Istória Aragaun nian

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="tet">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipedia</sitename>
    <dbname>tetwiki</dbname>
    <base>https://tet.wikipedia.org/wiki/P%C3%A1jina_Mahuluk</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.8</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Media</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Espesiál</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Diskusaun</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Uza-na'in</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Diskusaun Uza-na'in</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Diskusaun Wikipedia</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Imajen</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Diskusaun Imajen</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">Diskusaun MediaWiki</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Template</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Diskusaun Template</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Ajuda</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Diskusaun Ajuda</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Kategoria</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Diskusaun Kategoria</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Módulo</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Módulo Discussão</namespace>
      <namespace key="1728" case="first-letter">Evento</namespace>
      <namespace key="1729" case="first-letter">Evento Discussão</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Istória Aragaun nian</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6265</id>
    <revision>
      <id>69602</id>
      <parentid>69601</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:39:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.250.150.4</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Taifa Saragosa nian durante reinadu Udida sira-nian (entre tinan 1038 no 1110) */</comment>
      <origin>69602</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59510" sha1="bxv2ujsquuma5ph331gixk2zqkxdizk" xml:space="preserve">[[Imajen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Lokalizasaun [[Aragaun]] nian, [[komunidade autónomu]] [[España]] kontemporáneu nian.]]

[[Imajen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Frontispísiu obra istóriku nian hosi [[Jerónimo Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publikadu iha tinan 1588 iha [[Saragosa]] hosi frade Lorient no Diego Robles. Nia mak sai ida hosi istória sira-uluk Aragaun nian.]]

Prezensa umanu iha rai hirak-ne'ebé ohin forma [[Aragaun|komunidade autónomu Aragaun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Comunidad Autónoma de Aragón'', ho lia-[[aragonés]] ''Comunidat Autonoma d'Aragón'' no lia-[[katalaun]] ''Comunitat Autònoma d'Aragó'') data hori miléniu oin-oin, maibé Aragaun, hanesan barak hosi rejiaun istóriku daudauk, mak sai ai-fuan [[Otas Klarak]] nian. Naran Aragaun nian mosu ba dala uluk iha tinan [[828]].

Istória Aragaun hahú ho invazaun musulmanu iha [[sékulu VIII]]. Hori natak, nia haluan ninia fronteira sira durante sékulu sira iha ne'ebé ba dala uluk mak sai [[Kondadu Aragaun nian|Kondadu]], hafoin [[Reinu Aragaun nian|Reinu]], no tarde liu Konsellu no Audiénsia, to'o konstitui ohin loron [[Komunidade autónomu|Komunidade Autónomu]], biar hahidak jeográfiku ka naturál, linguístiku no mezmu étniku mukit.

Iha Otas Klarak, Aragaun daudauk hetan konfigura no konsolida. Ninia ai-riin mahuluk sira mak sai Koroa, Kortes, Deputasaun Reinu nian no [[Forál sira Aragaun nian|Direitu Forál]]. Hun-fatin federasaun ida nian estadu sira-nian ho entidade oin-seluk hori [[sékulu XII]], [[Koroa Aragaun nian]]; ninia todan espesífiku lakon daudaun neineik iha rasik nia laran to'o [[Otas Kafoun]], wainhira nia hetan integra ba [[España|Reinu España nian]], sentralizadu liu dook. Ema sira tenke indika katak, iha tinan 1412, iha [[Kompromisu Kaspe nian]], dinastia ne'ebé ukun ona, dunitán mate erdeiru ikus nian hosi uma anteriór, mak uma [[Kastela|kastellanu]] Trastámara sira-nian.

Hori [[Alterasaun sira Aragaun|alterasaun sira tinan 1591]], wainhira [[Filipe II hosi España]] oho [[Justísia Aragaun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Justicia de Aragón'', ho lia-[[aragonés]] ''Chusticia d'Aragón'' no lia-[[katalaun]] ''Justícia d'Aragó'') Don [[Joaun V hosi Lanuza]], to'o [[sékulu XVIII]], iha tinan 1707, wainhira [[Ukun-fuan sira Planu Foun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Decretos de Nueva Planta'') hetan promulga, Aragaun saran daudaun neineik ninia direitu no forál hotu-hotu no partikularidade istóriku seluseluk hirak-ne'ebé nia konsege tiha hakat tempu nia pasu.

[[Funu Peninsulár]] mak sai okaziaun di'ak ba ninia reativasaun. Durante [[sékulu XIX]], [[Karlizmu|karlista]] sira, hirak-ne'ebé buka tiha adeptu sira iha rai ne'e, hasa'e tiha fó-fati faforuk forál lakin sira.

Nane'e, iha [[sékulu XX]], iha etapa [[Repúblika Espanhól Daruak|republikanu]], sentimentu rejionalista hato'o importánsia boot liu hotu, maibé [[Funu Sivíl Espanhól]] hamate [[projetu]] autonómiku hotu-hotu.

[[España Frankista|Rejime frankista]] hadukur tiha karan [[aragonezizmu|aragonezista]] hirak-ne'ebé, ohin ho kbiit sira, habeur nabilan.

==Pré-istória==
===Períodu paleolítiku===
[[Imajen:Paleolítiku iha Aragaun.png|thumb|250px|Paleolítiku iha Aragaun.]]
Sasin sira lakin liu hotu moris umanu nian iha [[Aragaun]] remonta ba époka glasiasaun sira-nian, iha [[Pleistosenu]] médiu, liubá aprosimadamente tinan 600 000, durante [[Paleolítiku Inferiór]]. Povuasaun hirak-ne'e husik tiha sasin sira artezanatu [[kultura Axeulianu|axeulianu]]. Ema sira hetan tiha [[sileks]] nia [[bifase]] sira no [[kuartzitu]] nia [[kutelu]] sira, ho mahuluk iha [[terrasu mota nian|terrasu]] hosi [[San Blas (Teruél)|San Blas]] iha [[Teruél]], iha zona [[Cauvaca]] nian iha [[Kaspe]], iha [[Barranco de Arbolitas]] besik [[Borja]] no mós hale'u [[Kalatayúd]], iha zona [[Miedes de Aragón|Miedes]] nian. [[Baldehalón]] natak zona ida buras loos.

Durante [[Períodu glasiál dahikus|Glasiasaun Würm]], hale'u 80 000 molok Kristu, oin umanu foun iha rejiaun, [[mane Neandertál nian]], mosu tiha. Resin umanu wa'in, hanesan [[molár]] sira, hetan deskobre iha fatuk-kuak sira [[Cuevas de los Moros]] iha [[Gavasa]], besik [[Ueska]]. Durante [[Paleolítiku Médiu]], kultura [[Musteriense|Musteriense]], ne'ebé tuir to'o aprosimadamente 40 000 molok Kristu, hetan dezenvolve. Ne'e hetan karakteriza hosi obra [[sileks]] nian ho forma ponta nian, [[raskadór]] nian no [[nehan]] nian, maibé mós hosi ruin nia obra importante ida. Jazida sira koñesidu liu hotu mak sai fatuk-kuak [[Abrigo de Eudoviges]] hosi [[Alacón]] iha [[Provínsia Teruél nian|Teruél]], fatuk-kuak [[Fuente del Trucho]] iha [[Colungo]] no fatuk-kuak sira [[Cuevas de los Moros]] iha [[Gavasa]].

Iha [[Paleolítiku Superiór]], ne'ebé komesa hale'u 40 000 molok Kristu, kultura foun rua, [[kultura Solutreanu|Solutreanu]] no [[kultura Magdalenianu|Magdalenianu]], mosu tiha. [[kultura Solutreanu|Solutreanu]] hetan deskreve partikulármente di'ak iha [[fatuk-kuak Chaves nian]], iha [[Bastarás]], iha ne'ebé kostura nia ponta sira, raspadór sira no buríl sira mosu. [[Kultura Magdalenianu]] hamonu tiha ruin nia objetu sira, hanesan [[azagaia]] sira, no fatuk nia objetu sira, hanesan [[mikrólitu]] sira, ba ita. Bibi no koellu parese balada hirak-ne'ebé mane hirak-ne'e soro tiha.

===Períodu epipaleolítiku===
[[Epipaleolítiku]] nia resin sira, entre miléniu dahituk no dalimak molok Kristu, hetan halibur iha [[Aragaun Kraik]]. Obje.tu mikrolítiku sira sai buras liu, enkuantu hafutar kadavés jeométriku liu no lidun-toluk nia, trapéziu nia no fulan-balun nia forma sira.

Ábitat dezenvolve hela tuir fatuk-inan nia didin klarek sira, ne'ebé orientadu ba loro-matan no domina hela mota [[Matarraña]] no [[Mota-Algás|Algás]]. Fatin mahuluk mak sai fatuk-kuak rua [[Botigueria dels Moros]] no [[Els Secans]] iha [[Massalió]] iha [[Teruél (provínsia)|provínsia Teruél nian]]; no iha fatin sira [[Costalena]] iha [[Maella]], [[El Serdà]] no [[Sol de la Pinyera]] iha [[Favara Mota-Matarraña nian]] iha [[Saragosa (provínsia)|provínsia Saragosa nian]]. Povuasaun hirak-ne'e nia ekonomia esensialmente maksorok hela, ho bazeia ba kasa, peska no kolleita.

===Períodu neolítiku===
[[Imajen:Neolítiku iha Aragaun.png|thumb|250px|Neolítiku iha Aragaun]]
Iha miléniu dalimak nia balun dahuluk molok Kristu, moris dalan foun mosu. Ne'e hetan bazeia iha ekonomia mamosuk sira-nian hirak-ne'ebé hatene kuda-rai no pekuária no hirak-ne'ebé soro hela balada sira nu'udar atividade komplementáriu.

Ezisténsia [[moiñu limak]] sira-nian, fatuk toos nian, testemuña atividade moajen nian; hanesan mós [[baliu]] polimentadu balun hatudu, iha gume, impaktu sira, tanba hirak-ne'e hetan emprega nu'udar [[enxó]] ba tarefa agríkola sira.

Ema sira hetan resin neolítiku iha [[Foho-kadoek esteriór pirenaiku sira|Foho-kadoek Esteriór]] sira [[Ueska (provínsia)|Ueska nian]] no iha [[Aragaun Kraik]].

==Proto-istória==
===Otas Riti nian===
[[Otas Riti nian]] hetan karakteriza hosi fenómenu rua: [[matamik megalítiku|hariin megalítiku]] sira-nia multiplikasaun no espansaun hosi [[Kultura Vazu Kampaniforme nian]]. Ema sira observa megálitu importante liu hotu iha foho esteriór sira no iha foho-leet [[Fohor-Pireneus|pirenaiku]] aas sira.

===Otas Birak nian===
[[File:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Figura fetok terrakota nian, hosi Otas Dahikus Birakl, entre 650 no 500 molok Kristu, ne'ebé ema hetan tiha iha [[Fuentes de Ebro]].]]
Iha fatuk-kuak [[Cueva del Moro]] hosi [[Olvena]], ema sira hetan tiha ponta sira rama-isin sira-nian ruin nian, hirak ne'ebé data hosi [[sékulu XVI]] no [[sékulu XV|XV]] molok Kristu no hirak-ne'ebé ezemplu di'ak liu hotu hosi Otas Lakin Birak nian.

Otas Klarak Birak nian hafó tiha jazida importante sira iha [[Mota-Sinka Klarak|komarka]] [[Monzón]] nian, ho baliu polimentadu atus rua liután kreis sítiu arkeolójiku sira hosi foho ki'ik Marcullo,  hosi [[Peña de Pialfor]], hosi Conchel, hosi Morilla no hosi foho ki'ik Franché. Serámika mak sai kabeer, dala balu dekoradu ho bola ki'ik sira iha kaer-fatin leet. Objetu metáliku sira hetan multiplikasaun ho punsaun retangulár sira, ho puñál triangulár sira no rebite sira. Atividade agríkola intensu hetan habiit hosi númeru importante sabit sira-nian sileks nian. Mós ema sira hetan tiha fatin abitadu iha kursu kraik [[Mota-Sinka]] nian, kreis [[Mota-Soza]] no [[Mota-Alkanadre]].

Otas Dahikus Birak nia períodu ikus sira, hale'u 1100 molok Kristu, hetan karakteriza hosi [[Kultura Kampu sira-nian Urna sira nian]]. Sira mak sai populasaun [[lian indo-europeu sira|indo-europeu]], naturál hosi [[Europa Klarak]], hirak-ne'ebé kahur an ho populasaun [[Tasi-Mediterráneu|mediterráneu]] sira. Hirak-ne'e hadesan sira-nia ema mate sira no mós sudi sira-nia ahi-kadesan iha urna funeráriu sira. Iha ezemplu sira iha fatuk-kuak [[Cueva del Moro]] iha [[Olvena]], iha jazida [[Masada del Ratón]] iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no iha jazida [[Cabezo de Monleón]] iha [[Kaspe]]. [[Metalurjia]] nia apojeu hetan karakteriza hosi aumentu molde sira-nian fundisaun nian hirak-ne'ebé ema sira hetan tiha iha fatin abitadu sira.

===Otas Besi nian===
[[Imajen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Eskrita [[lia-ibériku|ibériku]]. [[Sékulu I molok Kristu]] nia birak ida-ne'ebé ema hetan tiha iha rai-ketan hosi provínsia daudauk [[Sória (provínsia)|Sória]] nian no [[Saragosa (provínsia)|Saragosa]] nian.]]
[[Imajen:Ibéria iha tinan 200 molok Kristu.png|thumb|250px|right|Ibéria nia povu sira iha tinan 200 molok Kristu.]]
[[Otas Besi]] mak sai dokumentadu di'ak liu. Ema sira horik daudaun iha fatin anteriór oin-hanesan sira lahó interrupsaun. Mezmu nekrópole sira util hela ba [[pekuária|pekuarista]] sira, [[kuda-rai|to'os-na'in]] sira no badain sira períodu foun ne'e nian.

Atividade komersiál, ho partikulár ho [[Fenísia|fenísiu]] sira, [[etrusku]] sira no [[Grésia Lakin|gregu]] sira, hetan hama'e no apoia besi nia metalurjia. Instrumentu sira no armamentu sira hetan modernizasaun no mós hetan aperfeisoamentu, hanesan ema sira bele konstata iha jazida [[Piuró del Barranc Fondo]] no [[San Cristóbal]] iha [[Massalió]], hirak-ne'ebé rai vazu sira estilu fenísiu nian; no iha [[Azaila]] no [[Kalaseite]], iha hirak-ne'ebé ema sira hetan tiha objetu importadu sira hosi [[Kreta]].

Iha sékulu VI molok Kristu, lubun diferente neen, hirak-ne'ebé pertense ba lubun [[iberu|ibériku]], [[selta]] no [[akitanu]], koeziste iha Aragaun: [[vaskaun]] sira, [[suesetanu]] sira, [[sedetanu]] sira, [[jasetanu]] sira, [[ilerjete]] sira no [[seltiberu]] siteriór sira.&lt;ref&gt;Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (ho lia-fransés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madríd, 1997 (ISBN 9788486839741).&lt;/ref&gt; Hirak-ne'e hotu-hotu lubuk iberizadu, sedentáriu, estabelesidu iha fatin mahelak sira. Ezemplu naklalir liu hotu mak sai iha [[Cabezo de Monleón]] no [[Loma de Brunos]] iha [[Kaspe]], iha Puntal iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no iha [[Roquizal del Rullo]] iha [[Favara]].

Sistema sosiál hetan bazeia ba lubuk familiár, konstituidu hosi jerasaun haat maizoumenus. Atividade ekonómiku sira kuda-rai no pekuária prinsipalmente. Podér hetan ezerse hosi liurai ida, ne'ebé hetan haleu hosi populasaun manek ne'ebé hobur iha [[lalibur]].

==Otas Lakin==
===Konkista púniku===
[[Imajen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Espansaun kartajinés iha [[Ibéria]] entre 237 no 206 molok Kristu (mapa ho [[lia-fransés]]).]]
Hori tinan [[237 molok Kristu]], iha komandu nia okos hosi [[Amilkar Barka]] no, liutiha, iha komandu nia okos hosi [[Asdrubal]], [[sivilizasaun kartajinés|kartajinés]] sira namkari lailais liuhosi [[España Bársida]]. [[Ilerkavaun]] sira, [[ilerjete]] sira no [[jasetanu]] sira muda parsialmente ba [[Anibal]] nia autoridade. Rejiaun ne'e sai rezerva [[trigu]] nian, [[metál presiozu]] sira-nian no soldadu valorizadu sira-nian.

Hori tinan [[219 molok Kristu]], [[España]] sai kampu batalla nian entre [[Roma Lakin|romanu]] sira no [[sivilizasaun kartajinés|kartajinés]] sira durante [[Funu Púniku Daruak]]. Iha tinan [[217 molok Kristu]], [[Públiu Kornéliu Sipiaun]] marxa hasoru kapitál ilerjete sira-nian, laka Asdrubal nian; hafoin, hasoru jasetanu, hirak-ne'ebé nia manán. Maibé, iha tinan nia rohan, wainhira romanu sira bá tiha, [[Mandóniu]], ilerjerte sira-nia liurai, foti ninia povu hasoru Roma no mós sobu territóriu  laka sira-nian romanu sira-nian. Públiu Korneliu dispersa ema-lubun sira-ne'e, maibé rebeliaun ne'e lori Asdrubal filafali ba norte [[Ebru|Mota-Ebru]] nian.

Fali, [[seltiberu]] sira haruka delegasaun ida ba Públiu Kornéliu no mós halo lia-hatán ida. Roma habarani sira atu ratan territóriu kartajinés; sira konkista sidade tolu hodi raratan sira no mós konsege vitória rua hasoru Asdrubal, buat ne'ebé hamosu ema mate 15 000 no dadur 4 000 aprosimadamente.

===Konkista romanu susar===
[[Imajen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|[[Rai-dilan Ibériku]] nia konkista [[Roma Lakin|romanu]] entre [[sékulu III molok Kristu|sékulu III]] no [[sékulu I molok Kristu]].]]
[[Imajen:DIVIZAUN PROVINSIÁL ROMANU DAHULUK ISPÁNIA NIAN.png|250px|thumb|Rai-ketan sira provínsia romanu nian hosi [[Ispánia Siteriór]] iha tinan 197 molok Kristu.]]
Iha 204 molok Kristu, Kartagu komprende katak nia atu lakon funu ne'e no mós negoseia ho [[Sipiaun Afrikanu]]. Kartago aseita kondisaun hirak-ne'ebé Sipiaun hamonu. Entre kondisaun hirak-ne'e, Kartago tenke lerek España. Iha 187 molok Kristu, territóriu [[Roma Lakin|romanu]] sira España nian hetan organizasaun ho provínsia rua: [[Ispánia Ulteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Ulterior'') no [[Ispánia Siteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Citerior''), dahikus ne'e ho kapitál iha [[Tarragona]] (ho lia-latín ''Tarraco''). Sira-nia administrasaun korresponde dala rua anualmente ba [[pretór]] rua, biar administrasaun ne'e la'ós efikás tuituir.

Maibé, iha tihan hanesan, Sempróniu, Ispánia Siteriór nia pretór, tenke hasoru insurreisaun jerál ida-ne'ebé hamosu ezérsitu romanu nia derrota no pretór ne'e nia mate. [[Senadu (Roma Lakin)|Senadu]] haruka konsul [[Kataun Tuan|Kataun]] hamutuk ho tropa-laken ida mane 60 000 nian. Ne'eduni, rejiaun ne'e nia povu sira —exetu [[ilerjete]], hirak-ne'ebé negoseia sira-nia rendisaun,— tuir kombate. [[Kataun Tuan|Kataun]] sobu maklebak sira no mós kaer kontrole provínsia ne'e nian fali durante bailoro tinan ne'ebá nian, maibé nia la biban atrai povuasaun lokál nia no [[seltiberu]] sira-nia favór sira ba nia an. Depoizde forsa nia hatudun ida, nia hafiar seltiberu sira katak sira fila ba uma fali. Maibé ema kahorik sira-nia submisaun de'it aparente: wainhira ema kari boatu katak Kataun fila ba [[Itália]], ema kahorik sira reativa nakleba. Kataun hatán ho krueldade: nia manán rebeliaun no mós fa'an prizioneiru sira nu'udar [[hahatan|atan]] no mós [[Triunfu romanu|triunfante]] tama ba Roma fali.

Ema kahorik sira kari nakleban ba rai-dilan hotu, no ne'ebá hamosu baixa barak ba ezérsitu romanu, ne'ebé nia efetivu sira-nia balun hetan mate iha tinan [[184 molok Kristu]]. [[Lúsiu Mánliu Asidinu Fulvianu|Mánliu Asidinu]], [[Ispánia Siteriór|Siteriór]] nia pretór, funu hasoru [[seltiberu]] sira iha [[Calahorra]] iha tinan [[184 molok Kristu]], enkuantu [[Kaiu Terénsiu Varraun]] manán [[suesetanu]] sira no konkista sira-nia sidade-kapitál, [[Kórbiu]] (ho [[lia-latín]] ''Corbio'').

Konkista zona klarak nia, ne'ebé seltiberu sira okupa, hetan hahú iha tinan [[181 molok Kristu]] hosi Kintu Fábiu Flaku. Nia biban manán balu hasoru seltiberu sira. Maski nune'e, konkista ne'e [[Tibériu Sempróniu Graku (kónsul iha 177 molok Kristu)|Tibériu Sempróniu Graku]] nia obra prinsipalmente entre tinan 179 no 178 molok Kristu. Nia konkista kota no knua tolunulu, dala balu dunitanba patu sira, dala seluk dunitanba hataru-malu entre [[seltiberu]] sira no [[vaskaun]] sira.

[[Prokonsul]] (ka maksoik banati-tuir tinan) hirak-ne'ebé governa provínsia sira toman hariku an liuhosi povuasaun: prezente madenik sira no abuzu mak sai prátika komún sira. Natoon ninia viajen, pretór ka prokonsul hamahan an saugati no mós haka'as sereál folin-kmaan ba nia, ba ninia família, ba ninia funsionáriu sira no ba ninia soldadu sira. Simu tiha provínsia ispániku sira-nia embaixada ida, [[Senadu (Roma Lakin)|Senadu]] haruka lei sira atu administra provínsia hirak-ne'e iha tinan 171 molok Kristu.

Problema sira litik to'o tinan 133 molok Kristu, wainhira romanu sira destrui sidade seltibériku [[Numánsia]] (ho [[lia-latín]] ''Numantia''), [[seltiberu]] sira-nia kota dahikus.

Iha tinan 82 molok Kristu, Aragaun mak sai senáriu [[Funu Sivíl Dahuluk Repúblika Romana nian|Funu Sivíl Romanu]] nian, enkuanto emboot [[Kintu Sertóriu]], hosi [[Kaiu Máriu|partidu marianu]], hakmahan iha [[Ueska]]. Hatudan sira tuir to'o tinan 72 molok Kristu no to'o Kintu Máriu nia rendisaun.

===Administrasaun romanu===
[[Imajen:Conventus juridici in Hispania-tet.png|upright=1.2|thumb|left|Divizaun Ispánia romanu nian iha konventu jurídiku sira iha [[sékulu II]].]]
Iha divizaun territoriál dahuluk [[Ispánia]] [[Roma Lakin|romanu]] nian, iha tinan 197 molok Kristu, Aragaun daudauk hela iha [[Ispánia Siteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Citerior''). [[Funu Luzitanu-Ibériku sira]] ramata tiha, territóriu hirak-ne'ebé Roma kontrola aumenta ho laki'ik, to'o taka [[Rai-dilan Ibériku]] tomak. [[Marku Vipsániu Agripa|Agripa]] reforma divizaun provinsiál sira iha tinan 27 molok Kristu no mós hakotu harii provínsia tolu iha Ispánia: [[Bétika]], [[Luzitánia]] no [[Ispánia Tarrakonense]]. Territóriu aragonés daudauk sira pertense ba provínsia dahikus ne'e.

Durante [[Kláudiu]] nia reinadu, provínsia ispániku sira hetan divide filafali iha [[konventu (Roma Lakin)|konventu jurídiku]] sira (ho [[lia-latín]] ''conventus iuridicus''). Iha tempu ne'e, Aragaun nia balun-boot forma [[Conventus Caesaraugustanus|Konventu Jurídiku Sezaraugustanu]] (ho lia-latín ''Conventus Iuridicus Caesaraugustanus''), ne'ebé hakno'a ba [[Saragosa|Caesaraugusta]], ou seja, [[Saragosa]] daudauk. Konventu ne'e hakohak kolónia rua, [[Velilla de Ebro|Celsa (Velilla de Ebro daudauk)]] no Caesaraugusta, aleinde sidade sanulu-resin-hitu hosi foho-leet Ebru nian, Jalón nian, Segre nian, Cinca nian no Henares nian, entre hirak-ne'e kota importante liu [[Calatayud|Bilbilis (Calatayud daudauk)]], [[Lérida|Ilerda (Lérida daudauk)]], [[Calahorra|Calagurris (Calahorra daudauk)]], [[Ueska|Osca (Ueska daudauk)]], [[Tarasona|Turiasso (Tarasona daudauk)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (Cañaveruelas daudauk)]] no [[Alcalá de Henares|Complutum (Alcalá de Henares daudauk)]].

Caesaraugusta ne'e sentru administrativu importante. Asuntu makonak sira konventu tomak nian bele hetan julga iha instánsia daruak iha sidade ne'e. Satán, Caesaraugusta ezerse papél relijiozu nivel dahuluk nian, tanba nia iha kultu rasik ba Jéniu Konventu Sezaraugustanu nian (ho lia-latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Jéniu romanu ne'e simu kultu, serapinan sira, terun sira no oferenda sira hosi kota hotu-hotu sirkunskrisaun administrativu ne'e nian. Konsellu konventu nian (ho lia-latín ''concilium conventi'') mós halibur an iha Caesaraugusta: asembleia konsultivu ne'e halibur família mahuluk sira hosi sidade atu fó sira-nia hareen sira kona-ba asuntu hirak-ne'ebé hamkona konventu jurídiku ne'e.
[[Imajen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright=1.2|Ispánia depoizde divizaun provinsiál [[Dioklesianu]] nian (ho testu ho lia-latín).]]
Iha rohan [[sékulu III]] nian, iha okaziaun reforma administrativu nian hosi [[Dioklesianu]], provínsia [[Ispánia Tarrakonense|Tarrakonense]] hetan divide ba provínsia foun tolu: Tarrakonense, [[Ispánia Kartajinense|Kartajinense]] no [[Galésia]], hirak-ne'ebé halo parte hosi [[dioseze (Impériu Romanu)|dioseze]] [[Ispánia]] nian. Nanu'u, parese katak konventu jurídiku sira hetan suprime iha tempu ne'e no ne'ebá haklahat lalakon naklalir hamkonan nian ba Caesaraugusta, enkuantu konjuntu funsaun administrativu sira-nian hetan asume hosi kota [[Tarragona|Tarraco (Tarragona daudauk)]] hori tempu ne'e. 

Hotutiha, iha rohan [[sékulu IV]] nian, reforma administrativu dahikus hetan halo: rai-ketan entre Tarrakonense no Kartajinense hetan estabelese iha [[Mota-Ebru]], buat ne'ebé husik territóriu aragonés daudauk iha hakno'an kota esteriór rua nian: Tarraco no [[Kartajena (España)|Carthago Nova (Kartajena daudauk)]].

===Romanizasaun===
[[Imajen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|[[Augustu]] nia estátua, besik sobun hosi baki romanu sira hosi [[Saragosa]].]]
[[Imajen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|Teatru romanu hosi [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] no kapitál hosi [[konventu jurídiku]] ida. Ema harii nia durante [[Augustu]] no [[Tibériu]].]]
Iha sékulu balun, kultura romanu hetan implanta iha [[Ispánia]] (ho lia-latín ''Hispania''), ho partikulár iha [[Ispánia Tarrakonense|Tarrakonense]] (ho lia-latín ''Tarraconensis''). Lisan sira, relijiaun, lei sira no maneira romanu moris nian hetan hamonu iha kultura kahorik nia leten no forma kultura ispano-romanu iha tempu ne'e. Meiu sira atu ekspansaun no domíniu kultura romanu nian wa'in.

Ida entre knaar dahuluk sira okupante romanu sira-nian maka dalan-inan sira-nia hafoun no hamosun (se sira hetan nesesidade karik) atu hadi'ak komunikasaun sira no mós kapasidade atu absorve populasaun foun iha zona sira-ne'e. Nane'e, [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] sai entronkamentu klarak iha ninia [[Conventus Caesaraugustanus|konventu jurídiku]] (ho lia-latín conventus iuridicus).

Maski nune'e, romanizasaun maka faktu kotak esensialmente. Durante períodu romanu, konjuntu kota ibériku anteriór sira-nian hetan restabelese no mós simu infraestrutura monumentál konsekuente hirak-ne'ebe haree-belek nafatin iha [[Saragosa]] (ho lia-español no ho lia-aragonés ''Zaragoza''; ho lia-katalaun ''Saragossa''; ho lia-latín ''Caesaraugusta''), iha [[Ueska]] (ho lia-español ''Huesca''; lia-aragonés ''Uesca''; ho lia-katalaun no ho lia-latín ''Osca'') no iha [[Calatayud]] (ho lia-español ''Calatayud''; ho lia-katalaun ''Calataiud''; lia-aragonés ''Calatayú''; ho lia-latín ''Bilbilis''). Ne'eduni, iha hadi'ak urbanizasaun nian no konstrusaun nian infraestrutura sira-nian. [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] mak sai ezemplu kmanek-ba'in kota romanu hirak-ne'ebé tadu iha [[sékulu I]]: [[forum (Roma)|forum]], [[termas]], ezgotu sira, [[teatru]], namon mota nian, jambata iha [[Ebru|Mota-Ebru]] nia leten no baki aas sira.

[[Kolónia]] sira-nia kriasaun mak sai mós fatór romanizasaun nian. Kolónia sira hetan funda atu rekompensa tropa sira soldadu romanu reformadu sira-nian, maibé mós atu kontrola territóriu besik sira. Ema hatene ezisténsia -iha [[Aragaun]]- kolónia nian Victrix Iulia Celsa (daudauk [[Velilla de Ebro]]) no [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]], ida-ne'ebé hetan funda iha tinan [[14 molok Kristu]], provavelmente iha loron 23 fulan-Dezembru, iha fatin kota ibériku anteriór nian, [[Salduie]]. Kolónia ne'e hetan estabelese iha lale'uk reorganizasaun nian provinsia sira [[Ispánia]] nian hosi [[Augustu]] depoizde ninia manán iha [[Funu Kantábriku sira]] no mós hetan funda ba soldadu sira lejiaun sira-nian [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] no [[Legio X Gemina|X Gemina]].
[[Imajen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|[[Mozaiku]] hosi [[Venus (mitolojia)|Venus]] no [[Erus]], ne'ebé ema sira hetan tiha iha Fortunatus nia vila iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]], ne'ebé hetan harii iha [[sékulu IV]].]]
Romanizasaun hetan bazeia mós ba kriasaun [[latifúndiu]] boot sira-nian, [[vila (Roma Lakin)|vila]] sira fokalizadu ba produsaun agríkola belar. Territóriu hirak-ne'e maka soin família importante sira-nian naturál hosi [[Roma]] ka [[Itália]], maibé maioria pertense ba família indíjena hirak-ne'ebé adota tiha lisan romanu sira. Fortunatus nia vila, besik [[Fraga (Ueska)|Fraga]], ezemplu di'ak hosi propriedade riku no kómodu iha hirak-ne'ebé aristokrasia lokál horik, enkuantu sira tuir gostu romanu.
&lt;gallery&gt;
File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Birak hosi Ascoli]] (hosi tinan [[89 molok Kristu]]), iha ne'ebé ema sira mensiona membru sira eskuadraun nian kavalaria nia hosi [[Saragosa|Sesaraugusta]] (ho lia-latín ''Turma Salluitana''), hirak-ne'ebé hetan rekompensa ho [[sidadania romana]], dunitanba sira-nia aten-barani.
File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Ulun kabahat [[Roma Lakin|romanu]] nian hosi [[birak]], ne'ebé ema sira hetan tiha iha templu romanu iha jazida hosi [[Cabezo de Alcalá]] iha [[Azaila]]. Nia maka reprezentasaun hosi señór lokál nurak ida-ne'ebé data hosi tersu dahuluk hosi [[sékulu I molok Kristu]].
File:LucernaHuesca.JPG|Ahi-oan romanu mina nian hosi [[sékulu I molok Kristu]] ne'ebé ema sira hetan tiha iha ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', daudauk [[Ueska]].
&lt;/gallery&gt;

===Roma nia deklíniu===
====Vándalu sira, suevu sira no alanu sira====
[[Imajen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|Daderak [[povu jermániku sira|jermániku]] sira entre [[sékulu III]] no [[sékulu V]] iha [[Europa|rai-Europa]] (mapa ho [[lia-alemaun]]).]]
Iha balun [[sékulu III]] nian, Impériu Romanu nia deklíniu hahú no problema uluk hirak-ne'ebé tuir sékulu rua dame romanu nian mosu. Entre tinan [[264]] no [[266]], invazaun bárbaru uluk sira hahú: [[franku]] no [[alamanu]], hirak-ne'ebé tama ba [[Gália]] iha tinan [[260]], atravesa [[fohor-Pireneus]] no mós to'o [[Tarasona]] (ho lia-españól no ho lia-aragonés ''Tarazona''; ho lia-katalaun ''Tarassona''), ne'ebé sira lelan. Entre sira, balu liu ba [[Mauritánia romanu|Rai-Mauritánia]], enkuantu lubun seluseluk lekar an. Períodu ne'e movimentadu, falisá ema sira haree lubuk sira bandidu sira-nian, ho naran [[bagauda]], hirak-ne'e haklulik an ba lalelan no ba destruisaun [[Foho-leet Ebru]] nian iha [[sékulu V]].

Iha loron 31 fulan-Dezembru iha tinan [[406]], invazaun [[vándalu]], [[suevu]] no [[alanu]], hirak-ne'ebe atravesa tiha [[Mota-Renu]], preokupa [[Impériu Romanu Loromonuk|mundu romanu loromonuk]]. [[Konstantinu III (imperadór romanu)|Fláviu Kláudiu Konstantinu]] aproveita instabilidade polítiku atu proklama an imperadór iha tinan [[407]], ho naran Konstantinu III, hasoru [[Onóriu|Fláviu Onóriu]]. [[Konstante II (uzurpadór romanu)|Konstante II]], ninia oan-mane, manán tiha ninia inimigu sira iha tinan [[408]] no mós kaer rae [[Ispánia]] nian, enkuantu ninia jenerál [[Jerónsiu (Mázimu nia jenerál)|Jerónsiu]], mantein provínsia ne'e hosi [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]]. Konstantinu III nia no ninia oan-mane nia presaun habiit Onóriu atu rekoñese Konstantinu III nu'udar ko-imperadór iha tinan [[409]]. Filan Konstantinu III nian ho jenerál foun hadedar Jerónsiu, ida-ne'ebé hakotu atu foti hasoru Konstantinu III no mós halo moruk ho [[vándalu]], [[suevu]] no [[alanu]], hirak-ne'ebé okupa [[Gália Akitánia|rai-Akitánia]] natak no mós hetan permisaun atu atravesa [[fohor-Pireneus]] no mós proklama [[Mázimu hosi Ispánia|Mázimu]] nu'udar imperadór. Ne'e hatuda iha [[Ispánia|rai-Ispánia]] to'o ninia mate, iha tinan [[411]], wainhira Konstantinu III no ninia oan-mane, Konstante, mós lakon.

Hanehan tiha hosi Fláviu Onóriu nia jenerál sira no haka'as tiha hakmahan rabat vándalu sira, Mázimu halo ''[[Federadu (Roma Lakin)|foedus]]'' (tratadu) ida ho [[povu jermániku sira|jermanu]] hirak-ne'ebé estabelese tiha an iha rai-Ispánia. [[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]], iha ne'ebé ne'e hela, hela foruk hosi ''foedus'' nia lia-kotun sira de'it.

====Vizigodu sira-nia tato'ok====
[[Imajen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|[[Rai-dilan Ibériku]] iha tinan [[418]], depoizde [[vizigodu]] sira-nia estabelesimentu iha [[Gália Akitánia|Akitánia]] nu'udar [[Federadu (Roma Lakin)|federadu]], enkuantu España nia rae hela iha  autoridade romanu diretu okos (mapa ho [[lia-latín]]).]]
Iha tinan [[414]], [[Ataulfu]], [[vizigodu]] sira-nia ulun, estabelese an iha rai-[[Gália-Akitánia|Akitánia]]; maibé, tanba presiaun [[Konstánsiu III|Konstánsiu]] nian, jenerál Onóriu nian, ne'e hakat ba [[Ispánia]] no mós konkista [[Barselona]] iha fulan-Dezembru tinan [[414]]. Iha tinan [[415]], [[Vália]], ninia susesór, hetan rekoñese hosi Onóriu nu'udar [[Federadu (Roma Lakin)|Roma nia federadu]] iha [[Gália Akitánia|rai-Akitánia]] no mós iha misaun atu hali'ur [[povu jermániku sira|povu jermániku seluk]] hirak-ne'ebé estabelese tiha an iha rai-Ispánia. Nune'e, iha tinan [[416]], ne'e haklurit iha rai-Ispánia no mós manán sa'edór [[alanu]] sira ho toos no mós dudu [[suevu]] sira ba [[Galésia|rai-Galésia]] (ho [[lia-latín]] ''Gallaecia'') no [[vándalu]] sira ba [[Bétika]] (ho [[lia-latín]] ''Baetica'').

Durante [[sékulu V]] nia balun uluk, [[vizigodu]] sira, hamutuk ho [[Roma Lakin|romanu sira]], hatuda badadaun hasoru [[vándalu]] sira no [[suevu]] sira. [[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]] (ho lia-latín ''Tarraconensis'') hela iha ukun romanu okos, maibé [[Foho-leet Ebru|Foho-leet mota-Ebru nian]] maka vítima hosi [[bagauda]] hirak-ne'ebé lelan rejiaun ne'e. Iha tinan [[443]], ''magister utriusque militiae'' (ou seja tropa-laken romanu nia marexál) [[Fláviu Merobaldu]] sira-nia hanehan lubuk oin-oin no mós manán sira iha [[Araciel (Navarra)|Araciel]] (besik [[Corella]] daudauk, iha [[Komunidade Forál Navarra nian|Navarra]]). Bagauda hirak-ne'e maka bandidu sira hosi orijen oinoin, no mós hetan apoia hosi [[vaskaun]] sira no [[suevu]] sira beibeik: [[Rekiáriu I]], suevu sira-nia liurai, lelan [[Foho-leet Ebru|Foho-leet mota-Ebru nian]] entre tinan [[449]] no [[452]] no mós sai [[Saragosa]] nia ulun no mós aneksa [[Lérida]]. Tanba petisaun imperadór [[Ávitu]] nian, liurai vizigodu [[Teodoriku II]] destrui suevu sira besik [[Astorga (España)|Astorga]], iha mota-ninin sira [[mota-Órbigu]] nian, iha tinan [[456]].

Kontudu, [[Risímeru]], romanu sira-nia [[patrísiu]], hali'ur imperadór [[Ávitu]] iha tinan [[457]] no proklama [[Majorianu]] nu'udar imperadór. Apoia tiha hosi ninia [[mestre soldadu sira-nia]] (ho lia-latín ''magister militum''), [[Ejídiu]], avansa ba [[Gália]] atu hatuda hasoru [[povu jermániku sira|jermanu sira]]: ne'e manán [[franku]] sira, hasai [[Liaun]] (ho [[lia-fransés]] ''Lyon'') hosi [[burjúndiu]] sira no [[Arles]] hosi [[vizigodu]], hirak-ne'ebé la hetan haree nu'udar federadu hori Ávitu nia espulsaun. Ikusliu, Majorianu hetan oho hosi Risímeru iha tinan [[461]]: Ejídiu lakohi rekoñese [[Líbiu Severu|imperadór foun]], enkuantu [[vizigodu]], hirak-ne'ebé hetan dirije hosi [[Euriku]], hakbiban ba kari sira-nia reinu ba rae to'o [[mota-Lijer]] (ho lia-fransés ''Loire'') no ba loor hakat rai-[[Ispánia]]. Ispánia romanu, ne'ebé sobrevive daudaun iha [[Ispánia Tarrakonense|rai-Tarrakonense]], lakon natak definitivamente.

==Otas Klarak==
===Periodu vizigótiku===
====Reinu Vizigótiku====
[[Imajen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Reinu Vizigótiku nia evolusaun to'o [[sékulu VI]] (mapa ho [[lia-aragonés]]):
Ho kór mean: Reinu Toloza nian hale'u tinan [[415]];
Ho kór-sabraka no kór-pésegu: Territóriu sira entre tinan [[415]] no [[476]];
Ho kór-pésegu:: Territóriu perdidu iha [[Vouillé]] iha tinan [[507]];
Ho kór verde: Reinu Suevu nia konkista iha tinan [[575]].
]]
[[Euriku]] ukun hosi [[Toloza (Fransa)|Toloza]], iha ne'ebé [[Reinu Vizigótiku]] nia kapitál hetan instaura. Iha tinan [[475]], Euriku halo katak imperadór [[Júliu Nepos]] fó [[Gália Akitánia|rai-Akitánia Prima]], [[Gália Narbonense|rai-Gália Narbonense]] no rai-[[Ispánia]] ba Euriku. Nune'e, nia nahe ninia domíniu iha balun boot [[Rai-dilan Ibériku]] leten, liuliu depoizde tinan [[476]], wainhira Loromonu nia imperadór romanu dahikus, [[Rómulu Augustu]], hetan hamonu.

Rai-dilan nia konkista tuir durante dékada no sékulu tuituir malu. Rejiaun hirak-ne'ebé forma Aragaun mak sai duni postu avansadu ba territóriu hirak-ne'ebé [[vaskaun]] sira kontrola. Vaskaun sira haknahan no lelan [[Foho-leet Ebru nian|Foho-leet mota-Ebru]] aas hosi sira-nia baze sira, hanesan [[Pamplona]]. Hakno'an-laek hori metade [[sékulu V]], hotutiha, sira hetan manán iha tinan [[581]] hosi liurai [[Leovijildu]], ne'ebé marka ninia vitória hodi hariin sidade ida nian, [[Viktoriakum]]. Aragaun daudauk hela mós talain [[Reinu Franku|territóriu franku]], ne'ebé [[Pireneus|fohor-Pireneus]] haketak de'it, biar hakdauk franku sira hetan halo di'ak liu iha rai-[[Septimánia]]: maibé, guarnisaun vizigótiku sira hela tuir [[Pireneus|fohor-Pireneus]].

====Povuasaun no administrasaun vizigótiku====
[[Imajen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|Rai-Ibéria vizigotiku nia divisaun administrativu iha tinan [[700]] maizumenus (mapa iha lia-latín).]]
Maski [[Vizigodu]] sira hahú bá hela iha [[España|Rai-España]] hori finál [[sékulu V]], sira-nia povuasaun mak sai limitadu relativamente dunitán sira-nia númeru mukit iha parte norte [[Kastela no Leaun|Kastela daudauk]] sikat [[Teju|Mota-Teju]] no [[Ebru|Mota-Ebru]]. Rai-España-nia parte norte la'ós rai-rohan eleisaun nian ba [[Jermanu|povu jermániku]] hirak-ne'e no kultura hela [[Roma Lakin|romanu]] tebetebes.

Liurai vizigodu sira la haseluk divizaun administrativu ne'ebé sira erda tiha hosi [[Impériu Romanu]]. Ba provínsia sira-ne'e nia governu, vizigodu sira nomeia tiha [[duke]] sira (ho [[lia-latín]] ''duces'') no [[konde]] (ho [[lia-latín]] ''comites''). Ba administrasaun relijiozu, ema sira hili tiha [[amu-bispu]] sira: nane'e, iha amu-bispu hosi Turiaso ([[Tarasona]] daudauk), seluk ida hosi Osca ([[Ueska]] daudauk) no seluk ida hosi Caesaraugusta ([[Saragosa]] daudauk). Iha sidade dahikus ne'e, ema sira selebra tiha [[konsíliu]] barak: iha tinan [[592]], iha bispadu [[Másimu hosi Saragosa|Másimu]] nia okos; no iha tinan [[691]], konsíliu nasionál kliik, iha bispadu [[Valdefredu]] nia okos, falisá ema sira la selebra tiha iha [[Toledu]]. Entre bispu saragosanu sira importante liu hotu, ita hetan [[Bráuliu hosi Saragosa|Saun Bráuliu]], alunu no belun [[Isidoru hosi Sevilla]], ne'ebé nia ensiklopédia ''[[Etymologiae]]'' Bráuliu ramata tiha no hakerek tiha ''Elogium'' (katak &quot;hahi'in&quot;); no [[Taiu hosi Saragosa]], Bráuliu nia susesór no kontinuadór, aleinde belun [[Eujéniu II hosi Toledu]], ida-ne'ebé Taiu koñese tiha iha [[Mosteiru Liuraik hosi Santa Engrásia]] iha [[Saragosa]].

====Reinu Vizigótiku nia fin====
[[Vamba]] nia reinadu marka hun períodu nian susar sira-nian, partikularmente todan iha reinu nia rae; [[Septimánia|rai-Septimánia]] no [[vaskaun]] sira nakleba iha tinan [[673]].

Iha tinan [[711]], espedisaun [[arabi]] no [[berbér]] [[musulmanu]] sira-nian atravesa tiha [[Tasi-Leet Jibraltár nian]] no mós manán liurai vizigodu [[Rodrigu]] iha [[Batalla Mota-Guadalete nian]] iha fulan-Jullu. [[Vizigodu]] sira koko hakmetin, maibé iha tinan [[714]], [[Saragosa]] hetan hale'u no konkista ona hosi [[musulmanu]] sira. Musulmanu sira to'o [[Fohor-Pireneus]] no mós halo atake sira iha sorin bá foho-kadoek ne'e; [[Toloza (Fransa)|Toloza]] hetan ataka tiha iha tinan [[718]] no rai-[[Septimánia]] hetan konkista tiha iha tinan [[719]].

===Dominasaun arabi (sékulu VIII no parte uluk sékulu XI nian)===
[[File:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|Tinan 711 nia konkista musulmanu (ilas ho lia-fransés).]]
[[File:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andaluz]] iha tinan [[750]], wainhira [[Kalifadu Omíada]] monu (ilas ho lia-españól).]]
====Período Omíada (sékulu VIII no IX)====
[[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]], hanesan [[España]] tomak, hetan domina hosi [[Kalifadu Omíada]] no izlamizasaun hobok hosi foho-leet Ebru nian.&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón''. Ediciones Nowtilus, S.L., Madríd, iha fulan-abríl tinan [[2012]], p. 52-53, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; Dinastia Omíada nia hamonun hosi [[Kalifadu Abásida|dinastia Abásida]] iha [[Lorosa’e Klarak]] hamosu España nia independénsia nu'udar konsekuénsia; [[Abderramaun I]] buka kmahan iha España no kaer [[Córdoba (España)|Kórdova]] iha [[756]], iha ne'ebe'e haklakar an [[Emiratu Kórdova nian|emír]].

Kbiit arabi nia implementasaun iha Aragaun daudauk hamosu apoiu hosi aristokrasia lokál nia parte ida no konversaun ba [[Izlaun]] basuk. Ne'e nia ezemplu di'ak liu hotu mak sai ezemplu hosi konde Kásiu, dato vizigodu ne'ebé governa rejiaun hale'u mota-Ebru, entre [[Tarasona]], [[Ejea de los Caballeros]] no [[Nájera]]. Dato ne'e sai Omíada sira-nia [[vasalajen|vasalu]] no hatahan nia territóriu sira. Ninia klan, ne'ebé hanaran an [[Banu Kasí]], aumenta ninia kbiit durante [[sékulu VIII]] tan apoiu ne'ebé ninia membru sira fó ba emír sira hosi Kórdova.
[[Imajen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|[[Rolandu]] nia mate, [[Miniatura (iluminura)|miniatura]] hosi manuskritu ''Grandes Chroniques de France'' hosi [[Jean Fouquet]].]]
Espesialmente Aragaun daudauk nia rejiaun sira konstitui tiha fatin estratéjiku, tanbasá rejiaun ne'e rai-ketan ho [[Reinu Franku]], aleinde [[Pireneus|Fohor-Pireneus]]. [[Saragosa]] sai tiha -ho naran [[Taifa Saragosa nian|Sarakusta]] (ho [[lia-arabi]] سرقسطة no ho [[lia-ebreu]] סרקסטא)- kapitál ida nian hosi provínsia lima hosi [[Al-Andaluz]] no [[uale]] ida nia sede, hamutuk ho [[Kórdova (España)|Kórdova]], [[Toledu]], [[Mérida (España)|Mérida]] no [[Narbona]]. Iha tinan [[777]], [[Solimaun Alárabe]], [[Barselona]] nia [[uale]], ne'ebé kaan biban ninia haknoan-laek, husu tulun ba liurai franku [[Karlus Magnu]].&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón'' (iha lia-españól). Ediciones Nowtilus, S.L., Madríd, iha fulan-Abríl hosi tinan 2012, p. 52, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; Liurai franku haklolok moruk ho Saragosa nia uale [[Useine ibne Iáia ibne Sade ibne Ubada|Useine]] no ho [[Ueska]] nia uale [[Abu Taur]] ba Solimaun. Iha tinan [[778]], tropa-laken ida marxa ba Saragosa, maibé [[saksaun]] sira-nia nakleba ida iha tasi-feto no Useine nia rekuza atu fó ulun haka'as Karlus Magnu hasai ninia tropa-laken. Karlus Magnu nia tropa sira kaer tiha ema dadur balu, entre sira Solimaun, ne'ebé, duni, hetan entrega hosi ninia belun sira, maibé ninia oan-mane sira [[Matruh Alárabe]] no [[Aisún Alárabe]] biban haforu sira-nia aman. Wainhira Karlus Magnu nia tropa-laken fila fali, nia hetan ratan hosi [[vaskaun]] sira iha [[Batalla Ronsezvales nian|Rosezvales]], iha ne'ebé [[Rolandu]], duke hosi [[Bretaña (rejiaun istóriku)|Marka rai-Bretaña nian]], hetan mate. Hotutiha, Soleimaun fila fali ba Saragosa iha ne'ebé, iha tinan [[780]], nia hetan asasina hosi ninia laka lakin Useine, ne'ebé fó ulun ba jenerál Tsalaba ben Obaid, fó-laran ba [[Abderramaun I]], iha tinan [[781]].

Natoon reinadu susesór nian hosi [[Abderramaun I]], [[Ixame I]], foho-leet [[mota-Ebru]] nian hatene mós lalebak hirak-ne'ebé emír tenke bá atu dezarma iha [[Tortoza]] no [[Saragosa]]. Iha altura ne'e, Ixame I aproveita tiha atu ratan hasoru reinu sarani hirak-ne'ebé tatera emiratu nia rai-ketan sira: iha tinan [[791]], nia ratan [[Reinu Kastela nian|Kastela]] no [[Reinu Astúrias nian|Astúrias]]; iha tinan [[793]], nia duni sai [[Reinu Franku|franku]] sira hosi [[Jerona]] no [[Narbona]]; iha tinan [[795]], nia hakfati [[Astorga (España)|Astorga]]. Iha tinan [[796]], Ixame nia mate provoka sasi'ak nia nakfera. [[Afonsu II hosi Astúrias]], emír foun [[Alákeme I]] nia tiun, no [[Barselona]] nia [[uale]] hetan malu tiha ho Karlus Magnu no mós hahoin tiha ba Karlus Magnu hahú intervensaun  aleinde Fohor-[[Pireneus]]. Maibé Karlus Magnu nia oan-mane [[Luís I Piedozu]] maka hakotu, iha tinan [[798]], hahú funu ida no mós okupa tiha [[Barselona]], enkuantu [[Alákeme I]] tenke enfrenta hasoru [[Banu Kasí]] iha foho-leet [[mota-Ebru]] nian; maibé mós hasoru bandidu [[berbere]] hirak-ne'ebé horik fohor no mós lelan knua sira.
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule Ibérique en 757.png|Kmanek boot liu hotu hosi [[Reinu Astúrias nian]] entre tinan 711 no 757 (imajen ho lia-fransés). 
Imajen:Péninsule ibérique en 814.png|Espedisaun franku sira no fundasaun hosi [[Kondadu Aragaun nian]] entre tinan 757 no 814 (imajen ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

====Banú Kasí (entre sékulu VIII no IX)====
[[Imajen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Rai-dilan Ibériku]], ho domíniu Banú Kasí sira-nian iha másimu sira-nia kbiit nian, iha tinan [[850]] (mapa ho españól).]]
[[Musa ibne Furtune]], [[konde Kásiu]] nia bein-oan, ezerse tiha kbiit iha parte superiór hosi Foho-leet Mota-Ebru nian ([[Ejea de los Caballeros]], [[Tudela]], [[Tarasona]], [[Borja]], [[Arnedu]] ...) to'o [[Saragosa]] nia lale'uk. Nia haklolok tiha ninia tulun ba emír hosi Kórdova [[Ixame I]] ho kondisaun katak emír hasai hosi rejiaun [[Saide ibne Useine]] nian, hasoru ne'ebé Musa ibne Furtune funu tiha no ne'ebé Musa ibne Furtune oho tiha. Tuirfalimai, Musa ibne Furtune hadau tiha Saragosa, molok nia hetan oho mós hosi parente besik liu hosi [[Useine ibne Iaia ibne Sade ibne Ubada|Useine hosi Saragosa]].

[[Banú Kasí]] sira iha tiha relasaun di'ak nune'e ho sira-nia viziñu sarani sira hosi [[Reinu Navarra nian]] katak [[Musa ibne Furtune]] kaben ho [[Oneka]], feto-faluk konde nian hosi [[Bigorre]], [[Íñigo Jiménez]], no inan [[Íñigo Arista hosi Pamplona|Íñigo Arista]], ne'ebé hafoin fila ba liurai uluk Pamplona nian. Vínkulu familiár entre Arista sira, liurai sira Pamplona nian, no Banú Kasí sira hetan hametin liu tebetebes ho loron-kaben entre Asona, Íñigo Arista nia oan-feto, no [[Musa ibne Musa]]. Família sira liurai sira nian hosi Pamplona no Banú Kasí sira nian tulun malu ba'in no fahe España nia tasi-feto malu. Iha tinan [[799]], [[vaskaun]] sira, a-favór ba [[Dinastia karolínjiu|karolinjiu sira]], asasina emboot Pamplona nian [[Mutarrife ibne Musa]], [[Musa ibne Musa]] nia bou.

Família [[Banú Kasí]] huduk sira-nia kbiit boot liu hotu ho [[Musa ibne Musa]]. Sira biban aumenta sira-nia autonomia no mós hametin sira-nia moruk ho Arista sira hasoru emír [[Emiradu Kórdova nian|Kórdova nian]] [[Abderramaun II]], iha tinan [[843]]. To'o klaran hosi [[sékulu IX]], emír nia tropa-laken sira halo kastigu nia espedisaun frekuente sira to'o hadamen. [[Musa ibne Musa]] manán sarani sira iha [[Batalla Albelda nian]] iha tinan [[852]] no mós halo hanaran an &quot;liurai datoluk España nian&quot; hamutuk ho [[Reinu Astúrias nian|liurai Astúrias nian]] no [[Emiradu Kórdova nian|emír Kórdova nian]]. Iha tinan [[852]], ninia ukun naknahe hosi rai sira [[Tudela]], [[Saragosa]], [[Calatayud]] no [[Daroka]] to'o [[Kalamoxa]]. Nia hetan hanaran [[uale]] [[Marka Superiór]] nian, hasoru reinu sarani sira. Nia intervén iha rejiaun Ueska nian no mós tau ninia oan-mane [[Lopu ibne Musa]] nu'udar uale [[Toledu]] nian iha tinan [[859]].

Iha tinan [[871]], Lopu ho ninia alin-mane sira [[Ismaíl ibne Musa]], [[Mutarrife ibne Musa]] no [[Fortune ibne Musa]] halo revolta: Lopu no Ismail hakfati Saragosa, Mutarrife tama ba Ueska no Fortune konkista Tudela. Tuirmai, emír Kórdova nian, [[Maomé I hosi Kórdova|Maomé]] halo espedisaun hasoru oan-mane sira Musa nian, ho tulun [[Banú Tujíb]] nian.

Derrota sira no, hafoin, disensaun sira lori alin-mane haat [[Banú Kasí]] nian ba sira-nia destruisaun: Mutarrife hetan ezekuta no Lopu tenke konfronta rebeliaun Fortune nian no Ismail nian. Durante kahaat uluk [[sékulu X]] nian, [[Banú Kasí]] lakon tiha sira-nia pozisaun sira iha Foho-leet Mota-Ebru nian iha favór liñajen hataru-maluk sira hanesan [[Banú Tujíb]].

==== Hun Kondadu nian Aragaun nian (entre tinan 780 no 1035) ====
[[Imajen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Abadia San Pedro de Siresa]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa'' no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa''), sentru kulturál Kondadu nian Aragaun nian.]]
[[Imajen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Mosteiro San Adrián de Sásave]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Adrián de Sásave'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Hadrián de Sasau'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Adrià de Sasau''), sé episkopál uluk Aragaun nian.]]
Iha tinan [[780]], [[franku sira]] aproveita disensaun sira entre musulmanu sira, mós hadau sidade [[Jaka (Ueska)|Jaka]] no mós tau sira-nia ain iha loor Fohor-Pirenéus nian filafali depoizde tinan neenulu. Iha tinan [[802]], [[Auréolu hosi Aragaun|Auréolu]] mak sai [[konde]] dahuluk&lt;ref&gt;{{es}} David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón''. [[Ediciones Nowtilus, S.L.]], [[Madríd]], iha fulan-Abríl tinan [[2012]], p. 53, ISBN 978-84-9967-306-6&lt;/ref&gt; rejiaun ne'e nian ho títulu hosi &quot;konde hosi Jaka&quot;. Wainhira ne'e mate, títulu konde nian fila fali ba [[Aznár I Galindes]]. Naran &quot;Aragaun&quot; nian mosu ba dala uluk iha tinan [[828]], wainhira kondadu ki'ik ne'e hetan naran hosi [[Mota-Aragaun]], ne'ebé suli liuhosi kondadu ne'e, no hosi mota-sorun [[Aragón Subordán]]. Durante balun uluk hosi [[sékuku IX]], Kondadu Aragaun nian hela iha órbita [[Dinastia karolínjia|reinu karonlínjiu]] okos, ba ne'ebé kondadu ne'e hetan halibur hakat foho-leet [[Valle de Hecho]] no pasajen Somport. Dependénsia ne'e hetan hamatan mós iha esfera relijiozu: nu'udar ezemplu, [[Abadia hosi San Pedro de Siresa]] (ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa''; ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa''; no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa''), ne'ebé hetan funda iha époka ne'e, mak sai iha [[orden Saun Bentu nian|obediénsia beneditinu]] okos no ninia importánsia kontinua haboot no konverte an iha sentru kulturál kondadu nian.

Durante [[sékulu IX]], hamkonan [[Dinastia karolínjia|karonlínjiu]] hakiduk iha favór ba ninia reinu besik ibériku sira: [[Reinu Navarra nian|liurai Pamplona nian]], [[Íñigo Arista de Pamplona]], intervén iha funu sira susesaun nian kondadu nian, enkuantu konde [[Aznar II Galíndez]] kaben ninia oan-feto Sanxa ho uale Ueska nian, Muhammad al-Tawil. Maibé espansaun Reinu Pamplona nian ba súl hanetik avansu kondadu ki'ik ne'e nian signifikativamente, falisá Reinu Pamplona nian ko'a rota hotu-hotu konkista nian ba kondadu ne'e.

Konde Galindo II Aznárez nia mate lahó oan-mane lejítimu hamosu divizaun ninia rai sira-nian: [[Sobrarbe]] hetan lalin ba ninia oan-feto Toda, ne'ebé kaben ho [[Bernardu I hosi Ribagorsa|Bernadu I]], konde hosi [[Kondadu Ribagorsa nian|Ribagorsa]]; enkuantu ninia oan-feto [[Andregoto Galíndez]] lalin Aragaun rasik ba liurai Pamplona nian, [[Garcia Sanches I de Pamplona|Garsia Sanxes I]], iha tinan [[925]]. Iha altura ne'e Aragaun, hakno'ak hosi Reinu Navarra nian, hetan konsidera tipu ida señoria partikulár, &quot;rai señór aragonés sira-nian&quot;, ne'ebé hetan dirije hosi konde ida-ne'ebé halo tuir liurai Pamplona nian. Hosi konde sira-ne'e, dahuluk oan-mane ilejítimu konde defuntu nian.

Kutus, Kondadu Aragaun nian hetan dezenvolve iha nivel kultutál. Ezemplu sira hosi arte repovuasaun nian (ne'ebé ema bolu &quot;mosárabe&quot; ho lakonak) hetan habasuk. [[Mosteiru San Juan de la Peña]] (ho lia-españól ''Real Monasterio de San Juan de la Peña'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Chuan d'a Penya'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Joan de la Penya''), ne'ebé relijiozu hirak-ne'ebé husik tiha ona Saragosa -wainhira [[mouru]] sira hakfati ne'e- sai kultura sarani nia foku ne'ebé buka [[Rekonkista]] nia ideál no reintrodusaun hosi [[ritu mosárabe]] iha liturjia. Iha tinan [[922]], ambispu Aragaun, hirak-ne'e ema bolu &quot;ambispu sira [[Jaka (Ueska)|Jaka]] nian no Ueska nian&quot;, bá hela iha foho-leet Borau nian. Sira estabelese sira-nia hela-fatin iha mosteiru importante barak, hanesan [[Mosteiru San Juan de la Peña]], [[Abadia San Pedro de Siresa]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa'' no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa'') no [[Mosteiro San Adrián de Sásave]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Adrián de Sásave'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Hadrián de Sasau'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Adrià de Sasau'').

Iha tinan [[1015]], liurai Navarra nian [[Sanxu Garsés III hosi Pamplona|Sanxu III]] saran Kondadu Aragaun nian ba ninia oan-mane ilejítimu [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru]]. Fatu ne'e sei iha importánsia tinan ruanulu tarde liu, wainhira liurai ne'e mate iha tinan [[1035]].
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 850.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 814 no 850 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 875.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 850 no 875 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 900.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 875 no 900 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 929.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 900 no 929 (mapa ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

====Banú Tujibe sira (entre tinan 890 no 1018)====
[[Imajen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|[[Torre Trovadór nian]] (ho lia-españól ''Torre del Trovador''; ho lia-aragonés ''Torre d'o Trobaire''; no ho lia-katalaun ''Torre del Trobador''), ne'ebé [[Muhammad Alanqar]] konstrui iha rohan [[sékulu IX]] nian nu'udar torre maksorik no ne'ebé hetan integra tarde liu ba [[Kadunan Aljafería]] (ho lia-españól ''Palacio de la Aljafería''; ho lia-aragonés ''Palacio de l'Alchafaría''; no ho lia-katalaun ''Palau de l'Aljaferia'') iha Saragosa.]]
[[Imajen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|[[Rai-dilan Ibériku]], durante [[Kalifadu Kórdova nian]], kurakuran iha tinan [[1000]] (mapa iha lia-españól).]]
Iha tinan [[890]], atu rekompensa servisu sira [[Muhammad Alanqar]] nian, ne'ebé sai tiha ona hosi dinastia aristokrátiku [[Banú Tujibe]] sira-nian, ne'e hetan dezigna [[uale]] Saragosa nian hosi [[Emiratu Kórdova nian|emír Kórdova nian]] [[Maomé I hosi Kórdova|Maomé I]]. Títulu uale nian Saragosa nian hetan tranzmite ho ereditáriu iha altura ne'e, buat ne'e-bé permite Banú Tujibe sira atu hametin sira-nia kbiit iha Aragaun daudauk leten, hosi Saragosa no [[Daroka]] (ho lia-españól, ho lia-aragonés no ho lia-katalaun ''Daroca''), sira-nia [[feudu]]. Iha rohan [[sékulu X]] nian, hirak-ne'e inkorpora rejiaun [[Ueska]] nian (ho lia-españól ''Huesca'', ho lia-aragonés ''Uesca'' no ho lia-katalaun ''Osca'') no [[Barbastru]] (ho lia-españól ''Barbastro'', ho lia-aragonés ''Balbastro'' no ho lia-katalaun ''Barbastre'') ba sira-nia soin, hirak-ne'ebé família [[muladí]] [[Banú Sabrít]], [[Banú Kasí]] sira-nia laka, domina antes.

Banú Tujibe sira tahan ho operasaun punitivu hirak-ne'e [[Kalifadu Kórdova nian]] halo hasoru reinu sarani sira, liuliu durante époka [[Almansór]] nian, ne'ebé haloko fali [[jiade]] iha tinan [[980]].

Hafoin Almansór nia mate iha tinan [[1002]], Kalifadu Kórdova nian hahú ninia dekadénsia: funu sivíl entre [[berbere]] sira, [[arabi]] sira, [[eslavu]] sira no [[mosárabe]] sira komesa iha tinan [[1008]]. Mundír, soldadu simples ne'ebé sai hosi sanak menór Banú Tujibe sira-nian, sai uale [[Tudela]] nian iha tinan [[1006]] no Saragosa nian iha tinan [[1013]]. Iha tinan [[1018]], Mundír haklakar an independente no proklama an liurai hosi [[Taifa Saragosa nian]]. iha ne'ebé nia halo doit.
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 961.png|Uniaun Kondadu Aragaun nian ho [[Navarra]] entre tinan 929 no 961 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule Ibérique en 1002.png|Almansór nia [[razia]] sira entre tinan 961 no 1002 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 1037.png|Monun hosi Kalifadu Kórdova nian no [[taifa]] sira entre tinan 1002 no 1037 (mapa ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

===Hatudan entre Reinu Aragaun nian no taifa Saragosa nian (iha sékulu XI no iha sékulu XII nia hun)===
====Taifa Saragosa nian durante reinadu Banú Tujibe sira-nian (entre tinan 1018 no 1038)====
[[Imajen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|Murak-mean nia [[dinár]] ne'ebé hetan halo iha tinan [[1029]] durante reinadu liurai hosi [[Taifa Saragosa nian]] [[Yahya ibn al-Mundir]].]]
[[Imajen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Rain-dilan Ibériku]] iha époka uluk [[taifa]] sira-nian iha tinan [[1037]] (mapa ho lia-españól).]]
[[Mundir I]] mak sai liurai uluk hosi [[Taifa Saragosa nian]], ho títulu hosi &quot;rejente kadunan nian&quot;, ne'ebé [[Almansór]] no ninia desendente sira adota tiha ona. Liurai foun hama'e korte kmanek ida no hale'u an ho administrasaun boot ida, entre ne'ebé [[Ibn Darraj al-Qastalli]] no [[Said al-Bagdadi]] hela. Nia hadelas mós ninia sidade-kapitál ho haboot meskita boot nian hosi Saragosa, ho konstrusaun bañu foun sira-nian no renovasaun kadunan nian Zuda nia (ohin Torreaun Zuda nian).

Iha altura ne'e, Taifa Saragosa nian inklui sidade [[Medinaseli]], [[Sória]], [[Calahorra]], [[Arnedu]], [[Alfaru]] no [[Tudela]] ba loromonu; no [[Barbastru]], [[Monzón]], [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no [[Lérida]] ba lorosa’e. [[Mundir I]] funu liuliu hasoru [[Sanxu Garsés III hosi Pamplona]]. Sanxu Garsés hamutuk ho governadór Lérida nian, [[Almostain I]], hosi klaun [[Udida]] sira-nian, ne'ebé nakleba hasoru Mundir I beibeik. Atubele kaer liurai navarru iha retaguarda, liurai saragosanu biban aliansa ho [[Reinu Kastela nian|liurai nian hosi Kastela]]. Ne'e funu mós hasoru [[Banu Razine]], hirak-ne'ebé governa [[Taifa Albarracín nian]], ne'ebé inklui munisípiu [[Albarracín]], [[Teruél]] no [[Montalbán (Aragaun)|Montalbán]], korrespondente ba [[Teruél (provínsia)|provínsia Teruél nian]] daudauk.

Iha [[1022]], Mundir I nia oan-mane, [[Yahya ibn al-Mundir]], tuir ninia aman nu'udar liurai. Yahya ibn al-Mundir tuir hatudan hasoru Sanxu III. Nia kaben ho alin-feto liurai nian hosi [[Taifa Toledu nian]] Ismail. Ninia oan-mane, [[Mundir II]], tuir Yahya nu'udar liurai iha tinan [[1036]]. Mundir II hetan oho iha tinan [[1038]] hosi ninia primu [[Abd Allah ibn al-Hakam al-Tujibi]], ne'ebé hakarak hadau tronu ba nia rasik. Maibé nia hela nu'udar liurai durante loron ruanulu de'it: notavel sira kota nian Saragosa nian bolu [[Almostain I]], uale Lérida nian, ne'ebé manán podér.

====Taifa Saragosa nian durante reinadu Udida sira-nian (entre tinan 1038 no 1110)====
Ho [[Almostain I]], uale simples hosi [[Tudela]] no [[Lérida]], dinastia [[Udida]], hirak-ne'ebé hatahan podér to'o tinan [[1110]], mai hela iha Saragosa. Ema haree períodu ne'e nu'udar raromak Aragaun arabi nian. [[Almostain I]] hamutuk ho liurai [[Fernandu I Leaun nian|Fernandu I]] [[Reinu Leaun|Leaun]] nian hasoru liurai hosi [[Taifa Toledu nian]], laka liurai nian [[Garsia Sanxes III Pamplona nian|Garsia Sanxes III]] [[Reinu de Navarra|Navarra nian]] no mós nia aproveita atu nahe bá-mai ba loor, to'o [[Guadalaxara (provínsia)|provínsia Guadalaxara nian]] daudauk. Liurai musulmanu sira selu ba liurai sarani kada tinan, buat ne'ebé ramata ho frakeza taifa sira-nian.

[[Almostain I]] hametin uale sira-nia fó-laran tanbasá nia tau ninia oan-mane sira nu'udar uale. Maibé, depoizde ninia mate, ninia oan-mane sira babeur biban sira-nia hakno'an-laek no mós halo doit rasik: [[Iúsufe Almusafár]] iha [[Lérida]], Lubb iha [[Ueska]], [[Maomé ibn Suleimaun]] iha [[Calatayud]] no [[Amade Almoktadír]] iha Saragosa. Depoizde funu fratrisida toos, Almoktadír biban hahida fali rai hirak-ne'ebé hetan fó ba ninia alin sira: dahikus alin sira nian, Iúsufe, reziste iha Lérida to'o tinan [[1078]]. Mós Almoctadír nahe ninia autoridade ba [[Taifa Tortoza nian]] iha tinan [[1061]], hafoin ba [[Taifa Dénia nian]] iha tinan [[1076]] no ba [[Taifa Valénsia nian]], ne'ebé hetan konverte ba vasalu.

Maibé, rai-ketan sira tasi-feto nian hetan tatera hosi [[Reinu Aragaun nian]] foun, ne'ebé [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru I]] no [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu Ramires]] dirije daudaun. Iha tinan [[1063]], [[Amade Almoktadír]] dirije espedisaun (ne'ebé hakohak mós tropa kastellanu hosi liurai [[Sanxu II hosi Kastela]] no [[Síd|Rodrigo Díaz de Vivar]]) hasoru Ramiru I, ne'ebé haduut daudaun [[Graus]]. Iha tinan [[1064]], Sanxu I hosi Aragaun [[Funu Barbastru nian|hadau tiha Barbastru]] ho tulun kontinjente hirak-ne'ebé mai tiha hosi [[Fransa|rai-Fransa]], responde daudaun ba xamamentu ba [[kruzada]] hosi [[Papa Alexande II]]: [[Amade Almoktadír]] bolu ba [[jiade]] no konkista [[Barbastru]] filafali iha tinan [[1065]]. Lakon tiha [[Alkezar]] iha tinan [[1065]], liurai [[udida]] ne'e asina tratadu oioin ho liurai [[Reinu Navarra nian|Navarra]] [[Sanxu Garsés IV hosi Pamplona|Sanxu IV]] entre tinan [[1069]] no [[1076]]. Maibé, iha tinan [[1076]], liurai navarru ne'e hetan oho no liurai Sanxu I hosi Aragaun no [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] fahe Reinu Navarra nian ba sira rasik.

Satán, moruk dahikus ne'e ho [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] lakon kbiit tan vasalajen hosi liurai Valénsia [[Abu Becre ibne Abdalazize]]. Tuir loloos, liurai hosi Kastela hanoin konkista [[Taifa Toledu nian]] no soe-hela [[Taifa Valénsia nian]] ba liurai Toledu nian nu'udar babalas. Ne’eduni, [[Amade Almoktadír]] tenke selu impostu elevadu wa'in ba Afonsu VI atubele permite hamta’uk hosi [[Taifa Valénsia nian]].

Depoizde [[Amade Almoktadír]] nia mate, ninia territóriu sira hetan nakfahe ba parte rua: [[Iúsufe Almutamán]] erda [[Taifa Saragosa nian|taifa]] nia balun loromonuk, ho rejiaun sira hosi [[Saragosa]], [[Tudela]], [[Ueska]] no [[Calatayud]]; iha tempu ne’ebé ninia alin [[Almondír hosi Lérida|Almondír]] hola tasi-ibun nia rejiaun sira, ho [[Lérida]], [[Tortoza]] no [[Dénia]].

Aragaun nia liurai [[[[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu I]] kadavés taterak liu iha tasi-feto. Iha époka ne'e, [[Sid|Rodrigo Díaz de Vivar]], dato sarani desterradu hosi [[Reinu Kastela nian]], tama ba servisu hosi liurai Saragosa nian hamutuk ho ninia mersenáriu sira. Nia hela iha servisu hosi liurai Saragosa nian to'o tinan [[1086]] no mós simu alkuña &quot;Sid&quot;. Buat ne'e la hakahik aragonés sira atu konkista kota importante barak: [[Graus]], ne'ebé tatera [[Barbastru]]; [[Ayerbe]], [[Bolea]] no [[Arascués]], ne'ebé domina [[Ueska]]; no [[Arguedas]], besik [[Tudela]]. Mezmu Saragosa hetan haduut hosi [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] iha tinan [[1086]].

==Otas Kafoun==

==Otas Kontemporáneu==

==Ligasaun ba li'ur==


[[Kategoria:Aragaun]]</text>
      <sha1>bxv2ujsquuma5ph331gixk2zqkxdizk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>69603</id>
      <parentid>69602</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:38:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.250.150.4</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Taifa Saragosa nian durante reinadu Udida sira-nian (entre tinan 1038 no 1110) */</comment>
      <origin>69603</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61905" sha1="9nq3obq2h7mf7zcsipeae97f49ru4hb" xml:space="preserve">[[Imajen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Lokalizasaun [[Aragaun]] nian, [[komunidade autónomu]] [[España]] kontemporáneu nian.]]

[[Imajen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Frontispísiu obra istóriku nian hosi [[Jerónimo Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publikadu iha tinan 1588 iha [[Saragosa]] hosi frade Lorient no Diego Robles. Nia mak sai ida hosi istória sira-uluk Aragaun nian.]]

Prezensa umanu iha rai hirak-ne'ebé ohin forma [[Aragaun|komunidade autónomu Aragaun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Comunidad Autónoma de Aragón'', ho lia-[[aragonés]] ''Comunidat Autonoma d'Aragón'' no lia-[[katalaun]] ''Comunitat Autònoma d'Aragó'') data hori miléniu oin-oin, maibé Aragaun, hanesan barak hosi rejiaun istóriku daudauk, mak sai ai-fuan [[Otas Klarak]] nian. Naran Aragaun nian mosu ba dala uluk iha tinan [[828]].

Istória Aragaun hahú ho invazaun musulmanu iha [[sékulu VIII]]. Hori natak, nia haluan ninia fronteira sira durante sékulu sira iha ne'ebé ba dala uluk mak sai [[Kondadu Aragaun nian|Kondadu]], hafoin [[Reinu Aragaun nian|Reinu]], no tarde liu Konsellu no Audiénsia, to'o konstitui ohin loron [[Komunidade autónomu|Komunidade Autónomu]], biar hahidak jeográfiku ka naturál, linguístiku no mezmu étniku mukit.

Iha Otas Klarak, Aragaun daudauk hetan konfigura no konsolida. Ninia ai-riin mahuluk sira mak sai Koroa, Kortes, Deputasaun Reinu nian no [[Forál sira Aragaun nian|Direitu Forál]]. Hun-fatin federasaun ida nian estadu sira-nian ho entidade oin-seluk hori [[sékulu XII]], [[Koroa Aragaun nian]]; ninia todan espesífiku lakon daudaun neineik iha rasik nia laran to'o [[Otas Kafoun]], wainhira nia hetan integra ba [[España|Reinu España nian]], sentralizadu liu dook. Ema sira tenke indika katak, iha tinan 1412, iha [[Kompromisu Kaspe nian]], dinastia ne'ebé ukun ona, dunitán mate erdeiru ikus nian hosi uma anteriór, mak uma [[Kastela|kastellanu]] Trastámara sira-nian.

Hori [[Alterasaun sira Aragaun|alterasaun sira tinan 1591]], wainhira [[Filipe II hosi España]] oho [[Justísia Aragaun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Justicia de Aragón'', ho lia-[[aragonés]] ''Chusticia d'Aragón'' no lia-[[katalaun]] ''Justícia d'Aragó'') Don [[Joaun V hosi Lanuza]], to'o [[sékulu XVIII]], iha tinan 1707, wainhira [[Ukun-fuan sira Planu Foun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Decretos de Nueva Planta'') hetan promulga, Aragaun saran daudaun neineik ninia direitu no forál hotu-hotu no partikularidade istóriku seluseluk hirak-ne'ebé nia konsege tiha hakat tempu nia pasu.

[[Funu Peninsulár]] mak sai okaziaun di'ak ba ninia reativasaun. Durante [[sékulu XIX]], [[Karlizmu|karlista]] sira, hirak-ne'ebé buka tiha adeptu sira iha rai ne'e, hasa'e tiha fó-fati faforuk forál lakin sira.

Nane'e, iha [[sékulu XX]], iha etapa [[Repúblika Espanhól Daruak|republikanu]], sentimentu rejionalista hato'o importánsia boot liu hotu, maibé [[Funu Sivíl Espanhól]] hamate [[projetu]] autonómiku hotu-hotu.

[[España Frankista|Rejime frankista]] hadukur tiha karan [[aragonezizmu|aragonezista]] hirak-ne'ebé, ohin ho kbiit sira, habeur nabilan.

==Pré-istória==
===Períodu paleolítiku===
[[Imajen:Paleolítiku iha Aragaun.png|thumb|250px|Paleolítiku iha Aragaun.]]
Sasin sira lakin liu hotu moris umanu nian iha [[Aragaun]] remonta ba époka glasiasaun sira-nian, iha [[Pleistosenu]] médiu, liubá aprosimadamente tinan 600 000, durante [[Paleolítiku Inferiór]]. Povuasaun hirak-ne'e husik tiha sasin sira artezanatu [[kultura Axeulianu|axeulianu]]. Ema sira hetan tiha [[sileks]] nia [[bifase]] sira no [[kuartzitu]] nia [[kutelu]] sira, ho mahuluk iha [[terrasu mota nian|terrasu]] hosi [[San Blas (Teruél)|San Blas]] iha [[Teruél]], iha zona [[Cauvaca]] nian iha [[Kaspe]], iha [[Barranco de Arbolitas]] besik [[Borja]] no mós hale'u [[Kalatayúd]], iha zona [[Miedes de Aragón|Miedes]] nian. [[Baldehalón]] natak zona ida buras loos.

Durante [[Períodu glasiál dahikus|Glasiasaun Würm]], hale'u 80 000 molok Kristu, oin umanu foun iha rejiaun, [[mane Neandertál nian]], mosu tiha. Resin umanu wa'in, hanesan [[molár]] sira, hetan deskobre iha fatuk-kuak sira [[Cuevas de los Moros]] iha [[Gavasa]], besik [[Ueska]]. Durante [[Paleolítiku Médiu]], kultura [[Musteriense|Musteriense]], ne'ebé tuir to'o aprosimadamente 40 000 molok Kristu, hetan dezenvolve. Ne'e hetan karakteriza hosi obra [[sileks]] nian ho forma ponta nian, [[raskadór]] nian no [[nehan]] nian, maibé mós hosi ruin nia obra importante ida. Jazida sira koñesidu liu hotu mak sai fatuk-kuak [[Abrigo de Eudoviges]] hosi [[Alacón]] iha [[Provínsia Teruél nian|Teruél]], fatuk-kuak [[Fuente del Trucho]] iha [[Colungo]] no fatuk-kuak sira [[Cuevas de los Moros]] iha [[Gavasa]].

Iha [[Paleolítiku Superiór]], ne'ebé komesa hale'u 40 000 molok Kristu, kultura foun rua, [[kultura Solutreanu|Solutreanu]] no [[kultura Magdalenianu|Magdalenianu]], mosu tiha. [[kultura Solutreanu|Solutreanu]] hetan deskreve partikulármente di'ak iha [[fatuk-kuak Chaves nian]], iha [[Bastarás]], iha ne'ebé kostura nia ponta sira, raspadór sira no buríl sira mosu. [[Kultura Magdalenianu]] hamonu tiha ruin nia objetu sira, hanesan [[azagaia]] sira, no fatuk nia objetu sira, hanesan [[mikrólitu]] sira, ba ita. Bibi no koellu parese balada hirak-ne'ebé mane hirak-ne'e soro tiha.

===Períodu epipaleolítiku===
[[Epipaleolítiku]] nia resin sira, entre miléniu dahituk no dalimak molok Kristu, hetan halibur iha [[Aragaun Kraik]]. Obje.tu mikrolítiku sira sai buras liu, enkuantu hafutar kadavés jeométriku liu no lidun-toluk nia, trapéziu nia no fulan-balun nia forma sira.

Ábitat dezenvolve hela tuir fatuk-inan nia didin klarek sira, ne'ebé orientadu ba loro-matan no domina hela mota [[Matarraña]] no [[Mota-Algás|Algás]]. Fatin mahuluk mak sai fatuk-kuak rua [[Botigueria dels Moros]] no [[Els Secans]] iha [[Massalió]] iha [[Teruél (provínsia)|provínsia Teruél nian]]; no iha fatin sira [[Costalena]] iha [[Maella]], [[El Serdà]] no [[Sol de la Pinyera]] iha [[Favara Mota-Matarraña nian]] iha [[Saragosa (provínsia)|provínsia Saragosa nian]]. Povuasaun hirak-ne'e nia ekonomia esensialmente maksorok hela, ho bazeia ba kasa, peska no kolleita.

===Períodu neolítiku===
[[Imajen:Neolítiku iha Aragaun.png|thumb|250px|Neolítiku iha Aragaun]]
Iha miléniu dalimak nia balun dahuluk molok Kristu, moris dalan foun mosu. Ne'e hetan bazeia iha ekonomia mamosuk sira-nian hirak-ne'ebé hatene kuda-rai no pekuária no hirak-ne'ebé soro hela balada sira nu'udar atividade komplementáriu.

Ezisténsia [[moiñu limak]] sira-nian, fatuk toos nian, testemuña atividade moajen nian; hanesan mós [[baliu]] polimentadu balun hatudu, iha gume, impaktu sira, tanba hirak-ne'e hetan emprega nu'udar [[enxó]] ba tarefa agríkola sira.

Ema sira hetan resin neolítiku iha [[Foho-kadoek esteriór pirenaiku sira|Foho-kadoek Esteriór]] sira [[Ueska (provínsia)|Ueska nian]] no iha [[Aragaun Kraik]].

==Proto-istória==
===Otas Riti nian===
[[Otas Riti nian]] hetan karakteriza hosi fenómenu rua: [[matamik megalítiku|hariin megalítiku]] sira-nia multiplikasaun no espansaun hosi [[Kultura Vazu Kampaniforme nian]]. Ema sira observa megálitu importante liu hotu iha foho esteriór sira no iha foho-leet [[Fohor-Pireneus|pirenaiku]] aas sira.

===Otas Birak nian===
[[File:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Figura fetok terrakota nian, hosi Otas Dahikus Birakl, entre 650 no 500 molok Kristu, ne'ebé ema hetan tiha iha [[Fuentes de Ebro]].]]
Iha fatuk-kuak [[Cueva del Moro]] hosi [[Olvena]], ema sira hetan tiha ponta sira rama-isin sira-nian ruin nian, hirak ne'ebé data hosi [[sékulu XVI]] no [[sékulu XV|XV]] molok Kristu no hirak-ne'ebé ezemplu di'ak liu hotu hosi Otas Lakin Birak nian.

Otas Klarak Birak nian hafó tiha jazida importante sira iha [[Mota-Sinka Klarak|komarka]] [[Monzón]] nian, ho baliu polimentadu atus rua liután kreis sítiu arkeolójiku sira hosi foho ki'ik Marcullo,  hosi [[Peña de Pialfor]], hosi Conchel, hosi Morilla no hosi foho ki'ik Franché. Serámika mak sai kabeer, dala balu dekoradu ho bola ki'ik sira iha kaer-fatin leet. Objetu metáliku sira hetan multiplikasaun ho punsaun retangulár sira, ho puñál triangulár sira no rebite sira. Atividade agríkola intensu hetan habiit hosi númeru importante sabit sira-nian sileks nian. Mós ema sira hetan tiha fatin abitadu iha kursu kraik [[Mota-Sinka]] nian, kreis [[Mota-Soza]] no [[Mota-Alkanadre]].

Otas Dahikus Birak nia períodu ikus sira, hale'u 1100 molok Kristu, hetan karakteriza hosi [[Kultura Kampu sira-nian Urna sira nian]]. Sira mak sai populasaun [[lian indo-europeu sira|indo-europeu]], naturál hosi [[Europa Klarak]], hirak-ne'ebé kahur an ho populasaun [[Tasi-Mediterráneu|mediterráneu]] sira. Hirak-ne'e hadesan sira-nia ema mate sira no mós sudi sira-nia ahi-kadesan iha urna funeráriu sira. Iha ezemplu sira iha fatuk-kuak [[Cueva del Moro]] iha [[Olvena]], iha jazida [[Masada del Ratón]] iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no iha jazida [[Cabezo de Monleón]] iha [[Kaspe]]. [[Metalurjia]] nia apojeu hetan karakteriza hosi aumentu molde sira-nian fundisaun nian hirak-ne'ebé ema sira hetan tiha iha fatin abitadu sira.

===Otas Besi nian===
[[Imajen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Eskrita [[lia-ibériku|ibériku]]. [[Sékulu I molok Kristu]] nia birak ida-ne'ebé ema hetan tiha iha rai-ketan hosi provínsia daudauk [[Sória (provínsia)|Sória]] nian no [[Saragosa (provínsia)|Saragosa]] nian.]]
[[Imajen:Ibéria iha tinan 200 molok Kristu.png|thumb|250px|right|Ibéria nia povu sira iha tinan 200 molok Kristu.]]
[[Otas Besi]] mak sai dokumentadu di'ak liu. Ema sira horik daudaun iha fatin anteriór oin-hanesan sira lahó interrupsaun. Mezmu nekrópole sira util hela ba [[pekuária|pekuarista]] sira, [[kuda-rai|to'os-na'in]] sira no badain sira períodu foun ne'e nian.

Atividade komersiál, ho partikulár ho [[Fenísia|fenísiu]] sira, [[etrusku]] sira no [[Grésia Lakin|gregu]] sira, hetan hama'e no apoia besi nia metalurjia. Instrumentu sira no armamentu sira hetan modernizasaun no mós hetan aperfeisoamentu, hanesan ema sira bele konstata iha jazida [[Piuró del Barranc Fondo]] no [[San Cristóbal]] iha [[Massalió]], hirak-ne'ebé rai vazu sira estilu fenísiu nian; no iha [[Azaila]] no [[Kalaseite]], iha hirak-ne'ebé ema sira hetan tiha objetu importadu sira hosi [[Kreta]].

Iha sékulu VI molok Kristu, lubun diferente neen, hirak-ne'ebé pertense ba lubun [[iberu|ibériku]], [[selta]] no [[akitanu]], koeziste iha Aragaun: [[vaskaun]] sira, [[suesetanu]] sira, [[sedetanu]] sira, [[jasetanu]] sira, [[ilerjete]] sira no [[seltiberu]] siteriór sira.&lt;ref&gt;Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (ho lia-fransés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madríd, 1997 (ISBN 9788486839741).&lt;/ref&gt; Hirak-ne'e hotu-hotu lubuk iberizadu, sedentáriu, estabelesidu iha fatin mahelak sira. Ezemplu naklalir liu hotu mak sai iha [[Cabezo de Monleón]] no [[Loma de Brunos]] iha [[Kaspe]], iha Puntal iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no iha [[Roquizal del Rullo]] iha [[Favara]].

Sistema sosiál hetan bazeia ba lubuk familiár, konstituidu hosi jerasaun haat maizoumenus. Atividade ekonómiku sira kuda-rai no pekuária prinsipalmente. Podér hetan ezerse hosi liurai ida, ne'ebé hetan haleu hosi populasaun manek ne'ebé hobur iha [[lalibur]].

==Otas Lakin==
===Konkista púniku===
[[Imajen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Espansaun kartajinés iha [[Ibéria]] entre 237 no 206 molok Kristu (mapa ho [[lia-fransés]]).]]
Hori tinan [[237 molok Kristu]], iha komandu nia okos hosi [[Amilkar Barka]] no, liutiha, iha komandu nia okos hosi [[Asdrubal]], [[sivilizasaun kartajinés|kartajinés]] sira namkari lailais liuhosi [[España Bársida]]. [[Ilerkavaun]] sira, [[ilerjete]] sira no [[jasetanu]] sira muda parsialmente ba [[Anibal]] nia autoridade. Rejiaun ne'e sai rezerva [[trigu]] nian, [[metál presiozu]] sira-nian no soldadu valorizadu sira-nian.

Hori tinan [[219 molok Kristu]], [[España]] sai kampu batalla nian entre [[Roma Lakin|romanu]] sira no [[sivilizasaun kartajinés|kartajinés]] sira durante [[Funu Púniku Daruak]]. Iha tinan [[217 molok Kristu]], [[Públiu Kornéliu Sipiaun]] marxa hasoru kapitál ilerjete sira-nian, laka Asdrubal nian; hafoin, hasoru jasetanu, hirak-ne'ebé nia manán. Maibé, iha tinan nia rohan, wainhira romanu sira bá tiha, [[Mandóniu]], ilerjerte sira-nia liurai, foti ninia povu hasoru Roma no mós sobu territóriu  laka sira-nian romanu sira-nian. Públiu Korneliu dispersa ema-lubun sira-ne'e, maibé rebeliaun ne'e lori Asdrubal filafali ba norte [[Ebru|Mota-Ebru]] nian.

Fali, [[seltiberu]] sira haruka delegasaun ida ba Públiu Kornéliu no mós halo lia-hatán ida. Roma habarani sira atu ratan territóriu kartajinés; sira konkista sidade tolu hodi raratan sira no mós konsege vitória rua hasoru Asdrubal, buat ne'ebé hamosu ema mate 15 000 no dadur 4 000 aprosimadamente.

===Konkista romanu susar===
[[Imajen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|[[Rai-dilan Ibériku]] nia konkista [[Roma Lakin|romanu]] entre [[sékulu III molok Kristu|sékulu III]] no [[sékulu I molok Kristu]].]]
[[Imajen:DIVIZAUN PROVINSIÁL ROMANU DAHULUK ISPÁNIA NIAN.png|250px|thumb|Rai-ketan sira provínsia romanu nian hosi [[Ispánia Siteriór]] iha tinan 197 molok Kristu.]]
Iha 204 molok Kristu, Kartagu komprende katak nia atu lakon funu ne'e no mós negoseia ho [[Sipiaun Afrikanu]]. Kartago aseita kondisaun hirak-ne'ebé Sipiaun hamonu. Entre kondisaun hirak-ne'e, Kartago tenke lerek España. Iha 187 molok Kristu, territóriu [[Roma Lakin|romanu]] sira España nian hetan organizasaun ho provínsia rua: [[Ispánia Ulteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Ulterior'') no [[Ispánia Siteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Citerior''), dahikus ne'e ho kapitál iha [[Tarragona]] (ho lia-latín ''Tarraco''). Sira-nia administrasaun korresponde dala rua anualmente ba [[pretór]] rua, biar administrasaun ne'e la'ós efikás tuituir.

Maibé, iha tihan hanesan, Sempróniu, Ispánia Siteriór nia pretór, tenke hasoru insurreisaun jerál ida-ne'ebé hamosu ezérsitu romanu nia derrota no pretór ne'e nia mate. [[Senadu (Roma Lakin)|Senadu]] haruka konsul [[Kataun Tuan|Kataun]] hamutuk ho tropa-laken ida mane 60 000 nian. Ne'eduni, rejiaun ne'e nia povu sira —exetu [[ilerjete]], hirak-ne'ebé negoseia sira-nia rendisaun,— tuir kombate. [[Kataun Tuan|Kataun]] sobu maklebak sira no mós kaer kontrole provínsia ne'e nian fali durante bailoro tinan ne'ebá nian, maibé nia la biban atrai povuasaun lokál nia no [[seltiberu]] sira-nia favór sira ba nia an. Depoizde forsa nia hatudun ida, nia hafiar seltiberu sira katak sira fila ba uma fali. Maibé ema kahorik sira-nia submisaun de'it aparente: wainhira ema kari boatu katak Kataun fila ba [[Itália]], ema kahorik sira reativa nakleba. Kataun hatán ho krueldade: nia manán rebeliaun no mós fa'an prizioneiru sira nu'udar [[hahatan|atan]] no mós [[Triunfu romanu|triunfante]] tama ba Roma fali.

Ema kahorik sira kari nakleban ba rai-dilan hotu, no ne'ebá hamosu baixa barak ba ezérsitu romanu, ne'ebé nia efetivu sira-nia balun hetan mate iha tinan [[184 molok Kristu]]. [[Lúsiu Mánliu Asidinu Fulvianu|Mánliu Asidinu]], [[Ispánia Siteriór|Siteriór]] nia pretór, funu hasoru [[seltiberu]] sira iha [[Calahorra]] iha tinan [[184 molok Kristu]], enkuantu [[Kaiu Terénsiu Varraun]] manán [[suesetanu]] sira no konkista sira-nia sidade-kapitál, [[Kórbiu]] (ho [[lia-latín]] ''Corbio'').

Konkista zona klarak nia, ne'ebé seltiberu sira okupa, hetan hahú iha tinan [[181 molok Kristu]] hosi Kintu Fábiu Flaku. Nia biban manán balu hasoru seltiberu sira. Maski nune'e, konkista ne'e [[Tibériu Sempróniu Graku (kónsul iha 177 molok Kristu)|Tibériu Sempróniu Graku]] nia obra prinsipalmente entre tinan 179 no 178 molok Kristu. Nia konkista kota no knua tolunulu, dala balu dunitanba patu sira, dala seluk dunitanba hataru-malu entre [[seltiberu]] sira no [[vaskaun]] sira.

[[Prokonsul]] (ka maksoik banati-tuir tinan) hirak-ne'ebé governa provínsia sira toman hariku an liuhosi povuasaun: prezente madenik sira no abuzu mak sai prátika komún sira. Natoon ninia viajen, pretór ka prokonsul hamahan an saugati no mós haka'as sereál folin-kmaan ba nia, ba ninia família, ba ninia funsionáriu sira no ba ninia soldadu sira. Simu tiha provínsia ispániku sira-nia embaixada ida, [[Senadu (Roma Lakin)|Senadu]] haruka lei sira atu administra provínsia hirak-ne'e iha tinan 171 molok Kristu.

Problema sira litik to'o tinan 133 molok Kristu, wainhira romanu sira destrui sidade seltibériku [[Numánsia]] (ho [[lia-latín]] ''Numantia''), [[seltiberu]] sira-nia kota dahikus.

Iha tinan 82 molok Kristu, Aragaun mak sai senáriu [[Funu Sivíl Dahuluk Repúblika Romana nian|Funu Sivíl Romanu]] nian, enkuanto emboot [[Kintu Sertóriu]], hosi [[Kaiu Máriu|partidu marianu]], hakmahan iha [[Ueska]]. Hatudan sira tuir to'o tinan 72 molok Kristu no to'o Kintu Máriu nia rendisaun.

===Administrasaun romanu===
[[Imajen:Conventus juridici in Hispania-tet.png|upright=1.2|thumb|left|Divizaun Ispánia romanu nian iha konventu jurídiku sira iha [[sékulu II]].]]
Iha divizaun territoriál dahuluk [[Ispánia]] [[Roma Lakin|romanu]] nian, iha tinan 197 molok Kristu, Aragaun daudauk hela iha [[Ispánia Siteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Citerior''). [[Funu Luzitanu-Ibériku sira]] ramata tiha, territóriu hirak-ne'ebé Roma kontrola aumenta ho laki'ik, to'o taka [[Rai-dilan Ibériku]] tomak. [[Marku Vipsániu Agripa|Agripa]] reforma divizaun provinsiál sira iha tinan 27 molok Kristu no mós hakotu harii provínsia tolu iha Ispánia: [[Bétika]], [[Luzitánia]] no [[Ispánia Tarrakonense]]. Territóriu aragonés daudauk sira pertense ba provínsia dahikus ne'e.

Durante [[Kláudiu]] nia reinadu, provínsia ispániku sira hetan divide filafali iha [[konventu (Roma Lakin)|konventu jurídiku]] sira (ho [[lia-latín]] ''conventus iuridicus''). Iha tempu ne'e, Aragaun nia balun-boot forma [[Conventus Caesaraugustanus|Konventu Jurídiku Sezaraugustanu]] (ho lia-latín ''Conventus Iuridicus Caesaraugustanus''), ne'ebé hakno'a ba [[Saragosa|Caesaraugusta]], ou seja, [[Saragosa]] daudauk. Konventu ne'e hakohak kolónia rua, [[Velilla de Ebro|Celsa (Velilla de Ebro daudauk)]] no Caesaraugusta, aleinde sidade sanulu-resin-hitu hosi foho-leet Ebru nian, Jalón nian, Segre nian, Cinca nian no Henares nian, entre hirak-ne'e kota importante liu [[Calatayud|Bilbilis (Calatayud daudauk)]], [[Lérida|Ilerda (Lérida daudauk)]], [[Calahorra|Calagurris (Calahorra daudauk)]], [[Ueska|Osca (Ueska daudauk)]], [[Tarasona|Turiasso (Tarasona daudauk)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (Cañaveruelas daudauk)]] no [[Alcalá de Henares|Complutum (Alcalá de Henares daudauk)]].

Caesaraugusta ne'e sentru administrativu importante. Asuntu makonak sira konventu tomak nian bele hetan julga iha instánsia daruak iha sidade ne'e. Satán, Caesaraugusta ezerse papél relijiozu nivel dahuluk nian, tanba nia iha kultu rasik ba Jéniu Konventu Sezaraugustanu nian (ho lia-latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Jéniu romanu ne'e simu kultu, serapinan sira, terun sira no oferenda sira hosi kota hotu-hotu sirkunskrisaun administrativu ne'e nian. Konsellu konventu nian (ho lia-latín ''concilium conventi'') mós halibur an iha Caesaraugusta: asembleia konsultivu ne'e halibur família mahuluk sira hosi sidade atu fó sira-nia hareen sira kona-ba asuntu hirak-ne'ebé hamkona konventu jurídiku ne'e.
[[Imajen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright=1.2|Ispánia depoizde divizaun provinsiál [[Dioklesianu]] nian (ho testu ho lia-latín).]]
Iha rohan [[sékulu III]] nian, iha okaziaun reforma administrativu nian hosi [[Dioklesianu]], provínsia [[Ispánia Tarrakonense|Tarrakonense]] hetan divide ba provínsia foun tolu: Tarrakonense, [[Ispánia Kartajinense|Kartajinense]] no [[Galésia]], hirak-ne'ebé halo parte hosi [[dioseze (Impériu Romanu)|dioseze]] [[Ispánia]] nian. Nanu'u, parese katak konventu jurídiku sira hetan suprime iha tempu ne'e no ne'ebá haklahat lalakon naklalir hamkonan nian ba Caesaraugusta, enkuantu konjuntu funsaun administrativu sira-nian hetan asume hosi kota [[Tarragona|Tarraco (Tarragona daudauk)]] hori tempu ne'e. 

Hotutiha, iha rohan [[sékulu IV]] nian, reforma administrativu dahikus hetan halo: rai-ketan entre Tarrakonense no Kartajinense hetan estabelese iha [[Mota-Ebru]], buat ne'ebé husik territóriu aragonés daudauk iha hakno'an kota esteriór rua nian: Tarraco no [[Kartajena (España)|Carthago Nova (Kartajena daudauk)]].

===Romanizasaun===
[[Imajen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|[[Augustu]] nia estátua, besik sobun hosi baki romanu sira hosi [[Saragosa]].]]
[[Imajen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|Teatru romanu hosi [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] no kapitál hosi [[konventu jurídiku]] ida. Ema harii nia durante [[Augustu]] no [[Tibériu]].]]
Iha sékulu balun, kultura romanu hetan implanta iha [[Ispánia]] (ho lia-latín ''Hispania''), ho partikulár iha [[Ispánia Tarrakonense|Tarrakonense]] (ho lia-latín ''Tarraconensis''). Lisan sira, relijiaun, lei sira no maneira romanu moris nian hetan hamonu iha kultura kahorik nia leten no forma kultura ispano-romanu iha tempu ne'e. Meiu sira atu ekspansaun no domíniu kultura romanu nian wa'in.

Ida entre knaar dahuluk sira okupante romanu sira-nian maka dalan-inan sira-nia hafoun no hamosun (se sira hetan nesesidade karik) atu hadi'ak komunikasaun sira no mós kapasidade atu absorve populasaun foun iha zona sira-ne'e. Nane'e, [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] sai entronkamentu klarak iha ninia [[Conventus Caesaraugustanus|konventu jurídiku]] (ho lia-latín conventus iuridicus).

Maski nune'e, romanizasaun maka faktu kotak esensialmente. Durante períodu romanu, konjuntu kota ibériku anteriór sira-nian hetan restabelese no mós simu infraestrutura monumentál konsekuente hirak-ne'ebe haree-belek nafatin iha [[Saragosa]] (ho lia-español no ho lia-aragonés ''Zaragoza''; ho lia-katalaun ''Saragossa''; ho lia-latín ''Caesaraugusta''), iha [[Ueska]] (ho lia-español ''Huesca''; lia-aragonés ''Uesca''; ho lia-katalaun no ho lia-latín ''Osca'') no iha [[Calatayud]] (ho lia-español ''Calatayud''; ho lia-katalaun ''Calataiud''; lia-aragonés ''Calatayú''; ho lia-latín ''Bilbilis''). Ne'eduni, iha hadi'ak urbanizasaun nian no konstrusaun nian infraestrutura sira-nian. [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] mak sai ezemplu kmanek-ba'in kota romanu hirak-ne'ebé tadu iha [[sékulu I]]: [[forum (Roma)|forum]], [[termas]], ezgotu sira, [[teatru]], namon mota nian, jambata iha [[Ebru|Mota-Ebru]] nia leten no baki aas sira.

[[Kolónia]] sira-nia kriasaun mak sai mós fatór romanizasaun nian. Kolónia sira hetan funda atu rekompensa tropa sira soldadu romanu reformadu sira-nian, maibé mós atu kontrola territóriu besik sira. Ema hatene ezisténsia -iha [[Aragaun]]- kolónia nian Victrix Iulia Celsa (daudauk [[Velilla de Ebro]]) no [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]], ida-ne'ebé hetan funda iha tinan [[14 molok Kristu]], provavelmente iha loron 23 fulan-Dezembru, iha fatin kota ibériku anteriór nian, [[Salduie]]. Kolónia ne'e hetan estabelese iha lale'uk reorganizasaun nian provinsia sira [[Ispánia]] nian hosi [[Augustu]] depoizde ninia manán iha [[Funu Kantábriku sira]] no mós hetan funda ba soldadu sira lejiaun sira-nian [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] no [[Legio X Gemina|X Gemina]].
[[Imajen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|[[Mozaiku]] hosi [[Venus (mitolojia)|Venus]] no [[Erus]], ne'ebé ema sira hetan tiha iha Fortunatus nia vila iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]], ne'ebé hetan harii iha [[sékulu IV]].]]
Romanizasaun hetan bazeia mós ba kriasaun [[latifúndiu]] boot sira-nian, [[vila (Roma Lakin)|vila]] sira fokalizadu ba produsaun agríkola belar. Territóriu hirak-ne'e maka soin família importante sira-nian naturál hosi [[Roma]] ka [[Itália]], maibé maioria pertense ba família indíjena hirak-ne'ebé adota tiha lisan romanu sira. Fortunatus nia vila, besik [[Fraga (Ueska)|Fraga]], ezemplu di'ak hosi propriedade riku no kómodu iha hirak-ne'ebé aristokrasia lokál horik, enkuantu sira tuir gostu romanu.
&lt;gallery&gt;
File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Birak hosi Ascoli]] (hosi tinan [[89 molok Kristu]]), iha ne'ebé ema sira mensiona membru sira eskuadraun nian kavalaria nia hosi [[Saragosa|Sesaraugusta]] (ho lia-latín ''Turma Salluitana''), hirak-ne'ebé hetan rekompensa ho [[sidadania romana]], dunitanba sira-nia aten-barani.
File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Ulun kabahat [[Roma Lakin|romanu]] nian hosi [[birak]], ne'ebé ema sira hetan tiha iha templu romanu iha jazida hosi [[Cabezo de Alcalá]] iha [[Azaila]]. Nia maka reprezentasaun hosi señór lokál nurak ida-ne'ebé data hosi tersu dahuluk hosi [[sékulu I molok Kristu]].
File:LucernaHuesca.JPG|Ahi-oan romanu mina nian hosi [[sékulu I molok Kristu]] ne'ebé ema sira hetan tiha iha ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', daudauk [[Ueska]].
&lt;/gallery&gt;

===Roma nia deklíniu===
====Vándalu sira, suevu sira no alanu sira====
[[Imajen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|Daderak [[povu jermániku sira|jermániku]] sira entre [[sékulu III]] no [[sékulu V]] iha [[Europa|rai-Europa]] (mapa ho [[lia-alemaun]]).]]
Iha balun [[sékulu III]] nian, Impériu Romanu nia deklíniu hahú no problema uluk hirak-ne'ebé tuir sékulu rua dame romanu nian mosu. Entre tinan [[264]] no [[266]], invazaun bárbaru uluk sira hahú: [[franku]] no [[alamanu]], hirak-ne'ebé tama ba [[Gália]] iha tinan [[260]], atravesa [[fohor-Pireneus]] no mós to'o [[Tarasona]] (ho lia-españól no ho lia-aragonés ''Tarazona''; ho lia-katalaun ''Tarassona''), ne'ebé sira lelan. Entre sira, balu liu ba [[Mauritánia romanu|Rai-Mauritánia]], enkuantu lubun seluseluk lekar an. Períodu ne'e movimentadu, falisá ema sira haree lubuk sira bandidu sira-nian, ho naran [[bagauda]], hirak-ne'e haklulik an ba lalelan no ba destruisaun [[Foho-leet Ebru]] nian iha [[sékulu V]].

Iha loron 31 fulan-Dezembru iha tinan [[406]], invazaun [[vándalu]], [[suevu]] no [[alanu]], hirak-ne'ebe atravesa tiha [[Mota-Renu]], preokupa [[Impériu Romanu Loromonuk|mundu romanu loromonuk]]. [[Konstantinu III (imperadór romanu)|Fláviu Kláudiu Konstantinu]] aproveita instabilidade polítiku atu proklama an imperadór iha tinan [[407]], ho naran Konstantinu III, hasoru [[Onóriu|Fláviu Onóriu]]. [[Konstante II (uzurpadór romanu)|Konstante II]], ninia oan-mane, manán tiha ninia inimigu sira iha tinan [[408]] no mós kaer rae [[Ispánia]] nian, enkuantu ninia jenerál [[Jerónsiu (Mázimu nia jenerál)|Jerónsiu]], mantein provínsia ne'e hosi [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]]. Konstantinu III nia no ninia oan-mane nia presaun habiit Onóriu atu rekoñese Konstantinu III nu'udar ko-imperadór iha tinan [[409]]. Filan Konstantinu III nian ho jenerál foun hadedar Jerónsiu, ida-ne'ebé hakotu atu foti hasoru Konstantinu III no mós halo moruk ho [[vándalu]], [[suevu]] no [[alanu]], hirak-ne'ebé okupa [[Gália Akitánia|rai-Akitánia]] natak no mós hetan permisaun atu atravesa [[fohor-Pireneus]] no mós proklama [[Mázimu hosi Ispánia|Mázimu]] nu'udar imperadór. Ne'e hatuda iha [[Ispánia|rai-Ispánia]] to'o ninia mate, iha tinan [[411]], wainhira Konstantinu III no ninia oan-mane, Konstante, mós lakon.

Hanehan tiha hosi Fláviu Onóriu nia jenerál sira no haka'as tiha hakmahan rabat vándalu sira, Mázimu halo ''[[Federadu (Roma Lakin)|foedus]]'' (tratadu) ida ho [[povu jermániku sira|jermanu]] hirak-ne'ebé estabelese tiha an iha rai-Ispánia. [[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]], iha ne'ebé ne'e hela, hela foruk hosi ''foedus'' nia lia-kotun sira de'it.

====Vizigodu sira-nia tato'ok====
[[Imajen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|[[Rai-dilan Ibériku]] iha tinan [[418]], depoizde [[vizigodu]] sira-nia estabelesimentu iha [[Gália Akitánia|Akitánia]] nu'udar [[Federadu (Roma Lakin)|federadu]], enkuantu España nia rae hela iha  autoridade romanu diretu okos (mapa ho [[lia-latín]]).]]
Iha tinan [[414]], [[Ataulfu]], [[vizigodu]] sira-nia ulun, estabelese an iha rai-[[Gália-Akitánia|Akitánia]]; maibé, tanba presiaun [[Konstánsiu III|Konstánsiu]] nian, jenerál Onóriu nian, ne'e hakat ba [[Ispánia]] no mós konkista [[Barselona]] iha fulan-Dezembru tinan [[414]]. Iha tinan [[415]], [[Vália]], ninia susesór, hetan rekoñese hosi Onóriu nu'udar [[Federadu (Roma Lakin)|Roma nia federadu]] iha [[Gália Akitánia|rai-Akitánia]] no mós iha misaun atu hali'ur [[povu jermániku sira|povu jermániku seluk]] hirak-ne'ebé estabelese tiha an iha rai-Ispánia. Nune'e, iha tinan [[416]], ne'e haklurit iha rai-Ispánia no mós manán sa'edór [[alanu]] sira ho toos no mós dudu [[suevu]] sira ba [[Galésia|rai-Galésia]] (ho [[lia-latín]] ''Gallaecia'') no [[vándalu]] sira ba [[Bétika]] (ho [[lia-latín]] ''Baetica'').

Durante [[sékulu V]] nia balun uluk, [[vizigodu]] sira, hamutuk ho [[Roma Lakin|romanu sira]], hatuda badadaun hasoru [[vándalu]] sira no [[suevu]] sira. [[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]] (ho lia-latín ''Tarraconensis'') hela iha ukun romanu okos, maibé [[Foho-leet Ebru|Foho-leet mota-Ebru nian]] maka vítima hosi [[bagauda]] hirak-ne'ebé lelan rejiaun ne'e. Iha tinan [[443]], ''magister utriusque militiae'' (ou seja tropa-laken romanu nia marexál) [[Fláviu Merobaldu]] sira-nia hanehan lubuk oin-oin no mós manán sira iha [[Araciel (Navarra)|Araciel]] (besik [[Corella]] daudauk, iha [[Komunidade Forál Navarra nian|Navarra]]). Bagauda hirak-ne'e maka bandidu sira hosi orijen oinoin, no mós hetan apoia hosi [[vaskaun]] sira no [[suevu]] sira beibeik: [[Rekiáriu I]], suevu sira-nia liurai, lelan [[Foho-leet Ebru|Foho-leet mota-Ebru nian]] entre tinan [[449]] no [[452]] no mós sai [[Saragosa]] nia ulun no mós aneksa [[Lérida]]. Tanba petisaun imperadór [[Ávitu]] nian, liurai vizigodu [[Teodoriku II]] destrui suevu sira besik [[Astorga (España)|Astorga]], iha mota-ninin sira [[mota-Órbigu]] nian, iha tinan [[456]].

Kontudu, [[Risímeru]], romanu sira-nia [[patrísiu]], hali'ur imperadór [[Ávitu]] iha tinan [[457]] no proklama [[Majorianu]] nu'udar imperadór. Apoia tiha hosi ninia [[mestre soldadu sira-nia]] (ho lia-latín ''magister militum''), [[Ejídiu]], avansa ba [[Gália]] atu hatuda hasoru [[povu jermániku sira|jermanu sira]]: ne'e manán [[franku]] sira, hasai [[Liaun]] (ho [[lia-fransés]] ''Lyon'') hosi [[burjúndiu]] sira no [[Arles]] hosi [[vizigodu]], hirak-ne'ebé la hetan haree nu'udar federadu hori Ávitu nia espulsaun. Ikusliu, Majorianu hetan oho hosi Risímeru iha tinan [[461]]: Ejídiu lakohi rekoñese [[Líbiu Severu|imperadór foun]], enkuantu [[vizigodu]], hirak-ne'ebé hetan dirije hosi [[Euriku]], hakbiban ba kari sira-nia reinu ba rae to'o [[mota-Lijer]] (ho lia-fransés ''Loire'') no ba loor hakat rai-[[Ispánia]]. Ispánia romanu, ne'ebé sobrevive daudaun iha [[Ispánia Tarrakonense|rai-Tarrakonense]], lakon natak definitivamente.

==Otas Klarak==
===Periodu vizigótiku===
====Reinu Vizigótiku====
[[Imajen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Reinu Vizigótiku nia evolusaun to'o [[sékulu VI]] (mapa ho [[lia-aragonés]]):
Ho kór mean: Reinu Toloza nian hale'u tinan [[415]];
Ho kór-sabraka no kór-pésegu: Territóriu sira entre tinan [[415]] no [[476]];
Ho kór-pésegu:: Territóriu perdidu iha [[Vouillé]] iha tinan [[507]];
Ho kór verde: Reinu Suevu nia konkista iha tinan [[575]].
]]
[[Euriku]] ukun hosi [[Toloza (Fransa)|Toloza]], iha ne'ebé [[Reinu Vizigótiku]] nia kapitál hetan instaura. Iha tinan [[475]], Euriku halo katak imperadór [[Júliu Nepos]] fó [[Gália Akitánia|rai-Akitánia Prima]], [[Gália Narbonense|rai-Gália Narbonense]] no rai-[[Ispánia]] ba Euriku. Nune'e, nia nahe ninia domíniu iha balun boot [[Rai-dilan Ibériku]] leten, liuliu depoizde tinan [[476]], wainhira Loromonu nia imperadór romanu dahikus, [[Rómulu Augustu]], hetan hamonu.

Rai-dilan nia konkista tuir durante dékada no sékulu tuituir malu. Rejiaun hirak-ne'ebé forma Aragaun mak sai duni postu avansadu ba territóriu hirak-ne'ebé [[vaskaun]] sira kontrola. Vaskaun sira haknahan no lelan [[Foho-leet Ebru nian|Foho-leet mota-Ebru]] aas hosi sira-nia baze sira, hanesan [[Pamplona]]. Hakno'an-laek hori metade [[sékulu V]], hotutiha, sira hetan manán iha tinan [[581]] hosi liurai [[Leovijildu]], ne'ebé marka ninia vitória hodi hariin sidade ida nian, [[Viktoriakum]]. Aragaun daudauk hela mós talain [[Reinu Franku|territóriu franku]], ne'ebé [[Pireneus|fohor-Pireneus]] haketak de'it, biar hakdauk franku sira hetan halo di'ak liu iha rai-[[Septimánia]]: maibé, guarnisaun vizigótiku sira hela tuir [[Pireneus|fohor-Pireneus]].

====Povuasaun no administrasaun vizigótiku====
[[Imajen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|Rai-Ibéria vizigotiku nia divisaun administrativu iha tinan [[700]] maizumenus (mapa iha lia-latín).]]
Maski [[Vizigodu]] sira hahú bá hela iha [[España|Rai-España]] hori finál [[sékulu V]], sira-nia povuasaun mak sai limitadu relativamente dunitán sira-nia númeru mukit iha parte norte [[Kastela no Leaun|Kastela daudauk]] sikat [[Teju|Mota-Teju]] no [[Ebru|Mota-Ebru]]. Rai-España-nia parte norte la'ós rai-rohan eleisaun nian ba [[Jermanu|povu jermániku]] hirak-ne'e no kultura hela [[Roma Lakin|romanu]] tebetebes.

Liurai vizigodu sira la haseluk divizaun administrativu ne'ebé sira erda tiha hosi [[Impériu Romanu]]. Ba provínsia sira-ne'e nia governu, vizigodu sira nomeia tiha [[duke]] sira (ho [[lia-latín]] ''duces'') no [[konde]] (ho [[lia-latín]] ''comites''). Ba administrasaun relijiozu, ema sira hili tiha [[amu-bispu]] sira: nane'e, iha amu-bispu hosi Turiaso ([[Tarasona]] daudauk), seluk ida hosi Osca ([[Ueska]] daudauk) no seluk ida hosi Caesaraugusta ([[Saragosa]] daudauk). Iha sidade dahikus ne'e, ema sira selebra tiha [[konsíliu]] barak: iha tinan [[592]], iha bispadu [[Másimu hosi Saragosa|Másimu]] nia okos; no iha tinan [[691]], konsíliu nasionál kliik, iha bispadu [[Valdefredu]] nia okos, falisá ema sira la selebra tiha iha [[Toledu]]. Entre bispu saragosanu sira importante liu hotu, ita hetan [[Bráuliu hosi Saragosa|Saun Bráuliu]], alunu no belun [[Isidoru hosi Sevilla]], ne'ebé nia ensiklopédia ''[[Etymologiae]]'' Bráuliu ramata tiha no hakerek tiha ''Elogium'' (katak &quot;hahi'in&quot;); no [[Taiu hosi Saragosa]], Bráuliu nia susesór no kontinuadór, aleinde belun [[Eujéniu II hosi Toledu]], ida-ne'ebé Taiu koñese tiha iha [[Mosteiru Liuraik hosi Santa Engrásia]] iha [[Saragosa]].

====Reinu Vizigótiku nia fin====
[[Vamba]] nia reinadu marka hun períodu nian susar sira-nian, partikularmente todan iha reinu nia rae; [[Septimánia|rai-Septimánia]] no [[vaskaun]] sira nakleba iha tinan [[673]].

Iha tinan [[711]], espedisaun [[arabi]] no [[berbér]] [[musulmanu]] sira-nian atravesa tiha [[Tasi-Leet Jibraltár nian]] no mós manán liurai vizigodu [[Rodrigu]] iha [[Batalla Mota-Guadalete nian]] iha fulan-Jullu. [[Vizigodu]] sira koko hakmetin, maibé iha tinan [[714]], [[Saragosa]] hetan hale'u no konkista ona hosi [[musulmanu]] sira. Musulmanu sira to'o [[Fohor-Pireneus]] no mós halo atake sira iha sorin bá foho-kadoek ne'e; [[Toloza (Fransa)|Toloza]] hetan ataka tiha iha tinan [[718]] no rai-[[Septimánia]] hetan konkista tiha iha tinan [[719]].

===Dominasaun arabi (sékulu VIII no parte uluk sékulu XI nian)===
[[File:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|Tinan 711 nia konkista musulmanu (ilas ho lia-fransés).]]
[[File:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andaluz]] iha tinan [[750]], wainhira [[Kalifadu Omíada]] monu (ilas ho lia-españól).]]
====Período Omíada (sékulu VIII no IX)====
[[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]], hanesan [[España]] tomak, hetan domina hosi [[Kalifadu Omíada]] no izlamizasaun hobok hosi foho-leet Ebru nian.&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón''. Ediciones Nowtilus, S.L., Madríd, iha fulan-abríl tinan [[2012]], p. 52-53, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; Dinastia Omíada nia hamonun hosi [[Kalifadu Abásida|dinastia Abásida]] iha [[Lorosa’e Klarak]] hamosu España nia independénsia nu'udar konsekuénsia; [[Abderramaun I]] buka kmahan iha España no kaer [[Córdoba (España)|Kórdova]] iha [[756]], iha ne'ebe'e haklakar an [[Emiratu Kórdova nian|emír]].

Kbiit arabi nia implementasaun iha Aragaun daudauk hamosu apoiu hosi aristokrasia lokál nia parte ida no konversaun ba [[Izlaun]] basuk. Ne'e nia ezemplu di'ak liu hotu mak sai ezemplu hosi konde Kásiu, dato vizigodu ne'ebé governa rejiaun hale'u mota-Ebru, entre [[Tarasona]], [[Ejea de los Caballeros]] no [[Nájera]]. Dato ne'e sai Omíada sira-nia [[vasalajen|vasalu]] no hatahan nia territóriu sira. Ninia klan, ne'ebé hanaran an [[Banu Kasí]], aumenta ninia kbiit durante [[sékulu VIII]] tan apoiu ne'ebé ninia membru sira fó ba emír sira hosi Kórdova.
[[Imajen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|[[Rolandu]] nia mate, [[Miniatura (iluminura)|miniatura]] hosi manuskritu ''Grandes Chroniques de France'' hosi [[Jean Fouquet]].]]
Espesialmente Aragaun daudauk nia rejiaun sira konstitui tiha fatin estratéjiku, tanbasá rejiaun ne'e rai-ketan ho [[Reinu Franku]], aleinde [[Pireneus|Fohor-Pireneus]]. [[Saragosa]] sai tiha -ho naran [[Taifa Saragosa nian|Sarakusta]] (ho [[lia-arabi]] سرقسطة no ho [[lia-ebreu]] סרקסטא)- kapitál ida nian hosi provínsia lima hosi [[Al-Andaluz]] no [[uale]] ida nia sede, hamutuk ho [[Kórdova (España)|Kórdova]], [[Toledu]], [[Mérida (España)|Mérida]] no [[Narbona]]. Iha tinan [[777]], [[Solimaun Alárabe]], [[Barselona]] nia [[uale]], ne'ebé kaan biban ninia haknoan-laek, husu tulun ba liurai franku [[Karlus Magnu]].&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón'' (iha lia-españól). Ediciones Nowtilus, S.L., Madríd, iha fulan-Abríl hosi tinan 2012, p. 52, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; Liurai franku haklolok moruk ho Saragosa nia uale [[Useine ibne Iáia ibne Sade ibne Ubada|Useine]] no ho [[Ueska]] nia uale [[Abu Taur]] ba Solimaun. Iha tinan [[778]], tropa-laken ida marxa ba Saragosa, maibé [[saksaun]] sira-nia nakleba ida iha tasi-feto no Useine nia rekuza atu fó ulun haka'as Karlus Magnu hasai ninia tropa-laken. Karlus Magnu nia tropa sira kaer tiha ema dadur balu, entre sira Solimaun, ne'ebé, duni, hetan entrega hosi ninia belun sira, maibé ninia oan-mane sira [[Matruh Alárabe]] no [[Aisún Alárabe]] biban haforu sira-nia aman. Wainhira Karlus Magnu nia tropa-laken fila fali, nia hetan ratan hosi [[vaskaun]] sira iha [[Batalla Ronsezvales nian|Rosezvales]], iha ne'ebé [[Rolandu]], duke hosi [[Bretaña (rejiaun istóriku)|Marka rai-Bretaña nian]], hetan mate. Hotutiha, Soleimaun fila fali ba Saragosa iha ne'ebé, iha tinan [[780]], nia hetan asasina hosi ninia laka lakin Useine, ne'ebé fó ulun ba jenerál Tsalaba ben Obaid, fó-laran ba [[Abderramaun I]], iha tinan [[781]].

Natoon reinadu susesór nian hosi [[Abderramaun I]], [[Ixame I]], foho-leet [[mota-Ebru]] nian hatene mós lalebak hirak-ne'ebé emír tenke bá atu dezarma iha [[Tortoza]] no [[Saragosa]]. Iha altura ne'e, Ixame I aproveita tiha atu ratan hasoru reinu sarani hirak-ne'ebé tatera emiratu nia rai-ketan sira: iha tinan [[791]], nia ratan [[Reinu Kastela nian|Kastela]] no [[Reinu Astúrias nian|Astúrias]]; iha tinan [[793]], nia duni sai [[Reinu Franku|franku]] sira hosi [[Jerona]] no [[Narbona]]; iha tinan [[795]], nia hakfati [[Astorga (España)|Astorga]]. Iha tinan [[796]], Ixame nia mate provoka sasi'ak nia nakfera. [[Afonsu II hosi Astúrias]], emír foun [[Alákeme I]] nia tiun, no [[Barselona]] nia [[uale]] hetan malu tiha ho Karlus Magnu no mós hahoin tiha ba Karlus Magnu hahú intervensaun  aleinde Fohor-[[Pireneus]]. Maibé Karlus Magnu nia oan-mane [[Luís I Piedozu]] maka hakotu, iha tinan [[798]], hahú funu ida no mós okupa tiha [[Barselona]], enkuantu [[Alákeme I]] tenke enfrenta hasoru [[Banu Kasí]] iha foho-leet [[mota-Ebru]] nian; maibé mós hasoru bandidu [[berbere]] hirak-ne'ebé horik fohor no mós lelan knua sira.
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule Ibérique en 757.png|Kmanek boot liu hotu hosi [[Reinu Astúrias nian]] entre tinan 711 no 757 (imajen ho lia-fransés). 
Imajen:Péninsule ibérique en 814.png|Espedisaun franku sira no fundasaun hosi [[Kondadu Aragaun nian]] entre tinan 757 no 814 (imajen ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

====Banú Kasí (entre sékulu VIII no IX)====
[[Imajen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Rai-dilan Ibériku]], ho domíniu Banú Kasí sira-nian iha másimu sira-nia kbiit nian, iha tinan [[850]] (mapa ho españól).]]
[[Musa ibne Furtune]], [[konde Kásiu]] nia bein-oan, ezerse tiha kbiit iha parte superiór hosi Foho-leet Mota-Ebru nian ([[Ejea de los Caballeros]], [[Tudela]], [[Tarasona]], [[Borja]], [[Arnedu]] ...) to'o [[Saragosa]] nia lale'uk. Nia haklolok tiha ninia tulun ba emír hosi Kórdova [[Ixame I]] ho kondisaun katak emír hasai hosi rejiaun [[Saide ibne Useine]] nian, hasoru ne'ebé Musa ibne Furtune funu tiha no ne'ebé Musa ibne Furtune oho tiha. Tuirfalimai, Musa ibne Furtune hadau tiha Saragosa, molok nia hetan oho mós hosi parente besik liu hosi [[Useine ibne Iaia ibne Sade ibne Ubada|Useine hosi Saragosa]].

[[Banú Kasí]] sira iha tiha relasaun di'ak nune'e ho sira-nia viziñu sarani sira hosi [[Reinu Navarra nian]] katak [[Musa ibne Furtune]] kaben ho [[Oneka]], feto-faluk konde nian hosi [[Bigorre]], [[Íñigo Jiménez]], no inan [[Íñigo Arista hosi Pamplona|Íñigo Arista]], ne'ebé hafoin fila ba liurai uluk Pamplona nian. Vínkulu familiár entre Arista sira, liurai sira Pamplona nian, no Banú Kasí sira hetan hametin liu tebetebes ho loron-kaben entre Asona, Íñigo Arista nia oan-feto, no [[Musa ibne Musa]]. Família sira liurai sira nian hosi Pamplona no Banú Kasí sira nian tulun malu ba'in no fahe España nia tasi-feto malu. Iha tinan [[799]], [[vaskaun]] sira, a-favór ba [[Dinastia karolínjiu|karolinjiu sira]], asasina emboot Pamplona nian [[Mutarrife ibne Musa]], [[Musa ibne Musa]] nia bou.

Família [[Banú Kasí]] huduk sira-nia kbiit boot liu hotu ho [[Musa ibne Musa]]. Sira biban aumenta sira-nia autonomia no mós hametin sira-nia moruk ho Arista sira hasoru emír [[Emiradu Kórdova nian|Kórdova nian]] [[Abderramaun II]], iha tinan [[843]]. To'o klaran hosi [[sékulu IX]], emír nia tropa-laken sira halo kastigu nia espedisaun frekuente sira to'o hadamen. [[Musa ibne Musa]] manán sarani sira iha [[Batalla Albelda nian]] iha tinan [[852]] no mós halo hanaran an &quot;liurai datoluk España nian&quot; hamutuk ho [[Reinu Astúrias nian|liurai Astúrias nian]] no [[Emiradu Kórdova nian|emír Kórdova nian]]. Iha tinan [[852]], ninia ukun naknahe hosi rai sira [[Tudela]], [[Saragosa]], [[Calatayud]] no [[Daroka]] to'o [[Kalamoxa]]. Nia hetan hanaran [[uale]] [[Marka Superiór]] nian, hasoru reinu sarani sira. Nia intervén iha rejiaun Ueska nian no mós tau ninia oan-mane [[Lopu ibne Musa]] nu'udar uale [[Toledu]] nian iha tinan [[859]].

Iha tinan [[871]], Lopu ho ninia alin-mane sira [[Ismaíl ibne Musa]], [[Mutarrife ibne Musa]] no [[Fortune ibne Musa]] halo revolta: Lopu no Ismail hakfati Saragosa, Mutarrife tama ba Ueska no Fortune konkista Tudela. Tuirmai, emír Kórdova nian, [[Maomé I hosi Kórdova|Maomé]] halo espedisaun hasoru oan-mane sira Musa nian, ho tulun [[Banú Tujíb]] nian.

Derrota sira no, hafoin, disensaun sira lori alin-mane haat [[Banú Kasí]] nian ba sira-nia destruisaun: Mutarrife hetan ezekuta no Lopu tenke konfronta rebeliaun Fortune nian no Ismail nian. Durante kahaat uluk [[sékulu X]] nian, [[Banú Kasí]] lakon tiha sira-nia pozisaun sira iha Foho-leet Mota-Ebru nian iha favór liñajen hataru-maluk sira hanesan [[Banú Tujíb]].

==== Hun Kondadu nian Aragaun nian (entre tinan 780 no 1035) ====
[[Imajen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Abadia San Pedro de Siresa]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa'' no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa''), sentru kulturál Kondadu nian Aragaun nian.]]
[[Imajen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Mosteiro San Adrián de Sásave]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Adrián de Sásave'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Hadrián de Sasau'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Adrià de Sasau''), sé episkopál uluk Aragaun nian.]]
Iha tinan [[780]], [[franku sira]] aproveita disensaun sira entre musulmanu sira, mós hadau sidade [[Jaka (Ueska)|Jaka]] no mós tau sira-nia ain iha loor Fohor-Pirenéus nian filafali depoizde tinan neenulu. Iha tinan [[802]], [[Auréolu hosi Aragaun|Auréolu]] mak sai [[konde]] dahuluk&lt;ref&gt;{{es}} David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón''. [[Ediciones Nowtilus, S.L.]], [[Madríd]], iha fulan-Abríl tinan [[2012]], p. 53, ISBN 978-84-9967-306-6&lt;/ref&gt; rejiaun ne'e nian ho títulu hosi &quot;konde hosi Jaka&quot;. Wainhira ne'e mate, títulu konde nian fila fali ba [[Aznár I Galindes]]. Naran &quot;Aragaun&quot; nian mosu ba dala uluk iha tinan [[828]], wainhira kondadu ki'ik ne'e hetan naran hosi [[Mota-Aragaun]], ne'ebé suli liuhosi kondadu ne'e, no hosi mota-sorun [[Aragón Subordán]]. Durante balun uluk hosi [[sékuku IX]], Kondadu Aragaun nian hela iha órbita [[Dinastia karolínjia|reinu karonlínjiu]] okos, ba ne'ebé kondadu ne'e hetan halibur hakat foho-leet [[Valle de Hecho]] no pasajen Somport. Dependénsia ne'e hetan hamatan mós iha esfera relijiozu: nu'udar ezemplu, [[Abadia hosi San Pedro de Siresa]] (ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa''; ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa''; no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa''), ne'ebé hetan funda iha époka ne'e, mak sai iha [[orden Saun Bentu nian|obediénsia beneditinu]] okos no ninia importánsia kontinua haboot no konverte an iha sentru kulturál kondadu nian.

Durante [[sékulu IX]], hamkonan [[Dinastia karolínjia|karonlínjiu]] hakiduk iha favór ba ninia reinu besik ibériku sira: [[Reinu Navarra nian|liurai Pamplona nian]], [[Íñigo Arista de Pamplona]], intervén iha funu sira susesaun nian kondadu nian, enkuantu konde [[Aznar II Galíndez]] kaben ninia oan-feto Sanxa ho uale Ueska nian, Muhammad al-Tawil. Maibé espansaun Reinu Pamplona nian ba súl hanetik avansu kondadu ki'ik ne'e nian signifikativamente, falisá Reinu Pamplona nian ko'a rota hotu-hotu konkista nian ba kondadu ne'e.

Konde Galindo II Aznárez nia mate lahó oan-mane lejítimu hamosu divizaun ninia rai sira-nian: [[Sobrarbe]] hetan lalin ba ninia oan-feto Toda, ne'ebé kaben ho [[Bernardu I hosi Ribagorsa|Bernadu I]], konde hosi [[Kondadu Ribagorsa nian|Ribagorsa]]; enkuantu ninia oan-feto [[Andregoto Galíndez]] lalin Aragaun rasik ba liurai Pamplona nian, [[Garcia Sanches I de Pamplona|Garsia Sanxes I]], iha tinan [[925]]. Iha altura ne'e Aragaun, hakno'ak hosi Reinu Navarra nian, hetan konsidera tipu ida señoria partikulár, &quot;rai señór aragonés sira-nian&quot;, ne'ebé hetan dirije hosi konde ida-ne'ebé halo tuir liurai Pamplona nian. Hosi konde sira-ne'e, dahuluk oan-mane ilejítimu konde defuntu nian.

Kutus, Kondadu Aragaun nian hetan dezenvolve iha nivel kultutál. Ezemplu sira hosi arte repovuasaun nian (ne'ebé ema bolu &quot;mosárabe&quot; ho lakonak) hetan habasuk. [[Mosteiru San Juan de la Peña]] (ho lia-españól ''Real Monasterio de San Juan de la Peña'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Chuan d'a Penya'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Joan de la Penya''), ne'ebé relijiozu hirak-ne'ebé husik tiha ona Saragosa -wainhira [[mouru]] sira hakfati ne'e- sai kultura sarani nia foku ne'ebé buka [[Rekonkista]] nia ideál no reintrodusaun hosi [[ritu mosárabe]] iha liturjia. Iha tinan [[922]], ambispu Aragaun, hirak-ne'e ema bolu &quot;ambispu sira [[Jaka (Ueska)|Jaka]] nian no Ueska nian&quot;, bá hela iha foho-leet Borau nian. Sira estabelese sira-nia hela-fatin iha mosteiru importante barak, hanesan [[Mosteiru San Juan de la Peña]], [[Abadia San Pedro de Siresa]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa'' no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa'') no [[Mosteiro San Adrián de Sásave]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Adrián de Sásave'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Hadrián de Sasau'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Adrià de Sasau'').

Iha tinan [[1015]], liurai Navarra nian [[Sanxu Garsés III hosi Pamplona|Sanxu III]] saran Kondadu Aragaun nian ba ninia oan-mane ilejítimu [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru]]. Fatu ne'e sei iha importánsia tinan ruanulu tarde liu, wainhira liurai ne'e mate iha tinan [[1035]].
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 850.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 814 no 850 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 875.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 850 no 875 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 900.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 875 no 900 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 929.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 900 no 929 (mapa ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

====Banú Tujibe sira (entre tinan 890 no 1018)====
[[Imajen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|[[Torre Trovadór nian]] (ho lia-españól ''Torre del Trovador''; ho lia-aragonés ''Torre d'o Trobaire''; no ho lia-katalaun ''Torre del Trobador''), ne'ebé [[Muhammad Alanqar]] konstrui iha rohan [[sékulu IX]] nian nu'udar torre maksorik no ne'ebé hetan integra tarde liu ba [[Kadunan Aljafería]] (ho lia-españól ''Palacio de la Aljafería''; ho lia-aragonés ''Palacio de l'Alchafaría''; no ho lia-katalaun ''Palau de l'Aljaferia'') iha Saragosa.]]
[[Imajen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|[[Rai-dilan Ibériku]], durante [[Kalifadu Kórdova nian]], kurakuran iha tinan [[1000]] (mapa iha lia-españól).]]
Iha tinan [[890]], atu rekompensa servisu sira [[Muhammad Alanqar]] nian, ne'ebé sai tiha ona hosi dinastia aristokrátiku [[Banú Tujibe]] sira-nian, ne'e hetan dezigna [[uale]] Saragosa nian hosi [[Emiratu Kórdova nian|emír Kórdova nian]] [[Maomé I hosi Kórdova|Maomé I]]. Títulu uale nian Saragosa nian hetan tranzmite ho ereditáriu iha altura ne'e, buat ne'e-bé permite Banú Tujibe sira atu hametin sira-nia kbiit iha Aragaun daudauk leten, hosi Saragosa no [[Daroka]] (ho lia-españól, ho lia-aragonés no ho lia-katalaun ''Daroca''), sira-nia [[feudu]]. Iha rohan [[sékulu X]] nian, hirak-ne'e inkorpora rejiaun [[Ueska]] nian (ho lia-españól ''Huesca'', ho lia-aragonés ''Uesca'' no ho lia-katalaun ''Osca'') no [[Barbastru]] (ho lia-españól ''Barbastro'', ho lia-aragonés ''Balbastro'' no ho lia-katalaun ''Barbastre'') ba sira-nia soin, hirak-ne'ebé família [[muladí]] [[Banú Sabrít]], [[Banú Kasí]] sira-nia laka, domina antes.

Banú Tujibe sira tahan ho operasaun punitivu hirak-ne'e [[Kalifadu Kórdova nian]] halo hasoru reinu sarani sira, liuliu durante époka [[Almansór]] nian, ne'ebé haloko fali [[jiade]] iha tinan [[980]].

Hafoin Almansór nia mate iha tinan [[1002]], Kalifadu Kórdova nian hahú ninia dekadénsia: funu sivíl entre [[berbere]] sira, [[arabi]] sira, [[eslavu]] sira no [[mosárabe]] sira komesa iha tinan [[1008]]. Mundír, soldadu simples ne'ebé sai hosi sanak menór Banú Tujibe sira-nian, sai uale [[Tudela]] nian iha tinan [[1006]] no Saragosa nian iha tinan [[1013]]. Iha tinan [[1018]], Mundír haklakar an independente no proklama an liurai hosi [[Taifa Saragosa nian]]. iha ne'ebé nia halo doit.
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 961.png|Uniaun Kondadu Aragaun nian ho [[Navarra]] entre tinan 929 no 961 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule Ibérique en 1002.png|Almansór nia [[razia]] sira entre tinan 961 no 1002 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 1037.png|Monun hosi Kalifadu Kórdova nian no [[taifa]] sira entre tinan 1002 no 1037 (mapa ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

===Hatudan entre Reinu Aragaun nian no taifa Saragosa nian (iha sékulu XI no iha sékulu XII nia hun)===
====Taifa Saragosa nian durante reinadu Banú Tujibe sira-nian (entre tinan 1018 no 1038)====
[[Imajen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|Murak-mean nia [[dinár]] ne'ebé hetan halo iha tinan [[1029]] durante reinadu liurai hosi [[Taifa Saragosa nian]] [[Yahya ibn al-Mundir]].]]
[[Imajen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Rain-dilan Ibériku]] iha époka uluk [[taifa]] sira-nian iha tinan [[1037]] (mapa ho lia-españól).]]
[[Mundir I]] mak sai liurai uluk hosi [[Taifa Saragosa nian]], ho títulu hosi &quot;rejente kadunan nian&quot;, ne'ebé [[Almansór]] no ninia desendente sira adota tiha ona. Liurai foun hama'e korte kmanek ida no hale'u an ho administrasaun boot ida, entre ne'ebé [[Ibn Darraj al-Qastalli]] no [[Said al-Bagdadi]] hela. Nia hadelas mós ninia sidade-kapitál ho haboot meskita boot nian hosi Saragosa, ho konstrusaun bañu foun sira-nian no renovasaun kadunan nian Zuda nia (ohin Torreaun Zuda nian).

Iha altura ne'e, Taifa Saragosa nian inklui sidade [[Medinaseli]], [[Sória]], [[Calahorra]], [[Arnedu]], [[Alfaru]] no [[Tudela]] ba loromonu; no [[Barbastru]], [[Monzón]], [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no [[Lérida]] ba lorosa’e. [[Mundir I]] funu liuliu hasoru [[Sanxu Garsés III hosi Pamplona]]. Sanxu Garsés hamutuk ho governadór Lérida nian, [[Almostain I]], hosi klaun [[Udida]] sira-nian, ne'ebé nakleba hasoru Mundir I beibeik. Atubele kaer liurai navarru iha retaguarda, liurai saragosanu biban aliansa ho [[Reinu Kastela nian|liurai nian hosi Kastela]]. Ne'e funu mós hasoru [[Banu Razine]], hirak-ne'ebé governa [[Taifa Albarracín nian]], ne'ebé inklui munisípiu [[Albarracín]], [[Teruél]] no [[Montalbán (Aragaun)|Montalbán]], korrespondente ba [[Teruél (provínsia)|provínsia Teruél nian]] daudauk.

Iha [[1022]], Mundir I nia oan-mane, [[Yahya ibn al-Mundir]], tuir ninia aman nu'udar liurai. Yahya ibn al-Mundir tuir hatudan hasoru Sanxu III. Nia kaben ho alin-feto liurai nian hosi [[Taifa Toledu nian]] Ismail. Ninia oan-mane, [[Mundir II]], tuir Yahya nu'udar liurai iha tinan [[1036]]. Mundir II hetan oho iha tinan [[1038]] hosi ninia primu [[Abd Allah ibn al-Hakam al-Tujibi]], ne'ebé hakarak hadau tronu ba nia rasik. Maibé nia hela nu'udar liurai durante loron ruanulu de'it: notavel sira kota nian Saragosa nian bolu [[Almostain I]], uale Lérida nian, ne'ebé manán podér.

====Taifa Saragosa nian durante reinadu Udida sira-nian (entre tinan 1038 no 1110)====
[[Imajen:Aljafería interior noche.jpg|left|thumb|upright|Hateken interiór hosi [[Kadunan Aljafería nian]], liurai [[udida]] sira-nia hela-fatin.]]
[[Imajen:Taifa de Zaragoza 1080.png|thumb|upright=1.2|A [[Taifa Saragosa nian]], depoizde konkista sira liurai [[udida]] sira-nian, iha tinan [[1080]] (mapa ho lia-españól).]]
Ho [[Almostain I]], uale simples hosi [[Tudela]] no [[Lérida]], dinastia [[Udida]], hirak-ne'ebé hatahan podér to'o tinan [[1110]], mai hela iha Saragosa. Ema haree períodu ne'e nu'udar raromak Aragaun arabi nian. [[Almostain I]] hamutuk ho liurai [[Fernandu I Leaun nian|Fernandu I]] [[Reinu Leaun|Leaun]] nian hasoru liurai hosi [[Taifa Toledu nian]], laka liurai nian [[Garsia Sanxes III Pamplona nian|Garsia Sanxes III]] [[Reinu de Navarra|Navarra nian]] no mós nia aproveita atu nahe bá-mai ba loor, to'o [[Guadalaxara (provínsia)|provínsia Guadalaxara nian]] daudauk. Liurai musulmanu sira selu ba liurai sarani kada tinan, buat ne'ebé ramata ho frakeza taifa sira-nian.

[[Almostain I]] hametin uale sira-nia fó-laran tanbasá nia tau ninia oan-mane sira nu'udar uale. Maibé, depoizde ninia mate, ninia oan-mane sira babeur biban sira-nia hakno'an-laek no mós halo doit rasik: [[Iúsufe Almusafár]] iha [[Lérida]], Lubb iha [[Ueska]], [[Maomé ibn Suleimaun]] iha [[Calatayud]] no [[Amade Almoktadír]] iha Saragosa. Depoizde funu fratrisida toos, Almoktadír biban hahida fali rai hirak-ne'ebé hetan fó ba ninia alin sira: dahikus alin sira nian, Iúsufe, reziste iha Lérida to'o tinan [[1078]]. Mós Almoctadír nahe ninia autoridade ba [[Taifa Tortoza nian]] iha tinan [[1061]], hafoin ba [[Taifa Dénia nian]] iha tinan [[1076]] no ba [[Taifa Valénsia nian]], ne'ebé hetan konverte ba vasalu.

Maibé, rai-ketan sira tasi-feto nian hetan tatera hosi [[Reinu Aragaun nian]] foun, ne'ebé [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru I]] no [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu Ramires]] dirije daudaun. Iha tinan [[1063]], [[Amade Almoktadír]] dirije espedisaun (ne'ebé hakohak mós tropa kastellanu hosi liurai [[Sanxu II hosi Kastela]] no [[Síd|Rodrigo Díaz de Vivar]]) hasoru Ramiru I, ne'ebé haduut daudaun [[Graus]]. Iha tinan [[1064]], Sanxu I hosi Aragaun [[Funu Barbastru nian|hadau tiha Barbastru]] ho tulun kontinjente hirak-ne'ebé mai tiha hosi [[Fransa|rai-Fransa]], responde daudaun ba xamamentu ba [[kruzada]] hosi [[Papa Alexande II]]: [[Amade Almoktadír]] bolu ba [[jiade]] no konkista [[Barbastru]] filafali iha tinan [[1065]]. Lakon tiha [[Alkezar]] iha tinan [[1065]], liurai [[udida]] ne'e asina tratadu oioin ho liurai [[Reinu Navarra nian|Navarra]] [[Sanxu Garsés IV hosi Pamplona|Sanxu IV]] entre tinan [[1069]] no [[1076]]. Maibé, iha tinan [[1076]], liurai navarru ne'e hetan oho no liurai Sanxu I hosi Aragaun no [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] fahe Reinu Navarra nian ba sira rasik.

Satán, moruk dahikus ne'e ho [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] lakon kbiit tan vasalajen hosi liurai Valénsia [[Abu Becre ibne Abdalazize]]. Tuir loloos, liurai hosi Kastela hanoin konkista [[Taifa Toledu nian]] no soe-hela [[Taifa Valénsia nian]] ba liurai Toledu nian nu'udar babalas. Ne’eduni, [[Amade Almoktadír]] tenke selu impostu elevadu wa'in ba Afonsu VI atubele permite hamta’uk hosi [[Taifa Valénsia nian]].

Depoizde [[Amade Almoktadír]] nia mate, ninia territóriu sira hetan nakfahe ba parte rua: [[Iúsufe Almutamán]] erda [[Taifa Saragosa nian|taifa]] nia balun loromonuk, ho rejiaun sira hosi [[Saragosa]], [[Tudela]], [[Ueska]] no [[Calatayud]]; iha tempu ne’ebé ninia alin [[Almondír hosi Lérida|Almondír]] hola tasi-ibun nia rejiaun sira, ho [[Lérida]], [[Tortoza]] no [[Dénia]].

Aragaun nia liurai [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu I]] kadavés taterak liu iha tasi-feto. Iha époka ne'e, [[Sid|Rodrigo Díaz de Vivar]], dato sarani desterradu hosi [[Reinu Kastela nian]], tama ba servisu hosi liurai Saragosa nian hamutuk ho ninia mersenáriu sira. Nia hela iha servisu hosi liurai Saragosa nian to'o tinan [[1086]] no mós simu alkuña &quot;Sid&quot;. Buat ne'e la hakahik aragonés sira atu konkista kota importante barak: [[Graus]], ne'ebé tatera [[Barbastru]]; [[Ayerbe]], [[Bolea]] no [[Arascués]], ne'ebé domina [[Ueska]]; no [[Arguedas]], besik [[Tudela]]. Mezmu Saragosa hetan haduut hosi [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] iha tinan [[1086]].

[[Almostaín II]], [[Iúsufe Almutamán]] nia oan-mane, sa’e ba tronu iha tinan oin-ida de’it. Iha altura ne'e, konkista sarani sira importante: taifa nia reinu sira lakon kbiit no mós hetan silu, [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] konkista tiha [[Taifa Toledu nian]] iha tinan [[1085]]. Liurai [[Almutámide]] hosi [[Taifa Sevilla nian]] no liurai sira [[Taifa Badajóz nian|Badajóz]] nian no [[Taifa Granada nian|Granada]] nian halibur hamutuk atu husu intervensaun hosi [[Iúsufe ibne Taxufine]], emír [[Impériu Almorávida|almorávida]] sira-nian. Koalizaun musulmanu manán sarani sira iha [[Batalla Zalaca nian]] iha tinan [[1086]]. Vitória musulmanu ne'e soe-hela Saragosa liberadu liu no mós haka'as Afonsu VI atu hasai haduut ba sidade ne'e.

Iha tinan [[1090]], taifa sira-nia liurai sira hetan hasai hosi [[Impériu Almorávida|almorávida]], hirak-ne'ebé haboot sira-nia impériu, exetu [[Almostaín II]] hosi Saragosa, ne'ebé mantein relasaun di'ak sira ho sira. Iha sorin seluk, [[Monzón]] iha tinan [[1089]], [[Balaguer]] iha tinan [[1091]] no [[Ueska]] iha tinan [[1096]] hetan okupa hosi liurai Aragaun nian. Tiha-ona, [[Almostaín II]] hetan mate iha tinan [[1110]] iha [[Batalla Valtierra nian]], besik [[Tudela]], hasoru [[Afonsu I hosi Aragaun|Afonsu I hosi Aragaun]], ne'ebé kaer [[Ejea de los Caballeros]] no [[Tauste]] filafali. 

[[Almostaín II]] nia susesór, [[Imade Adaulá hosi Saragosa|Imade Adaulá]], hetan haka'as halo an [[vasalajen|vasalu]] liurai nian hosi Kastela, buat ne'ebé hamosu [[Impériu Almorávida|almorávida]] sira-nia laran-hirus. Almorávida sira kaer sidade [[Saragosa]] iha tinan [[1110]], Imade Adaulá hakmahan daudaun iha [[sidadela]] hosi [[Rueda de Jalón]]. Buat ne'ebé katak rohan hosi [[Taifa Saragosa nian]].
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 1065.png|Kriasaun [[Reinu Aragaun nian]] entre tinan [[1037]] no [[1065]] (mapa ho lia-fransés)
Imajen:Péninsule ibérique en 1085.png|[[Reinu Aragaun nian]] entre tinan [[1065]] no [[1085]] (mapa ho lia-fransés)
&lt;/gallery&gt;

==Otas Kafoun==

==Otas Kontemporáneu==

==Ligasaun ba li'ur==


[[Kategoria:Aragaun]]</text>
      <sha1>9nq3obq2h7mf7zcsipeae97f49ru4hb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>69604</id>
      <parentid>69603</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:39:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.250.150.4</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Taifa Saragosa nian durante reinadu Udida sira-nian (entre tinan 1038 no 1110) */</comment>
      <origin>69604</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61903" sha1="bcxcpp1hfgnt9vrjurkuhw5v09ayksa" xml:space="preserve">[[Imajen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Lokalizasaun [[Aragaun]] nian, [[komunidade autónomu]] [[España]] kontemporáneu nian.]]

[[Imajen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Frontispísiu obra istóriku nian hosi [[Jerónimo Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publikadu iha tinan 1588 iha [[Saragosa]] hosi frade Lorient no Diego Robles. Nia mak sai ida hosi istória sira-uluk Aragaun nian.]]

Prezensa umanu iha rai hirak-ne'ebé ohin forma [[Aragaun|komunidade autónomu Aragaun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Comunidad Autónoma de Aragón'', ho lia-[[aragonés]] ''Comunidat Autonoma d'Aragón'' no lia-[[katalaun]] ''Comunitat Autònoma d'Aragó'') data hori miléniu oin-oin, maibé Aragaun, hanesan barak hosi rejiaun istóriku daudauk, mak sai ai-fuan [[Otas Klarak]] nian. Naran Aragaun nian mosu ba dala uluk iha tinan [[828]].

Istória Aragaun hahú ho invazaun musulmanu iha [[sékulu VIII]]. Hori natak, nia haluan ninia fronteira sira durante sékulu sira iha ne'ebé ba dala uluk mak sai [[Kondadu Aragaun nian|Kondadu]], hafoin [[Reinu Aragaun nian|Reinu]], no tarde liu Konsellu no Audiénsia, to'o konstitui ohin loron [[Komunidade autónomu|Komunidade Autónomu]], biar hahidak jeográfiku ka naturál, linguístiku no mezmu étniku mukit.

Iha Otas Klarak, Aragaun daudauk hetan konfigura no konsolida. Ninia ai-riin mahuluk sira mak sai Koroa, Kortes, Deputasaun Reinu nian no [[Forál sira Aragaun nian|Direitu Forál]]. Hun-fatin federasaun ida nian estadu sira-nian ho entidade oin-seluk hori [[sékulu XII]], [[Koroa Aragaun nian]]; ninia todan espesífiku lakon daudaun neineik iha rasik nia laran to'o [[Otas Kafoun]], wainhira nia hetan integra ba [[España|Reinu España nian]], sentralizadu liu dook. Ema sira tenke indika katak, iha tinan 1412, iha [[Kompromisu Kaspe nian]], dinastia ne'ebé ukun ona, dunitán mate erdeiru ikus nian hosi uma anteriór, mak uma [[Kastela|kastellanu]] Trastámara sira-nian.

Hori [[Alterasaun sira Aragaun|alterasaun sira tinan 1591]], wainhira [[Filipe II hosi España]] oho [[Justísia Aragaun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Justicia de Aragón'', ho lia-[[aragonés]] ''Chusticia d'Aragón'' no lia-[[katalaun]] ''Justícia d'Aragó'') Don [[Joaun V hosi Lanuza]], to'o [[sékulu XVIII]], iha tinan 1707, wainhira [[Ukun-fuan sira Planu Foun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Decretos de Nueva Planta'') hetan promulga, Aragaun saran daudaun neineik ninia direitu no forál hotu-hotu no partikularidade istóriku seluseluk hirak-ne'ebé nia konsege tiha hakat tempu nia pasu.

[[Funu Peninsulár]] mak sai okaziaun di'ak ba ninia reativasaun. Durante [[sékulu XIX]], [[Karlizmu|karlista]] sira, hirak-ne'ebé buka tiha adeptu sira iha rai ne'e, hasa'e tiha fó-fati faforuk forál lakin sira.

Nane'e, iha [[sékulu XX]], iha etapa [[Repúblika Espanhól Daruak|republikanu]], sentimentu rejionalista hato'o importánsia boot liu hotu, maibé [[Funu Sivíl Espanhól]] hamate [[projetu]] autonómiku hotu-hotu.

[[España Frankista|Rejime frankista]] hadukur tiha karan [[aragonezizmu|aragonezista]] hirak-ne'ebé, ohin ho kbiit sira, habeur nabilan.

==Pré-istória==
===Períodu paleolítiku===
[[Imajen:Paleolítiku iha Aragaun.png|thumb|250px|Paleolítiku iha Aragaun.]]
Sasin sira lakin liu hotu moris umanu nian iha [[Aragaun]] remonta ba époka glasiasaun sira-nian, iha [[Pleistosenu]] médiu, liubá aprosimadamente tinan 600 000, durante [[Paleolítiku Inferiór]]. Povuasaun hirak-ne'e husik tiha sasin sira artezanatu [[kultura Axeulianu|axeulianu]]. Ema sira hetan tiha [[sileks]] nia [[bifase]] sira no [[kuartzitu]] nia [[kutelu]] sira, ho mahuluk iha [[terrasu mota nian|terrasu]] hosi [[San Blas (Teruél)|San Blas]] iha [[Teruél]], iha zona [[Cauvaca]] nian iha [[Kaspe]], iha [[Barranco de Arbolitas]] besik [[Borja]] no mós hale'u [[Kalatayúd]], iha zona [[Miedes de Aragón|Miedes]] nian. [[Baldehalón]] natak zona ida buras loos.

Durante [[Períodu glasiál dahikus|Glasiasaun Würm]], hale'u 80 000 molok Kristu, oin umanu foun iha rejiaun, [[mane Neandertál nian]], mosu tiha. Resin umanu wa'in, hanesan [[molár]] sira, hetan deskobre iha fatuk-kuak sira [[Cuevas de los Moros]] iha [[Gavasa]], besik [[Ueska]]. Durante [[Paleolítiku Médiu]], kultura [[Musteriense|Musteriense]], ne'ebé tuir to'o aprosimadamente 40 000 molok Kristu, hetan dezenvolve. Ne'e hetan karakteriza hosi obra [[sileks]] nian ho forma ponta nian, [[raskadór]] nian no [[nehan]] nian, maibé mós hosi ruin nia obra importante ida. Jazida sira koñesidu liu hotu mak sai fatuk-kuak [[Abrigo de Eudoviges]] hosi [[Alacón]] iha [[Provínsia Teruél nian|Teruél]], fatuk-kuak [[Fuente del Trucho]] iha [[Colungo]] no fatuk-kuak sira [[Cuevas de los Moros]] iha [[Gavasa]].

Iha [[Paleolítiku Superiór]], ne'ebé komesa hale'u 40 000 molok Kristu, kultura foun rua, [[kultura Solutreanu|Solutreanu]] no [[kultura Magdalenianu|Magdalenianu]], mosu tiha. [[kultura Solutreanu|Solutreanu]] hetan deskreve partikulármente di'ak iha [[fatuk-kuak Chaves nian]], iha [[Bastarás]], iha ne'ebé kostura nia ponta sira, raspadór sira no buríl sira mosu. [[Kultura Magdalenianu]] hamonu tiha ruin nia objetu sira, hanesan [[azagaia]] sira, no fatuk nia objetu sira, hanesan [[mikrólitu]] sira, ba ita. Bibi no koellu parese balada hirak-ne'ebé mane hirak-ne'e soro tiha.

===Períodu epipaleolítiku===
[[Epipaleolítiku]] nia resin sira, entre miléniu dahituk no dalimak molok Kristu, hetan halibur iha [[Aragaun Kraik]]. Obje.tu mikrolítiku sira sai buras liu, enkuantu hafutar kadavés jeométriku liu no lidun-toluk nia, trapéziu nia no fulan-balun nia forma sira.

Ábitat dezenvolve hela tuir fatuk-inan nia didin klarek sira, ne'ebé orientadu ba loro-matan no domina hela mota [[Matarraña]] no [[Mota-Algás|Algás]]. Fatin mahuluk mak sai fatuk-kuak rua [[Botigueria dels Moros]] no [[Els Secans]] iha [[Massalió]] iha [[Teruél (provínsia)|provínsia Teruél nian]]; no iha fatin sira [[Costalena]] iha [[Maella]], [[El Serdà]] no [[Sol de la Pinyera]] iha [[Favara Mota-Matarraña nian]] iha [[Saragosa (provínsia)|provínsia Saragosa nian]]. Povuasaun hirak-ne'e nia ekonomia esensialmente maksorok hela, ho bazeia ba kasa, peska no kolleita.

===Períodu neolítiku===
[[Imajen:Neolítiku iha Aragaun.png|thumb|250px|Neolítiku iha Aragaun]]
Iha miléniu dalimak nia balun dahuluk molok Kristu, moris dalan foun mosu. Ne'e hetan bazeia iha ekonomia mamosuk sira-nian hirak-ne'ebé hatene kuda-rai no pekuária no hirak-ne'ebé soro hela balada sira nu'udar atividade komplementáriu.

Ezisténsia [[moiñu limak]] sira-nian, fatuk toos nian, testemuña atividade moajen nian; hanesan mós [[baliu]] polimentadu balun hatudu, iha gume, impaktu sira, tanba hirak-ne'e hetan emprega nu'udar [[enxó]] ba tarefa agríkola sira.

Ema sira hetan resin neolítiku iha [[Foho-kadoek esteriór pirenaiku sira|Foho-kadoek Esteriór]] sira [[Ueska (provínsia)|Ueska nian]] no iha [[Aragaun Kraik]].

==Proto-istória==
===Otas Riti nian===
[[Otas Riti nian]] hetan karakteriza hosi fenómenu rua: [[matamik megalítiku|hariin megalítiku]] sira-nia multiplikasaun no espansaun hosi [[Kultura Vazu Kampaniforme nian]]. Ema sira observa megálitu importante liu hotu iha foho esteriór sira no iha foho-leet [[Fohor-Pireneus|pirenaiku]] aas sira.

===Otas Birak nian===
[[File:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Figura fetok terrakota nian, hosi Otas Dahikus Birakl, entre 650 no 500 molok Kristu, ne'ebé ema hetan tiha iha [[Fuentes de Ebro]].]]
Iha fatuk-kuak [[Cueva del Moro]] hosi [[Olvena]], ema sira hetan tiha ponta sira rama-isin sira-nian ruin nian, hirak ne'ebé data hosi [[sékulu XVI]] no [[sékulu XV|XV]] molok Kristu no hirak-ne'ebé ezemplu di'ak liu hotu hosi Otas Lakin Birak nian.

Otas Klarak Birak nian hafó tiha jazida importante sira iha [[Mota-Sinka Klarak|komarka]] [[Monzón]] nian, ho baliu polimentadu atus rua liután kreis sítiu arkeolójiku sira hosi foho ki'ik Marcullo,  hosi [[Peña de Pialfor]], hosi Conchel, hosi Morilla no hosi foho ki'ik Franché. Serámika mak sai kabeer, dala balu dekoradu ho bola ki'ik sira iha kaer-fatin leet. Objetu metáliku sira hetan multiplikasaun ho punsaun retangulár sira, ho puñál triangulár sira no rebite sira. Atividade agríkola intensu hetan habiit hosi númeru importante sabit sira-nian sileks nian. Mós ema sira hetan tiha fatin abitadu iha kursu kraik [[Mota-Sinka]] nian, kreis [[Mota-Soza]] no [[Mota-Alkanadre]].

Otas Dahikus Birak nia períodu ikus sira, hale'u 1100 molok Kristu, hetan karakteriza hosi [[Kultura Kampu sira-nian Urna sira nian]]. Sira mak sai populasaun [[lian indo-europeu sira|indo-europeu]], naturál hosi [[Europa Klarak]], hirak-ne'ebé kahur an ho populasaun [[Tasi-Mediterráneu|mediterráneu]] sira. Hirak-ne'e hadesan sira-nia ema mate sira no mós sudi sira-nia ahi-kadesan iha urna funeráriu sira. Iha ezemplu sira iha fatuk-kuak [[Cueva del Moro]] iha [[Olvena]], iha jazida [[Masada del Ratón]] iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no iha jazida [[Cabezo de Monleón]] iha [[Kaspe]]. [[Metalurjia]] nia apojeu hetan karakteriza hosi aumentu molde sira-nian fundisaun nian hirak-ne'ebé ema sira hetan tiha iha fatin abitadu sira.

===Otas Besi nian===
[[Imajen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Eskrita [[lia-ibériku|ibériku]]. [[Sékulu I molok Kristu]] nia birak ida-ne'ebé ema hetan tiha iha rai-ketan hosi provínsia daudauk [[Sória (provínsia)|Sória]] nian no [[Saragosa (provínsia)|Saragosa]] nian.]]
[[Imajen:Ibéria iha tinan 200 molok Kristu.png|thumb|250px|right|Ibéria nia povu sira iha tinan 200 molok Kristu.]]
[[Otas Besi]] mak sai dokumentadu di'ak liu. Ema sira horik daudaun iha fatin anteriór oin-hanesan sira lahó interrupsaun. Mezmu nekrópole sira util hela ba [[pekuária|pekuarista]] sira, [[kuda-rai|to'os-na'in]] sira no badain sira períodu foun ne'e nian.

Atividade komersiál, ho partikulár ho [[Fenísia|fenísiu]] sira, [[etrusku]] sira no [[Grésia Lakin|gregu]] sira, hetan hama'e no apoia besi nia metalurjia. Instrumentu sira no armamentu sira hetan modernizasaun no mós hetan aperfeisoamentu, hanesan ema sira bele konstata iha jazida [[Piuró del Barranc Fondo]] no [[San Cristóbal]] iha [[Massalió]], hirak-ne'ebé rai vazu sira estilu fenísiu nian; no iha [[Azaila]] no [[Kalaseite]], iha hirak-ne'ebé ema sira hetan tiha objetu importadu sira hosi [[Kreta]].

Iha sékulu VI molok Kristu, lubun diferente neen, hirak-ne'ebé pertense ba lubun [[iberu|ibériku]], [[selta]] no [[akitanu]], koeziste iha Aragaun: [[vaskaun]] sira, [[suesetanu]] sira, [[sedetanu]] sira, [[jasetanu]] sira, [[ilerjete]] sira no [[seltiberu]] siteriór sira.&lt;ref&gt;Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (ho lia-fransés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madríd, 1997 (ISBN 9788486839741).&lt;/ref&gt; Hirak-ne'e hotu-hotu lubuk iberizadu, sedentáriu, estabelesidu iha fatin mahelak sira. Ezemplu naklalir liu hotu mak sai iha [[Cabezo de Monleón]] no [[Loma de Brunos]] iha [[Kaspe]], iha Puntal iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no iha [[Roquizal del Rullo]] iha [[Favara]].

Sistema sosiál hetan bazeia ba lubuk familiár, konstituidu hosi jerasaun haat maizoumenus. Atividade ekonómiku sira kuda-rai no pekuária prinsipalmente. Podér hetan ezerse hosi liurai ida, ne'ebé hetan haleu hosi populasaun manek ne'ebé hobur iha [[lalibur]].

==Otas Lakin==
===Konkista púniku===
[[Imajen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Espansaun kartajinés iha [[Ibéria]] entre 237 no 206 molok Kristu (mapa ho [[lia-fransés]]).]]
Hori tinan [[237 molok Kristu]], iha komandu nia okos hosi [[Amilkar Barka]] no, liutiha, iha komandu nia okos hosi [[Asdrubal]], [[sivilizasaun kartajinés|kartajinés]] sira namkari lailais liuhosi [[España Bársida]]. [[Ilerkavaun]] sira, [[ilerjete]] sira no [[jasetanu]] sira muda parsialmente ba [[Anibal]] nia autoridade. Rejiaun ne'e sai rezerva [[trigu]] nian, [[metál presiozu]] sira-nian no soldadu valorizadu sira-nian.

Hori tinan [[219 molok Kristu]], [[España]] sai kampu batalla nian entre [[Roma Lakin|romanu]] sira no [[sivilizasaun kartajinés|kartajinés]] sira durante [[Funu Púniku Daruak]]. Iha tinan [[217 molok Kristu]], [[Públiu Kornéliu Sipiaun]] marxa hasoru kapitál ilerjete sira-nian, laka Asdrubal nian; hafoin, hasoru jasetanu, hirak-ne'ebé nia manán. Maibé, iha tinan nia rohan, wainhira romanu sira bá tiha, [[Mandóniu]], ilerjerte sira-nia liurai, foti ninia povu hasoru Roma no mós sobu territóriu  laka sira-nian romanu sira-nian. Públiu Korneliu dispersa ema-lubun sira-ne'e, maibé rebeliaun ne'e lori Asdrubal filafali ba norte [[Ebru|Mota-Ebru]] nian.

Fali, [[seltiberu]] sira haruka delegasaun ida ba Públiu Kornéliu no mós halo lia-hatán ida. Roma habarani sira atu ratan territóriu kartajinés; sira konkista sidade tolu hodi raratan sira no mós konsege vitória rua hasoru Asdrubal, buat ne'ebé hamosu ema mate 15 000 no dadur 4 000 aprosimadamente.

===Konkista romanu susar===
[[Imajen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|[[Rai-dilan Ibériku]] nia konkista [[Roma Lakin|romanu]] entre [[sékulu III molok Kristu|sékulu III]] no [[sékulu I molok Kristu]].]]
[[Imajen:DIVIZAUN PROVINSIÁL ROMANU DAHULUK ISPÁNIA NIAN.png|250px|thumb|Rai-ketan sira provínsia romanu nian hosi [[Ispánia Siteriór]] iha tinan 197 molok Kristu.]]
Iha 204 molok Kristu, Kartagu komprende katak nia atu lakon funu ne'e no mós negoseia ho [[Sipiaun Afrikanu]]. Kartago aseita kondisaun hirak-ne'ebé Sipiaun hamonu. Entre kondisaun hirak-ne'e, Kartago tenke lerek España. Iha 187 molok Kristu, territóriu [[Roma Lakin|romanu]] sira España nian hetan organizasaun ho provínsia rua: [[Ispánia Ulteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Ulterior'') no [[Ispánia Siteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Citerior''), dahikus ne'e ho kapitál iha [[Tarragona]] (ho lia-latín ''Tarraco''). Sira-nia administrasaun korresponde dala rua anualmente ba [[pretór]] rua, biar administrasaun ne'e la'ós efikás tuituir.

Maibé, iha tihan hanesan, Sempróniu, Ispánia Siteriór nia pretór, tenke hasoru insurreisaun jerál ida-ne'ebé hamosu ezérsitu romanu nia derrota no pretór ne'e nia mate. [[Senadu (Roma Lakin)|Senadu]] haruka konsul [[Kataun Tuan|Kataun]] hamutuk ho tropa-laken ida mane 60 000 nian. Ne'eduni, rejiaun ne'e nia povu sira —exetu [[ilerjete]], hirak-ne'ebé negoseia sira-nia rendisaun,— tuir kombate. [[Kataun Tuan|Kataun]] sobu maklebak sira no mós kaer kontrole provínsia ne'e nian fali durante bailoro tinan ne'ebá nian, maibé nia la biban atrai povuasaun lokál nia no [[seltiberu]] sira-nia favór sira ba nia an. Depoizde forsa nia hatudun ida, nia hafiar seltiberu sira katak sira fila ba uma fali. Maibé ema kahorik sira-nia submisaun de'it aparente: wainhira ema kari boatu katak Kataun fila ba [[Itália]], ema kahorik sira reativa nakleba. Kataun hatán ho krueldade: nia manán rebeliaun no mós fa'an prizioneiru sira nu'udar [[hahatan|atan]] no mós [[Triunfu romanu|triunfante]] tama ba Roma fali.

Ema kahorik sira kari nakleban ba rai-dilan hotu, no ne'ebá hamosu baixa barak ba ezérsitu romanu, ne'ebé nia efetivu sira-nia balun hetan mate iha tinan [[184 molok Kristu]]. [[Lúsiu Mánliu Asidinu Fulvianu|Mánliu Asidinu]], [[Ispánia Siteriór|Siteriór]] nia pretór, funu hasoru [[seltiberu]] sira iha [[Calahorra]] iha tinan [[184 molok Kristu]], enkuantu [[Kaiu Terénsiu Varraun]] manán [[suesetanu]] sira no konkista sira-nia sidade-kapitál, [[Kórbiu]] (ho [[lia-latín]] ''Corbio'').

Konkista zona klarak nia, ne'ebé seltiberu sira okupa, hetan hahú iha tinan [[181 molok Kristu]] hosi Kintu Fábiu Flaku. Nia biban manán balu hasoru seltiberu sira. Maski nune'e, konkista ne'e [[Tibériu Sempróniu Graku (kónsul iha 177 molok Kristu)|Tibériu Sempróniu Graku]] nia obra prinsipalmente entre tinan 179 no 178 molok Kristu. Nia konkista kota no knua tolunulu, dala balu dunitanba patu sira, dala seluk dunitanba hataru-malu entre [[seltiberu]] sira no [[vaskaun]] sira.

[[Prokonsul]] (ka maksoik banati-tuir tinan) hirak-ne'ebé governa provínsia sira toman hariku an liuhosi povuasaun: prezente madenik sira no abuzu mak sai prátika komún sira. Natoon ninia viajen, pretór ka prokonsul hamahan an saugati no mós haka'as sereál folin-kmaan ba nia, ba ninia família, ba ninia funsionáriu sira no ba ninia soldadu sira. Simu tiha provínsia ispániku sira-nia embaixada ida, [[Senadu (Roma Lakin)|Senadu]] haruka lei sira atu administra provínsia hirak-ne'e iha tinan 171 molok Kristu.

Problema sira litik to'o tinan 133 molok Kristu, wainhira romanu sira destrui sidade seltibériku [[Numánsia]] (ho [[lia-latín]] ''Numantia''), [[seltiberu]] sira-nia kota dahikus.

Iha tinan 82 molok Kristu, Aragaun mak sai senáriu [[Funu Sivíl Dahuluk Repúblika Romana nian|Funu Sivíl Romanu]] nian, enkuanto emboot [[Kintu Sertóriu]], hosi [[Kaiu Máriu|partidu marianu]], hakmahan iha [[Ueska]]. Hatudan sira tuir to'o tinan 72 molok Kristu no to'o Kintu Máriu nia rendisaun.

===Administrasaun romanu===
[[Imajen:Conventus juridici in Hispania-tet.png|upright=1.2|thumb|left|Divizaun Ispánia romanu nian iha konventu jurídiku sira iha [[sékulu II]].]]
Iha divizaun territoriál dahuluk [[Ispánia]] [[Roma Lakin|romanu]] nian, iha tinan 197 molok Kristu, Aragaun daudauk hela iha [[Ispánia Siteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Citerior''). [[Funu Luzitanu-Ibériku sira]] ramata tiha, territóriu hirak-ne'ebé Roma kontrola aumenta ho laki'ik, to'o taka [[Rai-dilan Ibériku]] tomak. [[Marku Vipsániu Agripa|Agripa]] reforma divizaun provinsiál sira iha tinan 27 molok Kristu no mós hakotu harii provínsia tolu iha Ispánia: [[Bétika]], [[Luzitánia]] no [[Ispánia Tarrakonense]]. Territóriu aragonés daudauk sira pertense ba provínsia dahikus ne'e.

Durante [[Kláudiu]] nia reinadu, provínsia ispániku sira hetan divide filafali iha [[konventu (Roma Lakin)|konventu jurídiku]] sira (ho [[lia-latín]] ''conventus iuridicus''). Iha tempu ne'e, Aragaun nia balun-boot forma [[Conventus Caesaraugustanus|Konventu Jurídiku Sezaraugustanu]] (ho lia-latín ''Conventus Iuridicus Caesaraugustanus''), ne'ebé hakno'a ba [[Saragosa|Caesaraugusta]], ou seja, [[Saragosa]] daudauk. Konventu ne'e hakohak kolónia rua, [[Velilla de Ebro|Celsa (Velilla de Ebro daudauk)]] no Caesaraugusta, aleinde sidade sanulu-resin-hitu hosi foho-leet Ebru nian, Jalón nian, Segre nian, Cinca nian no Henares nian, entre hirak-ne'e kota importante liu [[Calatayud|Bilbilis (Calatayud daudauk)]], [[Lérida|Ilerda (Lérida daudauk)]], [[Calahorra|Calagurris (Calahorra daudauk)]], [[Ueska|Osca (Ueska daudauk)]], [[Tarasona|Turiasso (Tarasona daudauk)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (Cañaveruelas daudauk)]] no [[Alcalá de Henares|Complutum (Alcalá de Henares daudauk)]].

Caesaraugusta ne'e sentru administrativu importante. Asuntu makonak sira konventu tomak nian bele hetan julga iha instánsia daruak iha sidade ne'e. Satán, Caesaraugusta ezerse papél relijiozu nivel dahuluk nian, tanba nia iha kultu rasik ba Jéniu Konventu Sezaraugustanu nian (ho lia-latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Jéniu romanu ne'e simu kultu, serapinan sira, terun sira no oferenda sira hosi kota hotu-hotu sirkunskrisaun administrativu ne'e nian. Konsellu konventu nian (ho lia-latín ''concilium conventi'') mós halibur an iha Caesaraugusta: asembleia konsultivu ne'e halibur família mahuluk sira hosi sidade atu fó sira-nia hareen sira kona-ba asuntu hirak-ne'ebé hamkona konventu jurídiku ne'e.
[[Imajen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright=1.2|Ispánia depoizde divizaun provinsiál [[Dioklesianu]] nian (ho testu ho lia-latín).]]
Iha rohan [[sékulu III]] nian, iha okaziaun reforma administrativu nian hosi [[Dioklesianu]], provínsia [[Ispánia Tarrakonense|Tarrakonense]] hetan divide ba provínsia foun tolu: Tarrakonense, [[Ispánia Kartajinense|Kartajinense]] no [[Galésia]], hirak-ne'ebé halo parte hosi [[dioseze (Impériu Romanu)|dioseze]] [[Ispánia]] nian. Nanu'u, parese katak konventu jurídiku sira hetan suprime iha tempu ne'e no ne'ebá haklahat lalakon naklalir hamkonan nian ba Caesaraugusta, enkuantu konjuntu funsaun administrativu sira-nian hetan asume hosi kota [[Tarragona|Tarraco (Tarragona daudauk)]] hori tempu ne'e. 

Hotutiha, iha rohan [[sékulu IV]] nian, reforma administrativu dahikus hetan halo: rai-ketan entre Tarrakonense no Kartajinense hetan estabelese iha [[Mota-Ebru]], buat ne'ebé husik territóriu aragonés daudauk iha hakno'an kota esteriór rua nian: Tarraco no [[Kartajena (España)|Carthago Nova (Kartajena daudauk)]].

===Romanizasaun===
[[Imajen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|[[Augustu]] nia estátua, besik sobun hosi baki romanu sira hosi [[Saragosa]].]]
[[Imajen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|Teatru romanu hosi [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] no kapitál hosi [[konventu jurídiku]] ida. Ema harii nia durante [[Augustu]] no [[Tibériu]].]]
Iha sékulu balun, kultura romanu hetan implanta iha [[Ispánia]] (ho lia-latín ''Hispania''), ho partikulár iha [[Ispánia Tarrakonense|Tarrakonense]] (ho lia-latín ''Tarraconensis''). Lisan sira, relijiaun, lei sira no maneira romanu moris nian hetan hamonu iha kultura kahorik nia leten no forma kultura ispano-romanu iha tempu ne'e. Meiu sira atu ekspansaun no domíniu kultura romanu nian wa'in.

Ida entre knaar dahuluk sira okupante romanu sira-nian maka dalan-inan sira-nia hafoun no hamosun (se sira hetan nesesidade karik) atu hadi'ak komunikasaun sira no mós kapasidade atu absorve populasaun foun iha zona sira-ne'e. Nane'e, [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] sai entronkamentu klarak iha ninia [[Conventus Caesaraugustanus|konventu jurídiku]] (ho lia-latín conventus iuridicus).

Maski nune'e, romanizasaun maka faktu kotak esensialmente. Durante períodu romanu, konjuntu kota ibériku anteriór sira-nian hetan restabelese no mós simu infraestrutura monumentál konsekuente hirak-ne'ebe haree-belek nafatin iha [[Saragosa]] (ho lia-español no ho lia-aragonés ''Zaragoza''; ho lia-katalaun ''Saragossa''; ho lia-latín ''Caesaraugusta''), iha [[Ueska]] (ho lia-español ''Huesca''; lia-aragonés ''Uesca''; ho lia-katalaun no ho lia-latín ''Osca'') no iha [[Calatayud]] (ho lia-español ''Calatayud''; ho lia-katalaun ''Calataiud''; lia-aragonés ''Calatayú''; ho lia-latín ''Bilbilis''). Ne'eduni, iha hadi'ak urbanizasaun nian no konstrusaun nian infraestrutura sira-nian. [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] mak sai ezemplu kmanek-ba'in kota romanu hirak-ne'ebé tadu iha [[sékulu I]]: [[forum (Roma)|forum]], [[termas]], ezgotu sira, [[teatru]], namon mota nian, jambata iha [[Ebru|Mota-Ebru]] nia leten no baki aas sira.

[[Kolónia]] sira-nia kriasaun mak sai mós fatór romanizasaun nian. Kolónia sira hetan funda atu rekompensa tropa sira soldadu romanu reformadu sira-nian, maibé mós atu kontrola territóriu besik sira. Ema hatene ezisténsia -iha [[Aragaun]]- kolónia nian Victrix Iulia Celsa (daudauk [[Velilla de Ebro]]) no [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]], ida-ne'ebé hetan funda iha tinan [[14 molok Kristu]], provavelmente iha loron 23 fulan-Dezembru, iha fatin kota ibériku anteriór nian, [[Salduie]]. Kolónia ne'e hetan estabelese iha lale'uk reorganizasaun nian provinsia sira [[Ispánia]] nian hosi [[Augustu]] depoizde ninia manán iha [[Funu Kantábriku sira]] no mós hetan funda ba soldadu sira lejiaun sira-nian [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] no [[Legio X Gemina|X Gemina]].
[[Imajen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|[[Mozaiku]] hosi [[Venus (mitolojia)|Venus]] no [[Erus]], ne'ebé ema sira hetan tiha iha Fortunatus nia vila iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]], ne'ebé hetan harii iha [[sékulu IV]].]]
Romanizasaun hetan bazeia mós ba kriasaun [[latifúndiu]] boot sira-nian, [[vila (Roma Lakin)|vila]] sira fokalizadu ba produsaun agríkola belar. Territóriu hirak-ne'e maka soin família importante sira-nian naturál hosi [[Roma]] ka [[Itália]], maibé maioria pertense ba família indíjena hirak-ne'ebé adota tiha lisan romanu sira. Fortunatus nia vila, besik [[Fraga (Ueska)|Fraga]], ezemplu di'ak hosi propriedade riku no kómodu iha hirak-ne'ebé aristokrasia lokál horik, enkuantu sira tuir gostu romanu.
&lt;gallery&gt;
File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Birak hosi Ascoli]] (hosi tinan [[89 molok Kristu]]), iha ne'ebé ema sira mensiona membru sira eskuadraun nian kavalaria nia hosi [[Saragosa|Sesaraugusta]] (ho lia-latín ''Turma Salluitana''), hirak-ne'ebé hetan rekompensa ho [[sidadania romana]], dunitanba sira-nia aten-barani.
File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Ulun kabahat [[Roma Lakin|romanu]] nian hosi [[birak]], ne'ebé ema sira hetan tiha iha templu romanu iha jazida hosi [[Cabezo de Alcalá]] iha [[Azaila]]. Nia maka reprezentasaun hosi señór lokál nurak ida-ne'ebé data hosi tersu dahuluk hosi [[sékulu I molok Kristu]].
File:LucernaHuesca.JPG|Ahi-oan romanu mina nian hosi [[sékulu I molok Kristu]] ne'ebé ema sira hetan tiha iha ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', daudauk [[Ueska]].
&lt;/gallery&gt;

===Roma nia deklíniu===
====Vándalu sira, suevu sira no alanu sira====
[[Imajen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|Daderak [[povu jermániku sira|jermániku]] sira entre [[sékulu III]] no [[sékulu V]] iha [[Europa|rai-Europa]] (mapa ho [[lia-alemaun]]).]]
Iha balun [[sékulu III]] nian, Impériu Romanu nia deklíniu hahú no problema uluk hirak-ne'ebé tuir sékulu rua dame romanu nian mosu. Entre tinan [[264]] no [[266]], invazaun bárbaru uluk sira hahú: [[franku]] no [[alamanu]], hirak-ne'ebé tama ba [[Gália]] iha tinan [[260]], atravesa [[fohor-Pireneus]] no mós to'o [[Tarasona]] (ho lia-españól no ho lia-aragonés ''Tarazona''; ho lia-katalaun ''Tarassona''), ne'ebé sira lelan. Entre sira, balu liu ba [[Mauritánia romanu|Rai-Mauritánia]], enkuantu lubun seluseluk lekar an. Períodu ne'e movimentadu, falisá ema sira haree lubuk sira bandidu sira-nian, ho naran [[bagauda]], hirak-ne'e haklulik an ba lalelan no ba destruisaun [[Foho-leet Ebru]] nian iha [[sékulu V]].

Iha loron 31 fulan-Dezembru iha tinan [[406]], invazaun [[vándalu]], [[suevu]] no [[alanu]], hirak-ne'ebe atravesa tiha [[Mota-Renu]], preokupa [[Impériu Romanu Loromonuk|mundu romanu loromonuk]]. [[Konstantinu III (imperadór romanu)|Fláviu Kláudiu Konstantinu]] aproveita instabilidade polítiku atu proklama an imperadór iha tinan [[407]], ho naran Konstantinu III, hasoru [[Onóriu|Fláviu Onóriu]]. [[Konstante II (uzurpadór romanu)|Konstante II]], ninia oan-mane, manán tiha ninia inimigu sira iha tinan [[408]] no mós kaer rae [[Ispánia]] nian, enkuantu ninia jenerál [[Jerónsiu (Mázimu nia jenerál)|Jerónsiu]], mantein provínsia ne'e hosi [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]]. Konstantinu III nia no ninia oan-mane nia presaun habiit Onóriu atu rekoñese Konstantinu III nu'udar ko-imperadór iha tinan [[409]]. Filan Konstantinu III nian ho jenerál foun hadedar Jerónsiu, ida-ne'ebé hakotu atu foti hasoru Konstantinu III no mós halo moruk ho [[vándalu]], [[suevu]] no [[alanu]], hirak-ne'ebé okupa [[Gália Akitánia|rai-Akitánia]] natak no mós hetan permisaun atu atravesa [[fohor-Pireneus]] no mós proklama [[Mázimu hosi Ispánia|Mázimu]] nu'udar imperadór. Ne'e hatuda iha [[Ispánia|rai-Ispánia]] to'o ninia mate, iha tinan [[411]], wainhira Konstantinu III no ninia oan-mane, Konstante, mós lakon.

Hanehan tiha hosi Fláviu Onóriu nia jenerál sira no haka'as tiha hakmahan rabat vándalu sira, Mázimu halo ''[[Federadu (Roma Lakin)|foedus]]'' (tratadu) ida ho [[povu jermániku sira|jermanu]] hirak-ne'ebé estabelese tiha an iha rai-Ispánia. [[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]], iha ne'ebé ne'e hela, hela foruk hosi ''foedus'' nia lia-kotun sira de'it.

====Vizigodu sira-nia tato'ok====
[[Imajen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|[[Rai-dilan Ibériku]] iha tinan [[418]], depoizde [[vizigodu]] sira-nia estabelesimentu iha [[Gália Akitánia|Akitánia]] nu'udar [[Federadu (Roma Lakin)|federadu]], enkuantu España nia rae hela iha  autoridade romanu diretu okos (mapa ho [[lia-latín]]).]]
Iha tinan [[414]], [[Ataulfu]], [[vizigodu]] sira-nia ulun, estabelese an iha rai-[[Gália-Akitánia|Akitánia]]; maibé, tanba presiaun [[Konstánsiu III|Konstánsiu]] nian, jenerál Onóriu nian, ne'e hakat ba [[Ispánia]] no mós konkista [[Barselona]] iha fulan-Dezembru tinan [[414]]. Iha tinan [[415]], [[Vália]], ninia susesór, hetan rekoñese hosi Onóriu nu'udar [[Federadu (Roma Lakin)|Roma nia federadu]] iha [[Gália Akitánia|rai-Akitánia]] no mós iha misaun atu hali'ur [[povu jermániku sira|povu jermániku seluk]] hirak-ne'ebé estabelese tiha an iha rai-Ispánia. Nune'e, iha tinan [[416]], ne'e haklurit iha rai-Ispánia no mós manán sa'edór [[alanu]] sira ho toos no mós dudu [[suevu]] sira ba [[Galésia|rai-Galésia]] (ho [[lia-latín]] ''Gallaecia'') no [[vándalu]] sira ba [[Bétika]] (ho [[lia-latín]] ''Baetica'').

Durante [[sékulu V]] nia balun uluk, [[vizigodu]] sira, hamutuk ho [[Roma Lakin|romanu sira]], hatuda badadaun hasoru [[vándalu]] sira no [[suevu]] sira. [[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]] (ho lia-latín ''Tarraconensis'') hela iha ukun romanu okos, maibé [[Foho-leet Ebru|Foho-leet mota-Ebru nian]] maka vítima hosi [[bagauda]] hirak-ne'ebé lelan rejiaun ne'e. Iha tinan [[443]], ''magister utriusque militiae'' (ou seja tropa-laken romanu nia marexál) [[Fláviu Merobaldu]] sira-nia hanehan lubuk oin-oin no mós manán sira iha [[Araciel (Navarra)|Araciel]] (besik [[Corella]] daudauk, iha [[Komunidade Forál Navarra nian|Navarra]]). Bagauda hirak-ne'e maka bandidu sira hosi orijen oinoin, no mós hetan apoia hosi [[vaskaun]] sira no [[suevu]] sira beibeik: [[Rekiáriu I]], suevu sira-nia liurai, lelan [[Foho-leet Ebru|Foho-leet mota-Ebru nian]] entre tinan [[449]] no [[452]] no mós sai [[Saragosa]] nia ulun no mós aneksa [[Lérida]]. Tanba petisaun imperadór [[Ávitu]] nian, liurai vizigodu [[Teodoriku II]] destrui suevu sira besik [[Astorga (España)|Astorga]], iha mota-ninin sira [[mota-Órbigu]] nian, iha tinan [[456]].

Kontudu, [[Risímeru]], romanu sira-nia [[patrísiu]], hali'ur imperadór [[Ávitu]] iha tinan [[457]] no proklama [[Majorianu]] nu'udar imperadór. Apoia tiha hosi ninia [[mestre soldadu sira-nia]] (ho lia-latín ''magister militum''), [[Ejídiu]], avansa ba [[Gália]] atu hatuda hasoru [[povu jermániku sira|jermanu sira]]: ne'e manán [[franku]] sira, hasai [[Liaun]] (ho [[lia-fransés]] ''Lyon'') hosi [[burjúndiu]] sira no [[Arles]] hosi [[vizigodu]], hirak-ne'ebé la hetan haree nu'udar federadu hori Ávitu nia espulsaun. Ikusliu, Majorianu hetan oho hosi Risímeru iha tinan [[461]]: Ejídiu lakohi rekoñese [[Líbiu Severu|imperadór foun]], enkuantu [[vizigodu]], hirak-ne'ebé hetan dirije hosi [[Euriku]], hakbiban ba kari sira-nia reinu ba rae to'o [[mota-Lijer]] (ho lia-fransés ''Loire'') no ba loor hakat rai-[[Ispánia]]. Ispánia romanu, ne'ebé sobrevive daudaun iha [[Ispánia Tarrakonense|rai-Tarrakonense]], lakon natak definitivamente.

==Otas Klarak==
===Periodu vizigótiku===
====Reinu Vizigótiku====
[[Imajen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Reinu Vizigótiku nia evolusaun to'o [[sékulu VI]] (mapa ho [[lia-aragonés]]):
Ho kór mean: Reinu Toloza nian hale'u tinan [[415]];
Ho kór-sabraka no kór-pésegu: Territóriu sira entre tinan [[415]] no [[476]];
Ho kór-pésegu:: Territóriu perdidu iha [[Vouillé]] iha tinan [[507]];
Ho kór verde: Reinu Suevu nia konkista iha tinan [[575]].
]]
[[Euriku]] ukun hosi [[Toloza (Fransa)|Toloza]], iha ne'ebé [[Reinu Vizigótiku]] nia kapitál hetan instaura. Iha tinan [[475]], Euriku halo katak imperadór [[Júliu Nepos]] fó [[Gália Akitánia|rai-Akitánia Prima]], [[Gália Narbonense|rai-Gália Narbonense]] no rai-[[Ispánia]] ba Euriku. Nune'e, nia nahe ninia domíniu iha balun boot [[Rai-dilan Ibériku]] leten, liuliu depoizde tinan [[476]], wainhira Loromonu nia imperadór romanu dahikus, [[Rómulu Augustu]], hetan hamonu.

Rai-dilan nia konkista tuir durante dékada no sékulu tuituir malu. Rejiaun hirak-ne'ebé forma Aragaun mak sai duni postu avansadu ba territóriu hirak-ne'ebé [[vaskaun]] sira kontrola. Vaskaun sira haknahan no lelan [[Foho-leet Ebru nian|Foho-leet mota-Ebru]] aas hosi sira-nia baze sira, hanesan [[Pamplona]]. Hakno'an-laek hori metade [[sékulu V]], hotutiha, sira hetan manán iha tinan [[581]] hosi liurai [[Leovijildu]], ne'ebé marka ninia vitória hodi hariin sidade ida nian, [[Viktoriakum]]. Aragaun daudauk hela mós talain [[Reinu Franku|territóriu franku]], ne'ebé [[Pireneus|fohor-Pireneus]] haketak de'it, biar hakdauk franku sira hetan halo di'ak liu iha rai-[[Septimánia]]: maibé, guarnisaun vizigótiku sira hela tuir [[Pireneus|fohor-Pireneus]].

====Povuasaun no administrasaun vizigótiku====
[[Imajen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|Rai-Ibéria vizigotiku nia divisaun administrativu iha tinan [[700]] maizumenus (mapa iha lia-latín).]]
Maski [[Vizigodu]] sira hahú bá hela iha [[España|Rai-España]] hori finál [[sékulu V]], sira-nia povuasaun mak sai limitadu relativamente dunitán sira-nia númeru mukit iha parte norte [[Kastela no Leaun|Kastela daudauk]] sikat [[Teju|Mota-Teju]] no [[Ebru|Mota-Ebru]]. Rai-España-nia parte norte la'ós rai-rohan eleisaun nian ba [[Jermanu|povu jermániku]] hirak-ne'e no kultura hela [[Roma Lakin|romanu]] tebetebes.

Liurai vizigodu sira la haseluk divizaun administrativu ne'ebé sira erda tiha hosi [[Impériu Romanu]]. Ba provínsia sira-ne'e nia governu, vizigodu sira nomeia tiha [[duke]] sira (ho [[lia-latín]] ''duces'') no [[konde]] (ho [[lia-latín]] ''comites''). Ba administrasaun relijiozu, ema sira hili tiha [[amu-bispu]] sira: nane'e, iha amu-bispu hosi Turiaso ([[Tarasona]] daudauk), seluk ida hosi Osca ([[Ueska]] daudauk) no seluk ida hosi Caesaraugusta ([[Saragosa]] daudauk). Iha sidade dahikus ne'e, ema sira selebra tiha [[konsíliu]] barak: iha tinan [[592]], iha bispadu [[Másimu hosi Saragosa|Másimu]] nia okos; no iha tinan [[691]], konsíliu nasionál kliik, iha bispadu [[Valdefredu]] nia okos, falisá ema sira la selebra tiha iha [[Toledu]]. Entre bispu saragosanu sira importante liu hotu, ita hetan [[Bráuliu hosi Saragosa|Saun Bráuliu]], alunu no belun [[Isidoru hosi Sevilla]], ne'ebé nia ensiklopédia ''[[Etymologiae]]'' Bráuliu ramata tiha no hakerek tiha ''Elogium'' (katak &quot;hahi'in&quot;); no [[Taiu hosi Saragosa]], Bráuliu nia susesór no kontinuadór, aleinde belun [[Eujéniu II hosi Toledu]], ida-ne'ebé Taiu koñese tiha iha [[Mosteiru Liuraik hosi Santa Engrásia]] iha [[Saragosa]].

====Reinu Vizigótiku nia fin====
[[Vamba]] nia reinadu marka hun períodu nian susar sira-nian, partikularmente todan iha reinu nia rae; [[Septimánia|rai-Septimánia]] no [[vaskaun]] sira nakleba iha tinan [[673]].

Iha tinan [[711]], espedisaun [[arabi]] no [[berbér]] [[musulmanu]] sira-nian atravesa tiha [[Tasi-Leet Jibraltár nian]] no mós manán liurai vizigodu [[Rodrigu]] iha [[Batalla Mota-Guadalete nian]] iha fulan-Jullu. [[Vizigodu]] sira koko hakmetin, maibé iha tinan [[714]], [[Saragosa]] hetan hale'u no konkista ona hosi [[musulmanu]] sira. Musulmanu sira to'o [[Fohor-Pireneus]] no mós halo atake sira iha sorin bá foho-kadoek ne'e; [[Toloza (Fransa)|Toloza]] hetan ataka tiha iha tinan [[718]] no rai-[[Septimánia]] hetan konkista tiha iha tinan [[719]].

===Dominasaun arabi (sékulu VIII no parte uluk sékulu XI nian)===
[[File:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|Tinan 711 nia konkista musulmanu (ilas ho lia-fransés).]]
[[File:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andaluz]] iha tinan [[750]], wainhira [[Kalifadu Omíada]] monu (ilas ho lia-españól).]]
====Período Omíada (sékulu VIII no IX)====
[[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]], hanesan [[España]] tomak, hetan domina hosi [[Kalifadu Omíada]] no izlamizasaun hobok hosi foho-leet Ebru nian.&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón''. Ediciones Nowtilus, S.L., Madríd, iha fulan-abríl tinan [[2012]], p. 52-53, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; Dinastia Omíada nia hamonun hosi [[Kalifadu Abásida|dinastia Abásida]] iha [[Lorosa’e Klarak]] hamosu España nia independénsia nu'udar konsekuénsia; [[Abderramaun I]] buka kmahan iha España no kaer [[Córdoba (España)|Kórdova]] iha [[756]], iha ne'ebe'e haklakar an [[Emiratu Kórdova nian|emír]].

Kbiit arabi nia implementasaun iha Aragaun daudauk hamosu apoiu hosi aristokrasia lokál nia parte ida no konversaun ba [[Izlaun]] basuk. Ne'e nia ezemplu di'ak liu hotu mak sai ezemplu hosi konde Kásiu, dato vizigodu ne'ebé governa rejiaun hale'u mota-Ebru, entre [[Tarasona]], [[Ejea de los Caballeros]] no [[Nájera]]. Dato ne'e sai Omíada sira-nia [[vasalajen|vasalu]] no hatahan nia territóriu sira. Ninia klan, ne'ebé hanaran an [[Banu Kasí]], aumenta ninia kbiit durante [[sékulu VIII]] tan apoiu ne'ebé ninia membru sira fó ba emír sira hosi Kórdova.
[[Imajen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|[[Rolandu]] nia mate, [[Miniatura (iluminura)|miniatura]] hosi manuskritu ''Grandes Chroniques de France'' hosi [[Jean Fouquet]].]]
Espesialmente Aragaun daudauk nia rejiaun sira konstitui tiha fatin estratéjiku, tanbasá rejiaun ne'e rai-ketan ho [[Reinu Franku]], aleinde [[Pireneus|Fohor-Pireneus]]. [[Saragosa]] sai tiha -ho naran [[Taifa Saragosa nian|Sarakusta]] (ho [[lia-arabi]] سرقسطة no ho [[lia-ebreu]] סרקסטא)- kapitál ida nian hosi provínsia lima hosi [[Al-Andaluz]] no [[uale]] ida nia sede, hamutuk ho [[Kórdova (España)|Kórdova]], [[Toledu]], [[Mérida (España)|Mérida]] no [[Narbona]]. Iha tinan [[777]], [[Solimaun Alárabe]], [[Barselona]] nia [[uale]], ne'ebé kaan biban ninia haknoan-laek, husu tulun ba liurai franku [[Karlus Magnu]].&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón'' (iha lia-españól). Ediciones Nowtilus, S.L., Madríd, iha fulan-Abríl hosi tinan 2012, p. 52, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; Liurai franku haklolok moruk ho Saragosa nia uale [[Useine ibne Iáia ibne Sade ibne Ubada|Useine]] no ho [[Ueska]] nia uale [[Abu Taur]] ba Solimaun. Iha tinan [[778]], tropa-laken ida marxa ba Saragosa, maibé [[saksaun]] sira-nia nakleba ida iha tasi-feto no Useine nia rekuza atu fó ulun haka'as Karlus Magnu hasai ninia tropa-laken. Karlus Magnu nia tropa sira kaer tiha ema dadur balu, entre sira Solimaun, ne'ebé, duni, hetan entrega hosi ninia belun sira, maibé ninia oan-mane sira [[Matruh Alárabe]] no [[Aisún Alárabe]] biban haforu sira-nia aman. Wainhira Karlus Magnu nia tropa-laken fila fali, nia hetan ratan hosi [[vaskaun]] sira iha [[Batalla Ronsezvales nian|Rosezvales]], iha ne'ebé [[Rolandu]], duke hosi [[Bretaña (rejiaun istóriku)|Marka rai-Bretaña nian]], hetan mate. Hotutiha, Soleimaun fila fali ba Saragosa iha ne'ebé, iha tinan [[780]], nia hetan asasina hosi ninia laka lakin Useine, ne'ebé fó ulun ba jenerál Tsalaba ben Obaid, fó-laran ba [[Abderramaun I]], iha tinan [[781]].

Natoon reinadu susesór nian hosi [[Abderramaun I]], [[Ixame I]], foho-leet [[mota-Ebru]] nian hatene mós lalebak hirak-ne'ebé emír tenke bá atu dezarma iha [[Tortoza]] no [[Saragosa]]. Iha altura ne'e, Ixame I aproveita tiha atu ratan hasoru reinu sarani hirak-ne'ebé tatera emiratu nia rai-ketan sira: iha tinan [[791]], nia ratan [[Reinu Kastela nian|Kastela]] no [[Reinu Astúrias nian|Astúrias]]; iha tinan [[793]], nia duni sai [[Reinu Franku|franku]] sira hosi [[Jerona]] no [[Narbona]]; iha tinan [[795]], nia hakfati [[Astorga (España)|Astorga]]. Iha tinan [[796]], Ixame nia mate provoka sasi'ak nia nakfera. [[Afonsu II hosi Astúrias]], emír foun [[Alákeme I]] nia tiun, no [[Barselona]] nia [[uale]] hetan malu tiha ho Karlus Magnu no mós hahoin tiha ba Karlus Magnu hahú intervensaun  aleinde Fohor-[[Pireneus]]. Maibé Karlus Magnu nia oan-mane [[Luís I Piedozu]] maka hakotu, iha tinan [[798]], hahú funu ida no mós okupa tiha [[Barselona]], enkuantu [[Alákeme I]] tenke enfrenta hasoru [[Banu Kasí]] iha foho-leet [[mota-Ebru]] nian; maibé mós hasoru bandidu [[berbere]] hirak-ne'ebé horik fohor no mós lelan knua sira.
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule Ibérique en 757.png|Kmanek boot liu hotu hosi [[Reinu Astúrias nian]] entre tinan 711 no 757 (imajen ho lia-fransés). 
Imajen:Péninsule ibérique en 814.png|Espedisaun franku sira no fundasaun hosi [[Kondadu Aragaun nian]] entre tinan 757 no 814 (imajen ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

====Banú Kasí (entre sékulu VIII no IX)====
[[Imajen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Rai-dilan Ibériku]], ho domíniu Banú Kasí sira-nian iha másimu sira-nia kbiit nian, iha tinan [[850]] (mapa ho españól).]]
[[Musa ibne Furtune]], [[konde Kásiu]] nia bein-oan, ezerse tiha kbiit iha parte superiór hosi Foho-leet Mota-Ebru nian ([[Ejea de los Caballeros]], [[Tudela]], [[Tarasona]], [[Borja]], [[Arnedu]] ...) to'o [[Saragosa]] nia lale'uk. Nia haklolok tiha ninia tulun ba emír hosi Kórdova [[Ixame I]] ho kondisaun katak emír hasai hosi rejiaun [[Saide ibne Useine]] nian, hasoru ne'ebé Musa ibne Furtune funu tiha no ne'ebé Musa ibne Furtune oho tiha. Tuirfalimai, Musa ibne Furtune hadau tiha Saragosa, molok nia hetan oho mós hosi parente besik liu hosi [[Useine ibne Iaia ibne Sade ibne Ubada|Useine hosi Saragosa]].

[[Banú Kasí]] sira iha tiha relasaun di'ak nune'e ho sira-nia viziñu sarani sira hosi [[Reinu Navarra nian]] katak [[Musa ibne Furtune]] kaben ho [[Oneka]], feto-faluk konde nian hosi [[Bigorre]], [[Íñigo Jiménez]], no inan [[Íñigo Arista hosi Pamplona|Íñigo Arista]], ne'ebé hafoin fila ba liurai uluk Pamplona nian. Vínkulu familiár entre Arista sira, liurai sira Pamplona nian, no Banú Kasí sira hetan hametin liu tebetebes ho loron-kaben entre Asona, Íñigo Arista nia oan-feto, no [[Musa ibne Musa]]. Família sira liurai sira nian hosi Pamplona no Banú Kasí sira nian tulun malu ba'in no fahe España nia tasi-feto malu. Iha tinan [[799]], [[vaskaun]] sira, a-favór ba [[Dinastia karolínjiu|karolinjiu sira]], asasina emboot Pamplona nian [[Mutarrife ibne Musa]], [[Musa ibne Musa]] nia bou.

Família [[Banú Kasí]] huduk sira-nia kbiit boot liu hotu ho [[Musa ibne Musa]]. Sira biban aumenta sira-nia autonomia no mós hametin sira-nia moruk ho Arista sira hasoru emír [[Emiradu Kórdova nian|Kórdova nian]] [[Abderramaun II]], iha tinan [[843]]. To'o klaran hosi [[sékulu IX]], emír nia tropa-laken sira halo kastigu nia espedisaun frekuente sira to'o hadamen. [[Musa ibne Musa]] manán sarani sira iha [[Batalla Albelda nian]] iha tinan [[852]] no mós halo hanaran an &quot;liurai datoluk España nian&quot; hamutuk ho [[Reinu Astúrias nian|liurai Astúrias nian]] no [[Emiradu Kórdova nian|emír Kórdova nian]]. Iha tinan [[852]], ninia ukun naknahe hosi rai sira [[Tudela]], [[Saragosa]], [[Calatayud]] no [[Daroka]] to'o [[Kalamoxa]]. Nia hetan hanaran [[uale]] [[Marka Superiór]] nian, hasoru reinu sarani sira. Nia intervén iha rejiaun Ueska nian no mós tau ninia oan-mane [[Lopu ibne Musa]] nu'udar uale [[Toledu]] nian iha tinan [[859]].

Iha tinan [[871]], Lopu ho ninia alin-mane sira [[Ismaíl ibne Musa]], [[Mutarrife ibne Musa]] no [[Fortune ibne Musa]] halo revolta: Lopu no Ismail hakfati Saragosa, Mutarrife tama ba Ueska no Fortune konkista Tudela. Tuirmai, emír Kórdova nian, [[Maomé I hosi Kórdova|Maomé]] halo espedisaun hasoru oan-mane sira Musa nian, ho tulun [[Banú Tujíb]] nian.

Derrota sira no, hafoin, disensaun sira lori alin-mane haat [[Banú Kasí]] nian ba sira-nia destruisaun: Mutarrife hetan ezekuta no Lopu tenke konfronta rebeliaun Fortune nian no Ismail nian. Durante kahaat uluk [[sékulu X]] nian, [[Banú Kasí]] lakon tiha sira-nia pozisaun sira iha Foho-leet Mota-Ebru nian iha favór liñajen hataru-maluk sira hanesan [[Banú Tujíb]].

==== Hun Kondadu nian Aragaun nian (entre tinan 780 no 1035) ====
[[Imajen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Abadia San Pedro de Siresa]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa'' no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa''), sentru kulturál Kondadu nian Aragaun nian.]]
[[Imajen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Mosteiro San Adrián de Sásave]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Adrián de Sásave'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Hadrián de Sasau'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Adrià de Sasau''), sé episkopál uluk Aragaun nian.]]
Iha tinan [[780]], [[franku sira]] aproveita disensaun sira entre musulmanu sira, mós hadau sidade [[Jaka (Ueska)|Jaka]] no mós tau sira-nia ain iha loor Fohor-Pirenéus nian filafali depoizde tinan neenulu. Iha tinan [[802]], [[Auréolu hosi Aragaun|Auréolu]] mak sai [[konde]] dahuluk&lt;ref&gt;{{es}} David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón''. [[Ediciones Nowtilus, S.L.]], [[Madríd]], iha fulan-Abríl tinan [[2012]], p. 53, ISBN 978-84-9967-306-6&lt;/ref&gt; rejiaun ne'e nian ho títulu hosi &quot;konde hosi Jaka&quot;. Wainhira ne'e mate, títulu konde nian fila fali ba [[Aznár I Galindes]]. Naran &quot;Aragaun&quot; nian mosu ba dala uluk iha tinan [[828]], wainhira kondadu ki'ik ne'e hetan naran hosi [[Mota-Aragaun]], ne'ebé suli liuhosi kondadu ne'e, no hosi mota-sorun [[Aragón Subordán]]. Durante balun uluk hosi [[sékuku IX]], Kondadu Aragaun nian hela iha órbita [[Dinastia karolínjia|reinu karonlínjiu]] okos, ba ne'ebé kondadu ne'e hetan halibur hakat foho-leet [[Valle de Hecho]] no pasajen Somport. Dependénsia ne'e hetan hamatan mós iha esfera relijiozu: nu'udar ezemplu, [[Abadia hosi San Pedro de Siresa]] (ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa''; ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa''; no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa''), ne'ebé hetan funda iha époka ne'e, mak sai iha [[orden Saun Bentu nian|obediénsia beneditinu]] okos no ninia importánsia kontinua haboot no konverte an iha sentru kulturál kondadu nian.

Durante [[sékulu IX]], hamkonan [[Dinastia karolínjia|karonlínjiu]] hakiduk iha favór ba ninia reinu besik ibériku sira: [[Reinu Navarra nian|liurai Pamplona nian]], [[Íñigo Arista de Pamplona]], intervén iha funu sira susesaun nian kondadu nian, enkuantu konde [[Aznar II Galíndez]] kaben ninia oan-feto Sanxa ho uale Ueska nian, Muhammad al-Tawil. Maibé espansaun Reinu Pamplona nian ba súl hanetik avansu kondadu ki'ik ne'e nian signifikativamente, falisá Reinu Pamplona nian ko'a rota hotu-hotu konkista nian ba kondadu ne'e.

Konde Galindo II Aznárez nia mate lahó oan-mane lejítimu hamosu divizaun ninia rai sira-nian: [[Sobrarbe]] hetan lalin ba ninia oan-feto Toda, ne'ebé kaben ho [[Bernardu I hosi Ribagorsa|Bernadu I]], konde hosi [[Kondadu Ribagorsa nian|Ribagorsa]]; enkuantu ninia oan-feto [[Andregoto Galíndez]] lalin Aragaun rasik ba liurai Pamplona nian, [[Garcia Sanches I de Pamplona|Garsia Sanxes I]], iha tinan [[925]]. Iha altura ne'e Aragaun, hakno'ak hosi Reinu Navarra nian, hetan konsidera tipu ida señoria partikulár, &quot;rai señór aragonés sira-nian&quot;, ne'ebé hetan dirije hosi konde ida-ne'ebé halo tuir liurai Pamplona nian. Hosi konde sira-ne'e, dahuluk oan-mane ilejítimu konde defuntu nian.

Kutus, Kondadu Aragaun nian hetan dezenvolve iha nivel kultutál. Ezemplu sira hosi arte repovuasaun nian (ne'ebé ema bolu &quot;mosárabe&quot; ho lakonak) hetan habasuk. [[Mosteiru San Juan de la Peña]] (ho lia-españól ''Real Monasterio de San Juan de la Peña'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Chuan d'a Penya'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Joan de la Penya''), ne'ebé relijiozu hirak-ne'ebé husik tiha ona Saragosa -wainhira [[mouru]] sira hakfati ne'e- sai kultura sarani nia foku ne'ebé buka [[Rekonkista]] nia ideál no reintrodusaun hosi [[ritu mosárabe]] iha liturjia. Iha tinan [[922]], ambispu Aragaun, hirak-ne'e ema bolu &quot;ambispu sira [[Jaka (Ueska)|Jaka]] nian no Ueska nian&quot;, bá hela iha foho-leet Borau nian. Sira estabelese sira-nia hela-fatin iha mosteiru importante barak, hanesan [[Mosteiru San Juan de la Peña]], [[Abadia San Pedro de Siresa]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa'' no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa'') no [[Mosteiro San Adrián de Sásave]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Adrián de Sásave'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Hadrián de Sasau'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Adrià de Sasau'').

Iha tinan [[1015]], liurai Navarra nian [[Sanxu Garsés III hosi Pamplona|Sanxu III]] saran Kondadu Aragaun nian ba ninia oan-mane ilejítimu [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru]]. Fatu ne'e sei iha importánsia tinan ruanulu tarde liu, wainhira liurai ne'e mate iha tinan [[1035]].
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 850.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 814 no 850 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 875.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 850 no 875 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 900.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 875 no 900 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 929.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 900 no 929 (mapa ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

====Banú Tujibe sira (entre tinan 890 no 1018)====
[[Imajen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|[[Torre Trovadór nian]] (ho lia-españól ''Torre del Trovador''; ho lia-aragonés ''Torre d'o Trobaire''; no ho lia-katalaun ''Torre del Trobador''), ne'ebé [[Muhammad Alanqar]] konstrui iha rohan [[sékulu IX]] nian nu'udar torre maksorik no ne'ebé hetan integra tarde liu ba [[Kadunan Aljafería]] (ho lia-españól ''Palacio de la Aljafería''; ho lia-aragonés ''Palacio de l'Alchafaría''; no ho lia-katalaun ''Palau de l'Aljaferia'') iha Saragosa.]]
[[Imajen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|[[Rai-dilan Ibériku]], durante [[Kalifadu Kórdova nian]], kurakuran iha tinan [[1000]] (mapa iha lia-españól).]]
Iha tinan [[890]], atu rekompensa servisu sira [[Muhammad Alanqar]] nian, ne'ebé sai tiha ona hosi dinastia aristokrátiku [[Banú Tujibe]] sira-nian, ne'e hetan dezigna [[uale]] Saragosa nian hosi [[Emiratu Kórdova nian|emír Kórdova nian]] [[Maomé I hosi Kórdova|Maomé I]]. Títulu uale nian Saragosa nian hetan tranzmite ho ereditáriu iha altura ne'e, buat ne'e-bé permite Banú Tujibe sira atu hametin sira-nia kbiit iha Aragaun daudauk leten, hosi Saragosa no [[Daroka]] (ho lia-españól, ho lia-aragonés no ho lia-katalaun ''Daroca''), sira-nia [[feudu]]. Iha rohan [[sékulu X]] nian, hirak-ne'e inkorpora rejiaun [[Ueska]] nian (ho lia-españól ''Huesca'', ho lia-aragonés ''Uesca'' no ho lia-katalaun ''Osca'') no [[Barbastru]] (ho lia-españól ''Barbastro'', ho lia-aragonés ''Balbastro'' no ho lia-katalaun ''Barbastre'') ba sira-nia soin, hirak-ne'ebé família [[muladí]] [[Banú Sabrít]], [[Banú Kasí]] sira-nia laka, domina antes.

Banú Tujibe sira tahan ho operasaun punitivu hirak-ne'e [[Kalifadu Kórdova nian]] halo hasoru reinu sarani sira, liuliu durante époka [[Almansór]] nian, ne'ebé haloko fali [[jiade]] iha tinan [[980]].

Hafoin Almansór nia mate iha tinan [[1002]], Kalifadu Kórdova nian hahú ninia dekadénsia: funu sivíl entre [[berbere]] sira, [[arabi]] sira, [[eslavu]] sira no [[mosárabe]] sira komesa iha tinan [[1008]]. Mundír, soldadu simples ne'ebé sai hosi sanak menór Banú Tujibe sira-nian, sai uale [[Tudela]] nian iha tinan [[1006]] no Saragosa nian iha tinan [[1013]]. Iha tinan [[1018]], Mundír haklakar an independente no proklama an liurai hosi [[Taifa Saragosa nian]]. iha ne'ebé nia halo doit.
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 961.png|Uniaun Kondadu Aragaun nian ho [[Navarra]] entre tinan 929 no 961 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule Ibérique en 1002.png|Almansór nia [[razia]] sira entre tinan 961 no 1002 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 1037.png|Monun hosi Kalifadu Kórdova nian no [[taifa]] sira entre tinan 1002 no 1037 (mapa ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

===Hatudan entre Reinu Aragaun nian no taifa Saragosa nian (iha sékulu XI no iha sékulu XII nia hun)===
====Taifa Saragosa nian durante reinadu Banú Tujibe sira-nian (entre tinan 1018 no 1038)====
[[Imajen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|Murak-mean nia [[dinár]] ne'ebé hetan halo iha tinan [[1029]] durante reinadu liurai hosi [[Taifa Saragosa nian]] [[Yahya ibn al-Mundir]].]]
[[Imajen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Rain-dilan Ibériku]] iha époka uluk [[taifa]] sira-nian iha tinan [[1037]] (mapa ho lia-españól).]]
[[Mundir I]] mak sai liurai uluk hosi [[Taifa Saragosa nian]], ho títulu hosi &quot;rejente kadunan nian&quot;, ne'ebé [[Almansór]] no ninia desendente sira adota tiha ona. Liurai foun hama'e korte kmanek ida no hale'u an ho administrasaun boot ida, entre ne'ebé [[Ibn Darraj al-Qastalli]] no [[Said al-Bagdadi]] hela. Nia hadelas mós ninia sidade-kapitál ho haboot meskita boot nian hosi Saragosa, ho konstrusaun bañu foun sira-nian no renovasaun kadunan nian Zuda nia (ohin Torreaun Zuda nian).

Iha altura ne'e, Taifa Saragosa nian inklui sidade [[Medinaseli]], [[Sória]], [[Calahorra]], [[Arnedu]], [[Alfaru]] no [[Tudela]] ba loromonu; no [[Barbastru]], [[Monzón]], [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no [[Lérida]] ba lorosa’e. [[Mundir I]] funu liuliu hasoru [[Sanxu Garsés III hosi Pamplona]]. Sanxu Garsés hamutuk ho governadór Lérida nian, [[Almostain I]], hosi klaun [[Udida]] sira-nian, ne'ebé nakleba hasoru Mundir I beibeik. Atubele kaer liurai navarru iha retaguarda, liurai saragosanu biban aliansa ho [[Reinu Kastela nian|liurai nian hosi Kastela]]. Ne'e funu mós hasoru [[Banu Razine]], hirak-ne'ebé governa [[Taifa Albarracín nian]], ne'ebé inklui munisípiu [[Albarracín]], [[Teruél]] no [[Montalbán (Aragaun)|Montalbán]], korrespondente ba [[Teruél (provínsia)|provínsia Teruél nian]] daudauk.

Iha [[1022]], Mundir I nia oan-mane, [[Yahya ibn al-Mundir]], tuir ninia aman nu'udar liurai. Yahya ibn al-Mundir tuir hatudan hasoru Sanxu III. Nia kaben ho alin-feto liurai nian hosi [[Taifa Toledu nian]] Ismail. Ninia oan-mane, [[Mundir II]], tuir Yahya nu'udar liurai iha tinan [[1036]]. Mundir II hetan oho iha tinan [[1038]] hosi ninia primu [[Abd Allah ibn al-Hakam al-Tujibi]], ne'ebé hakarak hadau tronu ba nia rasik. Maibé nia hela nu'udar liurai durante loron ruanulu de'it: notavel sira kota nian Saragosa nian bolu [[Almostain I]], uale Lérida nian, ne'ebé manán podér.

====Taifa Saragosa nian durante reinadu Udida sira-nian (entre tinan 1038 no 1110)====
[[Imajen:Aljafería interior noche.jpg|left|thumb|upright|Hateken interiór hosi [[Kadunan Aljafería nian]], liurai [[udida]] sira-nia hela-fatin.]]
[[Imajen:Taifa de Zaragoza 1080.png|thumb|upright=1.2|[[Taifa Saragosa nian]], depoizde konkista sira liurai [[udida]] sira-nian, iha tinan [[1080]] (mapa ho lia-españól).]]
Ho [[Almostain I]], uale simples hosi [[Tudela]] no [[Lérida]], dinastia [[Udida]], hirak-ne'ebé hatahan podér to'o tinan [[1110]], mai hela iha Saragosa. Ema haree períodu ne'e nu'udar raromak Aragaun arabi nian. [[Almostain I]] hamutuk ho liurai [[Fernandu I Leaun nian|Fernandu I]] [[Reinu Leaun|Leaun]] nian hasoru liurai hosi [[Taifa Toledu nian]], laka liurai nian [[Garsia Sanxes III Pamplona nian|Garsia Sanxes III]] [[Reinu de Navarra|Navarra nian]] no mós nia aproveita atu nahe bá-mai ba loor, to'o [[Guadalaxara (provínsia)|provínsia Guadalaxara nian]] daudauk. Liurai musulmanu sira selu ba liurai sarani kada tinan, buat ne'ebé ramata ho frakeza taifa sira-nian.

[[Almostain I]] hametin uale sira-nia fó-laran tanbasá nia tau ninia oan-mane sira nu'udar uale. Maibé, depoizde ninia mate, ninia oan-mane sira babeur biban sira-nia hakno'an-laek no mós halo doit rasik: [[Iúsufe Almusafár]] iha [[Lérida]], Lubb iha [[Ueska]], [[Maomé ibn Suleimaun]] iha [[Calatayud]] no [[Amade Almoktadír]] iha Saragosa. Depoizde funu fratrisida toos, Almoktadír biban hahida fali rai hirak-ne'ebé hetan fó ba ninia alin sira: dahikus alin sira nian, Iúsufe, reziste iha Lérida to'o tinan [[1078]]. Mós Almoctadír nahe ninia autoridade ba [[Taifa Tortoza nian]] iha tinan [[1061]], hafoin ba [[Taifa Dénia nian]] iha tinan [[1076]] no ba [[Taifa Valénsia nian]], ne'ebé hetan konverte ba vasalu.

Maibé, rai-ketan sira tasi-feto nian hetan tatera hosi [[Reinu Aragaun nian]] foun, ne'ebé [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru I]] no [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu Ramires]] dirije daudaun. Iha tinan [[1063]], [[Amade Almoktadír]] dirije espedisaun (ne'ebé hakohak mós tropa kastellanu hosi liurai [[Sanxu II hosi Kastela]] no [[Síd|Rodrigo Díaz de Vivar]]) hasoru Ramiru I, ne'ebé haduut daudaun [[Graus]]. Iha tinan [[1064]], Sanxu I hosi Aragaun [[Funu Barbastru nian|hadau tiha Barbastru]] ho tulun kontinjente hirak-ne'ebé mai tiha hosi [[Fransa|rai-Fransa]], responde daudaun ba xamamentu ba [[kruzada]] hosi [[Papa Alexande II]]: [[Amade Almoktadír]] bolu ba [[jiade]] no konkista [[Barbastru]] filafali iha tinan [[1065]]. Lakon tiha [[Alkezar]] iha tinan [[1065]], liurai [[udida]] ne'e asina tratadu oioin ho liurai [[Reinu Navarra nian|Navarra]] [[Sanxu Garsés IV hosi Pamplona|Sanxu IV]] entre tinan [[1069]] no [[1076]]. Maibé, iha tinan [[1076]], liurai navarru ne'e hetan oho no liurai Sanxu I hosi Aragaun no [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] fahe Reinu Navarra nian ba sira rasik.

Satán, moruk dahikus ne'e ho [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] lakon kbiit tan vasalajen hosi liurai Valénsia [[Abu Becre ibne Abdalazize]]. Tuir loloos, liurai hosi Kastela hanoin konkista [[Taifa Toledu nian]] no soe-hela [[Taifa Valénsia nian]] ba liurai Toledu nian nu'udar babalas. Ne’eduni, [[Amade Almoktadír]] tenke selu impostu elevadu wa'in ba Afonsu VI atubele permite hamta’uk hosi [[Taifa Valénsia nian]].

Depoizde [[Amade Almoktadír]] nia mate, ninia territóriu sira hetan nakfahe ba parte rua: [[Iúsufe Almutamán]] erda [[Taifa Saragosa nian|taifa]] nia balun loromonuk, ho rejiaun sira hosi [[Saragosa]], [[Tudela]], [[Ueska]] no [[Calatayud]]; iha tempu ne’ebé ninia alin [[Almondír hosi Lérida|Almondír]] hola tasi-ibun nia rejiaun sira, ho [[Lérida]], [[Tortoza]] no [[Dénia]].

Aragaun nia liurai [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu I]] kadavés taterak liu iha tasi-feto. Iha époka ne'e, [[Sid|Rodrigo Díaz de Vivar]], dato sarani desterradu hosi [[Reinu Kastela nian]], tama ba servisu hosi liurai Saragosa nian hamutuk ho ninia mersenáriu sira. Nia hela iha servisu hosi liurai Saragosa nian to'o tinan [[1086]] no mós simu alkuña &quot;Sid&quot;. Buat ne'e la hakahik aragonés sira atu konkista kota importante barak: [[Graus]], ne'ebé tatera [[Barbastru]]; [[Ayerbe]], [[Bolea]] no [[Arascués]], ne'ebé domina [[Ueska]]; no [[Arguedas]], besik [[Tudela]]. Mezmu Saragosa hetan haduut hosi [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] iha tinan [[1086]].

[[Almostaín II]], [[Iúsufe Almutamán]] nia oan-mane, sa’e ba tronu iha tinan oin-ida de’it. Iha altura ne'e, konkista sarani sira importante: taifa nia reinu sira lakon kbiit no mós hetan silu, [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] konkista tiha [[Taifa Toledu nian]] iha tinan [[1085]]. Liurai [[Almutámide]] hosi [[Taifa Sevilla nian]] no liurai sira [[Taifa Badajóz nian|Badajóz]] nian no [[Taifa Granada nian|Granada]] nian halibur hamutuk atu husu intervensaun hosi [[Iúsufe ibne Taxufine]], emír [[Impériu Almorávida|almorávida]] sira-nian. Koalizaun musulmanu manán sarani sira iha [[Batalla Zalaca nian]] iha tinan [[1086]]. Vitória musulmanu ne'e soe-hela Saragosa liberadu liu no mós haka'as Afonsu VI atu hasai haduut ba sidade ne'e.

Iha tinan [[1090]], taifa sira-nia liurai sira hetan hasai hosi [[Impériu Almorávida|almorávida]], hirak-ne'ebé haboot sira-nia impériu, exetu [[Almostaín II]] hosi Saragosa, ne'ebé mantein relasaun di'ak sira ho sira. Iha sorin seluk, [[Monzón]] iha tinan [[1089]], [[Balaguer]] iha tinan [[1091]] no [[Ueska]] iha tinan [[1096]] hetan okupa hosi liurai Aragaun nian. Tiha-ona, [[Almostaín II]] hetan mate iha tinan [[1110]] iha [[Batalla Valtierra nian]], besik [[Tudela]], hasoru [[Afonsu I hosi Aragaun|Afonsu I hosi Aragaun]], ne'ebé kaer [[Ejea de los Caballeros]] no [[Tauste]] filafali. 

[[Almostaín II]] nia susesór, [[Imade Adaulá hosi Saragosa|Imade Adaulá]], hetan haka'as halo an [[vasalajen|vasalu]] liurai nian hosi Kastela, buat ne'ebé hamosu [[Impériu Almorávida|almorávida]] sira-nia laran-hirus. Almorávida sira kaer sidade [[Saragosa]] iha tinan [[1110]], Imade Adaulá hakmahan daudaun iha [[sidadela]] hosi [[Rueda de Jalón]]. Buat ne'ebé katak rohan hosi [[Taifa Saragosa nian]].
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 1065.png|Kriasaun [[Reinu Aragaun nian]] entre tinan [[1037]] no [[1065]] (mapa ho lia-fransés)
Imajen:Péninsule ibérique en 1085.png|[[Reinu Aragaun nian]] entre tinan [[1065]] no [[1085]] (mapa ho lia-fransés)
&lt;/gallery&gt;

==Otas Kafoun==

==Otas Kontemporáneu==

==Ligasaun ba li'ur==


[[Kategoria:Aragaun]]</text>
      <sha1>bcxcpp1hfgnt9vrjurkuhw5v09ayksa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>69605</id>
      <parentid>69604</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:44:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.250.150.4</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Taifa Saragosa nian durante reinadu Udida sira-nian (entre tinan 1038 no 1110) */</comment>
      <origin>69605</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63489" sha1="qxipwdbkv3e4jcs5zgxzcd9177w4syg" xml:space="preserve">[[Imajen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Lokalizasaun [[Aragaun]] nian, [[komunidade autónomu]] [[España]] kontemporáneu nian.]]

[[Imajen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Frontispísiu obra istóriku nian hosi [[Jerónimo Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publikadu iha tinan 1588 iha [[Saragosa]] hosi frade Lorient no Diego Robles. Nia mak sai ida hosi istória sira-uluk Aragaun nian.]]

Prezensa umanu iha rai hirak-ne'ebé ohin forma [[Aragaun|komunidade autónomu Aragaun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Comunidad Autónoma de Aragón'', ho lia-[[aragonés]] ''Comunidat Autonoma d'Aragón'' no lia-[[katalaun]] ''Comunitat Autònoma d'Aragó'') data hori miléniu oin-oin, maibé Aragaun, hanesan barak hosi rejiaun istóriku daudauk, mak sai ai-fuan [[Otas Klarak]] nian. Naran Aragaun nian mosu ba dala uluk iha tinan [[828]].

Istória Aragaun hahú ho invazaun musulmanu iha [[sékulu VIII]]. Hori natak, nia haluan ninia fronteira sira durante sékulu sira iha ne'ebé ba dala uluk mak sai [[Kondadu Aragaun nian|Kondadu]], hafoin [[Reinu Aragaun nian|Reinu]], no tarde liu Konsellu no Audiénsia, to'o konstitui ohin loron [[Komunidade autónomu|Komunidade Autónomu]], biar hahidak jeográfiku ka naturál, linguístiku no mezmu étniku mukit.

Iha Otas Klarak, Aragaun daudauk hetan konfigura no konsolida. Ninia ai-riin mahuluk sira mak sai Koroa, Kortes, Deputasaun Reinu nian no [[Forál sira Aragaun nian|Direitu Forál]]. Hun-fatin federasaun ida nian estadu sira-nian ho entidade oin-seluk hori [[sékulu XII]], [[Koroa Aragaun nian]]; ninia todan espesífiku lakon daudaun neineik iha rasik nia laran to'o [[Otas Kafoun]], wainhira nia hetan integra ba [[España|Reinu España nian]], sentralizadu liu dook. Ema sira tenke indika katak, iha tinan 1412, iha [[Kompromisu Kaspe nian]], dinastia ne'ebé ukun ona, dunitán mate erdeiru ikus nian hosi uma anteriór, mak uma [[Kastela|kastellanu]] Trastámara sira-nian.

Hori [[Alterasaun sira Aragaun|alterasaun sira tinan 1591]], wainhira [[Filipe II hosi España]] oho [[Justísia Aragaun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Justicia de Aragón'', ho lia-[[aragonés]] ''Chusticia d'Aragón'' no lia-[[katalaun]] ''Justícia d'Aragó'') Don [[Joaun V hosi Lanuza]], to'o [[sékulu XVIII]], iha tinan 1707, wainhira [[Ukun-fuan sira Planu Foun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Decretos de Nueva Planta'') hetan promulga, Aragaun saran daudaun neineik ninia direitu no forál hotu-hotu no partikularidade istóriku seluseluk hirak-ne'ebé nia konsege tiha hakat tempu nia pasu.

[[Funu Peninsulár]] mak sai okaziaun di'ak ba ninia reativasaun. Durante [[sékulu XIX]], [[Karlizmu|karlista]] sira, hirak-ne'ebé buka tiha adeptu sira iha rai ne'e, hasa'e tiha fó-fati faforuk forál lakin sira.

Nane'e, iha [[sékulu XX]], iha etapa [[Repúblika Espanhól Daruak|republikanu]], sentimentu rejionalista hato'o importánsia boot liu hotu, maibé [[Funu Sivíl Espanhól]] hamate [[projetu]] autonómiku hotu-hotu.

[[España Frankista|Rejime frankista]] hadukur tiha karan [[aragonezizmu|aragonezista]] hirak-ne'ebé, ohin ho kbiit sira, habeur nabilan.

==Pré-istória==
===Períodu paleolítiku===
[[Imajen:Paleolítiku iha Aragaun.png|thumb|250px|Paleolítiku iha Aragaun.]]
Sasin sira lakin liu hotu moris umanu nian iha [[Aragaun]] remonta ba époka glasiasaun sira-nian, iha [[Pleistosenu]] médiu, liubá aprosimadamente tinan 600 000, durante [[Paleolítiku Inferiór]]. Povuasaun hirak-ne'e husik tiha sasin sira artezanatu [[kultura Axeulianu|axeulianu]]. Ema sira hetan tiha [[sileks]] nia [[bifase]] sira no [[kuartzitu]] nia [[kutelu]] sira, ho mahuluk iha [[terrasu mota nian|terrasu]] hosi [[San Blas (Teruél)|San Blas]] iha [[Teruél]], iha zona [[Cauvaca]] nian iha [[Kaspe]], iha [[Barranco de Arbolitas]] besik [[Borja]] no mós hale'u [[Kalatayúd]], iha zona [[Miedes de Aragón|Miedes]] nian. [[Baldehalón]] natak zona ida buras loos.

Durante [[Períodu glasiál dahikus|Glasiasaun Würm]], hale'u 80 000 molok Kristu, oin umanu foun iha rejiaun, [[mane Neandertál nian]], mosu tiha. Resin umanu wa'in, hanesan [[molár]] sira, hetan deskobre iha fatuk-kuak sira [[Cuevas de los Moros]] iha [[Gavasa]], besik [[Ueska]]. Durante [[Paleolítiku Médiu]], kultura [[Musteriense|Musteriense]], ne'ebé tuir to'o aprosimadamente 40 000 molok Kristu, hetan dezenvolve. Ne'e hetan karakteriza hosi obra [[sileks]] nian ho forma ponta nian, [[raskadór]] nian no [[nehan]] nian, maibé mós hosi ruin nia obra importante ida. Jazida sira koñesidu liu hotu mak sai fatuk-kuak [[Abrigo de Eudoviges]] hosi [[Alacón]] iha [[Provínsia Teruél nian|Teruél]], fatuk-kuak [[Fuente del Trucho]] iha [[Colungo]] no fatuk-kuak sira [[Cuevas de los Moros]] iha [[Gavasa]].

Iha [[Paleolítiku Superiór]], ne'ebé komesa hale'u 40 000 molok Kristu, kultura foun rua, [[kultura Solutreanu|Solutreanu]] no [[kultura Magdalenianu|Magdalenianu]], mosu tiha. [[kultura Solutreanu|Solutreanu]] hetan deskreve partikulármente di'ak iha [[fatuk-kuak Chaves nian]], iha [[Bastarás]], iha ne'ebé kostura nia ponta sira, raspadór sira no buríl sira mosu. [[Kultura Magdalenianu]] hamonu tiha ruin nia objetu sira, hanesan [[azagaia]] sira, no fatuk nia objetu sira, hanesan [[mikrólitu]] sira, ba ita. Bibi no koellu parese balada hirak-ne'ebé mane hirak-ne'e soro tiha.

===Períodu epipaleolítiku===
[[Epipaleolítiku]] nia resin sira, entre miléniu dahituk no dalimak molok Kristu, hetan halibur iha [[Aragaun Kraik]]. Obje.tu mikrolítiku sira sai buras liu, enkuantu hafutar kadavés jeométriku liu no lidun-toluk nia, trapéziu nia no fulan-balun nia forma sira.

Ábitat dezenvolve hela tuir fatuk-inan nia didin klarek sira, ne'ebé orientadu ba loro-matan no domina hela mota [[Matarraña]] no [[Mota-Algás|Algás]]. Fatin mahuluk mak sai fatuk-kuak rua [[Botigueria dels Moros]] no [[Els Secans]] iha [[Massalió]] iha [[Teruél (provínsia)|provínsia Teruél nian]]; no iha fatin sira [[Costalena]] iha [[Maella]], [[El Serdà]] no [[Sol de la Pinyera]] iha [[Favara Mota-Matarraña nian]] iha [[Saragosa (provínsia)|provínsia Saragosa nian]]. Povuasaun hirak-ne'e nia ekonomia esensialmente maksorok hela, ho bazeia ba kasa, peska no kolleita.

===Períodu neolítiku===
[[Imajen:Neolítiku iha Aragaun.png|thumb|250px|Neolítiku iha Aragaun]]
Iha miléniu dalimak nia balun dahuluk molok Kristu, moris dalan foun mosu. Ne'e hetan bazeia iha ekonomia mamosuk sira-nian hirak-ne'ebé hatene kuda-rai no pekuária no hirak-ne'ebé soro hela balada sira nu'udar atividade komplementáriu.

Ezisténsia [[moiñu limak]] sira-nian, fatuk toos nian, testemuña atividade moajen nian; hanesan mós [[baliu]] polimentadu balun hatudu, iha gume, impaktu sira, tanba hirak-ne'e hetan emprega nu'udar [[enxó]] ba tarefa agríkola sira.

Ema sira hetan resin neolítiku iha [[Foho-kadoek esteriór pirenaiku sira|Foho-kadoek Esteriór]] sira [[Ueska (provínsia)|Ueska nian]] no iha [[Aragaun Kraik]].

==Proto-istória==
===Otas Riti nian===
[[Otas Riti nian]] hetan karakteriza hosi fenómenu rua: [[matamik megalítiku|hariin megalítiku]] sira-nia multiplikasaun no espansaun hosi [[Kultura Vazu Kampaniforme nian]]. Ema sira observa megálitu importante liu hotu iha foho esteriór sira no iha foho-leet [[Fohor-Pireneus|pirenaiku]] aas sira.

===Otas Birak nian===
[[File:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Figura fetok terrakota nian, hosi Otas Dahikus Birakl, entre 650 no 500 molok Kristu, ne'ebé ema hetan tiha iha [[Fuentes de Ebro]].]]
Iha fatuk-kuak [[Cueva del Moro]] hosi [[Olvena]], ema sira hetan tiha ponta sira rama-isin sira-nian ruin nian, hirak ne'ebé data hosi [[sékulu XVI]] no [[sékulu XV|XV]] molok Kristu no hirak-ne'ebé ezemplu di'ak liu hotu hosi Otas Lakin Birak nian.

Otas Klarak Birak nian hafó tiha jazida importante sira iha [[Mota-Sinka Klarak|komarka]] [[Monzón]] nian, ho baliu polimentadu atus rua liután kreis sítiu arkeolójiku sira hosi foho ki'ik Marcullo,  hosi [[Peña de Pialfor]], hosi Conchel, hosi Morilla no hosi foho ki'ik Franché. Serámika mak sai kabeer, dala balu dekoradu ho bola ki'ik sira iha kaer-fatin leet. Objetu metáliku sira hetan multiplikasaun ho punsaun retangulár sira, ho puñál triangulár sira no rebite sira. Atividade agríkola intensu hetan habiit hosi númeru importante sabit sira-nian sileks nian. Mós ema sira hetan tiha fatin abitadu iha kursu kraik [[Mota-Sinka]] nian, kreis [[Mota-Soza]] no [[Mota-Alkanadre]].

Otas Dahikus Birak nia períodu ikus sira, hale'u 1100 molok Kristu, hetan karakteriza hosi [[Kultura Kampu sira-nian Urna sira nian]]. Sira mak sai populasaun [[lian indo-europeu sira|indo-europeu]], naturál hosi [[Europa Klarak]], hirak-ne'ebé kahur an ho populasaun [[Tasi-Mediterráneu|mediterráneu]] sira. Hirak-ne'e hadesan sira-nia ema mate sira no mós sudi sira-nia ahi-kadesan iha urna funeráriu sira. Iha ezemplu sira iha fatuk-kuak [[Cueva del Moro]] iha [[Olvena]], iha jazida [[Masada del Ratón]] iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no iha jazida [[Cabezo de Monleón]] iha [[Kaspe]]. [[Metalurjia]] nia apojeu hetan karakteriza hosi aumentu molde sira-nian fundisaun nian hirak-ne'ebé ema sira hetan tiha iha fatin abitadu sira.

===Otas Besi nian===
[[Imajen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Eskrita [[lia-ibériku|ibériku]]. [[Sékulu I molok Kristu]] nia birak ida-ne'ebé ema hetan tiha iha rai-ketan hosi provínsia daudauk [[Sória (provínsia)|Sória]] nian no [[Saragosa (provínsia)|Saragosa]] nian.]]
[[Imajen:Ibéria iha tinan 200 molok Kristu.png|thumb|250px|right|Ibéria nia povu sira iha tinan 200 molok Kristu.]]
[[Otas Besi]] mak sai dokumentadu di'ak liu. Ema sira horik daudaun iha fatin anteriór oin-hanesan sira lahó interrupsaun. Mezmu nekrópole sira util hela ba [[pekuária|pekuarista]] sira, [[kuda-rai|to'os-na'in]] sira no badain sira períodu foun ne'e nian.

Atividade komersiál, ho partikulár ho [[Fenísia|fenísiu]] sira, [[etrusku]] sira no [[Grésia Lakin|gregu]] sira, hetan hama'e no apoia besi nia metalurjia. Instrumentu sira no armamentu sira hetan modernizasaun no mós hetan aperfeisoamentu, hanesan ema sira bele konstata iha jazida [[Piuró del Barranc Fondo]] no [[San Cristóbal]] iha [[Massalió]], hirak-ne'ebé rai vazu sira estilu fenísiu nian; no iha [[Azaila]] no [[Kalaseite]], iha hirak-ne'ebé ema sira hetan tiha objetu importadu sira hosi [[Kreta]].

Iha sékulu VI molok Kristu, lubun diferente neen, hirak-ne'ebé pertense ba lubun [[iberu|ibériku]], [[selta]] no [[akitanu]], koeziste iha Aragaun: [[vaskaun]] sira, [[suesetanu]] sira, [[sedetanu]] sira, [[jasetanu]] sira, [[ilerjete]] sira no [[seltiberu]] siteriór sira.&lt;ref&gt;Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (ho lia-fransés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madríd, 1997 (ISBN 9788486839741).&lt;/ref&gt; Hirak-ne'e hotu-hotu lubuk iberizadu, sedentáriu, estabelesidu iha fatin mahelak sira. Ezemplu naklalir liu hotu mak sai iha [[Cabezo de Monleón]] no [[Loma de Brunos]] iha [[Kaspe]], iha Puntal iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no iha [[Roquizal del Rullo]] iha [[Favara]].

Sistema sosiál hetan bazeia ba lubuk familiár, konstituidu hosi jerasaun haat maizoumenus. Atividade ekonómiku sira kuda-rai no pekuária prinsipalmente. Podér hetan ezerse hosi liurai ida, ne'ebé hetan haleu hosi populasaun manek ne'ebé hobur iha [[lalibur]].

==Otas Lakin==
===Konkista púniku===
[[Imajen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Espansaun kartajinés iha [[Ibéria]] entre 237 no 206 molok Kristu (mapa ho [[lia-fransés]]).]]
Hori tinan [[237 molok Kristu]], iha komandu nia okos hosi [[Amilkar Barka]] no, liutiha, iha komandu nia okos hosi [[Asdrubal]], [[sivilizasaun kartajinés|kartajinés]] sira namkari lailais liuhosi [[España Bársida]]. [[Ilerkavaun]] sira, [[ilerjete]] sira no [[jasetanu]] sira muda parsialmente ba [[Anibal]] nia autoridade. Rejiaun ne'e sai rezerva [[trigu]] nian, [[metál presiozu]] sira-nian no soldadu valorizadu sira-nian.

Hori tinan [[219 molok Kristu]], [[España]] sai kampu batalla nian entre [[Roma Lakin|romanu]] sira no [[sivilizasaun kartajinés|kartajinés]] sira durante [[Funu Púniku Daruak]]. Iha tinan [[217 molok Kristu]], [[Públiu Kornéliu Sipiaun]] marxa hasoru kapitál ilerjete sira-nian, laka Asdrubal nian; hafoin, hasoru jasetanu, hirak-ne'ebé nia manán. Maibé, iha tinan nia rohan, wainhira romanu sira bá tiha, [[Mandóniu]], ilerjerte sira-nia liurai, foti ninia povu hasoru Roma no mós sobu territóriu  laka sira-nian romanu sira-nian. Públiu Korneliu dispersa ema-lubun sira-ne'e, maibé rebeliaun ne'e lori Asdrubal filafali ba norte [[Ebru|Mota-Ebru]] nian.

Fali, [[seltiberu]] sira haruka delegasaun ida ba Públiu Kornéliu no mós halo lia-hatán ida. Roma habarani sira atu ratan territóriu kartajinés; sira konkista sidade tolu hodi raratan sira no mós konsege vitória rua hasoru Asdrubal, buat ne'ebé hamosu ema mate 15 000 no dadur 4 000 aprosimadamente.

===Konkista romanu susar===
[[Imajen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|[[Rai-dilan Ibériku]] nia konkista [[Roma Lakin|romanu]] entre [[sékulu III molok Kristu|sékulu III]] no [[sékulu I molok Kristu]].]]
[[Imajen:DIVIZAUN PROVINSIÁL ROMANU DAHULUK ISPÁNIA NIAN.png|250px|thumb|Rai-ketan sira provínsia romanu nian hosi [[Ispánia Siteriór]] iha tinan 197 molok Kristu.]]
Iha 204 molok Kristu, Kartagu komprende katak nia atu lakon funu ne'e no mós negoseia ho [[Sipiaun Afrikanu]]. Kartago aseita kondisaun hirak-ne'ebé Sipiaun hamonu. Entre kondisaun hirak-ne'e, Kartago tenke lerek España. Iha 187 molok Kristu, territóriu [[Roma Lakin|romanu]] sira España nian hetan organizasaun ho provínsia rua: [[Ispánia Ulteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Ulterior'') no [[Ispánia Siteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Citerior''), dahikus ne'e ho kapitál iha [[Tarragona]] (ho lia-latín ''Tarraco''). Sira-nia administrasaun korresponde dala rua anualmente ba [[pretór]] rua, biar administrasaun ne'e la'ós efikás tuituir.

Maibé, iha tihan hanesan, Sempróniu, Ispánia Siteriór nia pretór, tenke hasoru insurreisaun jerál ida-ne'ebé hamosu ezérsitu romanu nia derrota no pretór ne'e nia mate. [[Senadu (Roma Lakin)|Senadu]] haruka konsul [[Kataun Tuan|Kataun]] hamutuk ho tropa-laken ida mane 60 000 nian. Ne'eduni, rejiaun ne'e nia povu sira —exetu [[ilerjete]], hirak-ne'ebé negoseia sira-nia rendisaun,— tuir kombate. [[Kataun Tuan|Kataun]] sobu maklebak sira no mós kaer kontrole provínsia ne'e nian fali durante bailoro tinan ne'ebá nian, maibé nia la biban atrai povuasaun lokál nia no [[seltiberu]] sira-nia favór sira ba nia an. Depoizde forsa nia hatudun ida, nia hafiar seltiberu sira katak sira fila ba uma fali. Maibé ema kahorik sira-nia submisaun de'it aparente: wainhira ema kari boatu katak Kataun fila ba [[Itália]], ema kahorik sira reativa nakleba. Kataun hatán ho krueldade: nia manán rebeliaun no mós fa'an prizioneiru sira nu'udar [[hahatan|atan]] no mós [[Triunfu romanu|triunfante]] tama ba Roma fali.

Ema kahorik sira kari nakleban ba rai-dilan hotu, no ne'ebá hamosu baixa barak ba ezérsitu romanu, ne'ebé nia efetivu sira-nia balun hetan mate iha tinan [[184 molok Kristu]]. [[Lúsiu Mánliu Asidinu Fulvianu|Mánliu Asidinu]], [[Ispánia Siteriór|Siteriór]] nia pretór, funu hasoru [[seltiberu]] sira iha [[Calahorra]] iha tinan [[184 molok Kristu]], enkuantu [[Kaiu Terénsiu Varraun]] manán [[suesetanu]] sira no konkista sira-nia sidade-kapitál, [[Kórbiu]] (ho [[lia-latín]] ''Corbio'').

Konkista zona klarak nia, ne'ebé seltiberu sira okupa, hetan hahú iha tinan [[181 molok Kristu]] hosi Kintu Fábiu Flaku. Nia biban manán balu hasoru seltiberu sira. Maski nune'e, konkista ne'e [[Tibériu Sempróniu Graku (kónsul iha 177 molok Kristu)|Tibériu Sempróniu Graku]] nia obra prinsipalmente entre tinan 179 no 178 molok Kristu. Nia konkista kota no knua tolunulu, dala balu dunitanba patu sira, dala seluk dunitanba hataru-malu entre [[seltiberu]] sira no [[vaskaun]] sira.

[[Prokonsul]] (ka maksoik banati-tuir tinan) hirak-ne'ebé governa provínsia sira toman hariku an liuhosi povuasaun: prezente madenik sira no abuzu mak sai prátika komún sira. Natoon ninia viajen, pretór ka prokonsul hamahan an saugati no mós haka'as sereál folin-kmaan ba nia, ba ninia família, ba ninia funsionáriu sira no ba ninia soldadu sira. Simu tiha provínsia ispániku sira-nia embaixada ida, [[Senadu (Roma Lakin)|Senadu]] haruka lei sira atu administra provínsia hirak-ne'e iha tinan 171 molok Kristu.

Problema sira litik to'o tinan 133 molok Kristu, wainhira romanu sira destrui sidade seltibériku [[Numánsia]] (ho [[lia-latín]] ''Numantia''), [[seltiberu]] sira-nia kota dahikus.

Iha tinan 82 molok Kristu, Aragaun mak sai senáriu [[Funu Sivíl Dahuluk Repúblika Romana nian|Funu Sivíl Romanu]] nian, enkuanto emboot [[Kintu Sertóriu]], hosi [[Kaiu Máriu|partidu marianu]], hakmahan iha [[Ueska]]. Hatudan sira tuir to'o tinan 72 molok Kristu no to'o Kintu Máriu nia rendisaun.

===Administrasaun romanu===
[[Imajen:Conventus juridici in Hispania-tet.png|upright=1.2|thumb|left|Divizaun Ispánia romanu nian iha konventu jurídiku sira iha [[sékulu II]].]]
Iha divizaun territoriál dahuluk [[Ispánia]] [[Roma Lakin|romanu]] nian, iha tinan 197 molok Kristu, Aragaun daudauk hela iha [[Ispánia Siteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Citerior''). [[Funu Luzitanu-Ibériku sira]] ramata tiha, territóriu hirak-ne'ebé Roma kontrola aumenta ho laki'ik, to'o taka [[Rai-dilan Ibériku]] tomak. [[Marku Vipsániu Agripa|Agripa]] reforma divizaun provinsiál sira iha tinan 27 molok Kristu no mós hakotu harii provínsia tolu iha Ispánia: [[Bétika]], [[Luzitánia]] no [[Ispánia Tarrakonense]]. Territóriu aragonés daudauk sira pertense ba provínsia dahikus ne'e.

Durante [[Kláudiu]] nia reinadu, provínsia ispániku sira hetan divide filafali iha [[konventu (Roma Lakin)|konventu jurídiku]] sira (ho [[lia-latín]] ''conventus iuridicus''). Iha tempu ne'e, Aragaun nia balun-boot forma [[Conventus Caesaraugustanus|Konventu Jurídiku Sezaraugustanu]] (ho lia-latín ''Conventus Iuridicus Caesaraugustanus''), ne'ebé hakno'a ba [[Saragosa|Caesaraugusta]], ou seja, [[Saragosa]] daudauk. Konventu ne'e hakohak kolónia rua, [[Velilla de Ebro|Celsa (Velilla de Ebro daudauk)]] no Caesaraugusta, aleinde sidade sanulu-resin-hitu hosi foho-leet Ebru nian, Jalón nian, Segre nian, Cinca nian no Henares nian, entre hirak-ne'e kota importante liu [[Calatayud|Bilbilis (Calatayud daudauk)]], [[Lérida|Ilerda (Lérida daudauk)]], [[Calahorra|Calagurris (Calahorra daudauk)]], [[Ueska|Osca (Ueska daudauk)]], [[Tarasona|Turiasso (Tarasona daudauk)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (Cañaveruelas daudauk)]] no [[Alcalá de Henares|Complutum (Alcalá de Henares daudauk)]].

Caesaraugusta ne'e sentru administrativu importante. Asuntu makonak sira konventu tomak nian bele hetan julga iha instánsia daruak iha sidade ne'e. Satán, Caesaraugusta ezerse papél relijiozu nivel dahuluk nian, tanba nia iha kultu rasik ba Jéniu Konventu Sezaraugustanu nian (ho lia-latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Jéniu romanu ne'e simu kultu, serapinan sira, terun sira no oferenda sira hosi kota hotu-hotu sirkunskrisaun administrativu ne'e nian. Konsellu konventu nian (ho lia-latín ''concilium conventi'') mós halibur an iha Caesaraugusta: asembleia konsultivu ne'e halibur família mahuluk sira hosi sidade atu fó sira-nia hareen sira kona-ba asuntu hirak-ne'ebé hamkona konventu jurídiku ne'e.
[[Imajen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright=1.2|Ispánia depoizde divizaun provinsiál [[Dioklesianu]] nian (ho testu ho lia-latín).]]
Iha rohan [[sékulu III]] nian, iha okaziaun reforma administrativu nian hosi [[Dioklesianu]], provínsia [[Ispánia Tarrakonense|Tarrakonense]] hetan divide ba provínsia foun tolu: Tarrakonense, [[Ispánia Kartajinense|Kartajinense]] no [[Galésia]], hirak-ne'ebé halo parte hosi [[dioseze (Impériu Romanu)|dioseze]] [[Ispánia]] nian. Nanu'u, parese katak konventu jurídiku sira hetan suprime iha tempu ne'e no ne'ebá haklahat lalakon naklalir hamkonan nian ba Caesaraugusta, enkuantu konjuntu funsaun administrativu sira-nian hetan asume hosi kota [[Tarragona|Tarraco (Tarragona daudauk)]] hori tempu ne'e. 

Hotutiha, iha rohan [[sékulu IV]] nian, reforma administrativu dahikus hetan halo: rai-ketan entre Tarrakonense no Kartajinense hetan estabelese iha [[Mota-Ebru]], buat ne'ebé husik territóriu aragonés daudauk iha hakno'an kota esteriór rua nian: Tarraco no [[Kartajena (España)|Carthago Nova (Kartajena daudauk)]].

===Romanizasaun===
[[Imajen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|[[Augustu]] nia estátua, besik sobun hosi baki romanu sira hosi [[Saragosa]].]]
[[Imajen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|Teatru romanu hosi [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] no kapitál hosi [[konventu jurídiku]] ida. Ema harii nia durante [[Augustu]] no [[Tibériu]].]]
Iha sékulu balun, kultura romanu hetan implanta iha [[Ispánia]] (ho lia-latín ''Hispania''), ho partikulár iha [[Ispánia Tarrakonense|Tarrakonense]] (ho lia-latín ''Tarraconensis''). Lisan sira, relijiaun, lei sira no maneira romanu moris nian hetan hamonu iha kultura kahorik nia leten no forma kultura ispano-romanu iha tempu ne'e. Meiu sira atu ekspansaun no domíniu kultura romanu nian wa'in.

Ida entre knaar dahuluk sira okupante romanu sira-nian maka dalan-inan sira-nia hafoun no hamosun (se sira hetan nesesidade karik) atu hadi'ak komunikasaun sira no mós kapasidade atu absorve populasaun foun iha zona sira-ne'e. Nane'e, [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] sai entronkamentu klarak iha ninia [[Conventus Caesaraugustanus|konventu jurídiku]] (ho lia-latín conventus iuridicus).

Maski nune'e, romanizasaun maka faktu kotak esensialmente. Durante períodu romanu, konjuntu kota ibériku anteriór sira-nian hetan restabelese no mós simu infraestrutura monumentál konsekuente hirak-ne'ebe haree-belek nafatin iha [[Saragosa]] (ho lia-español no ho lia-aragonés ''Zaragoza''; ho lia-katalaun ''Saragossa''; ho lia-latín ''Caesaraugusta''), iha [[Ueska]] (ho lia-español ''Huesca''; lia-aragonés ''Uesca''; ho lia-katalaun no ho lia-latín ''Osca'') no iha [[Calatayud]] (ho lia-español ''Calatayud''; ho lia-katalaun ''Calataiud''; lia-aragonés ''Calatayú''; ho lia-latín ''Bilbilis''). Ne'eduni, iha hadi'ak urbanizasaun nian no konstrusaun nian infraestrutura sira-nian. [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] mak sai ezemplu kmanek-ba'in kota romanu hirak-ne'ebé tadu iha [[sékulu I]]: [[forum (Roma)|forum]], [[termas]], ezgotu sira, [[teatru]], namon mota nian, jambata iha [[Ebru|Mota-Ebru]] nia leten no baki aas sira.

[[Kolónia]] sira-nia kriasaun mak sai mós fatór romanizasaun nian. Kolónia sira hetan funda atu rekompensa tropa sira soldadu romanu reformadu sira-nian, maibé mós atu kontrola territóriu besik sira. Ema hatene ezisténsia -iha [[Aragaun]]- kolónia nian Victrix Iulia Celsa (daudauk [[Velilla de Ebro]]) no [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]], ida-ne'ebé hetan funda iha tinan [[14 molok Kristu]], provavelmente iha loron 23 fulan-Dezembru, iha fatin kota ibériku anteriór nian, [[Salduie]]. Kolónia ne'e hetan estabelese iha lale'uk reorganizasaun nian provinsia sira [[Ispánia]] nian hosi [[Augustu]] depoizde ninia manán iha [[Funu Kantábriku sira]] no mós hetan funda ba soldadu sira lejiaun sira-nian [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] no [[Legio X Gemina|X Gemina]].
[[Imajen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|[[Mozaiku]] hosi [[Venus (mitolojia)|Venus]] no [[Erus]], ne'ebé ema sira hetan tiha iha Fortunatus nia vila iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]], ne'ebé hetan harii iha [[sékulu IV]].]]
Romanizasaun hetan bazeia mós ba kriasaun [[latifúndiu]] boot sira-nian, [[vila (Roma Lakin)|vila]] sira fokalizadu ba produsaun agríkola belar. Territóriu hirak-ne'e maka soin família importante sira-nian naturál hosi [[Roma]] ka [[Itália]], maibé maioria pertense ba família indíjena hirak-ne'ebé adota tiha lisan romanu sira. Fortunatus nia vila, besik [[Fraga (Ueska)|Fraga]], ezemplu di'ak hosi propriedade riku no kómodu iha hirak-ne'ebé aristokrasia lokál horik, enkuantu sira tuir gostu romanu.
&lt;gallery&gt;
File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Birak hosi Ascoli]] (hosi tinan [[89 molok Kristu]]), iha ne'ebé ema sira mensiona membru sira eskuadraun nian kavalaria nia hosi [[Saragosa|Sesaraugusta]] (ho lia-latín ''Turma Salluitana''), hirak-ne'ebé hetan rekompensa ho [[sidadania romana]], dunitanba sira-nia aten-barani.
File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Ulun kabahat [[Roma Lakin|romanu]] nian hosi [[birak]], ne'ebé ema sira hetan tiha iha templu romanu iha jazida hosi [[Cabezo de Alcalá]] iha [[Azaila]]. Nia maka reprezentasaun hosi señór lokál nurak ida-ne'ebé data hosi tersu dahuluk hosi [[sékulu I molok Kristu]].
File:LucernaHuesca.JPG|Ahi-oan romanu mina nian hosi [[sékulu I molok Kristu]] ne'ebé ema sira hetan tiha iha ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', daudauk [[Ueska]].
&lt;/gallery&gt;

===Roma nia deklíniu===
====Vándalu sira, suevu sira no alanu sira====
[[Imajen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|Daderak [[povu jermániku sira|jermániku]] sira entre [[sékulu III]] no [[sékulu V]] iha [[Europa|rai-Europa]] (mapa ho [[lia-alemaun]]).]]
Iha balun [[sékulu III]] nian, Impériu Romanu nia deklíniu hahú no problema uluk hirak-ne'ebé tuir sékulu rua dame romanu nian mosu. Entre tinan [[264]] no [[266]], invazaun bárbaru uluk sira hahú: [[franku]] no [[alamanu]], hirak-ne'ebé tama ba [[Gália]] iha tinan [[260]], atravesa [[fohor-Pireneus]] no mós to'o [[Tarasona]] (ho lia-españól no ho lia-aragonés ''Tarazona''; ho lia-katalaun ''Tarassona''), ne'ebé sira lelan. Entre sira, balu liu ba [[Mauritánia romanu|Rai-Mauritánia]], enkuantu lubun seluseluk lekar an. Períodu ne'e movimentadu, falisá ema sira haree lubuk sira bandidu sira-nian, ho naran [[bagauda]], hirak-ne'e haklulik an ba lalelan no ba destruisaun [[Foho-leet Ebru]] nian iha [[sékulu V]].

Iha loron 31 fulan-Dezembru iha tinan [[406]], invazaun [[vándalu]], [[suevu]] no [[alanu]], hirak-ne'ebe atravesa tiha [[Mota-Renu]], preokupa [[Impériu Romanu Loromonuk|mundu romanu loromonuk]]. [[Konstantinu III (imperadór romanu)|Fláviu Kláudiu Konstantinu]] aproveita instabilidade polítiku atu proklama an imperadór iha tinan [[407]], ho naran Konstantinu III, hasoru [[Onóriu|Fláviu Onóriu]]. [[Konstante II (uzurpadór romanu)|Konstante II]], ninia oan-mane, manán tiha ninia inimigu sira iha tinan [[408]] no mós kaer rae [[Ispánia]] nian, enkuantu ninia jenerál [[Jerónsiu (Mázimu nia jenerál)|Jerónsiu]], mantein provínsia ne'e hosi [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]]. Konstantinu III nia no ninia oan-mane nia presaun habiit Onóriu atu rekoñese Konstantinu III nu'udar ko-imperadór iha tinan [[409]]. Filan Konstantinu III nian ho jenerál foun hadedar Jerónsiu, ida-ne'ebé hakotu atu foti hasoru Konstantinu III no mós halo moruk ho [[vándalu]], [[suevu]] no [[alanu]], hirak-ne'ebé okupa [[Gália Akitánia|rai-Akitánia]] natak no mós hetan permisaun atu atravesa [[fohor-Pireneus]] no mós proklama [[Mázimu hosi Ispánia|Mázimu]] nu'udar imperadór. Ne'e hatuda iha [[Ispánia|rai-Ispánia]] to'o ninia mate, iha tinan [[411]], wainhira Konstantinu III no ninia oan-mane, Konstante, mós lakon.

Hanehan tiha hosi Fláviu Onóriu nia jenerál sira no haka'as tiha hakmahan rabat vándalu sira, Mázimu halo ''[[Federadu (Roma Lakin)|foedus]]'' (tratadu) ida ho [[povu jermániku sira|jermanu]] hirak-ne'ebé estabelese tiha an iha rai-Ispánia. [[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]], iha ne'ebé ne'e hela, hela foruk hosi ''foedus'' nia lia-kotun sira de'it.

====Vizigodu sira-nia tato'ok====
[[Imajen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|[[Rai-dilan Ibériku]] iha tinan [[418]], depoizde [[vizigodu]] sira-nia estabelesimentu iha [[Gália Akitánia|Akitánia]] nu'udar [[Federadu (Roma Lakin)|federadu]], enkuantu España nia rae hela iha  autoridade romanu diretu okos (mapa ho [[lia-latín]]).]]
Iha tinan [[414]], [[Ataulfu]], [[vizigodu]] sira-nia ulun, estabelese an iha rai-[[Gália-Akitánia|Akitánia]]; maibé, tanba presiaun [[Konstánsiu III|Konstánsiu]] nian, jenerál Onóriu nian, ne'e hakat ba [[Ispánia]] no mós konkista [[Barselona]] iha fulan-Dezembru tinan [[414]]. Iha tinan [[415]], [[Vália]], ninia susesór, hetan rekoñese hosi Onóriu nu'udar [[Federadu (Roma Lakin)|Roma nia federadu]] iha [[Gália Akitánia|rai-Akitánia]] no mós iha misaun atu hali'ur [[povu jermániku sira|povu jermániku seluk]] hirak-ne'ebé estabelese tiha an iha rai-Ispánia. Nune'e, iha tinan [[416]], ne'e haklurit iha rai-Ispánia no mós manán sa'edór [[alanu]] sira ho toos no mós dudu [[suevu]] sira ba [[Galésia|rai-Galésia]] (ho [[lia-latín]] ''Gallaecia'') no [[vándalu]] sira ba [[Bétika]] (ho [[lia-latín]] ''Baetica'').

Durante [[sékulu V]] nia balun uluk, [[vizigodu]] sira, hamutuk ho [[Roma Lakin|romanu sira]], hatuda badadaun hasoru [[vándalu]] sira no [[suevu]] sira. [[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]] (ho lia-latín ''Tarraconensis'') hela iha ukun romanu okos, maibé [[Foho-leet Ebru|Foho-leet mota-Ebru nian]] maka vítima hosi [[bagauda]] hirak-ne'ebé lelan rejiaun ne'e. Iha tinan [[443]], ''magister utriusque militiae'' (ou seja tropa-laken romanu nia marexál) [[Fláviu Merobaldu]] sira-nia hanehan lubuk oin-oin no mós manán sira iha [[Araciel (Navarra)|Araciel]] (besik [[Corella]] daudauk, iha [[Komunidade Forál Navarra nian|Navarra]]). Bagauda hirak-ne'e maka bandidu sira hosi orijen oinoin, no mós hetan apoia hosi [[vaskaun]] sira no [[suevu]] sira beibeik: [[Rekiáriu I]], suevu sira-nia liurai, lelan [[Foho-leet Ebru|Foho-leet mota-Ebru nian]] entre tinan [[449]] no [[452]] no mós sai [[Saragosa]] nia ulun no mós aneksa [[Lérida]]. Tanba petisaun imperadór [[Ávitu]] nian, liurai vizigodu [[Teodoriku II]] destrui suevu sira besik [[Astorga (España)|Astorga]], iha mota-ninin sira [[mota-Órbigu]] nian, iha tinan [[456]].

Kontudu, [[Risímeru]], romanu sira-nia [[patrísiu]], hali'ur imperadór [[Ávitu]] iha tinan [[457]] no proklama [[Majorianu]] nu'udar imperadór. Apoia tiha hosi ninia [[mestre soldadu sira-nia]] (ho lia-latín ''magister militum''), [[Ejídiu]], avansa ba [[Gália]] atu hatuda hasoru [[povu jermániku sira|jermanu sira]]: ne'e manán [[franku]] sira, hasai [[Liaun]] (ho [[lia-fransés]] ''Lyon'') hosi [[burjúndiu]] sira no [[Arles]] hosi [[vizigodu]], hirak-ne'ebé la hetan haree nu'udar federadu hori Ávitu nia espulsaun. Ikusliu, Majorianu hetan oho hosi Risímeru iha tinan [[461]]: Ejídiu lakohi rekoñese [[Líbiu Severu|imperadór foun]], enkuantu [[vizigodu]], hirak-ne'ebé hetan dirije hosi [[Euriku]], hakbiban ba kari sira-nia reinu ba rae to'o [[mota-Lijer]] (ho lia-fransés ''Loire'') no ba loor hakat rai-[[Ispánia]]. Ispánia romanu, ne'ebé sobrevive daudaun iha [[Ispánia Tarrakonense|rai-Tarrakonense]], lakon natak definitivamente.

==Otas Klarak==
===Periodu vizigótiku===
====Reinu Vizigótiku====
[[Imajen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Reinu Vizigótiku nia evolusaun to'o [[sékulu VI]] (mapa ho [[lia-aragonés]]):
Ho kór mean: Reinu Toloza nian hale'u tinan [[415]];
Ho kór-sabraka no kór-pésegu: Territóriu sira entre tinan [[415]] no [[476]];
Ho kór-pésegu:: Territóriu perdidu iha [[Vouillé]] iha tinan [[507]];
Ho kór verde: Reinu Suevu nia konkista iha tinan [[575]].
]]
[[Euriku]] ukun hosi [[Toloza (Fransa)|Toloza]], iha ne'ebé [[Reinu Vizigótiku]] nia kapitál hetan instaura. Iha tinan [[475]], Euriku halo katak imperadór [[Júliu Nepos]] fó [[Gália Akitánia|rai-Akitánia Prima]], [[Gália Narbonense|rai-Gália Narbonense]] no rai-[[Ispánia]] ba Euriku. Nune'e, nia nahe ninia domíniu iha balun boot [[Rai-dilan Ibériku]] leten, liuliu depoizde tinan [[476]], wainhira Loromonu nia imperadór romanu dahikus, [[Rómulu Augustu]], hetan hamonu.

Rai-dilan nia konkista tuir durante dékada no sékulu tuituir malu. Rejiaun hirak-ne'ebé forma Aragaun mak sai duni postu avansadu ba territóriu hirak-ne'ebé [[vaskaun]] sira kontrola. Vaskaun sira haknahan no lelan [[Foho-leet Ebru nian|Foho-leet mota-Ebru]] aas hosi sira-nia baze sira, hanesan [[Pamplona]]. Hakno'an-laek hori metade [[sékulu V]], hotutiha, sira hetan manán iha tinan [[581]] hosi liurai [[Leovijildu]], ne'ebé marka ninia vitória hodi hariin sidade ida nian, [[Viktoriakum]]. Aragaun daudauk hela mós talain [[Reinu Franku|territóriu franku]], ne'ebé [[Pireneus|fohor-Pireneus]] haketak de'it, biar hakdauk franku sira hetan halo di'ak liu iha rai-[[Septimánia]]: maibé, guarnisaun vizigótiku sira hela tuir [[Pireneus|fohor-Pireneus]].

====Povuasaun no administrasaun vizigótiku====
[[Imajen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|Rai-Ibéria vizigotiku nia divisaun administrativu iha tinan [[700]] maizumenus (mapa iha lia-latín).]]
Maski [[Vizigodu]] sira hahú bá hela iha [[España|Rai-España]] hori finál [[sékulu V]], sira-nia povuasaun mak sai limitadu relativamente dunitán sira-nia númeru mukit iha parte norte [[Kastela no Leaun|Kastela daudauk]] sikat [[Teju|Mota-Teju]] no [[Ebru|Mota-Ebru]]. Rai-España-nia parte norte la'ós rai-rohan eleisaun nian ba [[Jermanu|povu jermániku]] hirak-ne'e no kultura hela [[Roma Lakin|romanu]] tebetebes.

Liurai vizigodu sira la haseluk divizaun administrativu ne'ebé sira erda tiha hosi [[Impériu Romanu]]. Ba provínsia sira-ne'e nia governu, vizigodu sira nomeia tiha [[duke]] sira (ho [[lia-latín]] ''duces'') no [[konde]] (ho [[lia-latín]] ''comites''). Ba administrasaun relijiozu, ema sira hili tiha [[amu-bispu]] sira: nane'e, iha amu-bispu hosi Turiaso ([[Tarasona]] daudauk), seluk ida hosi Osca ([[Ueska]] daudauk) no seluk ida hosi Caesaraugusta ([[Saragosa]] daudauk). Iha sidade dahikus ne'e, ema sira selebra tiha [[konsíliu]] barak: iha tinan [[592]], iha bispadu [[Másimu hosi Saragosa|Másimu]] nia okos; no iha tinan [[691]], konsíliu nasionál kliik, iha bispadu [[Valdefredu]] nia okos, falisá ema sira la selebra tiha iha [[Toledu]]. Entre bispu saragosanu sira importante liu hotu, ita hetan [[Bráuliu hosi Saragosa|Saun Bráuliu]], alunu no belun [[Isidoru hosi Sevilla]], ne'ebé nia ensiklopédia ''[[Etymologiae]]'' Bráuliu ramata tiha no hakerek tiha ''Elogium'' (katak &quot;hahi'in&quot;); no [[Taiu hosi Saragosa]], Bráuliu nia susesór no kontinuadór, aleinde belun [[Eujéniu II hosi Toledu]], ida-ne'ebé Taiu koñese tiha iha [[Mosteiru Liuraik hosi Santa Engrásia]] iha [[Saragosa]].

====Reinu Vizigótiku nia fin====
[[Vamba]] nia reinadu marka hun períodu nian susar sira-nian, partikularmente todan iha reinu nia rae; [[Septimánia|rai-Septimánia]] no [[vaskaun]] sira nakleba iha tinan [[673]].

Iha tinan [[711]], espedisaun [[arabi]] no [[berbér]] [[musulmanu]] sira-nian atravesa tiha [[Tasi-Leet Jibraltár nian]] no mós manán liurai vizigodu [[Rodrigu]] iha [[Batalla Mota-Guadalete nian]] iha fulan-Jullu. [[Vizigodu]] sira koko hakmetin, maibé iha tinan [[714]], [[Saragosa]] hetan hale'u no konkista ona hosi [[musulmanu]] sira. Musulmanu sira to'o [[Fohor-Pireneus]] no mós halo atake sira iha sorin bá foho-kadoek ne'e; [[Toloza (Fransa)|Toloza]] hetan ataka tiha iha tinan [[718]] no rai-[[Septimánia]] hetan konkista tiha iha tinan [[719]].

===Dominasaun arabi (sékulu VIII no parte uluk sékulu XI nian)===
[[File:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|Tinan 711 nia konkista musulmanu (ilas ho lia-fransés).]]
[[File:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andaluz]] iha tinan [[750]], wainhira [[Kalifadu Omíada]] monu (ilas ho lia-españól).]]
====Período Omíada (sékulu VIII no IX)====
[[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]], hanesan [[España]] tomak, hetan domina hosi [[Kalifadu Omíada]] no izlamizasaun hobok hosi foho-leet Ebru nian.&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón''. Ediciones Nowtilus, S.L., Madríd, iha fulan-abríl tinan [[2012]], p. 52-53, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; Dinastia Omíada nia hamonun hosi [[Kalifadu Abásida|dinastia Abásida]] iha [[Lorosa’e Klarak]] hamosu España nia independénsia nu'udar konsekuénsia; [[Abderramaun I]] buka kmahan iha España no kaer [[Córdoba (España)|Kórdova]] iha [[756]], iha ne'ebe'e haklakar an [[Emiratu Kórdova nian|emír]].

Kbiit arabi nia implementasaun iha Aragaun daudauk hamosu apoiu hosi aristokrasia lokál nia parte ida no konversaun ba [[Izlaun]] basuk. Ne'e nia ezemplu di'ak liu hotu mak sai ezemplu hosi konde Kásiu, dato vizigodu ne'ebé governa rejiaun hale'u mota-Ebru, entre [[Tarasona]], [[Ejea de los Caballeros]] no [[Nájera]]. Dato ne'e sai Omíada sira-nia [[vasalajen|vasalu]] no hatahan nia territóriu sira. Ninia klan, ne'ebé hanaran an [[Banu Kasí]], aumenta ninia kbiit durante [[sékulu VIII]] tan apoiu ne'ebé ninia membru sira fó ba emír sira hosi Kórdova.
[[Imajen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|[[Rolandu]] nia mate, [[Miniatura (iluminura)|miniatura]] hosi manuskritu ''Grandes Chroniques de France'' hosi [[Jean Fouquet]].]]
Espesialmente Aragaun daudauk nia rejiaun sira konstitui tiha fatin estratéjiku, tanbasá rejiaun ne'e rai-ketan ho [[Reinu Franku]], aleinde [[Pireneus|Fohor-Pireneus]]. [[Saragosa]] sai tiha -ho naran [[Taifa Saragosa nian|Sarakusta]] (ho [[lia-arabi]] سرقسطة no ho [[lia-ebreu]] סרקסטא)- kapitál ida nian hosi provínsia lima hosi [[Al-Andaluz]] no [[uale]] ida nia sede, hamutuk ho [[Kórdova (España)|Kórdova]], [[Toledu]], [[Mérida (España)|Mérida]] no [[Narbona]]. Iha tinan [[777]], [[Solimaun Alárabe]], [[Barselona]] nia [[uale]], ne'ebé kaan biban ninia haknoan-laek, husu tulun ba liurai franku [[Karlus Magnu]].&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón'' (iha lia-españól). Ediciones Nowtilus, S.L., Madríd, iha fulan-Abríl hosi tinan 2012, p. 52, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; Liurai franku haklolok moruk ho Saragosa nia uale [[Useine ibne Iáia ibne Sade ibne Ubada|Useine]] no ho [[Ueska]] nia uale [[Abu Taur]] ba Solimaun. Iha tinan [[778]], tropa-laken ida marxa ba Saragosa, maibé [[saksaun]] sira-nia nakleba ida iha tasi-feto no Useine nia rekuza atu fó ulun haka'as Karlus Magnu hasai ninia tropa-laken. Karlus Magnu nia tropa sira kaer tiha ema dadur balu, entre sira Solimaun, ne'ebé, duni, hetan entrega hosi ninia belun sira, maibé ninia oan-mane sira [[Matruh Alárabe]] no [[Aisún Alárabe]] biban haforu sira-nia aman. Wainhira Karlus Magnu nia tropa-laken fila fali, nia hetan ratan hosi [[vaskaun]] sira iha [[Batalla Ronsezvales nian|Rosezvales]], iha ne'ebé [[Rolandu]], duke hosi [[Bretaña (rejiaun istóriku)|Marka rai-Bretaña nian]], hetan mate. Hotutiha, Soleimaun fila fali ba Saragosa iha ne'ebé, iha tinan [[780]], nia hetan asasina hosi ninia laka lakin Useine, ne'ebé fó ulun ba jenerál Tsalaba ben Obaid, fó-laran ba [[Abderramaun I]], iha tinan [[781]].

Natoon reinadu susesór nian hosi [[Abderramaun I]], [[Ixame I]], foho-leet [[mota-Ebru]] nian hatene mós lalebak hirak-ne'ebé emír tenke bá atu dezarma iha [[Tortoza]] no [[Saragosa]]. Iha altura ne'e, Ixame I aproveita tiha atu ratan hasoru reinu sarani hirak-ne'ebé tatera emiratu nia rai-ketan sira: iha tinan [[791]], nia ratan [[Reinu Kastela nian|Kastela]] no [[Reinu Astúrias nian|Astúrias]]; iha tinan [[793]], nia duni sai [[Reinu Franku|franku]] sira hosi [[Jerona]] no [[Narbona]]; iha tinan [[795]], nia hakfati [[Astorga (España)|Astorga]]. Iha tinan [[796]], Ixame nia mate provoka sasi'ak nia nakfera. [[Afonsu II hosi Astúrias]], emír foun [[Alákeme I]] nia tiun, no [[Barselona]] nia [[uale]] hetan malu tiha ho Karlus Magnu no mós hahoin tiha ba Karlus Magnu hahú intervensaun  aleinde Fohor-[[Pireneus]]. Maibé Karlus Magnu nia oan-mane [[Luís I Piedozu]] maka hakotu, iha tinan [[798]], hahú funu ida no mós okupa tiha [[Barselona]], enkuantu [[Alákeme I]] tenke enfrenta hasoru [[Banu Kasí]] iha foho-leet [[mota-Ebru]] nian; maibé mós hasoru bandidu [[berbere]] hirak-ne'ebé horik fohor no mós lelan knua sira.
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule Ibérique en 757.png|Kmanek boot liu hotu hosi [[Reinu Astúrias nian]] entre tinan 711 no 757 (imajen ho lia-fransés). 
Imajen:Péninsule ibérique en 814.png|Espedisaun franku sira no fundasaun hosi [[Kondadu Aragaun nian]] entre tinan 757 no 814 (imajen ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

====Banú Kasí (entre sékulu VIII no IX)====
[[Imajen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Rai-dilan Ibériku]], ho domíniu Banú Kasí sira-nian iha másimu sira-nia kbiit nian, iha tinan [[850]] (mapa ho españól).]]
[[Musa ibne Furtune]], [[konde Kásiu]] nia bein-oan, ezerse tiha kbiit iha parte superiór hosi Foho-leet Mota-Ebru nian ([[Ejea de los Caballeros]], [[Tudela]], [[Tarasona]], [[Borja]], [[Arnedu]] ...) to'o [[Saragosa]] nia lale'uk. Nia haklolok tiha ninia tulun ba emír hosi Kórdova [[Ixame I]] ho kondisaun katak emír hasai hosi rejiaun [[Saide ibne Useine]] nian, hasoru ne'ebé Musa ibne Furtune funu tiha no ne'ebé Musa ibne Furtune oho tiha. Tuirfalimai, Musa ibne Furtune hadau tiha Saragosa, molok nia hetan oho mós hosi parente besik liu hosi [[Useine ibne Iaia ibne Sade ibne Ubada|Useine hosi Saragosa]].

[[Banú Kasí]] sira iha tiha relasaun di'ak nune'e ho sira-nia viziñu sarani sira hosi [[Reinu Navarra nian]] katak [[Musa ibne Furtune]] kaben ho [[Oneka]], feto-faluk konde nian hosi [[Bigorre]], [[Íñigo Jiménez]], no inan [[Íñigo Arista hosi Pamplona|Íñigo Arista]], ne'ebé hafoin fila ba liurai uluk Pamplona nian. Vínkulu familiár entre Arista sira, liurai sira Pamplona nian, no Banú Kasí sira hetan hametin liu tebetebes ho loron-kaben entre Asona, Íñigo Arista nia oan-feto, no [[Musa ibne Musa]]. Família sira liurai sira nian hosi Pamplona no Banú Kasí sira nian tulun malu ba'in no fahe España nia tasi-feto malu. Iha tinan [[799]], [[vaskaun]] sira, a-favór ba [[Dinastia karolínjiu|karolinjiu sira]], asasina emboot Pamplona nian [[Mutarrife ibne Musa]], [[Musa ibne Musa]] nia bou.

Família [[Banú Kasí]] huduk sira-nia kbiit boot liu hotu ho [[Musa ibne Musa]]. Sira biban aumenta sira-nia autonomia no mós hametin sira-nia moruk ho Arista sira hasoru emír [[Emiradu Kórdova nian|Kórdova nian]] [[Abderramaun II]], iha tinan [[843]]. To'o klaran hosi [[sékulu IX]], emír nia tropa-laken sira halo kastigu nia espedisaun frekuente sira to'o hadamen. [[Musa ibne Musa]] manán sarani sira iha [[Batalla Albelda nian]] iha tinan [[852]] no mós halo hanaran an &quot;liurai datoluk España nian&quot; hamutuk ho [[Reinu Astúrias nian|liurai Astúrias nian]] no [[Emiradu Kórdova nian|emír Kórdova nian]]. Iha tinan [[852]], ninia ukun naknahe hosi rai sira [[Tudela]], [[Saragosa]], [[Calatayud]] no [[Daroka]] to'o [[Kalamoxa]]. Nia hetan hanaran [[uale]] [[Marka Superiór]] nian, hasoru reinu sarani sira. Nia intervén iha rejiaun Ueska nian no mós tau ninia oan-mane [[Lopu ibne Musa]] nu'udar uale [[Toledu]] nian iha tinan [[859]].

Iha tinan [[871]], Lopu ho ninia alin-mane sira [[Ismaíl ibne Musa]], [[Mutarrife ibne Musa]] no [[Fortune ibne Musa]] halo revolta: Lopu no Ismail hakfati Saragosa, Mutarrife tama ba Ueska no Fortune konkista Tudela. Tuirmai, emír Kórdova nian, [[Maomé I hosi Kórdova|Maomé]] halo espedisaun hasoru oan-mane sira Musa nian, ho tulun [[Banú Tujíb]] nian.

Derrota sira no, hafoin, disensaun sira lori alin-mane haat [[Banú Kasí]] nian ba sira-nia destruisaun: Mutarrife hetan ezekuta no Lopu tenke konfronta rebeliaun Fortune nian no Ismail nian. Durante kahaat uluk [[sékulu X]] nian, [[Banú Kasí]] lakon tiha sira-nia pozisaun sira iha Foho-leet Mota-Ebru nian iha favór liñajen hataru-maluk sira hanesan [[Banú Tujíb]].

==== Hun Kondadu nian Aragaun nian (entre tinan 780 no 1035) ====
[[Imajen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Abadia San Pedro de Siresa]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa'' no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa''), sentru kulturál Kondadu nian Aragaun nian.]]
[[Imajen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Mosteiro San Adrián de Sásave]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Adrián de Sásave'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Hadrián de Sasau'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Adrià de Sasau''), sé episkopál uluk Aragaun nian.]]
Iha tinan [[780]], [[franku sira]] aproveita disensaun sira entre musulmanu sira, mós hadau sidade [[Jaka (Ueska)|Jaka]] no mós tau sira-nia ain iha loor Fohor-Pirenéus nian filafali depoizde tinan neenulu. Iha tinan [[802]], [[Auréolu hosi Aragaun|Auréolu]] mak sai [[konde]] dahuluk&lt;ref&gt;{{es}} David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón''. [[Ediciones Nowtilus, S.L.]], [[Madríd]], iha fulan-Abríl tinan [[2012]], p. 53, ISBN 978-84-9967-306-6&lt;/ref&gt; rejiaun ne'e nian ho títulu hosi &quot;konde hosi Jaka&quot;. Wainhira ne'e mate, títulu konde nian fila fali ba [[Aznár I Galindes]]. Naran &quot;Aragaun&quot; nian mosu ba dala uluk iha tinan [[828]], wainhira kondadu ki'ik ne'e hetan naran hosi [[Mota-Aragaun]], ne'ebé suli liuhosi kondadu ne'e, no hosi mota-sorun [[Aragón Subordán]]. Durante balun uluk hosi [[sékuku IX]], Kondadu Aragaun nian hela iha órbita [[Dinastia karolínjia|reinu karonlínjiu]] okos, ba ne'ebé kondadu ne'e hetan halibur hakat foho-leet [[Valle de Hecho]] no pasajen Somport. Dependénsia ne'e hetan hamatan mós iha esfera relijiozu: nu'udar ezemplu, [[Abadia hosi San Pedro de Siresa]] (ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa''; ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa''; no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa''), ne'ebé hetan funda iha époka ne'e, mak sai iha [[orden Saun Bentu nian|obediénsia beneditinu]] okos no ninia importánsia kontinua haboot no konverte an iha sentru kulturál kondadu nian.

Durante [[sékulu IX]], hamkonan [[Dinastia karolínjia|karonlínjiu]] hakiduk iha favór ba ninia reinu besik ibériku sira: [[Reinu Navarra nian|liurai Pamplona nian]], [[Íñigo Arista de Pamplona]], intervén iha funu sira susesaun nian kondadu nian, enkuantu konde [[Aznar II Galíndez]] kaben ninia oan-feto Sanxa ho uale Ueska nian, Muhammad al-Tawil. Maibé espansaun Reinu Pamplona nian ba súl hanetik avansu kondadu ki'ik ne'e nian signifikativamente, falisá Reinu Pamplona nian ko'a rota hotu-hotu konkista nian ba kondadu ne'e.

Konde Galindo II Aznárez nia mate lahó oan-mane lejítimu hamosu divizaun ninia rai sira-nian: [[Sobrarbe]] hetan lalin ba ninia oan-feto Toda, ne'ebé kaben ho [[Bernardu I hosi Ribagorsa|Bernadu I]], konde hosi [[Kondadu Ribagorsa nian|Ribagorsa]]; enkuantu ninia oan-feto [[Andregoto Galíndez]] lalin Aragaun rasik ba liurai Pamplona nian, [[Garcia Sanches I de Pamplona|Garsia Sanxes I]], iha tinan [[925]]. Iha altura ne'e Aragaun, hakno'ak hosi Reinu Navarra nian, hetan konsidera tipu ida señoria partikulár, &quot;rai señór aragonés sira-nian&quot;, ne'ebé hetan dirije hosi konde ida-ne'ebé halo tuir liurai Pamplona nian. Hosi konde sira-ne'e, dahuluk oan-mane ilejítimu konde defuntu nian.

Kutus, Kondadu Aragaun nian hetan dezenvolve iha nivel kultutál. Ezemplu sira hosi arte repovuasaun nian (ne'ebé ema bolu &quot;mosárabe&quot; ho lakonak) hetan habasuk. [[Mosteiru San Juan de la Peña]] (ho lia-españól ''Real Monasterio de San Juan de la Peña'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Chuan d'a Penya'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Joan de la Penya''), ne'ebé relijiozu hirak-ne'ebé husik tiha ona Saragosa -wainhira [[mouru]] sira hakfati ne'e- sai kultura sarani nia foku ne'ebé buka [[Rekonkista]] nia ideál no reintrodusaun hosi [[ritu mosárabe]] iha liturjia. Iha tinan [[922]], ambispu Aragaun, hirak-ne'e ema bolu &quot;ambispu sira [[Jaka (Ueska)|Jaka]] nian no Ueska nian&quot;, bá hela iha foho-leet Borau nian. Sira estabelese sira-nia hela-fatin iha mosteiru importante barak, hanesan [[Mosteiru San Juan de la Peña]], [[Abadia San Pedro de Siresa]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa'' no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa'') no [[Mosteiro San Adrián de Sásave]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Adrián de Sásave'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Hadrián de Sasau'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Adrià de Sasau'').

Iha tinan [[1015]], liurai Navarra nian [[Sanxu Garsés III hosi Pamplona|Sanxu III]] saran Kondadu Aragaun nian ba ninia oan-mane ilejítimu [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru]]. Fatu ne'e sei iha importánsia tinan ruanulu tarde liu, wainhira liurai ne'e mate iha tinan [[1035]].
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 850.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 814 no 850 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 875.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 850 no 875 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 900.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 875 no 900 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 929.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 900 no 929 (mapa ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

====Banú Tujibe sira (entre tinan 890 no 1018)====
[[Imajen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|[[Torre Trovadór nian]] (ho lia-españól ''Torre del Trovador''; ho lia-aragonés ''Torre d'o Trobaire''; no ho lia-katalaun ''Torre del Trobador''), ne'ebé [[Muhammad Alanqar]] konstrui iha rohan [[sékulu IX]] nian nu'udar torre maksorik no ne'ebé hetan integra tarde liu ba [[Kadunan Aljafería]] (ho lia-españól ''Palacio de la Aljafería''; ho lia-aragonés ''Palacio de l'Alchafaría''; no ho lia-katalaun ''Palau de l'Aljaferia'') iha Saragosa.]]
[[Imajen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|[[Rai-dilan Ibériku]], durante [[Kalifadu Kórdova nian]], kurakuran iha tinan [[1000]] (mapa iha lia-españól).]]
Iha tinan [[890]], atu rekompensa servisu sira [[Muhammad Alanqar]] nian, ne'ebé sai tiha ona hosi dinastia aristokrátiku [[Banú Tujibe]] sira-nian, ne'e hetan dezigna [[uale]] Saragosa nian hosi [[Emiratu Kórdova nian|emír Kórdova nian]] [[Maomé I hosi Kórdova|Maomé I]]. Títulu uale nian Saragosa nian hetan tranzmite ho ereditáriu iha altura ne'e, buat ne'e-bé permite Banú Tujibe sira atu hametin sira-nia kbiit iha Aragaun daudauk leten, hosi Saragosa no [[Daroka]] (ho lia-españól, ho lia-aragonés no ho lia-katalaun ''Daroca''), sira-nia [[feudu]]. Iha rohan [[sékulu X]] nian, hirak-ne'e inkorpora rejiaun [[Ueska]] nian (ho lia-españól ''Huesca'', ho lia-aragonés ''Uesca'' no ho lia-katalaun ''Osca'') no [[Barbastru]] (ho lia-españól ''Barbastro'', ho lia-aragonés ''Balbastro'' no ho lia-katalaun ''Barbastre'') ba sira-nia soin, hirak-ne'ebé família [[muladí]] [[Banú Sabrít]], [[Banú Kasí]] sira-nia laka, domina antes.

Banú Tujibe sira tahan ho operasaun punitivu hirak-ne'e [[Kalifadu Kórdova nian]] halo hasoru reinu sarani sira, liuliu durante époka [[Almansór]] nian, ne'ebé haloko fali [[jiade]] iha tinan [[980]].

Hafoin Almansór nia mate iha tinan [[1002]], Kalifadu Kórdova nian hahú ninia dekadénsia: funu sivíl entre [[berbere]] sira, [[arabi]] sira, [[eslavu]] sira no [[mosárabe]] sira komesa iha tinan [[1008]]. Mundír, soldadu simples ne'ebé sai hosi sanak menór Banú Tujibe sira-nian, sai uale [[Tudela]] nian iha tinan [[1006]] no Saragosa nian iha tinan [[1013]]. Iha tinan [[1018]], Mundír haklakar an independente no proklama an liurai hosi [[Taifa Saragosa nian]]. iha ne'ebé nia halo doit.
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 961.png|Uniaun Kondadu Aragaun nian ho [[Navarra]] entre tinan 929 no 961 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule Ibérique en 1002.png|Almansór nia [[razia]] sira entre tinan 961 no 1002 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 1037.png|Monun hosi Kalifadu Kórdova nian no [[taifa]] sira entre tinan 1002 no 1037 (mapa ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

===Hatudan entre Reinu Aragaun nian no taifa Saragosa nian (iha sékulu XI no iha sékulu XII nia hun)===
====Taifa Saragosa nian durante reinadu Banú Tujibe sira-nian (entre tinan 1018 no 1038)====
[[Imajen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|Murak-mean nia [[dinár]] ne'ebé hetan halo iha tinan [[1029]] durante reinadu liurai hosi [[Taifa Saragosa nian]] [[Yahya ibn al-Mundir]].]]
[[Imajen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Rain-dilan Ibériku]] iha époka uluk [[taifa]] sira-nian iha tinan [[1037]] (mapa ho lia-españól).]]
[[Mundir I]] mak sai liurai uluk hosi [[Taifa Saragosa nian]], ho títulu hosi &quot;rejente kadunan nian&quot;, ne'ebé [[Almansór]] no ninia desendente sira adota tiha ona. Liurai foun hama'e korte kmanek ida no hale'u an ho administrasaun boot ida, entre ne'ebé [[Ibn Darraj al-Qastalli]] no [[Said al-Bagdadi]] hela. Nia hadelas mós ninia sidade-kapitál ho haboot meskita boot nian hosi Saragosa, ho konstrusaun bañu foun sira-nian no renovasaun kadunan nian Zuda nia (ohin Torreaun Zuda nian).

Iha altura ne'e, Taifa Saragosa nian inklui sidade [[Medinaseli]], [[Sória]], [[Calahorra]], [[Arnedu]], [[Alfaru]] no [[Tudela]] ba loromonu; no [[Barbastru]], [[Monzón]], [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no [[Lérida]] ba lorosa’e. [[Mundir I]] funu liuliu hasoru [[Sanxu Garsés III hosi Pamplona]]. Sanxu Garsés hamutuk ho governadór Lérida nian, [[Almostain I]], hosi klaun [[Udida]] sira-nian, ne'ebé nakleba hasoru Mundir I beibeik. Atubele kaer liurai navarru iha retaguarda, liurai saragosanu biban aliansa ho [[Reinu Kastela nian|liurai nian hosi Kastela]]. Ne'e funu mós hasoru [[Banu Razine]], hirak-ne'ebé governa [[Taifa Albarracín nian]], ne'ebé inklui munisípiu [[Albarracín]], [[Teruél]] no [[Montalbán (Aragaun)|Montalbán]], korrespondente ba [[Teruél (provínsia)|provínsia Teruél nian]] daudauk.

Iha [[1022]], Mundir I nia oan-mane, [[Yahya ibn al-Mundir]], tuir ninia aman nu'udar liurai. Yahya ibn al-Mundir tuir hatudan hasoru Sanxu III. Nia kaben ho alin-feto liurai nian hosi [[Taifa Toledu nian]] Ismail. Ninia oan-mane, [[Mundir II]], tuir Yahya nu'udar liurai iha tinan [[1036]]. Mundir II hetan oho iha tinan [[1038]] hosi ninia primu [[Abd Allah ibn al-Hakam al-Tujibi]], ne'ebé hakarak hadau tronu ba nia rasik. Maibé nia hela nu'udar liurai durante loron ruanulu de'it: notavel sira kota nian Saragosa nian bolu [[Almostain I]], uale Lérida nian, ne'ebé manán podér.

====Taifa Saragosa nian durante reinadu Udida sira-nian (entre tinan 1038 no 1110)====
[[Imajen:Aljafería interior noche.jpg|left|thumb|upright|Hateken interiór hosi [[Kadunan Aljafería nian]], liurai [[udida]] sira-nia hela-fatin.]]
[[Imajen:Taifa de Zaragoza 1080.png|thumb|upright=1.2|[[Taifa Saragosa nian]], depoizde konkista sira liurai [[udida]] sira-nian, iha tinan [[1080]] (mapa ho lia-españól).]]
Ho [[Almostain I]], uale simples hosi [[Tudela]] no [[Lérida]], dinastia [[Udida]], hirak-ne'ebé hatahan podér to'o tinan [[1110]], mai hela iha Saragosa. Ema haree períodu ne'e nu'udar raromak Aragaun arabi nian. [[Almostain I]] hamutuk ho liurai [[Fernandu I Leaun nian|Fernandu I]] [[Reinu Leaun|Leaun]] nian hasoru liurai hosi [[Taifa Toledu nian]], laka liurai nian [[Garsia Sanxes III Pamplona nian|Garsia Sanxes III]] [[Reinu de Navarra|Navarra nian]] no mós nia aproveita atu nahe bá-mai ba loor, to'o [[Guadalaxara (provínsia)|provínsia Guadalaxara nian]] daudauk. Liurai musulmanu sira selu ba liurai sarani kada tinan, buat ne'ebé ramata ho frakeza taifa sira-nian.

[[Almostain I]] hametin uale sira-nia fó-laran tanbasá nia tau ninia oan-mane sira nu'udar uale. Maibé, depoizde ninia mate, ninia oan-mane sira babeur biban sira-nia hakno'an-laek no mós halo doit rasik: [[Iúsufe Almusafár]] iha [[Lérida]], Lubb iha [[Ueska]], [[Maomé ibn Suleimaun]] iha [[Calatayud]] no [[Amade Almoktadír]] iha Saragosa. Depoizde funu fratrisida toos, Almoktadír biban hahida fali rai hirak-ne'ebé hetan fó ba ninia alin sira: dahikus alin sira nian, Iúsufe, reziste iha Lérida to'o tinan [[1078]]. Mós Almoctadír nahe ninia autoridade ba [[Taifa Tortoza nian]] iha tinan [[1061]], hafoin ba [[Taifa Dénia nian]] iha tinan [[1076]] no ba [[Taifa Valénsia nian]], ne'ebé hetan konverte ba vasalu.

Maibé, rai-ketan sira tasi-feto nian hetan tatera hosi [[Reinu Aragaun nian]] foun, ne'ebé [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru I]] no [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu Ramires]] dirije daudaun. Iha tinan [[1063]], [[Amade Almoktadír]] dirije espedisaun (ne'ebé hakohak mós tropa kastellanu hosi liurai [[Sanxu II hosi Kastela]] no [[Síd|Rodrigo Díaz de Vivar]]) hasoru Ramiru I, ne'ebé haduut daudaun [[Graus]]. Iha tinan [[1064]], Sanxu I hosi Aragaun [[Funu Barbastru nian|hadau tiha Barbastru]] ho tulun kontinjente hirak-ne'ebé mai tiha hosi [[Fransa|rai-Fransa]], responde daudaun ba xamamentu ba [[kruzada]] hosi [[Papa Alexande II]]: [[Amade Almoktadír]] bolu ba [[jiade]] no konkista [[Barbastru]] filafali iha tinan [[1065]]. Lakon tiha [[Alkezar]] iha tinan [[1065]], liurai [[udida]] ne'e asina tratadu oioin ho liurai [[Reinu Navarra nian|Navarra]] [[Sanxu Garsés IV hosi Pamplona|Sanxu IV]] entre tinan [[1069]] no [[1076]]. Maibé, iha tinan [[1076]], liurai navarru ne'e hetan oho no liurai Sanxu I hosi Aragaun no [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] fahe Reinu Navarra nian ba sira rasik.

Satán, moruk dahikus ne'e ho [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] lakon kbiit tan vasalajen hosi liurai Valénsia [[Abu Becre ibne Abdalazize]]. Tuir loloos, liurai hosi Kastela hanoin konkista [[Taifa Toledu nian]] no soe-hela [[Taifa Valénsia nian]] ba liurai Toledu nian nu'udar babalas. Ne’eduni, [[Amade Almoktadír]] tenke selu impostu elevadu wa'in ba Afonsu VI atubele permite hamta’uk hosi [[Taifa Valénsia nian]].

Depoizde [[Amade Almoktadír]] nia mate, ninia territóriu sira hetan nakfahe ba parte rua: [[Iúsufe Almutamán]] erda [[Taifa Saragosa nian|taifa]] nia balun loromonuk, ho rejiaun sira hosi [[Saragosa]], [[Tudela]], [[Ueska]] no [[Calatayud]]; iha tempu ne’ebé ninia alin [[Almondír hosi Lérida|Almondír]] hola tasi-ibun nia rejiaun sira, ho [[Lérida]], [[Tortoza]] no [[Dénia]].

Aragaun nia liurai [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu I]] kadavés taterak liu iha tasi-feto. Iha époka ne'e, [[Sid|Rodrigo Díaz de Vivar]], dato sarani desterradu hosi [[Reinu Kastela nian]], tama ba servisu hosi liurai Saragosa nian hamutuk ho ninia mersenáriu sira. Nia hela iha servisu hosi liurai Saragosa nian to'o tinan [[1086]] no mós simu alkuña &quot;Sid&quot;. Buat ne'e la hakahik aragonés sira atu konkista kota importante barak: [[Graus]], ne'ebé tatera [[Barbastru]]; [[Ayerbe]], [[Bolea]] no [[Arascués]], ne'ebé domina [[Ueska]]; no [[Arguedas]], besik [[Tudela]]. Mezmu Saragosa hetan haduut hosi [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] iha tinan [[1086]].

[[Almostaín II]], [[Iúsufe Almutamán]] nia oan-mane, sa’e ba tronu iha tinan oin-ida de’it. Iha altura ne'e, konkista sarani sira importante: taifa nia reinu sira lakon kbiit no mós hetan silu, [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] konkista tiha [[Taifa Toledu nian]] iha tinan [[1085]]. Liurai [[Almutámide]] hosi [[Taifa Sevilla nian]] no liurai sira [[Taifa Badajóz nian|Badajóz]] nian no [[Taifa Granada nian|Granada]] nian halibur hamutuk atu husu intervensaun hosi [[Iúsufe ibne Taxufine]], emír [[Impériu Almorávida|almorávida]] sira-nian. Koalizaun musulmanu manán sarani sira iha [[Batalla Zalaca nian]] iha tinan [[1086]]. Vitória musulmanu ne'e soe-hela Saragosa liberadu liu no mós haka'as Afonsu VI atu hasai haduut ba sidade ne'e.

Iha tinan [[1090]], taifa sira-nia liurai sira hetan hasai hosi [[Impériu Almorávida|almorávida]], hirak-ne'ebé haboot sira-nia impériu, exetu [[Almostaín II]] hosi Saragosa, ne'ebé mantein relasaun di'ak sira ho sira. Iha sorin seluk, [[Monzón]] iha tinan [[1089]], [[Balaguer]] iha tinan [[1091]] no [[Ueska]] iha tinan [[1096]] hetan okupa hosi liurai Aragaun nian. Tiha-ona, [[Almostaín II]] hetan mate iha tinan [[1110]] iha [[Batalla Valtierra nian]], besik [[Tudela]], hasoru [[Afonsu I hosi Aragaun]], ne'ebé kaer [[Ejea de los Caballeros]] no [[Tauste]] filafali. 

[[Almostaín II]] nia susesór, [[Imade Adaulá hosi Saragosa|Imade Adaulá]], hetan haka'as halo an [[vasalajen|vasalu]] liurai nian hosi Kastela, buat ne'ebé hamosu [[Impériu Almorávida|almorávida]] sira-nia laran-hirus. Almorávida sira kaer sidade [[Saragosa]] iha tinan [[1110]], Imade Adaulá hakmahan daudaun iha [[sidadela]] hosi [[Rueda de Jalón]]. Buat ne'ebé katak rohan hosi [[Taifa Saragosa nian]].
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 1065.png|Kriasaun [[Reinu Aragaun nian]] entre tinan [[1037]] no [[1065]] (mapa ho lia-fransés)
Imajen:Péninsule ibérique en 1085.png|[[Reinu Aragaun nian]] entre tinan [[1065]] no [[1085]] (mapa ho lia-fransés)
&lt;/gallery&gt;

====Períodu almorávida (entre tinan 1110 no 1118)====
[[Imajen:Péninsule ibérique en 1115.png|thumb|upright=1.2|Konkista almorávida entre tinan [[1085]] no [[1115]] (mapa ho lia-fransés).]]
[[Taifa Valénsia nian|Valénsia]] nia [[uale]] [[Impériu Almorávida|almorávida]], [[Muhammad ibn al-Ḥājj]], hola ukun Saragosa nian no ninia rejiaun nian. Ne'e hametin rai-ketan tasi-feto nian hosi [[Impériu Almorávida]] iha [[Ebru|Mota-Ebru]] no [[Teju|Mota-Teju]] tomak no mós ukun to'o tinan [[1115]], haka’as an daudaun atu hakahik ofensiva sira hosi [[Afonsu I hosi Aragaun|Afonsu I]].

Emír [[Ibne Tifiluite]] sa'e ba tronu depoizde Muhammad ibn al-Ḥājj. Emír ne'e hale'u an ho korte kmanek, nakonu ho poeta no filózofu hirak-ne'ebé halai sai hosi atmosfera integrista ne'ebé almorávida sira hamonu iha loor liu. [[Ibne Tifiluite]] hili filózofu, médiku, astrónomu, jeometra, múziku no poeta [[Avempase]] nu'udar [[vizír]]. Biar nune’e, wainhira [[Ibne Tifiluite]] mate iha tinan [[1117]], [[Reinu Múrsia nian|Múrsia]] nia uale biban ukun Saragosa. Iha fulan-Marsu hosi tinan [[1118]]; [[kruzadu]] fransés sira, [[Orden militár|orden militár]] sira-nia monje soldadu sira no [[Imade Adaulá hosi Saragosa|Imade Adaulá]] tulun daudaun; liurai Aragaun [[Afonsu I hosi Aragaun|Afonsu I]] tau haduut ba [[Saragosa]], ne'ebé liurai aragonés ne'e okupa iha rohan tinan ne'e nian. Saragosa nia okupasaun hetan fuir lailais hosi sidade [[Calatayud]] no [[Daroka]] depoizde [[Batalla Kutanda nian]] iha tinan [[1120]], buat ne'ebé tau rohan ba Aragaun nia okupasaun musulmanu.

==Otas Kafoun==

==Otas Kontemporáneu==

==Ligasaun ba li'ur==


[[Kategoria:Aragaun]]</text>
      <sha1>qxipwdbkv3e4jcs5zgxzcd9177w4syg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>69606</id>
      <parentid>69605</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T22:16:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.250.150.4</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Períodu almorávida (entre tinan 1110 no 1118) */</comment>
      <origin>69606</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64642" sha1="hucikdcwdnet7b6zzc0inlwcsf2ccs3" xml:space="preserve">[[Imajen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Lokalizasaun [[Aragaun]] nian, [[komunidade autónomu]] [[España]] kontemporáneu nian.]]

[[Imajen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Frontispísiu obra istóriku nian hosi [[Jerónimo Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publikadu iha tinan 1588 iha [[Saragosa]] hosi frade Lorient no Diego Robles. Nia mak sai ida hosi istória sira-uluk Aragaun nian.]]

Prezensa umanu iha rai hirak-ne'ebé ohin forma [[Aragaun|komunidade autónomu Aragaun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Comunidad Autónoma de Aragón'', ho lia-[[aragonés]] ''Comunidat Autonoma d'Aragón'' no lia-[[katalaun]] ''Comunitat Autònoma d'Aragó'') data hori miléniu oin-oin, maibé Aragaun, hanesan barak hosi rejiaun istóriku daudauk, mak sai ai-fuan [[Otas Klarak]] nian. Naran Aragaun nian mosu ba dala uluk iha tinan [[828]].

Istória Aragaun hahú ho invazaun musulmanu iha [[sékulu VIII]]. Hori natak, nia haluan ninia fronteira sira durante sékulu sira iha ne'ebé ba dala uluk mak sai [[Kondadu Aragaun nian|Kondadu]], hafoin [[Reinu Aragaun nian|Reinu]], no tarde liu Konsellu no Audiénsia, to'o konstitui ohin loron [[Komunidade autónomu|Komunidade Autónomu]], biar hahidak jeográfiku ka naturál, linguístiku no mezmu étniku mukit.

Iha Otas Klarak, Aragaun daudauk hetan konfigura no konsolida. Ninia ai-riin mahuluk sira mak sai Koroa, Kortes, Deputasaun Reinu nian no [[Forál sira Aragaun nian|Direitu Forál]]. Hun-fatin federasaun ida nian estadu sira-nian ho entidade oin-seluk hori [[sékulu XII]], [[Koroa Aragaun nian]]; ninia todan espesífiku lakon daudaun neineik iha rasik nia laran to'o [[Otas Kafoun]], wainhira nia hetan integra ba [[España|Reinu España nian]], sentralizadu liu dook. Ema sira tenke indika katak, iha tinan 1412, iha [[Kompromisu Kaspe nian]], dinastia ne'ebé ukun ona, dunitán mate erdeiru ikus nian hosi uma anteriór, mak uma [[Kastela|kastellanu]] Trastámara sira-nian.

Hori [[Alterasaun sira Aragaun|alterasaun sira tinan 1591]], wainhira [[Filipe II hosi España]] oho [[Justísia Aragaun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Justicia de Aragón'', ho lia-[[aragonés]] ''Chusticia d'Aragón'' no lia-[[katalaun]] ''Justícia d'Aragó'') Don [[Joaun V hosi Lanuza]], to'o [[sékulu XVIII]], iha tinan 1707, wainhira [[Ukun-fuan sira Planu Foun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Decretos de Nueva Planta'') hetan promulga, Aragaun saran daudaun neineik ninia direitu no forál hotu-hotu no partikularidade istóriku seluseluk hirak-ne'ebé nia konsege tiha hakat tempu nia pasu.

[[Funu Peninsulár]] mak sai okaziaun di'ak ba ninia reativasaun. Durante [[sékulu XIX]], [[Karlizmu|karlista]] sira, hirak-ne'ebé buka tiha adeptu sira iha rai ne'e, hasa'e tiha fó-fati faforuk forál lakin sira.

Nane'e, iha [[sékulu XX]], iha etapa [[Repúblika Espanhól Daruak|republikanu]], sentimentu rejionalista hato'o importánsia boot liu hotu, maibé [[Funu Sivíl Espanhól]] hamate [[projetu]] autonómiku hotu-hotu.

[[España Frankista|Rejime frankista]] hadukur tiha karan [[aragonezizmu|aragonezista]] hirak-ne'ebé, ohin ho kbiit sira, habeur nabilan.

==Pré-istória==
===Períodu paleolítiku===
[[Imajen:Paleolítiku iha Aragaun.png|thumb|250px|Paleolítiku iha Aragaun.]]
Sasin sira lakin liu hotu moris umanu nian iha [[Aragaun]] remonta ba époka glasiasaun sira-nian, iha [[Pleistosenu]] médiu, liubá aprosimadamente tinan 600 000, durante [[Paleolítiku Inferiór]]. Povuasaun hirak-ne'e husik tiha sasin sira artezanatu [[kultura Axeulianu|axeulianu]]. Ema sira hetan tiha [[sileks]] nia [[bifase]] sira no [[kuartzitu]] nia [[kutelu]] sira, ho mahuluk iha [[terrasu mota nian|terrasu]] hosi [[San Blas (Teruél)|San Blas]] iha [[Teruél]], iha zona [[Cauvaca]] nian iha [[Kaspe]], iha [[Barranco de Arbolitas]] besik [[Borja]] no mós hale'u [[Kalatayúd]], iha zona [[Miedes de Aragón|Miedes]] nian. [[Baldehalón]] natak zona ida buras loos.

Durante [[Períodu glasiál dahikus|Glasiasaun Würm]], hale'u 80 000 molok Kristu, oin umanu foun iha rejiaun, [[mane Neandertál nian]], mosu tiha. Resin umanu wa'in, hanesan [[molár]] sira, hetan deskobre iha fatuk-kuak sira [[Cuevas de los Moros]] iha [[Gavasa]], besik [[Ueska]]. Durante [[Paleolítiku Médiu]], kultura [[Musteriense|Musteriense]], ne'ebé tuir to'o aprosimadamente 40 000 molok Kristu, hetan dezenvolve. Ne'e hetan karakteriza hosi obra [[sileks]] nian ho forma ponta nian, [[raskadór]] nian no [[nehan]] nian, maibé mós hosi ruin nia obra importante ida. Jazida sira koñesidu liu hotu mak sai fatuk-kuak [[Abrigo de Eudoviges]] hosi [[Alacón]] iha [[Provínsia Teruél nian|Teruél]], fatuk-kuak [[Fuente del Trucho]] iha [[Colungo]] no fatuk-kuak sira [[Cuevas de los Moros]] iha [[Gavasa]].

Iha [[Paleolítiku Superiór]], ne'ebé komesa hale'u 40 000 molok Kristu, kultura foun rua, [[kultura Solutreanu|Solutreanu]] no [[kultura Magdalenianu|Magdalenianu]], mosu tiha. [[kultura Solutreanu|Solutreanu]] hetan deskreve partikulármente di'ak iha [[fatuk-kuak Chaves nian]], iha [[Bastarás]], iha ne'ebé kostura nia ponta sira, raspadór sira no buríl sira mosu. [[Kultura Magdalenianu]] hamonu tiha ruin nia objetu sira, hanesan [[azagaia]] sira, no fatuk nia objetu sira, hanesan [[mikrólitu]] sira, ba ita. Bibi no koellu parese balada hirak-ne'ebé mane hirak-ne'e soro tiha.

===Períodu epipaleolítiku===
[[Epipaleolítiku]] nia resin sira, entre miléniu dahituk no dalimak molok Kristu, hetan halibur iha [[Aragaun Kraik]]. Obje.tu mikrolítiku sira sai buras liu, enkuantu hafutar kadavés jeométriku liu no lidun-toluk nia, trapéziu nia no fulan-balun nia forma sira.

Ábitat dezenvolve hela tuir fatuk-inan nia didin klarek sira, ne'ebé orientadu ba loro-matan no domina hela mota [[Matarraña]] no [[Mota-Algás|Algás]]. Fatin mahuluk mak sai fatuk-kuak rua [[Botigueria dels Moros]] no [[Els Secans]] iha [[Massalió]] iha [[Teruél (provínsia)|provínsia Teruél nian]]; no iha fatin sira [[Costalena]] iha [[Maella]], [[El Serdà]] no [[Sol de la Pinyera]] iha [[Favara Mota-Matarraña nian]] iha [[Saragosa (provínsia)|provínsia Saragosa nian]]. Povuasaun hirak-ne'e nia ekonomia esensialmente maksorok hela, ho bazeia ba kasa, peska no kolleita.

===Períodu neolítiku===
[[Imajen:Neolítiku iha Aragaun.png|thumb|250px|Neolítiku iha Aragaun]]
Iha miléniu dalimak nia balun dahuluk molok Kristu, moris dalan foun mosu. Ne'e hetan bazeia iha ekonomia mamosuk sira-nian hirak-ne'ebé hatene kuda-rai no pekuária no hirak-ne'ebé soro hela balada sira nu'udar atividade komplementáriu.

Ezisténsia [[moiñu limak]] sira-nian, fatuk toos nian, testemuña atividade moajen nian; hanesan mós [[baliu]] polimentadu balun hatudu, iha gume, impaktu sira, tanba hirak-ne'e hetan emprega nu'udar [[enxó]] ba tarefa agríkola sira.

Ema sira hetan resin neolítiku iha [[Foho-kadoek esteriór pirenaiku sira|Foho-kadoek Esteriór]] sira [[Ueska (provínsia)|Ueska nian]] no iha [[Aragaun Kraik]].

==Proto-istória==
===Otas Riti nian===
[[Otas Riti nian]] hetan karakteriza hosi fenómenu rua: [[matamik megalítiku|hariin megalítiku]] sira-nia multiplikasaun no espansaun hosi [[Kultura Vazu Kampaniforme nian]]. Ema sira observa megálitu importante liu hotu iha foho esteriór sira no iha foho-leet [[Fohor-Pireneus|pirenaiku]] aas sira.

===Otas Birak nian===
[[File:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Figura fetok terrakota nian, hosi Otas Dahikus Birakl, entre 650 no 500 molok Kristu, ne'ebé ema hetan tiha iha [[Fuentes de Ebro]].]]
Iha fatuk-kuak [[Cueva del Moro]] hosi [[Olvena]], ema sira hetan tiha ponta sira rama-isin sira-nian ruin nian, hirak ne'ebé data hosi [[sékulu XVI]] no [[sékulu XV|XV]] molok Kristu no hirak-ne'ebé ezemplu di'ak liu hotu hosi Otas Lakin Birak nian.

Otas Klarak Birak nian hafó tiha jazida importante sira iha [[Mota-Sinka Klarak|komarka]] [[Monzón]] nian, ho baliu polimentadu atus rua liután kreis sítiu arkeolójiku sira hosi foho ki'ik Marcullo,  hosi [[Peña de Pialfor]], hosi Conchel, hosi Morilla no hosi foho ki'ik Franché. Serámika mak sai kabeer, dala balu dekoradu ho bola ki'ik sira iha kaer-fatin leet. Objetu metáliku sira hetan multiplikasaun ho punsaun retangulár sira, ho puñál triangulár sira no rebite sira. Atividade agríkola intensu hetan habiit hosi númeru importante sabit sira-nian sileks nian. Mós ema sira hetan tiha fatin abitadu iha kursu kraik [[Mota-Sinka]] nian, kreis [[Mota-Soza]] no [[Mota-Alkanadre]].

Otas Dahikus Birak nia períodu ikus sira, hale'u 1100 molok Kristu, hetan karakteriza hosi [[Kultura Kampu sira-nian Urna sira nian]]. Sira mak sai populasaun [[lian indo-europeu sira|indo-europeu]], naturál hosi [[Europa Klarak]], hirak-ne'ebé kahur an ho populasaun [[Tasi-Mediterráneu|mediterráneu]] sira. Hirak-ne'e hadesan sira-nia ema mate sira no mós sudi sira-nia ahi-kadesan iha urna funeráriu sira. Iha ezemplu sira iha fatuk-kuak [[Cueva del Moro]] iha [[Olvena]], iha jazida [[Masada del Ratón]] iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no iha jazida [[Cabezo de Monleón]] iha [[Kaspe]]. [[Metalurjia]] nia apojeu hetan karakteriza hosi aumentu molde sira-nian fundisaun nian hirak-ne'ebé ema sira hetan tiha iha fatin abitadu sira.

===Otas Besi nian===
[[Imajen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Eskrita [[lia-ibériku|ibériku]]. [[Sékulu I molok Kristu]] nia birak ida-ne'ebé ema hetan tiha iha rai-ketan hosi provínsia daudauk [[Sória (provínsia)|Sória]] nian no [[Saragosa (provínsia)|Saragosa]] nian.]]
[[Imajen:Ibéria iha tinan 200 molok Kristu.png|thumb|250px|right|Ibéria nia povu sira iha tinan 200 molok Kristu.]]
[[Otas Besi]] mak sai dokumentadu di'ak liu. Ema sira horik daudaun iha fatin anteriór oin-hanesan sira lahó interrupsaun. Mezmu nekrópole sira util hela ba [[pekuária|pekuarista]] sira, [[kuda-rai|to'os-na'in]] sira no badain sira períodu foun ne'e nian.

Atividade komersiál, ho partikulár ho [[Fenísia|fenísiu]] sira, [[etrusku]] sira no [[Grésia Lakin|gregu]] sira, hetan hama'e no apoia besi nia metalurjia. Instrumentu sira no armamentu sira hetan modernizasaun no mós hetan aperfeisoamentu, hanesan ema sira bele konstata iha jazida [[Piuró del Barranc Fondo]] no [[San Cristóbal]] iha [[Massalió]], hirak-ne'ebé rai vazu sira estilu fenísiu nian; no iha [[Azaila]] no [[Kalaseite]], iha hirak-ne'ebé ema sira hetan tiha objetu importadu sira hosi [[Kreta]].

Iha sékulu VI molok Kristu, lubun diferente neen, hirak-ne'ebé pertense ba lubun [[iberu|ibériku]], [[selta]] no [[akitanu]], koeziste iha Aragaun: [[vaskaun]] sira, [[suesetanu]] sira, [[sedetanu]] sira, [[jasetanu]] sira, [[ilerjete]] sira no [[seltiberu]] siteriór sira.&lt;ref&gt;Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (ho lia-fransés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madríd, 1997 (ISBN 9788486839741).&lt;/ref&gt; Hirak-ne'e hotu-hotu lubuk iberizadu, sedentáriu, estabelesidu iha fatin mahelak sira. Ezemplu naklalir liu hotu mak sai iha [[Cabezo de Monleón]] no [[Loma de Brunos]] iha [[Kaspe]], iha Puntal iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no iha [[Roquizal del Rullo]] iha [[Favara]].

Sistema sosiál hetan bazeia ba lubuk familiár, konstituidu hosi jerasaun haat maizoumenus. Atividade ekonómiku sira kuda-rai no pekuária prinsipalmente. Podér hetan ezerse hosi liurai ida, ne'ebé hetan haleu hosi populasaun manek ne'ebé hobur iha [[lalibur]].

==Otas Lakin==
===Konkista púniku===
[[Imajen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Espansaun kartajinés iha [[Ibéria]] entre 237 no 206 molok Kristu (mapa ho [[lia-fransés]]).]]
Hori tinan [[237 molok Kristu]], iha komandu nia okos hosi [[Amilkar Barka]] no, liutiha, iha komandu nia okos hosi [[Asdrubal]], [[sivilizasaun kartajinés|kartajinés]] sira namkari lailais liuhosi [[España Bársida]]. [[Ilerkavaun]] sira, [[ilerjete]] sira no [[jasetanu]] sira muda parsialmente ba [[Anibal]] nia autoridade. Rejiaun ne'e sai rezerva [[trigu]] nian, [[metál presiozu]] sira-nian no soldadu valorizadu sira-nian.

Hori tinan [[219 molok Kristu]], [[España]] sai kampu batalla nian entre [[Roma Lakin|romanu]] sira no [[sivilizasaun kartajinés|kartajinés]] sira durante [[Funu Púniku Daruak]]. Iha tinan [[217 molok Kristu]], [[Públiu Kornéliu Sipiaun]] marxa hasoru kapitál ilerjete sira-nian, laka Asdrubal nian; hafoin, hasoru jasetanu, hirak-ne'ebé nia manán. Maibé, iha tinan nia rohan, wainhira romanu sira bá tiha, [[Mandóniu]], ilerjerte sira-nia liurai, foti ninia povu hasoru Roma no mós sobu territóriu  laka sira-nian romanu sira-nian. Públiu Korneliu dispersa ema-lubun sira-ne'e, maibé rebeliaun ne'e lori Asdrubal filafali ba norte [[Ebru|Mota-Ebru]] nian.

Fali, [[seltiberu]] sira haruka delegasaun ida ba Públiu Kornéliu no mós halo lia-hatán ida. Roma habarani sira atu ratan territóriu kartajinés; sira konkista sidade tolu hodi raratan sira no mós konsege vitória rua hasoru Asdrubal, buat ne'ebé hamosu ema mate 15 000 no dadur 4 000 aprosimadamente.

===Konkista romanu susar===
[[Imajen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|[[Rai-dilan Ibériku]] nia konkista [[Roma Lakin|romanu]] entre [[sékulu III molok Kristu|sékulu III]] no [[sékulu I molok Kristu]].]]
[[Imajen:DIVIZAUN PROVINSIÁL ROMANU DAHULUK ISPÁNIA NIAN.png|250px|thumb|Rai-ketan sira provínsia romanu nian hosi [[Ispánia Siteriór]] iha tinan 197 molok Kristu.]]
Iha 204 molok Kristu, Kartagu komprende katak nia atu lakon funu ne'e no mós negoseia ho [[Sipiaun Afrikanu]]. Kartago aseita kondisaun hirak-ne'ebé Sipiaun hamonu. Entre kondisaun hirak-ne'e, Kartago tenke lerek España. Iha 187 molok Kristu, territóriu [[Roma Lakin|romanu]] sira España nian hetan organizasaun ho provínsia rua: [[Ispánia Ulteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Ulterior'') no [[Ispánia Siteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Citerior''), dahikus ne'e ho kapitál iha [[Tarragona]] (ho lia-latín ''Tarraco''). Sira-nia administrasaun korresponde dala rua anualmente ba [[pretór]] rua, biar administrasaun ne'e la'ós efikás tuituir.

Maibé, iha tihan hanesan, Sempróniu, Ispánia Siteriór nia pretór, tenke hasoru insurreisaun jerál ida-ne'ebé hamosu ezérsitu romanu nia derrota no pretór ne'e nia mate. [[Senadu (Roma Lakin)|Senadu]] haruka konsul [[Kataun Tuan|Kataun]] hamutuk ho tropa-laken ida mane 60 000 nian. Ne'eduni, rejiaun ne'e nia povu sira —exetu [[ilerjete]], hirak-ne'ebé negoseia sira-nia rendisaun,— tuir kombate. [[Kataun Tuan|Kataun]] sobu maklebak sira no mós kaer kontrole provínsia ne'e nian fali durante bailoro tinan ne'ebá nian, maibé nia la biban atrai povuasaun lokál nia no [[seltiberu]] sira-nia favór sira ba nia an. Depoizde forsa nia hatudun ida, nia hafiar seltiberu sira katak sira fila ba uma fali. Maibé ema kahorik sira-nia submisaun de'it aparente: wainhira ema kari boatu katak Kataun fila ba [[Itália]], ema kahorik sira reativa nakleba. Kataun hatán ho krueldade: nia manán rebeliaun no mós fa'an prizioneiru sira nu'udar [[hahatan|atan]] no mós [[Triunfu romanu|triunfante]] tama ba Roma fali.

Ema kahorik sira kari nakleban ba rai-dilan hotu, no ne'ebá hamosu baixa barak ba ezérsitu romanu, ne'ebé nia efetivu sira-nia balun hetan mate iha tinan [[184 molok Kristu]]. [[Lúsiu Mánliu Asidinu Fulvianu|Mánliu Asidinu]], [[Ispánia Siteriór|Siteriór]] nia pretór, funu hasoru [[seltiberu]] sira iha [[Calahorra]] iha tinan [[184 molok Kristu]], enkuantu [[Kaiu Terénsiu Varraun]] manán [[suesetanu]] sira no konkista sira-nia sidade-kapitál, [[Kórbiu]] (ho [[lia-latín]] ''Corbio'').

Konkista zona klarak nia, ne'ebé seltiberu sira okupa, hetan hahú iha tinan [[181 molok Kristu]] hosi Kintu Fábiu Flaku. Nia biban manán balu hasoru seltiberu sira. Maski nune'e, konkista ne'e [[Tibériu Sempróniu Graku (kónsul iha 177 molok Kristu)|Tibériu Sempróniu Graku]] nia obra prinsipalmente entre tinan 179 no 178 molok Kristu. Nia konkista kota no knua tolunulu, dala balu dunitanba patu sira, dala seluk dunitanba hataru-malu entre [[seltiberu]] sira no [[vaskaun]] sira.

[[Prokonsul]] (ka maksoik banati-tuir tinan) hirak-ne'ebé governa provínsia sira toman hariku an liuhosi povuasaun: prezente madenik sira no abuzu mak sai prátika komún sira. Natoon ninia viajen, pretór ka prokonsul hamahan an saugati no mós haka'as sereál folin-kmaan ba nia, ba ninia família, ba ninia funsionáriu sira no ba ninia soldadu sira. Simu tiha provínsia ispániku sira-nia embaixada ida, [[Senadu (Roma Lakin)|Senadu]] haruka lei sira atu administra provínsia hirak-ne'e iha tinan 171 molok Kristu.

Problema sira litik to'o tinan 133 molok Kristu, wainhira romanu sira destrui sidade seltibériku [[Numánsia]] (ho [[lia-latín]] ''Numantia''), [[seltiberu]] sira-nia kota dahikus.

Iha tinan 82 molok Kristu, Aragaun mak sai senáriu [[Funu Sivíl Dahuluk Repúblika Romana nian|Funu Sivíl Romanu]] nian, enkuanto emboot [[Kintu Sertóriu]], hosi [[Kaiu Máriu|partidu marianu]], hakmahan iha [[Ueska]]. Hatudan sira tuir to'o tinan 72 molok Kristu no to'o Kintu Máriu nia rendisaun.

===Administrasaun romanu===
[[Imajen:Conventus juridici in Hispania-tet.png|upright=1.2|thumb|left|Divizaun Ispánia romanu nian iha konventu jurídiku sira iha [[sékulu II]].]]
Iha divizaun territoriál dahuluk [[Ispánia]] [[Roma Lakin|romanu]] nian, iha tinan 197 molok Kristu, Aragaun daudauk hela iha [[Ispánia Siteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Citerior''). [[Funu Luzitanu-Ibériku sira]] ramata tiha, territóriu hirak-ne'ebé Roma kontrola aumenta ho laki'ik, to'o taka [[Rai-dilan Ibériku]] tomak. [[Marku Vipsániu Agripa|Agripa]] reforma divizaun provinsiál sira iha tinan 27 molok Kristu no mós hakotu harii provínsia tolu iha Ispánia: [[Bétika]], [[Luzitánia]] no [[Ispánia Tarrakonense]]. Territóriu aragonés daudauk sira pertense ba provínsia dahikus ne'e.

Durante [[Kláudiu]] nia reinadu, provínsia ispániku sira hetan divide filafali iha [[konventu (Roma Lakin)|konventu jurídiku]] sira (ho [[lia-latín]] ''conventus iuridicus''). Iha tempu ne'e, Aragaun nia balun-boot forma [[Conventus Caesaraugustanus|Konventu Jurídiku Sezaraugustanu]] (ho lia-latín ''Conventus Iuridicus Caesaraugustanus''), ne'ebé hakno'a ba [[Saragosa|Caesaraugusta]], ou seja, [[Saragosa]] daudauk. Konventu ne'e hakohak kolónia rua, [[Velilla de Ebro|Celsa (Velilla de Ebro daudauk)]] no Caesaraugusta, aleinde sidade sanulu-resin-hitu hosi foho-leet Ebru nian, Jalón nian, Segre nian, Cinca nian no Henares nian, entre hirak-ne'e kota importante liu [[Calatayud|Bilbilis (Calatayud daudauk)]], [[Lérida|Ilerda (Lérida daudauk)]], [[Calahorra|Calagurris (Calahorra daudauk)]], [[Ueska|Osca (Ueska daudauk)]], [[Tarasona|Turiasso (Tarasona daudauk)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (Cañaveruelas daudauk)]] no [[Alcalá de Henares|Complutum (Alcalá de Henares daudauk)]].

Caesaraugusta ne'e sentru administrativu importante. Asuntu makonak sira konventu tomak nian bele hetan julga iha instánsia daruak iha sidade ne'e. Satán, Caesaraugusta ezerse papél relijiozu nivel dahuluk nian, tanba nia iha kultu rasik ba Jéniu Konventu Sezaraugustanu nian (ho lia-latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Jéniu romanu ne'e simu kultu, serapinan sira, terun sira no oferenda sira hosi kota hotu-hotu sirkunskrisaun administrativu ne'e nian. Konsellu konventu nian (ho lia-latín ''concilium conventi'') mós halibur an iha Caesaraugusta: asembleia konsultivu ne'e halibur família mahuluk sira hosi sidade atu fó sira-nia hareen sira kona-ba asuntu hirak-ne'ebé hamkona konventu jurídiku ne'e.
[[Imajen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright=1.2|Ispánia depoizde divizaun provinsiál [[Dioklesianu]] nian (ho testu ho lia-latín).]]
Iha rohan [[sékulu III]] nian, iha okaziaun reforma administrativu nian hosi [[Dioklesianu]], provínsia [[Ispánia Tarrakonense|Tarrakonense]] hetan divide ba provínsia foun tolu: Tarrakonense, [[Ispánia Kartajinense|Kartajinense]] no [[Galésia]], hirak-ne'ebé halo parte hosi [[dioseze (Impériu Romanu)|dioseze]] [[Ispánia]] nian. Nanu'u, parese katak konventu jurídiku sira hetan suprime iha tempu ne'e no ne'ebá haklahat lalakon naklalir hamkonan nian ba Caesaraugusta, enkuantu konjuntu funsaun administrativu sira-nian hetan asume hosi kota [[Tarragona|Tarraco (Tarragona daudauk)]] hori tempu ne'e. 

Hotutiha, iha rohan [[sékulu IV]] nian, reforma administrativu dahikus hetan halo: rai-ketan entre Tarrakonense no Kartajinense hetan estabelese iha [[Mota-Ebru]], buat ne'ebé husik territóriu aragonés daudauk iha hakno'an kota esteriór rua nian: Tarraco no [[Kartajena (España)|Carthago Nova (Kartajena daudauk)]].

===Romanizasaun===
[[Imajen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|[[Augustu]] nia estátua, besik sobun hosi baki romanu sira hosi [[Saragosa]].]]
[[Imajen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|Teatru romanu hosi [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] no kapitál hosi [[konventu jurídiku]] ida. Ema harii nia durante [[Augustu]] no [[Tibériu]].]]
Iha sékulu balun, kultura romanu hetan implanta iha [[Ispánia]] (ho lia-latín ''Hispania''), ho partikulár iha [[Ispánia Tarrakonense|Tarrakonense]] (ho lia-latín ''Tarraconensis''). Lisan sira, relijiaun, lei sira no maneira romanu moris nian hetan hamonu iha kultura kahorik nia leten no forma kultura ispano-romanu iha tempu ne'e. Meiu sira atu ekspansaun no domíniu kultura romanu nian wa'in.

Ida entre knaar dahuluk sira okupante romanu sira-nian maka dalan-inan sira-nia hafoun no hamosun (se sira hetan nesesidade karik) atu hadi'ak komunikasaun sira no mós kapasidade atu absorve populasaun foun iha zona sira-ne'e. Nane'e, [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] sai entronkamentu klarak iha ninia [[Conventus Caesaraugustanus|konventu jurídiku]] (ho lia-latín conventus iuridicus).

Maski nune'e, romanizasaun maka faktu kotak esensialmente. Durante períodu romanu, konjuntu kota ibériku anteriór sira-nian hetan restabelese no mós simu infraestrutura monumentál konsekuente hirak-ne'ebe haree-belek nafatin iha [[Saragosa]] (ho lia-español no ho lia-aragonés ''Zaragoza''; ho lia-katalaun ''Saragossa''; ho lia-latín ''Caesaraugusta''), iha [[Ueska]] (ho lia-español ''Huesca''; lia-aragonés ''Uesca''; ho lia-katalaun no ho lia-latín ''Osca'') no iha [[Calatayud]] (ho lia-español ''Calatayud''; ho lia-katalaun ''Calataiud''; lia-aragonés ''Calatayú''; ho lia-latín ''Bilbilis''). Ne'eduni, iha hadi'ak urbanizasaun nian no konstrusaun nian infraestrutura sira-nian. [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] mak sai ezemplu kmanek-ba'in kota romanu hirak-ne'ebé tadu iha [[sékulu I]]: [[forum (Roma)|forum]], [[termas]], ezgotu sira, [[teatru]], namon mota nian, jambata iha [[Ebru|Mota-Ebru]] nia leten no baki aas sira.

[[Kolónia]] sira-nia kriasaun mak sai mós fatór romanizasaun nian. Kolónia sira hetan funda atu rekompensa tropa sira soldadu romanu reformadu sira-nian, maibé mós atu kontrola territóriu besik sira. Ema hatene ezisténsia -iha [[Aragaun]]- kolónia nian Victrix Iulia Celsa (daudauk [[Velilla de Ebro]]) no [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]], ida-ne'ebé hetan funda iha tinan [[14 molok Kristu]], provavelmente iha loron 23 fulan-Dezembru, iha fatin kota ibériku anteriór nian, [[Salduie]]. Kolónia ne'e hetan estabelese iha lale'uk reorganizasaun nian provinsia sira [[Ispánia]] nian hosi [[Augustu]] depoizde ninia manán iha [[Funu Kantábriku sira]] no mós hetan funda ba soldadu sira lejiaun sira-nian [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] no [[Legio X Gemina|X Gemina]].
[[Imajen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|[[Mozaiku]] hosi [[Venus (mitolojia)|Venus]] no [[Erus]], ne'ebé ema sira hetan tiha iha Fortunatus nia vila iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]], ne'ebé hetan harii iha [[sékulu IV]].]]
Romanizasaun hetan bazeia mós ba kriasaun [[latifúndiu]] boot sira-nian, [[vila (Roma Lakin)|vila]] sira fokalizadu ba produsaun agríkola belar. Territóriu hirak-ne'e maka soin família importante sira-nian naturál hosi [[Roma]] ka [[Itália]], maibé maioria pertense ba família indíjena hirak-ne'ebé adota tiha lisan romanu sira. Fortunatus nia vila, besik [[Fraga (Ueska)|Fraga]], ezemplu di'ak hosi propriedade riku no kómodu iha hirak-ne'ebé aristokrasia lokál horik, enkuantu sira tuir gostu romanu.
&lt;gallery&gt;
File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Birak hosi Ascoli]] (hosi tinan [[89 molok Kristu]]), iha ne'ebé ema sira mensiona membru sira eskuadraun nian kavalaria nia hosi [[Saragosa|Sesaraugusta]] (ho lia-latín ''Turma Salluitana''), hirak-ne'ebé hetan rekompensa ho [[sidadania romana]], dunitanba sira-nia aten-barani.
File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Ulun kabahat [[Roma Lakin|romanu]] nian hosi [[birak]], ne'ebé ema sira hetan tiha iha templu romanu iha jazida hosi [[Cabezo de Alcalá]] iha [[Azaila]]. Nia maka reprezentasaun hosi señór lokál nurak ida-ne'ebé data hosi tersu dahuluk hosi [[sékulu I molok Kristu]].
File:LucernaHuesca.JPG|Ahi-oan romanu mina nian hosi [[sékulu I molok Kristu]] ne'ebé ema sira hetan tiha iha ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', daudauk [[Ueska]].
&lt;/gallery&gt;

===Roma nia deklíniu===
====Vándalu sira, suevu sira no alanu sira====
[[Imajen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|Daderak [[povu jermániku sira|jermániku]] sira entre [[sékulu III]] no [[sékulu V]] iha [[Europa|rai-Europa]] (mapa ho [[lia-alemaun]]).]]
Iha balun [[sékulu III]] nian, Impériu Romanu nia deklíniu hahú no problema uluk hirak-ne'ebé tuir sékulu rua dame romanu nian mosu. Entre tinan [[264]] no [[266]], invazaun bárbaru uluk sira hahú: [[franku]] no [[alamanu]], hirak-ne'ebé tama ba [[Gália]] iha tinan [[260]], atravesa [[fohor-Pireneus]] no mós to'o [[Tarasona]] (ho lia-españól no ho lia-aragonés ''Tarazona''; ho lia-katalaun ''Tarassona''), ne'ebé sira lelan. Entre sira, balu liu ba [[Mauritánia romanu|Rai-Mauritánia]], enkuantu lubun seluseluk lekar an. Períodu ne'e movimentadu, falisá ema sira haree lubuk sira bandidu sira-nian, ho naran [[bagauda]], hirak-ne'e haklulik an ba lalelan no ba destruisaun [[Foho-leet Ebru]] nian iha [[sékulu V]].

Iha loron 31 fulan-Dezembru iha tinan [[406]], invazaun [[vándalu]], [[suevu]] no [[alanu]], hirak-ne'ebe atravesa tiha [[Mota-Renu]], preokupa [[Impériu Romanu Loromonuk|mundu romanu loromonuk]]. [[Konstantinu III (imperadór romanu)|Fláviu Kláudiu Konstantinu]] aproveita instabilidade polítiku atu proklama an imperadór iha tinan [[407]], ho naran Konstantinu III, hasoru [[Onóriu|Fláviu Onóriu]]. [[Konstante II (uzurpadór romanu)|Konstante II]], ninia oan-mane, manán tiha ninia inimigu sira iha tinan [[408]] no mós kaer rae [[Ispánia]] nian, enkuantu ninia jenerál [[Jerónsiu (Mázimu nia jenerál)|Jerónsiu]], mantein provínsia ne'e hosi [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]]. Konstantinu III nia no ninia oan-mane nia presaun habiit Onóriu atu rekoñese Konstantinu III nu'udar ko-imperadór iha tinan [[409]]. Filan Konstantinu III nian ho jenerál foun hadedar Jerónsiu, ida-ne'ebé hakotu atu foti hasoru Konstantinu III no mós halo moruk ho [[vándalu]], [[suevu]] no [[alanu]], hirak-ne'ebé okupa [[Gália Akitánia|rai-Akitánia]] natak no mós hetan permisaun atu atravesa [[fohor-Pireneus]] no mós proklama [[Mázimu hosi Ispánia|Mázimu]] nu'udar imperadór. Ne'e hatuda iha [[Ispánia|rai-Ispánia]] to'o ninia mate, iha tinan [[411]], wainhira Konstantinu III no ninia oan-mane, Konstante, mós lakon.

Hanehan tiha hosi Fláviu Onóriu nia jenerál sira no haka'as tiha hakmahan rabat vándalu sira, Mázimu halo ''[[Federadu (Roma Lakin)|foedus]]'' (tratadu) ida ho [[povu jermániku sira|jermanu]] hirak-ne'ebé estabelese tiha an iha rai-Ispánia. [[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]], iha ne'ebé ne'e hela, hela foruk hosi ''foedus'' nia lia-kotun sira de'it.

====Vizigodu sira-nia tato'ok====
[[Imajen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|[[Rai-dilan Ibériku]] iha tinan [[418]], depoizde [[vizigodu]] sira-nia estabelesimentu iha [[Gália Akitánia|Akitánia]] nu'udar [[Federadu (Roma Lakin)|federadu]], enkuantu España nia rae hela iha  autoridade romanu diretu okos (mapa ho [[lia-latín]]).]]
Iha tinan [[414]], [[Ataulfu]], [[vizigodu]] sira-nia ulun, estabelese an iha rai-[[Gália-Akitánia|Akitánia]]; maibé, tanba presiaun [[Konstánsiu III|Konstánsiu]] nian, jenerál Onóriu nian, ne'e hakat ba [[Ispánia]] no mós konkista [[Barselona]] iha fulan-Dezembru tinan [[414]]. Iha tinan [[415]], [[Vália]], ninia susesór, hetan rekoñese hosi Onóriu nu'udar [[Federadu (Roma Lakin)|Roma nia federadu]] iha [[Gália Akitánia|rai-Akitánia]] no mós iha misaun atu hali'ur [[povu jermániku sira|povu jermániku seluk]] hirak-ne'ebé estabelese tiha an iha rai-Ispánia. Nune'e, iha tinan [[416]], ne'e haklurit iha rai-Ispánia no mós manán sa'edór [[alanu]] sira ho toos no mós dudu [[suevu]] sira ba [[Galésia|rai-Galésia]] (ho [[lia-latín]] ''Gallaecia'') no [[vándalu]] sira ba [[Bétika]] (ho [[lia-latín]] ''Baetica'').

Durante [[sékulu V]] nia balun uluk, [[vizigodu]] sira, hamutuk ho [[Roma Lakin|romanu sira]], hatuda badadaun hasoru [[vándalu]] sira no [[suevu]] sira. [[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]] (ho lia-latín ''Tarraconensis'') hela iha ukun romanu okos, maibé [[Foho-leet Ebru|Foho-leet mota-Ebru nian]] maka vítima hosi [[bagauda]] hirak-ne'ebé lelan rejiaun ne'e. Iha tinan [[443]], ''magister utriusque militiae'' (ou seja tropa-laken romanu nia marexál) [[Fláviu Merobaldu]] sira-nia hanehan lubuk oin-oin no mós manán sira iha [[Araciel (Navarra)|Araciel]] (besik [[Corella]] daudauk, iha [[Komunidade Forál Navarra nian|Navarra]]). Bagauda hirak-ne'e maka bandidu sira hosi orijen oinoin, no mós hetan apoia hosi [[vaskaun]] sira no [[suevu]] sira beibeik: [[Rekiáriu I]], suevu sira-nia liurai, lelan [[Foho-leet Ebru|Foho-leet mota-Ebru nian]] entre tinan [[449]] no [[452]] no mós sai [[Saragosa]] nia ulun no mós aneksa [[Lérida]]. Tanba petisaun imperadór [[Ávitu]] nian, liurai vizigodu [[Teodoriku II]] destrui suevu sira besik [[Astorga (España)|Astorga]], iha mota-ninin sira [[mota-Órbigu]] nian, iha tinan [[456]].

Kontudu, [[Risímeru]], romanu sira-nia [[patrísiu]], hali'ur imperadór [[Ávitu]] iha tinan [[457]] no proklama [[Majorianu]] nu'udar imperadór. Apoia tiha hosi ninia [[mestre soldadu sira-nia]] (ho lia-latín ''magister militum''), [[Ejídiu]], avansa ba [[Gália]] atu hatuda hasoru [[povu jermániku sira|jermanu sira]]: ne'e manán [[franku]] sira, hasai [[Liaun]] (ho [[lia-fransés]] ''Lyon'') hosi [[burjúndiu]] sira no [[Arles]] hosi [[vizigodu]], hirak-ne'ebé la hetan haree nu'udar federadu hori Ávitu nia espulsaun. Ikusliu, Majorianu hetan oho hosi Risímeru iha tinan [[461]]: Ejídiu lakohi rekoñese [[Líbiu Severu|imperadór foun]], enkuantu [[vizigodu]], hirak-ne'ebé hetan dirije hosi [[Euriku]], hakbiban ba kari sira-nia reinu ba rae to'o [[mota-Lijer]] (ho lia-fransés ''Loire'') no ba loor hakat rai-[[Ispánia]]. Ispánia romanu, ne'ebé sobrevive daudaun iha [[Ispánia Tarrakonense|rai-Tarrakonense]], lakon natak definitivamente.

==Otas Klarak==
===Periodu vizigótiku===
====Reinu Vizigótiku====
[[Imajen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Reinu Vizigótiku nia evolusaun to'o [[sékulu VI]] (mapa ho [[lia-aragonés]]):
Ho kór mean: Reinu Toloza nian hale'u tinan [[415]];
Ho kór-sabraka no kór-pésegu: Territóriu sira entre tinan [[415]] no [[476]];
Ho kór-pésegu:: Territóriu perdidu iha [[Vouillé]] iha tinan [[507]];
Ho kór verde: Reinu Suevu nia konkista iha tinan [[575]].
]]
[[Euriku]] ukun hosi [[Toloza (Fransa)|Toloza]], iha ne'ebé [[Reinu Vizigótiku]] nia kapitál hetan instaura. Iha tinan [[475]], Euriku halo katak imperadór [[Júliu Nepos]] fó [[Gália Akitánia|rai-Akitánia Prima]], [[Gália Narbonense|rai-Gália Narbonense]] no rai-[[Ispánia]] ba Euriku. Nune'e, nia nahe ninia domíniu iha balun boot [[Rai-dilan Ibériku]] leten, liuliu depoizde tinan [[476]], wainhira Loromonu nia imperadór romanu dahikus, [[Rómulu Augustu]], hetan hamonu.

Rai-dilan nia konkista tuir durante dékada no sékulu tuituir malu. Rejiaun hirak-ne'ebé forma Aragaun mak sai duni postu avansadu ba territóriu hirak-ne'ebé [[vaskaun]] sira kontrola. Vaskaun sira haknahan no lelan [[Foho-leet Ebru nian|Foho-leet mota-Ebru]] aas hosi sira-nia baze sira, hanesan [[Pamplona]]. Hakno'an-laek hori metade [[sékulu V]], hotutiha, sira hetan manán iha tinan [[581]] hosi liurai [[Leovijildu]], ne'ebé marka ninia vitória hodi hariin sidade ida nian, [[Viktoriakum]]. Aragaun daudauk hela mós talain [[Reinu Franku|territóriu franku]], ne'ebé [[Pireneus|fohor-Pireneus]] haketak de'it, biar hakdauk franku sira hetan halo di'ak liu iha rai-[[Septimánia]]: maibé, guarnisaun vizigótiku sira hela tuir [[Pireneus|fohor-Pireneus]].

====Povuasaun no administrasaun vizigótiku====
[[Imajen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|Rai-Ibéria vizigotiku nia divisaun administrativu iha tinan [[700]] maizumenus (mapa iha lia-latín).]]
Maski [[Vizigodu]] sira hahú bá hela iha [[España|Rai-España]] hori finál [[sékulu V]], sira-nia povuasaun mak sai limitadu relativamente dunitán sira-nia númeru mukit iha parte norte [[Kastela no Leaun|Kastela daudauk]] sikat [[Teju|Mota-Teju]] no [[Ebru|Mota-Ebru]]. Rai-España-nia parte norte la'ós rai-rohan eleisaun nian ba [[Jermanu|povu jermániku]] hirak-ne'e no kultura hela [[Roma Lakin|romanu]] tebetebes.

Liurai vizigodu sira la haseluk divizaun administrativu ne'ebé sira erda tiha hosi [[Impériu Romanu]]. Ba provínsia sira-ne'e nia governu, vizigodu sira nomeia tiha [[duke]] sira (ho [[lia-latín]] ''duces'') no [[konde]] (ho [[lia-latín]] ''comites''). Ba administrasaun relijiozu, ema sira hili tiha [[amu-bispu]] sira: nane'e, iha amu-bispu hosi Turiaso ([[Tarasona]] daudauk), seluk ida hosi Osca ([[Ueska]] daudauk) no seluk ida hosi Caesaraugusta ([[Saragosa]] daudauk). Iha sidade dahikus ne'e, ema sira selebra tiha [[konsíliu]] barak: iha tinan [[592]], iha bispadu [[Másimu hosi Saragosa|Másimu]] nia okos; no iha tinan [[691]], konsíliu nasionál kliik, iha bispadu [[Valdefredu]] nia okos, falisá ema sira la selebra tiha iha [[Toledu]]. Entre bispu saragosanu sira importante liu hotu, ita hetan [[Bráuliu hosi Saragosa|Saun Bráuliu]], alunu no belun [[Isidoru hosi Sevilla]], ne'ebé nia ensiklopédia ''[[Etymologiae]]'' Bráuliu ramata tiha no hakerek tiha ''Elogium'' (katak &quot;hahi'in&quot;); no [[Taiu hosi Saragosa]], Bráuliu nia susesór no kontinuadór, aleinde belun [[Eujéniu II hosi Toledu]], ida-ne'ebé Taiu koñese tiha iha [[Mosteiru Liuraik hosi Santa Engrásia]] iha [[Saragosa]].

====Reinu Vizigótiku nia fin====
[[Vamba]] nia reinadu marka hun períodu nian susar sira-nian, partikularmente todan iha reinu nia rae; [[Septimánia|rai-Septimánia]] no [[vaskaun]] sira nakleba iha tinan [[673]].

Iha tinan [[711]], espedisaun [[arabi]] no [[berbér]] [[musulmanu]] sira-nian atravesa tiha [[Tasi-Leet Jibraltár nian]] no mós manán liurai vizigodu [[Rodrigu]] iha [[Batalla Mota-Guadalete nian]] iha fulan-Jullu. [[Vizigodu]] sira koko hakmetin, maibé iha tinan [[714]], [[Saragosa]] hetan hale'u no konkista ona hosi [[musulmanu]] sira. Musulmanu sira to'o [[Fohor-Pireneus]] no mós halo atake sira iha sorin bá foho-kadoek ne'e; [[Toloza (Fransa)|Toloza]] hetan ataka tiha iha tinan [[718]] no rai-[[Septimánia]] hetan konkista tiha iha tinan [[719]].

===Dominasaun arabi (sékulu VIII no parte uluk sékulu XI nian)===
[[File:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|Tinan 711 nia konkista musulmanu (ilas ho lia-fransés).]]
[[File:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andaluz]] iha tinan [[750]], wainhira [[Kalifadu Omíada]] monu (ilas ho lia-españól).]]
====Período Omíada (sékulu VIII no IX)====
[[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]], hanesan [[España]] tomak, hetan domina hosi [[Kalifadu Omíada]] no izlamizasaun hobok hosi foho-leet Ebru nian.&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón''. Ediciones Nowtilus, S.L., Madríd, iha fulan-abríl tinan [[2012]], p. 52-53, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; Dinastia Omíada nia hamonun hosi [[Kalifadu Abásida|dinastia Abásida]] iha [[Lorosa’e Klarak]] hamosu España nia independénsia nu'udar konsekuénsia; [[Abderramaun I]] buka kmahan iha España no kaer [[Córdoba (España)|Kórdova]] iha [[756]], iha ne'ebe'e haklakar an [[Emiratu Kórdova nian|emír]].

Kbiit arabi nia implementasaun iha Aragaun daudauk hamosu apoiu hosi aristokrasia lokál nia parte ida no konversaun ba [[Izlaun]] basuk. Ne'e nia ezemplu di'ak liu hotu mak sai ezemplu hosi konde Kásiu, dato vizigodu ne'ebé governa rejiaun hale'u mota-Ebru, entre [[Tarasona]], [[Ejea de los Caballeros]] no [[Nájera]]. Dato ne'e sai Omíada sira-nia [[vasalajen|vasalu]] no hatahan nia territóriu sira. Ninia klan, ne'ebé hanaran an [[Banu Kasí]], aumenta ninia kbiit durante [[sékulu VIII]] tan apoiu ne'ebé ninia membru sira fó ba emír sira hosi Kórdova.
[[Imajen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|[[Rolandu]] nia mate, [[Miniatura (iluminura)|miniatura]] hosi manuskritu ''Grandes Chroniques de France'' hosi [[Jean Fouquet]].]]
Espesialmente Aragaun daudauk nia rejiaun sira konstitui tiha fatin estratéjiku, tanbasá rejiaun ne'e rai-ketan ho [[Reinu Franku]], aleinde [[Pireneus|Fohor-Pireneus]]. [[Saragosa]] sai tiha -ho naran [[Taifa Saragosa nian|Sarakusta]] (ho [[lia-arabi]] سرقسطة no ho [[lia-ebreu]] סרקסטא)- kapitál ida nian hosi provínsia lima hosi [[Al-Andaluz]] no [[uale]] ida nia sede, hamutuk ho [[Kórdova (España)|Kórdova]], [[Toledu]], [[Mérida (España)|Mérida]] no [[Narbona]]. Iha tinan [[777]], [[Solimaun Alárabe]], [[Barselona]] nia [[uale]], ne'ebé kaan biban ninia haknoan-laek, husu tulun ba liurai franku [[Karlus Magnu]].&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón'' (iha lia-españól). Ediciones Nowtilus, S.L., Madríd, iha fulan-Abríl hosi tinan 2012, p. 52, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; Liurai franku haklolok moruk ho Saragosa nia uale [[Useine ibne Iáia ibne Sade ibne Ubada|Useine]] no ho [[Ueska]] nia uale [[Abu Taur]] ba Solimaun. Iha tinan [[778]], tropa-laken ida marxa ba Saragosa, maibé [[saksaun]] sira-nia nakleba ida iha tasi-feto no Useine nia rekuza atu fó ulun haka'as Karlus Magnu hasai ninia tropa-laken. Karlus Magnu nia tropa sira kaer tiha ema dadur balu, entre sira Solimaun, ne'ebé, duni, hetan entrega hosi ninia belun sira, maibé ninia oan-mane sira [[Matruh Alárabe]] no [[Aisún Alárabe]] biban haforu sira-nia aman. Wainhira Karlus Magnu nia tropa-laken fila fali, nia hetan ratan hosi [[vaskaun]] sira iha [[Batalla Ronsezvales nian|Rosezvales]], iha ne'ebé [[Rolandu]], duke hosi [[Bretaña (rejiaun istóriku)|Marka rai-Bretaña nian]], hetan mate. Hotutiha, Soleimaun fila fali ba Saragosa iha ne'ebé, iha tinan [[780]], nia hetan asasina hosi ninia laka lakin Useine, ne'ebé fó ulun ba jenerál Tsalaba ben Obaid, fó-laran ba [[Abderramaun I]], iha tinan [[781]].

Natoon reinadu susesór nian hosi [[Abderramaun I]], [[Ixame I]], foho-leet [[mota-Ebru]] nian hatene mós lalebak hirak-ne'ebé emír tenke bá atu dezarma iha [[Tortoza]] no [[Saragosa]]. Iha altura ne'e, Ixame I aproveita tiha atu ratan hasoru reinu sarani hirak-ne'ebé tatera emiratu nia rai-ketan sira: iha tinan [[791]], nia ratan [[Reinu Kastela nian|Kastela]] no [[Reinu Astúrias nian|Astúrias]]; iha tinan [[793]], nia duni sai [[Reinu Franku|franku]] sira hosi [[Jerona]] no [[Narbona]]; iha tinan [[795]], nia hakfati [[Astorga (España)|Astorga]]. Iha tinan [[796]], Ixame nia mate provoka sasi'ak nia nakfera. [[Afonsu II hosi Astúrias]], emír foun [[Alákeme I]] nia tiun, no [[Barselona]] nia [[uale]] hetan malu tiha ho Karlus Magnu no mós hahoin tiha ba Karlus Magnu hahú intervensaun  aleinde Fohor-[[Pireneus]]. Maibé Karlus Magnu nia oan-mane [[Luís I Piedozu]] maka hakotu, iha tinan [[798]], hahú funu ida no mós okupa tiha [[Barselona]], enkuantu [[Alákeme I]] tenke enfrenta hasoru [[Banu Kasí]] iha foho-leet [[mota-Ebru]] nian; maibé mós hasoru bandidu [[berbere]] hirak-ne'ebé horik fohor no mós lelan knua sira.
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule Ibérique en 757.png|Kmanek boot liu hotu hosi [[Reinu Astúrias nian]] entre tinan 711 no 757 (imajen ho lia-fransés). 
Imajen:Péninsule ibérique en 814.png|Espedisaun franku sira no fundasaun hosi [[Kondadu Aragaun nian]] entre tinan 757 no 814 (imajen ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

====Banú Kasí (entre sékulu VIII no IX)====
[[Imajen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Rai-dilan Ibériku]], ho domíniu Banú Kasí sira-nian iha másimu sira-nia kbiit nian, iha tinan [[850]] (mapa ho españól).]]
[[Musa ibne Furtune]], [[konde Kásiu]] nia bein-oan, ezerse tiha kbiit iha parte superiór hosi Foho-leet Mota-Ebru nian ([[Ejea de los Caballeros]], [[Tudela]], [[Tarasona]], [[Borja]], [[Arnedu]] ...) to'o [[Saragosa]] nia lale'uk. Nia haklolok tiha ninia tulun ba emír hosi Kórdova [[Ixame I]] ho kondisaun katak emír hasai hosi rejiaun [[Saide ibne Useine]] nian, hasoru ne'ebé Musa ibne Furtune funu tiha no ne'ebé Musa ibne Furtune oho tiha. Tuirfalimai, Musa ibne Furtune hadau tiha Saragosa, molok nia hetan oho mós hosi parente besik liu hosi [[Useine ibne Iaia ibne Sade ibne Ubada|Useine hosi Saragosa]].

[[Banú Kasí]] sira iha tiha relasaun di'ak nune'e ho sira-nia viziñu sarani sira hosi [[Reinu Navarra nian]] katak [[Musa ibne Furtune]] kaben ho [[Oneka]], feto-faluk konde nian hosi [[Bigorre]], [[Íñigo Jiménez]], no inan [[Íñigo Arista hosi Pamplona|Íñigo Arista]], ne'ebé hafoin fila ba liurai uluk Pamplona nian. Vínkulu familiár entre Arista sira, liurai sira Pamplona nian, no Banú Kasí sira hetan hametin liu tebetebes ho loron-kaben entre Asona, Íñigo Arista nia oan-feto, no [[Musa ibne Musa]]. Família sira liurai sira nian hosi Pamplona no Banú Kasí sira nian tulun malu ba'in no fahe España nia tasi-feto malu. Iha tinan [[799]], [[vaskaun]] sira, a-favór ba [[Dinastia karolínjiu|karolinjiu sira]], asasina emboot Pamplona nian [[Mutarrife ibne Musa]], [[Musa ibne Musa]] nia bou.

Família [[Banú Kasí]] huduk sira-nia kbiit boot liu hotu ho [[Musa ibne Musa]]. Sira biban aumenta sira-nia autonomia no mós hametin sira-nia moruk ho Arista sira hasoru emír [[Emiradu Kórdova nian|Kórdova nian]] [[Abderramaun II]], iha tinan [[843]]. To'o klaran hosi [[sékulu IX]], emír nia tropa-laken sira halo kastigu nia espedisaun frekuente sira to'o hadamen. [[Musa ibne Musa]] manán sarani sira iha [[Batalla Albelda nian]] iha tinan [[852]] no mós halo hanaran an &quot;liurai datoluk España nian&quot; hamutuk ho [[Reinu Astúrias nian|liurai Astúrias nian]] no [[Emiradu Kórdova nian|emír Kórdova nian]]. Iha tinan [[852]], ninia ukun naknahe hosi rai sira [[Tudela]], [[Saragosa]], [[Calatayud]] no [[Daroka]] to'o [[Kalamoxa]]. Nia hetan hanaran [[uale]] [[Marka Superiór]] nian, hasoru reinu sarani sira. Nia intervén iha rejiaun Ueska nian no mós tau ninia oan-mane [[Lopu ibne Musa]] nu'udar uale [[Toledu]] nian iha tinan [[859]].

Iha tinan [[871]], Lopu ho ninia alin-mane sira [[Ismaíl ibne Musa]], [[Mutarrife ibne Musa]] no [[Fortune ibne Musa]] halo revolta: Lopu no Ismail hakfati Saragosa, Mutarrife tama ba Ueska no Fortune konkista Tudela. Tuirmai, emír Kórdova nian, [[Maomé I hosi Kórdova|Maomé]] halo espedisaun hasoru oan-mane sira Musa nian, ho tulun [[Banú Tujíb]] nian.

Derrota sira no, hafoin, disensaun sira lori alin-mane haat [[Banú Kasí]] nian ba sira-nia destruisaun: Mutarrife hetan ezekuta no Lopu tenke konfronta rebeliaun Fortune nian no Ismail nian. Durante kahaat uluk [[sékulu X]] nian, [[Banú Kasí]] lakon tiha sira-nia pozisaun sira iha Foho-leet Mota-Ebru nian iha favór liñajen hataru-maluk sira hanesan [[Banú Tujíb]].

==== Hun Kondadu nian Aragaun nian (entre tinan 780 no 1035) ====
[[Imajen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Abadia San Pedro de Siresa]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa'' no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa''), sentru kulturál Kondadu nian Aragaun nian.]]
[[Imajen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Mosteiro San Adrián de Sásave]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Adrián de Sásave'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Hadrián de Sasau'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Adrià de Sasau''), sé episkopál uluk Aragaun nian.]]
Iha tinan [[780]], [[franku sira]] aproveita disensaun sira entre musulmanu sira, mós hadau sidade [[Jaka (Ueska)|Jaka]] no mós tau sira-nia ain iha loor Fohor-Pirenéus nian filafali depoizde tinan neenulu. Iha tinan [[802]], [[Auréolu hosi Aragaun|Auréolu]] mak sai [[konde]] dahuluk&lt;ref&gt;{{es}} David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón''. [[Ediciones Nowtilus, S.L.]], [[Madríd]], iha fulan-Abríl tinan [[2012]], p. 53, ISBN 978-84-9967-306-6&lt;/ref&gt; rejiaun ne'e nian ho títulu hosi &quot;konde hosi Jaka&quot;. Wainhira ne'e mate, títulu konde nian fila fali ba [[Aznár I Galindes]]. Naran &quot;Aragaun&quot; nian mosu ba dala uluk iha tinan [[828]], wainhira kondadu ki'ik ne'e hetan naran hosi [[Mota-Aragaun]], ne'ebé suli liuhosi kondadu ne'e, no hosi mota-sorun [[Aragón Subordán]]. Durante balun uluk hosi [[sékuku IX]], Kondadu Aragaun nian hela iha órbita [[Dinastia karolínjia|reinu karonlínjiu]] okos, ba ne'ebé kondadu ne'e hetan halibur hakat foho-leet [[Valle de Hecho]] no pasajen Somport. Dependénsia ne'e hetan hamatan mós iha esfera relijiozu: nu'udar ezemplu, [[Abadia hosi San Pedro de Siresa]] (ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa''; ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa''; no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa''), ne'ebé hetan funda iha époka ne'e, mak sai iha [[orden Saun Bentu nian|obediénsia beneditinu]] okos no ninia importánsia kontinua haboot no konverte an iha sentru kulturál kondadu nian.

Durante [[sékulu IX]], hamkonan [[Dinastia karolínjia|karonlínjiu]] hakiduk iha favór ba ninia reinu besik ibériku sira: [[Reinu Navarra nian|liurai Pamplona nian]], [[Íñigo Arista de Pamplona]], intervén iha funu sira susesaun nian kondadu nian, enkuantu konde [[Aznar II Galíndez]] kaben ninia oan-feto Sanxa ho uale Ueska nian, Muhammad al-Tawil. Maibé espansaun Reinu Pamplona nian ba súl hanetik avansu kondadu ki'ik ne'e nian signifikativamente, falisá Reinu Pamplona nian ko'a rota hotu-hotu konkista nian ba kondadu ne'e.

Konde Galindo II Aznárez nia mate lahó oan-mane lejítimu hamosu divizaun ninia rai sira-nian: [[Sobrarbe]] hetan lalin ba ninia oan-feto Toda, ne'ebé kaben ho [[Bernardu I hosi Ribagorsa|Bernadu I]], konde hosi [[Kondadu Ribagorsa nian|Ribagorsa]]; enkuantu ninia oan-feto [[Andregoto Galíndez]] lalin Aragaun rasik ba liurai Pamplona nian, [[Garcia Sanches I de Pamplona|Garsia Sanxes I]], iha tinan [[925]]. Iha altura ne'e Aragaun, hakno'ak hosi Reinu Navarra nian, hetan konsidera tipu ida señoria partikulár, &quot;rai señór aragonés sira-nian&quot;, ne'ebé hetan dirije hosi konde ida-ne'ebé halo tuir liurai Pamplona nian. Hosi konde sira-ne'e, dahuluk oan-mane ilejítimu konde defuntu nian.

Kutus, Kondadu Aragaun nian hetan dezenvolve iha nivel kultutál. Ezemplu sira hosi arte repovuasaun nian (ne'ebé ema bolu &quot;mosárabe&quot; ho lakonak) hetan habasuk. [[Mosteiru San Juan de la Peña]] (ho lia-españól ''Real Monasterio de San Juan de la Peña'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Chuan d'a Penya'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Joan de la Penya''), ne'ebé relijiozu hirak-ne'ebé husik tiha ona Saragosa -wainhira [[mouru]] sira hakfati ne'e- sai kultura sarani nia foku ne'ebé buka [[Rekonkista]] nia ideál no reintrodusaun hosi [[ritu mosárabe]] iha liturjia. Iha tinan [[922]], ambispu Aragaun, hirak-ne'e ema bolu &quot;ambispu sira [[Jaka (Ueska)|Jaka]] nian no Ueska nian&quot;, bá hela iha foho-leet Borau nian. Sira estabelese sira-nia hela-fatin iha mosteiru importante barak, hanesan [[Mosteiru San Juan de la Peña]], [[Abadia San Pedro de Siresa]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa'' no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa'') no [[Mosteiro San Adrián de Sásave]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Adrián de Sásave'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Hadrián de Sasau'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Adrià de Sasau'').

Iha tinan [[1015]], liurai Navarra nian [[Sanxu Garsés III hosi Pamplona|Sanxu III]] saran Kondadu Aragaun nian ba ninia oan-mane ilejítimu [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru]]. Fatu ne'e sei iha importánsia tinan ruanulu tarde liu, wainhira liurai ne'e mate iha tinan [[1035]].
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 850.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 814 no 850 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 875.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 850 no 875 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 900.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 875 no 900 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 929.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 900 no 929 (mapa ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

====Banú Tujibe sira (entre tinan 890 no 1018)====
[[Imajen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|[[Torre Trovadór nian]] (ho lia-españól ''Torre del Trovador''; ho lia-aragonés ''Torre d'o Trobaire''; no ho lia-katalaun ''Torre del Trobador''), ne'ebé [[Muhammad Alanqar]] konstrui iha rohan [[sékulu IX]] nian nu'udar torre maksorik no ne'ebé hetan integra tarde liu ba [[Kadunan Aljafería]] (ho lia-españól ''Palacio de la Aljafería''; ho lia-aragonés ''Palacio de l'Alchafaría''; no ho lia-katalaun ''Palau de l'Aljaferia'') iha Saragosa.]]
[[Imajen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|[[Rai-dilan Ibériku]], durante [[Kalifadu Kórdova nian]], kurakuran iha tinan [[1000]] (mapa iha lia-españól).]]
Iha tinan [[890]], atu rekompensa servisu sira [[Muhammad Alanqar]] nian, ne'ebé sai tiha ona hosi dinastia aristokrátiku [[Banú Tujibe]] sira-nian, ne'e hetan dezigna [[uale]] Saragosa nian hosi [[Emiratu Kórdova nian|emír Kórdova nian]] [[Maomé I hosi Kórdova|Maomé I]]. Títulu uale nian Saragosa nian hetan tranzmite ho ereditáriu iha altura ne'e, buat ne'e-bé permite Banú Tujibe sira atu hametin sira-nia kbiit iha Aragaun daudauk leten, hosi Saragosa no [[Daroka]] (ho lia-españól, ho lia-aragonés no ho lia-katalaun ''Daroca''), sira-nia [[feudu]]. Iha rohan [[sékulu X]] nian, hirak-ne'e inkorpora rejiaun [[Ueska]] nian (ho lia-españól ''Huesca'', ho lia-aragonés ''Uesca'' no ho lia-katalaun ''Osca'') no [[Barbastru]] (ho lia-españól ''Barbastro'', ho lia-aragonés ''Balbastro'' no ho lia-katalaun ''Barbastre'') ba sira-nia soin, hirak-ne'ebé família [[muladí]] [[Banú Sabrít]], [[Banú Kasí]] sira-nia laka, domina antes.

Banú Tujibe sira tahan ho operasaun punitivu hirak-ne'e [[Kalifadu Kórdova nian]] halo hasoru reinu sarani sira, liuliu durante époka [[Almansór]] nian, ne'ebé haloko fali [[jiade]] iha tinan [[980]].

Hafoin Almansór nia mate iha tinan [[1002]], Kalifadu Kórdova nian hahú ninia dekadénsia: funu sivíl entre [[berbere]] sira, [[arabi]] sira, [[eslavu]] sira no [[mosárabe]] sira komesa iha tinan [[1008]]. Mundír, soldadu simples ne'ebé sai hosi sanak menór Banú Tujibe sira-nian, sai uale [[Tudela]] nian iha tinan [[1006]] no Saragosa nian iha tinan [[1013]]. Iha tinan [[1018]], Mundír haklakar an independente no proklama an liurai hosi [[Taifa Saragosa nian]]. iha ne'ebé nia halo doit.
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 961.png|Uniaun Kondadu Aragaun nian ho [[Navarra]] entre tinan 929 no 961 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule Ibérique en 1002.png|Almansór nia [[razia]] sira entre tinan 961 no 1002 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 1037.png|Monun hosi Kalifadu Kórdova nian no [[taifa]] sira entre tinan 1002 no 1037 (mapa ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

===Hatudan entre Reinu Aragaun nian no taifa Saragosa nian (iha sékulu XI no iha sékulu XII nia hun)===
====Taifa Saragosa nian durante reinadu Banú Tujibe sira-nian (entre tinan 1018 no 1038)====
[[Imajen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|Murak-mean nia [[dinár]] ne'ebé hetan halo iha tinan [[1029]] durante reinadu liurai hosi [[Taifa Saragosa nian]] [[Yahya ibn al-Mundir]].]]
[[Imajen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Rain-dilan Ibériku]] iha époka uluk [[taifa]] sira-nian iha tinan [[1037]] (mapa ho lia-españól).]]
[[Mundir I]] mak sai liurai uluk hosi [[Taifa Saragosa nian]], ho títulu hosi &quot;rejente kadunan nian&quot;, ne'ebé [[Almansór]] no ninia desendente sira adota tiha ona. Liurai foun hama'e korte kmanek ida no hale'u an ho administrasaun boot ida, entre ne'ebé [[Ibn Darraj al-Qastalli]] no [[Said al-Bagdadi]] hela. Nia hadelas mós ninia sidade-kapitál ho haboot meskita boot nian hosi Saragosa, ho konstrusaun bañu foun sira-nian no renovasaun kadunan nian Zuda nia (ohin Torreaun Zuda nian).

Iha altura ne'e, Taifa Saragosa nian inklui sidade [[Medinaseli]], [[Sória]], [[Calahorra]], [[Arnedu]], [[Alfaru]] no [[Tudela]] ba loromonu; no [[Barbastru]], [[Monzón]], [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no [[Lérida]] ba lorosa’e. [[Mundir I]] funu liuliu hasoru [[Sanxu Garsés III hosi Pamplona]]. Sanxu Garsés hamutuk ho governadór Lérida nian, [[Almostain I]], hosi klaun [[Udida]] sira-nian, ne'ebé nakleba hasoru Mundir I beibeik. Atubele kaer liurai navarru iha retaguarda, liurai saragosanu biban aliansa ho [[Reinu Kastela nian|liurai nian hosi Kastela]]. Ne'e funu mós hasoru [[Banu Razine]], hirak-ne'ebé governa [[Taifa Albarracín nian]], ne'ebé inklui munisípiu [[Albarracín]], [[Teruél]] no [[Montalbán (Aragaun)|Montalbán]], korrespondente ba [[Teruél (provínsia)|provínsia Teruél nian]] daudauk.

Iha [[1022]], Mundir I nia oan-mane, [[Yahya ibn al-Mundir]], tuir ninia aman nu'udar liurai. Yahya ibn al-Mundir tuir hatudan hasoru Sanxu III. Nia kaben ho alin-feto liurai nian hosi [[Taifa Toledu nian]] Ismail. Ninia oan-mane, [[Mundir II]], tuir Yahya nu'udar liurai iha tinan [[1036]]. Mundir II hetan oho iha tinan [[1038]] hosi ninia primu [[Abd Allah ibn al-Hakam al-Tujibi]], ne'ebé hakarak hadau tronu ba nia rasik. Maibé nia hela nu'udar liurai durante loron ruanulu de'it: notavel sira kota nian Saragosa nian bolu [[Almostain I]], uale Lérida nian, ne'ebé manán podér.

====Taifa Saragosa nian durante reinadu Udida sira-nian (entre tinan 1038 no 1110)====
[[Imajen:Aljafería interior noche.jpg|left|thumb|upright|Hateken interiór hosi [[Kadunan Aljafería nian]], liurai [[udida]] sira-nia hela-fatin.]]
[[Imajen:Taifa de Zaragoza 1080.png|thumb|upright=1.2|[[Taifa Saragosa nian]], depoizde konkista sira liurai [[udida]] sira-nian, iha tinan [[1080]] (mapa ho lia-españól).]]
Ho [[Almostain I]], uale simples hosi [[Tudela]] no [[Lérida]], dinastia [[Udida]], hirak-ne'ebé hatahan podér to'o tinan [[1110]], mai hela iha Saragosa. Ema haree períodu ne'e nu'udar raromak Aragaun arabi nian. [[Almostain I]] hamutuk ho liurai [[Fernandu I Leaun nian|Fernandu I]] [[Reinu Leaun|Leaun]] nian hasoru liurai hosi [[Taifa Toledu nian]], laka liurai nian [[Garsia Sanxes III Pamplona nian|Garsia Sanxes III]] [[Reinu de Navarra|Navarra nian]] no mós nia aproveita atu nahe bá-mai ba loor, to'o [[Guadalaxara (provínsia)|provínsia Guadalaxara nian]] daudauk. Liurai musulmanu sira selu ba liurai sarani kada tinan, buat ne'ebé ramata ho frakeza taifa sira-nian.

[[Almostain I]] hametin uale sira-nia fó-laran tanbasá nia tau ninia oan-mane sira nu'udar uale. Maibé, depoizde ninia mate, ninia oan-mane sira babeur biban sira-nia hakno'an-laek no mós halo doit rasik: [[Iúsufe Almusafár]] iha [[Lérida]], Lubb iha [[Ueska]], [[Maomé ibn Suleimaun]] iha [[Calatayud]] no [[Amade Almoktadír]] iha Saragosa. Depoizde funu fratrisida toos, Almoktadír biban hahida fali rai hirak-ne'ebé hetan fó ba ninia alin sira: dahikus alin sira nian, Iúsufe, reziste iha Lérida to'o tinan [[1078]]. Mós Almoctadír nahe ninia autoridade ba [[Taifa Tortoza nian]] iha tinan [[1061]], hafoin ba [[Taifa Dénia nian]] iha tinan [[1076]] no ba [[Taifa Valénsia nian]], ne'ebé hetan konverte ba vasalu.

Maibé, rai-ketan sira tasi-feto nian hetan tatera hosi [[Reinu Aragaun nian]] foun, ne'ebé [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru I]] no [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu Ramires]] dirije daudaun. Iha tinan [[1063]], [[Amade Almoktadír]] dirije espedisaun (ne'ebé hakohak mós tropa kastellanu hosi liurai [[Sanxu II hosi Kastela]] no [[Síd|Rodrigo Díaz de Vivar]]) hasoru Ramiru I, ne'ebé haduut daudaun [[Graus]]. Iha tinan [[1064]], Sanxu I hosi Aragaun [[Funu Barbastru nian|hadau tiha Barbastru]] ho tulun kontinjente hirak-ne'ebé mai tiha hosi [[Fransa|rai-Fransa]], responde daudaun ba xamamentu ba [[kruzada]] hosi [[Papa Alexande II]]: [[Amade Almoktadír]] bolu ba [[jiade]] no konkista [[Barbastru]] filafali iha tinan [[1065]]. Lakon tiha [[Alkezar]] iha tinan [[1065]], liurai [[udida]] ne'e asina tratadu oioin ho liurai [[Reinu Navarra nian|Navarra]] [[Sanxu Garsés IV hosi Pamplona|Sanxu IV]] entre tinan [[1069]] no [[1076]]. Maibé, iha tinan [[1076]], liurai navarru ne'e hetan oho no liurai Sanxu I hosi Aragaun no [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] fahe Reinu Navarra nian ba sira rasik.

Satán, moruk dahikus ne'e ho [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] lakon kbiit tan vasalajen hosi liurai Valénsia [[Abu Becre ibne Abdalazize]]. Tuir loloos, liurai hosi Kastela hanoin konkista [[Taifa Toledu nian]] no soe-hela [[Taifa Valénsia nian]] ba liurai Toledu nian nu'udar babalas. Ne’eduni, [[Amade Almoktadír]] tenke selu impostu elevadu wa'in ba Afonsu VI atubele permite hamta’uk hosi [[Taifa Valénsia nian]].

Depoizde [[Amade Almoktadír]] nia mate, ninia territóriu sira hetan nakfahe ba parte rua: [[Iúsufe Almutamán]] erda [[Taifa Saragosa nian|taifa]] nia balun loromonuk, ho rejiaun sira hosi [[Saragosa]], [[Tudela]], [[Ueska]] no [[Calatayud]]; iha tempu ne’ebé ninia alin [[Almondír hosi Lérida|Almondír]] hola tasi-ibun nia rejiaun sira, ho [[Lérida]], [[Tortoza]] no [[Dénia]].

Aragaun nia liurai [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu I]] kadavés taterak liu iha tasi-feto. Iha époka ne'e, [[Sid|Rodrigo Díaz de Vivar]], dato sarani desterradu hosi [[Reinu Kastela nian]], tama ba servisu hosi liurai Saragosa nian hamutuk ho ninia mersenáriu sira. Nia hela iha servisu hosi liurai Saragosa nian to'o tinan [[1086]] no mós simu alkuña &quot;Sid&quot;. Buat ne'e la hakahik aragonés sira atu konkista kota importante barak: [[Graus]], ne'ebé tatera [[Barbastru]]; [[Ayerbe]], [[Bolea]] no [[Arascués]], ne'ebé domina [[Ueska]]; no [[Arguedas]], besik [[Tudela]]. Mezmu Saragosa hetan haduut hosi [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] iha tinan [[1086]].

[[Almostaín II]], [[Iúsufe Almutamán]] nia oan-mane, sa’e ba tronu iha tinan oin-ida de’it. Iha altura ne'e, konkista sarani sira importante: taifa nia reinu sira lakon kbiit no mós hetan silu, [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] konkista tiha [[Taifa Toledu nian]] iha tinan [[1085]]. Liurai [[Almutámide]] hosi [[Taifa Sevilla nian]] no liurai sira [[Taifa Badajóz nian|Badajóz]] nian no [[Taifa Granada nian|Granada]] nian halibur hamutuk atu husu intervensaun hosi [[Iúsufe ibne Taxufine]], emír [[Impériu Almorávida|almorávida]] sira-nian. Koalizaun musulmanu manán sarani sira iha [[Batalla Zalaca nian]] iha tinan [[1086]]. Vitória musulmanu ne'e soe-hela Saragosa liberadu liu no mós haka'as Afonsu VI atu hasai haduut ba sidade ne'e.

Iha tinan [[1090]], taifa sira-nia liurai sira hetan hasai hosi [[Impériu Almorávida|almorávida]], hirak-ne'ebé haboot sira-nia impériu, exetu [[Almostaín II]] hosi Saragosa, ne'ebé mantein relasaun di'ak sira ho sira. Iha sorin seluk, [[Monzón]] iha tinan [[1089]], [[Balaguer]] iha tinan [[1091]] no [[Ueska]] iha tinan [[1096]] hetan okupa hosi liurai Aragaun nian. Tiha-ona, [[Almostaín II]] hetan mate iha tinan [[1110]] iha [[Batalla Valtierra nian]], besik [[Tudela]], hasoru [[Afonsu I hosi Aragaun]], ne'ebé kaer [[Ejea de los Caballeros]] no [[Tauste]] filafali. 

[[Almostaín II]] nia susesór, [[Imade Adaulá hosi Saragosa|Imade Adaulá]], hetan haka'as halo an [[vasalajen|vasalu]] liurai nian hosi Kastela, buat ne'ebé hamosu [[Impériu Almorávida|almorávida]] sira-nia laran-hirus. Almorávida sira kaer sidade [[Saragosa]] iha tinan [[1110]], Imade Adaulá hakmahan daudaun iha [[sidadela]] hosi [[Rueda de Jalón]]. Buat ne'ebé katak rohan hosi [[Taifa Saragosa nian]].
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 1065.png|Kriasaun [[Reinu Aragaun nian]] entre tinan [[1037]] no [[1065]] (mapa ho lia-fransés)
Imajen:Péninsule ibérique en 1085.png|[[Reinu Aragaun nian]] entre tinan [[1065]] no [[1085]] (mapa ho lia-fransés)
&lt;/gallery&gt;

====Períodu almorávida (entre tinan 1110 no 1118)====
[[Imajen:Péninsule ibérique en 1115.png|thumb|upright=1.2|Konkista almorávida entre tinan [[1085]] no [[1115]] (mapa ho lia-fransés).]]
[[Taifa Valénsia nian|Valénsia]] nia [[uale]] [[Impériu Almorávida|almorávida]], [[Muhammad ibn al-Ḥājj]], hola ukun Saragosa nian no ninia rejiaun nian. Ne'e hametin rai-ketan tasi-feto nian hosi [[Impériu Almorávida]] iha [[Ebru|Mota-Ebru]] no [[Teju|Mota-Teju]] tomak no mós ukun to'o tinan [[1115]], haka’as an daudaun atu hakahik ofensiva sira hosi [[Afonsu I hosi Aragaun|Afonsu I]].

Emír [[Ibne Tifiluite]] sa'e ba tronu depoizde Muhammad ibn al-Ḥājj. Emír ne'e hale'u an ho korte kmanek, nakonu ho poeta no filózofu hirak-ne'ebé halai sai hosi atmosfera integrista ne'ebé almorávida sira hamonu iha loor liu. [[Ibne Tifiluite]] hili filózofu, médiku, astrónomu, jeometra, múziku no poeta [[Avempase]] nu'udar [[vizír]]. Biar nune’e, wainhira [[Ibne Tifiluite]] mate iha tinan [[1117]], [[Reinu Múrsia nian|Múrsia]] nia uale biban ukun Saragosa. Iha fulan-Marsu hosi tinan [[1118]]; [[kruzadu]] fransés sira, [[Orden militár|orden militár]] sira-nia monje soldadu sira no [[Imade Adaulá hosi Saragosa|Imade Adaulá]] tulun daudaun; liurai Aragaun [[Afonsu I hosi Aragaun|Afonsu I]] tau haduut ba [[Saragosa]], ne'ebé liurai aragonés ne'e okupa iha rohan tinan ne'e nian. Saragosa nia okupasaun hetan fuir lailais hosi sidade [[Calatayud]] no [[Daroka]] depoizde [[Batalla Kutanda nian]] iha tinan [[1120]], buat ne'ebé tau rohan ba Aragaun nia okupasaun musulmanu.

====Hun hosi Reinu Aragaun (entre tinan 1035 no 1137)====
[[Sanxu Garsés III hosi Pamplona]] fahe ninia Estadu sira iha tinan [[1035]] ba ninia oan-mane haat: [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru]] erda Aragaun&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón'' (ho lia-españól). Ediciones Nowtilus, S.L., [[Madríd]], iha fulan-Abríl iha tinan 2012, p. 59, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; no mós konverte an ba ninia liurai uluk. Iha tinan [[1043]], ninia maun-alin Gonzalu, konde hosi [[Sobrarbe]] no [[Ribagorsa]], hetan asasina no Ramiru erda ninia kondadu. Reinu foun kontinua ninia espansaun territoriál durante [[sékulu X]]. Iha hun, reinu foun ne'e aneksa rejiaun [[Cinco Villas (Aragaun)|Cinco Villas]]. Iha tinan [[1075]], depoizde mate hosi [[Sanxu Garsés IV hosi Pamplona|Sanxu Garsés IV hosi Navarra]], liurai aragonés ne'e nahe ninia rai-ketan sira, hadau daudaun territóriu lorosa'e sira hosi [[Reinu Navarra nian]]; enkuantu [[Reinu Kastela nian]] hadau reinu ne'e nia loromonu. Fortaleza sira-nia konstrusaun hetan halais iha rai-ketan tomak, hanesan porezemplu, [[Kastelu Loarre nian]], ne'ebé tatera [[Ueska]].

==Otas Kafoun==

==Otas Kontemporáneu==

==Ligasaun ba li'ur==


[[Kategoria:Aragaun]]</text>
      <sha1>hucikdcwdnet7b6zzc0inlwcsf2ccs3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>69607</id>
      <parentid>69606</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T22:49:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.250.150.4</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Hun hosi Reinu Aragaun (entre tinan 1035 no 1137) */</comment>
      <origin>69607</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65067" sha1="2hfqiho7sxxiklznio8rew8mrql4pke" xml:space="preserve">[[Imajen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Lokalizasaun [[Aragaun]] nian, [[komunidade autónomu]] [[España]] kontemporáneu nian.]]

[[Imajen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Frontispísiu obra istóriku nian hosi [[Jerónimo Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publikadu iha tinan 1588 iha [[Saragosa]] hosi frade Lorient no Diego Robles. Nia mak sai ida hosi istória sira-uluk Aragaun nian.]]

Prezensa umanu iha rai hirak-ne'ebé ohin forma [[Aragaun|komunidade autónomu Aragaun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Comunidad Autónoma de Aragón'', ho lia-[[aragonés]] ''Comunidat Autonoma d'Aragón'' no lia-[[katalaun]] ''Comunitat Autònoma d'Aragó'') data hori miléniu oin-oin, maibé Aragaun, hanesan barak hosi rejiaun istóriku daudauk, mak sai ai-fuan [[Otas Klarak]] nian. Naran Aragaun nian mosu ba dala uluk iha tinan [[828]].

Istória Aragaun hahú ho invazaun musulmanu iha [[sékulu VIII]]. Hori natak, nia haluan ninia fronteira sira durante sékulu sira iha ne'ebé ba dala uluk mak sai [[Kondadu Aragaun nian|Kondadu]], hafoin [[Reinu Aragaun nian|Reinu]], no tarde liu Konsellu no Audiénsia, to'o konstitui ohin loron [[Komunidade autónomu|Komunidade Autónomu]], biar hahidak jeográfiku ka naturál, linguístiku no mezmu étniku mukit.

Iha Otas Klarak, Aragaun daudauk hetan konfigura no konsolida. Ninia ai-riin mahuluk sira mak sai Koroa, Kortes, Deputasaun Reinu nian no [[Forál sira Aragaun nian|Direitu Forál]]. Hun-fatin federasaun ida nian estadu sira-nian ho entidade oin-seluk hori [[sékulu XII]], [[Koroa Aragaun nian]]; ninia todan espesífiku lakon daudaun neineik iha rasik nia laran to'o [[Otas Kafoun]], wainhira nia hetan integra ba [[España|Reinu España nian]], sentralizadu liu dook. Ema sira tenke indika katak, iha tinan 1412, iha [[Kompromisu Kaspe nian]], dinastia ne'ebé ukun ona, dunitán mate erdeiru ikus nian hosi uma anteriór, mak uma [[Kastela|kastellanu]] Trastámara sira-nian.

Hori [[Alterasaun sira Aragaun|alterasaun sira tinan 1591]], wainhira [[Filipe II hosi España]] oho [[Justísia Aragaun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Justicia de Aragón'', ho lia-[[aragonés]] ''Chusticia d'Aragón'' no lia-[[katalaun]] ''Justícia d'Aragó'') Don [[Joaun V hosi Lanuza]], to'o [[sékulu XVIII]], iha tinan 1707, wainhira [[Ukun-fuan sira Planu Foun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Decretos de Nueva Planta'') hetan promulga, Aragaun saran daudaun neineik ninia direitu no forál hotu-hotu no partikularidade istóriku seluseluk hirak-ne'ebé nia konsege tiha hakat tempu nia pasu.

[[Funu Peninsulár]] mak sai okaziaun di'ak ba ninia reativasaun. Durante [[sékulu XIX]], [[Karlizmu|karlista]] sira, hirak-ne'ebé buka tiha adeptu sira iha rai ne'e, hasa'e tiha fó-fati faforuk forál lakin sira.

Nane'e, iha [[sékulu XX]], iha etapa [[Repúblika Espanhól Daruak|republikanu]], sentimentu rejionalista hato'o importánsia boot liu hotu, maibé [[Funu Sivíl Espanhól]] hamate [[projetu]] autonómiku hotu-hotu.

[[España Frankista|Rejime frankista]] hadukur tiha karan [[aragonezizmu|aragonezista]] hirak-ne'ebé, ohin ho kbiit sira, habeur nabilan.

==Pré-istória==
===Períodu paleolítiku===
[[Imajen:Paleolítiku iha Aragaun.png|thumb|250px|Paleolítiku iha Aragaun.]]
Sasin sira lakin liu hotu moris umanu nian iha [[Aragaun]] remonta ba époka glasiasaun sira-nian, iha [[Pleistosenu]] médiu, liubá aprosimadamente tinan 600 000, durante [[Paleolítiku Inferiór]]. Povuasaun hirak-ne'e husik tiha sasin sira artezanatu [[kultura Axeulianu|axeulianu]]. Ema sira hetan tiha [[sileks]] nia [[bifase]] sira no [[kuartzitu]] nia [[kutelu]] sira, ho mahuluk iha [[terrasu mota nian|terrasu]] hosi [[San Blas (Teruél)|San Blas]] iha [[Teruél]], iha zona [[Cauvaca]] nian iha [[Kaspe]], iha [[Barranco de Arbolitas]] besik [[Borja]] no mós hale'u [[Kalatayúd]], iha zona [[Miedes de Aragón|Miedes]] nian. [[Baldehalón]] natak zona ida buras loos.

Durante [[Períodu glasiál dahikus|Glasiasaun Würm]], hale'u 80 000 molok Kristu, oin umanu foun iha rejiaun, [[mane Neandertál nian]], mosu tiha. Resin umanu wa'in, hanesan [[molár]] sira, hetan deskobre iha fatuk-kuak sira [[Cuevas de los Moros]] iha [[Gavasa]], besik [[Ueska]]. Durante [[Paleolítiku Médiu]], kultura [[Musteriense|Musteriense]], ne'ebé tuir to'o aprosimadamente 40 000 molok Kristu, hetan dezenvolve. Ne'e hetan karakteriza hosi obra [[sileks]] nian ho forma ponta nian, [[raskadór]] nian no [[nehan]] nian, maibé mós hosi ruin nia obra importante ida. Jazida sira koñesidu liu hotu mak sai fatuk-kuak [[Abrigo de Eudoviges]] hosi [[Alacón]] iha [[Provínsia Teruél nian|Teruél]], fatuk-kuak [[Fuente del Trucho]] iha [[Colungo]] no fatuk-kuak sira [[Cuevas de los Moros]] iha [[Gavasa]].

Iha [[Paleolítiku Superiór]], ne'ebé komesa hale'u 40 000 molok Kristu, kultura foun rua, [[kultura Solutreanu|Solutreanu]] no [[kultura Magdalenianu|Magdalenianu]], mosu tiha. [[kultura Solutreanu|Solutreanu]] hetan deskreve partikulármente di'ak iha [[fatuk-kuak Chaves nian]], iha [[Bastarás]], iha ne'ebé kostura nia ponta sira, raspadór sira no buríl sira mosu. [[Kultura Magdalenianu]] hamonu tiha ruin nia objetu sira, hanesan [[azagaia]] sira, no fatuk nia objetu sira, hanesan [[mikrólitu]] sira, ba ita. Bibi no koellu parese balada hirak-ne'ebé mane hirak-ne'e soro tiha.

===Períodu epipaleolítiku===
[[Epipaleolítiku]] nia resin sira, entre miléniu dahituk no dalimak molok Kristu, hetan halibur iha [[Aragaun Kraik]]. Obje.tu mikrolítiku sira sai buras liu, enkuantu hafutar kadavés jeométriku liu no lidun-toluk nia, trapéziu nia no fulan-balun nia forma sira.

Ábitat dezenvolve hela tuir fatuk-inan nia didin klarek sira, ne'ebé orientadu ba loro-matan no domina hela mota [[Matarraña]] no [[Mota-Algás|Algás]]. Fatin mahuluk mak sai fatuk-kuak rua [[Botigueria dels Moros]] no [[Els Secans]] iha [[Massalió]] iha [[Teruél (provínsia)|provínsia Teruél nian]]; no iha fatin sira [[Costalena]] iha [[Maella]], [[El Serdà]] no [[Sol de la Pinyera]] iha [[Favara Mota-Matarraña nian]] iha [[Saragosa (provínsia)|provínsia Saragosa nian]]. Povuasaun hirak-ne'e nia ekonomia esensialmente maksorok hela, ho bazeia ba kasa, peska no kolleita.

===Períodu neolítiku===
[[Imajen:Neolítiku iha Aragaun.png|thumb|250px|Neolítiku iha Aragaun]]
Iha miléniu dalimak nia balun dahuluk molok Kristu, moris dalan foun mosu. Ne'e hetan bazeia iha ekonomia mamosuk sira-nian hirak-ne'ebé hatene kuda-rai no pekuária no hirak-ne'ebé soro hela balada sira nu'udar atividade komplementáriu.

Ezisténsia [[moiñu limak]] sira-nian, fatuk toos nian, testemuña atividade moajen nian; hanesan mós [[baliu]] polimentadu balun hatudu, iha gume, impaktu sira, tanba hirak-ne'e hetan emprega nu'udar [[enxó]] ba tarefa agríkola sira.

Ema sira hetan resin neolítiku iha [[Foho-kadoek esteriór pirenaiku sira|Foho-kadoek Esteriór]] sira [[Ueska (provínsia)|Ueska nian]] no iha [[Aragaun Kraik]].

==Proto-istória==
===Otas Riti nian===
[[Otas Riti nian]] hetan karakteriza hosi fenómenu rua: [[matamik megalítiku|hariin megalítiku]] sira-nia multiplikasaun no espansaun hosi [[Kultura Vazu Kampaniforme nian]]. Ema sira observa megálitu importante liu hotu iha foho esteriór sira no iha foho-leet [[Fohor-Pireneus|pirenaiku]] aas sira.

===Otas Birak nian===
[[File:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Figura fetok terrakota nian, hosi Otas Dahikus Birakl, entre 650 no 500 molok Kristu, ne'ebé ema hetan tiha iha [[Fuentes de Ebro]].]]
Iha fatuk-kuak [[Cueva del Moro]] hosi [[Olvena]], ema sira hetan tiha ponta sira rama-isin sira-nian ruin nian, hirak ne'ebé data hosi [[sékulu XVI]] no [[sékulu XV|XV]] molok Kristu no hirak-ne'ebé ezemplu di'ak liu hotu hosi Otas Lakin Birak nian.

Otas Klarak Birak nian hafó tiha jazida importante sira iha [[Mota-Sinka Klarak|komarka]] [[Monzón]] nian, ho baliu polimentadu atus rua liután kreis sítiu arkeolójiku sira hosi foho ki'ik Marcullo,  hosi [[Peña de Pialfor]], hosi Conchel, hosi Morilla no hosi foho ki'ik Franché. Serámika mak sai kabeer, dala balu dekoradu ho bola ki'ik sira iha kaer-fatin leet. Objetu metáliku sira hetan multiplikasaun ho punsaun retangulár sira, ho puñál triangulár sira no rebite sira. Atividade agríkola intensu hetan habiit hosi númeru importante sabit sira-nian sileks nian. Mós ema sira hetan tiha fatin abitadu iha kursu kraik [[Mota-Sinka]] nian, kreis [[Mota-Soza]] no [[Mota-Alkanadre]].

Otas Dahikus Birak nia períodu ikus sira, hale'u 1100 molok Kristu, hetan karakteriza hosi [[Kultura Kampu sira-nian Urna sira nian]]. Sira mak sai populasaun [[lian indo-europeu sira|indo-europeu]], naturál hosi [[Europa Klarak]], hirak-ne'ebé kahur an ho populasaun [[Tasi-Mediterráneu|mediterráneu]] sira. Hirak-ne'e hadesan sira-nia ema mate sira no mós sudi sira-nia ahi-kadesan iha urna funeráriu sira. Iha ezemplu sira iha fatuk-kuak [[Cueva del Moro]] iha [[Olvena]], iha jazida [[Masada del Ratón]] iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no iha jazida [[Cabezo de Monleón]] iha [[Kaspe]]. [[Metalurjia]] nia apojeu hetan karakteriza hosi aumentu molde sira-nian fundisaun nian hirak-ne'ebé ema sira hetan tiha iha fatin abitadu sira.

===Otas Besi nian===
[[Imajen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Eskrita [[lia-ibériku|ibériku]]. [[Sékulu I molok Kristu]] nia birak ida-ne'ebé ema hetan tiha iha rai-ketan hosi provínsia daudauk [[Sória (provínsia)|Sória]] nian no [[Saragosa (provínsia)|Saragosa]] nian.]]
[[Imajen:Ibéria iha tinan 200 molok Kristu.png|thumb|250px|right|Ibéria nia povu sira iha tinan 200 molok Kristu.]]
[[Otas Besi]] mak sai dokumentadu di'ak liu. Ema sira horik daudaun iha fatin anteriór oin-hanesan sira lahó interrupsaun. Mezmu nekrópole sira util hela ba [[pekuária|pekuarista]] sira, [[kuda-rai|to'os-na'in]] sira no badain sira períodu foun ne'e nian.

Atividade komersiál, ho partikulár ho [[Fenísia|fenísiu]] sira, [[etrusku]] sira no [[Grésia Lakin|gregu]] sira, hetan hama'e no apoia besi nia metalurjia. Instrumentu sira no armamentu sira hetan modernizasaun no mós hetan aperfeisoamentu, hanesan ema sira bele konstata iha jazida [[Piuró del Barranc Fondo]] no [[San Cristóbal]] iha [[Massalió]], hirak-ne'ebé rai vazu sira estilu fenísiu nian; no iha [[Azaila]] no [[Kalaseite]], iha hirak-ne'ebé ema sira hetan tiha objetu importadu sira hosi [[Kreta]].

Iha sékulu VI molok Kristu, lubun diferente neen, hirak-ne'ebé pertense ba lubun [[iberu|ibériku]], [[selta]] no [[akitanu]], koeziste iha Aragaun: [[vaskaun]] sira, [[suesetanu]] sira, [[sedetanu]] sira, [[jasetanu]] sira, [[ilerjete]] sira no [[seltiberu]] siteriór sira.&lt;ref&gt;Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (ho lia-fransés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madríd, 1997 (ISBN 9788486839741).&lt;/ref&gt; Hirak-ne'e hotu-hotu lubuk iberizadu, sedentáriu, estabelesidu iha fatin mahelak sira. Ezemplu naklalir liu hotu mak sai iha [[Cabezo de Monleón]] no [[Loma de Brunos]] iha [[Kaspe]], iha Puntal iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no iha [[Roquizal del Rullo]] iha [[Favara]].

Sistema sosiál hetan bazeia ba lubuk familiár, konstituidu hosi jerasaun haat maizoumenus. Atividade ekonómiku sira kuda-rai no pekuária prinsipalmente. Podér hetan ezerse hosi liurai ida, ne'ebé hetan haleu hosi populasaun manek ne'ebé hobur iha [[lalibur]].

==Otas Lakin==
===Konkista púniku===
[[Imajen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Espansaun kartajinés iha [[Ibéria]] entre 237 no 206 molok Kristu (mapa ho [[lia-fransés]]).]]
Hori tinan [[237 molok Kristu]], iha komandu nia okos hosi [[Amilkar Barka]] no, liutiha, iha komandu nia okos hosi [[Asdrubal]], [[sivilizasaun kartajinés|kartajinés]] sira namkari lailais liuhosi [[España Bársida]]. [[Ilerkavaun]] sira, [[ilerjete]] sira no [[jasetanu]] sira muda parsialmente ba [[Anibal]] nia autoridade. Rejiaun ne'e sai rezerva [[trigu]] nian, [[metál presiozu]] sira-nian no soldadu valorizadu sira-nian.

Hori tinan [[219 molok Kristu]], [[España]] sai kampu batalla nian entre [[Roma Lakin|romanu]] sira no [[sivilizasaun kartajinés|kartajinés]] sira durante [[Funu Púniku Daruak]]. Iha tinan [[217 molok Kristu]], [[Públiu Kornéliu Sipiaun]] marxa hasoru kapitál ilerjete sira-nian, laka Asdrubal nian; hafoin, hasoru jasetanu, hirak-ne'ebé nia manán. Maibé, iha tinan nia rohan, wainhira romanu sira bá tiha, [[Mandóniu]], ilerjerte sira-nia liurai, foti ninia povu hasoru Roma no mós sobu territóriu  laka sira-nian romanu sira-nian. Públiu Korneliu dispersa ema-lubun sira-ne'e, maibé rebeliaun ne'e lori Asdrubal filafali ba norte [[Ebru|Mota-Ebru]] nian.

Fali, [[seltiberu]] sira haruka delegasaun ida ba Públiu Kornéliu no mós halo lia-hatán ida. Roma habarani sira atu ratan territóriu kartajinés; sira konkista sidade tolu hodi raratan sira no mós konsege vitória rua hasoru Asdrubal, buat ne'ebé hamosu ema mate 15 000 no dadur 4 000 aprosimadamente.

===Konkista romanu susar===
[[Imajen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|[[Rai-dilan Ibériku]] nia konkista [[Roma Lakin|romanu]] entre [[sékulu III molok Kristu|sékulu III]] no [[sékulu I molok Kristu]].]]
[[Imajen:DIVIZAUN PROVINSIÁL ROMANU DAHULUK ISPÁNIA NIAN.png|250px|thumb|Rai-ketan sira provínsia romanu nian hosi [[Ispánia Siteriór]] iha tinan 197 molok Kristu.]]
Iha 204 molok Kristu, Kartagu komprende katak nia atu lakon funu ne'e no mós negoseia ho [[Sipiaun Afrikanu]]. Kartago aseita kondisaun hirak-ne'ebé Sipiaun hamonu. Entre kondisaun hirak-ne'e, Kartago tenke lerek España. Iha 187 molok Kristu, territóriu [[Roma Lakin|romanu]] sira España nian hetan organizasaun ho provínsia rua: [[Ispánia Ulteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Ulterior'') no [[Ispánia Siteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Citerior''), dahikus ne'e ho kapitál iha [[Tarragona]] (ho lia-latín ''Tarraco''). Sira-nia administrasaun korresponde dala rua anualmente ba [[pretór]] rua, biar administrasaun ne'e la'ós efikás tuituir.

Maibé, iha tihan hanesan, Sempróniu, Ispánia Siteriór nia pretór, tenke hasoru insurreisaun jerál ida-ne'ebé hamosu ezérsitu romanu nia derrota no pretór ne'e nia mate. [[Senadu (Roma Lakin)|Senadu]] haruka konsul [[Kataun Tuan|Kataun]] hamutuk ho tropa-laken ida mane 60 000 nian. Ne'eduni, rejiaun ne'e nia povu sira —exetu [[ilerjete]], hirak-ne'ebé negoseia sira-nia rendisaun,— tuir kombate. [[Kataun Tuan|Kataun]] sobu maklebak sira no mós kaer kontrole provínsia ne'e nian fali durante bailoro tinan ne'ebá nian, maibé nia la biban atrai povuasaun lokál nia no [[seltiberu]] sira-nia favór sira ba nia an. Depoizde forsa nia hatudun ida, nia hafiar seltiberu sira katak sira fila ba uma fali. Maibé ema kahorik sira-nia submisaun de'it aparente: wainhira ema kari boatu katak Kataun fila ba [[Itália]], ema kahorik sira reativa nakleba. Kataun hatán ho krueldade: nia manán rebeliaun no mós fa'an prizioneiru sira nu'udar [[hahatan|atan]] no mós [[Triunfu romanu|triunfante]] tama ba Roma fali.

Ema kahorik sira kari nakleban ba rai-dilan hotu, no ne'ebá hamosu baixa barak ba ezérsitu romanu, ne'ebé nia efetivu sira-nia balun hetan mate iha tinan [[184 molok Kristu]]. [[Lúsiu Mánliu Asidinu Fulvianu|Mánliu Asidinu]], [[Ispánia Siteriór|Siteriór]] nia pretór, funu hasoru [[seltiberu]] sira iha [[Calahorra]] iha tinan [[184 molok Kristu]], enkuantu [[Kaiu Terénsiu Varraun]] manán [[suesetanu]] sira no konkista sira-nia sidade-kapitál, [[Kórbiu]] (ho [[lia-latín]] ''Corbio'').

Konkista zona klarak nia, ne'ebé seltiberu sira okupa, hetan hahú iha tinan [[181 molok Kristu]] hosi Kintu Fábiu Flaku. Nia biban manán balu hasoru seltiberu sira. Maski nune'e, konkista ne'e [[Tibériu Sempróniu Graku (kónsul iha 177 molok Kristu)|Tibériu Sempróniu Graku]] nia obra prinsipalmente entre tinan 179 no 178 molok Kristu. Nia konkista kota no knua tolunulu, dala balu dunitanba patu sira, dala seluk dunitanba hataru-malu entre [[seltiberu]] sira no [[vaskaun]] sira.

[[Prokonsul]] (ka maksoik banati-tuir tinan) hirak-ne'ebé governa provínsia sira toman hariku an liuhosi povuasaun: prezente madenik sira no abuzu mak sai prátika komún sira. Natoon ninia viajen, pretór ka prokonsul hamahan an saugati no mós haka'as sereál folin-kmaan ba nia, ba ninia família, ba ninia funsionáriu sira no ba ninia soldadu sira. Simu tiha provínsia ispániku sira-nia embaixada ida, [[Senadu (Roma Lakin)|Senadu]] haruka lei sira atu administra provínsia hirak-ne'e iha tinan 171 molok Kristu.

Problema sira litik to'o tinan 133 molok Kristu, wainhira romanu sira destrui sidade seltibériku [[Numánsia]] (ho [[lia-latín]] ''Numantia''), [[seltiberu]] sira-nia kota dahikus.

Iha tinan 82 molok Kristu, Aragaun mak sai senáriu [[Funu Sivíl Dahuluk Repúblika Romana nian|Funu Sivíl Romanu]] nian, enkuanto emboot [[Kintu Sertóriu]], hosi [[Kaiu Máriu|partidu marianu]], hakmahan iha [[Ueska]]. Hatudan sira tuir to'o tinan 72 molok Kristu no to'o Kintu Máriu nia rendisaun.

===Administrasaun romanu===
[[Imajen:Conventus juridici in Hispania-tet.png|upright=1.2|thumb|left|Divizaun Ispánia romanu nian iha konventu jurídiku sira iha [[sékulu II]].]]
Iha divizaun territoriál dahuluk [[Ispánia]] [[Roma Lakin|romanu]] nian, iha tinan 197 molok Kristu, Aragaun daudauk hela iha [[Ispánia Siteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Citerior''). [[Funu Luzitanu-Ibériku sira]] ramata tiha, territóriu hirak-ne'ebé Roma kontrola aumenta ho laki'ik, to'o taka [[Rai-dilan Ibériku]] tomak. [[Marku Vipsániu Agripa|Agripa]] reforma divizaun provinsiál sira iha tinan 27 molok Kristu no mós hakotu harii provínsia tolu iha Ispánia: [[Bétika]], [[Luzitánia]] no [[Ispánia Tarrakonense]]. Territóriu aragonés daudauk sira pertense ba provínsia dahikus ne'e.

Durante [[Kláudiu]] nia reinadu, provínsia ispániku sira hetan divide filafali iha [[konventu (Roma Lakin)|konventu jurídiku]] sira (ho [[lia-latín]] ''conventus iuridicus''). Iha tempu ne'e, Aragaun nia balun-boot forma [[Conventus Caesaraugustanus|Konventu Jurídiku Sezaraugustanu]] (ho lia-latín ''Conventus Iuridicus Caesaraugustanus''), ne'ebé hakno'a ba [[Saragosa|Caesaraugusta]], ou seja, [[Saragosa]] daudauk. Konventu ne'e hakohak kolónia rua, [[Velilla de Ebro|Celsa (Velilla de Ebro daudauk)]] no Caesaraugusta, aleinde sidade sanulu-resin-hitu hosi foho-leet Ebru nian, Jalón nian, Segre nian, Cinca nian no Henares nian, entre hirak-ne'e kota importante liu [[Calatayud|Bilbilis (Calatayud daudauk)]], [[Lérida|Ilerda (Lérida daudauk)]], [[Calahorra|Calagurris (Calahorra daudauk)]], [[Ueska|Osca (Ueska daudauk)]], [[Tarasona|Turiasso (Tarasona daudauk)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (Cañaveruelas daudauk)]] no [[Alcalá de Henares|Complutum (Alcalá de Henares daudauk)]].

Caesaraugusta ne'e sentru administrativu importante. Asuntu makonak sira konventu tomak nian bele hetan julga iha instánsia daruak iha sidade ne'e. Satán, Caesaraugusta ezerse papél relijiozu nivel dahuluk nian, tanba nia iha kultu rasik ba Jéniu Konventu Sezaraugustanu nian (ho lia-latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Jéniu romanu ne'e simu kultu, serapinan sira, terun sira no oferenda sira hosi kota hotu-hotu sirkunskrisaun administrativu ne'e nian. Konsellu konventu nian (ho lia-latín ''concilium conventi'') mós halibur an iha Caesaraugusta: asembleia konsultivu ne'e halibur família mahuluk sira hosi sidade atu fó sira-nia hareen sira kona-ba asuntu hirak-ne'ebé hamkona konventu jurídiku ne'e.
[[Imajen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright=1.2|Ispánia depoizde divizaun provinsiál [[Dioklesianu]] nian (ho testu ho lia-latín).]]
Iha rohan [[sékulu III]] nian, iha okaziaun reforma administrativu nian hosi [[Dioklesianu]], provínsia [[Ispánia Tarrakonense|Tarrakonense]] hetan divide ba provínsia foun tolu: Tarrakonense, [[Ispánia Kartajinense|Kartajinense]] no [[Galésia]], hirak-ne'ebé halo parte hosi [[dioseze (Impériu Romanu)|dioseze]] [[Ispánia]] nian. Nanu'u, parese katak konventu jurídiku sira hetan suprime iha tempu ne'e no ne'ebá haklahat lalakon naklalir hamkonan nian ba Caesaraugusta, enkuantu konjuntu funsaun administrativu sira-nian hetan asume hosi kota [[Tarragona|Tarraco (Tarragona daudauk)]] hori tempu ne'e. 

Hotutiha, iha rohan [[sékulu IV]] nian, reforma administrativu dahikus hetan halo: rai-ketan entre Tarrakonense no Kartajinense hetan estabelese iha [[Mota-Ebru]], buat ne'ebé husik territóriu aragonés daudauk iha hakno'an kota esteriór rua nian: Tarraco no [[Kartajena (España)|Carthago Nova (Kartajena daudauk)]].

===Romanizasaun===
[[Imajen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|[[Augustu]] nia estátua, besik sobun hosi baki romanu sira hosi [[Saragosa]].]]
[[Imajen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|Teatru romanu hosi [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] no kapitál hosi [[konventu jurídiku]] ida. Ema harii nia durante [[Augustu]] no [[Tibériu]].]]
Iha sékulu balun, kultura romanu hetan implanta iha [[Ispánia]] (ho lia-latín ''Hispania''), ho partikulár iha [[Ispánia Tarrakonense|Tarrakonense]] (ho lia-latín ''Tarraconensis''). Lisan sira, relijiaun, lei sira no maneira romanu moris nian hetan hamonu iha kultura kahorik nia leten no forma kultura ispano-romanu iha tempu ne'e. Meiu sira atu ekspansaun no domíniu kultura romanu nian wa'in.

Ida entre knaar dahuluk sira okupante romanu sira-nian maka dalan-inan sira-nia hafoun no hamosun (se sira hetan nesesidade karik) atu hadi'ak komunikasaun sira no mós kapasidade atu absorve populasaun foun iha zona sira-ne'e. Nane'e, [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] sai entronkamentu klarak iha ninia [[Conventus Caesaraugustanus|konventu jurídiku]] (ho lia-latín conventus iuridicus).

Maski nune'e, romanizasaun maka faktu kotak esensialmente. Durante períodu romanu, konjuntu kota ibériku anteriór sira-nian hetan restabelese no mós simu infraestrutura monumentál konsekuente hirak-ne'ebe haree-belek nafatin iha [[Saragosa]] (ho lia-español no ho lia-aragonés ''Zaragoza''; ho lia-katalaun ''Saragossa''; ho lia-latín ''Caesaraugusta''), iha [[Ueska]] (ho lia-español ''Huesca''; lia-aragonés ''Uesca''; ho lia-katalaun no ho lia-latín ''Osca'') no iha [[Calatayud]] (ho lia-español ''Calatayud''; ho lia-katalaun ''Calataiud''; lia-aragonés ''Calatayú''; ho lia-latín ''Bilbilis''). Ne'eduni, iha hadi'ak urbanizasaun nian no konstrusaun nian infraestrutura sira-nian. [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] mak sai ezemplu kmanek-ba'in kota romanu hirak-ne'ebé tadu iha [[sékulu I]]: [[forum (Roma)|forum]], [[termas]], ezgotu sira, [[teatru]], namon mota nian, jambata iha [[Ebru|Mota-Ebru]] nia leten no baki aas sira.

[[Kolónia]] sira-nia kriasaun mak sai mós fatór romanizasaun nian. Kolónia sira hetan funda atu rekompensa tropa sira soldadu romanu reformadu sira-nian, maibé mós atu kontrola territóriu besik sira. Ema hatene ezisténsia -iha [[Aragaun]]- kolónia nian Victrix Iulia Celsa (daudauk [[Velilla de Ebro]]) no [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]], ida-ne'ebé hetan funda iha tinan [[14 molok Kristu]], provavelmente iha loron 23 fulan-Dezembru, iha fatin kota ibériku anteriór nian, [[Salduie]]. Kolónia ne'e hetan estabelese iha lale'uk reorganizasaun nian provinsia sira [[Ispánia]] nian hosi [[Augustu]] depoizde ninia manán iha [[Funu Kantábriku sira]] no mós hetan funda ba soldadu sira lejiaun sira-nian [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] no [[Legio X Gemina|X Gemina]].
[[Imajen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|[[Mozaiku]] hosi [[Venus (mitolojia)|Venus]] no [[Erus]], ne'ebé ema sira hetan tiha iha Fortunatus nia vila iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]], ne'ebé hetan harii iha [[sékulu IV]].]]
Romanizasaun hetan bazeia mós ba kriasaun [[latifúndiu]] boot sira-nian, [[vila (Roma Lakin)|vila]] sira fokalizadu ba produsaun agríkola belar. Territóriu hirak-ne'e maka soin família importante sira-nian naturál hosi [[Roma]] ka [[Itália]], maibé maioria pertense ba família indíjena hirak-ne'ebé adota tiha lisan romanu sira. Fortunatus nia vila, besik [[Fraga (Ueska)|Fraga]], ezemplu di'ak hosi propriedade riku no kómodu iha hirak-ne'ebé aristokrasia lokál horik, enkuantu sira tuir gostu romanu.
&lt;gallery&gt;
File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Birak hosi Ascoli]] (hosi tinan [[89 molok Kristu]]), iha ne'ebé ema sira mensiona membru sira eskuadraun nian kavalaria nia hosi [[Saragosa|Sesaraugusta]] (ho lia-latín ''Turma Salluitana''), hirak-ne'ebé hetan rekompensa ho [[sidadania romana]], dunitanba sira-nia aten-barani.
File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Ulun kabahat [[Roma Lakin|romanu]] nian hosi [[birak]], ne'ebé ema sira hetan tiha iha templu romanu iha jazida hosi [[Cabezo de Alcalá]] iha [[Azaila]]. Nia maka reprezentasaun hosi señór lokál nurak ida-ne'ebé data hosi tersu dahuluk hosi [[sékulu I molok Kristu]].
File:LucernaHuesca.JPG|Ahi-oan romanu mina nian hosi [[sékulu I molok Kristu]] ne'ebé ema sira hetan tiha iha ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', daudauk [[Ueska]].
&lt;/gallery&gt;

===Roma nia deklíniu===
====Vándalu sira, suevu sira no alanu sira====
[[Imajen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|Daderak [[povu jermániku sira|jermániku]] sira entre [[sékulu III]] no [[sékulu V]] iha [[Europa|rai-Europa]] (mapa ho [[lia-alemaun]]).]]
Iha balun [[sékulu III]] nian, Impériu Romanu nia deklíniu hahú no problema uluk hirak-ne'ebé tuir sékulu rua dame romanu nian mosu. Entre tinan [[264]] no [[266]], invazaun bárbaru uluk sira hahú: [[franku]] no [[alamanu]], hirak-ne'ebé tama ba [[Gália]] iha tinan [[260]], atravesa [[fohor-Pireneus]] no mós to'o [[Tarasona]] (ho lia-españól no ho lia-aragonés ''Tarazona''; ho lia-katalaun ''Tarassona''), ne'ebé sira lelan. Entre sira, balu liu ba [[Mauritánia romanu|Rai-Mauritánia]], enkuantu lubun seluseluk lekar an. Períodu ne'e movimentadu, falisá ema sira haree lubuk sira bandidu sira-nian, ho naran [[bagauda]], hirak-ne'e haklulik an ba lalelan no ba destruisaun [[Foho-leet Ebru]] nian iha [[sékulu V]].

Iha loron 31 fulan-Dezembru iha tinan [[406]], invazaun [[vándalu]], [[suevu]] no [[alanu]], hirak-ne'ebe atravesa tiha [[Mota-Renu]], preokupa [[Impériu Romanu Loromonuk|mundu romanu loromonuk]]. [[Konstantinu III (imperadór romanu)|Fláviu Kláudiu Konstantinu]] aproveita instabilidade polítiku atu proklama an imperadór iha tinan [[407]], ho naran Konstantinu III, hasoru [[Onóriu|Fláviu Onóriu]]. [[Konstante II (uzurpadór romanu)|Konstante II]], ninia oan-mane, manán tiha ninia inimigu sira iha tinan [[408]] no mós kaer rae [[Ispánia]] nian, enkuantu ninia jenerál [[Jerónsiu (Mázimu nia jenerál)|Jerónsiu]], mantein provínsia ne'e hosi [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]]. Konstantinu III nia no ninia oan-mane nia presaun habiit Onóriu atu rekoñese Konstantinu III nu'udar ko-imperadór iha tinan [[409]]. Filan Konstantinu III nian ho jenerál foun hadedar Jerónsiu, ida-ne'ebé hakotu atu foti hasoru Konstantinu III no mós halo moruk ho [[vándalu]], [[suevu]] no [[alanu]], hirak-ne'ebé okupa [[Gália Akitánia|rai-Akitánia]] natak no mós hetan permisaun atu atravesa [[fohor-Pireneus]] no mós proklama [[Mázimu hosi Ispánia|Mázimu]] nu'udar imperadór. Ne'e hatuda iha [[Ispánia|rai-Ispánia]] to'o ninia mate, iha tinan [[411]], wainhira Konstantinu III no ninia oan-mane, Konstante, mós lakon.

Hanehan tiha hosi Fláviu Onóriu nia jenerál sira no haka'as tiha hakmahan rabat vándalu sira, Mázimu halo ''[[Federadu (Roma Lakin)|foedus]]'' (tratadu) ida ho [[povu jermániku sira|jermanu]] hirak-ne'ebé estabelese tiha an iha rai-Ispánia. [[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]], iha ne'ebé ne'e hela, hela foruk hosi ''foedus'' nia lia-kotun sira de'it.

====Vizigodu sira-nia tato'ok====
[[Imajen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|[[Rai-dilan Ibériku]] iha tinan [[418]], depoizde [[vizigodu]] sira-nia estabelesimentu iha [[Gália Akitánia|Akitánia]] nu'udar [[Federadu (Roma Lakin)|federadu]], enkuantu España nia rae hela iha  autoridade romanu diretu okos (mapa ho [[lia-latín]]).]]
Iha tinan [[414]], [[Ataulfu]], [[vizigodu]] sira-nia ulun, estabelese an iha rai-[[Gália-Akitánia|Akitánia]]; maibé, tanba presiaun [[Konstánsiu III|Konstánsiu]] nian, jenerál Onóriu nian, ne'e hakat ba [[Ispánia]] no mós konkista [[Barselona]] iha fulan-Dezembru tinan [[414]]. Iha tinan [[415]], [[Vália]], ninia susesór, hetan rekoñese hosi Onóriu nu'udar [[Federadu (Roma Lakin)|Roma nia federadu]] iha [[Gália Akitánia|rai-Akitánia]] no mós iha misaun atu hali'ur [[povu jermániku sira|povu jermániku seluk]] hirak-ne'ebé estabelese tiha an iha rai-Ispánia. Nune'e, iha tinan [[416]], ne'e haklurit iha rai-Ispánia no mós manán sa'edór [[alanu]] sira ho toos no mós dudu [[suevu]] sira ba [[Galésia|rai-Galésia]] (ho [[lia-latín]] ''Gallaecia'') no [[vándalu]] sira ba [[Bétika]] (ho [[lia-latín]] ''Baetica'').

Durante [[sékulu V]] nia balun uluk, [[vizigodu]] sira, hamutuk ho [[Roma Lakin|romanu sira]], hatuda badadaun hasoru [[vándalu]] sira no [[suevu]] sira. [[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]] (ho lia-latín ''Tarraconensis'') hela iha ukun romanu okos, maibé [[Foho-leet Ebru|Foho-leet mota-Ebru nian]] maka vítima hosi [[bagauda]] hirak-ne'ebé lelan rejiaun ne'e. Iha tinan [[443]], ''magister utriusque militiae'' (ou seja tropa-laken romanu nia marexál) [[Fláviu Merobaldu]] sira-nia hanehan lubuk oin-oin no mós manán sira iha [[Araciel (Navarra)|Araciel]] (besik [[Corella]] daudauk, iha [[Komunidade Forál Navarra nian|Navarra]]). Bagauda hirak-ne'e maka bandidu sira hosi orijen oinoin, no mós hetan apoia hosi [[vaskaun]] sira no [[suevu]] sira beibeik: [[Rekiáriu I]], suevu sira-nia liurai, lelan [[Foho-leet Ebru|Foho-leet mota-Ebru nian]] entre tinan [[449]] no [[452]] no mós sai [[Saragosa]] nia ulun no mós aneksa [[Lérida]]. Tanba petisaun imperadór [[Ávitu]] nian, liurai vizigodu [[Teodoriku II]] destrui suevu sira besik [[Astorga (España)|Astorga]], iha mota-ninin sira [[mota-Órbigu]] nian, iha tinan [[456]].

Kontudu, [[Risímeru]], romanu sira-nia [[patrísiu]], hali'ur imperadór [[Ávitu]] iha tinan [[457]] no proklama [[Majorianu]] nu'udar imperadór. Apoia tiha hosi ninia [[mestre soldadu sira-nia]] (ho lia-latín ''magister militum''), [[Ejídiu]], avansa ba [[Gália]] atu hatuda hasoru [[povu jermániku sira|jermanu sira]]: ne'e manán [[franku]] sira, hasai [[Liaun]] (ho [[lia-fransés]] ''Lyon'') hosi [[burjúndiu]] sira no [[Arles]] hosi [[vizigodu]], hirak-ne'ebé la hetan haree nu'udar federadu hori Ávitu nia espulsaun. Ikusliu, Majorianu hetan oho hosi Risímeru iha tinan [[461]]: Ejídiu lakohi rekoñese [[Líbiu Severu|imperadór foun]], enkuantu [[vizigodu]], hirak-ne'ebé hetan dirije hosi [[Euriku]], hakbiban ba kari sira-nia reinu ba rae to'o [[mota-Lijer]] (ho lia-fransés ''Loire'') no ba loor hakat rai-[[Ispánia]]. Ispánia romanu, ne'ebé sobrevive daudaun iha [[Ispánia Tarrakonense|rai-Tarrakonense]], lakon natak definitivamente.

==Otas Klarak==
===Periodu vizigótiku===
====Reinu Vizigótiku====
[[Imajen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Reinu Vizigótiku nia evolusaun to'o [[sékulu VI]] (mapa ho [[lia-aragonés]]):
Ho kór mean: Reinu Toloza nian hale'u tinan [[415]];
Ho kór-sabraka no kór-pésegu: Territóriu sira entre tinan [[415]] no [[476]];
Ho kór-pésegu:: Territóriu perdidu iha [[Vouillé]] iha tinan [[507]];
Ho kór verde: Reinu Suevu nia konkista iha tinan [[575]].
]]
[[Euriku]] ukun hosi [[Toloza (Fransa)|Toloza]], iha ne'ebé [[Reinu Vizigótiku]] nia kapitál hetan instaura. Iha tinan [[475]], Euriku halo katak imperadór [[Júliu Nepos]] fó [[Gália Akitánia|rai-Akitánia Prima]], [[Gália Narbonense|rai-Gália Narbonense]] no rai-[[Ispánia]] ba Euriku. Nune'e, nia nahe ninia domíniu iha balun boot [[Rai-dilan Ibériku]] leten, liuliu depoizde tinan [[476]], wainhira Loromonu nia imperadór romanu dahikus, [[Rómulu Augustu]], hetan hamonu.

Rai-dilan nia konkista tuir durante dékada no sékulu tuituir malu. Rejiaun hirak-ne'ebé forma Aragaun mak sai duni postu avansadu ba territóriu hirak-ne'ebé [[vaskaun]] sira kontrola. Vaskaun sira haknahan no lelan [[Foho-leet Ebru nian|Foho-leet mota-Ebru]] aas hosi sira-nia baze sira, hanesan [[Pamplona]]. Hakno'an-laek hori metade [[sékulu V]], hotutiha, sira hetan manán iha tinan [[581]] hosi liurai [[Leovijildu]], ne'ebé marka ninia vitória hodi hariin sidade ida nian, [[Viktoriakum]]. Aragaun daudauk hela mós talain [[Reinu Franku|territóriu franku]], ne'ebé [[Pireneus|fohor-Pireneus]] haketak de'it, biar hakdauk franku sira hetan halo di'ak liu iha rai-[[Septimánia]]: maibé, guarnisaun vizigótiku sira hela tuir [[Pireneus|fohor-Pireneus]].

====Povuasaun no administrasaun vizigótiku====
[[Imajen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|Rai-Ibéria vizigotiku nia divisaun administrativu iha tinan [[700]] maizumenus (mapa iha lia-latín).]]
Maski [[Vizigodu]] sira hahú bá hela iha [[España|Rai-España]] hori finál [[sékulu V]], sira-nia povuasaun mak sai limitadu relativamente dunitán sira-nia númeru mukit iha parte norte [[Kastela no Leaun|Kastela daudauk]] sikat [[Teju|Mota-Teju]] no [[Ebru|Mota-Ebru]]. Rai-España-nia parte norte la'ós rai-rohan eleisaun nian ba [[Jermanu|povu jermániku]] hirak-ne'e no kultura hela [[Roma Lakin|romanu]] tebetebes.

Liurai vizigodu sira la haseluk divizaun administrativu ne'ebé sira erda tiha hosi [[Impériu Romanu]]. Ba provínsia sira-ne'e nia governu, vizigodu sira nomeia tiha [[duke]] sira (ho [[lia-latín]] ''duces'') no [[konde]] (ho [[lia-latín]] ''comites''). Ba administrasaun relijiozu, ema sira hili tiha [[amu-bispu]] sira: nane'e, iha amu-bispu hosi Turiaso ([[Tarasona]] daudauk), seluk ida hosi Osca ([[Ueska]] daudauk) no seluk ida hosi Caesaraugusta ([[Saragosa]] daudauk). Iha sidade dahikus ne'e, ema sira selebra tiha [[konsíliu]] barak: iha tinan [[592]], iha bispadu [[Másimu hosi Saragosa|Másimu]] nia okos; no iha tinan [[691]], konsíliu nasionál kliik, iha bispadu [[Valdefredu]] nia okos, falisá ema sira la selebra tiha iha [[Toledu]]. Entre bispu saragosanu sira importante liu hotu, ita hetan [[Bráuliu hosi Saragosa|Saun Bráuliu]], alunu no belun [[Isidoru hosi Sevilla]], ne'ebé nia ensiklopédia ''[[Etymologiae]]'' Bráuliu ramata tiha no hakerek tiha ''Elogium'' (katak &quot;hahi'in&quot;); no [[Taiu hosi Saragosa]], Bráuliu nia susesór no kontinuadór, aleinde belun [[Eujéniu II hosi Toledu]], ida-ne'ebé Taiu koñese tiha iha [[Mosteiru Liuraik hosi Santa Engrásia]] iha [[Saragosa]].

====Reinu Vizigótiku nia fin====
[[Vamba]] nia reinadu marka hun períodu nian susar sira-nian, partikularmente todan iha reinu nia rae; [[Septimánia|rai-Septimánia]] no [[vaskaun]] sira nakleba iha tinan [[673]].

Iha tinan [[711]], espedisaun [[arabi]] no [[berbér]] [[musulmanu]] sira-nian atravesa tiha [[Tasi-Leet Jibraltár nian]] no mós manán liurai vizigodu [[Rodrigu]] iha [[Batalla Mota-Guadalete nian]] iha fulan-Jullu. [[Vizigodu]] sira koko hakmetin, maibé iha tinan [[714]], [[Saragosa]] hetan hale'u no konkista ona hosi [[musulmanu]] sira. Musulmanu sira to'o [[Fohor-Pireneus]] no mós halo atake sira iha sorin bá foho-kadoek ne'e; [[Toloza (Fransa)|Toloza]] hetan ataka tiha iha tinan [[718]] no rai-[[Septimánia]] hetan konkista tiha iha tinan [[719]].

===Dominasaun arabi (sékulu VIII no parte uluk sékulu XI nian)===
[[File:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|Tinan 711 nia konkista musulmanu (ilas ho lia-fransés).]]
[[File:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andaluz]] iha tinan [[750]], wainhira [[Kalifadu Omíada]] monu (ilas ho lia-españól).]]
====Período Omíada (sékulu VIII no IX)====
[[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]], hanesan [[España]] tomak, hetan domina hosi [[Kalifadu Omíada]] no izlamizasaun hobok hosi foho-leet Ebru nian.&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón''. Ediciones Nowtilus, S.L., Madríd, iha fulan-abríl tinan [[2012]], p. 52-53, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; Dinastia Omíada nia hamonun hosi [[Kalifadu Abásida|dinastia Abásida]] iha [[Lorosa’e Klarak]] hamosu España nia independénsia nu'udar konsekuénsia; [[Abderramaun I]] buka kmahan iha España no kaer [[Córdoba (España)|Kórdova]] iha [[756]], iha ne'ebe'e haklakar an [[Emiratu Kórdova nian|emír]].

Kbiit arabi nia implementasaun iha Aragaun daudauk hamosu apoiu hosi aristokrasia lokál nia parte ida no konversaun ba [[Izlaun]] basuk. Ne'e nia ezemplu di'ak liu hotu mak sai ezemplu hosi konde Kásiu, dato vizigodu ne'ebé governa rejiaun hale'u mota-Ebru, entre [[Tarasona]], [[Ejea de los Caballeros]] no [[Nájera]]. Dato ne'e sai Omíada sira-nia [[vasalajen|vasalu]] no hatahan nia territóriu sira. Ninia klan, ne'ebé hanaran an [[Banu Kasí]], aumenta ninia kbiit durante [[sékulu VIII]] tan apoiu ne'ebé ninia membru sira fó ba emír sira hosi Kórdova.
[[Imajen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|[[Rolandu]] nia mate, [[Miniatura (iluminura)|miniatura]] hosi manuskritu ''Grandes Chroniques de France'' hosi [[Jean Fouquet]].]]
Espesialmente Aragaun daudauk nia rejiaun sira konstitui tiha fatin estratéjiku, tanbasá rejiaun ne'e rai-ketan ho [[Reinu Franku]], aleinde [[Pireneus|Fohor-Pireneus]]. [[Saragosa]] sai tiha -ho naran [[Taifa Saragosa nian|Sarakusta]] (ho [[lia-arabi]] سرقسطة no ho [[lia-ebreu]] סרקסטא)- kapitál ida nian hosi provínsia lima hosi [[Al-Andaluz]] no [[uale]] ida nia sede, hamutuk ho [[Kórdova (España)|Kórdova]], [[Toledu]], [[Mérida (España)|Mérida]] no [[Narbona]]. Iha tinan [[777]], [[Solimaun Alárabe]], [[Barselona]] nia [[uale]], ne'ebé kaan biban ninia haknoan-laek, husu tulun ba liurai franku [[Karlus Magnu]].&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón'' (iha lia-españól). Ediciones Nowtilus, S.L., Madríd, iha fulan-Abríl hosi tinan 2012, p. 52, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; Liurai franku haklolok moruk ho Saragosa nia uale [[Useine ibne Iáia ibne Sade ibne Ubada|Useine]] no ho [[Ueska]] nia uale [[Abu Taur]] ba Solimaun. Iha tinan [[778]], tropa-laken ida marxa ba Saragosa, maibé [[saksaun]] sira-nia nakleba ida iha tasi-feto no Useine nia rekuza atu fó ulun haka'as Karlus Magnu hasai ninia tropa-laken. Karlus Magnu nia tropa sira kaer tiha ema dadur balu, entre sira Solimaun, ne'ebé, duni, hetan entrega hosi ninia belun sira, maibé ninia oan-mane sira [[Matruh Alárabe]] no [[Aisún Alárabe]] biban haforu sira-nia aman. Wainhira Karlus Magnu nia tropa-laken fila fali, nia hetan ratan hosi [[vaskaun]] sira iha [[Batalla Ronsezvales nian|Rosezvales]], iha ne'ebé [[Rolandu]], duke hosi [[Bretaña (rejiaun istóriku)|Marka rai-Bretaña nian]], hetan mate. Hotutiha, Soleimaun fila fali ba Saragosa iha ne'ebé, iha tinan [[780]], nia hetan asasina hosi ninia laka lakin Useine, ne'ebé fó ulun ba jenerál Tsalaba ben Obaid, fó-laran ba [[Abderramaun I]], iha tinan [[781]].

Natoon reinadu susesór nian hosi [[Abderramaun I]], [[Ixame I]], foho-leet [[mota-Ebru]] nian hatene mós lalebak hirak-ne'ebé emír tenke bá atu dezarma iha [[Tortoza]] no [[Saragosa]]. Iha altura ne'e, Ixame I aproveita tiha atu ratan hasoru reinu sarani hirak-ne'ebé tatera emiratu nia rai-ketan sira: iha tinan [[791]], nia ratan [[Reinu Kastela nian|Kastela]] no [[Reinu Astúrias nian|Astúrias]]; iha tinan [[793]], nia duni sai [[Reinu Franku|franku]] sira hosi [[Jerona]] no [[Narbona]]; iha tinan [[795]], nia hakfati [[Astorga (España)|Astorga]]. Iha tinan [[796]], Ixame nia mate provoka sasi'ak nia nakfera. [[Afonsu II hosi Astúrias]], emír foun [[Alákeme I]] nia tiun, no [[Barselona]] nia [[uale]] hetan malu tiha ho Karlus Magnu no mós hahoin tiha ba Karlus Magnu hahú intervensaun  aleinde Fohor-[[Pireneus]]. Maibé Karlus Magnu nia oan-mane [[Luís I Piedozu]] maka hakotu, iha tinan [[798]], hahú funu ida no mós okupa tiha [[Barselona]], enkuantu [[Alákeme I]] tenke enfrenta hasoru [[Banu Kasí]] iha foho-leet [[mota-Ebru]] nian; maibé mós hasoru bandidu [[berbere]] hirak-ne'ebé horik fohor no mós lelan knua sira.
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule Ibérique en 757.png|Kmanek boot liu hotu hosi [[Reinu Astúrias nian]] entre tinan 711 no 757 (imajen ho lia-fransés). 
Imajen:Péninsule ibérique en 814.png|Espedisaun franku sira no fundasaun hosi [[Kondadu Aragaun nian]] entre tinan 757 no 814 (imajen ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

====Banú Kasí (entre sékulu VIII no IX)====
[[Imajen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Rai-dilan Ibériku]], ho domíniu Banú Kasí sira-nian iha másimu sira-nia kbiit nian, iha tinan [[850]] (mapa ho españól).]]
[[Musa ibne Furtune]], [[konde Kásiu]] nia bein-oan, ezerse tiha kbiit iha parte superiór hosi Foho-leet Mota-Ebru nian ([[Ejea de los Caballeros]], [[Tudela]], [[Tarasona]], [[Borja]], [[Arnedu]] ...) to'o [[Saragosa]] nia lale'uk. Nia haklolok tiha ninia tulun ba emír hosi Kórdova [[Ixame I]] ho kondisaun katak emír hasai hosi rejiaun [[Saide ibne Useine]] nian, hasoru ne'ebé Musa ibne Furtune funu tiha no ne'ebé Musa ibne Furtune oho tiha. Tuirfalimai, Musa ibne Furtune hadau tiha Saragosa, molok nia hetan oho mós hosi parente besik liu hosi [[Useine ibne Iaia ibne Sade ibne Ubada|Useine hosi Saragosa]].

[[Banú Kasí]] sira iha tiha relasaun di'ak nune'e ho sira-nia viziñu sarani sira hosi [[Reinu Navarra nian]] katak [[Musa ibne Furtune]] kaben ho [[Oneka]], feto-faluk konde nian hosi [[Bigorre]], [[Íñigo Jiménez]], no inan [[Íñigo Arista hosi Pamplona|Íñigo Arista]], ne'ebé hafoin fila ba liurai uluk Pamplona nian. Vínkulu familiár entre Arista sira, liurai sira Pamplona nian, no Banú Kasí sira hetan hametin liu tebetebes ho loron-kaben entre Asona, Íñigo Arista nia oan-feto, no [[Musa ibne Musa]]. Família sira liurai sira nian hosi Pamplona no Banú Kasí sira nian tulun malu ba'in no fahe España nia tasi-feto malu. Iha tinan [[799]], [[vaskaun]] sira, a-favór ba [[Dinastia karolínjiu|karolinjiu sira]], asasina emboot Pamplona nian [[Mutarrife ibne Musa]], [[Musa ibne Musa]] nia bou.

Família [[Banú Kasí]] huduk sira-nia kbiit boot liu hotu ho [[Musa ibne Musa]]. Sira biban aumenta sira-nia autonomia no mós hametin sira-nia moruk ho Arista sira hasoru emír [[Emiradu Kórdova nian|Kórdova nian]] [[Abderramaun II]], iha tinan [[843]]. To'o klaran hosi [[sékulu IX]], emír nia tropa-laken sira halo kastigu nia espedisaun frekuente sira to'o hadamen. [[Musa ibne Musa]] manán sarani sira iha [[Batalla Albelda nian]] iha tinan [[852]] no mós halo hanaran an &quot;liurai datoluk España nian&quot; hamutuk ho [[Reinu Astúrias nian|liurai Astúrias nian]] no [[Emiradu Kórdova nian|emír Kórdova nian]]. Iha tinan [[852]], ninia ukun naknahe hosi rai sira [[Tudela]], [[Saragosa]], [[Calatayud]] no [[Daroka]] to'o [[Kalamoxa]]. Nia hetan hanaran [[uale]] [[Marka Superiór]] nian, hasoru reinu sarani sira. Nia intervén iha rejiaun Ueska nian no mós tau ninia oan-mane [[Lopu ibne Musa]] nu'udar uale [[Toledu]] nian iha tinan [[859]].

Iha tinan [[871]], Lopu ho ninia alin-mane sira [[Ismaíl ibne Musa]], [[Mutarrife ibne Musa]] no [[Fortune ibne Musa]] halo revolta: Lopu no Ismail hakfati Saragosa, Mutarrife tama ba Ueska no Fortune konkista Tudela. Tuirmai, emír Kórdova nian, [[Maomé I hosi Kórdova|Maomé]] halo espedisaun hasoru oan-mane sira Musa nian, ho tulun [[Banú Tujíb]] nian.

Derrota sira no, hafoin, disensaun sira lori alin-mane haat [[Banú Kasí]] nian ba sira-nia destruisaun: Mutarrife hetan ezekuta no Lopu tenke konfronta rebeliaun Fortune nian no Ismail nian. Durante kahaat uluk [[sékulu X]] nian, [[Banú Kasí]] lakon tiha sira-nia pozisaun sira iha Foho-leet Mota-Ebru nian iha favór liñajen hataru-maluk sira hanesan [[Banú Tujíb]].

==== Hun Kondadu nian Aragaun nian (entre tinan 780 no 1035) ====
[[Imajen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Abadia San Pedro de Siresa]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa'' no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa''), sentru kulturál Kondadu nian Aragaun nian.]]
[[Imajen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Mosteiro San Adrián de Sásave]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Adrián de Sásave'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Hadrián de Sasau'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Adrià de Sasau''), sé episkopál uluk Aragaun nian.]]
Iha tinan [[780]], [[franku sira]] aproveita disensaun sira entre musulmanu sira, mós hadau sidade [[Jaka (Ueska)|Jaka]] no mós tau sira-nia ain iha loor Fohor-Pirenéus nian filafali depoizde tinan neenulu. Iha tinan [[802]], [[Auréolu hosi Aragaun|Auréolu]] mak sai [[konde]] dahuluk&lt;ref&gt;{{es}} David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón''. [[Ediciones Nowtilus, S.L.]], [[Madríd]], iha fulan-Abríl tinan [[2012]], p. 53, ISBN 978-84-9967-306-6&lt;/ref&gt; rejiaun ne'e nian ho títulu hosi &quot;konde hosi Jaka&quot;. Wainhira ne'e mate, títulu konde nian fila fali ba [[Aznár I Galindes]]. Naran &quot;Aragaun&quot; nian mosu ba dala uluk iha tinan [[828]], wainhira kondadu ki'ik ne'e hetan naran hosi [[Mota-Aragaun]], ne'ebé suli liuhosi kondadu ne'e, no hosi mota-sorun [[Aragón Subordán]]. Durante balun uluk hosi [[sékuku IX]], Kondadu Aragaun nian hela iha órbita [[Dinastia karolínjia|reinu karonlínjiu]] okos, ba ne'ebé kondadu ne'e hetan halibur hakat foho-leet [[Valle de Hecho]] no pasajen Somport. Dependénsia ne'e hetan hamatan mós iha esfera relijiozu: nu'udar ezemplu, [[Abadia hosi San Pedro de Siresa]] (ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa''; ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa''; no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa''), ne'ebé hetan funda iha époka ne'e, mak sai iha [[orden Saun Bentu nian|obediénsia beneditinu]] okos no ninia importánsia kontinua haboot no konverte an iha sentru kulturál kondadu nian.

Durante [[sékulu IX]], hamkonan [[Dinastia karolínjia|karonlínjiu]] hakiduk iha favór ba ninia reinu besik ibériku sira: [[Reinu Navarra nian|liurai Pamplona nian]], [[Íñigo Arista de Pamplona]], intervén iha funu sira susesaun nian kondadu nian, enkuantu konde [[Aznar II Galíndez]] kaben ninia oan-feto Sanxa ho uale Ueska nian, Muhammad al-Tawil. Maibé espansaun Reinu Pamplona nian ba súl hanetik avansu kondadu ki'ik ne'e nian signifikativamente, falisá Reinu Pamplona nian ko'a rota hotu-hotu konkista nian ba kondadu ne'e.

Konde Galindo II Aznárez nia mate lahó oan-mane lejítimu hamosu divizaun ninia rai sira-nian: [[Sobrarbe]] hetan lalin ba ninia oan-feto Toda, ne'ebé kaben ho [[Bernardu I hosi Ribagorsa|Bernadu I]], konde hosi [[Kondadu Ribagorsa nian|Ribagorsa]]; enkuantu ninia oan-feto [[Andregoto Galíndez]] lalin Aragaun rasik ba liurai Pamplona nian, [[Garcia Sanches I de Pamplona|Garsia Sanxes I]], iha tinan [[925]]. Iha altura ne'e Aragaun, hakno'ak hosi Reinu Navarra nian, hetan konsidera tipu ida señoria partikulár, &quot;rai señór aragonés sira-nian&quot;, ne'ebé hetan dirije hosi konde ida-ne'ebé halo tuir liurai Pamplona nian. Hosi konde sira-ne'e, dahuluk oan-mane ilejítimu konde defuntu nian.

Kutus, Kondadu Aragaun nian hetan dezenvolve iha nivel kultutál. Ezemplu sira hosi arte repovuasaun nian (ne'ebé ema bolu &quot;mosárabe&quot; ho lakonak) hetan habasuk. [[Mosteiru San Juan de la Peña]] (ho lia-españól ''Real Monasterio de San Juan de la Peña'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Chuan d'a Penya'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Joan de la Penya''), ne'ebé relijiozu hirak-ne'ebé husik tiha ona Saragosa -wainhira [[mouru]] sira hakfati ne'e- sai kultura sarani nia foku ne'ebé buka [[Rekonkista]] nia ideál no reintrodusaun hosi [[ritu mosárabe]] iha liturjia. Iha tinan [[922]], ambispu Aragaun, hirak-ne'e ema bolu &quot;ambispu sira [[Jaka (Ueska)|Jaka]] nian no Ueska nian&quot;, bá hela iha foho-leet Borau nian. Sira estabelese sira-nia hela-fatin iha mosteiru importante barak, hanesan [[Mosteiru San Juan de la Peña]], [[Abadia San Pedro de Siresa]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa'' no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa'') no [[Mosteiro San Adrián de Sásave]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Adrián de Sásave'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Hadrián de Sasau'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Adrià de Sasau'').

Iha tinan [[1015]], liurai Navarra nian [[Sanxu Garsés III hosi Pamplona|Sanxu III]] saran Kondadu Aragaun nian ba ninia oan-mane ilejítimu [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru]]. Fatu ne'e sei iha importánsia tinan ruanulu tarde liu, wainhira liurai ne'e mate iha tinan [[1035]].
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 850.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 814 no 850 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 875.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 850 no 875 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 900.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 875 no 900 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 929.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 900 no 929 (mapa ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

====Banú Tujibe sira (entre tinan 890 no 1018)====
[[Imajen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|[[Torre Trovadór nian]] (ho lia-españól ''Torre del Trovador''; ho lia-aragonés ''Torre d'o Trobaire''; no ho lia-katalaun ''Torre del Trobador''), ne'ebé [[Muhammad Alanqar]] konstrui iha rohan [[sékulu IX]] nian nu'udar torre maksorik no ne'ebé hetan integra tarde liu ba [[Kadunan Aljafería]] (ho lia-españól ''Palacio de la Aljafería''; ho lia-aragonés ''Palacio de l'Alchafaría''; no ho lia-katalaun ''Palau de l'Aljaferia'') iha Saragosa.]]
[[Imajen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|[[Rai-dilan Ibériku]], durante [[Kalifadu Kórdova nian]], kurakuran iha tinan [[1000]] (mapa iha lia-españól).]]
Iha tinan [[890]], atu rekompensa servisu sira [[Muhammad Alanqar]] nian, ne'ebé sai tiha ona hosi dinastia aristokrátiku [[Banú Tujibe]] sira-nian, ne'e hetan dezigna [[uale]] Saragosa nian hosi [[Emiratu Kórdova nian|emír Kórdova nian]] [[Maomé I hosi Kórdova|Maomé I]]. Títulu uale nian Saragosa nian hetan tranzmite ho ereditáriu iha altura ne'e, buat ne'e-bé permite Banú Tujibe sira atu hametin sira-nia kbiit iha Aragaun daudauk leten, hosi Saragosa no [[Daroka]] (ho lia-españól, ho lia-aragonés no ho lia-katalaun ''Daroca''), sira-nia [[feudu]]. Iha rohan [[sékulu X]] nian, hirak-ne'e inkorpora rejiaun [[Ueska]] nian (ho lia-españól ''Huesca'', ho lia-aragonés ''Uesca'' no ho lia-katalaun ''Osca'') no [[Barbastru]] (ho lia-españól ''Barbastro'', ho lia-aragonés ''Balbastro'' no ho lia-katalaun ''Barbastre'') ba sira-nia soin, hirak-ne'ebé família [[muladí]] [[Banú Sabrít]], [[Banú Kasí]] sira-nia laka, domina antes.

Banú Tujibe sira tahan ho operasaun punitivu hirak-ne'e [[Kalifadu Kórdova nian]] halo hasoru reinu sarani sira, liuliu durante époka [[Almansór]] nian, ne'ebé haloko fali [[jiade]] iha tinan [[980]].

Hafoin Almansór nia mate iha tinan [[1002]], Kalifadu Kórdova nian hahú ninia dekadénsia: funu sivíl entre [[berbere]] sira, [[arabi]] sira, [[eslavu]] sira no [[mosárabe]] sira komesa iha tinan [[1008]]. Mundír, soldadu simples ne'ebé sai hosi sanak menór Banú Tujibe sira-nian, sai uale [[Tudela]] nian iha tinan [[1006]] no Saragosa nian iha tinan [[1013]]. Iha tinan [[1018]], Mundír haklakar an independente no proklama an liurai hosi [[Taifa Saragosa nian]]. iha ne'ebé nia halo doit.
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 961.png|Uniaun Kondadu Aragaun nian ho [[Navarra]] entre tinan 929 no 961 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule Ibérique en 1002.png|Almansór nia [[razia]] sira entre tinan 961 no 1002 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 1037.png|Monun hosi Kalifadu Kórdova nian no [[taifa]] sira entre tinan 1002 no 1037 (mapa ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

===Hatudan entre Reinu Aragaun nian no taifa Saragosa nian (iha sékulu XI no iha sékulu XII nia hun)===
====Taifa Saragosa nian durante reinadu Banú Tujibe sira-nian (entre tinan 1018 no 1038)====
[[Imajen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|Murak-mean nia [[dinár]] ne'ebé hetan halo iha tinan [[1029]] durante reinadu liurai hosi [[Taifa Saragosa nian]] [[Yahya ibn al-Mundir]].]]
[[Imajen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Rain-dilan Ibériku]] iha époka uluk [[taifa]] sira-nian iha tinan [[1037]] (mapa ho lia-españól).]]
[[Mundir I]] mak sai liurai uluk hosi [[Taifa Saragosa nian]], ho títulu hosi &quot;rejente kadunan nian&quot;, ne'ebé [[Almansór]] no ninia desendente sira adota tiha ona. Liurai foun hama'e korte kmanek ida no hale'u an ho administrasaun boot ida, entre ne'ebé [[Ibn Darraj al-Qastalli]] no [[Said al-Bagdadi]] hela. Nia hadelas mós ninia sidade-kapitál ho haboot meskita boot nian hosi Saragosa, ho konstrusaun bañu foun sira-nian no renovasaun kadunan nian Zuda nia (ohin Torreaun Zuda nian).

Iha altura ne'e, Taifa Saragosa nian inklui sidade [[Medinaseli]], [[Sória]], [[Calahorra]], [[Arnedu]], [[Alfaru]] no [[Tudela]] ba loromonu; no [[Barbastru]], [[Monzón]], [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no [[Lérida]] ba lorosa’e. [[Mundir I]] funu liuliu hasoru [[Sanxu Garsés III hosi Pamplona]]. Sanxu Garsés hamutuk ho governadór Lérida nian, [[Almostain I]], hosi klaun [[Udida]] sira-nian, ne'ebé nakleba hasoru Mundir I beibeik. Atubele kaer liurai navarru iha retaguarda, liurai saragosanu biban aliansa ho [[Reinu Kastela nian|liurai nian hosi Kastela]]. Ne'e funu mós hasoru [[Banu Razine]], hirak-ne'ebé governa [[Taifa Albarracín nian]], ne'ebé inklui munisípiu [[Albarracín]], [[Teruél]] no [[Montalbán (Aragaun)|Montalbán]], korrespondente ba [[Teruél (provínsia)|provínsia Teruél nian]] daudauk.

Iha [[1022]], Mundir I nia oan-mane, [[Yahya ibn al-Mundir]], tuir ninia aman nu'udar liurai. Yahya ibn al-Mundir tuir hatudan hasoru Sanxu III. Nia kaben ho alin-feto liurai nian hosi [[Taifa Toledu nian]] Ismail. Ninia oan-mane, [[Mundir II]], tuir Yahya nu'udar liurai iha tinan [[1036]]. Mundir II hetan oho iha tinan [[1038]] hosi ninia primu [[Abd Allah ibn al-Hakam al-Tujibi]], ne'ebé hakarak hadau tronu ba nia rasik. Maibé nia hela nu'udar liurai durante loron ruanulu de'it: notavel sira kota nian Saragosa nian bolu [[Almostain I]], uale Lérida nian, ne'ebé manán podér.

====Taifa Saragosa nian durante reinadu Udida sira-nian (entre tinan 1038 no 1110)====
[[Imajen:Aljafería interior noche.jpg|left|thumb|upright|Hateken interiór hosi [[Kadunan Aljafería nian]], liurai [[udida]] sira-nia hela-fatin.]]
[[Imajen:Taifa de Zaragoza 1080.png|thumb|upright=1.2|[[Taifa Saragosa nian]], depoizde konkista sira liurai [[udida]] sira-nian, iha tinan [[1080]] (mapa ho lia-españól).]]
Ho [[Almostain I]], uale simples hosi [[Tudela]] no [[Lérida]], dinastia [[Udida]], hirak-ne'ebé hatahan podér to'o tinan [[1110]], mai hela iha Saragosa. Ema haree períodu ne'e nu'udar raromak Aragaun arabi nian. [[Almostain I]] hamutuk ho liurai [[Fernandu I Leaun nian|Fernandu I]] [[Reinu Leaun|Leaun]] nian hasoru liurai hosi [[Taifa Toledu nian]], laka liurai nian [[Garsia Sanxes III Pamplona nian|Garsia Sanxes III]] [[Reinu de Navarra|Navarra nian]] no mós nia aproveita atu nahe bá-mai ba loor, to'o [[Guadalaxara (provínsia)|provínsia Guadalaxara nian]] daudauk. Liurai musulmanu sira selu ba liurai sarani kada tinan, buat ne'ebé ramata ho frakeza taifa sira-nian.

[[Almostain I]] hametin uale sira-nia fó-laran tanbasá nia tau ninia oan-mane sira nu'udar uale. Maibé, depoizde ninia mate, ninia oan-mane sira babeur biban sira-nia hakno'an-laek no mós halo doit rasik: [[Iúsufe Almusafár]] iha [[Lérida]], Lubb iha [[Ueska]], [[Maomé ibn Suleimaun]] iha [[Calatayud]] no [[Amade Almoktadír]] iha Saragosa. Depoizde funu fratrisida toos, Almoktadír biban hahida fali rai hirak-ne'ebé hetan fó ba ninia alin sira: dahikus alin sira nian, Iúsufe, reziste iha Lérida to'o tinan [[1078]]. Mós Almoctadír nahe ninia autoridade ba [[Taifa Tortoza nian]] iha tinan [[1061]], hafoin ba [[Taifa Dénia nian]] iha tinan [[1076]] no ba [[Taifa Valénsia nian]], ne'ebé hetan konverte ba vasalu.

Maibé, rai-ketan sira tasi-feto nian hetan tatera hosi [[Reinu Aragaun nian]] foun, ne'ebé [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru I]] no [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu Ramires]] dirije daudaun. Iha tinan [[1063]], [[Amade Almoktadír]] dirije espedisaun (ne'ebé hakohak mós tropa kastellanu hosi liurai [[Sanxu II hosi Kastela]] no [[Síd|Rodrigo Díaz de Vivar]]) hasoru Ramiru I, ne'ebé haduut daudaun [[Graus]]. Iha tinan [[1064]], Sanxu I hosi Aragaun [[Funu Barbastru nian|hadau tiha Barbastru]] ho tulun kontinjente hirak-ne'ebé mai tiha hosi [[Fransa|rai-Fransa]], responde daudaun ba xamamentu ba [[kruzada]] hosi [[Papa Alexande II]]: [[Amade Almoktadír]] bolu ba [[jiade]] no konkista [[Barbastru]] filafali iha tinan [[1065]]. Lakon tiha [[Alkezar]] iha tinan [[1065]], liurai [[udida]] ne'e asina tratadu oioin ho liurai [[Reinu Navarra nian|Navarra]] [[Sanxu Garsés IV hosi Pamplona|Sanxu IV]] entre tinan [[1069]] no [[1076]]. Maibé, iha tinan [[1076]], liurai navarru ne'e hetan oho no liurai Sanxu I hosi Aragaun no [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] fahe Reinu Navarra nian ba sira rasik.

Satán, moruk dahikus ne'e ho [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] lakon kbiit tan vasalajen hosi liurai Valénsia [[Abu Becre ibne Abdalazize]]. Tuir loloos, liurai hosi Kastela hanoin konkista [[Taifa Toledu nian]] no soe-hela [[Taifa Valénsia nian]] ba liurai Toledu nian nu'udar babalas. Ne’eduni, [[Amade Almoktadír]] tenke selu impostu elevadu wa'in ba Afonsu VI atubele permite hamta’uk hosi [[Taifa Valénsia nian]].

Depoizde [[Amade Almoktadír]] nia mate, ninia territóriu sira hetan nakfahe ba parte rua: [[Iúsufe Almutamán]] erda [[Taifa Saragosa nian|taifa]] nia balun loromonuk, ho rejiaun sira hosi [[Saragosa]], [[Tudela]], [[Ueska]] no [[Calatayud]]; iha tempu ne’ebé ninia alin [[Almondír hosi Lérida|Almondír]] hola tasi-ibun nia rejiaun sira, ho [[Lérida]], [[Tortoza]] no [[Dénia]].

Aragaun nia liurai [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu I]] kadavés taterak liu iha tasi-feto. Iha époka ne'e, [[Sid|Rodrigo Díaz de Vivar]], dato sarani desterradu hosi [[Reinu Kastela nian]], tama ba servisu hosi liurai Saragosa nian hamutuk ho ninia mersenáriu sira. Nia hela iha servisu hosi liurai Saragosa nian to'o tinan [[1086]] no mós simu alkuña &quot;Sid&quot;. Buat ne'e la hakahik aragonés sira atu konkista kota importante barak: [[Graus]], ne'ebé tatera [[Barbastru]]; [[Ayerbe]], [[Bolea]] no [[Arascués]], ne'ebé domina [[Ueska]]; no [[Arguedas]], besik [[Tudela]]. Mezmu Saragosa hetan haduut hosi [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] iha tinan [[1086]].

[[Almostaín II]], [[Iúsufe Almutamán]] nia oan-mane, sa’e ba tronu iha tinan oin-ida de’it. Iha altura ne'e, konkista sarani sira importante: taifa nia reinu sira lakon kbiit no mós hetan silu, [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] konkista tiha [[Taifa Toledu nian]] iha tinan [[1085]]. Liurai [[Almutámide]] hosi [[Taifa Sevilla nian]] no liurai sira [[Taifa Badajóz nian|Badajóz]] nian no [[Taifa Granada nian|Granada]] nian halibur hamutuk atu husu intervensaun hosi [[Iúsufe ibne Taxufine]], emír [[Impériu Almorávida|almorávida]] sira-nian. Koalizaun musulmanu manán sarani sira iha [[Batalla Zalaca nian]] iha tinan [[1086]]. Vitória musulmanu ne'e soe-hela Saragosa liberadu liu no mós haka'as Afonsu VI atu hasai haduut ba sidade ne'e.

Iha tinan [[1090]], taifa sira-nia liurai sira hetan hasai hosi [[Impériu Almorávida|almorávida]], hirak-ne'ebé haboot sira-nia impériu, exetu [[Almostaín II]] hosi Saragosa, ne'ebé mantein relasaun di'ak sira ho sira. Iha sorin seluk, [[Monzón]] iha tinan [[1089]], [[Balaguer]] iha tinan [[1091]] no [[Ueska]] iha tinan [[1096]] hetan okupa hosi liurai Aragaun nian. Tiha-ona, [[Almostaín II]] hetan mate iha tinan [[1110]] iha [[Batalla Valtierra nian]], besik [[Tudela]], hasoru [[Afonsu I hosi Aragaun]], ne'ebé kaer [[Ejea de los Caballeros]] no [[Tauste]] filafali. 

[[Almostaín II]] nia susesór, [[Imade Adaulá hosi Saragosa|Imade Adaulá]], hetan haka'as halo an [[vasalajen|vasalu]] liurai nian hosi Kastela, buat ne'ebé hamosu [[Impériu Almorávida|almorávida]] sira-nia laran-hirus. Almorávida sira kaer sidade [[Saragosa]] iha tinan [[1110]], Imade Adaulá hakmahan daudaun iha [[sidadela]] hosi [[Rueda de Jalón]]. Buat ne'ebé katak rohan hosi [[Taifa Saragosa nian]].
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 1065.png|Kriasaun [[Reinu Aragaun nian]] entre tinan [[1037]] no [[1065]] (mapa ho lia-fransés)
Imajen:Péninsule ibérique en 1085.png|[[Reinu Aragaun nian]] entre tinan [[1065]] no [[1085]] (mapa ho lia-fransés)
&lt;/gallery&gt;

====Períodu almorávida (entre tinan 1110 no 1118)====
[[Imajen:Péninsule ibérique en 1115.png|thumb|upright=1.2|Konkista almorávida entre tinan [[1085]] no [[1115]] (mapa ho lia-fransés).]]
[[Taifa Valénsia nian|Valénsia]] nia [[uale]] [[Impériu Almorávida|almorávida]], [[Muhammad ibn al-Ḥājj]], hola ukun Saragosa nian no ninia rejiaun nian. Ne'e hametin rai-ketan tasi-feto nian hosi [[Impériu Almorávida]] iha [[Ebru|Mota-Ebru]] no [[Teju|Mota-Teju]] tomak no mós ukun to'o tinan [[1115]], haka’as an daudaun atu hakahik ofensiva sira hosi [[Afonsu I hosi Aragaun|Afonsu I]].

Emír [[Ibne Tifiluite]] sa'e ba tronu depoizde Muhammad ibn al-Ḥājj. Emír ne'e hale'u an ho korte kmanek, nakonu ho poeta no filózofu hirak-ne'ebé halai sai hosi atmosfera integrista ne'ebé almorávida sira hamonu iha loor liu. [[Ibne Tifiluite]] hili filózofu, médiku, astrónomu, jeometra, múziku no poeta [[Avempase]] nu'udar [[vizír]]. Biar nune’e, wainhira [[Ibne Tifiluite]] mate iha tinan [[1117]], [[Reinu Múrsia nian|Múrsia]] nia uale biban ukun Saragosa. Iha fulan-Marsu hosi tinan [[1118]]; [[kruzadu]] fransés sira, [[Orden militár|orden militár]] sira-nia monje soldadu sira no [[Imade Adaulá hosi Saragosa|Imade Adaulá]] tulun daudaun; liurai Aragaun [[Afonsu I hosi Aragaun|Afonsu I]] tau haduut ba [[Saragosa]], ne'ebé liurai aragonés ne'e okupa iha rohan tinan ne'e nian. Saragosa nia okupasaun hetan fuir lailais hosi sidade [[Calatayud]] no [[Daroka]] depoizde [[Batalla Kutanda nian]] iha tinan [[1120]], buat ne'ebé tau rohan ba Aragaun nia okupasaun musulmanu.

====Hun hosi Reinu Aragaun (entre tinan 1035 no 1137)====
[[Sanxu Garsés III hosi Pamplona]] fahe ninia Estadu sira iha tinan [[1035]] ba ninia oan-mane haat: [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru]] erda Aragaun&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón'' (ho lia-españól). Ediciones Nowtilus, S.L., [[Madríd]], iha fulan-Abríl iha tinan 2012, p. 59, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; no mós konverte an ba ninia liurai uluk. Iha tinan [[1043]], ninia maun-alin Gonzalu, konde hosi [[Sobrarbe]] no [[Ribagorsa]], hetan asasina no Ramiru erda ninia kondadu. Reinu foun kontinua ninia espansaun territoriál durante [[sékulu X]]. Iha hun, reinu foun ne'e aneksa rejiaun [[Cinco Villas (Aragaun)|Cinco Villas]]. Iha tinan [[1075]], depoizde mate hosi [[Sanxu Garsés IV hosi Pamplona|Sanxu Garsés IV hosi Navarra]], liurai aragonés ne'e nahe ninia rai-ketan sira, hadau daudaun territóriu lorosa'e sira hosi [[Reinu Navarra nian]]; enkuantu [[Reinu Kastela nian]] hadau reinu ne'e nia loromonu. Fortaleza sira-nia konstrusaun hetan halais iha rai-ketan tomak, hanesan porezemplu, [[Kastelu Loarre nian]], ne'ebé tatera [[Ueska]].

Maibé reinu ne'e nia espansaun hetan halo prinsipalmente ho aat ba musulmanu sira hosi [[Taifa Saragosa nian]] no, durante reinadu hosi [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu I]] no [[Pedru I hosi Aragaun|Pedru I]], reinu ne'e kontinua ninia espansaun ba loor. Iha tinan [[1063]], Sanxu I aproveita [[Funu Barbastru nian|kruxadu sira-nia tulun iha funu rekonkista nian]], depoizde xamamentu ba [[kruzada]] hosi [[Papa Alexandre II]]

==Otas Kafoun==

==Otas Kontemporáneu==

==Ligasaun ba li'ur==


[[Kategoria:Aragaun]]</text>
      <sha1>2hfqiho7sxxiklznio8rew8mrql4pke</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>69608</id>
      <parentid>69607</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T22:49:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.250.150.4</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Taifa Saragosa nian durante reinadu Udida sira-nian (entre tinan 1038 no 1110) */</comment>
      <origin>69608</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65068" sha1="cku5vz8zj81av5bsqiqw2a73rdlydnj" xml:space="preserve">[[Imajen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Lokalizasaun [[Aragaun]] nian, [[komunidade autónomu]] [[España]] kontemporáneu nian.]]

[[Imajen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Frontispísiu obra istóriku nian hosi [[Jerónimo Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publikadu iha tinan 1588 iha [[Saragosa]] hosi frade Lorient no Diego Robles. Nia mak sai ida hosi istória sira-uluk Aragaun nian.]]

Prezensa umanu iha rai hirak-ne'ebé ohin forma [[Aragaun|komunidade autónomu Aragaun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Comunidad Autónoma de Aragón'', ho lia-[[aragonés]] ''Comunidat Autonoma d'Aragón'' no lia-[[katalaun]] ''Comunitat Autònoma d'Aragó'') data hori miléniu oin-oin, maibé Aragaun, hanesan barak hosi rejiaun istóriku daudauk, mak sai ai-fuan [[Otas Klarak]] nian. Naran Aragaun nian mosu ba dala uluk iha tinan [[828]].

Istória Aragaun hahú ho invazaun musulmanu iha [[sékulu VIII]]. Hori natak, nia haluan ninia fronteira sira durante sékulu sira iha ne'ebé ba dala uluk mak sai [[Kondadu Aragaun nian|Kondadu]], hafoin [[Reinu Aragaun nian|Reinu]], no tarde liu Konsellu no Audiénsia, to'o konstitui ohin loron [[Komunidade autónomu|Komunidade Autónomu]], biar hahidak jeográfiku ka naturál, linguístiku no mezmu étniku mukit.

Iha Otas Klarak, Aragaun daudauk hetan konfigura no konsolida. Ninia ai-riin mahuluk sira mak sai Koroa, Kortes, Deputasaun Reinu nian no [[Forál sira Aragaun nian|Direitu Forál]]. Hun-fatin federasaun ida nian estadu sira-nian ho entidade oin-seluk hori [[sékulu XII]], [[Koroa Aragaun nian]]; ninia todan espesífiku lakon daudaun neineik iha rasik nia laran to'o [[Otas Kafoun]], wainhira nia hetan integra ba [[España|Reinu España nian]], sentralizadu liu dook. Ema sira tenke indika katak, iha tinan 1412, iha [[Kompromisu Kaspe nian]], dinastia ne'ebé ukun ona, dunitán mate erdeiru ikus nian hosi uma anteriór, mak uma [[Kastela|kastellanu]] Trastámara sira-nian.

Hori [[Alterasaun sira Aragaun|alterasaun sira tinan 1591]], wainhira [[Filipe II hosi España]] oho [[Justísia Aragaun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Justicia de Aragón'', ho lia-[[aragonés]] ''Chusticia d'Aragón'' no lia-[[katalaun]] ''Justícia d'Aragó'') Don [[Joaun V hosi Lanuza]], to'o [[sékulu XVIII]], iha tinan 1707, wainhira [[Ukun-fuan sira Planu Foun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Decretos de Nueva Planta'') hetan promulga, Aragaun saran daudaun neineik ninia direitu no forál hotu-hotu no partikularidade istóriku seluseluk hirak-ne'ebé nia konsege tiha hakat tempu nia pasu.

[[Funu Peninsulár]] mak sai okaziaun di'ak ba ninia reativasaun. Durante [[sékulu XIX]], [[Karlizmu|karlista]] sira, hirak-ne'ebé buka tiha adeptu sira iha rai ne'e, hasa'e tiha fó-fati faforuk forál lakin sira.

Nane'e, iha [[sékulu XX]], iha etapa [[Repúblika Espanhól Daruak|republikanu]], sentimentu rejionalista hato'o importánsia boot liu hotu, maibé [[Funu Sivíl Espanhól]] hamate [[projetu]] autonómiku hotu-hotu.

[[España Frankista|Rejime frankista]] hadukur tiha karan [[aragonezizmu|aragonezista]] hirak-ne'ebé, ohin ho kbiit sira, habeur nabilan.

==Pré-istória==
===Períodu paleolítiku===
[[Imajen:Paleolítiku iha Aragaun.png|thumb|250px|Paleolítiku iha Aragaun.]]
Sasin sira lakin liu hotu moris umanu nian iha [[Aragaun]] remonta ba époka glasiasaun sira-nian, iha [[Pleistosenu]] médiu, liubá aprosimadamente tinan 600 000, durante [[Paleolítiku Inferiór]]. Povuasaun hirak-ne'e husik tiha sasin sira artezanatu [[kultura Axeulianu|axeulianu]]. Ema sira hetan tiha [[sileks]] nia [[bifase]] sira no [[kuartzitu]] nia [[kutelu]] sira, ho mahuluk iha [[terrasu mota nian|terrasu]] hosi [[San Blas (Teruél)|San Blas]] iha [[Teruél]], iha zona [[Cauvaca]] nian iha [[Kaspe]], iha [[Barranco de Arbolitas]] besik [[Borja]] no mós hale'u [[Kalatayúd]], iha zona [[Miedes de Aragón|Miedes]] nian. [[Baldehalón]] natak zona ida buras loos.

Durante [[Períodu glasiál dahikus|Glasiasaun Würm]], hale'u 80 000 molok Kristu, oin umanu foun iha rejiaun, [[mane Neandertál nian]], mosu tiha. Resin umanu wa'in, hanesan [[molár]] sira, hetan deskobre iha fatuk-kuak sira [[Cuevas de los Moros]] iha [[Gavasa]], besik [[Ueska]]. Durante [[Paleolítiku Médiu]], kultura [[Musteriense|Musteriense]], ne'ebé tuir to'o aprosimadamente 40 000 molok Kristu, hetan dezenvolve. Ne'e hetan karakteriza hosi obra [[sileks]] nian ho forma ponta nian, [[raskadór]] nian no [[nehan]] nian, maibé mós hosi ruin nia obra importante ida. Jazida sira koñesidu liu hotu mak sai fatuk-kuak [[Abrigo de Eudoviges]] hosi [[Alacón]] iha [[Provínsia Teruél nian|Teruél]], fatuk-kuak [[Fuente del Trucho]] iha [[Colungo]] no fatuk-kuak sira [[Cuevas de los Moros]] iha [[Gavasa]].

Iha [[Paleolítiku Superiór]], ne'ebé komesa hale'u 40 000 molok Kristu, kultura foun rua, [[kultura Solutreanu|Solutreanu]] no [[kultura Magdalenianu|Magdalenianu]], mosu tiha. [[kultura Solutreanu|Solutreanu]] hetan deskreve partikulármente di'ak iha [[fatuk-kuak Chaves nian]], iha [[Bastarás]], iha ne'ebé kostura nia ponta sira, raspadór sira no buríl sira mosu. [[Kultura Magdalenianu]] hamonu tiha ruin nia objetu sira, hanesan [[azagaia]] sira, no fatuk nia objetu sira, hanesan [[mikrólitu]] sira, ba ita. Bibi no koellu parese balada hirak-ne'ebé mane hirak-ne'e soro tiha.

===Períodu epipaleolítiku===
[[Epipaleolítiku]] nia resin sira, entre miléniu dahituk no dalimak molok Kristu, hetan halibur iha [[Aragaun Kraik]]. Obje.tu mikrolítiku sira sai buras liu, enkuantu hafutar kadavés jeométriku liu no lidun-toluk nia, trapéziu nia no fulan-balun nia forma sira.

Ábitat dezenvolve hela tuir fatuk-inan nia didin klarek sira, ne'ebé orientadu ba loro-matan no domina hela mota [[Matarraña]] no [[Mota-Algás|Algás]]. Fatin mahuluk mak sai fatuk-kuak rua [[Botigueria dels Moros]] no [[Els Secans]] iha [[Massalió]] iha [[Teruél (provínsia)|provínsia Teruél nian]]; no iha fatin sira [[Costalena]] iha [[Maella]], [[El Serdà]] no [[Sol de la Pinyera]] iha [[Favara Mota-Matarraña nian]] iha [[Saragosa (provínsia)|provínsia Saragosa nian]]. Povuasaun hirak-ne'e nia ekonomia esensialmente maksorok hela, ho bazeia ba kasa, peska no kolleita.

===Períodu neolítiku===
[[Imajen:Neolítiku iha Aragaun.png|thumb|250px|Neolítiku iha Aragaun]]
Iha miléniu dalimak nia balun dahuluk molok Kristu, moris dalan foun mosu. Ne'e hetan bazeia iha ekonomia mamosuk sira-nian hirak-ne'ebé hatene kuda-rai no pekuária no hirak-ne'ebé soro hela balada sira nu'udar atividade komplementáriu.

Ezisténsia [[moiñu limak]] sira-nian, fatuk toos nian, testemuña atividade moajen nian; hanesan mós [[baliu]] polimentadu balun hatudu, iha gume, impaktu sira, tanba hirak-ne'e hetan emprega nu'udar [[enxó]] ba tarefa agríkola sira.

Ema sira hetan resin neolítiku iha [[Foho-kadoek esteriór pirenaiku sira|Foho-kadoek Esteriór]] sira [[Ueska (provínsia)|Ueska nian]] no iha [[Aragaun Kraik]].

==Proto-istória==
===Otas Riti nian===
[[Otas Riti nian]] hetan karakteriza hosi fenómenu rua: [[matamik megalítiku|hariin megalítiku]] sira-nia multiplikasaun no espansaun hosi [[Kultura Vazu Kampaniforme nian]]. Ema sira observa megálitu importante liu hotu iha foho esteriór sira no iha foho-leet [[Fohor-Pireneus|pirenaiku]] aas sira.

===Otas Birak nian===
[[File:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Figura fetok terrakota nian, hosi Otas Dahikus Birakl, entre 650 no 500 molok Kristu, ne'ebé ema hetan tiha iha [[Fuentes de Ebro]].]]
Iha fatuk-kuak [[Cueva del Moro]] hosi [[Olvena]], ema sira hetan tiha ponta sira rama-isin sira-nian ruin nian, hirak ne'ebé data hosi [[sékulu XVI]] no [[sékulu XV|XV]] molok Kristu no hirak-ne'ebé ezemplu di'ak liu hotu hosi Otas Lakin Birak nian.

Otas Klarak Birak nian hafó tiha jazida importante sira iha [[Mota-Sinka Klarak|komarka]] [[Monzón]] nian, ho baliu polimentadu atus rua liután kreis sítiu arkeolójiku sira hosi foho ki'ik Marcullo,  hosi [[Peña de Pialfor]], hosi Conchel, hosi Morilla no hosi foho ki'ik Franché. Serámika mak sai kabeer, dala balu dekoradu ho bola ki'ik sira iha kaer-fatin leet. Objetu metáliku sira hetan multiplikasaun ho punsaun retangulár sira, ho puñál triangulár sira no rebite sira. Atividade agríkola intensu hetan habiit hosi númeru importante sabit sira-nian sileks nian. Mós ema sira hetan tiha fatin abitadu iha kursu kraik [[Mota-Sinka]] nian, kreis [[Mota-Soza]] no [[Mota-Alkanadre]].

Otas Dahikus Birak nia períodu ikus sira, hale'u 1100 molok Kristu, hetan karakteriza hosi [[Kultura Kampu sira-nian Urna sira nian]]. Sira mak sai populasaun [[lian indo-europeu sira|indo-europeu]], naturál hosi [[Europa Klarak]], hirak-ne'ebé kahur an ho populasaun [[Tasi-Mediterráneu|mediterráneu]] sira. Hirak-ne'e hadesan sira-nia ema mate sira no mós sudi sira-nia ahi-kadesan iha urna funeráriu sira. Iha ezemplu sira iha fatuk-kuak [[Cueva del Moro]] iha [[Olvena]], iha jazida [[Masada del Ratón]] iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no iha jazida [[Cabezo de Monleón]] iha [[Kaspe]]. [[Metalurjia]] nia apojeu hetan karakteriza hosi aumentu molde sira-nian fundisaun nian hirak-ne'ebé ema sira hetan tiha iha fatin abitadu sira.

===Otas Besi nian===
[[Imajen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Eskrita [[lia-ibériku|ibériku]]. [[Sékulu I molok Kristu]] nia birak ida-ne'ebé ema hetan tiha iha rai-ketan hosi provínsia daudauk [[Sória (provínsia)|Sória]] nian no [[Saragosa (provínsia)|Saragosa]] nian.]]
[[Imajen:Ibéria iha tinan 200 molok Kristu.png|thumb|250px|right|Ibéria nia povu sira iha tinan 200 molok Kristu.]]
[[Otas Besi]] mak sai dokumentadu di'ak liu. Ema sira horik daudaun iha fatin anteriór oin-hanesan sira lahó interrupsaun. Mezmu nekrópole sira util hela ba [[pekuária|pekuarista]] sira, [[kuda-rai|to'os-na'in]] sira no badain sira períodu foun ne'e nian.

Atividade komersiál, ho partikulár ho [[Fenísia|fenísiu]] sira, [[etrusku]] sira no [[Grésia Lakin|gregu]] sira, hetan hama'e no apoia besi nia metalurjia. Instrumentu sira no armamentu sira hetan modernizasaun no mós hetan aperfeisoamentu, hanesan ema sira bele konstata iha jazida [[Piuró del Barranc Fondo]] no [[San Cristóbal]] iha [[Massalió]], hirak-ne'ebé rai vazu sira estilu fenísiu nian; no iha [[Azaila]] no [[Kalaseite]], iha hirak-ne'ebé ema sira hetan tiha objetu importadu sira hosi [[Kreta]].

Iha sékulu VI molok Kristu, lubun diferente neen, hirak-ne'ebé pertense ba lubun [[iberu|ibériku]], [[selta]] no [[akitanu]], koeziste iha Aragaun: [[vaskaun]] sira, [[suesetanu]] sira, [[sedetanu]] sira, [[jasetanu]] sira, [[ilerjete]] sira no [[seltiberu]] siteriór sira.&lt;ref&gt;Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (ho lia-fransés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madríd, 1997 (ISBN 9788486839741).&lt;/ref&gt; Hirak-ne'e hotu-hotu lubuk iberizadu, sedentáriu, estabelesidu iha fatin mahelak sira. Ezemplu naklalir liu hotu mak sai iha [[Cabezo de Monleón]] no [[Loma de Brunos]] iha [[Kaspe]], iha Puntal iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no iha [[Roquizal del Rullo]] iha [[Favara]].

Sistema sosiál hetan bazeia ba lubuk familiár, konstituidu hosi jerasaun haat maizoumenus. Atividade ekonómiku sira kuda-rai no pekuária prinsipalmente. Podér hetan ezerse hosi liurai ida, ne'ebé hetan haleu hosi populasaun manek ne'ebé hobur iha [[lalibur]].

==Otas Lakin==
===Konkista púniku===
[[Imajen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Espansaun kartajinés iha [[Ibéria]] entre 237 no 206 molok Kristu (mapa ho [[lia-fransés]]).]]
Hori tinan [[237 molok Kristu]], iha komandu nia okos hosi [[Amilkar Barka]] no, liutiha, iha komandu nia okos hosi [[Asdrubal]], [[sivilizasaun kartajinés|kartajinés]] sira namkari lailais liuhosi [[España Bársida]]. [[Ilerkavaun]] sira, [[ilerjete]] sira no [[jasetanu]] sira muda parsialmente ba [[Anibal]] nia autoridade. Rejiaun ne'e sai rezerva [[trigu]] nian, [[metál presiozu]] sira-nian no soldadu valorizadu sira-nian.

Hori tinan [[219 molok Kristu]], [[España]] sai kampu batalla nian entre [[Roma Lakin|romanu]] sira no [[sivilizasaun kartajinés|kartajinés]] sira durante [[Funu Púniku Daruak]]. Iha tinan [[217 molok Kristu]], [[Públiu Kornéliu Sipiaun]] marxa hasoru kapitál ilerjete sira-nian, laka Asdrubal nian; hafoin, hasoru jasetanu, hirak-ne'ebé nia manán. Maibé, iha tinan nia rohan, wainhira romanu sira bá tiha, [[Mandóniu]], ilerjerte sira-nia liurai, foti ninia povu hasoru Roma no mós sobu territóriu  laka sira-nian romanu sira-nian. Públiu Korneliu dispersa ema-lubun sira-ne'e, maibé rebeliaun ne'e lori Asdrubal filafali ba norte [[Ebru|Mota-Ebru]] nian.

Fali, [[seltiberu]] sira haruka delegasaun ida ba Públiu Kornéliu no mós halo lia-hatán ida. Roma habarani sira atu ratan territóriu kartajinés; sira konkista sidade tolu hodi raratan sira no mós konsege vitória rua hasoru Asdrubal, buat ne'ebé hamosu ema mate 15 000 no dadur 4 000 aprosimadamente.

===Konkista romanu susar===
[[Imajen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|[[Rai-dilan Ibériku]] nia konkista [[Roma Lakin|romanu]] entre [[sékulu III molok Kristu|sékulu III]] no [[sékulu I molok Kristu]].]]
[[Imajen:DIVIZAUN PROVINSIÁL ROMANU DAHULUK ISPÁNIA NIAN.png|250px|thumb|Rai-ketan sira provínsia romanu nian hosi [[Ispánia Siteriór]] iha tinan 197 molok Kristu.]]
Iha 204 molok Kristu, Kartagu komprende katak nia atu lakon funu ne'e no mós negoseia ho [[Sipiaun Afrikanu]]. Kartago aseita kondisaun hirak-ne'ebé Sipiaun hamonu. Entre kondisaun hirak-ne'e, Kartago tenke lerek España. Iha 187 molok Kristu, territóriu [[Roma Lakin|romanu]] sira España nian hetan organizasaun ho provínsia rua: [[Ispánia Ulteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Ulterior'') no [[Ispánia Siteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Citerior''), dahikus ne'e ho kapitál iha [[Tarragona]] (ho lia-latín ''Tarraco''). Sira-nia administrasaun korresponde dala rua anualmente ba [[pretór]] rua, biar administrasaun ne'e la'ós efikás tuituir.

Maibé, iha tihan hanesan, Sempróniu, Ispánia Siteriór nia pretór, tenke hasoru insurreisaun jerál ida-ne'ebé hamosu ezérsitu romanu nia derrota no pretór ne'e nia mate. [[Senadu (Roma Lakin)|Senadu]] haruka konsul [[Kataun Tuan|Kataun]] hamutuk ho tropa-laken ida mane 60 000 nian. Ne'eduni, rejiaun ne'e nia povu sira —exetu [[ilerjete]], hirak-ne'ebé negoseia sira-nia rendisaun,— tuir kombate. [[Kataun Tuan|Kataun]] sobu maklebak sira no mós kaer kontrole provínsia ne'e nian fali durante bailoro tinan ne'ebá nian, maibé nia la biban atrai povuasaun lokál nia no [[seltiberu]] sira-nia favór sira ba nia an. Depoizde forsa nia hatudun ida, nia hafiar seltiberu sira katak sira fila ba uma fali. Maibé ema kahorik sira-nia submisaun de'it aparente: wainhira ema kari boatu katak Kataun fila ba [[Itália]], ema kahorik sira reativa nakleba. Kataun hatán ho krueldade: nia manán rebeliaun no mós fa'an prizioneiru sira nu'udar [[hahatan|atan]] no mós [[Triunfu romanu|triunfante]] tama ba Roma fali.

Ema kahorik sira kari nakleban ba rai-dilan hotu, no ne'ebá hamosu baixa barak ba ezérsitu romanu, ne'ebé nia efetivu sira-nia balun hetan mate iha tinan [[184 molok Kristu]]. [[Lúsiu Mánliu Asidinu Fulvianu|Mánliu Asidinu]], [[Ispánia Siteriór|Siteriór]] nia pretór, funu hasoru [[seltiberu]] sira iha [[Calahorra]] iha tinan [[184 molok Kristu]], enkuantu [[Kaiu Terénsiu Varraun]] manán [[suesetanu]] sira no konkista sira-nia sidade-kapitál, [[Kórbiu]] (ho [[lia-latín]] ''Corbio'').

Konkista zona klarak nia, ne'ebé seltiberu sira okupa, hetan hahú iha tinan [[181 molok Kristu]] hosi Kintu Fábiu Flaku. Nia biban manán balu hasoru seltiberu sira. Maski nune'e, konkista ne'e [[Tibériu Sempróniu Graku (kónsul iha 177 molok Kristu)|Tibériu Sempróniu Graku]] nia obra prinsipalmente entre tinan 179 no 178 molok Kristu. Nia konkista kota no knua tolunulu, dala balu dunitanba patu sira, dala seluk dunitanba hataru-malu entre [[seltiberu]] sira no [[vaskaun]] sira.

[[Prokonsul]] (ka maksoik banati-tuir tinan) hirak-ne'ebé governa provínsia sira toman hariku an liuhosi povuasaun: prezente madenik sira no abuzu mak sai prátika komún sira. Natoon ninia viajen, pretór ka prokonsul hamahan an saugati no mós haka'as sereál folin-kmaan ba nia, ba ninia família, ba ninia funsionáriu sira no ba ninia soldadu sira. Simu tiha provínsia ispániku sira-nia embaixada ida, [[Senadu (Roma Lakin)|Senadu]] haruka lei sira atu administra provínsia hirak-ne'e iha tinan 171 molok Kristu.

Problema sira litik to'o tinan 133 molok Kristu, wainhira romanu sira destrui sidade seltibériku [[Numánsia]] (ho [[lia-latín]] ''Numantia''), [[seltiberu]] sira-nia kota dahikus.

Iha tinan 82 molok Kristu, Aragaun mak sai senáriu [[Funu Sivíl Dahuluk Repúblika Romana nian|Funu Sivíl Romanu]] nian, enkuanto emboot [[Kintu Sertóriu]], hosi [[Kaiu Máriu|partidu marianu]], hakmahan iha [[Ueska]]. Hatudan sira tuir to'o tinan 72 molok Kristu no to'o Kintu Máriu nia rendisaun.

===Administrasaun romanu===
[[Imajen:Conventus juridici in Hispania-tet.png|upright=1.2|thumb|left|Divizaun Ispánia romanu nian iha konventu jurídiku sira iha [[sékulu II]].]]
Iha divizaun territoriál dahuluk [[Ispánia]] [[Roma Lakin|romanu]] nian, iha tinan 197 molok Kristu, Aragaun daudauk hela iha [[Ispánia Siteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Citerior''). [[Funu Luzitanu-Ibériku sira]] ramata tiha, territóriu hirak-ne'ebé Roma kontrola aumenta ho laki'ik, to'o taka [[Rai-dilan Ibériku]] tomak. [[Marku Vipsániu Agripa|Agripa]] reforma divizaun provinsiál sira iha tinan 27 molok Kristu no mós hakotu harii provínsia tolu iha Ispánia: [[Bétika]], [[Luzitánia]] no [[Ispánia Tarrakonense]]. Territóriu aragonés daudauk sira pertense ba provínsia dahikus ne'e.

Durante [[Kláudiu]] nia reinadu, provínsia ispániku sira hetan divide filafali iha [[konventu (Roma Lakin)|konventu jurídiku]] sira (ho [[lia-latín]] ''conventus iuridicus''). Iha tempu ne'e, Aragaun nia balun-boot forma [[Conventus Caesaraugustanus|Konventu Jurídiku Sezaraugustanu]] (ho lia-latín ''Conventus Iuridicus Caesaraugustanus''), ne'ebé hakno'a ba [[Saragosa|Caesaraugusta]], ou seja, [[Saragosa]] daudauk. Konventu ne'e hakohak kolónia rua, [[Velilla de Ebro|Celsa (Velilla de Ebro daudauk)]] no Caesaraugusta, aleinde sidade sanulu-resin-hitu hosi foho-leet Ebru nian, Jalón nian, Segre nian, Cinca nian no Henares nian, entre hirak-ne'e kota importante liu [[Calatayud|Bilbilis (Calatayud daudauk)]], [[Lérida|Ilerda (Lérida daudauk)]], [[Calahorra|Calagurris (Calahorra daudauk)]], [[Ueska|Osca (Ueska daudauk)]], [[Tarasona|Turiasso (Tarasona daudauk)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (Cañaveruelas daudauk)]] no [[Alcalá de Henares|Complutum (Alcalá de Henares daudauk)]].

Caesaraugusta ne'e sentru administrativu importante. Asuntu makonak sira konventu tomak nian bele hetan julga iha instánsia daruak iha sidade ne'e. Satán, Caesaraugusta ezerse papél relijiozu nivel dahuluk nian, tanba nia iha kultu rasik ba Jéniu Konventu Sezaraugustanu nian (ho lia-latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Jéniu romanu ne'e simu kultu, serapinan sira, terun sira no oferenda sira hosi kota hotu-hotu sirkunskrisaun administrativu ne'e nian. Konsellu konventu nian (ho lia-latín ''concilium conventi'') mós halibur an iha Caesaraugusta: asembleia konsultivu ne'e halibur família mahuluk sira hosi sidade atu fó sira-nia hareen sira kona-ba asuntu hirak-ne'ebé hamkona konventu jurídiku ne'e.
[[Imajen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright=1.2|Ispánia depoizde divizaun provinsiál [[Dioklesianu]] nian (ho testu ho lia-latín).]]
Iha rohan [[sékulu III]] nian, iha okaziaun reforma administrativu nian hosi [[Dioklesianu]], provínsia [[Ispánia Tarrakonense|Tarrakonense]] hetan divide ba provínsia foun tolu: Tarrakonense, [[Ispánia Kartajinense|Kartajinense]] no [[Galésia]], hirak-ne'ebé halo parte hosi [[dioseze (Impériu Romanu)|dioseze]] [[Ispánia]] nian. Nanu'u, parese katak konventu jurídiku sira hetan suprime iha tempu ne'e no ne'ebá haklahat lalakon naklalir hamkonan nian ba Caesaraugusta, enkuantu konjuntu funsaun administrativu sira-nian hetan asume hosi kota [[Tarragona|Tarraco (Tarragona daudauk)]] hori tempu ne'e. 

Hotutiha, iha rohan [[sékulu IV]] nian, reforma administrativu dahikus hetan halo: rai-ketan entre Tarrakonense no Kartajinense hetan estabelese iha [[Mota-Ebru]], buat ne'ebé husik territóriu aragonés daudauk iha hakno'an kota esteriór rua nian: Tarraco no [[Kartajena (España)|Carthago Nova (Kartajena daudauk)]].

===Romanizasaun===
[[Imajen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|[[Augustu]] nia estátua, besik sobun hosi baki romanu sira hosi [[Saragosa]].]]
[[Imajen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|Teatru romanu hosi [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] no kapitál hosi [[konventu jurídiku]] ida. Ema harii nia durante [[Augustu]] no [[Tibériu]].]]
Iha sékulu balun, kultura romanu hetan implanta iha [[Ispánia]] (ho lia-latín ''Hispania''), ho partikulár iha [[Ispánia Tarrakonense|Tarrakonense]] (ho lia-latín ''Tarraconensis''). Lisan sira, relijiaun, lei sira no maneira romanu moris nian hetan hamonu iha kultura kahorik nia leten no forma kultura ispano-romanu iha tempu ne'e. Meiu sira atu ekspansaun no domíniu kultura romanu nian wa'in.

Ida entre knaar dahuluk sira okupante romanu sira-nian maka dalan-inan sira-nia hafoun no hamosun (se sira hetan nesesidade karik) atu hadi'ak komunikasaun sira no mós kapasidade atu absorve populasaun foun iha zona sira-ne'e. Nane'e, [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] sai entronkamentu klarak iha ninia [[Conventus Caesaraugustanus|konventu jurídiku]] (ho lia-latín conventus iuridicus).

Maski nune'e, romanizasaun maka faktu kotak esensialmente. Durante períodu romanu, konjuntu kota ibériku anteriór sira-nian hetan restabelese no mós simu infraestrutura monumentál konsekuente hirak-ne'ebe haree-belek nafatin iha [[Saragosa]] (ho lia-español no ho lia-aragonés ''Zaragoza''; ho lia-katalaun ''Saragossa''; ho lia-latín ''Caesaraugusta''), iha [[Ueska]] (ho lia-español ''Huesca''; lia-aragonés ''Uesca''; ho lia-katalaun no ho lia-latín ''Osca'') no iha [[Calatayud]] (ho lia-español ''Calatayud''; ho lia-katalaun ''Calataiud''; lia-aragonés ''Calatayú''; ho lia-latín ''Bilbilis''). Ne'eduni, iha hadi'ak urbanizasaun nian no konstrusaun nian infraestrutura sira-nian. [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] mak sai ezemplu kmanek-ba'in kota romanu hirak-ne'ebé tadu iha [[sékulu I]]: [[forum (Roma)|forum]], [[termas]], ezgotu sira, [[teatru]], namon mota nian, jambata iha [[Ebru|Mota-Ebru]] nia leten no baki aas sira.

[[Kolónia]] sira-nia kriasaun mak sai mós fatór romanizasaun nian. Kolónia sira hetan funda atu rekompensa tropa sira soldadu romanu reformadu sira-nian, maibé mós atu kontrola territóriu besik sira. Ema hatene ezisténsia -iha [[Aragaun]]- kolónia nian Victrix Iulia Celsa (daudauk [[Velilla de Ebro]]) no [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]], ida-ne'ebé hetan funda iha tinan [[14 molok Kristu]], provavelmente iha loron 23 fulan-Dezembru, iha fatin kota ibériku anteriór nian, [[Salduie]]. Kolónia ne'e hetan estabelese iha lale'uk reorganizasaun nian provinsia sira [[Ispánia]] nian hosi [[Augustu]] depoizde ninia manán iha [[Funu Kantábriku sira]] no mós hetan funda ba soldadu sira lejiaun sira-nian [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] no [[Legio X Gemina|X Gemina]].
[[Imajen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|[[Mozaiku]] hosi [[Venus (mitolojia)|Venus]] no [[Erus]], ne'ebé ema sira hetan tiha iha Fortunatus nia vila iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]], ne'ebé hetan harii iha [[sékulu IV]].]]
Romanizasaun hetan bazeia mós ba kriasaun [[latifúndiu]] boot sira-nian, [[vila (Roma Lakin)|vila]] sira fokalizadu ba produsaun agríkola belar. Territóriu hirak-ne'e maka soin família importante sira-nian naturál hosi [[Roma]] ka [[Itália]], maibé maioria pertense ba família indíjena hirak-ne'ebé adota tiha lisan romanu sira. Fortunatus nia vila, besik [[Fraga (Ueska)|Fraga]], ezemplu di'ak hosi propriedade riku no kómodu iha hirak-ne'ebé aristokrasia lokál horik, enkuantu sira tuir gostu romanu.
&lt;gallery&gt;
File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Birak hosi Ascoli]] (hosi tinan [[89 molok Kristu]]), iha ne'ebé ema sira mensiona membru sira eskuadraun nian kavalaria nia hosi [[Saragosa|Sesaraugusta]] (ho lia-latín ''Turma Salluitana''), hirak-ne'ebé hetan rekompensa ho [[sidadania romana]], dunitanba sira-nia aten-barani.
File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Ulun kabahat [[Roma Lakin|romanu]] nian hosi [[birak]], ne'ebé ema sira hetan tiha iha templu romanu iha jazida hosi [[Cabezo de Alcalá]] iha [[Azaila]]. Nia maka reprezentasaun hosi señór lokál nurak ida-ne'ebé data hosi tersu dahuluk hosi [[sékulu I molok Kristu]].
File:LucernaHuesca.JPG|Ahi-oan romanu mina nian hosi [[sékulu I molok Kristu]] ne'ebé ema sira hetan tiha iha ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', daudauk [[Ueska]].
&lt;/gallery&gt;

===Roma nia deklíniu===
====Vándalu sira, suevu sira no alanu sira====
[[Imajen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|Daderak [[povu jermániku sira|jermániku]] sira entre [[sékulu III]] no [[sékulu V]] iha [[Europa|rai-Europa]] (mapa ho [[lia-alemaun]]).]]
Iha balun [[sékulu III]] nian, Impériu Romanu nia deklíniu hahú no problema uluk hirak-ne'ebé tuir sékulu rua dame romanu nian mosu. Entre tinan [[264]] no [[266]], invazaun bárbaru uluk sira hahú: [[franku]] no [[alamanu]], hirak-ne'ebé tama ba [[Gália]] iha tinan [[260]], atravesa [[fohor-Pireneus]] no mós to'o [[Tarasona]] (ho lia-españól no ho lia-aragonés ''Tarazona''; ho lia-katalaun ''Tarassona''), ne'ebé sira lelan. Entre sira, balu liu ba [[Mauritánia romanu|Rai-Mauritánia]], enkuantu lubun seluseluk lekar an. Períodu ne'e movimentadu, falisá ema sira haree lubuk sira bandidu sira-nian, ho naran [[bagauda]], hirak-ne'e haklulik an ba lalelan no ba destruisaun [[Foho-leet Ebru]] nian iha [[sékulu V]].

Iha loron 31 fulan-Dezembru iha tinan [[406]], invazaun [[vándalu]], [[suevu]] no [[alanu]], hirak-ne'ebe atravesa tiha [[Mota-Renu]], preokupa [[Impériu Romanu Loromonuk|mundu romanu loromonuk]]. [[Konstantinu III (imperadór romanu)|Fláviu Kláudiu Konstantinu]] aproveita instabilidade polítiku atu proklama an imperadór iha tinan [[407]], ho naran Konstantinu III, hasoru [[Onóriu|Fláviu Onóriu]]. [[Konstante II (uzurpadór romanu)|Konstante II]], ninia oan-mane, manán tiha ninia inimigu sira iha tinan [[408]] no mós kaer rae [[Ispánia]] nian, enkuantu ninia jenerál [[Jerónsiu (Mázimu nia jenerál)|Jerónsiu]], mantein provínsia ne'e hosi [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]]. Konstantinu III nia no ninia oan-mane nia presaun habiit Onóriu atu rekoñese Konstantinu III nu'udar ko-imperadór iha tinan [[409]]. Filan Konstantinu III nian ho jenerál foun hadedar Jerónsiu, ida-ne'ebé hakotu atu foti hasoru Konstantinu III no mós halo moruk ho [[vándalu]], [[suevu]] no [[alanu]], hirak-ne'ebé okupa [[Gália Akitánia|rai-Akitánia]] natak no mós hetan permisaun atu atravesa [[fohor-Pireneus]] no mós proklama [[Mázimu hosi Ispánia|Mázimu]] nu'udar imperadór. Ne'e hatuda iha [[Ispánia|rai-Ispánia]] to'o ninia mate, iha tinan [[411]], wainhira Konstantinu III no ninia oan-mane, Konstante, mós lakon.

Hanehan tiha hosi Fláviu Onóriu nia jenerál sira no haka'as tiha hakmahan rabat vándalu sira, Mázimu halo ''[[Federadu (Roma Lakin)|foedus]]'' (tratadu) ida ho [[povu jermániku sira|jermanu]] hirak-ne'ebé estabelese tiha an iha rai-Ispánia. [[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]], iha ne'ebé ne'e hela, hela foruk hosi ''foedus'' nia lia-kotun sira de'it.

====Vizigodu sira-nia tato'ok====
[[Imajen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|[[Rai-dilan Ibériku]] iha tinan [[418]], depoizde [[vizigodu]] sira-nia estabelesimentu iha [[Gália Akitánia|Akitánia]] nu'udar [[Federadu (Roma Lakin)|federadu]], enkuantu España nia rae hela iha  autoridade romanu diretu okos (mapa ho [[lia-latín]]).]]
Iha tinan [[414]], [[Ataulfu]], [[vizigodu]] sira-nia ulun, estabelese an iha rai-[[Gália-Akitánia|Akitánia]]; maibé, tanba presiaun [[Konstánsiu III|Konstánsiu]] nian, jenerál Onóriu nian, ne'e hakat ba [[Ispánia]] no mós konkista [[Barselona]] iha fulan-Dezembru tinan [[414]]. Iha tinan [[415]], [[Vália]], ninia susesór, hetan rekoñese hosi Onóriu nu'udar [[Federadu (Roma Lakin)|Roma nia federadu]] iha [[Gália Akitánia|rai-Akitánia]] no mós iha misaun atu hali'ur [[povu jermániku sira|povu jermániku seluk]] hirak-ne'ebé estabelese tiha an iha rai-Ispánia. Nune'e, iha tinan [[416]], ne'e haklurit iha rai-Ispánia no mós manán sa'edór [[alanu]] sira ho toos no mós dudu [[suevu]] sira ba [[Galésia|rai-Galésia]] (ho [[lia-latín]] ''Gallaecia'') no [[vándalu]] sira ba [[Bétika]] (ho [[lia-latín]] ''Baetica'').

Durante [[sékulu V]] nia balun uluk, [[vizigodu]] sira, hamutuk ho [[Roma Lakin|romanu sira]], hatuda badadaun hasoru [[vándalu]] sira no [[suevu]] sira. [[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]] (ho lia-latín ''Tarraconensis'') hela iha ukun romanu okos, maibé [[Foho-leet Ebru|Foho-leet mota-Ebru nian]] maka vítima hosi [[bagauda]] hirak-ne'ebé lelan rejiaun ne'e. Iha tinan [[443]], ''magister utriusque militiae'' (ou seja tropa-laken romanu nia marexál) [[Fláviu Merobaldu]] sira-nia hanehan lubuk oin-oin no mós manán sira iha [[Araciel (Navarra)|Araciel]] (besik [[Corella]] daudauk, iha [[Komunidade Forál Navarra nian|Navarra]]). Bagauda hirak-ne'e maka bandidu sira hosi orijen oinoin, no mós hetan apoia hosi [[vaskaun]] sira no [[suevu]] sira beibeik: [[Rekiáriu I]], suevu sira-nia liurai, lelan [[Foho-leet Ebru|Foho-leet mota-Ebru nian]] entre tinan [[449]] no [[452]] no mós sai [[Saragosa]] nia ulun no mós aneksa [[Lérida]]. Tanba petisaun imperadór [[Ávitu]] nian, liurai vizigodu [[Teodoriku II]] destrui suevu sira besik [[Astorga (España)|Astorga]], iha mota-ninin sira [[mota-Órbigu]] nian, iha tinan [[456]].

Kontudu, [[Risímeru]], romanu sira-nia [[patrísiu]], hali'ur imperadór [[Ávitu]] iha tinan [[457]] no proklama [[Majorianu]] nu'udar imperadór. Apoia tiha hosi ninia [[mestre soldadu sira-nia]] (ho lia-latín ''magister militum''), [[Ejídiu]], avansa ba [[Gália]] atu hatuda hasoru [[povu jermániku sira|jermanu sira]]: ne'e manán [[franku]] sira, hasai [[Liaun]] (ho [[lia-fransés]] ''Lyon'') hosi [[burjúndiu]] sira no [[Arles]] hosi [[vizigodu]], hirak-ne'ebé la hetan haree nu'udar federadu hori Ávitu nia espulsaun. Ikusliu, Majorianu hetan oho hosi Risímeru iha tinan [[461]]: Ejídiu lakohi rekoñese [[Líbiu Severu|imperadór foun]], enkuantu [[vizigodu]], hirak-ne'ebé hetan dirije hosi [[Euriku]], hakbiban ba kari sira-nia reinu ba rae to'o [[mota-Lijer]] (ho lia-fransés ''Loire'') no ba loor hakat rai-[[Ispánia]]. Ispánia romanu, ne'ebé sobrevive daudaun iha [[Ispánia Tarrakonense|rai-Tarrakonense]], lakon natak definitivamente.

==Otas Klarak==
===Periodu vizigótiku===
====Reinu Vizigótiku====
[[Imajen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Reinu Vizigótiku nia evolusaun to'o [[sékulu VI]] (mapa ho [[lia-aragonés]]):
Ho kór mean: Reinu Toloza nian hale'u tinan [[415]];
Ho kór-sabraka no kór-pésegu: Territóriu sira entre tinan [[415]] no [[476]];
Ho kór-pésegu:: Territóriu perdidu iha [[Vouillé]] iha tinan [[507]];
Ho kór verde: Reinu Suevu nia konkista iha tinan [[575]].
]]
[[Euriku]] ukun hosi [[Toloza (Fransa)|Toloza]], iha ne'ebé [[Reinu Vizigótiku]] nia kapitál hetan instaura. Iha tinan [[475]], Euriku halo katak imperadór [[Júliu Nepos]] fó [[Gália Akitánia|rai-Akitánia Prima]], [[Gália Narbonense|rai-Gália Narbonense]] no rai-[[Ispánia]] ba Euriku. Nune'e, nia nahe ninia domíniu iha balun boot [[Rai-dilan Ibériku]] leten, liuliu depoizde tinan [[476]], wainhira Loromonu nia imperadór romanu dahikus, [[Rómulu Augustu]], hetan hamonu.

Rai-dilan nia konkista tuir durante dékada no sékulu tuituir malu. Rejiaun hirak-ne'ebé forma Aragaun mak sai duni postu avansadu ba territóriu hirak-ne'ebé [[vaskaun]] sira kontrola. Vaskaun sira haknahan no lelan [[Foho-leet Ebru nian|Foho-leet mota-Ebru]] aas hosi sira-nia baze sira, hanesan [[Pamplona]]. Hakno'an-laek hori metade [[sékulu V]], hotutiha, sira hetan manán iha tinan [[581]] hosi liurai [[Leovijildu]], ne'ebé marka ninia vitória hodi hariin sidade ida nian, [[Viktoriakum]]. Aragaun daudauk hela mós talain [[Reinu Franku|territóriu franku]], ne'ebé [[Pireneus|fohor-Pireneus]] haketak de'it, biar hakdauk franku sira hetan halo di'ak liu iha rai-[[Septimánia]]: maibé, guarnisaun vizigótiku sira hela tuir [[Pireneus|fohor-Pireneus]].

====Povuasaun no administrasaun vizigótiku====
[[Imajen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|Rai-Ibéria vizigotiku nia divisaun administrativu iha tinan [[700]] maizumenus (mapa iha lia-latín).]]
Maski [[Vizigodu]] sira hahú bá hela iha [[España|Rai-España]] hori finál [[sékulu V]], sira-nia povuasaun mak sai limitadu relativamente dunitán sira-nia númeru mukit iha parte norte [[Kastela no Leaun|Kastela daudauk]] sikat [[Teju|Mota-Teju]] no [[Ebru|Mota-Ebru]]. Rai-España-nia parte norte la'ós rai-rohan eleisaun nian ba [[Jermanu|povu jermániku]] hirak-ne'e no kultura hela [[Roma Lakin|romanu]] tebetebes.

Liurai vizigodu sira la haseluk divizaun administrativu ne'ebé sira erda tiha hosi [[Impériu Romanu]]. Ba provínsia sira-ne'e nia governu, vizigodu sira nomeia tiha [[duke]] sira (ho [[lia-latín]] ''duces'') no [[konde]] (ho [[lia-latín]] ''comites''). Ba administrasaun relijiozu, ema sira hili tiha [[amu-bispu]] sira: nane'e, iha amu-bispu hosi Turiaso ([[Tarasona]] daudauk), seluk ida hosi Osca ([[Ueska]] daudauk) no seluk ida hosi Caesaraugusta ([[Saragosa]] daudauk). Iha sidade dahikus ne'e, ema sira selebra tiha [[konsíliu]] barak: iha tinan [[592]], iha bispadu [[Másimu hosi Saragosa|Másimu]] nia okos; no iha tinan [[691]], konsíliu nasionál kliik, iha bispadu [[Valdefredu]] nia okos, falisá ema sira la selebra tiha iha [[Toledu]]. Entre bispu saragosanu sira importante liu hotu, ita hetan [[Bráuliu hosi Saragosa|Saun Bráuliu]], alunu no belun [[Isidoru hosi Sevilla]], ne'ebé nia ensiklopédia ''[[Etymologiae]]'' Bráuliu ramata tiha no hakerek tiha ''Elogium'' (katak &quot;hahi'in&quot;); no [[Taiu hosi Saragosa]], Bráuliu nia susesór no kontinuadór, aleinde belun [[Eujéniu II hosi Toledu]], ida-ne'ebé Taiu koñese tiha iha [[Mosteiru Liuraik hosi Santa Engrásia]] iha [[Saragosa]].

====Reinu Vizigótiku nia fin====
[[Vamba]] nia reinadu marka hun períodu nian susar sira-nian, partikularmente todan iha reinu nia rae; [[Septimánia|rai-Septimánia]] no [[vaskaun]] sira nakleba iha tinan [[673]].

Iha tinan [[711]], espedisaun [[arabi]] no [[berbér]] [[musulmanu]] sira-nian atravesa tiha [[Tasi-Leet Jibraltár nian]] no mós manán liurai vizigodu [[Rodrigu]] iha [[Batalla Mota-Guadalete nian]] iha fulan-Jullu. [[Vizigodu]] sira koko hakmetin, maibé iha tinan [[714]], [[Saragosa]] hetan hale'u no konkista ona hosi [[musulmanu]] sira. Musulmanu sira to'o [[Fohor-Pireneus]] no mós halo atake sira iha sorin bá foho-kadoek ne'e; [[Toloza (Fransa)|Toloza]] hetan ataka tiha iha tinan [[718]] no rai-[[Septimánia]] hetan konkista tiha iha tinan [[719]].

===Dominasaun arabi (sékulu VIII no parte uluk sékulu XI nian)===
[[File:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|Tinan 711 nia konkista musulmanu (ilas ho lia-fransés).]]
[[File:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andaluz]] iha tinan [[750]], wainhira [[Kalifadu Omíada]] monu (ilas ho lia-españól).]]
====Período Omíada (sékulu VIII no IX)====
[[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]], hanesan [[España]] tomak, hetan domina hosi [[Kalifadu Omíada]] no izlamizasaun hobok hosi foho-leet Ebru nian.&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón''. Ediciones Nowtilus, S.L., Madríd, iha fulan-abríl tinan [[2012]], p. 52-53, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; Dinastia Omíada nia hamonun hosi [[Kalifadu Abásida|dinastia Abásida]] iha [[Lorosa’e Klarak]] hamosu España nia independénsia nu'udar konsekuénsia; [[Abderramaun I]] buka kmahan iha España no kaer [[Córdoba (España)|Kórdova]] iha [[756]], iha ne'ebe'e haklakar an [[Emiratu Kórdova nian|emír]].

Kbiit arabi nia implementasaun iha Aragaun daudauk hamosu apoiu hosi aristokrasia lokál nia parte ida no konversaun ba [[Izlaun]] basuk. Ne'e nia ezemplu di'ak liu hotu mak sai ezemplu hosi konde Kásiu, dato vizigodu ne'ebé governa rejiaun hale'u mota-Ebru, entre [[Tarasona]], [[Ejea de los Caballeros]] no [[Nájera]]. Dato ne'e sai Omíada sira-nia [[vasalajen|vasalu]] no hatahan nia territóriu sira. Ninia klan, ne'ebé hanaran an [[Banu Kasí]], aumenta ninia kbiit durante [[sékulu VIII]] tan apoiu ne'ebé ninia membru sira fó ba emír sira hosi Kórdova.
[[Imajen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|[[Rolandu]] nia mate, [[Miniatura (iluminura)|miniatura]] hosi manuskritu ''Grandes Chroniques de France'' hosi [[Jean Fouquet]].]]
Espesialmente Aragaun daudauk nia rejiaun sira konstitui tiha fatin estratéjiku, tanbasá rejiaun ne'e rai-ketan ho [[Reinu Franku]], aleinde [[Pireneus|Fohor-Pireneus]]. [[Saragosa]] sai tiha -ho naran [[Taifa Saragosa nian|Sarakusta]] (ho [[lia-arabi]] سرقسطة no ho [[lia-ebreu]] סרקסטא)- kapitál ida nian hosi provínsia lima hosi [[Al-Andaluz]] no [[uale]] ida nia sede, hamutuk ho [[Kórdova (España)|Kórdova]], [[Toledu]], [[Mérida (España)|Mérida]] no [[Narbona]]. Iha tinan [[777]], [[Solimaun Alárabe]], [[Barselona]] nia [[uale]], ne'ebé kaan biban ninia haknoan-laek, husu tulun ba liurai franku [[Karlus Magnu]].&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón'' (iha lia-españól). Ediciones Nowtilus, S.L., Madríd, iha fulan-Abríl hosi tinan 2012, p. 52, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; Liurai franku haklolok moruk ho Saragosa nia uale [[Useine ibne Iáia ibne Sade ibne Ubada|Useine]] no ho [[Ueska]] nia uale [[Abu Taur]] ba Solimaun. Iha tinan [[778]], tropa-laken ida marxa ba Saragosa, maibé [[saksaun]] sira-nia nakleba ida iha tasi-feto no Useine nia rekuza atu fó ulun haka'as Karlus Magnu hasai ninia tropa-laken. Karlus Magnu nia tropa sira kaer tiha ema dadur balu, entre sira Solimaun, ne'ebé, duni, hetan entrega hosi ninia belun sira, maibé ninia oan-mane sira [[Matruh Alárabe]] no [[Aisún Alárabe]] biban haforu sira-nia aman. Wainhira Karlus Magnu nia tropa-laken fila fali, nia hetan ratan hosi [[vaskaun]] sira iha [[Batalla Ronsezvales nian|Rosezvales]], iha ne'ebé [[Rolandu]], duke hosi [[Bretaña (rejiaun istóriku)|Marka rai-Bretaña nian]], hetan mate. Hotutiha, Soleimaun fila fali ba Saragosa iha ne'ebé, iha tinan [[780]], nia hetan asasina hosi ninia laka lakin Useine, ne'ebé fó ulun ba jenerál Tsalaba ben Obaid, fó-laran ba [[Abderramaun I]], iha tinan [[781]].

Natoon reinadu susesór nian hosi [[Abderramaun I]], [[Ixame I]], foho-leet [[mota-Ebru]] nian hatene mós lalebak hirak-ne'ebé emír tenke bá atu dezarma iha [[Tortoza]] no [[Saragosa]]. Iha altura ne'e, Ixame I aproveita tiha atu ratan hasoru reinu sarani hirak-ne'ebé tatera emiratu nia rai-ketan sira: iha tinan [[791]], nia ratan [[Reinu Kastela nian|Kastela]] no [[Reinu Astúrias nian|Astúrias]]; iha tinan [[793]], nia duni sai [[Reinu Franku|franku]] sira hosi [[Jerona]] no [[Narbona]]; iha tinan [[795]], nia hakfati [[Astorga (España)|Astorga]]. Iha tinan [[796]], Ixame nia mate provoka sasi'ak nia nakfera. [[Afonsu II hosi Astúrias]], emír foun [[Alákeme I]] nia tiun, no [[Barselona]] nia [[uale]] hetan malu tiha ho Karlus Magnu no mós hahoin tiha ba Karlus Magnu hahú intervensaun  aleinde Fohor-[[Pireneus]]. Maibé Karlus Magnu nia oan-mane [[Luís I Piedozu]] maka hakotu, iha tinan [[798]], hahú funu ida no mós okupa tiha [[Barselona]], enkuantu [[Alákeme I]] tenke enfrenta hasoru [[Banu Kasí]] iha foho-leet [[mota-Ebru]] nian; maibé mós hasoru bandidu [[berbere]] hirak-ne'ebé horik fohor no mós lelan knua sira.
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule Ibérique en 757.png|Kmanek boot liu hotu hosi [[Reinu Astúrias nian]] entre tinan 711 no 757 (imajen ho lia-fransés). 
Imajen:Péninsule ibérique en 814.png|Espedisaun franku sira no fundasaun hosi [[Kondadu Aragaun nian]] entre tinan 757 no 814 (imajen ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

====Banú Kasí (entre sékulu VIII no IX)====
[[Imajen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Rai-dilan Ibériku]], ho domíniu Banú Kasí sira-nian iha másimu sira-nia kbiit nian, iha tinan [[850]] (mapa ho españól).]]
[[Musa ibne Furtune]], [[konde Kásiu]] nia bein-oan, ezerse tiha kbiit iha parte superiór hosi Foho-leet Mota-Ebru nian ([[Ejea de los Caballeros]], [[Tudela]], [[Tarasona]], [[Borja]], [[Arnedu]] ...) to'o [[Saragosa]] nia lale'uk. Nia haklolok tiha ninia tulun ba emír hosi Kórdova [[Ixame I]] ho kondisaun katak emír hasai hosi rejiaun [[Saide ibne Useine]] nian, hasoru ne'ebé Musa ibne Furtune funu tiha no ne'ebé Musa ibne Furtune oho tiha. Tuirfalimai, Musa ibne Furtune hadau tiha Saragosa, molok nia hetan oho mós hosi parente besik liu hosi [[Useine ibne Iaia ibne Sade ibne Ubada|Useine hosi Saragosa]].

[[Banú Kasí]] sira iha tiha relasaun di'ak nune'e ho sira-nia viziñu sarani sira hosi [[Reinu Navarra nian]] katak [[Musa ibne Furtune]] kaben ho [[Oneka]], feto-faluk konde nian hosi [[Bigorre]], [[Íñigo Jiménez]], no inan [[Íñigo Arista hosi Pamplona|Íñigo Arista]], ne'ebé hafoin fila ba liurai uluk Pamplona nian. Vínkulu familiár entre Arista sira, liurai sira Pamplona nian, no Banú Kasí sira hetan hametin liu tebetebes ho loron-kaben entre Asona, Íñigo Arista nia oan-feto, no [[Musa ibne Musa]]. Família sira liurai sira nian hosi Pamplona no Banú Kasí sira nian tulun malu ba'in no fahe España nia tasi-feto malu. Iha tinan [[799]], [[vaskaun]] sira, a-favór ba [[Dinastia karolínjiu|karolinjiu sira]], asasina emboot Pamplona nian [[Mutarrife ibne Musa]], [[Musa ibne Musa]] nia bou.

Família [[Banú Kasí]] huduk sira-nia kbiit boot liu hotu ho [[Musa ibne Musa]]. Sira biban aumenta sira-nia autonomia no mós hametin sira-nia moruk ho Arista sira hasoru emír [[Emiradu Kórdova nian|Kórdova nian]] [[Abderramaun II]], iha tinan [[843]]. To'o klaran hosi [[sékulu IX]], emír nia tropa-laken sira halo kastigu nia espedisaun frekuente sira to'o hadamen. [[Musa ibne Musa]] manán sarani sira iha [[Batalla Albelda nian]] iha tinan [[852]] no mós halo hanaran an &quot;liurai datoluk España nian&quot; hamutuk ho [[Reinu Astúrias nian|liurai Astúrias nian]] no [[Emiradu Kórdova nian|emír Kórdova nian]]. Iha tinan [[852]], ninia ukun naknahe hosi rai sira [[Tudela]], [[Saragosa]], [[Calatayud]] no [[Daroka]] to'o [[Kalamoxa]]. Nia hetan hanaran [[uale]] [[Marka Superiór]] nian, hasoru reinu sarani sira. Nia intervén iha rejiaun Ueska nian no mós tau ninia oan-mane [[Lopu ibne Musa]] nu'udar uale [[Toledu]] nian iha tinan [[859]].

Iha tinan [[871]], Lopu ho ninia alin-mane sira [[Ismaíl ibne Musa]], [[Mutarrife ibne Musa]] no [[Fortune ibne Musa]] halo revolta: Lopu no Ismail hakfati Saragosa, Mutarrife tama ba Ueska no Fortune konkista Tudela. Tuirmai, emír Kórdova nian, [[Maomé I hosi Kórdova|Maomé]] halo espedisaun hasoru oan-mane sira Musa nian, ho tulun [[Banú Tujíb]] nian.

Derrota sira no, hafoin, disensaun sira lori alin-mane haat [[Banú Kasí]] nian ba sira-nia destruisaun: Mutarrife hetan ezekuta no Lopu tenke konfronta rebeliaun Fortune nian no Ismail nian. Durante kahaat uluk [[sékulu X]] nian, [[Banú Kasí]] lakon tiha sira-nia pozisaun sira iha Foho-leet Mota-Ebru nian iha favór liñajen hataru-maluk sira hanesan [[Banú Tujíb]].

==== Hun Kondadu nian Aragaun nian (entre tinan 780 no 1035) ====
[[Imajen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Abadia San Pedro de Siresa]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa'' no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa''), sentru kulturál Kondadu nian Aragaun nian.]]
[[Imajen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Mosteiro San Adrián de Sásave]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Adrián de Sásave'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Hadrián de Sasau'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Adrià de Sasau''), sé episkopál uluk Aragaun nian.]]
Iha tinan [[780]], [[franku sira]] aproveita disensaun sira entre musulmanu sira, mós hadau sidade [[Jaka (Ueska)|Jaka]] no mós tau sira-nia ain iha loor Fohor-Pirenéus nian filafali depoizde tinan neenulu. Iha tinan [[802]], [[Auréolu hosi Aragaun|Auréolu]] mak sai [[konde]] dahuluk&lt;ref&gt;{{es}} David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón''. [[Ediciones Nowtilus, S.L.]], [[Madríd]], iha fulan-Abríl tinan [[2012]], p. 53, ISBN 978-84-9967-306-6&lt;/ref&gt; rejiaun ne'e nian ho títulu hosi &quot;konde hosi Jaka&quot;. Wainhira ne'e mate, títulu konde nian fila fali ba [[Aznár I Galindes]]. Naran &quot;Aragaun&quot; nian mosu ba dala uluk iha tinan [[828]], wainhira kondadu ki'ik ne'e hetan naran hosi [[Mota-Aragaun]], ne'ebé suli liuhosi kondadu ne'e, no hosi mota-sorun [[Aragón Subordán]]. Durante balun uluk hosi [[sékuku IX]], Kondadu Aragaun nian hela iha órbita [[Dinastia karolínjia|reinu karonlínjiu]] okos, ba ne'ebé kondadu ne'e hetan halibur hakat foho-leet [[Valle de Hecho]] no pasajen Somport. Dependénsia ne'e hetan hamatan mós iha esfera relijiozu: nu'udar ezemplu, [[Abadia hosi San Pedro de Siresa]] (ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa''; ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa''; no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa''), ne'ebé hetan funda iha époka ne'e, mak sai iha [[orden Saun Bentu nian|obediénsia beneditinu]] okos no ninia importánsia kontinua haboot no konverte an iha sentru kulturál kondadu nian.

Durante [[sékulu IX]], hamkonan [[Dinastia karolínjia|karonlínjiu]] hakiduk iha favór ba ninia reinu besik ibériku sira: [[Reinu Navarra nian|liurai Pamplona nian]], [[Íñigo Arista de Pamplona]], intervén iha funu sira susesaun nian kondadu nian, enkuantu konde [[Aznar II Galíndez]] kaben ninia oan-feto Sanxa ho uale Ueska nian, Muhammad al-Tawil. Maibé espansaun Reinu Pamplona nian ba súl hanetik avansu kondadu ki'ik ne'e nian signifikativamente, falisá Reinu Pamplona nian ko'a rota hotu-hotu konkista nian ba kondadu ne'e.

Konde Galindo II Aznárez nia mate lahó oan-mane lejítimu hamosu divizaun ninia rai sira-nian: [[Sobrarbe]] hetan lalin ba ninia oan-feto Toda, ne'ebé kaben ho [[Bernardu I hosi Ribagorsa|Bernadu I]], konde hosi [[Kondadu Ribagorsa nian|Ribagorsa]]; enkuantu ninia oan-feto [[Andregoto Galíndez]] lalin Aragaun rasik ba liurai Pamplona nian, [[Garcia Sanches I de Pamplona|Garsia Sanxes I]], iha tinan [[925]]. Iha altura ne'e Aragaun, hakno'ak hosi Reinu Navarra nian, hetan konsidera tipu ida señoria partikulár, &quot;rai señór aragonés sira-nian&quot;, ne'ebé hetan dirije hosi konde ida-ne'ebé halo tuir liurai Pamplona nian. Hosi konde sira-ne'e, dahuluk oan-mane ilejítimu konde defuntu nian.

Kutus, Kondadu Aragaun nian hetan dezenvolve iha nivel kultutál. Ezemplu sira hosi arte repovuasaun nian (ne'ebé ema bolu &quot;mosárabe&quot; ho lakonak) hetan habasuk. [[Mosteiru San Juan de la Peña]] (ho lia-españól ''Real Monasterio de San Juan de la Peña'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Chuan d'a Penya'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Joan de la Penya''), ne'ebé relijiozu hirak-ne'ebé husik tiha ona Saragosa -wainhira [[mouru]] sira hakfati ne'e- sai kultura sarani nia foku ne'ebé buka [[Rekonkista]] nia ideál no reintrodusaun hosi [[ritu mosárabe]] iha liturjia. Iha tinan [[922]], ambispu Aragaun, hirak-ne'e ema bolu &quot;ambispu sira [[Jaka (Ueska)|Jaka]] nian no Ueska nian&quot;, bá hela iha foho-leet Borau nian. Sira estabelese sira-nia hela-fatin iha mosteiru importante barak, hanesan [[Mosteiru San Juan de la Peña]], [[Abadia San Pedro de Siresa]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa'' no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa'') no [[Mosteiro San Adrián de Sásave]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Adrián de Sásave'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Hadrián de Sasau'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Adrià de Sasau'').

Iha tinan [[1015]], liurai Navarra nian [[Sanxu Garsés III hosi Pamplona|Sanxu III]] saran Kondadu Aragaun nian ba ninia oan-mane ilejítimu [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru]]. Fatu ne'e sei iha importánsia tinan ruanulu tarde liu, wainhira liurai ne'e mate iha tinan [[1035]].
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 850.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 814 no 850 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 875.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 850 no 875 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 900.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 875 no 900 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 929.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 900 no 929 (mapa ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

====Banú Tujibe sira (entre tinan 890 no 1018)====
[[Imajen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|[[Torre Trovadór nian]] (ho lia-españól ''Torre del Trovador''; ho lia-aragonés ''Torre d'o Trobaire''; no ho lia-katalaun ''Torre del Trobador''), ne'ebé [[Muhammad Alanqar]] konstrui iha rohan [[sékulu IX]] nian nu'udar torre maksorik no ne'ebé hetan integra tarde liu ba [[Kadunan Aljafería]] (ho lia-españól ''Palacio de la Aljafería''; ho lia-aragonés ''Palacio de l'Alchafaría''; no ho lia-katalaun ''Palau de l'Aljaferia'') iha Saragosa.]]
[[Imajen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|[[Rai-dilan Ibériku]], durante [[Kalifadu Kórdova nian]], kurakuran iha tinan [[1000]] (mapa iha lia-españól).]]
Iha tinan [[890]], atu rekompensa servisu sira [[Muhammad Alanqar]] nian, ne'ebé sai tiha ona hosi dinastia aristokrátiku [[Banú Tujibe]] sira-nian, ne'e hetan dezigna [[uale]] Saragosa nian hosi [[Emiratu Kórdova nian|emír Kórdova nian]] [[Maomé I hosi Kórdova|Maomé I]]. Títulu uale nian Saragosa nian hetan tranzmite ho ereditáriu iha altura ne'e, buat ne'e-bé permite Banú Tujibe sira atu hametin sira-nia kbiit iha Aragaun daudauk leten, hosi Saragosa no [[Daroka]] (ho lia-españól, ho lia-aragonés no ho lia-katalaun ''Daroca''), sira-nia [[feudu]]. Iha rohan [[sékulu X]] nian, hirak-ne'e inkorpora rejiaun [[Ueska]] nian (ho lia-españól ''Huesca'', ho lia-aragonés ''Uesca'' no ho lia-katalaun ''Osca'') no [[Barbastru]] (ho lia-españól ''Barbastro'', ho lia-aragonés ''Balbastro'' no ho lia-katalaun ''Barbastre'') ba sira-nia soin, hirak-ne'ebé família [[muladí]] [[Banú Sabrít]], [[Banú Kasí]] sira-nia laka, domina antes.

Banú Tujibe sira tahan ho operasaun punitivu hirak-ne'e [[Kalifadu Kórdova nian]] halo hasoru reinu sarani sira, liuliu durante époka [[Almansór]] nian, ne'ebé haloko fali [[jiade]] iha tinan [[980]].

Hafoin Almansór nia mate iha tinan [[1002]], Kalifadu Kórdova nian hahú ninia dekadénsia: funu sivíl entre [[berbere]] sira, [[arabi]] sira, [[eslavu]] sira no [[mosárabe]] sira komesa iha tinan [[1008]]. Mundír, soldadu simples ne'ebé sai hosi sanak menór Banú Tujibe sira-nian, sai uale [[Tudela]] nian iha tinan [[1006]] no Saragosa nian iha tinan [[1013]]. Iha tinan [[1018]], Mundír haklakar an independente no proklama an liurai hosi [[Taifa Saragosa nian]]. iha ne'ebé nia halo doit.
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 961.png|Uniaun Kondadu Aragaun nian ho [[Navarra]] entre tinan 929 no 961 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule Ibérique en 1002.png|Almansór nia [[razia]] sira entre tinan 961 no 1002 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 1037.png|Monun hosi Kalifadu Kórdova nian no [[taifa]] sira entre tinan 1002 no 1037 (mapa ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

===Hatudan entre Reinu Aragaun nian no taifa Saragosa nian (iha sékulu XI no iha sékulu XII nia hun)===
====Taifa Saragosa nian durante reinadu Banú Tujibe sira-nian (entre tinan 1018 no 1038)====
[[Imajen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|Murak-mean nia [[dinár]] ne'ebé hetan halo iha tinan [[1029]] durante reinadu liurai hosi [[Taifa Saragosa nian]] [[Yahya ibn al-Mundir]].]]
[[Imajen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Rain-dilan Ibériku]] iha époka uluk [[taifa]] sira-nian iha tinan [[1037]] (mapa ho lia-españól).]]
[[Mundir I]] mak sai liurai uluk hosi [[Taifa Saragosa nian]], ho títulu hosi &quot;rejente kadunan nian&quot;, ne'ebé [[Almansór]] no ninia desendente sira adota tiha ona. Liurai foun hama'e korte kmanek ida no hale'u an ho administrasaun boot ida, entre ne'ebé [[Ibn Darraj al-Qastalli]] no [[Said al-Bagdadi]] hela. Nia hadelas mós ninia sidade-kapitál ho haboot meskita boot nian hosi Saragosa, ho konstrusaun bañu foun sira-nian no renovasaun kadunan nian Zuda nia (ohin Torreaun Zuda nian).

Iha altura ne'e, Taifa Saragosa nian inklui sidade [[Medinaseli]], [[Sória]], [[Calahorra]], [[Arnedu]], [[Alfaru]] no [[Tudela]] ba loromonu; no [[Barbastru]], [[Monzón]], [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no [[Lérida]] ba lorosa’e. [[Mundir I]] funu liuliu hasoru [[Sanxu Garsés III hosi Pamplona]]. Sanxu Garsés hamutuk ho governadór Lérida nian, [[Almostain I]], hosi klaun [[Udida]] sira-nian, ne'ebé nakleba hasoru Mundir I beibeik. Atubele kaer liurai navarru iha retaguarda, liurai saragosanu biban aliansa ho [[Reinu Kastela nian|liurai nian hosi Kastela]]. Ne'e funu mós hasoru [[Banu Razine]], hirak-ne'ebé governa [[Taifa Albarracín nian]], ne'ebé inklui munisípiu [[Albarracín]], [[Teruél]] no [[Montalbán (Aragaun)|Montalbán]], korrespondente ba [[Teruél (provínsia)|provínsia Teruél nian]] daudauk.

Iha [[1022]], Mundir I nia oan-mane, [[Yahya ibn al-Mundir]], tuir ninia aman nu'udar liurai. Yahya ibn al-Mundir tuir hatudan hasoru Sanxu III. Nia kaben ho alin-feto liurai nian hosi [[Taifa Toledu nian]] Ismail. Ninia oan-mane, [[Mundir II]], tuir Yahya nu'udar liurai iha tinan [[1036]]. Mundir II hetan oho iha tinan [[1038]] hosi ninia primu [[Abd Allah ibn al-Hakam al-Tujibi]], ne'ebé hakarak hadau tronu ba nia rasik. Maibé nia hela nu'udar liurai durante loron ruanulu de'it: notavel sira kota nian Saragosa nian bolu [[Almostain I]], uale Lérida nian, ne'ebé manán podér.

====Taifa Saragosa nian durante reinadu Udida sira-nian (entre tinan 1038 no 1110)====
[[Imajen:Aljafería interior noche.jpg|left|thumb|upright|Hateken interiór hosi [[Kadunan Aljafería nian]], liurai [[udida]] sira-nia hela-fatin.]]
[[Imajen:Taifa de Zaragoza 1080.png|thumb|upright=1.2|[[Taifa Saragosa nian]], depoizde konkista sira liurai [[udida]] sira-nian, iha tinan [[1080]] (mapa ho lia-españól).]]
Ho [[Almostain I]], uale simples hosi [[Tudela]] no [[Lérida]], dinastia [[Udida]], hirak-ne'ebé hatahan podér to'o tinan [[1110]], mai hela iha Saragosa. Ema haree períodu ne'e nu'udar raromak Aragaun arabi nian. [[Almostain I]] hamutuk ho liurai [[Fernandu I Leaun nian|Fernandu I]] [[Reinu Leaun|Leaun]] nian hasoru liurai hosi [[Taifa Toledu nian]], laka liurai nian [[Garsia Sanxes III Pamplona nian|Garsia Sanxes III]] [[Reinu de Navarra|Navarra nian]] no mós nia aproveita atu nahe bá-mai ba loor, to'o [[Guadalaxara (provínsia)|provínsia Guadalaxara nian]] daudauk. Liurai musulmanu sira selu ba liurai sarani kada tinan, buat ne'ebé ramata ho frakeza taifa sira-nian.

[[Almostain I]] hametin uale sira-nia fó-laran tanbasá nia tau ninia oan-mane sira nu'udar uale. Maibé, depoizde ninia mate, ninia oan-mane sira babeur biban sira-nia hakno'an-laek no mós halo doit rasik: [[Iúsufe Almusafár]] iha [[Lérida]], Lubb iha [[Ueska]], [[Maomé ibn Suleimaun]] iha [[Calatayud]] no [[Amade Almoktadír]] iha Saragosa. Depoizde funu fratrisida toos, Almoktadír biban hahida fali rai hirak-ne'ebé hetan fó ba ninia alin sira: dahikus alin sira nian, Iúsufe, reziste iha Lérida to'o tinan [[1078]]. Mós Almoctadír nahe ninia autoridade ba [[Taifa Tortoza nian]] iha tinan [[1061]], hafoin ba [[Taifa Dénia nian]] iha tinan [[1076]] no ba [[Taifa Valénsia nian]], ne'ebé hetan konverte ba vasalu.

Maibé, rai-ketan sira tasi-feto nian hetan tatera hosi [[Reinu Aragaun nian]] foun, ne'ebé [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru I]] no [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu Ramires]] dirije daudaun. Iha tinan [[1063]], [[Amade Almoktadír]] dirije espedisaun (ne'ebé hakohak mós tropa kastellanu hosi liurai [[Sanxu II hosi Kastela]] no [[Síd|Rodrigo Díaz de Vivar]]) hasoru Ramiru I, ne'ebé haduut daudaun [[Graus]]. Iha tinan [[1064]], Sanxu I hosi Aragaun [[Funu Barbastru nian|hadau tiha Barbastru]] ho tulun kontinjente hirak-ne'ebé mai tiha hosi [[Fransa|rai-Fransa]], responde daudaun ba xamamentu ba [[kruzada]] hosi [[Papa Alexandre II]]: [[Amade Almoktadír]] bolu ba [[jiade]] no konkista [[Barbastru]] filafali iha tinan [[1065]]. Lakon tiha [[Alkezar]] iha tinan [[1065]], liurai [[udida]] ne'e asina tratadu oioin ho liurai [[Reinu Navarra nian|Navarra]] [[Sanxu Garsés IV hosi Pamplona|Sanxu IV]] entre tinan [[1069]] no [[1076]]. Maibé, iha tinan [[1076]], liurai navarru ne'e hetan oho no liurai Sanxu I hosi Aragaun no [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] fahe Reinu Navarra nian ba sira rasik.

Satán, moruk dahikus ne'e ho [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] lakon kbiit tan vasalajen hosi liurai Valénsia [[Abu Becre ibne Abdalazize]]. Tuir loloos, liurai hosi Kastela hanoin konkista [[Taifa Toledu nian]] no soe-hela [[Taifa Valénsia nian]] ba liurai Toledu nian nu'udar babalas. Ne’eduni, [[Amade Almoktadír]] tenke selu impostu elevadu wa'in ba Afonsu VI atubele permite hamta’uk hosi [[Taifa Valénsia nian]].

Depoizde [[Amade Almoktadír]] nia mate, ninia territóriu sira hetan nakfahe ba parte rua: [[Iúsufe Almutamán]] erda [[Taifa Saragosa nian|taifa]] nia balun loromonuk, ho rejiaun sira hosi [[Saragosa]], [[Tudela]], [[Ueska]] no [[Calatayud]]; iha tempu ne’ebé ninia alin [[Almondír hosi Lérida|Almondír]] hola tasi-ibun nia rejiaun sira, ho [[Lérida]], [[Tortoza]] no [[Dénia]].

Aragaun nia liurai [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu I]] kadavés taterak liu iha tasi-feto. Iha époka ne'e, [[Sid|Rodrigo Díaz de Vivar]], dato sarani desterradu hosi [[Reinu Kastela nian]], tama ba servisu hosi liurai Saragosa nian hamutuk ho ninia mersenáriu sira. Nia hela iha servisu hosi liurai Saragosa nian to'o tinan [[1086]] no mós simu alkuña &quot;Sid&quot;. Buat ne'e la hakahik aragonés sira atu konkista kota importante barak: [[Graus]], ne'ebé tatera [[Barbastru]]; [[Ayerbe]], [[Bolea]] no [[Arascués]], ne'ebé domina [[Ueska]]; no [[Arguedas]], besik [[Tudela]]. Mezmu Saragosa hetan haduut hosi [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] iha tinan [[1086]].

[[Almostaín II]], [[Iúsufe Almutamán]] nia oan-mane, sa’e ba tronu iha tinan oin-ida de’it. Iha altura ne'e, konkista sarani sira importante: taifa nia reinu sira lakon kbiit no mós hetan silu, [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] konkista tiha [[Taifa Toledu nian]] iha tinan [[1085]]. Liurai [[Almutámide]] hosi [[Taifa Sevilla nian]] no liurai sira [[Taifa Badajóz nian|Badajóz]] nian no [[Taifa Granada nian|Granada]] nian halibur hamutuk atu husu intervensaun hosi [[Iúsufe ibne Taxufine]], emír [[Impériu Almorávida|almorávida]] sira-nian. Koalizaun musulmanu manán sarani sira iha [[Batalla Zalaca nian]] iha tinan [[1086]]. Vitória musulmanu ne'e soe-hela Saragosa liberadu liu no mós haka'as Afonsu VI atu hasai haduut ba sidade ne'e.

Iha tinan [[1090]], taifa sira-nia liurai sira hetan hasai hosi [[Impériu Almorávida|almorávida]], hirak-ne'ebé haboot sira-nia impériu, exetu [[Almostaín II]] hosi Saragosa, ne'ebé mantein relasaun di'ak sira ho sira. Iha sorin seluk, [[Monzón]] iha tinan [[1089]], [[Balaguer]] iha tinan [[1091]] no [[Ueska]] iha tinan [[1096]] hetan okupa hosi liurai Aragaun nian. Tiha-ona, [[Almostaín II]] hetan mate iha tinan [[1110]] iha [[Batalla Valtierra nian]], besik [[Tudela]], hasoru [[Afonsu I hosi Aragaun]], ne'ebé kaer [[Ejea de los Caballeros]] no [[Tauste]] filafali. 

[[Almostaín II]] nia susesór, [[Imade Adaulá hosi Saragosa|Imade Adaulá]], hetan haka'as halo an [[vasalajen|vasalu]] liurai nian hosi Kastela, buat ne'ebé hamosu [[Impériu Almorávida|almorávida]] sira-nia laran-hirus. Almorávida sira kaer sidade [[Saragosa]] iha tinan [[1110]], Imade Adaulá hakmahan daudaun iha [[sidadela]] hosi [[Rueda de Jalón]]. Buat ne'ebé katak rohan hosi [[Taifa Saragosa nian]].
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 1065.png|Kriasaun [[Reinu Aragaun nian]] entre tinan [[1037]] no [[1065]] (mapa ho lia-fransés)
Imajen:Péninsule ibérique en 1085.png|[[Reinu Aragaun nian]] entre tinan [[1065]] no [[1085]] (mapa ho lia-fransés)
&lt;/gallery&gt;

====Períodu almorávida (entre tinan 1110 no 1118)====
[[Imajen:Péninsule ibérique en 1115.png|thumb|upright=1.2|Konkista almorávida entre tinan [[1085]] no [[1115]] (mapa ho lia-fransés).]]
[[Taifa Valénsia nian|Valénsia]] nia [[uale]] [[Impériu Almorávida|almorávida]], [[Muhammad ibn al-Ḥājj]], hola ukun Saragosa nian no ninia rejiaun nian. Ne'e hametin rai-ketan tasi-feto nian hosi [[Impériu Almorávida]] iha [[Ebru|Mota-Ebru]] no [[Teju|Mota-Teju]] tomak no mós ukun to'o tinan [[1115]], haka’as an daudaun atu hakahik ofensiva sira hosi [[Afonsu I hosi Aragaun|Afonsu I]].

Emír [[Ibne Tifiluite]] sa'e ba tronu depoizde Muhammad ibn al-Ḥājj. Emír ne'e hale'u an ho korte kmanek, nakonu ho poeta no filózofu hirak-ne'ebé halai sai hosi atmosfera integrista ne'ebé almorávida sira hamonu iha loor liu. [[Ibne Tifiluite]] hili filózofu, médiku, astrónomu, jeometra, múziku no poeta [[Avempase]] nu'udar [[vizír]]. Biar nune’e, wainhira [[Ibne Tifiluite]] mate iha tinan [[1117]], [[Reinu Múrsia nian|Múrsia]] nia uale biban ukun Saragosa. Iha fulan-Marsu hosi tinan [[1118]]; [[kruzadu]] fransés sira, [[Orden militár|orden militár]] sira-nia monje soldadu sira no [[Imade Adaulá hosi Saragosa|Imade Adaulá]] tulun daudaun; liurai Aragaun [[Afonsu I hosi Aragaun|Afonsu I]] tau haduut ba [[Saragosa]], ne'ebé liurai aragonés ne'e okupa iha rohan tinan ne'e nian. Saragosa nia okupasaun hetan fuir lailais hosi sidade [[Calatayud]] no [[Daroka]] depoizde [[Batalla Kutanda nian]] iha tinan [[1120]], buat ne'ebé tau rohan ba Aragaun nia okupasaun musulmanu.

====Hun hosi Reinu Aragaun (entre tinan 1035 no 1137)====
[[Sanxu Garsés III hosi Pamplona]] fahe ninia Estadu sira iha tinan [[1035]] ba ninia oan-mane haat: [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru]] erda Aragaun&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón'' (ho lia-españól). Ediciones Nowtilus, S.L., [[Madríd]], iha fulan-Abríl iha tinan 2012, p. 59, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; no mós konverte an ba ninia liurai uluk. Iha tinan [[1043]], ninia maun-alin Gonzalu, konde hosi [[Sobrarbe]] no [[Ribagorsa]], hetan asasina no Ramiru erda ninia kondadu. Reinu foun kontinua ninia espansaun territoriál durante [[sékulu X]]. Iha hun, reinu foun ne'e aneksa rejiaun [[Cinco Villas (Aragaun)|Cinco Villas]]. Iha tinan [[1075]], depoizde mate hosi [[Sanxu Garsés IV hosi Pamplona|Sanxu Garsés IV hosi Navarra]], liurai aragonés ne'e nahe ninia rai-ketan sira, hadau daudaun territóriu lorosa'e sira hosi [[Reinu Navarra nian]]; enkuantu [[Reinu Kastela nian]] hadau reinu ne'e nia loromonu. Fortaleza sira-nia konstrusaun hetan halais iha rai-ketan tomak, hanesan porezemplu, [[Kastelu Loarre nian]], ne'ebé tatera [[Ueska]].

Maibé reinu ne'e nia espansaun hetan halo prinsipalmente ho aat ba musulmanu sira hosi [[Taifa Saragosa nian]] no, durante reinadu hosi [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu I]] no [[Pedru I hosi Aragaun|Pedru I]], reinu ne'e kontinua ninia espansaun ba loor. Iha tinan [[1063]], Sanxu I aproveita [[Funu Barbastru nian|kruxadu sira-nia tulun iha funu rekonkista nian]], depoizde xamamentu ba [[kruzada]] hosi [[Papa Alexandre II]]

==Otas Kafoun==

==Otas Kontemporáneu==

==Ligasaun ba li'ur==


[[Kategoria:Aragaun]]</text>
      <sha1>cku5vz8zj81av5bsqiqw2a73rdlydnj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>69609</id>
      <parentid>69608</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T23:36:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.250.150.4</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Hun hosi Reinu Aragaun (entre tinan 1035 no 1137) */</comment>
      <origin>69609</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65855" sha1="pqi392ea2w9ypl9yhpu6loi0orartzv" xml:space="preserve">[[Imajen:Localización de Aragón.svg|300px|thumb|Lokalizasaun [[Aragaun]] nian, [[komunidade autónomu]] [[España]] kontemporáneu nian.]]

[[Imajen:Aragonensium rerum comentarii.jpg|300px|thumb|Frontispísiu obra istóriku nian hosi [[Jerónimo Blancas]], ''Aragonensium rerum comentarii'', publikadu iha tinan 1588 iha [[Saragosa]] hosi frade Lorient no Diego Robles. Nia mak sai ida hosi istória sira-uluk Aragaun nian.]]

Prezensa umanu iha rai hirak-ne'ebé ohin forma [[Aragaun|komunidade autónomu Aragaun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Comunidad Autónoma de Aragón'', ho lia-[[aragonés]] ''Comunidat Autonoma d'Aragón'' no lia-[[katalaun]] ''Comunitat Autònoma d'Aragó'') data hori miléniu oin-oin, maibé Aragaun, hanesan barak hosi rejiaun istóriku daudauk, mak sai ai-fuan [[Otas Klarak]] nian. Naran Aragaun nian mosu ba dala uluk iha tinan [[828]].

Istória Aragaun hahú ho invazaun musulmanu iha [[sékulu VIII]]. Hori natak, nia haluan ninia fronteira sira durante sékulu sira iha ne'ebé ba dala uluk mak sai [[Kondadu Aragaun nian|Kondadu]], hafoin [[Reinu Aragaun nian|Reinu]], no tarde liu Konsellu no Audiénsia, to'o konstitui ohin loron [[Komunidade autónomu|Komunidade Autónomu]], biar hahidak jeográfiku ka naturál, linguístiku no mezmu étniku mukit.

Iha Otas Klarak, Aragaun daudauk hetan konfigura no konsolida. Ninia ai-riin mahuluk sira mak sai Koroa, Kortes, Deputasaun Reinu nian no [[Forál sira Aragaun nian|Direitu Forál]]. Hun-fatin federasaun ida nian estadu sira-nian ho entidade oin-seluk hori [[sékulu XII]], [[Koroa Aragaun nian]]; ninia todan espesífiku lakon daudaun neineik iha rasik nia laran to'o [[Otas Kafoun]], wainhira nia hetan integra ba [[España|Reinu España nian]], sentralizadu liu dook. Ema sira tenke indika katak, iha tinan 1412, iha [[Kompromisu Kaspe nian]], dinastia ne'ebé ukun ona, dunitán mate erdeiru ikus nian hosi uma anteriór, mak uma [[Kastela|kastellanu]] Trastámara sira-nian.

Hori [[Alterasaun sira Aragaun|alterasaun sira tinan 1591]], wainhira [[Filipe II hosi España]] oho [[Justísia Aragaun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Justicia de Aragón'', ho lia-[[aragonés]] ''Chusticia d'Aragón'' no lia-[[katalaun]] ''Justícia d'Aragó'') Don [[Joaun V hosi Lanuza]], to'o [[sékulu XVIII]], iha tinan 1707, wainhira [[Ukun-fuan sira Planu Foun nian]] (ho lia-[[españól]] ''Decretos de Nueva Planta'') hetan promulga, Aragaun saran daudaun neineik ninia direitu no forál hotu-hotu no partikularidade istóriku seluseluk hirak-ne'ebé nia konsege tiha hakat tempu nia pasu.

[[Funu Peninsulár]] mak sai okaziaun di'ak ba ninia reativasaun. Durante [[sékulu XIX]], [[Karlizmu|karlista]] sira, hirak-ne'ebé buka tiha adeptu sira iha rai ne'e, hasa'e tiha fó-fati faforuk forál lakin sira.

Nane'e, iha [[sékulu XX]], iha etapa [[Repúblika Espanhól Daruak|republikanu]], sentimentu rejionalista hato'o importánsia boot liu hotu, maibé [[Funu Sivíl Espanhól]] hamate [[projetu]] autonómiku hotu-hotu.

[[España Frankista|Rejime frankista]] hadukur tiha karan [[aragonezizmu|aragonezista]] hirak-ne'ebé, ohin ho kbiit sira, habeur nabilan.

==Pré-istória==
===Períodu paleolítiku===
[[Imajen:Paleolítiku iha Aragaun.png|thumb|250px|Paleolítiku iha Aragaun.]]
Sasin sira lakin liu hotu moris umanu nian iha [[Aragaun]] remonta ba époka glasiasaun sira-nian, iha [[Pleistosenu]] médiu, liubá aprosimadamente tinan 600 000, durante [[Paleolítiku Inferiór]]. Povuasaun hirak-ne'e husik tiha sasin sira artezanatu [[kultura Axeulianu|axeulianu]]. Ema sira hetan tiha [[sileks]] nia [[bifase]] sira no [[kuartzitu]] nia [[kutelu]] sira, ho mahuluk iha [[terrasu mota nian|terrasu]] hosi [[San Blas (Teruél)|San Blas]] iha [[Teruél]], iha zona [[Cauvaca]] nian iha [[Kaspe]], iha [[Barranco de Arbolitas]] besik [[Borja]] no mós hale'u [[Kalatayúd]], iha zona [[Miedes de Aragón|Miedes]] nian. [[Baldehalón]] natak zona ida buras loos.

Durante [[Períodu glasiál dahikus|Glasiasaun Würm]], hale'u 80 000 molok Kristu, oin umanu foun iha rejiaun, [[mane Neandertál nian]], mosu tiha. Resin umanu wa'in, hanesan [[molár]] sira, hetan deskobre iha fatuk-kuak sira [[Cuevas de los Moros]] iha [[Gavasa]], besik [[Ueska]]. Durante [[Paleolítiku Médiu]], kultura [[Musteriense|Musteriense]], ne'ebé tuir to'o aprosimadamente 40 000 molok Kristu, hetan dezenvolve. Ne'e hetan karakteriza hosi obra [[sileks]] nian ho forma ponta nian, [[raskadór]] nian no [[nehan]] nian, maibé mós hosi ruin nia obra importante ida. Jazida sira koñesidu liu hotu mak sai fatuk-kuak [[Abrigo de Eudoviges]] hosi [[Alacón]] iha [[Provínsia Teruél nian|Teruél]], fatuk-kuak [[Fuente del Trucho]] iha [[Colungo]] no fatuk-kuak sira [[Cuevas de los Moros]] iha [[Gavasa]].

Iha [[Paleolítiku Superiór]], ne'ebé komesa hale'u 40 000 molok Kristu, kultura foun rua, [[kultura Solutreanu|Solutreanu]] no [[kultura Magdalenianu|Magdalenianu]], mosu tiha. [[kultura Solutreanu|Solutreanu]] hetan deskreve partikulármente di'ak iha [[fatuk-kuak Chaves nian]], iha [[Bastarás]], iha ne'ebé kostura nia ponta sira, raspadór sira no buríl sira mosu. [[Kultura Magdalenianu]] hamonu tiha ruin nia objetu sira, hanesan [[azagaia]] sira, no fatuk nia objetu sira, hanesan [[mikrólitu]] sira, ba ita. Bibi no koellu parese balada hirak-ne'ebé mane hirak-ne'e soro tiha.

===Períodu epipaleolítiku===
[[Epipaleolítiku]] nia resin sira, entre miléniu dahituk no dalimak molok Kristu, hetan halibur iha [[Aragaun Kraik]]. Obje.tu mikrolítiku sira sai buras liu, enkuantu hafutar kadavés jeométriku liu no lidun-toluk nia, trapéziu nia no fulan-balun nia forma sira.

Ábitat dezenvolve hela tuir fatuk-inan nia didin klarek sira, ne'ebé orientadu ba loro-matan no domina hela mota [[Matarraña]] no [[Mota-Algás|Algás]]. Fatin mahuluk mak sai fatuk-kuak rua [[Botigueria dels Moros]] no [[Els Secans]] iha [[Massalió]] iha [[Teruél (provínsia)|provínsia Teruél nian]]; no iha fatin sira [[Costalena]] iha [[Maella]], [[El Serdà]] no [[Sol de la Pinyera]] iha [[Favara Mota-Matarraña nian]] iha [[Saragosa (provínsia)|provínsia Saragosa nian]]. Povuasaun hirak-ne'e nia ekonomia esensialmente maksorok hela, ho bazeia ba kasa, peska no kolleita.

===Períodu neolítiku===
[[Imajen:Neolítiku iha Aragaun.png|thumb|250px|Neolítiku iha Aragaun]]
Iha miléniu dalimak nia balun dahuluk molok Kristu, moris dalan foun mosu. Ne'e hetan bazeia iha ekonomia mamosuk sira-nian hirak-ne'ebé hatene kuda-rai no pekuária no hirak-ne'ebé soro hela balada sira nu'udar atividade komplementáriu.

Ezisténsia [[moiñu limak]] sira-nian, fatuk toos nian, testemuña atividade moajen nian; hanesan mós [[baliu]] polimentadu balun hatudu, iha gume, impaktu sira, tanba hirak-ne'e hetan emprega nu'udar [[enxó]] ba tarefa agríkola sira.

Ema sira hetan resin neolítiku iha [[Foho-kadoek esteriór pirenaiku sira|Foho-kadoek Esteriór]] sira [[Ueska (provínsia)|Ueska nian]] no iha [[Aragaun Kraik]].

==Proto-istória==
===Otas Riti nian===
[[Otas Riti nian]] hetan karakteriza hosi fenómenu rua: [[matamik megalítiku|hariin megalítiku]] sira-nia multiplikasaun no espansaun hosi [[Kultura Vazu Kampaniforme nian]]. Ema sira observa megálitu importante liu hotu iha foho esteriór sira no iha foho-leet [[Fohor-Pireneus|pirenaiku]] aas sira.

===Otas Birak nian===
[[File:Zaragoza - Museo - Mujer.jpg|thumb|125px|Figura fetok terrakota nian, hosi Otas Dahikus Birakl, entre 650 no 500 molok Kristu, ne'ebé ema hetan tiha iha [[Fuentes de Ebro]].]]
Iha fatuk-kuak [[Cueva del Moro]] hosi [[Olvena]], ema sira hetan tiha ponta sira rama-isin sira-nian ruin nian, hirak ne'ebé data hosi [[sékulu XVI]] no [[sékulu XV|XV]] molok Kristu no hirak-ne'ebé ezemplu di'ak liu hotu hosi Otas Lakin Birak nian.

Otas Klarak Birak nian hafó tiha jazida importante sira iha [[Mota-Sinka Klarak|komarka]] [[Monzón]] nian, ho baliu polimentadu atus rua liután kreis sítiu arkeolójiku sira hosi foho ki'ik Marcullo,  hosi [[Peña de Pialfor]], hosi Conchel, hosi Morilla no hosi foho ki'ik Franché. Serámika mak sai kabeer, dala balu dekoradu ho bola ki'ik sira iha kaer-fatin leet. Objetu metáliku sira hetan multiplikasaun ho punsaun retangulár sira, ho puñál triangulár sira no rebite sira. Atividade agríkola intensu hetan habiit hosi númeru importante sabit sira-nian sileks nian. Mós ema sira hetan tiha fatin abitadu iha kursu kraik [[Mota-Sinka]] nian, kreis [[Mota-Soza]] no [[Mota-Alkanadre]].

Otas Dahikus Birak nia períodu ikus sira, hale'u 1100 molok Kristu, hetan karakteriza hosi [[Kultura Kampu sira-nian Urna sira nian]]. Sira mak sai populasaun [[lian indo-europeu sira|indo-europeu]], naturál hosi [[Europa Klarak]], hirak-ne'ebé kahur an ho populasaun [[Tasi-Mediterráneu|mediterráneu]] sira. Hirak-ne'e hadesan sira-nia ema mate sira no mós sudi sira-nia ahi-kadesan iha urna funeráriu sira. Iha ezemplu sira iha fatuk-kuak [[Cueva del Moro]] iha [[Olvena]], iha jazida [[Masada del Ratón]] iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no iha jazida [[Cabezo de Monleón]] iha [[Kaspe]]. [[Metalurjia]] nia apojeu hetan karakteriza hosi aumentu molde sira-nian fundisaun nian hirak-ne'ebé ema sira hetan tiha iha fatin abitadu sira.

===Otas Besi nian===
[[Imajen:Zaragoza - Museo - Bronce epigráfico.jpg|thumb|left|200px|Eskrita [[lia-ibériku|ibériku]]. [[Sékulu I molok Kristu]] nia birak ida-ne'ebé ema hetan tiha iha rai-ketan hosi provínsia daudauk [[Sória (provínsia)|Sória]] nian no [[Saragosa (provínsia)|Saragosa]] nian.]]
[[Imajen:Ibéria iha tinan 200 molok Kristu.png|thumb|250px|right|Ibéria nia povu sira iha tinan 200 molok Kristu.]]
[[Otas Besi]] mak sai dokumentadu di'ak liu. Ema sira horik daudaun iha fatin anteriór oin-hanesan sira lahó interrupsaun. Mezmu nekrópole sira util hela ba [[pekuária|pekuarista]] sira, [[kuda-rai|to'os-na'in]] sira no badain sira períodu foun ne'e nian.

Atividade komersiál, ho partikulár ho [[Fenísia|fenísiu]] sira, [[etrusku]] sira no [[Grésia Lakin|gregu]] sira, hetan hama'e no apoia besi nia metalurjia. Instrumentu sira no armamentu sira hetan modernizasaun no mós hetan aperfeisoamentu, hanesan ema sira bele konstata iha jazida [[Piuró del Barranc Fondo]] no [[San Cristóbal]] iha [[Massalió]], hirak-ne'ebé rai vazu sira estilu fenísiu nian; no iha [[Azaila]] no [[Kalaseite]], iha hirak-ne'ebé ema sira hetan tiha objetu importadu sira hosi [[Kreta]].

Iha sékulu VI molok Kristu, lubun diferente neen, hirak-ne'ebé pertense ba lubun [[iberu|ibériku]], [[selta]] no [[akitanu]], koeziste iha Aragaun: [[vaskaun]] sira, [[suesetanu]] sira, [[sedetanu]] sira, [[jasetanu]] sira, [[ilerjete]] sira no [[seltiberu]] siteriór sira.&lt;ref&gt;Christian Rico, ''Pyrénées romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C.-IVe siècle ap. J.-C.)'' (ho lia-fransés), Biblioteca de la Casa de Velázquez, nº 14, Madríd, 1997 (ISBN 9788486839741).&lt;/ref&gt; Hirak-ne'e hotu-hotu lubuk iberizadu, sedentáriu, estabelesidu iha fatin mahelak sira. Ezemplu naklalir liu hotu mak sai iha [[Cabezo de Monleón]] no [[Loma de Brunos]] iha [[Kaspe]], iha Puntal iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no iha [[Roquizal del Rullo]] iha [[Favara]].

Sistema sosiál hetan bazeia ba lubuk familiár, konstituidu hosi jerasaun haat maizoumenus. Atividade ekonómiku sira kuda-rai no pekuária prinsipalmente. Podér hetan ezerse hosi liurai ida, ne'ebé hetan haleu hosi populasaun manek ne'ebé hobur iha [[lalibur]].

==Otas Lakin==
===Konkista púniku===
[[Imajen:Iberia 237-206BC-fr.svg|250px|thumb|Espansaun kartajinés iha [[Ibéria]] entre 237 no 206 molok Kristu (mapa ho [[lia-fransés]]).]]
Hori tinan [[237 molok Kristu]], iha komandu nia okos hosi [[Amilkar Barka]] no, liutiha, iha komandu nia okos hosi [[Asdrubal]], [[sivilizasaun kartajinés|kartajinés]] sira namkari lailais liuhosi [[España Bársida]]. [[Ilerkavaun]] sira, [[ilerjete]] sira no [[jasetanu]] sira muda parsialmente ba [[Anibal]] nia autoridade. Rejiaun ne'e sai rezerva [[trigu]] nian, [[metál presiozu]] sira-nian no soldadu valorizadu sira-nian.

Hori tinan [[219 molok Kristu]], [[España]] sai kampu batalla nian entre [[Roma Lakin|romanu]] sira no [[sivilizasaun kartajinés|kartajinés]] sira durante [[Funu Púniku Daruak]]. Iha tinan [[217 molok Kristu]], [[Públiu Kornéliu Sipiaun]] marxa hasoru kapitál ilerjete sira-nian, laka Asdrubal nian; hafoin, hasoru jasetanu, hirak-ne'ebé nia manán. Maibé, iha tinan nia rohan, wainhira romanu sira bá tiha, [[Mandóniu]], ilerjerte sira-nia liurai, foti ninia povu hasoru Roma no mós sobu territóriu  laka sira-nian romanu sira-nian. Públiu Korneliu dispersa ema-lubun sira-ne'e, maibé rebeliaun ne'e lori Asdrubal filafali ba norte [[Ebru|Mota-Ebru]] nian.

Fali, [[seltiberu]] sira haruka delegasaun ida ba Públiu Kornéliu no mós halo lia-hatán ida. Roma habarani sira atu ratan territóriu kartajinés; sira konkista sidade tolu hodi raratan sira no mós konsege vitória rua hasoru Asdrubal, buat ne'ebé hamosu ema mate 15 000 no dadur 4 000 aprosimadamente.

===Konkista romanu susar===
[[Imajen:Conquista Hispania.svg|250px|thumb|[[Rai-dilan Ibériku]] nia konkista [[Roma Lakin|romanu]] entre [[sékulu III molok Kristu|sékulu III]] no [[sékulu I molok Kristu]].]]
[[Imajen:DIVIZAUN PROVINSIÁL ROMANU DAHULUK ISPÁNIA NIAN.png|250px|thumb|Rai-ketan sira provínsia romanu nian hosi [[Ispánia Siteriór]] iha tinan 197 molok Kristu.]]
Iha 204 molok Kristu, Kartagu komprende katak nia atu lakon funu ne'e no mós negoseia ho [[Sipiaun Afrikanu]]. Kartago aseita kondisaun hirak-ne'ebé Sipiaun hamonu. Entre kondisaun hirak-ne'e, Kartago tenke lerek España. Iha 187 molok Kristu, territóriu [[Roma Lakin|romanu]] sira España nian hetan organizasaun ho provínsia rua: [[Ispánia Ulteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Ulterior'') no [[Ispánia Siteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Citerior''), dahikus ne'e ho kapitál iha [[Tarragona]] (ho lia-latín ''Tarraco''). Sira-nia administrasaun korresponde dala rua anualmente ba [[pretór]] rua, biar administrasaun ne'e la'ós efikás tuituir.

Maibé, iha tihan hanesan, Sempróniu, Ispánia Siteriór nia pretór, tenke hasoru insurreisaun jerál ida-ne'ebé hamosu ezérsitu romanu nia derrota no pretór ne'e nia mate. [[Senadu (Roma Lakin)|Senadu]] haruka konsul [[Kataun Tuan|Kataun]] hamutuk ho tropa-laken ida mane 60 000 nian. Ne'eduni, rejiaun ne'e nia povu sira —exetu [[ilerjete]], hirak-ne'ebé negoseia sira-nia rendisaun,— tuir kombate. [[Kataun Tuan|Kataun]] sobu maklebak sira no mós kaer kontrole provínsia ne'e nian fali durante bailoro tinan ne'ebá nian, maibé nia la biban atrai povuasaun lokál nia no [[seltiberu]] sira-nia favór sira ba nia an. Depoizde forsa nia hatudun ida, nia hafiar seltiberu sira katak sira fila ba uma fali. Maibé ema kahorik sira-nia submisaun de'it aparente: wainhira ema kari boatu katak Kataun fila ba [[Itália]], ema kahorik sira reativa nakleba. Kataun hatán ho krueldade: nia manán rebeliaun no mós fa'an prizioneiru sira nu'udar [[hahatan|atan]] no mós [[Triunfu romanu|triunfante]] tama ba Roma fali.

Ema kahorik sira kari nakleban ba rai-dilan hotu, no ne'ebá hamosu baixa barak ba ezérsitu romanu, ne'ebé nia efetivu sira-nia balun hetan mate iha tinan [[184 molok Kristu]]. [[Lúsiu Mánliu Asidinu Fulvianu|Mánliu Asidinu]], [[Ispánia Siteriór|Siteriór]] nia pretór, funu hasoru [[seltiberu]] sira iha [[Calahorra]] iha tinan [[184 molok Kristu]], enkuantu [[Kaiu Terénsiu Varraun]] manán [[suesetanu]] sira no konkista sira-nia sidade-kapitál, [[Kórbiu]] (ho [[lia-latín]] ''Corbio'').

Konkista zona klarak nia, ne'ebé seltiberu sira okupa, hetan hahú iha tinan [[181 molok Kristu]] hosi Kintu Fábiu Flaku. Nia biban manán balu hasoru seltiberu sira. Maski nune'e, konkista ne'e [[Tibériu Sempróniu Graku (kónsul iha 177 molok Kristu)|Tibériu Sempróniu Graku]] nia obra prinsipalmente entre tinan 179 no 178 molok Kristu. Nia konkista kota no knua tolunulu, dala balu dunitanba patu sira, dala seluk dunitanba hataru-malu entre [[seltiberu]] sira no [[vaskaun]] sira.

[[Prokonsul]] (ka maksoik banati-tuir tinan) hirak-ne'ebé governa provínsia sira toman hariku an liuhosi povuasaun: prezente madenik sira no abuzu mak sai prátika komún sira. Natoon ninia viajen, pretór ka prokonsul hamahan an saugati no mós haka'as sereál folin-kmaan ba nia, ba ninia família, ba ninia funsionáriu sira no ba ninia soldadu sira. Simu tiha provínsia ispániku sira-nia embaixada ida, [[Senadu (Roma Lakin)|Senadu]] haruka lei sira atu administra provínsia hirak-ne'e iha tinan 171 molok Kristu.

Problema sira litik to'o tinan 133 molok Kristu, wainhira romanu sira destrui sidade seltibériku [[Numánsia]] (ho [[lia-latín]] ''Numantia''), [[seltiberu]] sira-nia kota dahikus.

Iha tinan 82 molok Kristu, Aragaun mak sai senáriu [[Funu Sivíl Dahuluk Repúblika Romana nian|Funu Sivíl Romanu]] nian, enkuanto emboot [[Kintu Sertóriu]], hosi [[Kaiu Máriu|partidu marianu]], hakmahan iha [[Ueska]]. Hatudan sira tuir to'o tinan 72 molok Kristu no to'o Kintu Máriu nia rendisaun.

===Administrasaun romanu===
[[Imajen:Conventus juridici in Hispania-tet.png|upright=1.2|thumb|left|Divizaun Ispánia romanu nian iha konventu jurídiku sira iha [[sékulu II]].]]
Iha divizaun territoriál dahuluk [[Ispánia]] [[Roma Lakin|romanu]] nian, iha tinan 197 molok Kristu, Aragaun daudauk hela iha [[Ispánia Siteriór]] (ho [[lia-latín]] ''Hispania Citerior''). [[Funu Luzitanu-Ibériku sira]] ramata tiha, territóriu hirak-ne'ebé Roma kontrola aumenta ho laki'ik, to'o taka [[Rai-dilan Ibériku]] tomak. [[Marku Vipsániu Agripa|Agripa]] reforma divizaun provinsiál sira iha tinan 27 molok Kristu no mós hakotu harii provínsia tolu iha Ispánia: [[Bétika]], [[Luzitánia]] no [[Ispánia Tarrakonense]]. Territóriu aragonés daudauk sira pertense ba provínsia dahikus ne'e.

Durante [[Kláudiu]] nia reinadu, provínsia ispániku sira hetan divide filafali iha [[konventu (Roma Lakin)|konventu jurídiku]] sira (ho [[lia-latín]] ''conventus iuridicus''). Iha tempu ne'e, Aragaun nia balun-boot forma [[Conventus Caesaraugustanus|Konventu Jurídiku Sezaraugustanu]] (ho lia-latín ''Conventus Iuridicus Caesaraugustanus''), ne'ebé hakno'a ba [[Saragosa|Caesaraugusta]], ou seja, [[Saragosa]] daudauk. Konventu ne'e hakohak kolónia rua, [[Velilla de Ebro|Celsa (Velilla de Ebro daudauk)]] no Caesaraugusta, aleinde sidade sanulu-resin-hitu hosi foho-leet Ebru nian, Jalón nian, Segre nian, Cinca nian no Henares nian, entre hirak-ne'e kota importante liu [[Calatayud|Bilbilis (Calatayud daudauk)]], [[Lérida|Ilerda (Lérida daudauk)]], [[Calahorra|Calagurris (Calahorra daudauk)]], [[Ueska|Osca (Ueska daudauk)]], [[Tarasona|Turiasso (Tarasona daudauk)]], [[Cañaveruelas|Ercavica (Cañaveruelas daudauk)]] no [[Alcalá de Henares|Complutum (Alcalá de Henares daudauk)]].

Caesaraugusta ne'e sentru administrativu importante. Asuntu makonak sira konventu tomak nian bele hetan julga iha instánsia daruak iha sidade ne'e. Satán, Caesaraugusta ezerse papél relijiozu nivel dahuluk nian, tanba nia iha kultu rasik ba Jéniu Konventu Sezaraugustanu nian (ho lia-latín ''Genius Conventi Caesaraugustani''). Jéniu romanu ne'e simu kultu, serapinan sira, terun sira no oferenda sira hosi kota hotu-hotu sirkunskrisaun administrativu ne'e nian. Konsellu konventu nian (ho lia-latín ''concilium conventi'') mós halibur an iha Caesaraugusta: asembleia konsultivu ne'e halibur família mahuluk sira hosi sidade atu fó sira-nia hareen sira kona-ba asuntu hirak-ne'ebé hamkona konventu jurídiku ne'e.
[[Imajen:Provincias de la Hispania Romana (Diocleciano).svg|thumb|upright=1.2|Ispánia depoizde divizaun provinsiál [[Dioklesianu]] nian (ho testu ho lia-latín).]]
Iha rohan [[sékulu III]] nian, iha okaziaun reforma administrativu nian hosi [[Dioklesianu]], provínsia [[Ispánia Tarrakonense|Tarrakonense]] hetan divide ba provínsia foun tolu: Tarrakonense, [[Ispánia Kartajinense|Kartajinense]] no [[Galésia]], hirak-ne'ebé halo parte hosi [[dioseze (Impériu Romanu)|dioseze]] [[Ispánia]] nian. Nanu'u, parese katak konventu jurídiku sira hetan suprime iha tempu ne'e no ne'ebá haklahat lalakon naklalir hamkonan nian ba Caesaraugusta, enkuantu konjuntu funsaun administrativu sira-nian hetan asume hosi kota [[Tarragona|Tarraco (Tarragona daudauk)]] hori tempu ne'e. 

Hotutiha, iha rohan [[sékulu IV]] nian, reforma administrativu dahikus hetan halo: rai-ketan entre Tarrakonense no Kartajinense hetan estabelese iha [[Mota-Ebru]], buat ne'ebé husik territóriu aragonés daudauk iha hakno'an kota esteriór rua nian: Tarraco no [[Kartajena (España)|Carthago Nova (Kartajena daudauk)]].

===Romanizasaun===
[[Imajen:Augusto Prima Porta (Zaragoza).jpg|upright|left|thumb|[[Augustu]] nia estátua, besik sobun hosi baki romanu sira hosi [[Saragosa]].]]
[[Imajen:Teatro Romano Cesaraugusta-vista desde arriba-3.jpg|thumb|Teatru romanu hosi [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] no kapitál hosi [[konventu jurídiku]] ida. Ema harii nia durante [[Augustu]] no [[Tibériu]].]]
Iha sékulu balun, kultura romanu hetan implanta iha [[Ispánia]] (ho lia-latín ''Hispania''), ho partikulár iha [[Ispánia Tarrakonense|Tarrakonense]] (ho lia-latín ''Tarraconensis''). Lisan sira, relijiaun, lei sira no maneira romanu moris nian hetan hamonu iha kultura kahorik nia leten no forma kultura ispano-romanu iha tempu ne'e. Meiu sira atu ekspansaun no domíniu kultura romanu nian wa'in.

Ida entre knaar dahuluk sira okupante romanu sira-nian maka dalan-inan sira-nia hafoun no hamosun (se sira hetan nesesidade karik) atu hadi'ak komunikasaun sira no mós kapasidade atu absorve populasaun foun iha zona sira-ne'e. Nane'e, [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] sai entronkamentu klarak iha ninia [[Conventus Caesaraugustanus|konventu jurídiku]] (ho lia-latín conventus iuridicus).

Maski nune'e, romanizasaun maka faktu kotak esensialmente. Durante períodu romanu, konjuntu kota ibériku anteriór sira-nian hetan restabelese no mós simu infraestrutura monumentál konsekuente hirak-ne'ebe haree-belek nafatin iha [[Saragosa]] (ho lia-español no ho lia-aragonés ''Zaragoza''; ho lia-katalaun ''Saragossa''; ho lia-latín ''Caesaraugusta''), iha [[Ueska]] (ho lia-español ''Huesca''; lia-aragonés ''Uesca''; ho lia-katalaun no ho lia-latín ''Osca'') no iha [[Calatayud]] (ho lia-español ''Calatayud''; ho lia-katalaun ''Calataiud''; lia-aragonés ''Calatayú''; ho lia-latín ''Bilbilis''). Ne'eduni, iha hadi'ak urbanizasaun nian no konstrusaun nian infraestrutura sira-nian. [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]] mak sai ezemplu kmanek-ba'in kota romanu hirak-ne'ebé tadu iha [[sékulu I]]: [[forum (Roma)|forum]], [[termas]], ezgotu sira, [[teatru]], namon mota nian, jambata iha [[Ebru|Mota-Ebru]] nia leten no baki aas sira.

[[Kolónia]] sira-nia kriasaun mak sai mós fatór romanizasaun nian. Kolónia sira hetan funda atu rekompensa tropa sira soldadu romanu reformadu sira-nian, maibé mós atu kontrola territóriu besik sira. Ema hatene ezisténsia -iha [[Aragaun]]- kolónia nian Victrix Iulia Celsa (daudauk [[Velilla de Ebro]]) no [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]], ida-ne'ebé hetan funda iha tinan [[14 molok Kristu]], provavelmente iha loron 23 fulan-Dezembru, iha fatin kota ibériku anteriór nian, [[Salduie]]. Kolónia ne'e hetan estabelese iha lale'uk reorganizasaun nian provinsia sira [[Ispánia]] nian hosi [[Augustu]] depoizde ninia manán iha [[Funu Kantábriku sira]] no mós hetan funda ba soldadu sira lejiaun sira-nian [[Legio IIII Macedonica|IIII Macedonica]], [[Legio VI Victrix|VI Victrix]] no [[Legio X Gemina|X Gemina]].
[[Imajen:Zaragoza - Museo - Villa Fortunatus - Mosaico de Venus y Eros.jpg|upright|left|thumb|[[Mozaiku]] hosi [[Venus (mitolojia)|Venus]] no [[Erus]], ne'ebé ema sira hetan tiha iha Fortunatus nia vila iha [[Fraga (Ueska)|Fraga]], ne'ebé hetan harii iha [[sékulu IV]].]]
Romanizasaun hetan bazeia mós ba kriasaun [[latifúndiu]] boot sira-nian, [[vila (Roma Lakin)|vila]] sira fokalizadu ba produsaun agríkola belar. Territóriu hirak-ne'e maka soin família importante sira-nian naturál hosi [[Roma]] ka [[Itália]], maibé maioria pertense ba família indíjena hirak-ne'ebé adota tiha lisan romanu sira. Fortunatus nia vila, besik [[Fraga (Ueska)|Fraga]], ezemplu di'ak hosi propriedade riku no kómodu iha hirak-ne'ebé aristokrasia lokál horik, enkuantu sira tuir gostu romanu.
&lt;gallery&gt;
File:Bronce de Ascoli.jpg|[[Birak hosi Ascoli]] (hosi tinan [[89 molok Kristu]]), iha ne'ebé ema sira mensiona membru sira eskuadraun nian kavalaria nia hosi [[Saragosa|Sesaraugusta]] (ho lia-latín ''Turma Salluitana''), hirak-ne'ebé hetan rekompensa ho [[sidadania romana]], dunitanba sira-nia aten-barani.
File:Cabeza masculina romana de Azaila (M.A.N. 32644) 02.jpg|Ulun kabahat [[Roma Lakin|romanu]] nian hosi [[birak]], ne'ebé ema sira hetan tiha iha templu romanu iha jazida hosi [[Cabezo de Alcalá]] iha [[Azaila]]. Nia maka reprezentasaun hosi señór lokál nurak ida-ne'ebé data hosi tersu dahuluk hosi [[sékulu I molok Kristu]].
File:LucernaHuesca.JPG|Ahi-oan romanu mina nian hosi [[sékulu I molok Kristu]] ne'ebé ema sira hetan tiha iha ''Municipium Vrbs Victrix Osca'', daudauk [[Ueska]].
&lt;/gallery&gt;

===Roma nia deklíniu===
====Vándalu sira, suevu sira no alanu sira====
[[Imajen:Karte völkerwanderung.jpg|upright=1.2|thumb|Daderak [[povu jermániku sira|jermániku]] sira entre [[sékulu III]] no [[sékulu V]] iha [[Europa|rai-Europa]] (mapa ho [[lia-alemaun]]).]]
Iha balun [[sékulu III]] nian, Impériu Romanu nia deklíniu hahú no problema uluk hirak-ne'ebé tuir sékulu rua dame romanu nian mosu. Entre tinan [[264]] no [[266]], invazaun bárbaru uluk sira hahú: [[franku]] no [[alamanu]], hirak-ne'ebé tama ba [[Gália]] iha tinan [[260]], atravesa [[fohor-Pireneus]] no mós to'o [[Tarasona]] (ho lia-españól no ho lia-aragonés ''Tarazona''; ho lia-katalaun ''Tarassona''), ne'ebé sira lelan. Entre sira, balu liu ba [[Mauritánia romanu|Rai-Mauritánia]], enkuantu lubun seluseluk lekar an. Períodu ne'e movimentadu, falisá ema sira haree lubuk sira bandidu sira-nian, ho naran [[bagauda]], hirak-ne'e haklulik an ba lalelan no ba destruisaun [[Foho-leet Ebru]] nian iha [[sékulu V]].

Iha loron 31 fulan-Dezembru iha tinan [[406]], invazaun [[vándalu]], [[suevu]] no [[alanu]], hirak-ne'ebe atravesa tiha [[Mota-Renu]], preokupa [[Impériu Romanu Loromonuk|mundu romanu loromonuk]]. [[Konstantinu III (imperadór romanu)|Fláviu Kláudiu Konstantinu]] aproveita instabilidade polítiku atu proklama an imperadór iha tinan [[407]], ho naran Konstantinu III, hasoru [[Onóriu|Fláviu Onóriu]]. [[Konstante II (uzurpadór romanu)|Konstante II]], ninia oan-mane, manán tiha ninia inimigu sira iha tinan [[408]] no mós kaer rae [[Ispánia]] nian, enkuantu ninia jenerál [[Jerónsiu (Mázimu nia jenerál)|Jerónsiu]], mantein provínsia ne'e hosi [[Saragosa|Sesaraugusta (daudauk Saragosa no ho lia-latín ''Caesaraugusta'')]]. Konstantinu III nia no ninia oan-mane nia presaun habiit Onóriu atu rekoñese Konstantinu III nu'udar ko-imperadór iha tinan [[409]]. Filan Konstantinu III nian ho jenerál foun hadedar Jerónsiu, ida-ne'ebé hakotu atu foti hasoru Konstantinu III no mós halo moruk ho [[vándalu]], [[suevu]] no [[alanu]], hirak-ne'ebé okupa [[Gália Akitánia|rai-Akitánia]] natak no mós hetan permisaun atu atravesa [[fohor-Pireneus]] no mós proklama [[Mázimu hosi Ispánia|Mázimu]] nu'udar imperadór. Ne'e hatuda iha [[Ispánia|rai-Ispánia]] to'o ninia mate, iha tinan [[411]], wainhira Konstantinu III no ninia oan-mane, Konstante, mós lakon.

Hanehan tiha hosi Fláviu Onóriu nia jenerál sira no haka'as tiha hakmahan rabat vándalu sira, Mázimu halo ''[[Federadu (Roma Lakin)|foedus]]'' (tratadu) ida ho [[povu jermániku sira|jermanu]] hirak-ne'ebé estabelese tiha an iha rai-Ispánia. [[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]], iha ne'ebé ne'e hela, hela foruk hosi ''foedus'' nia lia-kotun sira de'it.

====Vizigodu sira-nia tato'ok====
[[Imajen:Hispania 418 AD.PNG|upright=1.2|thumb|[[Rai-dilan Ibériku]] iha tinan [[418]], depoizde [[vizigodu]] sira-nia estabelesimentu iha [[Gália Akitánia|Akitánia]] nu'udar [[Federadu (Roma Lakin)|federadu]], enkuantu España nia rae hela iha  autoridade romanu diretu okos (mapa ho [[lia-latín]]).]]
Iha tinan [[414]], [[Ataulfu]], [[vizigodu]] sira-nia ulun, estabelese an iha rai-[[Gália-Akitánia|Akitánia]]; maibé, tanba presiaun [[Konstánsiu III|Konstánsiu]] nian, jenerál Onóriu nian, ne'e hakat ba [[Ispánia]] no mós konkista [[Barselona]] iha fulan-Dezembru tinan [[414]]. Iha tinan [[415]], [[Vália]], ninia susesór, hetan rekoñese hosi Onóriu nu'udar [[Federadu (Roma Lakin)|Roma nia federadu]] iha [[Gália Akitánia|rai-Akitánia]] no mós iha misaun atu hali'ur [[povu jermániku sira|povu jermániku seluk]] hirak-ne'ebé estabelese tiha an iha rai-Ispánia. Nune'e, iha tinan [[416]], ne'e haklurit iha rai-Ispánia no mós manán sa'edór [[alanu]] sira ho toos no mós dudu [[suevu]] sira ba [[Galésia|rai-Galésia]] (ho [[lia-latín]] ''Gallaecia'') no [[vándalu]] sira ba [[Bétika]] (ho [[lia-latín]] ''Baetica'').

Durante [[sékulu V]] nia balun uluk, [[vizigodu]] sira, hamutuk ho [[Roma Lakin|romanu sira]], hatuda badadaun hasoru [[vándalu]] sira no [[suevu]] sira. [[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]] (ho lia-latín ''Tarraconensis'') hela iha ukun romanu okos, maibé [[Foho-leet Ebru|Foho-leet mota-Ebru nian]] maka vítima hosi [[bagauda]] hirak-ne'ebé lelan rejiaun ne'e. Iha tinan [[443]], ''magister utriusque militiae'' (ou seja tropa-laken romanu nia marexál) [[Fláviu Merobaldu]] sira-nia hanehan lubuk oin-oin no mós manán sira iha [[Araciel (Navarra)|Araciel]] (besik [[Corella]] daudauk, iha [[Komunidade Forál Navarra nian|Navarra]]). Bagauda hirak-ne'e maka bandidu sira hosi orijen oinoin, no mós hetan apoia hosi [[vaskaun]] sira no [[suevu]] sira beibeik: [[Rekiáriu I]], suevu sira-nia liurai, lelan [[Foho-leet Ebru|Foho-leet mota-Ebru nian]] entre tinan [[449]] no [[452]] no mós sai [[Saragosa]] nia ulun no mós aneksa [[Lérida]]. Tanba petisaun imperadór [[Ávitu]] nian, liurai vizigodu [[Teodoriku II]] destrui suevu sira besik [[Astorga (España)|Astorga]], iha mota-ninin sira [[mota-Órbigu]] nian, iha tinan [[456]].

Kontudu, [[Risímeru]], romanu sira-nia [[patrísiu]], hali'ur imperadór [[Ávitu]] iha tinan [[457]] no proklama [[Majorianu]] nu'udar imperadór. Apoia tiha hosi ninia [[mestre soldadu sira-nia]] (ho lia-latín ''magister militum''), [[Ejídiu]], avansa ba [[Gália]] atu hatuda hasoru [[povu jermániku sira|jermanu sira]]: ne'e manán [[franku]] sira, hasai [[Liaun]] (ho [[lia-fransés]] ''Lyon'') hosi [[burjúndiu]] sira no [[Arles]] hosi [[vizigodu]], hirak-ne'ebé la hetan haree nu'udar federadu hori Ávitu nia espulsaun. Ikusliu, Majorianu hetan oho hosi Risímeru iha tinan [[461]]: Ejídiu lakohi rekoñese [[Líbiu Severu|imperadór foun]], enkuantu [[vizigodu]], hirak-ne'ebé hetan dirije hosi [[Euriku]], hakbiban ba kari sira-nia reinu ba rae to'o [[mota-Lijer]] (ho lia-fransés ''Loire'') no ba loor hakat rai-[[Ispánia]]. Ispánia romanu, ne'ebé sobrevive daudaun iha [[Ispánia Tarrakonense|rai-Tarrakonense]], lakon natak definitivamente.

==Otas Klarak==
===Periodu vizigótiku===
====Reinu Vizigótiku====
[[Imajen:Regno visigodo.png|thumb|upright=1.2|Reinu Vizigótiku nia evolusaun to'o [[sékulu VI]] (mapa ho [[lia-aragonés]]):
Ho kór mean: Reinu Toloza nian hale'u tinan [[415]];
Ho kór-sabraka no kór-pésegu: Territóriu sira entre tinan [[415]] no [[476]];
Ho kór-pésegu:: Territóriu perdidu iha [[Vouillé]] iha tinan [[507]];
Ho kór verde: Reinu Suevu nia konkista iha tinan [[575]].
]]
[[Euriku]] ukun hosi [[Toloza (Fransa)|Toloza]], iha ne'ebé [[Reinu Vizigótiku]] nia kapitál hetan instaura. Iha tinan [[475]], Euriku halo katak imperadór [[Júliu Nepos]] fó [[Gália Akitánia|rai-Akitánia Prima]], [[Gália Narbonense|rai-Gália Narbonense]] no rai-[[Ispánia]] ba Euriku. Nune'e, nia nahe ninia domíniu iha balun boot [[Rai-dilan Ibériku]] leten, liuliu depoizde tinan [[476]], wainhira Loromonu nia imperadór romanu dahikus, [[Rómulu Augustu]], hetan hamonu.

Rai-dilan nia konkista tuir durante dékada no sékulu tuituir malu. Rejiaun hirak-ne'ebé forma Aragaun mak sai duni postu avansadu ba territóriu hirak-ne'ebé [[vaskaun]] sira kontrola. Vaskaun sira haknahan no lelan [[Foho-leet Ebru nian|Foho-leet mota-Ebru]] aas hosi sira-nia baze sira, hanesan [[Pamplona]]. Hakno'an-laek hori metade [[sékulu V]], hotutiha, sira hetan manán iha tinan [[581]] hosi liurai [[Leovijildu]], ne'ebé marka ninia vitória hodi hariin sidade ida nian, [[Viktoriakum]]. Aragaun daudauk hela mós talain [[Reinu Franku|territóriu franku]], ne'ebé [[Pireneus|fohor-Pireneus]] haketak de'it, biar hakdauk franku sira hetan halo di'ak liu iha rai-[[Septimánia]]: maibé, guarnisaun vizigótiku sira hela tuir [[Pireneus|fohor-Pireneus]].

====Povuasaun no administrasaun vizigótiku====
[[Imajen:Hispania 700 AD.PNG|upright=1.2|thumb|Rai-Ibéria vizigotiku nia divisaun administrativu iha tinan [[700]] maizumenus (mapa iha lia-latín).]]
Maski [[Vizigodu]] sira hahú bá hela iha [[España|Rai-España]] hori finál [[sékulu V]], sira-nia povuasaun mak sai limitadu relativamente dunitán sira-nia númeru mukit iha parte norte [[Kastela no Leaun|Kastela daudauk]] sikat [[Teju|Mota-Teju]] no [[Ebru|Mota-Ebru]]. Rai-España-nia parte norte la'ós rai-rohan eleisaun nian ba [[Jermanu|povu jermániku]] hirak-ne'e no kultura hela [[Roma Lakin|romanu]] tebetebes.

Liurai vizigodu sira la haseluk divizaun administrativu ne'ebé sira erda tiha hosi [[Impériu Romanu]]. Ba provínsia sira-ne'e nia governu, vizigodu sira nomeia tiha [[duke]] sira (ho [[lia-latín]] ''duces'') no [[konde]] (ho [[lia-latín]] ''comites''). Ba administrasaun relijiozu, ema sira hili tiha [[amu-bispu]] sira: nane'e, iha amu-bispu hosi Turiaso ([[Tarasona]] daudauk), seluk ida hosi Osca ([[Ueska]] daudauk) no seluk ida hosi Caesaraugusta ([[Saragosa]] daudauk). Iha sidade dahikus ne'e, ema sira selebra tiha [[konsíliu]] barak: iha tinan [[592]], iha bispadu [[Másimu hosi Saragosa|Másimu]] nia okos; no iha tinan [[691]], konsíliu nasionál kliik, iha bispadu [[Valdefredu]] nia okos, falisá ema sira la selebra tiha iha [[Toledu]]. Entre bispu saragosanu sira importante liu hotu, ita hetan [[Bráuliu hosi Saragosa|Saun Bráuliu]], alunu no belun [[Isidoru hosi Sevilla]], ne'ebé nia ensiklopédia ''[[Etymologiae]]'' Bráuliu ramata tiha no hakerek tiha ''Elogium'' (katak &quot;hahi'in&quot;); no [[Taiu hosi Saragosa]], Bráuliu nia susesór no kontinuadór, aleinde belun [[Eujéniu II hosi Toledu]], ida-ne'ebé Taiu koñese tiha iha [[Mosteiru Liuraik hosi Santa Engrásia]] iha [[Saragosa]].

====Reinu Vizigótiku nia fin====
[[Vamba]] nia reinadu marka hun períodu nian susar sira-nian, partikularmente todan iha reinu nia rae; [[Septimánia|rai-Septimánia]] no [[vaskaun]] sira nakleba iha tinan [[673]].

Iha tinan [[711]], espedisaun [[arabi]] no [[berbér]] [[musulmanu]] sira-nian atravesa tiha [[Tasi-Leet Jibraltár nian]] no mós manán liurai vizigodu [[Rodrigu]] iha [[Batalla Mota-Guadalete nian]] iha fulan-Jullu. [[Vizigodu]] sira koko hakmetin, maibé iha tinan [[714]], [[Saragosa]] hetan hale'u no konkista ona hosi [[musulmanu]] sira. Musulmanu sira to'o [[Fohor-Pireneus]] no mós halo atake sira iha sorin bá foho-kadoek ne'e; [[Toloza (Fransa)|Toloza]] hetan ataka tiha iha tinan [[718]] no rai-[[Septimánia]] hetan konkista tiha iha tinan [[719]].

===Dominasaun arabi (sékulu VIII no parte uluk sékulu XI nian)===
[[File:Péninsule Ibérique en 711.png|thumb|upright=1.2|250px|Tinan 711 nia konkista musulmanu (ilas ho lia-fransés).]]
[[File:Península_ibérica_750.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Al-Andaluz]] iha tinan [[750]], wainhira [[Kalifadu Omíada]] monu (ilas ho lia-españól).]]
====Período Omíada (sékulu VIII no IX)====
[[Ispánia Tarrakonense|Rai-Tarrakonense]], hanesan [[España]] tomak, hetan domina hosi [[Kalifadu Omíada]] no izlamizasaun hobok hosi foho-leet Ebru nian.&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón''. Ediciones Nowtilus, S.L., Madríd, iha fulan-abríl tinan [[2012]], p. 52-53, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; Dinastia Omíada nia hamonun hosi [[Kalifadu Abásida|dinastia Abásida]] iha [[Lorosa’e Klarak]] hamosu España nia independénsia nu'udar konsekuénsia; [[Abderramaun I]] buka kmahan iha España no kaer [[Córdoba (España)|Kórdova]] iha [[756]], iha ne'ebe'e haklakar an [[Emiratu Kórdova nian|emír]].

Kbiit arabi nia implementasaun iha Aragaun daudauk hamosu apoiu hosi aristokrasia lokál nia parte ida no konversaun ba [[Izlaun]] basuk. Ne'e nia ezemplu di'ak liu hotu mak sai ezemplu hosi konde Kásiu, dato vizigodu ne'ebé governa rejiaun hale'u mota-Ebru, entre [[Tarasona]], [[Ejea de los Caballeros]] no [[Nájera]]. Dato ne'e sai Omíada sira-nia [[vasalajen|vasalu]] no hatahan nia territóriu sira. Ninia klan, ne'ebé hanaran an [[Banu Kasí]], aumenta ninia kbiit durante [[sékulu VIII]] tan apoiu ne'ebé ninia membru sira fó ba emír sira hosi Kórdova.
[[Imajen:Mort de Roland.jpg|left|thumb|upright|[[Rolandu]] nia mate, [[Miniatura (iluminura)|miniatura]] hosi manuskritu ''Grandes Chroniques de France'' hosi [[Jean Fouquet]].]]
Espesialmente Aragaun daudauk nia rejiaun sira konstitui tiha fatin estratéjiku, tanbasá rejiaun ne'e rai-ketan ho [[Reinu Franku]], aleinde [[Pireneus|Fohor-Pireneus]]. [[Saragosa]] sai tiha -ho naran [[Taifa Saragosa nian|Sarakusta]] (ho [[lia-arabi]] سرقسطة no ho [[lia-ebreu]] סרקסטא)- kapitál ida nian hosi provínsia lima hosi [[Al-Andaluz]] no [[uale]] ida nia sede, hamutuk ho [[Kórdova (España)|Kórdova]], [[Toledu]], [[Mérida (España)|Mérida]] no [[Narbona]]. Iha tinan [[777]], [[Solimaun Alárabe]], [[Barselona]] nia [[uale]], ne'ebé kaan biban ninia haknoan-laek, husu tulun ba liurai franku [[Karlus Magnu]].&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón'' (iha lia-españól). Ediciones Nowtilus, S.L., Madríd, iha fulan-Abríl hosi tinan 2012, p. 52, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; Liurai franku haklolok moruk ho Saragosa nia uale [[Useine ibne Iáia ibne Sade ibne Ubada|Useine]] no ho [[Ueska]] nia uale [[Abu Taur]] ba Solimaun. Iha tinan [[778]], tropa-laken ida marxa ba Saragosa, maibé [[saksaun]] sira-nia nakleba ida iha tasi-feto no Useine nia rekuza atu fó ulun haka'as Karlus Magnu hasai ninia tropa-laken. Karlus Magnu nia tropa sira kaer tiha ema dadur balu, entre sira Solimaun, ne'ebé, duni, hetan entrega hosi ninia belun sira, maibé ninia oan-mane sira [[Matruh Alárabe]] no [[Aisún Alárabe]] biban haforu sira-nia aman. Wainhira Karlus Magnu nia tropa-laken fila fali, nia hetan ratan hosi [[vaskaun]] sira iha [[Batalla Ronsezvales nian|Rosezvales]], iha ne'ebé [[Rolandu]], duke hosi [[Bretaña (rejiaun istóriku)|Marka rai-Bretaña nian]], hetan mate. Hotutiha, Soleimaun fila fali ba Saragosa iha ne'ebé, iha tinan [[780]], nia hetan asasina hosi ninia laka lakin Useine, ne'ebé fó ulun ba jenerál Tsalaba ben Obaid, fó-laran ba [[Abderramaun I]], iha tinan [[781]].

Natoon reinadu susesór nian hosi [[Abderramaun I]], [[Ixame I]], foho-leet [[mota-Ebru]] nian hatene mós lalebak hirak-ne'ebé emír tenke bá atu dezarma iha [[Tortoza]] no [[Saragosa]]. Iha altura ne'e, Ixame I aproveita tiha atu ratan hasoru reinu sarani hirak-ne'ebé tatera emiratu nia rai-ketan sira: iha tinan [[791]], nia ratan [[Reinu Kastela nian|Kastela]] no [[Reinu Astúrias nian|Astúrias]]; iha tinan [[793]], nia duni sai [[Reinu Franku|franku]] sira hosi [[Jerona]] no [[Narbona]]; iha tinan [[795]], nia hakfati [[Astorga (España)|Astorga]]. Iha tinan [[796]], Ixame nia mate provoka sasi'ak nia nakfera. [[Afonsu II hosi Astúrias]], emír foun [[Alákeme I]] nia tiun, no [[Barselona]] nia [[uale]] hetan malu tiha ho Karlus Magnu no mós hahoin tiha ba Karlus Magnu hahú intervensaun  aleinde Fohor-[[Pireneus]]. Maibé Karlus Magnu nia oan-mane [[Luís I Piedozu]] maka hakotu, iha tinan [[798]], hahú funu ida no mós okupa tiha [[Barselona]], enkuantu [[Alákeme I]] tenke enfrenta hasoru [[Banu Kasí]] iha foho-leet [[mota-Ebru]] nian; maibé mós hasoru bandidu [[berbere]] hirak-ne'ebé horik fohor no mós lelan knua sira.
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule Ibérique en 757.png|Kmanek boot liu hotu hosi [[Reinu Astúrias nian]] entre tinan 711 no 757 (imajen ho lia-fransés). 
Imajen:Péninsule ibérique en 814.png|Espedisaun franku sira no fundasaun hosi [[Kondadu Aragaun nian]] entre tinan 757 no 814 (imajen ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

====Banú Kasí (entre sékulu VIII no IX)====
[[Imajen:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|upright=1.2|250px|[[Rai-dilan Ibériku]], ho domíniu Banú Kasí sira-nian iha másimu sira-nia kbiit nian, iha tinan [[850]] (mapa ho españól).]]
[[Musa ibne Furtune]], [[konde Kásiu]] nia bein-oan, ezerse tiha kbiit iha parte superiór hosi Foho-leet Mota-Ebru nian ([[Ejea de los Caballeros]], [[Tudela]], [[Tarasona]], [[Borja]], [[Arnedu]] ...) to'o [[Saragosa]] nia lale'uk. Nia haklolok tiha ninia tulun ba emír hosi Kórdova [[Ixame I]] ho kondisaun katak emír hasai hosi rejiaun [[Saide ibne Useine]] nian, hasoru ne'ebé Musa ibne Furtune funu tiha no ne'ebé Musa ibne Furtune oho tiha. Tuirfalimai, Musa ibne Furtune hadau tiha Saragosa, molok nia hetan oho mós hosi parente besik liu hosi [[Useine ibne Iaia ibne Sade ibne Ubada|Useine hosi Saragosa]].

[[Banú Kasí]] sira iha tiha relasaun di'ak nune'e ho sira-nia viziñu sarani sira hosi [[Reinu Navarra nian]] katak [[Musa ibne Furtune]] kaben ho [[Oneka]], feto-faluk konde nian hosi [[Bigorre]], [[Íñigo Jiménez]], no inan [[Íñigo Arista hosi Pamplona|Íñigo Arista]], ne'ebé hafoin fila ba liurai uluk Pamplona nian. Vínkulu familiár entre Arista sira, liurai sira Pamplona nian, no Banú Kasí sira hetan hametin liu tebetebes ho loron-kaben entre Asona, Íñigo Arista nia oan-feto, no [[Musa ibne Musa]]. Família sira liurai sira nian hosi Pamplona no Banú Kasí sira nian tulun malu ba'in no fahe España nia tasi-feto malu. Iha tinan [[799]], [[vaskaun]] sira, a-favór ba [[Dinastia karolínjiu|karolinjiu sira]], asasina emboot Pamplona nian [[Mutarrife ibne Musa]], [[Musa ibne Musa]] nia bou.

Família [[Banú Kasí]] huduk sira-nia kbiit boot liu hotu ho [[Musa ibne Musa]]. Sira biban aumenta sira-nia autonomia no mós hametin sira-nia moruk ho Arista sira hasoru emír [[Emiradu Kórdova nian|Kórdova nian]] [[Abderramaun II]], iha tinan [[843]]. To'o klaran hosi [[sékulu IX]], emír nia tropa-laken sira halo kastigu nia espedisaun frekuente sira to'o hadamen. [[Musa ibne Musa]] manán sarani sira iha [[Batalla Albelda nian]] iha tinan [[852]] no mós halo hanaran an &quot;liurai datoluk España nian&quot; hamutuk ho [[Reinu Astúrias nian|liurai Astúrias nian]] no [[Emiradu Kórdova nian|emír Kórdova nian]]. Iha tinan [[852]], ninia ukun naknahe hosi rai sira [[Tudela]], [[Saragosa]], [[Calatayud]] no [[Daroka]] to'o [[Kalamoxa]]. Nia hetan hanaran [[uale]] [[Marka Superiór]] nian, hasoru reinu sarani sira. Nia intervén iha rejiaun Ueska nian no mós tau ninia oan-mane [[Lopu ibne Musa]] nu'udar uale [[Toledu]] nian iha tinan [[859]].

Iha tinan [[871]], Lopu ho ninia alin-mane sira [[Ismaíl ibne Musa]], [[Mutarrife ibne Musa]] no [[Fortune ibne Musa]] halo revolta: Lopu no Ismail hakfati Saragosa, Mutarrife tama ba Ueska no Fortune konkista Tudela. Tuirmai, emír Kórdova nian, [[Maomé I hosi Kórdova|Maomé]] halo espedisaun hasoru oan-mane sira Musa nian, ho tulun [[Banú Tujíb]] nian.

Derrota sira no, hafoin, disensaun sira lori alin-mane haat [[Banú Kasí]] nian ba sira-nia destruisaun: Mutarrife hetan ezekuta no Lopu tenke konfronta rebeliaun Fortune nian no Ismail nian. Durante kahaat uluk [[sékulu X]] nian, [[Banú Kasí]] lakon tiha sira-nia pozisaun sira iha Foho-leet Mota-Ebru nian iha favór liñajen hataru-maluk sira hanesan [[Banú Tujíb]].

==== Hun Kondadu nian Aragaun nian (entre tinan 780 no 1035) ====
[[Imajen:Siresa 1.jpg|thumb|left|250px|[[Abadia San Pedro de Siresa]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa'' no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa''), sentru kulturál Kondadu nian Aragaun nian.]]
[[Imajen:SanAdriandeSasabe.jpg|thumb|left|250px|[[Mosteiro San Adrián de Sásave]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Adrián de Sásave'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Hadrián de Sasau'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Adrià de Sasau''), sé episkopál uluk Aragaun nian.]]
Iha tinan [[780]], [[franku sira]] aproveita disensaun sira entre musulmanu sira, mós hadau sidade [[Jaka (Ueska)|Jaka]] no mós tau sira-nia ain iha loor Fohor-Pirenéus nian filafali depoizde tinan neenulu. Iha tinan [[802]], [[Auréolu hosi Aragaun|Auréolu]] mak sai [[konde]] dahuluk&lt;ref&gt;{{es}} David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón''. [[Ediciones Nowtilus, S.L.]], [[Madríd]], iha fulan-Abríl tinan [[2012]], p. 53, ISBN 978-84-9967-306-6&lt;/ref&gt; rejiaun ne'e nian ho títulu hosi &quot;konde hosi Jaka&quot;. Wainhira ne'e mate, títulu konde nian fila fali ba [[Aznár I Galindes]]. Naran &quot;Aragaun&quot; nian mosu ba dala uluk iha tinan [[828]], wainhira kondadu ki'ik ne'e hetan naran hosi [[Mota-Aragaun]], ne'ebé suli liuhosi kondadu ne'e, no hosi mota-sorun [[Aragón Subordán]]. Durante balun uluk hosi [[sékuku IX]], Kondadu Aragaun nian hela iha órbita [[Dinastia karolínjia|reinu karonlínjiu]] okos, ba ne'ebé kondadu ne'e hetan halibur hakat foho-leet [[Valle de Hecho]] no pasajen Somport. Dependénsia ne'e hetan hamatan mós iha esfera relijiozu: nu'udar ezemplu, [[Abadia hosi San Pedro de Siresa]] (ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa''; ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa''; no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa''), ne'ebé hetan funda iha époka ne'e, mak sai iha [[orden Saun Bentu nian|obediénsia beneditinu]] okos no ninia importánsia kontinua haboot no konverte an iha sentru kulturál kondadu nian.

Durante [[sékulu IX]], hamkonan [[Dinastia karolínjia|karonlínjiu]] hakiduk iha favór ba ninia reinu besik ibériku sira: [[Reinu Navarra nian|liurai Pamplona nian]], [[Íñigo Arista de Pamplona]], intervén iha funu sira susesaun nian kondadu nian, enkuantu konde [[Aznar II Galíndez]] kaben ninia oan-feto Sanxa ho uale Ueska nian, Muhammad al-Tawil. Maibé espansaun Reinu Pamplona nian ba súl hanetik avansu kondadu ki'ik ne'e nian signifikativamente, falisá Reinu Pamplona nian ko'a rota hotu-hotu konkista nian ba kondadu ne'e.

Konde Galindo II Aznárez nia mate lahó oan-mane lejítimu hamosu divizaun ninia rai sira-nian: [[Sobrarbe]] hetan lalin ba ninia oan-feto Toda, ne'ebé kaben ho [[Bernardu I hosi Ribagorsa|Bernadu I]], konde hosi [[Kondadu Ribagorsa nian|Ribagorsa]]; enkuantu ninia oan-feto [[Andregoto Galíndez]] lalin Aragaun rasik ba liurai Pamplona nian, [[Garcia Sanches I de Pamplona|Garsia Sanxes I]], iha tinan [[925]]. Iha altura ne'e Aragaun, hakno'ak hosi Reinu Navarra nian, hetan konsidera tipu ida señoria partikulár, &quot;rai señór aragonés sira-nian&quot;, ne'ebé hetan dirije hosi konde ida-ne'ebé halo tuir liurai Pamplona nian. Hosi konde sira-ne'e, dahuluk oan-mane ilejítimu konde defuntu nian.

Kutus, Kondadu Aragaun nian hetan dezenvolve iha nivel kultutál. Ezemplu sira hosi arte repovuasaun nian (ne'ebé ema bolu &quot;mosárabe&quot; ho lakonak) hetan habasuk. [[Mosteiru San Juan de la Peña]] (ho lia-españól ''Real Monasterio de San Juan de la Peña'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Chuan d'a Penya'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Joan de la Penya''), ne'ebé relijiozu hirak-ne'ebé husik tiha ona Saragosa -wainhira [[mouru]] sira hakfati ne'e- sai kultura sarani nia foku ne'ebé buka [[Rekonkista]] nia ideál no reintrodusaun hosi [[ritu mosárabe]] iha liturjia. Iha tinan [[922]], ambispu Aragaun, hirak-ne'e ema bolu &quot;ambispu sira [[Jaka (Ueska)|Jaka]] nian no Ueska nian&quot;, bá hela iha foho-leet Borau nian. Sira estabelese sira-nia hela-fatin iha mosteiru importante barak, hanesan [[Mosteiru San Juan de la Peña]], [[Abadia San Pedro de Siresa]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Pedro de Siresa'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Pero de Ciresa'' no ho lia-katalaun ''Monestir de San Pedro de Siresa'') no [[Mosteiro San Adrián de Sásave]] (ho lia-españól ''Monasterio de San Adrián de Sásave'', ho lia-aragonés ''Monesterio de Sant Hadrián de Sasau'' no ho lia-katalaun ''Monestir de Sant Adrià de Sasau'').

Iha tinan [[1015]], liurai Navarra nian [[Sanxu Garsés III hosi Pamplona|Sanxu III]] saran Kondadu Aragaun nian ba ninia oan-mane ilejítimu [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru]]. Fatu ne'e sei iha importánsia tinan ruanulu tarde liu, wainhira liurai ne'e mate iha tinan [[1035]].
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 850.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 814 no 850 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 875.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 850 no 875 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 900.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 875 no 900 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 929.png|Kondadu Aragaun nian entre tinan 900 no 929 (mapa ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

====Banú Tujibe sira (entre tinan 890 no 1018)====
[[Imajen:Torre del trovador de la Aljafería.jpg|thumb|left|upright|[[Torre Trovadór nian]] (ho lia-españól ''Torre del Trovador''; ho lia-aragonés ''Torre d'o Trobaire''; no ho lia-katalaun ''Torre del Trobador''), ne'ebé [[Muhammad Alanqar]] konstrui iha rohan [[sékulu IX]] nian nu'udar torre maksorik no ne'ebé hetan integra tarde liu ba [[Kadunan Aljafería]] (ho lia-españól ''Palacio de la Aljafería''; ho lia-aragonés ''Palacio de l'Alchafaría''; no ho lia-katalaun ''Palau de l'Aljaferia'') iha Saragosa.]]
[[Imajen:Califato de Córdoba-1000.png|thumb|upright=1.2|[[Rai-dilan Ibériku]], durante [[Kalifadu Kórdova nian]], kurakuran iha tinan [[1000]] (mapa iha lia-españól).]]
Iha tinan [[890]], atu rekompensa servisu sira [[Muhammad Alanqar]] nian, ne'ebé sai tiha ona hosi dinastia aristokrátiku [[Banú Tujibe]] sira-nian, ne'e hetan dezigna [[uale]] Saragosa nian hosi [[Emiratu Kórdova nian|emír Kórdova nian]] [[Maomé I hosi Kórdova|Maomé I]]. Títulu uale nian Saragosa nian hetan tranzmite ho ereditáriu iha altura ne'e, buat ne'e-bé permite Banú Tujibe sira atu hametin sira-nia kbiit iha Aragaun daudauk leten, hosi Saragosa no [[Daroka]] (ho lia-españól, ho lia-aragonés no ho lia-katalaun ''Daroca''), sira-nia [[feudu]]. Iha rohan [[sékulu X]] nian, hirak-ne'e inkorpora rejiaun [[Ueska]] nian (ho lia-españól ''Huesca'', ho lia-aragonés ''Uesca'' no ho lia-katalaun ''Osca'') no [[Barbastru]] (ho lia-españól ''Barbastro'', ho lia-aragonés ''Balbastro'' no ho lia-katalaun ''Barbastre'') ba sira-nia soin, hirak-ne'ebé família [[muladí]] [[Banú Sabrít]], [[Banú Kasí]] sira-nia laka, domina antes.

Banú Tujibe sira tahan ho operasaun punitivu hirak-ne'e [[Kalifadu Kórdova nian]] halo hasoru reinu sarani sira, liuliu durante époka [[Almansór]] nian, ne'ebé haloko fali [[jiade]] iha tinan [[980]].

Hafoin Almansór nia mate iha tinan [[1002]], Kalifadu Kórdova nian hahú ninia dekadénsia: funu sivíl entre [[berbere]] sira, [[arabi]] sira, [[eslavu]] sira no [[mosárabe]] sira komesa iha tinan [[1008]]. Mundír, soldadu simples ne'ebé sai hosi sanak menór Banú Tujibe sira-nian, sai uale [[Tudela]] nian iha tinan [[1006]] no Saragosa nian iha tinan [[1013]]. Iha tinan [[1018]], Mundír haklakar an independente no proklama an liurai hosi [[Taifa Saragosa nian]]. iha ne'ebé nia halo doit.
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 961.png|Uniaun Kondadu Aragaun nian ho [[Navarra]] entre tinan 929 no 961 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule Ibérique en 1002.png|Almansór nia [[razia]] sira entre tinan 961 no 1002 (mapa ho lia-fransés).
Imajen:Péninsule ibérique en 1037.png|Monun hosi Kalifadu Kórdova nian no [[taifa]] sira entre tinan 1002 no 1037 (mapa ho lia-fransés).
&lt;/gallery&gt;

===Hatudan entre Reinu Aragaun nian no taifa Saragosa nian (iha sékulu XI no iha sékulu XII nia hun)===
====Taifa Saragosa nian durante reinadu Banú Tujibe sira-nian (entre tinan 1018 no 1038)====
[[Imajen:Dinar de Yahya al-Muzaffar de Zaragoza.jpg|thumb|left|Murak-mean nia [[dinár]] ne'ebé hetan halo iha tinan [[1029]] durante reinadu liurai hosi [[Taifa Saragosa nian]] [[Yahya ibn al-Mundir]].]]
[[Imajen:Reinos de Taifas en 1037.svg|thumb|upright=1.2|[[Rain-dilan Ibériku]] iha époka uluk [[taifa]] sira-nian iha tinan [[1037]] (mapa ho lia-españól).]]
[[Mundir I]] mak sai liurai uluk hosi [[Taifa Saragosa nian]], ho títulu hosi &quot;rejente kadunan nian&quot;, ne'ebé [[Almansór]] no ninia desendente sira adota tiha ona. Liurai foun hama'e korte kmanek ida no hale'u an ho administrasaun boot ida, entre ne'ebé [[Ibn Darraj al-Qastalli]] no [[Said al-Bagdadi]] hela. Nia hadelas mós ninia sidade-kapitál ho haboot meskita boot nian hosi Saragosa, ho konstrusaun bañu foun sira-nian no renovasaun kadunan nian Zuda nia (ohin Torreaun Zuda nian).

Iha altura ne'e, Taifa Saragosa nian inklui sidade [[Medinaseli]], [[Sória]], [[Calahorra]], [[Arnedu]], [[Alfaru]] no [[Tudela]] ba loromonu; no [[Barbastru]], [[Monzón]], [[Fraga (Ueska)|Fraga]] no [[Lérida]] ba lorosa’e. [[Mundir I]] funu liuliu hasoru [[Sanxu Garsés III hosi Pamplona]]. Sanxu Garsés hamutuk ho governadór Lérida nian, [[Almostain I]], hosi klaun [[Udida]] sira-nian, ne'ebé nakleba hasoru Mundir I beibeik. Atubele kaer liurai navarru iha retaguarda, liurai saragosanu biban aliansa ho [[Reinu Kastela nian|liurai nian hosi Kastela]]. Ne'e funu mós hasoru [[Banu Razine]], hirak-ne'ebé governa [[Taifa Albarracín nian]], ne'ebé inklui munisípiu [[Albarracín]], [[Teruél]] no [[Montalbán (Aragaun)|Montalbán]], korrespondente ba [[Teruél (provínsia)|provínsia Teruél nian]] daudauk.

Iha [[1022]], Mundir I nia oan-mane, [[Yahya ibn al-Mundir]], tuir ninia aman nu'udar liurai. Yahya ibn al-Mundir tuir hatudan hasoru Sanxu III. Nia kaben ho alin-feto liurai nian hosi [[Taifa Toledu nian]] Ismail. Ninia oan-mane, [[Mundir II]], tuir Yahya nu'udar liurai iha tinan [[1036]]. Mundir II hetan oho iha tinan [[1038]] hosi ninia primu [[Abd Allah ibn al-Hakam al-Tujibi]], ne'ebé hakarak hadau tronu ba nia rasik. Maibé nia hela nu'udar liurai durante loron ruanulu de'it: notavel sira kota nian Saragosa nian bolu [[Almostain I]], uale Lérida nian, ne'ebé manán podér.

====Taifa Saragosa nian durante reinadu Udida sira-nian (entre tinan 1038 no 1110)====
[[Imajen:Aljafería interior noche.jpg|left|thumb|upright|Hateken interiór hosi [[Kadunan Aljafería nian]], liurai [[udida]] sira-nia hela-fatin.]]
[[Imajen:Taifa de Zaragoza 1080.png|thumb|upright=1.2|[[Taifa Saragosa nian]], depoizde konkista sira liurai [[udida]] sira-nian, iha tinan [[1080]] (mapa ho lia-españól).]]
Ho [[Almostain I]], uale simples hosi [[Tudela]] no [[Lérida]], dinastia [[Udida]], hirak-ne'ebé hatahan podér to'o tinan [[1110]], mai hela iha Saragosa. Ema haree períodu ne'e nu'udar raromak Aragaun arabi nian. [[Almostain I]] hamutuk ho liurai [[Fernandu I Leaun nian|Fernandu I]] [[Reinu Leaun|Leaun]] nian hasoru liurai hosi [[Taifa Toledu nian]], laka liurai nian [[Garsia Sanxes III Pamplona nian|Garsia Sanxes III]] [[Reinu de Navarra|Navarra nian]] no mós nia aproveita atu nahe bá-mai ba loor, to'o [[Guadalaxara (provínsia)|provínsia Guadalaxara nian]] daudauk. Liurai musulmanu sira selu ba liurai sarani kada tinan, buat ne'ebé ramata ho frakeza taifa sira-nian.

[[Almostain I]] hametin uale sira-nia fó-laran tanbasá nia tau ninia oan-mane sira nu'udar uale. Maibé, depoizde ninia mate, ninia oan-mane sira babeur biban sira-nia hakno'an-laek no mós halo doit rasik: [[Iúsufe Almusafár]] iha [[Lérida]], Lubb iha [[Ueska]], [[Maomé ibn Suleimaun]] iha [[Calatayud]] no [[Amade Almoktadír]] iha Saragosa. Depoizde funu fratrisida toos, Almoktadír biban hahida fali rai hirak-ne'ebé hetan fó ba ninia alin sira: dahikus alin sira nian, Iúsufe, reziste iha Lérida to'o tinan [[1078]]. Mós Almoctadír nahe ninia autoridade ba [[Taifa Tortoza nian]] iha tinan [[1061]], hafoin ba [[Taifa Dénia nian]] iha tinan [[1076]] no ba [[Taifa Valénsia nian]], ne'ebé hetan konverte ba vasalu.

Maibé, rai-ketan sira tasi-feto nian hetan tatera hosi [[Reinu Aragaun nian]] foun, ne'ebé [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru I]] no [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu Ramires]] dirije daudaun. Iha tinan [[1063]], [[Amade Almoktadír]] dirije espedisaun (ne'ebé hakohak mós tropa kastellanu hosi liurai [[Sanxu II hosi Kastela]] no [[Síd|Rodrigo Díaz de Vivar]]) hasoru Ramiru I, ne'ebé haduut daudaun [[Graus]]. Iha tinan [[1064]], Sanxu I hosi Aragaun [[Funu Barbastru nian|hadau tiha Barbastru]] ho tulun kontinjente hirak-ne'ebé mai tiha hosi [[Fransa|rai-Fransa]], responde daudaun ba xamamentu ba [[kruzada]] hosi [[Papa Alexandre II]]: [[Amade Almoktadír]] bolu ba [[jiade]] no konkista [[Barbastru]] filafali iha tinan [[1065]]. Lakon tiha [[Alkezar]] iha tinan [[1065]], liurai [[udida]] ne'e asina tratadu oioin ho liurai [[Reinu Navarra nian|Navarra]] [[Sanxu Garsés IV hosi Pamplona|Sanxu IV]] entre tinan [[1069]] no [[1076]]. Maibé, iha tinan [[1076]], liurai navarru ne'e hetan oho no liurai Sanxu I hosi Aragaun no [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] fahe Reinu Navarra nian ba sira rasik.

Satán, moruk dahikus ne'e ho [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] lakon kbiit tan vasalajen hosi liurai Valénsia [[Abu Becre ibne Abdalazize]]. Tuir loloos, liurai hosi Kastela hanoin konkista [[Taifa Toledu nian]] no soe-hela [[Taifa Valénsia nian]] ba liurai Toledu nian nu'udar babalas. Ne’eduni, [[Amade Almoktadír]] tenke selu impostu elevadu wa'in ba Afonsu VI atubele permite hamta’uk hosi [[Taifa Valénsia nian]].

Depoizde [[Amade Almoktadír]] nia mate, ninia territóriu sira hetan nakfahe ba parte rua: [[Iúsufe Almutamán]] erda [[Taifa Saragosa nian|taifa]] nia balun loromonuk, ho rejiaun sira hosi [[Saragosa]], [[Tudela]], [[Ueska]] no [[Calatayud]]; iha tempu ne’ebé ninia alin [[Almondír hosi Lérida|Almondír]] hola tasi-ibun nia rejiaun sira, ho [[Lérida]], [[Tortoza]] no [[Dénia]].

Aragaun nia liurai [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu I]] kadavés taterak liu iha tasi-feto. Iha époka ne'e, [[Sid|Rodrigo Díaz de Vivar]], dato sarani desterradu hosi [[Reinu Kastela nian]], tama ba servisu hosi liurai Saragosa nian hamutuk ho ninia mersenáriu sira. Nia hela iha servisu hosi liurai Saragosa nian to'o tinan [[1086]] no mós simu alkuña &quot;Sid&quot;. Buat ne'e la hakahik aragonés sira atu konkista kota importante barak: [[Graus]], ne'ebé tatera [[Barbastru]]; [[Ayerbe]], [[Bolea]] no [[Arascués]], ne'ebé domina [[Ueska]]; no [[Arguedas]], besik [[Tudela]]. Mezmu Saragosa hetan haduut hosi [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] iha tinan [[1086]].

[[Almostaín II]], [[Iúsufe Almutamán]] nia oan-mane, sa’e ba tronu iha tinan oin-ida de’it. Iha altura ne'e, konkista sarani sira importante: taifa nia reinu sira lakon kbiit no mós hetan silu, [[Afonsu VI hosi Leaun|Afonsu VI hosi Kastela]] konkista tiha [[Taifa Toledu nian]] iha tinan [[1085]]. Liurai [[Almutámide]] hosi [[Taifa Sevilla nian]] no liurai sira [[Taifa Badajóz nian|Badajóz]] nian no [[Taifa Granada nian|Granada]] nian halibur hamutuk atu husu intervensaun hosi [[Iúsufe ibne Taxufine]], emír [[Impériu Almorávida|almorávida]] sira-nian. Koalizaun musulmanu manán sarani sira iha [[Batalla Zalaca nian]] iha tinan [[1086]]. Vitória musulmanu ne'e soe-hela Saragosa liberadu liu no mós haka'as Afonsu VI atu hasai haduut ba sidade ne'e.

Iha tinan [[1090]], taifa sira-nia liurai sira hetan hasai hosi [[Impériu Almorávida|almorávida]], hirak-ne'ebé haboot sira-nia impériu, exetu [[Almostaín II]] hosi Saragosa, ne'ebé mantein relasaun di'ak sira ho sira. Iha sorin seluk, [[Monzón]] iha tinan [[1089]], [[Balaguer]] iha tinan [[1091]] no [[Ueska]] iha tinan [[1096]] hetan okupa hosi liurai Aragaun nian. Tiha-ona, [[Almostaín II]] hetan mate iha tinan [[1110]] iha [[Batalla Valtierra nian]], besik [[Tudela]], hasoru [[Afonsu I hosi Aragaun]], ne'ebé kaer [[Ejea de los Caballeros]] no [[Tauste]] filafali. 

[[Almostaín II]] nia susesór, [[Imade Adaulá hosi Saragosa|Imade Adaulá]], hetan haka'as halo an [[vasalajen|vasalu]] liurai nian hosi Kastela, buat ne'ebé hamosu [[Impériu Almorávida|almorávida]] sira-nia laran-hirus. Almorávida sira kaer sidade [[Saragosa]] iha tinan [[1110]], Imade Adaulá hakmahan daudaun iha [[sidadela]] hosi [[Rueda de Jalón]]. Buat ne'ebé katak rohan hosi [[Taifa Saragosa nian]].
&lt;gallery&gt;
Imajen:Péninsule ibérique en 1065.png|Kriasaun [[Reinu Aragaun nian]] entre tinan [[1037]] no [[1065]] (mapa ho lia-fransés)
Imajen:Péninsule ibérique en 1085.png|[[Reinu Aragaun nian]] entre tinan [[1065]] no [[1085]] (mapa ho lia-fransés)
&lt;/gallery&gt;

====Períodu almorávida (entre tinan 1110 no 1118)====
[[Imajen:Péninsule ibérique en 1115.png|thumb|upright=1.2|Konkista almorávida entre tinan [[1085]] no [[1115]] (mapa ho lia-fransés).]]
[[Taifa Valénsia nian|Valénsia]] nia [[uale]] [[Impériu Almorávida|almorávida]], [[Muhammad ibn al-Ḥājj]], hola ukun Saragosa nian no ninia rejiaun nian. Ne'e hametin rai-ketan tasi-feto nian hosi [[Impériu Almorávida]] iha [[Ebru|Mota-Ebru]] no [[Teju|Mota-Teju]] tomak no mós ukun to'o tinan [[1115]], haka’as an daudaun atu hakahik ofensiva sira hosi [[Afonsu I hosi Aragaun|Afonsu I]].

Emír [[Ibne Tifiluite]] sa'e ba tronu depoizde Muhammad ibn al-Ḥājj. Emír ne'e hale'u an ho korte kmanek, nakonu ho poeta no filózofu hirak-ne'ebé halai sai hosi atmosfera integrista ne'ebé almorávida sira hamonu iha loor liu. [[Ibne Tifiluite]] hili filózofu, médiku, astrónomu, jeometra, múziku no poeta [[Avempase]] nu'udar [[vizír]]. Biar nune’e, wainhira [[Ibne Tifiluite]] mate iha tinan [[1117]], [[Reinu Múrsia nian|Múrsia]] nia uale biban ukun Saragosa. Iha fulan-Marsu hosi tinan [[1118]]; [[kruzadu]] fransés sira, [[Orden militár|orden militár]] sira-nia monje soldadu sira no [[Imade Adaulá hosi Saragosa|Imade Adaulá]] tulun daudaun; liurai Aragaun [[Afonsu I hosi Aragaun|Afonsu I]] tau haduut ba [[Saragosa]], ne'ebé liurai aragonés ne'e okupa iha rohan tinan ne'e nian. Saragosa nia okupasaun hetan fuir lailais hosi sidade [[Calatayud]] no [[Daroka]] depoizde [[Batalla Kutanda nian]] iha tinan [[1120]], buat ne'ebé tau rohan ba Aragaun nia okupasaun musulmanu.

====Hun hosi Reinu Aragaun (entre tinan 1035 no 1137)====
[[Sanxu Garsés III hosi Pamplona]] fahe ninia Estadu sira iha tinan [[1035]] ba ninia oan-mane haat: [[Ramiru I hosi Aragaun|Ramiru]] erda Aragaun&lt;ref&gt;David González Ruiz: ''Breve Historia de la Corona de Aragón'' (ho lia-españól). Ediciones Nowtilus, S.L., [[Madríd]], iha fulan-Abríl iha tinan 2012, p. 59, ISBN 978-84-9967-306-6.&lt;/ref&gt; no mós konverte an ba ninia liurai uluk. Iha tinan [[1043]], ninia maun-alin Gonzalu, konde hosi [[Sobrarbe]] no [[Ribagorsa]], hetan asasina no Ramiru erda ninia kondadu. Reinu foun kontinua ninia espansaun territoriál durante [[sékulu X]]. Iha hun, reinu foun ne'e aneksa rejiaun [[Cinco Villas (Aragaun)|Cinco Villas]]. Iha tinan [[1075]], depoizde mate hosi [[Sanxu Garsés IV hosi Pamplona|Sanxu Garsés IV hosi Navarra]], liurai aragonés ne'e nahe ninia rai-ketan sira, hadau daudaun territóriu lorosa'e sira hosi [[Reinu Navarra nian]]; enkuantu [[Reinu Kastela nian]] hadau reinu ne'e nia loromonu. Fortaleza sira-nia konstrusaun hetan halais iha rai-ketan tomak, hanesan porezemplu, [[Kastelu Loarre nian]], ne'ebé tatera [[Ueska]].

Maibé reinu ne'e nia espansaun hetan halo prinsipalmente ho aat ba musulmanu sira hosi [[Taifa Saragosa nian]] no, durante reinadu hosi [[Sanxu I hosi Aragaun|Sanxu I]] no [[Pedru I hosi Aragaun|Pedru I]], reinu ne'e kontinua ninia espansaun ba loor. Iha tinan [[1063]], Sanxu I aproveita [[Funu Barbastru nian|kruxadu sira-nia tulun iha funu rekonkista nian]], depoizde xamamentu ba [[kruzada]] hosi [[Papa Alexandre II]], no ho apoiu hosi abade [[Ugu hosi Cluny]]. Tropa-laken importante hetan halibur, prinsipalmente katetek hosi [[Akitánia|akitanu]], hirak-ne'ebé [[Gillerme VIII hosi Akitánia]] dirije; hosi [[Borgoña|borgoñés]], hirak-ne'ebé [[Thomas de Chalon]] dirije; no hosi kontinjente pontifísiu, ida-ne'ebé [[Normandia|normandu]] [[Guillaume de Montreuil]] dirije. Tropa-laken ne'e hadau [[Graus]] no, hafoin, marxa hasoru [[Barbastru]], ne'ebé, iha altura ne'e, pertense ba [[Taifa Lérida nian]], ne'ebé Muzafár ukun. Sidade ne'e hetan hadau lailais no pillajen sai kaboot. Iha tinan [[1065]], musulmanu sira kontra-ataka no rekupera [[Barbastru]]. Maski nune’e, ezajeradu hosi [[Orden hosi Cluny|kluniasense]] sira, Barbastru nian konkista iha reperkusaun boboot iha Kristandade.

==Otas Kafoun==

==Otas Kontemporáneu==

==Ligasaun ba li'ur==


[[Kategoria:Aragaun]]</text>
      <sha1>pqi392ea2w9ypl9yhpu6loi0orartzv</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>