ آدم تے فرشتیاں دا جݙݨ موازنہ کیتا ویندے تاں اے حقیقت منکشف تھیندی ہے کہ آدم اَسماء الٰہیہ دے اسرار تے رموز ڄاݨفے جیہڑے فرشتے نی ڄاݨدے۔ اتھاں ہک ڳالھ ٻہوں زیادہ وضاحت طلب ہے کہ اَسماء توں مراد اے نی کہ اللہ تعالیٰ نے آدم کوں ݙس ݙتے کہ ایں چیز دا ناں درخت ہے، ایندا نام فاختہ ہے، ایندا ناں شیر ہے۔ حقیقت کݙہیں نی بدلدی ہمیشہ ہک نقطے تے قائم رہندی ہے۔ اگر اَسماء توں مراد دنیاوی چیزاں دے ناں ہوندے تاں پوری نوعِ انسانی ہر چیز کوں ہک ہی ناں نال ڄاݨدی تے پہچاݨدی جبکہ ایویں نی بلکہ کوئی آدمی درخت کوں درخت آہدے تے کوئی درخت کوں Tree آہدے۔ اَسماء توں مراد اللہ دے او صفات ہن جیہڑے خالقیت دے روپ اچ تخلیق کرݨ دی صلاحیت رکھدن۔ اَسماء دا علم او علم ہے جیہڑے کائنات دے اندر تخلیقی فارمولے ہن۔ اَسماء الٰہیہ او علمِ آگہی ہے جیہڑا انسان دے اتے اوں عالَم کوں منکشف کریندے۔ جیں عالَم اچ غیبی انکشافات ہن جیں عالَم اچ قدرت الٰہیہ دے او راز ہن جنہاں دے اتے پوری کائنات قائم ہے۔ اللہ تعالیٰ دا ارشاد ہے: "اساں اپݨی امانت سماوات تے ، زمین تے اتے پہاڑاں تے پیش کیتی ، سب نے آکھا اساں اینکوں چاوݨ دے متحمل نی تھی سڳدے ایں واسطے کہ اساں ڄاݨدے ہیں کہ اگر اے امانت اساں اپݨے ناتواں موڈھیاں تے چائی تاں ہم ریزہ ریزہ تھی ویسوں تے ساݙا وجود نیست و نابود تھی ویسی۔" (سورۃ الاحزاب – آیت نمبر 72) آیت مقدسہ اچ پوری طرح ایں قانون دی وضاحت کیتی ڳئی ہے کہ سماوات وی شعور رکھدن۔ ارض وی شعور رکھدی ہے ، پہاڑ وی شعور رکھدن۔ انکار یا اقرار بجائے خود ایں ڳالھ دا ثبوت ہے کہ انکار یا اقرار کرݨ والی ہستی اچ شعور موجود ہے۔ اگر پہاڑ دے اندر جینکوں بے جان پتھر سمجھا ویندے عقل نہ ہوندی، سمجھ ٻجھ نہ ہوندی، اونکوں اپݨی ہستی دا ادراک نہ ہوندا تاں او کیویں آکھ سڳدا ہئی کہ میں اے امانت نی چا سڳدا۔ اگر میں ایں امانت کوں چا گھدا تاں میں ریزہ ریزہ تھی ویساں۔ تفکر کرݨ نال مزید وضاحت تھیندی ہے کہ جیں طرح انسان سݨدے، پتھر وی سݨدے، جیں طرح انسان سوچیندے، پتھر وی سوچیندے۔ جیں طرح انسان ٻولیندے، پتھر وی ٻولیندے۔ اے قرآن پاک دے آیات ہن، کوئی عقلی تے فلسفیانہ استدلال نی۔ ذرا غور کرو، جیہڑلے پتھر ٻول سڳدے، سݨ سڳدے، اپݨی ہستی دے بارے اچ اونکوں علم ہے کہ میݙے اندر کتنی سکت ہے تے او کہیں غلط فہمی وچ وی مبتلا نی۔ او اپݨے بارے وچ صحیح صحیح اندازے وی رکھدے تاں ول انسان اوندے توں کیویں اشرف تھیا؟ اللہ کریم اے وی فرمیندن: "ایں امانت کوں انسان نے قبول کر گھدے۔ بے شک اے ظالم تے جاہل ہے۔" ایندا مفہوم اے تھیا کہ سماوات، ارض تے پہاڑ ظالم تے جاہل نی، انسان ظالم تے جاہل ہے۔ ایں واسطے ظاہم تے جاہل ہے کہ ایں نے بغیر سوچے سمجھے کہ میں ایں امانت دا تقاضا وی پورا کر سڳداں یا نہ؟ کوتاہ بینی تے اپݨی نادانی اچ امانت الٰہیہ کوں قبول کر گھدا لیکن چونکہ ایں نے قبول کر گھدے ایں واسطے اشرف المخلوقات دے دائرے اچ داخل تھی ڳیا۔ اشرف المخلوقات دے دائرے اچ کوئی انسان جݙݨ ہی داخل تھی سڳدے جیہڑلے ایں امانت توں با خبر ہووے۔ اگر او امانت توں بے خبر ہے تاں او ہرگز اشرف المخلوقات نہ۔ اوندی کی حیثیت ݙوجھے مخلوقات توں نہ صرف اے کہ گھٹ ہے بلکہ بدتر ہے۔ جیہڑا بندہ اللہ دی امانت توں بے خبر ہے او ظالم تے جاہل ہے۔ ایہو اللہ کریم دا ارشاد ہے۔ انسان امانت دے علم دے بغیر جاہل تے سرکشاں دے گروہ اچ تاں داخل تھی سڳدے، اشرف المخلوقات نی بݨ سڳدا۔ ==فرشتے تے انسان== موجودہ دور اچ سائنس نے اتنی ترقی کر گھدی ہے کہ ہݨ ایں ڳالھ دی تصدیق تھی ڳئی ہے کہ ایں دنیا دے علاوہ ٻئے وی بے شمار دنیاواں موجود ہن۔ جیہڑی چیز کوں اساں خلاء آہدے ہیں اوں خلاء اچ وستیاں آباد ہن۔ سیارے ہن تے ہر سیارہ ساݙی زمین دی طرح آباد ہے۔ لیکن اساں انہاں سیاریاں کوں تے خلاء وچ وسݨ والے آبادیاں کوں ݙیکھ نی سڳدے۔ حالی تک سائنس نے جو کجھ آکھے او ہک قیاس ہے۔ او آہدن کہ ایویں تھی سڳدے لیکن آدم تے اللہ دی گفتگو ساݙے اتے اے راز منکشف کریندی پئی ہے کہ نوعِ انسانی دے علاوہ ہک مخلوق ہے جینکوں فرشتہ آہدن۔ ݙوجھی مخلوق ہے جنّ یا جنّات، اساں نہ جنّات کوں ݙیکھ سڳدے ہیں نہ فرشتیاں کوں ݙیکھ سڳدے ہیں۔ جنّات تے فرشتیاں دی دنیا توں اساں ایں واسطے متعارف نی کہ اساں اوں نظر توں واقف نی جیہڑی نظر فرشتیاں تے جنّات کوں ݙیکھدی ہے۔ ݙیکھݨ دے طرزاں تے تفکر کیتا ونڄے تاں اے ڳالھ روزمرہ دے مشاہدے اچ ہے کہ ساݙی نظر ہک متعیّن حد اچ کم کریندی ہے لیکن اگر نظر دے متعیّن حدود کوں تروڑ ݙتا ونڄے تے کہیں طرح اوندے اچ اضافہ کر ݙتا ونڄے تاں نظر عام حالات اچ جتنا ݙیکھدی ہے اوندے توں زیادہ فاصلے دے مناظر اکھیاں دے سامݨے آ ویندن۔ مثلاً اساں اکھیاں تے دوربین لا گھندے ہیں۔ دوربین دے اندر جیہڑے شیشے لڳے ہوئے ہن او انہاں طول موج کوں، جیہڑے نظر دے کیتے ݙیکھݨ دا باعث بݨدن، اکھیاں دے سامݨے گھن آندن تے اساں میلاں فاصلے دی چیز ݙیکھ گھندے ہیں۔ کہیں آدمی دی نظر کمزور ہے ، سامݨے دی چیز اونکوں نظر نی آندی تے چشمہ لاوݨ دے بعد او دور تک ݙیکھ گھندے۔ ایندا مطلب کیا تھیا؟ مطلب اے تھیا کہ شیشے دے اندر اتنی صلاحیت موجود ہے کہ اگر تساں ایندی Magnification ودھاؤ تاں تہاݙی نظر دور تک ݙیکھ سڳدی ہے۔ جیہڑلے تساں شیشے دے ذریعے نال میلاں دور ݙیکھ گھندے ہو تاں اوں اکھ نال جیہڑی اکھ نے فرشتیاں کوں ݙٹھے تے اللہ کوں ݙٹھے، غیب دی دنیا کوں کیوں نی ݙیکھ سڳدے؟ ڳالھ صرف اتنی جیہی ہے کہ ساکوں اپݨے اندر اوں اکھ کوں تلاش کرݨے جیہڑی اکھ نے فرشتیاں کوں ݙٹھے تے اللہ کریم دا دیدار کیتا ہے۔ اے نظر حاصل کرݨ کیتے ضروری ہے کہ اساں اوں حالت اچ ول ونڄوں جتھاں اللہ نے آدم نال گفتگو کیتی ہئی۔ لوح محفوظ دے تحریراں ݙسیندن کہ ایویں نی کہ آدم دے اندر چند مخصوص صلاحیتاں کم کریندے پئے ہن تے آدم دی اولاد دے اندر اے صلاحیتاں موجود نی۔ آدم و حوا دی اولاد اچ ہر فرد دراصل آدم دا عکس ہے، تمثّل ہے تے فوٹو یا پرنٹ ہے۔ ہر آدم زاد دے اندر علم الاَسماء سکھݨ دی صلاحیت موجود ہے۔ جے تک آدم زاد دے تمام دلچسپیاں صرف مادی جسم دے نال وابستہ رہندن، اوندے اندر روحانی صلاحیتاں لکیاں رہندن تے جیہڑلے آدم زاد کوں ایں ڳالھ دا علم تھی ویندے کہ گوشت دا جسم دراصل نافرمانی کرݨ دے جرم اچ ہک پردہ ہے تاں اوندا ذہن حقیقت دی تلاش اچ سرگرداں تھی ویندے تے اے تلاش اونکوں انہاں صلاحیتاں نال باخبر کر ݙیندی ہے جنہاں صلاحیتاں نال آدم زاد غیب دی دنیا اچ سفر کریندے۔ ==آدم دی میراث== اللہ کریم دے ارشاد دے مطابق آدم کوں جیہڑا پہلا مقام عطا تھیا او جنّت ہے۔ اللہ کریم دے اَسماء یعنی اللہ دی صفات معلوم کر کے انسان کوں جیہڑی پہلی نعمت حاصل تھئی اوندا ناں جنّت ہے۔ اللہ کریم دے صفات اللہ دی صناعی دے لاحد و حساب نمونے ہن۔ خالق دی صفَت تخلیق ہوندی ہے۔ چونکہ اللہ کریم خالق ہن ایں واسطے اللہ دی ہر صفَت ہک تخلیق ہے۔ اللہ نے آدم کوں علم الاَسماء سکھا کے اپݨی تخلیق نال روشناس کیتا۔ ایں طرح روشناس کیتا کہ آدم کوں ݙوجھیاں تمام نوعاں تے شرف تے فضیلت حاصل تھی ڳئی۔ ایں شرف تے بزرگی دا پہلا انعام جنّت ہے۔ یعنی اللہ کریم دے اَسماء دا علم جݙݨ آدم دے اندر متحرّک تھیا تاں آدم نے خود کوں جنّت اچ پایا، جنّت ہک اینجھی فضا ہے جیندے اچ او آزاد ہے۔ اوں فضا اچ اینجھے حواس کم کریندن جنہاں اچ کثافت نی۔ کہیں قسم دی الجھن یا پریشانی کوں دخل نی۔ قید و بند دی کوئی صعوبت نی۔ تلاش و معاش دی کوئی فکر نی۔ کہیں کم کوں کرݨ یا نہ کرݨ دا خوف نہ۔ کہیں چیز دے کھو ونڄݨ دا خوف نی۔ جنّت ہک اینجھی فضا ہے جیہڑی ہر اعتبار نال سکون ہے، راحت ہے، آرام ہے، آسائش ہے۔ ایں تمہید دا مفہوم اے ہے کہ نیابت تے خلافت دی پہلی سیڑھی اے ہے کہ جݙݨ آدمی ایں منزل دی طرف قدم ودھیندے اوندے اتوں آلام و مصائب، ذہنی خلفشار، عدم تحفظ دا احساس، غم ناکی، بدحالی، پریشانی تے خوف دے جذبات ختم تھی ویندن، اوندے سامݨے زندگی دا صرف ہک رخ رہندے تے او سکون ہے، آرام ہے، آسائش ہے تے حاکمیت ہے۔ خالقِ کائنات چونکہ خود ہر چیز توں بے نیاز تے ہر قسم دی احتیاج توں ماوراء ہے ایں واسطے جیہڑلے کہیں بندے دے اندر خالق دی صفَت صمدیت پاسا بدلدی ہے تاں اوندے اتے اوہے کیفیات وارِد تھیندن جیہڑے اللہ دی اوں صفَت دا تقاضہ ہن۔ آدم کوں اللہ کریم نے اپݨے انعام و اکرام نال نواز کے جنّت اچ رکھا تے آکھا: اے آدم! توں تے تیݙی ذال جنّت اچ رہو۔ جتھوں دل چاہے خوش تھی کے کھاؤ لیکن اوں درخت دے قریب نہ ونڄݨا نتاں تہاݙا شمار اینجھے لوگاں اچ تھیسی جیہڑے اپݨے اتے ظلم کریندن۔ (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 35) ہساݙے پیؤ آدم توں صبر نہ تھی سڳا تے او اللہ دی نافرمانی دے مرتکب تھی ڳئے۔ جیویں ہی ہساݙے ابّا آدم سئیں نافرمانی دے مرتکب تھئے اللہ دی عطا کردہ امانت پس پردہ چلی ڳئی تے اے پردہ آدم کیتے پک نویں زندگی بݨ ڳئی۔ اے نویں زندگی عارضی طور تے محرومی ہے۔ امانت یافتہ زندگی سکون و راحت دی زندگی ہئی۔ جیویں ہی آدم نے اوں زندگی توں رشتہ تروڑا، سکون و آسائش غائب تھی ڳئے۔ روشنی دی جاہ تاریکی نے گھن گھدی، خوشی دی جگہ غم چھا ڳیا۔ آزادی دی جگہ قید و بند والی جگہ جکڑا ڳیا۔ ابّا آدم سئیں نہایت حسرت و یاس اچ جنّت چھوڑݨ تے مجبور تھی ڳئے۔ باوجود ایندے کہ ابّا آدم سئیں نے اللہ دی نافرمانی کیتی تے جنّت جیہی نعمت توں کفران کیتا۔ اللہ کریم نے اپݨی رحیمی و کریمی دی صفَت نال ول وی ابّا آدم سئیں دے اتے فضل کیتا تے او امانت جیہڑی اللہ نے انہاں کوں عطا کیتی ہئی سلب نہ کیتی۔ ابّا آدم سئیں نے اپݨی مرضی تے اختیار نال اوندے اتے پردہ سٹ ݙتا۔ یعنی اللہ کریم نے انہاں کوں تسخیر کائنات دے متعلق جیہڑے خزانے عطا فرمائے ہن انہاں خزانیاں دے اتے ہک دبیز پردہ پا کے اکھیاں میث گھدے۔ اتنے وݙے ظلم، اتنی وݙی سرکشی، اتنی وݙی نافرمانی دے باوجود اللہ نے رحم فرمایا تے آکھا کہ اپݨا وطن جنّت تساں ہݨ وی حاصل کر سڳدے ہو۔ بشرطیکہ تساں اپݨے اتوں خود ساختہ نافرمانی دا پردہ ہٹا ݙیو۔ جیویں ہی تساں اے پردہ چاک کریسو، جنّت اچ داخل تھی ویسو۔ ایندے باوجود کہ تہاݙی روح (تہاݙا لاشعور) تے تہاݙے اندر موجود نافرمانی دا پرت(تہاݙا شعور) جیہڑا جنّت توں کڈھا ڳئے ایں ڳالھ کوں ڄاݨدے کہ میݙا وطن جنّت ہے۔ میݙی زندگی سکون، آسائش تے آزادی ہئی۔ ول وی اساں، تساں اچوں ہی اینجھے لوگ بھیڄیندے رہسوں کہ تہاکوں ایں ڳالھ تے متوجہ کریندے رہن کہ تہاݙے کول اللہ دی کتنی وݙی نعمت ہئی جیندے توں تساں محروم تھی ڳئے او۔ جݙݨ تساں بھٹک ونڄو، بھل ونڄو تے تہاݙے ذہن توں اے ڳالھ نکل ونڄے کہ تساں ہک عظیم خزانے دے مالک او، خزانہ ہووݨ دے باوجود تساں مفلس تے قلاش زندگی بسر کریندے پئے او، اساں اپݨے بندیاں کوں بھیڄ کے تہاکوں انہاں رستیاں تے چلݨ دی ترغیب ݙیویسوں۔ ساݙے اے پاکیزہ قدسی نفس بندے تہاݙے کیتے ایں رستے تے چلݨ کیتے قاعدے تے ضابطے بݨیسن تاکہ تساں آسانی دے نال اوں پردے توں آزاد تھی کے دوبارہ جنّت اچ داخل تھی ونڄو۔ یاد رکھو کہ تساں جنّت دے خلاف اسفل السافلین دی جیہڑی زندگی بسر کریندے پئے او، اے تہاݙے کیتے جیل خانہ ہے۔ اے زندگی تہاݙے کیتے عذاب ہے۔ اے زندگی نہایت عارضی ہے۔، فکشن ہے، کجھ وی کر گھنو بالآخر اے زندگی تہاکوں چھوڑݨی ہے۔ لیکن اگر تساں ایں زندگی اچ اپݨے تے جنّت دے درمیان حائل پردے کوں نہ ہٹایا، جنّت تہاکوں قبول نہ کریسی۔ جے تک تساں زمین تے قیدی دی حیثیت نال زندگی گزاری، تہاݙے اندر او دماغ کم کریندا رہیا جیہڑا نافرمانی دا دماغ ہے تے جیہڑی نافرمانی تے جنّت نے تہاکوں کڈھ باہر سٹیا ہے، قدرت نے اپݨا کیتا ہویا وعدہ پورا کیتا۔ ظالم تے سرکش نافرمان آدم زاد کیتے ہک لکھ چویھ ہزار پیغمبر مبعوث کیتے لیکن ہائے افسوس نوعِ انسانی نے ہک لکھ چویھ ہزار پیغمبراں دے ڳالھیں تے کن نی دھرے۔ اونہی شیطان الرجیم دے آکھݨ تے چلدے رہیے جیں نے آدم کوں جنّت توں کڈھایا۔ ہر آدمی جیہڑا ذرا جیہا وی شعور رکھدے، ہر وقت ایں ڳالھ دا مشاہدہ کریندے کہ زندگی دا ہر لمحہ مردا پیا ہے۔ ہک لمحہ مردے ٻیا لمحہ پیدا تھیندے۔ ݙینھ مردے رات پیدا تھیندی ہے۔ رات مردی ہے تاں ݙینھ پیدا تھیندے۔ ٻلپݨ مردے تاں چھوہرپ ڄمدے۔ چھوہرپ مردے تاں جوانی پیدا تھیندی ہے۔ جوانی مردی ہے تاں ٻڈھیپا پیدا تھیندے تے ٻڈھیپا مردے تاں آدمی غائب تھی ویندے۔ ایں طرح غائب تھی ویندے کہ جیہڑی طرح خوبصورت مورتی کوں مٹی تہس نہس کر ݙیندی ہے، خوبصورت جسم انسانی دا ہک ہک عضو مٹی دے ذرّات اچ تبدیل تھی ویندے۔ ہݙیاں جنہاں دے اتے انسانی ڈھانچے دا دارومدار ہے، سواہ بݨ ویندن۔ دماغ جیندے اتے انسانی عظمت دا دارومدار ہے تے جیہڑے دماغ دے اتے انسان اکڑیندے، ٻیاں دے اتے ظلم کریندے، خود کوں خدا سمجھݨ لگدے، اوں دماغ کوں وی مٹی کھا ویندی ہے تے مٹی دے انہاں ذرّات کوں اوں جیہے ٻئے انسان پیراں تلے روندیندے ہن۔ ایندے برعکس اگر کوئی بندہ اِیں اسفل زندگی اچ جنّت دے اُوں دماغ نال متعارف تھی ویندے جیندی بنیاد تے فرشتیاں نے آدم کوں سجدہ کیتے تاں آدم زندہ و جاوید تھی ویندے تے اوندی میراث جنّت اونکوں واپس مل ویندی ہے۔ ==اندھا آدمی== آدمی جیہڑلے مر ویندے تاں دراصل او غیب دی اوں دنیا اچ چلا ویندے جتھاں اوندے اتوں زماں تے مکاں دے پابندیاں ترٹ ویندن۔ زمان تے مکاں ٹائم تے اسپیس دے پابندیاں ترٹݨا الگ ڳالھ ہے تے ٹائم تے اسپیس دا ختم تھی ونڄݨا ٻئی ڳالھ ہے۔ کوئی آدمی جیہڑا مرݨ دے بعد ایں دنیا توں اوں دنیا دا تھی ڳیا یعنی عالمِ اَعراف اچ چلا ڳیا۔ اوندے ذہن اچ ٹائم تے اسپیس ݙوہیں موجود رہندن۔ جیہڑی طرح او اتھاں زمین تے چھت دے تلے رہݨ تے مجبور ہے تے اوندے کیتے کھاوݨ تے پیوݨ دا ہووݨا ضروری ہے۔ اوں طرح عالمِ اَعراف اچ وی گھر ہووݨا، کھاوݨ پیوݨ دا سامان ہووݨا تے ڳالھ مہاڑ کرݨ کیتے ٻئے لوگاں دا موجود ہووݨا ضروری ہے۔ مرݨ دے بعد وی آدمی انہاں جذبات و احساسات اچ زندگی گزریندے جنہاں جذبات و احساسات اچ ایں دنیا اچ زندگی گزار چکا ہے۔ فرق صرف اتنا ہے کہ اے گوشت پوست دا جسم مٹی بݨ ویندے تے روح ایں گوشت پوست دے جسم کوں چھوڑ کے عالمِ اَعراف اچ ہک ٻیا نواں جسم بݨا گھندی ہے۔ جیہڑی طرح ایں جسم دے نال تقاضے چنبڑے ہوئے ہن اونہی طرح مرݨ دے بعد وی انسان دے نال تمام تقاضے چنبڑے رہندن۔ اتھاں اونکوں بکھ وی لڳدی ہے، تریھ وی لڳدی ہے۔ آدم زاد بکھ تریھ دا تقاضہ رفع کرݨ کیتے کھاݨا وی کھاندے، پاݨی وی پیندے۔ اوندے اتے غم آشنا زندگی دے تصوّرات وی مرتّب تھیندن تے او مسرت بھرے لمحات اچ وی وقت گزریندے۔ بادی النظر اچ اگر ݙٹھا ونڄے تاں اوں دنیا دی زندگی تے مرݨ دے بعد دی زندگی اچ قطعاً کوئی فرق نی۔ فرق اگر ہے تاں صرف اے ہے کہ شعور دی رفتار ودھ ویندی ہے۔ اتنی زیادہ ودھ ویندی ہے کہ مہینیاں دا سفر گھنٹیاں اچ طے تھیندے۔ ایندی مثال ایویں ہے کہ ہک آدمی پیدل چل کے کراچی توں لندن پہنچے تاں مہینیاں دا وقفہ درکار ہوسی۔ لیکن اگر ہوائی جہاز اچ ٻیھ ونڄے تاں چند گھنٹیاں اچ پہنچ ویندے۔ ایں دنیا دی زندگی اچ تے مرنے دے بعد دی زندگی اچ اے فرق ہے کہ اتھاں آدمی ہفتیاں دا سفر گھنٹیاں اچ گزارݨا چاہندے تاں اونکوں ہوائی جہاز دی ضرورت پیش آندی ہے، اگر سالاں تے مہینیاں دا سفر طے کرݨا چاہے تاں اونکوں ہوائی جہاز دی ضرورت پیش نی آندی بلکہ اوندے کیتے اوندے ذہن دی رفتار ہوائی جہاز بݨ ویندی ہے۔ اے اوں دنیا دا تذکرہ ہے جیہڑی دنیا اچ بالآخر سب کوں ونڄݨے۔ ایں قانون توں کوئی مستثنیٰ نی۔ جیہڑا آدمی عالمِ ناسُوت (مادی دنیا) اچ پیدا تھی ڳیا ، خوشی دے نال یا مجبوری دے نال بہرحال اونکوں اوں عالَم وچ ونڄݨا ہے۔ اساں خواب ݙیکھدے ہیں۔ عالمِ اَعراف اچ وی کم و بیش ایہا صورت واقع تھیںدی ہے۔ ایں ڳالھ کوں اساں آسان الفاظ اچ ایں طرح سمجھ سڳدے ہیں کہ عالمِ ناسُوت دا او حصّہ جیہڑا ساݙے کیتے خواب ہے عالمِ اَعراف اچ بیداری دی زندگی بݨ ویندے۔ مرݨ دے بعد غیب تے ظاہر دے درمیان جیہڑا پردہ حائل ہے او چَو ویندے لیکن نافرمانی تے جنّت دے درمیان جیہڑا پردہ حائل ہے او نی اٹھیندا۔ اگر کوئی آدمی ایں دنیا اچ نافرمانی دے دماغ توں رستگاری حاصل نہ کر سڳا تاں مرݨ دے بعد وی نافرمانی دا دماغ اوندے اتے مسلط رہندے۔ جیہڑی طرح او ایں زندگی اچ رنجیدہ تے پریشان تھیندے، ݙردا رہندے، خوف زدہ رہندے، مستقبل دی طرفوں فکر مند رہندے، ناخوش رہندے، روتا رہندے تے محرومی اپݨا مقدر سمجھدے اونہی طرح مرݨ دے بعد وی روندا رہندے، غم زدہ رہندے، پریشان رہندے تے حسرت و یاس دی زندگی بسر کریندے۔ اللہ کریم دے بیان کردہ قانون دے مطابق نافرمانی تے فرمانبرداری دے درمیان جیہڑا پردہ حائل ہے اونکوں چاوݨ کیتے ضروری ہے کہ آدمی ایں دنیا اچ ہی اپݨے وطن جنّت کوں ݙیکھ گھنے۔ اگر آدم زاد ساری زندگی اچ جنّت دی زندگی توں آشنا نی تھیا تاں مرنے دے بعد وی اوندے اتے جنّت دے دروازے نہ کھلسن۔ قرآن پاک نے ݙو طبقے کر کے ایں ڳالھ دی وضاحت کیتی ہے: "تے تساں کیا سمجھے علیین کیا ہے تے تساں کیا سمجھے سجیّن کیا ہے۔ اے ہک لکھی ہوئی کتاب ہے۔ اینجھی لکھی ہوئی کتاب جیہڑی کتاب اچ تہاݙی زندگی دا ہر عمل، ہر حرکت، ہر جذبہ، ہر ساہ ریکارڈ ہے۔ یعنی اے ہک اینجھی کتاب ہے جیندے اچ زندگی دا ہر رخ ہر حرکت فلم دی طرح نقش ہے۔’’ (سورۃ المطفّفین) انسان زندگی اچ جو کجھ کریندے اوندی فلم بݨدی رہندی ہے۔ اگر انسان دے قدم جنّت دے رستے تے چو ڳئے تے اوں نے قدم بقدم چل کے جنّت دا مشاہدہ کر گھدا تاں اے سب دا سب عمل صراط مستقیم تے سفر دی ہک فلم بݨ ویندے۔ اوندے برعکس کوئی بندہ صراط مستقیم توں بھٹک ڳیا تاں اوندا ہر قدم اوں رستے تے اٹھیندا پئے جیہڑا رستہ قدم قدم چل کے آدمی دے اتے دوزخ دے دروازے کھولیندے۔ مطلب ایہو ہے کہ اینجھے بندے دی زندگی نال متعلق جیہڑی فلم بݨی اوندا اختتام دوزخ ہے۔ اپݨی عمر گزارݨ دے بعد جیہڑی عمر اللہ نے اپݨی منشاء تے مرضی دے مطابق عطا فرمائی ہئی، اونکوں ختم کرݨ دے بعد جیہڑلے بندہ ایں دنیا توں اوں دنیا اچ منتقل تھیندے تاں او اپݨی زندگی توں متعلق بݨی ہوئی فلم ݙیکھدے۔ اگر او ایں دنیا اچ جنّت توں محروم تھی ڳیا تاں اتھاں او فلم ݙیکھدا رہندے جیہڑی دوزخ دی طرف گھن ویندی ہے تے اگر اوں نے صراط مستقیم تے گامزن تھی کے خالصتاً اللہ دے قوانین دے مطابق زندگی گزار ݙتی ہے تاں او جنّت تے مبنی فلم ݙیکھدے تے جنّت دے نعمتاں نال سیراب تھیندا رہندے۔ '''قانون''': جے تک کوئی بندہ جنّت دا مشاہدہ نی کر گھندا اوں وقت تک اوندے اندر جنّت دی زندگی دا ریکارڈ نی ہوندا۔ ایں ڳالھ کوں سیدنا حضورﷺ نے ایں طرح بیان فرمایا ہے: "مُوتُوا قَبلَ أن تَمُوتوا"، ترجمہ: "مر ونڄو مرݨ توں پہلے"۔ مر ونڄو مرݨ توں پہلے دا اے مطلب نی کہ کھاوݨا پیوݨا چھوڑ کے خود کشی کر گھدی ونڄے۔ شہراں کوں خیر آباد آکھ کے جنگلاں کوں مسکن بݨا گھنو۔ کپڑے لہا کے ننگے پھرݨ لڳو یا اولاد تے والدین توں قطع تعلق کر گھنو۔ مر ونڄو مرݨ توں پہلے دا مطلب اے ہے کہ ایں زندگی اچ رہندے ہوئے مرݨ دے بعد دی زندگی نال واقفیت حاصل کر گھنو۔ جیہڑلے کوئی بندہ مادی زندگی اچ مرݨ دے بعد دی زندگی نال آشنا تھی ویندے تاں اے ڳالھ اوندے مشاہدے اچ آ ویندی ہے کہ: #علیّین ۔۔۔۔۔۔ اعلیٰ طبقہ انعام یافتہ طبقہ ہے تے #سجین۔۔۔۔۔۔محروم طبقہ سزا یافتہ طبقہ ہے۔ قرآن پاک اچ بیان تھیا ہے کہ ایں زندگی اچ اگر اندھا پن ہے تے بے نور اکھیاں ہن تاں اوں زندگی اچ وی اندھا پن تے بے نور اکھیاں مقدر بݨ ویندن۔ اگر ایں دنیا اچ اکھیاں ہن تے اینجھے اکھیاں جیہڑے اللہ دے نور دا مشاہدہ کریندن تاں اوں دنیا دے اندر وی مشاہدہ کرݨ دی صلاحیت موجود ہوسی۔ سیدنا حضورﷺ دا ارشاد ہے: "مومن دی فراست توں ݙرو کہ او اللہ دے نور نال ݙیکھدے۔" رسول اللہﷺ نے اے کوئی تشبیہ نی ݙتی۔ نور نال ݙیکھݨا تشبیہ نی۔ پیغمبر آخر الزماںﷺ جو کجھ فرمیندن او حقیقت ہے تے اینجھی حقیقت ہے جیندے اچ ردّ و بدل نی تھیندا۔ نور دی نظر نال ݙیکھݨ والا بندہ نورانی دنیا دا مشاہدہ کریندے۔ اگر نور دا مشاہدہ کرݨ والی اکھ مادی دنیا اخ نی کھلی تاں مرݨ دے بعد وی آدمی اندھا رہندے۔ ==غارِ حرا== مادی دنیا اینجھی رڑھ ہے، جیندے اچ آخرت دی زندگی دے کنڈے یا پھلاں دے بیج سٹے ویندن۔ اگر کہیں بندے نے شیطانی وسوسیاں دے تحت ایں زمین اچ کنڈیاں دی رڑھ رہائی ہے تاں آخرت اچ وی کنڈے چݨݨ، کنڈے بھنݨ تے کنڈے کھاوݨ اوندا مقدر ہے تے کہیں بندے نے اگر ایں مرزعۂِ آخرت اچ رسول اللہ ﷺ دے ارشاد دے مطابق تے اولیاءاللہ دی زندگی دے اعمال و وظائف دی روشنی اچ اینجھی کاشت کیتی ہے جیں کاشت دے نتیجے اچ سدا بہار درخت پھلدار پودے تے خوشنما باغات وجود اچ آندن تاں مرݨ دے بعد اوندا اثاثہ ایہے خوشنما باغات ہن۔ ڳالھ سدھی تے صاف ہے، ایں دنیا اچ اساں جو کجھ کریندے ہیں اوندے مطابق اساں جزا دے مستحق ہوندے ہیں یا عذاب ناک زندگی ساݙے اتے مسلط تھی ویندی ہے۔ حضور علیہ الصلوٰۃ والسلام دی حدیث دے مطابق: "مر ونڄو مرݨ توں پہلے" ایں ڳالھ دی تشریح ہے کہ ایں دنیا اچ رہندے ہوئے یعنی مٹی نال وجود اچ آوݨ والے حواس دے نال اے ڳالھ اساں ڄاݨ گھنوں تے سمجھ گھنوں کہ ایں دنیا دے بعد ٻئی زندگی دا دارومدار ساݙے اپݨے ذاتی اختیار تے عمل تے ہے۔ قرآن پاک نے اینہی ڳالھ کوں ول ول ارشاد کیتے: تفکر کرو، عقل و شعور نال کم گھنو، زمین تے کھنڈے ہوئے اللہ دے نشانیاں دا کھوج لاؤ، اپݨی تخلیق تے غور کرو کہ کیہڑی طرح وجود اچ آئے، کیہڑی طرح اللہ کریم نے حفاظت دے نال تہاکوں پرورش کیتا، پروان چڑھایا، تہاݙے اتے جوانی دا دور آیا، تہاکوں اللہ نے طاقت عطا کیتی، اینجھی طاقت کہ تساں اپݨے ارادے تے اختیار دے نال زمین تے بھڄݨ لڳے، تے اوں ہی طاقت تے اختیار دے نال زمین دی ککھ اچوں تساں اپݨے کیتے وسائل تلاش کیتے، دریاواں اچ کشتیاں چلا ݙتے۔ علیٰ ہذا القیاس اللہ نے تہاکوں اتنی وݙی طاقت عطا کیتی کہ زمین تے کھنڈے ہوئے وسائل تہاݙی دسترس اچ آ ڳئے۔ ایہو بندہ جیہڑا ناقابل تذکرہ شئے ہئی، پیدائش دے بعد ایں قابل وی نہ ہئی کہ اپݨے ارادے نال حرکت کر سڳے۔ پاسا بدل سڳے یا ٻیھ سڳے۔ مکھی اݙا سڳے۔ ایں گوشت پوست دے لوتھڑے کوں اللہ نے اتنی سکت عطا کیتی کہ ایندے وجود توں تے ایندے اندر مخفی صلاحیتاں توں طرح طرح دے مصنوعات وجود اچ آ ڳئے۔ انسان جݙݨ بجلی دی تلاش اچ لڳ ڳیا تے اوں نے بجلی کوں تلاش کر گھدا تاں اللہ دی ہک تخلیق بجلی نال لکھاں تخلیقات وجود اچ آ ڳئے۔ اگر بجلی دے ذَیلی تخلیقات کوں شمار کیتا ونڄے تاں عقل گم تھی ویندی ہے۔ اللہ کریم نے فرمایا: "میں احسن الخالقین ہاں" (سورة المؤمنون – آیت نمبر 14) یعنی تخلیق کرݨ والیاں اچ بہترین خالق ہاں۔ اینکوں تساں ایویں سمجھ گھنو کہ بجلی دا خالق اللہ ہے۔ بجلی دے تمام ذَیلی تخلیقات ریڈیو، ٹی وی، وائرلیس تے ٻئے بے شمار چیزاں انسان دی تخلیق ہن۔ جے تک انسان نے اپݨے تخلیقی صلاحیتاں کوں استعمال نی کیتا، بجلی دے اندر طاقت لکی رہی تے جیہڑلے انسان دے اندر جستجو نے پاسا بدلا تے او ہمہ تن متوجہ تھی کے بجلی دی تلاش اچ لڳ ڳیا تاں بجلی نے اپݨے اندر لکے ہوئے صلاحیتاں اوندے اتے ظاہر کر ݙتے تے لکی ہوئی ہر صلاحیت ہک تخلیق بݨ ڳئی۔ جیہڑلے انسان مادّے دے اندر تفکر کریندے تاں اوں مادّے دی طاقت تے توانائی کوں اپݨے کیتے مفید بݨا گھندے یا ضرر رساں بݨا گھندے۔ مادی ترقی دے پس منظر اچ ہک ٻئی صلاحیت پوشیدہ ہے۔ جینکوں روح دا ناں ݙتا ویندے۔ مادّے دے اندروں جیہڑے صلاحیتاں آشکار تھیندے پئے ہن او دراصل اینہی روح دا ہک ہلکا جیہا عکس ہے۔ حالی اساں عرض کیتا ہئی کہ انسان اپݨی زندگی اچ جو کجھ رہیندے اوہو کٹیندے۔ اوندی جیہڑی کمائی ہوندی ہے اوندے مطابق اونکوں صلہ ملدے۔ اگر انسانی ذہن تفکر دے نال عظیم طاقت بجلی کوں تلاش کر سڳدے تاں انسان اپݨے اندر اوں اکھ کوں وی تلاش کر گھندے جیہڑی اکھ زماں و مکاں توں ماوراء ݙیکھدی ہے۔ جیہڑی اکھ دے سامݨے ایں زندگی تے مرݨ دے بعد دی زندگی دے درمیان حائل پردے معدوم تھی ویندن۔ ایہا او اکھ ہے جیندے نال اولیاء کرام باطنی وارِدات تے کیفیات دا مشاہدہ کریندن۔ ایہا او اکھ ہے جیہڑی کھل ونڄے تاں کشفُ القبور تھی ویندے۔ یعنی مرݨ والیاں دی روح نال آدمی ایں طرح گفتگو کر سڳدے جیہڑی طرح عالم اسباب اچ رہندے ہوئے جسمانی خدوخال نال مرکب ݙو آدمی گفتگو کریندن ۔ ایہا او اکھ ہے کہ اگر ایں اکھ دی طاقت ٻئی ودھھ ونڄے تاں اوندے سامݨے فرشتے آ ویندن۔ ایہا او اکھ ہے جیندی برکت نال اللہ دے دوست عرش تے اللہ تعالیٰ دا دیدار کریندن۔ ایں باطنی اکھ دا کھلݨا تے ایں باطنی اکھ دے سامݨے سب توں پہلے جیہڑی چیز آندی ہے اے او عالَم ہے جینکوں اساں عالمِ اَعراف یا موت دے بعد دی زندگی آہدے ہیں۔ یعنی گوشت پوست دے جسم توں رشتہ منقطع تھیوݨ دے بعد آدمی جیہڑی دنیا اچ قدم رکھدے، باطنی اکھ اوں دنیا کوں ݙیکھ گھندی ہے۔ جنّت اچ چلے ونڄݨا اوندے کیتے معمول بݨ ویندے۔ ایندے برعکس اگر جسمانی زندگی اچ کہیں بندے نے اپݨی باطنی اکھ نی کھولی تاں اوندے اتے محرومی مسلط تھی ویندی ہے۔ مرݨ دے بعد وی اوندی نظر محدود رہندی ہے۔ جیہڑی طرح بندہ ایں دنیا اچ دیوار دے پچھوں نی ݙیکھ سڳدا اونہی طرح اوں دنیا اچ وی او کوتاہ نظر رہندے۔ سوال اے ہے کہ اے باطنی نظر کیہڑی طرح کھلے تے ایں نظر تے جیہڑا ڄالا تے ملا بݨ ڳئے اوندا آپریشن کیہڑی طرح تھیوے۔ ایندے کیتے حضور علیہ الصلوٰۃ و السلام دے وارث اولیاء اللہ نے اسباق بݨائے ہن۔ اے سارے اسباق رسول اللہ ﷺ دی غارِ حرا اچ تفکر دی پہلی سنت مراقبہ تے مبنی ہن۔ ==الف کمپیوٹر== کہیں علم کوں سکھݨ کیتے اوندی الف ب پ نال واقفیت ہووݨا ضروری ہے۔ کوئی آدمی جے تک الف ب پ دا قاعدہ نی پڑھ گھندا، اردو زبان پڑھݨا لکھݨا نی سکھ سڳدا۔ جبکہ اوندی مادری زبان وی اردو ہے۔ مادری زبان دے علاوہ ٻئی زبان وی اوں وقت سکھݨا ممکن ہے جیہڑلے کوئی ابتدائی قاعدے توں واقف ہووے مثلاً انگریزی پڑھݨ لکھݨ تے اوندے اچ مہارت حاصل کرݨ کیتے "اے بی سی ڈی" پڑھݨا ضروری ہے۔ اگر کوئی آدمی ابتدائی حروف جیہڑے آپس اچ مل کے لفظ بݨدن، نال واقف نہ ہووے اونکوں پڑھا لکھا آدمی نی اکھیج سڳدا۔ چاہے او ذہنی طور تے کتنا ہی ذہین ہووے جیں طرح ظاہری علوم سکھݨ کیتے قاعدہ پڑھݨا تے لکھݨا ضروری ہے تے جیں طرح قاعدے نال واقفیت ضروری ہے۔ روحانی علوم سکھݨ کیتے وی اللہ تعالیٰ دے بھیڄے ہوئے پیغمبراں تے پیغمبراں دے شاگرداں دا بݨایا ہویا قاعدہ پڑھݨا ضروری ہے۔ ظاہری علوم سکھݨ کیتے الف ب پ پڑھݨا ضروری ہے تے باطنی علوم سکھݨ کیتے طرزِ فکر تبدیل کرݨا ضروری ہے۔ روحانیت سکھݨ کیتے بغدادی قاعدہ یا گرائمر دی کوئی کتاب انسانی تاریخ اچ ہݨ تک نی چھپی۔ روحانی علم منتقل تھیندے، ایندی آسان مثال ٻال دے اندر ما دی زبان دا منتقل تھیوݨا ہے۔ کوئی ما مادری زبان سکھاوݨ کیتے ٻال کوں الف ب پ نی پڑھیندی۔ ٻال دے اندر طرزِ فکر اوہا ہوندی ہے جیہڑی ما پیؤ دی ہوندی ہے۔ ٻکری دا ٻچہ گھاہ کھاندے گوشت نی کھاندا۔ شیر دا ٻچہ گوشت کھاندے گھاہ نی کھاندا تے کبوتر دا ٻچہ نہ گھاہ کھاندے تے نہ گوشت کھاندے، داݨہ چڳدے۔ آدمی دا ٻچہ گوشت وی کھاندے، سبزی وی کھاندے، مٹی وی کھاندے، پتھر وی کھاندے، پاڑاں وی کھاندے، لکڑ وی کھاندے۔ پتھر توں مراد لوݨ ہے، لکڑ توں مراد او پاڑاں ہن جیہڑے لکڑ دی طرح ہوندن مثلاً ہلدر، دار چینی وغیرہ۔ آدمی دا ٻال اے ایں واسطے کھاندے کہ اونفے ماں پیؤ اے سب چیزاں کھاندن۔ آدمی دی طرح اگر شیر دی وی ایہا غذا ہوندی تاں اوندے ٻالاں دی وی ایہا خوراک ہوندی۔ کھاوݨا پیوݨا شکار کرݨا تے زندگی دے ٻئے عوامل شیر دے ٻالاں کوں بغیر سکھے ہوئے منتقل تھیندن یعنی انہاں سب چیزاں کوں سکھݨ کیتے قاعدہ پڑھݨا ضروری نی۔ کوئی وی مخلوق جیہڑی ایں دنیا اچ موجود ہے اپݨی مادری زبان ڄاݨدی ہے تے ہک ٻئے کوں مادری زبان اچ اپݨی کیفیات توں مطلع کریندی ہے۔ ککڑ کوں جیہڑلے اے خطرہ لاحق ہوندے کہ اوندے ٻالاں کوں ہل چا کے گھن ویسی تاں او ہک مخصوص آواز کڈھدی ہے تے سارے ٻال اوندے پراں اچ سمٹ ویندن۔ علیٰ ہذا القیاس ہر نوع اپݨی اپݨی زبان ڄاݨدی ہے تے اے زبان اوندی نسل اچ ٻولی تے سمجھی ویندی ہے لیکن ایندے نال نال گفتگو دا ہک ٻیا طریقہ وی ہے جیندے نال ہر شخص کہیں نہ کہیں وقت دوچار تھیندے تے ہر شخص ایں طریقے نال واقف ہے۔ اے طریقہ اشاریاں دی زبان ہے۔ آدمی دے اندر کوئی اینجھا کمپیوٹر نصب ہے جیہڑا اوندی زندگی دے مختلف مراحل اچ ہدایت ݙیندا پئے۔ کݙہیں او اینجھی ہدایت ݙیندے جیندے نال آدمی غم زدہ تھی ویندے۔ کݙہیں اینجھے ہدایات ملدن کہ او بغیر کہیں سبب دے خوش تھی ویندے۔ کݙہیں اونکوں پاݨی پیوݨ دی اطلاع ݙتی ویندی ہے، کݙہیں او کمپیوٹر اونکوں اے اطلاع فراہم کریندے کہ اعصاب اچ حرکت کرݨ دی صلاحیت نی رہی لہٰذا سمھ ونڄ۔ ستے آدمی کوں اے اطلاع ملدی ہے کہ ہݨ اگر مزید چارپائی تے لیٹے رہیے تے شعوری حواس اچ داخل نی تھئے تاں اعصاب منجمد تھی ویسن۔ لہٰذا فوراً اٹھی ونڄ تے حرکت شروع کر ݙیو۔ جے تک کمپیوٹر کوئی اطلاع نی ݙیندا آدمی یا کوئی وی ذی روح کوئی کم نی کر سڳدا۔ ایندے اچ انسان، بھیݙ، ٻکری تے کہیں جانور دی یا نباتات و جمادات دی کوئی قید نی۔ سب دے اندر اے اطلاع ݙیوݨ والی مشین نصب ہے۔ اوں مشین دی ہک وݙی خصوصیت اے ہے کہ اے اوہا اطلاع فراہم کریندی ہے جیہڑی حالات تے وقت دے مطابق ہووے۔ اے کمپیوٹر آدمی دے اندر اوندی روح ہے۔ موجودات اچ جتنے ذی روح یا غیر ذی روح سمجھے ونڄݨ والے مخلوقات ہن سب اچ ہک ہی طرح دا کمپیوٹر نصب ہے۔ انسان تے ٻئی مخلوق میں اگر فرق ہے تاں صرف اے ہے کہ انسان دے علاوہ ٻئی کوئی مخلوق اوں کمپیوٹر دے علم توں ناواقف ہے۔ صرف انسان کوں اللہ کریم نے کمپیوٹر دا پورا علم سکھایا ہے۔ ==روح دا لباس== انسان دی مجموعی زندگی تے غور کریجے تاں اے حقیقت سامݨے آندی ہے کہ زندگی دے سارے طرزاں تے زندگی کوں رواں دواں کرݨ والے سارے تقاضے تمام احساسات و کیفیات اطلاعات تے قائم ہن۔ کتھائیں ساکوں اطلاع ملدی ہے کہ سردی ہے۔ کتھائیں ساکوں اطلاع ملدی ہے کہ گرمی ہے، بکھ، تریھ، تکلیف، خوشی، محبت، نفرت، رحم، ظلم تے زندگی اچ کم آوݨ والے سارے دے سارے تقاضے اطلاعات دے اتے قائم ہن۔ جیہڑلے اساں اے ݙیکھدے ہیں کہ زندگی اطلاعات دا مجموعہ ہے تاں اے تلاش کرݨا ضروری تھی ڳیا کہ: #اطلاعات دا منبع کیا ہے؟ #ٻئی ڳالھ اے غور طلب ہے کہ اطلاع کیہڑی جگہ آ کے رکدی ہے تے ریسیونگ اسٹیشن جیہڑا اطلاعات قبول کریندے، کتھاں واقع ہے؟ #تریجھی ڳالھ اے ہے کہ اطلاعات اچ معانی پواوݨ والی ایجنسی کیہڑی ہے؟ #چوتھی ڳالھ اے تحقیق طلب ہے کہ اطلاعات کوں معانی پواوݨ دے بعد مظاہرات کیہڑی مشین تے چھپدے پئے ہن؟ #پنجویں ڳالھ اے ہے کہ اوں چھپائی اچ جیہڑا مادہ کم کریندا پیا ہے او کیا ہے؟ #تے چھیویں ڳالھ اے ہے کہ اطلاعات مختلف مراحل توں لنگھ کے جیہڑلے مظہر بݨ ویندن تاں او کتھاں نیست و نابود تھی ویندن؟ روحانی علوم دی پہلی کتاب اچ اے ڳالھ سمجھاوݨ دی کوشش کیتی ویندی ہے کہ گوشت پوست نال مرکب تے رڳاں پٹھیاں نال بݨا ہویا پتلا اصل انسان نی بلکہ گوشت پوست دا جسم اصل انسان دا لباس ہے۔ جیں طرح گوشت پوست دی حفاظت کیتے اساں ان دا، کھل دا، کپاہ یا ٻئے چیزاں دا لباس پیندے ہیں، اونہی طرح اصل انسان (ساݙی روح) گوشت پوست دا لباس بݨیندے۔ گوشت پوست دا جسم محض ہک لباس ہے تے جیہڑی ہستی کوں اللہ کریم نے انسان آکھے۔ اونکوں عرف عام اچ "روح" دا ناں ݙتا ڳیا ہے۔ قاعدے تے قانون دے مطابق اگر کوئی بندہ روحانی علوم سکھݨا چاہندے تاں اوندے اندر اے یقین راسخ ہووݨا ضروری ہے کہ گوشت پوست دا جسم مفروضہ تے فکشن ہے۔ جیہڑلے اے یقین پختہ تھی ویندے کہ گوشت پوست دا جسم لباس ہے فکشن ہے، فنا تھیوݨ والا ہے تاں قدری طور تے مفروضہ حواس توں ذہن دور تھیوݨ لڳدے تے جیہڑلے مفروضہ زندگی توں ذہن پلٹدے تاں حقیقت دی طرف سفر شروع تھی ویندے۔ ایں واسطے کہ حقیقت تے مفروضہ ݙوہیں چیزاں ہک مرکز تے جمع نی تھیندے۔ مفروضہ حواس تے مفروضہ چیزاں بدلدت رہندن، ترٹدے تے کھنڈدے رہندن۔ فنا تھیندے رہندن لیکن حقیقت نہ بدلدی ہے، نہ ترٹدی ہے، نہ کھنڈدی ہے تے نہ فنا تھیںدی ہے۔ حقیقت جیہڑی قائم بالذّات ہے، حقیقت جیہڑی اپنے مرکز تے مستقل طور تے رواں دواں ہے۔ اوں انسان دی تلاش نال سامݨے آندی ہے جینکوں قرآن نے "روح" آکھے۔ مگر روح دے وی مدارج ہن۔ لاعلمی دی بنا تے روح کوں وی ہک اینجھا ہی آدمی یا انسان سمجھا ویندے جیویں گوشت پوست دا انسان۔ اساں ݙیکھدے ہیں کہ روح ہک اینجھی حقیقت ہے جیہڑی جزوِ لا تجزاء ہے جیہڑی اپݨی ذات دے نال وابستہ تے پیوست ہے تے قائم ہے۔ روح دی اپݨی ہک صفَت ہے۔ او اے کہ روح ہر آن ہر لمحہ متحرّک رہندی ہے تے قائم بالذّات رہندے ہوئے طرح طرح دے روپ اچ مظہر بݨدی رہندی ہے۔ روح دا ہک وݙا وصف اے ہے کہ مفروضہ تے فکشن حواس اچ کݙہیں سامݨے نی آندی البتہ مفروضہ تے فکشن حواس کوں اپݨے کیتے لباس دے طور تے استعمال کریندی ہے۔ لیکن چونکہ ہر لمحہ ہر آن متحرّک رہݨا اوندا ہک وصف ہے ایں واسطے او کݙہیں انسانی لباس اچ جلوہ گر تھیندی ہے، کݙہیں ٻکری دے لباس اچ، کݙہیں جنّات دے لباس اچ تے کݙہیں فرشتیاں دے لباس اچ جلوہ گر تھیندی ہے۔ روحانی سائنسداناں نے زمین تے تقریباً ساڈھے یارہاں ہزار نوعاں دی نشاندہی کیتی ہے تے ہر نوع روح دا ہک جزو ہے۔ روح دی ہک تعریف اے ہے کہ ہک طرف نوعی لباس اپݨے کیتے منتخب کریندی ہے تے ݙوجھی طرف اوں نوع دے افراد دی حیثیت اچ مختلف لباس اختراع کریندی رہندی ہے۔ روح دی ایں کارکردگی کوں ڄاݨݨ کیتے اساں آکھ سڳدے ہیں کہ روح دا نوعی لباس نیگیٹیو ہے تے نوعاں دے افراد اوں نیگیٹیو دا Positive ہن۔ اے عجیب و غریب نظام ہے کہ روح: #نوع دا لباس تے #نوع دے افراد دا لباس بݨیندی رہندی ہے تے اے لباس سوت تے ان دے لباساں دی طرح خستہ تھیںدے رہندن۔ اینکوں سمجھݨا کوئی زیادہ مشکل ڳالھ نی۔ اصل انسان یا روح جیہڑلے لباس دی ابتدا کریندی ہے تاں لباس ساکوں ہک خوبصورت نرم و نازک تے معصوم صورت ٻال اچ نظر آندے تے ول اے لباس ہر آن تے ہر لمحہ بدلدا رہندے۔ ہر آن ہک لباس لہندے تے ہک لباس بݨدے۔ لباس دے لہݨ تے بݨݨ اچ لباس اچ تغیّر واقع تھیندے، کتھائیں سیاہی ودھ ویندی ہے، کتھائیں سیاہی گھٹ ویندی ہے، تصویر ہک ہے مشین وی ہک ہے، چھپائی وی ہک ہے لیکن ہر تصویر دے Impression اچ کجھ نہ کچھ فرق پئے ویندے۔ بتدریج لباس تبدیل تھیندے تھیندے ایں حال کوں پہنچ ویندے کہ اوندے اچ مزید کوئی سکت باقی نی رہندی تے اے لباس ختم تھی ویندے، سکت نہ رہݨ کوں اساں ٻڈھیپے دے ناں نال یاد کریندے ہیں۔ اے قانون ایں واسطے بیان کیتا ڳیا ہے کہ ڳالھ پوری طرح سامݨے آ ونڄے تے اساں سمجھ گھنوں کہ روح ہر آن ہر لمحہ متحرّک رہندی ہے۔ تے ہر آن تے ہر لمحے دی حرکت دراصل روح دا ہک لباس ہے۔ ایہو لباس ساکوں مظاہراتی طور تے شکل و صورت اچ نظر آندے۔ ==مٹی دا شیر== جیں طرح روح دے لباس یعنی رڳاں، پٹھیاں، ہݙیاں تے گوشت نال مرکب آدمی کوں انسان سمجھا ویندے تے اوں آدمی اچ طرح طرح دے خدوخال ساکوں نظر آند بالکل اونہی طرح روح دے اندر وی خدوخال موجود ہن۔ جسم انسانی کیتے جیہڑلے لباس بݨایا ویندے تاں اے ڳالھ ساݙے پیش نظر رہندی ہے کہ جسم دے زیادہ توں زیادہ حصے کڄے ونڄن جیویں قمیض شلوار۔ ایندے برعکس روح جیہڑلے لباس بݨیندی ہے تاں او لباس مکمل ہوندے۔ مکمل ہووݨ توں مراد اے ہے کہ روح دی شکل جیں طرح دے خدوخال اچ موجود ہے انہی مکمل خدوخال دے نال لباس بݨدے۔ ===مثال=== مٹی دے شیر تے رنگ کر ݙیویجے تاں اساں اونکوں شیر ہی آہدے ہیں۔ ہک مٹی دا شیر رنگ دے بغیر ہے تے ایہو مٹی دا شیر رنگین ہے۔ لیکن شیر دے اتے رنگ کیتا ویندے تاں اے رنگ شیر دے اوپر غالب آ ویندے مثلاً کن تے، اکھیاں تے، پیراں تے، ڈڈھ تے، پینٹ شدہ شیر کوں وی اساں شیر آہدے ہیں۔ روح جیہڑلے لباس بݨیندی ہے تاں اپݨے خدوخال تے نقش و نگار دے مطابق پورا لباس تیار کریندی ہے۔ خدوخال اچ جیں طرح دی ناک ہوسی، جیں طرح دے کن ہوسن، جیں طرح دے پیر ہوسن، جیں طرح دا سر ہوسی، اونہی مناسبت نال جسمانی لباس تخلیق تھیندا رہندے۔ ہݨ اساں ایویں آکھسوں کہ گوشت دا جسم روح دا اِختراع کردہ ہک رنگ ہے یعنی روح جیہڑی مکمل خدوخال تے نقش و نگار دے نال قائم ہے اوندے اتے ہک رنگ آ ڳیا یعنی رنگ روح دا لباس ہے۔ ایہے رنگ روح دے اتے مختلف پرت ہن۔ اتھاں ہک ڳالھ ݙسا ݙیوݨا ضروری ہے کہ جیں طرح جسمِ انسانی پرت در پرت موجود ہے اوں طرح روح وی بے شمار پرتاں دا مجموعہ ہے۔ روح دا ہر پرت مجسم نقش و نگار دے نال متحرّک ہے۔ ہک لمحے دا کھربواں حصّہ وی اینجھا نی جیندے اچ حرکت ساکت تھی ویندی ہے۔ اگر لمحے دے کھربویں حصے اچ وی روح ساکت تھی ونڄے تاں سارا نظام درہم برہم تھی ویسی۔ کائنات اچ جتنے اشیاء موجود ہن او زمین دے اتے ہووون، زمین دے اندر ہوون، آسمانی مخلوق ہووے، ست آسمان ہوون، عرش و کرسی ہووے، ہر شئے اچ روح موجود ہے تے جیہڑی چیز ساکوں ظاہر اکھیاں نال یا صفاتی اکھیاں نال نظردی ہے او سب روح دا لباس ہے۔ جیہڑلے اساں کبوتر کوں ݙیکھدے ہیں تاں کبوتر دی پوزیشن وی اوہا ہے جیہڑی آدمی دی ہے۔ جیں طرح روح آدمی دے خدوخال دے مطابق لباس بݨا کے اپݨا مظاہرہ کریندی ہے، جیں طرح روح نکلݨ دے بعد آدمی دی کوئی حیثیت برقرار نی رہندی، اونہی طرح کبوتر دے اندروں روح نکلݨ دے بعد کبوتر دی کوئی حیثیت باقی نی رہندی۔ جسم انسانی توں روح اگر اپݨا رشتہ منقطع کر گھنے تاں اے جسم منتشر تھی ویندے تے منتشر تھی کے مٹی دے ذرّات اچ تبدیل تھی ویندے۔ جیں جسم کوں اساں کبوتر، ناہر یا باندر دے ناں نال ڄاݨدے ہیں او انسانی جسم توں مختلف نی ہوندا۔ انسان دی طرح ہر جسم منتشر تھی کے مٹی دے ذرّات اچ تبدیل تھی ویندے۔ ===قانون=== روح ہک اینجھا مادہ ہے جیندے اندر پورے پورے خدوخال موجود ہن۔ خدوخال دی اے موجودگی دراصل روح دی صلاحیت دی نشان دہی ہے۔ روح ہک مشین ہے یا ہک اینجھا کمپیوٹر ہے جیندے بے شمار ڈائیاں ہن۔ مختلف ڈائیاں اچ جیہڑلے مسالہ پوندے تاں ڈائی دے مطابق نویں نویں لباس اچ نئی نویں صورتاں مظہر بݨ کے ساݙے سامݨے آ ویندن۔ کبوتر دی شکل و صورت دی ڈائی اچ پلاسٹک دا مسالہ سٹیا ونڄے تاں کبوتر بݨسی۔ پھل دی ڈائی اچ مسالہ سٹیجے تاں پھُل بݨسی، علیٰ ہذالقیاس ڈائیاں مختلف ہن مسالہ ہک ہے۔ لیکن اوں مسالے دی بنیاد تے ہر شکل مختلف بݨدی پئی ہے۔ ڈائی دے اتے اگر غور کریجے تاں اے ڳالھ بالکل سامݨے دی ہے کہ کبوتر دی ڈائی اچ تے ٻلی دی ڈائی اچ ہک نمایاں فرق ہے۔ اوں نمایاں فرق کوں قرآن ‘‘مقداراں’’ دا ناں ݙیندے ، (سورۃ الأعلیٰ – آیت نمبر 3) یعنی ہر ڈائی مختلف تے معیّن مقداراں نال بݨی ہوئی ہے تے اے معیّن مقداراں باوجود ہک ہووݨ دے الڳ الڳ ہن۔ ایندے کیتے شکل و صورت اچ اختلاف واقع تھیندا رہندے۔ ڈائی جیہڑی چیز یا مسالے نال بݨی ہے او وی ہک ہے تے ڈائی دے اندر جیہڑا مسالہ سٹیا ڳیا ہے او وی ہک ہے لیکن ڈائی بذات خود مختلف ہے۔ اے اختلاف ہی مختلف شکل و صورت دا سبب بݨدے۔ ہک طرح دے مقداراں نال ہک نوع تخلیق تھی ویندی ہے۔ اوں نوع دے اندر معیّن مقداروں اچ جیہڑلے ردّ و بدل تھیندے تاں افراد وجود اچ آندن۔ نوع دے معیّن مقداراں جیہڑلے آدم دے رنگ اچ جلوہ افروز تھیندن تاں آدم دی صورت سامݨے آ ویندی ہے۔ آدم جنہاں مقداراں دا ناں ہے جیہڑلے انہاں مقداراں اچ ہیجان پیدا تھیا تے ہیجان دی وجہ کولوں مقداراں اچ ترٹ بھڄ واقع تھئی تاں مقداراں دا توازن بدل ڳیا۔ مقداراں دا توازن بدلݨا اے معنی رکھدے کہ نویں مقداراں وجود اچ آ ڳئے، جیویں ہی مقداراں اچ ہیجان پیدا تھیا تے اوں ہیجان نال مقداراں اچ ردّ و بدل تھیا، نتیجے اچ حوّا دا وجود ابّا آدم دے سامݨے آ ڳیا۔ ہݨ مقداراں دے ݙو رخ متعیّن تھی ڳئے۔ باوجود ایندے کہ مقداراں اچ ردّ و بدل واقع تھیا جیہڑلے اوں ردّ و بدل دے نتیجے اچ کوئی صورت وجود اچ آئی تاں اوں صورت دے اندر وی مقداراں معیّن تھی ڳئے۔ مقداراں معیّن ہووݨ دا مطلب اے ہے کہ ڈائی دے اندر مخصوص طاقت مخصوص وزن مخصوص رنگ دے مقداراں جمع تھی ونڄ تاں ہک خوبصورت تصویر بݨدی ہے جیندا ناں آدم ہے تے اگر اوں ڈائی اچ اینجھے مقداراں جمع تھی ونڄن جیندا رنگ قدرے مختلف ہووے، وزن ݙو گنا ول وزن گھٹ یا قدرے زیادہ ہووے اوں صورت دا ناں عورت ہے۔ ڈائی دے اندر جیہڑا مسالہ سٹیا ویندے او وی پک ہے لیکن مقداراں اچ ردّ و بدل تھیندا رہندے تے مقداراں دے ردّ و بدل نال نویں نویں شکلاں وجود اچ آندے رہندن۔ اللہ کریم نے ارشاد فرمایا ہے کہ پاک تے بلند مرتّبہ ہے او ذات جیں نے تخلیق کیتا معیّن مقداراں نال تے ول انہاں مقداراں توں مرکب مخلوق کوں زینت بخشی تے اوں مخلوق کوں ہک رنگ ݙتا۔ زمین تے رنگ رنگ دی مخلوق دے اندر ہک معیّن چیز پاتی جیہڑی مَیٹر (Matter) ہے تے جیہڑی چیز الڳ الڳ کریندی ہے او مقداراں ہن تے انہاں مقداراں کوں اساں رنگ نال تشبیہ ݙیندے ہیں۔ رنگاں اچ ردّ و بدل، شکل و صورت دا باعث بݨدے۔ جیں طرح معیّن مقداراں نال صورت بݨدی ہے تے مختلف شکلاں ساݙے سامݨے آندن۔ اونہی طرح معیّن مقداراں نال ساݙے اندر حواس بݨدن، جے تک حواس معیّن مقداراں تے قائم ہن۔ صحت مند ہن تے حواس دے اندر مقداراں گھٹ یا ودھ ہوون تاں حواس غیر صحت مند تھی ویندن۔ ==ٻارہاں کھرب کل پرزے== مختصر طور تے زندگی دا تذکرہ کریجے تاں اے آکھݨا مناسب ہے کہ زندگی جذبات نال عبارت ہے تے زندگی دے بے شمار جذبات حواس دے دوش تے سفر کریندے پئے ہن۔ انہاں جذبات کوں کنٹرول کرݨا حواس دے ذریعے ہی ممکن ہے۔ ===مثال=== ہک آدمی کوں تریھ لڳی۔ تریھ ہک تقاضا ہے ، تریھ دے تقاضے کوں پورا کرݨ کیتے حواس ساݙی رہنمائی کریندن۔ حواس ساکوں ݙسیندن کہ اے پاݨی گرم ہے۔ اے پاݨی سرد ہے ، اے پاݨی کوڑا ہے یا اے پاݨی مٹھا ہے۔ تریھ دا تقاضہ پاݨی پیوݨ نال پورا تھیندے۔ پاݨی دی پہچاݨ بوی حواس دے ذریعے ممکن ہے۔ ہک تقاضہ تریھ ہے ، ہک تقاضہ بکھ ہے۔ کہیں کوں چاہںا ہک الڳ تقاضہ ہے تے آدمی دے اندر اے تقاضہ پیدا تھیوݨا کہ کوئی میکوں وی چاہے ، الڳ تقاضہ ہے۔ انہاں تقاضیاں کوں ہک جگہ جمع کر گھدا ونڄے تاں ایندا ناں زندگی ہے تے جیہڑلے انہاں کوں الڳ الڳ کر کے ݙٹھا تے سمجھا ونڄے تاں اے ڳالھ معلوم تھیندی ہے کہ ہر تقاضہ ایں واسطے الڳ الڳ ہے کہ تقاضیاں دے اندر مقداراں الڳ الڳ کم کریندے پئے ہن۔ تریھ دے تقاضے اچ جیہڑے مقداراں کم کریندے پن او بکھ دے تقاضے اچ موجود نی ایں واسطے صرف پاݨی پی کے بکھ دا تقاضہ رفع نی تھیندا۔ بکھ دے اندر جیہڑے مقداراں کم کریندے پن ، اوں دی اپݨی الڳ ہک حیثیت ہے۔ ایہا وجہ ہے کہ صرف کجھ کھا کے تریھ دا تقاضہ پورا نی تھیندا۔ حواس الڳ الڳ تقاضیاں کوں ڄاݨدن، سمجھدن، انسانی زندگی اچ ہک تقاضہ محبت ہے۔ محبت ہک اینجھا مجموعی تقاضہ ہے جیندے بغیر زندگی ادھوری تے نامکمل رہندی ہے۔ حواس محبت دے ایں تقاضے کوں الڳ الڳ حیثیت ݙیندن مثلاً اے کہ حواس ساکوں ݙسیندن کہ اے خاتون میݙی ذال ہے تے اے چھوکری دھی ہے تے اے خاتون ساݙی ما ہے۔ جیہڑلے اساں محبت دا ناں گھندے ہیں تاں محبت دا مجموعی مفہوم ساݙے ذہن اچ کہیں دا چاہݨا آندے لیکن جیہڑلے حواس دے ذریعے محبت کوں سمجھدے ہیں تاں محبت دا مفہوم بدل ویندے۔ ہک عورت ہر حال اچ عورت ہے لیکن حواس اوں عورت کوں الڳ الڳ تقسیم کر ݙیندن۔ حواس ساکوں ݙسیندن کہ اے عورت ساݙی بھیݨ ہے، اے عورت ساݙی دھی ہے، اے عورت ساݙی ما ہے تے اے عورت ساݙی ذال ہے۔ بحیثیت عورت و مرد سب اخ قدراں مشترک ہن لیکن حواس ساکوں ݙسیندن کہ مشترک قدراں اچ وی ہک ضابطہ تے قانون ہے۔ ݙسݨا اے مقصود ہے کہ انسانی زندگی جیہڑی بنیاد تے قائم ہے اوندے ݙو پیر یا ݙو ستون ہن۔ ہک پیر یا ستون جذبہ ہے تے ہک پیر یا ستون حواس ہن۔ جے تک آدمی جذبات دے دائرۂِ کار اچ رہندے۔ اوں وقت تک اوندی حیثیت ݙوجھے حیوانات توں الڳ نی تے جݙݨ انہاں جذبات کوں او انسانی حواس دے ذریعے سمجھدے تے جذبات دی تکمیل اچ حواس دا سہارا گھندے تاں او حیوانات توں الڳ تھی ویندے۔ جذبات تے حواس دا اشتراک انساناں دی طرح حیواناں اچ وی موجود ہے لیکن فرق اے ہے کہ ہک ٻکری یا ایک ڳاں انساناں دی طرح حواس اچ معنی نی پہوا سڳدی۔ اوندا علم زندگی کوں قائم رکھݨ دے ضروریات پوری کرݨ تک محدود ہے۔ او صرف اتنا ڄاݨدی ہے کہ پاݨی پیوݨ نال تریھ وسمدی ہے، پتے کھاوݨ نال بکھ رفع تھیندی ہے، ایں ڳال نال اونکوں کوئی غرض نی کہ پاݨی کیندا ہے۔ اوندے اندر زندگی قائم رکھݨ کیتے ہک تقاضہ تھیندے تے او تقاضہ پورا کر گھندی ہے۔ ایندے برعکس انسان دے اندر زندگی کوں قائم رکھݨ کیتے جیہڑلے تقاضہ ابھردے تاں او حواس دے ذریعے اے ڳال سمجھدے کہ اے تقاضا کیہڑی طرح پورا کیتا ویندے۔ چونکہ انسان کوں اللہ کریم نے حواس دا مخصوص علم عطا کیتے ایں واسطے انسان ݙوجھی مخلوق دے مقابلے اچ ممتاز تھی ڳئے تے اے ممتاز تھیوݨا ہی مکلف ہووݨا ہے۔ اے ڳال واضح طور تے سامݨے آ ڳئی ہے کہ زندگی قائم رکھݨ کیتے اللہ کریم دی تمام مخلوق اچ تقاضے یکساں ہن۔ آدمی کوں وی بکھ لڳدی ہے، ٻکری تے ٻلی کوں وی بکھ لڳدی ہے۔ تریھ آدمی کوں وی لڳدی ہے تے تریھ ٻئے حیوانات کوں وی لڳدی ہے۔ ݙوہیں بکھ تے تریھ دے تقاضے کوں پورا کریندن۔ لیکن انسان تقاضیاں تے حواس دی حیثیت توں واقف ہے۔ اے وقوف ہی انسان کوں شرف دے درجے تے فائز کریندے۔ حواس دے قانون توں واقف تھیوݨا روحانی سفر دی ابتدا ہے۔ انسان دے اندر ٻارہاں کھرب کَل پرزیاں نال مشین کم کریندی پئی ہے۔ کجھ کَل پرزے اینجھے ہن جیہڑے حواس بݨیندن، کجھ کَل پرزے اینجھے ہن جیہڑے جذبات دی تخلیق کریندن۔ انسان کوں اللہ کریم نے اے علم عطا کیتے کہ اگر او چاہے تاں ڄاݨ گھندے کہ اوندے اندر نصب شدہ مشین اچ اے کَل پرزے کیہڑی طرح فٹ ہن تے انہاں دے ذریعے جذبات تے حواس کیہڑی طرح بݨدن۔ جذبات تے حواس دے اعتبار نال انسان تے تمام حیوانات ہک صف اچ کھڑے ہن لیکن ٻکری دے اندر اے صلاحیت نی کہ او حواس بݨاوݨ دی مشین یا حواس بݨاوݨ دے کَل پرزیاں کوں سمجھ سڳے۔ اگر کوئی انسان ٻکری دی طرح اپݨے اندر نصب شدہ ایں کائناتی نظام کوں نی سمجھدا تاں اوندی حیثیت ٻلی تے کتے توں ودھ نی۔ ایں واسطے کہ بکھ کتے کوں وی لڳدی ہے، پیٹ کتا وی بھریندے۔ بکھ آدمی کوں وی لڳدی ہے۔ ڈڈھ آدمی وی بھریندے، تریھ چوہے کوں وی لڳدی ہے، تریھ آدمی کوں وی لڳدی ہے، پاݨی آدمی وی پیندے۔ جبلّی طور تے ہک آدمی وی اپݨی اولاد دی پرورش کریندے، اپݨی اولاد نال محبت کریندے، اپݨی اولاد دی تربیت کریندے بالکل اونہی طرح ٻلی وی اپݨی اولاد نال محبت کریندی ہے، اولاد دی پرورش کریندی ہے۔ اپݨی اولاد کوں کھیر پلیندی ہے تے زندگی گزارݨ کیتے تمام ضروری ڳالھیں نال آگاہ کر کے ٻچیاں دی تربیت کریندی ہے۔ روحانی نقطہ نظر نال اگر کوئی آدمی سب کجھ اوہے کم کریندے جیہڑے ہک ٻلی کریندی ہے تاں اوندی حیثیت ٻلی دے برابر ہے تے اونکوں ٻلی توں افضل قرار نی ݙیویج سڳدا۔ کوئی انسان ٻی کتے چوہے توں ایں واسطے افضل ہے کہ اللہ کریم نے اونکوں اپݨے اندر نصب شدہ مشین یا کمپیوٹر دا علم سکھا ݙتے۔ ==اللہ تے آدم== جذبات دے اندر رہندے ہوئے تقاضے پورے کرݨا جبلّت ہے تے جذبات تے حواس کوں الڳ الڳ سمجھݨا تے جذبات تے حواس دے مفہوم توں باخبر تھیوݨا خود آگاہی ہے۔ خود آگاہی فطرت ہے۔ جبلّت بدلدی رہندی ہے۔ فطرت اچ تغیّر تے تبدل واقع نی تھیندا۔ اللہ کریم نے جیہڑی چیز کوں جیہڑی فطرت تے پیدا کر ݙتے اوندے اچ تبدیلی واقع نی تھیندی۔ انسان کوں ٻئے حیوانات تے ٻئی مخلوقات توں ممتاز کر کے اللہ نے علم دی صفات دا علم عطا فرمایا۔ یعنی اللہ نے اپݨی یکجائی صفات آدم کوں سکھا ݙتے۔ یکجائی صفات توں مراد اے ہے کہ اللہ کریم نے جیں حد تک تے جیں قدر مناسب سمجھا آدم کوں اپݨی تخلیقی صفات دا علم عطا کر ݙتا۔ اللہ دے اَسماء اللہ دی صفات ہن، چونکہ اللہ خالقِ کائنات ہے ایں واسطے اللہ دی ہر صفَت اللہ کریم نال ہم رشتہ ہے۔ ایندا مطلب اے تھیا کہ اللہ نے اپݨے انہاں صفات دے او علوم آدم کوں سکھا ݙتے جنہاں صفات دے اتے کائنات دی تخلیق وجود اچ آئی، ایں واسطے تھیا کہ خالق چاہندے کہ میکوں پہچاݨا ونڄے۔ پہچاݨݨ کیتے ضروری ہے کہ آدم خالق دی صفات دا علم رکھدا ہووے۔ صفات دا اے علم اللہ نے ݙوجھی مخلوقات، فرشتیاں کوں وی عطا کیتا لیکن تخلیقی صفات دے جیہڑے علوم اللہ نے آدم کوں عطا کیتے او فرشتیاں کوں نی ݙسے۔ مفہوم اے نکلا کہ آدم دی فضیلت ایں بنیاد تے ہے کہ او اللہ دے تخلیقی صفات توں واقف ہے چونکہ اللہ نے اینکوں اپݨی صفات دا علم عطا کر ݙتے ایں واسطے اے انہاں صفات کوں ڄاݨݨ دے بعد اللہ تک رسائی حاصل کر گھندے۔ ایندا مطلب اے نی کہ اللہ دء ٻئی مخلوق اللہ کوں نی ڄاݨدی۔ اللہ دی ݙدجھی مخلوق وی ایں ڳال توں واقف ہے کہ ساݙا پیدا کرݨ والا اللہ ہے تے اوہو ساکوں زندہ رکھے ہوئے ہے تے اوں نے ہی ساݙے کیتے وسائل فراہم کیتے ہن۔ ڄاݨݨ دے ݙو طرزاں ہن۔ ہک طرز اے ہے کہ ہک آدمی ٻئے آدمی کوں ڄاݨدے کہ فلاݨاں آدمی دنیا اچ موجود ہے۔ کہیں حد تک اوندی صفات توں واقف ہے۔ ݙوجھا آدمی اوں آدمی توں متعارف وی ہے تے اونکوں اوندی قربت وی حاصل ہے۔ قربت دی وجہ توں او اونکوں ݙیکھدا وی ہے۔ اوندی ڳال وی سݨدے تے اوندے سامݨے اپݨے معروضات وی پیش کریندے۔ تمام مخلوق پہلی طرز توں واقف ہے، مگر مخلوق آدم چونکہ اللہ دی صفات دا علم رکھدی ہے ایں واسطے او اللہ نال قربت حاصل کر کے اللہ دا عرفان حاصل کر گھندی ہے۔ عرفان توں مراد محض لفظی عرفان نی۔ عرفان توں مراد اے ہے کہ اونکوں ایں ڳال دا یقین حاصل تھی ویندے کہ میں مخلوق ہاں تے میکوں پیدا کرݨ والا اللہ میݙا خالق ہے تے ایں یقین دے بعد او اللہ کوں ݙیکھدے۔ اللہ دی آواز سݨدے۔ اللہ کوں محسوس کریندے۔ اللہ نال گفتگو کریندے۔ اللہ جݙݨ اونکوں کجھ آکھدے تاں اوندی گفتگو سݨ کے سرشاری دی کیفیّت اچ اوندی تکمیل کریندے۔ او اے ڳال ڄاݨ گھندے کہ میݙا وجود اللہ دے رحم و کرم تے اللہ دء محبت تے قائم ہے۔ اوندے ذہن اچ اے ڳال پوری طرح قائم تھی ویندی ہے کہ میݙی زندگی اچ ہر حرکت تے میݙی زندگی دا ہر عمل ایں بنیاد تے قائم ہے کہ میکوں اللہ نے سنبھالا ہویا ہے۔ او اے وی ڄاݨ گھندے کہ میکوں اللہ نے کیہڑی مشیت دے تحت پیدا کیتے؟ میݙی پیدائش دی غرض و غایت کیا ہے؟ پیدا تھیوݨ توں پہلے میں کیہڑے عالَم اچ موجود ہم تے مرݨ دے بعد میں کیہڑے عالَم اچ منتقل تھی ویساں۔ او ایں ڳال توں باخبر تھی ویندے کہ فرشتے اوندے مسجود ہن یعنی اوندے سامݨے او سارا نقشہ آ ویندے جیندا تذکرہ قرآن نے "انی جاعل فی الارض خلیفہ" (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 30) اچ کیا ہے۔ اے ڳال ٻہوں زیادہ غور طلب ہے کہ آدم دی اولاد آدم ہے تے آدم کی اولاد بحیثیت آدم دے ایں ڳال دا مشاہدہ کر سڳدی ہے جنہاں مشاہدات توں آدم گزرا ہے۔ اگر آدم زاد ایں ڳال دا مشاہدہ نہ کرے جیہڑی حالت دا مشاہدہ آدم نے کیتے یعنی خود کوں فرشتیاں دا مسجود ݙیکھݨا۔ اللہ تے فرشتیاں دے درمیان مکالمہ تھیوݨا۔ اللہ کریم دا اے ارشاد فرماوݨا کہ اساں آدم کوں اپݨے تمام صفات دا علم سکھا ݙتے تے فرشتیاں دا اے آکھݨا کہ اساں صرف اوں حد تک واقف ہیں جیہڑی حد تک تساں ساکوں عطا فرما ݙتے۔ اے تمام فلم اگر آدم زاد بندے دے سامݨے نہ آوے تاں او ہرگز آدم دی اولاد سݙیجݨ دا مستحق نی۔ اوندی حیثیت اوں آدم دی ہرگز نی جیں آدم دے بارے اچ اللہ تعالیٰ نے ارشاد فرمایا ہے کہ اے میݙا نائب تے خلیفہ ہے، اے اوندے اختیارات استعمال کرݨ پر قدرت نی رکھدا تاں او ہرگز نائب نی۔ ایں تمام گفتگو دا اجمال اے تھیا کہ آدم زاد اگر ازل اچ ایں واقعے توں واقف نی تے انہاں واقعات کوں ایں زندگی اچ نی ݙیکھدا جنہاں دی بنیاد تے آدم کوں نائب تے خلیفہ بݨایا ڳیا ہے تاں او آدم دی صف اچ شمار نی تھیندا تے اگر چھک تاݨ کے محض شکل و صورت دی بنیاد تے اونکوں آدم زاد آکھ وی ݙیویجے تاں اونکوں ناخلف اولاد توں زیادہ کوئی حیثیت نی ݙیویج سڳدی۔ ایں واسطے کہ او اپݨے پیؤ دے ورثے توں محروم ہے۔ پیؤ دے ورثے توں محروم اولاد ناخلف ہوندی ہے، بدنصیب ہوندی ہے، مفلوک الحال ہوندی ہے۔ ݙوجھی صورت اے ہے کہ اگر کوئی بندہ اللہ دے اَسماء دا علم نی ڄاݨدا تاں او اللہ دا نائب نی۔ آدم زاد کوں ٻئی مخلوقات تے جیہڑا شرف حاصل ہے اوندی وجہ صرف اے ہے کہ آدم زاد اللہ دے اَسماء دا علم ڄاݨدے تے اوں علم دی بنیاد تے او اللہ دا نائب ہے۔ چونکہ آدم اللہ دا نائب ہے ایں واسطے او اللہ دے اختیارات استعمال کر سڳدے۔ اللہ دے اختیارات بحیثیت خالقِ کائنات دے او اختیارات ہن جنہاں کوں تخلیقی اختیارات آکھا ویندے۔ اللہ نے اپݨے کیتے ارشاد فرمایا ہے کہ میں احسن الخالقین ہاں یعنی میں تخلیق کرݨ والا ہاں، میں بہترین خالق ہاں۔ آیت مبارکہ توں اے ڳال پوری طرح ثابت تھی ویندی ہے کہ اللہ تخلیق کرݨ والیاں اچ بہترین خالق ہے یعنی اللہ نے بندیاں کوں وی تخلیقی صلاحیتاں منتقل کیتن۔ اے تمام صلاحیتاں او اَسماء ہن جنہاں دے بارے اچ خالقِ کائنات نے ارشاد فرمایا: وَعَلَّمَ آدَمَ الْاَسماء كُلَّهَا (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 31) تے اساں آدم کوں تمام اَسماء دا علم سکھا ݙتا۔ علم الاَسماء توں مراد کائنات اچ او تخلیقی فارمولے ہن جنہاں تخلیقی فارمولیاں نال اے کائنات وجود اچ آئی ہے۔ ==قالو بلٰی== مذہبی دانشور آہدن کہ آدمی اللہ دی آواز نی سݨ سڳدا۔ ہک وݙا گروہ اینجھا وی ہے جیہڑا ایں ڳال تے یقین رکھدے کہ اللہ کوں ݙیکھݨا وی ممکن نی۔ ایں دنیائے ناپیدا کنار اچ اینجھے لوگ وی موجود ہن جیہڑے روحانی قدراں کوں مفروضہ (Fiction) تے قوتِ متخیّلہ قرار ݙیندن۔ ایندے نتیجے اچ دنیا اچ وݙی آبادی اللہ نال ہم کلام نی تھی سڳی۔ فقراء دا اے آکھݨا ہے کہ بندہ اللہ دا عرفان حاصل کر کے اللہ نال ہمکلام تھی سڳدے یا کوئی بندہ اگر اللہ کوں ݙیکھݨا چاہے تاں ݙیکھ سڳدے۔ اللہ نال بندے دی قربت تے دوری اے ݙوہیں ڳالہیں قرآن پاک اچ بیان کیتے ڳئے ہن۔ اللہ نے تخلیق کائنات دے بعد جݙݨ کائنات کوں مخاطب کر کے فرمایا "(أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ) میں تہاݙا رب ہاں۔" مخلوق نے جواباً عرض کیتا۔ جیا اساں ایں ڳال دا اقرار کریندے ہیں تے عہد کریندے ہیں کہ تساں ساݙے رب او۔ کوتاہ عقل والا بندہ وی ایں ڳال کوں آسانی دے نال سمجھ سڳدے کہ اللہ نے جݙݨ مخاطب کیتا تاں مخلوق دے کن اچ آواز پئی جیویں ہی کن اچ آواز پئی مخلوق دی نظر اٹھی تے مخلوق نے اللہ کوں ݙٹھا۔ ݙیکھݨ دے بعد مخلوق فوراً پکار اٹھی کہ جیا اساں ایں گال دا اقرار کریندے ہیں کہ تساں ساݙے رب او۔ قرآن مجید نے ݙو ڳالہیں دی وضاحت کیتی ہے۔ اللہ دی آواز سݨݨا تے آواز سݨ کے اللہ کوں ݙیکھݨا تے ݙیکھݨ دے بعد اقرار کرݨا۔ ݙوجھی ڳال اے ہے کہ مخلوق نے اللہ دی دی ہوئی سماعت کوں استعمال کیتا تے جݙݨ مخلوق دے اندر اللہ دی ݙتی ہوئی بصارت متحرّک تھئی تاں مخلوق کوں بصارت مل ڳئی۔ او ݙیکھݨ دے وصف توں واقف تھی ڳئی۔ مخلوق دے کن اچ پہلی آواز اللہ دی پئی تے مخلوق دی نظر نے سب توں پہلے اللہ کوں ݙٹھا۔ سماعت دی بنیاد اے بݨی کہ سماعت نے پہلی جیہڑی آواز سݨی او اللہ دی آواز ہئی۔ ݙیکھݨ دی بنیاد اے بݨی کہ نظر نے جیہڑی چیز کوں پہلی واری ݙٹھا او اللہ دی ہستی ہے۔ کائنات اچ جتنی وی مخلوق ہے اجتماعی طور تے سب نے اللہ دی آواز سݨ کے اللہ کوں ݙٹھا تے اللہ دی ربوبیت دا اقرار کیتا۔ اجتماعی شعور حاصل تھیوݨ دے بعد ٻئی چیز جیہڑی مخلوق کوں حاصل تھئی او اے ہے کہ مخلوق کوں اپݨا ادراک حاصل تھی ڳیا یعنی مخلوق نے ایں ڳال کوں سمجھ گھدا کہ اللہ نے میکوں تخلیق کیتے۔ میکوں تخلیق کرݨ دا مطلب اے تھیا کہ مخلوق کوں اپݨا ادراک حاصل تھی ڳیا۔ اینکوں اساں ایں طرح آکھسوں کہ اللہ نے اپݨی مشیت، منشاء تے مرضی نال ہک کائنات بݨائی۔ اوں کائنات دے بندیاں کوں سݨݨ، ٻولݨ، چکھݨ، محسوس کرݨ تے ݙیکھݨ دی صلاحیت منتقل کیتی تے اے سارے صلاحیتاں خود اللہ دے اپݨے صلاحیتاں ہن۔ ایں واسطے کہ جݙݨ اللہ نے ‘‘الست بربکم’’ فرمایا تاں سماعت کیتے پہلی آواز اللہ تعالیٰ دی آواز قرار پائی۔ مخلوق نے جݙݨ نظر چا کے ݙھا تاں نظر دا ٹارگٹ او ہستی بݨی جیہڑا خالق ہے۔ مخلوق نے اے محسوس کیتا کہ میݙا بݨاوݨ والا اللہ میݙے سامݨے موجود ہے، جیویں ہی مخلوق دے ذہن اچ اے ڳال آئی کہ میݙا بݨاوݨ والا کوئی ہے تاں نال ہی اے ڳال وی ذہن نشین تھی ڳئی کہ میں مخلوق ہاں۔ اے تذکرہ اوں عالَم دا ہے جینکوں پیراسائیکالوجی اچ ‘‘عالمِ ارواح’’ آکھا ویندے۔ ادراک، سماعت تے بصارت دی حیثیت اجتماعی ہے یعنی تمام مخلوق یکجا طور تے موجود ہے۔ مخلوق اچ کبوتر، چیڑی، ݙاند، ڳاں، منجھ، جنّات، فرشتے، آدم وغیرہ ہن۔ ایں تخاطب تے اقرار دے بعد ہر ہک کوں اپݨا اپݨا ادراک حاصل تھیا تاں مخلوق نے خود کوں پہچاݨا۔ پہچاݨݨ توں مراد اے ہے کہ الڳ الڳ نوعاں بݨ ڳئے۔ ہݨ نوعی پروگرام مرتّب تھی کے لوح محفوظ تے آیا۔ لوح محفوظ توں اے پروگرام تقسیم تھی کے ہر نوع دا انفرادی پروگرام بݨ ڳیا۔ جتھاں نوعاں انفرادی حیثیت اچ متعارف تھئے اوندا ناں پیراسائیکالوجی اچ "حضیرہ" ہے۔ حضیرہ ہک جنریٹر(Generator) ہے جیندے اتے فلم دا ہک اینجھا فیتہ چلدے جیندے اچ نوعی پروگرام تے انفرادی پروگرام کٹھے ڈسپلے تھیندن۔ ایں فلم دا مظاہرہ زمین دے اتے تھیندے۔ اللہ دی بݨائی ہوئی فلم جیہڑی اسکرین تے ڈسپلے تھیندی پئی ہے اوندا ناں زمین ہے۔ مخلوق دی بݨائی ہوئی فلم ہک محدود جگہ کپڑے یا اسکرین تے ڈسپلے تھیندی ہے۔ اللہ دی بݨائی ہوئی فلم زمین تے ڈسپلے تھیندی ہے یعنی اللہ نے زمین کوں فلم ڈسپلے کرݨ کیتے اسکرین بݨا ݙتے۔ تخلیق دی بنیادی حیثیت تے اگر غور کریجے تاں اے ڳال منکشف تھیندی ہے کہ آدم زاد اللہ دی سماعت نال سݨدے، اللہ دی بصارت نال ݙیکھدے تے اللہ دی فہم نال سوچیندے ول اے کیویں آکھا ویندے کہ بندہ اللہ کوں ݙیکھ نی سڳدا یا کوئی بندہ اللہ نال ہم کلام نی تھی سڳدا؟ اللہ کوں ݙیکھݨ دی طرف متوجہ نہ تھیوݨا تے اللہ دی آواز سݨݨ کیتے جدوجہد تے کوشش نہ کرݨا بدبختی تے بدنصیبی دے علاوہ کجھ نی۔ جیہڑے بندے اللہ دی قربت کیتے اللہ دی آواز سݨݨ کیتے اللہ کوں ݙیکھݨ کیتے جدوجہد تے کوشش کریندن انہاں دی کوشش ایں واسطے کامیاب تھیندی ہے کہ او جیہڑی نظر نال ݙیکھدا پئے فی الواقع او نظر اللہ دی نظر ہے، جیہڑی سماعت نال او سݨدا پئے فی الواقع او اللہ دی سماعت ہے۔ فرق صرف اتنا ہے کہ اساں اوں بصارت کوں جیہڑی بصارت دا ٹارگٹ اللہ ہے ٻہوں زیادہ محدود طرزاں اچ استعمال کریندے ہیں۔ اساں ایں ڳال کوں اپݨے کیتے یقین بݨا گھدے کہ اساں دیوار دے پچھوں نی ݙیکھ سڳدے۔ جبکہ اللہ دے ارشاد دے مطابق اوں نظر نے اللہ کوں ݙٹھے تے بندے نے اللہ کوں ݙیکھ کے اوندی ربوبیت دا اقرار کیتے۔ ==اللہ کیا چاہندے؟== اللہ کریم نے کائنات کوں ایں واسطے تخلیق کیتے کہ اللہ چاہندے کہ کائنات اچ با اختیار تے مکلّف مخلوق اپݨا ارادہ تے اختیار استعمال کر کے اوں رستے تے قدم ودھاوے جیہڑا رستہ قدم بہ قدم چلا کے اللہ تک گھن ویندے۔ خالق اپݨی مخلوق توں اے چاہندے کہ مخلوق خالق کوں پہچاݨ کے، ݙیکھ کے، سمجھ کے اوندی ربوبیت دا اقرار کرے تے اوندے نال ہم کلامی دا شرف حاصل کرے۔ مخلوق دے ذہن اچ اے ڳال راسخ تھی ونڄے کہ ساݙا پیدا کرݨ والا ہی ساݙی حفاظت کریندے، ساݙا نگہبان ہے تے ساکوں زندہ رکھݨ کیتے او تمام وسائل فراہم کریندے جنہاں وسائل دے اتے زندگی دا دارومدار ہے۔ اتنے وݙے مربوط تے منظم انتظام دے نال نگہداشت تے نگہبانی دا منشاء صرف اے ہے کہ اللہ اے چاہندے کہ بندے دے ذہن تے اے ڳال منکشف تھی ونڄے کہ اللہ نے اپݨی مخلوق کوں محبت دے نال پیدا کیتا۔ جیں طرح اللہ نے محبت دے نال مخلوق کوں تخلیق کیتا اونہی طرح مخلوق وی محبت دے نال اللہ دی قربت حاصل کرے۔ اللہ دی محبت دا مظاہرہ ساکوں ما دی محبت اچ ملدے۔ ما تخلیق دا ہک ذریعہ ہے۔ ما دے پیٹ اچ ٻال دی نشوونما تھیندی رہندی ہے۔ اوں نشوونما اچ براہِ راست ما دا کوئی عمل دخل نی ہوندا لیکن ما چونکہ تخلیق دا ذریعہ بݨدی ہے ایں واسطے ما دے اندر اولاد دی جیہڑی محبت ہوندی ہے او کہیں ٻئی ہستی اچ نی ہوندی۔ کوئی باشعور ٻال اگر ما دے ہووݨ توں انکار کر ݙیوے تاں ما دے اتے جو گزرسی اوندا اندازہ ہک ماں ہی کر سڳدی ہے۔ تخلیق تے محبت دا ٻیا پرتَو پیؤ ہے۔ پیؤ اپݨی اولاد دی پرورش تے تربیت کریندے۔ اولاد کوں ایں قابل بݨیندے کہ او اپݨے پیراں تے کھڑی تھی ونڄے تے معاشرے اچ اونکوں مقام حاصل تھی ونڄے۔ اے سب کجھ ہووݨ دے بعد اولاد اگر پیؤ توں منحرف تھی ونڄے، پیؤ کوں پہچاݨݨ توں انکار کر ݙیوے، پیؤ دی قربت کوں اپݨے کیتے ہک غیر ضروری ڳال سمجھے، پیؤ دے اتے جو کجھ گزرسی اوندا تصوّر صرف او بندہ کر سڳدے جیندے اندر پیؤ دی شفقت دے جذبات بیدار ہوون۔ اصل خالق اللہ ہے۔ ما پیؤ اللہ دی تخلیق کوں منظر عام تے گھناوݨ دا ہک ذریعہ ہن۔ ما پیؤ اے ڳال وی ڄاݨدن کہ اولاد دا ہووݨا نہ ہووݨا، اولاد دا زندہ رہݨا، اولاد دا ذی شعور ہووݨا، اولاد دا کُند ذہن ہووݨا یا دانشور ہووݨا سب اللہ دے ہتھ اچ ہے۔ جیہڑے لوگ اللہ دے اتے یقین نی رکھدے تے اللہ دی ہستی دا انکار کریندن بہرکیف انہاں کوں وی اے تسلیم کرݨا پوندے کہ سنبھالݨ والی کوئی ہستی ہے۔ اے الڳ ڳال ہے کہ بعض نے اللہ دی بجائے اوں ہستی دا ناں نیچر رکھ گھدے۔ ما پیؤ ایں ڳال توں باخبر ہن کہ اولاد دی پیدائش کیتے او ہک ذریعہ ہن۔ قدرت اگر چاہے تاں او ذریعہ بݨ سڳدن تے قدرت اگر نہ چاہے تاں او اولاد دی نعمت توں محروم رہندن۔ ایندے باوجود اولاد توں بجا طور تے توقع رکھدن کہ اولاد ما پیؤ کوں پہچاݨے، اولاد انہاں دے مرتّبے تے انہاں دے درجے دے مطابق انہاں دا احترام کرے۔ دراصل اے وصف او وصف ہے جیہڑا خالق دا ذاتی وصف ہے یعنی اللہ اے چاہندے کہ جیہڑی محبت، تعلق خاطر تے پیار دے نال اللہ نے ایں کائنات کوں تخلیق کیتے، اے کائنات وی اونہی پیار تے محبت دے نال اللہ کوں پہچاݨے۔ جیں طرح ہک ٻال ما پیؤ دے حکم دی خلاف ورزی کر کے تے انہاں اقدار کوں پامال کر کے جیہڑے معاشرے اخ قائم ہن، ناخلف تے ناسعادت تھی ویندے۔ اونہی طرح اگر کوئی بندہ اللہ تعالیٰ کوں پہچاݨݨ توں انکار کر ݙیوے تاں او وی ناخلف، باغی تے ظالم ہے تے جݙݨ کوئی بندہ خود اپݨے کیتے بدبختی کوں قبول کر گھندے تے اپݨے اتے جہالت تے ظلم کوں مسلط کر گھندے تاں "بدبختی" اوندی زندگی بݨ ویندی ہے۔ زندگی وچوں سکون ختم تھی ویندے تے اطمینان قلب توں محروم تھی ویندے۔ خوف اوندی زندگی دا اوڑھنا بچھونا بݨ ویندے تے جݙݨ کوئی بندہ ایں درد ناک عذاب تے مصیبت کوں اپݨے ڳل لا گھندے تاں اللہ دا قانون اونکوں اتنی پروٹیکشن تاں ݙیندے کہ او زندہ رہے، کھاندا پیتا رہے لیکن سکون آشنا زندگی اوندے کولوں دُور تھی ویندی ہے۔ اینجھے لوگ اللہ توں دُوری دی بنا تے اللہ دی خصوصی محبت تے دوستی توں محروم تھی ویندن۔ اللہ دی خصوصی محبت تے اوں محبت دے رستے تے چل کے اللہ دا دوست بݨݨ کیتے جیہڑے طریقے، قاعدے تے ضابطے بݨائے ڳئے ہن انہاں دا انکشاف روحانی علوم کریندن۔ روحانی علوم دا منشاء اے ہے کہ آدمی انہاں ضابطیاں تے قاعدیاں توں واقف تھی ونڄے جنہاں ضابطیاں تے قاعدیاں دے تحت ازل ا مخلوق نے اللہ دی آواز سݨ کے ایں ڳال دا اقرار کیتا ہئی۔ "جیا" اساں ایں ڳال دا اقرار کریندے ہیں کہ تساں ساݙے رب ہو۔ اے سارا کھیݙ جیہڑا ساݙے سامݨے تھیندا پئے، کتھائیں آدمی پیدا تھیندا پئے، کتھائیں آدمی ٻلپݨ دے دور توں گزردا پئے، کتھائیں آدمی جوان تھیندا ہئے، کتھائیں آدمی جوانی دے دور کوں ختم کر کے ٻڈھیپے اچ داخل تھیندا پئے تے ٻڈھیپے دے بعد کہیں ٻئے عالَم اچ چلا ویندے۔ اے سلسلہ اتنا مسلسل تے متواتر ہے کہ اینکوں کتھائیں ٹھہراؤ نی۔ ایویں لڳدے کہ ہک چین گھمدی پئی ہے تے اوں چین دے کڑیاں کݙہیں ٻلپݨ دا روپ دھار گھندن، کݙہیں جوانی دے خدوخال اختیار کر گھندن، کݙہیں ٻڈھیپے اچ منتقل تھی ویندن تے کݙہیں اکھیاں توں اوڈھر تھی ویندن۔ چین ہک ہے کڑیاں وی ہک ہن لیکن ہر آن ہر لمحہ ہر کڑی ہک نویں رنگ تے روپ اچ جلوہ گر تھیندث پئے ہن۔ حضور قلندر بابا اولیاءؒ نے کتاب لوح و قلم اچ ہک جگہ ارشاد فرمایا کہ ہر لمحہ تے ہر آن ازل ہے۔ یعنی اللہ نے جیں طرح "کُن" فرمایا ہئی او کُن ٹیپ تھی ڳئے تے ٹیپ مسلسل چلدا پئے۔ اے ٹیپ شدہ آواز کائنات اچ مسلسل گونجدی پئی ہے۔ انسان جݙݨ ایں زمین تے وارِد تھیندے تاں اوندا مطلب اے ہے کہ جیہڑا ٻال ایں زمین تے پیدا تھیا، اے اللہ دے اوں عمل کا مظاہرہ ہے جیں عمل دے نتیجے اچ آدم کوں جنّت توں کڈھا ڳیا ہئی۔ ہر پیدا تھیوݨ والا ٻال آدم ہے، جے تک اوں بچے نے جنّت اچ اللہ دی نافرمانی نی کیتی اے ٻال زمین تے پیدا نی تھیا۔ اللہ تعالیٰ دا ارشاد ہے: "او ذات جیں نے تہاکوں تخلیق کیتا ہک نفس توں۔" (القرآن) ساݙے دانشور ہک نفس توں مراد آدم گھندن یعنی آدم، آدم توں پیدا تھیا تے آدم دی نسل ودھدی پئی ہے یا گھٹدی پئی ہے، سوال اے ہے کہ آدم نے جنّت اچ اللہ دی نافرمانی کیتی۔ اوں نافرمانی دی بنا تے آدم کوں جنّت اچوں کڈھا ڳیا۔ جنّت دی فضا جنّت دے ماحول تے جنّت نے آدم کوں رد کر ݙتا ایں واسطے کہ جنّت ہک اینجھا ماحول ہے جیندے اچ صرف او لوگ رہ سڳدن جیہڑے نافرمان نی۔ اگر اساں اے سمجھوں کہ ہݨ توں کروڑاں سال پہلے آدم نے جنّت اچ نافرمانی کیتی تے آدم کوں جنّت اچوں کڈھ ݙتا ڳیا تاں اے ڳال ٻہوں عجیب معلوم تھیندی ہے کہ کروڑاں سال پہلے آدم دی غلطی دا خمیازہ کروڑاں سال بعد پیدا تھیوݨ والی آدم دی اولاد بھڳتدی پئی ہے۔ غور کریجے تاں اے ڳال انصاف دے خلاف ہے۔ پریشان کُن ڳال ہے کہ ہک کروڑ سال پہلے ساݙے آباء و اجداد دے ݙاݙا پرݙاݙا تے انہاں دے ݙاݙے نے غلطی کیتی تے سزا اڄ پیدا تھیوݨ والے ٻال کوں ملدی پئی ہے یعنی ہک رستہ چلدے آدمی نے کہیں آدمی کوں پتھر مارا تے اوندا سر کھل ڳیا۔ اوندے ساتھ چلݨ والا آدمی جیندا اوں واقعے نال کوئی تعلق نی، اونکوں پکڑا ڳیا تے سزا ݙے ݙتی ڳئی۔ آدم زاد نسل ایں واسطے پریشان ہے کہ ایں نے حقائق توں دانستہ طور تے چشم پوشی کر گھدی ہے، جیہڑے حقائق اونکوں نافرمانی توں پہلے آدم دی حیثیت توں متعارف کرویندن۔ کائناتی تخلیقی عمل مسلسل جاری و ساری ہے، جیں طرح ساݙا پیؤ آدم جنّت اچ فرمانبردار بندے دی حیثیت نال رہندا ہئی تے نافرمانی دا ارتکاب کر کے جنّت کوں چھوڑ آیا۔ اونہی طرح آدم دا ہر پتر تے حوّا دی ہر دھی، زمین تے آوݨ توں پہلے جنّت اچ موجود ہے، اتھاں اپݨے پیؤ آدم دی نافرمانی دا مظاہرہ کریندے تے نتیجے اچ جنّت اونکوں ردّ کریندی پئی ہے تے او زمین تے پیدا تھیندا پیا ہے۔ ==اساں روشنی کھاندے ہیں== اساں جݙݨ بندے تے خالق دے درمیان تعلق دا تذکرہ کریندے ہیں تاں ساکوں ٻہوں زیادہ دوری محسوس تھیندی ہے۔ اے دوری ایں واسطے ہے کہ مادی زندگی دا دارومدار پابند حواس تے ہے۔ جݙݨ پابند حواس تے بندہ تفکر کریندے تاں اوندی سوچ وی پابند تے مقید رہندی ہے۔ پابند تے مقید سوچ دا تجزیہ کریجے تاں اے ڳال سامݨے آندی ہے کہ انسان دی زندگی دا محور مادیّت ہے۔ آدمی دے ذہن دا ہر عمل مادّے دے خول اچ بند ہے۔ مثلاً کھاوݨا پیوݨا، گھر بݨاوݨا، سردی گرمی توں بچاؤ کیتے لباس اختراع کرݨا، ہک خاندان اچ رہݨا ول اوں خاندان کوں چھوٹے چھوٹے خانداناں اچ تقسیم کر ݙیوݨا وغیرہ وغیرہ۔ لیکن انہاں سب عوامل کوں سامݨے رکھدے ہوئے اے ڳال وی اظہر مِن الشّمس ہے کہ آدمی مادی زندگی کوں اپݨے اتے کتنا مسلط کرے۔ بالآخر اونکوں مادی زندگی چھوڑنی پوندی ہے۔ آدمی دے اتے جݙݨ موت وارِد تھیوے تاں مادیّت توں اوندا تعلق ختم تھی ویندے۔ آدمی دا وجود جیندے سہارے آدمی ایں دنیا اچ زندگی کوں چلیندے تے جیندے اچ آدمی دے تمام دلچسپیاں مرکُوز رہندن، مٹی بݨ ویندے۔ ہک آدمی ساری ݙیہاڑ اچ جو کجھ کھاندا پیندا رہندے، انہاں اشیاء دا اگر ڈھائی یا ترئے کلو وزن فی ݙینھ متعیّن کر گھنیجے تاں ایں حساب نال آدمی دا جسم نی ودھدا۔ آدمی دا جسم اگر مادی غذاواں نال پرورش پیندے تے مادہ ہی اوندی زندگی کوں نشوونما ݙیندے تاں تریھ پینتریھ سال دی عمر اچ آدمی دا وزن کئی مݨ ہووݨا چاہیدا اے، جبکہ ایویں نہ تھیندا۔ پس ثابت تھیا کہ آدمی جو کجھ کھاندے او دراصل روشنیاں کھاندے یعنی جیں طرح آدمی دا مادی وجود یا گوشت پوست دا بݨا ہویا آدمی روشنیاں دے اتے زندہ ہے اونہی طرح کݨک اچ وی روشنیاں کم کریندے پئے ہن ۔ براہ راست طرز اچ ایں ڳال کوں ایں طرح اکھیسی کہ روشنی، روشنی کوں کھاندی پئی ہے۔ انسان دے اتے روشنیاں دا بݨا ہویا اصل انسان روشنیاں توں فیڈ (Feed) تھیندا پئے تے روشنیاں توں ہی انرجی (Energy) حاصل کریندا پئے۔ جیں طرح ہک آدمی مرݨ دے بعد مٹی دے ذرّات اچ تبدیل تھی ویندے اونہی طرح کݨک دا ہک داݨہ وی مٹی اچ تبدیل تھی ویندے لیکن کݨک دا داݨہ روشنیاں دے جیں تاݨے پیٹے تے قائم ہے او روشنیاں موجود رہندن۔ ایہا وجہ ہے کہ کئی ٹن خوراک کھاوݨ دے باوجود وی وزن کئی ٹن نی تھیندا۔ روشنی دی معیّن مقدار کہیں انسان، کہیں حیوان، کہیں درخت، کہیں پرندے تے کہیں گھر دے در و دیوار دی زندگی ہے۔ روشنیاں تے روشنی دے وصف کوں تلاش کرݨ کیتے پہلا سبق اِرتکاز توجہ ہے، اِرتکاز توجہ دا مطلب اے ہے کہ ذہن ہر طرفوں خالی تے یکسو تھی ونڄے۔ یکسوئی توں مراد دراصل بے خیال تھی ونڄݨا ہے۔ بے خیال تھیوݨا کوئی اینجھا عمل نی کہ جیندی تشریح دی ضرورت ہووے۔ ہر آدمی دے اتے چویھ گھنٹے اچ زیادہ نی تاں چند منٹ کیتے بے خیال تھیوݨ دی کیفیّت ضرور طاری تھیندی ہے۔ اوندا دماغ تمام وسوسیاں تے خیالات توں خالی تھی ویندے جیندے بارے اچ آکھا ویندے کہ دماغ بند یا ماؤف تھی ڳئے یا آکھا ویندے کہ دماغ خالی تھی ڳئے۔ چونکہ اساں یکسوئی، بے خیالی تے اِرتکاز توجہ دی ایں کیفیّت توں واقفیت نی رکھدے ایں واسطے اساں ایں حالت کوں بیماری سمجھدے ہیں۔ انسانی زندگی ہمہ وقت ہر آن ہر ݙینھ تے ہر شب ݙو رخاں تے چلدی پئی ہے۔ جے تک زندگی ݙو رخاں تے نی چلتی زندگی قائم نی رہندی۔ ہک رخ اچ آدمی ذہنی مرکزیّت توں دور ہوندے تے ٻئے رخ اچ آدمی ذہنی مرکزیّت توں قریب ہوندے۔ جݙݨ ذہنی مرکزیّت توں دور ہوندے اوندے اتے مادیّت دا غلبہ ہوندے تے جݙݨ کوئی آدمی ذہنی مرکزیّت توں قریب ہوندے، اوندے اتے روشنیاں دا غلبہ ہوندے۔ اے ݙوہیں رخ کٹھے سفر کریندے پئے ہن تے الڳ الڳ وی اپنا سفر جاری رکھے ہوئے ہن۔ کٹھے سفر جاری رکھݨ دا مطلب اے ہے کہ انسان مادی حواس دے اندر رہندے ہوئے وی روشنیاں دے حواس نال ہم رشتہ ہے تے روشنیاں دے حواس اچ رہندے ہوئے وی مادیّت نال ہم رشتہ ہے۔ الڳ الڳ سفر کرݨ توں منشاء اے ہے کہ آدمی دے اتے مادیّت غالب آ ویندی ہے یا اوندے اتے روشنی دا غلبہ تھی ویندے۔ جیہڑی زندگی اچ آدمی خالصتاً مادیّت اچ سفر کریندے او زندگی بیداری ہے تے جیہڑی زندگی اچ آدمی دے اتوں مادیّت دا غلبہ ترٹ ویندے اوں زندگی دا نام نندر ہے۔ انبیاء علیہم الصلوٰۃ والسلام دے تعلیمات اے ہن کہ آدم زاد کوں مادیّت دے غلبے توں آزاد کر کے روشنیاں دے اندر سفر کرݨ دی دعوت ݙتی ونڄے، ایں سفر کیتے پہلا قدم یا پہلا عمل مراقبہ ہے ، جیہڑا انسان کوں اوں رستے نال روشناس کریندے جیہڑا رستہ مادیّت دے غلبے توں آزاد ہے۔ مراقبے دے ذریعے آدمی اپݨے ارادے تے اختیار نال اپݨے اتے اینجھے کیفیات مرتّب کر گھندے جنہاں کیفیات اچ مادّے دا غلبہ نی ہوندا۔ مثلاً جݙݨ آدمی سمھدے تاں پہلی اسٹیج اے ہے کہ اکھیاں دے اتے ہلکا جیہا دباؤ محسوس تھیندے ول اے دباؤ خُمار بݨ ویندے۔ خُمار اچ ذرا جیہی گہرائی پیدا تھیندی ہے تاں حواس ترٹݨ لڳدن، جݙݨ حواس دی شکست و ریخت شروع تھیندی ہے تاں اکھیاں اچ پتلیاں دی حرکت ساکت تھی ویندی ہے تے اکھیاں اچ پتلیاں دی حرکت دا ساکت تھیوݨا ایں ڳال دی علامت ہے کہ انسان بیداری دے حواس توں نکل کے نندر دے حواس اچ منتقل تھی ڳیا ہے۔ ==تریجھی اکھ== ماضی، حال تے مستقبل بنیادی طور تے بیداری تے نندر ہن۔ جبکہ سمجھا اے ویندے کہ نندر زندگی نی۔ علوم ظاہر دے دانشور جݙݨ نندر تے خواب دی دنیا دا تذکرہ کریندن تاں خواب کوں ہک خیالی زندگی آکھ کے لنگھ ویندن جبکہ خواب تے بیداری دی زندگی الڳ الڳ نی۔ صرف حواس دی درجہ بندی ہے۔ بیداری دے حواس اچ اپݨے اتے پابندی محسوس کریندے ہیں تے خواب کے حواس اچ خود کوں پابندی توں آزاد ݙیکھدے ہیں۔ سفر ہک ہے فرق صرف پابندی تے آزادی دا ہے۔ مراقبہ انسان کوں حواس دے ݙوہاں رخاں نال متعارف کرویندے۔ متعارف تھیوݨ دا ہک طریقہ اے ہے کہ آدمی اعصابی تھکاوٹ دی وجہ توں ارادتاً پابندی دے حواس توں ہٹ کے اینجھے حواس اچ قدم رکھݨا چاہندے جتھاں پابندی نی۔ آدمی اعصابی تھکاوٹ دی وجہ توں جݙݨ سکون چاہندے تے دنیاوی آلام و مصائب تے رنج و غم توں نجات حاصل کرݨا چاہندے تاں طبیعت اونکوں اوں زندگی اچ گھن ویندی ہے جیں زندگی دا ناں نندر ہے۔ رات تے ݙینھ دے شعور اچ ردّ و بدل دا ہک طریقہ اے ہے کہ: ① آدمی اعصابی طور تے بے وس تھی کے سمھ ونڄے، تے ② ٻیا طریقہ اے ہے کہ آدمی اعصابی سکون دے نال اپݨے ارادے تے اختیار نال بیدار رہندے ہوئے نندر دے حواس اچ منتقل تھی ونڄے۔ جیں مناسبت نال نندر دے حواس بیداری اچ منتقل تھیندن اونہی مناسبت نال ماورائی حواس اچ ترقی شروع تھی ویندی ہے۔ آدمی سمھݨ کیتے لیٹدے تاں سب توں پہلے اوندے اعصاب دا کھنچاؤ نرمی تے خمار اچ منتقل تھیندے۔ اے خمار جݙݨ ذری گہرا تھیندے تاں اکھیاں اچ ہلکی جیہی کھٹک تھیندی ہے تے اکھیاں اچ پتلیاں دی حرکت بتدریج گھٹ تھی کے ساکت تھی ویندی ہے۔ خمار اچ جیویں ہی گہرائی واقع تھیندی ہے، آدمی غنودگی دے عالَم اچ چلا ویندے۔ غنودگی دا مطلب اے ہے کہ شعوری حواس، لاشعوری حواس اچ منتقل تھیوݨا شروع تھی ویندن۔ غنودگی جݙݨ اپݨے عروج کوں پہنچدی ہے یعنی شعوری حواس لاشعور اچ منتقل تھی ویندن تاں آدمی سمھ ویندے۔ اے زندگی دی روٹین تے مسلسل عمل ہے جیہڑا ہر ذی روح دی زندگی اچ جاری ہے۔ جیں طرح ہک آدمی محنت و مشقت، کم کاج، ذہنی انتشار تے اعصابی تھکاوٹ دی وجہ توں سمھݨ تے مجبور ہے اونہی طرح ٻکری، ٻلی، کبوتر، چیڑی، مچھی وی شعوری حواس توں منتقل تھی کے لاشعوری حواس اچ منتقل تھیوݨ تے مجبور ہن۔ بیداری دے بعد سمھݨ تے سمھݨ دے بعد بیدار تھیوݨ دا عمل ہر مخلوق اچ موجود ہے۔ آدم کوں اللہ کریم نے اپݨی صفات دا او علم عطا کیتے جیہڑا علم ٻئے مخلوقات کوں عطا نی کیتا ڳیا۔ اللہ تعالیٰ دی صفات دا علم سب دا سب غیبی انکشافات ہن۔ غیبی انکشافات توں مراد اے ہے کہ اللہ نے بندے دے اندر اینجھے صلاحیتاں منتقل کر ݙتن جنہاں صلاحیتاں کوں استعمال کر کے بندہ غیب دی دنیا اچ داخل تھی ویندے۔ اللہ چونکہ اے چاہندے کہ بندہ غیب دی دنیا اچ اللہ دی صناعی دا مشاہدہ کرے تے اللہ دی صفات دا عرفان حاصل کرے، ایں واسطے اے ضروری تھی ڳیا کہ بندے دے اندر اینجھے صلاحیتاں موجود ہووں جنہاں صلاحیتاں کوں بروئے کار گھنا کے خالقِ کائنات دا منشاء پورا تھیوے۔ پابند زندگی بیداری ہے تے آزاد زندگی نندڑ دی دنیا ہے۔ کوئی وی انسان مراقبے دے ذریعے ٻہوں آسانی دے نال خواب یا نندر دی دنیا اچ داخل تھی سڳدے۔ مراقبہ دراصل بیداری دے حواس اچ رہندے ہوئے خواب ݙیکھݨ اے یعنی ہک آدمی بیدار ہے جاڳدا پئے، شعوری حواس کم کریندے پئے ہن، زمین دے اردگرد موجود ماحول تے فضا توں متأثر وی تھیندا پئے تے خواب وی ݙیکھدا پئے۔ مثال: ہک شخص اپݨے جگری دوست کوں خط لکھدے۔ خط لکھݨ اچ اوندا دماغ وی کم کریندے، اوندا ہتھ وی چلدے، او جیں ماحول اچ موجود ہے اتھاں کھنڈے ہوئے آوازاں وی سݨدے۔ کوئی آدمی اگر ڳال کریندا پئے، اوں ڳال دا مفہوم وی اوندے ذہن اچ منتقل تھیندا پئے، کوئی اوندے توں سوال کریندے تاں او اوندا جواب وی ݙیندے۔ فضا اچ خُنکی ہے تاں سردی محسوس کریندے، گرمی ہے تاں گرمی کوں وی محسوس کریندے۔ اِنہاں سب ڳالہیں دے باوجود خط لکھدے تاں شعور اچ الفاظ دے معنی تے مفہوم وی منتقل تھیندے رہندن۔ مطلب اے تھیا کہ ہک آدمی اپݨے اندر لکے ہوئے کئی صلاحیتاں کوں بیک وقت استعمال کریندا پئے۔ بالکل اونہی طرح کوئی بندہ بیداری اچ رہندے ہوئے نندر تے خواب دے حواس کوں وی اپݨے اتے منعکس کر گھندے۔ اوندے اندر لاشمار صلاحیتاں متحرّک تھی ویندن۔ او بیدار زندگی اچ رہندے ہوئے بھرپور ماورائی حواس دے نال غیب دی دنیا اچ شب و روز گزریندے۔ ==مراقبے دے مدارج== غیب دی آزاد دنیا اچ شعوری سطح تے یا لاشعوری سطح تے سفر کرݨا مراقبہ ہے۔ قانون: سمھݨ توں پہلے آدمی دے اتے ترئے کیفیات وارِد تھیندن۔ پہلی کیفیّت تے سکون ہووݨا، ݙوجھی کیفیّت خمار تے تریجھی کیفیّت نندر ہے۔ جݙݨ کوئی آدمی بیدار رہندے ہوئے مراقبے دی زندگی کوں اپݨے کیتے مشعل راہ بݨیندے تاں اوندے اتے وی ابتدائی ترئے کیفیات وارِد تھیندن۔ ① پہلے اوندے اتے ہلکی جیہی نندر دا غلبہ تھیندے، ایں کیفیّت دا ناں غنود ہے یعنی سالک نے بیداری دے حواس اچ رہندے ہوئے کوئی اینجھی چیز جیہڑی عام آدمی کوں کھلی اکھ نال نظر نی آندی، ݙیکھݨ اچ ہک اینجھا پردہ حائل تھی ڳیا، جیں پردے نے اوں چیز کوں بھلا ݙتا۔ ② مسلسل مراقبہ کرݨ نال شعور دے اندر سکت پیدا تھی ویندی ہے تے بیداری دے حواس اچ بند اکھیاں نال ݙٹھے ہوئے چیزاں نسبتاً زیادہ یاد رہݨ لڳدن، لیکن ذہن دی رفتار اتنی زیادہ ہوندی ہے کہ انہاں ݙٹھے ہوئے چیزاں دا آپس اچ ربط قائم نی تھیندا۔ ہک طرف ذہن، زمین دی چیز ݙیکھدے، ٻئی طرف آسمان دی چیز ݙیکھدے، ایں کیفیّت دا اصطلاحی ناں "وُرود" ہے۔ ③ جݙݨ ݙٹھے ہوئے چیزاں زیادہ روشن تے واضح تھیوݨ لڳدن تے جیہڑے مناظر باطنی اکھ دے سامݨے آندن او یاد رہندن، لیکن مناظر دے پس منظر اچ جیہڑا مفہوم ہے او ذہن نشین نی تھیندا تے ݙیکھݨ دے بعد آدمی اپݨی عقل نال اوندے اچ معنی پہواوݨ دی کوشش کریندے۔ ایہے معنی صحیح وی ہوندن تے غلط وی ہوندن لیکن زیادہ تر اوندے اچ غلطی دا امکان ہے۔ ایں صلاحیت دا ناں مُکاشفہ ہے۔ مُکاشفے دی صورت اے ہے کہ آدمی عالم مراقبہ اچ جو چیزاں ݙیکھدے اوندا مفہوم وی ذہن نشین تھی ویندے۔ مُکاشفے دی کیفیّت مراقبے دے بغیر وی عمل اچ آ سڳدی ہے۔ آدمی اگر ارادی یا غیر ارادی طور تے یکسو تھی ونڄے تاں ٻہوں دور پرے دے ڳالہیں اوندے دماغ اچ آوݨ لڳدن لیکن ایں طرح دماغ دی اسکرین تے مناظر دی عکاسی شعور کیتے بار بݨدی ہے تے سالک اُوں بار کوں برداشت نی کریندا۔ عقلی تے شعوری طور تے او بے خبر تھی ویندے۔ رفتہ رفتہ اے کیفیّت اپݨے عروج تے پہنچ ویندی ہے۔ ④ جیویں جیویں مکاشفے دی صلاحیت طاقتور تھیندی ہے اونہی مناسبت نال شعوری سکت ودھدی رہندی ہے۔ لاشعوری اطلاعات تے تحریکات کوں قبول کریندے ہوئے شعور کوئی وزن محسوس نی کریندا۔ شعور جݙݨ ایں قابل تھی ویندے کہ او لاشعوری تحریکات کوں قبول کرݨ اچ دباؤ محسوس نہ کرے، دماغ دے اتے بے خبری طاری نہ تھیوے تے آدمی دے اعصاب بیدار زندگی دی طرح کم کریندے رہن تاں اے مکاشفے دے بعد دی ݙوجھی کیفیّت ہے۔ ایں کیفیّت دا ناں مشاہدہ ہے۔ مشاہدے توں مراد ہے کہ ہک آدمی زمین تے ٻیٹھے ہوئے زمین دے اتے موجود چیزاں وی ݙیکھدے، زمین دے اتے موجود اشیاء توں لطف اندوز وی تھیندے، اپݨی غذائی ضروریات وی پوری کریندے تے باطنی طور تے ماورائی دنیاواں دی سیر وی کریندے۔ مشاہدے دی اے کیفیّت آدمی کوں عالمِ اَعراف اچ گھن ویندی ہے۔ عالمِ اَعراف او عالَم ہے جتھاں دنیا دے واسی مرݨ دے بعد ونڄ وسدن۔ او ݙیکھدے کہ عالمِ اَعراف تے ایں دنیا اچ کوئی فرق نی۔ جیں طرح دنیا اچ کوئی فرد کھاندے پیندے، سمھدے جاڳدے، کھلدے روندے، غمگین تے خوش تھیندے، اوندے اندر محبت دا طوفان اٹھدے یا اوندے اندر نفرت دا لاوا اُبھر پوندے، جیں طرح کہیں بندے کوں دنیا اچ دوستاں دی ضرورت پیش آندی ہے تے او دوستاں دے کم آندے تے دوست اوندے کم آندن، جیں طرح اونکوں دنیا اچ سردی تے گرمی دے ضروریات پوری کرݨ کیتے وسائل دی احتیاج ہوندی ہے، اونہی طرح عالمِ اَعراف دی زندگی اچ او کھاندے پیندے، سمھدے جاڳدے تے زندگی دے ساری ضروریات پوری کریندے۔ اگر ایں عالَم رنگ و بو (عالمِ ناسُوت) اچ آدم کوں سر لکاوݨ دی ضرورت پیش آندی ہے تاں اوں عالَم اچ وی چھت دے تلے رہندے۔ جیں طرح ایں زمین تے مکانات تے بلڈنگاں ہن اوں ہی طرح عالمِ اَعراف اچ وی مکانات تے بلڈنگاں ہن۔ فرق صرف اے ہے کہ اتھاں وسائل حاصل کرݨ کیتے اجتماعی یا انفرادی تگ و دو نی کرݨی پوندی۔ عالمِ اَعراف دی دنیا اتنی خوبصورت ہے کہ اگر آدم زاد اونکوں ݙیکھ گھنے تاں ایں تنگ و تاریک مادی دنیا دی حیثیت اوندے سامݨے کجھ نی رہندی۔ جݙݨ کوئی بندہ عالم مشاہدہ اچ داخل تھیوݨ دے بعد عالمِ اَعراف دا نظارہ کر گھندے تاں اوندے اتوں کشش ثقل ترٹ ویندی ہے۔ کشش ثقل ترٹ ونڄݨ توں مراد اے نی کہ بندہ لطیف تھی کے ہوا اچ اݙ ویندے۔ کشش ثقل ترٹ ونڄݨ توں مراد اے ہے کہ اوندے اندر حرص و ہوس نہیں رہندی۔ مال و زر دی محبت توں آزاد تھی ویندے۔ مال و زر دی فراوانی نال جیہڑق کبر و نخوت تے شیطانیت پیدا تھیندی ہے ، اوندے توں آزاد تھی ویندے۔ اے حقیقت اوں بندے دا یقین بݨ ویندی ہے کہ بہرحال میکوں ایں دنیا توں اوں دنیا اچ منتقل تھیوݨا ہے۔ نوٹ: استدراجی علوم دی معراج مراقبے اچ غنود تے وُرود تک ہے۔ اے لوگ متواتر تے مسلسل مشقاں نال اپݨے اندر غنود تے وُرود دے صلاحیتاں کوں اتنا بیدار کر گھندن کہ انہاں کولوں ٻہوں سارے خرق ِعادات دا ظہور تھیوݨ لڳدا ہے۔ ==رفتار== جݙݨ کوئی مر ویندے تاں اوندا مفہوم اے گھدا ویندے کہ آدمی ختم تھی ڳئے۔ حالانکہ انتقال تھیوݨ دا مطلب ختم تھیوݨا نی بلکہ ہک عالَم توں ٻئے عالَم اچ منتقل تھی ونڄݨا ہے۔ یعنی آدمی گوشت پوست دے جسم کوں چھوڑ کے ٻئے عالَم اچ منتقل تھی ڳیا۔ لفظ مرݨ دا ترجمہ وی امر تھیوݨا ہے۔ ہݨ اساں ایویں آکھسوں کہ آدمی ایں عارضی زندگی کوں چھوڑ کے اینجھے عالَم اچ چلا ڳئے جتھاں اونکوں دنیا توں زیادہ طویل عمر تک رہݨے۔ روحانی طور تے مرݨا تے جسمانی طور تے مرݨا بظاہر ہکو جیہے ݙو حالتاں نظر آندن لیکن انہاں ݙو حالتاں اچ فرق ہے۔ ہک آدمی ایں جسم دی موجودگی اچ اپݨے ارادے تے اختیار دے نال جسم کوں چھوڑ کے مر ویندے تے ٻئی حالت اے ہے کہ آدمی ایں جسم کوں ایں طرح چھوڑ ݙیندے کہ ول ایں جسم دی اپݨی کوئی حیثیت باقی نی رہندی۔ مثال: جݙݨ اساں سمھ ویندے ہیں تاں خواب ݙیکھدے ہیں۔ خواب دی حالت اچ خود کوں ہزاراں میل دے فاصلے تے ݙیکھدے ہیں۔ اتھاں جیہڑی چیز کھاندے ہیں اوندا مزہ وی محسوس کریندے ہیں۔ اوں ملک دا جیہڑا موسم ہے اوندے اثرات کوں وی قبول کریندے ہیں۔ کہیں گرم ملک اچ رہݨ والا آدمی اے خواب ݙہکھدے کہ او برف پوش پہاڑ دی چوٹی تے کھڑا ہے، سردی توں اوندے ݙند وڄدے پئے ہن، اتنی زیادہ سردی محسوس تھیندی ہے کہ جݙݨ اوندی اکھ کھلدی ہے تاں سردی دے تمام اثرات اوندے تے غالب ہوندن تے اوندے اتے کپکپی طاری ہوندی ہے۔ ہر آدمی ہک ݙو یا زیادہ خواب اینجھے ضرور ݙیکھدے کہ اوندی ملاقات عزیزاں رشتے داراں نال تھیندی ہے۔ مرے ہوئے لوگاں دے روحاں نال ملاقات ایں ڳال دی نشاندہی ہے کہ آدمی عالمِ اَعراف اچ منتقل تھی ڳئے۔ روحانیت دا منشاء وی ایہو ہے کہ آدمی دے اندر او صلاحیت بیدار تھی ونڄے جیہڑی خواب اچ کم کریندی ہے۔ او صلاحیت متحرّک تھی ونڄے جیہڑی آدمی کوں زمان و مکان توں آزاد کر ݙیندی ہے۔ رسول کریم ﷺ دا ارشاد ہے: مُوتُوا قبلَ أن تمُوتُوا۔ (ترجمہ: مر ونڄو مرݨ توں پہلے)۔ ایندا مطلب اے ہے کہ عالمِ ناسُوت دی زندگی اچ رہندے ہوئے زمان و مکان (Time & Space) دی گرفت توں آزاد تھی کے اوں عالَم دا مشاہدہ کر گھدا ونڄے جتھاں عالمِ ناسُوت دی طرح زمانیّت تے مکانیّت دی پابندی نی۔ جیں ذہنی کیفیّت اچ انسان سمھدے۔ ① سمھݨ اچ سب توں پہلے جیہڑا عمل سرزد تھیندے او اے ہے کہ آدمی نہایت آرام و سکون دے نال بسترے تے لیٹ ویندے۔ ② آدمی ٻیا کم اے کریندے کہ ذہن تے دماغ کوں بیداری دے حواس توں ہٹا کے اُنہاں حواس اچ منتقل کر ݙیندے جنہاں حواس دا ناں نندر ہے۔ ③ تریجھا قدم اے چیندے کہ اکھیاں بند کر گھںدے۔ ④ چوتھا قدم اے ہے کہ او سمھ ویندے۔ آؤ! بیداری اچ سمھݨ دی مشق کریندے ہیں۔ ① پرسکون تھی کے آرام نال ٻیھ ونڄو۔ ② ذہن کوں تمام دنیاوی خیالات توں آزاد کر گھنو۔ ③ اکھیاں بند کر کے شعور توں لاشعور اچ داخل تھی ونڄو۔ ④ جیویں ہی شعور دی گرفت کمزور پوسی بند اکھیاں دے سامݨے لاشعور دا دروازہ آسی۔ اے دروازہ کھول کے اندر داخل تھی ونڄو۔ ہݨ تساں عالمِ اَعراف (ماورائی دنیا) اچ ہو، جیں طرح کوئی مسافر کہیں وݙے شہر اخ داخل تھیندے اونہی طرح تساں وی عالمِ اَعراف (ماورائی دنیا) دے ہک وݙے شہر اچ ہو، اتھاں وی تہاکوں آبادیاں نظر آندے پئے ہن۔ عالمِ ناسُوت (مادی دنیا) اچ روح گوشت پوست تے ہݙہاں نال ساݙا وجود بݨیندی ہے یعنی گوشت پوست تے ہݙیاں دا تاݨا پیٹا مٹی دے ذرّات توں بݨدے تے عالمِ اَعراف اچ روح جیہڑا گوشت پوست تے ہݙیاں دا لباس بݨیندی ہے اوندا تاݨا پیٹا روشنیاں دا ہوندے۔ مٹی اچ وزن ہوندے۔ مٹی کشش ثقل دا ݙوجھا ناں ہے ایں واسطے آدمی ایں زمین تے خود کوں پابند ݙیکھدے۔ عالمِ اَعراف اچ چونکہ جسم روشنیاں دے تاݨے پیٹے نال بݨا ہویا ہے ایں واسطے آدمی خود کوں پابند تے مجبور نی ݙیکھدا۔ پابند دنیا اچ سفر کرݨ کیتے پابند وسائل دی ضرورت پیش آندی ہے۔ رفتار تیز یا گھٹ تھی سڳدی ہے لیکن وسائل توں چھٹکارا نی ملدا۔ ہک گھنٹے اچ پیدل ترئے میل دا سفر طے تھیندے ایہو سفر سائیکل تے سوار تھی کے کریجے تاں چار پنج میل فی گھنٹہ تھی ویندے۔ موٹر کار اچ ٻیھ کے سٹھ ستر تے اسی میل تھی ویندے۔ ہوائی جہاز اچ ٻیھ کے ہزاراں میل دا سفر طے تھی ویندے۔ جیں طرح رفتار دی تیزی اپݨی جگہ مُملّ ہے اونہی طرح وسائل دی محتاجی وی مُملّو ہے۔ بندہ ایں واسطے محتاج ہے کہ اوندا جسم مٹی دا بݨا ہویا ہے تے جتنے وسائل ہن او وی مٹی نال بݨے ہوئے ہن۔ سائیکل، مٹی دے علاوہ کجھ نی ایں واسطے کہ سائیکل دے اندر جتنے کَل پرزے ہن او سب لوہے نال مرکب ہن تے لوہا مٹی ہے۔ مٹی کوں کٹھالی اچ پکایا ویندے تاں مٹی دے مخصوص ذرّات سیال بݨ کے لوہا بݨ ویندن۔ جہاز اچ جتنے کَل پرزے ہن او وی مٹی ہن۔ دنیا دے کہیں خطے تے کوئی وی دھات ہووے اوندا بنیادی مسالہ یا خام مال (Raw Material) مٹی ہے۔ مٹی اپݨی شکل بدلدی رہندی ہے۔ مٹی دے ذرّات کتھائیں آدمی بݨ ویندن کتھائیں سائیکل بݨ ویندن، کتھائیں موٹر سائیکل بݨ ویندن کتھائیں ہوائی جہاز بݨ ویندن تے ایہے مٹی دے ذرّات خوبصورت درخت بݨ ویندن۔ ہک چھوٹے توں چھوٹا ذرہ کݙہیں وائرس بݨ ویندے۔ کݙہیں کویلہی بݨ ویندے تے کݙہیں ہاتھی بݨ ویندے۔ اے ذرّات اللہ کریم دی صناعی تے قدرت دے واضح نشانیاں ہن۔ ایں صناعی دے بارے اچ اللہ کریم نے ارشاد فرمایا ہے کہ: "ساݙے نشانیاں تے غور کرو۔" تے او لوگ قابل ستائش ہن تے منزل رسیدہ ہن تے اللہ کیتے پسندیدہ ہن جیہڑے اللہ دے نشانیاں تے غور کریندن۔ مٹی کوں گوند بݨا کے ہر شکل بݨائی ونڄ سڳدی ہے۔ مٹی دے گارے نال تساں چیڑی وی بݨا سڳدے ہو، مٹی دے گارے نال تساں عمارت وی کھڑی کر سڳدے ہو، مٹی دے گارے نال تساں انسانی پتلا وی بݨا سڳدے ہو تے مٹی نال تساں وݙی توں وݙی تخلیق وی عمل اچ گھنا سڳدے ہو۔ علم حاصل کرݨ دے ݙو طرزاں ہن۔ ہک طرز اے ہے کہ تساں زمان و مکاں اچ بند تھی کے وسائل دا کھوج لاؤ تے وسائل اچ تفکر کرو۔ تفکر جتنا زیادہ گہرا ہوندے اونہی مناسبت نال صلاحیتاں بیدار تے متحرّک تھی ویندن۔ ==تقاضے کتھاں بݨدن== اکھ جو کجھ ݙیکھدی ہے اوندا تانا بانا اُنہاں اجزاء تے مشتمل ہے۔ جنہاں نال خود اکھ بݨدی ہے۔ اکھ دا ݙیکھݨا ہک صفَت ہے جینکوں جتنا زیادہ صاف تے شفاف کر گھدا ونڄے اونہی مناسبت نال اکھ کہیں چیز کوں واضح تے روشن ݙیکھدی ہے۔ صحت مند اکھ جتنے عکس قبول کریندی ہے، انہاں دے خدوخال زیادہ واضح ہوندن۔ بیمار اکھ جتنے عکس قبول کر کے دماغ دی سکرین تے سٹیندی ہے، بیماری دی مناسبت نال اونہی قدر عکس دھندلا تے غیر واضح ہوندے۔ اکھ دی ہک بیماری اے ہے کہ اکھ دے اندر موجود لینس (جیں لینس دے اتے عکس کوں قبول کرݨ دا دارومدار ہے) اگر ناکارہ تھی ونڄے تاں اکھ عکس کوں قبول نی کریندی۔ کیمرہ کتنا ہی اچھا تے قیمتی ہووے اگر اوندے اندر لگا ہویا لینس خراب ہے تاں تصویر اچھی نی بݨدی۔ انسانی جسم ݙو ہن۔ ① انسان دا ہک جسم اینجھا ہے جیندے اندر جگہ جگہ خراشاں پئے ہوئے ہن۔ ہر عضو ترٹا ہویا ہے ، ہر جوڑ تے پٹیاں ٻدھے ہوئے ہن۔ اینجھا جسم ناکارہ، بدصورت تے بدہئیت ہوندے۔ ② انسانی جسم دی طرح انسان دے اتے ہک ٻیا جسم ہے جیہڑا گوشت پوست دے جسم دے اتے روشن تے لطیف جسم ہے۔ اوں جسم دے ٻہوں سارے ناں ہن، بے شمار ناواں اچ ݙو ناں زیادہ مشہور ہن، ہک جسمِ مثالی، ٻیا نسمہ (Aura)۔ انسانی گوشت پوست دے جسم دا دارومدار نسمہ (Aura) دے اتے ہے۔ نسمہ (Aura) اگر صحت مند ہے تاں گوشت پوست دا جسم وی صحت مند ہے۔ ایویں سمجھو کہ جیں طرح گوشت دے جسم اچ ݙو لینس فٹ ہن جنہاں دے ذریعے مادی دنیا اچ موجود تمام چیزاں دا عکس دماغ دی اسکرین تے منتقل تھی کے ڈسپلے تھیندے اونہی طرح جسمِ مثالی دے اندر جو کجھ موجود ہے اوندا تمام تر اثر گوشت پوست دے جسم تے مرتّب تھیندے۔ روشنیاں نال بݨا ہویا اے جسم صرف انسان کیتے مخصوص نی بلکہ زمین دے اتے جتنی مخلوق موجود ہے سب ہی اوں روشنیاں دے جسم (Aura) دی ذَیلی تخلیق ہن۔ ایں ڳال کوں ذرا تفصیل نال بیان کریجے تاں ایویں آکھا ویسی کہ انسانی زندگی اچ جتنے تقاضے موجود ہن، اے تقاضے گوشت دے جسم اچ پیدا نی تھیندے، جسمِ مثالی اچ پیدا تھیندن تے اتھوں منتقل تھی کے گوشت پوست دے جسم تے ظاہر تھیندن۔ اگر کوئی آدمی روٹی کھاندے تاں بظاہر اساں ݙیکھدے ہیں کہ گوشت پوست دا آدمی روٹی کھاندا پئے لیکن ایویں نی، جے تک جسمِ مثالی دے اندر بکھ دا تقاضہ پیدا نہ تھیسی تے جسمِ مثالی گوشت پوست دے جسم کوں بکھ یا تریھ دا عکس منتقل نہ کریسی، آدمی روٹی نی کھا سڳدا۔ اے کوئی اینجھی ڳال نی جیہڑی سمجھ اچ نہ آوے۔ ذرا جیہے تفکر نال اے ڳال سمجھ اچ آ ویندی ہے۔ جسمِ مثالی دے ٻہوں سارے پرت ہن۔ جݙݨ اساں خواب دے حواس اچ دنیا بھر دی سیر کریندے ہیں تے تمام او اعمال و اشغال ساݙے توں سرزد تھیندن جیہڑے اساں گوشت پوست دے جسم دے نال کریندے ہیں تاں اے جسمِ مثالی دی او حرکت ہے جیہڑی گوشت پوست دے جسم کوں میڈیم بݨائے بغیر کریندے۔ جسمِ مثالی دی حرکات و سکنات دے تأثرات ہکو جیہے ہوندن۔ تمام آسمانی صحائف نے خواباں کوں مستقبل بینی دا ہک روشن ذریعہ ݙسیا ہے۔ مستقبل بینی توں مراد ٹائم اسپیس توں ماوراء اوں عالَم اچ ݙیکھ گھنݨا ہے جیہڑا عالَم ساݙء مادی اکھیاں دے سامݨے نی۔ روشنی دا جسم (Aura) اگر مٹی دے ذرّات توں اپݨا رشتہ منقطع کر گھنے تاں اے ذرّات فنا تھی ویندن۔ صاحب مراقبہ جݙݨ پہلی سیڑھی توں قدم چا کے ݙوجھی سیڑھی تے رکھدے تاں اوندے سامݨے جسمِ مثالی آ ویندے تے اوندے اندر یقین دا او پیٹرن کھل ویندے جیہڑا ڄاݨدے کہ مٹی دے ذرّات نال بݨے ہوئے گوشت پوست دی حیثیت محض عارضی تے فانی ہے۔ او ڄاݨ گھندے کہ مرݨ والے آدمی دے جسم دے اتے جیہڑا روشنیاں دا جسم ہے اوں نے عارضی مادی جسم توں رشتہ منقطع کر گھدے یعنی مرݨ توں مراد اے ہے کہ مٹی دے ذرّات نال بݨے ہوئے گوشت پوست دے آدمی دے اتوں روشنیاں دا جسم ایں عالَمِ آب و گل توں رشتہ منقطع کر کے اوں عالَمِ رنگ و نور اچ منتقل تھی ڳیا ہے۔ ==جنت تے دوزخ دے طبقات== اللہ کریم نے اپݨے محبوب ﷺ کوں فرمایا کہ اے لوگ تساں کولوں روح دے بارے اچ سوال کریندن۔ آپ ﷺ آکھ ݙیو کہ روح میݙے رب دے امر توں ہے تے جو کجھ تہاکوں علم ݙتا ڳیا ہے او قلیل ہے یعنی روح دا علم تاں ݙتا ڳئے لیکن اللہ دے علم دے مقابلے اچ اوندی حیثیت قلیل ہے۔ اتھاں ہک نقطہ زیر بحث آندے۔ اللہ خود ماوراء ہے اللہ دا علم لامحدود، لاتغیّر، لامُتناہی تے ماوراء الماوراء ہے۔ لامُتناہی علم دا قلیل توں قلیل جزو وی لاتناہیت دے دائرے اچ آندے۔ اِیں واسطے اُونکوں وی تے لامُتناہی دے قلیل جزو کوں وی لامُتناہی علم ہی آکھا ویسی۔ ایں آیت مبارکہ دا اے مفہوم ہرگز نی کہ روح دا علم نی ݙتا ڳیا۔ رسول اللہ ﷺ دے نائب اولیاء اللہ کوں وی اے علم منتقل تھیا ہے۔ اے علم کینکوں کیں قدر منتقل تھیا ہے ایندے بارے اچ کجھ نی اکھیج سڳدا۔ بہرحال لامُتناہی علم دا چھوٹے توں چھوٹا جزو وی لامُتناہی ہوندے۔ روحانی نقطہ نظر نال زندگی تے موت دی تشریح کریجے تاں اے آکھا ویسی کہ روح دے بݨائے ہوئے جسمِ مثالی نے مٹی دے جسم کوں ایں طرح چھوڑ ݙتا کہ مٹی دے جسم توں اپݨا رشتہ کلیتاً تروڑ گھدا تے ایں ناسوتی عالم دے تقریباً ݙو سو میل اتے دی فضا اچ بکھرے ہوئے روشنیاں نال ہک ٻیا جسم تخلیق کر گھدا۔ ناسوتی فضا توں ݙو سو میل اتے فضا اچ جیہڑا عالَم موجود ہے اوں عالَم کوں عالمِ اَعراف آکھا ویندے۔ ایہو او عالمِ اَعراف ہے جتھاں آدم توں گھن کے ہݨ تک تے قیامت تک لوگ مرݨ دے بعد منتقل تھیندے پئے ہن تے تھیندے رہسن۔ جسمِ مثالی کوں روح جیں طرح ہر وقت تے ہر آن متحرّک رکھدی ہے اوں طرح عالمِ اَعراف اچ وی روشنیاں دا جسم ہر وقت اور ہر آن متحرّک رہندے۔ عالمِ اَعراف دے بعد ہک ٻیا عالَم ہے، اوں عالَم اچ وی جسم متحرّک رہندے۔ اوں عالَم کوں "عالَمِ حشر و نشر" آہدن۔ عالَمِ حشر و نشر دی فضا عالمِ ناسُوت تے عالمِ اَعراف توں یکسر مختلف ہے۔ اتھاں روشنیاں دا ہالہ عالمِ اَعراف توں زیادہ طاقتور ہے۔ عالَمِ حشر و نشر اچ ذہنی رفتار اتنی زیادہ تھی ویندی ہے کہ جسمِ مثالی دی ریکارڈ کیتء ہوئی زندگی سامݨے آ ویندی ہے۔ عالَمِ حشر و نشر دے بعد عالَمِ یَومُ المیزان ہے۔ عالَمِ یَومُ المیزان اچ روشنیاں دے بݨے ہوئے اجسام دے اتے نور دا ہالہ بݨ ویندے ایہو او نور ہے جیں نور نال کوئی بندہ اللہ کریم دا دیدار کر سڳدے۔ لَّا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ۔ (سورۃ الانعام – آیت نمبر 103)، ترجمہ: "کوئی اکھ ادراک نی کر سڳدی، اللہ خود ادراک بݨ ویندے۔" جݙݨ کوئی بندہ اللہ دے ادراک نال ݙیکھدے تاں اوندی نظر عالَمِ یَومُ المیزان تے پوندی ہے۔ عالَمِ یَوم المیزان دے بعد جنّت یا دوزخ دے عالمین ہن۔ جنّت دے وی ٻہوں سارے طبقات ہن تے دوزخ دے وی ٻہوں سارے طبقات ہن۔ جنّت تے دوزخ دا تذکرہ ایں ڳال دی شہادت ہے کہ آدمی دوزخ اچ تکلیف محسوس کریسی تے جنّت اچ آرام و آسائش نال لطف اندوز تھیسی۔ اگر اے سمجھ گھنیجے کہ اے لطف و آسائش تے آرام روح کوں حاصل تھیںدے تے اوں آرام توں روح فائدے چیندی ہے تاں ول اے وی آکھݨا پوسی کہ دوزخ دا عذاب وی روح دے اتے ہوندے تے اے ڳال کہیں وی طرح صحیح نی کیونکہ روح فی الواقع اللہ دا ہک حصّہ ہے، اینجھا حصّہ جیہڑا لاتجزاء ہے۔ اینجھا جیہڑا لامُتناہی ہے تے جیہڑا ماوراء الماوراء ہے۔ روح نقش و نگار اچ محدود نی۔ روح اے ڄاݨدی ہے کہ خالقِ کائنات دی مشیئت کیا ہے۔ خالقِ کائنات دی مشیئت تے منشاء دے مطابق خود کوں نویں نویں لباساں اچ ظاہر کریندی ہے تے ہر لباس کوں اوندی موجودگی تے اوندی انا نال مطلع کرینفی رہندی ہے۔ ایہا او اطلاع (Information) ہے جیندے اندر معانی پہواوݨا "اختیار" ہے۔ سزا ہووے یا جزا ݙوہاں دا تعلق اطلاع (Information) نال ہے تے اطلاع دا نزول روح دے تخلیق کردہ جسم تے تھیندے۔ روح جزا و سزا تکلیف و راحت توں مبرأ ہے۔ ==ایں کونے توں اوں کونے تک== جے تک ساکوں کہیں چیز دا علم حاصل نی ہوندا اساں اوں چیز توں واقف نہیں تھیندے تے علم کیتے ضروری ہے کہ اوندا کوئی منبع (Source) ہووے تے اے وی ضروری ہے کہ اوں Source توں حاصل شدہ علوم کیتے اینجھی ایجنسی موجود ہووے جتھاں علم ذخیرہ ہووے۔ اوندے بعد اے ضروری ہے کہ کوئی اینجھی ایجنسی موجود ہووے جیہڑی اوندے اندر معانی پہوا سڳے تے آخری حد اچ ہک ٻئی اینجھی ایجنسی دا موجود ہووݨا لازم ہے جیندے اتے علم دا مظاہرہ تھیوے۔ مثال: آدمی کوں بکھ لڳی یعنی اونکوں اے اطلاع ملی کہ ہݨ جسم کوں کجھ کھاوݨ دی ضرورت ہے۔ جیں ایجنسی نے اے اطلاع قبول کیتی اوں نے اوں علم دے اندر معنی پہوائے او اے کہ روٹی کھاوݨی چاہیدی اے۔ پھل کھاوݨے چاہیدن وغیرہ وغیرہ تے ایں اطلاع کوں جسمِ مثالی نے قبول کر کے مظاہرہ کیتا تے آدمی نے اے محسوس کیتا کہ اوں نے روٹی کھا گھدی ہے۔ جتھاں تک جسمانی تقاضے پورے کرݨ دا تعلق ہے او عالمِ ناسُوت ہووے، عالمِ اَعراف ہووے یا عالمِ جنّت و دوزخ ہووے، ہک ہی طرح دے تقاضے پورے تھیندن۔ جنّت ایں واسطے جنّت ہے کہ اتھاں کھیر تے ماکھی دے نہراں ہن۔ جنّت اچ پھل ہن تے آدمی دی آسائش تے آرام کیتے بے شمار وسائل مہیا ہن۔ دوزخ ایں واسطے دوزخ ہے کہ اتھاں اینجھے حالات اچ آدمی زندگی گزریندے جنہاں حالات دی علمی حیثیت تکلیف ہے۔ کھاݨا جنّت اچ وی میسر ہے تے کھاݨا دوزخ اچ وی میسر ہے۔ جنّت دا کھاݨا کھیر، شہد، پھل ہن۔ دوزخ دا کھاݨا اینجھے غذاواں ہن جنہاں نال آدمی دے اندر کراہت پیدا تھیندی ہے۔ قانون: کھاوݨ دا علم ݙوہاں جگہ موجود ہے۔ کھاوݨ دے اسباب تے سامان وی ݙوہاں جگہ موجود ہن لیکن ݙوہاں جگہ معنویت الڳ الڳ ہے۔ جنّت دا کھاݨا ایں واسطے اچھا ہے کہ اوندے اچ معنویت اچھی ہے۔ دوزخ دا کھاݨا ایں واسطے اچھا نی کہ اوندے اندر پشیمانی، تکلیف تے آہ و بکا ہے۔ مختصر طور تے ایں ڳال کوں ایں طرح آکھا ویسی کہ اے ساری کائنات دراصل علم ہے تے علم دے طرزاں اے ہن کہ اوندے اچ معنی پہوائے ویندن۔ جسمِ مثالی ہک اینجھی ایجنسی ہے جیہڑی علم اچ معنی پہویندی ہے۔ جݙݨ آدمی عالمِ ارواح توں نزول کر کے ایں دنیا اچ آندے تاں جسمِ مثالی ایں عالَم دے اندر اینجھے معنی تے مفہوم اخذ کریندے جیندے اچ آدمی قید ہے، بند ہے۔ ہر ہر قدم قید و بند اچ جکڑا ہویا ہے۔ جسمِ مثالی جݙݨ عالمِ ناسُوت توں باالفاظ دیگر ایں گوشت دے جسم نال اپݨا رشتہ منقطع کر کے ٻئے عالَم اچ ویندے تے اتھوں دی فضا تے ماحول نال اپݨے کیتے ہک نواں لباس بݨیندے تاں اوندے معنی تے مفہوم بدل ویندن۔ اوں عالَم دے معنی تے مفہوم اچ ٹائم تے اسپیس اتنا مختصر تھی ویندے کہ تقریباً اوندی نفی تھی ویندی ہے لیکن ٹائم اسپیس کلیتاً ختم نی تھیندا۔ ایویں ایں واسطے نی تھیندا کہ عالمِ ناسُوت دی طرح اَعراف اچ وی ایہا زمین ہے تے عالمِ ناسُوت دی طرح عالمِ اَعراف اچ وی گھر ہن۔ اتھاں آدمی کھاݨا وی کھاندے، پاݨی وی پیندے، چلدا پھردا ہے، اپݨے عزیز و اقربا نال ملاقات کریندے، خوش تھیندے تے روندا وی ہے۔ خوش تھیوݨا یا غمگین تھیوݨا، گھراں اچ رہݨا، چلݨا پھرݨا، دھپ دی تپش محسوس کرݨا تے موسم دے رد و بدل اچ زندگی گزارݨا، ٹائم اسپیس دے حدود دی نفی نہیں کریندا البتہ انسانی زندگی دی رفتار اچ اضافہ تھی ویندے۔ '''مثال:''' ہک آدمی کراچی اچ مر ڳیا، اوندے عزیز و اقربا دہلی اچ ہن۔ عالمِ اَعراف اچ رہݨ والا کوئی بندہ جݙݨ اپݨے عزیزاں نال ملݨ دہلی ویسی تاں ٹائم اسپیس مختصر تھی کے ݙو قدم بݨ ویسی مگر قدم موجود ہن، زمین موجود ہے لہٰذا ٹائم اسپیس وی موجود ہے۔ جیویں جیویں آدمی اِیں عالَم توں اُوں عالَم اچ تے ٻئے عالمین اچ منتقل تھیندا رہندے، اوندی رفتار ودھدی رہندی ہے تے ہک وقت ایسا آ ویندے کہ اوندا ہک قدم عالمِ ناسُوت اچ ہوندے تے ٻیا قدم عرش معلیٰ تے ہوندے۔ علم ساکوں اے ݙسیندے کہ اگر بندہ پابند تے مجبور تھی کے ہک گھنٹے اچ ترئے میل دا فاصلہ طے کرݨا چاہے تاں اوندی رفتار گھٹ تھی ویندی ہے تے اگر آدمی آزاد تے خود مختار تھی کے فاصلے دی نفی کر ݙیوے تاں ہک قدم دے بعد اوندا ٻیا قدم آسمان تے پوندے۔ زمین تے ٻیٹھے ہوئے ہک آدمی نے ارادہ کیتا کہ میں عرش معلیٰ تے اللہ کریم دے حضور سجدہ ریز ہاں تاں اوں ارادے دے نال اوندے سامݨے اے ڳال مشاہدہ بݨ ویندی ہے کہ اللہ اپݨی صفات حمیدہ دے نال عرش تے متمکن ہے تے بندہ اوندے سامݨے سربسجود ہے۔ اے اکھݨا کہ انسان اسماناں دی سیر نی کر سڳدا یا اللہ دے حضور سجدہ ریز نی تھی سڳدا یا اے آکھݨا کہ کوئی بندہ اللہ کوں نی ݙیکھ سڳدا، اتنی وݙی جہالت تے اتنا وڋا ظلم ہے کہ جیندے سامݨے کوئی وݙی جہالت تے کوئی ظلم نی ٹھہردا۔ کیں قدر مضحکہ خیز ڳال ہے کہ انسان بلا کہیں فاصلے دے روشنی دے دوش تے امریکہ توں کراچی منتقل تھی ویندے۔ او امریکہ اچ ڳال کریندے اساں ٹی وی تے اونکوں سݨدے ہیں تے ݙیکھدے ہیں مگر روشنیاں دے جسم نال آسماناں دی رفعت کوں نی چھو سڳدا۔ کوئی بندہ اگر اپݨے اندر اوں صلاحیت توں واقف تھی ونڄے جیں صلاحیت نے ٹی وی ایجاد کر گھدے تاں اوندے کیتے کیہڑی طرح اے ممکن نی کہ او ایں کونے توں اوں کونے تے اِیں عالَم توں اُوں عالَم اچ اپݨے ارادے تے اختیار نال منتقل نہ تھی ونڄے۔ پہلے جیہڑے ڳالہیں جادو تے طلسمات دے ناں نال مشہور ہن تے جنہاں کوں ساݙے دانشور کرامات آہدے ہن، اڄ اوہے سب چیزاں ساݙے اکھیاں دے سامݨے سائنسی ایجادات دی شکل اچ ہن۔ آدمی کیں قدر عجیب ہے، ہک طرف اتنا بے وس تے مجبور ہے کہ سو قدم دی آواز نی سݨ سڳدا تے ٻئی طرف اتنا آزاد ہے کہ اپݨے ہی ایجادات دے ذریعے ہزاراں میل دی آواز سݨ گھندے، ہزاراں میل دور ٹی وی اسکرین تے خود کوں ظاہر کر ݙیندے۔ ==قلیل علم== اللہ او ہے جیہڑا ہر چیز تے محیط ہے۔ جو کجھ اساں کریندے ہیں اللہ اونکوں ݙیکھدے تے جو کجھ اساں لکیندے ہیں اللہ او ڄاݨدے۔ اگر اساں ک ہوؤں تاں ݙوجھا اللہ ہے۔ اگر اساں ݙو ہوؤں تاں تریجھا اللہ ہے۔ اللہ ہی ابتدا ہے، اللہ ہی انتہا ہے۔ انہاں حقائق دے پیش نظر اللہ دا علم لامحدود تے لامُتناہی ہے۔ اللہ کریم نے جݙݨ کائنات بݨاوݨ دا ارادہ کیتا تاں فرمایا "کن" تے کائنات وجود اچ آ ڳئی۔ ایں ڳال کوں آسان الفاظ اچ ایں طرح آکھا ویسی کہ کائنات دراصل اللہ دا علم ہے جیندا مظاہرہ وی علم دی صورت اچ تھیا ہے۔ اللہ دے علم نے ہی کائنات دے خدوخال دا رنگ و روپ اختیار کیتے ایں واسطے پوری کائنات علم دے علاوہ کجھ نی۔ سمندر دے پاݨی دا ہک قطرہ وی بہرحال پاݨی ہے۔ سمندر وچوں گھدے ہوئے ہک قطرہ آب کوں پاݨی دے علاوہ کوئی ٻیا ناں نی ݙیویج سڳدا کیونکہ پوری کائنات اللہ دے علم دا مظاہرہ ہے۔ ایں واسطے کائنات دی حقیقت کوں کائنات دی بنیاد تے کائنات دی ہیئت وی علم ہے۔ جݙݨ اساں عالمِ ناسُوت دی قید و بند دی زندگی دا تجزیہ کریندے ہیں تاں اے ڳال پوری طرح واضح تھی ویندی ہے کہ پوری زندگی علم ہے تے علم اوں وقت علم ہے جݙݨ اوندے اندر معانی تے مفہوم ہوون۔ کائناتی نظام اچ غور کرݨ نال عجیب قسم دی پریشانی تھیندی ہے کہ اللہ نے اے کیا نظام قائم کیتے۔ مثلاً اے کہ کوئی آدمی کھادے پیتے بغیر زندہ نہیں رہ سڳدا۔ ہر آدمی سمھݨ تے مجبور ہے، اتنے بندشاں ہن کہ جنہاں دا کوئی شمار نی۔ علم دا اے مفہوم، اللہ دے ذہن اچ جو علم ہے، اُوندے وقوف توں الڳ ہے۔ اللہ نے آدم کوں فرمایا: "اے آدم! توں تے تیݙی بیوی جنّت اچ رہو تے خوش تھی کے کھاؤ جتھوں دل چاہے۔" (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 35) جنّت ہک ایسی وستی ہے کہ جیندی حدود دا تعین نہیں کریج سڳدا یعنی اوندی حدود لامُتناہی ہے۔ اللہ دا ارشاد ہے ، "خوش تھی کے کھاؤ جتھوں دل چاہے"، اے ظاہر کریندے کہ آدم کوں اللہ نے لامحدود جنّت دے رقبے تے تصرّف عطا کر ݙتا ہئی۔ بالفاظ دیگر ساݙے پیؤ آدم، جنّت دے لامحدود رقبے دے بلا شرکت غیرے مالک ہن۔ نال ہی اللہ کریم نے اے فرمایا: "اوں درخت دے قریب نی ونڄݨا تے اگر تساں ساݙے ایں حکم تے عمل نہ کیتا تاں تساں اپݨے اتے ظلم کریسو۔" (سورۃ البقرہ – آیت نمبر 35)۔ جنّت لامحدود رقبہ ہے تے اوندے اچ لاتعداد تے لاشمار درخت ہن۔ ہک مخصوص درخت دی طرف اشارہ کر کے آدم کوں ہدایت کیتی ڳئی کہ اوں درخت دے قریب نی ونڄݨا۔ آدم توں نافرمانی سرزد تھئی تے اوں نافرمانی دے جرم اچ جنّت دے فضاواں نے آدم کوں ردّ کر ݙتا تے آدم جیہڑی سرزمین دا بلاشرکتِ غیرے مالک ہئی او زمین اوندے چھک گھدی ڳئی۔ اوں واقعے دا نقشہ کجھ ایں طرح بݨدے کہ ہک وسیع و عریض باغ ہے۔ باغ دے پُھل، پّھل، پودیاں، نہراں، آبشاراں، محلّات وغیرہ تے آدمی کوں پورا پورا تصرّف ہے۔ صرف باغ دا ہک حصّہ ایسا ہے کہ تصرّف تاں حاصل ہے لیکن اوں تصرّف دے اختیار کوں استعمال کرݨ توں منع کیتا ڳیا ہے۔ جے تک آدم نے نافرمانی دا ارتکاب نہ کیتا، آدم کیتے جنّت دا وسیع رقبہ زمان و مکان(Time&Space) توں آزاد رہیا تے جݙݨ آدم توں نافرمانی سرزد تھی ڳئی تاں آدم دے اندر ٹائم اسپیس دے حد بندیاں منتقل تھی ڳئے۔ اوں درخت دے بارے اچ ٻہوں سارے ڳالہیں کیتے ویندن۔ کوئی آہدے کہ کݨک دا درخت ہئی، کوئی آہدے سیب دا درخت ہئی۔ کہیں مسلک دے لوگ آہدن کہ انگور دا درخت ہئی۔ مختلف لوگ مختلف ڳالہیں آکھدن لیکن آسمانی کتاباں اچ اوندا کوئی ناں نی آیا۔ روحانی نقطہ نظر نال جݙݨ لاشعوری وارِدات و کیفیات نال اوں درخت دا مشاہدہ کیتا ویندے تاں دراصل اے ہک طرزِ فکر دا سمبل (Symbol) ہے۔ تھیندا اے پئے کہ جو کجھ جنّت اچ موجود ہے او در و بست آدمی دے ارادے دے تابع ہے۔ آدمی دا دل چاہا کہ او سیب کھاوے، جنّت اچ سیب دے درخت وی ہن، اوندے تے سیب وی لڳے ہوئے ہن لیکن سیب دا تروڑݨا اتھاں زیربحث نی آندا۔ سیب کھاوݨ کوں دل چاہا، سیب موجود تھی ڳیا۔ پاݨی پیوݨ کوں دل چاہا پاݨی موجود تھی ڳیا۔ ایں طرزِ فکر نال تصرّف دے ݙو طرزاں سامݨے آندن۔ تصرّف دی ہک طرزِ فکر اے ہے کہ ہک بندہ سیب دا درخت لیندے، اوندی نشوونما دا انتظار کریندے۔ طویل عرصے دے بعد درخت ایں قابل تھی ویندے کہ اوندے اتے پھل لڳن، اوندےے اندر سیب کھاوݨ دی خواہش پیدا تھیندی ہے تاں سیب دے درخت دی طرف چلدے تے درخت دے اتوں سیب تروڑ کے کھا گھندے۔ تصرّف دا ٻیا طریقہ اے ہے کہ سیب دے درخت تے سیب لڳے ہوئے ہن۔ اوں درخت کوں نہ تاں کہیں بندے نے زمین اچ رہایا ہے تے نہ اوندی نگہداشت کیتی ہے، نہ اوں درخت کوں پروان چڑھاوݨ اچ کوئی خدمت انجام ݙتی ہے۔ اوندے اندر درخت تے سیب تروڑݨ دی خواہش تھئی، دل چاہا کہ سیب کھاواں، سیب حاضر تھی ڳیا۔ اوندے اچ ٻہوں حکمت بیان کیتی ڳئی ہے۔ اللہ کریم دے ارادے اچ اے ڳال موجود ہئی کہ کائنات وجود اچ آوے۔ اللہ نے آکھا، تھی ونڄ(کُن)، کائنات بݨ ڳئی۔ جنّت دی زندگی اچ آدم دے دماغ اچ اے ڳال موجود ہئی کہ او سیب کھاوے۔ آدم نے آکھا سیب، سیب موجود تھی ڳیا۔ کُن آکھݨ نال کائنات بݨ ڳئی، سیب آکھݨ نال سیب مل ڳیا۔ ایں ڳال کوں اللہ نے "احسنُ الخالقین" آکھ کے بیان کیتے: "میں تخلیق کرݨ والیاں اچ بہترین خالق ہاں۔" (سورۃ المؤمنون – آیت نمبر 14) یعنی اللہ نے اپݨے علاوہ وی اپݨی مخلوق کوں تخلیق کرݨ دے اختیارات نال نوازے۔ انسانی تخلیق تے اللہ دی تخلیق اچ حد فاضل اے ہے کہ اللہ وسائل دے بغیر تخلیق فرمیندے۔ اللہ دے ذہن اچ جو کجھ ہئی اوندے بارے اچ اللہ نے "کن" آکھ کے انہاں تمام چیزاں کوں جیہڑے اللہ ظاہر فرماوݨا چاہندا ہئی، تخلیق کر ݙتا۔ آدم دے اندر جیہڑے تخلیقی صلاحیتاں کم کریندے پئے ہن او وسائل دے محتاج ہن۔ جݙݨ کوئی بندہ انہاں تخلیقی صلاحیتاں کوں ٹائم اسپیس دے حد بندیاں توں آزاد تھی کے استعمال کریندے، او روحانی زندگی اچ رہندے تے جݙݨ کوئی بندہ انہاں تخلیقی صلاحیتاں کوں وسائل دے اندر (ٹائم اسپیس) بند تھی کے استعمال کریندے، مادی زندگی گزریندے، محتاج تے پابند زندگی جہالت تے ظلم دی زندگی ہے۔ جیں طرح دانائی عقل و شعور ہک درخت دی طرح پھلدے پھولدے، اوں ہی طرح علم دے اندر طرح طرح دے شاخاں پھپھڑدن۔ نویں نویں فلسفیاں دی داغ بیل پوندی ہے۔ نویں نویں ایجادات تھیندن، بالکل اوں ہی طرح ظلم و جہالت دے درخت تے وی پھل پتر تے شاخاں ہوندن لیکن چونکہ بنیاد ظلم تے جہالت ہے ایں واسطے آدمی انہاں سارے ایجادات تے ساری ترقی توں خوش تھیوݨ دی بجائے ناخوش تھیندے، پرسکون تھیوݨ دی بجائے بے سکون تھیندے، مطمئن تھیوݨ دی بجائے غیر مطمئن زندگی گزریندے۔ جݙݨ اساں موجودہ سائنسی ترقی تے نظر سٹیندے ہیں تاں ساکوں ایں ترقی اچ او تمام چیزاں ملدن جنہاں کوں اللہ نے ظلم و جہالت دے ناں نال بیان فرمایا ہے۔ اڄ دی ترقی پوری نوعِ انسانی کیتے ہک عذاب بݨ ڳئی ہے۔ ہر شخص غیر مطمئن تے بے سکون ہے۔ دنیا دے ایں کونے توں اوں کونے تک عدم تحفظ دا اژدھا منہ کھولے پوری نوعِ انسانی کوں ڳیتݨ کیتے بے قرار ہے۔ حالانکہ جتھاں تک ترقی دا معاملہ ہے۔ اے سارے ترقیاں اے ساری ایجادات اے ساری تخلیقات ایں خیال دے تحت وجود اچ آئے کہ نوعِ انسانی کوں سکون ملسی لیکن چونکہ اے تمام ترقیاں تے نویں نویں ایجادات ٹائم اسپیس اچ بند تھی کے وجود اچ آئے ہن ایں واسطے آدمی بدحال تے پریشان ہے۔ ٹائم اسپیس توں آزاد روحانی انسان فطرت دی پیروی کریندے تے جݙݨ اساں فطرت تے غور کریندے ہیں تاں ساکوں نظر آندے کہ زمین تے موجود وسائل، خلوص تے اعتبار تے قائم ہن۔ ایندے پچھوں کوئی ذاتی غرض تے صلے دی خواہش نی۔ سجھ روز نکلدے، دھپ نال مخلوق کوں فائدہ پہنچدے۔ پاݨی مخلوق دے اندر سیرابی دا ذریعہ بݨدے لیکن پاݨی کوں مخلوق توں کہیں صلہ و ستائش دی غرض نی۔ ایہو حال ہوا، آکسیجن، نباتات، جمادات تے گیس دا وی ہے۔ سائنسی ایجادات نوعِ انسانی کیتے عذاب ایں واسطے بݨ ڳن کیونکہ اللہ دے پیدا کردہ وسائل نال بݨائے ڳئے اشیاء اچ انسان دا پست ذہن (دولت پرستی) شامل تھی ڳیا ہے۔ ==کائناتی خدوخال== کائنات تے کائنات اچ موجود تخلیقات تے تخلیقات اچ تمام نوعاں تے ہر نوع اچ الڳ الڳ افراد، پیدائش دا تسلسل تے موت دا وارِد تھیوݨا تے سماوات، سورج، چندر، ستارے، کہکشانی نظام، جنّت دوزخ تے دوزخ جنّت دے اندر زندگی گزارݨ دے حواس تے تقاضے، حواس اچ ردّ و بدل تے ردّ و بدل دے نال حواس اچ کمی و بیشی، ذہنی رفتار دا گھٹݨا یا ودھݨا، حواس دا الڳ الڳ تھیوݨا، سݨݨا، ݙیکھݨا، چھووݨا، چکھݨا، محسوس کرݨا، جسمانی نظام دا الٹ پلٹ تھیوݨا، جذبات اچ اشتعال پیدا تھیوݨا، کہیں بندے یا کہیں ذی روح دا نرم خو ہووݨا، اے سب چیزاں اللہ دے ذہن اچ موجود علم دا عکس ہن۔ کائنات اچ موجود کوئی شئے اوندی حیثیت کہیں وݙے توں وݙے سیارے دی ہووے، سٹار دی ہووے یا کہیں چھوٹے توں چھوٹے ذرّے دی ہووے، ایٹم دی ہووے، وائرس دی ہووے، شئے دی موجودگی اللہ کریم دے ذہن اچ موجود ہئی۔ جݙݨ اللہ نے خوبصورت دنیا کوں مظہر بݨاوݨا چاہا تا آکھا: "تھی ونڄ" تے تمام چیزاں وجود اچ آ ڳئے۔ تخلیقات دا کنبہ اتنا وسیع ہے کہ اللہ نے خود آکھے کہ سارے سمندر روشنائی بݨ ونڄن تے سارے درخت قلم بݨ ونڄن ول وی اللہ دے ڳالہیں پورے نہ تھیسں۔ (سورۃ لقمان – آیت نمبر 27) کائنات کیوں بݨائی ڳئی تے اے سارے تخلیقات کیوں عمل اچ آئے؟ جنّت دوزخ دے ݙو الڳ الڳ گروہ کیوں بݨے؟ غیب دی دنیا دے عجائبات توں ظاہر دنیا دے بے شمار عجائبات کیں طرح تخلیق تھئے؟ ایندی وجہ خود اللہ نے بیان کیتی ہے۔ "میں لکا ہویا خزانہ ہم میں چاہا کہ کائنات تخلیق کراں تاکہ کائنات دے افراد میکوں پہچاݨ گھنن۔" ایں حدیث قدسی اچ تفکر کرݨ نال اے ڳال واضح طور تے سامݨے آ ویندی ہے کہ کائنات دی تخلیق دا منشاء اے ہے کہ خالقِ کائنات چاہندے کہ اونکوں پہچاݨا ونڄے۔ پہچاݨݨ کیتے ضروری ہے کہ تمام مخلوقات وچوں کہیں ہک مخلوق دا انتخاب کر کے ٻئے مخلوقات دے مقابلے اچ اونکوں زیادہ علم ݙیویجے۔ علم دے اندر مفہوم تے معنویت تلاش کرݨ دی صلاحیت وی عطا کیتی ونڄے۔ کائناتی کنبے اچ ݙو مخلوقات ایسے ہن جنہاں کوں اللہ کریم نے تلاش تے مفہوم پہچاݨݨ دی صلاحیت عطا کیتی ہے۔ ہک انسان تے ٻئے جنّات۔ جنّات دی تخلیق چونکہ ایں وقت زیربحث نی ایں واسطے انسانی علوم تے ہی گفتگو کیتی ویندی پئی ہے۔ کائنات اللہ کریم دا او علم ہے جیہڑا اللہ دے ذہن اچ موجود ہئی یعنی اللہ ایں ڳال توں واقف ہئی کہ کائنات دے تخلیقی خدوخال کیا ہن؟ اپݨے علم دے مطابق اللہ نے تخلیقی خدوخال کوں اپݨے حکم تے ارادے توں شکل و صورت بخش ݙتی۔ یعنی اللہ دا ذاتی تے مخصوص علم شکل و صورت بݨ کے وجود اچ آ ڳیا۔ اللہ کریم نے آدم کوں اپݨی "صفَت تے اَسماء" دا علم عطا کیتے۔ اَسماء توں مراد اللہ دے صفات تے کائنات دے خدوخال ہن۔ یہ ایسا علم ہے جینکوں فرشتے وی نی ڄاݨدے۔ جݙݨ اے علم آدم نے سکھ گھدا تاں فرشتیاں کوں آدم دے سامݨے جھکݨا پیا۔ آدم کوں اللہ کریم نے اے ݙسا ݙتا کہ کائنات میݙے ذاتی علم دا ہک حصّہ ہے تے اوں علم اچ معنی تے مفہوم دے نال بے شمار فارمولے ہن، جنہاں فارمولیاں نال ساری کائنات تخلیق کیتی ڳئی ہے۔ آدم کوں کائناتی تخلیق دے فارمولے سکھاوݨ دے بعد جنّت اچ بھیڄ ݙتا ڳیا۔ جنّت اچ آدم دی پوزیشن ہک ایسے سائنسدان دی ہے جیہڑا کائنات دے تخلیقی فارمولیاں دا علم رکھدے۔ انہاں فارمولیاں اچ بنیادی نقطہ اے ہے کہ ساری کائنات ہک علم ہے تے آدم اوں علم اچ معانی تے مفہوم دے نال تصرّف کرݨ دا اختیار رکھدے۔ ==روشنی== اللہ کریم احسن الخالقین ہن۔ (سورۃ المؤمنون – آیت نمبر 14)۔ خالقین دا لفظ ساکوں ݙسیندے کہ اللہ دے علاوہ ٻئے وی تخلیق کرݨ والے ہن۔ لیکن مخلوق مزید تخلیقات دے معاملے اچ وسائل دی پابند تے محتاج ہے۔ ایندی مثال اڄ دے دور اچ بجلی دی ہے۔ اللہ دی ہک تخلیق بجلی (Electricity) ہے۔ جݙݨ بندیاں نے ای تخلیق توں ٻئے ذَیلی تخلیقات کوں متحرّک کرݨا چاہا تاں لکھاں ہزاراں چیزاں وجود اچ آ ڳئے۔ آدم زاد نے جݙݨ بجلی دے علم دے اندر تفکر کیتا تاں اوں بجلی توں لاشمار چیزاں وجود اچ آ ڳئے۔ بجلی نال بݨے ہوئے یا بجلی نال چلݨ والے مشیناں توں جتنے چیزاں وجود اچ آئے، او انسان دی تخلیق ہن مثلاً ریڈیو، ٹی وی تے ٻئے بے شمار چیزاں۔ اللہ کریم دی ایں تخلیق بجلی (Electricity) نال جیہڑی ٻئی ذَیلی تخلیقات دا مظہر بݨی، ابنِ آدم دا بجلی دے اندر تصرّف ہے۔ اے اوہو علم ہے جیہڑا اللہ نے آدم کوں سکھا ݙتے۔ اَسماء توں مراد اے ہے کہ اللہ نے آدم کوں ہک ایسا علم سکھا ݙتے کہ جیہڑا تخلیقی فارمولیاں نال مرکب ہے۔ کوئی انسان جݙݨ ایں علم کوں حاصل کر گھندے تاں نویں نویں چیزاں بݨ ویندن۔ وسائل دی حدود توں گزر کے یا وسائل دے علوم توں اڳاں ودھ کے جݙݨ کوئی بندہ روشنیاں دے علم نال دھات (لوہے) اچ تصرّف کریندے تاں وݙی وݙی مشین، کَل پرزے، جہاز، ریل گݙیاں، خطرناک تے وݙے وݙے بم بݨ ویندن۔ تصوّف اچ ایں عمل کوں "ماہیتِ قلب" آکھا ویندے۔ وسائل اچ محدود رہ کے مٹی دے مخصوص ذرّات کوں کھٹالی اچ پکا کے اساں سونا بݨیندے ہیں۔ مٹی دے ذرّات کوں مخصوص پروسیس توں گزار کے اساں لوہا بݨیندے ہیں۔ لیکن او بندہ جیہڑا روشنیاں اچ تصرّف کرݨ دا اختیار رکھدے، ذخیرے وچوں انہاں مقدراں کوں الڳ کر گھندے جیہڑے مقدراں سونا بݨیندن تاں سونا بݨ ویندے۔ تصرّف دے ݙو طریقے ہن۔ ① ہک طریقہ اے ہے کہ وسائل اچ محدود رہ کے وسائل کوں مجتمع کر کے کوئی چیز بݨائی ونڄے، تے ② ݙوجھا طریقہ اے ہے کہ روشنیاں اچ تصرّف کرکے روشنیاں کوں متحرّک کر ݙیویجے علمِ روحانی دی تھیوری پڑھ کے پریکٹیکل اچ اے معلوم تھی ویندے کہ کائنات اچ موجود ہر شئے دی بنیاد تے بساط (Base) روشنی ہے تے روشنی معیّن مقدراں دے نال ردّ و بدل تھیندی رہندی ہے تے معیّن مقدراں دے نال گھٹدی ودھدی رہندی ہے۔ پیدائش توں موت تک دا زمانہ ساکوں اے ݙسیندے کہ کوئی ٻال اپݨی ہک حیثیت تے قائم نی رہندا۔ جنہاں معیّن مقدراں تے ٻال پیدا تھئے، انہاں معیّن مقدراں اچ ہک ضابطہ ہک قانون تے ترتیب دے نال ردّ و بدل تھیندے۔ جیہڑی طرح مقدراں اچ ردّ و بدل تھیندے اونہی مناسبت نال ٻال وی بدلدا رہندے۔ آدمی دا ٻال جوان یا ٻڈھا ہووے، بہرصورت آدم رہندے۔ اوندی شکل و صورت تے خدوخال اچ تاں تبدیلی تھیندی رہنفی ہے لیکن شکل و صورت برقرار رہندی ہے۔ اللہ نے کائنات کوں مختلف نوعاں اچ تقسیم کیتے۔ معیّن مقدار اے ہے کہ آدم ہر حال اچ آدم رہندے، باندر دا ٻال ہر صورت اچ باندر دا ٻال رہندے لیکن عمر دے نال نال اوندے اندر زندگی گزارݨ دے تقاضیاں اخ تبدیلی تھیندی رہندی ہے۔ تبدیلی اے ہے کہ پیدا تھیوݨ والے ٻال دے نقوش جوانی اچ سر تا پیر بدل ویندن۔ جوانی دے بعد ٻڈھیپا آندے تاں ٻڈھیپے اچ جوانی دے نقوش ڈھل ویندن تے ایں طرح ڈھل ویندن کہ جوانی دی تصویر تے ٻڈھیپے دی تصویر ݙو الڳ الڳ تصویراں نظر آندن۔ قائم بالذّات معیّن مقدراں اے ہن کہ آدمی ہک ݙینھ دا ٻال ہووے یا سو سال دا ٻڈھا ہووے، بکھ تریھ دا تقاضہ اوندے اندر موجود رہندے۔ عجیب رمز اے ہے کہ ݙو سال دا ٻال وی پاݨی پیندے۔ ݙو سال دا ٻال غذا کھاندے۔ سو سال دا ٻڈھا آدمی وی پاݨی پیندے، سو سال دا ٻڈھا وی روٹی کھاندے لیکن سو سال دا ٻڈھا ݙو سال دا ٻال نہ ہوندا تے ݙو سال دا ٻال سو سال دا ٻڈھا نی ہوندا۔ روحانی علوم ساݙے اتے اے ڳال واضح کریندن کہ باوجود ایندے کہ تقاضے ٻڈھیپے تے بچپن دے یکساں ہن، شکل و صورت تے خدوخال کیوں تبدیل تھی ویندن؟ شکل و صورت تے خدوخال دے ردّ و بدل اچ کیہڑے علوم کم کریندے پئے ہن؟ انہاں علوم نال روشناس تھیوݨ کیتے ضروری ہے کہ اساں انہاں روشنیاں دا علم حاصل کروں جنہاں روشنیاں کوں اللہ کریم نے اپݨی صفات آکھا ہے۔ ==ذات و صفات== صفات توں کہیں چیز دا ادراک تاں کیتا ونڄ سڳدے لیکن ذات دی حقیقت تے کُنہ تک نی پہنچا ونڄ سڳدا۔ عام زندگی اچ اوندی مثال اے ہے کہ ہک شخص دا ناں "الف" ہے۔ الف دے صفات اے ہن کہ او ٻہوں نرم دل ہے، ٻہوں سخی ہے، رحم کرݨ والا ہے، ٻیاں دی تکلیف کوں اپݨی تکلیف سمجھدے۔ اوندے برعکس ٻیا شخص "ب" ہے۔ اوندے اندر سختی ہے، شقاوت ہے، او خود کوں ٻیاں توں برتر سمجھدے، مہربان تھیوݨ دی بجائے لوگاں کوں پریشان کریندے ، لوگاں دے ݙکھ درد تے مصائب اچ اضافے دا باعث بݨدے۔ "الف" دی صفات زیربحث آون یا "ب" دی عادات و خصائل سامݨے آون، انہاں نال "الف" تے "ب" دے تشخص دی نشاندہی تاں تھیندی ہے لیکن فی الواقع "الف" کیا ہے تے "ب" کیا ہے؟ ایندے بارے اچ اساں کوئی حتمی فیصلہ نی کر سڳدے۔ تھی سڳدے کہ اڄ دا او "الف" جیہڑا نرم خو تے نرم دل ہے، کل سخت گیر تھی ونڄے، اے وی ممکن ہے کہ اڄ دا "ب" اپݨی عادات و خصائل دے اعتبار نال جو کجھ ہے کل اوندے اندر تبدیلی واقع تھی ونڄے تے او لوگاں کوں پریشان کرݨ دی بجائے لوگاں دے ݙکھ درد کوں دور کرݨ اچ مثالی کردار ادا کرے۔ عادات و خصائل تے صفات کوں سامݨے رکھ کے کہیں فرد دی شخصیت دا ہک ہیولیٰ تاں قائم کیتا ونڄ سڳدے لیکن فی الواقع او اپݨی صفات دے اعتبار نال کیا ہے، ایندے بارے اچ یقینی ڳال نی کیتی ونڄ سڳدی۔ ایں واسطے کہ صفات اچ ردّ و بدل تھیندا رہندے لیکن ذات اچ ردّ و بدل نی تھیندا۔ اڄ "الف" اگر نرم دل ہے تے آوݨ والے کل اچ او سخت گیر تھی ونڄے تاں اے دراصل اوندی صفات اچ تبدیلی ہے لیکن "الف" جݙݨ نرم دل ہئی تاں تݙاں وی "الف" ہئی تے جݙݨ او سخت گیر تھیا تݙاں وی "الف" ہئی۔ '''قانون:''' ڄاݨݨ تے پہچاݨݨ دے طرزاں متعیّن ہن۔ ہک اے کہ کہیں شئے کوں اوندے صفات توں پہچاݨا ویندے تے ٻئی طرز اے ہے کہ کہیں شئے کوں اوندی ذات توں پہچاݨا ونڄے۔ '''مثال:''' ساݙے سامݨے لوہے دا ایک ٹکڑا ہے، جݙݨ اساں لوہے دی صفات دا تذکرہ کریندے ہیں تاں دراصل ساݙے سامݨے لوہے دی صفات نال مرکب ٻہوں سارے اشیاء آ ویندن۔ لوہے نال ہک چھری وی بݨدی ہے تے لوہے نال وہ پٹڑی وی بݨدی ہے جیندے اتے ریل چلدی ہے۔ لوہے دی صفات دا ہک عکس چھری وی اپݨے اوصاف تے قائم ہے۔ اوں چھری نال پھل دے ݙلیاں بݨدن، اے چھری ٻئے مفید تے تعمیری کماں اچ وی کم آندی ہے تے اوں چھری نال کہیں دا پیٹ وی چیریج سڳدے۔ پاݨی دا ہک وصف اے ہے کہ او پیاس وسمیدے تے پاݨی دا ہک وصف اے وی ہے کہ اوندے ذریعے بجلی جیہی انرجی وجود اچ آندی پئی ہے۔ پاݨی دے ذریعے بجلی حاصل کرݨا دراصل پاݨی دا ہک وصف ہے لیکن حالی ساݙے اتے اے ڳال منکشف نی تھئی کہ فی الواقع پاݨی کیا چیز ہے؟ سائنس دان جنہاں اجزاء کوں پاݨی دا مرکب تسلیم کریندن یا جنہاں اجزاء نال پاݨی بݨدے انہاں اجزاء کوں کٹھا کرݨ دے بعد پاݨی تاں بݨ ویندے لیکن بہرحال اونکوں قدرتی پاݨی قرار نی ݙتا ونڄ سڳدا۔ کہیں چیز دا وصف تلاش کر گھنݨا تاں انسانی علوم تے انسانی عقل و شعور اچ آ سڳدے لیکن کُنہ معلوم کر گھنݨا انسانی شعور تے لاشعور دی سکت توں باہر ہے۔ پاݨی فی الواقع کیا ہے، کنہاں حقیقی اجزائے ترکیبی نال مرکب ہے؟ ایں ڳال دا انکشاف انہاں لوگاں تے تھیندے جیہڑے لوگ اللہ تعالیٰ دے نائب تے حضور ﷺ دے روحانی وارث ہن۔ اساں کوئی چیز ایجاد کریندے ہیں تاں ارباں کھرباں روپیہ خرچ کر سٹیندے ہیں۔ فائدہ گھٹ تے نقصان زیادہ تھیندے۔ ایجادات اچ تعمیر و ترقی توازن نال ہم آہنگ نی ہوندی۔ موجودہ دور اچ سائنس دے محیّر العقول نویں نویں ایجادات نے عجیب فسوں کاری کیتی ہے۔ آکھݨ اچ ایہو آندے کہ سائنس ترقی دی طرف گامزن ہے۔ انسان نے علم اچ کمال حاصل کر گھدے، ٹائم اسپیس دے حد بندیاں کوں جیہڑے صدیاں توں رائج ہن، تروڑ ݙتے۔ لیکن حقیقت اے ہے کہ جیہڑے ایجادات ساݙے سامݨے آئے ہن، انہاں اشیاء نال تعلق رکھدن جیہڑے اشیاء پہلے توں زمین تے موجود ہن۔ انہاں ایجادات دا پورا فائدہ ساکوں ایں واسطے نی پہنچا کہ ساݙا علم محدود ہے۔ صفات دے بعد شئے دی اہمیت تے شئے دی کُنہ کیا ہے؟ اوں طرف اساں کوئی توجہ نی ݙتی۔ کوئی روحانی انسان محض صفات دے بھل بھلیاں اچ گرفتار نی تھیندا، او صفات کوں روشنی یا میڈیم بݨا کے ہمیشہ اوں ذات دا متلاشی رہندے جیہڑی ذات مطلق اچ طاقت دے ذخیرے موجود ہن۔ ماورائی اسباق اچ اے ڳال ٻہوں زیادہ توجہ دے نال شاگرداں کوں ݙسی ویندی ہے کہ صفات دراصل کہیں ذات دا عکس ہوندے تے عکس ماضی ہوندے۔ آسمانی کتاباں اچ جتھاں جتھاں صفات دا تذکرہ آئے اتھاں اتھاں اللہ نے صفات کوں اپݨے نشانیاں قرار ݙتے تاکہ انہاں نشانیاں اچ غور و فکر کرے تے ذہن گہرائی اچ استعمال کر کے ذات دا کھوج لایا ونڄے۔ صفات کوں تلاش کرݨ دے ٻہوں سارے راہواں مختلف اوقات اچ متعیّن کیتے ڳن۔ اے صحیح ہے کہ انہاں راہواں کوں مذہبی معاونت (Support) حاصل ہے لیکن کہیں مذہبی کتاب اچ اے ڳال نی آکھی ڳئی کہ مقصود و منتہا صفات دا حصول ہے۔ انہاں متعیّن راہواں اچ سب توں پہلی تے بنیادی ڳال اِرتکاز توجہ ہے یعنی جیہڑا علم آدمی حاصل کرݨا چاہندے اوں علم دے حصول کیتے ٻئے علوم توں قطع نظر ہک نقطہ متعیّن کر کے اوں نقطے اچ تفکر کریجے تے اوں نقطے دے اندر فہم و ادراک دے سارے صلاحیتاں مرکوز کر ݙیویجن۔ اِرتکاز توجہ کیتے ٻہوں سارے طریقے ایجاد تھئے۔ انہاں طریقیاں اچ یوگا، ساہ دے مشقاں، پاسِ انفاس، ہپناٹزم، مسمریزم، ٹیلی پیتھی، لمس، مراقبہ وغیرہ شامل ہن۔ اساں جݙݨ انہاں مشقاں دی افادیت تے غور کریندے ہیں تاں اساں ایں نتیجے تے پہنچدے ہیں کہ آدمی صفات توں ہٹ کے ذہن دے اندر (Inner) اچ ایسی تصویر کشی کرݨا چاہندے یا اپݨے اندر اوں ادراک کوں حرکت ݙیوݨا چاہندے، جیہڑا ادراک صفات توں ہٹ کے ذات دا مشاہدہ کریندے۔ ==قوتِ متخیلہ ۱== آدم جݙݨ توں زمین تے آباد ہے اوں علم نال واقف تھیندا رہیا کہ زمین دے اندر ایسے مخفی طاقتاں موجود ہن جنہاں نال زندگی کیتے وسائل فراہم تھیندن۔ اساں ݙیکھدے ہیں کہ زمین دے اندر کوئی بیج سٹیا ویندے تاں بیج دی اپݨی مخفی طاقت تے زمین دے اندر اپݨی مخفی طاقت مل کے ہک ٻئے نال ضرب تھیندی ہے تے نتیجے اچ تریجھی چیز دا وجودی پیکر ساݙے سامݨے آ ویندے۔ سائنسی نقطہ نظر نال ایں ڳال کوں ایں طرح اکھیج سڳدے کہ بیج دے اندر مخفی قوت یا انرجی زمین دی مخفی قوت یا انرجی نال مل کے جݙݨ اپݨا مظاہرہ کریندی ہے تاں نتیجے اچ کوئی پودا نمودار تھیندے تے ول او پودا ودھ کے تناور درخت بݨ ویندے تے اوں درخت اچ پھل تے پُھل لڳدن، لیکن بیج دے اندر مخفی طاقت دی کُنہ کیا ہے تے زمین دے اندر مخفی طاقت دی کُنہ کیا ہے۔ اے ڳال حالی تک سائنس داناں دے سامݨے نی آئی۔ اگر ایں اہم مسئلے کوں سمجھݨ دی کوشش کریجے تاں آسان الفاظ اچ ایویں اکھیسی کہ بیج ہک تشخص ہے تے بیج دے اندر اوندے صفات، او درخت ہے جیہڑا بیج دی نشوونما پاوݨ دے بعد ظاہر تھیندے۔ بیج دا ٻیا وصف اے ہے کہ بیج اپݨی صفَت دا مظاہرہ کریندے یعنی پُھل بݨدے تاں اوندے اندر وی بیج ہوندن۔ بیج اپݨی صفات دا مظاہرہ کریندے تے صفَت کوں پتّیاں دے روپ اچ ظاہر کریندے۔ ساݙے کول کوئی طریقہ ایسا موجود نی کہ تمام پتّیاں کوں شمار کر سڳوں۔ انسانی عقل اتنی محدود ہے کہ او ہک بیج دے پھیلاؤ دا احاطہ نی کر سڳدی۔ روحانی انسان جݙݨ بیج دا تجزیہ کریندے تے انر (Inner) اچ موجود روشنی نال بیج دے اندر تفکر کریندے تاں آہدے کہ بیج ہک صفاتی مظہر ہے۔ اساں جݙݨ عقل و شعور دے اعتبار نال چھوٹے توں بیج دی صفات دا احاطہ نی کر سڳدے تاں ساکوں بالآخر تسلیم کرنا پوندے کہ اللہ دی صفات کوں سمجھݨا محدود عقل و شعور توں ماوراء ہے کیونکہ کہیں چیز دی کُنہ کوں سمجھݨ کیتے عقل و شعور بے وس ہے۔ ایں واسطے ساکوں ایسے طریقے اختیار کرݨے پوسن جیہڑے ساکوں عقل و شعور توں ٻاہر دی دنیا اچ گھن ونڄن تے عقل و شعور توں ٻاہر دی دنیا نال ساکوں روشناس کراون۔ اِرتکاز توجہ یا مراقبہ انہاں طریقیاں اچوں پہلا طریقہ ہے۔ زیادہ پڑھے لکھے لوگ، سائنسی نظریات دے بھول بھلیاں اچ گم افراد، عقل و شعور نال آراستہ دانشور جݙݨ روحانی علوم دے اندر غور کریندن (کیونکہ انہاں علوم کوں او عقل و شعور دے دائرے اچ بند کرݨا چاہندن بالفاظ دیگر لامُتناہی علم کوں تنہایت اچ قید کرݨا چاہندن) تے انہاں دے سامݨے جݙݨ کوئی حل نی آندا تاں او روحانیت کوں قوتِ متخیّلہ آکھ ݙیندن۔ روحانیت کوں قوتِ متخیّلہ آکھ کے گزر ونڄݨ دے بعد تحقیق، تلاش دے دروازے اپݨے اتے بند کر گھندن۔ جتھاں تک قوتِ متخیّلہ دا تعلق ہے، خیال دی قوت توں کہیں چیز کوں ٻاہر نی اکھیج سڳدا۔ زندگی دے سارے اعمال و اشغال قوتِ متخیّلہ دے اتے قائم ہن۔ دانشور اے تاں آہدن کہ روحانیت قوتِ متخیّلہ دا مرکب ہے لیکن او اے نی ݙسیندے کہ قوتِ متخیّلہ کیا ہے؟ جتنے کجھ ترقیاں سامݨے آ چکیاں ہن تے جتنے کجھ ترقیاں ساݙے سامݨے آسن انہاں سب اچ ہک ربط قائم کریجے تاں ہک ہی ڳال آکھی ویسی کہ اے سب قوتِ متخیّلہ ہے۔ سائنسدان دے دماغ اچ سے خیال وارِد تھیا کہ ایسا ہتھیار ایجاد کرݨا چاہیدا اے کہ جیندے نال بیک وقت لکھاں جاناں موت دے گھاٹ لیھ ونڄن۔ ٻئے سائنسدان دے دماغ اچ اے خیال وارِد تھیا کہ کوئی ایسا آلہ ایجاد کر گھنے جیہڑا آوازاں کو پکڑ گھنے۔ تریجھے سائسندان دے ذہن اچ اے خیال وارِد تھیا کہ ایسی اسکرین بݨاوݨی چاہیدی اے جیہڑی اسکرین تے دنیا دے ہک کونے توں ٻئے کونے تے تصویر منعکس تھی ونڄے۔ اے سب ایجادات کہیں ہک بندے دے ذہن توں شروع تھئے اوں خیال دے اتے ذہنی استعداد کوں مسلسل تے متواتر مرکوز کیتا ڳیا تاں نویں نویں ایجادات وجود اچ آندے رہیے۔ سوال اے ہے کہ اگر سائنسدان دی تحقیق و تلاش دے نتیجے اچ کوئی ہک ایجاد اوں ہک سائنسدان تک محدود رہ ویندی تے ٻئے بے شمار سائنسدان اپݨی خیالی قوت کوں اوں ایجاد تے استعمال نہ کریندے تاں ایجاد کیہڑی طرح وجود اچ آندی؟ اے آکھݨا کہ روحانیت قوتِ متخیّلہ ہے، ٻہوں جہالت تے کم عقلی ہے۔ روحانیت اچ خیال ایسی اطلاع کوں آکھا ویندے جیہڑی اطلاع مسلسل تے متواتر کہیں ہک نقطے تے مرکوز تھی ونڄے۔ جݙݨ کوئی اطلاع یا خیال کہیں ہک نقطے تے مرکوز تھی ونڄے تاں بالآخر او چیز جیہڑی خیال اچ موجود ہے، مظہر بݨ ویندی ہے تے اے مظہر اپݨی صفات دے نال اکھیاں دے سامݨے آ ویندے۔ روحانی انسان جݙݨ ٻوہڑ دے درخت دا تذکرہ کریندے تاں آہدے کہ بیج نے اپݨی صفات دے مظاہرے کیتے اپݨے خیال کوں ہک نقطے تے مرکوز کر ݙتے تے بیج دا خیال جݙݨ ہک نقطے تے مرکوز تھی ڳیا تاں اوندے صفات دا مظاہرہ شروع تھی ڳیا تے اے مظاہرہ ہک ٻہوں وݙے درخت دی شکل اچ زمین دے اتے نمودار تھی ڳیا۔ '''قانون:''' صفات دراصل آدمی دے اندر اطلاعات دا ہک ذخیرہ ہے۔ انہاں اطلاعات وچوں چند ہک یا پوری اطلاعات کوں جݙݨ انسان اپݨے خیال دی طاقت نال ہک نقطے تے مرکوز کر ݙیندے تاں خیال دے اندر لا مُتناہی اطلاعات اچ ابھارہ آ ویندے تے اکھیاں دے سامݨے مظاہر آوݨ لڳدن۔ ایں ہی ڳال کوں روحانی استاد خیالات کوں ہک نقطے تے مرکوز تھیوݨا آہدن تے انر (Inner) دا کھوج لاوݨ والے دانشور مراقبہ آہدن۔ ==قوتِ متخیلہ ۲== انسان دا وجود اوندی روح کے تابع ہے۔ یعنی گوشت پوست دا جسم اصل انسان نی۔ ہر ذی فہم انسان جیہڑا پاڳل نی، اوندے اندر طبعی تے جبلّی خواہشات ہوندن۔ ساݙے معاشرے اچ جیہڑے معاشرتی قدراں رائج ہن یا جنہاں معاشرتی اقدار اچ اساں زندگی گزریندے پئے ہیں اوندی بنیاد وی جبلّت پر قائم ہے۔ '''مثال:''' اگر کہیں باشعور آدمی کوں ایں ڳال دا علم نہ ہووے کہ اوندی ما کون ہے؟ اوندا پیؤ کون ہے؟ تاں اوندی زندگی اچ ایسا خلاء پیدا تھی ویندے کہ اے لاعلمی تے محرومی ول ول اوندے ذہن اچ گردش کریندی ہے۔ بظاہر ایں ڳال نال کوئی فرق واقع نی تھیندا کہ اوندا پیؤ اوندی ما کون ہے۔ ایں واسطے کہ ما پیؤ دے مرݨ دے بعد وی او زندہ رہندے تے خوش رہندے۔ ایندے باوجود کہ او ما پیؤ دے بغیر وی اپݨے تمام دنیاوی دلچسپیاں پورے کریندے۔ اوندے دوست احباب ہوندن۔ اگر اونکوں والدین دے بارے اچ معلومات نہ ہوون تاں اوندی زندگی اچ محرومی سِمبل (Symbol) بݨ ویندی ہے۔ ایسے ٻال جنہاں کوں اپݨے ما پیؤ دا علم نی ہوندا، انہاں کوں اپݨی اصل نال رشتہ قائم کرݨ کیتے کوئی نہ کوئی سہارا لبھݨا پوندے۔ ایندی مثال مغربی ممالک اچ او اولاداں ہن جنہاں کوں ما پیؤ دا پتہ نی ہوندا۔ اینجھی نسل "بادشاہ دی اولاد" سݙیندی ہے۔ حالانکہ اے آکھݨا کہ او بادشاہ دی اولاد ہن ایں ڳال دا اعتراف ہے کہ انہاں کوں اپݨے ما پیؤ دا علم نی لیکن اوندے کیتے اے وجہ وی تسکین کا سبب بݨ ویندی ہے کہ او بادشاہ دی اولاد ہن۔ معاشرے دے ایں رشتے کوں نوعِ انسانی دے تمام تہذیباں قبول کریندن تے ایں رشتے دی حفاظت کیتے قوانین نافذ کریندن۔ ایں رشتے کوں قائم رکھݨ کیتے ہی ذات برادری وجود اچ آئی ہے۔ قانون قدرت وی ایں رشتے دی حفاظت کریندے تے نوعِ انسانی کوں اپݨی اصل یعنی والدین دی خدمت تے انہاں دی عزت و احترام دا حکم ݙیندے۔ سیدھی سی بات ہے کہ بے اصل آدمی کا معاشرہ میں کوئی مقام نہیں ہے۔ یتیم و یسیر ہونا اور بات ہے اور بے اصل ہونا اور بات ہے۔ کوئی روحانی انسان جب اپنی اصلیت کو تلاش کرتا ہے چونکہ اس کی فکر میں وسعت ہوتی ہے اس کی ہمت میں عَلو ہوتا ہے اور اس کی سوچ بلند ہوتی ہے۔ اس لئے وہ اپنی اصلیت کو تلاش کرتے ہوئے کائنات کی اصل تک…. پہنچ جاتا ہے۔ اصل کو تلاش کرنا روحانیت کا پہلا سبق یا پہلی کلاس ہے۔ روحانی شاگرد پہلے خود کو تلاش کرتا ہے اور اسے خود کا سراغ مل جاتا ہے۔ پھر وہ جس ماحول اور جس فضا میں زندہ ہے اس فضا اور اس ماحول کی اصلیت تلاش کرتا ہے۔ فضا اور ماحول کی اصلیت میں جب اسے بے شمار گیسیں، لاتعداد روشنیاں نظر آتی ہیں تو وہ ان روشنیوں کی اصلیت کی طرف متوجہ ہو جاتا ہے۔ روشنیوں کی اصلیت کی طرف متوجہ ہونے کے بعد اس کے اوپر سے غیب کے پردے اٹھنے لگتے ہیں اور غیب میں وہ اس مخلوق کا مشاہدہ کرتا ہے جو روشنی سے تخلیق ہوئی ہے۔ روشنی سے بنی ہوئی مخلوق کا مشاہدہ کرنے کے بعد وہ ان روشنیوں سے بنی ہوئی مخلوق کی اصلیت کا سراغ لگانا چاہتا ہے تو وہ یہ دیکھتا ہے کہ روشنیوں کی اصل ایک ایسی روشنی ہے جو روشنی نہیں ہے۔ لیکن اظہار بیان میں محدودیت کی بنیاد پر اس کو روشنی کہہ کر بیان کرنا مجبوری ہے۔ ہم جانتے ہیں کہ بجلی کی شکل کا تعین نہیں ہو سکتا۔ یہ کسی نے نہیں بتایا کہ بجلی اس شکل کی ہوتی ہے۔ حالانکہ بجلی موجود ہے۔ بجلی کا عمل دخل ہمارے سامنے ہے۔ بجلی کی طاقت سے بھی انکار نہیں کیا جا سکتا اور بجلی جب اپنا مظاہرہ کرتی ہے تو اس مظاہرے میں بجلی کا انعکاس بھی ہماری آنکھیں دیکھتی ہیں لیکن بجلی کو لہروں کا نام تو دیا جا سکتا ہے۔ شکل بیان نہیں کی جا سکتی اور اگر بجلی کی لہروں کو کسی اسکرین پر منتقل کر لیا جائے اور اس منتقلی میں بجلی کے کچھ رنگ سفید، ہرے، نیلے، بنفشی، زرد نظر آئیں تو اس کو بجلی کا رنگ اس لئے نہیں کہا جائے گا کہ بجلی کا کسی اسکرین پر مظاہرہ ہوا ہے۔ اسکرین پر مظاہرہ میں اسکرین بھی زیر بحث آ جاتی ہے۔ اس جملہ معترضہ کے بعد ہم پھر اپنے اصل بیان کی طرف لوٹتے ہیں۔ • روشنیوں کی اصل روحانی شاگرد پر ایسے دروازے کھولتی ہے کہ وہ پکار اٹھتا ہے کہ روشنی کی اصل نور ہے، اور • جب نور سے واقف ہو جاتا ہے تو اس کے اندر نور کی اصل کو تلاش کرتا ہے، اور • جب اس کے بعد اوپر نور کے دروازے کھل جاتے ہیں تو وہ پکار اٹھتا ہے کہ نور اللہ کریم کی صفات ہیں۔ • صفات کا تعارف ہونے کے بعد جستجو اور تلاش کا ایک طوفان اٹھ کھڑا ہوتا ہے اور ذہن تفکر کرنے لگتا ہے کہ جس ذات کی یہ صفات ہیں اس کو دیکھنا چاہئے۔ • اللہ اگر اپنا فضل فرمائے اور سیدنا حضورﷺ کی ‘‘ہمت‘‘ نصیب ہو جائے تو بندہ اس سراغ کو پا لیتا ہے اور وہ کہتا ہے کہ صفات کی اصل اللہ کی مشیئت ہے۔ • مشیئت میں اِنہماک اسے اور زیادہ بے قرار کر دیتا ہے۔ تلاش و جستجو، دعائیں، گداز اور حضورﷺ کا عشق اس کے اوپر یہ بات منکشف کر دیتا ہے کہ مشیئت کی اصل تجلّی ہے۔ • یہاں بھی اسے قرار نصیب نہیں ہوتا تو اس کے ادراک میں یہ بات سامنے آتی ہے کہ مشیئت کی اصل تجلّی اور تجلّی کی اصل تدلّیٰ ہے۔ • اب وہ شعور و حواس کی نفی کر کے اللہ کی محبت کے سہارے اور آگے بڑھتا ہے اور آگے بڑھتا ہے اور آگے بڑھتا ہے۔ انتہا یہ ہے کہ بندہ ذاتِ مطلق کا عارف بن جاتا ہے۔ یہ سب بیان کرنے سے منشاء یہ ہے کہ کسی چیز کی انتہا تک پہنچنے کے لئے ابتدا ضروری ہے اور ابتدائی دور میں داخل ہونے کے لئے اس چیز کی طرف متوجہ ہونا ضروری ہے۔ متوجہ ہونے کے لئے ضروری ہے کہ جس چیز کی طرف بندہ متوجہ ہوا ہے اس چیز سے متعلق اس کے اندر دلچسپی اِنہماک اور اِرتکاز توجہ ہو۔ اِرتکاز توجہ کے لئے آسان ترین طریقہ ‘‘مراقبہ‘‘ ہے۔ کہا جاتا ہے کہ مراقبہ ایک ایسا عمل ہے جو قوتِ متخیّلہ کو متحرّک کر دیتا ہے۔ سوال یہ ہے کہ قوتِ متخیّلہ تو بہت سارے حضرات میں متحرّک ہو جاتی ہے اور وہ خیال کی اس طاقت سے بڑے بڑے کارنامے بھی انجام دیتے ہیں لیکن نوعِ انسانی میں ایک مثال بھی ایسی موجود نہیں ہے کہ علوم ظاہری میں یا دنیاوی فارمولوں کے مطابق قوتِ متخیّلہ کو حرکت دینے کے بعد کسی نے فرشتہ دیکھا ہو۔ خود اپنی روح کو دیکھا ہو۔ اگر کسی کے سامنے اس کی روح آ جائے… جس کی شکل بھی اس جیسی ہے… تو اس کے اوپر دہشت طاری ہو جاتی ہے۔ ‘‘قوتِ متخیّلہ‘‘ بھی عجیب معمّہ ہے۔ بات یہ ہے کہ جس آدمی میں اپنی اصلیت کو پہچاننے کی سکت نہیں ہوتی یا وہ اس پُر شور دریا میں اترنا نہیں چاہتا وہ آرام سے کہہ دیتا ہے کہ یہ سب ‘‘قوتِ متخیّلہ‘‘ ہے… یعنی چیزیں حادثاتی طور پر یا اتفاقی طور پر سامنے آ جاتی ہیں۔ بڑے بڑے سائنس دان اس دنیا میں گزرے ہیں اس سے پہلے ان سے بھی بڑے سائنس دانوں کے کرشمے تاریخ کے صفحات پر محفوظ ہیں۔ جو آج تک سمجھ میں نہیں آتے۔ اہرامِ مصر ہمارے سامنے ہے۔ آج کا سائنس دان جس کا دعویٰ ہے کہ اس نے خلاء میں کمند پھینک دی ہے۔ چاند کو مسخر کر لیا ہے۔ اسپیس کو توڑ دیا ہے۔ وہ اہرامِ مصر کے معاملے کو ابھی تک نہیں سمجھ سکا۔ مقنع ایک سائنس دان گزرا ہے جس نے چاند بنا لیا تھا جو اپنے وقت پر طلوع ہوتا تھا اور زمین پر اپنی کرنیں بکھیر کر غروب ہو جاتا تھا۔ مہا بھارت کی لڑائی میں ایسے ہتھیار استعمال ہو چکے ہیں جو آگ اگلتے تھے اور ‘‘چکروَرت‘‘ زمین پر گرتا تھا۔ زمین جل کر تانبہ بن جاتی تھی۔ ظاہر ہے یہ سب ایجادات بھی اس وقت عمل میں آئیں جب ان کو بنانے کا خیال دماغ میں وارِد ہوا اور ان خیالوں کی پذیرائی کی گئی۔ ==خبر متواتر== ==پرواز== ==لا الہ الا اللہ محمد رسول اللہ== ==پرسکون لہراں== ==اعتراف== ==جادو== ==ماحول== ==سخاوت== ==ثواب و عذاب== ==حوالے== 0x90syi7f1d04n9yup68ajhh5a891zl 0 26180 63639 58887 2025-07-10T22:58:09Z CommonsDelinker 48 Replacing Joni_Mitchell_1143_05_(cropped).jpg with [[File:Sara_Bareilles_2023.jpg]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: this person is not Joni Michell but Sara Bareilles). 63639 wikitext text/x-wiki {| class="infobox infobox_v2" cellspacing="3px" ! colspan="2" scope="col" class="entete humain" style="line-height:1.5em; background-color:#C0C0C0;color:#000000" |سارہ بریلیس |- ! colspan="2" scope="col" style="text-align:center;background-color:#E1E1E1;color:#000000" |([[:ur:انگریزی_زبان|انگریزی میں]]: <span lang="en">Sara Bareilles</span>)&nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P1559|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P1559) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- | colspan="2" style="text-align:center;background-color:#F9F9F9;color:#000000;" |[[فائل:Sara Bareilles 2023.jpg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%A6%D9%84:Sara Bareilles 2023.jpg|center|330x330px]] |- | colspan="2" | ---- |- ! colspan="2" style="text-align:center;background-color:#E1E1E1;color:#000000" |معلومات شخصیت |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |پیدائشی نام | style=" " |([[:ur:انگریزی_زبان|انگریزی میں]]: <span lang="en">Sara Beth Bareilles</span>)&nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P1477|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P1477) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |پیدائش | style=" " |7 دسمبر 1979ء (46 سال)<ref name="e3f7e60fd57a19a620f403bcf0bc3c7519ed92fc">ربط: https://d-nb.info/gnd/135515173 — اخذ شدہ بتاریخ: 27 اپریل 2014 — اجازت نامہ: CC0</ref><ref name="5f301bd862a340980e71dca07874398cb6645761">انٹرنیٹ بروڈوے ڈیٹا بیس پرسن آئی ڈی: https://www.ibdb.com/broadway-cast-staff/502865 — بنام: Sara Bareilles — اخذ شدہ بتاریخ: 9 اکتوبر 2017</ref>&nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P569|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P569) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> [[:ur:یوریکا،_کیلیفورنیا|یوریکا]] &nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P19|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P19) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |شہریت | style=" " |[[فائل:Flag_of_the_United_States_(1795-1818).svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%A6%D9%84:Flag_of_the_United_States_(1795-1818).svg|20x20px]] [[:ur:ریاستہائے_متحدہ_امریکا|ریاستہائے متحدہ امریکا]] &nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P27|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P27) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |عارضہ | style=" " |[[:ur:کورونا_وائرس_کا_مرض|کووڈ-19]] <ref name="72e06e9e86d5867816431d499496ca18af2b6606">https://www.huffpost.com/entry/sara-bareilles-coronavirus-diagnosis_n_5e8745a8c5b6d302366f04c2</ref>&nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P1050|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P1050) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! colspan="2" scope="col" style="text-align:center;background-color:#E1E1E1;color:#000000" |عملی زندگی |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |[[:ur:مادر_علمی|مادر علمی]] | style=" " |[[:ur:یونیورسٹی_آف_کیلیفورنیا،_لاس_اینجلس|جامعہ کیلیفورنیا، لاس اینجلس]] <ref name="95ab52c7e5e73baea5542eeae315287133e6da7c">[https://www.britannica.com/biography/Sara-Bareilles Encyclopædia Britannica]</ref> یوریکا ہائی اسکول &nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P69|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P69) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |پیشہ | style=" " |<span lang="ur">گلو کارہ</span> ، &nbsp;پیانو نواز ، &nbsp;<span lang="ur">گلو کارہ - گیت نگارہ</span> ، &nbsp;[[:ur:نغمہ_ساز|نغمہ ساز]] ، &nbsp;نغمہ نگار ، &nbsp;[[:ur:اداکار|<span lang="ur">ادکارہ</span>]] ، &nbsp;ریکارڈنگ آرٹسٹ ، &nbsp;ایگزیکٹو پروڈیوسر &nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P106|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P106) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |[[:ur:مادری_زبان|مادری زبان]] | style=" " |[[:ur:انگریزی_زبان|انگریزی]] &nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P103|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P103) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |پیشہ ورانہ زبان | style=" " |[[:ur:انگریزی_زبان|انگریزی]] &nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P1412|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P1412) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |شعبۂ عمل | style=" " |کمپوزنگ &nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P101|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P101) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! colspan="2" scope="col" style="text-align:center;background-color:#E1E1E1;color:#000000" |دستخط |- | colspan="2" style="text-align:center;background-color:#F9F9F9;color:#000000;" |[[فائل:Sara_Bareilles_signature.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%A6%D9%84:Sara_Bareilles_signature.svg|center|120x120px]] |- ! colspan="2" scope="col" style="text-align:center;background-color:#E1E1E1;color:#000000" |ویب سائٹ |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |ویب سائٹ | style=" " |[http://www.sarabmusic.com/ باضابطہ ویب سائٹ]&nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P856|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P856) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |[[فائل:IMDb_logo.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%B9%D8%B1%D9%86%DB%8C%D9%B9_%D9%85%D9%88%D9%88%DB%8C_%DA%88%DB%8C%D9%B9%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D8%B3|none|40x40px]] | style=" " |[http://www.imdb.com/name/nm1679561/ IMDB پر صفحہ]<ref name="1a11762c57b376b3963b2e58e85a6e7dcb8deff9">میوزک برینز آرٹسٹ آئی ڈی: https://musicbrainz.org/artist/e54be6b7-5c26-4b47-bb3f-c137429b9b55 — اخذ شدہ بتاریخ: 20 اگست 2021</ref>&nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P345|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P345) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- | colspan="2" style="text-align:center;background-color:#F9F9F9;color:#000000;" | |- | colspan="2" style="text-align:right;background-color:#F9F9F9;color:#000000;" | |- | colspan="2" class="navigation-only" style="border-top: 2px #E1E1E1 dotted; font-size: 80%; background:inherit; text-align: left;" |<span class="plainlinks" style="float:right;">[https://ur.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B3%D8%A7%D8%B1%DB%81_%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D9%84%DB%8C%D8%B3&action=edit&section=0 <span style="color:#555;">درستی</span>] - [https://ur.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B3%D8%A7%D8%B1%DB%81_%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D9%84%DB%8C%D8%B3&veaction=edit <span style="color:#555;">ترمیم</span>] </span>&nbsp;[[فائل:Info_Simple.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D8%A7%D9%86%DA%86%DB%81:%D8%AE%D8%A7%D9%86%DB%81_%D9%85%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85%D8%A7%D8%AA_%D8%B4%D8%AE%D8%B5%DB%8C%D8%AA|12x12px|سانچہ دستاویز دیکھیے]] |} سارہ بیتھ بریلیس ([[انگریزی]]: Sara Beth Bareilles) (تلفظ: /bəˈrɛlɪs/، bə-RELL-iss; پیدائش دسمبر 7, 1979)<ref>6</ref> ہک [[امریکا|امریکی]] ڳائیکہ، نغمہ نگار تے اداکارہ تھئی ہَئی۔ انّھاں نے [[ریاستہائے متحدہ]] وِچ تُوں ٻہوں زیادہ ۳ ملین البمز تے ۱۵ ملین توں زیادہ سنگلز ویچے۔ انّھاں نے مختلف اعزازات گِھدّے، جِنّھاں وِچ ۲ [[گریمی ایوارڈ|گریمی ایوارڈز]] دے نال نال ۳ پرائم ٹائم ایمی ایوارڈز تے ۲ [[ٹونی ایوارڈ|ٹونی ایوارڈز]] کِیتے نامزدگی شامل تھئی ہَئی۔ فروری 2012ء وِچ، [[وی ایچ ۱]] نے انّھاں کوں موسیقی دیاں ۱۰۰ وَدھیاں زنانیاں وِچوں ہک قرار ݙِتّا۔<ref>{{حوالہ ویب|آخری=Graham|پہلا=Mark|عنوان=VH1's 100 Greatest Women in Music|یوآرایل=http://www.vh1.com/music/tuner/2012-02-13/vh1s-100-greatest-women-in-music-complete-list/|ناشر=VH1|تاریخ رسائی=فروری 29, 2012|یوآرایل کی کیفیت=dead|آرکائیو یوآرایل=https://web.archive.org/web/20120619004339/http://www.vh1.com/music/tuner/2012-02-13/vh1s-100-greatest-women-in-music-complete-list|آرکائیو تاریخ=جون 19, 2012|df=mdy}}</ref> == ابتدائی حیاتی == سارہ بریلیس دی پیدائش تے پرورش [[یوریکا، کیلیفورنیا|یوریکا]]، [[ہمبولٹ کاؤنٹی، کیلیفورنیا|ہمبولٹ کاؤنٹی]]، [[کیلیفورنیا]] وِچ تِھئی ہَئی، بونی ہالورسن ہک جنازے دے گھر دے کارکن، دیاں تِݨاں دِھیاں وِچوں ہک تے اُنّھاں دے پیو پال بریلیس ہک انشورنس ایڈجسٹر تِھئے ہَن۔<ref>{{حوالہ ویب|تاریخ=17 اپریل 2008|عنوان=Sara Bareilles does music for love|یوآرایل=https://www.newstimes.com/news/article/Sara-Bareilles-does-music-for-love-51667.php|تاریخ رسائی=2020-09-06|ویب گاہ=NewsTimes|زبان=en-US}}</ref><ref>[http://vrouw.nl/site/list_messages/14217]{{مردہ ربط|date=March 2023|bot=InternetArchiveBot}}</ref> انّھاں دیاں ݙو بھیݨاں ہَن، سٹیسی تے جینیفر تے ہک سوتیلی بھیݨ، میلوڈی۔ انّھاں دی نسل [[اطالیہ|اطالوی]]، [[انگریز|انگریزی]]، [[جرمنی|جرمن]]، [[پرتگال|پرتگالی]] تے [[فرانس|فرانسیسی]] نال ملدی ہَئی۔ انّھاں دا آخری ناں بریلیس فرانسیسی ہَئی۔<ref>[http://zooeymagazine.com/ Zooey Magazine: Sara Bareilles Cover] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131005034025/http://zooeymagazine.com/|date=اکتوبر 5, 2013}} ZooeyMagazine.com</ref> انّھاں کُجھ [[اطالوی زبان|اطالوی]] ویندی ہَئی تے کالج دے دوران ہک سال [[بولونیا]]، [[اطالیہ]] وِچ رہی ہَن۔ سارہ بریلیس دی پرورش [[کاتھولک کلیسیا]] دے مطابق تِھئی ہَئی تے انّھاں نے جونیئر ہائی تک پاروشیئل اسکول وِچ تعلیم گِھدّی، جِہڑیلے اوہ پبلک اسکول وِچ منتقل تِھئیں۔ انّھاں نے ہائی اسکول کوئر، لمیٹڈ ایڈیشن تے مقامی کمیونٹی تھیٹر میوزیکل پروڈکشنز وِچ حصّہ گِھدّا، جِنّھاں وِچ انّھاں دے ہائی اسکول دی لٹل شاپ آف ہاررز دی پروڈکشن وی شامل ہَئی، جِتّھاں اوہ آڈری دے طور تے نمودار تِھئیں۔ 1998ء وِچ [[یوریکا ہائی اسکول]] توں فارغ التحصیل تِھیوݨ دے بعد،<ref>{{حوالہ ویب|یوآرایل=https://www.times-standard.com/2020/01/27/eureka-native-sara-bareilles-first-grammy-win-is-emotional-mother-says/amp/|عنوان=Eureka native Sara Bareilles' first Grammy win is 'emotional,' mother says|تاریخ=جنوری 28, 2020}}</ref> بریلیس نے [[یونیورسٹی آف کیلیفورنیا، لاس اینجلس]] وِچ کمیونیکیشن اسٹڈیز دا مطالعہ کِیتا۔ انّھاں نے طلبہ دے سالانہ کنسرٹ یو سی ایل اے اسپرنگ سنگ وِچ پرفارم کِیتا، ݙو واری جِتیا۔ سارہ بریلیس نے خود کوں پیانو سمیت متعدد آلات بَجاوݨ سِکھائے۔<ref name="hollywoodlife.com">{{حوالہ ویب|یوآرایل=https://hollywoodlife.com/2018/04/01/who-is-sara-bareilles-singer-actress/|عنوان=Sara Bareilles: 5 Things To Know AboutThe Singer & Broadway Actress|آخری=Cox|پہلا=Lauren|تاریخ=اپریل 1, 2018|ویب گاہ=Hollywood Life|تاریخ رسائی=ستمبر 20, 2020}}</ref> == حوالے == <references /> [[ونکی:امریکی شخصیتاں]] [[ونکی:نیو یارک شہر دے گائیک]] [[ونکی:امریکی یاداشت نگار زنانیاں]] [[ونکی:اکویہویں صدی دیاں امریکی مصنفاں]] [[ونکی:امریکی صوتی اداکار زنانیاں]] [[ونکی:زنانیت پسند امریکی]] [[ونکی:جِین٘دے شخصیّتاں]] [[ونکی:امریکی ٹیلی ویژن اداکار زنانیاں]] [[ونکی:امریکی فلمی اداکار زنانیاں]] [[ونکی:امریکی سٹیج اداکار زنانیاں]] [[ونکی:اطالوی نژاد امریکی شخصیتاں]] [[ونکی:1979ء دے ڄمان٘درُو]] [[ونکی:ویکی ڈیٹا دے مواد کوں ورتاوݨ آلے صفحے]] [[ونکی:ویکی ڈیٹا حوالیاں آلے صفحے]] [[ونکی:ویکی ڈیٹا آلے صفحے]] [[ونکی:ویکی ڈیٹا کنوں ماخوذ پیشہ ورانہ ٻولی]] [[ونکی:اردو ٻولی دے متن آلے مضمون]] [[ونکی:مادر علمی ویکی ڈیٹا کنوں ماخوذ]] 1sqsaa3965d445rtn5rqsx32ogsgul8 63640 63639 2025-07-11T00:43:00Z KiranBOT 3433 removed AMP tracking from URLs ([[:m:User:KiranBOT/AMP|details]]) ([[User talk:Usernamekiran|report error]]) v2.2.7r 63640 wikitext text/x-wiki {| class="infobox infobox_v2" cellspacing="3px" ! colspan="2" scope="col" class="entete humain" style="line-height:1.5em; background-color:#C0C0C0;color:#000000" |سارہ بریلیس |- ! colspan="2" scope="col" style="text-align:center;background-color:#E1E1E1;color:#000000" |([[:ur:انگریزی_زبان|انگریزی میں]]: <span lang="en">Sara Bareilles</span>)&nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P1559|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P1559) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- | colspan="2" style="text-align:center;background-color:#F9F9F9;color:#000000;" |[[فائل:Sara Bareilles 2023.jpg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%A6%D9%84:Sara Bareilles 2023.jpg|center|330x330px]] |- | colspan="2" | ---- |- ! colspan="2" style="text-align:center;background-color:#E1E1E1;color:#000000" |معلومات شخصیت |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |پیدائشی نام | style=" " |([[:ur:انگریزی_زبان|انگریزی میں]]: <span lang="en">Sara Beth Bareilles</span>)&nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P1477|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P1477) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |پیدائش | style=" " |7 دسمبر 1979ء (46 سال)<ref name="e3f7e60fd57a19a620f403bcf0bc3c7519ed92fc">ربط: https://d-nb.info/gnd/135515173 — اخذ شدہ بتاریخ: 27 اپریل 2014 — اجازت نامہ: CC0</ref><ref name="5f301bd862a340980e71dca07874398cb6645761">انٹرنیٹ بروڈوے ڈیٹا بیس پرسن آئی ڈی: https://www.ibdb.com/broadway-cast-staff/502865 — بنام: Sara Bareilles — اخذ شدہ بتاریخ: 9 اکتوبر 2017</ref>&nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P569|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P569) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> [[:ur:یوریکا،_کیلیفورنیا|یوریکا]] &nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P19|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P19) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |شہریت | style=" " |[[فائل:Flag_of_the_United_States_(1795-1818).svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%A6%D9%84:Flag_of_the_United_States_(1795-1818).svg|20x20px]] [[:ur:ریاستہائے_متحدہ_امریکا|ریاستہائے متحدہ امریکا]] &nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P27|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P27) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |عارضہ | style=" " |[[:ur:کورونا_وائرس_کا_مرض|کووڈ-19]] <ref name="72e06e9e86d5867816431d499496ca18af2b6606">https://www.huffpost.com/entry/sara-bareilles-coronavirus-diagnosis_n_5e8745a8c5b6d302366f04c2</ref>&nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P1050|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P1050) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! colspan="2" scope="col" style="text-align:center;background-color:#E1E1E1;color:#000000" |عملی زندگی |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |[[:ur:مادر_علمی|مادر علمی]] | style=" " |[[:ur:یونیورسٹی_آف_کیلیفورنیا،_لاس_اینجلس|جامعہ کیلیفورنیا، لاس اینجلس]] <ref name="95ab52c7e5e73baea5542eeae315287133e6da7c">[https://www.britannica.com/biography/Sara-Bareilles Encyclopædia Britannica]</ref> یوریکا ہائی اسکول &nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P69|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P69) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |پیشہ | style=" " |<span lang="ur">گلو کارہ</span> ، &nbsp;پیانو نواز ، &nbsp;<span lang="ur">گلو کارہ - گیت نگارہ</span> ، &nbsp;[[:ur:نغمہ_ساز|نغمہ ساز]] ، &nbsp;نغمہ نگار ، &nbsp;[[:ur:اداکار|<span lang="ur">ادکارہ</span>]] ، &nbsp;ریکارڈنگ آرٹسٹ ، &nbsp;ایگزیکٹو پروڈیوسر &nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P106|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P106) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |[[:ur:مادری_زبان|مادری زبان]] | style=" " |[[:ur:انگریزی_زبان|انگریزی]] &nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P103|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P103) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |پیشہ ورانہ زبان | style=" " |[[:ur:انگریزی_زبان|انگریزی]] &nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P1412|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P1412) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |شعبۂ عمل | style=" " |کمپوزنگ &nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P101|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P101) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! colspan="2" scope="col" style="text-align:center;background-color:#E1E1E1;color:#000000" |دستخط |- | colspan="2" style="text-align:center;background-color:#F9F9F9;color:#000000;" |[[فائل:Sara_Bareilles_signature.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%A6%D9%84:Sara_Bareilles_signature.svg|center|120x120px]] |- ! colspan="2" scope="col" style="text-align:center;background-color:#E1E1E1;color:#000000" |ویب سائٹ |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |ویب سائٹ | style=" " |[http://www.sarabmusic.com/ باضابطہ ویب سائٹ]&nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P856|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P856) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- ! scope="row" style="text-align: right; background-color:#F3F3F3; " |[[فائل:IMDb_logo.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%B9%D8%B1%D9%86%DB%8C%D9%B9_%D9%85%D9%88%D9%88%DB%8C_%DA%88%DB%8C%D9%B9%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D8%B3|none|40x40px]] | style=" " |[http://www.imdb.com/name/nm1679561/ IMDB پر صفحہ]<ref name="1a11762c57b376b3963b2e58e85a6e7dcb8deff9">میوزک برینز آرٹسٹ آئی ڈی: https://musicbrainz.org/artist/e54be6b7-5c26-4b47-bb3f-c137429b9b55 — اخذ شدہ بتاریخ: 20 اگست 2021</ref>&nbsp; <span class="noprint"> [[فائل:Arbcom_ru_editing.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/d:Q230445#P345|baseline|13x13px|ویکی ڈیٹا پر (P345) کی خاصیت میں تبدیلی کریں]]</span> |- | colspan="2" style="text-align:center;background-color:#F9F9F9;color:#000000;" | |- | colspan="2" style="text-align:right;background-color:#F9F9F9;color:#000000;" | |- | colspan="2" class="navigation-only" style="border-top: 2px #E1E1E1 dotted; font-size: 80%; background:inherit; text-align: left;" |<span class="plainlinks" style="float:right;">[https://ur.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B3%D8%A7%D8%B1%DB%81_%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D9%84%DB%8C%D8%B3&action=edit&section=0 <span style="color:#555;">درستی</span>] - [https://ur.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B3%D8%A7%D8%B1%DB%81_%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D9%84%DB%8C%D8%B3&veaction=edit <span style="color:#555;">ترمیم</span>] </span>&nbsp;[[فائل:Info_Simple.svg|link=https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D8%A7%D9%86%DA%86%DB%81:%D8%AE%D8%A7%D9%86%DB%81_%D9%85%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85%D8%A7%D8%AA_%D8%B4%D8%AE%D8%B5%DB%8C%D8%AA|12x12px|سانچہ دستاویز دیکھیے]] |} سارہ بیتھ بریلیس ([[انگریزی]]: Sara Beth Bareilles) (تلفظ: /bəˈrɛlɪs/، bə-RELL-iss; پیدائش دسمبر 7, 1979)<ref>6</ref> ہک [[امریکا|امریکی]] ڳائیکہ، نغمہ نگار تے اداکارہ تھئی ہَئی۔ انّھاں نے [[ریاستہائے متحدہ]] وِچ تُوں ٻہوں زیادہ ۳ ملین البمز تے ۱۵ ملین توں زیادہ سنگلز ویچے۔ انّھاں نے مختلف اعزازات گِھدّے، جِنّھاں وِچ ۲ [[گریمی ایوارڈ|گریمی ایوارڈز]] دے نال نال ۳ پرائم ٹائم ایمی ایوارڈز تے ۲ [[ٹونی ایوارڈ|ٹونی ایوارڈز]] کِیتے نامزدگی شامل تھئی ہَئی۔ فروری 2012ء وِچ، [[وی ایچ ۱]] نے انّھاں کوں موسیقی دیاں ۱۰۰ وَدھیاں زنانیاں وِچوں ہک قرار ݙِتّا۔<ref>{{حوالہ ویب|آخری=Graham|پہلا=Mark|عنوان=VH1's 100 Greatest Women in Music|یوآرایل=http://www.vh1.com/music/tuner/2012-02-13/vh1s-100-greatest-women-in-music-complete-list/|ناشر=VH1|تاریخ رسائی=فروری 29, 2012|یوآرایل کی کیفیت=dead|آرکائیو یوآرایل=https://web.archive.org/web/20120619004339/http://www.vh1.com/music/tuner/2012-02-13/vh1s-100-greatest-women-in-music-complete-list|آرکائیو تاریخ=جون 19, 2012|df=mdy}}</ref> == ابتدائی حیاتی == سارہ بریلیس دی پیدائش تے پرورش [[یوریکا، کیلیفورنیا|یوریکا]]، [[ہمبولٹ کاؤنٹی، کیلیفورنیا|ہمبولٹ کاؤنٹی]]، [[کیلیفورنیا]] وِچ تِھئی ہَئی، بونی ہالورسن ہک جنازے دے گھر دے کارکن، دیاں تِݨاں دِھیاں وِچوں ہک تے اُنّھاں دے پیو پال بریلیس ہک انشورنس ایڈجسٹر تِھئے ہَن۔<ref>{{حوالہ ویب|تاریخ=17 اپریل 2008|عنوان=Sara Bareilles does music for love|یوآرایل=https://www.newstimes.com/news/article/Sara-Bareilles-does-music-for-love-51667.php|تاریخ رسائی=2020-09-06|ویب گاہ=NewsTimes|زبان=en-US}}</ref><ref>[http://vrouw.nl/site/list_messages/14217]{{مردہ ربط|date=March 2023|bot=InternetArchiveBot}}</ref> انّھاں دیاں ݙو بھیݨاں ہَن، سٹیسی تے جینیفر تے ہک سوتیلی بھیݨ، میلوڈی۔ انّھاں دی نسل [[اطالیہ|اطالوی]]، [[انگریز|انگریزی]]، [[جرمنی|جرمن]]، [[پرتگال|پرتگالی]] تے [[فرانس|فرانسیسی]] نال ملدی ہَئی۔ انّھاں دا آخری ناں بریلیس فرانسیسی ہَئی۔<ref>[http://zooeymagazine.com/ Zooey Magazine: Sara Bareilles Cover] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131005034025/http://zooeymagazine.com/|date=اکتوبر 5, 2013}} ZooeyMagazine.com</ref> انّھاں کُجھ [[اطالوی زبان|اطالوی]] ویندی ہَئی تے کالج دے دوران ہک سال [[بولونیا]]، [[اطالیہ]] وِچ رہی ہَن۔ سارہ بریلیس دی پرورش [[کاتھولک کلیسیا]] دے مطابق تِھئی ہَئی تے انّھاں نے جونیئر ہائی تک پاروشیئل اسکول وِچ تعلیم گِھدّی، جِہڑیلے اوہ پبلک اسکول وِچ منتقل تِھئیں۔ انّھاں نے ہائی اسکول کوئر، لمیٹڈ ایڈیشن تے مقامی کمیونٹی تھیٹر میوزیکل پروڈکشنز وِچ حصّہ گِھدّا، جِنّھاں وِچ انّھاں دے ہائی اسکول دی لٹل شاپ آف ہاررز دی پروڈکشن وی شامل ہَئی، جِتّھاں اوہ آڈری دے طور تے نمودار تِھئیں۔ 1998ء وِچ [[یوریکا ہائی اسکول]] توں فارغ التحصیل تِھیوݨ دے بعد،<ref>{{حوالہ ویب|یوآرایل=https://www.times-standard.com/2020/01/27/eureka-native-sara-bareilles-first-grammy-win-is-emotional-mother-says/|عنوان=Eureka native Sara Bareilles' first Grammy win is 'emotional,' mother says|تاریخ=جنوری 28, 2020}}</ref> بریلیس نے [[یونیورسٹی آف کیلیفورنیا، لاس اینجلس]] وِچ کمیونیکیشن اسٹڈیز دا مطالعہ کِیتا۔ انّھاں نے طلبہ دے سالانہ کنسرٹ یو سی ایل اے اسپرنگ سنگ وِچ پرفارم کِیتا، ݙو واری جِتیا۔ سارہ بریلیس نے خود کوں پیانو سمیت متعدد آلات بَجاوݨ سِکھائے۔<ref name="hollywoodlife.com">{{حوالہ ویب|یوآرایل=https://hollywoodlife.com/2018/04/01/who-is-sara-bareilles-singer-actress/|عنوان=Sara Bareilles: 5 Things To Know AboutThe Singer & Broadway Actress|آخری=Cox|پہلا=Lauren|تاریخ=اپریل 1, 2018|ویب گاہ=Hollywood Life|تاریخ رسائی=ستمبر 20, 2020}}</ref> == حوالے == <references /> [[ونکی:امریکی شخصیتاں]] [[ونکی:نیو یارک شہر دے گائیک]] [[ونکی:امریکی یاداشت نگار زنانیاں]] [[ونکی:اکویہویں صدی دیاں امریکی مصنفاں]] [[ونکی:امریکی صوتی اداکار زنانیاں]] [[ونکی:زنانیت پسند امریکی]] [[ونکی:جِین٘دے شخصیّتاں]] [[ونکی:امریکی ٹیلی ویژن اداکار زنانیاں]] [[ونکی:امریکی فلمی اداکار زنانیاں]] [[ونکی:امریکی سٹیج اداکار زنانیاں]] [[ونکی:اطالوی نژاد امریکی شخصیتاں]] [[ونکی:1979ء دے ڄمان٘درُو]] [[ونکی:ویکی ڈیٹا دے مواد کوں ورتاوݨ آلے صفحے]] [[ونکی:ویکی ڈیٹا حوالیاں آلے صفحے]] [[ونکی:ویکی ڈیٹا آلے صفحے]] [[ونکی:ویکی ڈیٹا کنوں ماخوذ پیشہ ورانہ ٻولی]] [[ونکی:اردو ٻولی دے متن آلے مضمون]] [[ونکی:مادر علمی ویکی ڈیٹا کنوں ماخوذ]] dfmggxipnmnglu946fiy3cn3o15dveg 3 28630 63636 2025-07-10T17:07:23Z KaleemBot 165 ست بسم اللہ! 63636 wikitext text/x-wiki == ست بسم اللہ! == <div style="text-align:center;"><span style="font-size:1.1em;">ساݙے نال سماجی روابط دی ویب سائٹ تے رَلو: [[File:F icon.svg|15x15px|link=https://www.facebook.com/UrduWikipedia]] اتے <span class="link">[[File:G 2014-04-24 22-48.png|18x18px|link=https://twitter.com/UrduWikipedia]] </span> </div> </div> ----- <div style="padding:5px;font-size:medium"><div class="center" style="word-spacing:1ex">[[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Welcome!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Bienvenue!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Willkommen!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Benvenuti]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|¡Bienvenido!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|ようこそ！]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Dobrodosli]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|환영합니다]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Добро пожаловать]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Bem-vindo!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|欢迎]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Bonvenon]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Welkom]]</div></div> {| bgcolor="#CCFFFF" align=center style="width:100% !important; -moz-border-radius: 1em;-webkit-border-radius:1em;border-radius:1em; border-top:2px dashed #3eb2c9;border-bottom:2px dashed #3eb2c9;padding: 5px 20px 25px;" |<span style="font-family:Segoe UI;float:left">'''[[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|سفارت خانہ]]'''</span> <div class="tabber horizTabBox" style="width: 100% !important;"> <div class="tabbertab" title="&zwnj;ست بسم اللہ&zwnj;"> [[فائل:ست_بسم_اللہ.png|thumb|center|'''<big>سڄـݨ آون اکھـیں ٹھـرِن</big>''']] {{-}} [[فائل:Wikipedia_laurier_wp.png|left|185x185px]] جناب <big>{{PAGENAME}}</big>! <br> تہاݙی خدمت وچ '''بھُوم ڳوجھی''' دی طرفوں سلام عرض ہے! <br> اساں امید کریندے ہیں جو تساں سرائیکی وکی پیڈیا وچ سوہݨا ودھارا ثابت تھیسو۔<br> '''←''' وکی پیڈیا ہک آزاد بین اللسانی بھُوم ڳوجھی ہے جیندے وچ اساں سارے رل مل تے لکھدے ہیں اتے رل مل تے ایں کوں سن٘وریندے ہیں۔ منصوبۂ وکیپیڈیا دا آغاز جنوری سنہ 2001ء وچ تھیا، سرائیکی وکیپیڈیا دا اجرا ٢٠٠٨ء وچ تھیا۔ تے بھُوم ڳوجھی ٢٠٢٠ء وچ باقائدہ طور تے منظور تھئی۔ فی الحال سرائیکی وکیپیڈیا وچ کل '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' [[Special:Allpages|مضامین]] موجود ہن۔ <br /> '''←'''ایں بھُوم ڳوجھی وچ تساں مضمون نویسی تے تبدیلی کرݨ کنوں پہلے انہاں ورقیاں تے ضرور دید بھن٘وا گھنو۔ * وکیپیڈیا دے انٹرفیس دا سرائیکی ترجمہ کرݨ کیتے تہاݙے تعاون دی ساکوں ݙاڈھی لوڑ ہے۔ تساں ایں کیتے تعاون کرو، [[translatewiki:|Translatewiki.net]] ݙیکھو تے [[translatewiki:Special:FirstSteps|'''ہدایات تے عمل کرو''']]۔ * بھُوم ڳوجھی دے مزید تعارف کیتے '''[[وکیپیڈیا| تعارف ورقہ]]''' ملاحظہ فرماؤ * بھُوم ڳوجھی دے انٹرفیس کوں سمجھݨ کیتے '''[[معاونت:وکی پیمائی دا تعارف|وکی پیمائی دا تعارف]]''' ملاحظہ فرماؤ * بھُوم ڳوجھی وچ مزید معاونت کیتے '''[[معاونت:مندرجات|صفحۂ معاونت]]''' ملاحظہ فرماؤ * مضامین دے اسلوب نگارش دے متعلق مختصر پر مفید معلومات کیتے '''[[معاونت:تعارف اسلوب نامہ/1|تعارف اسلوب نامہ]]''' ملاحظہ فرماؤ * ورقیاں دی ظاہریت دی تبدیلی تے طریقۂ کار کیتے '''[[خاص:ترجیحات|ترجیحات]] ملاحظہ فرماؤ * مضامین دی تحریر و ترمیم تے مشق کیتے '''[[معاونت:ترمیم|صفحۂ معاونت برائے تحریر و اصلاح مضامین]]''' ملاحظہ فرماؤ * مضامین دی فارمیٹنگ، ترتیب و تدوین دے تعارف تے ایں دے مفصل طریقہ کار کیتے [[معاونت:ترمیم کاری دا تعارف|ترمیم کاری دا تعارف]] ملاحظہ فرماؤ </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;اصول و قواعد&zwnj;"> <br/> بہتر ہوسی جو تساں شروع وچ ہی انہاں ورقیاں تے دید بھن٘وا گھنو: <span style="float:left">[[file:WikiVote.png|link=|60px]]</span> * '''[[معاونت:ہدایات تے پالیسیاں دا تعارف|ہدایات تے پالیسیاں دا تعارف]] * '''[[وکیپیڈیا:پنج ارکان|وکیپیڈیا دے پنج ستون]]''' * '''[[وکیپیڈیا:وکیپیڈیا کیا کائنی|وکیپیڈیا کیا کائنی]]''' * '''[[وکیپیڈیا:معتدل نقطہ نظر|معتدل نقطۂ نظر]]''' * '''[[وکیپیڈیا:حوالہ درکار|حوالہ جات دی فراہمی]]''' * '''[[وکیپیڈیا:حقوق نسخہ|کاپی رائٹ]]''' </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;تہاݙا ورتݨ ورقہ&zwnj;"> <br/> <span style="float:left">[[file:Samarbetare.svg|link=|60px]]</span> اتھ تہاݙا [[خاص:Mypage|'''مخصوص ورتݨ ورقہ وی ہوسی''']] جتھ تساں [[:ونکی:صارف سانچے|اپنا تعارف لکھ سڳدے ہو]]، تے تہاݙے [[خاص:Mytalk|ڳالھ مہاڑ ورقے]] تے ٻئے صارفین تہاݙے نال رابطہ کر سڳدے ہن تے تہاݙے نال ڳالھ مہاڑ کر سڳدے ہن۔ * کہیں ٻئے ورتݨ آلے نال ڳالھ مہاڑ کرݨ ویلے انہاں ڳالہیں دا خیال رکھیسو: ** جے ضرورت ہووے تاں سنیہے دا عنوان متعین کرو۔ ** سنیہے دے چھیکڑ وچ آپݨے دستخط ضرور پاؤ، ایں کیتے درج کرو ایہ علامت '''--&#126;&#126;&#126;&#126;''' یا ایں آئیکان ([[file:Insert-signature.png|link=]]) تے کلک کرو۔ <span style="float:left">[[file:Signature-guide-ur.png|300px]]</span> {{clear}} ** [[وکیپیڈیا:اصول تبادلۂ خیال|اظہار خیال دے آداب]] دا خصوصی خیال رکھو۔ </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;معاونت&zwnj;"> <br/> <span style="float:left">[[file:Under construction icon-green.svg|link=|60px]]</span> وکیپیڈیا دے کہیں وی ورقے تے کھٻے پاسے "ڳولݨ خانہ" نظر آندا ہے۔ جہڑے موضوع تے تساں مضمون بݨاوݨ چاہندے ہو او ڳولݨ خانے لکھو تے ڳولو تے کلک کرو۔ <inputbox>type=search</inputbox> وت تہاݙے موضوع نال رلدے ملدے ورقے نظر آسن۔ ایہ اطمینان کرݨ دے بعد جو تہاݙے مطلوبہ موضوع تے پہلے کوئی مضمون کائنی، تساں نواں ورقہ بݨا سڳدے ہو۔ واضح راہوے جو ہک موضوع تے ہک کنوں ودھ مضمون بݨاوݨ دی اجازت کائنی۔ نوں ورقہ بݨاوݨ کیتے، ڳولݨ دے نتائج وچ تہاݙی ڳولݨ آلی عبارت رتے رنگ وچ لکھی نظر آسی۔ اتھ کلک کریسو، تاں ہک نواں ورقہ کھل ویسی، جتھ تساں نواں مضمون لکھ سڳدے ہو۔ یا تساں نواں مضمون لکھݨ کیتے ہیٹھلا خانہ وی ورت سڳدے ہو۔ ورقہ بݨاوݨ کیتے عنواں ایں خانے وچ لکھو تے وت ورقہ بݨاؤ تے کلک کرو۔ <inputbox>type=create</inputbox> * لکھݨ کنوں پہلے اس ڳالھ دا یقین کر گھنو جو جہڑے عنوان تے تساں لکھدے پئے ہو اوں عنوان یا اوں سن٘ویں عنوان تے سرائیکی وکی پیڈیا وچ کوئی مضمون کائنی لکھیا ہویا۔ ایں کیتے تساں ڳولݨ خانے وچ عنوان تے اوندے مترادفات لکھ تے لبھ گھنو۔ * سب کنوں چنگا ایہ ہوسی جو تساں مضمون لکھݨ کیتے [[وکیپیڈیا:ساحر تخلیق مضمون|اتھ]] تشریف گھن ون٘ڄو، ݙادھی سوکھ نال تساں مضمون لکھ گھنسو۔ تے اوکھ پیش کائناں آسی۔ </div> </center> </div> |} --[[ورتݨ آلا:KaleemBot|KaleemBot]] ([[ورتݨ آلے نال ڳالھ مہاڑ:KaleemBot|ڳالھ مُہاڑ]]) ٢٢:٠٧, ١٠ جولائی ٢٠٢٥ (PKT) 40muobm08i3rft4oyvf760enbbk218p 3 28631 63637 2025-07-10T17:07:33Z KaleemBot 165 ست بسم اللہ! 63637 wikitext text/x-wiki == ست بسم اللہ! == <div style="text-align:center;"><span style="font-size:1.1em;">ساݙے نال سماجی روابط دی ویب سائٹ تے رَلو: [[File:F icon.svg|15x15px|link=https://www.facebook.com/UrduWikipedia]] اتے <span class="link">[[File:G 2014-04-24 22-48.png|18x18px|link=https://twitter.com/UrduWikipedia]] </span> </div> </div> ----- <div style="padding:5px;font-size:medium"><div class="center" style="word-spacing:1ex">[[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Welcome!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Bienvenue!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Willkommen!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Benvenuti]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|¡Bienvenido!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|ようこそ！]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Dobrodosli]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|환영합니다]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Добро пожаловать]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Bem-vindo!]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|欢迎]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Bonvenon]] [[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|Welkom]]</div></div> {| bgcolor="#CCFFFF" align=center style="width:100% !important; -moz-border-radius: 1em;-webkit-border-radius:1em;border-radius:1em; border-top:2px dashed #3eb2c9;border-bottom:2px dashed #3eb2c9;padding: 5px 20px 25px;" |<span style="font-family:Segoe UI;float:left">'''[[وکیپیڈیا:سفارت خانہ|سفارت خانہ]]'''</span> <div class="tabber horizTabBox" style="width: 100% !important;"> <div class="tabbertab" title="&zwnj;ست بسم اللہ&zwnj;"> [[فائل:ست_بسم_اللہ.png|thumb|center|'''<big>سڄـݨ آون اکھـیں ٹھـرِن</big>''']] {{-}} [[فائل:Wikipedia_laurier_wp.png|left|185x185px]] جناب <big>{{PAGENAME}}</big>! <br> تہاݙی خدمت وچ '''بھُوم ڳوجھی''' دی طرفوں سلام عرض ہے! <br> اساں امید کریندے ہیں جو تساں سرائیکی وکی پیڈیا وچ سوہݨا ودھارا ثابت تھیسو۔<br> '''←''' وکی پیڈیا ہک آزاد بین اللسانی بھُوم ڳوجھی ہے جیندے وچ اساں سارے رل مل تے لکھدے ہیں اتے رل مل تے ایں کوں سن٘وریندے ہیں۔ منصوبۂ وکیپیڈیا دا آغاز جنوری سنہ 2001ء وچ تھیا، سرائیکی وکیپیڈیا دا اجرا ٢٠٠٨ء وچ تھیا۔ تے بھُوم ڳوجھی ٢٠٢٠ء وچ باقائدہ طور تے منظور تھئی۔ فی الحال سرائیکی وکیپیڈیا وچ کل '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' [[Special:Allpages|مضامین]] موجود ہن۔ <br /> '''←'''ایں بھُوم ڳوجھی وچ تساں مضمون نویسی تے تبدیلی کرݨ کنوں پہلے انہاں ورقیاں تے ضرور دید بھن٘وا گھنو۔ * وکیپیڈیا دے انٹرفیس دا سرائیکی ترجمہ کرݨ کیتے تہاݙے تعاون دی ساکوں ݙاڈھی لوڑ ہے۔ تساں ایں کیتے تعاون کرو، [[translatewiki:|Translatewiki.net]] ݙیکھو تے [[translatewiki:Special:FirstSteps|'''ہدایات تے عمل کرو''']]۔ * بھُوم ڳوجھی دے مزید تعارف کیتے '''[[وکیپیڈیا| تعارف ورقہ]]''' ملاحظہ فرماؤ * بھُوم ڳوجھی دے انٹرفیس کوں سمجھݨ کیتے '''[[معاونت:وکی پیمائی دا تعارف|وکی پیمائی دا تعارف]]''' ملاحظہ فرماؤ * بھُوم ڳوجھی وچ مزید معاونت کیتے '''[[معاونت:مندرجات|صفحۂ معاونت]]''' ملاحظہ فرماؤ * مضامین دے اسلوب نگارش دے متعلق مختصر پر مفید معلومات کیتے '''[[معاونت:تعارف اسلوب نامہ/1|تعارف اسلوب نامہ]]''' ملاحظہ فرماؤ * ورقیاں دی ظاہریت دی تبدیلی تے طریقۂ کار کیتے '''[[خاص:ترجیحات|ترجیحات]] ملاحظہ فرماؤ * مضامین دی تحریر و ترمیم تے مشق کیتے '''[[معاونت:ترمیم|صفحۂ معاونت برائے تحریر و اصلاح مضامین]]''' ملاحظہ فرماؤ * مضامین دی فارمیٹنگ، ترتیب و تدوین دے تعارف تے ایں دے مفصل طریقہ کار کیتے [[معاونت:ترمیم کاری دا تعارف|ترمیم کاری دا تعارف]] ملاحظہ فرماؤ </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;اصول و قواعد&zwnj;"> <br/> بہتر ہوسی جو تساں شروع وچ ہی انہاں ورقیاں تے دید بھن٘وا گھنو: <span style="float:left">[[file:WikiVote.png|link=|60px]]</span> * '''[[معاونت:ہدایات تے پالیسیاں دا تعارف|ہدایات تے پالیسیاں دا تعارف]] * '''[[وکیپیڈیا:پنج ارکان|وکیپیڈیا دے پنج ستون]]''' * '''[[وکیپیڈیا:وکیپیڈیا کیا کائنی|وکیپیڈیا کیا کائنی]]''' * '''[[وکیپیڈیا:معتدل نقطہ نظر|معتدل نقطۂ نظر]]''' * '''[[وکیپیڈیا:حوالہ درکار|حوالہ جات دی فراہمی]]''' * '''[[وکیپیڈیا:حقوق نسخہ|کاپی رائٹ]]''' </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;تہاݙا ورتݨ ورقہ&zwnj;"> <br/> <span style="float:left">[[file:Samarbetare.svg|link=|60px]]</span> اتھ تہاݙا [[خاص:Mypage|'''مخصوص ورتݨ ورقہ وی ہوسی''']] جتھ تساں [[:ونکی:صارف سانچے|اپنا تعارف لکھ سڳدے ہو]]، تے تہاݙے [[خاص:Mytalk|ڳالھ مہاڑ ورقے]] تے ٻئے صارفین تہاݙے نال رابطہ کر سڳدے ہن تے تہاݙے نال ڳالھ مہاڑ کر سڳدے ہن۔ * کہیں ٻئے ورتݨ آلے نال ڳالھ مہاڑ کرݨ ویلے انہاں ڳالہیں دا خیال رکھیسو: ** جے ضرورت ہووے تاں سنیہے دا عنوان متعین کرو۔ ** سنیہے دے چھیکڑ وچ آپݨے دستخط ضرور پاؤ، ایں کیتے درج کرو ایہ علامت '''--&#126;&#126;&#126;&#126;''' یا ایں آئیکان ([[file:Insert-signature.png|link=]]) تے کلک کرو۔ <span style="float:left">[[file:Signature-guide-ur.png|300px]]</span> {{clear}} ** [[وکیپیڈیا:اصول تبادلۂ خیال|اظہار خیال دے آداب]] دا خصوصی خیال رکھو۔ </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;معاونت&zwnj;"> <br/> <span style="float:left">[[file:Under construction icon-green.svg|link=|60px]]</span> وکیپیڈیا دے کہیں وی ورقے تے کھٻے پاسے "ڳولݨ خانہ" نظر آندا ہے۔ جہڑے موضوع تے تساں مضمون بݨاوݨ چاہندے ہو او ڳولݨ خانے لکھو تے ڳولو تے کلک کرو۔ <inputbox>type=search</inputbox> وت تہاݙے موضوع نال رلدے ملدے ورقے نظر آسن۔ ایہ اطمینان کرݨ دے بعد جو تہاݙے مطلوبہ موضوع تے پہلے کوئی مضمون کائنی، تساں نواں ورقہ بݨا سڳدے ہو۔ واضح راہوے جو ہک موضوع تے ہک کنوں ودھ مضمون بݨاوݨ دی اجازت کائنی۔ نوں ورقہ بݨاوݨ کیتے، ڳولݨ دے نتائج وچ تہاݙی ڳولݨ آلی عبارت رتے رنگ وچ لکھی نظر آسی۔ اتھ کلک کریسو، تاں ہک نواں ورقہ کھل ویسی، جتھ تساں نواں مضمون لکھ سڳدے ہو۔ یا تساں نواں مضمون لکھݨ کیتے ہیٹھلا خانہ وی ورت سڳدے ہو۔ ورقہ بݨاوݨ کیتے عنواں ایں خانے وچ لکھو تے وت ورقہ بݨاؤ تے کلک کرو۔ <inputbox>type=create</inputbox> * لکھݨ کنوں پہلے اس ڳالھ دا یقین کر گھنو جو جہڑے عنوان تے تساں لکھدے پئے ہو اوں عنوان یا اوں سن٘ویں عنوان تے سرائیکی وکی پیڈیا وچ کوئی مضمون کائنی لکھیا ہویا۔ ایں کیتے تساں ڳولݨ خانے وچ عنوان تے اوندے مترادفات لکھ تے لبھ گھنو۔ * سب کنوں چنگا ایہ ہوسی جو تساں مضمون لکھݨ کیتے [[وکیپیڈیا:ساحر تخلیق مضمون|اتھ]] تشریف گھن ون٘ڄو، ݙادھی سوکھ نال تساں مضمون لکھ گھنسو۔ تے اوکھ پیش کائناں آسی۔ </div> </center> </div> |} --[[ورتݨ آلا:KaleemBot|KaleemBot]] ([[ورتݨ آلے نال ڳالھ مہاڑ:KaleemBot|ڳالھ مُہاڑ]]) ٢٢:٠٧, ١٠ جولائی ٢٠٢٥ (PKT) 40muobm08i3rft4oyvf760enbbk218p 0 28632 63638 2025-07-10T17:27:45Z 119.155.206.73 "'''بلو ٹائم واچ کمپنی لمیٹڈ''' شینزین، چین اچ واقع ہک گھڑی بناونڑ آلی کمپنی ہے۔ کمپنی دی بنیاد 2004 وچ بلو ٹائم واچ فیکٹری کمپنی، لمیٹڈ دے طور تے چن فوجون، وانگ جیان، تے ڈو بئے شریک بانی نے رکھی ہئ۔<ref>{{Cite web|last=TaazaTaren|date=2025-07-10|title=Billow Time's : OEM to Premium Watch Brand (2011-2019)|ur..." نال ورقہ تخلیق تھیا 63638 wikitext text/x-wiki '''بلو ٹائم واچ کمپنی لمیٹڈ''' شینزین، چین اچ واقع ہک گھڑی بناونڑ آلی کمپنی ہے۔ کمپنی دی بنیاد 2004 وچ بلو ٹائم واچ فیکٹری کمپنی، لمیٹڈ دے طور تے چن فوجون، وانگ جیان، تے ڈو بئے شریک بانی نے رکھی ہئ۔<ref>{{Cite web|last=TaazaTaren|date=2025-07-10|title=Billow Time's : OEM to Premium Watch Brand (2011-2019)|url=https://taazataren.com/billow-times-evolution-from-oem-to-premium-watch-brand-2011-2019/|access-date=2025-07-10|website=TaazaTaren|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|last=Khan|first=Yasir|date=2025-07-10|title=Inside Billow Time: CNC Machining, Swiss Watch Techniques|url=https://pakscoop.com/2025/07/10/inside-billow-time-advanced-cnc-machining-swiss-watch-techniques-and-300-employees/|access-date=2025-07-10|website=PakScoop|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|last=Bukhari|first=Shahzaman|date=2025-07-10|title=Billow Time Launches PRYZM – A Premium Brand for Innovative Watches|url=https://themarkhortimes.com/business/billow-time-launches-pryzm-a-premium-brand-for-innovative-watches/|access-date=2025-07-10|website=Markhor Times|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|last=Bukhari|first=Shahzaman|date=2025-07-10|title=Billow Time Watch Co., Ltd.: OEM and ODM Watch Manufacturer in China|url=https://themarkhortimes.com/business/billow-time-watch-co-ltd-oem-and-odm-watch-manufacturer-in-china/|access-date=2025-07-10|website=Markhor Times|language=en-US}}</ref> == حوالے == <references /> 7ni1qus35u0mg82pa81ei1xug0pn9a3