Wikipedia ugwiki https://ug.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%B4_%D8%A8%DB%95%D8%AA MediaWiki 1.45.0-wmf.3 first-letter ۋاسىتە ئالاھىدە مۇنازىرە ئىشلەتكۈچى ئىشلەتكۈچى مۇنازىرىسى Wikipedia Wikipediaمۇنازىرىسى ھۆججەت ھۆججەت مۇنازىرىسى MediaWiki MediaWiki مۇنازىرىسى قېلىپ قېلىپ مۇنازىرىسى ياردەم ياردەم مۇنازىرىسى تۈر تۈر مۇنازىرىسى TimedText TimedText talk Module Module talk 0 5899 172763 164355 2025-06-08T02:23:01Z Bapkar 1429 172763 wikitext text/x-wiki {{شەخسلەر رامكىسى |ئىسىم-فامىلىسى = ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر |رەسىم = [[ھۆججەت:Aotkur2.jpg|center|300px]] |تۇغۇلغان-ۋاقتى = 1923-يىلى |ۋاپات-بولغان-ۋاقتى = {{ئۆلگەن|1995.10.05|[[ئۈرۈمچى]]}} |مىللىتى = [[ئۇيغۇر]] |دۆلەت-تەۋەلىگى = [[ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى]] |مەقبەرىسى = [[ئۈرۈمچى]]دە |كەسپى = [[يازغۇچى]]، [[شائىر]]، [[ئەدەبىياتشۇناس]] |توغۇلغان=قۇمۇل}} '''[[ئۇيغۇر بۇگۈنكى زامان ئەدەبىياتى]]'''نىڭ يارقىن نامايەندىلىرىدىن، يىرىك [[شائىر]] ۋە [[يازغۇچى]] مول نەتىجىلىرى بىلەن خەلقىمىزنىڭ كۆڭۈل تۆرىدىن ئورۇن ئېلىپ كېلىۋاتقان ئىستىداتلىق مەرھۇم [[ئەدەبىياتشۇناس]] ئالىم ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر 1923- يىلى قۇمۇلدا ئوتتۇراھال تىجارەتچى ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن. ئۇ ئۆز ئاتا- ئانىسىدىن كىچىكىدىلا ئايرىلىپ، يېتىم قالغان. دادىسى تىلەش بېگىم [[ئارتۇش]] [[تىجەن]]لىك كىشى بولۇپ، ئالەمدىن ئۆتەر چېغىدا، ئەمدىلا تۆرت ياشقا كىرگەن ئابدۇرېھىمنى [[قۇمۇل]] مۆتىۋەرلىرىدىن بولغان دوستى ئوسمان ھاجىغا ئوغۇللۇققا بېرىۋەتكەن. ئوسمان ھاجىم كۆپنى كۆرگەن، ئوقۇمۇشلۇق، [[تەرەققىيپەرۋەر]] كىشى ئىدى. ئۇ ئۆمۈر بويى پەرزەنت يۈزى كۆرمىگەن بولغاچقا، ئابدۇرېھىمنى ئىنتايىن ئارزۇلاپ ۋە كۆڭۈل قويۇپ تەربىيىلىگەن. ئۇنى ئۆزى ئوقۇتۇپ خەت-ساۋادىنى چىقارغاندىن كېيىن، دىنىي مەكتەپكە بەرگەن. دىنىي مەكتەپتە دەرسلىك قىلىنغان [[كلاسسىك ئەسەرلەر]] ئىچىدە «[[سوڧى ئاللايار]]» دېگەن كىتاب تىلىنىڭ چۈشىنىشلىك، ئاممىباب، گۈزەل، تەسىرلىك بولۇشى ۋە ۋەزنىنىڭ جاراڭلىقلىقى بىلەن ئابدۇرېھىم ئۆتكۈرنى ئۆزىگە مەڧتۇن قىلىۋالغان. شۇنىڭ ئۈچۈن ئۇ ئىككى مىڭ مىسرادىن ئارتۇق شېئىردىن تۈزۈلگەن بۇ كىتابنىڭ كۆپ قىسمىنى يادىلاپ بولغان. 1934-يىلى گۈدەك ئابدۇرېھىم باشلانغۇچ مەكتەپتە پەننىي بىلىم ئېلىشقا مۇيەسسەر بولغان؛ 1936-يىلى ئۈرۈمچىگە ئوقۇشقا ئەۋەتىلىپ، ئۈرۈمچى بىرىنچى گىمنازىيىدە ئۈچ يىل ئوقۇغان؛ 1939- يىلى شىنجاڭ دارىلفۇنۇنىغا ئىمتىھان بېرىپ كىرگەن؛ 1942- يىلى بۇ مەكتەپنىڭ پېداگوگىكا فاكۇلتېتىنى ئەلا نەتىجە بىلەن پۈتتۈرگەن. ئۇ بۇ مەزگىلدە «[[گاڭ قانات لاچىن]]»، «[[دولقۇنلۇق ھايات]]»، «[[يىڭى جۇڭگو گۈلىستانىغا]]»، «[[تامچە قاندىن مىليون چېچەكلەر]]»، «[[چىن مودەن]]» ([[ل.مۇتەللىپ]] بىلەن بىرلىشىپ يازغان) قاتارلىق [[شېئىر]]، [[داستان]] ۋە [[دراما]]لارنى «[[شىنجاڭ گېزىتى]]»، «[[يىڭى نۇر]]» قاتارلىق [[مەتبۇئات]]لاردا ئارقا- ئارقىدىن ئېلان قىلىپ، [[يېڭى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى]] سېپىگە ئۈمىدلىك ياش كۈچ بولۇپ قوشۇلغان. 1943-يىلى باھاردا، [[مىللىتارسىت]] [[شېڭ شىسەي]] [[تەرەققىيپەرۋەر]]لىك نىقابىنى يىرتىپ تاشلاپ، ئۆزىنى [[گومىنداڭ]] قوينىغا ئاتتى. چىن تىيەنچۇ، ماۋزېمىن، لىن جىلۇ قاتارلىق كوممۇنىستلارنى ۋە نۇرغۇن ئىلغار زاتلارنى قولغا ئېلىپ، ئۇلارغا دەھشەتلىك زىيانكەشلىك قىلدى. شۇنىڭ بىلەن ياش شائىرمۇ بۇ بوراندىن ئامان قالماي 1944-يىلى قولغا ئېلىنىپ تۈرمىگە تاشلاندى. ئۇ 1945- يىلىنىڭ باشلىرىدا تۈرمىدىن چىقىپ، نەشرىيات ئورۇنلىرىدا [[تەھرىرلىك خىزمىتى]] بىلەن شۇغۇللاندى. 1946-يىلى ئۇنىڭ تۇنجى شېئىرلار توپلىمى «[[يۈرەك مۇڭلىرى]]» [[تاش مەتبەئە]]دە بېسىلىپ چىقتى. [[قىزىل ئارمىيە]] [[تۈركىستان]] ھۇدۇدىغا داخىل بولغاندىن كېيىن ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر خېلى بىر مەزگىل ئاساسەن [[تەرجىمانلىق]]، [[كلاسسىك ئەدەبىيات تەتقىقاتى]] ۋە [[ئوقۇتقۇچى]]لىق بىلەن، جۈملىدىن [[چەتئەل تىللىرى]] ۋە ئەدەبىياتىنى ئۆگىنىش بىلەن شۇغۇللانغا ن بولسىمۇ، ئەدەبىي ئىجادىيەتنى توختىتىپ قويمىغان ئىدى. لېكىن شۇ چاغلاردا ئۇ [[سولچىللىق]]نىڭ كاساپىتى بىلەن [[مەتبۇئات ھوقۇقى]]دىن مەھرۇم قىلىنىپ، ئەسەرلىرىنى ئېلان قىلىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە بولالمىغان. پەقەت [[ج ك پ]] [[11-نۆۋەتلىك مەركىزى كومىتېتى 3-ئومۇمىي يىغىنى]]دىن كېيىنلا قايتىدىن ئىجادىيەت ئەركىنلىكىگە ئېرىشكەن. ئۇ قىسقىغىنا بىر نەچچە يىل ئىچىدە «[[ياخشى]]» ، «[[كېرەك بولسا]]»، «[[ئۆمۈر ھەققىدە مۇخەممەس]]»، «[[بوغدا ئانام]]»، «[[مەن ئاق بايراق ئەمەس]]»، «[[قەشقەر كېچىسى]]»، «[[ئۇلۇغ ئانا ھەققىدە چۆچەك]]»، «[[گۈل ۋە ئازغان]]» قاتارلىق شېئىر، داستان ۋە [[باللادا]]لارنى، «[[ئىز]]»، «[[ئويغانغان زېمىن]]» [[رومان]]لىرىنى ئېلان قىلىپ، [[ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتى]]دىكى ئورنىنى تولۇق نامايان قىلغان ئىدى. ئەپسۇسكى بۇ ھارماس [[قەلەمكەش]]، ئىستىداتلىق يازغۇچى، ئەدەبىياتشۇناس ئالىم ئابدۇرېھىم تىلەشوۋ ئۆتكۈر 1995-يىلى 10-ئايدا كېسەل سەۋەبى بىلەن بىز بىلەن مەڭگۈلۈك خەيرىلەشتى. ==ئىجادىيتى== كۈچلىك [[رېئالىزملىق]] روھ ۋە چوڭقۇر تارىخىي ئاساسقا ئىگە ئەسەرلىرى بىلەن جامائەتچىلىككە تونۇلغان تالانتلىق شائىر ۋە يازغۇچى ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر 1985- يىلى [[تۆمۈر خەلىپە]] باشچىلىقىدىكى [[قۇمۇل دېھقانلار قوزغىلىڭى]]نىڭ ئۆتمۈشىنى ئەكس ئەتتۈرگەن تارىخىي رومان «ئىز»نى ئېلان قىلغاندىن كىيىن، كىتابخانلارنىڭ ئارىسىدا كۈچلۈك تەسىر قوزغاپ، يىڭى دەۋر ئۇيغۇر ئەدەبىياتى مۇنبىرىدە كىشىلەرنى ئالاھىدە جەلپ قىلغان چولپان بولۇپ قالدى. ئۇنىڭ ئىلگىرى-ئاخىر «[[قەشقەر كېچىسى]]»،«[[ئىز]]»، «[[ئۆمۈرمەنزىللىرى]]»، «[[ئويغانغان زېمىن]]» قاتارلىق كىتابلىرى نەشر قىلىندى. ئۇنىڭ يەنە «[[شېئىر ۋە شائىر]]»، «[[تۇرپان تەسىراتلىرى]]»، «[[قەشقەر كېچىسى]]» ، «[[ئۇلۇغ ئانا ھەققىدە چۆچەك]]» قاتارلىق شېئىر ۋە داستانلىرى خەنزۇ تىلىغا تەرجىمە قىلىنىپ، «[[شېئرىيەت]]»، «[[مىللەتلەر ئەدەبىياتى]]»، «[[غەربىي دىيار ئەدەبىياتى]]» قاتارلىق ژۇرناللاردا ئېلان قىلىندى. 1982-يىلى 1-ئايدا [[خەلق گېزىتى]]دە ۋە «[[مىللەتلەر ئەدەبىياتى تەتقىقاتىغا دائىر ئوبزورلار مەجمۇئەسى]]» نىڭ 2- سانىدا «[[قەشقەر كېچىسى]]» ھەققىدە مەخسۇس ئوبزورلار ئېلان قىلىنىپ، بۇ نادىر ئەسەر ئۇيغۇر شېئىرىيەت گۈلزارىدىكى ئاجايىپ ئېسىل گۈل دەپ مەدىھېلەندى. بۇ داستاننىڭ [[ياپون تىلى]]دىكى قىسقارتىلغان تەرجىمىسى 1985-يىلى [[ياپونىيە]]دە نەشر قىلىنغان [[جۇڭگو ئازسانلىق مىللەتلەر ئەدەبىياتى مەجمۇئەسى]] نىڭ 2- توپلىمىغا كىرگۈزۈلگەن. [[خەنزۇچە]] تەرجىمىسى 1988- يىلى [[شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى]] تەرىپىدىن ئايرىم كىتاب بولۇپ بېسىلىپ چىقتى. ئابدۇرېھىم ئۆتكۈرنىڭ ئۆزى بولسا، 1983-يىلى [[جۇڭگو ئازسانلىق مىللەت يازغۇچىلىرىنىڭ تەرجېمىھالى]] دېگەن كىتابتا تونۇشتۇرۇلدى. ئۇنىڭ يەنە نۇرغۇن ئەسەرلىرى [[ئوتتۇرا مەكتەپ]] ئەدەبىيات دەرسلىكىگە كىرگۈزۈلدى. ==ئەسەرلىرى== '''كىتابلار'''<br /> * خەنزۇ تىلىدىكى ڧىلىللەرنىڭ ئۆلچەملىك تەرجىمە قىلىنىش مەسلىلىسى، [[ئۈرۈمچى]] [[شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى]]، 1957-يىلى * [[كاشغەر كېچىسى]]، ئۈرۈمچى، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1980-يىلى * [[ئۆمۈر مەنزىللىرى]]، ([[شىئېرلار توپلىمى]]) ئۈرۈمچى، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1985-يىلى * [[ئىز]]، (رومان) ئۈرۈمچى، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1985-يىلى * [[ئويغانغان زېمىن]] (رومان) (بىرىنچى قىسىم)، ئۈرۈمچى، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1988-يىلى * [[ئويغانغان زېمىن]] (رومان) (ئىككىنچى قىسىم)، ئۈرۈمچى، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1994-يىلى '''ماقالىلەر'''<br /> ئۇيغۇر شىئېرىيىتىدىكى [[ئارۇز ۋەزىنى]] ھەققىدە، [[شىنجاڭ سەنئىتى]] (ئۇيغۇرچە)، 1980- يىلى 7-8- سانلار قەدىمكى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ شەككىلىنىشى ۋە تەرەققىياتى، [[شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى]] 1982- يىلى 2- سان سان ئۇيغۇر قەدىمكى زامان ئەدەبىياتىدىكى بەئزى مەسىلىلەر ھەققىدە مۇلاھىزە، شىنجاڭ سەنئىتى (ئۇيغۇرچە)، 1981- 8- سان ئۇيغۇر شىئېرىيىتىدىكى روبائىي ھەققىدە، شىنجاڭ سەنئىتى (ئۇيغۇرچە)، 1981- 8- سان == مەنبەلەر == {{Reflist}} {{stub}} [[تۈر:كىشلەر]] [[تۈر:ئۇيغۇر شائىرلار]] [[تۈر:ئۇيغۇرلار]] [[تۈر:شائىرلار]] [[تۈر: ئۇيغۇر ھازىرقى زامان شائىرلىرى]] 2d6sr0hrd82tefptrft63etwzhyui5u 0 8526 172765 164351 2025-06-08T02:47:20Z Bapkar 1429 172765 wikitext text/x-wiki '''روزى سايىت''' (تۇغۇل: [[1944]]-يىلى [[9- ئاي|9- ئايد]]/ ) ـ [[ئۇيغۇر مىللىتى|ئۇيغۇر]] خەلق شائىرى. {{شەخسلەر رامكىسى|ئات-تەگئات=روزى سايىت|توغۇلغان=1944-يىلى 9- ئاي|يۇرتى=خوتەننىڭ گۇما ناھىيەسى|ۋاپاتى=2001-يىلى 9-ئاي|مىللىتى=ئۇيغۇر|ۋاپات-بولغان-ئورنى=ئۈرۈمچى}} == ھاياتى == شائىر '''روزى سايىت'''، [[1944]]-يىلى [[9- ئاي|9- ئايدا]] [[خوتەن ۋىلايىتى|خوتەننىڭ]] [[گۇما ناھىيىسى|گۇما ناھىيىسىگە]] قاراشلىق شەيدۇللا دېگەن يېرىدە سايىتاخۇن ئىسىملىك كونا ئەسكەر ئائىلىسىدە تۇغۇلغان . [[1951]]-يىلى ئاتا-ئانىسى بىلەن بىللە خوتەنگە كۆچۈپ كېلىپ، [[1958]]-يىلىغىچە چايخانا (ھازىرقى [[خوتەن ناھىيىسى|خوتەن ناھىيىلىك]] ئۈمىد [[باشلانغۇچ مەكتەپ|باشلانغۇچ مەكتىپى]]) مەكتەپتە، [[ۋىلايەت|ۋىلايەتلىك]] [[خوتەن ۋىلايەتلىك1-ئوتتۇرا مەكتەب|1-ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ]] [[تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەب|تولۇقسىز]] سىنىپلىرىدا ئوقۇغان، شۇنىڭدىن كېيىن 10 نەچچە يىل [[دېھقانچىلىق]] ئەمگىكى بىلەن شۇغۇللانغان. [[1973]]-يىلى [[قەشقەر پىداگوگىكا ئىنستىتۇتى|قەشقەر پېداگوگىكا ئىنستىتۇتىنىڭ]] تىل-ئەدەبىيات فاكۇلتېتىغا قوبۇل قىلىنغان. ئوقۇش پۈتتۈرگەندىن كېيىن خوتەن ۋىلايەتلىك دارىلمۇئەللىمىن ۋە لاڭرۇ يېزىلىق ئوتتۇر مەكتەپتە تىل-ئەدەبىيات ئوقۇتقۇچىسى بولۇپ ئىشلىگەن. 1980-يىلىدىن باشلاپ ئۆمرىنىڭ ئاخىرىغىچە يېڭى قاشتېشى ژۇرنىلىدا مۇھەررىر بولغان. 1962-يىلى خەلق ئوقۇتقۇچىسى بولغان، كېيىن يەنە دېھقانچىلىق قىلغان، 1973-يىلى قەشقەر پىداگوگىكا ئىنىستوتىنىڭ تىل- ئەدەبىيات فاكولتېتىغا ئوقۇشقا كىرگەن، 1976-يىلى ئوقۇشنى پۈتتۈرگەندىن كېيىن خوتەندە ئوتتۇرا مەكتەپ ۋە دارىلمۇئەللىمىندە ئوقۇتقۇچىلىق قىلغان . 1980-يىلىدىن باشلاپ يېڭى قاشتېشى ژورنىلىدا مۇھەررىرلىك قىلغان . 2001-يىلى 9-ئايدا كېسەللىك سەۋەبىدىن 57 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتكەن . == ئىجادىيتى == شائىر روزى سايىت 1973-يىلى قەشقەر گېزىتىدە ئېلان قىلىنغان <دېھقانمۇ داشۆسىڭ بولدى> ناملىق شېئىرى بىلەن ئىجادىيەت سېپىگە كىرگەن. شۇنىڭدىن تارتىپ ھازىرغىچە ئۇنىڭ نۇرغۇن شېئىر-داستانلىرى ئېلان قىلىنغان . ئۇ يەنە بارات يازغان ھېكايە قاتارلىق بىرقانچە نەسرىي ئەسەرلەرنى يازغان . ئۇنىڭ يىپەك يولىدا نورۇز، يۇرۇڭقاش ۋادىسىدا شادلىق قاتارلىق تېلىۋىزىيە بەدىئىي فىلىملىرىنىڭ سىنارىيىسى شىنجاڭ تېلىۋىزىيە ئىستانسىسى تەرىپىدىن رەتكە ئېلىنغان . ھازىرغىچە ھەر قايسى گېزىت-ژۇرناللاردا <چۈشنامە> قاتارلىق 12 پارچە داستان، باللادىسى، 1000 پارچىدىن ئارتۇق شېئىرى ۋە روبائىيسى، <بارات يازغان ھېكايە> قاتارلىق بىر قانچە پارچە ھېكايىسى، <ئەتە بەتۇل ھەقايىق> نىڭ شېئىرىي يەشمىسى، ئۇيغۇر كلاسسىك شېئىرىيتىدىكى شەكىللەر توغرىسىدا< قاتارلىق ئىلمىي ماقالىلىرى> ئېلان قىلىنىپ، جامائەت ئارىسىدا بەلگىلىك تەسىر قوزغىدى. <قاشتېشىنىڭ رىۋايىتى، بۇ قىز كىمنى تاللىسۇن، مەرھابا، ئاھ، ئۇزاققا سۇزۇلغان چۈش، كۆڭۈلدىكى گەپلەر، مۇھەببەتتىن پۈتكەن ناخشىلار، روبائىيلار، تۇيۇقلار، خىيالدىن تۆرەلگەن خىياللار، دېھقان كۈلكىسى، پاھ، دېھقاننىڭ ھەيكىلى> قاتارلىق داستان ۋە شېئىرلار توپلاملىرى نەشىر قىلىندى. روزى سايىتنىڭ يەنە <«ئاھ، سېنىڭ سۇمبۇل چاچلىرىڭ، كىرىپ قاپتۇ ئانام چۈشۈمگە، بۇ خوتەن، مەن خوتەن قىزى». . . >قاتارلىق يۈزلىگەن ناخشا تېكىستى ئاھاڭغا سېلىنىپ ۋەتەننىڭ يېزا-سەھرالىرىدا ياڭرىماقتا. بىر قىسىم شېئىر-ھېكايىلىرى خەنزۇ تىلىغا تەرجىمە قىلىندى ۋە دەرسلىكلەرگە كىرگۈزۈلدى. شائىرنىڭ <دېھقان يىغلايدۇ، چۈشنامە، بالىلار پۇلغا زار، چېرىكلەر بەدخەج، بارات يازغان ھېكايە، يىپەك يۇرتىدا نۇرۇز>قاتارلىق داستان، شېئىر، ھېكايە ۋە تېلېۋىزىيە بەدىئىي سەنئەت فىلىملىرى، <بۇ جاھان، جاھان كەڭرى، يول كەڭرى> ناملىق ناخشا تېكىستلىرى قاتارلىق كۆپلىگەن ئەسەرلىرى مەملىكەت ۋە ئاپتونوم رايون دەرىجىلىك ئىجادىيەت مۇكاپاتلىرىغا ئېرىشتى. ئۇنىڭ مۇنەۋۋەر شېئىرلىرىدىن تۈزۈلگەن < دېھقان بولماق تەس>ناملىق قاپلىق ئۈنئالغۇ لېنتىسى نەشىر قىلىنىپ نەچچە ئونمىڭ نۇسخا تارقىتىلدى. خەلق شائىرى روزى سايىت 2001-يىلى 9-ئاينىڭ 8-كۈنى كېسەل سەۋەبى بىلەن خوتەن شەھىرىدە ۋاپات بولدى. مەرھۇم ھايات ۋاقتىدا مەملىكەتلىك ئاز سانلىق مىللەت يازغۇچىلىرى ئىلمىي جەمئىيىتىنىڭ، جۇڭگو ئۇيغۇر مەدەنىيەت، تارىخ ئىلمىي تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ مۇدىرىيەت ئەزاسى، ئاپتونوم رايونلۇق تىل-يېزىقنىقېلىپلاشتۇرۇش ئىلمىي جەمئىيىتىنىڭ، ئاپتونوم رايونلۇق 12 مۇقام تەتقىقات ئىلمىي جەمئىيىتىنىڭ ئەزاسى ئىدى. خەلق شائىرى روزى سايىتنىڭ ۋاپاتى ئۇيغۇر ئەدەبىيات-سەنئىتى ئۈچۈن زور يۇقىتىش. شائىر مۇنەۋۋەر ئەسەرلىرى بىلەن ئەل قەلبىدە مەڭگۈ ياشايدۇ. روزى سايىتنىڭ بەزى ئەسەرلىرى مەملىكەت ھەم ئاپتونۇم رايون دەرىجىلىك مۇكاپاتلارغا ئېرىشكەن . ئۆزىمۇ بىرقانچە قېتىم ئاپتونۇم رايون ۋە ۋىلايەت دەرىجىلىك مۇنەۋۋەر مۇتەخەسسىس بولۇپ باھالانغان . == ئەسەرلىرى == روزى سايىتنىڭ ھازىرغىچە نەشىر قىلىنغان ئەسەرلىرىدىن قاشتېشىنىڭ رىۋايىتى، بۇ قىز كىمنى تاللىسۇن، مەرھابا، مۇھەببەتتىن پۈتكەن ناخشىلار، پاھ، دېھقاننىڭ ھەيكىلى، ناملىق شېئىر ۋە داستانلار توپلىمى بار . ئۇنىڭ دېھقانلار تېمىسىدا يازغان بىر تۈركۈم شېئىرلىرى ئەينى يىللاردا يېزىلارغا يۈرگۈزۈلگەن بەزى سول سىياسەتلەر كەلتۈرۈپ چىقارغان بەزىبىر ئاقىۋەتلەرگە قارىتىلغان . بۇ شېئىرلار ئۈنئالغۇ لېنتىسىغا ئېلىنىپ، دېھقان بولماق تەس دېگەن نامدا نەشىر قىلىنىپ تارقىتىلغاندىن كېيىن، زور تەسىر قوزغىغان . ئۇ ۋاپات بولغاندىن كېيىن مىللەتلەر نەشرىياتى روزى سايىت شېئىرلىرىدىن دېگەن نامدا ئۇنىڭ بىر تۈكۈم شېئىرلىنى نەشىر قىلدى. == شېئىرلىرىدىن == ==== ئانا تىلىم - زەر تىلىم ==== تىل ئالاقە قورالى، تىل قەلبنىڭ ئەينىكى، تىل ئادەمنى، ئالەمنى باغلاپ تۇرغان زەر رىشتە . تىل غەزىنە، تىل ھىكمەت، تىل مۇھەببەت كۆۋرۈكى، تىل ھايۋاننى ئىنسانغا ئايلاندۇردى پەرۋىشتە . تىل نادانغا پەم بېرىپ، تىل زۇۋانغا تەم بېرىپ، ھاياتلىقنىڭ ئابادى مېھرى تاپتى سۆيۈكتە . شۇڭا ھەر بىر قۇۋمچۈن مەيلى كىچىك-چوڭ بولسۇن، ئاتا تىلى - ئۆز تىلى شۇنچە ئۇلۇغ، بۈيۈك -تە ! ئۇيغۇر تىلى ئۇۋاق تىل، ئۇيغۇر تىلى ئۇماق تىل، سەككىز مىليون بۇلبۇلنىڭ ئەشۇ تىلدا ناۋاسى . ئۇيغۇر تىلى كىچىك تىل، ئەمما تاتلىق چۈچۈك تىل، مەن شۇ تىلنىڭ شەيداسى، مىراسخورى -ھەقداسى. ئۇ -ئانا تىل ئانامغا ئانىسىدىن يادىكار، مەن بۇ تىلنى ئۈگەنگەن زاكامدىكى چاغلاردا . ئاشۇ ئانا تىل بىلەن ئوۋلاپ جانان مەيلىنى، پاراڭلاشقان، سىرداشقان ئالمىزارلىق باغلاردا . بوۋام مۇشۇ تىل بىلەن يۈرۈكۈمگە پىچىرلاپ، ۋاپادارلىق، مەردلىكنىڭ مىزانىنى بىلدۈرگەن. ئوغلۇم، قىزىم ھەر كۈنى تۇمۇچۇقتەك ۋىچىرلاپ، ھاياجانغا چۆمدۈرگەن، مۇرادىمنى بىلدۈرگەن . مۇشۇ تىلدا ناۋائىي كىيگەن ناۋا تاجىنى، شاھ مەشرەپنى مۇشۇ تىل ئېرىشتۈرگەن شەرەپكە . يۈسۈپكە خاس ھاجىپ لىق ئاتا قىلغان مۇشۇ تىل، مەھمۇد بوۋام مۇشۇ تىلدا دەرس ئۈگەتكەن ئەرەپكە . مەن شۇ ئانا تىل بىلەن پەرۋاز قىلىپ ئىجادتا، زىمىستاننى لەنەتلەپ، تاڭغا مەڭز-يۈز ياقتىم . كۈلسە يۇرتۇم تەڭ كۈلدۈم، ئەل يىغلىسا ياش تۆكتۈم، بىللە كۆيدۈم ئوتىدا، سۇلىرىدا تەڭ ئاقتىم . مەن شۇ ئانا تىل بىلەن باغاشلىدىم باھارنى، گۈل -چېچەككە پۈركەنگەن چىمەنلەرنى ئارىلاپ. مەن كۈلىمەن، قۇۋۇمنى كۈلدىرىمەن قەلەمدە، تىلغا ئۈنگەن ھارام شاخ، كۆتەكلەرنى پارچىلاپ . شۇڭا دەيمەن : ئۆز تىلىم - گۆھەر تىلىم، زەر تىلىم، بوپقالغىنى ئۇششاق تىل ئەمەس ھەرگىز ئىلىىتى . زەررە كىچىك، ئاتوم شۇ زەررىلەردىن تۈزۇلگەن، مىنىڭ تىلىم ئاشۇنداق، ئاتومچە بار قىممىتى . ئەي تەڭرىتاغ پەرزەنتى، ئۇزۇن سەپەر كارۋىنى، سىيپىماقتا مەڭزىڭنى تاڭنىڭ مەيىن شامىلى . مۇھەببەتلىك باغاشتا كۈلۈپ يايرا، ياڭرىسۇن، سەككىز مىليون شاد دىلنىڭ ئانا تىلدا ناۋاسى!! == مەنبە == * روزى سايىتنىڭ ئانا تىلىم -زەر تىلىم ناملىق شېئىرلار توپلىمىدىن. == مەنبەلەر == {{Reflist}} {{stub}} [[تۈر:كىشلەر]] [[تۈر:شائىرلار]] [[تۈر:ئۇيغۇر شائىرلار]] [[تۈر:ئۇيغۇرلار]] [[تۈر:مەشھۇر شەخسلەر]] [[تۈر:ئۇيغۇر ئەدەبىياتى]] [[تۈر:بۇگۈنكى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتى]] [[تۈر:ئۇيغۇر ئەدىبلەر]] ir9gp0tnf4h9eqq27rjyyt9qccjzrup 172774 172765 2025-06-08T03:29:41Z Bapkar 1429 172774 wikitext text/x-wiki '''روزى سايىت''' (تۇغۇلغان ۋاقتى: [[1944]]-يىلى [[9- ئاي]]) ـ [[ئۇيغۇر مىللىتى|ئۇيغۇر]] خەلق شائىرى. {{شەخسلەر رامكىسى|ئات-تەگئات=روزى سايىت|توغۇلغان=1944-يىلى 9- ئاي|يۇرتى=خوتەننىڭ گۇما ناھىيەسى|ۋاپاتى=2001-يىلى 9-ئاي|مىللىتى=ئۇيغۇر|ۋاپات-بولغان-ئورنى=ئۈرۈمچى}} == ھاياتى == شائىر '''روزى سايىت'''، [[1944]]-يىلى [[9- ئاي|9- ئايدا]] [[خوتەن ۋىلايىتى|خوتەننىڭ]] [[گۇما ناھىيىسى|گۇما ناھىيىسىگە]] قاراشلىق شەيدۇللا دېگەن يېرىدە سايىتاخۇن ئىسىملىك كونا ئەسكەر ئائىلىسىدە تۇغۇلغان . [[1951]]-يىلى ئاتا-ئانىسى بىلەن بىللە خوتەنگە كۆچۈپ كېلىپ، [[1958]]-يىلىغىچە چايخانا (ھازىرقى [[خوتەن ناھىيىسى|خوتەن ناھىيىلىك]] ئۈمىد [[باشلانغۇچ مەكتەپ|باشلانغۇچ مەكتىپى]]) مەكتەپتە، [[ۋىلايەت|ۋىلايەتلىك]] [[خوتەن ۋىلايەتلىك1-ئوتتۇرا مەكتەب|1-ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ]] [[تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەب|تولۇقسىز]] سىنىپلىرىدا ئوقۇغان، شۇنىڭدىن كېيىن 10 نەچچە يىل [[دېھقانچىلىق]] ئەمگىكى بىلەن شۇغۇللانغان. [[1973]]-يىلى [[قەشقەر پىداگوگىكا ئىنستىتۇتى|قەشقەر پېداگوگىكا ئىنستىتۇتىنىڭ]] تىل-ئەدەبىيات فاكۇلتېتىغا قوبۇل قىلىنغان. ئوقۇش پۈتتۈرگەندىن كېيىن خوتەن ۋىلايەتلىك دارىلمۇئەللىمىن ۋە لاڭرۇ يېزىلىق ئوتتۇر مەكتەپتە تىل-ئەدەبىيات ئوقۇتقۇچىسى بولۇپ ئىشلىگەن. 1980-يىلىدىن باشلاپ ئۆمرىنىڭ ئاخىرىغىچە يېڭى قاشتېشى ژۇرنىلىدا مۇھەررىر بولغان. 1962-يىلى خەلق ئوقۇتقۇچىسى بولغان، كېيىن يەنە دېھقانچىلىق قىلغان، 1973-يىلى قەشقەر پىداگوگىكا ئىنىستوتىنىڭ تىل- ئەدەبىيات فاكولتېتىغا ئوقۇشقا كىرگەن، 1976-يىلى ئوقۇشنى پۈتتۈرگەندىن كېيىن خوتەندە ئوتتۇرا مەكتەپ ۋە دارىلمۇئەللىمىندە ئوقۇتقۇچىلىق قىلغان . 1980-يىلىدىن باشلاپ يېڭى قاشتېشى ژورنىلىدا مۇھەررىرلىك قىلغان . 2001-يىلى 9-ئايدا كېسەللىك سەۋەبىدىن 57 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتكەن . == ئىجادىيتى == شائىر روزى سايىت 1973-يىلى قەشقەر گېزىتىدە ئېلان قىلىنغان <دېھقانمۇ داشۆسىڭ بولدى> ناملىق شېئىرى بىلەن ئىجادىيەت سېپىگە كىرگەن. شۇنىڭدىن تارتىپ ھازىرغىچە ئۇنىڭ نۇرغۇن شېئىر-داستانلىرى ئېلان قىلىنغان . ئۇ يەنە بارات يازغان ھېكايە قاتارلىق بىرقانچە نەسرىي ئەسەرلەرنى يازغان . ئۇنىڭ يىپەك يولىدا نورۇز، يۇرۇڭقاش ۋادىسىدا شادلىق قاتارلىق تېلىۋىزىيە بەدىئىي فىلىملىرىنىڭ سىنارىيىسى شىنجاڭ تېلىۋىزىيە ئىستانسىسى تەرىپىدىن رەتكە ئېلىنغان . ھازىرغىچە ھەر قايسى گېزىت-ژۇرناللاردا <چۈشنامە> قاتارلىق 12 پارچە داستان، باللادىسى، 1000 پارچىدىن ئارتۇق شېئىرى ۋە روبائىيسى، <بارات يازغان ھېكايە> قاتارلىق بىر قانچە پارچە ھېكايىسى، <ئەتە بەتۇل ھەقايىق> نىڭ شېئىرىي يەشمىسى، ئۇيغۇر كلاسسىك شېئىرىيتىدىكى شەكىللەر توغرىسىدا< قاتارلىق ئىلمىي ماقالىلىرى> ئېلان قىلىنىپ، جامائەت ئارىسىدا بەلگىلىك تەسىر قوزغىدى. <قاشتېشىنىڭ رىۋايىتى، بۇ قىز كىمنى تاللىسۇن، مەرھابا، ئاھ، ئۇزاققا سۇزۇلغان چۈش، كۆڭۈلدىكى گەپلەر، مۇھەببەتتىن پۈتكەن ناخشىلار، روبائىيلار، تۇيۇقلار، خىيالدىن تۆرەلگەن خىياللار، دېھقان كۈلكىسى، پاھ، دېھقاننىڭ ھەيكىلى> قاتارلىق داستان ۋە شېئىرلار توپلاملىرى نەشىر قىلىندى. روزى سايىتنىڭ يەنە <«ئاھ، سېنىڭ سۇمبۇل چاچلىرىڭ، كىرىپ قاپتۇ ئانام چۈشۈمگە، بۇ خوتەن، مەن خوتەن قىزى». . . >قاتارلىق يۈزلىگەن ناخشا تېكىستى ئاھاڭغا سېلىنىپ ۋەتەننىڭ يېزا-سەھرالىرىدا ياڭرىماقتا. بىر قىسىم شېئىر-ھېكايىلىرى خەنزۇ تىلىغا تەرجىمە قىلىندى ۋە دەرسلىكلەرگە كىرگۈزۈلدى. شائىرنىڭ <دېھقان يىغلايدۇ، چۈشنامە، بالىلار پۇلغا زار، چېرىكلەر بەدخەج، بارات يازغان ھېكايە، يىپەك يۇرتىدا نۇرۇز>قاتارلىق داستان، شېئىر، ھېكايە ۋە تېلېۋىزىيە بەدىئىي سەنئەت فىلىملىرى، <بۇ جاھان، جاھان كەڭرى، يول كەڭرى> ناملىق ناخشا تېكىستلىرى قاتارلىق كۆپلىگەن ئەسەرلىرى مەملىكەت ۋە ئاپتونوم رايون دەرىجىلىك ئىجادىيەت مۇكاپاتلىرىغا ئېرىشتى. ئۇنىڭ مۇنەۋۋەر شېئىرلىرىدىن تۈزۈلگەن < دېھقان بولماق تەس>ناملىق قاپلىق ئۈنئالغۇ لېنتىسى نەشىر قىلىنىپ نەچچە ئونمىڭ نۇسخا تارقىتىلدى. خەلق شائىرى روزى سايىت 2001-يىلى 9-ئاينىڭ 8-كۈنى كېسەل سەۋەبى بىلەن خوتەن شەھىرىدە ۋاپات بولدى. مەرھۇم ھايات ۋاقتىدا مەملىكەتلىك ئاز سانلىق مىللەت يازغۇچىلىرى ئىلمىي جەمئىيىتىنىڭ، جۇڭگو ئۇيغۇر مەدەنىيەت، تارىخ ئىلمىي تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ مۇدىرىيەت ئەزاسى، ئاپتونوم رايونلۇق تىل-يېزىقنىقېلىپلاشتۇرۇش ئىلمىي جەمئىيىتىنىڭ، ئاپتونوم رايونلۇق 12 مۇقام تەتقىقات ئىلمىي جەمئىيىتىنىڭ ئەزاسى ئىدى. خەلق شائىرى روزى سايىتنىڭ ۋاپاتى ئۇيغۇر ئەدەبىيات-سەنئىتى ئۈچۈن زور يۇقىتىش. شائىر مۇنەۋۋەر ئەسەرلىرى بىلەن ئەل قەلبىدە مەڭگۈ ياشايدۇ. روزى سايىتنىڭ بەزى ئەسەرلىرى مەملىكەت ھەم ئاپتونۇم رايون دەرىجىلىك مۇكاپاتلارغا ئېرىشكەن . ئۆزىمۇ بىرقانچە قېتىم ئاپتونۇم رايون ۋە ۋىلايەت دەرىجىلىك مۇنەۋۋەر مۇتەخەسسىس بولۇپ باھالانغان . == ئەسەرلىرى == روزى سايىتنىڭ ھازىرغىچە نەشىر قىلىنغان ئەسەرلىرىدىن قاشتېشىنىڭ رىۋايىتى، بۇ قىز كىمنى تاللىسۇن، مەرھابا، مۇھەببەتتىن پۈتكەن ناخشىلار، پاھ، دېھقاننىڭ ھەيكىلى، ناملىق شېئىر ۋە داستانلار توپلىمى بار . ئۇنىڭ دېھقانلار تېمىسىدا يازغان بىر تۈركۈم شېئىرلىرى ئەينى يىللاردا يېزىلارغا يۈرگۈزۈلگەن بەزى سول سىياسەتلەر كەلتۈرۈپ چىقارغان بەزىبىر ئاقىۋەتلەرگە قارىتىلغان . بۇ شېئىرلار ئۈنئالغۇ لېنتىسىغا ئېلىنىپ، دېھقان بولماق تەس دېگەن نامدا نەشىر قىلىنىپ تارقىتىلغاندىن كېيىن، زور تەسىر قوزغىغان . ئۇ ۋاپات بولغاندىن كېيىن مىللەتلەر نەشرىياتى روزى سايىت شېئىرلىرىدىن دېگەن نامدا ئۇنىڭ بىر تۈكۈم شېئىرلىنى نەشىر قىلدى. == شېئىرلىرىدىن == ==== ئانا تىلىم - زەر تىلىم ==== تىل ئالاقە قورالى، تىل قەلبنىڭ ئەينىكى، تىل ئادەمنى، ئالەمنى باغلاپ تۇرغان زەر رىشتە . تىل غەزىنە، تىل ھىكمەت، تىل مۇھەببەت كۆۋرۈكى، تىل ھايۋاننى ئىنسانغا ئايلاندۇردى پەرۋىشتە . تىل نادانغا پەم بېرىپ، تىل زۇۋانغا تەم بېرىپ، ھاياتلىقنىڭ ئابادى مېھرى تاپتى سۆيۈكتە . شۇڭا ھەر بىر قۇۋمچۈن مەيلى كىچىك-چوڭ بولسۇن، ئاتا تىلى - ئۆز تىلى شۇنچە ئۇلۇغ، بۈيۈك -تە ! ئۇيغۇر تىلى ئۇۋاق تىل، ئۇيغۇر تىلى ئۇماق تىل، سەككىز مىليون بۇلبۇلنىڭ ئەشۇ تىلدا ناۋاسى . ئۇيغۇر تىلى كىچىك تىل، ئەمما تاتلىق چۈچۈك تىل، مەن شۇ تىلنىڭ شەيداسى، مىراسخورى -ھەقداسى. ئۇ -ئانا تىل ئانامغا ئانىسىدىن يادىكار، مەن بۇ تىلنى ئۈگەنگەن زاكامدىكى چاغلاردا . ئاشۇ ئانا تىل بىلەن ئوۋلاپ جانان مەيلىنى، پاراڭلاشقان، سىرداشقان ئالمىزارلىق باغلاردا . بوۋام مۇشۇ تىل بىلەن يۈرۈكۈمگە پىچىرلاپ، ۋاپادارلىق، مەردلىكنىڭ مىزانىنى بىلدۈرگەن. ئوغلۇم، قىزىم ھەر كۈنى تۇمۇچۇقتەك ۋىچىرلاپ، ھاياجانغا چۆمدۈرگەن، مۇرادىمنى بىلدۈرگەن . مۇشۇ تىلدا ناۋائىي كىيگەن ناۋا تاجىنى، شاھ مەشرەپنى مۇشۇ تىل ئېرىشتۈرگەن شەرەپكە . يۈسۈپكە خاس ھاجىپ لىق ئاتا قىلغان مۇشۇ تىل، مەھمۇد بوۋام مۇشۇ تىلدا دەرس ئۈگەتكەن ئەرەپكە . مەن شۇ ئانا تىل بىلەن پەرۋاز قىلىپ ئىجادتا، زىمىستاننى لەنەتلەپ، تاڭغا مەڭز-يۈز ياقتىم . كۈلسە يۇرتۇم تەڭ كۈلدۈم، ئەل يىغلىسا ياش تۆكتۈم، بىللە كۆيدۈم ئوتىدا، سۇلىرىدا تەڭ ئاقتىم . مەن شۇ ئانا تىل بىلەن باغاشلىدىم باھارنى، گۈل -چېچەككە پۈركەنگەن چىمەنلەرنى ئارىلاپ. مەن كۈلىمەن، قۇۋۇمنى كۈلدىرىمەن قەلەمدە، تىلغا ئۈنگەن ھارام شاخ، كۆتەكلەرنى پارچىلاپ . شۇڭا دەيمەن : ئۆز تىلىم - گۆھەر تىلىم، زەر تىلىم، بوپقالغىنى ئۇششاق تىل ئەمەس ھەرگىز ئىلىىتى . زەررە كىچىك، ئاتوم شۇ زەررىلەردىن تۈزۇلگەن، مىنىڭ تىلىم ئاشۇنداق، ئاتومچە بار قىممىتى . ئەي تەڭرىتاغ پەرزەنتى، ئۇزۇن سەپەر كارۋىنى، سىيپىماقتا مەڭزىڭنى تاڭنىڭ مەيىن شامىلى . مۇھەببەتلىك باغاشتا كۈلۈپ يايرا، ياڭرىسۇن، سەككىز مىليون شاد دىلنىڭ ئانا تىلدا ناۋاسى!! == مەنبە == * روزى سايىتنىڭ ئانا تىلىم -زەر تىلىم ناملىق شېئىرلار توپلىمىدىن. == مەنبەلەر == {{Reflist}} {{stub}} [[تۈر:كىشلەر]] [[تۈر:شائىرلار]] [[تۈر:ئۇيغۇر شائىرلار]] [[تۈر:ئۇيغۇرلار]] [[تۈر:مەشھۇر شەخسلەر]] [[تۈر:ئۇيغۇر ئەدەبىياتى]] [[تۈر:بۇگۈنكى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتى]] [[تۈر:ئۇيغۇر ئەدىبلەر]] rira35lbk3e76oj1ocsflcttsm29ymv 10 12059 172766 140750 2025-06-08T02:53:51Z Bapkar 1429 172766 wikitext text/x-wiki {| class="toc style="float: left; margin-left: 0em; width: 300px; font-size: 90%; margin-right: 20px;" cellspacing="3" background=#e3e3e3 |- align="center" bgcolor="#e3e3e3" ! colspan=2 |{{#if: {{{ئات ۋە تەگئات|}}} | <br/>{{{ئات ۋە تەگئات:|}}}}} <!-- رەسىم--> |- align="center" ! colspan=2 | {{#if:{{{رەسىم ئىزاھى|}}}|{{{!}}style="background:inherit;width:100%;" {{#if:{{{رەسىم ئىزاھى|}}}|{{!}}valign=top{{!}}[[File:{{{رەسىم ئىزاھى}}}|{{#if:{{{رەسىمنىڭ ڧورماتى|}}}|{{{رەسىمنىڭ ڧورماتى|}}}|260}}px|center]]}}</td></tr> {{!}}} }} {{#if: {{{باشقا ئىسىملار|}}} | <tr><th> باشقا ئىسىملار </th><td> {{{باشقا ئىسىملار}}}</td></tr> }}{{#if: {{{قىسقا ئۇچۇر|}}} | <tr><th> قىسقا ئۇچۇر </th><td> {{{قىسقا ئۇچۇر}}}</td></tr> }}{{#if: {{{مىللىتى|}}} | <tr><th> مىللىتى </th><td> {{{مىللىتى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{ئوقۇش تارىخى|}}} | <tr><th> ئوقۇش تارىخى </th><td> {{{ئوقۇش تارىخى}}}</td></tr> }} {{#if: {{{ئىش|}}} | <tr><th> ئىش </th><td> {{{ئىش}}}</td></tr> }} {{#if: {{{توغۇلغان ۋاقتى|}}} | <tr><th> توغۇلغان ۋاقتى </th><td> {{{توغۇلغان ۋاقتى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{توغۇلغان يەر|}}} | <tr><th> توغۇلغان يەر </th><td> {{{توغۇلغان يەر}}}</td></tr> }}{{#if: {{{ئۆلۈم ۋاقتى|}}} | <tr><th> ئۆلۈم ۋاقتى </th><td> {{{ئۆلۈم ۋاقتى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{ئۆلۈم يېرى|}}} | <tr><th> ئۆلۈم يېرى </th><td> {{{ئۆلۈم يېرى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{قەبرىسى|}}} | <tr><th> قەبرىسى </th><td> {{{قەبرىسى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{ئۆلۈم سەبەبى|}}} | <tr><th> ئۆلۈم سەبەبى </th><td> {{{ئۆلۈم سەبەبى}}}</td></tr> }} {{#if: {{{رەپىقىسى|}}} | <tr><th> رەپىقىسى </th><td> {{{رەپىقىسى}}}</td></tr> }} {{#if: {{{بالىلىرى|}}} | <tr><th> بالىلىرى </th><td> {{{بالىلىرى}}}</td></tr> }} {{#if: {{{تور بەت|}}} | <tr><th> [[تور بەت|تور بەت]] </th><td> {{{تور بەت}}}</td></tr>}} |} <noinclude> {{ھۆججەتلەش}} [[Category:ئۇچۇر رەسمى قېلىپلىرى]] [[Category:قېلىپلار ]] | [[Category:شەخس ئۇچۇر رەسمى ]] </noinclude> 89h511dqhs1t3epf817bz6hqylikf90 172767 172766 2025-06-08T03:04:01Z Bapkar 1429 172767 wikitext text/x-wiki {| class="toccolours" style="float: left; margin-left: 0em; width: 300px; font-size: 90%; margin-right: 20px;" cellspacing="3" background=#e3e3e3 |- align="center" bgcolor="#e3e3e3" ! colspan=2 |{{#if: {{{ئات|}}} | <br/>{{{ئات|}}}}} <!-- رەسىم--> |- align="center" ! colspan=2 | {{#if:{{{رەسىم ئىزاھى|}}}|{{{!}}style="background:inherit;width:100%;" {{#if:{{{رەسىم ئىزاھى|}}}|{{!}}valign=top{{!}}[[File:{{{رەسىم ئىزاھى}}}|{{#if:{{{رەسىمنىڭ ڧورماتى|}}}|{{{رەسىمنىڭ ڧورماتى|}}}|260}}px|center]]}}</td></tr> {{!}}} }} {{#if: {{{باشقا ئىسىملار|}}} | <tr><th> باشقا ئىسىملار </th><td> {{{باشقا ئىسىملار}}}</td></tr> }}{{#if: {{{قىسقا ئۇچۇر|}}} | <tr><th> قىسقا ئۇچۇر </th><td> {{{قىسقا ئۇچۇر}}}</td></tr> }}{{#if: {{{مىللىتى|}}} | <tr><th> مىللىتى </th><td> {{{مىللىتى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{ئوقۇش تارىخى|}}} | <tr><th> ئوقۇش تارىخى </th><td> {{{ئوقۇش تارىخى}}}</td></tr> }} {{#if: {{{ئىش|}}} | <tr><th> ئىش </th><td> {{{ئىش}}}</td></tr> }} {{#if: {{{توغۇلغان ۋاقتى|}}} | <tr><th> توغۇلغان ۋاقتى </th><td> {{{توغۇلغان ۋاقتى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{توغۇلغان يەر|}}} | <tr><th> توغۇلغان يەر </th><td> {{{توغۇلغان يەر}}}</td></tr> }}{{#if: {{{ئۆلۈم ۋاقتى|}}} | <tr><th> ئۆلۈم ۋاقتى </th><td> {{{ئۆلۈم ۋاقتى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{ئۆلۈم يېرى|}}} | <tr><th> ئۆلۈم يېرى </th><td> {{{ئۆلۈم يېرى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{قەبرىسى|}}} | <tr><th> قەبرىسى </th><td> {{{قەبرىسى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{ئۆلۈم سەبەبى|}}} | <tr><th> ئۆلۈم سەبەبى </th><td> {{{ئۆلۈم سەبەبى}}}</td></tr> }} {{#if: {{{رەپىقىسى|}}} | <tr><th> رەپىقىسى </th><td> {{{رەپىقىسى}}}</td></tr> }} {{#if: {{{بالىلىرى|}}} | <tr><th> بالىلىرى </th><td> {{{بالىلىرى}}}</td></tr> }} {{#if: {{{تور بەت|}}} | <tr><th> [[تور بەت|تور بەت]] </th><td> {{{تور بەت}}}</td></tr>}} |} [[Category:ئۇچۇر رەسىمى قېلىپلىرى]] [[Category:قېلىپلار ]] | [[Category:شەخس ئۇچۇر رەسمى ]] </noinclude> dv0v6kkbc2e55rzn0devalmdvx5glew 172768 172767 2025-06-08T03:08:41Z Bapkar 1429 172768 wikitext text/x-wiki {| class="toccolours" style="float: left; margin-left: 0em; width: 300px; font-size: 90%; margin-right: 20px;" cellspacing="3" background=#e3e3e3 |- align="center" bgcolor="#e3e3e3" ! colspan=2 |{{#if: {{{ئات ۋە تەگئات|}}} | <br/>{{{ئات ۋە تەگئات|}}}}} <!-- رەسىم--> |- align="center" ! colspan=2 | {{#if:{{{رەسىم ئىزاھى|}}}|{{{!}}style="background:inherit;width:100%;" {{#if:{{{رەسىم ئىزاھى|}}}|{{!}}valign=top{{!}}[[File:{{{رەسىم ئىزاھى}}}|{{#if:{{{رەسىمنىڭ پىچىمى|}}}|{{{رەسىمنىڭ پىچىمى|}}}|260}}px|center]]}}</td></tr> {{!}}} }} {{#if: {{{باشقا ئىسىم|}}} | <tr><th> باشقا ئىسىم </th><td> {{{باشقا ئىسىم}}}</td></tr> }}{{#if: {{{قىسقا ئۇچۇر|}}} | <tr><th> قىسقا ئۇچۇر </th><td> {{{قىسقا ئۇچۇر}}}</td></tr> }}{{#if: {{{مىللىتى|}}} | <tr><th> مىللىتى </th><td> {{{مىللىتى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{ئوقۇش تارىخى|}}} | <tr><th> ئوقۇش تارىخى </th><td> {{{ئوقۇش تارىخى}}}</td></tr> }} {{#if: {{{ئىش|}}} | <tr><th> ئىش </th><td> {{{ئىش}}}</td></tr> }} {{#if: {{{توغۇلغان ۋاقتى|}}} | <tr><th> توغۇلغان ۋاقتى </th><td> {{{توغۇلغان ۋاقتى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{توغۇلغان جاي|}}} | <tr><th> توغۇلغان جاي </th><td> {{{توغۇلغان جاي}}}</td></tr> }}{{#if: {{{ئۆلۈم ۋاقتى|}}} | <tr><th> ئۆلۈم ۋاقتى </th><td> {{{ئۆلۈم ۋاقتى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{ئۆلۈم يېرى|}}} | <tr><th> ئۆلۈم يېرى </th><td> {{{ئۆلۈم يېرى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{قەبرىسى|}}} | <tr><th> قەبرىسى </th><td> {{{قەبرىسى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{ئۆلۈم سەۋەبى|}}} | <tr><th> ئۆلۈم سەۋەبى </th><td> {{{ئۆلۈم سەۋەبى}}}</td></tr> }} {{#if: {{{رەپىقىسى|}}} | <tr><th> رەپىقىسى </th><td> {{{رەپىقىسى}}}</td></tr> }} {{#if: {{{بالىلىرى|}}} | <tr><th> بالىلىرى </th><td> {{{بالىلىرى}}}</td></tr> }} {{#if: {{{تور بېكەت|}}} | <tr><th> [[تور بېكەت|تور بېكەت]] </th><td> {{{تور بېكەت}}}</td></tr>}} |} [[Category:ئۇچۇر رەسىمى قېلىپلىرى]] [[Category:قېلىپلار ]] | [[Category:شەخس ئۇچۇر رەسمى ]] </noinclude> o2igdc0bs8eit9fzwbywnprwgn29610 172772 172768 2025-06-08T03:21:42Z Bapkar 1429 172772 wikitext text/x-wiki {| class="toccolours" style="float: left; margin-left: 0em; width: 300px; font-size: 90%; margin-right: 20px;" cellspacing="3" background=#e3e3e3 |- align="center" bgcolor="#e3e3e3" ! colspan=2 |{{#if: {{{ئات ۋە تەگئات|}}} | <br/>{{{ئات ۋە تەگئات|}}}}} <!-- رەسىم--> |- align="center" ! colspan=2 | {{#if:{{{رەسىم ئىزاھى|}}}|{{{!}}style="background:inherit;width:100%;" {{#if:{{{رەسىم ئىزاھى|}}}|{{!}}valign=top{{!}}[[File:{{{رەسىم ئىزاھى}}}|{{#if:{{{رەسىمنىڭ پىچىمى|}}}|{{{رەسىمنىڭ پىچىمى|}}}|260}}px|center]]}}</td></tr> {{!}}} }} {{#if: {{{باشقا ئىسىم|}}} | <tr><th> باشقا ئىسىم </th><td> {{{باشقا ئىسىم}}}</td></tr> }}{{#if: {{{قىسقا ئۇچۇر|}}} | <tr><th> قىسقا ئۇچۇر </th><td> {{{قىسقا ئۇچۇر}}}</td></tr> }}{{#if: {{{مىللىتى|}}} | <tr><th> مىللىتى </th><td> {{{مىللىتى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{ئوقۇش تارىخى|}}} | <tr><th> ئوقۇش تارىخى </th><td> {{{ئوقۇش تارىخى}}}</td></tr> }} {{#if: {{{ئىش|}}} | <tr><th> ئىش </th><td> {{{ئىش}}}</td></tr> }} {{#if: {{{توغۇلغان ۋاقتى|}}} | <tr><th> توغۇلغان ۋاقتى </th><td> {{{توغۇلغان ۋاقتى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{توغۇلغان جاي|}}} | <tr><th> توغۇلغان جاي </th><td> {{{توغۇلغان جاي}}}</td></tr> }}{{#if: {{{ئۆلۈم ۋاقتى|}}} | <tr><th> ئۆلۈم ۋاقتى </th><td> {{{ئۆلۈم ۋاقتى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{ئۆلۈم يېرى|}}} | <tr><th> ئۆلۈم يېرى </th><td> {{{ئۆلۈم يېرى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{قەبرىسى|}}} | <tr><th> قەبرىسى </th><td> {{{قەبرىسى}}}</td></tr> }}{{#if: {{{ئۆلۈم سەۋەبى|}}} | <tr><th> ئۆلۈم سەۋەبى </th><td> {{{ئۆلۈم سەۋەبى}}}</td></tr> }} {{#if: {{{رەپىقىسى|}}} | <tr><th> رەپىقىسى </th><td> {{{رەپىقىسى}}}</td></tr> }} {{#if: {{{بالىلىرى|}}} | <tr><th> بالىلىرى </th><td> {{{بالىلىرى}}}</td></tr> }} {{#if: {{{تور بېكەت|}}} | <tr><th> [[تور بېكەت|تور بېكەت]] </th><td> {{{تور بېكەت}}}</td></tr>}} |} <noinclude> [[Category:ئۇچۇر رەسىمى قېلىپلىرى]] [[Category:قېلىپلار ]] | [[Category:شەخس ئۇچۇر رەسمى ]] </noinclude> stjl5ii2vwu5poyustvpld0udtcgnio 10 13194 172764 172288 2025-06-08T02:45:52Z Bapkar 1429 172764 wikitext text/x-wiki {|class=toc style="float:left; width:270px; border:1px solid #a0a0a0; background:#f9f9f9; margin-left:2em; margin-bottom:2em; font-size:100%" |- ! style="background:#b8d0f3" colspan="6"| <big>'''{{{ئات-تەگئات|{{PAGENAME}}}}} {{#if:'''</big>{{{رەسىم|}}}|<br/> {{{رەسىم|}}} }} <!-- ! style="background: #ccf; text-align: center;" | -->{{#if:{{{توغۇلغان|}}}|{{قۇرمەزمۇن|'''تۇغۇلغان ۋاقتى'''|{{{توغۇلغان|}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{يۇرتى|}}}|{{قۇرمەزمۇن|'''يۇرتى'''|{{{يۇرتى|ئېنىق ئەمەس}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{ۋاپاتى|}}}|{{قۇرمەزمۇن|'''ۋاپاتى'''|{{{ۋاپاتى|}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{ۋاپات بولغان يەر|}}}|{{قۇرمەزمۇن|'''ۋاپات بولغان يەر'''|{{{ۋاپات بولغان يەر|}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{ھازىرقى ئورنى|}}}|{{قۇرمەزمۇن|'''ھازىرقى ئورنى'''|{{{ھازىرقى ئورنى|}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{مىللىتى|}}}|{{قۇرمەزمۇن|'''مىللىتى'''|{{{مىللىتى|}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{دۆلەت تەۋەلىكى|}}}|{{قۇرمەزمۇن|'''دۆلەت تەۋەلىكى'''|{{{دۆلەت-تەۋەلىكى|}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{مائارىپ سەۋىيەىسى|}}}|{{قۇرمەزمۇن|'''مائارىپ سەۋىيەسى'''|{{{مائارىپ سەۋىيەسى|}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{كەسپى|}}}|{{قۇرمەزمۇن|'''كەسپى'''|{{{كەسپى|}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{ئەسىرى|}}}|{{قۇرمەزمۇن|'''ئەسەر(لىرى)'''|{{{ئەسىرى|}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{ئىلمىي ئۇنۋانى|}}}|{{قۇرمەزمۇن|'''ئىلمىي ئۇنۋانى'''|{{{ئىلمىي ئۇنۋانى|}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{مۇكاپات|}}}|{{قۇرمەزمۇن|'''مۇكاپات'''|{{{مۇكاپات|}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{خىزمىتى|}}}|{{قۇرمەزمۇن|'''خىزمىتى'''|{{{خىزمىتى|}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{جۆرىسى|}}}|{{قۇرمەزمۇن|'''جۆرە(لەر)'''|{{{جۆرىسى|}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{بالىلىرى|}}}|{{قۇرمەزمۇن|'''بالا(لىرى)'''|{{{بالىلىرى|}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{ئاتا-ئانا|}}}|{{قۇرمەزمۇن|'''ئاتا-ئانا'''|{{{ئاتا-ئانىسى|}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{تور بېكىتى|}}}|{{قۇرمەزمۇن|'''تور بېكەت'''|{{{تور بېكىتى|}}}}}}} |} <noinclude>[[تۈر:قېلىپ]]</noinclude> bqqr305ohvr418eju7rbzinz271pum4 0 15982 172769 172753 2025-06-08T03:14:54Z Bapkar 1429 172769 wikitext text/x-wiki [[ھۆججەت:2015-09-11-080312 - Upal, Mausoleum des Uigurischen Philologen Muhamad Al Kashgari.JPG|thumb|350x350px|{{Infobox person|ئات=مەھمۇد كاشىغەرى|توغۇلغان ۋاقتى=1008-يىلى|توغۇلغان يەر=قەشقەر شەھىرى ئوپال يېزىسى ئازىغ كەنتى|ئۆلۈم ۋاقتى=1105-يىلى|ئۆلۈم يېرى=قەشقەر شەھىرى ئوپال يېزىسى ئازىغ كەنتى|قەبرىسى=قەشقەر شەھىرى ئوپال يېزىسى ئازىغ كەنتى}}]]{{Infobox person|ئات ۋە تەگئات=مەھمۇد كاشغەرىي|توغۇلغان ۋاقتى=1008-يىلى|توغۇلغان جاي=قەشقەر شەھىرى ئوپال يېزىسى ئازىغ كەنتى|ئۆلۈم ۋاقتى=1105-يىلى|قەبرىسى=قەشقەر شەھىرى ئوپال يېزىسى}} '''مەھمۇد كاشغەرىي''' (محمود الكشغرى) مىلادى 11-ئەسىرلەردە ياشيغان بۈيۈك [[ئۇيغۇر]] ئالىمى،ئىسىكىپىلۇدىك،ئۇنيڭ دۇنياغا مەشھۇر بولغان ئەسىرى «[[دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك]]» (تۈركىي تىللار دىۋانى) دۇرلەر.مەھمۇد كاشغەرىي مىلادى 1008-يىلى بۇگۈنكى قەشقەر شەھرى ئوپال يېزىسى ئازىغ كەنتىدە تۇغۇلغان بولۇپ، [[قاراخانىيلار]] خان جەمەتى ئەۋلادىدۇر. ئۇيغۇرلار ئىچىدىن چىققان بۈيۈك ئالىم، ئەدىب، دۇنيا سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىقىنىڭ ئاساسچىسى. تەقرىبەن مىلادى 1008-يىلى توغۇلۇپ 1105-يىلى 97 يېشىدا ۋافات بولغان. ھاياتىدا نۇرغۇن تالىپ ۋە شاگىرت يېتىشتۈرۈپ چىققان. مىلادى 1072-1074- يىللار ئارىسىدا ئابباسىيلار خەلىپىلىگى پايتەختى باغداد سەھرىدە دۇنياۋىي بۈيۈك ئەسىرى [[دىۋانۇ لۇغەت تۈرك]]نى تاماملىغان. « [[بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى]] »، قىسقارتىلىپ، [[ب د ت]] تەرىپىدىن 2008- يىلى [[دۇنيا مەھمۇد كاشغەرىي يىلى]] قىلىپ بېكىتىلگەن. == نەسەبى == مەھمۇد قەشقەرىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرۇلۇق قولىمىزدىكى دىۋانۇ لۇغاتتىن تۈركنىڭ بەزى يەرلىرىدىكى ئۆزى تەرىپىدىن بېرىلگەن چەكلىك مەلۇماتلاردىن باشقا بىر نەرسە يوق <ref>مەھمۇت قەشقەرى ھەققىدە ئەڭ مۇھىم بولغان تەتقىقاتلار: ۋ.ۋ. بار تولد: «ئوتتۇرا ئاسىيا تۈرك تارىخىي ھەققىدە دەسلەر»، (تۈركچە)، 1927- يىلى، 85- 83- بەتلەر؛ (گېرمانچە)، 1935- يىلى، 95- 92- بەتلەر. فۇئات كۆپرۈلۈ:» دىۋان لۇغاتىت تۈرك» (تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتى ھەققىدە تەتقىقاتلار)، ئىستانبۇل، 1934- يىلى، 34- 33- بەتلەر، (تۈركچە). ئەخمەت زەكى ۋەلىدى تۇغان: «دىۋان لۇغاتىت تۈركنىڭ يېزىلغان يىلى ھەققىدە» (ئاتسىز مەجمۇئە)، 16- سان، 1932- يىلى، 78- 77- بەتلەر؛ «مەھمۇت قەشقەرىگە ئائىت نوتلار»، (ئاتسىز مەجمۇئە)، 17- سان، 1932- يىلى، 136- 133- بەتلەر، (تۈركچە). رىفات بىلگە كىلىسلى: «دىۋان لۇغاتىت تۈرۈكنىڭ يېزىلىش تارىخىي»، (تۈركىيات مەجمۇئەسى)، 6- سان، 39-1938- يىللىق، ئىستانبۇل، 1939- يىلى، 360- 358- بەتلەر(تۈرۈكچە). بېسىم ئاتالاي:«دىۋان لوغاتىت تۈرك ۋە تەرجىمىسى ئۈستىدە نوتلار- كىتابنى يازغان شەخىس؛ كىتابنىڭ يېزىلغان تارىخى؛ كىتاب نەدە يېزىلغان» (دىۋان لوغاتىت تۈرۈك تەرجىمىسى)، 1- توم، ئەنقەرە 1939- يىلى، 16- 11- بەتلەر، (تۈرۈكچە). ئەخمەت جاپەر ئوغلى: «تۈرۈك تىلى تارىخى نوتلىرى»، 1- بۈلۈم. ئىستانبۇل، 1943- يىلى، 43- 42- بەتلەر، (تۈرۈكچە). م. شاكىر ئۈلكۈتاشىر: «بۈيۈك تۈرك تىلچىسى مەھمۇت قەشقەرى»، ئىستانبۇل، 1946- يىلى، (تۈرۈكچە).</ref>.بۇ مەلۇماتلارغا قارىغاندا مەھمۇدنىڭ « ئۆز قەۋمىنىڭ ( يەنە تۈركلەرنىڭ ) ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىسىگە مەنسۇب »<ref>«كىتاب دىۋان لوغاتىت تۈرك» كىلىسلى مۇئەللىم رىفات بىلگە باسمىسى، I، ئىستانبۇل، 1334(1917). 3= فاكسىمىلى: بېسىم ئاتالاي: «دىۋان لوغاتىت تۈرك فاكسىمىلى» ئەنقەرە، 1941- يىلى.</ref>ئىكەنلىكى ، دادىلىرىنىڭ يەنى ئەجدادىنىڭ<ref>قارالسۇن: بارتولد: 94- بەت، توغان: (ئاتسىز مەجمۇئە)، 17- سان. 136- 133 بەتلەر.</ref> تۈرك ئەللىرىنى سامانى ئوغۇللىرىدىن ئالغان ” <ref>دىۋان، تۈركچە تەرجىمە 1- توم، 101- بەت= فاكسىمىلى 69- بەت.</ref>لىقى ۋە ئاخىرىدا دادىسى ھۆسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ئىسسىق كۆلنىڭ شەرقىي – جەنۇبىي ساھىلىدا تېپىلغان بارىسخان شەھەرى بىلەن يېقىن باغلىنىشى بار ئىكەنلىكى چۈشەندۈرۈلگەن .<ref>بارسخاننىڭ ئورنى ھەققىدىكى شەخسى تەتقىقاتى: ئا.ن.بېرنىشىتام: «شىمالىي قىرغىزىستان ئارخىلوگىيەسىگە كىرىش»، فرۇنزى، 1941- يىلى، 82- 80- بەتلەر، (روسچە).</ref> بۇلارغا قارىغاندا مەھمۇد قەشقەرىنىڭ قاراخانىلار سۇلالىسىغا مەنسۇب ئىكەنلىكى ۋە ئەجدادىنىڭ بۇ سۇلالىنىڭ بىر مەشھۇر ئەزاسى ئىكەنلىكى كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ . بۇ ئەجداد كىم ؟ بۇ يەردە مەھمۇدنىڭ ئەجدادى دەپ مۇزاكىرە قىلىشقا بولىدىغان ئىككىلا شەخس بار . بۇلار ماۋەرا ئۇننەھرى دەستلەپ بويسۇندۇرغان ، ئۇنۋانى بۇغراخان دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 382 – يىلى ( 992 م) سامانى ئوغۇللىرىنىڭ پايتەختى بۇخارانى ئالغان ھارۇن ( ھاسان ) بىن سۇلايمان ياكى بولمىسا ئۇنۋانى ئارسلان ئىلىگ دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 389 – يىلى ( 999 م) غەزنەۋىلىك مەھمۇد بىلەن بىرلىكتە سامانى دۆلىتىنى ئاياقلاشتۇرۇشقا سەۋەبچى بولغان ناسىر بىن ئەلى<ref>دىۋان III توم، ئىستانبۇل، 1335 (1919)، 312- بەت = فاكسىمىلى، 62- بەت.</ref>. ھالبۇكى ناسىربىن ئەلىنىڭ سۇلالىنىڭ غەربىي تارمىغىدىن ئىكەنلىكى ۋە مەھمۇد قەشقەرى تەرىپىدىن بايان قىلىنغان قەشقەرنىڭ ھامان سۇلالىنىڭ شەرقىي تارمىقىغا باغلىنىشلىق ئىكەنلىكى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرۈلسە ، مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ئەجدادى دەپ يالغۇز ھارۇن بىن سۇلايماننى تىلغا ئېلىشقا بولىدۇ.<ref>سۇلايمان ئوغلى ھارۇن ۋە ئەلىي ئوغلى ناسىر ھەققىدە: ۋ. بار تولد: «مۇڭغۇل ئىستىلاسىدىكى تۈركستان» 1928- يىلى، لوندۇن، 266- 257، 274- 271، (ئېنگىلىزچە). ۋ. ئى. بىلايىۋ: «13- 11 ئەسىردىكى تۈركمەن ۋە تۈركمەن تارىخىغا دائىر ئەرەپچە مەنبەلەر»، (تۈركمەن ۋە تۈركمەن تارىخىغا دائىر ماتىرىياللار، 1- توم، موسكۇۋا لېلىنگراد، 1939- يىلى، 81- بەت، روسچە)، ئاپتۇر ماقالىسىدا قەشقەرىنى ئۆز ئىپادىسىگە ئاساسەن (4- نوتقا قاراڭ) ناسىر بىن ئەلىنىڭ نەۋرىسى دەپ ھېسابلايدۇ.</ref> <ref>ھىجىرىيە 5- ئەسىرنىڭ دەسلەپكى يىللىرىدىن ئېتىبارەن ئىككى تارماق ئارىسىدا شەكىللەنگەن ھاڭنىڭ نەتىجىسىدە «غەربىي قاراخانىلار دۆلىتىنىڭ شەرق قىسمىدا خاتىرجەم ياشاش ئانچىۋالا مۇمكىن ئەمەس بۇلۇپ قالغان ئىدى. بۇ خۇسۇسىدا مىنىڭ ئېسلا ئېنىسكلوپىدىيىسىگە ئاتاپ يازغان ماقالەمگە قاراڭ.</ref> بىر تەسادىپىي ئېسىل يالداما ئورنىدا قولىمىزدا بارىسخاندا بېسىلغان ھېجىرىيە 5 – ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىغا ( تەخمىنەن 1048 – 1058 ) تەۋە بەزى تەڭگىلەر ساقلانماقتا<ref>رىچارد ۋاسمىر: «قاراخانىلار تەڭگىللىرى»، بېرلىن، 1930- يىلى (گېرمانچە) بۇ تەنگىلەردىكى ۋاقىتلارنىڭ ئاخىرقى رەقەملىرى كۆپ ئۇپرىغان. پەرق ئېتىشكە بولىدىغان يەرلەردە سەككىز رەقىمى كۆزگە چېلىقىدۇ. بۇنىڭغا قارىغاندا بۇ تەڭگىلەرنىڭ 448- يىلى (7/1056) يۈسەيىن بىن مۇھەممەدنىڭ ۋەل ئەھىدلىككە چىقىرىلغان يىلدا بېسىلغانلىقىنى قۇبۇل قىلىشقا بولىدۇ.</ref>. ئەپسۇسكى بۇ تەڭگىلەردىكى يەزىقلاردا شۇ دەۋردىكى بارىسخان ئەمىرلىرىنىڭ يالغۇز ئىسلامى لەقەملىرى ۋە تۈركىئۇنۋانلىرىلا ئەكس ئېتىلگەن : شەمسىد دۆلە ئارسلان ئىلىگ . بۇ يەردە مەشھۇر قادىرخان بىن ھارۇننىڭ ئوغلى ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسى ھارۇن بىن سۇلايماننىڭ نەۋرىسى « بۇغراخان » مۇھەممەت بىن يۈسۈپنىڭ ھۆكۈمدار ئىكەنلىكى كۆرۈلىدۇ ( يۇقىرىغا قاراڭ ) . قاراخانىلارنىڭ دۆلەت تەشكىلاتىدا ئارسلان ئىلىگ ئۇنۋانى ( بۇغراخان ئۇنۋانى بىلەن ) قاغانلىق ئورتاقلىغىدا بىر قەدەم تۆۋەندە تۇرىدىغان ئادەملەرگە بېرىلەتتى<ref>بۇ ھەقتە تېخىمۇ كۆپرەك مەلۇمات ئېلىش ئۈچۈن مىنىڭ «قارىخانىلار تەتقىقاتى» (ئارگىنال) ئاتلىق ئەسىرىمنىڭ «قاراخانىلاردىكى دەرىجە پەرقلىرى ھەققىدە» دىگەن قىسمىغا قاراڭ.</ref> . ئىبن ئەسىرىدىن بىلىشىمىزچە مۇھاممەت يۈسۈپنىڭ يېنىدا چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەت ( ھېجىرىيە 444 – يىلىدىن يەنى 1056 -1057_ يىللىرىدا ھۈسەيىن بىن مۇھاممەتنىنب ئارسلان ئىلىگ بولۇپ بارىسخاندا ھۆكۈم سۈرگەنلىكىنى تەخمىنەن قىلىشقا بولىدۇ . شۇنداق بولغاندا ، ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسىنىڭ نەۋرىسى بولغان بارسخان ئەمرى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ مەھمۇد قەشقىرىنىڭ دادىسى ھۈسەيىن بىر مۇھەممەتتىن باشقا كىشى ئەمەسلىكى ئېنىق . بۇ شەخس بارىسخان بىلەن ناھايىتى زىچ ئالاقىدار ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنى بويسۇندۇرغۇچىنىڭ سۇلالىسىگە مەنسۇپ ئىدى .<ref>س. ج. تورنبېرگ نەشىرى، 11-، لېيدىن، 1963- يىلى، 211- بەت.</ref> دادىسى ھۈسەيىن بىننى مۇھەممەد قاراخانىيلارنىڭ خان جەمەتىدىن بولۇپ،بارسقان شەھىرىنىڭ ھاكىمى بولغان . ئەمما مىلادىيە 1058-يىلى ئوردىدا يۈز بەرگەن بىر قېتىملىق سىياسى مالىمانچىلىقتا دادىسى ئۆلتۈرۈلگەن . ئالىم 11- ئەسىرنىڭ 80- يىللىرى ئەتراپىدا باغداتتىن قەشقەرگە قايتىپ كېلىپ ئاخىرقى ئۆمرىنى ئوپالدا ئۆتكۈزگەن . ئوپالدا مەدرىسە مەھمۇدىيە ناملىق بىر مەدرىسىنى بىنا قىلىپ ئۆزى مۇددەرىسلىك قىلغان . 96-97 يېشىدا ئوپالدا ۋاپات بولغان . ئالىمنىڭ << تۈركىي تىللار دىۋانى >> ناملىق ئەسىرى باغداتتا مىلادىيە 1072-يىلدىن 1074-يىلغىچە يېزىپ تاماملانغان . 1076-يىلى ئالىم ئۇنى قايتا تۈزىتىپ ئابباسىيلار خەلىپىلىكىنىڭ 27- خەلىپىسى ئوبۇلقاسىم ئابدۇللا بىننى مۇھەممەدىل مۇقتەدى بىئەمرۇللاغا تەقدىم قىلغان. مەھمۇد قەشقەرىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرۇلۇق قولىمىزدىكى دىۋانۇ لۇغاتتىن تۈركنىڭ بەزى يەرلىرىدىكى ئۆزى تەرىپىدىن بېرىلگەن چەكلىك مەلۇماتلاردىن باشقا بىر نەرسە يوق.<ref name=":0">مەھمۇت قەشقەرى ھەققىدە ئەڭ مۇھىم بولغان تەتقىقاتلار: ۋ.ۋ. بار تولد: «ئوتتۇرا ئاسىيا تۈرك تارىخىي ھەققىدە دەسلەر»، (تۈركچە)، 1927- يىلى، 85- 83- بەتلەر؛ (گېرمانچە)، 1935- يىلى، 95- 92- بەتلەر. فۇئات كۆپرۈلۈ:» دىۋان لۇغاتىت تۈرك» (تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتى ھەققىدە تەتقىقاتلار)، ئىستانبۇل، 1934- يىلى، 34- 33- بەتلەر، (تۈركچە). ئەخمەت زەكى ۋەلىدى تۇغان: «دىۋان لۇغاتىت تۈركنىڭ يېزىلغان يىلى ھەققىدە» (ئاتسىز مەجمۇئە)، 16- سان، 1932- يىلى، 78- 77- بەتلەر؛ «مەھمۇت قەشقەرىگە ئائىت نوتلار»، (ئاتسىز مەجمۇئە)، 17- سان، 1932- يىلى، 136- 133- بەتلەر، (تۈركچە). رىفات بىلگە كىلىسلى: «دىۋان لۇغاتىت تۈرۈكنىڭ يېزىلىش تارىخىي»، (تۈركىيات مەجمۇئەسى)، 6- سان، 39-1938- يىللىق، ئىستانبۇل، 1939- يىلى، 360- 358- بەتلەر(تۈرۈكچە). بېسىم ئاتالاي:«دىۋان لوغاتىت تۈرك ۋە تەرجىمىسى ئۈستىدە نوتلار- كىتابنى يازغان شەخىس؛ كىتابنىڭ يېزىلغان تارىخى؛ كىتاب نەدە يېزىلغان» (دىۋان لوغاتىت تۈرۈك تەرجىمىسى)، 1- توم، ئەنقەرە 1939- يىلى، 16- 11- بەتلەر، (تۈرۈكچە). ئەخمەت جاپەر ئوغلى: «تۈرۈك تىلى تارىخى نوتلىرى»، 1- بۈلۈم. ئىستانبۇل، 1943- يىلى، 43- 42- بەتلەر، (تۈرۈكچە). . شاكىر ئۈلكۈتاشىر: «بۈيۈك تۈرك تىلچىسى مەھمۇت قەشقەرى»، ئىستانبۇل، 1946- يىلى، (تۈرۈكچە). </ref> بۇ مەلۇماتلارغا قارىغاندا مەھمۇدنىڭ « ئۆز قەۋمىنىڭ ( يەنە تۈركلەرنىڭ ) ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىسىگە مەنسۇب »<ref>«كىتاب دىۋان لوغاتىت تۈرك» كىلىسلى مۇئەللىم رىفات بىلگە باسمىسى، I، ئىستانبۇل، 1334(1917). 3= فاكسىمىلى: بېسىم ئاتالاي: «دىۋان لوغاتىت تۈرك فاكسىمىلى» ئەنقەرە، 1941- يىلى.</ref> ئىكەنلىكى ، دادىلىرىنىڭ يەنى ئەجدادىنىڭ<ref>بارتولد: 94- بەت، توغان: (ئاتسىز مەجمۇئە)، 17- سان. 136- 133 بەتلەر.</ref> تۈرك ئەللىرىنى سامانى ئوغۇللىرىدىن ئالغان”<ref>دىۋان، تۈركچە تەرجىمە 1- توم، 101- بەت= فاكسىمىلى 69- بەت.</ref> لىقى ۋە ئاخىرىدا دادىسى ھۆسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ئىسسىق كۆلنىڭ شەرقىي – جەنۇبىي ساھىلىدا تېپىلغان بارىسخان<ref>بارسخاننىڭ ئورنى ھەققىدىكى شەخسى تەتقىقاتى: ئا.ن.بېرنىشىتام: «شىمالىي قىرغىزىستان ئارخىلوگىيەسىگە كىرىش»، فرۇنزى، 1941- يىلى، 82- 80- بەتلەر، (روسچە).</ref> شەھەرى بىلەن يېقىن باغلىنىشى بار ئىكەنلىكى چۈشەندۈرۈلگەن.<ref>دىۋان III توم، ئىستانبۇل، 1335 (1919)، 312- بەت = فاكسىمىلى، 62- بەت.</ref> بۇلارغا قارىغاندا مەھمۇد قەشقەرىنىڭ قاراخانىيلار سۇلالىسىغا مەنسۇب ئىكەنلىكى ۋە ئەجدادىنىڭ بۇ سۇلالىنىڭ بىر مەشھۇر ئەزاسى ئىكەنلىكى كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ . بۇ ئەجداد كىم ؟ بۇ يەردە مەھمۇدنىڭ ئەجدادى دەپ مۇزاكىرە قىلىشقا بولىدىغان ئىككىلا شەخس بار . بۇلار ماۋەرا ئۇننەھرى دەستلەپ بويسۇندۇرغان ، ئۇنۋانى بۇغراخان دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 382 – يىلى ( 992 م) سامانى ئوغۇللىرىنىڭ پايتەختى بۇخارانى ئالغان ھارۇن ( ھاسان ) بىن سۇلايمان ياكى بولمىسا ئۇنۋانى ئارسلان ئىلىگ دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 389 – يىلى ( 999 م) غەزنەۋىلىك مەھمۇد بىلەن بىرلىكتە سامانى دۆلىتىنى ئاياقلاشتۇرۇشقا سەۋەبچى بولغان ناسىر بىن ئەلى.<ref>سۇلايمان ئوغلى ھارۇن ۋە ئەلىي ئوغلى ناسىر ھەققىدە: ۋ. بار تولد: «مۇڭغۇل ئىستىلاسىدىكى تۈركستان» 1928- يىلى، لوندۇن، 266- 257، 274- 271، (ئېنگىلىزچە). ۋ. ئى. بىلايىۋ: «13- 11 ئەسىردىكى تۈركمەن ۋە تۈركمەن تارىخىغا دائىر ئەرەپچە مەنبەلەر»، (تۈركمەن ۋە تۈركمەن تارىخىغا دائىر ماتىرىياللار، 1- توم، موسكۇۋا لېلىنگراد، 1939- يىلى، 81- بەت، روسچە)، ئاپتۇر ماقالىسىدا قەشقەرىنى ئۆز ئىپادىسىگە ئاساسەن (4- نوتقا قاراڭ) ناسىر بىن ئەلىنىڭ نەۋرىسى دەپ ھېسابلايدۇ.</ref> ھالبۇكى ناسىربىن ئەلىنىڭ سۇلالىنىڭ غەربىي تارمىغىدىن ئىكەنلىكى ۋە مەھمۇد قەشقەرى تەرىپىدىن بايان قىلىنغان قەشقەرنىڭ ھامان سۇلالىنىڭ شەرقىي تارمىقىغا باغلىنىشلىق ئىكەنلىكى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرۈلسە ، مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ئەجدادى دەپ يالغۇز ھارۇن بىن سۇلايماننى تىلغا ئېلىشقا بولىدۇ.<ref>ھىجىرىيە 5- ئەسىرنىڭ دەسلەپكى يىللىرىدىن ئېتىبارەن ئىككى تارماق ئارىسىدا شەكىللەنگەن ھاڭنىڭ نەتىجىسىدە «غەربىي قاراخانىلار دۆلىتىنىڭ شەرق قىسمىدا خاتىرجەم ياشاش ئانچىۋالا مۇمكىن ئەمەس بۇلۇپ قالغان ئىدى. قاراڭ: ئېسلا ئېنىسكلوپىدىيىسى مۇناسىۋەتلىك ماقالە.</ref> بىر تەسادىپىي ئېسىل يالداما ئورنىدا قولىمىزدا بارىسخاندا بېسىلغان ھېجىرىيە 5 – ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىغا ( تەخمىنەن 1048 – 1058 ) تەۋە بەزى تەڭگىلەر ساقلانماقتا.<ref name=":1">رىچارد ۋاسمىر: «قاراخانىلار تەڭگىللىرى»، بېرلىن، 1930- يىلى (گېرمانچە) بۇ تەنگىلەردىكى ۋاقىتلارنىڭ ئاخىرقى رەقەملىرى كۆپ ئۇپرىغان. پەرق ئېتىشكە بولىدىغان يەرلەردە سەككىز رەقىمى كۆزگە چېلىقىدۇ. بۇنىڭغا قارىغاندا بۇ تەڭگىلەرنىڭ 448- يىلى (7/1056) يۈسەيىن بىن مۇھەممەدنىڭ ۋەل ئەھىدلىككە چىقىرىلغان يىلدا بېسىلغانلىقىنى قۇبۇل قىلىشقا بولىدۇ.</ref> ئەپسۇسكى بۇ تەڭگىلەردىكى يەزىقلاردا شۇ دەۋردىكى بارىسخان ئەمىرلىرىنىڭ يالغۇز ئىسلامى لەقەملىرى ۋە تۈركى ئۇنۋانلىرىلا ئەكس ئېتىلگەن : شەمسىد دۆلە ئارسلان ئىلىگ . بۇ يەردە مەشھۇر قادىرخان بىن ھارۇننىڭ ئوغلى ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسى ھارۇن بىن سۇلايماننىڭ نەۋرىسى « بۇغراخان » مۇھەممەت بىن يۈسۈپنىڭ ھۆكۈمدار ئىكەنلىكى كۆرۈلىدۇ.<ref name=":1" />[[ھۆججەت:Maḥmūd_al-Kāšġarī,_Wax.jpg|thumb]]11-ئەسىردە ياشىغان مەشھۇر تۈركىي تىلشۇناس، ئېنىسكلوپېدىك ئالىم، تۇلۇق ئىسمى مەھمۇد ئىبنى ھۈسەيىن ئىبنى مۇھەممەد كاشغەرىي، ئالەمشۇمۇل كاتتا ئەسەر «تۈركىي تىللار دىۋانى» دا پۈتۈلىشىچە، ئۇ 11-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ھازىرقى قەشقەر توققۇزاق ناھىيەسىنىڭ غەربىي جەنۇبىغا جايلاشقان ئوپال يېزىسىدا تۇغۇلغان. ئەمما ئۆلۈپ كەتكەن كونكرېت ۋاقتى ئېنىقسىز، مەھمۇد كاشغەرىي ئۆزىنىڭ كەچۈرمىشلىرى توغرۇلۇق «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ مۇقەددىمىسىدە ئۆزىنى «ئاتام ھۈسەيىن، بوۋام مۇھەممەد، مەن قاراخانىيلارنىڭ خان جەمەتىدىن، ياخشى تەربىيە كۆرگەن شاھزادىمەن» دەپ بايان قىلغان. ئۇ ئۆزىنى «تۈركلەر ئىچىدە تىلىم ئەڭ پاساھەتلىك، بايانلىرىم چۈشىنىشلىك، مۇكەممەل تەربىيە كۆردۈم. ئېسىل نەسەبتىنمەن، نەيزە ئېتىشقا ماھىر، تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان قەبىلىلەرنىڭ شەھەر-بازارلىرى ۋە رايۇنلىرىدا بولدۇم» دەپ تۇنۇشتۇرغان. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ئاتىسى ھۈسەيىن بارسخان (ھازىرقى قىرغىزىستان ئىسسىقكۆلنىڭ جەنۇبى) نىڭ ھۆكۈمرانى ئىدى. ماتېرىياللاردىن مەلۇم بولۇشىچە، مەھمۇد كاشغەرىيىنىڭ ئانىسى قاراخانىيلار سۇلالىسىنىڭ مەشھۇر ئالىمى غوجا سەيپىدىن بۇزرۇكۋارنىڭ قىزى بۈۋى رابىيە بولۇپ، بۈۋى رابىيە كىچىكىدىن باشلاپلا ئاتىسىدىن ياخشى تەلىم ئالغان. ئۇ خېلىلا بىلىملىك بولۇپ، مەھمۇد كاشغەرىيىنىڭ ئۈسۈپ -يېتىلىشىدە ناھايىتى مۇھىم رول ئوينىغان. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ مەدەنىيەت بىلىملىرىگە قىزغىن ئىشتىياق باغلىشى، ئېسىل ئەخلاق-پەزىلەت يىتىلدۈرۈشىگە تۈرتكە بولغان. بۈۋى رابىيە ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن، ئوپالغا توتىشىدېغان يول بويىدىكى يىكچى (ھازىرقى توققۇزاق ناھىيەسىنىڭ ئوپال يېزىسى تەۋەسىدە) دېگەن جايغا دەپنە قىلىنغان، ئۇنىڭ قەبرىسى ھېلىمۇ شۇ يەردە، قەشقەر ئاياللىرى بۇ ھۆرمەتلىك ئانىغا ھېلىمۇ ئىززەت-ئىكرام بىلدۈرىدۇ. ئۇنى «ئۇلۇغ موما» دەپ ئاتىشىدۇ. ھەر خىل دىنىي پائالىيەتلەردە ئۇنىڭدىن شاپائەت، ئامانلىق تىلەيدۇ. مەھمۇد كاشغەرىي ئۆسمۈرلۈك دەۋرىنى ئوپالدا ئۆتكۈزگەن ۋە سارايغا يېقىن جايدىكى مەدرىسەدە ئوقۇغان، كېيىن سۇتۇق بۇغراخان زامانىسىدا ئېچىلغان قەشقەر مەدرىسەسىگە ئۇقۇشقا كىرىپ، شۇ زامانلاردىكى مەشھۇر ئۆلىما، مۇدەررىس ھۈسەيىن ئىبى خەلەف كاشغەرىيدىن تەلىم ئالغان. ئىلىم-مەرىپەت تىلى دەپ قارالغان ئەرەب تىلى، پارس تىلىنى پىششىق ئىگىلىگەن. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ بوۋسىسى، قارخانىيلار سۇلالىسىنىڭ خانى مۇھەممەد بۇغراخان 15 ئاي ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەندىن كېيىن، تەختنى چوڭ ئوغلى ھۈسەيىنگە قالدۇرىدىغانلىقىنى قارار قىلغان. بىراق، مۇھەممەد بۇغراخاننىڭ توقال خانىشىدىنمۇ ئىبراھىم دەيدىغان بىر ئوغلى بار ئىدى. بۇ توقال خانىش تەختنىڭ ھۈسەيىنگە قېلىشىغا جان-جەھلى بىلەن قارشى بولغانلىقى ئۈچۈن، ھۈسەيىن تەختكە ئولتۇرىدىغان مۇراسىم كۈنى سۈيقەست ئىشلىتىپ، قانلىق سىياسى ئۆزگۈرۈش قوزغىغان. ئۇ قولچوماقلىرىنى تاماققا زەھەر سېلىشقا ئورۇنلاشتۇرغان، ئاقىۋەتتە ئۇنىڭ ئېرى بولمىش مۇھەممەد بۇغراخاننى ئۆزئىىچىگە ئالغان خان ئوردىسى ئەزالىرىنىڭ كۆپىنچىسى زەھەرلىنىپ ئۆلگەن. ئارقىدىنلا ئۇ ئايال يەنە تاغىسى سۇلايماننى بۇغۇپ ئۆلتۈرگۈزگەن. ئۇ بۇنىڭلىق بىلەن بولدى قىلماي، ئېرى ۋە قېيىنئىنىسىنىڭ نۇرغۇن ئۇرۇق-توغقانلىرىنىمۇ ئۆلتۈرگۈزۋەتكەن. سۈيىقەستى ئىشقا ئېشىپ سىياسى ئۆزگۈرىشى ئاياغلاشقاندىن كېيىن، ئوغلى ئىبراھىمنى تەختكە ئولتۇرغان. مەھمۇد ئاتىسى تەختكە ئولتۇرۇپ، ئۆزى شاھزادە بولۇش ئالدىدا تۇرغاندا، يەنى مۇراسىم كۈنى پاجىئە يۈز بېرىپ، پۈتكۈل ئائىلىسىدىكىلەر پاجىئەدە قازا قىلىپ، تىكەندەك يالغۇز قالغان ۋە سىياسىي ئۆزگۈرۈشتىن كېيىن يۇرتىدىن دەرھال بېشىنى ئېلىپ، ياقا يۇرتلارغا سەرگەردان بولۇپ چىقىپ كەتكەن ۋە شۇ كۈندىن ئېتىبارەن 15 يىللىق ئىلىم تەھسىل قىلىش سەپىرىنى باشتىن كەچۈرگەن. مىسال-نەمۇنىلىرى تولۇق، مەزمۇن تەپسىلىي لۇغەت تۈزۈپ چىقىپ، شۇ زامانلاردا ياشىغان تۈرك قەبىلىلىرىنىڭ تىل جەھەتتىكى ئالاھىدىلىكلىرىنى نامايەن قىلىش ئۈچۈن، كەڭ دائىرىلىك ماتېرىيال توپلاشقا، شۇ دەۋردىكى شارائىتتتا بۇ خىزمەتنى تاماملاش ئۈچۈن نۇرغۇن يىل تەتقىق قىلىشقا توغرا كېلەتتى. شۇلارغا ئاساسەن جەزىملەشتۈرۈشكە بولىدۇكى، مەھمۇد كاشغەرىي بۇ ۋەقەدىن كېيىن ۋەتىنىدىن ئايرىلىپ، ئەتراپتىكى تۈركىي قەبىلىلەرنى كېزىشنى باشلىۋەتكەن. نەتىجىدە شۇ قەبىلىلەرنىڭ شېۋىلىرىنى پىششىق ئىگىلەش بىلەن بىللە، نۇرغۇن ماتېرىيال توپلىغان. ئەلۋەتتە، مەھمۇد كاشغەرىي ئەلگە تىل جەھەتتىكى بىلىملەرنىلا سۇنۇپ قالماستىن، يەنە تېخى تۈركىي قەبىلىلەرنىمۇ تەپسىلىي تۇنۇشتۇرۇپ چىققان. دېمەك، بۇ ئەھۋال ئۇنىڭ بۇ رايۇننىڭ ئىجتىمائىي، جۇغراپىيەۋى مۇھىتىنى پىششىق بىلىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرىدۇ. == قەشقەردىن ئايرىلىش == ھاياتى ناھايىتى خۇپىيانە توختالغان مەھمۇد قەشقەرى ئۆزىنىڭ باغدادقا قانداق سەۋەبلەر بىلەن كۆچۈپ كەلگەنلىكىنى ئوچۇق دېمەيدۇ . تۈرك ئەللىرىدە كۆزگە بىرمۇنچە ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبىنىمۇ سۆزلىمەيدۇ . ئەگەر كېلىپ چىقىشىى توغرىسىدىكى تەخمىنىلىرىمىز توغرا بولغان تەقدىردە مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبلىرىمۇ مەيدانغا چىقىدۇ . ئۇ روشەنكى بىر سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى ) ئىدى . شەرقىي قاراخانىلار دۆلىتىدە ھېجىرىيىنىڭ 448 – 449 يىللىرىدا ( 1056-1057 _ 1057-1058 ) قورقۇنۇچلۇق ھادىسىلەر پەيدا بولدى . ئالدى بىلەن چوڭ خاقان ( ئارسلان خان ) سۇلايمان بىن يۈسۈپ ئىنىسى ۋە خاقانلىق ھەمرىيى ( بۇغراخان ) مۇھاممەت بىن يۈسۈپكە قارشى ھەرىكەت قوزغايدۇ ۋە “ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ . ئېلىپ بېرىلغان جەڭدە ئارسلانخان سۇلايمان بىن يۈسۈپ يېڭىلىپ قالىدۇ . بۇغراخان مۇھەممەت بىن يۈسۈپ ئۇنى زىندانغا تاشلاپ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ ”<ref>ئىبىن ئەسىر، 9-، 211- بەت.</ref> . ئىبىن ئەسىرى يەنە خاب ئائىلىسىنىڭ شۇنىڭدىن كېيىنكى ئېچىنىشلىق تەقدىرى ھەققىدە مۇنداق مەلۇمات بېرىدۇ : « دۆلىتىنى چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن چاغرى تېكىن1گە بېرىدۇ<ref>قاغانلارنىڭ چوڭ كىچىكلىرى يىرتقۇچ ھايۋان ئاتلىرىنى ئۇنۋان قىلىشتىن ئاۋۋال يىرتقۇچ قۇشلارنىڭ ئاتلىرىنى قوللىناتتى، مەسىلەن، چاغرى تىگىن. بۇ ھەقتە قاراڭ: 1- يۈسۈپ قادىرخاننىڭ چوڭ ئوغلى سۇلايماننىڭ 412- 407 يىللاردا (1021- 1016) يەركەنتتە باستۇرغان تەڭگىلىرى؛ ئا. ك. ماركوۋ: «ئېرمىتاژ موزىيىدىكى مۇسۇلمان تەڭگىلىرىنىڭ كاتالوگى»، پىتر بورگ، 1904- 1893 يىل، 195- 193 بەتلەر، 7- نۇمۇر. (40- 30)؛ 2- ھاسان بىن سۇلايماننىڭ چوڭ ئوغلى ھارۇن (ئەھمەت). بۇ توغرۇلۇق بار تولد نەشىر قىلدۇرغان (?) 474=(?) 1082- يىلىغا ئائىت يەركەنت ۋەسىقىسىگە قاراڭ: ۋ. ۋ. بارتولد: «قۇتادغۇ بىلىگتە تىلغا ئېلىنغان بۇغراخان»، III BsOs، (25- 1923)، 156- بەت، (ئېنگىلىزچە). بۇنىڭ تۈركچە تەرجىمىسى؛ راغىپ خولوسى: (تۈركيات مەجمۇئەسى)، 1- توم، ئىسانبۇل، 224- 223 بەتلەر. بۇنىڭدىن باشقا قۇلىمىزدا چاغرىتىگىن ئۇنۋانىدا ئاتالغان يۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ×44 يىللىرىغا ئائىت بىر تەڭگىسىمۇ بار. (يۈزى ئۇپرىغان، قاراڭ: ماركوۋ، كاتالوگ، 429- نۇمۇر، 261- 260 بەتلەر).</ref> ۋە ئۇنى ۋەلى ئەھد دەپ ئېلان قىلىدۇ . بىراق بۇغراخاننىڭ ( يەنى ھازىرقى ئارسلانخان مۇھاممەت بىن يۈسۈپنىڭ ) ئىككىنچى بىر خوتۇنى بار ئىدى ۋە بۇ خوتۇنىدىن چوڭ ئوغلىدىن باشقا يەنە بىر كىچىك ئوغلى بولغان . خوتۇن ھۈسەيىننىڭ تەيىنلىشى بىلەن تۇغۇلغان نەپرەت بىلەن بۇغراخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) غا يېقىنلىشىدۇ ۋە ئۇنىڭ ئائىلىسىنىڭ بىرمۇنچە ئازالىرىنى زەھەرلەپ ئۆلتۈرىدۇ ؛ ئۇنىڭ ئىنىسى قادىرخاننىڭ ئوغلى ئارىسلانخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) مۇ ئۆلتۈرىلىدۇ »<ref>ئىبىن ئەسىر، 9-، 211- بەت.</ref> . تەخمىنلىرىمىز توغرا بولسا مۇھەممەت بىن ھۈسەيىن يەنى مەھمۇد قەشقەرى، بۇ چوڭ قىرغىندىن قانداقتۇر بىر ئۇسۇلدا قۇتۇلۇشقا مۇۋەپپەق بولغان بىر نەچچە كىشىنىڭ بىرى ۋە قېچىشقا مەجبۇر بولغان. ئالدى بىلەن، ئېھتىمال خوشنا تۈرك ئەللىرىگە بارغان، ئون يىل قەدەر ئايلانغاندىن كېيىن ئاخىرى باغداتقا كەلگەن ۋە بۇ يەردە سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى) بولۇپ تۇرۇپ قالغان. مەھمۇد قەشقەرى بۇ ئۇزۇن مۇساپە داۋامىدا تۈرك دۇنياسى بىلەن كوپ يېقىندىن تونۇشۇش پۇرسىتىگە ئىگە بولغان، بۇ چاغدا (1057\447) سالچۇقلار تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغان باغداتتا تۈركلەرنىڭ ئەھمىيىتىنى ئىزاھلىغان بىر ئەسەرگە ئېھتىياج ئىكەنلىكىنى كۆرۈپ ، مەشھۇر ئەسىرىنى يېزىشقا كىرىشكەن ۋە ئۇنى شۇ زاماندىكى ئابباسىلار خەلىپىسىگە (مۇقتەدى بىللا 1075-1094\467-487 ) تەقدىم قىلغان . بۇنداق بىر تەشەببۇسنىڭ ئۇنىڭ ھاياتىنى ساقلاشقا ياردىمى بولۇشى ئېنىق گەپ .قانلىق سىياسى ئۆزگىرىشكە تايىنىپ تەختنى تارتىۋالغان ئىبراھىم تەختتە ئالاھازەل بىر يىلچە ئولتۇرالىغان. ئانىسىنىڭ قۇترىتىشى بىلەن ئىبراھىم ئۆزىنىڭ قانۇنلۇق ئورنىنى ئېتراپ قىلىشقا ئۇنىمىغان بارسخان ئەمىرى ئىنال تېكىنگە ھوجۇم قىلغان ۋە ئۇرۇشتا يېڭىلىپ ئۆلگەن. مەھمۇد كاشغەرىي پۈتكۈل جەمەتىنى خاراب قىلغان رەقىبى ئۆلگەندىن كېيىنمۇ تەخت تالىشىشقا قاتناشماي، ھەتتا يۇرتىغىمۇ قايتىپ كەلمەي، پۈتكۈل روھى ۋە زېھنىنى تۈركىي تىللارنى تەتقىق قىلىشقا ئاتىغان. ئۇ ئىلمىي تەكشۈرۈش ئارقىلىق قولغا كەلتۈرگەن تىلغا ئالاقىدار ماتېرىياللارنى شۇ زامانلاردىكى ئەڭ ئىلغار ئۇسۇلدا تەتقىق قىلغان. بۇ دىۋاننى تۈزۈپ چىقىشتىن ئىلگىرى، پارس ۋە ئەرەب تىللىرىدا يېزىلغان تىلشۇناسلىققا مۇناسىۋەتلىك تۈرلۈك ئەسەرلەرنى تولۇق كۆرۈپ چىققان. ئەرەب تارىخىنى، بولۇپمۇ ئىسلام دىنى تارىخىنى، ئىسلامىيەت پەلسەپىسىنى ، «قۇرئان كەرىم» ۋە «ھەدىس»نى ئىنتايىن سېستىمىلىق ئۆگەنگەن. تەخمىنەن 1072-يىلدىن ئىلگىرى شۇ چاغدىكى ئىسلامىيەتنىڭ پايتەختى باغداتقا بارغان. باغدات قەدىمىي ھەم ھەشەمەتلىك شەھەر بولۇپ، ئىلگىرى ئابباسىيلار سۇلالىسىنىڭ پايتەختى بولغان. شۇ دەۋردىكى ئىسلامىيەتنىڭ ئەڭ چوڭ مەدەنىيەت مەركىزى ئىدى. بىراق، 1055-يىلى غەربكە كۆچكەن سەلجۇق تۈركلىرى تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغان. مالىك شاھ سەلجۇقىلارنىڭ سۇلتانى بولغان (1072-يىلىدىن 1092-يىلىغىچە) دەۋرىدە ئاجايىپ گۈللەنگەن. مەھمۇد كاشغەرىي دەل قاراخانىيلار خان جەمەتىدىن بولغانلىقى ئۈچۈن، سۇلتان مالىك شاھنىڭ توقال خانىشى تۈركەن خاتوننىڭ ياردىمىدە باغداتتا تۇرۇپ قالغان ھەمدە «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى يېزىش خىزمىتىنى شۇ جايدا تاماملىغان. بەزى ئالىملار؛ شۇ چاغدىكى باغدات ئەرەبلەر بىلەن تۈركلەر ئىقتىساد، سىياسەت، مەدەنىيەت جەھەتلەردە ئارىلىشىپ ياشىغان جاي، يەنە كېلىپ ھاكىمىيەت ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان تۈركلەرنىڭ قولىغا ئۆتكەندىن كېيىن، ئەرەب تىلىدا سۆزلىشىدىغانلار تەبىئىي يۇسۇندا تۈرك تىلىنى ئۆگەنگەن، دەپ قارايدۇ. مەھمۇد كاشغەرىي تۈرك تىلى ۋە ئەرەب تىلىغا پىششىق ئالىم بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئەرەبلەر ۋە تۈرۈكلەر ئوتتۇرىسىدىكى تىل پەرقىنى يوقىتىپ، نىزانى ئاخىرلاشتۇرۇشنىڭ نەقەدەر زۆرۈرلۈكىنى ھېس قىلىپ يەتكەن. يەنە بىر تەرەپتىن، مەھمۇد كاشغەرىي «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى يېزىشتا، تۈرك تىلىنىڭ ئىشلىتىلىش قىممىتى، يەنى ئىجتىمائىي قىممىتى ئەرەب-ئىسلام دۇنياسىدا ئىلىم-پەن تىلى» دەپ ئاتالغان ئەرەب تىلىدىن قىلىشمايدىغانلىقىنى پاكىتلىق چۈشەندۈرۈپ ئىسپاتلاشنى مەقسەت قىلغان. ئۇنىڭ ھەقىقىي مەقسىتى «دىۋان»نىڭ مۇقەددىمىسىدە: «تۈرك تىلى بىلەن ئەرەب تىلىنىڭ بەيگىگە چۈشكەن بىرجۈپ ئات كەبى بىر-بىرىدىن قېلىشمايدىغانلىقىنى جاھان ئەھلىگە كۆرسىتىپ قۇيۇشنى مەقسەت قىلدىم» دېگەن جۈملە بىلەن نامايەن قىلىنغان. مەھمۇد كاشغەرىي بۇ بۈيۈك ئەسىرىنى مىلادىيە 1072-يىلى 1-ئاينىڭ 25-كۈنى يېزىشقا باشلاپ، تۆت قېتىم تۈزىتىش كىرگۈزۈش ئارقىلىق، مىلادىيە 1074-يىلى 2-ئاينىڭ 10-كۈنى تاماملىغان ۋە ئابباسىيلارنىڭ خەلىپىسى ئوبۇل قاسىم ئابدۇللا مۇقتەدى بىئەمرۇللانىڭ ھوزورىغا سۇنغان. قاراخانىلارنىڭ دۆلەت تەشكىلاتىدا ئارسلان ئىلىگ ئۇنۋانى ( بۇغراخان ئۇنۋانى بىلەن ) قاغانلىق ئورتاقلىغىدا بىر قەدەم تۆۋەندە تۇرىدىغان ئادەملەرگە بېرىلەتتى.<ref>قاراڭ: «قاراخانىلاردىكى دەرىجە پەرقلىرى ھەققىدە»، «قاراخانىيلار تەتقىقاتى» (ئارگىنال).</ref> ئىبن ئەسىرىدىن بىلىشىمىزچە مۇھاممەت يۈسۈپنىڭ يېنىدا چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەت ( ھېجىرىيە 444 – يىلىدىن يەنى 1056 -1057_ يىللىرىدا ھۈسەيىن بىن مۇھاممەتنىنب ئارسلان ئىلىگ بولۇپ بارىسخاندا ھۆكۈم سۈرگەنلىكىنى تەخمىنەن قىلىشقا بولىدۇ . شۇنداق بولغاندا ، ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسىنىڭ نەۋرىسى بولغان بارسخان ئەمرى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ مەھمۇد قەشقىرىنىڭ دادىسى ھۈسەيىن بىر مۇھەممەتتىن باشقا كىشى ئەمەسلىكى ئېنىق . بۇ شەخس بارىسخان بىلەن ناھايىتى زىچ ئالاقىدار ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنى بويسۇندۇرغۇچىنىڭ سۇلالىسىگە مەنسۇپ ئىدى. ھاياتى ناھايىتى خۇپىيانە توختالغان مەھمۇد قەشقەرى ئۆزىنىڭ باغدادقا قانداق سەۋەبلەر بىلەن كۆچۈپ كەلگەنلىكىنى ئوچۇق دېمەيدۇ . تۈرك ئەللىرىدە كۆزگە بىرمۇنچە ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبىنىمۇ سۆزلىمەيدۇ. ئەگەر كېلىپ چىقىشىى توغرىسىدىكى تەخمىنىلىرىمىز توغرا بولغان تەقدىردە مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبلىرىمۇ مەيدانغا چىقىدۇ.<ref>س. ج. تورنبېرگ نەشىرى، 11-، لېيدىن، 1963- يىلى، 211- بەت.</ref> ئۇ روشەنكى بىر سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى ) ئىدى . شەرقىي قاراخانىلار دۆلىتىدە ھېجىرىيىنىڭ 448 – 449 يىللىرىدا ( 1056-1057 _ 1057-1058 ) قورقۇنۇچلۇق ھادىسىلەر پەيدا بولدى . ئالدى بىلەن چوڭ خاقان ( ئارسلان خان ) سۇلايمان بىن يۈسۈپ ئىنىسى ۋە خاقانلىق ھەمرىيى (بۇغراخان) مۇھەممەد بىن يۈسۈپكە قارشى ھەرىكەت قوزغايدۇ ۋە “ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ . ئېلىپ بېرىلغان جەڭدە ئارسلانخان سۇلايمان بىن يۈسۈپ يېڭىلىپ قالىدۇ . بۇغراخان مۇھەممەت بىن يۈسۈپ ئۇنى زىندانغا تاشلاپ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ ”.<ref>ئىبىن ئەسىر، 9-، 211- بەت.</ref> ئىبىن ئەسىرى يەنە خان جەمەتىنىڭ شۇنىڭدىن كېيىنكى ئېچىنىشلىق تەقدىرى ھەققىدە مۇنداق مەلۇمات بېرىدۇ : « دۆلىتىنى چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن چاغرى تېكىن1گە بېرىدۇ<ref name=":2">قاغانلارنىڭ چوڭ كىچىكلىرى يىرتقۇچ ھايۋان ئاتلىرىنى ئۇنۋان قىلىشتىن ئاۋۋال يىرتقۇچ قۇشلارنىڭ ئاتلىرىنى قوللىناتتى، مەسىلەن، چاغرى تىگىن. بۇ ھەقتە قاراڭ: 1- يۈسۈپ قادىرخاننىڭ چوڭ ئوغلى سۇلايماننىڭ 412- 407 يىللاردا (1021- 1016) يەركەنتتە باستۇرغان تەڭگىلىرى؛ ئا. ك. ماركوۋ: «ئېرمىتاژ موزىيىدىكى مۇسۇلمان تەڭگىلىرىنىڭ كاتالوگى»، پىتر بورگ، 1904- 1893 يىل، 195- 193 بەتلەر، 7- نۇمۇر. (40- 30)؛ 2- ھاسان بىن سۇلايماننىڭ چوڭ ئوغلى ھارۇن (ئەھمەت). بۇ توغرۇلۇق بار تولد نەشىر قىلدۇرغان (?) 474=(?) 1082- يىلىغا ئائىت يەركەنت ۋەسىقىسىگە قاراڭ: ۋ. ۋ. بارتولد: «قۇتادغۇ بىلىگتە تىلغا ئېلىنغان بۇغراخان»، III BsOs، (25- 1923)، 156- بەت، (ئېنگىلىزچە). بۇنىڭ تۈركچە تەرجىمىسى؛ راغىپ خولوسى: (تۈركيات مەجمۇئەسى)، 1- توم، ئىسانبۇل، 224- 223 بەتلەر. بۇنىڭدىن باشقا قۇلىمىزدا چاغرىتىگىن ئۇنۋانىدا ئاتالغان يۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ×44 يىللىرىغا ئائىت بىر تەڭگىسىمۇ بار. (يۈزى ئۇپرىغان، قاراڭ: ماركوۋ، كاتالوگ، 429- نۇمۇر، 261- 260 بەتلەر). </ref> ۋە ئۇنى ۋەلى ئەھد دەپ ئېلان قىلىدۇ . بىراق بۇغراخاننىڭ ( يەنى ھازىرقى ئارسلانخان مۇھاممەت بىن يۈسۈپنىڭ ) ئىككىنچى بىر خوتۇنى بار ئىدى ۋە بۇ خوتۇنىدىن چوڭ ئوغلىدىن باشقا يەنە بىر كىچىك ئوغلى بولغان . خوتۇن ھۈسەيىننىڭ تەيىنلىشى بىلەن تۇغۇلغان نەپرەت بىلەن بۇغراخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) غا يېقىنلىشىدۇ ۋە ئۇنىڭ ئائىلىسىنىڭ بىرمۇنچە ئازالىرىنى زەھەرلەپ ئۆلتۈرىدۇ ؛ ئۇنىڭ ئىنىسى قادىرخاننىڭ ئوغلى ئارىسلانخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) مۇ ئۆلتۈرىلىدۇ ».<ref>ئىبىن ئەسىر، 9-، 211- بەت.</ref> تەخمىنىلىرىمىز توغرا بولسا مۇھەممەت بىن ھۈسەيىن يەنى مەھمۇد قەشقەرى ، بۇ چوڭ قىرغىندىن قانداقتۇر بىر ئۇسۇلدا قۇتۇلۇشقا مۇۋەپپەق بولغان بىر نەچچە كىشىنىڭ بىرى ۋە قېچىشقا مەجبۇر بولغان . ئالدى بىلەن ، ئېھتىمال خوشنا تۈرك ئەللىرىگە بارغان ، ئون يىل قەدەر ئايلانغاندىن كېيىن ئاخىرى باغداتقا كەلگەن ۋە بۇ يەردە سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى) بولۇپ تۇرۇپ قالغان . مەھمۇد قەشقەرى بۇ ئۇزۇن مۇساپە داۋامىدا تۈرك دۇنياسى بىلەن كوپ يېقىندىن تونۇشۇش پۇرسىتىگە ئىگە بولغان ، بۇ چاغدا ( 1057-447) سالچۇقلار تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغان باغداتتا تۈركلەرنىڭ ئەھمىيىتىنى ئىزاھلىغان بىر ئەسەرگە ئېھتىياج ئىكەنلىكىنى كۆرۈپ ، مەشھۇر ئەسىرىنى يېزىشقا كىرىشكەن ۋە ئۇنى شۇ زاماندىكى ئابباسىلار خەلىپىسىگە (مۇقتەدى بىللا 1075-1094 ، 467-487 ) تەقدىم قىلغان . بۇنداق بىر تەشەببۇسنىڭ ئۇنىڭ ھاياتىنى ساقلاشقا ياردىمى بولۇشى ئېنىق گەپ . ئېچىنىشلىق ئائىلە پاجىئەلىرىگە باغلىماسلىق ئۈچۈن ئۇ ئەسىرىدە ئەڭ يېقىن تۇغقانلىرىنى تىلغا ئالمايدۇ . شۇ تەرىزىدە بۇ سۇلالىنىڭ بىر ئەزاسى بولغان مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ئۆز دەۋرىدە ھوكۇم سۈرگەن قاراخانىلار ھۆكۈمدارلىرى ۋە شۇ دەۋرىدە يۈز بەرگەن ھادىسىلەر ھەققىدە مەلۇمات بەرمەسلىكى چۈشۈنىشلىك . بىزنىڭ تەخمىنىلىرىمىز مۇشۇلاردىن ئىبارەت . ئاخىرىدا تىلغا ئېلىنغان شەخسلەرنىڭ يېشىنى تەتقىق قىلىش زۆرۈر . ھارۇن (ھاسان ) بىن سۇلايمان ھېجىرىيە 382 – يىلى ( 992) ئۆلگەن ؛ ئوغلى يۈسۈپ «قادىرخان» بۇ چاغدا ھېچ بولمىغاندا 20 ياشتا بولىشى كېرەك ؛ يۈسۈپ باشلىق بىر ئادەم بولۇپ ھېجىرىيە 423 – يىلى (1032 ) ئۆلگەن . ئۆزىنى 60 ياشلاردا ئۆلگەن دەپ ھېسابلىساق تۇغۇلغان ۋاقتى 360 – يىللار ( 971- 980 ) بولۇشى لازىم . بۇنىڭدىن باشقا ، ئۇنىڭ ئۇزۇن جەڭلەردىن كېيىن ئەڭ ئاخىرى دىگەندە ھېجىرىيە 396 – يىلى ( 1005 – 1006 ) خوتەننى ئىشغال قىلغانلىقىنى بىلىمىز؛<ref>«قارلۇقلاردىن قاراخانىلارغىچە» (ZDMG، 101، ۋىسبادىن، 2951- يىلى 295- بەت ۋە 3- نۇمۇر)</ref> ئۇ قەشقەردە ناسىر دولە قادىرخان دېگەن ئاتاق بىلەن تەخمىنەن ھەجىرىيە 396 – يىلىدىن ( 1005 – 1006) ئېتىبارەن ھوكۇم سۈرگەن.<ref>رىچارد ۋاسمىر، 93- بەت.</ref> چوڭ ئوغلى سۇلايمان بىن يۈسۈپ تەخمىنەن ھېجىرىيە 407 – يىلىدىن ( 1016 – 1017 ) ئېتىبارەن يەركەنتتە ھوكۇم سۈرگەن.<ref name=":2" /> ئىككىنچى ئوغلى مۇھاممەت بىن يۈسۈپ ئېنىقكى سۇلايمان بىن يۈسۈپتىن كۆپ كىچىك ئەمەس ئىدى . يۇقىرىدا كۆرگىنىمىزدەك ، مۇھەممەت بىن يۈسۈپ ھېجىرىيە ، 449 – يىلى ( 1057 – 1058 ) چوڭ ئوغلى ئۈچۈن تەختتىن چۈشمەكچى بولغان. بۇ بىر نوقتىدىن مۇھەممەت بىن يۈسۈپنىڭ 380 – يىللاردا (991 – 999) تۇغۇلغانلىقىنى قوبۇل قىلالايمىز . بۇنىڭغا قارىغاندا ، ھۈسەيىن ھېجىرىيە 400 – يىللاردا ( 1010 – 1019 ) دۇنياغا كەلگەن بولۇشى مۈمكىن . مۇشۇنداق بولغاندا ھۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ئوغلى مەھمۇت قەشقەرىنىڭ تۇغۇلغان ۋاقتى دەپ ھېجىرىيە 420 – يىللارنى ( 1029 – 1038 ) بىر تەخمىن دەپ ئېلىشقا بولىدۇ . شۇنداق بولغاندا مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ھېجىرىيە 470 – 464 يىللاردا (1072 – 1078)<ref name=":0" /> مەشھۇر ئەسىرىنى يازغان ۋاقىتلاردا قىرىق ياكى ئەللىك ياشلاردىكى ۋاقتى بولۇپ ، بۇ ئېھتىمالغا بەك يېقىن كېلىدۇ. == قەشقەرگە قايتىش == رىۋايەت قىلىنىشىچە، مەھمۇد كاشغەرىي باغدادتىن مىلادىيە 1080-يىلى يۇرتىغا قايتىپ كېلىپ، قەشقەرگە يېقىن جايدىكى ئوپال يېزىسىدا ئولتۇراقلاشقان ۋە يېزىدا ئۆزىنىڭ ئىسمى بىلەن ئاتالغان «مەدرىسەئى مەھمۇدىيە»نى ئېچىپ، بۇ مەدرىسەدە 10 يىل مۇدەررىسلىك قىلىپ، ئىلىم تارقاتقان. مىلادىيە 1090-يىلى 97 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتكەن. ئۇ ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن ئوپال يېزىسىنىڭ ئازىخ كەنتىگە يېقىن جايدىكى مەنزىرىسى ناھايىتى چىرايىلىق تاغ ئېتىگە دەپنە قىلىنغان. ئۇنىڭ قەبرىسى ھۆرمەت بىلەن «ھەزرىتى موللام مازارى» دەپ ئاتىلىپ ۋە قەشقەر خەلقى ئەۋلادمۇ-ئەۋلاد تاۋاپ قىلىپ كېلىۋاتىدۇ. == ئەسەرلىرى == [[ھۆججەت:Kashgari_map.jpg|thumb|310x310px]] قاراخانىلار سۇلالىسى دەۋرىدە، ئىقتىساد ۋە مەدەنىيەت تېز تەرەققىي قىلغان بولۇپ ‹‹[[قۇتادغۇبىلىك]]›› ۋە ‹‹تۈركىي تىللار دىۋانى›› قاتارلىق مەشھۇر ئەسەرلەرنىڭ روياپقا چىقىشى بۇنىڭ تىپىك مىسالىدۇر. ‹‹تۈركىي تىللار دىۋانى›› قاراخانىلار دەۋرىدە قەشقەرلىك مەھمۇد كاشغەرىي ئەرەب تىلىدا يېزىپ چىققان بولۇپ، [[تارىخشۇناسلىق]]، [[تىلشۇناسلىق]]، [[ئەدەبىياتشۇناسلىق]] قاتارلىق ساھەلەرنىڭ بىباھا گۆھىرى ھېسابلىنىدۇ. مەھمۇد كاشغەرىي قەشقەرلىك بولۇپ، قاراخانىلارنىڭ خان جەمەتىدىن بولغاچقا، سىستېمىلىق مەدەنىيەت تەربىيەسىگە ئىگە بىر ئۆلىما. مەھمۇد كاشغەرىي ئەرەب تىلىنىڭ ئەينى دەۋردە قاراخانىلار زېمىنىغا كۆرسەتكەن تەسىرىنىڭ بارغانسېرى كېڭىيىۋاتقانلىقىنى كۆزدە تۇتۇپ، تۈركىي تىلىنىڭ ئورنىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش مەقسىتىدە، ئەرەب تىلىدا ئىزاھلانغان تۈركچە لۇغەت تۈزۈپ چىقىش قارارىغا كەلگەن. شۇڭا ئۇ غەربىي يۇرت ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي قەۋملەر زېمىنىدا ئون نەچچە يىل قىدىرىپ تەكشۈرۈش قىلىپ، بىرىنچى قول ماتېرىيال ۋە ئۇچۇرلارنى تولۇق ئىگىلەپ، 1074 – يىلى باغدادتا ‹‹دىۋان لۇغاتىت تۈرك›› دىن ئىبارەت سەككىز بۆلەكلىك بۇ بۈيۈك ئەسەرنى تاماملىغان. ‹‹تۈركىي تىللار دىۋانى›› دا خاتىرىلەنگەن سۆز 7500 دىن ئارتۇق بولۇپ، شىنجاڭ ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ قەدىمكى تارىخى، جۇغراپىيەسى، مىللىتى، مەدەنىيىتىگە ئائىت مول مەزمۇنلار تىلغا ئېلىنغان. مەزكۇر ئەسەردىكى ھەربىر سۆز ئەرەب تىلىدا ئىزاھلانغان بولۇپ، قاراخانىلار دەۋرىدىكى تۈركىي تىللىق مىللەتلەرنىڭ ئومۇمىي ئەھۋالىنى يورۇتۇپ بېرىدىغان بۈيۈك قامۇستۇر. (مەزكۇر ئەسەرنىڭ ئەسلىي نۇسخىسى ھازىرغىچە تېپىلغىنى يوق، ئۇنىڭ ئەڭ بۇرۇن كۆچۈرۈلگەن نۇسخىسى ئىرانلىق مۇھەممەد ئىبنى ئەبۇ بەكرى تەرىپىدىن كۆچۈرۈلگەن، ھازىر تۈركىيەنىڭ ئىستانبۇل شەھىرىدىكى دۆلەتلىك كۇتۇپخانىدا ساقلىنىۋاتىدۇ) بۇ ئەسەرنىڭ بىردىنبىر نۇسخىسى تۈركىيەدە جامائەتچىلىك بىلەن يۈز كۆرۈشكەن بولۇپ، 1914 – 1916 – يىللىرى نەشر قىلىنغان. كېيىن ئۇنىڭ مىخ مەتبە نۇسخىسى، فاكسىمىلى، نېمىسچە ئىندىكىسى، تۈركچە، ئۆزبېكچە تەرجىمە نۇسخىلىرى نەشر قىلىنغان. ھازىر بۇ ئەسەر كۆپ تىللارغا تەرجىمە قىلىنىپ نەشر قىلىندى. 1981 – يىلى ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيەسىدىكى مۇتەخەسسىسلەر ئۈچ توملۇق قىلىپ نەشر قىلغان. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ پۈتۈكلىرىدىن قارىغاندا، ئۇ «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىن باشقا، يەنە «تۈركىي تىللار گىرامماتىكىسىنىڭ تۈپ مەنىسى» دەيدىغان تۈرك تىلى گىرامماتىكىسىنىمۇ تۈزگەنلىكى مەلۇم، ئەپسۇسلىنارلىقى، بۇ ئەسەر دەۋرىمىزگىچە يېتىپ كېلەلمىگەن. == قاراڭ == [[مەھمۇت قەشقىرى مازىرى ۋە ئۇنىڭ بىناكارلىق سەنئىتى]] == مەنبە == {{Reflist|2}} == مەنبەلەر == {{Reflist}} {{stub}} [[تۈر:كىشلەر]] [[تۈر:ئۇيغۇر ئەدىبلەر]] [[تۈر:مەشھۇر شەخسلەر]] [[تۈر:ئىسلام دىنى ئالىملىرىمىز]] [[تۈر:قاراخانىيلار دەۋرى]] [[تۈر:تىلشۇناسلىق]] 8ry2z8xumpbywq30rfedvug626kedjw 172770 172769 2025-06-08T03:18:19Z Bapkar 1429 172770 wikitext text/x-wiki {{Infobox person|ئات ۋە تەگئات=مەھمۇد كاشغەرىي|توغۇلغان ۋاقتى=1008-يىلى|توغۇلغان جاي=قەشقەر شەھىرى ئوپال يېزىسى ئازىغ كەنتى|ئۆلۈم ۋاقتى=1105-يىلى|قەبرىسى=قەشقەر شەھىرى ئوپال يېزىسى}}[[ھۆججەت:2015-09-11-080312 - Upal, Mausoleum des Uigurischen Philologen Muhamad Al Kashgari.JPG|thumb|350x350px|{{Infobox person|ئات=مەھمۇد كاشىغەرى|توغۇلغان ۋاقتى=1008-يىلى|توغۇلغان يەر=قەشقەر شەھىرى ئوپال يېزىسى ئازىغ كەنتى|ئۆلۈم ۋاقتى=1105-يىلى|ئۆلۈم يېرى=قەشقەر شەھىرى ئوپال يېزىسى ئازىغ كەنتى|قەبرىسى=قەشقەر شەھىرى ئوپال يېزىسى ئازىغ كەنتى}}]]'''مەھمۇد كاشغەرىي''' (محمود الكشغرى) مىلادى 11-ئەسىرلەردە ياشيغان بۈيۈك [[ئۇيغۇر]] ئالىمى،ئىسىكىپىلۇدىك،ئۇنيڭ دۇنياغا مەشھۇر بولغان ئەسىرى «[[دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك]]» (تۈركىي تىللار دىۋانى) دۇرلەر.مەھمۇد كاشغەرىي مىلادى 1008-يىلى بۇگۈنكى قەشقەر شەھرى ئوپال يېزىسى ئازىغ كەنتىدە تۇغۇلغان بولۇپ، [[قاراخانىيلار]] خان جەمەتى ئەۋلادىدۇر. ئۇيغۇرلار ئىچىدىن چىققان بۈيۈك ئالىم، ئەدىب، دۇنيا سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىقىنىڭ ئاساسچىسى. تەقرىبەن مىلادى 1008-يىلى توغۇلۇپ 1105-يىلى 97 يېشىدا ۋافات بولغان. ھاياتىدا نۇرغۇن تالىپ ۋە شاگىرت يېتىشتۈرۈپ چىققان. مىلادى 1072-1074- يىللار ئارىسىدا ئابباسىيلار خەلىپىلىگى پايتەختى باغداد سەھرىدە دۇنياۋىي بۈيۈك ئەسىرى [[دىۋانۇ لۇغەت تۈرك]]نى تاماملىغان. « [[بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى]] »، قىسقارتىلىپ، [[ب د ت]] تەرىپىدىن 2008- يىلى [[دۇنيا مەھمۇد كاشغەرىي يىلى]] قىلىپ بېكىتىلگەن. == نەسەبى == مەھمۇد قەشقەرىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرۇلۇق قولىمىزدىكى دىۋانۇ لۇغاتتىن تۈركنىڭ بەزى يەرلىرىدىكى ئۆزى تەرىپىدىن بېرىلگەن چەكلىك مەلۇماتلاردىن باشقا بىر نەرسە يوق <ref>مەھمۇت قەشقەرى ھەققىدە ئەڭ مۇھىم بولغان تەتقىقاتلار: ۋ.ۋ. بار تولد: «ئوتتۇرا ئاسىيا تۈرك تارىخىي ھەققىدە دەسلەر»، (تۈركچە)، 1927- يىلى، 85- 83- بەتلەر؛ (گېرمانچە)، 1935- يىلى، 95- 92- بەتلەر. فۇئات كۆپرۈلۈ:» دىۋان لۇغاتىت تۈرك» (تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتى ھەققىدە تەتقىقاتلار)، ئىستانبۇل، 1934- يىلى، 34- 33- بەتلەر، (تۈركچە). ئەخمەت زەكى ۋەلىدى تۇغان: «دىۋان لۇغاتىت تۈركنىڭ يېزىلغان يىلى ھەققىدە» (ئاتسىز مەجمۇئە)، 16- سان، 1932- يىلى، 78- 77- بەتلەر؛ «مەھمۇت قەشقەرىگە ئائىت نوتلار»، (ئاتسىز مەجمۇئە)، 17- سان، 1932- يىلى، 136- 133- بەتلەر، (تۈركچە). رىفات بىلگە كىلىسلى: «دىۋان لۇغاتىت تۈرۈكنىڭ يېزىلىش تارىخىي»، (تۈركىيات مەجمۇئەسى)، 6- سان، 39-1938- يىللىق، ئىستانبۇل، 1939- يىلى، 360- 358- بەتلەر(تۈرۈكچە). بېسىم ئاتالاي:«دىۋان لوغاتىت تۈرك ۋە تەرجىمىسى ئۈستىدە نوتلار- كىتابنى يازغان شەخىس؛ كىتابنىڭ يېزىلغان تارىخى؛ كىتاب نەدە يېزىلغان» (دىۋان لوغاتىت تۈرۈك تەرجىمىسى)، 1- توم، ئەنقەرە 1939- يىلى، 16- 11- بەتلەر، (تۈرۈكچە). ئەخمەت جاپەر ئوغلى: «تۈرۈك تىلى تارىخى نوتلىرى»، 1- بۈلۈم. ئىستانبۇل، 1943- يىلى، 43- 42- بەتلەر، (تۈرۈكچە). م. شاكىر ئۈلكۈتاشىر: «بۈيۈك تۈرك تىلچىسى مەھمۇت قەشقەرى»، ئىستانبۇل، 1946- يىلى، (تۈرۈكچە).</ref>.بۇ مەلۇماتلارغا قارىغاندا مەھمۇدنىڭ « ئۆز قەۋمىنىڭ ( يەنە تۈركلەرنىڭ ) ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىسىگە مەنسۇب »<ref>«كىتاب دىۋان لوغاتىت تۈرك» كىلىسلى مۇئەللىم رىفات بىلگە باسمىسى، I، ئىستانبۇل، 1334(1917). 3= فاكسىمىلى: بېسىم ئاتالاي: «دىۋان لوغاتىت تۈرك فاكسىمىلى» ئەنقەرە، 1941- يىلى.</ref>ئىكەنلىكى ، دادىلىرىنىڭ يەنى ئەجدادىنىڭ<ref>قارالسۇن: بارتولد: 94- بەت، توغان: (ئاتسىز مەجمۇئە)، 17- سان. 136- 133 بەتلەر.</ref> تۈرك ئەللىرىنى سامانى ئوغۇللىرىدىن ئالغان ” <ref>دىۋان، تۈركچە تەرجىمە 1- توم، 101- بەت= فاكسىمىلى 69- بەت.</ref>لىقى ۋە ئاخىرىدا دادىسى ھۆسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ئىسسىق كۆلنىڭ شەرقىي – جەنۇبىي ساھىلىدا تېپىلغان بارىسخان شەھەرى بىلەن يېقىن باغلىنىشى بار ئىكەنلىكى چۈشەندۈرۈلگەن .<ref>بارسخاننىڭ ئورنى ھەققىدىكى شەخسى تەتقىقاتى: ئا.ن.بېرنىشىتام: «شىمالىي قىرغىزىستان ئارخىلوگىيەسىگە كىرىش»، فرۇنزى، 1941- يىلى، 82- 80- بەتلەر، (روسچە).</ref> بۇلارغا قارىغاندا مەھمۇد قەشقەرىنىڭ قاراخانىلار سۇلالىسىغا مەنسۇب ئىكەنلىكى ۋە ئەجدادىنىڭ بۇ سۇلالىنىڭ بىر مەشھۇر ئەزاسى ئىكەنلىكى كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ . بۇ ئەجداد كىم ؟ بۇ يەردە مەھمۇدنىڭ ئەجدادى دەپ مۇزاكىرە قىلىشقا بولىدىغان ئىككىلا شەخس بار . بۇلار ماۋەرا ئۇننەھرى دەستلەپ بويسۇندۇرغان ، ئۇنۋانى بۇغراخان دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 382 – يىلى ( 992 م) سامانى ئوغۇللىرىنىڭ پايتەختى بۇخارانى ئالغان ھارۇن ( ھاسان ) بىن سۇلايمان ياكى بولمىسا ئۇنۋانى ئارسلان ئىلىگ دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 389 – يىلى ( 999 م) غەزنەۋىلىك مەھمۇد بىلەن بىرلىكتە سامانى دۆلىتىنى ئاياقلاشتۇرۇشقا سەۋەبچى بولغان ناسىر بىن ئەلى<ref>دىۋان III توم، ئىستانبۇل، 1335 (1919)، 312- بەت = فاكسىمىلى، 62- بەت.</ref>. ھالبۇكى ناسىربىن ئەلىنىڭ سۇلالىنىڭ غەربىي تارمىغىدىن ئىكەنلىكى ۋە مەھمۇد قەشقەرى تەرىپىدىن بايان قىلىنغان قەشقەرنىڭ ھامان سۇلالىنىڭ شەرقىي تارمىقىغا باغلىنىشلىق ئىكەنلىكى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرۈلسە ، مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ئەجدادى دەپ يالغۇز ھارۇن بىن سۇلايماننى تىلغا ئېلىشقا بولىدۇ.<ref>سۇلايمان ئوغلى ھارۇن ۋە ئەلىي ئوغلى ناسىر ھەققىدە: ۋ. بار تولد: «مۇڭغۇل ئىستىلاسىدىكى تۈركستان» 1928- يىلى، لوندۇن، 266- 257، 274- 271، (ئېنگىلىزچە). ۋ. ئى. بىلايىۋ: «13- 11 ئەسىردىكى تۈركمەن ۋە تۈركمەن تارىخىغا دائىر ئەرەپچە مەنبەلەر»، (تۈركمەن ۋە تۈركمەن تارىخىغا دائىر ماتىرىياللار، 1- توم، موسكۇۋا لېلىنگراد، 1939- يىلى، 81- بەت، روسچە)، ئاپتۇر ماقالىسىدا قەشقەرىنى ئۆز ئىپادىسىگە ئاساسەن (4- نوتقا قاراڭ) ناسىر بىن ئەلىنىڭ نەۋرىسى دەپ ھېسابلايدۇ.</ref> <ref>ھىجىرىيە 5- ئەسىرنىڭ دەسلەپكى يىللىرىدىن ئېتىبارەن ئىككى تارماق ئارىسىدا شەكىللەنگەن ھاڭنىڭ نەتىجىسىدە «غەربىي قاراخانىلار دۆلىتىنىڭ شەرق قىسمىدا خاتىرجەم ياشاش ئانچىۋالا مۇمكىن ئەمەس بۇلۇپ قالغان ئىدى. بۇ خۇسۇسىدا مىنىڭ ئېسلا ئېنىسكلوپىدىيىسىگە ئاتاپ يازغان ماقالەمگە قاراڭ.</ref> بىر تەسادىپىي ئېسىل يالداما ئورنىدا قولىمىزدا بارىسخاندا بېسىلغان ھېجىرىيە 5 – ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىغا ( تەخمىنەن 1048 – 1058 ) تەۋە بەزى تەڭگىلەر ساقلانماقتا<ref>رىچارد ۋاسمىر: «قاراخانىلار تەڭگىللىرى»، بېرلىن، 1930- يىلى (گېرمانچە) بۇ تەنگىلەردىكى ۋاقىتلارنىڭ ئاخىرقى رەقەملىرى كۆپ ئۇپرىغان. پەرق ئېتىشكە بولىدىغان يەرلەردە سەككىز رەقىمى كۆزگە چېلىقىدۇ. بۇنىڭغا قارىغاندا بۇ تەڭگىلەرنىڭ 448- يىلى (7/1056) يۈسەيىن بىن مۇھەممەدنىڭ ۋەل ئەھىدلىككە چىقىرىلغان يىلدا بېسىلغانلىقىنى قۇبۇل قىلىشقا بولىدۇ.</ref>. ئەپسۇسكى بۇ تەڭگىلەردىكى يەزىقلاردا شۇ دەۋردىكى بارىسخان ئەمىرلىرىنىڭ يالغۇز ئىسلامى لەقەملىرى ۋە تۈركىئۇنۋانلىرىلا ئەكس ئېتىلگەن : شەمسىد دۆلە ئارسلان ئىلىگ . بۇ يەردە مەشھۇر قادىرخان بىن ھارۇننىڭ ئوغلى ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسى ھارۇن بىن سۇلايماننىڭ نەۋرىسى « بۇغراخان » مۇھەممەت بىن يۈسۈپنىڭ ھۆكۈمدار ئىكەنلىكى كۆرۈلىدۇ ( يۇقىرىغا قاراڭ ) . قاراخانىلارنىڭ دۆلەت تەشكىلاتىدا ئارسلان ئىلىگ ئۇنۋانى ( بۇغراخان ئۇنۋانى بىلەن ) قاغانلىق ئورتاقلىغىدا بىر قەدەم تۆۋەندە تۇرىدىغان ئادەملەرگە بېرىلەتتى<ref>بۇ ھەقتە تېخىمۇ كۆپرەك مەلۇمات ئېلىش ئۈچۈن مىنىڭ «قارىخانىلار تەتقىقاتى» (ئارگىنال) ئاتلىق ئەسىرىمنىڭ «قاراخانىلاردىكى دەرىجە پەرقلىرى ھەققىدە» دىگەن قىسمىغا قاراڭ.</ref> . ئىبن ئەسىرىدىن بىلىشىمىزچە مۇھاممەت يۈسۈپنىڭ يېنىدا چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەت ( ھېجىرىيە 444 – يىلىدىن يەنى 1056 -1057_ يىللىرىدا ھۈسەيىن بىن مۇھاممەتنىنب ئارسلان ئىلىگ بولۇپ بارىسخاندا ھۆكۈم سۈرگەنلىكىنى تەخمىنەن قىلىشقا بولىدۇ . شۇنداق بولغاندا ، ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسىنىڭ نەۋرىسى بولغان بارسخان ئەمرى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ مەھمۇد قەشقىرىنىڭ دادىسى ھۈسەيىن بىر مۇھەممەتتىن باشقا كىشى ئەمەسلىكى ئېنىق . بۇ شەخس بارىسخان بىلەن ناھايىتى زىچ ئالاقىدار ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنى بويسۇندۇرغۇچىنىڭ سۇلالىسىگە مەنسۇپ ئىدى .<ref>س. ج. تورنبېرگ نەشىرى، 11-، لېيدىن، 1963- يىلى، 211- بەت.</ref> دادىسى ھۈسەيىن بىننى مۇھەممەد قاراخانىيلارنىڭ خان جەمەتىدىن بولۇپ،بارسقان شەھىرىنىڭ ھاكىمى بولغان . ئەمما مىلادىيە 1058-يىلى ئوردىدا يۈز بەرگەن بىر قېتىملىق سىياسى مالىمانچىلىقتا دادىسى ئۆلتۈرۈلگەن . ئالىم 11- ئەسىرنىڭ 80- يىللىرى ئەتراپىدا باغداتتىن قەشقەرگە قايتىپ كېلىپ ئاخىرقى ئۆمرىنى ئوپالدا ئۆتكۈزگەن . ئوپالدا مەدرىسە مەھمۇدىيە ناملىق بىر مەدرىسىنى بىنا قىلىپ ئۆزى مۇددەرىسلىك قىلغان . 96-97 يېشىدا ئوپالدا ۋاپات بولغان . ئالىمنىڭ << تۈركىي تىللار دىۋانى >> ناملىق ئەسىرى باغداتتا مىلادىيە 1072-يىلدىن 1074-يىلغىچە يېزىپ تاماملانغان . 1076-يىلى ئالىم ئۇنى قايتا تۈزىتىپ ئابباسىيلار خەلىپىلىكىنىڭ 27- خەلىپىسى ئوبۇلقاسىم ئابدۇللا بىننى مۇھەممەدىل مۇقتەدى بىئەمرۇللاغا تەقدىم قىلغان. مەھمۇد قەشقەرىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرۇلۇق قولىمىزدىكى دىۋانۇ لۇغاتتىن تۈركنىڭ بەزى يەرلىرىدىكى ئۆزى تەرىپىدىن بېرىلگەن چەكلىك مەلۇماتلاردىن باشقا بىر نەرسە يوق.<ref name=":0">مەھمۇت قەشقەرى ھەققىدە ئەڭ مۇھىم بولغان تەتقىقاتلار: ۋ.ۋ. بار تولد: «ئوتتۇرا ئاسىيا تۈرك تارىخىي ھەققىدە دەسلەر»، (تۈركچە)، 1927- يىلى، 85- 83- بەتلەر؛ (گېرمانچە)، 1935- يىلى، 95- 92- بەتلەر. فۇئات كۆپرۈلۈ:» دىۋان لۇغاتىت تۈرك» (تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتى ھەققىدە تەتقىقاتلار)، ئىستانبۇل، 1934- يىلى، 34- 33- بەتلەر، (تۈركچە). ئەخمەت زەكى ۋەلىدى تۇغان: «دىۋان لۇغاتىت تۈركنىڭ يېزىلغان يىلى ھەققىدە» (ئاتسىز مەجمۇئە)، 16- سان، 1932- يىلى، 78- 77- بەتلەر؛ «مەھمۇت قەشقەرىگە ئائىت نوتلار»، (ئاتسىز مەجمۇئە)، 17- سان، 1932- يىلى، 136- 133- بەتلەر، (تۈركچە). رىفات بىلگە كىلىسلى: «دىۋان لۇغاتىت تۈرۈكنىڭ يېزىلىش تارىخىي»، (تۈركىيات مەجمۇئەسى)، 6- سان، 39-1938- يىللىق، ئىستانبۇل، 1939- يىلى، 360- 358- بەتلەر(تۈرۈكچە). بېسىم ئاتالاي:«دىۋان لوغاتىت تۈرك ۋە تەرجىمىسى ئۈستىدە نوتلار- كىتابنى يازغان شەخىس؛ كىتابنىڭ يېزىلغان تارىخى؛ كىتاب نەدە يېزىلغان» (دىۋان لوغاتىت تۈرۈك تەرجىمىسى)، 1- توم، ئەنقەرە 1939- يىلى، 16- 11- بەتلەر، (تۈرۈكچە). ئەخمەت جاپەر ئوغلى: «تۈرۈك تىلى تارىخى نوتلىرى»، 1- بۈلۈم. ئىستانبۇل، 1943- يىلى، 43- 42- بەتلەر، (تۈرۈكچە). . شاكىر ئۈلكۈتاشىر: «بۈيۈك تۈرك تىلچىسى مەھمۇت قەشقەرى»، ئىستانبۇل، 1946- يىلى، (تۈرۈكچە). </ref> بۇ مەلۇماتلارغا قارىغاندا مەھمۇدنىڭ « ئۆز قەۋمىنىڭ ( يەنە تۈركلەرنىڭ ) ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىسىگە مەنسۇب »<ref>«كىتاب دىۋان لوغاتىت تۈرك» كىلىسلى مۇئەللىم رىفات بىلگە باسمىسى، I، ئىستانبۇل، 1334(1917). 3= فاكسىمىلى: بېسىم ئاتالاي: «دىۋان لوغاتىت تۈرك فاكسىمىلى» ئەنقەرە، 1941- يىلى.</ref> ئىكەنلىكى ، دادىلىرىنىڭ يەنى ئەجدادىنىڭ<ref>بارتولد: 94- بەت، توغان: (ئاتسىز مەجمۇئە)، 17- سان. 136- 133 بەتلەر.</ref> تۈرك ئەللىرىنى سامانى ئوغۇللىرىدىن ئالغان”<ref>دىۋان، تۈركچە تەرجىمە 1- توم، 101- بەت= فاكسىمىلى 69- بەت.</ref> لىقى ۋە ئاخىرىدا دادىسى ھۆسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ئىسسىق كۆلنىڭ شەرقىي – جەنۇبىي ساھىلىدا تېپىلغان بارىسخان<ref>بارسخاننىڭ ئورنى ھەققىدىكى شەخسى تەتقىقاتى: ئا.ن.بېرنىشىتام: «شىمالىي قىرغىزىستان ئارخىلوگىيەسىگە كىرىش»، فرۇنزى، 1941- يىلى، 82- 80- بەتلەر، (روسچە).</ref> شەھەرى بىلەن يېقىن باغلىنىشى بار ئىكەنلىكى چۈشەندۈرۈلگەن.<ref>دىۋان III توم، ئىستانبۇل، 1335 (1919)، 312- بەت = فاكسىمىلى، 62- بەت.</ref> بۇلارغا قارىغاندا مەھمۇد قەشقەرىنىڭ قاراخانىيلار سۇلالىسىغا مەنسۇب ئىكەنلىكى ۋە ئەجدادىنىڭ بۇ سۇلالىنىڭ بىر مەشھۇر ئەزاسى ئىكەنلىكى كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ . بۇ ئەجداد كىم ؟ بۇ يەردە مەھمۇدنىڭ ئەجدادى دەپ مۇزاكىرە قىلىشقا بولىدىغان ئىككىلا شەخس بار . بۇلار ماۋەرا ئۇننەھرى دەستلەپ بويسۇندۇرغان ، ئۇنۋانى بۇغراخان دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 382 – يىلى ( 992 م) سامانى ئوغۇللىرىنىڭ پايتەختى بۇخارانى ئالغان ھارۇن ( ھاسان ) بىن سۇلايمان ياكى بولمىسا ئۇنۋانى ئارسلان ئىلىگ دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 389 – يىلى ( 999 م) غەزنەۋىلىك مەھمۇد بىلەن بىرلىكتە سامانى دۆلىتىنى ئاياقلاشتۇرۇشقا سەۋەبچى بولغان ناسىر بىن ئەلى.<ref>سۇلايمان ئوغلى ھارۇن ۋە ئەلىي ئوغلى ناسىر ھەققىدە: ۋ. بار تولد: «مۇڭغۇل ئىستىلاسىدىكى تۈركستان» 1928- يىلى، لوندۇن، 266- 257، 274- 271، (ئېنگىلىزچە). ۋ. ئى. بىلايىۋ: «13- 11 ئەسىردىكى تۈركمەن ۋە تۈركمەن تارىخىغا دائىر ئەرەپچە مەنبەلەر»، (تۈركمەن ۋە تۈركمەن تارىخىغا دائىر ماتىرىياللار، 1- توم، موسكۇۋا لېلىنگراد، 1939- يىلى، 81- بەت، روسچە)، ئاپتۇر ماقالىسىدا قەشقەرىنى ئۆز ئىپادىسىگە ئاساسەن (4- نوتقا قاراڭ) ناسىر بىن ئەلىنىڭ نەۋرىسى دەپ ھېسابلايدۇ.</ref> ھالبۇكى ناسىربىن ئەلىنىڭ سۇلالىنىڭ غەربىي تارمىغىدىن ئىكەنلىكى ۋە مەھمۇد قەشقەرى تەرىپىدىن بايان قىلىنغان قەشقەرنىڭ ھامان سۇلالىنىڭ شەرقىي تارمىقىغا باغلىنىشلىق ئىكەنلىكى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرۈلسە ، مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ئەجدادى دەپ يالغۇز ھارۇن بىن سۇلايماننى تىلغا ئېلىشقا بولىدۇ.<ref>ھىجىرىيە 5- ئەسىرنىڭ دەسلەپكى يىللىرىدىن ئېتىبارەن ئىككى تارماق ئارىسىدا شەكىللەنگەن ھاڭنىڭ نەتىجىسىدە «غەربىي قاراخانىلار دۆلىتىنىڭ شەرق قىسمىدا خاتىرجەم ياشاش ئانچىۋالا مۇمكىن ئەمەس بۇلۇپ قالغان ئىدى. قاراڭ: ئېسلا ئېنىسكلوپىدىيىسى مۇناسىۋەتلىك ماقالە.</ref> بىر تەسادىپىي ئېسىل يالداما ئورنىدا قولىمىزدا بارىسخاندا بېسىلغان ھېجىرىيە 5 – ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىغا ( تەخمىنەن 1048 – 1058 ) تەۋە بەزى تەڭگىلەر ساقلانماقتا.<ref name=":1">رىچارد ۋاسمىر: «قاراخانىلار تەڭگىللىرى»، بېرلىن، 1930- يىلى (گېرمانچە) بۇ تەنگىلەردىكى ۋاقىتلارنىڭ ئاخىرقى رەقەملىرى كۆپ ئۇپرىغان. پەرق ئېتىشكە بولىدىغان يەرلەردە سەككىز رەقىمى كۆزگە چېلىقىدۇ. بۇنىڭغا قارىغاندا بۇ تەڭگىلەرنىڭ 448- يىلى (7/1056) يۈسەيىن بىن مۇھەممەدنىڭ ۋەل ئەھىدلىككە چىقىرىلغان يىلدا بېسىلغانلىقىنى قۇبۇل قىلىشقا بولىدۇ.</ref> ئەپسۇسكى بۇ تەڭگىلەردىكى يەزىقلاردا شۇ دەۋردىكى بارىسخان ئەمىرلىرىنىڭ يالغۇز ئىسلامى لەقەملىرى ۋە تۈركى ئۇنۋانلىرىلا ئەكس ئېتىلگەن : شەمسىد دۆلە ئارسلان ئىلىگ . بۇ يەردە مەشھۇر قادىرخان بىن ھارۇننىڭ ئوغلى ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسى ھارۇن بىن سۇلايماننىڭ نەۋرىسى « بۇغراخان » مۇھەممەت بىن يۈسۈپنىڭ ھۆكۈمدار ئىكەنلىكى كۆرۈلىدۇ.<ref name=":1" />[[ھۆججەت:Maḥmūd_al-Kāšġarī,_Wax.jpg|thumb]]11-ئەسىردە ياشىغان مەشھۇر تۈركىي تىلشۇناس، ئېنىسكلوپېدىك ئالىم، تۇلۇق ئىسمى مەھمۇد ئىبنى ھۈسەيىن ئىبنى مۇھەممەد كاشغەرىي، ئالەمشۇمۇل كاتتا ئەسەر «تۈركىي تىللار دىۋانى» دا پۈتۈلىشىچە، ئۇ 11-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ھازىرقى قەشقەر توققۇزاق ناھىيەسىنىڭ غەربىي جەنۇبىغا جايلاشقان ئوپال يېزىسىدا تۇغۇلغان. ئەمما ئۆلۈپ كەتكەن كونكرېت ۋاقتى ئېنىقسىز، مەھمۇد كاشغەرىي ئۆزىنىڭ كەچۈرمىشلىرى توغرۇلۇق «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ مۇقەددىمىسىدە ئۆزىنى «ئاتام ھۈسەيىن، بوۋام مۇھەممەد، مەن قاراخانىيلارنىڭ خان جەمەتىدىن، ياخشى تەربىيە كۆرگەن شاھزادىمەن» دەپ بايان قىلغان. ئۇ ئۆزىنى «تۈركلەر ئىچىدە تىلىم ئەڭ پاساھەتلىك، بايانلىرىم چۈشىنىشلىك، مۇكەممەل تەربىيە كۆردۈم. ئېسىل نەسەبتىنمەن، نەيزە ئېتىشقا ماھىر، تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان قەبىلىلەرنىڭ شەھەر-بازارلىرى ۋە رايۇنلىرىدا بولدۇم» دەپ تۇنۇشتۇرغان. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ئاتىسى ھۈسەيىن بارسخان (ھازىرقى قىرغىزىستان ئىسسىقكۆلنىڭ جەنۇبى) نىڭ ھۆكۈمرانى ئىدى. ماتېرىياللاردىن مەلۇم بولۇشىچە، مەھمۇد كاشغەرىيىنىڭ ئانىسى قاراخانىيلار سۇلالىسىنىڭ مەشھۇر ئالىمى غوجا سەيپىدىن بۇزرۇكۋارنىڭ قىزى بۈۋى رابىيە بولۇپ، بۈۋى رابىيە كىچىكىدىن باشلاپلا ئاتىسىدىن ياخشى تەلىم ئالغان. ئۇ خېلىلا بىلىملىك بولۇپ، مەھمۇد كاشغەرىيىنىڭ ئۈسۈپ -يېتىلىشىدە ناھايىتى مۇھىم رول ئوينىغان. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ مەدەنىيەت بىلىملىرىگە قىزغىن ئىشتىياق باغلىشى، ئېسىل ئەخلاق-پەزىلەت يىتىلدۈرۈشىگە تۈرتكە بولغان. بۈۋى رابىيە ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن، ئوپالغا توتىشىدېغان يول بويىدىكى يىكچى (ھازىرقى توققۇزاق ناھىيەسىنىڭ ئوپال يېزىسى تەۋەسىدە) دېگەن جايغا دەپنە قىلىنغان، ئۇنىڭ قەبرىسى ھېلىمۇ شۇ يەردە، قەشقەر ئاياللىرى بۇ ھۆرمەتلىك ئانىغا ھېلىمۇ ئىززەت-ئىكرام بىلدۈرىدۇ. ئۇنى «ئۇلۇغ موما» دەپ ئاتىشىدۇ. ھەر خىل دىنىي پائالىيەتلەردە ئۇنىڭدىن شاپائەت، ئامانلىق تىلەيدۇ. مەھمۇد كاشغەرىي ئۆسمۈرلۈك دەۋرىنى ئوپالدا ئۆتكۈزگەن ۋە سارايغا يېقىن جايدىكى مەدرىسەدە ئوقۇغان، كېيىن سۇتۇق بۇغراخان زامانىسىدا ئېچىلغان قەشقەر مەدرىسەسىگە ئۇقۇشقا كىرىپ، شۇ زامانلاردىكى مەشھۇر ئۆلىما، مۇدەررىس ھۈسەيىن ئىبى خەلەف كاشغەرىيدىن تەلىم ئالغان. ئىلىم-مەرىپەت تىلى دەپ قارالغان ئەرەب تىلى، پارس تىلىنى پىششىق ئىگىلىگەن. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ بوۋسىسى، قارخانىيلار سۇلالىسىنىڭ خانى مۇھەممەد بۇغراخان 15 ئاي ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەندىن كېيىن، تەختنى چوڭ ئوغلى ھۈسەيىنگە قالدۇرىدىغانلىقىنى قارار قىلغان. بىراق، مۇھەممەد بۇغراخاننىڭ توقال خانىشىدىنمۇ ئىبراھىم دەيدىغان بىر ئوغلى بار ئىدى. بۇ توقال خانىش تەختنىڭ ھۈسەيىنگە قېلىشىغا جان-جەھلى بىلەن قارشى بولغانلىقى ئۈچۈن، ھۈسەيىن تەختكە ئولتۇرىدىغان مۇراسىم كۈنى سۈيقەست ئىشلىتىپ، قانلىق سىياسى ئۆزگۈرۈش قوزغىغان. ئۇ قولچوماقلىرىنى تاماققا زەھەر سېلىشقا ئورۇنلاشتۇرغان، ئاقىۋەتتە ئۇنىڭ ئېرى بولمىش مۇھەممەد بۇغراخاننى ئۆزئىىچىگە ئالغان خان ئوردىسى ئەزالىرىنىڭ كۆپىنچىسى زەھەرلىنىپ ئۆلگەن. ئارقىدىنلا ئۇ ئايال يەنە تاغىسى سۇلايماننى بۇغۇپ ئۆلتۈرگۈزگەن. ئۇ بۇنىڭلىق بىلەن بولدى قىلماي، ئېرى ۋە قېيىنئىنىسىنىڭ نۇرغۇن ئۇرۇق-توغقانلىرىنىمۇ ئۆلتۈرگۈزۋەتكەن. سۈيىقەستى ئىشقا ئېشىپ سىياسى ئۆزگۈرىشى ئاياغلاشقاندىن كېيىن، ئوغلى ئىبراھىمنى تەختكە ئولتۇرغان. مەھمۇد ئاتىسى تەختكە ئولتۇرۇپ، ئۆزى شاھزادە بولۇش ئالدىدا تۇرغاندا، يەنى مۇراسىم كۈنى پاجىئە يۈز بېرىپ، پۈتكۈل ئائىلىسىدىكىلەر پاجىئەدە قازا قىلىپ، تىكەندەك يالغۇز قالغان ۋە سىياسىي ئۆزگۈرۈشتىن كېيىن يۇرتىدىن دەرھال بېشىنى ئېلىپ، ياقا يۇرتلارغا سەرگەردان بولۇپ چىقىپ كەتكەن ۋە شۇ كۈندىن ئېتىبارەن 15 يىللىق ئىلىم تەھسىل قىلىش سەپىرىنى باشتىن كەچۈرگەن. مىسال-نەمۇنىلىرى تولۇق، مەزمۇن تەپسىلىي لۇغەت تۈزۈپ چىقىپ، شۇ زامانلاردا ياشىغان تۈرك قەبىلىلىرىنىڭ تىل جەھەتتىكى ئالاھىدىلىكلىرىنى نامايەن قىلىش ئۈچۈن، كەڭ دائىرىلىك ماتېرىيال توپلاشقا، شۇ دەۋردىكى شارائىتتتا بۇ خىزمەتنى تاماملاش ئۈچۈن نۇرغۇن يىل تەتقىق قىلىشقا توغرا كېلەتتى. شۇلارغا ئاساسەن جەزىملەشتۈرۈشكە بولىدۇكى، مەھمۇد كاشغەرىي بۇ ۋەقەدىن كېيىن ۋەتىنىدىن ئايرىلىپ، ئەتراپتىكى تۈركىي قەبىلىلەرنى كېزىشنى باشلىۋەتكەن. نەتىجىدە شۇ قەبىلىلەرنىڭ شېۋىلىرىنى پىششىق ئىگىلەش بىلەن بىللە، نۇرغۇن ماتېرىيال توپلىغان. ئەلۋەتتە، مەھمۇد كاشغەرىي ئەلگە تىل جەھەتتىكى بىلىملەرنىلا سۇنۇپ قالماستىن، يەنە تېخى تۈركىي قەبىلىلەرنىمۇ تەپسىلىي تۇنۇشتۇرۇپ چىققان. دېمەك، بۇ ئەھۋال ئۇنىڭ بۇ رايۇننىڭ ئىجتىمائىي، جۇغراپىيەۋى مۇھىتىنى پىششىق بىلىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرىدۇ. == قەشقەردىن ئايرىلىش == ھاياتى ناھايىتى خۇپىيانە توختالغان مەھمۇد قەشقەرى ئۆزىنىڭ باغدادقا قانداق سەۋەبلەر بىلەن كۆچۈپ كەلگەنلىكىنى ئوچۇق دېمەيدۇ . تۈرك ئەللىرىدە كۆزگە بىرمۇنچە ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبىنىمۇ سۆزلىمەيدۇ . ئەگەر كېلىپ چىقىشىى توغرىسىدىكى تەخمىنىلىرىمىز توغرا بولغان تەقدىردە مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبلىرىمۇ مەيدانغا چىقىدۇ . ئۇ روشەنكى بىر سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى ) ئىدى . شەرقىي قاراخانىلار دۆلىتىدە ھېجىرىيىنىڭ 448 – 449 يىللىرىدا ( 1056-1057 _ 1057-1058 ) قورقۇنۇچلۇق ھادىسىلەر پەيدا بولدى . ئالدى بىلەن چوڭ خاقان ( ئارسلان خان ) سۇلايمان بىن يۈسۈپ ئىنىسى ۋە خاقانلىق ھەمرىيى ( بۇغراخان ) مۇھاممەت بىن يۈسۈپكە قارشى ھەرىكەت قوزغايدۇ ۋە “ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ . ئېلىپ بېرىلغان جەڭدە ئارسلانخان سۇلايمان بىن يۈسۈپ يېڭىلىپ قالىدۇ . بۇغراخان مۇھەممەت بىن يۈسۈپ ئۇنى زىندانغا تاشلاپ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ ”<ref>ئىبىن ئەسىر، 9-، 211- بەت.</ref> . ئىبىن ئەسىرى يەنە خاب ئائىلىسىنىڭ شۇنىڭدىن كېيىنكى ئېچىنىشلىق تەقدىرى ھەققىدە مۇنداق مەلۇمات بېرىدۇ : « دۆلىتىنى چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن چاغرى تېكىن1گە بېرىدۇ<ref>قاغانلارنىڭ چوڭ كىچىكلىرى يىرتقۇچ ھايۋان ئاتلىرىنى ئۇنۋان قىلىشتىن ئاۋۋال يىرتقۇچ قۇشلارنىڭ ئاتلىرىنى قوللىناتتى، مەسىلەن، چاغرى تىگىن. بۇ ھەقتە قاراڭ: 1- يۈسۈپ قادىرخاننىڭ چوڭ ئوغلى سۇلايماننىڭ 412- 407 يىللاردا (1021- 1016) يەركەنتتە باستۇرغان تەڭگىلىرى؛ ئا. ك. ماركوۋ: «ئېرمىتاژ موزىيىدىكى مۇسۇلمان تەڭگىلىرىنىڭ كاتالوگى»، پىتر بورگ، 1904- 1893 يىل، 195- 193 بەتلەر، 7- نۇمۇر. (40- 30)؛ 2- ھاسان بىن سۇلايماننىڭ چوڭ ئوغلى ھارۇن (ئەھمەت). بۇ توغرۇلۇق بار تولد نەشىر قىلدۇرغان (?) 474=(?) 1082- يىلىغا ئائىت يەركەنت ۋەسىقىسىگە قاراڭ: ۋ. ۋ. بارتولد: «قۇتادغۇ بىلىگتە تىلغا ئېلىنغان بۇغراخان»، III BsOs، (25- 1923)، 156- بەت، (ئېنگىلىزچە). بۇنىڭ تۈركچە تەرجىمىسى؛ راغىپ خولوسى: (تۈركيات مەجمۇئەسى)، 1- توم، ئىسانبۇل، 224- 223 بەتلەر. بۇنىڭدىن باشقا قۇلىمىزدا چاغرىتىگىن ئۇنۋانىدا ئاتالغان يۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ×44 يىللىرىغا ئائىت بىر تەڭگىسىمۇ بار. (يۈزى ئۇپرىغان، قاراڭ: ماركوۋ، كاتالوگ، 429- نۇمۇر، 261- 260 بەتلەر).</ref> ۋە ئۇنى ۋەلى ئەھد دەپ ئېلان قىلىدۇ . بىراق بۇغراخاننىڭ ( يەنى ھازىرقى ئارسلانخان مۇھاممەت بىن يۈسۈپنىڭ ) ئىككىنچى بىر خوتۇنى بار ئىدى ۋە بۇ خوتۇنىدىن چوڭ ئوغلىدىن باشقا يەنە بىر كىچىك ئوغلى بولغان . خوتۇن ھۈسەيىننىڭ تەيىنلىشى بىلەن تۇغۇلغان نەپرەت بىلەن بۇغراخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) غا يېقىنلىشىدۇ ۋە ئۇنىڭ ئائىلىسىنىڭ بىرمۇنچە ئازالىرىنى زەھەرلەپ ئۆلتۈرىدۇ ؛ ئۇنىڭ ئىنىسى قادىرخاننىڭ ئوغلى ئارىسلانخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) مۇ ئۆلتۈرىلىدۇ »<ref>ئىبىن ئەسىر، 9-، 211- بەت.</ref> . تەخمىنلىرىمىز توغرا بولسا مۇھەممەت بىن ھۈسەيىن يەنى مەھمۇد قەشقەرى، بۇ چوڭ قىرغىندىن قانداقتۇر بىر ئۇسۇلدا قۇتۇلۇشقا مۇۋەپپەق بولغان بىر نەچچە كىشىنىڭ بىرى ۋە قېچىشقا مەجبۇر بولغان. ئالدى بىلەن، ئېھتىمال خوشنا تۈرك ئەللىرىگە بارغان، ئون يىل قەدەر ئايلانغاندىن كېيىن ئاخىرى باغداتقا كەلگەن ۋە بۇ يەردە سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى) بولۇپ تۇرۇپ قالغان. مەھمۇد قەشقەرى بۇ ئۇزۇن مۇساپە داۋامىدا تۈرك دۇنياسى بىلەن كوپ يېقىندىن تونۇشۇش پۇرسىتىگە ئىگە بولغان، بۇ چاغدا (1057\447) سالچۇقلار تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغان باغداتتا تۈركلەرنىڭ ئەھمىيىتىنى ئىزاھلىغان بىر ئەسەرگە ئېھتىياج ئىكەنلىكىنى كۆرۈپ ، مەشھۇر ئەسىرىنى يېزىشقا كىرىشكەن ۋە ئۇنى شۇ زاماندىكى ئابباسىلار خەلىپىسىگە (مۇقتەدى بىللا 1075-1094\467-487 ) تەقدىم قىلغان . بۇنداق بىر تەشەببۇسنىڭ ئۇنىڭ ھاياتىنى ساقلاشقا ياردىمى بولۇشى ئېنىق گەپ .قانلىق سىياسى ئۆزگىرىشكە تايىنىپ تەختنى تارتىۋالغان ئىبراھىم تەختتە ئالاھازەل بىر يىلچە ئولتۇرالىغان. ئانىسىنىڭ قۇترىتىشى بىلەن ئىبراھىم ئۆزىنىڭ قانۇنلۇق ئورنىنى ئېتراپ قىلىشقا ئۇنىمىغان بارسخان ئەمىرى ئىنال تېكىنگە ھوجۇم قىلغان ۋە ئۇرۇشتا يېڭىلىپ ئۆلگەن. مەھمۇد كاشغەرىي پۈتكۈل جەمەتىنى خاراب قىلغان رەقىبى ئۆلگەندىن كېيىنمۇ تەخت تالىشىشقا قاتناشماي، ھەتتا يۇرتىغىمۇ قايتىپ كەلمەي، پۈتكۈل روھى ۋە زېھنىنى تۈركىي تىللارنى تەتقىق قىلىشقا ئاتىغان. ئۇ ئىلمىي تەكشۈرۈش ئارقىلىق قولغا كەلتۈرگەن تىلغا ئالاقىدار ماتېرىياللارنى شۇ زامانلاردىكى ئەڭ ئىلغار ئۇسۇلدا تەتقىق قىلغان. بۇ دىۋاننى تۈزۈپ چىقىشتىن ئىلگىرى، پارس ۋە ئەرەب تىللىرىدا يېزىلغان تىلشۇناسلىققا مۇناسىۋەتلىك تۈرلۈك ئەسەرلەرنى تولۇق كۆرۈپ چىققان. ئەرەب تارىخىنى، بولۇپمۇ ئىسلام دىنى تارىخىنى، ئىسلامىيەت پەلسەپىسىنى ، «قۇرئان كەرىم» ۋە «ھەدىس»نى ئىنتايىن سېستىمىلىق ئۆگەنگەن. تەخمىنەن 1072-يىلدىن ئىلگىرى شۇ چاغدىكى ئىسلامىيەتنىڭ پايتەختى باغداتقا بارغان. باغدات قەدىمىي ھەم ھەشەمەتلىك شەھەر بولۇپ، ئىلگىرى ئابباسىيلار سۇلالىسىنىڭ پايتەختى بولغان. شۇ دەۋردىكى ئىسلامىيەتنىڭ ئەڭ چوڭ مەدەنىيەت مەركىزى ئىدى. بىراق، 1055-يىلى غەربكە كۆچكەن سەلجۇق تۈركلىرى تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغان. مالىك شاھ سەلجۇقىلارنىڭ سۇلتانى بولغان (1072-يىلىدىن 1092-يىلىغىچە) دەۋرىدە ئاجايىپ گۈللەنگەن. مەھمۇد كاشغەرىي دەل قاراخانىيلار خان جەمەتىدىن بولغانلىقى ئۈچۈن، سۇلتان مالىك شاھنىڭ توقال خانىشى تۈركەن خاتوننىڭ ياردىمىدە باغداتتا تۇرۇپ قالغان ھەمدە «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى يېزىش خىزمىتىنى شۇ جايدا تاماملىغان. بەزى ئالىملار؛ شۇ چاغدىكى باغدات ئەرەبلەر بىلەن تۈركلەر ئىقتىساد، سىياسەت، مەدەنىيەت جەھەتلەردە ئارىلىشىپ ياشىغان جاي، يەنە كېلىپ ھاكىمىيەت ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان تۈركلەرنىڭ قولىغا ئۆتكەندىن كېيىن، ئەرەب تىلىدا سۆزلىشىدىغانلار تەبىئىي يۇسۇندا تۈرك تىلىنى ئۆگەنگەن، دەپ قارايدۇ. مەھمۇد كاشغەرىي تۈرك تىلى ۋە ئەرەب تىلىغا پىششىق ئالىم بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئەرەبلەر ۋە تۈرۈكلەر ئوتتۇرىسىدىكى تىل پەرقىنى يوقىتىپ، نىزانى ئاخىرلاشتۇرۇشنىڭ نەقەدەر زۆرۈرلۈكىنى ھېس قىلىپ يەتكەن. يەنە بىر تەرەپتىن، مەھمۇد كاشغەرىي «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى يېزىشتا، تۈرك تىلىنىڭ ئىشلىتىلىش قىممىتى، يەنى ئىجتىمائىي قىممىتى ئەرەب-ئىسلام دۇنياسىدا ئىلىم-پەن تىلى» دەپ ئاتالغان ئەرەب تىلىدىن قىلىشمايدىغانلىقىنى پاكىتلىق چۈشەندۈرۈپ ئىسپاتلاشنى مەقسەت قىلغان. ئۇنىڭ ھەقىقىي مەقسىتى «دىۋان»نىڭ مۇقەددىمىسىدە: «تۈرك تىلى بىلەن ئەرەب تىلىنىڭ بەيگىگە چۈشكەن بىرجۈپ ئات كەبى بىر-بىرىدىن قېلىشمايدىغانلىقىنى جاھان ئەھلىگە كۆرسىتىپ قۇيۇشنى مەقسەت قىلدىم» دېگەن جۈملە بىلەن نامايەن قىلىنغان. مەھمۇد كاشغەرىي بۇ بۈيۈك ئەسىرىنى مىلادىيە 1072-يىلى 1-ئاينىڭ 25-كۈنى يېزىشقا باشلاپ، تۆت قېتىم تۈزىتىش كىرگۈزۈش ئارقىلىق، مىلادىيە 1074-يىلى 2-ئاينىڭ 10-كۈنى تاماملىغان ۋە ئابباسىيلارنىڭ خەلىپىسى ئوبۇل قاسىم ئابدۇللا مۇقتەدى بىئەمرۇللانىڭ ھوزورىغا سۇنغان. قاراخانىلارنىڭ دۆلەت تەشكىلاتىدا ئارسلان ئىلىگ ئۇنۋانى ( بۇغراخان ئۇنۋانى بىلەن ) قاغانلىق ئورتاقلىغىدا بىر قەدەم تۆۋەندە تۇرىدىغان ئادەملەرگە بېرىلەتتى.<ref>قاراڭ: «قاراخانىلاردىكى دەرىجە پەرقلىرى ھەققىدە»، «قاراخانىيلار تەتقىقاتى» (ئارگىنال).</ref> ئىبن ئەسىرىدىن بىلىشىمىزچە مۇھاممەت يۈسۈپنىڭ يېنىدا چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەت ( ھېجىرىيە 444 – يىلىدىن يەنى 1056 -1057_ يىللىرىدا ھۈسەيىن بىن مۇھاممەتنىنب ئارسلان ئىلىگ بولۇپ بارىسخاندا ھۆكۈم سۈرگەنلىكىنى تەخمىنەن قىلىشقا بولىدۇ . شۇنداق بولغاندا ، ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسىنىڭ نەۋرىسى بولغان بارسخان ئەمرى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ مەھمۇد قەشقىرىنىڭ دادىسى ھۈسەيىن بىر مۇھەممەتتىن باشقا كىشى ئەمەسلىكى ئېنىق . بۇ شەخس بارىسخان بىلەن ناھايىتى زىچ ئالاقىدار ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنى بويسۇندۇرغۇچىنىڭ سۇلالىسىگە مەنسۇپ ئىدى. ھاياتى ناھايىتى خۇپىيانە توختالغان مەھمۇد قەشقەرى ئۆزىنىڭ باغدادقا قانداق سەۋەبلەر بىلەن كۆچۈپ كەلگەنلىكىنى ئوچۇق دېمەيدۇ . تۈرك ئەللىرىدە كۆزگە بىرمۇنچە ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبىنىمۇ سۆزلىمەيدۇ. ئەگەر كېلىپ چىقىشىى توغرىسىدىكى تەخمىنىلىرىمىز توغرا بولغان تەقدىردە مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبلىرىمۇ مەيدانغا چىقىدۇ.<ref>س. ج. تورنبېرگ نەشىرى، 11-، لېيدىن، 1963- يىلى، 211- بەت.</ref> ئۇ روشەنكى بىر سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى ) ئىدى . شەرقىي قاراخانىلار دۆلىتىدە ھېجىرىيىنىڭ 448 – 449 يىللىرىدا ( 1056-1057 _ 1057-1058 ) قورقۇنۇچلۇق ھادىسىلەر پەيدا بولدى . ئالدى بىلەن چوڭ خاقان ( ئارسلان خان ) سۇلايمان بىن يۈسۈپ ئىنىسى ۋە خاقانلىق ھەمرىيى (بۇغراخان) مۇھەممەد بىن يۈسۈپكە قارشى ھەرىكەت قوزغايدۇ ۋە “ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ . ئېلىپ بېرىلغان جەڭدە ئارسلانخان سۇلايمان بىن يۈسۈپ يېڭىلىپ قالىدۇ . بۇغراخان مۇھەممەت بىن يۈسۈپ ئۇنى زىندانغا تاشلاپ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ ”.<ref>ئىبىن ئەسىر، 9-، 211- بەت.</ref> ئىبىن ئەسىرى يەنە خان جەمەتىنىڭ شۇنىڭدىن كېيىنكى ئېچىنىشلىق تەقدىرى ھەققىدە مۇنداق مەلۇمات بېرىدۇ : « دۆلىتىنى چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن چاغرى تېكىن1گە بېرىدۇ<ref name=":2">قاغانلارنىڭ چوڭ كىچىكلىرى يىرتقۇچ ھايۋان ئاتلىرىنى ئۇنۋان قىلىشتىن ئاۋۋال يىرتقۇچ قۇشلارنىڭ ئاتلىرىنى قوللىناتتى، مەسىلەن، چاغرى تىگىن. بۇ ھەقتە قاراڭ: 1- يۈسۈپ قادىرخاننىڭ چوڭ ئوغلى سۇلايماننىڭ 412- 407 يىللاردا (1021- 1016) يەركەنتتە باستۇرغان تەڭگىلىرى؛ ئا. ك. ماركوۋ: «ئېرمىتاژ موزىيىدىكى مۇسۇلمان تەڭگىلىرىنىڭ كاتالوگى»، پىتر بورگ، 1904- 1893 يىل، 195- 193 بەتلەر، 7- نۇمۇر. (40- 30)؛ 2- ھاسان بىن سۇلايماننىڭ چوڭ ئوغلى ھارۇن (ئەھمەت). بۇ توغرۇلۇق بار تولد نەشىر قىلدۇرغان (?) 474=(?) 1082- يىلىغا ئائىت يەركەنت ۋەسىقىسىگە قاراڭ: ۋ. ۋ. بارتولد: «قۇتادغۇ بىلىگتە تىلغا ئېلىنغان بۇغراخان»، III BsOs، (25- 1923)، 156- بەت، (ئېنگىلىزچە). بۇنىڭ تۈركچە تەرجىمىسى؛ راغىپ خولوسى: (تۈركيات مەجمۇئەسى)، 1- توم، ئىسانبۇل، 224- 223 بەتلەر. بۇنىڭدىن باشقا قۇلىمىزدا چاغرىتىگىن ئۇنۋانىدا ئاتالغان يۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ×44 يىللىرىغا ئائىت بىر تەڭگىسىمۇ بار. (يۈزى ئۇپرىغان، قاراڭ: ماركوۋ، كاتالوگ، 429- نۇمۇر، 261- 260 بەتلەر). </ref> ۋە ئۇنى ۋەلى ئەھد دەپ ئېلان قىلىدۇ . بىراق بۇغراخاننىڭ ( يەنى ھازىرقى ئارسلانخان مۇھاممەت بىن يۈسۈپنىڭ ) ئىككىنچى بىر خوتۇنى بار ئىدى ۋە بۇ خوتۇنىدىن چوڭ ئوغلىدىن باشقا يەنە بىر كىچىك ئوغلى بولغان . خوتۇن ھۈسەيىننىڭ تەيىنلىشى بىلەن تۇغۇلغان نەپرەت بىلەن بۇغراخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) غا يېقىنلىشىدۇ ۋە ئۇنىڭ ئائىلىسىنىڭ بىرمۇنچە ئازالىرىنى زەھەرلەپ ئۆلتۈرىدۇ ؛ ئۇنىڭ ئىنىسى قادىرخاننىڭ ئوغلى ئارىسلانخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) مۇ ئۆلتۈرىلىدۇ ».<ref>ئىبىن ئەسىر، 9-، 211- بەت.</ref> تەخمىنىلىرىمىز توغرا بولسا مۇھەممەت بىن ھۈسەيىن يەنى مەھمۇد قەشقەرى ، بۇ چوڭ قىرغىندىن قانداقتۇر بىر ئۇسۇلدا قۇتۇلۇشقا مۇۋەپپەق بولغان بىر نەچچە كىشىنىڭ بىرى ۋە قېچىشقا مەجبۇر بولغان . ئالدى بىلەن ، ئېھتىمال خوشنا تۈرك ئەللىرىگە بارغان ، ئون يىل قەدەر ئايلانغاندىن كېيىن ئاخىرى باغداتقا كەلگەن ۋە بۇ يەردە سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى) بولۇپ تۇرۇپ قالغان . مەھمۇد قەشقەرى بۇ ئۇزۇن مۇساپە داۋامىدا تۈرك دۇنياسى بىلەن كوپ يېقىندىن تونۇشۇش پۇرسىتىگە ئىگە بولغان ، بۇ چاغدا ( 1057-447) سالچۇقلار تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغان باغداتتا تۈركلەرنىڭ ئەھمىيىتىنى ئىزاھلىغان بىر ئەسەرگە ئېھتىياج ئىكەنلىكىنى كۆرۈپ ، مەشھۇر ئەسىرىنى يېزىشقا كىرىشكەن ۋە ئۇنى شۇ زاماندىكى ئابباسىلار خەلىپىسىگە (مۇقتەدى بىللا 1075-1094 ، 467-487 ) تەقدىم قىلغان . بۇنداق بىر تەشەببۇسنىڭ ئۇنىڭ ھاياتىنى ساقلاشقا ياردىمى بولۇشى ئېنىق گەپ . ئېچىنىشلىق ئائىلە پاجىئەلىرىگە باغلىماسلىق ئۈچۈن ئۇ ئەسىرىدە ئەڭ يېقىن تۇغقانلىرىنى تىلغا ئالمايدۇ . شۇ تەرىزىدە بۇ سۇلالىنىڭ بىر ئەزاسى بولغان مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ئۆز دەۋرىدە ھوكۇم سۈرگەن قاراخانىلار ھۆكۈمدارلىرى ۋە شۇ دەۋرىدە يۈز بەرگەن ھادىسىلەر ھەققىدە مەلۇمات بەرمەسلىكى چۈشۈنىشلىك . بىزنىڭ تەخمىنىلىرىمىز مۇشۇلاردىن ئىبارەت . ئاخىرىدا تىلغا ئېلىنغان شەخسلەرنىڭ يېشىنى تەتقىق قىلىش زۆرۈر . ھارۇن (ھاسان ) بىن سۇلايمان ھېجىرىيە 382 – يىلى ( 992) ئۆلگەن ؛ ئوغلى يۈسۈپ «قادىرخان» بۇ چاغدا ھېچ بولمىغاندا 20 ياشتا بولىشى كېرەك ؛ يۈسۈپ باشلىق بىر ئادەم بولۇپ ھېجىرىيە 423 – يىلى (1032 ) ئۆلگەن . ئۆزىنى 60 ياشلاردا ئۆلگەن دەپ ھېسابلىساق تۇغۇلغان ۋاقتى 360 – يىللار ( 971- 980 ) بولۇشى لازىم . بۇنىڭدىن باشقا ، ئۇنىڭ ئۇزۇن جەڭلەردىن كېيىن ئەڭ ئاخىرى دىگەندە ھېجىرىيە 396 – يىلى ( 1005 – 1006 ) خوتەننى ئىشغال قىلغانلىقىنى بىلىمىز؛<ref>«قارلۇقلاردىن قاراخانىلارغىچە» (ZDMG، 101، ۋىسبادىن، 2951- يىلى 295- بەت ۋە 3- نۇمۇر)</ref> ئۇ قەشقەردە ناسىر دولە قادىرخان دېگەن ئاتاق بىلەن تەخمىنەن ھەجىرىيە 396 – يىلىدىن ( 1005 – 1006) ئېتىبارەن ھوكۇم سۈرگەن.<ref>رىچارد ۋاسمىر، 93- بەت.</ref> چوڭ ئوغلى سۇلايمان بىن يۈسۈپ تەخمىنەن ھېجىرىيە 407 – يىلىدىن ( 1016 – 1017 ) ئېتىبارەن يەركەنتتە ھوكۇم سۈرگەن.<ref name=":2" /> ئىككىنچى ئوغلى مۇھاممەت بىن يۈسۈپ ئېنىقكى سۇلايمان بىن يۈسۈپتىن كۆپ كىچىك ئەمەس ئىدى . يۇقىرىدا كۆرگىنىمىزدەك ، مۇھەممەت بىن يۈسۈپ ھېجىرىيە ، 449 – يىلى ( 1057 – 1058 ) چوڭ ئوغلى ئۈچۈن تەختتىن چۈشمەكچى بولغان. بۇ بىر نوقتىدىن مۇھەممەت بىن يۈسۈپنىڭ 380 – يىللاردا (991 – 999) تۇغۇلغانلىقىنى قوبۇل قىلالايمىز . بۇنىڭغا قارىغاندا ، ھۈسەيىن ھېجىرىيە 400 – يىللاردا ( 1010 – 1019 ) دۇنياغا كەلگەن بولۇشى مۈمكىن . مۇشۇنداق بولغاندا ھۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ئوغلى مەھمۇت قەشقەرىنىڭ تۇغۇلغان ۋاقتى دەپ ھېجىرىيە 420 – يىللارنى ( 1029 – 1038 ) بىر تەخمىن دەپ ئېلىشقا بولىدۇ . شۇنداق بولغاندا مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ھېجىرىيە 470 – 464 يىللاردا (1072 – 1078)<ref name=":0" /> مەشھۇر ئەسىرىنى يازغان ۋاقىتلاردا قىرىق ياكى ئەللىك ياشلاردىكى ۋاقتى بولۇپ ، بۇ ئېھتىمالغا بەك يېقىن كېلىدۇ. == قەشقەرگە قايتىش == رىۋايەت قىلىنىشىچە، مەھمۇد كاشغەرىي باغدادتىن مىلادىيە 1080-يىلى يۇرتىغا قايتىپ كېلىپ، قەشقەرگە يېقىن جايدىكى ئوپال يېزىسىدا ئولتۇراقلاشقان ۋە يېزىدا ئۆزىنىڭ ئىسمى بىلەن ئاتالغان «مەدرىسەئى مەھمۇدىيە»نى ئېچىپ، بۇ مەدرىسەدە 10 يىل مۇدەررىسلىك قىلىپ، ئىلىم تارقاتقان. مىلادىيە 1090-يىلى 97 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتكەن. ئۇ ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن ئوپال يېزىسىنىڭ ئازىخ كەنتىگە يېقىن جايدىكى مەنزىرىسى ناھايىتى چىرايىلىق تاغ ئېتىگە دەپنە قىلىنغان. ئۇنىڭ قەبرىسى ھۆرمەت بىلەن «ھەزرىتى موللام مازارى» دەپ ئاتىلىپ ۋە قەشقەر خەلقى ئەۋلادمۇ-ئەۋلاد تاۋاپ قىلىپ كېلىۋاتىدۇ. == ئەسەرلىرى == [[ھۆججەت:Kashgari_map.jpg|thumb|310x310px]] قاراخانىلار سۇلالىسى دەۋرىدە، ئىقتىساد ۋە مەدەنىيەت تېز تەرەققىي قىلغان بولۇپ ‹‹[[قۇتادغۇبىلىك]]›› ۋە ‹‹تۈركىي تىللار دىۋانى›› قاتارلىق مەشھۇر ئەسەرلەرنىڭ روياپقا چىقىشى بۇنىڭ تىپىك مىسالىدۇر. ‹‹تۈركىي تىللار دىۋانى›› قاراخانىلار دەۋرىدە قەشقەرلىك مەھمۇد كاشغەرىي ئەرەب تىلىدا يېزىپ چىققان بولۇپ، [[تارىخشۇناسلىق]]، [[تىلشۇناسلىق]]، [[ئەدەبىياتشۇناسلىق]] قاتارلىق ساھەلەرنىڭ بىباھا گۆھىرى ھېسابلىنىدۇ. مەھمۇد كاشغەرىي قەشقەرلىك بولۇپ، قاراخانىلارنىڭ خان جەمەتىدىن بولغاچقا، سىستېمىلىق مەدەنىيەت تەربىيەسىگە ئىگە بىر ئۆلىما. مەھمۇد كاشغەرىي ئەرەب تىلىنىڭ ئەينى دەۋردە قاراخانىلار زېمىنىغا كۆرسەتكەن تەسىرىنىڭ بارغانسېرى كېڭىيىۋاتقانلىقىنى كۆزدە تۇتۇپ، تۈركىي تىلىنىڭ ئورنىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش مەقسىتىدە، ئەرەب تىلىدا ئىزاھلانغان تۈركچە لۇغەت تۈزۈپ چىقىش قارارىغا كەلگەن. شۇڭا ئۇ غەربىي يۇرت ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي قەۋملەر زېمىنىدا ئون نەچچە يىل قىدىرىپ تەكشۈرۈش قىلىپ، بىرىنچى قول ماتېرىيال ۋە ئۇچۇرلارنى تولۇق ئىگىلەپ، 1074 – يىلى باغدادتا ‹‹دىۋان لۇغاتىت تۈرك›› دىن ئىبارەت سەككىز بۆلەكلىك بۇ بۈيۈك ئەسەرنى تاماملىغان. ‹‹تۈركىي تىللار دىۋانى›› دا خاتىرىلەنگەن سۆز 7500 دىن ئارتۇق بولۇپ، شىنجاڭ ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ قەدىمكى تارىخى، جۇغراپىيەسى، مىللىتى، مەدەنىيىتىگە ئائىت مول مەزمۇنلار تىلغا ئېلىنغان. مەزكۇر ئەسەردىكى ھەربىر سۆز ئەرەب تىلىدا ئىزاھلانغان بولۇپ، قاراخانىلار دەۋرىدىكى تۈركىي تىللىق مىللەتلەرنىڭ ئومۇمىي ئەھۋالىنى يورۇتۇپ بېرىدىغان بۈيۈك قامۇستۇر. (مەزكۇر ئەسەرنىڭ ئەسلىي نۇسخىسى ھازىرغىچە تېپىلغىنى يوق، ئۇنىڭ ئەڭ بۇرۇن كۆچۈرۈلگەن نۇسخىسى ئىرانلىق مۇھەممەد ئىبنى ئەبۇ بەكرى تەرىپىدىن كۆچۈرۈلگەن، ھازىر تۈركىيەنىڭ ئىستانبۇل شەھىرىدىكى دۆلەتلىك كۇتۇپخانىدا ساقلىنىۋاتىدۇ) بۇ ئەسەرنىڭ بىردىنبىر نۇسخىسى تۈركىيەدە جامائەتچىلىك بىلەن يۈز كۆرۈشكەن بولۇپ، 1914 – 1916 – يىللىرى نەشر قىلىنغان. كېيىن ئۇنىڭ مىخ مەتبە نۇسخىسى، فاكسىمىلى، نېمىسچە ئىندىكىسى، تۈركچە، ئۆزبېكچە تەرجىمە نۇسخىلىرى نەشر قىلىنغان. ھازىر بۇ ئەسەر كۆپ تىللارغا تەرجىمە قىلىنىپ نەشر قىلىندى. 1981 – يىلى ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيەسىدىكى مۇتەخەسسىسلەر ئۈچ توملۇق قىلىپ نەشر قىلغان. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ پۈتۈكلىرىدىن قارىغاندا، ئۇ «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىن باشقا، يەنە «تۈركىي تىللار گىرامماتىكىسىنىڭ تۈپ مەنىسى» دەيدىغان تۈرك تىلى گىرامماتىكىسىنىمۇ تۈزگەنلىكى مەلۇم، ئەپسۇسلىنارلىقى، بۇ ئەسەر دەۋرىمىزگىچە يېتىپ كېلەلمىگەن. == قاراڭ == [[مەھمۇت قەشقىرى مازىرى ۋە ئۇنىڭ بىناكارلىق سەنئىتى]] == مەنبە == {{Reflist|2}} == مەنبەلەر == {{Reflist}} {{stub}} [[تۈر:كىشلەر]] [[تۈر:ئۇيغۇر ئەدىبلەر]] [[تۈر:مەشھۇر شەخسلەر]] [[تۈر:ئىسلام دىنى ئالىملىرىمىز]] [[تۈر:قاراخانىيلار دەۋرى]] [[تۈر:تىلشۇناسلىق]] 7ndu7bjwek2txfjxt098w5ru3z1xdvw 172771 172770 2025-06-08T03:20:03Z Bapkar 1429 172771 wikitext text/x-wiki {{Infobox person|ئات ۋە تەگئات=مەھمۇد كاشغەرىي|توغۇلغان ۋاقتى=1008-يىلى|توغۇلغان جاي=قەشقەر شەھىرى ئوپال يېزىسى ئازىغ كەنتى|ئۆلۈم ۋاقتى=1105-يىلى|قەبرىسى=قەشقەر شەھىرى ئوپال يېزىسى}}'''مەھمۇد كاشغەرىي''' (محمود الكشغرى) مىلادى 11-ئەسىرلەردە ياشيغان بۈيۈك [[ئۇيغۇر]] ئالىمى،ئىسىكىپىلۇدىك،ئۇنيڭ دۇنياغا مەشھۇر بولغان ئەسىرى «[[دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك]]» (تۈركىي تىللار دىۋانى) دۇرلەر.مەھمۇد كاشغەرىي مىلادى 1008-يىلى بۇگۈنكى قەشقەر شەھرى ئوپال يېزىسى ئازىغ كەنتىدە تۇغۇلغان بولۇپ، [[قاراخانىيلار]] خان جەمەتى ئەۋلادىدۇر. ئۇيغۇرلار ئىچىدىن چىققان بۈيۈك ئالىم، ئەدىب، دۇنيا سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىقىنىڭ ئاساسچىسى. تەقرىبەن مىلادى 1008-يىلى توغۇلۇپ 1105-يىلى 97 يېشىدا ۋافات بولغان. ھاياتىدا نۇرغۇن تالىپ ۋە شاگىرت يېتىشتۈرۈپ چىققان. مىلادى 1072-1074- يىللار ئارىسىدا ئابباسىيلار خەلىپىلىگى پايتەختى باغداد سەھرىدە دۇنياۋىي بۈيۈك ئەسىرى [[دىۋانۇ لۇغەت تۈرك]]نى تاماملىغان. « [[بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى]] »، قىسقارتىلىپ، [[ب د ت]] تەرىپىدىن 2008- يىلى [[دۇنيا مەھمۇد كاشغەرىي يىلى]] قىلىپ بېكىتىلگەن. == نەسەبى == مەھمۇد قەشقەرىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرۇلۇق قولىمىزدىكى دىۋانۇ لۇغاتتىن تۈركنىڭ بەزى يەرلىرىدىكى ئۆزى تەرىپىدىن بېرىلگەن چەكلىك مەلۇماتلاردىن باشقا بىر نەرسە يوق <ref>مەھمۇت قەشقەرى ھەققىدە ئەڭ مۇھىم بولغان تەتقىقاتلار: ۋ.ۋ. بار تولد: «ئوتتۇرا ئاسىيا تۈرك تارىخىي ھەققىدە دەسلەر»، (تۈركچە)، 1927- يىلى، 85- 83- بەتلەر؛ (گېرمانچە)، 1935- يىلى، 95- 92- بەتلەر. فۇئات كۆپرۈلۈ:» دىۋان لۇغاتىت تۈرك» (تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتى ھەققىدە تەتقىقاتلار)، ئىستانبۇل، 1934- يىلى، 34- 33- بەتلەر، (تۈركچە). ئەخمەت زەكى ۋەلىدى تۇغان: «دىۋان لۇغاتىت تۈركنىڭ يېزىلغان يىلى ھەققىدە» (ئاتسىز مەجمۇئە)، 16- سان، 1932- يىلى، 78- 77- بەتلەر؛ «مەھمۇت قەشقەرىگە ئائىت نوتلار»، (ئاتسىز مەجمۇئە)، 17- سان، 1932- يىلى، 136- 133- بەتلەر، (تۈركچە). رىفات بىلگە كىلىسلى: «دىۋان لۇغاتىت تۈرۈكنىڭ يېزىلىش تارىخىي»، (تۈركىيات مەجمۇئەسى)، 6- سان، 39-1938- يىللىق، ئىستانبۇل، 1939- يىلى، 360- 358- بەتلەر(تۈرۈكچە). بېسىم ئاتالاي:«دىۋان لوغاتىت تۈرك ۋە تەرجىمىسى ئۈستىدە نوتلار- كىتابنى يازغان شەخىس؛ كىتابنىڭ يېزىلغان تارىخى؛ كىتاب نەدە يېزىلغان» (دىۋان لوغاتىت تۈرۈك تەرجىمىسى)، 1- توم، ئەنقەرە 1939- يىلى، 16- 11- بەتلەر، (تۈرۈكچە). ئەخمەت جاپەر ئوغلى: «تۈرۈك تىلى تارىخى نوتلىرى»، 1- بۈلۈم. ئىستانبۇل، 1943- يىلى، 43- 42- بەتلەر، (تۈرۈكچە). م. شاكىر ئۈلكۈتاشىر: «بۈيۈك تۈرك تىلچىسى مەھمۇت قەشقەرى»، ئىستانبۇل، 1946- يىلى، (تۈرۈكچە).</ref>.بۇ مەلۇماتلارغا قارىغاندا مەھمۇدنىڭ « ئۆز قەۋمىنىڭ ( يەنە تۈركلەرنىڭ ) ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىسىگە مەنسۇب »<ref>«كىتاب دىۋان لوغاتىت تۈرك» كىلىسلى مۇئەللىم رىفات بىلگە باسمىسى، I، ئىستانبۇل، 1334(1917). 3= فاكسىمىلى: بېسىم ئاتالاي: «دىۋان لوغاتىت تۈرك فاكسىمىلى» ئەنقەرە، 1941- يىلى.</ref>ئىكەنلىكى ، دادىلىرىنىڭ يەنى ئەجدادىنىڭ<ref>قارالسۇن: بارتولد: 94- بەت، توغان: (ئاتسىز مەجمۇئە)، 17- سان. 136- 133 بەتلەر.</ref> تۈرك ئەللىرىنى سامانى ئوغۇللىرىدىن ئالغان ” <ref>دىۋان، تۈركچە تەرجىمە 1- توم، 101- بەت= فاكسىمىلى 69- بەت.</ref>لىقى ۋە ئاخىرىدا دادىسى ھۆسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ئىسسىق كۆلنىڭ شەرقىي – جەنۇبىي ساھىلىدا تېپىلغان بارىسخان شەھەرى بىلەن يېقىن باغلىنىشى بار ئىكەنلىكى چۈشەندۈرۈلگەن .<ref>بارسخاننىڭ ئورنى ھەققىدىكى شەخسى تەتقىقاتى: ئا.ن.بېرنىشىتام: «شىمالىي قىرغىزىستان ئارخىلوگىيەسىگە كىرىش»، فرۇنزى، 1941- يىلى، 82- 80- بەتلەر، (روسچە).</ref> بۇلارغا قارىغاندا مەھمۇد قەشقەرىنىڭ قاراخانىلار سۇلالىسىغا مەنسۇب ئىكەنلىكى ۋە ئەجدادىنىڭ بۇ سۇلالىنىڭ بىر مەشھۇر ئەزاسى ئىكەنلىكى كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ . بۇ ئەجداد كىم ؟ بۇ يەردە مەھمۇدنىڭ ئەجدادى دەپ مۇزاكىرە قىلىشقا بولىدىغان ئىككىلا شەخس بار . بۇلار ماۋەرا ئۇننەھرى دەستلەپ بويسۇندۇرغان ، ئۇنۋانى بۇغراخان دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 382 – يىلى ( 992 م) سامانى ئوغۇللىرىنىڭ پايتەختى بۇخارانى ئالغان ھارۇن ( ھاسان ) بىن سۇلايمان ياكى بولمىسا ئۇنۋانى ئارسلان ئىلىگ دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 389 – يىلى ( 999 م) غەزنەۋىلىك مەھمۇد بىلەن بىرلىكتە سامانى دۆلىتىنى ئاياقلاشتۇرۇشقا سەۋەبچى بولغان ناسىر بىن ئەلى<ref>دىۋان III توم، ئىستانبۇل، 1335 (1919)، 312- بەت = فاكسىمىلى، 62- بەت.</ref>. ھالبۇكى ناسىربىن ئەلىنىڭ سۇلالىنىڭ غەربىي تارمىغىدىن ئىكەنلىكى ۋە مەھمۇد قەشقەرى تەرىپىدىن بايان قىلىنغان قەشقەرنىڭ ھامان سۇلالىنىڭ شەرقىي تارمىقىغا باغلىنىشلىق ئىكەنلىكى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرۈلسە ، مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ئەجدادى دەپ يالغۇز ھارۇن بىن سۇلايماننى تىلغا ئېلىشقا بولىدۇ.<ref>سۇلايمان ئوغلى ھارۇن ۋە ئەلىي ئوغلى ناسىر ھەققىدە: ۋ. بار تولد: «مۇڭغۇل ئىستىلاسىدىكى تۈركستان» 1928- يىلى، لوندۇن، 266- 257، 274- 271، (ئېنگىلىزچە). ۋ. ئى. بىلايىۋ: «13- 11 ئەسىردىكى تۈركمەن ۋە تۈركمەن تارىخىغا دائىر ئەرەپچە مەنبەلەر»، (تۈركمەن ۋە تۈركمەن تارىخىغا دائىر ماتىرىياللار، 1- توم، موسكۇۋا لېلىنگراد، 1939- يىلى، 81- بەت، روسچە)، ئاپتۇر ماقالىسىدا قەشقەرىنى ئۆز ئىپادىسىگە ئاساسەن (4- نوتقا قاراڭ) ناسىر بىن ئەلىنىڭ نەۋرىسى دەپ ھېسابلايدۇ.</ref> <ref>ھىجىرىيە 5- ئەسىرنىڭ دەسلەپكى يىللىرىدىن ئېتىبارەن ئىككى تارماق ئارىسىدا شەكىللەنگەن ھاڭنىڭ نەتىجىسىدە «غەربىي قاراخانىلار دۆلىتىنىڭ شەرق قىسمىدا خاتىرجەم ياشاش ئانچىۋالا مۇمكىن ئەمەس بۇلۇپ قالغان ئىدى. بۇ خۇسۇسىدا مىنىڭ ئېسلا ئېنىسكلوپىدىيىسىگە ئاتاپ يازغان ماقالەمگە قاراڭ.</ref>[[ھۆججەت:2015-09-11-080312 - Upal, Mausoleum des Uigurischen Philologen Muhamad Al Kashgari.JPG|thumb|350x350px|{{Infobox person|ئات=مەھمۇد كاشىغەرى|توغۇلغان ۋاقتى=1008-يىلى|توغۇلغان يەر=قەشقەر شەھىرى ئوپال يېزىسى ئازىغ كەنتى|ئۆلۈم ۋاقتى=1105-يىلى|ئۆلۈم يېرى=قەشقەر شەھىرى ئوپال يېزىسى ئازىغ كەنتى|قەبرىسى=قەشقەر شەھىرى ئوپال يېزىسى ئازىغ كەنتى}}]]بىر تەسادىپىي ئېسىل يالداما ئورنىدا قولىمىزدا بارىسخاندا بېسىلغان ھېجىرىيە 5 – ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىغا ( تەخمىنەن 1048 – 1058 ) تەۋە بەزى تەڭگىلەر ساقلانماقتا<ref>رىچارد ۋاسمىر: «قاراخانىلار تەڭگىللىرى»، بېرلىن، 1930- يىلى (گېرمانچە) بۇ تەنگىلەردىكى ۋاقىتلارنىڭ ئاخىرقى رەقەملىرى كۆپ ئۇپرىغان. پەرق ئېتىشكە بولىدىغان يەرلەردە سەككىز رەقىمى كۆزگە چېلىقىدۇ. بۇنىڭغا قارىغاندا بۇ تەڭگىلەرنىڭ 448- يىلى (7/1056) يۈسەيىن بىن مۇھەممەدنىڭ ۋەل ئەھىدلىككە چىقىرىلغان يىلدا بېسىلغانلىقىنى قۇبۇل قىلىشقا بولىدۇ.</ref>. ئەپسۇسكى بۇ تەڭگىلەردىكى يەزىقلاردا شۇ دەۋردىكى بارىسخان ئەمىرلىرىنىڭ يالغۇز ئىسلامى لەقەملىرى ۋە تۈركىئۇنۋانلىرىلا ئەكس ئېتىلگەن : شەمسىد دۆلە ئارسلان ئىلىگ . بۇ يەردە مەشھۇر قادىرخان بىن ھارۇننىڭ ئوغلى ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسى ھارۇن بىن سۇلايماننىڭ نەۋرىسى « بۇغراخان » مۇھەممەت بىن يۈسۈپنىڭ ھۆكۈمدار ئىكەنلىكى كۆرۈلىدۇ ( يۇقىرىغا قاراڭ ) . قاراخانىلارنىڭ دۆلەت تەشكىلاتىدا ئارسلان ئىلىگ ئۇنۋانى ( بۇغراخان ئۇنۋانى بىلەن ) قاغانلىق ئورتاقلىغىدا بىر قەدەم تۆۋەندە تۇرىدىغان ئادەملەرگە بېرىلەتتى<ref>بۇ ھەقتە تېخىمۇ كۆپرەك مەلۇمات ئېلىش ئۈچۈن مىنىڭ «قارىخانىلار تەتقىقاتى» (ئارگىنال) ئاتلىق ئەسىرىمنىڭ «قاراخانىلاردىكى دەرىجە پەرقلىرى ھەققىدە» دىگەن قىسمىغا قاراڭ.</ref> . ئىبن ئەسىرىدىن بىلىشىمىزچە مۇھاممەت يۈسۈپنىڭ يېنىدا چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەت ( ھېجىرىيە 444 – يىلىدىن يەنى 1056 -1057_ يىللىرىدا ھۈسەيىن بىن مۇھاممەتنىنب ئارسلان ئىلىگ بولۇپ بارىسخاندا ھۆكۈم سۈرگەنلىكىنى تەخمىنەن قىلىشقا بولىدۇ . شۇنداق بولغاندا ، ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسىنىڭ نەۋرىسى بولغان بارسخان ئەمرى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ مەھمۇد قەشقىرىنىڭ دادىسى ھۈسەيىن بىر مۇھەممەتتىن باشقا كىشى ئەمەسلىكى ئېنىق . بۇ شەخس بارىسخان بىلەن ناھايىتى زىچ ئالاقىدار ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنى بويسۇندۇرغۇچىنىڭ سۇلالىسىگە مەنسۇپ ئىدى .<ref>س. ج. تورنبېرگ نەشىرى، 11-، لېيدىن، 1963- يىلى، 211- بەت.</ref> دادىسى ھۈسەيىن بىننى مۇھەممەد قاراخانىيلارنىڭ خان جەمەتىدىن بولۇپ،بارسقان شەھىرىنىڭ ھاكىمى بولغان . ئەمما مىلادىيە 1058-يىلى ئوردىدا يۈز بەرگەن بىر قېتىملىق سىياسى مالىمانچىلىقتا دادىسى ئۆلتۈرۈلگەن . ئالىم 11- ئەسىرنىڭ 80- يىللىرى ئەتراپىدا باغداتتىن قەشقەرگە قايتىپ كېلىپ ئاخىرقى ئۆمرىنى ئوپالدا ئۆتكۈزگەن . ئوپالدا مەدرىسە مەھمۇدىيە ناملىق بىر مەدرىسىنى بىنا قىلىپ ئۆزى مۇددەرىسلىك قىلغان . 96-97 يېشىدا ئوپالدا ۋاپات بولغان . ئالىمنىڭ << تۈركىي تىللار دىۋانى >> ناملىق ئەسىرى باغداتتا مىلادىيە 1072-يىلدىن 1074-يىلغىچە يېزىپ تاماملانغان . 1076-يىلى ئالىم ئۇنى قايتا تۈزىتىپ ئابباسىيلار خەلىپىلىكىنىڭ 27- خەلىپىسى ئوبۇلقاسىم ئابدۇللا بىننى مۇھەممەدىل مۇقتەدى بىئەمرۇللاغا تەقدىم قىلغان. مەھمۇد قەشقەرىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرۇلۇق قولىمىزدىكى دىۋانۇ لۇغاتتىن تۈركنىڭ بەزى يەرلىرىدىكى ئۆزى تەرىپىدىن بېرىلگەن چەكلىك مەلۇماتلاردىن باشقا بىر نەرسە يوق.<ref name=":0">مەھمۇت قەشقەرى ھەققىدە ئەڭ مۇھىم بولغان تەتقىقاتلار: ۋ.ۋ. بار تولد: «ئوتتۇرا ئاسىيا تۈرك تارىخىي ھەققىدە دەسلەر»، (تۈركچە)، 1927- يىلى، 85- 83- بەتلەر؛ (گېرمانچە)، 1935- يىلى، 95- 92- بەتلەر. فۇئات كۆپرۈلۈ:» دىۋان لۇغاتىت تۈرك» (تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتى ھەققىدە تەتقىقاتلار)، ئىستانبۇل، 1934- يىلى، 34- 33- بەتلەر، (تۈركچە). ئەخمەت زەكى ۋەلىدى تۇغان: «دىۋان لۇغاتىت تۈركنىڭ يېزىلغان يىلى ھەققىدە» (ئاتسىز مەجمۇئە)، 16- سان، 1932- يىلى، 78- 77- بەتلەر؛ «مەھمۇت قەشقەرىگە ئائىت نوتلار»، (ئاتسىز مەجمۇئە)، 17- سان، 1932- يىلى، 136- 133- بەتلەر، (تۈركچە). رىفات بىلگە كىلىسلى: «دىۋان لۇغاتىت تۈرۈكنىڭ يېزىلىش تارىخىي»، (تۈركىيات مەجمۇئەسى)، 6- سان، 39-1938- يىللىق، ئىستانبۇل، 1939- يىلى، 360- 358- بەتلەر(تۈرۈكچە). بېسىم ئاتالاي:«دىۋان لوغاتىت تۈرك ۋە تەرجىمىسى ئۈستىدە نوتلار- كىتابنى يازغان شەخىس؛ كىتابنىڭ يېزىلغان تارىخى؛ كىتاب نەدە يېزىلغان» (دىۋان لوغاتىت تۈرۈك تەرجىمىسى)، 1- توم، ئەنقەرە 1939- يىلى، 16- 11- بەتلەر، (تۈرۈكچە). ئەخمەت جاپەر ئوغلى: «تۈرۈك تىلى تارىخى نوتلىرى»، 1- بۈلۈم. ئىستانبۇل، 1943- يىلى، 43- 42- بەتلەر، (تۈرۈكچە). . شاكىر ئۈلكۈتاشىر: «بۈيۈك تۈرك تىلچىسى مەھمۇت قەشقەرى»، ئىستانبۇل، 1946- يىلى، (تۈرۈكچە). </ref> بۇ مەلۇماتلارغا قارىغاندا مەھمۇدنىڭ « ئۆز قەۋمىنىڭ ( يەنە تۈركلەرنىڭ ) ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىسىگە مەنسۇب »<ref>«كىتاب دىۋان لوغاتىت تۈرك» كىلىسلى مۇئەللىم رىفات بىلگە باسمىسى، I، ئىستانبۇل، 1334(1917). 3= فاكسىمىلى: بېسىم ئاتالاي: «دىۋان لوغاتىت تۈرك فاكسىمىلى» ئەنقەرە، 1941- يىلى.</ref> ئىكەنلىكى ، دادىلىرىنىڭ يەنى ئەجدادىنىڭ<ref>بارتولد: 94- بەت، توغان: (ئاتسىز مەجمۇئە)، 17- سان. 136- 133 بەتلەر.</ref> تۈرك ئەللىرىنى سامانى ئوغۇللىرىدىن ئالغان”<ref>دىۋان، تۈركچە تەرجىمە 1- توم، 101- بەت= فاكسىمىلى 69- بەت.</ref> لىقى ۋە ئاخىرىدا دادىسى ھۆسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ئىسسىق كۆلنىڭ شەرقىي – جەنۇبىي ساھىلىدا تېپىلغان بارىسخان<ref>بارسخاننىڭ ئورنى ھەققىدىكى شەخسى تەتقىقاتى: ئا.ن.بېرنىشىتام: «شىمالىي قىرغىزىستان ئارخىلوگىيەسىگە كىرىش»، فرۇنزى، 1941- يىلى، 82- 80- بەتلەر، (روسچە).</ref> شەھەرى بىلەن يېقىن باغلىنىشى بار ئىكەنلىكى چۈشەندۈرۈلگەن.<ref>دىۋان III توم، ئىستانبۇل، 1335 (1919)، 312- بەت = فاكسىمىلى، 62- بەت.</ref> بۇلارغا قارىغاندا مەھمۇد قەشقەرىنىڭ قاراخانىيلار سۇلالىسىغا مەنسۇب ئىكەنلىكى ۋە ئەجدادىنىڭ بۇ سۇلالىنىڭ بىر مەشھۇر ئەزاسى ئىكەنلىكى كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ . بۇ ئەجداد كىم ؟ بۇ يەردە مەھمۇدنىڭ ئەجدادى دەپ مۇزاكىرە قىلىشقا بولىدىغان ئىككىلا شەخس بار . بۇلار ماۋەرا ئۇننەھرى دەستلەپ بويسۇندۇرغان ، ئۇنۋانى بۇغراخان دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 382 – يىلى ( 992 م) سامانى ئوغۇللىرىنىڭ پايتەختى بۇخارانى ئالغان ھارۇن ( ھاسان ) بىن سۇلايمان ياكى بولمىسا ئۇنۋانى ئارسلان ئىلىگ دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 389 – يىلى ( 999 م) غەزنەۋىلىك مەھمۇد بىلەن بىرلىكتە سامانى دۆلىتىنى ئاياقلاشتۇرۇشقا سەۋەبچى بولغان ناسىر بىن ئەلى.<ref>سۇلايمان ئوغلى ھارۇن ۋە ئەلىي ئوغلى ناسىر ھەققىدە: ۋ. بار تولد: «مۇڭغۇل ئىستىلاسىدىكى تۈركستان» 1928- يىلى، لوندۇن، 266- 257، 274- 271، (ئېنگىلىزچە). ۋ. ئى. بىلايىۋ: «13- 11 ئەسىردىكى تۈركمەن ۋە تۈركمەن تارىخىغا دائىر ئەرەپچە مەنبەلەر»، (تۈركمەن ۋە تۈركمەن تارىخىغا دائىر ماتىرىياللار، 1- توم، موسكۇۋا لېلىنگراد، 1939- يىلى، 81- بەت، روسچە)، ئاپتۇر ماقالىسىدا قەشقەرىنى ئۆز ئىپادىسىگە ئاساسەن (4- نوتقا قاراڭ) ناسىر بىن ئەلىنىڭ نەۋرىسى دەپ ھېسابلايدۇ.</ref> ھالبۇكى ناسىربىن ئەلىنىڭ سۇلالىنىڭ غەربىي تارمىغىدىن ئىكەنلىكى ۋە مەھمۇد قەشقەرى تەرىپىدىن بايان قىلىنغان قەشقەرنىڭ ھامان سۇلالىنىڭ شەرقىي تارمىقىغا باغلىنىشلىق ئىكەنلىكى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرۈلسە ، مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ئەجدادى دەپ يالغۇز ھارۇن بىن سۇلايماننى تىلغا ئېلىشقا بولىدۇ.<ref>ھىجىرىيە 5- ئەسىرنىڭ دەسلەپكى يىللىرىدىن ئېتىبارەن ئىككى تارماق ئارىسىدا شەكىللەنگەن ھاڭنىڭ نەتىجىسىدە «غەربىي قاراخانىلار دۆلىتىنىڭ شەرق قىسمىدا خاتىرجەم ياشاش ئانچىۋالا مۇمكىن ئەمەس بۇلۇپ قالغان ئىدى. قاراڭ: ئېسلا ئېنىسكلوپىدىيىسى مۇناسىۋەتلىك ماقالە.</ref> بىر تەسادىپىي ئېسىل يالداما ئورنىدا قولىمىزدا بارىسخاندا بېسىلغان ھېجىرىيە 5 – ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىغا ( تەخمىنەن 1048 – 1058 ) تەۋە بەزى تەڭگىلەر ساقلانماقتا.<ref name=":1">رىچارد ۋاسمىر: «قاراخانىلار تەڭگىللىرى»، بېرلىن، 1930- يىلى (گېرمانچە) بۇ تەنگىلەردىكى ۋاقىتلارنىڭ ئاخىرقى رەقەملىرى كۆپ ئۇپرىغان. پەرق ئېتىشكە بولىدىغان يەرلەردە سەككىز رەقىمى كۆزگە چېلىقىدۇ. بۇنىڭغا قارىغاندا بۇ تەڭگىلەرنىڭ 448- يىلى (7/1056) يۈسەيىن بىن مۇھەممەدنىڭ ۋەل ئەھىدلىككە چىقىرىلغان يىلدا بېسىلغانلىقىنى قۇبۇل قىلىشقا بولىدۇ.</ref> ئەپسۇسكى بۇ تەڭگىلەردىكى يەزىقلاردا شۇ دەۋردىكى بارىسخان ئەمىرلىرىنىڭ يالغۇز ئىسلامى لەقەملىرى ۋە تۈركى ئۇنۋانلىرىلا ئەكس ئېتىلگەن : شەمسىد دۆلە ئارسلان ئىلىگ . بۇ يەردە مەشھۇر قادىرخان بىن ھارۇننىڭ ئوغلى ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسى ھارۇن بىن سۇلايماننىڭ نەۋرىسى « بۇغراخان » مۇھەممەت بىن يۈسۈپنىڭ ھۆكۈمدار ئىكەنلىكى كۆرۈلىدۇ.<ref name=":1" />[[ھۆججەت:Maḥmūd_al-Kāšġarī,_Wax.jpg|thumb]]11-ئەسىردە ياشىغان مەشھۇر تۈركىي تىلشۇناس، ئېنىسكلوپېدىك ئالىم، تۇلۇق ئىسمى مەھمۇد ئىبنى ھۈسەيىن ئىبنى مۇھەممەد كاشغەرىي، ئالەمشۇمۇل كاتتا ئەسەر «تۈركىي تىللار دىۋانى» دا پۈتۈلىشىچە، ئۇ 11-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ھازىرقى قەشقەر توققۇزاق ناھىيەسىنىڭ غەربىي جەنۇبىغا جايلاشقان ئوپال يېزىسىدا تۇغۇلغان. ئەمما ئۆلۈپ كەتكەن كونكرېت ۋاقتى ئېنىقسىز، مەھمۇد كاشغەرىي ئۆزىنىڭ كەچۈرمىشلىرى توغرۇلۇق «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ مۇقەددىمىسىدە ئۆزىنى «ئاتام ھۈسەيىن، بوۋام مۇھەممەد، مەن قاراخانىيلارنىڭ خان جەمەتىدىن، ياخشى تەربىيە كۆرگەن شاھزادىمەن» دەپ بايان قىلغان. ئۇ ئۆزىنى «تۈركلەر ئىچىدە تىلىم ئەڭ پاساھەتلىك، بايانلىرىم چۈشىنىشلىك، مۇكەممەل تەربىيە كۆردۈم. ئېسىل نەسەبتىنمەن، نەيزە ئېتىشقا ماھىر، تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان قەبىلىلەرنىڭ شەھەر-بازارلىرى ۋە رايۇنلىرىدا بولدۇم» دەپ تۇنۇشتۇرغان. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ئاتىسى ھۈسەيىن بارسخان (ھازىرقى قىرغىزىستان ئىسسىقكۆلنىڭ جەنۇبى) نىڭ ھۆكۈمرانى ئىدى. ماتېرىياللاردىن مەلۇم بولۇشىچە، مەھمۇد كاشغەرىيىنىڭ ئانىسى قاراخانىيلار سۇلالىسىنىڭ مەشھۇر ئالىمى غوجا سەيپىدىن بۇزرۇكۋارنىڭ قىزى بۈۋى رابىيە بولۇپ، بۈۋى رابىيە كىچىكىدىن باشلاپلا ئاتىسىدىن ياخشى تەلىم ئالغان. ئۇ خېلىلا بىلىملىك بولۇپ، مەھمۇد كاشغەرىيىنىڭ ئۈسۈپ -يېتىلىشىدە ناھايىتى مۇھىم رول ئوينىغان. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ مەدەنىيەت بىلىملىرىگە قىزغىن ئىشتىياق باغلىشى، ئېسىل ئەخلاق-پەزىلەت يىتىلدۈرۈشىگە تۈرتكە بولغان. بۈۋى رابىيە ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن، ئوپالغا توتىشىدېغان يول بويىدىكى يىكچى (ھازىرقى توققۇزاق ناھىيەسىنىڭ ئوپال يېزىسى تەۋەسىدە) دېگەن جايغا دەپنە قىلىنغان، ئۇنىڭ قەبرىسى ھېلىمۇ شۇ يەردە، قەشقەر ئاياللىرى بۇ ھۆرمەتلىك ئانىغا ھېلىمۇ ئىززەت-ئىكرام بىلدۈرىدۇ. ئۇنى «ئۇلۇغ موما» دەپ ئاتىشىدۇ. ھەر خىل دىنىي پائالىيەتلەردە ئۇنىڭدىن شاپائەت، ئامانلىق تىلەيدۇ. مەھمۇد كاشغەرىي ئۆسمۈرلۈك دەۋرىنى ئوپالدا ئۆتكۈزگەن ۋە سارايغا يېقىن جايدىكى مەدرىسەدە ئوقۇغان، كېيىن سۇتۇق بۇغراخان زامانىسىدا ئېچىلغان قەشقەر مەدرىسەسىگە ئۇقۇشقا كىرىپ، شۇ زامانلاردىكى مەشھۇر ئۆلىما، مۇدەررىس ھۈسەيىن ئىبى خەلەف كاشغەرىيدىن تەلىم ئالغان. ئىلىم-مەرىپەت تىلى دەپ قارالغان ئەرەب تىلى، پارس تىلىنى پىششىق ئىگىلىگەن. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ بوۋسىسى، قارخانىيلار سۇلالىسىنىڭ خانى مۇھەممەد بۇغراخان 15 ئاي ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەندىن كېيىن، تەختنى چوڭ ئوغلى ھۈسەيىنگە قالدۇرىدىغانلىقىنى قارار قىلغان. بىراق، مۇھەممەد بۇغراخاننىڭ توقال خانىشىدىنمۇ ئىبراھىم دەيدىغان بىر ئوغلى بار ئىدى. بۇ توقال خانىش تەختنىڭ ھۈسەيىنگە قېلىشىغا جان-جەھلى بىلەن قارشى بولغانلىقى ئۈچۈن، ھۈسەيىن تەختكە ئولتۇرىدىغان مۇراسىم كۈنى سۈيقەست ئىشلىتىپ، قانلىق سىياسى ئۆزگۈرۈش قوزغىغان. ئۇ قولچوماقلىرىنى تاماققا زەھەر سېلىشقا ئورۇنلاشتۇرغان، ئاقىۋەتتە ئۇنىڭ ئېرى بولمىش مۇھەممەد بۇغراخاننى ئۆزئىىچىگە ئالغان خان ئوردىسى ئەزالىرىنىڭ كۆپىنچىسى زەھەرلىنىپ ئۆلگەن. ئارقىدىنلا ئۇ ئايال يەنە تاغىسى سۇلايماننى بۇغۇپ ئۆلتۈرگۈزگەن. ئۇ بۇنىڭلىق بىلەن بولدى قىلماي، ئېرى ۋە قېيىنئىنىسىنىڭ نۇرغۇن ئۇرۇق-توغقانلىرىنىمۇ ئۆلتۈرگۈزۋەتكەن. سۈيىقەستى ئىشقا ئېشىپ سىياسى ئۆزگۈرىشى ئاياغلاشقاندىن كېيىن، ئوغلى ئىبراھىمنى تەختكە ئولتۇرغان. مەھمۇد ئاتىسى تەختكە ئولتۇرۇپ، ئۆزى شاھزادە بولۇش ئالدىدا تۇرغاندا، يەنى مۇراسىم كۈنى پاجىئە يۈز بېرىپ، پۈتكۈل ئائىلىسىدىكىلەر پاجىئەدە قازا قىلىپ، تىكەندەك يالغۇز قالغان ۋە سىياسىي ئۆزگۈرۈشتىن كېيىن يۇرتىدىن دەرھال بېشىنى ئېلىپ، ياقا يۇرتلارغا سەرگەردان بولۇپ چىقىپ كەتكەن ۋە شۇ كۈندىن ئېتىبارەن 15 يىللىق ئىلىم تەھسىل قىلىش سەپىرىنى باشتىن كەچۈرگەن. مىسال-نەمۇنىلىرى تولۇق، مەزمۇن تەپسىلىي لۇغەت تۈزۈپ چىقىپ، شۇ زامانلاردا ياشىغان تۈرك قەبىلىلىرىنىڭ تىل جەھەتتىكى ئالاھىدىلىكلىرىنى نامايەن قىلىش ئۈچۈن، كەڭ دائىرىلىك ماتېرىيال توپلاشقا، شۇ دەۋردىكى شارائىتتتا بۇ خىزمەتنى تاماملاش ئۈچۈن نۇرغۇن يىل تەتقىق قىلىشقا توغرا كېلەتتى. شۇلارغا ئاساسەن جەزىملەشتۈرۈشكە بولىدۇكى، مەھمۇد كاشغەرىي بۇ ۋەقەدىن كېيىن ۋەتىنىدىن ئايرىلىپ، ئەتراپتىكى تۈركىي قەبىلىلەرنى كېزىشنى باشلىۋەتكەن. نەتىجىدە شۇ قەبىلىلەرنىڭ شېۋىلىرىنى پىششىق ئىگىلەش بىلەن بىللە، نۇرغۇن ماتېرىيال توپلىغان. ئەلۋەتتە، مەھمۇد كاشغەرىي ئەلگە تىل جەھەتتىكى بىلىملەرنىلا سۇنۇپ قالماستىن، يەنە تېخى تۈركىي قەبىلىلەرنىمۇ تەپسىلىي تۇنۇشتۇرۇپ چىققان. دېمەك، بۇ ئەھۋال ئۇنىڭ بۇ رايۇننىڭ ئىجتىمائىي، جۇغراپىيەۋى مۇھىتىنى پىششىق بىلىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرىدۇ. == قەشقەردىن ئايرىلىش == ھاياتى ناھايىتى خۇپىيانە توختالغان مەھمۇد قەشقەرى ئۆزىنىڭ باغدادقا قانداق سەۋەبلەر بىلەن كۆچۈپ كەلگەنلىكىنى ئوچۇق دېمەيدۇ . تۈرك ئەللىرىدە كۆزگە بىرمۇنچە ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبىنىمۇ سۆزلىمەيدۇ . ئەگەر كېلىپ چىقىشىى توغرىسىدىكى تەخمىنىلىرىمىز توغرا بولغان تەقدىردە مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبلىرىمۇ مەيدانغا چىقىدۇ . ئۇ روشەنكى بىر سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى ) ئىدى . شەرقىي قاراخانىلار دۆلىتىدە ھېجىرىيىنىڭ 448 – 449 يىللىرىدا ( 1056-1057 _ 1057-1058 ) قورقۇنۇچلۇق ھادىسىلەر پەيدا بولدى . ئالدى بىلەن چوڭ خاقان ( ئارسلان خان ) سۇلايمان بىن يۈسۈپ ئىنىسى ۋە خاقانلىق ھەمرىيى ( بۇغراخان ) مۇھاممەت بىن يۈسۈپكە قارشى ھەرىكەت قوزغايدۇ ۋە “ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ . ئېلىپ بېرىلغان جەڭدە ئارسلانخان سۇلايمان بىن يۈسۈپ يېڭىلىپ قالىدۇ . بۇغراخان مۇھەممەت بىن يۈسۈپ ئۇنى زىندانغا تاشلاپ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ ”<ref>ئىبىن ئەسىر، 9-، 211- بەت.</ref> . ئىبىن ئەسىرى يەنە خاب ئائىلىسىنىڭ شۇنىڭدىن كېيىنكى ئېچىنىشلىق تەقدىرى ھەققىدە مۇنداق مەلۇمات بېرىدۇ : « دۆلىتىنى چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن چاغرى تېكىن1گە بېرىدۇ<ref>قاغانلارنىڭ چوڭ كىچىكلىرى يىرتقۇچ ھايۋان ئاتلىرىنى ئۇنۋان قىلىشتىن ئاۋۋال يىرتقۇچ قۇشلارنىڭ ئاتلىرىنى قوللىناتتى، مەسىلەن، چاغرى تىگىن. بۇ ھەقتە قاراڭ: 1- يۈسۈپ قادىرخاننىڭ چوڭ ئوغلى سۇلايماننىڭ 412- 407 يىللاردا (1021- 1016) يەركەنتتە باستۇرغان تەڭگىلىرى؛ ئا. ك. ماركوۋ: «ئېرمىتاژ موزىيىدىكى مۇسۇلمان تەڭگىلىرىنىڭ كاتالوگى»، پىتر بورگ، 1904- 1893 يىل، 195- 193 بەتلەر، 7- نۇمۇر. (40- 30)؛ 2- ھاسان بىن سۇلايماننىڭ چوڭ ئوغلى ھارۇن (ئەھمەت). بۇ توغرۇلۇق بار تولد نەشىر قىلدۇرغان (?) 474=(?) 1082- يىلىغا ئائىت يەركەنت ۋەسىقىسىگە قاراڭ: ۋ. ۋ. بارتولد: «قۇتادغۇ بىلىگتە تىلغا ئېلىنغان بۇغراخان»، III BsOs، (25- 1923)، 156- بەت، (ئېنگىلىزچە). بۇنىڭ تۈركچە تەرجىمىسى؛ راغىپ خولوسى: (تۈركيات مەجمۇئەسى)، 1- توم، ئىسانبۇل، 224- 223 بەتلەر. بۇنىڭدىن باشقا قۇلىمىزدا چاغرىتىگىن ئۇنۋانىدا ئاتالغان يۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ×44 يىللىرىغا ئائىت بىر تەڭگىسىمۇ بار. (يۈزى ئۇپرىغان، قاراڭ: ماركوۋ، كاتالوگ، 429- نۇمۇر، 261- 260 بەتلەر).</ref> ۋە ئۇنى ۋەلى ئەھد دەپ ئېلان قىلىدۇ . بىراق بۇغراخاننىڭ ( يەنى ھازىرقى ئارسلانخان مۇھاممەت بىن يۈسۈپنىڭ ) ئىككىنچى بىر خوتۇنى بار ئىدى ۋە بۇ خوتۇنىدىن چوڭ ئوغلىدىن باشقا يەنە بىر كىچىك ئوغلى بولغان . خوتۇن ھۈسەيىننىڭ تەيىنلىشى بىلەن تۇغۇلغان نەپرەت بىلەن بۇغراخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) غا يېقىنلىشىدۇ ۋە ئۇنىڭ ئائىلىسىنىڭ بىرمۇنچە ئازالىرىنى زەھەرلەپ ئۆلتۈرىدۇ ؛ ئۇنىڭ ئىنىسى قادىرخاننىڭ ئوغلى ئارىسلانخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) مۇ ئۆلتۈرىلىدۇ »<ref>ئىبىن ئەسىر، 9-، 211- بەت.</ref> . تەخمىنلىرىمىز توغرا بولسا مۇھەممەت بىن ھۈسەيىن يەنى مەھمۇد قەشقەرى، بۇ چوڭ قىرغىندىن قانداقتۇر بىر ئۇسۇلدا قۇتۇلۇشقا مۇۋەپپەق بولغان بىر نەچچە كىشىنىڭ بىرى ۋە قېچىشقا مەجبۇر بولغان. ئالدى بىلەن، ئېھتىمال خوشنا تۈرك ئەللىرىگە بارغان، ئون يىل قەدەر ئايلانغاندىن كېيىن ئاخىرى باغداتقا كەلگەن ۋە بۇ يەردە سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى) بولۇپ تۇرۇپ قالغان. مەھمۇد قەشقەرى بۇ ئۇزۇن مۇساپە داۋامىدا تۈرك دۇنياسى بىلەن كوپ يېقىندىن تونۇشۇش پۇرسىتىگە ئىگە بولغان، بۇ چاغدا (1057\447) سالچۇقلار تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغان باغداتتا تۈركلەرنىڭ ئەھمىيىتىنى ئىزاھلىغان بىر ئەسەرگە ئېھتىياج ئىكەنلىكىنى كۆرۈپ ، مەشھۇر ئەسىرىنى يېزىشقا كىرىشكەن ۋە ئۇنى شۇ زاماندىكى ئابباسىلار خەلىپىسىگە (مۇقتەدى بىللا 1075-1094\467-487 ) تەقدىم قىلغان . بۇنداق بىر تەشەببۇسنىڭ ئۇنىڭ ھاياتىنى ساقلاشقا ياردىمى بولۇشى ئېنىق گەپ .قانلىق سىياسى ئۆزگىرىشكە تايىنىپ تەختنى تارتىۋالغان ئىبراھىم تەختتە ئالاھازەل بىر يىلچە ئولتۇرالىغان. ئانىسىنىڭ قۇترىتىشى بىلەن ئىبراھىم ئۆزىنىڭ قانۇنلۇق ئورنىنى ئېتراپ قىلىشقا ئۇنىمىغان بارسخان ئەمىرى ئىنال تېكىنگە ھوجۇم قىلغان ۋە ئۇرۇشتا يېڭىلىپ ئۆلگەن. مەھمۇد كاشغەرىي پۈتكۈل جەمەتىنى خاراب قىلغان رەقىبى ئۆلگەندىن كېيىنمۇ تەخت تالىشىشقا قاتناشماي، ھەتتا يۇرتىغىمۇ قايتىپ كەلمەي، پۈتكۈل روھى ۋە زېھنىنى تۈركىي تىللارنى تەتقىق قىلىشقا ئاتىغان. ئۇ ئىلمىي تەكشۈرۈش ئارقىلىق قولغا كەلتۈرگەن تىلغا ئالاقىدار ماتېرىياللارنى شۇ زامانلاردىكى ئەڭ ئىلغار ئۇسۇلدا تەتقىق قىلغان. بۇ دىۋاننى تۈزۈپ چىقىشتىن ئىلگىرى، پارس ۋە ئەرەب تىللىرىدا يېزىلغان تىلشۇناسلىققا مۇناسىۋەتلىك تۈرلۈك ئەسەرلەرنى تولۇق كۆرۈپ چىققان. ئەرەب تارىخىنى، بولۇپمۇ ئىسلام دىنى تارىخىنى، ئىسلامىيەت پەلسەپىسىنى ، «قۇرئان كەرىم» ۋە «ھەدىس»نى ئىنتايىن سېستىمىلىق ئۆگەنگەن. تەخمىنەن 1072-يىلدىن ئىلگىرى شۇ چاغدىكى ئىسلامىيەتنىڭ پايتەختى باغداتقا بارغان. باغدات قەدىمىي ھەم ھەشەمەتلىك شەھەر بولۇپ، ئىلگىرى ئابباسىيلار سۇلالىسىنىڭ پايتەختى بولغان. شۇ دەۋردىكى ئىسلامىيەتنىڭ ئەڭ چوڭ مەدەنىيەت مەركىزى ئىدى. بىراق، 1055-يىلى غەربكە كۆچكەن سەلجۇق تۈركلىرى تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغان. مالىك شاھ سەلجۇقىلارنىڭ سۇلتانى بولغان (1072-يىلىدىن 1092-يىلىغىچە) دەۋرىدە ئاجايىپ گۈللەنگەن. مەھمۇد كاشغەرىي دەل قاراخانىيلار خان جەمەتىدىن بولغانلىقى ئۈچۈن، سۇلتان مالىك شاھنىڭ توقال خانىشى تۈركەن خاتوننىڭ ياردىمىدە باغداتتا تۇرۇپ قالغان ھەمدە «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى يېزىش خىزمىتىنى شۇ جايدا تاماملىغان. بەزى ئالىملار؛ شۇ چاغدىكى باغدات ئەرەبلەر بىلەن تۈركلەر ئىقتىساد، سىياسەت، مەدەنىيەت جەھەتلەردە ئارىلىشىپ ياشىغان جاي، يەنە كېلىپ ھاكىمىيەت ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان تۈركلەرنىڭ قولىغا ئۆتكەندىن كېيىن، ئەرەب تىلىدا سۆزلىشىدىغانلار تەبىئىي يۇسۇندا تۈرك تىلىنى ئۆگەنگەن، دەپ قارايدۇ. مەھمۇد كاشغەرىي تۈرك تىلى ۋە ئەرەب تىلىغا پىششىق ئالىم بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئەرەبلەر ۋە تۈرۈكلەر ئوتتۇرىسىدىكى تىل پەرقىنى يوقىتىپ، نىزانى ئاخىرلاشتۇرۇشنىڭ نەقەدەر زۆرۈرلۈكىنى ھېس قىلىپ يەتكەن. يەنە بىر تەرەپتىن، مەھمۇد كاشغەرىي «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى يېزىشتا، تۈرك تىلىنىڭ ئىشلىتىلىش قىممىتى، يەنى ئىجتىمائىي قىممىتى ئەرەب-ئىسلام دۇنياسىدا ئىلىم-پەن تىلى» دەپ ئاتالغان ئەرەب تىلىدىن قىلىشمايدىغانلىقىنى پاكىتلىق چۈشەندۈرۈپ ئىسپاتلاشنى مەقسەت قىلغان. ئۇنىڭ ھەقىقىي مەقسىتى «دىۋان»نىڭ مۇقەددىمىسىدە: «تۈرك تىلى بىلەن ئەرەب تىلىنىڭ بەيگىگە چۈشكەن بىرجۈپ ئات كەبى بىر-بىرىدىن قېلىشمايدىغانلىقىنى جاھان ئەھلىگە كۆرسىتىپ قۇيۇشنى مەقسەت قىلدىم» دېگەن جۈملە بىلەن نامايەن قىلىنغان. مەھمۇد كاشغەرىي بۇ بۈيۈك ئەسىرىنى مىلادىيە 1072-يىلى 1-ئاينىڭ 25-كۈنى يېزىشقا باشلاپ، تۆت قېتىم تۈزىتىش كىرگۈزۈش ئارقىلىق، مىلادىيە 1074-يىلى 2-ئاينىڭ 10-كۈنى تاماملىغان ۋە ئابباسىيلارنىڭ خەلىپىسى ئوبۇل قاسىم ئابدۇللا مۇقتەدى بىئەمرۇللانىڭ ھوزورىغا سۇنغان. قاراخانىلارنىڭ دۆلەت تەشكىلاتىدا ئارسلان ئىلىگ ئۇنۋانى ( بۇغراخان ئۇنۋانى بىلەن ) قاغانلىق ئورتاقلىغىدا بىر قەدەم تۆۋەندە تۇرىدىغان ئادەملەرگە بېرىلەتتى.<ref>قاراڭ: «قاراخانىلاردىكى دەرىجە پەرقلىرى ھەققىدە»، «قاراخانىيلار تەتقىقاتى» (ئارگىنال).</ref> ئىبن ئەسىرىدىن بىلىشىمىزچە مۇھاممەت يۈسۈپنىڭ يېنىدا چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەت ( ھېجىرىيە 444 – يىلىدىن يەنى 1056 -1057_ يىللىرىدا ھۈسەيىن بىن مۇھاممەتنىنب ئارسلان ئىلىگ بولۇپ بارىسخاندا ھۆكۈم سۈرگەنلىكىنى تەخمىنەن قىلىشقا بولىدۇ . شۇنداق بولغاندا ، ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسىنىڭ نەۋرىسى بولغان بارسخان ئەمرى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ مەھمۇد قەشقىرىنىڭ دادىسى ھۈسەيىن بىر مۇھەممەتتىن باشقا كىشى ئەمەسلىكى ئېنىق . بۇ شەخس بارىسخان بىلەن ناھايىتى زىچ ئالاقىدار ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنى بويسۇندۇرغۇچىنىڭ سۇلالىسىگە مەنسۇپ ئىدى. ھاياتى ناھايىتى خۇپىيانە توختالغان مەھمۇد قەشقەرى ئۆزىنىڭ باغدادقا قانداق سەۋەبلەر بىلەن كۆچۈپ كەلگەنلىكىنى ئوچۇق دېمەيدۇ . تۈرك ئەللىرىدە كۆزگە بىرمۇنچە ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبىنىمۇ سۆزلىمەيدۇ. ئەگەر كېلىپ چىقىشىى توغرىسىدىكى تەخمىنىلىرىمىز توغرا بولغان تەقدىردە مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبلىرىمۇ مەيدانغا چىقىدۇ.<ref>س. ج. تورنبېرگ نەشىرى، 11-، لېيدىن، 1963- يىلى، 211- بەت.</ref> ئۇ روشەنكى بىر سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى ) ئىدى . شەرقىي قاراخانىلار دۆلىتىدە ھېجىرىيىنىڭ 448 – 449 يىللىرىدا ( 1056-1057 _ 1057-1058 ) قورقۇنۇچلۇق ھادىسىلەر پەيدا بولدى . ئالدى بىلەن چوڭ خاقان ( ئارسلان خان ) سۇلايمان بىن يۈسۈپ ئىنىسى ۋە خاقانلىق ھەمرىيى (بۇغراخان) مۇھەممەد بىن يۈسۈپكە قارشى ھەرىكەت قوزغايدۇ ۋە “ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ . ئېلىپ بېرىلغان جەڭدە ئارسلانخان سۇلايمان بىن يۈسۈپ يېڭىلىپ قالىدۇ . بۇغراخان مۇھەممەت بىن يۈسۈپ ئۇنى زىندانغا تاشلاپ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ ”.<ref>ئىبىن ئەسىر، 9-، 211- بەت.</ref> ئىبىن ئەسىرى يەنە خان جەمەتىنىڭ شۇنىڭدىن كېيىنكى ئېچىنىشلىق تەقدىرى ھەققىدە مۇنداق مەلۇمات بېرىدۇ : « دۆلىتىنى چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن چاغرى تېكىن1گە بېرىدۇ<ref name=":2">قاغانلارنىڭ چوڭ كىچىكلىرى يىرتقۇچ ھايۋان ئاتلىرىنى ئۇنۋان قىلىشتىن ئاۋۋال يىرتقۇچ قۇشلارنىڭ ئاتلىرىنى قوللىناتتى، مەسىلەن، چاغرى تىگىن. بۇ ھەقتە قاراڭ: 1- يۈسۈپ قادىرخاننىڭ چوڭ ئوغلى سۇلايماننىڭ 412- 407 يىللاردا (1021- 1016) يەركەنتتە باستۇرغان تەڭگىلىرى؛ ئا. ك. ماركوۋ: «ئېرمىتاژ موزىيىدىكى مۇسۇلمان تەڭگىلىرىنىڭ كاتالوگى»، پىتر بورگ، 1904- 1893 يىل، 195- 193 بەتلەر، 7- نۇمۇر. (40- 30)؛ 2- ھاسان بىن سۇلايماننىڭ چوڭ ئوغلى ھارۇن (ئەھمەت). بۇ توغرۇلۇق بار تولد نەشىر قىلدۇرغان (?) 474=(?) 1082- يىلىغا ئائىت يەركەنت ۋەسىقىسىگە قاراڭ: ۋ. ۋ. بارتولد: «قۇتادغۇ بىلىگتە تىلغا ئېلىنغان بۇغراخان»، III BsOs، (25- 1923)، 156- بەت، (ئېنگىلىزچە). بۇنىڭ تۈركچە تەرجىمىسى؛ راغىپ خولوسى: (تۈركيات مەجمۇئەسى)، 1- توم، ئىسانبۇل، 224- 223 بەتلەر. بۇنىڭدىن باشقا قۇلىمىزدا چاغرىتىگىن ئۇنۋانىدا ئاتالغان يۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ×44 يىللىرىغا ئائىت بىر تەڭگىسىمۇ بار. (يۈزى ئۇپرىغان، قاراڭ: ماركوۋ، كاتالوگ، 429- نۇمۇر، 261- 260 بەتلەر). </ref> ۋە ئۇنى ۋەلى ئەھد دەپ ئېلان قىلىدۇ . بىراق بۇغراخاننىڭ ( يەنى ھازىرقى ئارسلانخان مۇھاممەت بىن يۈسۈپنىڭ ) ئىككىنچى بىر خوتۇنى بار ئىدى ۋە بۇ خوتۇنىدىن چوڭ ئوغلىدىن باشقا يەنە بىر كىچىك ئوغلى بولغان . خوتۇن ھۈسەيىننىڭ تەيىنلىشى بىلەن تۇغۇلغان نەپرەت بىلەن بۇغراخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) غا يېقىنلىشىدۇ ۋە ئۇنىڭ ئائىلىسىنىڭ بىرمۇنچە ئازالىرىنى زەھەرلەپ ئۆلتۈرىدۇ ؛ ئۇنىڭ ئىنىسى قادىرخاننىڭ ئوغلى ئارىسلانخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) مۇ ئۆلتۈرىلىدۇ ».<ref>ئىبىن ئەسىر، 9-، 211- بەت.</ref> تەخمىنىلىرىمىز توغرا بولسا مۇھەممەت بىن ھۈسەيىن يەنى مەھمۇد قەشقەرى ، بۇ چوڭ قىرغىندىن قانداقتۇر بىر ئۇسۇلدا قۇتۇلۇشقا مۇۋەپپەق بولغان بىر نەچچە كىشىنىڭ بىرى ۋە قېچىشقا مەجبۇر بولغان . ئالدى بىلەن ، ئېھتىمال خوشنا تۈرك ئەللىرىگە بارغان ، ئون يىل قەدەر ئايلانغاندىن كېيىن ئاخىرى باغداتقا كەلگەن ۋە بۇ يەردە سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى) بولۇپ تۇرۇپ قالغان . مەھمۇد قەشقەرى بۇ ئۇزۇن مۇساپە داۋامىدا تۈرك دۇنياسى بىلەن كوپ يېقىندىن تونۇشۇش پۇرسىتىگە ئىگە بولغان ، بۇ چاغدا ( 1057-447) سالچۇقلار تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغان باغداتتا تۈركلەرنىڭ ئەھمىيىتىنى ئىزاھلىغان بىر ئەسەرگە ئېھتىياج ئىكەنلىكىنى كۆرۈپ ، مەشھۇر ئەسىرىنى يېزىشقا كىرىشكەن ۋە ئۇنى شۇ زاماندىكى ئابباسىلار خەلىپىسىگە (مۇقتەدى بىللا 1075-1094 ، 467-487 ) تەقدىم قىلغان . بۇنداق بىر تەشەببۇسنىڭ ئۇنىڭ ھاياتىنى ساقلاشقا ياردىمى بولۇشى ئېنىق گەپ . ئېچىنىشلىق ئائىلە پاجىئەلىرىگە باغلىماسلىق ئۈچۈن ئۇ ئەسىرىدە ئەڭ يېقىن تۇغقانلىرىنى تىلغا ئالمايدۇ . شۇ تەرىزىدە بۇ سۇلالىنىڭ بىر ئەزاسى بولغان مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ئۆز دەۋرىدە ھوكۇم سۈرگەن قاراخانىلار ھۆكۈمدارلىرى ۋە شۇ دەۋرىدە يۈز بەرگەن ھادىسىلەر ھەققىدە مەلۇمات بەرمەسلىكى چۈشۈنىشلىك . بىزنىڭ تەخمىنىلىرىمىز مۇشۇلاردىن ئىبارەت . ئاخىرىدا تىلغا ئېلىنغان شەخسلەرنىڭ يېشىنى تەتقىق قىلىش زۆرۈر . ھارۇن (ھاسان ) بىن سۇلايمان ھېجىرىيە 382 – يىلى ( 992) ئۆلگەن ؛ ئوغلى يۈسۈپ «قادىرخان» بۇ چاغدا ھېچ بولمىغاندا 20 ياشتا بولىشى كېرەك ؛ يۈسۈپ باشلىق بىر ئادەم بولۇپ ھېجىرىيە 423 – يىلى (1032 ) ئۆلگەن . ئۆزىنى 60 ياشلاردا ئۆلگەن دەپ ھېسابلىساق تۇغۇلغان ۋاقتى 360 – يىللار ( 971- 980 ) بولۇشى لازىم . بۇنىڭدىن باشقا ، ئۇنىڭ ئۇزۇن جەڭلەردىن كېيىن ئەڭ ئاخىرى دىگەندە ھېجىرىيە 396 – يىلى ( 1005 – 1006 ) خوتەننى ئىشغال قىلغانلىقىنى بىلىمىز؛<ref>«قارلۇقلاردىن قاراخانىلارغىچە» (ZDMG، 101، ۋىسبادىن، 2951- يىلى 295- بەت ۋە 3- نۇمۇر)</ref> ئۇ قەشقەردە ناسىر دولە قادىرخان دېگەن ئاتاق بىلەن تەخمىنەن ھەجىرىيە 396 – يىلىدىن ( 1005 – 1006) ئېتىبارەن ھوكۇم سۈرگەن.<ref>رىچارد ۋاسمىر، 93- بەت.</ref> چوڭ ئوغلى سۇلايمان بىن يۈسۈپ تەخمىنەن ھېجىرىيە 407 – يىلىدىن ( 1016 – 1017 ) ئېتىبارەن يەركەنتتە ھوكۇم سۈرگەن.<ref name=":2" /> ئىككىنچى ئوغلى مۇھاممەت بىن يۈسۈپ ئېنىقكى سۇلايمان بىن يۈسۈپتىن كۆپ كىچىك ئەمەس ئىدى . يۇقىرىدا كۆرگىنىمىزدەك ، مۇھەممەت بىن يۈسۈپ ھېجىرىيە ، 449 – يىلى ( 1057 – 1058 ) چوڭ ئوغلى ئۈچۈن تەختتىن چۈشمەكچى بولغان. بۇ بىر نوقتىدىن مۇھەممەت بىن يۈسۈپنىڭ 380 – يىللاردا (991 – 999) تۇغۇلغانلىقىنى قوبۇل قىلالايمىز . بۇنىڭغا قارىغاندا ، ھۈسەيىن ھېجىرىيە 400 – يىللاردا ( 1010 – 1019 ) دۇنياغا كەلگەن بولۇشى مۈمكىن . مۇشۇنداق بولغاندا ھۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ئوغلى مەھمۇت قەشقەرىنىڭ تۇغۇلغان ۋاقتى دەپ ھېجىرىيە 420 – يىللارنى ( 1029 – 1038 ) بىر تەخمىن دەپ ئېلىشقا بولىدۇ . شۇنداق بولغاندا مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ھېجىرىيە 470 – 464 يىللاردا (1072 – 1078)<ref name=":0" /> مەشھۇر ئەسىرىنى يازغان ۋاقىتلاردا قىرىق ياكى ئەللىك ياشلاردىكى ۋاقتى بولۇپ ، بۇ ئېھتىمالغا بەك يېقىن كېلىدۇ. == قەشقەرگە قايتىش == رىۋايەت قىلىنىشىچە، مەھمۇد كاشغەرىي باغدادتىن مىلادىيە 1080-يىلى يۇرتىغا قايتىپ كېلىپ، قەشقەرگە يېقىن جايدىكى ئوپال يېزىسىدا ئولتۇراقلاشقان ۋە يېزىدا ئۆزىنىڭ ئىسمى بىلەن ئاتالغان «مەدرىسەئى مەھمۇدىيە»نى ئېچىپ، بۇ مەدرىسەدە 10 يىل مۇدەررىسلىك قىلىپ، ئىلىم تارقاتقان. مىلادىيە 1090-يىلى 97 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتكەن. ئۇ ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن ئوپال يېزىسىنىڭ ئازىخ كەنتىگە يېقىن جايدىكى مەنزىرىسى ناھايىتى چىرايىلىق تاغ ئېتىگە دەپنە قىلىنغان. ئۇنىڭ قەبرىسى ھۆرمەت بىلەن «ھەزرىتى موللام مازارى» دەپ ئاتىلىپ ۋە قەشقەر خەلقى ئەۋلادمۇ-ئەۋلاد تاۋاپ قىلىپ كېلىۋاتىدۇ. == ئەسەرلىرى == [[ھۆججەت:Kashgari_map.jpg|thumb|310x310px]] قاراخانىلار سۇلالىسى دەۋرىدە، ئىقتىساد ۋە مەدەنىيەت تېز تەرەققىي قىلغان بولۇپ ‹‹[[قۇتادغۇبىلىك]]›› ۋە ‹‹تۈركىي تىللار دىۋانى›› قاتارلىق مەشھۇر ئەسەرلەرنىڭ روياپقا چىقىشى بۇنىڭ تىپىك مىسالىدۇر. ‹‹تۈركىي تىللار دىۋانى›› قاراخانىلار دەۋرىدە قەشقەرلىك مەھمۇد كاشغەرىي ئەرەب تىلىدا يېزىپ چىققان بولۇپ، [[تارىخشۇناسلىق]]، [[تىلشۇناسلىق]]، [[ئەدەبىياتشۇناسلىق]] قاتارلىق ساھەلەرنىڭ بىباھا گۆھىرى ھېسابلىنىدۇ. مەھمۇد كاشغەرىي قەشقەرلىك بولۇپ، قاراخانىلارنىڭ خان جەمەتىدىن بولغاچقا، سىستېمىلىق مەدەنىيەت تەربىيەسىگە ئىگە بىر ئۆلىما. مەھمۇد كاشغەرىي ئەرەب تىلىنىڭ ئەينى دەۋردە قاراخانىلار زېمىنىغا كۆرسەتكەن تەسىرىنىڭ بارغانسېرى كېڭىيىۋاتقانلىقىنى كۆزدە تۇتۇپ، تۈركىي تىلىنىڭ ئورنىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش مەقسىتىدە، ئەرەب تىلىدا ئىزاھلانغان تۈركچە لۇغەت تۈزۈپ چىقىش قارارىغا كەلگەن. شۇڭا ئۇ غەربىي يۇرت ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي قەۋملەر زېمىنىدا ئون نەچچە يىل قىدىرىپ تەكشۈرۈش قىلىپ، بىرىنچى قول ماتېرىيال ۋە ئۇچۇرلارنى تولۇق ئىگىلەپ، 1074 – يىلى باغدادتا ‹‹دىۋان لۇغاتىت تۈرك›› دىن ئىبارەت سەككىز بۆلەكلىك بۇ بۈيۈك ئەسەرنى تاماملىغان. ‹‹تۈركىي تىللار دىۋانى›› دا خاتىرىلەنگەن سۆز 7500 دىن ئارتۇق بولۇپ، شىنجاڭ ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ قەدىمكى تارىخى، جۇغراپىيەسى، مىللىتى، مەدەنىيىتىگە ئائىت مول مەزمۇنلار تىلغا ئېلىنغان. مەزكۇر ئەسەردىكى ھەربىر سۆز ئەرەب تىلىدا ئىزاھلانغان بولۇپ، قاراخانىلار دەۋرىدىكى تۈركىي تىللىق مىللەتلەرنىڭ ئومۇمىي ئەھۋالىنى يورۇتۇپ بېرىدىغان بۈيۈك قامۇستۇر. (مەزكۇر ئەسەرنىڭ ئەسلىي نۇسخىسى ھازىرغىچە تېپىلغىنى يوق، ئۇنىڭ ئەڭ بۇرۇن كۆچۈرۈلگەن نۇسخىسى ئىرانلىق مۇھەممەد ئىبنى ئەبۇ بەكرى تەرىپىدىن كۆچۈرۈلگەن، ھازىر تۈركىيەنىڭ ئىستانبۇل شەھىرىدىكى دۆلەتلىك كۇتۇپخانىدا ساقلىنىۋاتىدۇ) بۇ ئەسەرنىڭ بىردىنبىر نۇسخىسى تۈركىيەدە جامائەتچىلىك بىلەن يۈز كۆرۈشكەن بولۇپ، 1914 – 1916 – يىللىرى نەشر قىلىنغان. كېيىن ئۇنىڭ مىخ مەتبە نۇسخىسى، فاكسىمىلى، نېمىسچە ئىندىكىسى، تۈركچە، ئۆزبېكچە تەرجىمە نۇسخىلىرى نەشر قىلىنغان. ھازىر بۇ ئەسەر كۆپ تىللارغا تەرجىمە قىلىنىپ نەشر قىلىندى. 1981 – يىلى ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيەسىدىكى مۇتەخەسسىسلەر ئۈچ توملۇق قىلىپ نەشر قىلغان. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ پۈتۈكلىرىدىن قارىغاندا، ئۇ «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىن باشقا، يەنە «تۈركىي تىللار گىرامماتىكىسىنىڭ تۈپ مەنىسى» دەيدىغان تۈرك تىلى گىرامماتىكىسىنىمۇ تۈزگەنلىكى مەلۇم، ئەپسۇسلىنارلىقى، بۇ ئەسەر دەۋرىمىزگىچە يېتىپ كېلەلمىگەن. == قاراڭ == [[مەھمۇت قەشقىرى مازىرى ۋە ئۇنىڭ بىناكارلىق سەنئىتى]] == مەنبە == {{Reflist|2}} == مەنبەلەر == {{Reflist}} {{stub}} [[تۈر:كىشلەر]] [[تۈر:ئۇيغۇر ئەدىبلەر]] [[تۈر:مەشھۇر شەخسلەر]] [[تۈر:ئىسلام دىنى ئالىملىرىمىز]] [[تۈر:قاراخانىيلار دەۋرى]] [[تۈر:تىلشۇناسلىق]] 4vhdgaxbvohd4csj7uqbsbnq8ldtoqt 172773 172771 2025-06-08T03:25:16Z Bapkar 1429 172773 wikitext text/x-wiki [[ھۆججەت:2015-09-11-080312 - Upal, Mausoleum des Uigurischen Philologen Muhamad Al Kashgari.JPG|thumb|350x350px|{{Infobox person|توغۇلغان ۋاقتى=1008-يىلى|ئۆلۈم ۋاقتى=1105-يىلى|قەبرىسى=قەشقەر شەھىرى ئوپال يېزىسى|ئات ۋە تەگئات=مەھمۇد كاشىغەرى|توغۇلغان جاي=قەشقەر شەھىرى ئوپال يېزىسى ئازىغ كەنتى}}]]'''مەھمۇد كاشغەرىي''' (محمود الكشغرى) مىلادى 11-ئەسىرلەردە ياشيغان بۈيۈك [[ئۇيغۇر]] ئالىمى،ئىسىكىپىلۇدىك،ئۇنيڭ دۇنياغا مەشھۇر بولغان ئەسىرى «[[دىۋانۇ لۇغەتت تۈرك]]» (تۈركىي تىللار دىۋانى) دۇرلەر.مەھمۇد كاشغەرىي مىلادى 1008-يىلى بۇگۈنكى قەشقەر شەھرى ئوپال يېزىسى ئازىغ كەنتىدە تۇغۇلغان بولۇپ، [[قاراخانىيلار]] خان جەمەتى ئەۋلادىدۇر. ئۇيغۇرلار ئىچىدىن چىققان بۈيۈك ئالىم، ئەدىب، دۇنيا سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىقىنىڭ ئاساسچىسى. تەقرىبەن مىلادى 1008-يىلى توغۇلۇپ 1105-يىلى 97 يېشىدا ۋافات بولغان. ھاياتىدا نۇرغۇن تالىپ ۋە شاگىرت يېتىشتۈرۈپ چىققان. مىلادى 1072-1074- يىللار ئارىسىدا ئابباسىيلار خەلىپىلىگى پايتەختى باغداد سەھرىدە دۇنياۋىي بۈيۈك ئەسىرى [[دىۋانۇ لۇغەت تۈرك]]نى تاماملىغان. « [[بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى]] »، قىسقارتىلىپ، [[ب د ت]] تەرىپىدىن 2008- يىلى [[دۇنيا مەھمۇد كاشغەرىي يىلى]] قىلىپ بېكىتىلگەن. == نەسەبى == مەھمۇد قەشقەرىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرۇلۇق قولىمىزدىكى دىۋانۇ لۇغاتتىن تۈركنىڭ بەزى يەرلىرىدىكى ئۆزى تەرىپىدىن بېرىلگەن چەكلىك مەلۇماتلاردىن باشقا بىر نەرسە يوق <ref>مەھمۇت قەشقەرى ھەققىدە ئەڭ مۇھىم بولغان تەتقىقاتلار: ۋ.ۋ. بار تولد: «ئوتتۇرا ئاسىيا تۈرك تارىخىي ھەققىدە دەسلەر»، (تۈركچە)، 1927- يىلى، 85- 83- بەتلەر؛ (گېرمانچە)، 1935- يىلى، 95- 92- بەتلەر. فۇئات كۆپرۈلۈ:» دىۋان لۇغاتىت تۈرك» (تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتى ھەققىدە تەتقىقاتلار)، ئىستانبۇل، 1934- يىلى، 34- 33- بەتلەر، (تۈركچە). ئەخمەت زەكى ۋەلىدى تۇغان: «دىۋان لۇغاتىت تۈركنىڭ يېزىلغان يىلى ھەققىدە» (ئاتسىز مەجمۇئە)، 16- سان، 1932- يىلى، 78- 77- بەتلەر؛ «مەھمۇت قەشقەرىگە ئائىت نوتلار»، (ئاتسىز مەجمۇئە)، 17- سان، 1932- يىلى، 136- 133- بەتلەر، (تۈركچە). رىفات بىلگە كىلىسلى: «دىۋان لۇغاتىت تۈرۈكنىڭ يېزىلىش تارىخىي»، (تۈركىيات مەجمۇئەسى)، 6- سان، 39-1938- يىللىق، ئىستانبۇل، 1939- يىلى، 360- 358- بەتلەر(تۈرۈكچە). بېسىم ئاتالاي:«دىۋان لوغاتىت تۈرك ۋە تەرجىمىسى ئۈستىدە نوتلار- كىتابنى يازغان شەخىس؛ كىتابنىڭ يېزىلغان تارىخى؛ كىتاب نەدە يېزىلغان» (دىۋان لوغاتىت تۈرۈك تەرجىمىسى)، 1- توم، ئەنقەرە 1939- يىلى، 16- 11- بەتلەر، (تۈرۈكچە). ئەخمەت جاپەر ئوغلى: «تۈرۈك تىلى تارىخى نوتلىرى»، 1- بۈلۈم. ئىستانبۇل، 1943- يىلى، 43- 42- بەتلەر، (تۈرۈكچە). م. شاكىر ئۈلكۈتاشىر: «بۈيۈك تۈرك تىلچىسى مەھمۇت قەشقەرى»، ئىستانبۇل، 1946- يىلى، (تۈرۈكچە).</ref>.بۇ مەلۇماتلارغا قارىغاندا مەھمۇدنىڭ « ئۆز قەۋمىنىڭ ( يەنە تۈركلەرنىڭ ) ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىسىگە مەنسۇب »<ref>«كىتاب دىۋان لوغاتىت تۈرك» كىلىسلى مۇئەللىم رىفات بىلگە باسمىسى، I، ئىستانبۇل، 1334(1917). 3= فاكسىمىلى: بېسىم ئاتالاي: «دىۋان لوغاتىت تۈرك فاكسىمىلى» ئەنقەرە، 1941- يىلى.</ref>ئىكەنلىكى ، دادىلىرىنىڭ يەنى ئەجدادىنىڭ<ref>قارالسۇن: بارتولد: 94- بەت، توغان: (ئاتسىز مەجمۇئە)، 17- سان. 136- 133 بەتلەر.</ref> تۈرك ئەللىرىنى سامانى ئوغۇللىرىدىن ئالغان ” <ref>دىۋان، تۈركچە تەرجىمە 1- توم، 101- بەت= فاكسىمىلى 69- بەت.</ref>لىقى ۋە ئاخىرىدا دادىسى ھۆسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ئىسسىق كۆلنىڭ شەرقىي – جەنۇبىي ساھىلىدا تېپىلغان بارىسخان شەھەرى بىلەن يېقىن باغلىنىشى بار ئىكەنلىكى چۈشەندۈرۈلگەن .<ref>بارسخاننىڭ ئورنى ھەققىدىكى شەخسى تەتقىقاتى: ئا.ن.بېرنىشىتام: «شىمالىي قىرغىزىستان ئارخىلوگىيەسىگە كىرىش»، فرۇنزى، 1941- يىلى، 82- 80- بەتلەر، (روسچە).</ref> بۇلارغا قارىغاندا مەھمۇد قەشقەرىنىڭ قاراخانىلار سۇلالىسىغا مەنسۇب ئىكەنلىكى ۋە ئەجدادىنىڭ بۇ سۇلالىنىڭ بىر مەشھۇر ئەزاسى ئىكەنلىكى كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ . بۇ ئەجداد كىم ؟ بۇ يەردە مەھمۇدنىڭ ئەجدادى دەپ مۇزاكىرە قىلىشقا بولىدىغان ئىككىلا شەخس بار . بۇلار ماۋەرا ئۇننەھرى دەستلەپ بويسۇندۇرغان ، ئۇنۋانى بۇغراخان دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 382 – يىلى ( 992 م) سامانى ئوغۇللىرىنىڭ پايتەختى بۇخارانى ئالغان ھارۇن ( ھاسان ) بىن سۇلايمان ياكى بولمىسا ئۇنۋانى ئارسلان ئىلىگ دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 389 – يىلى ( 999 م) غەزنەۋىلىك مەھمۇد بىلەن بىرلىكتە سامانى دۆلىتىنى ئاياقلاشتۇرۇشقا سەۋەبچى بولغان ناسىر بىن ئەلى<ref>دىۋان III توم، ئىستانبۇل، 1335 (1919)، 312- بەت = فاكسىمىلى، 62- بەت.</ref>. ھالبۇكى ناسىربىن ئەلىنىڭ سۇلالىنىڭ غەربىي تارمىغىدىن ئىكەنلىكى ۋە مەھمۇد قەشقەرى تەرىپىدىن بايان قىلىنغان قەشقەرنىڭ ھامان سۇلالىنىڭ شەرقىي تارمىقىغا باغلىنىشلىق ئىكەنلىكى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرۈلسە ، مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ئەجدادى دەپ يالغۇز ھارۇن بىن سۇلايماننى تىلغا ئېلىشقا بولىدۇ.<ref>سۇلايمان ئوغلى ھارۇن ۋە ئەلىي ئوغلى ناسىر ھەققىدە: ۋ. بار تولد: «مۇڭغۇل ئىستىلاسىدىكى تۈركستان» 1928- يىلى، لوندۇن، 266- 257، 274- 271، (ئېنگىلىزچە). ۋ. ئى. بىلايىۋ: «13- 11 ئەسىردىكى تۈركمەن ۋە تۈركمەن تارىخىغا دائىر ئەرەپچە مەنبەلەر»، (تۈركمەن ۋە تۈركمەن تارىخىغا دائىر ماتىرىياللار، 1- توم، موسكۇۋا لېلىنگراد، 1939- يىلى، 81- بەت، روسچە)، ئاپتۇر ماقالىسىدا قەشقەرىنى ئۆز ئىپادىسىگە ئاساسەن (4- نوتقا قاراڭ) ناسىر بىن ئەلىنىڭ نەۋرىسى دەپ ھېسابلايدۇ.</ref> <ref>ھىجىرىيە 5- ئەسىرنىڭ دەسلەپكى يىللىرىدىن ئېتىبارەن ئىككى تارماق ئارىسىدا شەكىللەنگەن ھاڭنىڭ نەتىجىسىدە «غەربىي قاراخانىلار دۆلىتىنىڭ شەرق قىسمىدا خاتىرجەم ياشاش ئانچىۋالا مۇمكىن ئەمەس بۇلۇپ قالغان ئىدى. بۇ خۇسۇسىدا مىنىڭ ئېسلا ئېنىسكلوپىدىيىسىگە ئاتاپ يازغان ماقالەمگە قاراڭ.</ref> بىر تەسادىپىي ئېسىل يالداما ئورنىدا قولىمىزدا بارىسخاندا بېسىلغان ھېجىرىيە 5 – ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىغا ( تەخمىنەن 1048 – 1058 ) تەۋە بەزى تەڭگىلەر ساقلانماقتا<ref>رىچارد ۋاسمىر: «قاراخانىلار تەڭگىللىرى»، بېرلىن، 1930- يىلى (گېرمانچە) بۇ تەنگىلەردىكى ۋاقىتلارنىڭ ئاخىرقى رەقەملىرى كۆپ ئۇپرىغان. پەرق ئېتىشكە بولىدىغان يەرلەردە سەككىز رەقىمى كۆزگە چېلىقىدۇ. بۇنىڭغا قارىغاندا بۇ تەڭگىلەرنىڭ 448- يىلى (7/1056) يۈسەيىن بىن مۇھەممەدنىڭ ۋەل ئەھىدلىككە چىقىرىلغان يىلدا بېسىلغانلىقىنى قۇبۇل قىلىشقا بولىدۇ.</ref>. ئەپسۇسكى بۇ تەڭگىلەردىكى يەزىقلاردا شۇ دەۋردىكى بارىسخان ئەمىرلىرىنىڭ يالغۇز ئىسلامى لەقەملىرى ۋە تۈركىئۇنۋانلىرىلا ئەكس ئېتىلگەن : شەمسىد دۆلە ئارسلان ئىلىگ . بۇ يەردە مەشھۇر قادىرخان بىن ھارۇننىڭ ئوغلى ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسى ھارۇن بىن سۇلايماننىڭ نەۋرىسى « بۇغراخان » مۇھەممەت بىن يۈسۈپنىڭ ھۆكۈمدار ئىكەنلىكى كۆرۈلىدۇ ( يۇقىرىغا قاراڭ ) . قاراخانىلارنىڭ دۆلەت تەشكىلاتىدا ئارسلان ئىلىگ ئۇنۋانى ( بۇغراخان ئۇنۋانى بىلەن ) قاغانلىق ئورتاقلىغىدا بىر قەدەم تۆۋەندە تۇرىدىغان ئادەملەرگە بېرىلەتتى<ref>بۇ ھەقتە تېخىمۇ كۆپرەك مەلۇمات ئېلىش ئۈچۈن مىنىڭ «قارىخانىلار تەتقىقاتى» (ئارگىنال) ئاتلىق ئەسىرىمنىڭ «قاراخانىلاردىكى دەرىجە پەرقلىرى ھەققىدە» دىگەن قىسمىغا قاراڭ.</ref> . ئىبن ئەسىرىدىن بىلىشىمىزچە مۇھاممەت يۈسۈپنىڭ يېنىدا چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەت ( ھېجىرىيە 444 – يىلىدىن يەنى 1056 -1057_ يىللىرىدا ھۈسەيىن بىن مۇھاممەتنىنب ئارسلان ئىلىگ بولۇپ بارىسخاندا ھۆكۈم سۈرگەنلىكىنى تەخمىنەن قىلىشقا بولىدۇ . شۇنداق بولغاندا ، ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسىنىڭ نەۋرىسى بولغان بارسخان ئەمرى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ مەھمۇد قەشقىرىنىڭ دادىسى ھۈسەيىن بىر مۇھەممەتتىن باشقا كىشى ئەمەسلىكى ئېنىق . بۇ شەخس بارىسخان بىلەن ناھايىتى زىچ ئالاقىدار ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنى بويسۇندۇرغۇچىنىڭ سۇلالىسىگە مەنسۇپ ئىدى .<ref>س. ج. تورنبېرگ نەشىرى، 11-، لېيدىن، 1963- يىلى، 211- بەت.</ref> دادىسى ھۈسەيىن بىننى مۇھەممەد قاراخانىيلارنىڭ خان جەمەتىدىن بولۇپ،بارسقان شەھىرىنىڭ ھاكىمى بولغان . ئەمما مىلادىيە 1058-يىلى ئوردىدا يۈز بەرگەن بىر قېتىملىق سىياسى مالىمانچىلىقتا دادىسى ئۆلتۈرۈلگەن . ئالىم 11- ئەسىرنىڭ 80- يىللىرى ئەتراپىدا باغداتتىن قەشقەرگە قايتىپ كېلىپ ئاخىرقى ئۆمرىنى ئوپالدا ئۆتكۈزگەن . ئوپالدا مەدرىسە مەھمۇدىيە ناملىق بىر مەدرىسىنى بىنا قىلىپ ئۆزى مۇددەرىسلىك قىلغان . 96-97 يېشىدا ئوپالدا ۋاپات بولغان . ئالىمنىڭ << تۈركىي تىللار دىۋانى >> ناملىق ئەسىرى باغداتتا مىلادىيە 1072-يىلدىن 1074-يىلغىچە يېزىپ تاماملانغان . 1076-يىلى ئالىم ئۇنى قايتا تۈزىتىپ ئابباسىيلار خەلىپىلىكىنىڭ 27- خەلىپىسى ئوبۇلقاسىم ئابدۇللا بىننى مۇھەممەدىل مۇقتەدى بىئەمرۇللاغا تەقدىم قىلغان. مەھمۇد قەشقەرىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرۇلۇق قولىمىزدىكى دىۋانۇ لۇغاتتىن تۈركنىڭ بەزى يەرلىرىدىكى ئۆزى تەرىپىدىن بېرىلگەن چەكلىك مەلۇماتلاردىن باشقا بىر نەرسە يوق.<ref name=":0">مەھمۇت قەشقەرى ھەققىدە ئەڭ مۇھىم بولغان تەتقىقاتلار: ۋ.ۋ. بار تولد: «ئوتتۇرا ئاسىيا تۈرك تارىخىي ھەققىدە دەسلەر»، (تۈركچە)، 1927- يىلى، 85- 83- بەتلەر؛ (گېرمانچە)، 1935- يىلى، 95- 92- بەتلەر. فۇئات كۆپرۈلۈ:» دىۋان لۇغاتىت تۈرك» (تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتى ھەققىدە تەتقىقاتلار)، ئىستانبۇل، 1934- يىلى، 34- 33- بەتلەر، (تۈركچە). ئەخمەت زەكى ۋەلىدى تۇغان: «دىۋان لۇغاتىت تۈركنىڭ يېزىلغان يىلى ھەققىدە» (ئاتسىز مەجمۇئە)، 16- سان، 1932- يىلى، 78- 77- بەتلەر؛ «مەھمۇت قەشقەرىگە ئائىت نوتلار»، (ئاتسىز مەجمۇئە)، 17- سان، 1932- يىلى، 136- 133- بەتلەر، (تۈركچە). رىفات بىلگە كىلىسلى: «دىۋان لۇغاتىت تۈرۈكنىڭ يېزىلىش تارىخىي»، (تۈركىيات مەجمۇئەسى)، 6- سان، 39-1938- يىللىق، ئىستانبۇل، 1939- يىلى، 360- 358- بەتلەر(تۈرۈكچە). بېسىم ئاتالاي:«دىۋان لوغاتىت تۈرك ۋە تەرجىمىسى ئۈستىدە نوتلار- كىتابنى يازغان شەخىس؛ كىتابنىڭ يېزىلغان تارىخى؛ كىتاب نەدە يېزىلغان» (دىۋان لوغاتىت تۈرۈك تەرجىمىسى)، 1- توم، ئەنقەرە 1939- يىلى، 16- 11- بەتلەر، (تۈرۈكچە). ئەخمەت جاپەر ئوغلى: «تۈرۈك تىلى تارىخى نوتلىرى»، 1- بۈلۈم. ئىستانبۇل، 1943- يىلى، 43- 42- بەتلەر، (تۈرۈكچە). . شاكىر ئۈلكۈتاشىر: «بۈيۈك تۈرك تىلچىسى مەھمۇت قەشقەرى»، ئىستانبۇل، 1946- يىلى، (تۈرۈكچە). </ref> بۇ مەلۇماتلارغا قارىغاندا مەھمۇدنىڭ « ئۆز قەۋمىنىڭ ( يەنە تۈركلەرنىڭ ) ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىسىگە مەنسۇب »<ref>«كىتاب دىۋان لوغاتىت تۈرك» كىلىسلى مۇئەللىم رىفات بىلگە باسمىسى، I، ئىستانبۇل، 1334(1917). 3= فاكسىمىلى: بېسىم ئاتالاي: «دىۋان لوغاتىت تۈرك فاكسىمىلى» ئەنقەرە، 1941- يىلى.</ref> ئىكەنلىكى ، دادىلىرىنىڭ يەنى ئەجدادىنىڭ<ref>بارتولد: 94- بەت، توغان: (ئاتسىز مەجمۇئە)، 17- سان. 136- 133 بەتلەر.</ref> تۈرك ئەللىرىنى سامانى ئوغۇللىرىدىن ئالغان”<ref>دىۋان، تۈركچە تەرجىمە 1- توم، 101- بەت= فاكسىمىلى 69- بەت.</ref> لىقى ۋە ئاخىرىدا دادىسى ھۆسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ئىسسىق كۆلنىڭ شەرقىي – جەنۇبىي ساھىلىدا تېپىلغان بارىسخان<ref>بارسخاننىڭ ئورنى ھەققىدىكى شەخسى تەتقىقاتى: ئا.ن.بېرنىشىتام: «شىمالىي قىرغىزىستان ئارخىلوگىيەسىگە كىرىش»، فرۇنزى، 1941- يىلى، 82- 80- بەتلەر، (روسچە).</ref> شەھەرى بىلەن يېقىن باغلىنىشى بار ئىكەنلىكى چۈشەندۈرۈلگەن.<ref>دىۋان III توم، ئىستانبۇل، 1335 (1919)، 312- بەت = فاكسىمىلى، 62- بەت.</ref> بۇلارغا قارىغاندا مەھمۇد قەشقەرىنىڭ قاراخانىيلار سۇلالىسىغا مەنسۇب ئىكەنلىكى ۋە ئەجدادىنىڭ بۇ سۇلالىنىڭ بىر مەشھۇر ئەزاسى ئىكەنلىكى كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ . بۇ ئەجداد كىم ؟ بۇ يەردە مەھمۇدنىڭ ئەجدادى دەپ مۇزاكىرە قىلىشقا بولىدىغان ئىككىلا شەخس بار . بۇلار ماۋەرا ئۇننەھرى دەستلەپ بويسۇندۇرغان ، ئۇنۋانى بۇغراخان دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 382 – يىلى ( 992 م) سامانى ئوغۇللىرىنىڭ پايتەختى بۇخارانى ئالغان ھارۇن ( ھاسان ) بىن سۇلايمان ياكى بولمىسا ئۇنۋانى ئارسلان ئىلىگ دەپ ئاتالغان ۋە ھېجىرىيە 389 – يىلى ( 999 م) غەزنەۋىلىك مەھمۇد بىلەن بىرلىكتە سامانى دۆلىتىنى ئاياقلاشتۇرۇشقا سەۋەبچى بولغان ناسىر بىن ئەلى.<ref>سۇلايمان ئوغلى ھارۇن ۋە ئەلىي ئوغلى ناسىر ھەققىدە: ۋ. بار تولد: «مۇڭغۇل ئىستىلاسىدىكى تۈركستان» 1928- يىلى، لوندۇن، 266- 257، 274- 271، (ئېنگىلىزچە). ۋ. ئى. بىلايىۋ: «13- 11 ئەسىردىكى تۈركمەن ۋە تۈركمەن تارىخىغا دائىر ئەرەپچە مەنبەلەر»، (تۈركمەن ۋە تۈركمەن تارىخىغا دائىر ماتىرىياللار، 1- توم، موسكۇۋا لېلىنگراد، 1939- يىلى، 81- بەت، روسچە)، ئاپتۇر ماقالىسىدا قەشقەرىنى ئۆز ئىپادىسىگە ئاساسەن (4- نوتقا قاراڭ) ناسىر بىن ئەلىنىڭ نەۋرىسى دەپ ھېسابلايدۇ.</ref> ھالبۇكى ناسىربىن ئەلىنىڭ سۇلالىنىڭ غەربىي تارمىغىدىن ئىكەنلىكى ۋە مەھمۇد قەشقەرى تەرىپىدىن بايان قىلىنغان قەشقەرنىڭ ھامان سۇلالىنىڭ شەرقىي تارمىقىغا باغلىنىشلىق ئىكەنلىكى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرۈلسە ، مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ئەجدادى دەپ يالغۇز ھارۇن بىن سۇلايماننى تىلغا ئېلىشقا بولىدۇ.<ref>ھىجىرىيە 5- ئەسىرنىڭ دەسلەپكى يىللىرىدىن ئېتىبارەن ئىككى تارماق ئارىسىدا شەكىللەنگەن ھاڭنىڭ نەتىجىسىدە «غەربىي قاراخانىلار دۆلىتىنىڭ شەرق قىسمىدا خاتىرجەم ياشاش ئانچىۋالا مۇمكىن ئەمەس بۇلۇپ قالغان ئىدى. قاراڭ: ئېسلا ئېنىسكلوپىدىيىسى مۇناسىۋەتلىك ماقالە.</ref> بىر تەسادىپىي ئېسىل يالداما ئورنىدا قولىمىزدا بارىسخاندا بېسىلغان ھېجىرىيە 5 – ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىغا ( تەخمىنەن 1048 – 1058 ) تەۋە بەزى تەڭگىلەر ساقلانماقتا.<ref name=":1">رىچارد ۋاسمىر: «قاراخانىلار تەڭگىللىرى»، بېرلىن، 1930- يىلى (گېرمانچە) بۇ تەنگىلەردىكى ۋاقىتلارنىڭ ئاخىرقى رەقەملىرى كۆپ ئۇپرىغان. پەرق ئېتىشكە بولىدىغان يەرلەردە سەككىز رەقىمى كۆزگە چېلىقىدۇ. بۇنىڭغا قارىغاندا بۇ تەڭگىلەرنىڭ 448- يىلى (7/1056) يۈسەيىن بىن مۇھەممەدنىڭ ۋەل ئەھىدلىككە چىقىرىلغان يىلدا بېسىلغانلىقىنى قۇبۇل قىلىشقا بولىدۇ.</ref> ئەپسۇسكى بۇ تەڭگىلەردىكى يەزىقلاردا شۇ دەۋردىكى بارىسخان ئەمىرلىرىنىڭ يالغۇز ئىسلامى لەقەملىرى ۋە تۈركى ئۇنۋانلىرىلا ئەكس ئېتىلگەن : شەمسىد دۆلە ئارسلان ئىلىگ . بۇ يەردە مەشھۇر قادىرخان بىن ھارۇننىڭ ئوغلى ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسى ھارۇن بىن سۇلايماننىڭ نەۋرىسى « بۇغراخان » مۇھەممەت بىن يۈسۈپنىڭ ھۆكۈمدار ئىكەنلىكى كۆرۈلىدۇ.<ref name=":1" />[[ھۆججەت:Maḥmūd_al-Kāšġarī,_Wax.jpg|thumb]]11-ئەسىردە ياشىغان مەشھۇر تۈركىي تىلشۇناس، ئېنىسكلوپېدىك ئالىم، تۇلۇق ئىسمى مەھمۇد ئىبنى ھۈسەيىن ئىبنى مۇھەممەد كاشغەرىي، ئالەمشۇمۇل كاتتا ئەسەر «تۈركىي تىللار دىۋانى» دا پۈتۈلىشىچە، ئۇ 11-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ھازىرقى قەشقەر توققۇزاق ناھىيەسىنىڭ غەربىي جەنۇبىغا جايلاشقان ئوپال يېزىسىدا تۇغۇلغان. ئەمما ئۆلۈپ كەتكەن كونكرېت ۋاقتى ئېنىقسىز، مەھمۇد كاشغەرىي ئۆزىنىڭ كەچۈرمىشلىرى توغرۇلۇق «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ مۇقەددىمىسىدە ئۆزىنى «ئاتام ھۈسەيىن، بوۋام مۇھەممەد، مەن قاراخانىيلارنىڭ خان جەمەتىدىن، ياخشى تەربىيە كۆرگەن شاھزادىمەن» دەپ بايان قىلغان. ئۇ ئۆزىنى «تۈركلەر ئىچىدە تىلىم ئەڭ پاساھەتلىك، بايانلىرىم چۈشىنىشلىك، مۇكەممەل تەربىيە كۆردۈم. ئېسىل نەسەبتىنمەن، نەيزە ئېتىشقا ماھىر، تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان قەبىلىلەرنىڭ شەھەر-بازارلىرى ۋە رايۇنلىرىدا بولدۇم» دەپ تۇنۇشتۇرغان. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ئاتىسى ھۈسەيىن بارسخان (ھازىرقى قىرغىزىستان ئىسسىقكۆلنىڭ جەنۇبى) نىڭ ھۆكۈمرانى ئىدى. ماتېرىياللاردىن مەلۇم بولۇشىچە، مەھمۇد كاشغەرىيىنىڭ ئانىسى قاراخانىيلار سۇلالىسىنىڭ مەشھۇر ئالىمى غوجا سەيپىدىن بۇزرۇكۋارنىڭ قىزى بۈۋى رابىيە بولۇپ، بۈۋى رابىيە كىچىكىدىن باشلاپلا ئاتىسىدىن ياخشى تەلىم ئالغان. ئۇ خېلىلا بىلىملىك بولۇپ، مەھمۇد كاشغەرىيىنىڭ ئۈسۈپ -يېتىلىشىدە ناھايىتى مۇھىم رول ئوينىغان. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ مەدەنىيەت بىلىملىرىگە قىزغىن ئىشتىياق باغلىشى، ئېسىل ئەخلاق-پەزىلەت يىتىلدۈرۈشىگە تۈرتكە بولغان. بۈۋى رابىيە ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن، ئوپالغا توتىشىدېغان يول بويىدىكى يىكچى (ھازىرقى توققۇزاق ناھىيەسىنىڭ ئوپال يېزىسى تەۋەسىدە) دېگەن جايغا دەپنە قىلىنغان، ئۇنىڭ قەبرىسى ھېلىمۇ شۇ يەردە، قەشقەر ئاياللىرى بۇ ھۆرمەتلىك ئانىغا ھېلىمۇ ئىززەت-ئىكرام بىلدۈرىدۇ. ئۇنى «ئۇلۇغ موما» دەپ ئاتىشىدۇ. ھەر خىل دىنىي پائالىيەتلەردە ئۇنىڭدىن شاپائەت، ئامانلىق تىلەيدۇ. مەھمۇد كاشغەرىي ئۆسمۈرلۈك دەۋرىنى ئوپالدا ئۆتكۈزگەن ۋە سارايغا يېقىن جايدىكى مەدرىسەدە ئوقۇغان، كېيىن سۇتۇق بۇغراخان زامانىسىدا ئېچىلغان قەشقەر مەدرىسەسىگە ئۇقۇشقا كىرىپ، شۇ زامانلاردىكى مەشھۇر ئۆلىما، مۇدەررىس ھۈسەيىن ئىبى خەلەف كاشغەرىيدىن تەلىم ئالغان. ئىلىم-مەرىپەت تىلى دەپ قارالغان ئەرەب تىلى، پارس تىلىنى پىششىق ئىگىلىگەن. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ بوۋسىسى، قارخانىيلار سۇلالىسىنىڭ خانى مۇھەممەد بۇغراخان 15 ئاي ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەندىن كېيىن، تەختنى چوڭ ئوغلى ھۈسەيىنگە قالدۇرىدىغانلىقىنى قارار قىلغان. بىراق، مۇھەممەد بۇغراخاننىڭ توقال خانىشىدىنمۇ ئىبراھىم دەيدىغان بىر ئوغلى بار ئىدى. بۇ توقال خانىش تەختنىڭ ھۈسەيىنگە قېلىشىغا جان-جەھلى بىلەن قارشى بولغانلىقى ئۈچۈن، ھۈسەيىن تەختكە ئولتۇرىدىغان مۇراسىم كۈنى سۈيقەست ئىشلىتىپ، قانلىق سىياسى ئۆزگۈرۈش قوزغىغان. ئۇ قولچوماقلىرىنى تاماققا زەھەر سېلىشقا ئورۇنلاشتۇرغان، ئاقىۋەتتە ئۇنىڭ ئېرى بولمىش مۇھەممەد بۇغراخاننى ئۆزئىىچىگە ئالغان خان ئوردىسى ئەزالىرىنىڭ كۆپىنچىسى زەھەرلىنىپ ئۆلگەن. ئارقىدىنلا ئۇ ئايال يەنە تاغىسى سۇلايماننى بۇغۇپ ئۆلتۈرگۈزگەن. ئۇ بۇنىڭلىق بىلەن بولدى قىلماي، ئېرى ۋە قېيىنئىنىسىنىڭ نۇرغۇن ئۇرۇق-توغقانلىرىنىمۇ ئۆلتۈرگۈزۋەتكەن. سۈيىقەستى ئىشقا ئېشىپ سىياسى ئۆزگۈرىشى ئاياغلاشقاندىن كېيىن، ئوغلى ئىبراھىمنى تەختكە ئولتۇرغان. مەھمۇد ئاتىسى تەختكە ئولتۇرۇپ، ئۆزى شاھزادە بولۇش ئالدىدا تۇرغاندا، يەنى مۇراسىم كۈنى پاجىئە يۈز بېرىپ، پۈتكۈل ئائىلىسىدىكىلەر پاجىئەدە قازا قىلىپ، تىكەندەك يالغۇز قالغان ۋە سىياسىي ئۆزگۈرۈشتىن كېيىن يۇرتىدىن دەرھال بېشىنى ئېلىپ، ياقا يۇرتلارغا سەرگەردان بولۇپ چىقىپ كەتكەن ۋە شۇ كۈندىن ئېتىبارەن 15 يىللىق ئىلىم تەھسىل قىلىش سەپىرىنى باشتىن كەچۈرگەن. مىسال-نەمۇنىلىرى تولۇق، مەزمۇن تەپسىلىي لۇغەت تۈزۈپ چىقىپ، شۇ زامانلاردا ياشىغان تۈرك قەبىلىلىرىنىڭ تىل جەھەتتىكى ئالاھىدىلىكلىرىنى نامايەن قىلىش ئۈچۈن، كەڭ دائىرىلىك ماتېرىيال توپلاشقا، شۇ دەۋردىكى شارائىتتتا بۇ خىزمەتنى تاماملاش ئۈچۈن نۇرغۇن يىل تەتقىق قىلىشقا توغرا كېلەتتى. شۇلارغا ئاساسەن جەزىملەشتۈرۈشكە بولىدۇكى، مەھمۇد كاشغەرىي بۇ ۋەقەدىن كېيىن ۋەتىنىدىن ئايرىلىپ، ئەتراپتىكى تۈركىي قەبىلىلەرنى كېزىشنى باشلىۋەتكەن. نەتىجىدە شۇ قەبىلىلەرنىڭ شېۋىلىرىنى پىششىق ئىگىلەش بىلەن بىللە، نۇرغۇن ماتېرىيال توپلىغان. ئەلۋەتتە، مەھمۇد كاشغەرىي ئەلگە تىل جەھەتتىكى بىلىملەرنىلا سۇنۇپ قالماستىن، يەنە تېخى تۈركىي قەبىلىلەرنىمۇ تەپسىلىي تۇنۇشتۇرۇپ چىققان. دېمەك، بۇ ئەھۋال ئۇنىڭ بۇ رايۇننىڭ ئىجتىمائىي، جۇغراپىيەۋى مۇھىتىنى پىششىق بىلىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرىدۇ. == قەشقەردىن ئايرىلىش == ھاياتى ناھايىتى خۇپىيانە توختالغان مەھمۇد قەشقەرى ئۆزىنىڭ باغدادقا قانداق سەۋەبلەر بىلەن كۆچۈپ كەلگەنلىكىنى ئوچۇق دېمەيدۇ . تۈرك ئەللىرىدە كۆزگە بىرمۇنچە ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبىنىمۇ سۆزلىمەيدۇ . ئەگەر كېلىپ چىقىشىى توغرىسىدىكى تەخمىنىلىرىمىز توغرا بولغان تەقدىردە مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبلىرىمۇ مەيدانغا چىقىدۇ . ئۇ روشەنكى بىر سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى ) ئىدى . شەرقىي قاراخانىلار دۆلىتىدە ھېجىرىيىنىڭ 448 – 449 يىللىرىدا ( 1056-1057 _ 1057-1058 ) قورقۇنۇچلۇق ھادىسىلەر پەيدا بولدى . ئالدى بىلەن چوڭ خاقان ( ئارسلان خان ) سۇلايمان بىن يۈسۈپ ئىنىسى ۋە خاقانلىق ھەمرىيى ( بۇغراخان ) مۇھاممەت بىن يۈسۈپكە قارشى ھەرىكەت قوزغايدۇ ۋە “ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ . ئېلىپ بېرىلغان جەڭدە ئارسلانخان سۇلايمان بىن يۈسۈپ يېڭىلىپ قالىدۇ . بۇغراخان مۇھەممەت بىن يۈسۈپ ئۇنى زىندانغا تاشلاپ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ ”<ref>ئىبىن ئەسىر، 9-، 211- بەت.</ref> . ئىبىن ئەسىرى يەنە خاب ئائىلىسىنىڭ شۇنىڭدىن كېيىنكى ئېچىنىشلىق تەقدىرى ھەققىدە مۇنداق مەلۇمات بېرىدۇ : « دۆلىتىنى چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن چاغرى تېكىن1گە بېرىدۇ<ref>قاغانلارنىڭ چوڭ كىچىكلىرى يىرتقۇچ ھايۋان ئاتلىرىنى ئۇنۋان قىلىشتىن ئاۋۋال يىرتقۇچ قۇشلارنىڭ ئاتلىرىنى قوللىناتتى، مەسىلەن، چاغرى تىگىن. بۇ ھەقتە قاراڭ: 1- يۈسۈپ قادىرخاننىڭ چوڭ ئوغلى سۇلايماننىڭ 412- 407 يىللاردا (1021- 1016) يەركەنتتە باستۇرغان تەڭگىلىرى؛ ئا. ك. ماركوۋ: «ئېرمىتاژ موزىيىدىكى مۇسۇلمان تەڭگىلىرىنىڭ كاتالوگى»، پىتر بورگ، 1904- 1893 يىل، 195- 193 بەتلەر، 7- نۇمۇر. (40- 30)؛ 2- ھاسان بىن سۇلايماننىڭ چوڭ ئوغلى ھارۇن (ئەھمەت). بۇ توغرۇلۇق بار تولد نەشىر قىلدۇرغان (?) 474=(?) 1082- يىلىغا ئائىت يەركەنت ۋەسىقىسىگە قاراڭ: ۋ. ۋ. بارتولد: «قۇتادغۇ بىلىگتە تىلغا ئېلىنغان بۇغراخان»، III BsOs، (25- 1923)، 156- بەت، (ئېنگىلىزچە). بۇنىڭ تۈركچە تەرجىمىسى؛ راغىپ خولوسى: (تۈركيات مەجمۇئەسى)، 1- توم، ئىسانبۇل، 224- 223 بەتلەر. بۇنىڭدىن باشقا قۇلىمىزدا چاغرىتىگىن ئۇنۋانىدا ئاتالغان يۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ×44 يىللىرىغا ئائىت بىر تەڭگىسىمۇ بار. (يۈزى ئۇپرىغان، قاراڭ: ماركوۋ، كاتالوگ، 429- نۇمۇر، 261- 260 بەتلەر).</ref> ۋە ئۇنى ۋەلى ئەھد دەپ ئېلان قىلىدۇ . بىراق بۇغراخاننىڭ ( يەنى ھازىرقى ئارسلانخان مۇھاممەت بىن يۈسۈپنىڭ ) ئىككىنچى بىر خوتۇنى بار ئىدى ۋە بۇ خوتۇنىدىن چوڭ ئوغلىدىن باشقا يەنە بىر كىچىك ئوغلى بولغان . خوتۇن ھۈسەيىننىڭ تەيىنلىشى بىلەن تۇغۇلغان نەپرەت بىلەن بۇغراخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) غا يېقىنلىشىدۇ ۋە ئۇنىڭ ئائىلىسىنىڭ بىرمۇنچە ئازالىرىنى زەھەرلەپ ئۆلتۈرىدۇ ؛ ئۇنىڭ ئىنىسى قادىرخاننىڭ ئوغلى ئارىسلانخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) مۇ ئۆلتۈرىلىدۇ »<ref>ئىبىن ئەسىر، 9-، 211- بەت.</ref> . تەخمىنلىرىمىز توغرا بولسا مۇھەممەت بىن ھۈسەيىن يەنى مەھمۇد قەشقەرى، بۇ چوڭ قىرغىندىن قانداقتۇر بىر ئۇسۇلدا قۇتۇلۇشقا مۇۋەپپەق بولغان بىر نەچچە كىشىنىڭ بىرى ۋە قېچىشقا مەجبۇر بولغان. ئالدى بىلەن، ئېھتىمال خوشنا تۈرك ئەللىرىگە بارغان، ئون يىل قەدەر ئايلانغاندىن كېيىن ئاخىرى باغداتقا كەلگەن ۋە بۇ يەردە سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى) بولۇپ تۇرۇپ قالغان. مەھمۇد قەشقەرى بۇ ئۇزۇن مۇساپە داۋامىدا تۈرك دۇنياسى بىلەن كوپ يېقىندىن تونۇشۇش پۇرسىتىگە ئىگە بولغان، بۇ چاغدا (1057\447) سالچۇقلار تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغان باغداتتا تۈركلەرنىڭ ئەھمىيىتىنى ئىزاھلىغان بىر ئەسەرگە ئېھتىياج ئىكەنلىكىنى كۆرۈپ ، مەشھۇر ئەسىرىنى يېزىشقا كىرىشكەن ۋە ئۇنى شۇ زاماندىكى ئابباسىلار خەلىپىسىگە (مۇقتەدى بىللا 1075-1094\467-487 ) تەقدىم قىلغان . بۇنداق بىر تەشەببۇسنىڭ ئۇنىڭ ھاياتىنى ساقلاشقا ياردىمى بولۇشى ئېنىق گەپ .قانلىق سىياسى ئۆزگىرىشكە تايىنىپ تەختنى تارتىۋالغان ئىبراھىم تەختتە ئالاھازەل بىر يىلچە ئولتۇرالىغان. ئانىسىنىڭ قۇترىتىشى بىلەن ئىبراھىم ئۆزىنىڭ قانۇنلۇق ئورنىنى ئېتراپ قىلىشقا ئۇنىمىغان بارسخان ئەمىرى ئىنال تېكىنگە ھوجۇم قىلغان ۋە ئۇرۇشتا يېڭىلىپ ئۆلگەن. مەھمۇد كاشغەرىي پۈتكۈل جەمەتىنى خاراب قىلغان رەقىبى ئۆلگەندىن كېيىنمۇ تەخت تالىشىشقا قاتناشماي، ھەتتا يۇرتىغىمۇ قايتىپ كەلمەي، پۈتكۈل روھى ۋە زېھنىنى تۈركىي تىللارنى تەتقىق قىلىشقا ئاتىغان. ئۇ ئىلمىي تەكشۈرۈش ئارقىلىق قولغا كەلتۈرگەن تىلغا ئالاقىدار ماتېرىياللارنى شۇ زامانلاردىكى ئەڭ ئىلغار ئۇسۇلدا تەتقىق قىلغان. بۇ دىۋاننى تۈزۈپ چىقىشتىن ئىلگىرى، پارس ۋە ئەرەب تىللىرىدا يېزىلغان تىلشۇناسلىققا مۇناسىۋەتلىك تۈرلۈك ئەسەرلەرنى تولۇق كۆرۈپ چىققان. ئەرەب تارىخىنى، بولۇپمۇ ئىسلام دىنى تارىخىنى، ئىسلامىيەت پەلسەپىسىنى ، «قۇرئان كەرىم» ۋە «ھەدىس»نى ئىنتايىن سېستىمىلىق ئۆگەنگەن. تەخمىنەن 1072-يىلدىن ئىلگىرى شۇ چاغدىكى ئىسلامىيەتنىڭ پايتەختى باغداتقا بارغان. باغدات قەدىمىي ھەم ھەشەمەتلىك شەھەر بولۇپ، ئىلگىرى ئابباسىيلار سۇلالىسىنىڭ پايتەختى بولغان. شۇ دەۋردىكى ئىسلامىيەتنىڭ ئەڭ چوڭ مەدەنىيەت مەركىزى ئىدى. بىراق، 1055-يىلى غەربكە كۆچكەن سەلجۇق تۈركلىرى تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغان. مالىك شاھ سەلجۇقىلارنىڭ سۇلتانى بولغان (1072-يىلىدىن 1092-يىلىغىچە) دەۋرىدە ئاجايىپ گۈللەنگەن. مەھمۇد كاشغەرىي دەل قاراخانىيلار خان جەمەتىدىن بولغانلىقى ئۈچۈن، سۇلتان مالىك شاھنىڭ توقال خانىشى تۈركەن خاتوننىڭ ياردىمىدە باغداتتا تۇرۇپ قالغان ھەمدە «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى يېزىش خىزمىتىنى شۇ جايدا تاماملىغان. بەزى ئالىملار؛ شۇ چاغدىكى باغدات ئەرەبلەر بىلەن تۈركلەر ئىقتىساد، سىياسەت، مەدەنىيەت جەھەتلەردە ئارىلىشىپ ياشىغان جاي، يەنە كېلىپ ھاكىمىيەت ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان تۈركلەرنىڭ قولىغا ئۆتكەندىن كېيىن، ئەرەب تىلىدا سۆزلىشىدىغانلار تەبىئىي يۇسۇندا تۈرك تىلىنى ئۆگەنگەن، دەپ قارايدۇ. مەھمۇد كاشغەرىي تۈرك تىلى ۋە ئەرەب تىلىغا پىششىق ئالىم بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئەرەبلەر ۋە تۈرۈكلەر ئوتتۇرىسىدىكى تىل پەرقىنى يوقىتىپ، نىزانى ئاخىرلاشتۇرۇشنىڭ نەقەدەر زۆرۈرلۈكىنى ھېس قىلىپ يەتكەن. يەنە بىر تەرەپتىن، مەھمۇد كاشغەرىي «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى يېزىشتا، تۈرك تىلىنىڭ ئىشلىتىلىش قىممىتى، يەنى ئىجتىمائىي قىممىتى ئەرەب-ئىسلام دۇنياسىدا ئىلىم-پەن تىلى» دەپ ئاتالغان ئەرەب تىلىدىن قىلىشمايدىغانلىقىنى پاكىتلىق چۈشەندۈرۈپ ئىسپاتلاشنى مەقسەت قىلغان. ئۇنىڭ ھەقىقىي مەقسىتى «دىۋان»نىڭ مۇقەددىمىسىدە: «تۈرك تىلى بىلەن ئەرەب تىلىنىڭ بەيگىگە چۈشكەن بىرجۈپ ئات كەبى بىر-بىرىدىن قېلىشمايدىغانلىقىنى جاھان ئەھلىگە كۆرسىتىپ قۇيۇشنى مەقسەت قىلدىم» دېگەن جۈملە بىلەن نامايەن قىلىنغان. مەھمۇد كاشغەرىي بۇ بۈيۈك ئەسىرىنى مىلادىيە 1072-يىلى 1-ئاينىڭ 25-كۈنى يېزىشقا باشلاپ، تۆت قېتىم تۈزىتىش كىرگۈزۈش ئارقىلىق، مىلادىيە 1074-يىلى 2-ئاينىڭ 10-كۈنى تاماملىغان ۋە ئابباسىيلارنىڭ خەلىپىسى ئوبۇل قاسىم ئابدۇللا مۇقتەدى بىئەمرۇللانىڭ ھوزورىغا سۇنغان. قاراخانىلارنىڭ دۆلەت تەشكىلاتىدا ئارسلان ئىلىگ ئۇنۋانى ( بۇغراخان ئۇنۋانى بىلەن ) قاغانلىق ئورتاقلىغىدا بىر قەدەم تۆۋەندە تۇرىدىغان ئادەملەرگە بېرىلەتتى.<ref>قاراڭ: «قاراخانىلاردىكى دەرىجە پەرقلىرى ھەققىدە»، «قاراخانىيلار تەتقىقاتى» (ئارگىنال).</ref> ئىبن ئەسىرىدىن بىلىشىمىزچە مۇھاممەت يۈسۈپنىڭ يېنىدا چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەت ( ھېجىرىيە 444 – يىلىدىن يەنى 1056 -1057_ يىللىرىدا ھۈسەيىن بىن مۇھاممەتنىنب ئارسلان ئىلىگ بولۇپ بارىسخاندا ھۆكۈم سۈرگەنلىكىنى تەخمىنەن قىلىشقا بولىدۇ . شۇنداق بولغاندا ، ماۋەرا ئۇننەھرنىڭ دەسلەپكى بويسۇندۇرغۇچىسىنىڭ نەۋرىسى بولغان بارسخان ئەمرى ھۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ مەھمۇد قەشقىرىنىڭ دادىسى ھۈسەيىن بىر مۇھەممەتتىن باشقا كىشى ئەمەسلىكى ئېنىق . بۇ شەخس بارىسخان بىلەن ناھايىتى زىچ ئالاقىدار ۋە ماۋەرا ئۇننەھرنى بويسۇندۇرغۇچىنىڭ سۇلالىسىگە مەنسۇپ ئىدى. ھاياتى ناھايىتى خۇپىيانە توختالغان مەھمۇد قەشقەرى ئۆزىنىڭ باغدادقا قانداق سەۋەبلەر بىلەن كۆچۈپ كەلگەنلىكىنى ئوچۇق دېمەيدۇ . تۈرك ئەللىرىدە كۆزگە بىرمۇنچە ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبىنىمۇ سۆزلىمەيدۇ. ئەگەر كېلىپ چىقىشىى توغرىسىدىكى تەخمىنىلىرىمىز توغرا بولغان تەقدىردە مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ساياھەتلىرىنىڭ سەۋەبلىرىمۇ مەيدانغا چىقىدۇ.<ref>س. ج. تورنبېرگ نەشىرى، 11-، لېيدىن، 1963- يىلى، 211- بەت.</ref> ئۇ روشەنكى بىر سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى ) ئىدى . شەرقىي قاراخانىلار دۆلىتىدە ھېجىرىيىنىڭ 448 – 449 يىللىرىدا ( 1056-1057 _ 1057-1058 ) قورقۇنۇچلۇق ھادىسىلەر پەيدا بولدى . ئالدى بىلەن چوڭ خاقان ( ئارسلان خان ) سۇلايمان بىن يۈسۈپ ئىنىسى ۋە خاقانلىق ھەمرىيى (بۇغراخان) مۇھەممەد بىن يۈسۈپكە قارشى ھەرىكەت قوزغايدۇ ۋە “ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ . ئېلىپ بېرىلغان جەڭدە ئارسلانخان سۇلايمان بىن يۈسۈپ يېڭىلىپ قالىدۇ . بۇغراخان مۇھەممەت بىن يۈسۈپ ئۇنى زىندانغا تاشلاپ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىدۇ ”.<ref>ئىبىن ئەسىر، 9-، 211- بەت.</ref> ئىبىن ئەسىرى يەنە خان جەمەتىنىڭ شۇنىڭدىن كېيىنكى ئېچىنىشلىق تەقدىرى ھەققىدە مۇنداق مەلۇمات بېرىدۇ : « دۆلىتىنى چوڭ ئوغلى ھۈسەيىن چاغرى تېكىن1گە بېرىدۇ<ref name=":2">قاغانلارنىڭ چوڭ كىچىكلىرى يىرتقۇچ ھايۋان ئاتلىرىنى ئۇنۋان قىلىشتىن ئاۋۋال يىرتقۇچ قۇشلارنىڭ ئاتلىرىنى قوللىناتتى، مەسىلەن، چاغرى تىگىن. بۇ ھەقتە قاراڭ: 1- يۈسۈپ قادىرخاننىڭ چوڭ ئوغلى سۇلايماننىڭ 412- 407 يىللاردا (1021- 1016) يەركەنتتە باستۇرغان تەڭگىلىرى؛ ئا. ك. ماركوۋ: «ئېرمىتاژ موزىيىدىكى مۇسۇلمان تەڭگىلىرىنىڭ كاتالوگى»، پىتر بورگ، 1904- 1893 يىل، 195- 193 بەتلەر، 7- نۇمۇر. (40- 30)؛ 2- ھاسان بىن سۇلايماننىڭ چوڭ ئوغلى ھارۇن (ئەھمەت). بۇ توغرۇلۇق بار تولد نەشىر قىلدۇرغان (?) 474=(?) 1082- يىلىغا ئائىت يەركەنت ۋەسىقىسىگە قاراڭ: ۋ. ۋ. بارتولد: «قۇتادغۇ بىلىگتە تىلغا ئېلىنغان بۇغراخان»، III BsOs، (25- 1923)، 156- بەت، (ئېنگىلىزچە). بۇنىڭ تۈركچە تەرجىمىسى؛ راغىپ خولوسى: (تۈركيات مەجمۇئەسى)، 1- توم، ئىسانبۇل، 224- 223 بەتلەر. بۇنىڭدىن باشقا قۇلىمىزدا چاغرىتىگىن ئۇنۋانىدا ئاتالغان يۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ×44 يىللىرىغا ئائىت بىر تەڭگىسىمۇ بار. (يۈزى ئۇپرىغان، قاراڭ: ماركوۋ، كاتالوگ، 429- نۇمۇر، 261- 260 بەتلەر). </ref> ۋە ئۇنى ۋەلى ئەھد دەپ ئېلان قىلىدۇ . بىراق بۇغراخاننىڭ ( يەنى ھازىرقى ئارسلانخان مۇھاممەت بىن يۈسۈپنىڭ ) ئىككىنچى بىر خوتۇنى بار ئىدى ۋە بۇ خوتۇنىدىن چوڭ ئوغلىدىن باشقا يەنە بىر كىچىك ئوغلى بولغان . خوتۇن ھۈسەيىننىڭ تەيىنلىشى بىلەن تۇغۇلغان نەپرەت بىلەن بۇغراخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) غا يېقىنلىشىدۇ ۋە ئۇنىڭ ئائىلىسىنىڭ بىرمۇنچە ئازالىرىنى زەھەرلەپ ئۆلتۈرىدۇ ؛ ئۇنىڭ ئىنىسى قادىرخاننىڭ ئوغلى ئارىسلانخان ( سۇلايمان بىن يۈسۈپ) مۇ ئۆلتۈرىلىدۇ ».<ref>ئىبىن ئەسىر، 9-، 211- بەت.</ref> تەخمىنىلىرىمىز توغرا بولسا مۇھەممەت بىن ھۈسەيىن يەنى مەھمۇد قەشقەرى ، بۇ چوڭ قىرغىندىن قانداقتۇر بىر ئۇسۇلدا قۇتۇلۇشقا مۇۋەپپەق بولغان بىر نەچچە كىشىنىڭ بىرى ۋە قېچىشقا مەجبۇر بولغان . ئالدى بىلەن ، ئېھتىمال خوشنا تۈرك ئەللىرىگە بارغان ، ئون يىل قەدەر ئايلانغاندىن كېيىن ئاخىرى باغداتقا كەلگەن ۋە بۇ يەردە سىياسىي قاچقۇن ( پاناچى) بولۇپ تۇرۇپ قالغان . مەھمۇد قەشقەرى بۇ ئۇزۇن مۇساپە داۋامىدا تۈرك دۇنياسى بىلەن كوپ يېقىندىن تونۇشۇش پۇرسىتىگە ئىگە بولغان ، بۇ چاغدا ( 1057-447) سالچۇقلار تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغان باغداتتا تۈركلەرنىڭ ئەھمىيىتىنى ئىزاھلىغان بىر ئەسەرگە ئېھتىياج ئىكەنلىكىنى كۆرۈپ ، مەشھۇر ئەسىرىنى يېزىشقا كىرىشكەن ۋە ئۇنى شۇ زاماندىكى ئابباسىلار خەلىپىسىگە (مۇقتەدى بىللا 1075-1094 ، 467-487 ) تەقدىم قىلغان . بۇنداق بىر تەشەببۇسنىڭ ئۇنىڭ ھاياتىنى ساقلاشقا ياردىمى بولۇشى ئېنىق گەپ . ئېچىنىشلىق ئائىلە پاجىئەلىرىگە باغلىماسلىق ئۈچۈن ئۇ ئەسىرىدە ئەڭ يېقىن تۇغقانلىرىنى تىلغا ئالمايدۇ . شۇ تەرىزىدە بۇ سۇلالىنىڭ بىر ئەزاسى بولغان مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ئۆز دەۋرىدە ھوكۇم سۈرگەن قاراخانىلار ھۆكۈمدارلىرى ۋە شۇ دەۋرىدە يۈز بەرگەن ھادىسىلەر ھەققىدە مەلۇمات بەرمەسلىكى چۈشۈنىشلىك . بىزنىڭ تەخمىنىلىرىمىز مۇشۇلاردىن ئىبارەت . ئاخىرىدا تىلغا ئېلىنغان شەخسلەرنىڭ يېشىنى تەتقىق قىلىش زۆرۈر . ھارۇن (ھاسان ) بىن سۇلايمان ھېجىرىيە 382 – يىلى ( 992) ئۆلگەن ؛ ئوغلى يۈسۈپ «قادىرخان» بۇ چاغدا ھېچ بولمىغاندا 20 ياشتا بولىشى كېرەك ؛ يۈسۈپ باشلىق بىر ئادەم بولۇپ ھېجىرىيە 423 – يىلى (1032 ) ئۆلگەن . ئۆزىنى 60 ياشلاردا ئۆلگەن دەپ ھېسابلىساق تۇغۇلغان ۋاقتى 360 – يىللار ( 971- 980 ) بولۇشى لازىم . بۇنىڭدىن باشقا ، ئۇنىڭ ئۇزۇن جەڭلەردىن كېيىن ئەڭ ئاخىرى دىگەندە ھېجىرىيە 396 – يىلى ( 1005 – 1006 ) خوتەننى ئىشغال قىلغانلىقىنى بىلىمىز؛<ref>«قارلۇقلاردىن قاراخانىلارغىچە» (ZDMG، 101، ۋىسبادىن، 2951- يىلى 295- بەت ۋە 3- نۇمۇر)</ref> ئۇ قەشقەردە ناسىر دولە قادىرخان دېگەن ئاتاق بىلەن تەخمىنەن ھەجىرىيە 396 – يىلىدىن ( 1005 – 1006) ئېتىبارەن ھوكۇم سۈرگەن.<ref>رىچارد ۋاسمىر، 93- بەت.</ref> چوڭ ئوغلى سۇلايمان بىن يۈسۈپ تەخمىنەن ھېجىرىيە 407 – يىلىدىن ( 1016 – 1017 ) ئېتىبارەن يەركەنتتە ھوكۇم سۈرگەن.<ref name=":2" /> ئىككىنچى ئوغلى مۇھاممەت بىن يۈسۈپ ئېنىقكى سۇلايمان بىن يۈسۈپتىن كۆپ كىچىك ئەمەس ئىدى . يۇقىرىدا كۆرگىنىمىزدەك ، مۇھەممەت بىن يۈسۈپ ھېجىرىيە ، 449 – يىلى ( 1057 – 1058 ) چوڭ ئوغلى ئۈچۈن تەختتىن چۈشمەكچى بولغان. بۇ بىر نوقتىدىن مۇھەممەت بىن يۈسۈپنىڭ 380 – يىللاردا (991 – 999) تۇغۇلغانلىقىنى قوبۇل قىلالايمىز . بۇنىڭغا قارىغاندا ، ھۈسەيىن ھېجىرىيە 400 – يىللاردا ( 1010 – 1019 ) دۇنياغا كەلگەن بولۇشى مۈمكىن . مۇشۇنداق بولغاندا ھۈسەيىن بىن مۇھەممەتنىڭ ئوغلى مەھمۇت قەشقەرىنىڭ تۇغۇلغان ۋاقتى دەپ ھېجىرىيە 420 – يىللارنى ( 1029 – 1038 ) بىر تەخمىن دەپ ئېلىشقا بولىدۇ . شۇنداق بولغاندا مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ھېجىرىيە 470 – 464 يىللاردا (1072 – 1078)<ref name=":0" /> مەشھۇر ئەسىرىنى يازغان ۋاقىتلاردا قىرىق ياكى ئەللىك ياشلاردىكى ۋاقتى بولۇپ ، بۇ ئېھتىمالغا بەك يېقىن كېلىدۇ. == قەشقەرگە قايتىش == رىۋايەت قىلىنىشىچە، مەھمۇد كاشغەرىي باغدادتىن مىلادىيە 1080-يىلى يۇرتىغا قايتىپ كېلىپ، قەشقەرگە يېقىن جايدىكى ئوپال يېزىسىدا ئولتۇراقلاشقان ۋە يېزىدا ئۆزىنىڭ ئىسمى بىلەن ئاتالغان «مەدرىسەئى مەھمۇدىيە»نى ئېچىپ، بۇ مەدرىسەدە 10 يىل مۇدەررىسلىك قىلىپ، ئىلىم تارقاتقان. مىلادىيە 1090-يىلى 97 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتكەن. ئۇ ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن ئوپال يېزىسىنىڭ ئازىخ كەنتىگە يېقىن جايدىكى مەنزىرىسى ناھايىتى چىرايىلىق تاغ ئېتىگە دەپنە قىلىنغان. ئۇنىڭ قەبرىسى ھۆرمەت بىلەن «ھەزرىتى موللام مازارى» دەپ ئاتىلىپ ۋە قەشقەر خەلقى ئەۋلادمۇ-ئەۋلاد تاۋاپ قىلىپ كېلىۋاتىدۇ. == ئەسەرلىرى == [[ھۆججەت:Kashgari_map.jpg|thumb|310x310px]] قاراخانىلار سۇلالىسى دەۋرىدە، ئىقتىساد ۋە مەدەنىيەت تېز تەرەققىي قىلغان بولۇپ ‹‹[[قۇتادغۇبىلىك]]›› ۋە ‹‹تۈركىي تىللار دىۋانى›› قاتارلىق مەشھۇر ئەسەرلەرنىڭ روياپقا چىقىشى بۇنىڭ تىپىك مىسالىدۇر. ‹‹تۈركىي تىللار دىۋانى›› قاراخانىلار دەۋرىدە قەشقەرلىك مەھمۇد كاشغەرىي ئەرەب تىلىدا يېزىپ چىققان بولۇپ، [[تارىخشۇناسلىق]]، [[تىلشۇناسلىق]]، [[ئەدەبىياتشۇناسلىق]] قاتارلىق ساھەلەرنىڭ بىباھا گۆھىرى ھېسابلىنىدۇ. مەھمۇد كاشغەرىي قەشقەرلىك بولۇپ، قاراخانىلارنىڭ خان جەمەتىدىن بولغاچقا، سىستېمىلىق مەدەنىيەت تەربىيەسىگە ئىگە بىر ئۆلىما. مەھمۇد كاشغەرىي ئەرەب تىلىنىڭ ئەينى دەۋردە قاراخانىلار زېمىنىغا كۆرسەتكەن تەسىرىنىڭ بارغانسېرى كېڭىيىۋاتقانلىقىنى كۆزدە تۇتۇپ، تۈركىي تىلىنىڭ ئورنىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش مەقسىتىدە، ئەرەب تىلىدا ئىزاھلانغان تۈركچە لۇغەت تۈزۈپ چىقىش قارارىغا كەلگەن. شۇڭا ئۇ غەربىي يۇرت ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي قەۋملەر زېمىنىدا ئون نەچچە يىل قىدىرىپ تەكشۈرۈش قىلىپ، بىرىنچى قول ماتېرىيال ۋە ئۇچۇرلارنى تولۇق ئىگىلەپ، 1074 – يىلى باغدادتا ‹‹دىۋان لۇغاتىت تۈرك›› دىن ئىبارەت سەككىز بۆلەكلىك بۇ بۈيۈك ئەسەرنى تاماملىغان. ‹‹تۈركىي تىللار دىۋانى›› دا خاتىرىلەنگەن سۆز 7500 دىن ئارتۇق بولۇپ، شىنجاڭ ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ قەدىمكى تارىخى، جۇغراپىيەسى، مىللىتى، مەدەنىيىتىگە ئائىت مول مەزمۇنلار تىلغا ئېلىنغان. مەزكۇر ئەسەردىكى ھەربىر سۆز ئەرەب تىلىدا ئىزاھلانغان بولۇپ، قاراخانىلار دەۋرىدىكى تۈركىي تىللىق مىللەتلەرنىڭ ئومۇمىي ئەھۋالىنى يورۇتۇپ بېرىدىغان بۈيۈك قامۇستۇر. (مەزكۇر ئەسەرنىڭ ئەسلىي نۇسخىسى ھازىرغىچە تېپىلغىنى يوق، ئۇنىڭ ئەڭ بۇرۇن كۆچۈرۈلگەن نۇسخىسى ئىرانلىق مۇھەممەد ئىبنى ئەبۇ بەكرى تەرىپىدىن كۆچۈرۈلگەن، ھازىر تۈركىيەنىڭ ئىستانبۇل شەھىرىدىكى دۆلەتلىك كۇتۇپخانىدا ساقلىنىۋاتىدۇ) بۇ ئەسەرنىڭ بىردىنبىر نۇسخىسى تۈركىيەدە جامائەتچىلىك بىلەن يۈز كۆرۈشكەن بولۇپ، 1914 – 1916 – يىللىرى نەشر قىلىنغان. كېيىن ئۇنىڭ مىخ مەتبە نۇسخىسى، فاكسىمىلى، نېمىسچە ئىندىكىسى، تۈركچە، ئۆزبېكچە تەرجىمە نۇسخىلىرى نەشر قىلىنغان. ھازىر بۇ ئەسەر كۆپ تىللارغا تەرجىمە قىلىنىپ نەشر قىلىندى. 1981 – يىلى ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيەسىدىكى مۇتەخەسسىسلەر ئۈچ توملۇق قىلىپ نەشر قىلغان. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ پۈتۈكلىرىدىن قارىغاندا، ئۇ «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىن باشقا، يەنە «تۈركىي تىللار گىرامماتىكىسىنىڭ تۈپ مەنىسى» دەيدىغان تۈرك تىلى گىرامماتىكىسىنىمۇ تۈزگەنلىكى مەلۇم، ئەپسۇسلىنارلىقى، بۇ ئەسەر دەۋرىمىزگىچە يېتىپ كېلەلمىگەن. == قاراڭ == [[مەھمۇت قەشقىرى مازىرى ۋە ئۇنىڭ بىناكارلىق سەنئىتى]] == مەنبە == {{Reflist|2}} == مەنبەلەر == {{Reflist}} {{stub}} [[تۈر:كىشلەر]] [[تۈر:ئۇيغۇر ئەدىبلەر]] [[تۈر:مەشھۇر شەخسلەر]] [[تۈر:ئىسلام دىنى ئالىملىرىمىز]] [[تۈر:قاراخانىيلار دەۋرى]] [[تۈر:تىلشۇناسلىق]] sfxt68hqgs8lnfjmk9jr81araa18sp2 0 16253 172775 161910 2025-06-08T03:43:51Z Bapkar 1429 172775 wikitext text/x-wiki {{Infobox person|ئات ۋە تەگئات=ئارمىيە ﺋﯧﻠﻰ ﺳﺎﻳﺮﺍﻣﻰ ﻧﯩﻤﺸﯧﮭﯩﺖ|توغۇلغان ۋاقتى=1904-يىلى|توغۇلغان جاي=ﺋﺎﻗﺴﯘ ۋىلايىتى ﺑﺎﻱ ﻧﺎﮪﯩﻴﻪﺳﻰ ﺳﺎﻳﺮﺍﻡ يېزىسى|ئۆلۈم ۋاقتى=1971-يىلى 9-ئاينىڭ 24-كۈنى}} ﺋﻪﺭﻣﯩﻴﺎ ﺋﯧﻠﻰ ﺳﺎﻳﺮﺍﻣﻰ (ﻧﯩﻤﺸﯧﮭﯩﺖ)     ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﮪﺎﺯﯨﺮﻗﻰ ﺯﺍﻣﺎﻥ ﺷﯧﺌﯩﺮﯨﻴﯩﺘﯩﻨﯩﯔ ﺋﺎﺳﺎﺳﭽﯩﻠﯩﺮﯨﺪﯨﻦ ﺑﯩﺮﻯ, ﺩﺍﯕﻠﯩﻖ ﺷﺎﺋﯩﺮ ﯞﻩ ﺟﺎﻣﺎﺋﻪﺕ ﺋﻪﺭﺑﺎﺑﻰ ﺋﻪﺭﻣﯩﻴﺎ ﺋﯧﻠﻰ ﺳﺎﻳﺮﺍﻣﻰ ﺋﺎﻗﺴﯘﻧﯩﯔ ﺑﺎﻱ ﻧﺎﮪﯩﻴﻪﺳﻰ ﺳﺎﻳﺮﺍﻡ ﻳﯧﺰﯨﺴﯩﺪﺍ ﺋﯧﻠﻰ ﺋﺎﺧﯘﻥ ﺋﯩﺴﯩﻤﻠﯩﻚ ﻣﻪﺭﯨﭙﻪﺗﭙﻪﺭﯞﻩﺭ ﺩﯦﮭﻘﺎﻥ ﺋﺎﺋﯩﻠﯩﺴﯩﺪﻩ  ﺩﯗﻧﻴﺎﻏﺎ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ. 1922- ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻦ 1930- ﻳﯩﻠﯩﻐﯩﭽﻪ ﺑﺎﻱ ﯞﻩ ﻛﯘﭼﺎ ﻧﺎﮪﯩﻴﻪﺳﯩﺪﯨﻜﻰ ﻣﻪﺩﺭﯨﺴﻪﻟﻪﺭﺩﻩ ﺋﻮﻗﯘﻏﺎﻥ. ﺑﯘ ﻣﻪﺯﮔﯩﻠﻠﻪﺭﺩﻩ ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺧﻪﻟﻖ ﻗﻮﺷﺎﻗﻠﯩﺮﻯ ﺷﻪﻛﻠﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻳﺎﺯﻏﺎﻥ «ﺑﺎﺯﺍﺭ ﯞﻩ ﻣﺎﺯﺍﺭ» ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ ﺗﯘﻧﺠﻰ ﺷﯧﺌﯩﺮﻻﺭ ﺗﻮﭘﻠﯩﻤﻰ ﻗﻮﻝ ﻳﺎﺯﻣﺎ ﮪﺎﻟﯩﺘﯩﺪﻩ ﺧﻪﻟﻖ ﺋﯩﭽﯩﺪﻩ ﺗﺎﺭﻗﺎﻟﻐﺎﻥ.       1930- ﻳﯩﻠﻰ ﺷﯘ ﺯﺍﻣﺎﻧﻨﯩﯔ ﺩﺍﯕﻠﯩﻖ ﺋﯩﻠﯩﻢ ﻣﻪﺭﻛﯩﺰﻯ- ﻗﻪﺷﻘﻪﺭ «ﺧﺎﻧﻠﯩﻖ ﻣﻪﺩﺭﯨﺴﻪ» ﮔﻪ ﻛﯩﺮﯨﭗ ﺋﻮﻗﯘﻏﺎﻥ. ﺋﯘ ﺑﯘ ﻣﻪﻛﺘﻪﭘﺘﻪ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﻛﻼﺳﺴﯩﻚ ﺋﻪﺩﻩﺑﯩﻴﺎﺗﻰ, ﺋﻪﺭﻩﺏ, ﭘﺎﺭﺱ ﺗﯩﻠﻰ ﯞﻩ ﺋﻪﺩﻩﺑﯩﻴﺎﺗﯩﻨﻰ ﺋﻪﺳﺘﺎﻳﯩﺪﯨﻞ ﺗﻪﺗﻘﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺋﯚﮔﻪﻧﮕﻪﻥ ﮪﻪﻣﺪﻩ ﺋﯘ «ﻣﺎﺩﺍﺭﺍ ﺋﻪﺋﺰﻩﻡ» (ﭼﻮﯓ ﻳﺎﺭﺍﺷﺘﯘﺭﯗﺵ) ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ ﺷﯧﺌﯩﺮﻻﺭ ﺗﻮﭘﻠﯩﻤﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻣﯘﮪﻪﺑﺒﻪﺕ ﺗﯧﻤﯩﺴﯩﺪﺍ ﻳﯧﺰﯨﻠﻐﺎﻥ «ﺋﻪﻧﯟﺍﺭﯗﻟﮭﯘﺩﺍ»(ﮪﻪﻗﯩﻘﻪﺕ ﻧﯘﺭﻟﯩﺮﻯ) ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ ﻗﻪﺳﯩﺪﯨﺴﯩﻨﻰ  ﻣﻪﻳﺪﺍﻧﻐﺎ ﭼﯩﻘﯩﺮﯨﭗ ﺟﺎﻣﺎﺋﻪﺗﭽﯩﻠﯩﻜﻜﻪ ﺗﺎﻻﻧﺘﻠﯩﻖ ﺷﺎﺋﯩﺮ ﺳﯜﭘﯩﺘﯩﺪﻩ ﺗﻮﻧﯘﻟﻐﺎﻥ.       1933- ﻳﯩﻠﻰ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭﺩﻩ ﺟﯩﻦ ﺷﯘﺭﯦﻨﻨﯩﯔ ﻣﯘﺳﺘﻪﺑﯩﺖ ﮪﯚﻛﯜﻣﺮﺍﻧﻠﯩﻘﯩﻐﺎ ﻗﺎﺭﺷﻰ ﺩﯦﮭﻘﺎﻧﻼﺭ ﻗﻮﺯﻏﯩﻠﯩﯖﻰ ﭘﺎﺭﺗﻠﯩﻐﺎﻧﺪﺍ, ﺋﻪﺭﻣﯩﻴﺎ ﺋﯧﻠﯩﻤﯘ ﺑﯘ ﻗﻮﺯﻏﯩﻼﯕﻐﺎ ﺋﺎﻛﺘﯩﭗ ﻗﺎﺗﻨﯩﺸﯩﭗ, ﺑﯩﺮ ﻗﯧﺘﯩﻤﻠﯩﻖ ﺟﻪﯕﺪﻩ ﺋﯧﻐﯩﺮ ﻳﺎﺭﯨﻼﻧﻐﺎﻥ.       ﺩﻭﺧﺘﯘﺭﺧﺎﻧﯩﺪﯨﻦ ﭼﯩﻘﻘﺎﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ﻳﺎﺯﻏﺎﻥ ﺷﯧﺌﯩﺮﻟﯩﺮﯨﻨﻰ ﻧﯩﻤﺸﯧﮭﯩﺖ (ﻳﯧﺮﯨﻢ ﺟﺎﻥ) ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺋﻪﺩﻩﺑﯩﻲ ﺗﻪﺧﻪﻟﻠﯘﺳﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺋﯧﻼﻥ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ.       ﻧﯩﻤﺸﯧﮭﯩﺖ ﺋﯚﺯﯨﻨﯩﯔ 43 ﻳﯩﻠﻠﯩﻖ ﺋﯩﺠﺎﺩﯨﻲ ﮪﺎﻳﺎﺗﯩﺪﺍ ﻧﯘﺭﻏﯘﻧﻠﯩﻐﺎﻥ ﺷﯧﺌﯩﺮﻻﺭﻧﻰ, ﺑﺎﻟﻼﺩﺍ, ﺩﺍﺳﺘﺎﻥ, ﺋﻮﭘﯧﺮﺍﻻﺭﻧﻰ ﻳﺎﺯﺩﻯ.       ﺷﺎﺋﯩﺮ ﺋﺎﺯﺍﺩﻟﯩﻘﺘﯩﻦ ﺑﯘﺭﯗﻥ ﻳﺎﺯﻏﺎﻥ «ﺑﯩﻠﯩﻢ ﺋﯩﺸﻘﯩﺪﺍ», «ﺑﯜﻳﯜﻙ ﺟﯘﯕﮕﻮ», «ﻗﯩﺰﯨﻢ ﻳﯩﻐﻠﯩﻤﺎﯓ», «ﺋﯘﻧﯘﺗﻤﺎ», «ﮔﯧﺰﯨﺖ» ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻖ ﺷﯧﺌﯩﺮﻟﯩﺮﯨﺪﺍ ﺟﺎﮪﺎﻧﮕﯩﺮﻟﯩﻜﻜﻪ, ﻓﯧﺌﻮﺩﺍﻟﯩﺰﯨﻤﻐﺎ, ﯞﻩ ﻓﺎﺷﯩﺰﻣﻠﯩﻖ ﻣﯘﺳﺘﻪﺑﯩﺘﻠﯩﻜﻜﻪ ﻗﺎﺭﺷﻰ ﻛﯜﺭﻩﺵ ﻗﯩﻠﯩﺶ ﺭﻭﮪﯩﻨﻰ ﮪﻪﻣﺪﻩ ﯞﻩﺗﻪﻧﻨﻰ ﺋﯘﻟﯘﻏﻼﺵ ﯞﻩ ﺋﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﭘﻪﺧﯩﺮﻟﯩﻨﯩﺶ, ﺋﻪﺭﻛﯩﻨﻠﯩﻜﻜﻪ ﺗﻪﻟﭙﯜﻧﯜﺵ ﮪﯧﺴﺴﯩﻴﺎﺗﯩﻨﻰ ﻣﻪﺭﻛﻪﺯﻟﯩﻚ ﮪﺎﻟﺪﺍ ﺋﯩﭙﺎﺩﯨﻠﻪﭖ, ﺧﻪﻟﻘﻨﯩﯔ ﺋﺎﺯﺍﺩﻟﯩﻖ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ ﻛﯜﺭﻩﺷﻠﯩﺮﯨﮕﻪ ﺋﯩﻠﮭﺎﻡ ﺑﻪﺧﺶ ﺋﻪﺗﺘﻰ. == مەنبەلەر == {{Reflist}} {{stub}} [[تۈر:كىشلەر]] lrchl64k00xs2jj3d8xujethnahgjtf 172776 172775 2025-06-08T04:02:17Z Bapkar 1429 172776 wikitext text/x-wiki {{Infobox person|ئات ۋە تەگئات=ئارمىيە ﺋﯧﻠﻰ ﺳﺎﻳﺮﺍﻣﻰ ﻧﯩﻤﺸﯧﮭﯩﺖ|توغۇلغان ۋاقتى=1906-يىلى|توغۇلغان جاي=ﺋﺎﻗﺴﯘ ۋىلايىتى ﺑﺎﻱ ﻧﺎﮪﯩﻴﻪﺳﻰ ﺳﺎﻳﺮﺍﻡ يېزىسى|ئۆلۈم ۋاقتى=1971-يىلى 9-ئاينىڭ 24-كۈنى}} ئارمىيە ﺋﯧﻠﻰ ﺳﺎﻳﺮﺍﻣﻰ (ﻧﯩﻤﺸﯧﮭﯩﺖ)     ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﮪﺎﺯﯨﺮﻗﻰ ﺯﺍﻣﺎﻥ ﺷﯧﺌﯩﺮﯨﻴﯩﺘﯩﻨﯩﯔ ﺋﺎﺳﺎﺳﭽﯩﻠﯩﺮﯨﺪﯨﻦ ﺑﯩﺮﻯ، ﺩﺍﯕﻠﯩﻖ ﺷﺎﺋﯩﺮ ﯞﻩ ﺟﺎﻣﺎﺋﻪﺕ ﺋﻪﺭﺑﺎﺑﻰ ئارمىيە ﺋﯧﻠﻰ ﺳﺎﻳﺮﺍﻣﻰ 1906-يىلى ﺋﺎﻗﺴﯘﻧﯩﯔ ﺑﺎﻱ ﻧﺎﮪﯩﻴﻪﺳﻰ ﺳﺎﻳﺮﺍﻡ ﻳﯧﺰﯨﺴﯩﺪﺍ ﺋﯧﻠﻰ ﺋﺎﺧﯘﻥ ﺋﯩﺴﯩﻤﻠﯩﻚ ﻣﻪﺭﯨﭙﻪﺗﭙﻪﺭﯞﻩﺭ ﺩﯦﮭﻘﺎﻥ ﺋﺎﺋﯩﻠﯩﺴﯩﺪﻩ  ﺩﯗﻧﻴﺎﻏﺎ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ. 1922-ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻦ 1930-ﻳﯩﻠﯩﻐﯩﭽﻪ ﺑﺎﻱ ﯞﻩ ﻛﯘﭼﺎ ﻧﺎﮪﯩﻴﻪﺳﯩﺪﯨﻜﻰ ﻣﻪﺩﺭﯨﺴﻪﻟﻪﺭﺩﻩ ﺋﻮﻗﯘﻏﺎﻥ. ﺑﯘ ﻣﻪﺯﮔﯩﻠﻠﻪﺭﺩﻩ ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺧﻪﻟﻖ ﻗﻮﺷﺎﻗﻠﯩﺮﻯ ﺷﻪﻛﻠﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻳﺎﺯﻏﺎﻥ «ﺑﺎﺯﺍﺭ ﯞﻩ ﻣﺎﺯﺍﺭ» ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ ﺗﯘﻧﺠﻰ شېئىرلار ﺗﻮﭘﻠﯩﻤﻰ ﻗﻮﻝ ﻳﺎﺯﻣﺎ ﮪﺎﻟﯩﺘﯩﺪﻩ ﺧﻪﻟﻖ ﺋﯩﭽﯩﺪﻩ ﺗﺎﺭﻗﺎﻟﻐﺎﻥ. 1930-ﻳﯩﻠﻰ ﺷﯘ ﺯﺍﻣﺎﻧﻨﯩﯔ ﺩﺍﯕﻠﯩﻖ ﺋﯩﻠﯩﻢ ﻣﻪﺭﻛﯩﺰﻯ-ﻗﻪﺷﻘﻪﺭ «ﺧﺎﻧﻠﯩﻖ ﻣﻪﺩﺭﯨﺴﻪ» ﮔﻪ ﻛﯩﺮﯨﭗ ﺋﻮﻗﯘﻏﺎﻥ. ﺋﯘ ﺑﯘ ﻣﻪﻛﺘﻪﭘﺘﻪ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﻛﻼﺳﺴﯩﻚ ﺋﻪﺩﻩﺑﯩﻴﺎﺗﻰ، ﺋﻪﺭﻩﺏ، ﭘﺎﺭﺱ ﺗﯩﻠﻰ ﯞﻩ ﺋﻪﺩﻩﺑﯩﻴﺎﺗﯩﻨﻰ ﺋﻪﺳﺘﺎﻳﯩﺪﯨﻞ ﺗﻪﺗﻘﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺋﯚﮔﻪﻧﮕﻪﻥ ﮪﻪﻣﺪﻩ ﺋﯘ «ﻣﺎﺩﺍﺭﺍ ﺋﻪﺋﺰﻩﻡ»(ﭼﻮﯓ ﻳﺎﺭﺍﺷﺘﯘﺭﯗﺵ) ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ شېئىرلار ﺗﻮﭘﻠﯩﻤﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻣﯘﮪﻪﺑﺒﻪﺕ ﺗﯧﻤﯩﺴﯩﺪﺍ ﻳﯧﺰﯨﻠﻐﺎﻥ «ﺋﻪﻧﯟﺍﺭﯗﻟﮭﯘﺩﺍ»(ﮪﻪﻗﯩﻘﻪﺕ ﻧﯘﺭﻟﯩﺮﻯ) ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ ﻗﻪﺳﯩﺪﯨﺴﯩﻨﻰ  ﻣﻪﻳﺪﺍﻧﻐﺎ ﭼﯩﻘﯩﺮﯨﭗ ﺟﺎﻣﺎﺋﻪﺗﭽﯩﻠﯩﻜﻜﻪ تالانتلىق ﺷﺎﺋﯩﺮ ﺳﯜﭘﯩﺘﯩﺪﻩ ﺗﻮﻧﯘﻟﻐﺎﻥ. 1933-ﻳﯩﻠﻰ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭﺩﻩ ﺟﯩﻦ ﺷﯘﺭﯦﻨﻨﯩﯔ ﻣﯘﺳﺘﻪﺑﯩﺖ ﮪﯚﻛﯜﻣﺮﺍﻧﻠﯩﻘﯩﻐﺎ ﻗﺎﺭﺷﻰ ﺩﯦﮭﻘﺎﻧﻼﺭ ﻗﻮﺯﻏﯩﻠﯩﯖﻰ ﭘﺎﺭﺗﻠﯩﻐﺎﻧﺪﺍ، ﺋﻪﺭﻣﯩﻴﺎ ﺋﯧﻠﯩﻤﯘ ﺑﯘ ﻗﻮﺯﻏﯩﻼﯕﻐﺎ ﺋﺎﻛﺘﯩﭗ ﻗﺎﺗﻨﯩﺸﯩﭗ، ﺑﯩﺮ ﻗﯧﺘﯩﻤﻠﯩﻖ ﺟﻪﯕﺪﻩ ﺋﯧﻐﯩﺮ ﻳﺎﺭﯨﻼﻧﻐﺎﻥ. ﺩﻭﺧﺘﯘﺭﺧﺎﻧﯩﺪﯨﻦ ﭼﯩﻘﻘﺎﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ﻳﺎﺯﻏﺎﻥ ﺷﯧﺌﯩﺮﻟﯩﺮﯨﻨﻰ ﻧﯩﻤﺸﯧﮭﯩﺖ (ﻳﯧﺮﯨﻢ ﺟﺎﻥ) ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺋﻪﺩﻩﺑﯩﻲ ﺗﻪﺧﻪﻟﻠﯘﺳﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺋﯧﻼﻥ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ. ﻧﯩﻤﺸﯧﮭﯩﺖ ﺋﯚﺯﯨﻨﯩﯔ 43 ﻳﯩﻠﻠﯩﻖ ﺋﯩﺠﺎﺩﯨﻲ ﮪﺎﻳﺎﺗﯩﺪﺍ ﻧﯘﺭﻏﯘﻧﻠﯩﻐﺎﻥ شېئىرلارنى، ﺑﺎﻟﻼﺩﺍ، ﺩﺍﺳﺘﺎﻥ، ئوپېرالارنى ﻳﺎﺯﺩﻯ. ﺷﺎﺋﯩﺮ ﺋﺎﺯﺍﺩﻟﯩﻘﺘﯩﻦ ﺑﯘﺭﯗﻥ ﻳﺎﺯﻏﺎﻥ «ﺑﯩﻠﯩﻢ ﺋﯩﺸﻘﯩﺪﺍ»، «ﺑﯜﻳﯜﻙ ﺟﯘﯕﮕﻮ»، «ﻗﯩﺰﯨﻢ ﻳﯩﻐﻠﯩﻤﺎﯓ»، «ﺋﯘﻧﯘﺗﻤﺎ»، «ﮔﯧﺰﯨﺖ» ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻖ ﺷﯧﺌﯩﺮﻟﯩﺮﯨﺪﺍ ﺟﺎﮪﺎﻧﮕﯩﺮﻟﯩﻜﻜﻪ، ﻓﯧﺌﻮﺩﺍﻟﯩﺰﯨﻤﻐﺎ، ﯞﻩ ﻓﺎﺷﯩﺰﻣﻠﯩﻖ ﻣﯘﺳﺘﻪﺑﯩﺘﻠﯩﻜﻜﻪ ﻗﺎﺭﺷﻰ ﻛﯜﺭﻩﺵ ﻗﯩﻠﯩﺶ روھىنى ھەمدە ﯞﻩﺗﻪﻧﻨﻰ ﺋﯘﻟﯘﻏﻼﺵ ﯞﻩ ﺋﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﭘﻪﺧﯩﺮﻟﯩﻨﯩﺶ، ﺋﻪﺭﻛﯩﻨﻠﯩﻜﻜﻪ ﺗﻪﻟﭙﯜﻧﯜﺵ ﮪﯧﺴﺴﯩﻴﺎﺗﯩﻨﻰ ﻣﻪﺭﻛﻪﺯﻟﯩﻚ ﮪﺎﻟﺪﺍ ﺋﯩﭙﺎﺩﯨﻠﻪﭖ، ﺧﻪﻟﻘﻨﯩﯔ ﺋﺎﺯﺍﺩﻟﯩﻖ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ ﻛﯜﺭﻩﺷﻠﯩﺮﯨﮕﻪ ﺋﯩﻠﮭﺎﻡ ﺑﻪﺧﺶ ﺋﻪﺗﺘﻰ. ھالبۇكى، ئۇ ئاتالمىش «مەدەنىيەت ئىنقىلابى» پۈتكۈل ئۇيغۇر دىيارىنى قاپلىغان قارا كۈنلەردە مىسلىسىز خورلۇق ۋە ئازاب-ئوقۇبەتكە مۇپتىلا بولغان. قاتتىق خورلۇق تۈپەيلى [https://www.rfa.org/uyghur/erkin-tiniqlar/nimshehit-08162019234213.html 1971-يىلى 24-ئاۋغۇست] بۇ ئالەم بىلەن مەڭگۈلۈك ۋىدالاشقان. == مەنبەلەر == [[شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى]] نەشر قىلغان «[https://elkitab.org/nimshehit_eserliri-2/ نىمشېھىت ئەسەرلىرى]» ئەركىن ئاسىيا رادىيوسى «[https://www.rfa.org/uyghur/erkin-tiniqlar/nimshehit-08162019234213.html پىداكار شائىر - نىمشېھىت ھەققىدە]»{{Reflist}} {{stub}} [[تۈر:كىشلەر]] me6stefsegl2r26us7mc1e6r9r39vu4 172777 172776 2025-06-08T04:19:48Z Bapkar 1429 172777 wikitext text/x-wiki {{Infobox person|ئات ۋە تەگئات=ئارمىيە ﺋﯧﻠﻰ ﺳﺎﻳﺮﺍﻣﻰ ﻧﯩﻤﺸﯧﮭﯩﺖ|توغۇلغان ۋاقتى=1906-يىلى|توغۇلغان جاي=ﺋﺎﻗﺴﯘ ۋىلايىتى ﺑﺎﻱ ﻧﺎﮪﯩﻴﻪﺳﻰ ﺳﺎﻳﺮﺍﻡ يېزىسى|ئۆلۈم ۋاقتى=1971-يىلى 8-ئاينىڭ 24-كۈنى}} ئارمىيە ﺋﯧﻠﻰ ﺳﺎﻳﺮﺍﻣﻰ (ﻧﯩﻤﺸﯧﮭﯩﺖ)     ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﮪﺎﺯﯨﺮﻗﻰ ﺯﺍﻣﺎﻥ ﺷﯧﺌﯩﺮﯨﻴﯩﺘﯩﻨﯩﯔ ﺋﺎﺳﺎﺳﭽﯩﻠﯩﺮﯨﺪﯨﻦ ﺑﯩﺮﻯ، ﺩﺍﯕﻠﯩﻖ ﺷﺎﺋﯩﺮ ﯞﻩ ﺟﺎﻣﺎﺋﻪﺕ ﺋﻪﺭﺑﺎﺑﻰ ئارمىيە ﺋﯧﻠﻰ ﺳﺎﻳﺮﺍﻣﻰ 1906-يىلى ﺋﺎﻗﺴﯘﻧﯩﯔ ﺑﺎﻱ ﻧﺎﮪﯩﻴﻪﺳﻰ ﺳﺎﻳﺮﺍﻡ ﻳﯧﺰﯨﺴﯩﺪﺍ ﺋﯧﻠﻰ ﺋﺎﺧﯘﻥ ﺋﯩﺴﯩﻤﻠﯩﻚ ﻣﻪﺭﯨﭙﻪﺗﭙﻪﺭﯞﻩﺭ ﺩﯦﮭﻘﺎﻥ ﺋﺎﺋﯩﻠﯩﺴﯩﺪﻩ  ﺩﯗﻧﻴﺎﻏﺎ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ. 1922-ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻦ 1930-ﻳﯩﻠﯩﻐﯩﭽﻪ ﺑﺎﻱ ﯞﻩ ﻛﯘﭼﺎ ﻧﺎﮪﯩﻴﻪﺳﯩﺪﯨﻜﻰ ﻣﻪﺩﺭﯨﺴﻪﻟﻪﺭﺩﻩ ﺋﻮﻗﯘﻏﺎﻥ. ﺑﯘ ﻣﻪﺯﮔﯩﻠﻠﻪﺭﺩﻩ ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺧﻪﻟﻖ ﻗﻮﺷﺎﻗﻠﯩﺮﻯ ﺷﻪﻛﻠﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻳﺎﺯﻏﺎﻥ «ﺑﺎﺯﺍﺭ ﯞﻩ ﻣﺎﺯﺍﺭ» ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ ﺗﯘﻧﺠﻰ شېئىرلار ﺗﻮﭘﻠﯩﻤﻰ ﻗﻮﻝ ﻳﺎﺯﻣﺎ ﮪﺎﻟﯩﺘﯩﺪﻩ ﺧﻪﻟﻖ ﺋﯩﭽﯩﺪﻩ ﺗﺎﺭﻗﺎﻟﻐﺎﻥ. 1930-ﻳﯩﻠﻰ ﺷﯘ ﺯﺍﻣﺎﻧﻨﯩﯔ ﺩﺍﯕﻠﯩﻖ ﺋﯩﻠﯩﻢ ﻣﻪﺭﻛﯩﺰﻯ-ﻗﻪﺷﻘﻪﺭ «ﺧﺎﻧﻠﯩﻖ ﻣﻪﺩﺭﯨﺴﻪ» ﮔﻪ ﻛﯩﺮﯨﭗ ﺋﻮﻗﯘﻏﺎﻥ. ﺋﯘ ﺑﯘ ﻣﻪﻛﺘﻪﭘﺘﻪ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﻛﻼﺳﺴﯩﻚ ﺋﻪﺩﻩﺑﯩﻴﺎﺗﻰ، ﺋﻪﺭﻩﺏ، ﭘﺎﺭﺱ ﺗﯩﻠﻰ ﯞﻩ ﺋﻪﺩﻩﺑﯩﻴﺎﺗﯩﻨﻰ ﺋﻪﺳﺘﺎﻳﯩﺪﯨﻞ ﺗﻪﺗﻘﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺋﯚﮔﻪﻧﮕﻪﻥ ﮪﻪﻣﺪﻩ ﺋﯘ «ﻣﺎﺩﺍﺭﺍ ﺋﻪﺋﺰﻩﻡ»(ﭼﻮﯓ ﻳﺎﺭﺍﺷﺘﯘﺭﯗﺵ) ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ شېئىرلار ﺗﻮﭘﻠﯩﻤﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻣﯘﮪﻪﺑﺒﻪﺕ ﺗﯧﻤﯩﺴﯩﺪﺍ ﻳﯧﺰﯨﻠﻐﺎﻥ «ﺋﻪﻧﯟﺍﺭﯗﻟﮭﯘﺩﺍ»(ﮪﻪﻗﯩﻘﻪﺕ ﻧﯘﺭﻟﯩﺮﻯ) ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ ﻗﻪﺳﯩﺪﯨﺴﯩﻨﻰ  ﻣﻪﻳﺪﺍﻧﻐﺎ ﭼﯩﻘﯩﺮﯨﭗ ﺟﺎﻣﺎﺋﻪﺗﭽﯩﻠﯩﻜﻜﻪ تالانتلىق ﺷﺎﺋﯩﺮ ﺳﯜﭘﯩﺘﯩﺪﻩ ﺗﻮﻧﯘﻟﻐﺎﻥ. 1933-ﻳﯩﻠﻰ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭﺩﻩ ﺟﯩﻦ ﺷﯘﺭﯦﻨﻨﯩﯔ ﻣﯘﺳﺘﻪﺑﯩﺖ ﮪﯚﻛﯜﻣﺮﺍﻧﻠﯩﻘﯩﻐﺎ ﻗﺎﺭﺷﻰ ﺩﯦﮭﻘﺎﻧﻼﺭ ﻗﻮﺯﻏﯩﻠﯩﯖﻰ ﭘﺎﺭﺗﻠﯩﻐﺎﻧﺪﺍ، ﺋﻪﺭﻣﯩﻴﺎ ﺋﯧﻠﯩﻤﯘ ﺑﯘ ﻗﻮﺯﻏﯩﻼﯕﻐﺎ ﺋﺎﻛﺘﯩﭗ ﻗﺎﺗﻨﯩﺸﯩﭗ، ﺑﯩﺮ ﻗﯧﺘﯩﻤﻠﯩﻖ ﺟﻪﯕﺪﻩ ﺋﯧﻐﯩﺮ ﻳﺎﺭﯨﻼﻧﻐﺎﻥ. ﺩﻭﺧﺘﯘﺭﺧﺎﻧﯩﺪﯨﻦ ﭼﯩﻘﻘﺎﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ﻳﺎﺯﻏﺎﻥ ﺷﯧﺌﯩﺮﻟﯩﺮﯨﻨﻰ ﻧﯩﻤﺸﯧﮭﯩﺖ (ﻳﯧﺮﯨﻢ ﺟﺎﻥ) ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺋﻪﺩﻩﺑﯩﻲ ﺗﻪﺧﻪﻟﻠﯘﺳﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺋﯧﻼﻥ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ. ﻧﯩﻤﺸﯧﮭﯩﺖ ﺋﯚﺯﯨﻨﯩﯔ 43 ﻳﯩﻠﻠﯩﻖ ﺋﯩﺠﺎﺩﯨﻲ ﮪﺎﻳﺎﺗﯩﺪﺍ ﻧﯘﺭﻏﯘﻧﻠﯩﻐﺎﻥ شېئىرلارنى، ﺑﺎﻟﻼﺩﺍ، ﺩﺍﺳﺘﺎﻥ، ئوپېرالارنى ﻳﺎﺯﺩﻯ. ﺷﺎﺋﯩﺮ ﺋﺎﺯﺍﺩﻟﯩﻘﺘﯩﻦ ﺑﯘﺭﯗﻥ ﻳﺎﺯﻏﺎﻥ «ﺑﯩﻠﯩﻢ ﺋﯩﺸﻘﯩﺪﺍ»، «ﺑﯜﻳﯜﻙ ﺟﯘﯕﮕﻮ»، «ﻗﯩﺰﯨﻢ ﻳﯩﻐﻠﯩﻤﺎﯓ»، «ﺋﯘﻧﯘﺗﻤﺎ»، «ﮔﯧﺰﯨﺖ» ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻖ ﺷﯧﺌﯩﺮﻟﯩﺮﯨﺪﺍ ﺟﺎﮪﺎﻧﮕﯩﺮﻟﯩﻜﻜﻪ، ﻓﯧﺌﻮﺩﺍﻟﯩﺰﯨﻤﻐﺎ، ﯞﻩ ﻓﺎﺷﯩﺰﻣﻠﯩﻖ ﻣﯘﺳﺘﻪﺑﯩﺘﻠﯩﻜﻜﻪ ﻗﺎﺭﺷﻰ ﻛﯜﺭﻩﺵ ﻗﯩﻠﯩﺶ روھىنى ھەمدە ﯞﻩﺗﻪﻧﻨﻰ ﺋﯘﻟﯘﻏﻼﺵ ﯞﻩ ﺋﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﭘﻪﺧﯩﺮﻟﯩﻨﯩﺶ، ﺋﻪﺭﻛﯩﻨﻠﯩﻜﻜﻪ ﺗﻪﻟﭙﯜﻧﯜﺵ ﮪﯧﺴﺴﯩﻴﺎﺗﯩﻨﻰ ﻣﻪﺭﻛﻪﺯﻟﯩﻚ ﮪﺎﻟﺪﺍ ﺋﯩﭙﺎﺩﯨﻠﻪﭖ، ﺧﻪﻟﻘﻨﯩﯔ ﺋﺎﺯﺍﺩﻟﯩﻖ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ ﻛﯜﺭﻩﺷﻠﯩﺮﯨﮕﻪ ﺋﯩﻠﮭﺎﻡ ﺑﻪﺧﺶ ﺋﻪﺗﺘﻰ. ھالبۇكى، ئۇ ئاتالمىش «مەدەنىيەت ئىنقىلابى» پۈتكۈل ئۇيغۇر دىيارىنى قاپلىغان قارا كۈنلەردە مىسلىسىز خورلۇق ۋە ئازاب-ئوقۇبەتكە مۇپتىلا بولغان. قاتتىق خورلۇق تۈپەيلى [https://www.rfa.org/uyghur/erkin-tiniqlar/nimshehit-08162019234213.html 1971-يىلى 24-ئاۋغۇست] بۇ ئالەم بىلەن مەڭگۈلۈك ۋىدالاشقان. == مەنبەلەر == [[شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى]] نەشر قىلغان «[https://elkitab.org/nimshehit_eserliri-2/ نىمشېھىت ئەسەرلىرى]» ئەركىن ئاسىيا رادىيوسى «[https://www.rfa.org/uyghur/erkin-tiniqlar/nimshehit-08162019234213.html پىداكار شائىر - نىمشېھىت ھەققىدە]»{{Reflist}} {{stub}} [[تۈر:كىشلەر]] 0g5t8ml6b8741kiepgdy6b4p92l2nlz 10 20931 172762 153300 2025-06-08T01:52:25Z Bapkar 1429 172762 wikitext text/x-wiki <div style="direction:rtl; font-family: 'ALKATIP', 'UKIJ Tuz', 'ALKATIP Tor', 'UKIJ Tor', 'UKIJ inchike', 'Alpida_Unicode System', 'UKIJ Tuz Tom', 'Microsoft Uighur', 'uyghur ekran', 'Arial Unicode MS', 'Alpida_Unicode System'; font-size:14px"> {{{!}} style="background-color: #FFFFFF;" {{!}} style="padding-top: 8px;" {{!}} <span style="font-size: 105%;">'''ماقالە سانى 4 مىلىيوندىن ئاشقان تىللار:'''</span> <div class="hlist" style="font-size: 95%"> [[:ceb:|{{قىسقارتما|Cebuano|Sebuanca|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:en:|{{قىسقارتما|English|İngilizce|biçim=color:DarkSlateGray}}]] </div> {{!}}- {{!}} style="border-top: 1px dotted #CCCCCC; padding-top: 8px;" {{!}} <span style="font-size: 105%;">'''ماقالە سانى 2 مىلىيوندىن ئاشقان تىللار:'''</span> <div class="hlist" style="font-size: 95%"> [[:de:|{{قىسقارتما|Deutsch|Almanca|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:fr:|{{قىسقارتما|Français|Fransızca|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:nl:|{{قىسقارتما|Nederlands|Felemenkçe|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:sv:|{{قىسقارتما|Svenska|İsveççe|biçim=color:DarkSlateGray}}]] </div> {{!}}- {{!}} style="border-top: 1px dotted #CCCCCC; padding-top: 8px;" {{!}} <span style="font-size: 105%;">'''ماقالە سانى 1 مىلىيوندىن ئاشقان تىللار:'''</span> <div class="hlist" style="font-size: 95%"> [[:arz:|{{قىسقارتما|مصرى|Mısır Arapçası|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:ar:|{{قىسقارتما|‮العربية‬|Arapça|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:es:|{{قىسقارتما|Español|İspanyolca|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:it:|{{قىسقارتما|Italiano|İtalyanca|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:ja:|{{قىسقارتما|日本語|Japonca|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:pl:|{{قىسقارتما|Polski|Lehçe|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:pt:|{{قىسقارتما|Português|Portekizce|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:ru:|{{قىسقارتما|Русский|Rusça|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:uk:|{{قىسقارتما|Українська|Ukraynaca|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:vi:|{{قىسقارتما|Tiếng Việt|Vietnamca|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:war:|{{قىسقارتما|Winaray|Varayca|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:zh:|{{قىسقارتما|中文|Mandarin|biçim=color:DarkSlateGray}}]] </div> {{!}}- {{!}} style="border-top: 1px dotted #CCCCCC; padding-top: 8px;" {{!}} <span style="font-size: 105%;">'''ماقالە سانى 500 مىڭدىن ئاشقان تىللار:'''</span> <div class="hlist" style="font-size: 95%"> [[:id:|{{قىسقارتما|Bahasa Indonesia|Endonezyaca|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:fa:|{{قىسقارتما|فارسی|Farsça|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:fi:|{{قىسقارتما|Suomi|Fince|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:ca:|{{قىسقارتما|Català|Katalanca|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:ko:|{{قىسقارتما|한국어|Korece|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:no:|{{قىسقارتما|Norsk Bokmål|Norveççe|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:sr:|{{قىسقارتما|Српски/Srpski|Sırpça|biçim=color:DarkSlateGray}}]] </div> {{!}}- {{!}} style="border-top: 1px dotted #CCCCCC; padding-top: 8px;" {{!}} <span style="font-size: 105%;">'''ماقالە سانى 250 مىڭدىن ئاشقان تىللار:'''</span> <div class="hlist" style="font-size: 95%"> [[:bg:|{{قىسقارتما|Български|Bulgarca|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:ce:|{{قىسقارتما|Нохчийн|Çeçence|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:cs:|{{قىسقارتما|Čeština|Çekçe|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:da:|{{قىسقارتما|Dansk|Danca|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:eo:|{{قىسقارتما|Esperanto|Esperanto|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:eu:|{{قىسقارتما|Euskara|Baskça|biçim=color:DarkSlateGray}}]] [[:he:|{{قىسقارتما|עברית|İbranice|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:hu:|{{قىسقارتما|Magyar|Macarca|biçim=color:DarkSlateGray}}]] [[:hy:|{{قىسقارتما|Հայերեն|Ermenice|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:ms:|{{قىسقارتما|Bahasa Melayu|Malayca|biçim=color:DarkSlateGray}}]] [[:ro:|{{قىسقارتما|Română|Rumence|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:sh:|{{قىسقارتما|Srpskohrvatski|Sırp-Hırvatça|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:tt:|{{قىسقارتما|Татарча|Tatarca|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:tr:|{{قىسقارتما|Türkçe|تۈركچە|biçim=color:DarkSlateGray}}]]، [[:zh-min-nan:|{{قىسقارتما|Bân&#8209;lâm&#8209;gú|مىننەنچە|biçim=color:DarkSlateGray}}]] </div> <div class="noprint" style="line-height: 1.2em; padding-left: 6px; font-size: 100%; text-align: right; padding-bottom: 6px;">'''[[Vikipedi:ۋىكىپېدىيەلەر|تولۇق تىزىملىك]]'''</div> {{!}}} a5vrd0xan323b05ih5avbp7ua7v7pc8 0 23719 172761 172750 2025-06-07T19:48:17Z Bapkar 1429 172761 wikitext text/x-wiki == ئەھدىنامە == '''[[مەجبۇرىي ئەمگەكنى بىكار قىلىش ئەھدىنامىسى]]''' == خەلقئارا قانۇن == [[ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق سىياسىتى قانۇن لايىھەسى]] == خەلقئارا كېلىشىم == [[كيوتو كىلىشىمنامىسى]] == خەلقئارا خىتابنامە == [[دۇنيا كىشىلىك ھوقۇق خىتابنامىسى]] == دۆلەت قانۇنى == === جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ قانۇن تۈزۈملىرى === [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ھەق تەلەپ دەۋا قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى ھەق تەلەپ قانۇن دەستۇرى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ مېيىپلەرنى كاپالەتلەندۈرۈش قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ بالا بېقىۋېلىش قانۇنى]] [[ﺟﯘﯕﺨﯘﺍ ﺧﻪﻟﻖ ﺟﯘﻣﻬﯘﺭﯨﻴﯩﺘﯩﻨﯩﯔ ﻣﯩﻠﻠﯩﻲ ﺗﯧﺮﺭﯨﺘﻮﺭﯨﻴﯩﻠﯩﻚ ﯪﭘﺘﻮﻧﻮﻣﯩﻴﻪ ﻗﺎﻧﯘﻧﻰ]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ دۆلەت خەۋپسىزلىكى قانۇنى]] [[ﺟﯘﯕﺨﯘﺍ ﺧﻪﻟﻖ جۇمھۇرىيىتى نىكاھ قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ باج ئېلىش - باشقۇرۇش قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ھەق تەلەپ دەۋا قانۇنى]] [[ئۆتكۈزۈپ بېرىش قانۇنى|جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئۆتكۈزۈپ بېرىش قانۇنى]] [[ﺩﯙﻟﻪﺗﻨﻰ ﭘﺎﺭﭼﯩﻼﺷﻘﺎ ﻗﺎﺭﺷﻰ ﺗﯘﺭﯗﺵ ﻗﺎﻧﯘﻧﻰ]] [[جۇڭخۇا خةلق جۇمھۇرىيتىنىڭ ئةمگةك توختام قانۇنى|جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئەمگەك توختام قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى شىركەت قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيتىنىڭ پاسپورت قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى ھەق تەلەپ قانۇنى ئومۇمىي قائىدىسى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى مىللىي تېررىتورىيىلىك ئاپتونومىيە قانۇنى]] [[سودىيىلەر قانۇنى|جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ سودىيەلەر قانۇنى]] [[ئۇرۇقچىلىق قانۇنى|جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئۇرۇقچىلىق قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيتىنىڭ كەسپى مائارىپ قانۇنى]] [[ئىستېمالچىلارنىڭ ھوقۇق - مەنپەئىتىنى قوغداش قانۇنى|ئىستېمالچىلارنىڭ ھوقۇق-مەنپەئەتىنى قوغداش قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ پاتېنت قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى ئىستېمالچىلارنىڭ ھوقۇق - مەنپەئىتىنى قوغداش قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ تاۋار ماركىسى قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ سۇ- تۇپراق ساقلاش قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ جىنايى ئىشلار قانۇنى]] (2002-12-28) [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ جىنايى ئىشلار قانۇنى (2009-8-27)]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ خەلق مۇرەسسە قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئەمگەك قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى يېزا يەر ھۆددىگەرلىكى قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيتىنىڭ يول قاتناش بىخەتەرلىكى قانۇنى]] [[باھا قانۇنى|جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيتىنىڭ باھا قانۇنى]] [[توختام قانۇنى|جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيتىنىڭ توختام قانۇنى]] [[شەخسىي شېرىكسىز كارخانا قانۇنى|جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيتىنىڭ شەخسىي شېرىكسىز كارخانا قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئېلان قانۇنى]] [[ئوتتۇرا، كىچىك كارخانىلارنىڭ تەرەققىياتىنى تېزلىتىش قانۇنى|جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئوتتۇرا، كىچىك كارخانىلارنىڭ تەرەققىياتىنى تېزلىتىش قانۇنى]] [[جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ سۇ- تۇپراق ساقلاش قانۇنى]] == دۆلەت نىزامى == [[كومپيۇتېر يۇمشاق ماتېرىيالىنى قوغداش نىزامى]] [[ئوقۇتقۇچىلىق سالاھىيىتى نىزامى]] == يەرلىك قانۇن == [[شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىنىڭ ئەسەبىيلىكنى تۈگىتىش نىزامى]] [[ش ئۇ ئا ر مەشھۇر تارىخىي مەدەنىيەت شەھىرى، تارىخىي كوچا ۋە تارىخىي ئىمارەتلەرنى قوغداش نىزامى]] [[شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىنىڭ مەجبۇرەن كۆچەت تىكىش نىزامى]] [[شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىنىڭ پەن–تېخنىكا جەمئىيىتى نىزامى]] 35co2lb2xd39kfpvfwo03us1n4s4sr9 0 23721 172758 2025-06-07T14:13:52Z F47fighter 23863 قۇرۇلغان بەت ''''ئەركىشى قىلغان كىرىمى بىلەن گۈزەل ، ئايال كىشى قىلغان گىرىمى بىلەن !''' يېڭى زامان ئۇيغۇر خەلق ماقال-تەمسىلى بولۇپ، ئاساسلىقى جەمئىيەتتىكى بىنورمال، ماتىرىيالىستىك، تېشى ۋالا-ۋالا، ئىچى پال-پال، ئالدامچىلىق ۋە كۆزمىچىلىك بىلەن تولغان ھايات ۋە قىممەت قار...' 172758 wikitext text/x-wiki '''ئەركىشى قىلغان كىرىمى بىلەن گۈزەل ، ئايال كىشى قىلغان گىرىمى بىلەن !''' يېڭى زامان ئۇيغۇر خەلق ماقال-تەمسىلى بولۇپ، ئاساسلىقى جەمئىيەتتىكى بىنورمال، ماتىرىيالىستىك، تېشى ۋالا-ۋالا، ئىچى پال-پال، ئالدامچىلىق ۋە كۆزمىچىلىك بىلەن تولغان ھايات ۋە قىممەت قارىشنى تەنقىت قىلىدۇ. t09d5bs4b7bnn6j7fwmffj29iptc63l 0 23722 172759 2025-06-07T18:05:43Z Bapkar 1429 مەجبۇرىي ئەمگەكنى بىكار قىلىش ئەھدىنامىسى 172759 wikitext text/x-wiki = '''مەجبۇرىي ئەمگەكنى بىكار قىلىش ئەھدىنامىسى''' = '''ماقۇللانغان ۋاقتى خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتى يىغىنى''' 40-'''نۆۋەتلىك يىغىنى''' 1957-'''يىلى''' 6-'''ئاينىڭ''' 25-'''كۈنى ماقۇللىنىپ ھەر قايسى دۆلەتلەرنىڭ ئىمزا قويۇپ، تەستىقلاپ ۋە كىرىشىگە ئېچىۋېتىلگەن'''. '''كۈچكە ئىگە بولۇش ۋاقتى تۆتىنچى ماددىسىغا ئاساسەن،''' 1959-'''يىلى''' 1-'''ئاينىڭ''' 17-'''كۈنى كۈچكە ئىگە بولىدۇ'''. == '''تەستىقلىنىش ئەھۋالى''' == === '''ئىمزا قويۇش ۋە ساقلاپ قېلىش باياناتىنى كۆرۈش''' === 　　ئەسلى تېكىستى خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتى تور بېكىتىدىن كۆرۈش 　　خەلقئارا ئەمگەكچىلەر ئىدارەسى مۇدىرىيەت ئاكادېمىيەسى، 1957-يىلى 6-ئاينىڭ 5-كۈنى جەنۋەدە 40-نۆۋەتلىك يىغىن ئېچىپ، مەجبۇرىي ئەمگەك مەسىلەسى-يىغىن قارالمىسىنىڭ تۆتىنچى تۈرىنى قاراپ چىقتى، 　　1930-يىلىدىكى مەجبۇرىي ئەمگەك ئەھدىنامەسىنىڭ بەلگىلىمىسىگە دىققەت قىلىندى، 　　1926-يىلىدىكى قۇل چەكلەش ئەھدىنامەسىدىكى بەلگىلىمىگە دىققەت قىلىنىپ، بارلىق زۆرۈر ۋاسىتىلەرنى قوللىنىپ مەجبۇرىي شۇنداقلا زورلۇق ئەمگەك ئىشلەپچىقىرىش ۋە قۇللۇق تۈزۈمگە ئوخشاپ كېتىدىغان ئەھۋالنى چەكلەش، شۇنداقلا 1956-يىلى قۇللۇق تۈزۈم، قۇل ئېلىپ سېتىش ۋە قۇللۇق تۈزۈمگە ئوخشاپ كېتىدىغان تۈزۈم ۋە ئادەتنى بىكار قىلىش ئارقىلىق ئەھدىنامە بەلگىلىمىسىنى تولۇقلاپ قەرزدارلىق ھاشار ۋە يانچىلىق تۈزۈمىنى پۈتۈنلەي بىكار قىلىش، 　　1954-ايىلىدىكى مائاشقا كاپالەتلىك قىلىش ئەھدىنامەسىدىكى مائاش قەرەللىك بېرىلىشى كېرەكلىكى، ھەمدە ئىشچى ھەقىقەتەن ئىشىنى تاماملىيالمىغان ئۇسۇل قوللىنىشنى چەكلەش بېرىدىغان مائاشنى ھېسابلاش ئۇسۇلىغا دىققەت قىلىندى. 　　بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ ئاساسىي نىزامنامەسىدىكى بايان ۋە دۇنيا كىشىلىك ھوقۇق خىتابنامەسىدە كۆرسىتىلگەن كىشىلىك ھوقۇق ھەققىدىكى ھەر خىل مەجبۇرىي ۋە مەجبۇرىي ئەمگەك ئۇسۇلى مەسىلەسىگە خىلاپ بولغان ئەھۋاللارنى بىكار قىلىشنى قارار قىلدى، 　　بۇ تەشەببۇسلار بىر خەلقئارا ئەھدىنامە شەكلىنى قوللىنىشنى قارار قىلدى، 　　1957-يىلى 6-ئاينىڭ 25-كۈنى تۆۋەندىكى ئەھدىنامەنى ماقۇللىدى، مەزكۇر ئەھدىنامەنى نەقىل ئالغاندا، 1957-يىلى مەجبۇرىي ئەمگەكنى بىكار قىلىش ئەھدىنامىسى دېيىلسە بولىدۇ: ==== '''بىرىنچى ماددا''' ==== 　　مەزكۇر ئەھدىنامەنى تەستىقلىغان خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتى ئەزالىرى ھەر قانداق شەكىلدىكى مەجبۇرلاش ياكى مەجبۇرىي ئەمگەكنى چەكلەش ۋە قوللانماسلىق مەجبۇرىيىتىنى ئۈستىگە ئالىدۇ: 　　(ئا) سىياسىي باستۇرۇش ياكى سىياسىي تەربىيەلەش قورالى سۈپىتىدە قوللىنىش ياكى سىياسىي كۆز قاراشقا ئىگە ياكى ئېلان قىلغان ياكى ئىدېئولوگىيە جەھەتتە مەۋجۇت سىياسىي، ئىجتىمائىي ياكى ئىقتىسادىي تۈزۈمگە قارشى پىكىرنىڭ جازاسى دەپ قاراش: 　　(ئە) ئىقتىسادىي تەرەققىيات نىشانى سەپەرۋەرلىكى ۋە ئەمگەكچىلەرنى ئىشلىتىش ئۇسۇلى دەپ قاراش: 　　(ب) ئەمگەك تۈزۈمى قورالى دەپ قاراش؛ 　　(پ) ئىش تاشلاشقا قاتناشقانلىقنىڭ جازاسى دەپ قاراش؛ 　　(ت) ئىرق، جەمئىيەت، مىللەت ياكى دىنىي كەمسىتىش قورالى سۈپىتىدە قوللىنىش دەپ قاراش؛ ==== '''ئىككىنچى ماددا''' ==== 　　مەزكۇر ئەھدىنامەنى تەستىقلىغان خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتى ئەزالىرى ئۈنۈملۈك تەدبىر قوللىنىپ مەزكۇر ئەھدىنامەنىڭ بىرىنچى ماددىسىدا بايان قىلىنغان مەجبۇرلاش ۋە مەجبۇرىي ئەمگەكنى دەرھال تەلتۆكۈس بىكار قىلىشقا كاپالەتلىك قىلىش مەسئۇلىيەتىنى ئۈستىگە ئالىدۇ. ==== '''ئۈچىنچى ماددا''' ==== 　　مەزكۇر ئەھدىنامەنىڭ رەسمىي تەستىقنامەسى خەلقئارا ئەمگەكچىلەر ئىدارەسى ئىدارە باشلىقىغا يوللىنىپ خەتلىتىلىدۇ. ==== '''تۆتىنچى ماددا''' ==== 　　بىرىنچى، مەزكۇر ئەھدىنامە پەقەت تەستىقنامەنى ئىدارە باشلىقىغا خەتلەتكەن خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتى ئەزالىرىنىلا چەكلەش كۈچىگە ئىگە. 　　ئىككىنچى، مەزكۇر ئەھدىنامە ئىككى ئەزا تەستىنامەنى ئىدارە باشلىقىغا خەتلەتكەن كۈندىن باشلاپ ئون ئىككى ئايدىن كېيىن كۈچكە ئىگە. 　　ئۈچىنچى، ئۇنىڭدىن كېيىن، مەزكۇر ئەھدىنامە ھەر قانداق ئەزا تەستىقنامەنى خەتلىتىشكە تاپشۇرغان كۈندىن باشلاپ ئون ئىككى ئايدىن كېيىن ئاندىن شۇ ئەزاغا كۈچكە ئىگە. ==== '''بەشىنچى ماددا''' ==== 　　بىرىنچى، مەزكۇر ئەھدىنامەنى تەستىقلىغان ئەزا، ئەھدىنامە كۈچكە ئىگە بولغان كۈندىن باشلاپ ئون يىل توشقاندىن كېيىن، ئەھدىنامەدىن چېكىنسە بولىدۇ؛ ئەھدىنامەدىن چېكىنگەندە ئەھدىنامەدىن چېكىنىشنامەسىنى خەلقئارا ئەمگەكچىلەر ئىدارەسى ئىدارە باشلىقى تاپشۇرۇپ خەتلىتىدۇ. مەزكۇر چېكىنىشنامەسى خەتلىتىشكە تاپشۇرۇلغان كۈندىن باشلاپ بىر يىلدىن كېيىن ئاندىن كۈچكە ئىگە. 　　ئىككىنچى، مەزكۇر ئەھدىنامەنى تەستىقلىغان ھەر بىر ئەزا، ئەگەر يۇقىرىقى ماددىدا بايان قىلىنغان ئون يىل مۇددەت توشقاندىن كېيىنكى بىر يىل ئىچىدە، مەزكۇر ئەھدىنامەدە بەلگىلەنگەن ئەھدىنامەدىن چېكىنىش ھوقۇقىنى ئىشلەتمىسە، يەنى يەنە ئون يىللىق چەكلىمىگە ئۇچرايدۇ، ئۇنىڭدىن كېيىن، مەزكۇر ماددىدا بەلگىلەنگەن شەرت بويىچە، ھەر ئون يىل توشقاندا، مەزكۇر ئەھدىنامەدىن چېكىنسە بولىدۇ. ==== '''ئالتىنچى ماددا''' ==== 　　بىرىنچى، خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتى ئىدارەسى ئىدارە باشلىقى خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتىنىڭ ھەر قايسى ئەزالىرىغا ئۇ خەتلىگەن بارلىق تەستىقنامە ۋە چېكىنىشنامەنى خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتىنىڭ بارلىق ئەزالىرىغا يوللايدۇ. 　　ئىككىنچى، ئۇنىڭغا خەتلىتىشكە يوللانغان ئىككىنچى تەستىقنامەنى خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتىنىڭ ھەر قايسى ئەزالىرىغا ئۇقتۇرغاندا، ئىدارە باشلىقى ھەر قايسى ئەزالارنىڭ ئەھدىنامە كۈچكە ئىگە ۋاقىتقا دىققەت قىلىشنى ئەسكەرتىدۇ. ==== '''يەتتىنچى ماددا''' ==== 　　خەلقئارا ئەمگەكچىلەر ئىدارەسى ئىدارە باشلىقى بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ نىزامنامەسىنىڭ 102-ماددىسىدىكى بەلگىلىمىگە ئاساسەن، يۇقىرىدا بايان قىلىنغان ھەر قايسى ماددىلاردىكى بەلگىلىمىلەرگە ئاساسەن ئۇنىڭغا خەتلىتىشكە يوللانغان بارلىق تەستىقنامە ۋە چېكىنىشنامەلەرنىڭ بارلىق تەپسىلاتىنى، بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى باش كاتىپىغا خەتلىتىشكە يوللايدۇ. ==== '''سەككىزىنچى ماددا''' ==== 　　خەلقئارا ئەمگەكچىلەر ئىدارىسى مۇدىرىيەت ئاكادېمىيەسى ئۇ زۆرۈر دەپ قارىغان ۋاقىتتا، يىغىنغا مەزكۇر ئەھدىنامەنىڭ ئەمەلىيلىشىش ئەھۋالى ھەققىدە دوكلاتنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ ھەمدە يىغىن كۈنتەرتىپىدە ئەھدىنامەنى تولۇق ياكى قىسمەن تۈزىتىش مەسىلىسىنى مۇھاكىمە قىلىدۇ. ==== '''توققۇزىنچى ماددا''' ==== 　　بىرىنچى، يىغىن يېڭى بىر ئەھدىنامەنىڭ تولۇق ياكى قىسمەن نۇسخا ئەھدىنامەنى قاراردىن ئۆتكۈزمىگەچكە، ئۇنداقتا، مەزكۇر يېڭى ئەھدىنامەدە باشقا بەلگىلىمە بولغاندىن سىرت، قالغانلىرى: 　　(ئا) ھەر قانداق ئەزا ئەگەر يېڭى تۈزىتىلگەن ئەھدىنامەنى تەستىقلىسا، مەزكۇر تۈزىتىلگەن ئەھدىنامە كۈچكە ئىگە بولغاندا، يەنى قانۇن بويىچە مەزكۇر ئەھدىنامەدىن چېكىنىدۇ، يۇقىرىقى بەشىنچى ماددىدىكى بەلگىلىمە بىلەن كارى بولمايدۇ؛ 　　(ئە) يېڭى تۈزىتىلگەن ئەھدىنامە كۈچكە ئىگە بولغان كۈندىن باشلاپ، مەزكۇر ئەھدىنامە ھەر قايسى ئەزالارنىڭ تەستىقلىشىغا دەرھال ئېچىۋېتىلىدۇ. 　　ئىككىنچى، مەزكۇر ئەھدىنامەنى تەستىقلىغان ئەمما تۈزىتىلگەن ئەھدىنامەنى تېخى تەستىقلىمىغان ئاشۇ ئەزالارغا نىسبەتەن، مەزكۇر ئەھدىنامە قانداق بولۇشىدىن قەتئىينەزەر ئەسلىدىكى شەكلى ۋە مەزمۇنى بويىچە داۋاملىق كۈچكە ئىگە بولىدۇ. ==== '''ئونىنچى ماددا''' ==== 　　مەزكۇر ئەھدىنامەنىڭ ئىنگلىزچە ۋە فىرانسۇزچە تېكىستى ئوخشاش قانۇنىي كۈچكە ئىگە. 　　ئالدىنقى مەزمۇن خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتى يىغىنى جەنۋەدە ئېچىلىپ ھەمدە 1957-يىلى 6-ئاينىڭ 27-كۈنى يىغىن ئاياغلاشقانلىقى جاكارلانغان 40-نۆۋەتلىك يىغىندا رەسمىي تەستىقلانغان ئەھدىنامەنىڭ تېكىستى. شۇڭا ۋەدىمىزدە تۇرۇش ئۈچۈن، بىز 1957-يىلى 7-ئاينىڭ 4-كۈنى ئىمزا قويدۇق. d1h46vkpnnze1ah9qlpqkarhwlxm5xf 172760 172759 2025-06-07T18:19:44Z Bapkar 1429 172760 wikitext text/x-wiki = '''مەجبۇرىي ئەمگەكنى بىكار قىلىش ئەھدىنامىسى''' = '''ماقۇللانغان ۋاقتى خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتى يىغىنى''' 40-'''نۆۋەتلىك يىغىنى''' 1957-'''يىلى''' 6-'''ئاينىڭ''' 25-'''كۈنى ماقۇللىنىپ ھەر قايسى دۆلەتلەرنىڭ ئىمزا قويۇپ، تەستىقلاپ ۋە كىرىشىگە ئېچىۋېتىلگەن'''. '''كۈچكە ئىگە بولۇش ۋاقتى تۆتىنچى ماددىسىغا ئاساسەن،''' 1959-'''يىلى''' 1-'''ئاينىڭ''' 17-'''كۈنى كۈچكە ئىگە بولىدۇ'''. == '''تەستىقلىنىش ئەھۋالى''' == === '''ئىمزا قويۇش ۋە ساقلاپ قېلىش باياناتىنى كۆرۈش''' === 　　ئەسلى تېكىستى خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتى تور بېكىتىدىن كۆرۈش 　　خەلقئارا ئەمگەكچىلەر ئىدارەسى مۇدىرىيەت ئاكادېمىيەسى، 1957-يىلى 6-ئاينىڭ 5-كۈنى جەنۋەدە 40-نۆۋەتلىك يىغىن ئېچىپ، مەجبۇرىي ئەمگەك مەسىلەسى-يىغىن قارالمىسىنىڭ تۆتىنچى تۈرىنى قاراپ چىقتى، 　　1930-يىلىدىكى مەجبۇرىي ئەمگەك ئەھدىنامەسىنىڭ بەلگىلىمىسىگە دىققەت قىلىندى، 　　1926-يىلىدىكى قۇل چەكلەش ئەھدىنامەسىدىكى بەلگىلىمىگە دىققەت قىلىنىپ، بارلىق زۆرۈر ۋاسىتىلەرنى قوللىنىپ مەجبۇرىي شۇنداقلا زورلۇق ئەمگەك ئىشلەپچىقىرىش ۋە قۇللۇق تۈزۈمگە ئوخشاپ كېتىدىغان ئەھۋالنى چەكلەش، شۇنداقلا 1956-يىلى قۇللۇق تۈزۈم، قۇل ئېلىپ سېتىش ۋە قۇللۇق تۈزۈمگە ئوخشاپ كېتىدىغان تۈزۈم ۋە ئادەتنى بىكار قىلىش ئارقىلىق ئەھدىنامە بەلگىلىمىسىنى تولۇقلاپ قەرزدارلىق ھاشار ۋە يانچىلىق تۈزۈمىنى پۈتۈنلەي بىكار قىلىش، 　　1954-ايىلىدىكى مائاشقا كاپالەتلىك قىلىش ئەھدىنامەسىدىكى مائاش قەرەللىك بېرىلىشى كېرەكلىكى، ھەمدە ئىشچى ھەقىقەتەن ئىشىنى تاماملىيالمىغان ئۇسۇل قوللىنىشنى چەكلەش بېرىدىغان مائاشنى ھېسابلاش ئۇسۇلىغا دىققەت قىلىندى. 　　بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ ئاساسىي نىزامنامەسىدىكى بايان ۋە دۇنيا كىشىلىك ھوقۇق خىتابنامەسىدە كۆرسىتىلگەن كىشىلىك ھوقۇق ھەققىدىكى ھەر خىل مەجبۇرىي ۋە مەجبۇرىي ئەمگەك ئۇسۇلى مەسىلەسىگە خىلاپ بولغان ئەھۋاللارنى بىكار قىلىشنى قارار قىلدى، 　　بۇ تەشەببۇسلار بىر خەلقئارا ئەھدىنامە شەكلىنى قوللىنىشنى قارار قىلدى، 　　1957-يىلى 6-ئاينىڭ 25-كۈنى تۆۋەندىكى ئەھدىنامەنى ماقۇللىدى، مەزكۇر ئەھدىنامەنى نەقىل ئالغاندا، 1957-يىلى مەجبۇرىي ئەمگەكنى بىكار قىلىش ئەھدىنامىسى دېيىلسە بولىدۇ: ==== '''بىرىنچى ماددا''' ==== 　　مەزكۇر ئەھدىنامەنى تەستىقلىغان خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتى ئەزالىرى ھەر قانداق شەكىلدىكى مەجبۇرلاش ياكى مەجبۇرىي ئەمگەكنى چەكلەش ۋە قوللانماسلىق مەجبۇرىيىتىنى ئۈستىگە ئالىدۇ: 　　(ئا) سىياسىي باستۇرۇش ياكى سىياسىي تەربىيەلەش قورالى سۈپىتىدە قوللىنىش ياكى سىياسىي كۆز قاراشقا ئىگە ياكى ئېلان قىلغان ياكى ئىدېئولوگىيە جەھەتتە مەۋجۇت سىياسىي، ئىجتىمائىي ياكى ئىقتىسادىي تۈزۈمگە قارشى پىكىرنىڭ جازاسى دەپ قاراش: 　　(ئە) ئىقتىسادىي تەرەققىيات نىشانى سەپەرۋەرلىكى ۋە ئەمگەكچىلەرنى ئىشلىتىش ئۇسۇلى دەپ قاراش: 　　(ب) ئەمگەك تۈزۈمى قورالى دەپ قاراش؛ 　　(پ) ئىش تاشلاشقا قاتناشقانلىقنىڭ جازاسى دەپ قاراش؛ 　　(ت) ئىرق، جەمئىيەت، مىللەت ياكى دىنىي كەمسىتىش قورالى سۈپىتىدە قوللىنىش دەپ قاراش؛ ==== '''ئىككىنچى ماددا''' ==== 　　مەزكۇر ئەھدىنامەنى تەستىقلىغان خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتى ئەزالىرى ئۈنۈملۈك تەدبىر قوللىنىپ مەزكۇر ئەھدىنامەنىڭ بىرىنچى ماددىسىدا بايان قىلىنغان مەجبۇرلاش ۋە مەجبۇرىي ئەمگەكنى دەرھال تەلتۆكۈس بىكار قىلىشقا كاپالەتلىك قىلىش مەسئۇلىيەتىنى ئۈستىگە ئالىدۇ. ==== '''ئۈچىنچى ماددا''' ==== 　　مەزكۇر ئەھدىنامەنىڭ رەسمىي تەستىقنامەسى خەلقئارا ئەمگەكچىلەر ئىدارەسى ئىدارە باشلىقىغا يوللىنىپ خەتلىتىلىدۇ. ==== '''تۆتىنچى ماددا''' ==== 　　بىرىنچى، مەزكۇر ئەھدىنامە پەقەت تەستىقنامەنى ئىدارە باشلىقىغا خەتلەتكەن خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتى ئەزالىرىنىلا چەكلەش كۈچىگە ئىگە. 　　ئىككىنچى، مەزكۇر ئەھدىنامە ئىككى ئەزا تەستىنامەنى ئىدارە باشلىقىغا خەتلەتكەن كۈندىن باشلاپ ئون ئىككى ئايدىن كېيىن كۈچكە ئىگە. 　　ئۈچىنچى، ئۇنىڭدىن كېيىن، مەزكۇر ئەھدىنامە ھەر قانداق ئەزا تەستىقنامەنى خەتلىتىشكە تاپشۇرغان كۈندىن باشلاپ ئون ئىككى ئايدىن كېيىن ئاندىن شۇ ئەزاغا كۈچكە ئىگە. ==== '''بەشىنچى ماددا''' ==== 　　بىرىنچى، مەزكۇر ئەھدىنامەنى تەستىقلىغان ئەزا، ئەھدىنامە كۈچكە ئىگە بولغان كۈندىن باشلاپ ئون يىل توشقاندىن كېيىن، ئەھدىنامەدىن چېكىنسە بولىدۇ؛ ئەھدىنامەدىن چېكىنگەندە ئەھدىنامەدىن چېكىنىشنامەسىنى خەلقئارا ئەمگەكچىلەر ئىدارەسى ئىدارە باشلىقى تاپشۇرۇپ خەتلىتىدۇ. مەزكۇر چېكىنىشنامەسى خەتلىتىشكە تاپشۇرۇلغان كۈندىن باشلاپ بىر يىلدىن كېيىن ئاندىن كۈچكە ئىگە. 　　ئىككىنچى، مەزكۇر ئەھدىنامەنى تەستىقلىغان ھەر بىر ئەزا، ئەگەر يۇقىرىقى ماددىدا بايان قىلىنغان ئون يىل مۇددەت توشقاندىن كېيىنكى بىر يىل ئىچىدە، مەزكۇر ئەھدىنامەدە بەلگىلەنگەن ئەھدىنامەدىن چېكىنىش ھوقۇقىنى ئىشلەتمىسە، يەنى يەنە ئون يىللىق چەكلىمىگە ئۇچرايدۇ، ئۇنىڭدىن كېيىن، مەزكۇر ماددىدا بەلگىلەنگەن شەرت بويىچە، ھەر ئون يىل توشقاندا، مەزكۇر ئەھدىنامەدىن چېكىنسە بولىدۇ. ==== '''ئالتىنچى ماددا''' ==== 　　بىرىنچى، خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتى ئىدارەسى ئىدارە باشلىقى خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتىنىڭ ھەر قايسى ئەزالىرىغا ئۇ خەتلىگەن بارلىق تەستىقنامە ۋە چېكىنىشنامەنى خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتىنىڭ بارلىق ئەزالىرىغا يوللايدۇ. 　　ئىككىنچى، ئۇنىڭغا خەتلىتىشكە يوللانغان ئىككىنچى تەستىقنامەنى خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتىنىڭ ھەر قايسى ئەزالىرىغا ئۇقتۇرغاندا، ئىدارە باشلىقى ھەر قايسى ئەزالارنىڭ ئەھدىنامە كۈچكە ئىگە ۋاقىتقا دىققەت قىلىشنى ئەسكەرتىدۇ. ==== '''يەتتىنچى ماددا''' ==== 　　خەلقئارا ئەمگەكچىلەر ئىدارەسى ئىدارە باشلىقى بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ نىزامنامەسىنىڭ 102-ماددىسىدىكى بەلگىلىمىگە ئاساسەن، يۇقىرىدا بايان قىلىنغان ھەر قايسى ماددىلاردىكى بەلگىلىمىلەرگە ئاساسەن ئۇنىڭغا خەتلىتىشكە يوللانغان بارلىق تەستىقنامە ۋە چېكىنىشنامەلەرنىڭ بارلىق تەپسىلاتىنى، بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى باش كاتىپىغا خەتلىتىشكە يوللايدۇ. ==== '''سەككىزىنچى ماددا''' ==== 　　خەلقئارا ئەمگەكچىلەر ئىدارىسى مۇدىرىيەت ئاكادېمىيەسى ئۇ زۆرۈر دەپ قارىغان ۋاقىتتا، يىغىنغا مەزكۇر ئەھدىنامەنىڭ ئەمەلىيلىشىش ئەھۋالى ھەققىدە دوكلاتنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ ھەمدە يىغىن كۈنتەرتىپىدە ئەھدىنامەنى تولۇق ياكى قىسمەن تۈزىتىش مەسىلىسىنى مۇھاكىمە قىلىدۇ. ==== '''توققۇزىنچى ماددا''' ==== 　　بىرىنچى، يىغىن يېڭى بىر ئەھدىنامەنىڭ تولۇق ياكى قىسمەن نۇسخا ئەھدىنامەنى قاراردىن ئۆتكۈزمىگەچكە، ئۇنداقتا، مەزكۇر يېڭى ئەھدىنامەدە باشقا بەلگىلىمە بولغاندىن سىرت، قالغانلىرى: 　　(ئا) ھەر قانداق ئەزا ئەگەر يېڭى تۈزىتىلگەن ئەھدىنامەنى تەستىقلىسا، مەزكۇر تۈزىتىلگەن ئەھدىنامە كۈچكە ئىگە بولغاندا، يەنى قانۇن بويىچە مەزكۇر ئەھدىنامەدىن چېكىنىدۇ، يۇقىرىقى بەشىنچى ماددىدىكى بەلگىلىمە بىلەن كارى بولمايدۇ؛ 　　(ئە) يېڭى تۈزىتىلگەن ئەھدىنامە كۈچكە ئىگە بولغان كۈندىن باشلاپ، مەزكۇر ئەھدىنامە ھەر قايسى ئەزالارنىڭ تەستىقلىشىغا دەرھال ئېچىۋېتىلىدۇ. 　　ئىككىنچى، مەزكۇر ئەھدىنامەنى تەستىقلىغان ئەمما تۈزىتىلگەن ئەھدىنامەنى تېخى تەستىقلىمىغان ئاشۇ ئەزالارغا نىسبەتەن، مەزكۇر ئەھدىنامە قانداق بولۇشىدىن قەتئىينەزەر ئەسلىدىكى شەكلى ۋە مەزمۇنى بويىچە داۋاملىق كۈچكە ئىگە بولىدۇ. ==== '''ئونىنچى ماددا''' ==== 　　مەزكۇر ئەھدىنامەنىڭ ئىنگلىزچە ۋە فىرانسۇزچە تېكىستى ئوخشاش قانۇنىي كۈچكە ئىگە. 　　ئالدىنقى مەزمۇن خەلقئارا ئەمگەكچىلەر تەشكىلاتى يىغىنى جەنۋەدە ئېچىلىپ ھەمدە 1957-يىلى 6-ئاينىڭ 27-كۈنى يىغىن ئاياغلاشقانلىقى جاكارلانغان 40-نۆۋەتلىك يىغىندا رەسمىي تەستىقلانغان ئەھدىنامەنىڭ تېكىستى. شۇڭا ۋەدىمىزدە تۇرۇش ئۈچۈن، بىز 1957-يىلى 7-ئاينىڭ 4-كۈنى ئىمزا قويدۇق. == مەنبە == بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى تور بېكىتى<ref>[https://www.un.org/zh/documents/treaty/ILO-1957 بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى تور بېكىتى]</ref> i0tw0l0b9zi23h68o1vp7h0l3yaveyk